Yevhenii Portnyi str

TEKST; Yevhenii Portnyi RECENZJA; dr hab. Jerzy Gordziejew

Republika Białorusi jest państwem pod wieloma względami wyjątkowym. Autorytarny reżim polityczny stworzony przez Alaksandra Łukaszenkę po ponad 25 latach swego istnienia wciąż potrafi zaskoczyć społeczność międzynarodową. Potwierdzeniem tego może być wywołany przez reżim Łukaszenki kryzys migracyjny na granicy polsko-białoruskiej i litewsko-białoruskiej. Te napięcia na granicy powinny po raz kolejny skupić uwagę Europy na sytuacji politycznej w tym kraju oraz wymusić na Unii Europejskiej (UE) zastanowienie się nad efektywnością jej dotychczasowej polityki wobec Mińska.

Wydarzenia zachodzące na Białorusi w ciągu ostatnich kilkunastu miesięcy stwarzają potrzebę ponownej refleksji nad tematem genezy reżimu autorytarnego, etapów jego umacniania się, a także charakteru i stylu prowadzonej przezeń polityki zagranicznej (szczególnie względem UE). Celem niniejszego artykułu jest właśnie dokonanie tego rodzaju przedsięwzięcia. Autor ma zamiar przybliżyć zagadnienia z zakresu sytuacji wewnętrznej i polityki zagranicznej Białorusi szerszemu gronu czytelników interesujących się tematyką stosunków międzynarodowych.

W artykule zastosowano przede wszystkim metodę analizy treści. Bibliografia z kolei składa się z monografii i artykułów naukowych oraz analiz politologicznych.

Dojście Alaksandra Łukaszenki do władzy

Cała historia niepodległego państwa białoruskiego jest w zasadzie utożsamiana z władzą A. Łukaszenki, który rządzi nieprzerwanie od lipca 1994 r. Udało mu się w ciągu kilku lat zbudować – a następnie wzmocnić – jeden z najbardziej stabilnych i skonsolidowanych reżimów autorytarnych na obszarze poradzieckim1. Na samym początku musimy odpowiedzieć sobie na pytanie: co umożliwiło Łukaszence uzyskanie tak szerokiego poparcia społecznego w połowie lat 90. (w 1994 r. w drugiej turze wyborów otrzymał on aż 80% głosów)2?

Przede wszystkim musimy zdawać sobie sprawę ze stopnia, w jakim społeczeństwo białoruskie było rozczarowane pierwszymi latami niepodległości. Zamiast oczekiwanego rozwiązania problemów, które się nagromadziły w ostatnich latach istnienia ZSRR, ludzie napotkali surową rzeczywistość (brak namacalnych postępów w zakresie reform gospodarczych, pogłębiające się zubożenie kraju, rozpowszechnienie

zjawiska korupcji). Największą odpowiedzialnością za systemowe niepowodzenia pierwszego okresu niepodległości słusznie obarczano ówczesne władze, które okazały się niezdolne do przeprowadzenia efektywnych reform (wywodziły się one bowiem, podobnie jak w przypadku większości byłych republikach ZSRR, ze starej nomenklatury radzieckiej)3 .

Na ich tle Łukaszenka jawił się jako polityk nieskompromitowany, gdyż począwszy od 1990 r. był on w opozycji do elit rządzących (w 1990 r. dostał mandat do Rady Najwyższej Białoruskiej SRR, co było momentem wejścia przyszłego prezydenta Białorusi w wielką politykę). Głoszone przez niego populistyczne hasła, oparte na odwoływaniu się do romantycznej przeszłości z okresu radzieckiego oraz stanowczej krytyce rządów postradzieckiej nomenklatury w latach 1991-1994, trafiły na podatny grunt i zapewniły mu zwycięstwo w pierwszych wyborach prezydenckich na Białorusi (1994)4 .

