Tot kunsten en wetenschappen wil ik mij keren en zoveel ik maar kan daarin door blijven leren, want niemand wordt deskundig geboren. Het zal de weldenkenden onder ons deren: door dom geknoei gaat de kunst verloren.
_
Vs. 551-555 Mariken van Nieumeghen Hertaling Willem Wilmink, Karel Bosman
Ontwerp en lay-out Marieke Thomassen, Kukel & Kuijpers, Nijmegen Fotografie Manon Bruininga, Nijmegen Model Emmeken Cuppens, Nijmegen PR en communicatie Rosalie Thomassen, ERWT communicatie, Nijmegen Muzikale productie Henk Wanders, Nijmegen Opnamestudio Studio Ammix, Nijmegen Druk en drukadvies Printsupport4u ©2018 boek: Karel Bosman, Nijmegen en Ontroerend Goed, Nijmegen ©/℗2018 cd: Karel Bosman en V.E.E.L. Muziek, Nijmegen Ontroerend Goed en V.E.E.L Muziek maken deel uit van de RMG www.altijdnijmeegs.nl/nijmeegsemarieke www.kukel-kuijpers.nl www.manonbruininga.nl ISBN 978 90 828280 0 9 NUR 620 Alle rechten zijn voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar worden gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder uitdrukkelijke voorafgaande schriftelijke toestemming van Ontroerend Goed, de uitgeverij.
Het oude verhaal verteld in liedjes vrij naar de hertaling van Willem Wilmink
De meest bekende tekst is ontleend aan een vroeg-zestiende-eeuws boekje van uitgever Willem Vorsterman, een veel-drukker uit Antwerpen, die een hele reeks kleine uitgaven
VOORWOORD Mariken van Nieumeghen, hoogtepunt uit onze laat-
op de markt bracht. Bulkboekjes waren dat, bestemd voor het grote publiek in de steden, dat zich in die tijd gretig op de voortbrengselen van de drukpers stortte. Van deze oude editie
middeleeuwse letterkunde.
is slechts ĂŠĂŠn exemplaar bewaard gebleven,
Het verhaal van een jonge
herdrukt in 1904 bij uitgeverij Martinus Nij-
maagd die haar ziel ver-
hoff. Deze facsimile-druk leidde tot een ware
kocht aan de duivel kreeg een ereplaats in ons collectieve geheugen. Algemeen
herontdekking van het middeleeuwse meesterwerk. Talloze nieuwe bewerkingen volgden snel, leesteksten, volksboeken, toneelteksten, een tvfilm (Johan de Meester, 1968), en een speelfilm
wordt aangenomen dat het
(Jos Stelling, 1974). Ook in de decennia daarna
stuk tussen 1485 en 1510
bleef het mirakelspel populair. Icoon van de
werd geschreven door een
Waalstad; Nijmegen heeft een Marikenbeeld,
onbekende auteur. Vermoedelijk is er ook sprake van meerdere schrijvers (1).
een Marikenstraat, een Marikenhuis, en er zijn talloze, veelal periodiek of jaarlijks terugkerende Marikenactiviteiten. Het volksboek is een geschenk aan de wereldliteratuur en kan tot vandaag op blijvende waardering rekenen.
4
En daarom is hier Nijmeegse Marieke, het oude verhaal in een nieuwe vorm, want verteld in liedjes. Kleine composities die inzoomen op sleutelscènes en afzonderlijke gebeurtenissen, en later weer als mozaïeksteentjes terugschuiven in het raamwerk van de vertelling. Muziek geeft levendigheid aan het klassieke drama, de woorden vallen beter op. Zo hopen we het spektakel van toen terug te brengen naar de lezers en de luisteraars van nu. Zij kunnen de tekst van het volksboek beleven zoals de late middeleeuwers het deden: met een podium en acteurs voor ogen. Op die manier proberen we nog dichter bij het personage te komen van de vrouw ‘die meer dan seven jaren metten duvel woende ende verkeerde.’ Het script en de liedteksten zijn vrij naar de terecht geprezen hertaling van dichter en schrijver Willem Wilmink, verschenen bij uit geverij Prometheus/Bert Bakker: Mariken van Nieumeghen & Elckerlic, zonde, hoop en verlossing in de late middeleeuwen. Naast deze hertaling van het klassieke meesterwerk was de middeleeuwse tekst voorzien van uitleg, annotaties en woordverklaringen in een editie van de destijds Nijmeegse neerlandicus Bart Ramakers.
5
Š Manon Bruininga Fotografie
Geldzucht, winstbejag en schaamteloze uitbuiting zorgen ervoor dat eerlijke, hardwerkende boeren, burgers en buitenlui rijkdom en het streven ernaar als van God los gaan ervaren. Armen en rijken waren er altijd al, maar men zag dat als een lotsbestemming. Nu is het voor iedereen mogelijk rijk te worden, desnoods ten koste van anderen. Dan ontmoeten we daar een onbevangen jonge vrouw, zich nauwelijks bewust van de boosaardige wereld om haar heen. Vanuit haar
INLEIDING Lezers en luisteraars, wij nodigen jullie uit met ons mee te gaan, een groot
beschermde omgeving wordt ze van het ene moment op het andere ruw met haar neus op de feiten gedrukt. Het is te laat om nog veilig terug te keren naar huis en ze besluit haar tante een slaapplaats te vragen voor de nacht. Die wordt haar onder een stortvloed van valse beschuldigingen en insinuaties geweigerd.
aantal jaren terug in de tijd. De late middeleeuwen lopen ten einde, de Bourgondische wereld beleeft zijn grootste expansieperiode, en in de steden toont het kapitalisme voor het eerst zijn duistere zijde.
