Rola kościoła katolickiego i wyznań protestanckich w rozwoju liberalizmu

Rola kościoła katolickiego i wyznań protestanckich w rozwoju liberalizmu

Dawid Tomczyk

Uniwersytet Jagielloński

Chrześcijaństwo, jako jeden z fundamentów naszej cywilizacji, niewątpliwie miało ogromny wpływ na rozwój myśli charakterystycznych dla kontynentu europejskiego. Analiza roli kościoła katolickiego oraz ogólnego protestantyzmu w rozwoju liberalnej myśli politycznej, ekonomicznej i społecznej wydaje się zatem naturalnym następstwem chęci szukania źródeł idei liberalnej w wartościach chrześcijańskich. Poprzez opisanie warunków funkcjonowania społeczeństwa przed reformacją, w kontekście działań i idei promowanych przez kościół katolicki, a następnie opisanie zmian mentalnościowych, ekonomicznych i politycznych, które zachodziły wskutek reformacji, autor ma nadzieję przybliżyć stanowiska obydwu nurtów chrześcijaństwa wobec postaw liberalnych oraz ewolucję praktyk w ramach wybranych sekt protestanckich, które sprzyjały myśleniu liberalnemu. W pracy przeanalizowane zostały także kluczowe wydarzenia historyczne kształtujące pozycję religii w społeczeństwie. Na końcu artykułu autor określił, które z opisywanych wyznań chrześcijańskich pozytywnie wpłynęły na przyszły rozwój liberalizmu oraz porównał intensywność z jaką wyznania te oddziaływały na kształtowanie się myśli liberalnej.

Słowa kluczowe: chrześcijaństwo, katolicyzm, protestantyzm, religia, liberalizm.

Dawid Tomczyk - student, Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych, Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Jagielloński. Kontakt: dawid.tomczyk@student.uj.edu.pl. Recenzent: dr Damian Barnat, Katedra Turystyki i Rekreacji, Wydział Turystyki i Rekreacji, Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie.

Przez tysiąclecia chrześcijaństwo wywierało niekwestionowanie wielki wpływ na rozwój europejskiej, i tym samym zachodniej, myśli polityczno-społeczno-ekonomicznej. Wraz z prawem rzymskim i filozofią grecką stanowiło tzw. fundamenty cywilizacji łacińskiej, na których zostało zbudowane późniejsze bogactwo idei zachodu. Wielość myśli, wykoncypowanych z tych podstaw, wywodzi się oraz jest nieustannie związana ze swoim ideowym dziedzictwem. Zasadne wydaje się więc badanie wpływu jednego z fundamentów tej cywilizacji, czyli chrześcijaństwa, na rozwój ogólnie pojętego liberalizmu.

Autor w tej pracy dokona właśnie tego zadania. Bazując m.in. na myśli Francisa Fukuyamy, Pierra Manent, Maxa Webera oraz kilku innych myślicieli, autor postara się porównać wpływ katolicyzmu, wyznań protestanckich oraz zmniejszenia roli religii w sferze publicznej na rozwój liberalizmu w kontekście politycznym, społecznym i gospodarczym. W proponowanych przez autora kontekstach zostaną wyróżnione m.in. takie aspekty liberalizmu jak: równość wobec prawa, gospodarka wolnorynkowa, wolność wyznania, uznanie podstawowych praw jednostki czy teorie kosztów alternatywnych, produktywności pieniądza i konieczności specjalizacji pracy w gospodarce. Przeanalizowane zostaną takie aspekty przytoczonych wyznań jak organizacja, główne idee czy też warunki egzystowania wspólnot. Na potrzeby tego zadania autor postawił trzy następujące hipotezy badawcze, które będą przedmiotem analizy tej pracy:

A. Kościół katolicki przed reformacją nie stwarzał warunków do rozwoju myśli liberalnej B. Idee protestanckie pozytywnie wpłynęły na budowę podstaw liberalizmu C. Zmniejszenie wpływu religii na sferę publiczną było kluczowe do rozwoju wczesnej myśli liberalnej

Poszczególne hipotezy zostaną dokładnie przeanalizowane i opisane w kolejnych rozdziałach.

