goware israel-kurd-jimare-20

‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪ :‬هیچ رێگرییەك نییە لە‬ ‫هەرێم بۆ گەرانەوەی كوردە جوویەكان‬ ‫‪No: 20 Feb 2011‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‬

‫داهاتی نەوتی‬ ‫عێراق لە بانكەكانی‬ ‫ئیسرائیلدا‬

‫كنیستی ئیسرائیل بە فەرمی پێشوازی لە سەرۆكی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد كرد‬

‫سەرۆكی كنیستی ئیسرائیل‪:‬‬ ‫من ئامادەم سەردانی كوردستان بكەم‬

‫مێژووی كوردە جوویەكان لە هەرێمی كوردستان‬ ‫بنەما سەرەكییەكانی ئاین و كولتوری جوو‬

‫مانگنامه‌یه‌کی سیاسیی گشتییه‬ ‫گرینگی ب ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫کورد و ئیسرائیل ده‌دات‬

‫شمعۆن پێرس‪ :‬شەقامی ئێران توانای‬ ‫روخاندنی ئەو سیستەمە دیكتاتۆری هەیە»‬

‫‪7‬‬

‫خاوه‌ن ئیمتیاز‪ :‬داود باغستانی‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‪ :‬مه‌ولوود ئافه‌ند‬ ‫بۆ په‌یوه‌ندی‪:‬‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬ ‫‪info@israelkurd.com‬‬ ‫‪israelkurd@gmail.com‬‬ ‫‪+964 750 405 2788‬‬

‫په‌یوه‌ندییه‌کان ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫سه‌رنووسه‌ره‌و‌ه ده‌بن‬

‫‪27‬‬

‫ئیسرائیل پێشكەوتووترین نموونەی‬ ‫دیموكراسیە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‬

‫به‌رپرسی نووسینگه‌ی ئورشه‌لیم‪:‬‬ ‫ئیالن ئیسرائیل‬

‫‪TeleFax: 00972-2624-0850‬‬ ‫‪Email: ilan1772@gmail.com‬‬ ‫‪web: www.israelkurd.com‬‬

‫کنێسێتی ئیسرائیل بە فەرمی پێشوازی لە‬ ‫سەرۆكی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد كرد‬

‫‪10‬‬

‫جوویەكانی عێراق و خەونی گەرانەوە‬

‫ه مانگێک گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬کورد له‌سه‌ر ماڵپه‌ڕ بخوێنه‌وه‌‬ ‫هه‌موو سه‌ر ‌‬

‫سەرۆكی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد بەسەردانێكی فەرمی گەیشتە‬ ‫ئیسرائیل و بە فەرمی لەالیەن سەرۆكی کنێسێتی ئیسرائیلەوە‬ ‫پێشوازی لێكرا‪ ،‬لەو سەردانەدا كە زیاتر پەیوەندی هەبوو‪ ،‬بە كار‬ ‫و چااڵكییەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لە كوردستان و ئیسرائیل بە‬ ‫مەبەستی زیاتر پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی كولتووری و رۆشنبێری‬ ‫و سیاسی‪ ،‬هەروەها ئامانج و پرۆژەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لە‬ ‫ئیسرائیل و ناساندنی ئامانجەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد بوو‪.‬‬ ‫هەر لە میانەی سەفەرەكەیدا داود باغستانی له‌گه‌ڵ بەرێز ریئوڤین‬ ‫ریڤلین سەرۆكی کنێسێتی ئیسرائیل كۆبوونەوە و لەو دانیشتنەدا‬ ‫لە بەگشتی باسی رەوەش��ی كورد كراوە و هەروەها ناساندنی كار‬ ‫و چاالكییەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لە كوردستان كە ماوەی‬ ‫دوو ساڵە كار دەكات لەسەر گەشەپێدانی پەیوەندی و دروستكردنی‬ ‫دۆستایەتی لە نێوان گەلی كورد و جوو لە رووی رۆشنبیری و كولتوری‬ ‫لە كوردستان و ئیسرائیل‪.‬‬ ‫هەر لەو چوارچێوەیەدا لە الیەن ریئوڤین ریڤلین سەرۆكی کنێسێتی‬

‫‪3‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫ئیسرائیل‪ ،‬دامەزراندنی دەزگ��ای ئیسرائیل‪-‬كورد لە كوردستان‬ ‫بە هەنگاوێكی گرنگ و مێژووی وەسفكراوە‪ ،‬هەروەها لە بەشێكی‬ ‫تری كۆبوونەوەكەدا سەرۆكی کنێسێتی ئیسرائیل‪ ،‬باسی لە رەوشی‬ ‫كوردستان كردوە و ئەزموونی دیموكراسی كوردستان و پێشكەوتنەكانی‬ ‫بە گرنگ لەقەلەمداوە‪ ،‬هەروەها باسی ئەوەشی كردوە كە كورد و‬ ‫سەركردەكانی هەولێ زۆردەدن بۆ بەرەو پێشبردنی ئەو دەستكەوتانی‬ ‫لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە بەدەستیان هێناوە‪ ،‬كوردستان‬ ‫ئێستا لە قۆناغی ئەزموون كردنی دیموكراسی دایە و پەیویستە كە‬ ‫گەلی كورد زیاتر كار بكات بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی و دامەزراندنی‬ ‫دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی‪ ،‬بوونی قەواریەكی سەربەخۆی كوردی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا گەرنگە بۆ ئیسرائیل وزیاتر گەشەپێدانی‬ ‫سەقامگیری لە ناوچەكدا‪.‬‬ ‫ریئوڤین ریڤلین سەرۆكی کنێسێتی ئیسرائیل هەر لەو چاوپێكەوتندا‬ ‫ئەوەشی راگەیاندوە كە ئامادەیە سەردانی هەرێمی كوردستان بكات‬ ‫و لە پەرلەمانی كوردستاندا بە شێوەیەكی فەرمی داوای دروستبوونی‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئەو پەیوەندیە بكات‪.‬‬ ‫قۆناغێكی مێژوویی بۆ پەیوەندی نێوان كورد و ئیسرائیل‪:‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد دەزگایەكە سەرەتاكانی ساڵی ‪ 2009‬لەالیەن بەڕێز‬ ‫داوود باغستانی هاتە دامەزراندن‪ ،‬ئیسرائیل‪-‬كورد پەیامێكی دیار و‬ ‫بەرچاوی هەڵگرتووە و كار لەسەر بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی ناڤبەر‬ ‫ئیسرائیل و كوردستان دەكات و چەند پرسگەلێكی تری نێوان ئەو دوو‬ ‫الیەنە بەگرینگ وەردەگرێ‪.‬‬ ‫كرانەوەی دەرگایەك بۆ گفتوگۆ كردن لەسەر پرسی پەیوەندی كورد‬ ‫و ئیسرائیل كە سااڵنێكی زۆرە بۆتە خەونی هەموو كورد لە هەموو‬ ‫پارچەكانی كوردستان‪ ،‬بە دروستبوونی دەزگاری ئیسرائیل‪-‬كورد لە‬ ‫كوردستان كە دوو ساڵ بەسەر تەمەنی ئەو دەزگایەدا دەرباز دەبی‬ ‫و لەو ماوەیەشدا سەرەرای هەموو كۆسپ و لەمپەرەكانی بەردەم كار‬ ‫و چااڵكیەكانی ئەو دەزگایە لە كوردستان بەاڵم توانیویەتی هەنگاوی‬

‫زۆر گرنگ لە چوارچێوەیەی دروستبوونی پەیوەندی كورد و ئیسرائیل‬ ‫دا هەڵبگری و كار لەسەر خەونی نزیكی ‪ 300‬هەزار لە برا كورد‬ ‫جوویەكان كە سەردەمانێك لەسەر ئەو نیشتمانە ژیاون و ئێستا ئەو‬ ‫خاكە بە نیشتمانی دووهەمی خۆیان دەزان وئامادەن بگەرێنەوە بكات‪،‬‬ ‫پەیوەندی كورد و ئیسرائیل كە لەزۆر الیەنەوە هەمیشە پەردە پۆش‬ ‫كراوە و دەسەاڵتی سیاسی كوردیش هەمیشە خۆی لەو پرسە بەدوور‬ ‫گرتوە‪ ،‬بەاڵم تا ئێستا كورد و كوردستان بە ئیسرائیلی دووهەم لە‬ ‫الیەن فارس و عەرەب و توركەكانەوە پێناسەكراوە و كورد بەوەی‬ ‫محكووم كراوە كە پەیوەندی هەیە لەگەل دەوڵەتی ئیسرائیل‪.‬قۆناغی‬ ‫كرانەوەی نێوان دوو نەتەوەی بێ دۆستی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست (كورد‬ ‫و جوو) لە ماوەی ئەو دووساڵەی چاالكیەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد‬ ‫لە كوردستان لە زۆر الیەنەوە گۆرانی بەسەردا هاتووە‪.‬‬

‫سەرنووسەر‬

‫ئێران و شەپۆلی‬ ‫گۆڕانی ناوچەكە‬ ‫مەولوود ئافەند‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‬

‫سەرەتای گۆرانكارییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگەرێتەوە بۆ پرۆژەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورە كە ئەمریكا‬ ‫و هاوپەیمانانی بە مەبەستی گۆڕان و رووخانی ئەو فۆرمە لە حكومەتەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كە بە هەموو‬ ‫شێوەیەك بوونەتە ڵەمپەر لە پێش بە دیموكراتیزەكردنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪.‬‬

‫سەرەتای گۆڕانكارییەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەگەڕێتەوە بۆ پڕۆژەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورە كە ئەمریكا و هاوپەیمانانی بە مەبەستی‬ ‫گۆڕین و رووخانی ئەو فۆڕمە لە حكوومەتەكانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كە بە‬ ‫هەموو شێوەیەك بوونەتە لەمپەر لە بەردەم دیموكراتیزەكردنی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‪.‬‬ ‫لە داوی رووخانی سیستەمی دیكتاتۆری لە واڵتی توونس و میسر كە‬ ‫بە دوای خۆیدا شەپۆلێكی ناڕەزایەتی توندی لە شەقامی واڵتانی عەرەبیی‬ ‫ئیسالمی دروست كردووە و هەروەك بینیمان كە حوسنی موبارك و بن‬ ‫عەلی دوای سااڵنێكی زۆر لەسەر كورسی دەسەاڵت‪ ،‬چۆن لە هەمبەر هێزی‬ ‫ناڕازیی گەلی توونس و میسر تووشی شكست بوون و كار گەیشە ئەوەی كە‬ ‫گەلی میسر و توونس بە خۆپێشاندانی جەماوەری ئەو شێوازەیە حوكمڕانی‬ ‫سیاسیی واڵتەكەیان كە زەمینەی بۆ قەیرانی برسێتی و هەژاری دروست‬ ‫كردبوو و رۆژب��ەڕۆژ گوزەران و باری ژیانی هاواڵتیانی بەرەو خراپبوون‬ ‫دەب��رد‪ ،‬بگۆڕن‪ .‬نموونەی واڵت��ی میسر و توونس لە ناوچەكدا زۆرن‪،‬‬ ‫بەتایبەتی كۆماری ئیسالمیی ئێران كە لە ماوەی ئەو سی و دوو ساڵەدا‬ ‫چۆن رێژی بێكاری و هەژاری و نەبوونی ئازادیی سیاسی و مەدەنی و‬ ‫داخستنی هەموو دەرگاكانی راگەیەندن و لەسێدارەدانی زیندانیانی سیاسی‬ ‫و رۆژنامەنووسان و گەمارۆی توندی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كاریگەری‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫لەسەر قووڵتركردنی ئەو قەیرانانە داناوە لە ناوخۆ و دەرەوەی ئێران‪،‬‬ ‫ئەوەش لە هەموو روویەكەوە كاریگەریی خستۆتە سەر ژیان و گوزەرانی‬ ‫هاوواڵتیانی ئێران‪ ،‬لەگەل ئەوەشدا ئێران لەبری ریفۆرم و چاكسازیی بۆ‬ ‫چارەسەركردنی ئەو قەیرانانە‪ ،‬پڕۆژەی بەرنامەی ناوەكیی خۆی خستۆتە‬ ‫رۆژەڤ��ەوە و بودجەیەكی زۆری ئەو خەڵكەی سەرفی بەرنامەی ئەتۆمی‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوشدا بەرپرسانی كۆماری ئیسالمی و دەسەاڵتدارانی ئەو حكوومەتە‬ ‫هەوڵی ئەوە دەدەن كە ئەو راپەڕینە جەماوەرییەی بۆ هۆكاری رووخانی دوو‬ ‫دەسەاڵتی دیكتاتۆر و ئۆتۆكراتی توونس و میسر‪ ،‬درێژی هەمان راپەڕینە‬ ‫جەماوەرییەكی گەالنی ئێران لە سی و دوو ساڵ لەمەوبەر لە دژی حكوومەتی‬ ‫شا لەقەلەم بدەن‪ ،‬هەرچەندە هەموومان دەزانین كە چۆن دەستكەوتی‬ ‫راپەڕینە جەماوەرییەكی گەالنی ئێران لە الیەن خومەینییەوە تااڵن كراو و بوو‬ ‫بە دەسەاڵتی دیكتاتۆریی ئیسالمیی ئێستا و ویاڵیەتی فەقیهـ‪ ،‬رەنگە تەواوی‬ ‫ئەو پڕۆپاگەندانەی ئێستا لە الیەن دەسەاڵتدارانی ئێرانەوە بانگەشەی بۆ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬لە دوو الیەنەوە بۆیان گرینگ بێت؛ یەكەم لە ساڵوەگەری شۆڕشی‬ ‫گەالنی ئێراندا و لە ماوەی ئەو ‪ 32‬ساڵە لە حوكمڕانی كۆماری مەالكان‪،‬‬ ‫بچووكترین دەستكەوت و بەرهەمێك هەبێ كە نیشانی گەالنی ئێرانی بدەن‬ ‫لە كەمكردنەوەی ئەو هەموو قەیران و هەژاری و بەهەدەردانی سامانی‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫نه‌خشه‌ی نوێی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‬

