6. Het leven op het platteland Begin 1900 zag ons land er heel anders uit dan tegenwoordig. Nederland telde in die tijd ruim vijf miljoen inwoners, nu zijn het er ongeveer zestien miljoen. Het was op het platteland zoals in Vrachelen stil en rustig. De boeren en knechten maakten lange dagen tegen karige beloningen. Niemand had waterleiding, elektriciteit of gas en men moest zich behelpen met wc's zonder waterspoeling.
Vrachelsestraat 23.
Vrachelsestraat 25.
De meeste inwoners van Vrachelen beschikten over een ĂŠĂŠn- of tweekamerwoning waarin ze met grote gezinnen leefden. Het grootste deel van de tijd bracht men door in de grote woonkeukens. De voorkamer bleef vrijwel onbenut. In de zomer leefden de meeste gezinnen op de koele en gemakkelijke vloer van de koeienstal.
119
Gezond leven Van verstoring van het natuurlijke evenwicht was indertijd nog geen sprake. De grond en het water waren (nog) niet verontreinigd door chemische bestrijdingsmiddelen en mestoverschotten waren nog onbekend.
Bert van den Hout (°1920-†1981). Eerst ploegen, dan zaaien en dan kunstmest strooien.
Zelfs in de jaren rond 1950 kon het water uit de sloten van de Vrachelse polder nog worden gedronken.
De kippen scharrelden in vrijheid rond over de boerenerven en de kalveren dartelden in de wei. Wie wilde weten wat het weer ging doen, keek naar de lucht. Voor weersvoorspellingen op langere termijn raadpleegde men de almanak. Besmettelijke ziekten zoals cholera en pokken, die tevoren duizenden levens hadden geëist, waren in het begin van de twintigste eeuw grotendeels bedwongen. De Nederlanders leefden weer langer en gezonder.
Betere voeding en hygiëne
Watersloot aan de Heijligerweg.
120
In de negentiende eeuw stierven helaas veel kinderen in hun eerste levensjaar (zie tabel). In de twintigste eeuw nam de zuigelingensterfte af dankzij betere voeding en hygiëne. Wel stierven er nog veel mensen aan tuberculose. Natuurlijk stierven er ook mensen aan een ordinaire griep of verkoudheid, zoals Pieter Kuijpers (°1956-†1902) in de hooimaand van 1902.
Enkele kinderen die in hun eerste levensjaar stierven:
Naam pasgeborene
Geboortedatum
Overlijdensdatum
Adres in oude vorm
Adriana Koolen
23 maart 1854
2 maart 1855
J 22, Vrachelen
Adriana van Ginneken
24 december 1883
19 januari 1884
J 33, Vrachelen
Antonie de Wit
20 maart 1832
23 maart 1832
J 760, Vrachelen
Catharina Krijnen
1 oktober 1857
29 december 1857
J 6, Vrachelen
Christiaan A. Kerremans
20 februari 1888
7 maart 1888
J 1, Vrachelen
Cornelia A. Verhoeven
20 januari 1898
19 april 1898
J 34, Vrachelen
Cornelia Halters
24 april 1884
27 april 1884
J 59, Vrachelen
Gerardus Joosen
23 september 1860
20 november 1860
J 49, Vrachelen
Gijsbertus J. Kuijpers
17 maart 1835
23 september 1835
J 765, Vrachelen
Joanna A. Oomen
14 januari 1862
3 maart 1862
J 25, Vrachelen
Johanna den Dekker
10 juli 1882
31 juli 1882
J 31, Vrachelen
Johanna J. Kuijpers
14 juli 1838
18 april 1839
J 765, Vrachelen
Johanna van Gils
19 oktober 1849
14 november 1849
K 783, Vrachelen
Johannes F. van Dongen
17 november 1896
12 december 1896
J 45, Vrachelen
Johannes van Gils
10 oktober 1857
7 november 1857
J 48, Vrachelen
Marcus van Steenhoven
10 september 1854
28 september 1854
J 23, Vrachelen
Matheus van Dongen
19 november 1883
7 december 1883
J 6, Vrachelen
Pieter Hazenberg
1 mei 1849
30 december 1849
K 771, Vrachelen
Pieter Kuijpers
18 maart 1851
5 december 1851
J 763, Vrachelen
De verbeterde levensomstandigheden leidden ertoe dat mensen steeds ouder werden. In de periode 1840 - 1850 was de gemiddelde leeftijd voor mannen 33,3 jaar en voor vrouwen 36,1 jaar. In 1910 stegen die cijfers naar resp. 51 en 53,4 jaar. De mensen leefden niet alleen langer, ook hun lichaamslengte nam toe. Naast betere voeding droeg ook de verbeterde huisvesting hier een steentje aan bij. In 1860 was de gemiddelde lengte 1.64 m., in 1900 was dat 1.69 m. In 1998 werden mannen gemiddeld 1.84 m. en vrouwen 1.70 m. lang.