Kształtowanie się rządów „silnej ręki”

O zapotrzebowaniu na rządy „silnej ręki” świadczy poparcie społeczne udzielone Łukaszence w dwóch referendach (1995 i 1996). Pierwsze z nich miało charakter głównie symboliczno-propagandowy: w miejsce narodowej wersji białoruskiej flagi i godła wprowadzono radziecką symbolikę; językowi rosyjskiemu przyznano status równego językowi białoruskiemu; przyjęto kurs na integrację gospodarczą z Rosją. Oprócz tego prezydentowi zapewniono możliwość rozwiązania Rady Najwyższej w przypadku znaczącego naruszania przez nią zapisów konstytucji. Punktem zwrotnym w kształtowaniu współczesnego systemu politycznego na Białorusi były jednak zmiany wprowadzone w 1996 r. W wyniku drugiego w historii niepodległej Białorusi referendum znacząco rozszerzono kompetencje głowy państwa (kosztem rządu i parlamentu). Prezydent uzyskał nowe uprawnienia legislacyjne oraz otrzymał prawo do samodzielnego inicjowania referendów, zwiększono jego wpływ na władzę wykonawczą, sądowniczą oraz Centralną Komisję Wyborczą. Faktycznie w ciągu dwóch lat ustrój demokratyczno-parlamentarny przeszedł ogromną transformację w kierunku republiki prezydenckiej5 .

Alaksandr Łukaszenka uzyskał reelekcję czterokrotnie: w 2001, 2006, 2010 i 2015 r. Przy czym w wyniku kolejnego referendum w 2004 r. zmieniono przepisy konstytucji zakazujące mu ubieganie się po raz trzeci o fotel prezydencki. Zmiana konstytucji umożliwiła prezydentowi wielokrotne, niczym nieograniczone startowanie w kolejnych wyborach6 .

Polityka zagraniczna Białorusi

Niezwykle ciekawym tematem są metamorfozy białoruskiej polityki zagranicznej, która była instrumentalnie wykorzystywana przez reżim Łukaszenki do utrzymania się przy władzy. Od początku lat 90. władze Białorusi deklarowały swoje przywiązanie do neutralności w stosunkach międzynarodowych, czego potwierdzeniem miała być m.in. rezygnacja ze statusu państwa posiadającego broń jądrową oraz inicjatywy dyplomatyczne dotyczące przekształcenia Europy Środkowo-Wschodniej w obszar bezatomowy. Jednak jeszcze w 1992 r., czyli przed pierwszymi w historii kraju wyborami prezydenckimi, Białoruś dołączyła do rosyjskiego projektu sojuszu wojskowego (funkcjonującego obecnie pod nazwą Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym), którego członkami miała zostać część byłych republik radzieckich. Dojście Aleksandra Łukaszenki do władzy skutkowało pogłębieniem współpracy gospodarczej i wojskowej z Rosją, czego ukoronowaniem było powołanie do życia w 1999 r. Państwa Związkowego Białorusi i Rosji, którego potencjał integracyjny wykraczał daleko poza ramy zwykłego sojuszu wojskowego czy związku gospodarczego dwóch niepodległych państw. W ten sposób neutralność Republiki Białorusi pozostała jedynie na papierze7 .

Jeżeli chodzi o zachodni wektor w polityce zagranicznej Białorusi, to przed 1996 r. stosunki między Białorusią a Unią Europejską układały się pomyślnie. Ustanowiono podstawy prawne współpracy dwustronnej: w 1995 r. podpisano umowę o partnerstwie i współpracy oraz zawarto tymczasową umowę w sprawie wymiany handlowej. Jednak w listopadzie 1996 r., kiedy na Białorusi przeprowadzono drugie za czasów Łukaszenki referendum, o którym była mowa wyżej, sytuacja zmieniła się zasadniczo. UE odmówiła ratyfikacji wspomnianej umowy o partnerstwie i współpracy, w związku z wprowadzeniem poprawek do białoruskiej konstytucji, które na Zachodzie odebrano jako działania podważające zasadę rządów prawa. Potępiono również stałe naruszania praw człowieka na Białorusi oraz reformę parlamentu, w wyniku której zlikwidowano demokratycznie wybraną Radę Najwyższą, a w jej miejsce utworzono dwuizbowe Zgromadzenie Narodowe; UE wstrzymała obowiązywanie tymczasowej umowy handlowej. Z kolei w 1997

r. ostatecznie zawieszono kontakty z władzami białoruskimi, choć nie doszło do całkowitego zawieszenia stosunków dyplomatycznych8 .