7
Ontredderd en diep gekwetst vlucht Marieke de stad uit en daar, in een van godverlaten omgeving is ze alleen op zichzelf aangewezen.
Verteller Daar staat ze dan, geketend en in zichzelf verzonken. Drie ijzeren banden, de grootste om haar hals, de andere twee vast om haar armen. Wat is er toch in godsnaam allemaal met haar gebeurd?
PROLOOG Marieke >
O, de valse verleider. Hij suste me in slaap en liet me dromen. De meesterbedrieger die me schuldig maakte aan mijn eigen ondergang. Ik wist dat ik hem niet kon vertrouwen, toch ging ik mee. Hij dwong me nergens toe, hij hoefde alleen maar te zeggen wat ik het liefste wilde horen. Zo verbijsterend kon het zijn, dat wanhopige verlangen om alles te geloven wat hij me beloofde, een toekomst vol van schittering. O, ik weet nog zo goed hoe het begon. Oom Gijsbrecht vroeg me naar Nijmegen te gaan en daar te kopen wat we nodig hadden. Ook zei hij: ‘Mocht het niet lukken terug te keren voor de avond is gevallen blijf dan in Nijmegen, dat maakt me geruster. Slaap bij je tante, mijn lieve zuster.’
Verteller Zo nam Marieke afscheid
En ik antwoordde: ‘Oom, ik zal doen wat u zegt’.
van haar oom en is ze naar Nijmegen gegaan.
8
STAD AAN DE WAAL Spreekstalmeester >
Welkom! Graag aandacht voor de waargebeurde en wonderbaarlijke geschiedenis van Nijmeegse Marieke die zeven jaren bij de duivel woonde en omgang met hem had. Marieke >
Mijn naam is Marieke, van Balgoij gekomen en daar is de wereld gemoedelijk klein. Ons dorpje, de buren, het huis van mijn oom en de geur van kamille en rozemarijn. Dan is het toch een ander verhaal in deze stad, hier, in deze stad, in deze stad aan de Waal. De mensen, de drukte, de geuren, de kleuren, en overal hoor je het lied van de straat. Op ieder moment staat er iets te gebeuren en voor je het weet is het alweer zo laat. Ja, het is toch een ander verhaal in deze stad, hier in deze stad, in deze stad aan de Waal. Ja, het is toch een ander verhaal in deze stad, hier in deze stad, in deze stad aan de Waal.
Verteller Marktdag in de grote stad, altijd weer een levendige drukte van belang! Kooplieden die hun waren aanprijzen, er wordt geflaneerd, gespeeld, gegokt en gedronken! Kwakzalvers, kruidenvrouwtjes, ‘de vreemdeling van overzee’! Muzikanten, acrobaten, komedianten! Marieke kijkt haar ogen uit! Zoveel te zien, zoveel te beleven, de tijd vliegt voorbij! Als ze alles heeft wat ze kopen zou is het laat geworden, te laat om nog veilig terug te keren. Ze besluit in Nijmegen te blijven en haar tante een slaapplaats te vragen voor de nacht. Dan wacht haar een onaangename verrassing.
9
Verteller Tante is nog lang niet bekomen van een felle ruzie met de buren over de familietwist tussen de hertogen Arnold en Adolf van Gelre (2). Ze had partij gekozen voor de jonge hertog en toen ze hoorde dat de oude was bevrijd door toedoen van de slotvoogd van het kasteel van Grave werd ze bijkans gek van woede. Ja, en dan staat daar ineens haar nietsvermoedende nicht om haar onvrede vals en vilein op af te reageren.
DRUK, JA! Marieke >
Tante, ik zal in de stad moeten blijven, het wordt al donker. Maak mij een bed op alstublieft... Tante >
Ach, mijn lieve nichtje met haar mooi gezichtje durft niet meer naar huis… O, ze is zo kuis… Maar ondertussen! Marieke >
Maar… ik begrijp eigenlijk niet… wat u bedoelt? Tante >
Je zou je moeten schamen! Heel de middag niets uitgevoerd, met je kont lopen draaien en zomaar wat rond gekoekeloerd! Marieke >
Nou, nee toch, ik deed gewoon boodschappen, tante, en daarmee had ik het druk genoeg! Tante >
Druk, ja! Zo-o-o druk!
Met hoeren en snoeren, met feesten en beesten! Met tuig van de richel en duivelse geesten! En dan nu een slaapplaats voor jou? Dat dacht ik dus niet! Loop naar de duvel! En gauw! (Koor: Druk, druk, druk…) Met drinken en klinken en hitsige heren die graag iets met jou hadden willen proberen! En dan nu een slaapplaats voor jou? Dat dacht ik dus niet! Loop naar de duvel! En gauw!