Warunki do rozwoju przed reformacją – rola kościoła katolickiego

Powiedzenie, że kościół katolicki miał przed reformacją ogromne wpływy, choć prawdziwe, nie oddaje głębi zasięgu ingerencji tej organizacji i jej idei na życie społeczne. Kościół katolicki poprzez systemy klasztorów, zakonów, biskupstw, szkół oraz same Państwo Kościelne we Włoszech posiadał ogromne majątki, które gwarantowały mu pokaźne wpływy polityczne w Europie. Poprzez kształcenie urzędników państwowych promowane były zgodne

z doktryną kościoła postawy w najwyższych sferach poszczególnych monarchii109. Ogrom wpływów pozwalał kościołowi na zwalczanie wszelkiej konkurencji w kwestiach wiary i etyki poprzez inkwizycję, krucjaty europejskie110 lub ekskomunikę. Kościół katolicki, jako swego rodzaju paraorganizacja międzynarodowa, opierał się na uniformizacji i ściśle przestrzeganej hierarchii z centrum decyzyjnym w Rzymie.

Ideowo katolicyzm opierał się na przeświadczeniu o konieczności istnienia materialnego kościoła jako organizacji zrzeszającej wiernych w celu nakierowania ich w stronę zbawienia111 . Z tej podstawy wynikała hierarchia kościelna oraz wszelkie problemy organizacyjne, takie jak sprzedaż odpustów czy uwikłania w politykę, które podburzały autorytet moralny kościoła. Doktryna katolicka promowała tradycjonalistyczne postawy oparte na zachowaniu aktualnego stanu posiadania w kwestii ekonomicznej112 i utrzymania status quo w kwestiach społecznych. Żywoty wielu biednych były uznawane za chwalebne, czego dobitnym przykładem były wychwalane w hagiografii życiorysy świętych takich jak święty Franciszek z Asyżu czy święty Aleksy, których postawy były naśladowane przez zakony żebracze113. Samo ubóstwo było ważnym instrumentem w działalności kościoła, gdyż pozwalało ono bogatszym warstwom na odkupienie swoich grzechów przez jałmużnę lub przez dobrowolne zniżenie się do poziomu ubogich. Większość działalności charytatywnej była prowadzona przez organizacje kościelne, tym samym kościół katolicki służył jako ośrodek dystrybucji bogactwa z warstw wyższych do warstw niższych, co dawało mu ogromny posłuch wśród osób dotkniętych ubóstwem114 . Monarchie feudalne i związana z nimi arystokracja czy przywileje dla kościoła były naturalną pochodną idei boskiego porządku w kwestiach ziemskich. W takim systemie wszelkie żądania zmian niekorzystnych dla integralności kościoła były uznawane za herezję, a aspekt równości wobec prawa w świecie materialnym był pomijany na rzecz równości każdego człowieka w obliczu Boga po śmierci. Okres średniowiecza był okresem wielu dyskusji teologicznych i choć wiele ważnych dla nowoczesnego pojmowania świata zmian dokonało się w murach kościoła katolickiego (warto wspomnieć np. o rewolucji nominalistycznej i woluntaryzmie Williama Ockhama)115 to finalnie można stwierdzić, że główne wartości kultywowane wśród

109 R. Collins, Liberals and Conservatives, Religious and Political: A Conjuncture of Modern History, „Sociology of Religion” t. 54, nr 2, s. 135. 110 M. W. Baldwin, T. F. Madden, G. Dickson, Crusades, Encyclopedia Brittanica, https://www.britannica.com/event/Crusades (dostęp 28.02.2021). 111 P. Manent, Historia Liberalizmu, Kraków 1994, s. 14-16. 112 M. Weber, Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin 1994, s. 24 i nast. 113 Mendicant, Encyclopedia Brittanica, https://www.britannica.com/topic/mendicant-Roman-Catholicism (dostęp 28.02.2021). 114 B. Geremek, Litość i szubienica. Dzieje nędzy i miłosierdzia, Czytelnik, Warszawa 1989, s. 23-33. 115 C. Taylor, A Secular Age, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2007 s. 97-99.

społeczeństwa przez prereformacyjny kościół katolicki nie stwarzały podstaw do rozwoju znanej nam współcześnie myśli liberalnej.

Reformacja i jej idee w kontekście podwalin przyszłej myśli liberalnej

Reformacja XVI w., oprócz wielu konfliktów, zapoczątkowała także zmiany w myśleniu w społeczeństwach nią dotkniętych. Choć pierwsze ruchy reformacyjne nie były na tyle rewolucyjne w swoich założeniach, aby kwitła dzięki nim myśl liberalna116, to postępująca ewolucja tych ruchów doprowadziła ostatecznie do zmian mentalnościowych, których naturalnym następstwem było myślenie, które Max Weber uznał za kapitalistyczne117 .