Po wyborach parlamentarnych 2000 r. i prezydenckich 2001 r., które nie uznano za demokratyczne, UE przyjęła w odniesieniu do Białorusi strategię „krok po kroku”. W myśl tej strategii Bruksela zadeklarowała gotowość wznowienia dialogu na najwyższym szczeblu z władzami białoruskimi w przypadku, gdy te ostatnie zdecydują się na prawdziwą i konsekwentną liberalizację polityki w zakresie praw człowieka i wolności mediów oraz stworzą warunki do przeprowadzenia demokratycznych wyborów. Państwa członkowskie wraz z instytucjami unijnymi podkreślały równocześnie korzyści dla społeczeństwa białoruskiego wynikające z ewentualnego rozpoczęcia współpracy dwustronnej na pełną skalę (przykładem może być przyjęty przez Komisję Europejską w 2006 r. dokument o charakterze non-paper pod tytułem „Co UE może dać Białorusi”). Prezydent Łukaszenka traktował jednak składane przez UE propozycje przede wszystkim jako próby ingerencji w sprawy wewnętrzne Białorusi. W związku z tym ich efekty były bardzo ograniczone: tytułem przykładu, w 2004 r. Białoruś nie uznano za pełnoprawnego uczestnika zainaugurowanej wówczas Europejskiej Polityki Sąsiedztwa, którą objęci zostali m.in. wszyscy wschodni sąsiedzi Unii9 .

Począwszy od 2008 r. cechą charakterystyczną stosunków białorusko-unijnych oraz stosunków Białorusi z Zachodem w szerszym znaczeniu jest swego rodzaju cykliczność: kiedy w relacjach Mińska z Moskwą pojawiały się przeszkody, które przez dłuższy czas były nie do przezwyciężenia, Łukaszenka inicjował dryf w kierunku Zachodu10 .

Pierwsze takie posunięcie nastąpiło w 2008 r., jednak zanim doszło do „otwarcia” Łukaszenki na Zachód, miało miejsce kilka wydarzeń, które przekonały władze Białorusi o potrzebie dywersyfikacji polityki zagranicznej. Pierwszym z nich był szereg konfliktów gazowo-naftowych z Moskwą w latach 2006-2007, które w oczywisty sposób pogorszyły stosunki polityczne Białorusi z jej wschodnim sąsiadem. Drugim wydarzeniem była wojna rosyjsko-gruzińska z 2008 r. oraz uznanie przez Rosję Abchazji i Osetii Południowej. Reżim białoruski był ewidentnie zaniepokojony precedensem polegającym na bezpośrednim zaangażowaniu wojsk rosyjskich w działania zbrojne na terenie państwa członkowskiego WNP. Tak więc Łukaszenka zignorował prośbę Federacji Rosyjskiej o uznanie separatystycznych republik. Żeby zademonstrować gotowość do współpracy z UE, Łukaszenka uwolnił więźniów politycznych (kwestia więźniów będzie wykorzystywana przez Mińsk do manipulowania Zachodem także w przyszłości), wyraźnie osłabił kontrolę nad mediami i przedstawicielami opozycji. W zamian Unia Europejska zniosła część sankcji, zintensyfikowała kontakty dyplomatyczne z Białorusią, a Komisja Europejska otworzyła swoje przedstawicielstwo w Mińsku, przekształcone w 2009 r. w przedstawicielstwo Unii Europejskiej na Białorusi. Cała ta „odwilż” zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej skończyła się jednak w 2010 r. Ogłoszeniu wyników wyborów prezydenckich, w których po raz kolejny zwyciężył Łukaszenka, towarzyszyły masowe (jak na realia białoruskie) protesty społeczne, które zostały natychmiast stłumione przez reżim. To wydarzenie oraz tymczasowa poprawa stosunków z Rosją odwróciły Białoruś od Zachodu11 .