10
Marieke >
Tante, wat zegt u hier nu allemaal? Ik deed wat ik moest doen in opdracht van oom Gijsbrecht! Maar we hadden zoveel nodig! En dan al die mensen op de markt, lange rijen voor de kramen, er was soms geen doorkomen aan! Tante >
Luieren en lanterfanten tussen de komedianten en de ongelikte beren! Zo, wat wou je nou beweren? Marieke >
Maar tante! Tante >
Schijnheilige sloerie! Uit mijn ogen of ik doe je wat! Marieke>
Wat is hier in Godsnaam aan de hand?
(Koor: Druk, druk, druk…) Met hoeren en snoeren! (Koor: Hoeren en snoeren…) Met drinken en klinken! (Koor: Drinken en klinken…) En dan nu een slaapplaats voor jou? Dat dacht ik dus niet! Loop naar de duvel! En gauw! (Koor: Druk, druk, druk, zo-o-o druk…) En dan nu een slaapplaats voor jou? Dat dacht ik dus niet! Loop naar de duvel! En gauw! Marieke >
Zoveel valsheid? Het slaat gewoon nergens op! Ik kan er echt niet meer tegen! U lijkt door Satan bezeten! Tante >
Ach, kuise dame! Zo bezorgd over je maagdelijkheid, schiet toch op zeg! Jij weet heus wel van wanten!
11
Verteller Tante raakt helemaal buiten zinnen! Ze lijkt meer op een razende duivelin dan op een christenmens! De vonken spatten uit haar ogen, het schuim staat haar op de mond! ‘Dubbelhartige slet die je bent, al is het soms niet gepast de waarheid te zeggen, maar jouw benen zijn maar al te vaak uit elkaar gegaan om te genieten van iemand zijn fluit! Maar al gaan er nog zoveel in en weer uit, elke meid noemt zich maagd tot haar buik opzwelt! Ik heb zelfs mensen gesproken die zagen hoe jij met je eigen oom lag te vozen! Nu ik het zeg moet ik bijna blozen!’ _ vs. 90 - 100 Mariken van Nieumeghen, hertaling Willem Wilmink
Marieke begrijpt er helemaal niets van! Ontredderd en volledig van de kaart vlucht ze de stad uit! Het is al donker als ze uitgeput neervalt op het mos.
EENZAAM Marieke >
Eenzaam in de stille nacht. Wie had dit nu van haar verwacht? Zo door tante afgewezen moet ik voor het ergste vrezen,
Verteller Moederziel alleen en aan haar lot overgelaten. Vertwijfeld en wanhopig valt ze ten prooi aan duistere gedachtes. Is er een tak die haar kan dragen?
hoe de ochtend afgewacht? Eenzaam in de nacht. Eenzaam hier met mijn verdriet. Hoe nu verder? Ik weet ‘t niet! Dwaas loop ik hier rond te dwalen, niemand die me op komt halen, niemand die me hoort of ziet, hier met mijn verdriet.
vs. 140
vs. 144
‘ Ach, zuchten en een zwaar gemoed en al mijn zekerheden kwijt… En ik begrijp nog steeds niet goed wat tante mij nou toch verwijt Mijn god! Haar agressiviteit! Wat ik zoal niet moest verduren! Nu groeit in mij een diepe nijd, ‘k omhels het kwaad, en tot mijn spijt, ben ik hier nu zelfs wel bereid te branden in de helse vuren…’ _ Mariken van Nieumeghen, hertaling Willem Wilmink en Karel Bosman
12
Š Manon Bruininga Fotografie
13
GOD OF DE DUIVEL
(3)
Schatteboutje, waarom huilen? Waarom zo verdrietig pruilen? Gaat er iets niet naar je zin?
Marieke >
Zit je ergens over in?
Waar heb ik het aan te danken dat ik zo
Of werd jou iets aangedaan? Dan schuift deze
zou kunnen janken?
jongen tot troost bij je aan.
Ik ben de kluts volkomen kwijt.
Marieke >
Wat een agressiviteit!
Help! Wat schrik ik! Wie ben jij dan?
De vuile heks, wat kon ze krijsen!
Allemachtig, lazer op, man! Ongelofelijk,
En wou ze daar iets mee bewijzen?
meneer! Zo, zeg! Wat moet jij nou weer?
Mijn God, wat een hysterisch wijf!
Moenen >
Ze vloekte me verdorie stijf!
Niet zo bibberen en beven! Ik sta jou echt niet
Ik moest weg, helemaal weg, al werd het
naar het leven!
dan donker, dat was dan maar pech!
Maar je zult wel eenzaam zijn in dit donkere
Ach, wie kan zoiets verdragen? Radeloos en
domein.
aangeslagen sloeg ik huilend op de vlucht en
Daarom dacht ik, lief kind, ach, ik ben hier
hier in de open lucht maak ik een bed onder
nu toch en ik maak me bemind.
de bomen! Van mij mag nu de kerel komen
Samen >
Moenen >
die me beschermt, die me bemint, ik ben hem
God of de duivel…
De keus is aan jou!
warm en goed gezind.
Samen >
Moenen >
Ik moest weg, helemaal weg! En dan denk
God of de duivel…
Beslis nu maar gauw!
ik toch echt dat ik weet wat ik zeg
Samen >
Moenen >
Ben je wanhopig?