‫گشتی ئەو واڵتە بۆ هاوكاری گروپ و رێكخراوە تێروریستییەكان كە ئێران‬ ‫بەخێویان و پڕچەكیان دەكات بۆ تێكدانی ئاسایش و سەقامگیریی ناوچەكە‬ ‫بەگشتی‪ ،‬لە الیەكی دیكەوە لەو قۆناغەدا گەورەترین ترسی ئێران ئەوەیە‬ ‫كە ئەو بۆمەلەرزەیەی شەقامی عەرەبی هەژاندووە و كۆتایی بە سەردەمی‬ ‫حوكمی دیكتاتۆرەكانی هاوشێوەی ئێران هێناوە‪ ،‬بگاتە ناوخۆی ئێران و‬ ‫گەالنی ئێرانیش هەردەم و هەر كات ئەوەیان سەلماندوە كە ئەو شێوازە لە‬ ‫حكوومەتی بەناو ئیسالمی قبووڵ ناكەن و خۆازیاری كرانەوە و گەشەكردنن‬ ‫لەگەڵ رەوتی پێشكەوتنەكانی جیهانی ئەمرۆ بە هەموو الیەنەكانیەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ئەو فاكتەرانەی كە خەڵكی توونس و میسری هێنایە سەر شەقام بۆ گۆڕان‬ ‫و روخانی حكوومەتەكانیان لە ناوخۆی ئێراندا بە زیادەوەش بوونی هەیە و‬ ‫شەقامی ئێرانیش لە ناوخۆی دەكوڵی ئێستا و دەتوانێ هەمان سیناریۆش لە‬ ‫ئێراندا دووبارە بێتەوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەش كە شۆڕشی جەماوەریی توونس‬ ‫و میسر زیاتر لەسەر بنەمای گەیشتن بە ئازادی و عەداڵەت و دادپەروەری‬ ‫و چاكسازی بوو لە بواری ئابووری بۆ ژیانێكی خۆشگوزەران‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ئێرانی ئێستادا ئێمە رووبەڕووی چەندین كێشەی تر دەبینەوە لە ئەگەری‬

‫هەر رووخان و گۆڕانكارییەكدا‪ ،‬چونكە واڵتێكی فڕە ئەتنیكییە و چەندین‬ ‫نەتەوەی تر هەن كە ئێستا لە هەموو ماف و ئازادییە نەتەوەییەكانیان‬ ‫بێبەش كراون و خاوەنی هێز و ئۆپۆزیسیۆنن‪ ،‬ئەوەش خاڵیكی گرینگە‬ ‫كە ناتوانین فەرامۆشی بكەین‪ ،‬لە ئێراندا بوونی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسیی‬ ‫ریفۆرمخۆازەكان كە خوازیاری گۆڕانكارین لە سیستەمی سیاسیدا‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫بازنەی پاراستنی بنەماكانی شۆڕشی ئیسالمی ئێراندا‪.‬‬ ‫دروستبوونی دۆخێكی ئالۆز لە ناوچەكدا بە گشتی لە قۆناغی ئێستادا‬ ‫راستەوخۆ لە بەرژەوەندیی كۆماری ئیسالمیی ئێراندایە‪ .‬ئێران بە هەموو‬ ‫شێوەیەك لە هەوڵی ئەوەدایە كە ئاڵۆزی و ناڕەزایەتییە ناوخۆییەكانی‬ ‫پەردەپۆش بكات و لە دەرەوی سنوورەكانی خۆی ئاڵۆزی دروست بكات بۆ‬ ‫زیاتر گوشارخستنە سەر ئەمریكا و شكستی پڕۆژەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی‬ ‫گەورە لە ئاراستەی گۆڕانكاری و رووخانی ئەو سیستەمە دیكتاتۆرانەدا‪.‬‬ ‫بۆیە كاتی ئەوە هاتووە كە هەموو واڵتانی جیهان پشتگیری لە شەقامی‬ ‫ئێرانی بكەن بۆ رووخان و ئازادكردنی گەالنی ئێران لە ناو ئەو زیندانە‬ ‫گەورەیەدا كە كۆماری ئیسالمیی ئێران دروستی كردووە‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫‪6‬‬

‫سەرۆك كۆماری ئیسرائیل‬ ‫«شەقامی ئێران توانای‬ ‫رووخاندنی ئەو سیستەمە‬ ‫دیكتاتۆرەی هەیە»‬ ‫‪7‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫و ئەمنیەتییەكان بە تایبەتی مۆتۆر سوارەكان هەۆڵی باڵوەپێكردنی خەڵك‬ ‫یان دەدا‪.‬رێپێوانەكان تا درەنگانی شەو درێژەی كێشا و الوان هەۆڵیاندەدا‬ ‫بە لەبەر كردنی جل وبەرگە گەرم و ئاگر تێبەردانی سەتڵی زبڵەكان خۆیان‬ ‫گەرم بكەنەوە و دواترە هێزە نیزامیەكان باڵوەیان بە خۆپێشاندەران كرد‪.‬‬ ‫پشتیوانییەكانی ئەم دوایانەی ئەمریكا بووە هۆی خۆشحاڵی نارازیان و‬ ‫خۆپێشاندەران كە چاوەڕوانی ئەوە دەكەن ئەمرێكا درێژە بەو سیاسەتانەی‬ ‫خۆی بدات‪ ،‬چاوەدێرانی سیاسی ئاماژەی بەوە دەكەن كە بەشداری سەدان‬ ‫هەزرا كەس لەنارازیان لە تاران و شارەكانی دیكە سەكەوتنێكی مەزنە و‬ ‫نیشانی داوە كە خەڵك دژی دەستەاڵتدارانی حاكمن‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫‪8‬‬

‫نارەزایەتی لە دژی دەسەاڵتی سیاسی ئێران‬

‫شیمۆن پێرس سەرۆك‬ ‫كۆماری ئیسرائیل لە وتارێكدا گوتی» ئەوەی كۆماری ئیسالمی لەناودەبات‬ ‫تەنیا جەماوەری ئیرانە» رۆژی چوار شەممە سەرۆك كۆماری ئیسرائیل لە‬ ‫میانەی كۆبوونەوەییەكی سااڵنەی كشتی جوویه‌کانی ئەمریكا سەبارەت بە‬ ‫رەوشی ئەمنی وسەرهەڵدانی بزوتنەوە ئازادیخوازەكان لە رۆژهەالتی ناوەراست‬ ‫و هەروەها رووداوەكانی ئیران گوتی» نارەزاییەتی خەڵكی شارەكانی ئێران‬ ‫نیشانەی ئەوەییە كە رێژی زڵم و زۆر و پێشلكاری مافی مرۆڤ ئەمڕۆ لە‬ ‫ئێرانداییە و ئەمە لە كاتێكدای كە لە ژێر ناوی دیموكراسییەكی لەشێوەی‬ ‫ئەحمەدی نەژادی ژمارەییەك لە پەرلەمانتاران داوای دەستگیر كردن و لە‬ ‫سێدارە دانی نارازییەكانیان دەكەن لە كاتێكدا كە كەروبی پێشتر رایگەیاندووە‬ ‫لە پێناو بیروباوەڕیدا ئامادەییە بەهاكەشی بدات‪.‬‬ ‫شیمۆن پێرس لە بەشێكی دیكەی وتارەكەیدا رایگەیاند كە» سەرەنجام‬ ‫ئەوەی گۆرانكاری لە سیستەمی كۆماری ئیسالمیدا دەكات جەماوەری ئیرانە بە‬ ‫بێ دەست تێوەردانی واڵتانی بیانی و حكومەتی ئێستا ئیران جێگای شەرمە بۆ‬ ‫مێژوو و كلتوور و ئێرانییەكان كە بووتە هۆی ئازاری ئێرانی كۆن» سەرهەڵدانی‬ ‫نارەزایەتییەكانی خەڵكی ئیران بەرامبەر بە سەركوت و ئعدامەكانی كۆماری‬ ‫ئیسالمی كە هاوكاتە لەگەڵ خەباتی جەماوەری ئەلجەزایر و میسر‪ ،‬یەمەن‪،‬‬ ‫بەحرین ئاژانسەكانی هەوڵنێری ئیسرائیل بە شێوەیەكی بەرچاو سەرنجی‬ ‫هەمووالیەكیان بۆ الی خۆی راكێشاوە‪.‬بەپێ ئاژانسی هەواڵنێری ئازادی لە‬ ‫زۆربەی شەقامەكانی تاران گەنجان هەوڵی رێپێوانیان دەدا‪ ،‬بەاڵم هێزە نیزامی‬

‫پشتیوانییەكانی ویالیەتی یەكگرتووەكان دەتوانن جێگای رەزامەندی بن‬ ‫چاوەدێران سیاسی لە ئیسرائیل ئاماژە بەوە دەكەن كە ئەگەر بۆ مانەوە‬ ‫لە مەیدانی شار جەماوەر سەركەوتنیان بەدەست نەهێناوە‪ ،‬بەاڵم هاتنی‬ ‫جەماوەرێكی زۆر بۆ سەر شەقامەكان بە دروشمی دژی دەستەاڵتدارنی ئێستای‬ ‫كۆماری ئیسالمی ئێران نیشانەی ئەوەییە كە ئاگری رق و تۆرەیی خەڵك‬ ‫نەكۆژاوەتەوە بۆ دەستەاڵتدارانی كۆماری ئیسالمی جێگای بڕوا كردن نین و‬ ‫پێدەچێت ئەم ئاگرە زیاتر گەشە بكات‪.‬‬ ‫چەند رۆژ پێشتر لە ساڵوەگەری شۆڕشی ئیسالمی ئێراندا‪ ،‬مەحموود ئەحمەدی‬ ‫نژاد لە وتارێكدا بە الوانی میسر و تونس و واڵتانی دیكە گوتی»ئازادی مافی‬ ‫ئێوەیە و رێپێوانیش مافی ئێوەییە خەبات لە دژی زوردایش مافی ئێوەییە‪،‬‬ ‫بەاڵم خەڵكی ئێرانیش ئەو مافانەیان دەوێت‪ ،‬بەاڵم هێزە سەركوتگەرەكانی‬ ‫هێرش دەكەنە سەر الوەكان و هەر بۆیە سەبارەت بە قسەكانی ئەحمەدی نژاد‬ ‫و دەستەاڵتدارانی ئیران هیالری كلینتۆن وەزیرە دەرەوەی ئەمریكا حكوكەتی‬ ‫ئیرانی بە دوو روو ناو بردو گوتی»دەستەاڵدارانی ئیران پشتگیری لەرێپێوانی‬ ‫الوانی واڵتانی دیكە دەك��ەن‪ ،‬بەاڵم نارازیانی واڵتەكەی خۆیان بەو پەری‬ ‫توندوتیژی سەركووت دەكەن ولە مافەكانیان بێ بەشیان دەكەن‪.‬‬ ‫هەفتەی ڕابردوو ئۆباما لە زۆربەی وتارەكانیدا سەبارەت بە خۆپێشاندانەكانی‬ ‫ئەم دوایانەی ناوچەكە‪ ،‬خۆپێشاندانەكانی ئێرانی لە بەرچاو نەگرتبوو‪ ،‬وتەكانی‬ ‫كلینتۆن‪ ،‬قسەكانی جۆبایدن وتەبێژی كۆشكی سپی جێگای خۆشحاڵی و‬ ‫دلگەرمین‪ ،‬چاوەدێرانی سیاسی ئیسرائیل ئاماژە بەوە دەك��ەن‪ ،‬گۆرینی‬ ‫هەڵسوكەوتی ئۆباما دوای دووساڵ نیگەرانی و كات كۆشتن هەروەها هێوا‬ ‫بەگفتوگۆ لە سەر بەرنامە ناوەكییەكەی ئێران لەوانەییە بێ دەستكەوت‬ ‫بووبێت و بۆیە هاوكاری بە گەشەسەندنی رەوەندی دیموكراسی لە ئیران رێگا‬ ‫چارەییەكی گۆنجاو بێت بۆ فشارخستنە سەر كۆماری ئیسالمی بەمەبەستی‬ ‫راگرتنی بەرنامە ناوەكییەكەی‪.‬لە ماوەی یەك ساڵی راب��ردوو نارازیان بە‬ ‫نەتیجەی هەڵبژاردنەكانی ئێران (بزوتنەوەی سەوز) چەندین جار داوای مۆڵەتی‬ ‫رێپێوانیان كردوە كە هەرجارە و بە هۆكارێك مۆڵەتیان پێ نەدراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەمجارەیان خۆپێشاندانەكانی خەڵكی تونس و میسر و واڵتانی دیكە نارازیانی‬ ‫دڵگەرمتر كرد و لە الیەكیشەوە حكومەت رایگەیاند كە خۆپێشاندانی واڵتانی‬ ‫عەرەبی نیشانەی ئەوەییە كە ئیمامی زەمان گۆی لە جەماوەر و زۆریش‬ ‫نارازییە‪.‬‬