Następny etap zbliżenia Białorusi i UE odbył się w latach 2014-2016. Miał on charakter bardziej konsekwentny i przyniósł znacznie lepsze rezultaty niż poprzedni. Jednym z głównych powodów ponownego zbliżenia były agresywne działania Rosji na arenie międzynarodowej, a mianowicie aneksja Krymu i wspieranie przez Rosję separatystów na wschodzie Ukrainy. Prowadzenie zrównoważonej polityki zagranicznej stało się dla Białorusi koniecznością12 . Powołując się na fakt uwolnienia wszystkich białoruskich więźniów politycznych (sierpień 2015 r.) oraz względną demokratyczność i brak przemocy podczas wyborów prezydenckich z października 2015 r., Rada UE podjęła decyzję (w dniu 29 października 2015 r.) o zawieszeniu sankcji wobec 170 osób i trzech firm z Białorusi. Rok później owe sankcje nie zostały przedłużone, w związku z czym ostatecznie przestały obowiązywać (zachowano jednak embargo na dostawy broni na Białoruś oraz sankcje wobec czterech osób podejrzanych o udział w niewyjaśnionym zaginięciu kilku osób w latach 1999–2000)13 .

Relacje białorusko-unijne po wyborach prezydenckich 2020 r.

Taki stosunkowo stabilny i w miarę pragmatyczny poziom współpracy Białorusi i UE – trudno jednak powiedzieć, że obie strony były w pełni zadowolone z dokonanych postępów – utrzymywał się do sierpnia 2020 r., kiedy to odbyły się szóste w historii niezależnej Białorusi wybory prezydenckie. Odnotowana na początku roku recesja gospodarcza spotęgowana później

Protest przeciwko przypisaniu sobie przez Alaksandra Łukaszenkę zwycięstwa w sfałszowanych wyborach prezydenckich w roku 2020. Protestujący domagali się między innymi procedury impeachmentu dla aktualnie rządzącego prezydenta.

Prawa autorskie; Agata Kubis

skutkami epidemii COVID-19, bagatelizowanie niebezpieczeństwa związanego z pandemią koronawirusa, ogólne zmęczenie 26-letnimi rządami Łukaszenki oraz pojawienie się niezależnych kandydatów cieszących się zaskakująco dużym poparciem społecznym – to wszystko wskazywało, że wybory prezydenckie nie będą dla reżimu łatwe. Łukaszenka zdawał sobie z tego sprawę: protesty, które wprawdzie rozpoczęły się jeszcze kilka miesięcy przed wyborami prezydenckimi (wówczas stosunkowo nieliczne), były brutalnie rozpędzane przez siły porządkowe. Reżim był zdeterminowany, żeby zapewnić bezwarunkowe zwycięstwo „poprawnego” kandydata. Główni kontrkandydaci Łukaszenki nie zostali dopuszczeni do startu w wyborach: Siarhieja Cichanouskiego zatrzymano 29 maja14; Wiktara Babarykę aresztowano 18 czerwca; kandydatura Waleryja Cepkały nie została zarejestrowana, gdyż stwierdzono, że połowa podpisów poparcia zebranych przez jego sztab nie jest autentyczna15 .

Reakcja UE na nadużycia rządzących w trakcie kampanii wyborczej była bardzo wstrzemięźliwa: nadal prowadząc dialog z Łukaszenką w kluczowych kwestiach, Unia ograniczała się jedynie do dyplomatycznego potępienia działań podejmowanych przez władze białoruskie16. Jednak wydarzenia, do których doszło tuż po wyborach (9 sierpnia 2020 r.), spowodowały najgłębszy kryzys w relacjach białorusko-unijnych – większy nawet od tego, który miał miejsce po referendum z 1996 r. W odpowiedzi na stosowanie przez siły porządkowe przemocy wobec uczestników masowych protestów oraz ewidentnie sfałszowane wybory Unia Europejska podjęła decyzję o nieuznaniu ich wyników, a co za tym idzie również nieuznawaniu Alaksandra Łukaszenki za prezydenta Białorusi. 14 sierpnia na wideokonferencji ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich UE po raz pierwszy stwierdzono konieczność nałożenia na reżim białoruski nowych sankcji. Jak dotąd, wprowadzono pięć pakietów sankcji: 1 października 2020 r. (restrykcje objęły 44 osoby, którym zarzucano udział w pacyfikowaniu pokojowych demonstrantów); 6 listopada 2020 r. (na liście sankcyjnej znaleźli się m.in. Alaksandr Łukaszenka i jego syn Wiktar); 17 grudnia 2020 r. (nałożono nowe ograniczenia na urzędników wysokiej rangi); 21 czerwca 2021 r. (czwartą serię sankcji wprowadzono w związku z przeciągającymi się represjami