Of, zit je kapot?
God of de duivel, ’t is mij één pot nat!
Samen >
God of de duivel, ik heb het gehad!
Wie wint jouw ziel dan? De duivel of God?
Wie wordt mijn meester? Wat brengt mij het
Moenen >
lot? God of de duivel? De duivel of God?
O en nog wat, zoete Lieve. Zeven kunsten ten
Moenen >
gerieve! ‘k Zal ze allen aan je schenken! Word jij
Hoor ik daar een zieltje klagen, moe van alle
een vrouw die ook kan denken!
tegenslagen?
Marieke >
Dan word ik haar nummer één! Ik bedoel dat
Nou, wat fijn om dat te horen… ‘k Voel me bijna
niet gemeen.
uitverkoren! Gottegot, man! Wat een zak! Maar ik heb wel onderdak!
14
Verteller ‘Wie ben je, vriend’, vraagt Marieke. ‘Professor in de wetenschappen!’, antwoordt Moenen. ‘Alles lukt me, wat ik ook probeer!’ ‘Je bent dus een kundig man, maar hoe heet je?’ ‘Moenen met het Ene Oog (4), ik heb vrienden in alle hoeken en gaten!’ Maar Marieke heeft hem door… ‘De duivel ben je, uit de hel losgelaten!’ ‘Wie ik ook ben, jou heb ik hoog! Ik zal me over je ontfermen en je beschermen in de gevaren die jou hier nu omringen!’ Marieke is nog volledig van slag. Ze voelt zich leeg van binnen, alle angst is haar ontnomen...’
Moenen >
vs. 220
vs. 224
Mooi meisje, om ter zake te komen: Als je mij vertrouwen wilt schenken geef ik je alles wat je kunt bedenken en al mijn kennis wil ik met je delen! Aan geld of bezit of aan juwelen zal het je niet ontbreken bij mij. Marieke >
vs. 228
Mooi gezegd, maar onthou daarbij: voordat wij tweeën in liefde verkeren moet je me de wetenschappen leren, alle zeven. Want daarin geloof ik. Leer je me alles? Moenen >
Dat beloof ik! Alles wat wetenswaardig is! Marieke >
vs. 232
Zwarte kunst is een kunst die heel aardig is… _ Mariken van Nieumeghen, hertaling Willem Wilmink
15
DE GULDEN BOOM De Bard >
Het slordige leven in beeld en geluid;
De reizigers hier in dit schemergebied
hier hebben Jan Rap en zijn maten de troeven
ze kunnen je zoveel vertellen.
in handen, dus kijk nou maar uit en hou het
Verhalen van dood en verderf en verdriet
goed in de gaten!
maar wel eerst een rondje bestellen.
In het café De Gulden Boom
In het café De Gulden Boom
staat iedereen strak onder stroom
helpen de gasten je graag uit de droom,
en blikken die doden
de dames en heren
zijn nergens verboden
die heel wat verteren
in De Gulden, in De Gulden,
in De Gulden, in De Gulden,
in De Gulden Boom.
in De Gulden Boom. Vreemdeling, welkom op deze kermis van lieden die zaaien noch maaien! Morsige types die nooit te beroerd zijn om je een oor aan te naaien.
Verteller ‘Gezellig hier, zo tussen de verlopen koppen en de boeven tronies’, denkt Emmy als ze de herberg binnen gaan. Moenen loopt voorop en ziet als eerste alle ogen op hem gericht… Vijandige blikken vol achterdocht en boosaardigheid. Je hoort ze daar denken: ‘Zeg ons, vreemdeling, wie ben je?’
In het café De Gulden Boom kennen de klanten geen enkele schroom. Ze lachen en lallen, ze briesen en brallen in De Gulden, in De Gulden, in De Gulden Boom. (2x)
Š Manon Bruininga Fotografie
Verteller Velen verzamelen zich rond Emmy, iedereen is diep geraakt door haar betoog! Er wordt instemmend gemompeld, goedkeurend geknikt! Maar dan is daar weer Moenen die zijn ware aard toont, en met satanisch genoegen roet in het eten strooit… > Hij veinst onheil in de lucht en probeert daar vervolgens gebruik van te maken. ‘De knoeiers zijn onder ons!’, brult hij! ‘Aan iedere tafel in deze herberg zit er een en weet jij niet wie dat is ben je hem waarschijnlijk zelf!’ En dan is plotseling iedereen weer terug bij af. Argwanende blikken over en weer, niemand die zijn tafelgenoot of de persoon naast
IN DEZE KRINGEN Emmy >
In deze kringen van list en bedrog word ik op handen gedragen! Zo, zeg! Totaal overdonderd en nog ben ik met stomheid geslagen! Maar om het even, ik ga als een speer, ja en dan denk je. Wat wil ik nog meer? Wat wil ik nog meer? O, ik weet ook wel, het is hier niet pluis te midden van de penoze, duivelse ketters, boosaardig gespuis, kooplui en dronken matrozen. Maar om het even, ik ga als een speer, ja en dan denk je. Wat wil ik nog meer? Wat wil ik nog meer? Moenen >
Ongelofelijk, hoe ik de mensen een kool kan stoven! Hoe ze geloven! Ze houden me voor een groot man, een man die helpen kan bij problemen en kwalen! Eén die nooit zal falen! Daar komt het van dat ze me nalopen op straat, ik sta ze bij met goede raad! Ja, met mijn goede raad… Emmy >
In deze kringen van list en bedrog word ik op handen gedragen! Zo, zeg! Totaal overdonderd en nog ben ik met stomheid geslagen! Maar om het even, ik ga als een speer, ja en dan denk je wat wil ik nog meer? Wat wil ik nog meer? (3x)
32
NUTTIGE DAGEN Moenen >
Wij beleven hier nuttige dagen! Ik zal de waard meteen gaan vragen hoeveel hij rekent voor vol pension, dan kan ik doorgaan zoals ik begon. Met mijn talent om verwarring te stichten! Kijk eens naar die verdwaasde gezichten! Binnen een jaar duizend zieltjes verlakt! Maar als God ingrijpt ben ik uitgekakt. Alle duivels! Het loopt op rolletjes! Emmy is als was in mijn handen! Zie haar daar vrolijk en bandeloos tussen haar fraaie vrienden! Losbollen, zuiplappen en vechtjassen, dobbelaars, vagebonden en hoerenlopers! O, en ik dus‌
Met mijn talent om verwarring te stichten! Kijk eens naar die verdwaasde gezichten! Binnen een jaar duizend zieltjes verlakt! Maar als God ingrijpt ben ik uitgekakt.