‫سوپا و بەسیج‪ ،‬هێزی سەركوتكردنی گەالنی ئێران‬ ‫بوونی عەبدوڵاڵ گۆل س��ەرۆك كۆماری توركیە لە ت��اران‪ ،‬هەوڵەكانی‬ ‫دەستەاڵتدارانی بۆ سەركوتكردنی خەڵك كەمتر كردبووەوە بۆیە هێزە‬ ‫نیزامییەكانی ئێران زۆر بە روونی ئاشكرا بوو كە مەبەستیان كوشتنی خەڵك‬ ‫نییە‪ ،‬بۆیە لە گوللەی رەنگی و باتۆمی كارەبایی و گازی فرمێسك رەژ‬ ‫كەڵكیان وەردەگرت و بەسیجییەكان بە زنجیر و سیالحی سەرد هێرشیان‬ ‫دەكردە سەر خۆپێشاندەران كە سەر ئەنجام بووە هۆی كوژرانی كەسێك و‬ ‫برینداربوونی دەیان كەسی دیكە‪ ،‬هەرچەندە دەستەاڵتدارانی ئێران رایانگەیاند‪،‬‬ ‫كە ئەمجارەیش خۆپێشاندەران دەستیان كردوە بە تەقە كردن‪ ،‬هەروەك ئەو‬ ‫سیناریوییەی كە بۆ نەدا ئاقا سولتانی دروستیان كردبوو‪.‬‬ ‫قسەكانی سەرۆك كۆماری توركیە كە راشكاوانە الیەنگری لە خەڵكی ئێران‬ ‫كردبوو‪ ،‬كە مافی خۆیانە بەمەبەستی دەربڕینی داواكارییەكانیان رێپێوان بكەن‬ ‫هەر بۆیە كۆنگرەی رۆژنامەوانی هەر دوو سەرۆك كۆمار لە دواكاتەكانی رۆژدا‬ ‫ئەنجام درا‪.‬عەبدوڵال گۆل لە تارن بەقەبووڵكردنی خواستەكانی بزوتنەوەی‬ ‫سەوز دەیویست بەشداری لە خۆپێشاندانەكاندا بكات‪ ،‬بەاڵم دەستەاڵدارانی‬ ‫تاران بۆیان روونكردەوە داوایان لێ كرد كە ئەم كارە نەكات‪.‬جێگای ئاماژە‬ ‫بۆكردنە كە ئیسالم گەرایانی دەستەاڵتداری توركیە یەكەم واڵتی ئیسالمی بوون‬ ‫كە پشتیوانیان لە بزوتنەوە خەڵكە تونس و میسر كرد‪ ،‬بەاڵم رێپێوانەكەی‬ ‫خەڵكی ئێران كە بەمەستی پشتگیری لە ئەو بزوتنەوانەوە بوو عەبدوڵاڵ گۆل‬

‫‪9‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫لە مەبەستی سەرەكی رێپێوانەكە ئاگادار كرایەیەوە بۆیە بانگێشتی ئەوانی رەد‬ ‫كردەوە‪ .‬كاتێك هێزە نیزامییەكانی میسر لە بەكارهێنانی توندوتێژی بەرامبەر‬ ‫بە خۆپێشاندەران خۆیان پاراست و جەماوەریان سەركوت نەكرد هیزێك‬ ‫بەناوی هیزی مللی نەما‪ ،‬هیزەكانی ئیران داگیركراون و هەمووی بەدەست سپا‬ ‫و بەسیجەوەیە كە بازوی سەركەی سەكوتی خەڵكن بۆ دەستەالداران كە بە‬ ‫رۆخانی دەستەاڵت خۆیشیان لە ناو دەچن‪ ،‬بۆیە سەركوتی جەماوەر دەكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم شارزایانی كاروباری ئێران ئاماژە بەوە دەكەن كە ئەم دەستەاڵتە‬ ‫بەدەست فەرماندە پلە یەكەكان و ژمارەییەكەوەیە كە لە ناو دامودەزگاكانی‬ ‫حكومەتدن كە ئەگەر توندوتێژییەكان پەرە بەستێنێد لەوانەییە ژمارەییەكی‬ ‫زۆر لە فەرماندەكانی سپا و بەسیج الیەنگری لە جەماوەر بكەن‪.‬‬ ‫رێپێوانەكانی تاران و زۆربەی شارەكانی دیكە لەكاتێكدا بەرێوەچوو‪ ،‬كە‬ ‫حكومەتی ئێران لە ئاستی نێودوڵەتی بەرەو رووی گەمارۆ و سەزا بووەتەوە‬ ‫و لە ناوخۆیشەوە هەژاری و گرانی و بێكاری الوان‪ ،‬فەسادی ئیداری و ماڵی‬ ‫رووبەرووییە كە ئەمەش ئەو راستییە دەردەخات كە حكومەت الواز بووە‬ ‫كە جێگای خۆشحالییە بۆ خەڵكی ئێران و درێژە دان بە خۆپێشاندانەكان‬ ‫و دەربڕینی نارەزایەتی سەر ئەنجام دەتوانن ئاڵوگۆڕێ بەنەرەتی لە ئیراندا‬ ‫ئەنجام بەدەن‪.‬‬

‫وەرگێرانی ‪ :‬محه‌مه‌د جه‌مشیدی‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫جوویه‌کانی عێراق و خەونی گەڕانەوە‬ ‫پاشماوەی گۆڕستانی جوویه‌کانی كفرییە كە بە ناوێكی توركمەنی ناونراوە بە ناوی‬ ‫(قەرە ئۆغاڵن) واتە كوڕی رەش‪ ،‬كە لەوانەییە هۆكاری ئەو ناو لێنانە بگەڕێتەوە بۆ‬ ‫خەڵكە ناوچەكە‪ .‬رووبارێك كە زۆر وشك و گوڕستانەكەی لە شارەكە جیاكردوەتەوە‪.‬‬

‫لە شاری كفری گۆڕستانێكی كۆنی‬ ‫جوویه‌کان هەیە كە لە سەر گردێكی‬ ‫وشكه‌و ‌ه دەڕوانێتە شارەكە‬ ‫ئەگەر رۆژێ لە رۆژان قەدەر ویستی جوویەكانی عێراق بگەڕێنەوە‪،‬‬ ‫خەڵكی عێراق دەبێت چۆن پێشوازیان لێ بكەن ؟‬ ‫ئەم دێرەی سەرەوە ناونیشانی بابەتێكی كە رۆژنامەنووسی ئەڵمانی‬ ‫( توماس شمیدین گر) راپۆرتێكی لە لە ژێرناوی ئەگەر رۆژێ لە رۆژان‬ ‫قەدەر ویستی جوویه‌کانی عێراق بگەڕێنەوە‪ ،‬خەڵكی عێراق دەبێت‬ ‫چۆن پێشوازیان لێ بكەن لە گۆڤاری رۆشنبیری یەهوودی ژمارە (‪)68‬‬ ‫بەزمانی ئەڵمانی باڵو كراوەتەوە‪ .‬نووسەری بابەتەكە بە مەبەستی‬ ‫بەسەركردنەوە و ئاشنابوون لە كەلەپوور و داب و نەریتە ئاسەواری‬ ‫جوویه‌کانی ئەو شارە سەردانی كفری كردوە‪ ،‬كە بە ‪ 220‬كیلومەتر‬ ‫دەكەوێتە باكوری رۆژهەاڵتی بەغدا‪ ،‬بەمەبەستی بەسەركردنەوەی‬ ‫پاشماوەی ئەوشوێنەواروكەلەپوورە ودەوڵەمەندكرنی بابەتەكەی‪.‬‬ ‫نووسەر لە راپۆرتەكەیدا دەنووسێت‪ ،‬لە شاری كفری گۆڕستانێكی‬ ‫كۆنی جوویه‌کان هەیە كە لە سەر گردێكی وشك گۆرستانەكە دەڕوانێتە‬ ‫شارەكە‪ ،‬پیرە مێردێكی بە سااڵچوو كە بە روخسارییەوە ئازار و‬

‫مەینەتییەكانی رۆژگار دیابوو لە سەر گۆرستانە كە خۆی بە مام‬ ‫ئەحمەد بە ئێمە ناساند دەستی بە سەر كێلێكەوە گرتبوو و گوتی»‬ ‫تا ئێستا بیرەوەرییەكانی گۆڕستانەكە دەپارێزم‪ ،‬بەاڵم كەس ئاگای لە‬ ‫گۆرستانەكە نەبووە بۆیە زۆربەی كێلەكان یشكاون « مام ئەحمەد لە‬ ‫درێژەی قسەكانیدا ئاماژە بەوە دەكات كە زۆربەی هێماكانی جوویه‌کان‬ ‫لەناوچووە‪ .‬تەنانەت ئەو نووسین و هێمایانە كە ئاماژەیان بەوە دەكرت‬ ‫كفری وەك شارێكی كۆن و شوێنێكی بازرگانی بووە لە باكووری عێراق‪،‬‬ ‫كفری دوای بەغدا دووەهەم شاری عێراق بووە كە زۆر ترین دانیشتووی‬ ‫جووی تێدابووە‪ ،‬جوویه‌کان وەك كەمینەییەك لە شاری كفری لەگەڵ‬ ‫كورد وتوركمان پێكهاتەی شارەكەیان پێكدێنا‪ ،‬جوویه‌کانی كفری‬ ‫هەستیان بە یەكسانی دەكرد له‌گه‌ڵ باقی دانیشتوانی شارەكە كە‬ ‫ئەم پێكەو ژیانە تباو رباییە نێو كۆمەڵگا ببووە هۆی دروست بوونی‬ ‫پەێوەندییەكی بەهێز و نزیكبوونەوە و ناسیاری و درواسێتی لە نێو‬ ‫پێكهاتەكانی كۆمەڵگاكەدا كە تەنانەت لە نێوانیشیاندا ژن و ژنخوازی‬ ‫هەبووە‪ .‬مام ئەحمەد كە لە سەرەخۆ وئارام قسەی دەكرد بە هێمنیەوە‬

‫‪10 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫پێدەچێ گەڕەكی جوو نیشین بێت كە مام ئەحمەد هاوكار بووە بۆ گرتنی وێنەكە‬

‫كفری دوای بەغدا دووەم شاری عێراق‬ ‫بووە كە زۆرترین دانیشتووی جووی‬ ‫تێدا بووە‬

‫بە رۆژنامەنووسە ئەڵمانییەكەی دەڵێت» خەڵكی كفری بە خەڵكێكی‬ ‫لێبوردە ناسراون ‪ .‬شارەكەش دەكەوێتە سەر رێگەی بازرگانی نێوان‬ ‫ئێران و كوردستان و بەغد‪ ،‬لەو كۆمەڵگاییەدا هەموو تاكەكان ئینتمای‬ ‫تایفی خۆی دەپارست و بە هەموو زاراەوەكان قسەیان دەكرد كە ئەم‬ ‫نەریتە تا ئەمرۆش ماوەتەوە»‪.‬‬ ‫شاری كفری وەك شاری كەركوك بۆ گونجاندن پێكهاتەكانی لە‬ ‫نێۆ خۆیدا الواز نەبووە‪ ،‬بەڵكو هەموو خەڵكەكە رێزی یەكتریان‬ ‫گرتووە و ژن وژنخوازی لە نێوان یەكتریدا ئەنجام دەدەن‪ ،‬سەردان‬ ‫و تێكەاڵوییەكی زۆر لە نێو پێكهاتەكانی كۆمەڵگادا هەیە تەنانەت لە‬ ‫نێۆ كارگە وبازاڕ و شوێنەكانی دیكەی شارەكە‪ .‬تا دەهەی پەنچاكانی‬ ‫رابردوو پێكەوە ژیان و لێبوردەیی باڵی بەسەر موسڵمان وجوویه‌کاندا‬ ‫كێشابوو‪ ،‬تەنانەت لەو سەردەمەدا كوڕی بەرپرسێكی حزبی شیوعی‬ ‫لەگەڵ كچێكی جوو هاوسەریان پێكهێنا‪ ،‬بەاڵم عەرەبەكان ئەو كاتە‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 11‬‬