Pierwszym istotnym dla tej pracy ruchem reformacyjnym był luteranizm. Choć wyznanie to było przeciwne nieproduktywnym organizacjom klasztornym oraz skorumpowanej hierarchii kościelnej, to pierwotnie reprezentowało idee inherentnie wrogie myśleniu kapitalistycznemu i liberalistycznemu. Luter, podobnie jak i kościół katolicki, potępiał ideę oprocentowanych pożyczek118, a samą pracę uważał jedynie za obowiązek wobec innych ludzi, aniżeli środek do bogacenia się i zaspokajania własnych pragnień119. Ewidentnie w pierwotnym luteranizmie dominował aspekt obowiązku jednostki wobec wspólnoty aniżeli prymatu indywidualizmu. Pozytywne dla przyszłego liberalizmu było jednak wyzbycie się idei konieczności istnienia materialnej instytucji kościoła, gdyż zapoczątkowało to przeniesienie wiary, a później powinności, ze wspólnoty na indywiduum. Człowiek sam był odpowiedzialny za swoje czyny przed Bogiem, kościół nie mógł go już oczyścić z winy. Choć ograniczony tylko do kwestii wiary, był to w istocie charakterystyczny dla liberalizmu konsekwencjalizm, wymuszający maksymalizację dobra przez jednostkę w świecie materialnym oraz kładący na nią pełnię odpowiedzialności za swoje działania.

Zdecydowanie ważniejszym dla liberalizmu był rozwój kalwinizmu oraz ruchów czerpiących z jego idei, w szczególności z idei predestynacji, którą Max Weber uznał za kluczową dla stworzenia późniejszej etyki kapitalistycznej. Idea predestynacji we wczesnych ruchach kalwinistycznych opierała się na przeświadczeniu o tym, że ludzie z początku swojego istnienia są przeznaczeni do zbawienia lub potępienia. Żadne kościelne rytuały lub działania w świecie materialnym nie mogą zmienić decyzji Boga, gdyż ludzie rodzą się obdarzeni bożą łaską lub nie120. Choć pierwotnie teologowie kalwinizmu nie uznawali istnienia metod służących sprawdzaniu lub powiększaniu swojego stanu łaski, to ewolucja poszczególnych sekt poszła

116 R. Collins, op.cit., s. 135-137. 117 M. Weber, op.cit., s. 72-75. 118 Ibidem, s. 67. 119 Ibidem, s. 64 i nast. 120 Ibidem, s. 81 i nast.

w kierunku mniej pesymistycznym, kładąc większy nacisk na dążenie do zbawienia poprzez działania jednostki. Z czasem interpretacje kalwinistyczne dopuszczały możliwość otrzymania łaski bożej poprzez ciężką pracę w świecie materialnym121. Obowiązkiem każdego człowieka była ciężka i sumienna praca, która jako środek ascezy i oczyszczenia z grzechu była gwarantem zbawienia po śmierci. Przykładny kalwinista miał za zadanie, w myśl przypowieści biblijnej o powierzonych sługom talentach, pomnażać swe posiadanie ku chwale Boga. Tym posiadaniem był oczywiście kapitał, umiejętności, wiedza i wszystkie inne przymioty, które pozwalały na mnożenie bogactwa. Praca stawała się celem samym w sobie, a nieustanne doskonalenie się było kluczem do osiągnięcia sukcesu, co może budzić skojarzenia z etyką kapitalistyczną. Ceniona i promowana była także specjalizacja pracy i doskonalenie się w jednej dziedzinie, gdyż zdaniem kalwinistów w taki sposób najlepiej wykorzystujemy dany nam przez Boga potencjał122 . Naturalnym efektem tej postawy jest podział pracy, który według Adama Smitha był jedną z podstaw gospodarki kapitalistycznej. Wśród kalwinistów występowało także potępienie trwonienia pieniędzy na przyjemności, gdyż ten sam pieniądz można było zainwestować i tym samym wykorzystać do pomnażania danych przez Boga „talentów”123. W przeciwieństwie do ruchów wczesnoluterańskich i katolickich, kalwiniści nie wzdrygali się od zaciągania i udzielania pożyczek na rozwój swojego potencjału, co było ewidentnym uznaniem teorii o produktywności pieniądza oraz było zgodne z teorią o kosztach alternatywnych (w postaci czasu i pieniędzy, które można zainwestować)124 .