Verteller Herberg De Gulden Boom, waar de zeven doodzonden welig tieren: Woede, Hebzucht, Jaloezie, Eigendunk, Vraat zucht, Luiheid en Wellust. Beneden een zompige ruimte voor het voetvolk van de straat. Boven een gang naar de kamertjes waarin van meer te genieten valt dan van spijs en drank. Emmy, aanbeden en bandeloos, Moenen, die ongehinderd en straffeloos zijn gang kan gaan.
33
Verteller Zo wonen Emmy en Moenen in Antwerpen, in herberg De Gulden Boom, waar door hun toedoen moord doodslag en ander kwaad aan de orde van de dag zijn.
FOUTE BOEL
(9)
De Bard >
Een schaduw op het kruispunt van twee wegen
Een ochtend aan de oever van de Schelde
Marieke was door tante weggejaagd
en na de hartstocht weer het boetekleed.
en ja, helaas, toen kwam ze Moenen tegen.
Een kamer in een herberg met een zelden
Dat was wel even schrikken voor de maagd!
geroken lucht van zwavel en van zweet.
Maar de nacht was mooi, de nacht was wild,
De nacht was mooi, de nacht was wild,
en de duvel lachte al zijn tanden bloot!
en de duvel lachte al zijn tanden bloot!
Bij het eerste licht best wel berouw
Bij het eerste licht best wel berouw
naast een fanatieke bedgenoot.
naast een fanatieke bedgenoot.
O, Marieke, foute boel!
O, Marieke, foute boel!
Meid, waar ben je aan begonnen?
Meid, waar ben je aan begonnen?
Geef je zo je ziel gewonnen!
Geef je zo je ziel gewonnen!
O, Marieke! Foute boel!
O, Marieke! Foute boel!
Maar toch gaat Marieke mee en er volgen zeven
O, Marieke, foute boel!
jaren vol van zonde en gevaren in een stad, niet
Meid, waar ben je aan begonnen?
ver van zee.
Geef je zo je ziel gewonnen!
Zeven bandeloze jaren, en toen die verstreken waren‌
O, Marieke! Foute boel! (3x) 34
Verteller Zeven losbandige jaren in zonde… En na gedane zaken telkens opnieuw weer die onrust van binnen, de steeds sterker wordende stem van het geweten.
vs. 592
vs. 596
vs. 600
‘O, geheugen, verstand, op twee gedachten hinkend vanwege het leven waar ik me aan wil wagen, het moet je toch zondig lijken en stinkend. Je versaagt de hemel, zo helder blinkend, gaat de weg naar de hel vol onbehagen. Ik merk wel hoe haast alle dagen om mijnentwil een mens wordt gedood. En ik weet wel: Moenen, de oorzaak van die plagen, is geen beste. Dat brengt mijn ziel in nood. Ik voel, ook al zweeg mijn bedgenoot hierover, dat hij een soort duivel moet wezen. O tante, tante, uw verwijten, zo groot, maakten mij tot een straatmeid, die de hel moet vrezen, uit de gratie van Hem die ons hart kan lezen.’ _ Mariken van Nieumeghen, hertaling Willem Willem
En zo kon het gebeuren, op een vroege morgen in mei…
35
ik heb ze hier, zo’n acht à tien regeltjes op het papier waar- door jij je praatjes wel kwijt zult raken! _ Mariken van Nieumeghen,
die zal een vuur stoken’. (17) ‘Ik ga mee, oom’, fluistert Emmy zwak, ‘en ik zal alles doen om genade te krijgen.’ ‘Blijf bij dat plan!’, moedigt oom Gijsbrecht haar aan.