‫گەیشتنە شارەكە و راوو و رووتی ماڵە جوویه‌کان دەستی پێكرد‪،‬‬ ‫دیارە لە بەغداوە دەستی پێكرد بوو و گەیشتنە ئەو شارانەی جوویان‬ ‫تێدا نیشتەجێبوو‪ ،‬لەوانەش شاری كفری‪ .‬جوویه‌کانی شاری كفری‬ ‫كە بیستیان دەوڵەتێكی جوو دا دەمەزرێت لە سالی ‪ 1948‬حەزیان‬ ‫بەم بیرۆكەییە نەبوو وپێانوابوو دەوڵەتی ئیسرائیل وەك كیانێكی‬ ‫سەهیۆنیزم دژاییەتی نەتەوایەتی عەرەب دەكات‪ .‬بەاڵم دوای چەند‬ ‫ساڵێكی بەرەنگاری لە سالی ‪ 1951‬حكومەتی عێراقی بە ئۆتۆمبێلی‬ ‫سەربازی هاتنە شارەكە مام ئەحمەد كە ئەو رۆژانەی لە بیرە گوتی‪:‬‬ ‫منداڵێكی وریا بووم وبینیم چۆن خێزانە جوویه‌کانیان ناچار دەكرد‬ ‫سواری ئۆتۆمۆبێلە سەربازیەكان بن وتەنانەت نەیانتوانی كەلوپەلەكانیان‬ ‫بپێچنەوە‪..‬مناڵێكی جوو لە دەرەوەی شاری شوانی مەڕومااڵت بوو‪،‬‬ ‫پێش خۆرئاوا بوون كاتی هاتەوە بۆ ماڵ هەموو خێزان وكەسوكاریان‬ ‫بردبوون‪ .‬مام ئەحمەد ئاماژە بەوە دەكات كە ئەومنداڵە لەوكاتەوە هیچ‬ ‫هەواڵێكی لە كەسوكارەكەی نەبوو‪ ،‬بەاڵم دواتر خێزانێكی موسڵمان‬ ‫گرتیانە خۆیان و بوو بە موسڵمان وناوێكی ئیسالمیانەی بۆدانا وپێی‬ ‫سەیر بوو كە چی بەسەر خێزانەكەی هاتووە‪.‬‬ ‫لە سااڵنی ‪ 1950‬بۆ ‪ 1951‬نزیكەی ‪ 130‬هەزار جووی عێراقی رەوانەی‬ ‫قوبرس كران ولەوێشەوە بۆ ئیسرائیل‪ ،‬لەو كاتەدا لەژێر ناوی فەرهوود‬ ‫كاری تااڵن و راوو و رووتی ماڵ و موڵكی جوویه‌کان دەكرا‪ .‬بۆیە كاتێ‬ ‫جوویه‌کان لە ئیسرائیل هەواڵی ئەم فەرهوودەیان بیست پیانوابوو‬ ‫بە بەجێهێشتنی عێراق ئازاد بوون‪ ،‬كۆچی جوویه‌کان بۆ ئیسرائیل‬ ‫بەردەوام بوو وكاتێك باردۆخەكان گەیشتە كودەتای ‪ 1958‬و گۆڕینی‬ ‫رژێم بە سەركردایەتی عەبدولكەریم قاسم لە پاشایەتیەوە‪ ،‬قاسم‬ ‫فەرمانی دا هەموو پەرستاگا وشوێنە ئاینیەكان بپارێزرێت لە هەموو‬

‫لە سااڵنی ‪ 1950‬بۆ ‪ 1951‬نزیكەی ‪130‬‬ ‫هەزار جووی عێراقی رەوانەی قوبرس‬ ‫كران و لەوێشەوە بۆ ئیسرائیل‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬ ‫ئاخرین كۆچی جوویه‌کانی عێراق كە‬ ‫ژمارەیان ‪ 30‬بۆ ‪ 40‬كەس دەبوون و‬ ‫تەمەنیان لە نێوان ‪ 60‬بۆ ‪ 80‬ساڵیدا‬ ‫بوو‪ ،‬دوای رووخانی ڕژێمی سەدام‬ ‫لە نیسانی ‪ 2003‬هەموویان لە ڕێگەی‬ ‫كۆمەڵەیەكی جووەوە گەیشتنە ئیسرائیل‬

‫دێت ئێمە بە ئیوە پێبكەنین‪ ،‬ئەوبوو لە ماوەی دەسەاڵتی حزبی بەعس‬ ‫ئێمەی كورد رووبەرووی زەبر و زەنگێكی خوێناوی بووینەوە وبگرە‬ ‫زیاتر لە جوویه‌کانمانیشمان بەسەر هات ‪ .‬ئەمڕۆ كەس بە موعاناتی‬ ‫جوویه‌کان پێناكەنێت‪ ،‬بە تایبەت دوای ئەوەی تووشی هەمان موعانات‬ ‫و دەرەبەدەری وچەوسانەوە ودەركردن بووین لە سەر خاكی خۆمان‪.‬‬

‫شوێنێكی عێراق‪!..‬‬ ‫دوای ساڵی ‪ 1958‬ملمالنێی نێوان چەپەكانی عێراق وحزبە نەتەوە‬ ‫پاشماوەی بازاڕێكی كۆن دانیشتووانی شارەكە كە پێشتر تایبەتمەندی خۆی بووە‬ ‫پەرستەكان دەركەوت چەندین كاری توندوتیژی وشەڕی سەرشەقام‬ ‫وپێكدادانی نێوان حزبی بەعس وچەپەكان روویاندا ‪...‬ئەم رووداوانە رۆژنامەنوس(رویدیگر گوبیل) كە لە رۆژنامەی جیهانی گەنجان كە لە‬ ‫بوونە هۆی ناسەقامگیری ونا ئارامی وخێراتركردنی كۆچی ئەو جووانەی ئەڵمانیا دەردەچێ ودژی ئیمپریالیستە‪ ،‬چاوپێكەوتنێكی لە نیسانی‬ ‫مابوونەوە‪ .‬سەرەڕای شەپۆلەكانی كۆچكردن‪ ،‬بەاڵم هێشتا هەزاران ‪ 2002‬ساڵێك پێش روخانی رژێمی سەدام و رێكەوتی یادی رۆژی‬ ‫جوو تا كاتی شەش رۆژەكەی حوزەیرانی ساڵی ‪1966‬مابونەوە‪ ،‬ئەو دایك بوونی سەرۆكی كۆمەڵەی جوویه‌کان لە بەغدا (ناجی جبریل‬ ‫كاتەی بەعس دەسەاڵتی گرتە دەست و جارێكی تر لە ‪ 1968‬حزبی یەعقوب) بوو ‪.‬‬ ‫هەڵوێستی رۆژنامەنووسە ئەڵمانییەكە دیاربوو لە شاردنەوەی‬ ‫بەعس هاتە سەر دەس��ەاڵت و هەڵوێستی خۆی لە بەرامبەر جوو‬ ‫دژایەتی خۆی راگەیاند‪ ،‬هەروەها دژایەتی شیوعیەت و كوردی كرد بە راستییەكان بەوەی كە( جیاوازی لەنێو ئاین ومەزهەبەكانی جوو‬ ‫شێوەی خوێن رشتن وهەر الیەك حەزی پێ نەبوایە بە بەكرێگیراوی و مەسیحی وسوننە وشیعە) دانیە و پێویستە هەمووان هەست بە‬ ‫سەهیۆنیزمی تۆمەتبار دەكرد‪ ،‬لە كانونی دووەمی ‪1969‬دا لەشاشەی ئازادی بیرو و باوەر بكەن‪ ،‬سەرەڕای ئەوە لە رێكەوتی ‪1998 /10/4‬‬ ‫تەلەفزیونەوە دادگایی ‪ 14‬بازرگان كرا ولە نێوانیاندا ‪ 9‬بازرگانی جوو هێرشكرایە سەر كلێسای جوویه‌کان لە بەغدا كە لە لەالیەن میسرییەكی‬ ‫بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ ئیسرائیل لە سێدارە دران‪ ،‬ئەمە دەستپێكی بەرەجەڵەك فەڵەستینی ئەنجامدرا‪ ،‬لەو هێرشەدا چوار كەس كوژران‪،‬‬ ‫كە دوو كەسیان لەجوویەكانی بەغدا بوون‪ .‬ئاخرین كۆچی جوویەكانی‬ ‫كاری تۆقێنەری بەعسیەكان بوو‪.‬‬ ‫ئەم سەركوتكردنە وەحشیگەرایە بۆ سەر كەمینیەك‪ ،‬رژێمی بەغدای عێراق كە ژمارەیان ‪ 30‬بۆ ‪ 40‬كەس دەبوون و تەمەنیان لەنێوان ‪60‬‬ ‫هەنگاو بە هەنگاو گەیاندە ئەوەی عێراق ببێتە كۆمارێكی ترسێنەر‪ ،‬بۆ‪ 80‬ساڵی دابوو‪ ،‬دوای رووخانی ڕژێمی سەدام لە نیسانی ‪ 2003‬دا‬ ‫جگە لە سەركوتكردن ودەستدرێژی و دوژمنایەتی كە بۆ هۆی كۆچی هەموویان لە ڕێگەی كۆمەڵەیەكی جووەوە گەشیتنە ئیسرائیل ‪.‬‬ ‫جوویه‌کانی عێراق چ لە ئیسرائیل ولەندەن و ئەمریكا هیوا و ئاواتیان‬ ‫بە كۆمەڵی تەواوی جوویه‌کانی عێراق‪ ،‬تەنها توێژیكی زۆر بچوك‬ ‫نەبێ لە ناو كڵیسایەكی یەهوودی كۆن لە بەغدامابوونەو رێورەسمە ئەوەیە هەر هیچ نەبێ وەك گەشتیاریەكیش بێت بەگەڕینەوە تا بەشێك‬ ‫ئاینییەكانی خۆیان بەردەوامی بە ئەنجام دەگەیاند‪ ،‬بە شێوەیەك لەكەلەپور و رابردوویان دەست بخەنەوە‪.‬‬ ‫خۆیان بە موسڵمان نیشان دەدا‪ ،‬بەاڵم ئەوەانەی گەنج بوون گیانی‬ ‫دوای تێپەربوونی چەند مانگێك لە روخانی رژێمی سەدام‪ ،‬پەێوەندی‬ ‫سەركێشانەیان پێ پەنهان نەدەكرا و هەوڵی جێهیشتنی واڵتیان دا‬ ‫وپیرە مێرد و بە سااڵچوو وپەككەوتەكان مانەوە ودوایین كەسیان بە تازە لە نێوان توندڕەوەكانی عێراق و ئەلقاعیدە دروستبوو‪ ،‬پایتەخت‬ ‫ناوی (ربیع) لە ناوەڕاستی نەوەدەكاندا كۆچی دوایی كرد‪ .‬پاش ئەوەی بوو بە شوێنی تیرۆر كە بەشێك لە پاشماوەكانی جوویەكانی عێراقی‬ ‫حزبی بەعس هەموو جووە عێراقیەكانی دەركرد و زۆرێكی لێ كوشتن‪ ،‬تێدا دەژیان‪ ،‬ئەو بە سااڵچوو وپەككەتوانەی جوو بە مانەوەیان لە‬ ‫بەاڵم هەندێكیانی بە زیندوویی هێشتەوە لە ژێر چاودیری و حكومەت كلێسا كە (بە تەحەداوە ولەسایەی پارێزگاری وپاسەوانی هەندێ لە‬ ‫خۆی سەرپەرشتی نۆژەنكردنەوەی هەندێ شوێن وپەرستگەكانیانی موسڵمانان‪ ،‬بەاڵم دواتر ناچار كران عێراق جێبهێڵن ‪ ...‬كە هێشتا‬ ‫دەكرد تا نیازپاكی ومافی كەمینەكان نیشان بدات‪ ،‬گوایە ئەو جوانە نیشتمانە رەسەنەكەی خۆیان كە عێراقە لەبیر نەكردوە وهەمیشە‬ ‫دوژمنی سەهیۆنیزمن‪ ،‬مەخابن راگەیاندنی جیهانی گرنگیەكی ئەوتۆیان لە بیرەوەیان دەمێنێتەوە‪ .‬بە هۆی كردەی وەحشیگەرانەی توندڕەوە‬ ‫بە شااڵوەكانی سەركوتكردنی جووی عێراق نەدا‪ ،‬ئەو لێبوردەییە موسڵمانەكانەوە فشاری دژ بە دەسەاڵتی نوێ عێراق زیادی كرد‪ .‬هەندێ‬ ‫ساختەییە كە رژێمی دەسەاڵتدار لە بەغدا نیشانی دەدا‪ ،‬بە تایبەت لە بەرپرسە سیاسیە نوێەكانی بە تایبەت لە گرۆپە میانڕەوەكانی‬