Kalwinizm i luteranizm nie ograniczały się jednak w swoich zmianach do sfery gospodarczej. Załamanie idei konieczności istnienia materialnej instytucji kościoła było jednym z powodów przeniesienia religii ze sfery wspólnotowej do sfery prywatnej. Brak kościelnych rytuałów, spowiedzi przed księdzem czy charakterystycznych dla katolicyzmu uroczystości pogrzebowych wymusił organizowanie się wiernych poprzez inne dziedziny125. Niemożność udowodnienia swej wiary poprzez działalność wspólnotową wymogło na praktykujących kalwinizm (lub bazujące na nim wyznania) jednostkach realizację własnych inicjatyw. W pewnym sensie doprowadziło to do liberalizacji społecznej, gdyż większość wymogów, jakie stawiała nam wiara było wewnętrznymi postanowieniami, aniżeli zewnętrznymi nakazami wspólnoty126. Wymóg doskonalenia się i pomnażania swojego posiadania popychał zarówno kobiety jak i mężczyzn do zdobywania wiedzy naukowej i praktycznej oraz zawodu127. Można

121 Ibidem, s. 92-94. 122 Ibidem, s. 152-155. 123 Ibidem, s. 167-169. 124 Ibidem, s. 157 i nast. 125 Ibidem, s. 103 i nast. 126 Ibidem, s. 87-89. 127 Ibidem, s. 164.

nawet pokusić się o stwierdzenie, że idea ascezy poprzez pracę oraz idea predestynacji (w późniejszych okresach) promowała swego rodzaju wewnętrzną równość ludzi bez względu na płeć, tytuł arystokratyczny czy zajmowane stanowisko. Jedynym wyznacznikiem wyższości było bogactwo i zdolność do jego pomnażania, co prowadziło do tworzenia się społeczeństwa klasowego opartego na posiadaniu i rządzącego się prawami kapitalistycznymi.

Rozwój wczesnego liberalizmu a słabnący wpływ religii w sferze publicznej

Oprócz badania idei poszczególnych wyznań i ich wpływu na rozwój myśli liberalnej należy także odwołać się do niektórych okresów historycznych, które wpłynęły na intensywność oddziaływania religii na życia ludzkie. Jest to konieczne do uznania, czy idee protestanckie rzeczywiście miały duży wpływ na rozwój myśli liberalnej.

Pierwszym okresem jest okres samej reformacji - XVI w. Był to czas szerzenia się pierwotnej i tym samym bardzo restrykcyjnej myśli protestanckiej. Pomimo sprzeciwu wobec odgórnej tyranii kościoła katolickiego, wyznania protestanckie często zastępowały tą tyranię swoją własną. Zasada cuius regio eius religio efektywnie legalizowała prześladowania ludności niewyznającej wyznanie władcy danego obszaru, a konflikty religijne były na porządku dziennym. Zarówno katolicy jak i protestanci stosowali terror wobec wyznawców innego odłamu128. Wiele wydarzeń z tego okresu służy do dzisiaj jako argumenty osób polemizujących z hipotezą pozytywnego wpływu protestantyzmu na myśl liberalną. Rządzona przez kalwinistów Genewa funkcjonowała, zdaniem Randala Collinsa, jako swego rodzaju feudalne państwo totalitarne. Wspólnota, fanatycznie opętana ideą ascezy i predestynacji, egzekwowała pełną kontrolę nad życiem jednostki, pilnując tym samym, czy ta aby nie zbacza w stronę „niemoralnego życia”. Wolność jednostki w Genewie została podporządkowana narzuconym przez ogół zasadom, których źródłem była doktryna kalwinistyczna129. Charakterystyczna dla liberalizmu idea tolerancji nie miała w tym okresie miejsca po jakiejkolwiek ze stron. Choć powszechnie znane są przykłady brutalnej działalności kościoła katolickiego, to trzeba pamiętać, że skala tych działań wynikała ze zdobytej tysiącem lat starań siły ekonomicznej, ideologicznej, politycznej i organizacyjnej. Przykłady luterańskich księstewek niemieckich, Genewy Jana Kalwina czy brutalnej rozprawy z remonstrantami przez kalwinistów w Holandii130 dowodzą, że w początkowym okresie reformacji obszary z większością protestancką były równie represyjne, co te z większością katolicką. Różnica w ilości represji wynikała z mniejszej ilości wyznawców protestantyzmu i ich mniejszych wpływów w Europie, aniżeli sugerowanej przez niektórych