Opis: Pojedynczy protestujący przeciwko dyktaturze Alaksandra Łukaszenki stojący naprzeciw oddziałowi funkcjonariuszy OMON (zdjęcie z sierpnia 2020 r.). Prawa autorskie; Tatyana Zenkovich, EPA

oraz rażącym naruszeniem prawa międzynarodowego w postaci porwania samolotu Ryanair, na którego pokładzie znajdował się niezależny białoruski dziennikarz i opozycjonista Raman Pratasiewicz i jego dziewczyna obywatelka Rosji Sofia Sapiega)17. W odpowiedzi na instrumentalne traktowanie migrantów przez reżim Łukaszenki i sztucznie wywołany w ten sposób kryzys na granicy białorusko-unijnej Rada UE przyjęła w dniu 2 grudnia 2021 r. ostatni na tę chwilę pakiet sankcji przeciwko Białorusi. Na liście sankcyjnej znajduje się obecnie łącznie 183 osoby i 26 podmiotów z Białorusi18 .

Po wyborach część opozycji białoruskiej – m.in. Swiatłana Cichanouska (główna kontrkandydatka Łukaszenki w sierpniowych wyborach) i Pawieł Łatuszka (były minister kultury i dyplomata) – znalazła schronienie na terytorium UE19. Bruksela i poszczególne państwa członkowskie udzielają szerokiego dyplomatycznego i organizacyjnego wsparcia dla białoruskiej opozycji, co w Mińsku odbierane jest jako kolejne działania Zachodu nieprzychylne reżimowi politycznemu na Białorusi20 .

W momencie wybuchu masowych protestów propaganda rządowa dokonała radykalnej zmiany narracji. W okresie przedwyborczym Łukaszenka oskarżał swoich rywali w wyborach prezydenckich o „prorosyjskość”, a Rosji z kolei zarzucał próby destabilizacji sytuacji wewnętrznej na Białorusi21. Natomiast tuż po ogłoszeniu wyników wyborów to Zachód znowu został – w każdym razie z perspektywy Alaksandra Łukaszenki – głównym źródłem zagrożenia dla białoruskiej suwerenności. Łukaszenka zdając sobie sprawę, że co najmniej na jakiś czas stracił możliwość równoważenia wpływów Rosji i Zachodu, postanowił zbliżyć się ponownie z tą pierwszą, zaniedbując równocześnie relacje z Zachodem. To Waszyngton i Bruksela obarczane są odtąd przez propagandę białoruską odpowiedzialnością za próby zorganizowania „rewolucji kolorowej” na Białorusi22 .

Zabiegając o polityczne i finansowe wsparcie ze strony Rosji w trakcie kryzysu powyborczego, Łukaszenka musiał wyrazić zgodę na przyspieszenie integracji rosyjsko-białoruskiej, forsowanej przez Moskwę od 2018 r. Zwieńczeniem dotychczasowych wysiłków było podpisanie 28 programów integracyjnych czy też map drogowych, które nastąpiło 4 listopada 2021 r. Ich podpisanie oznacza intensyfikację integracji gospodarczej obu państw na szeroką skalę. W tym samym dniu przyjęto także nową doktrynę wojenną Państwa Związkowego (PZ). Choć jej treść nie została jeszcze upubliczniona, można z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że będzie ona wymierzona głównie w Sojusz Północnoatlantycki, co w przyszłości może generować wzrost napięć w regionie23 .

Patrząc na sytuację polityczną na Białorusi z perspektywy roku po rozpoczęciu masowych protestów, można jednoznacznie stwierdzić, że reżim Łukaszenki się nie poddał24, wręcz przeciwnie, on jest teraz bardziej niż kiedykolwiek bezwzględny, jeżeli chodzi o chęć osłabiania UE i pogłębiania podziałów wśród państw członkowskich. Toczący się w ostatnich miesiącach kryzys migracyjny jest elementem wojny hybrydowej prowadzonej przez Białoruś (a także Rosję) przeciwko Zachodowi. Reakcja Unii Europejskiej na ten kryzys niewątpliwie zdeterminuje przyszłość reżi-

mu Łukaszenki: jeśli potrafi on poprzez swoje destabilizujące działania wymusić na Brukseli zniesienie chociażby części sankcji albo doprowadzić do stopniowego wyjścia Białorusi z izolacji25, należy oczekiwać, że taka strategia postępowania (innymi słowy szantaż), która i tak praktykowana była przez reżim od wielu lat, będzie stosowana także w przyszłości.