‫‪12 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫شیعە هەوڵیاندا پەێوەندەییەكانیان له‌گه‌ڵ ئیسرائیل ئاسایی بكرێتەوە‬ ‫ئەم هەواڵنەش بەتەحەدایەكی گران لەبەرامبەر دانیشتوان دەژمێردرا‪،‬‬ ‫میسال ئالوسی سەرۆكی حزبی دیموكراتی نیشتمانی عێراق‪ ،‬تیرۆرستان‬ ‫دوو كوڕی یان لەساڵ‪ 2005‬كوشت‪ ..‬زۆربەی جوویە عێراقییەكان كە لە‬ ‫ئیسرائیل دەژین هێشتا بە بیرەوەرییەكانیان و هەست و سوز بەرامبەر‬ ‫نیشتمانی رەسەنیان عێراق‪ ،‬بەاڵم دستوری نوێی عێراق گورزێكی‬ ‫گەلێك بەرەو نەمان‬ ‫بەهێزی لەو خەون و ئاواتانە داوە‪ ،‬ئەویش بەو دەقەی لە دەستوور‬ ‫رەنگە مرۆڤ نەتوانی باس شتێك بكات كە خۆی بەشێك بێت‬ ‫دا هاتووە و رێگا بەوەرگر تنی عێراقییەكان دەدا ببنە خاوەن دوو‬ ‫لەو بەسەرهاتە و كارەساتانە‪ ،‬رووداوە یەك لە دوای یەكەكان وای‬ ‫رەگەزنامە لەیەك كاتدا جگە لە رەگەزنامەی ئیسرائیل ‪.‬‬ ‫لە كفری هەندێ پیاوان ی��ادەوری كۆنیان پاراستووە لە گەڵ لەم شارە كردوە ببێتە ناودارترین وسەربەرزتررین نیشتمان‪ ،‬دواجار‬ ‫هاوبەشی ژیان وگۆزەرانیان لەهاواڵتیانی جووی شارەكە و یەكێك خەڵك هاتن لە نێو ئامیزی دا سەر بەزری وشۆدرای بونیات بنێن‬ ‫لە و پیاوانە مام ئەحمەد كە دەڵێ» ئێمە ئاواتە خوازی ئەو روژەین هەروەك چۆن نەتەوەكانی دیكە لێرە و لەوێ كۆچیان دەكرد بە شوێن‬ ‫هەواڵی ئەو كەسانە ببیستین كە لە كفری دراوسێ و هاوبەشی ژیانمان سەقامگیری دا‪.‬‬ ‫ئازار وموعاناتی ئەو مییللەت و گەالنە لە بیرەوەریدا دەمێننەوە‬ ‫بوون»‪ ،‬هەروەها هاوڕێكی مام ئەحمەد گوتی‪ :‬ئەو كاتە غەدرمان لە‬ ‫جوویه‌کانی كفری دەكرد‪ ،‬ئێمەی موسڵمانان قەشمەریمان پێدەكردن كە بە هۆی زەبر و زەنگەوە داب و نەریتی پێشینانیان لە دەستدا‪،‬‬ ‫ونوكتەی قۆڕمان لەسەریان دەوت و ئەوانیش پێیان دەگوتین رۆژێك جوویه‌کانی عێراق بەگشتی وجوویه‌کانی كفری بە تایبەتی كۆڕ‬ ‫وكۆبونەوەیەك نەمابوو باس لە خەونی گەڕانەوە وبیرەوەرییەكانیان‬ ‫نەكەن‪ ،‬النی كەم وەك گەشتیاریەكیش بێت سەردانی زێدی باو‬ ‫باپیرانیان لە كفری نەكەن‪..‬‬ ‫هەر كەسێك ئەو چاوپێكەوتنەی كەشایەتیە جوویه‌کانی بەغدای‬ ‫دیوە لە ساڵی ‪ ( 2004‬سامی میخائیل وموسا حوری وشمعون بالص‬ ‫وكۆچكردووـ سمیر نقاش) كە لەسەر شاشەی (ئار تی ئی سۆمەریە)‬ ‫جگە لە شانازی بە رابردووی پڕ لەسەروەری بەغدا هیچی تر نابینێتەوە‪.‬‬ ‫گەورەترین ئامادەگی بازرگانانی لە شارەكە لە سااڵنی سی‬ ‫وچلەكاندا بووە‪ ،‬وپاشان گواستیەوە بۆ بەغدا لەگەل گەورە بازرگانان‬ ‫ولەشەقامی رەشید وبابی ئاغا وشەقامی ئەلسموال‪ ،‬ئەو پیاوەش ناوی‬ ‫(یاهوخوزوریـ خچوری) بوو لە جوویه‌کانی قەرەداغە‪ ،‬پێش جەنگی‬ ‫جیهانی یەكەم لەگەڵ خێزانە قەرەداغیەكان هاتن بۆ كفری و سیدارێكی‬ ‫فەیسەڵی لەسەر دەنا و ئەو كاتەی سەردانی كفری دەكرد بۆ ئاڵوگۆڕی‬ ‫لۆكە ودانەوێڵە بەرامبەر بەو كەلوپەالنەی لە بەغداوە دەیهێنا لەگەڵ‬ ‫بازرگانەكان وهەموو گ��وزەرەك��ە بە رێز وستایشەوە پێشوازیان‬ ‫دەكرد‪ .‬لە هەڵوێستە بە ناوبانگەكانی پشتگیری وهاوكاری كردنی‬ ‫ئەو بازرگانانەی كە ئەفلسیان دەكرد و كارئاسانی بۆ ئەو كەسانەش‬ ‫دەكرد كە ئیشیان دەكەوتە دام ودەزگا ئیدارییەكانی دەوڵەت‪ .‬لە‬

‫بازاڕێكی دێرینی داڕماوە دیارە كاتی خۆی بازارێكی قەرەباڵغ بووە‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 13‬‬

‫هەندێ لە بەرپرسە سیاسییە نوێەكانی‬ ‫بە تایبەت لە گرۆپە میانڕەوەكانی‬ ‫شیعە هەوڵیان دا پەێوەندەییەكانیان‬ ‫له‌گه‌ڵ ئیسرائیل ئاسایی بكرێتەوە‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫خاتوو بێڵ‬ ‫جوویه‌کان سێ یەكی‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ان��ی ب��ەغ��دا‬ ‫یان و رێژەیان ‪ %2.6‬لە‬ ‫ك��ۆی دانیشتوانی عێراق‬ ‫پێكدەهێنا‬ ‫لە بیرەوەكانی (خاتوو بێڵ)‬ ‫چاپی ساڵی‪ 1947‬كە پۆستی بەڕێوبەری‬ ‫ئیدارەی حوكمی بەریتانیا بووە لە بەغدا‪ ،‬دوای داگیركردنی ئەو‬ ‫كاتە (برسی كوكس) و (ژەنەڕاڵ مۆد) و ئەوانی تر ئاڕاستە و‬ ‫راوێژكارییان دەكرد‪.‬‬ ‫خ��ات��وو بێڵ زم��ان��ی ع��ەرەب��ی زان��ی��وە وس��ەردان��ی ماڵی‬ ‫كەسایەتییەكانی بەغدای دەكرد‪ .‬لە دەورەب��ەری ‪1919‬تا ئەو‬ ‫كاتەی كۆچی دوایكرد لە ‪1928‬لە گۆڕستانی ئەرمەنەكان لە‬ ‫ساحەی تەیرانی بەغدا نێژرا‪ .‬خاتوو بێڵ لە بیرەوەرییەكانی‬ ‫دا باس لەوە دەكا جوویه‌کان سێ یەكی دانیشتوانانی بەغدا‬ ‫یان پێكهێناوە و رێژەیان ‪ %6 ،2‬لە كۆی دانیشتوانی عێراق‬ ‫پێكدەهێنا‪ ،‬وتیایاندا كەسایەتی نیشتمانی وناودار هەڵكەتبوو‬ ‫كە لە كەسایەتییە موسڵمانەكان كاریگەرتر بوون وسەریان بۆ‬ ‫ئینگلیز كەچ نەدەكرد‪ ،‬لەوانە گەورە بازرگانی بەغدا (ساسۆن‬ ‫حەسقیل) كە پۆستی وەزیری دارایی یەكەم دەوڵەتی عێراقی‬ ‫پاش روخانی نیزامی حوكمی عوسمانییەكان وەرگ��رت‪ ،‬هەر‬ ‫ئەوش خاڵەكانی رێكەوتننامەی نەوتی لە نیوان كۆمپانیای‬ ‫نەوتی عێراق وحكومەتی دانا‪.‬‬ ‫هەروەها خاتوو بێڵ دەڵێت‪ :‬لە سااڵنی سییەكان بەریتانیا‬ ‫هەواڵی دروستبوونی دەوڵەتێكی نەتەوەیی بۆ جوویه‌کان راگەیاند‬ ‫لەپەرلەمان (مەجلیس ئومە) ساسۆن حەسقیل هاواری كرد‬ ‫وگوتی‪ :‬ئینگلیزەكان دەیانەوێ نیشتمانەكەمان جێبهێڵین‪!...‬‬

‫ساسۆن حەسقیل‬

‫بەاڵم پیالنەكان بە هێزتر بوون وژیری ئینگلیز زاڵبوو لە داڕشتنەوەی‬ ‫نەخشەی ناوچەكە‪ ،‬لەمەش پیاوانی دانا وبەتوانای ئینگلیز رۆڵیان‬ ‫هەبوو‪ ،‬لە هەموو بوارەكان ئامادەباشیان كردبوو تا عیراق لە چنگی‬ ‫عوسمانی دەربێهێنن و خۆیان دەستی بەسەردا بگرن‪..‬هۆكارەكەش‬ ‫ئەوەبوو سەرچاوەی و وزەیان لەم واڵتە دۆزیبوووە‪ .‬خاتوو بێڵ لە‬ ‫بیرەوەرییەكانیدا باس لە پالنی بەریتانیا بۆ دەرهێنانی عێراق لە‬ ‫دەست عوسمانییەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەد ساڵ پێش لە داگیركردنی‬ ‫بەسرە لە ساڵی ‪ 1916‬ودواجار دەكرێ ئەم واقیعە بگۆڕێ‪!..‬‬ ‫وەك ئەمرۆ دەیبینین ئاماددەكارییەكان لەسەر ئەم هێڵە دەرۆن‬ ‫بۆ سەركەوتنی پالنەكەیان وئێمەی گەالنی عێراقیش پرخەی خەومان‬ ‫دێت‪ ،‬لە نێو خۆمان لەسەر شتی پڕوپوچ شەڕ وملمالنێی دەكەین ‪.‬‬ ‫گەڕانەوە بۆ بابەتی بیرەوەری جوویه‌کانی كفری ئەو رۆژنامەنووسە‬ ‫كە توانی ئەم بەدواداچوونە بكات‪ ،‬ئەو كەسەی ناوی ( ئەحمەدە)‬ ‫منداڵیك شوانی مەڕومااڵت بووە لە كاتی كۆچكردنی كەسوكاری و‬ ‫كەوتە ژێر سەرپەرشتی پیاوچاكانی شارەكە ولە وەشە بە ناچاری‬ ‫موسڵمان بووبێت ‪ .‬ئەگینا بۆچی نەیویست ناوی راستەقینەی خۆی‬ ‫بڵێ ‪.‬‬ ‫دوای داڵەدانی كاری یارمەتیدەری شۆفێری پاس وئۆتۆمۆبێلە‬ ‫بارهەڵگرەكانی لە شارەكە دەكرد‪.‬‬ ‫(ئەحمەد موسلم)ی جوو‪ ،‬كە بە تەنها مایەوە بەدڵنیاییەوە‬ ‫كەسوكاری بە گەیشتیان بۆ دەوڵەتی ئیسرائیل ناوی كوڕەكەیان‬ ‫تۆماركردبوو‪ ،‬كە نەیتوانیوە بە كاروانەكانی ساڵی ‪ 1951‬را بگات‪،‬‬ ‫ئێستا زیاتر لە نیو سەدە تێپەڕیووە‪ ،‬رۆژنامەنووسەكە هەڵسا‬ ‫بە جێگەیاندنی وەسێتەكەی باوك ودایكی بۆ سۆراغی كوڕە بە‬ ‫جێماوەكەیان ( پێدەچێ لە رێگەی كۆمەڵەیەكی جووی عیراقییەوە)‬ ‫راسپێردرا بێ وبەدواداچوونی بۆ بكا بزانێت كوڕەكەیان لە ژیان‬ ‫ماوە یان نا ؟‪ ،‬بەاڵم لە ئامانجی دووەمی سەردانەكەی بێ ئومێد‬ ‫بوو‪ ،‬ئەویش هیوای گەڕانەوەی جوویه‌کان بوو بۆكفری وشارەكانی‬ ‫تری عێراق ‪ .‬لەوەیە پەیداكردنی ئەو خەڵكەی جاران لە عێراق كە‬