antwoordt: ‘Vadre, die goede daghen, tgrote ghelt, tgrote goet dat hi mi dede hebben. _ Mariken van Nieumeghen, vs. 1035 - 1036
hertaling Willem Wilmink
Verteller Daarop haalt oom Gijsbrecht een velletje papier met formules en bezweringen uit zijn gebeden boek, die hij daar altijd in bewaard heeft voor noodgevallen. Moenen beseft dat hier gebeurt waar hij altijd bang voor is geweest. God zelf heeft ingegrepen en vanaf nu heeft hij het na kijken. Emmy ontglipt hem toch nog, vonken van ergernis schieten hem uit mond en oren. ‘Ik moet, ben ik bang, van deze zielen scheiden!’, sist hij nog voor hij in rook opgaat! Het is voorbij. Als de rook is opgetrokken buigt Oom Gijsbrecht zich over Emmy. ‘Kom, lieve nicht, je bent zwaargewond. Ik zal je be geleiden naar de deken, en
In de dagen, die volgen heeft Emmy een lange weg te gaan. Geen van de geleerde priesters in Nijmegen waagt het haar enigerlei boetedoening op te leggen. Daarom reizen ze naar Keulen, waar Emmy haar zonde bij de bisschop opbiecht. Maar ook hij blijkt niet in staat haar zonde kwijt te schelden. Vervolgens gaan ze als laatste mogelijkheid van Keulen naar de paus in Rome. Voor hem biecht Emmy met tranen in haar ogen: ‘Vader, ik leefde met de duivel, meer dan zeven jaren, waarin we altijd samen waren. En hij deed met mij wat een man met zijn vrouw doet. Het is met schroom, dat ik het u zeg.’ Geschrokken vraagt de paus haar: ‘Waarom toch, mijn kind? Hoe kon jij je met de duivel misdragen terwijl je wist dat hij het was?’ Waarop Emmy
46
HET GROTE GELD Emmy >
Het waren weelderige dagen van ongekende overvloed waarin ik Moenen zou behagen, en ja, waarom je dat dan doet, schaamteloos en losgeslagen tussen het adderengebroed? Het enig antwoord op die vraag is: voor het grote geld, het grote goed… Het grote geld! Het grote goed! Het grote geld! Het grote goed! Wat je allemaal niet doet voor de poet, het grote geld, het grote goed! Hebzucht en begeerte, een gevoel van macht tussen al die dwazen in de late nacht… Ik heb me vreselijk misdragen! En ja, waarom je dat dan doet? Het enig antwoord op die vraag is: voor het grote geld, het grote goed… Het grote geld! Het grote goed! Het grote geld! Het grote goed! Wat je allemaal niet doet voor de poet, het grote geld, het grote goed… (2x)
47
Verteller Emmy doet boete, en wordt gestraft. Drie ijzeren banden, één om haar hals, de andere twee om haar armen. Daar mee reist ze van Rome naar Maastricht waar ze non wordt in het klooster der bekeerde zondaressen. Jaren van eenzaamheid en opperste devotie volgen, ze is zo streng voor zichzelf, het kan niet uitblijven.
KLOOSTERBEDE (18) Emmy >
Lange nachten heeft niemand lief, die bedrukt is door zwaarmoedigheid.
Verteller En op een avond, zo wonderlijk! Weg zijn haar banden! Ze liggen naast haar!
De slaap brengt onrust en menige grief, boze dromen en ongerief, zo gaat het vaak, al lange tijd.
Heer, o Heer! Schenk mij genade! Breek de banden, maak me vrij! En verlos me van het Kwade! Heer tot U! U naderbij! Maar wie zal me zeggen waar dat toe leidt wat ooit mijn ogen zagen? Uit een hel vol haat en nijd werd ik de hemel ingedragen!
Heer, o Heer! Schenk mij genade!
vs. 1124
O, mens vol gebreken en vol zonde! Beschouw dit als een waardig exempel, en laten we daarom de niet te doorgronden Almachtige God onze lof verkonden want weldaden brengen ons over de drempel van Gods Eeuwige Tempel!
Breek de banden, maak me vrij! En verlos me van het Kwade! Heer, tot U! U naderbij! Witte duiven! Ik hoorde hun vleugelslagen! En zij sloegen mijn banden eraf met hun vlerken.
48
EPILOOG
vs. 1128
vs. 1132
vs. 1136
vs. 1140
vs. 1144
Verteller Vrienden van God, die hier toeschouwer waren, zo is het gebeurd, voor vele jaren, al doet het u misschien als leugens aan. Maar dan moet u maar naar Maastricht toe gaan, naar de zondaressen: wat je daar kunt zien, is Emmy’s graf, waar bovendien wat er van de drie banden is overgebleven zich bevindt, met daaronder geschreven hoe zij boete deed en haar zonden betreurde, en hoe en wanneer dit alles gebeurde. Sinds ik dat heb gezien houd ik alles voor waar. Ze leefde nog ongeveer twee jaar toen ze van haar banden verlost was, altijd boete doende en een voorbeeld van vlijt om de Opperste Koning te behagen. Aanvaard daarom, zonder te klagen, deze bescheiden les, uit liefde ontstaan, en dat allen de hemel in mogen gaan! _ Mariken van Nieumeghen, hertaling Willem Wilmink
49
In lied 22 zingt zij als een eigentijdse ‘mental coach’: ‘Geen is verloren dan wie zichzelf als verloren beschouwt.’ Verder laat in deze gezongen versie van het mirakelspel tante (die moeye) enkel kort en krachtig van zich horen in lied 3. Daar geeft ze de aanzet tot
NAWOORD In deze vrije, muzikale bewerking van het middel
het drama met haar onredelijke woede en haar stortvloed van valse beschuldigingen en vileine insinuaties. De vrome en goedmoedige oom Gijsbrecht komt er helemaal bekaaid van af, zijn momenten in het verhaal zijn weliswaar zeer belangrijk voor het zielenheil van
eeuwse meesterwerk loopt
zijn nicht, maar omdat zijn handelingen zich beperken tot weinig
de volgorde van de 24 liedjes
opwindende religieuze rituelen minder geschikt voor een liedtekst.