1 А. Шрайбман, Феномен белорусской государственности. Что ждет систему Лукашенко, s. 1, strona internetowa Carnegie

Moscow Center, https://carnegie.ru/2017/05/31/ru-pub-70099 (data dostępu: 21.11.2021). 2 И. Ковкель, Э. Ярмусик, История Беларуси с древнейших времен до нашего времени, Mińsk 2000, s. 501. 3 А. Шрайбман, dz. cyt., s. 3-4. 4 R. Czachor, Transformacja systemu politycznego Białorusi w latach 1988–2001, Polkowice 2016, s. 8-9, 134. 5 Tamże, s. 356-357, 362, 367. 6 А. Шрайбман, dz. cyt., s. 3-4, 9-10. 7 K. Kłysiński, (Nie)realna neutralność. Próby redefinicji białoruskiej polityki zagranicznej, strona internetowa Ośrodka Studiów

Wschodnich, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2018-07-02/nie-realna-neutralnosc-proby-redefinicji-bialoruskiej-polityki (data dostępu: 21.11.2021); А. Иванова,

Беларусь и ОДКБ, strona internetowa Minsk Dialogue, http:// minskdialogue.by/research/memorable-notes/belarus-i-odkb (data dostępu: 16.01.2022). 8 W. Snapkowski, Białoruś–Unia Europejska: trudne drogi rozwoju stosunków, „Politeja” 2012, nr 22, s. 26-29. 9 Tamże, s. 30-33. 10 Mimo ciągle pojawiających się haseł o braterstwie i wiecznej przyjaźni między narodami, od momentu dojścia do władzy w Rosji

Władimira Putina między Moskwą a Mińskiem regularnie wybuchają tzw. wojny naftowe, gazowe i handlowe, a od pewnego czasu także spory na tle pogłębienia integracji w ramach Państwa

Związkowego. Szerzej na ten temat por. А. Шрайбман, op.cit., s. 16, 18-19; K. Chawryło, K. Kłysiński, I. Wiśniewska, Fiasko szczytu rosyjsko-białoruskiego, strona internetowa Ośrodka Studiów Wschodnich, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2019-12-09/fiasko-szczytu-rosyjsko-bialoruskiego (data dostępu: 21.11.2021). 11 А. Шрайбман, dz. cyt., s. 16-17; А. Гронский, Отношения

Белоруссии с Европейским Союзом и США (1992–2018 гг.): от дистанцирования к дрейфу на Запад, „Контуры глобальных трансформаций: политика, экономика, право” 2019, t. 12, nr 2, s. 73, 85. 12 А. Шрайбман, dz. cyt., s. 17. 13 Belarus sanctions: EU delists 170 people, 3 companies; prolongs arms embargo, strona internetowa Rady Europejskiej i Rady Unii

Europejskiej, https://www.consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2016/02/25/belarus-sanctions/ (data dostępu: 21.11.2021);

EU relations with Belarus, strona internetowa Rady Europejskiej i Rady Unii Europejskiej, https://www.consilium.europa.eu/en/ policies/eastern-partnership/belarus/ (data dostępu: 21.11.2021). 14 K. Kłysiński, Białoruś: fala niezadowolenia społecznego przed wyborami prezydenckimi, strona internetowa Ośrodka Studiów

Wschodnich, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/ 2020-06-01/bialorus-fala-niezadowolenia-spolecznego-przed-wyborami-prezydenckimi (data dostępu: 21.11.2021). 15 K. Kłysiński, Białoruś: odmowa rejestracji kluczowych rywali Łukaszenki, strona internetowa Ośrodka Studiów Wschodnich, https://

www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2020-07-15/bialorus-odmowa-rejestracji-kluczowych-rywali-lukaszenki (data dostępu: 21.11.2021). 16 K. Kłysiński, Trudne wybory Łukaszenki, strona internetowa