‫هاونیشتمانی جوویەكانیان‬ ‫ق��ب��وڵ ب���وو بەشێوەیەكی‬ ‫ئاشتیانە وت��ەب��ای��ی‪ .‬ئەمە‬ ‫ج��ووی�ه‌ک��ان��ی ل��ە گ��ەڕان��ەوە‬ ‫ئومێد بڕاو كردوە‪ ،‬یا رەنگە‬ ‫بترسێن ل��ەوەی سەدامێكی‬ ‫تر خوێنیان ح��ەاڵل بكات‪،‬‬ ‫بە تایبەت ئەو توند وتیژیی‬ ‫ودەمارگیرییە ئاینیە باشترین بەڵگە بێ‪ !..‬هەرێمی كوردستان هێشتا‬ ‫نەگشتووە بە ئاستی خواستراو و پێگەیشتوو‪ ،‬سەرباری هەبوونی بواری‬ ‫هەلی گۆڕان بە درێژایی پتر لە سەدە و نیوێك ودەربازبوون لە هێزی‬ ‫سەدام‪ ،‬بەاڵم لە ناوچەكانی باشوور وناوەڕاستی عێراق كارساتەكە‬ ‫لەوە قەبەترە كە لە هەرێمەكاندایە‪ ،‬چەندین دیدی جیاواز هەیە لە‬ ‫شەرعیەتی ناوەندە ئیسالمیەكان وهەر الیەك بە پێی داستانەكان‬ ‫وخورافاتی خۆی بە رەوا دەزانێت‪ ،‬بۆ داكۆكی لە ملمالنێەك كە پێش‬ ‫‪ 1400‬ساڵ روویانداوە‪ ،‬بێ باك لەوەی چی وێرانكاری ودەرەدەسەری‬ ‫بە سەر واڵت دادێت‪ .‬ئیتر چۆن ژیان لەگەل ئەو جوویانە دەكەن كە‬ ‫پێشتر لە عێراق دەژیان لە سەردەمانێ كە گوزەشت مەرگی ئەم ئاواتە‬ ‫بەوە كۆتایی دێ لە بڕگەیەكی دەستووری داگیركەر بە رێگەپێدان بە‬ ‫هەڵگرتنی دوو رەگەزنامە بە مەرجێ تەنها ئیسرائیلی نەبێ‪ ،‬دەبینین‬ ‫هەمان سیناریۆی داگیركەری بەریتانی لە پەنچاكان دووبارە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بە دژایەتیكردنی جوو لەسەر دەستی داگیركەرێكی نوێ ‪!..‬‬ ‫بە كورتی ‪...‬میللەتێك بە تەواوەتی لە عێراق نەما وماوەیەكی‬ ‫دوور و درێژی پێچوو كە زیاتر لە نیوە سەدەی خایاند‪ ،‬لەوانەییە‬ ‫پرۆسەی نەمان لە جۆگرافیای ئەم سەرزەمینە (عێراق) هەر بەردەوام‬ ‫بێ‪ ،‬ئەگەر بەراوردێك بە جیەبەجێكردنی پالنە سیاسیەكانی رۆژئاوا‬ ‫ئەوانەی كە سیفەتێكی دوور مەودای بینراو و نا بینراو و رێكوپێكیان‬ ‫هەیە چونكە لە هەموو حاڵەتەكان ئێمە ناگەینە ئاستی بیركردنەوەی‬ ‫رۆژئاوا لە ووردبینی وپالن ودڵسۆزی وكۆل نەدەری تا كاتی دەركەوتنی‬ ‫ئەنجامەكان هەست بە و پیالنانە ناكەین‬

‫سیەكان رۆژی لە رووی قایمقام وستایەوە بۆ یارمەتی دانی‬ ‫بازرگانێكی كورد كە بانگكرابوو بۆ سەربازی و تەنها بەخێوكەری‬ ‫خێزانەكەی بوون‪ ،‬لە ئەنجامدا قایمقامی ناچار كرد داواكارییەكەی‬ ‫جێبەجێبكات و هەموو كەلوپەلێكی ئامادە دەكرد بۆ بازرگانەكان‬ ‫بێ ئەوەی پێشەكی پارە وەرگرێت‪ ..‬ئەمە مشتێكە لە خەروارێ‬ ‫‪..‬كە زاكیرەمان هەڵیگرتووە‪ ،‬ئێمەمنداڵی ئەو رۆژانە گوێمان لە‬ ‫گەورە وپێشینەكانمان دەبوو باسی پەێوەندییە پتەوەكانیان لە‬ ‫گەڵ جوویه‌کانی شارەكە دەكرد‪ ،‬بەاڵم ئەو پەێوەندییانە بە هۆی‬ ‫كەسانێكی هەرچی وپەرچی و دەمارگیر و دواكەوتووە تێكچوو‬ ‫كە لە نێوان موسڵمانان وجوویه‌کاندا هەبوو‪ ،‬بەشێكی وتار ئاینی‬ ‫فیتنە و دووبەرەكی دەخستەوە‪ ،‬هەر ئەو وتار زۆر جار شەڕی‬ ‫جوویه‌کانی بە ئەركێكی ئاینی وچاكە دەدانا‪ ،‬بەڵگەش ئەو را‬ ‫و رووتكردنە وفەرهودەی ماڵ و موڵكی جوویه‌کانی عێراقە‪،‬‬ ‫هەموومان ئەوەمان بینی لە دوای راگەیاندنی حكومەت لە ساڵی‬ ‫‪ 1950‬بە هاندانی ئینگلیزەكان بە لێ سەندنەوەی رەگەزنامەی‬ ‫عێراقی لە جوویه‌کان وناچاركردنیان بە كۆچكردنیان بۆ ئیسرائیل‬ ‫‪ .‬دیارە لە بەغداش دۆخەكە لە شاری كفری ئاسانتر نەبوو‪.‬‬ ‫سەرباری ئەوەی كە پیاوماقواڵن ودەست رۆیشتوان ئەوانەی‬ ‫رۆڵی كاریگەریان هەبوو لە دوور خستنەوەی مەترسی لەسەر ئەو‬ ‫كەمینەیە‪ ،‬بەاڵم ئەم وتارە ئاینییە كەمتر لۆژیكی سۆز و بەزەیی‬ ‫تێدا دەدوزرایەوە و چاكەی لە نێوان میللەت چاند بێت‪ ،‬دووریش‬ ‫نیە كە دەوڵەتی عوسمانی رۆڵی بەرچاوی لە ئامادەكردنی ئەم‬ ‫جۆرە وت��ارە ئایەنیانەدا هەبوو بێت‪ ،‬كە تێكەڵ بە دڕندەیی‬ ‫ووەحشیگەرایی بووە‪.‬‬ ‫مستەفا احمد محمد قەرەداغی‬ ‫سەرچاوە‪http://www.hammdann.co m :‬‬ ‫تێبینیەكی پێویست‪ :‬ئەو جووەی كە رۆژنامەنووسە ئەڵمانیە‬ ‫توانی لە شاری كفری بیدۆزێتەوە بە ناوی (ئەحمەد موسلمە) كە‬ ‫بە منداڵی كەسوكاری دوور خرانەوەتەوە لەشارەكە و ئێستایش‬ ‫تەمەنی ‪ 70‬ساڵە‪ ،‬نابراو شاری كفری جێهیشتووە و ئێستا لە‬ ‫ئیسرائیلە تا دواساتەكانی ژیانی لەوێ بەسەربەرێت ‪.‬‬

‫وەرگێرانی ‪ :‬عوسمان كەركوكی‬

‫‪14 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 15‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪ :‬هیچ‬ ‫فاكتەرێكی ناوخۆیی رێگر نییە‬ ‫لە گەڕانەوە كوردە جوویەكان‬ ‫بۆ هەرێمی كوردستان‬

‫بۆ زیاتر ناسینی ژیان و مێژووی جوویەكان لە كوردستان بە تایبەتی شاری سلێمانی‪ ،‬گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد‬ ‫چاوپێكەوتنكی تایبەتی لەگەڵ بەرزان ئەحمەد كوردە كە لێكۆلینەوەیەكی مەیدانی و زانستی تایبەتی لەسەر ژیان و رۆڵی‬ ‫جوویەكانی شاری سلێمانی ئەنجامداوە كە لە زۆر الیەنی مێژووییەوە باس لە كاریگەری جوویەكان دەكات لەسەر‬ ‫شاری سلێمانی و پێوایە ئێستاش هیچ ڵەمپەرێك لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان نییە بۆ گەرانەوە كوردە جوویەكان بۆ‬ ‫نیشتیمانی خۆیان‪.‬‬

‫‪16 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫هەندێك لە واڵتانی‬ ‫عەرەبی خۆیان پەیوەندیان‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیل ئاساییە‬ ‫و بۆ نەتەوەكانی تری بە‬ ‫ناڕەوا دەزانن‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬با لە باسی لێكۆلێنەوەكەی‬ ‫خۆتانەوە دەس��ت پێبكەین‪ ،‬كە لێكۆلینەوەیەكی‬ ‫مەیدانی زانستی بوو لە سەر جوویەكانی شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬لێرەدا هۆكار و پالنەرەكان چ بوون كە‬ ‫سڕنجی ئێوەی راكێشا بۆ ئەو لێكۆلێنەوەی؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ئەم توێژینەوەیە كە لەسەر جوویەكانی شاری‬ ‫سلێمانیە بەپێویستم زان��ی‪ ،‬چۆن لەم ب��وارەدا كەم كەس نوسیویەتی‬ ‫بەتایبەتی جوویەكانی شاری سلێمانی ئەگەرچی لە سەر جوویەكانی‬ ‫كوردستان چەند جارێك نوسراوە ئەویش وەك پێویست نییە‪ ،‬لەگەل‬ ‫كتێبەكەی ئەحمەد سوسە بە زمانی عەرەبی بەاڵم لەسەر جوویەكانی‬ ‫سلێمانی زۆر بەكەمی نوسراوە‪ ،‬هەر بۆیە ویستم بەشێوەیەكی زانستی‬ ‫توێژینەوەیەك لەسەر جوویەكانی شاری سلێمانی بكەم‪ ،‬كە ماوەی چەند‬ ‫ساڵێك كوردە جوویەكان دەوری كاریگەریان هەبووە لەپێشخستنی شاری‬ ‫سلێمانیدا لەبواری پیشەسازی و ئابووریدا‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬لێكۆلێنەوەكەی ئێوە تایبەت بوو بە ژیان و مێژووی‬ ‫جوویەكانی شاری سلێمانی‪ ،‬لە كاتێكدا كوردە جوویەكان لە هەموو شار و‬ ‫ناوچەكانی هەرێمی كوردستان ژیاون‪ ،‬بە بەراوەرد لەگەل ژیانی جوویەكان‬ ‫لە ناوچەكانی تری هەرێمی كوردستان چۆن لێكدەدەنەوە؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ڕاستە‪ ،‬توێژینەوەكەی من لەسەر جوویەكانی شاری‬ ‫سلێمانیە ئەویش تەنیا لەبەر ئەوەیە كەمترین نوسینی لەسەر نوسراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەسەرتاسەری كوردستاندا لەسەر ئەو بابەتە نوسراوە‪ ،‬هەربۆیە من‬ ‫ویستم ڕۆڵ و كاریگەری جوویەكان لەشاری سلێمانیدا هەڵسەنگێنم كە‬ ‫كاریگەریان لەسەر كەلتووری شارەكە هەیە‪ ،‬كە بێگومان ڕ’نگدانەوەی خۆی‬ ‫هەبووە و ئێستاش ئاسەوارەكانی ماوە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬بە كورتی ئەگەر لە س��ەر م��ێ��ژووی جوویەكان لە‬ ‫كوردستاندا بۆ ئاشنایی زیاتری خوێنەرانی گۆڤارەكەمان بدوێن؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬سەبارەت بە مێژووی جوو لە كوردستاندا یاخود‬ ‫پەیوەندی جولەكایەتی لە مێژوودا لەنێوان مێژوونوسان وتوێژەرەوەكاندا‬ ‫مشت و مڕێكی زۆر هەیە‪ ،‬بەاڵم دەتوانین لەمیانەی ئەو هەموو جیاوازیانەدا‬ ‫نزیكترین زانیاری لە ڕاستەوە هەڵبژێرین‪ ،‬كە ئەویش بەم شێوەیە پەیوەندی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 17‬‬