parallel aan het klassieke
Het leek oneindig veel interessanter de oorspronkelijke auteur(s)
verhaal. Ook inhoudelijk wordt er nauwelijks af geweken van de leestekst
vooral daar te volgen waar hij (zij) Marieke en later Emmy een heel eigen en sprekend karakter geeft (geven), met Moenen als duistere tegenspeler. Daardoor blijft het verhaal geloofwaardig en worden we ook nu nog makkelijk meegenomen in de wederwaardigheden
als in het oude volksboek.
van een jonge vrouw die een uitweg zocht om aan haar wanhoop
Een enkele uitzondering
te ontkomen en vervolgens mijlenver van zichzelf verwijderd raakte.
daargelaten, zoals regel 952, die wordt in de oorspronkelijke tekst uitgesproken door
MARIKEN VAN NIEUMEGHEN, een verhaal over zonde, hoop en verlossing in de late middeleeuwen. Een cultureel erfstuk, nog altijd populair, dat voor velen lange tijd gold als sacrosanct, als bij
oom Gijsbrecht. Het mag
uitstek religieus, heilig en gewijd. Toch verraadt de tekst ook al veel
daarom als een ‘dichterlijke
van de komende tijd en proeven we er de sfeer in van het vroege
vrijheid’ worden beschouwd
humanisme. De hoofdrol wordt gespeeld door een Marieke van
dat deze prachtige regel in Nijmeegse Marieke is toebedeeld aan Onze Lieve
vlees en bloed, herkenbaar in haar streven naar de ontplooiing van haar eigen en unieke persoonlijkheid. Het kon iedereen gebeuren wat haar overkwam. En dan krijgt hier Erasmus het laatste woord die schreef: ‘Mensen worden niet geboren maar gemaakt.’
Vrouw.
50
Š Manon Bruininga Fotografie
LIEDJES EN VOORDRACHTEN 1 PROLOOG Tekst Karel Bosman Muziek Karel Bosman en Henk Wanders Uitvoering voordracht: Marjolein Pieks / gitaar: Karel Bosman / elektrische gitaar en bas: Henk Wanders / accordeon: Gijs Jacobs 2 STAD AAN DE WAAL Tekst en muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Marjolein Pieks / stem: Henk Kuik / koor: Anouk Balins en Angelique Reijntjes / gitaar: Karel Bosman / viool: Jos Koning / fluit en harmonium: Hans Houkes / bas: Luciën Matheeuwsen 3 DRUK JA! Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman Uitvoering zang en parlando: Ilse Beunen / parlando: Marjolein Pieks / koor: Anouk Balins en Angelique Reijntjes / gitaar en bas: Philip Poffé / fluit: Hans Houkes / gitaar en percussie: Henk Wanders 4 EENZAAM Tekst en muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Marjolein Pieks / gitaar: Karel Bosman / viool: Jos Koning
5 GOD OF DE DUIVEL Tekst Karel Bosman, Marjolein Pieks en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman en Hans Houkes Uitvoering zang: Marjolein Pieks en Karel Bosman / gitaar: Karel Bosman / viool Jos Koning / accordeon Hans Houkes / bas: Luciën Matheeuwsen 6 ZWARTE KUNST Tekst en muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Marjolein Pieks / gitaar: Karel Bosman / fluit, ocarina en accordeon: Hans Houkes / percussie: Niek Edeling / bas: Luciën Matheeuwsen 7 LOGICA I Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman Uitvoering zang en parlando: Karel Bosman / parlando: Marjolein Pieks / gitaar: Karel Bosman / melodica: Hans Houkes / bas: Luciën Matheeuwsen 8 ZILVEREN MAAN Tekst en muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Marjolein Pieks / gitaar: Karel Bosman / harmonium: Henk Kuik / fluit: Hans Houkes 9 LAATSTE VERZOEK Tekst Karel Bosman Muziek Karel Bosman en Henk Wanders Uitvoering zang en parlando: Karel Bosman en Marjolein Pieks / gitaar: Karel Bosman / elektrische gitaar en percussie: Henk Wanders / bas: Luciën Matheeuwsen
54
10 EMMY Tekst en muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Marjolein Pieks / gitaar: Karel Bosman / fluiten: Hans Houkes
Uitvoering Zang Marjolein Pieks / parlando en gitaar: Karel Bosman / fluit: Hans Houkes / accordeon: Henk Kuik / bas: Luciën Matheeuwsen
11 DE GULDEN BOOM Tekst en muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Rood Adeo / gitaar: Karel Bosman / accordeon en fluit: Hans Houkes / bas: Luciën Matheeuwsen
16 NUTTIGE DAGEN Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman en Henk Wanders Uitvoering zang en gitaar: Karel Bosman / elektrische gitaar: Henk Wanders / percussie: Niek Edeling / bas: Luciën Matheeuwsen