128 R. Collins, op.cit., s. 133. 129 Ibidem, s. 132. 130 Ibidem, s. 137.

myślicieli wyższości moralnej. Część badaczy, takich jak Milan Zafirovski, twierdzi też, że kalwinizm historycznie był wyznawany przez warstwy arystokratyczne i służył ideologicznemu uzasadnieniu wyższości panujących oraz kontroli społeczeństwa przez „predestynowaną do zbawienia” arystokrację131. Takie stwierdzenie naturalnie przypomina myślenie autorytarne, które nie ma z liberalizmem nic wspólnego.

Początkowy okres reformacji z pewnością nie służy za dobry przykład pozytywnego wpływu protestantyzmu na rozwój myśli liberalnej. Niestety, pierwsza połowa kolejnego wieku również nie przyniosła zasadniczych zmian w tej kwestii. Wojna trzydziestoletnia doprowadziła ciągnący się konflikt religijny do wiekowego apogeum, wyciągając najgorsze cechy religii jak i samego gatunku ludzkiego na powierzchnię. Rozstrzygnięcia polityczne tego konfliktu nie są przedmiotem tej pracy, jednakże zmiany mentalnościowe społeczeństw europejskich już tak. Zdaniem Francisa Fukuyamy wojna ta położyła kres przewadze religii w sferze publicznej. Zniszczenia spowodowane wojną były tak wielkie, że spowodowały one traumę u ludzi tamtych czasów, którzy uznali, że walka o sprawy wyznaniowe jest bezsensowna. Wyznanie zaczęło stawać się sprawą prywatną i choć sporadyczne prześladowania wciąż się zdarzały, to ogólna skala konfliktów wewnętrznych na tle religijnym zmalała132. Właśnie w tym momencie idee protestanckie zaczęły pozytywnie wpływać na rozwój późniejszego liberalizmu. Wyłączenie opresyjnego i wojennego charakteru religii dało szansę na przekuwanie swego ferworu na cele prywatne. Gdy katolicy realizowali swe powinności religijne w klasztorach i murach świątyń, kalwiniści pozbawieni rytuałów i potęgi organizacyjnej kościoła musieli spełniać się w pracy.

Konkluzje postawionych hipotez

Konkludując wyniki tej pracy, hipotezy mają się następująco:

A. Kościół katolicki przed reformacją nie stwarzał warunków do rozwoju myśli liberalnej

Prawda, ale z drobnymi uwagami. Choć generalnie kościół katolicki kultywował tradycjonalistyczne myślenie oparte na zachowaniu swego posiadania i podporządkowaniu się wspólnocie to część zmian mentalnościowych wymaganych do akceptacji późniejszej myśli liberalnej dokonała się właśnie w okresie prereformacyjnym. Ilość zmian jakie dokonały się jednak wskutek reformacji i późniejszej laicyzacji sfery publicznej przytłacza osiągnięcia

131 M. Zafirovski, (Pre-)Capitalism and the “Spirit” of Protestantism —The Max Weber Reverse Thesis of Economic Conditions of Calvinism, „Social Epistemology: A Journal of Knowledge, Culture and Policy” 2014, t. 30, nr 1, s. 26 i nast. 132 F. Fukuyama, Political Consequences of the Protestant Reformation, Part III, The American Interest 2017, https://www.the-american-interest.com/2017/11/06/political-consequences-protestant-reformation-part-iii/ (dostęp 28.02.2021).

kościoła katolickiego w budowaniu fundamentów myśli liberalnej. Paneuropejskie wysiłki podejmowane przez kościół katolicki, a mające na celu uderzanie w kluczowe dla wczesnego liberalizmu idee (jak np. równość wobec prawa w świecie materialnym, indywidualizm, wolność wyznania czy legitymizacja władzy przez społeczeństwo obywatelskie zamiast ideę Boga) skutecznie stawiały tą organizację w opozycji do powstającej myśli liberalnej.