Ośrodka Studiów Wschodnich, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2020-07-29/trudne-wybory-lukaszenki (data dostępu: 21.11.2021). 17 Sankcje wobec Białorusi, strona internetowa Rady Europejskiej i Rady Unii Europejskiej, https://www.consilium.europa.eu/pl/ policies/sanctions/restrictive-measures-against-belarus/ (data dostępu: 21.11.2021). 18 Białoruś: UE przyjmuje 5. pakiet sankcji za ciągłe naruszenia praw człowieka i instrumentalne traktowanie migrantów, strona internetowa Rady Europejskiej i Rady Unii Europejskiej, https://www. consilium.europa.eu/pl/press/press-releases/2021/12/02/belarus-eu-adopts-5th-package-of-sanctions-over-continued-human-rights-abuses-and-the-instrumentalisation-of-migrants/ (data dostępu: 16.01.2022). 19 Протесты в Беларуси: Латушко в Польше, Москва и

Минск обмениваются визитами, strona internetowa BBC, https://www.bbc.com/russian/news-53973439 (data dostępu: 21.11.2021). 20 Cichanowska: Polska i Litwa robią co mogą w sprawie Białorusi, powinny być przykładem dla innych państw, strona internetowa

Polskiej Agencji Prasowej, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C885402%2Ccichanouska-polska-i-litwa-robia-co-moga-w-sprawie-bialorusi-powinny-byc (data dostępu: 21.11.2021). 21 Т. Мельничук, Лукашенко обвинил Москву во лжи и пообещал не допустить революции, strona internetowa BBC, https://www. bbc.com/russian/news-53649256 (data dostępu: 21.11.2021); П.

Быковский, Выборы без Бабарико: Лукашенко избавляется от соперников до регистрации?, strona internetowa Deutsche

Welle, https://www.dw.com/ru/vybory-bez-babariko-lukashenko-izbavlyaetsya-ot-sopernikov-do-registratsii/a-53869221 (data dostępu: 21.11.2021). 22 Лукашенко обвинил США в протестах в Белоруссии, strona internetowa RBC, https://www.rbc.ru/rbcfreenews/5f3fbafc9a7947f333a7f49a (data dostępu: 21.11. 2021). 23 A. M. Dyner, Rosja i Białoruś – pogłębiająca się integracja, strona internetowa Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, https://pism.pl/publikacje/rosja-i-bialorus-poglebiajaca-sie-integracja (data dostępu: 21.11.2021). 24 Protesty wyczerpały się na przełomie 2020 i 2021 r., nowo ukształtowana opozycja okazała się zaś niewystarczająco silna, by nadać im nowy impuls. Aparat bezpieczeństwa z kolei zachował jednolitość i wierność Łukaszence. Patrz P. Żochowski,

Ostatnia linia obrony Łukaszenki. Białoruski aparat bezpieczeństwa w czasach kryzysu, strona internetowa Ośrodka Studiów

Wschodnich, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2021-08-05/ostatnia-linia-obrony-lukaszenki-bialoruski-aparat (data dostępu: 21.11.2021). 25 15 i 17 listopada 2021 r. Angela Merkel odbywa 2 rozmowy telefoniczne z Alaksandrem Łukaszenką, podczas których omówiła z nim sytuację kryzysową na granicy. Posunięcia te spotkały się ze stanowczą krytyką ze strony Polski, gdyż fakt bezpośredniej rozmowy między przywódcami Niemiec a Białorusi świadczy de facto o uznaniu władzy Łukaszenki. W ten sposób Merkel przyznała, że kryzysu nie da się rozwiązać bez wznowienia kontaktów ze stroną białoruską na najwyższym szczeblu. Patrz

О. Демидова, Меркель во второй раз позвонила Лукашенко из-за мигрантов на границе ЕС, strona internetowa Deutsche

Welle, https://www.dw.com/ru/merkel-vo-vtoroj-raz-pozvonila-lukashenko-iz-za-migrantov-na-granice/a-59849666 (data dostępu: 21.11.2021).