‫كوردو جوو دەخاتە ڕوو‪ ،‬مێژووی جوویەكان لەكوردستاندا زۆر كۆنە و دێرینە‪،‬‬ ‫بەپیی تەڵمود(كتێبی پێرۆز) (‪)2800‬ساڵ لەمەوبەر پاشای ئاشوریەكان‬ ‫(شلمان سەری سێیەم)(‪ 824 – 858‬پ‪ .‬ز)جوویە ڕأگوێزراوەكانی لە‬ ‫كوردستاندا نیشتەجی كردووە‪.‬بەپیی تەلمود ڕێگە بە مەرجەعە دینیەكانی‬ ‫جوویەكان درا تا ئاین و كولتوری جولەكایەتی لە نێو كوردە خۆماڵیەكاندا‬ ‫باڵو بكەنەوە‪ ،‬ئەوانیش لەم كارەیان سەركەوتنی باشیان بەدەست هێنا‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئێستا ئەگەر بێنە سەر ژیانی ئەو كوردە جوویانەی‬ ‫كە لەسەر ئەو خاكەی دەژیان و كوردستان بە نیشتیمانی یەكەمی خۆیان‬ ‫دەزان��ن و ئێستاش لە ئیسرائیل دەژێ��ن‪ ،‬لە كاتێكدا ئەوانە ك��وردن و‬ ‫تەنیا فاكتۆری ئایینی جیاندەكاتەوە‪ ،‬چۆن دەكەری رێگا خۆش بكری بۆ‬ ‫گەرانەوەیان بۆ كوردستان؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬دیارە ئەو مەسەلەیە تایبەتە بەخۆیان‪ ،‬پێموانیە‬ ‫ڕێگریەكی ئەوتۆ هەبێت لەالیەن ك��وردەوە‪ ،‬مەگەر تەنها هات و هەاڵی‬ ‫هەندێك لە وواڵتانی عەرەبی نەبیت كە خۆیان پەیوەندیان لەگەڵ ئیسرائیل‬ ‫ئاساییەو بۆ نەتەوەكانی تری بە ناڕەوا دەزانن‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئێمە ماوەی دوو ساڵ زیاترە لەو بوارەدا كار دەكەین‬ ‫و لە ئیسرائیل لەگەل كوردە جوویەكان تێكەالوی باشمان هەیە‪ ،‬هەموو‬ ‫حەز دەكەن بگەرێنەوە بەاڵم داوای گەرەنتی دەكەن بۆ ئارامی و پاراستنی‬ ‫ژیانیان‪ ،‬ئایا ئەو فەزایەی ئێستای سیاسی و ئاینی كوردستان ئەو‬ ‫ئامادەگیەی هەیە بتوانی ئەوان لە خۆ بگرێتەوە؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ڕەنگە بارودۆخی هەرێم گەر ئامادەش بێت لەبەر‬ ‫هەندی هۆكار ئەوە باس نەكری‪ ،‬بەاڵم هیچ ڕێگریەكیش نیشان نەدراوە‬ ‫بەتایبەت گەلی كورد مێژووەكەی شاهیدە كە ڕێزی لە زۆربەی ئاینەكان‬ ‫گرتووەو بەچاوی دوژمن كارانە تەماشای هیچ ئاینێكی نەكردووەو هەمیشە‬ ‫ڕێزی هەموو نەتەوەكانی گرتووە‪.‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬بە ڕای ئێوە حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەبێ چ بكات‬ ‫بۆ گەرانەوەی ئەو كوردە جوویانە‪ ،‬كە كوردستان بە نیشتیمانی خۆیان‬ ‫دەزانن؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد ك��وردە‪:‬وەك باسم كرد باوەڕ ناكەم حكومەتی هەرێم‬ ‫ڕێگربێت لەو جوولەكانەی كە موڵك و ماڵیان بەجێهشتوەو كوردستان بە‬ ‫خاك و نیشتمانی خۆیان دەزانن‪ ،‬چونكە كوردستان جیگای هەموو ئاینێكی‬ ‫تیا دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئێستا ژمارەی كوردە جوویەكان لە ئیسرائیل نزیكەی‬ ‫‪300‬ه��ەزار كەس دەبی‪ ،‬ئێمە چۆن دەتوانین ئەو هێزە لە خزمەت دۆزی‬ ‫رەوای كورد بەكار بێنین و وەك فاكتۆرێكی بەهێز لە رووی پەیوەندی‬ ‫بەدەروە كەڵكی لێ وەرگرین؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ئەو كوردانەی ئەوی دەتوانن خۆیان یەكبخەن‬ ‫و داواو داخوازیەكانی خۆیان پێشكەش بەم حكومەتە بكەن و لە مەسەلە‬ ‫چارەنوس سازەكاندا هەڵوێستیان هەبی بەرامبەر بە دۆزی كورد‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئەو فاكتۆرانەی كە رێگرەی دەكەن لە گەرانەوەی جوویە‬ ‫كوردەكان بۆ سەر خاكی خۆیان كامانەن؟‬ ‫ب��ەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ڕەنگە فاكتەرە ڕێگریەكان زیاتر ناوچەیی‬ ‫ومیللەتانی ناوچەكە بن‪ ،‬كە فشار بخەنە سەر حكومەتی هەرێم لە‬ ‫ناوچەكەدا‪ ،‬بەپێچەوانەوە لەناوخۆی هەرێم ڕێگری نیە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئایا مەسەلەی ئاینی لە كوردستان و دورست بوونی‬ ‫مۆزائیكی پێكەوە ژیانی هەموو كەمینە ئاینیەكانی كوردستان لەو قۆناغەی‬ ‫ئێستادا دەتوانی هاوكار بێت بۆ ژیانی جوویەكان لە كوردستاندا؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬بەڵی‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬پێكەوە ژیانی جوویەكان لە ڕابردودا لەگەل كەمینە‬ ‫ئاینیەكانی تر چۆن بوو؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬لە كوردستاندا هەم موسوڵمانەكان كە زۆرینە‬ ‫بوون ڕێزو حورمەتیان لە جوویەكان گرتووەو پەیوەندیەكی باشیان هەبووە‪،‬‬ ‫هەموو ئەو كەمینە ئاینیانە كە لە كوردستاندا ژیاون ڕێزیان لە جوویەكان‬ ‫گرتووە‪ ،‬جوویەكانیش ڕێزیان لەوان گرتووە واتە پەیوەندیەكی باش هەبووە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئایا ئەو سەردەمەی كە جوویەكان لە شار و ناوچەكانی‬ ‫كوردستان دەژی��ان هیچ ناكۆكییەكی تووند رووی��داوە لەگەل ئاینەكانی‬ ‫تردا؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ئەو سەردەمەی كە جوویەكان لە كوردستاندا‬ ‫بووە‪ ،‬ناكۆكیەكی ئەوتۆ نەبووە‪ ،‬مەگەر شتی بچوك كە ئەویش شایانی‬

‫باسكردن نیە لە نوسیندا‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئەگەر وابێ كوردستان هەمیشە بە النكەی پێكەوە ژیان‬ ‫و لێبوردەیی كەمینە ئاینیەكان ناسراوە‪ ،‬لە ئێستادا بە بۆچوونی ئێوە‬ ‫دەكری ئەو موزائێكە شكاوەی كە دروست بۆ سەر لە نوی دروست بكرێتەوە؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬بەڵی دەكرێت مۆزائیكێك بێت وەك چۆن هەموو‬ ‫گەالن لە كوردستاندا بەشێوەیەكی برایانە دەژین ئاوهاش كەمینە ئاینیەكان‬ ‫بەهەمان شێوە وەك برا ژیاون وڕێزیان بۆ یەكتری داناوە دەكرێت وەك‬ ‫مۆزائیكێك پێشكەش بكرێت‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬لەگەل ئەوەی كە ئەو چاوپێكەوتنە هاوكات بە زمانی‬ ‫عیبری لە ئیسرائیل بالودەكرێتەوە‪ ،‬ئەگەر پەیامێكی تایبەتان هەبی بۆ‬ ‫برا كوردەكانمان لە ئیسرائیل؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬هیوادارم برا كوردەكانمان لە ئیسرائیل هاوكارو‬ ‫پشت و پەنای كورد بن لەهەر جێگایەك بێت‪ ،‬هاوكارو پشتیوانی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان بكەن و بێنە كوردستان سەرمایەگوزاری بكەن كە ئێستا‬ ‫لەم كاتەدا جواڵنەوەیەكی بازرگانی هەیە بۆ بینا كردنەوەی كوردستانیش‬ ‫بەهەمان شێوە سەرمایەكەیان بخەنە گەڕ لە پێناوی خزمەتگوزاری خەڵكی‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬ئەو پەیوەندیەی كە لە مێژ ساڵە بچڕاوە گری بدەنەوەو هەوڵ‬ ‫بدەن كوردایەتی ببوژێننەوەو خزمەتی گەلەكەیان بكەن‪ ،‬خۆیان دەتوانن‬ ‫پەیوەندیەكەیان بەهێزتر بكەن‪.‬‬ ‫پرۆفایل‪:‬‬ ‫ناوی سیانی‪ :‬بەرزان احمد عبدالله‬ ‫نازناو ‪( :‬بەرزان احمد كوردە)‬ ‫ساڵی ‪ 1962‬لە گەڕەكی چوارباخی شاری سلێمانی لەدایك بووە‪.‬‬ ‫ئاستی خوێندن‪:‬دەرچووی كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتیەكان – بەشی‬ ‫مێژوو‪ ،‬بڕوانامەی ماجستیری هەیە لە مێژووی ئەوروپادا‪.‬‬ ‫كاری ئێستا‪ :‬ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە‪.‬‬

‫هڤپەیڤین‪ :‬دیاری محەمەد‬ ‫‪diarypress@gmail.com‬‬

‫‪18 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫مێژووی كوردە‬ ‫جوویەكان لە‬

‫كوردستانی عێراق‬ ‫خوێندنەوەیەك بۆ ڕۆڵی‬ ‫سیاسی و كولتووریی‬ ‫كوردە جوویەكان لە‬ ‫كوردستان‬

‫مێژووی ڕەچەڵەكی جوویەكان‬ ‫بێگومان توێژینەوە و دیراسەكردنی مێژوو ڕەگ و ڕەچەڵەكی‬ ‫جوویەكان پەڕتوكێكی زۆری لەسەر نووسراوە‪ ،‬هەرپەڕتووكێك ڕەگ‬ ‫و ریشەی جوو باس دەكات‪ ،‬بۆ نموونە جوویه‌کان دەگەڕێنەوە سەر‬ ‫ئیبراهیم خەڵیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬بەالم مێژوونووسانی‬ ‫ع��ەرەب مێژووی جوویه‌کان دەبەستنەوە بەسەردەمی پێغەمبەر‬ ‫(موسی) سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬منیش هەوڵدەدەم هەردوو‬ ‫بیروبۆچوون بخەمە ڕوو هەڵیان بسەنگێنم و ڕای خۆشم باس بكەم ‪.‬‬ ‫جوویەكان پێیانوایە كە مێژووی خۆیان دەگەڕێتەوە بۆ ئیبراهیم‬ ‫خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬لەسەدەی (‪ )4‬هەزار ساڵ پ‪.‬ز‬ ‫كە (‪ )4‬هەزار جوو لەگەل ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‬ ‫كۆچیان كردووە بۆ (فەڵەستین)‪ ،‬واتە بنەچەی خۆیان دەگەڕێنەوە بۆ‬ ‫سەر ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬بەو پێیە نیشتیمانی‬ ‫ئەسڵیان بووە و كۆچیان لێكردووە‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 19‬‬

‫ئەوەی پشتگیری ئەم ڕایە دەكات (احمد زەكی الیدوی)‪( ،‬امیل‬ ‫الفوری)یە كە دەڵێن ( ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‬ ‫لەشاری (ئور) لەساڵی ‪ 1806‬پ‪.‬ز لە عێراقەوە لەگەل ژمارەیەكی‬ ‫كەم لەجوویەكان كۆچیان كردووە بۆ فەڵەستین‪ ،‬هەروەها (د‪.‬محمد‬ ‫ڕەشید الخلیل) خاوەنی دیراساتی جوگرافی دەڵێت (مێژووی جوو‬ ‫بەسەفەركردنی ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬دەست‬ ‫پێدەكات لەزەوی كلدانیەكانەوە بۆ زەوی كەنعان)(‪.)2‬‬ ‫بەالم ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەو پەڕتۆكانەی لەسەر مێژووی‬ ‫جوویەكان نوسراون‪ ،‬هیچ پەیوەندییەكی مێژوویی (تسلسل التاریخی)‬ ‫نییە‪ ،‬بەكاتی هاتنی ئیبراهیم‪ ،‬ئەوەی كۆنترین زانیاری بێ كە زاناكان‬ ‫پێی گەیشتبێتن ڕێكەوتن لەسەر ئەوەی ئیبراهیم خەلیل لەسەدەی‬ ‫(‪ )19‬پ ‪.‬ز‪ .‬دەركەوتووە‪ ،‬نەك لە (‪ )4‬هەزار ساڵ پ ‪ .‬ز‪.)3(.‬‬ ‫هەروەها زۆربەی مێژوونوسان باسی ئەوەیان كردووە كە كۆنترین‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫زۆربەی مێژوونووسان باسی ئەوەیان‬ ‫كردووە كە كۆنترین بوونی جوو‬ ‫لەكوردستانی عێراقە‬