121
De melkfabriek De infrastructurele verbindingen tussen Oosterhout en Den Hout werden verbeterd. Nieuwe machines deden hun intrede en er werden allerlei verenigingen en coöperaties opgericht, zoals de melkfabriek te Oosterhout. In de tweede helft van de negentiende eeuw werden er heftige discussies gevoerd over plannen om boter en kaas niet langer op de boerderijen te maken, maar om in speciale zuivel-fabriekjes te gaan produceren. De productie van boter en kaas overhevelen naar de fabriek? Dat nooit! Dat was de taak van de boer en dat moest zo blijven, vond menigeen. Het zou de ondergang van het boerenbedrijfsleven betekenen.
Enkele boeren stemden wel in met de plannen. Dit heeft er toe geleid dat op 29 december 1898 de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek in Oosterhout werd opgericht. Het bestuur van de fabriek kwam voor het eerst bijeen op 5 januari 1899 in café J.B. Poppelaars. Het vijfhoofdige bestuur bestond uit A. Knapen (voorzitter), A. van Leijsen (secretaris), P.W. Oomen, Adriaan Klijs en Jacobus de Leeuw (Vrachelen). Op 23 januari 1899 werd een herverkiezing gehouden omdat afgevaardigden uit Oosteind zich hadden teruggetrokken. De stemmentellers waren Johannes van Dongen (Vrachelen), Pieter van den Heijkant en Nicolaas van Dongen. In april 1899 kocht men grond aan op de Zandheuvel om daar de fabriek te gaan bouwen. Boerengezinnen die een koe wilden aanbieden voor melkproductie betaalden een kwartje per koe. De vereniging telde 77 boerenleden met gezamenlijk 428 koeien. Zo draaide de fabriek in het dienstjaar 1899 24 weken waarin in totaal 629.722 liter melk werd aangevoerd. De totale opbrengst daarvan bedroeg 29.967 gulden en 53 cent. 122
Coöperatieve Stoomzuivelfabriek Oosterhout.
De Boerenleenbank Met de oprichting van de plaatselijke Boerenleenbank rond 1900 werden plattelanders in de gelegenheid gesteld om dicht bij huis krediet te krijgen en overtollige kasgelden te deponeren. Voorheen leenden de boeren meestal geld bij de notaris of bij notabelen. Ruim veertig jaar is Willem Kuijpers (°1897-†1983) bestuurslid geweest van de Rabobank in Oosterhout (toen nog de Boerenleenbank). Op 16 mei 1968 ontving
hij namens de CoĂśperatieve Centrale Boerenleenbank een gouden medaille als bewijs van erkentelijkheid voor zijn sociale werkzaamheden gedurende 43 jaar.
Van A naar B: rijden of lopen? In de negentiende eeuw had de Vrachelse bevolking nog beperkte mogelijkheden om snel en gemakkelijk van A naar B te geraken. De benenwagen moest er bijna altijd aan te pas komen. De boeren kwamen er vaak beter vanaf: zij konden hun werkpaard ook klaarmaken als rijdier. Hierbij komt dat vrijwel geen enkele weg in Vrachelen in die tijd verhard was. Alleen de Vrachelsestraat was voorzien van grint en keislag. Niet erg comfortabel met de wielewagen dus.
Willem Kuijpers.
Om toch enigszins mobiel te zijn, werden landbouwwagens schoongemaakt en voorzien van zitplanken, zodat ze ook voor andere doeleinden konden worden gebruikt. Mensen die geen wagen hadden, waren vaak uren lopend onderweg naar de kerk of naar school. Zo liepen de Vrachelnaren rond 1900 nog naar de St. Janskerk op de Markt in Oosterhout en naar de Heilige Corneliuskerk in Den Hout.
Vrachelse huwelijken EĂŠn ding is zeker: de beperkte mobiliteit heeft veel buurschappen bij elkaar gehouden. Mensen leerden elkaar van jongs af aan goed kennen en kwamen veel bij elkaar over de vloer. Jongens en meisjes vonden elkaar al op jonge leeftijd: voor het leven aan elkaar gewaagd omdat ze aan Vrachelen gebonden waren? Wie zal het zeggen. De hierna volgende lijst geeft een overzicht van huwelijken die gesloten werden tussen Vrachelse mannen en vrouwen na 1800.