B. Idee protestanckie pozytywnie wpłynęły na budowę podstaw liberalizmu

Prawda. Protestancka idea ascezy poprzez pracę oraz idea predestynacji popędzały ludzi do pomnażania swojego stanu posiadania. Brak silnej organizacji kościelnej kierował jednostki do prywatnej kontemplacji religii co sprzyjało budowaniu ideowej niezależności jednostki. Specjalizacja pracy oraz obowiązek kształcenia dodatkowo wspierał powstawanie wyspecjalizowanej klasy robotniczej co ułatwiało powstawanie społeczeństwa kapitalistycznego. Nieuznawanie wartości stopni arystokratycznych czy pochodzenia jako elementów wyższości wspierało ideę równości wobec prawa, a asceza przez ciężką pracę dawała kobietom kolejne powody do opuszczania swych tradycyjnych ról na rzecz samowystarczalności. Należy jednak zaznaczyć, że niektóre grupy inaczej interpretowały doktryny protestanckie, przekuwając je na ideologiczne uzasadnienie swych rządów. W tamtych czasach było to jednak powszechne zachowanie, gdyż katolicyzm również był wykorzystywany do podobnych zagrywek politycznych.

C. Zmniejszenie wpływu religii na sferę publiczną było kluczowe do rozwoju wczesnej myśli liberalnej

Prawda. Wydarzenia wojen religijnych w Europie zepchnęły sprawy wyznaniowe ze sfery publicznej do prywatnej. Wcześniejsza opresyjność wspólnot kalwinistycznych i luterańskich osłabła na rzecz realizacji postulatów wiary poprzez działania jednostki. Przymusowe nawracanie w imię wspólnoty zostało zastąpione u protestantów samorealizacją, a brak wpływowej organizacji kościelnej jedynie ułatwił to przejście. Choć współcześnie znane są przykłady pozytywnej roli religii w walce o egzekwowanie praw wynikających z idei liberalnych (np. działalność Martina Luthera Kinga na rzecz zniesienia dyskryminacji rasowej w Stanach Zjednoczonych czy antyrządowa działalność kościoła katolickiego w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) to nie sposób zaprzeczyć, że konieczne było zmniejszenie wpływu związanych z monarchiami absolutnymi instytucji kościelnych, by mogła swobodnie rozpowszechniać się opozycyjna wobec nich myśl liberalna.

Podsumowując, można stwierdzić, że wyznania protestanckie wywarły znaczny wpływ na przyszły rozwój liberalizmu. Trzeba jednak pamiętać o kontekście historycznym i zmianach

dziejowych jakie działy się równolegle do ewolucji praktyk opisywanych wyznań. Wiele dodatkowych czynników musiało wpierw przekształcić rolę religii w życiu człowieka, by wyznania protestanckie ukazały zalety swoich idei w kontekście rozwoju myśli liberalnej.

Publikacje książkowe

Monografie:

Geremek B., Litość i szubienica. Dzieje nędzy i miłosierdzia, Czytelnik, Warszawa 1989. Manent P., Historia Liberalizmu, Kraków 1994. Taylor C., A Secular Age, The Belknap Press of Harvard University Press, Cambridge 2007. Weber M., Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin 1994.

Artykuły naukowe:

Collins R., Liberals and Conservatives, Religious and Political: A Conjuncture of Modern History, [w:] „Sociology of Religion” t. 54, nr 2, s. 127-146. Zafirovski M., (Pre-)Capitalism and the “Spirit” of Protestantism —The Max Weber Reverse Thesis of Economic Conditions of Calvinism, [w:] „Social Epistemology: A Journal of Knowledge, Culture and Policy” 2014, t. 30, nr 1, s. 1-41.

Publikacje elektroniczne

Artykuły internetowe, prasowe:

Fukuyama F., Political Consequences of the Protestant Reformation, Part I, The American Interest 2017, https://www.the-american-interest.com/2017/10/31/political-consequences-protestantreformation-part/ Fukuyama F., Political Consequences of the Protestant Reformation, Part II, The American Interest 2017, https://www.the-american-interest.com/2017/11/02/political-consequences-protestantreformation-part-ii/ Fukuyama F., Political Consequences of the Protestant Reformation, Part III, The American Interest 2017, https://www.the-american-interest.com/2017/11/06/political-consequences-protestantreformation-part-iii/

Strony internetowe:

Baldwin W. M., Madden F. T., Dickson G., Crusades, Encyclopedia Brittanica, https://www.britannica.com/event/Crusades Mendicant, Encyclopedia Brittanica, https://www.britannica.com/topic/mendicant-RomanCatholicism