12 MOENEN MET HET ENE OOG Tekst en muziek Karel Bosman Uitvoering zang en gitaar: Karel Bosman / elektrische gitaar: Henk Wanders / bas: Folkert Cannegieter
17 FOUTE BOEL! Tekst en muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Rood Adeo / gitaar: Karel Bosman / bas: Luciën Matheeuwsen / vingers en stem: Henk Wanders
13 LOGICA II Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman Uitvoering zang en parlando: Marjolein Pieks en Karel Bosman / gitaar: Karel Bosman / fluit: Hans Houkes / bas: Luciën Matheeuwsen
18 HEIMWEE Tekst Karel Bosman en Marjolein Pieks Muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Marjolein Pieks / gitaar: Karel Bosman / viool: Jos Koning
14 O, RETORICA! Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Hans Houkes Uitvoering voordracht: Marjolein Pieks / huaca: Hans Houkes 15 IN DEZE KRINGEN Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman
55
19 MASSCHEROEN Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Jan Willem van Opstal (Masscheroen) / zang en parlando: Rob de Waal (God en Christus) / parlando: Anouk Balins (Onze Lieve Vrouw) / koor: Anouk Balins, Angelique Reijntjes, Ben Dirks, Theo Dahm en Karel Bosman / gitaar: Huub van Eijndhoven / elektrische gitaar: Henk Wanders / harmonium en percussie: Hans Houkes / bas: Folkert Cannegieter
20 EINDELIJK TRANEN Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Marjolein Pieks / koor: Anouk Balins en Angelique Reijntjes / gitaar: Karel Bosman / bas: Folkert Cannegieter 21 GLOEIENDE POOK Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman Uitvoering zang en gitaar: Karel Bosman / koor: Ben Dirks en Theo Dahm / percussie: Niek Edeling / bas: LuciĂŤn Matheeuwsen 22 GEEN IS VERLOREN Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Anouk Balins (Maria) / gitaar: Karel Bosman / toetsen: Henk Wanders / percussie: Niek Edeling / bas: LuciĂŤn Matheeuwsen
23 HET GROTE GELD Tekst Karel Bosman en Willem Wilmink Muziek Karel Bosman Uitvoering zang: Marjolein Pieks / elektrische gitaren: Rob de Waal en Henk Wanders / accordeon: Petter Bertrams / bas: Rob Pechler / percussie: Henk Wanders 24 KLOOSTERBEDE Tekst Willem Wilmink, Karel Bosman en Marjolein Pieks Muziek Karel Bosman en Henk Wanders Uitvoering zang en parlando: Marjolein Pieks / gitaar: Karel Bosman / elektrische gitaar, bas en tubular bells: Henk Wanders / accordeon: Gijs Jacobs / mandola: Ben Dirks
Arrangementen Karel Bosman, Henk Wanders en uitvoerenden Muzikale productie Henk Wanders Techniek Henk Wanders en Ton Gelsing Opnames Studio Ammix Met dank aan Hans Houkes voor bijdrages en het meedenken in de eindfase van de productie. April 2018
56
Wij beginnen met dank aan Wobke Wilmink voor haar vriendelijke toestemming. Dank aan Henk Wanders voor zijn muzikale meesterschap achter de knoppen en zijn stimulerende inbreng. Aan Ton Gelsing voor zijn goede raad. En,
BEDANKT Omdat wij Nijmeegse Marieke in eigen beheer
uiteraard, aan Marjolein Pieks die aan de wieg van dit project stond. In willekeurige volgorde danken wij alle overige
hebben uitgegeven, ge-
bijdragers aan de luisterliedjes: Gijs Jacobs, Henk
produceerd en opgenomen
Kuik, Anouk Balins, Angelique Reijntjes, LuciĂŤn
weten wij hoeveel handen,
Matheeuwsen, Jos Koning, Hans Houkes, Ilse
ogen en oren er nodig zijn geweest om deze productie te realiseren. Graag willen
Beunen, Philip PoffĂŠ, Niek Edeling, Rood Adeo, Folkert Cannegieter, Jan Willem van Opstal, Rob de Waal, Ben Dirks, Theo Dahm, Huub van Eijndhoven, Rob Pechler en Petter Bertrams.
wij iedereen bedanken voor
Dankzij jullie bezorgen deze gezongen gedichten
alle inzet en goede wil.
ons nu kippenvel. Dank aan Harry Braam, Thom Thomassen, Elias Michels, Rosalie Thomassen, Marieke Thomassen, Manon Bruininga en Emmeken Cuppens, allen uit Nijmegen. Zonder jullie was dit prachtige idee bij een idee gebleven. Ten slotte bedanken wij alle mensen die ons hebben voorzien van advies, ons toestemming gaven op bijzondere locaties zoals In De Blaauwe Hand te fotograferen, en al die anderen die ons hebben geholpen met het verder realiseren van dit mooie en vol trots gemaakte boek met cd.