Vrachelse huwelijken: 123
Man
Trouwdatum
Vrouw
Wilhelmus Bul
3 mei 1801
Catharina Fransen
Gijsbrecht Kuijpers
21 januari 1804
Anna Maria Wouters
Wilhelmus van Gils
1 mei 1814
Adriana van den Rijen
Antonius van Raamsdonk
5 mei 1827
Anna van Leijsen
Adrianus van Bavel
25 mei 1827
Elisabeth Verhoeven
Embertus Joosen
13 mei 1836
Maria van Bavel
Thomas Voermans
14 mei 1840
Elisabeth van Gils
Gerardus van Gils
14 mei 1847
Adriana Akkermans
Pieter van Beek
9 mei 1853
Cornelia Cornelisse
Nicolaas den Dekker
8 mei 1856
Adriana Fens
Cornelius Koolen
8 mei 1856
Cornelia Fens
Gerardus van Bavel
21 november 1861
Catharina van Bavel
Pieter van Zon
30 april 1868
Cornelia Krijnen
Jacobus van Ginneken
23 mei 1872
Cornelia Botermans
Jacobus van Meel
11 mei 1876
Gijsberdina Kuijpers
Adrianus den Dekker
15 mei 1880
Petronella Kuijpers
Johannes van Gils
13 oktober 1881
Maria van Vugt
Jacobus van Gils
12 januari 1893
Johanna Kuijpers
Pieter Kuijpers
12 januari 1893
Maria van Gils
Johannes Verhoeven
4 mei 1893
Anna Knoop
Cornelius van Bavel
10 augustus 1898
Adriana Willemse
Gerardus Willemse
8 november 1905
Cornelia Rutten
Pieter van Ginneken
11 januari 1906
Catharina Halters
Henricus de Wit
1 februari 1906
Adriana van Meel
Pieter van den Elshout
12 januari 1911
Maria Anna de Wit
Laurentius van Ginneken
Mei 1914
Johanna Besems
Cornelius van Bavel
18 mei 1916
Elisabeth van Dommelen
Adrianus Joosen
8 juni 1916
Petronella van Ginneken
Andreas van Bavel
8 juni 1916
Maria Fransen
Wilhelmus Kuijpers
10 mei 1922
Maria van Dongen
124
Man
Trouwdatum
Vrouw
Johannes van Dongen
5 juni 1929
Maria Elisabeth Krijnen
Laurentius Bogers
24 oktober 1945
Adriana Pheninckx
Cornelius Pheninckx
22 mei 1947
Maria Halters
Cornelius Pheninckx
24 september 1947
Cornelia Halters
Adrianus van Dommelen
23 juni 1949
Maria Jansen
Johannes Bayens
6 oktober 1954
Adriana van Dongen
Josephus Prinse
7 januari 1958
Elisabeth Kuijpers
Antonius van Leijsen
29 augustus 1975
Johannie Frijters
Foto's van Vrachelse huwelijken:
Het huwelijk van Sil Verhoeven en Jaas Koolen. Boven v.l.n.r.: Kees Koolen, Net van Oosterhout, Kee Koolen (e.v. Antonius Bosgoed), Kees Verhoeven, Gerrit Verhoeven, Jo Nollen, Jan Verhoeven, Jo Fikke, Koos Koolen, NN, en Piet Koolen. Midden v.l.n.r.: Jaan Koolen (e.v. Flipsen), Willem Verhoeven, Joke Koolen, Het bruidspaar Sil Verhoeven en Jaas Koolen, Cor Verhoeven (e.v. P. Poppelier), NN, NN. Onderste rij v.l.n.r.: NN, Jan Koolen, Pietronella van der Ven, Jan Verhoeven sr., Johanna Verhoeven - van Dongen en Maria Verhoeven (e.v. C. van Gageldonk) en NN.
125
Gerrit Willemse en Kee Rutten trouwden op 8 november 1905.
Louis Bogers en Janeke Pheninckx trouwden op 24 oktober 1945.
Jan van Dongen en Bet Krijnen trouwden op 5 juni 1929.
Neel Pheninckx en Cor Halters trouwden op 24 september 1947.
126
Kees Pheninckx en Marie Halters trouwden op 22 mei 1947.
Sjef Prinse en Bep Kuijpers trouwden op 7 januari 1958.
.
Janus van Dommelen en Marie Jansen trouwden op 23 juni 1949.
Antoon van Leijsen en Johannie Frijters trouwden op 29 augustus 1975.
Jan Bayens en Adrie van Dongen trouwden op 6 oktober 1954.
127
Vervoer Spruiten naar ‘het verzend’
Rond 1930 brachten wij schoongemaakte spruiten met de hondenkar naar ‘het verzend' in Oosterhout. We reden 's morgens al om vier uur thuis weg, via de Goorstraat en over de Goorse brug naar Oosterhout. We moesten onze producten al vroeg afleveren, want van daaruit moest alles nog naar de veiling gebracht worden. De avond van tevoren hadden we met het hele gezin met man en macht de spruiten schoongemaakt. Dat bracht geld in het laatje, bovenop de opbrengsten van de boerderij. Schoonmakers hadden we genoeg en in de winteravonden was er niets anders te doen. Bron: Louis Bogers.
De boeren hadden verschillende voertuigen en gebruiksvoorwerpen om de producten van het land en de melk te vervoeren en te dragen. In de jaren 1920 werd de melk in een emmer aan een juk gedragen die over de schouder hing. Bep Kuijpers ging jaren later met twee melkbussen aan haar fiets de polder in om te gaan melken.
Bep Kuijpers op weg naar de polder om te gaan melken. Ze poseert even bij de scharrelkippen bij het erf.
Het zal wel op een zondag geweest zijn dat Nico den Dekker en Koos Jansen een rondje gingen maken met paard en kar, dit voertuig werd ook wel het melkkarretje genoemd.
Nico den Dekker (l) en Koos Jansen (r).
Het gebruik van het paard met rijtuig werd een luxe om mee te gaan rijden.
Het vervoer met de kruiwagen. Louis van Bavel (°1917-†1993).
128
Ad Kolsteren in het straatje (Herweg) naast zijn woning in de Hondstraat 4.