‫و ناچار دەكرێت لەگەل ئەو كۆمەڵە باوەڕیان هێنا بوو پێی بچن بۆ زەوی‬ ‫فەڵەستین‪ ،‬مێژوونووسەكان ساڵی ئەم كۆچكردنە بۆ (‪)1291‬ساڵ‬ ‫پ‪.‬ز‪ ،‬دەگەڕێنەوە كەلەم سەردەمەدا (رعمسیس الپانی) لەسەر تەختی‬ ‫میسر بووە ( ‪ 1300‬ـ ‪ )1233‬پ‪.‬ز‪ ،‬هەندێك لەسەرچاوەكان دەلێن‬ ‫ژمارەی ئەو كەسانەی كۆچیان كرد (‪ 6000‬ـ ‪ )7000‬كەس بوونە(‪.)8‬‬ ‫بەالم سەرچاوەكان جیاوازیان هەیە لەسەر ئەوەی كە موسی (ع) چوو‬ ‫بێت بۆ كەنداوی سوێس یاخود بۆ ڕۆژهەالتی ئوردن(‪.)9‬بەالم ئەوەی‬ ‫زانراوە لەدوای خۆی كۆمەڵەكەی ڕوویان كردۆتە فەڵەستین‪ ،‬و هەندێكی‬ ‫تریان ڕوو دەكەنە پۆڵەندا و ووالتانی ئەوروپا(‪.)10‬ئیتر لەپاش وەفاتی‬ ‫موسی (ع) (یوشع بن نون) دەبێتە پێشەوایان‪ ،‬لەچەند شەڕێكدا‬ ‫لەگەل مەملەكەتی فەڵەستین سەركەوتن بەدست دێنن و توانی شاری‬ ‫(ئەریحا) بگرێت‪ ،‬ئەمەش بەقۆناغی یەكەمی هاتنی جوو دادەنرێت بۆ‬ ‫فەلەستین(‪ .)11‬ئەمەش كورتەیەك بوو سەبارەت بەچۆنیەتی هاتنی‬ ‫جوو بۆ فەلەستین‪ ،‬بەالم تا ئێستا بەناوی (یەهود) نەناسراون وبانگ‬ ‫نەكراون‪ ،‬پاش نیشتەجێبوون لە فەلەستین‪ ،‬بەرە بەرە دەسەالتیان‬ ‫بەهێز دەبوو و توانیان دەست بەسەر كاروباری فەڵەستیندا بگرن‬ ‫وبەڕێوەی بەرن‪ ،‬و زۆربەی سەرچاوەكانیش دەسەالتی جوویەكان‬

‫‪20 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫كوردە جوویەكان بەشێكی سەرەكی لە كۆمەڵگای ئیسرائیلدا‬

‫بوونی جوو لەكوردستانی عێراقە‪ ،‬بۆ یەكەم جار لەكۆتایی سەدەی‬ ‫(‪ )8‬سەرەتای سەدەی (‪ )7‬پ ‪ .‬ز ‪ .‬دەگەڕێتەوە ئەم مێژووەش كە‬ ‫هاوكاتە لەگەل ساڵی (‪ )626‬پ‪.‬ز‪ ،‬كە ئاشوریەكانی جوویه‌کانیان‬ ‫بەدەست بەسەری هێنا بۆ كوردستانی عێراق(‪.)4‬ئەوەی زیاتر ئەو‬ ‫بۆچونەی ئەوان ڕەت دەكاتەوە‪ ،‬ئەوەیە كە لە كتێبی (تەورات)دا‬ ‫هاتووە كە كۆچكردنی ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪،‬‬ ‫فرمانێكی خوایی بوو كە بچێت بۆ (فەڵەستین) لەگەل سارای خێزانی‬ ‫و لوگی برازای(‪.)5‬عەرەبەكان زیاتر سیاسیانە بیر دەكەنەوە و‬ ‫پێیانوایە كە ڕیشەی جوو نابێ بگەڕێتەوە بۆ سەر(ئیبراهیم خەلیل)‬ ‫سەالمی خوای لەسەر بێت لە نەوەی ئەو بن‪ ،‬چونكە خوای گەورە‬ ‫دەفەرموێت(ماكان ابرهیم یهودیا والنصرانیا ولكن كان حنیفا مسلما‬ ‫وماكان من المشركین)‪( ،‬سورەتی ال عمران ـ ئایەتی ‪ ،)67‬بەڵگەیەكی‬ ‫دی ئەوەیە كە پێغەمبەر (موحەمەد) درودی خوای لەسەر بێت‪،‬‬ ‫بۆ عائیشەی خێزانی خۆی گێراوەتەوە‪ ،‬كە ئیبراهیم خەلیل سەالمی‬ ‫خوای لەسەر بێت لەسەردەمی خۆیدا فەرمویەتی (یاسارا لیس علی‬ ‫وحە االرچ غیر وغیرك یاعبادالله) فەرموودەیەكی ڕاستە‪ ،‬بەالم ئەمە‬ ‫بۆچونێكی دینی و ئیسالمیە نەك بۆچونێكی مێژوویی و زانستی‪،‬‬ ‫دوای ئەوەی ئیبراهیم (ع) دێتە فەڵەستین كوڕێكی دەبێت بەناوی (‬ ‫ئیسماعیل‪.‬ع)‪ ،‬لەگەل دایكی (هاجەرە) دەیانبات بۆ (حیجاز) خۆی‬ ‫دێتەوە بۆ فەڵەستین ولەوی كوڕێكی دی دەبێت‪ ،‬بەناوی (ئیسحاق)‬ ‫لە فەڵەستین نیشتەجێ دەبێت‪ ،‬پاش ئەوەی (اسحاق) كوڕێكی‬ ‫دەبێت بەناوی (یعقوب) لەشاری حاران (هیرات)ی ئێستایە نیشتەجێ‬ ‫دەبێت‪ ،‬دوایی بەهۆی یوسفی كوڕییەوە دەچن بۆ میصر و لەوی‬ ‫نیشتەجی دەبن(‪.)6‬‬ ‫پاش ئەوەی كە (یوسف) سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬وەفات دەكات‬ ‫نەتەوەكەی(بەنی ئیسرائیل)‪ ،‬پاشگەزدەبنەوە لەدینەكەی خۆیان‪،‬‬ ‫دوای ئەوەی پێغەمبەر (موسی) سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬بۆیان‬ ‫نێردرا لەپاش الدانیان لەدینەكەیان‪ ،‬بۆ ئەوەی ڕزگاریان بكات لە‬ ‫بت بەرستی و فیرعەونەكانی میسر‪ ،‬لەسەدەی سێیەمی پ‪.‬ز(‪.)7‬‬ ‫پێغەمبەر (موسی) ماوەیەكی زۆر بانگەوازی نەتەوەكەی دەكات بۆ‬ ‫سەر دینەكەی‪ ،‬بەالم لەالیەن فیرعەونەكانی میسرەوە دژایەتی دەكرێت‬

‫دابەش دەكەن بۆ ماوەی (دەست بەسەرداگرتن‪ ،‬فەرمانڕەوایەتی‪،‬‬ ‫پەرتەوازەكردن و نەمانیان)‪.)12( ،‬‬ ‫بەالم ئەوان بەرەو بانگی بانگەوازی پێغەمبەرەكانەوە نەدەچوون‪،‬‬ ‫تاهاتنی (سلێمان ـ ع) لەساڵی (‪ )911‬پ ‪ .‬ز‪ ،‬بەالم پاش وەفاتی‬ ‫ناكۆكی دەكەوێتە نیوان هەردوو كوڕەكەی‪( ،‬صبعان‪ ،‬یربعام) تا لە‬ ‫ئەنجامدا لێك جیابوونەوە و (صبعام) بووە پاشا لەسەر مەملەكەتی‬ ‫(یهودا) لەباشوری فەڵەستین‪ ،‬پایتەختەكەیشی شاری (ئۆرشلیم)‬ ‫بوو‪ ،‬ئەو كۆمەڵەی كە پەیمانیان پێدا بە (اسباگ)ناسران(‪.)13‬‬ ‫بەالم براكەی تری (یربعام) بووە پاشا لەبەشی باكوری ووالت‪،‬‬ ‫بەناوی میللەتی ئیسرائیل و شاری (شكم ــ ساری) كە نابلسی ئێستایە‬ ‫كردە پایتەختی‪ ،‬كۆمەڵەكەشی بە (اسباگ العشرە) ناسران(‪.)14‬‬ ‫ئەمەیش كورتەیەك بوو سەبارەت بەدەسەالتی (بەنی ئیسرائیل)‬ ‫یەكان لە فەڵەستین ‪.‬‬ ‫دەروازەی گشتی لەمەڕ جوویەكان‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 21‬‬

‫تەوەرەی یەكەم ‪:‬‬ ‫شیكردنەوەی زاراوەی (الیهود‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬العبرانیە) و ڕەگەزە‬ ‫سەرەكیەكانی جوو لە جیهاندا‪:‬‬ ‫سەبارەت بە وش��ەی (یهود) بیروڕایەكی زۆر هەیە‪ ،‬هەندێك‬ ‫لەسەرچاوەكان دەڵێن وشەی (یهود)دەگەڕێتەوە بۆ (یهودا)ی كوڕی‬ ‫یعقوب كوڕی ئیسحاق كوڕی ئیبراهیم‪ ،‬هەروەها عەرەب بە (یهودا)‬ ‫دەیخوێننەوە(‪.)15‬بەالم هەندێك سەرچاوەی تر دەڵێن وشەی (یهود)‬ ‫ل��ەوەوە هاتووە كاتێك پێغەمبەر موسی (ع) بۆ م��اوەی چل ڕۆژ‬ ‫بۆ مەبەستی خواپەرستی چووە كێوی (گور) كاتێك گەڕایەوە ناو‬ ‫نەتەوەكەی بینی هەڵگەڕاونەتەوە و گوێرەكەیەك دەپەرستن‪ ،‬بۆیە‬ ‫ڕووی تێكردن و ووتی ( انا هدنا الیك) واتە ئێمە دەگەڕێینەوە‬ ‫بۆالی تۆ داوای لێبوردن و تەوبەت لێدەكەین (التوبە ـ الرجوع)‬ ‫دەكەین(‪.)16‬بەالم (احمد سوسە) دەڵێت وشەی یهود‪( ،‬یهودی)‬ ‫نووسەرە جوویەكان وای دادەنێن كە وشەی (یهود) مورادیفە بۆ‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫(ئیسرائیل)‪ ،‬بەالم ئەم وشەیە تا دوای موسی (ع) بەكارنەهێنراوە‬ ‫كەدەگەڕێتەوە بۆ مەملەكەی (یهوژ) (‪ 931‬ـ ‪ )586‬پ‪.‬م و بۆ‬ ‫یەكەم جار ووشەی (یهود) لەالیەن پاشای ئاشووری (سنحاریب)‬ ‫(‪ 705‬ـ‪ )681‬پ‪ .‬ز بەكار هات و لەسەر زاری ئەو ووتراوە‪ ،‬لەكاتی‬ ‫خۆهەڵكێشان بۆ ئەو سەركەوتنانەی كەبەسەر پاشانشینی (یهوژا)‬ ‫المنقرچە(‪)17‬بەالم كتێبی (معجم المصطاحات فی العراق القدم) دا‬ ‫دەڵێت‪:‬بنەچەی ووشەی (یهود)دەگەڕێتەوە بۆ ناوی ئەو كۆمەڵەی كە‬ ‫(نبوخذ نصر)ی بابلی بەدیلی هێنایانی بۆ ژێر دەسەالتی خۆی‪ ،‬كە‬ ‫بە پاشانشینی (یهودا المنقرچە) ناسراون(‪.)18‬سەبارەت بە وشەی‬ ‫(ئیسرائیل) ناوی(یعقوب)ـە‪( ،‬ع) واتا یعقوب (ع) بە ئیسرائیلیش‬ ‫ناوی هاتووە كاتێك دەڵێن بەنی ئیسرائیل واتە نەوەكانی یەعقوب‬ ‫(‪.)19‬بەالم سەبارەت بەووشی (العبرانیە) توێژەرەوان ڕێك نەكەوتوون‬ ‫لەسەر وشەی (عبری)هەندێك لە مێژوونوسان دەڵێن بە (ئیبراهیم)‬ ‫ناودەبرێت‪ ،‬واتە (عبریا) چونكە (ئیبراهیم خلیل (ع) ) لەڕووبار‬ ‫پەڕیوەتەوەوە(عبرالنهر)(‪.)20‬هەروەها احمد سوسە دەڵێت‪ :‬ووشەی‬ ‫(عبری) مورادیفە بۆ (ابن صحرا و) یان (ابن بادیان)‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی ئەم وشەیە بە(االبری‪ ،‬الهبری‪ ،‬الخبری‪ ،‬العبیریو)لەسەرچاوەی‬ ‫فیرعەونیەكان بەكارهاتووە(‪.)21‬بەالم (احمد شلبی)دەڵێت‪ :‬وشەی‬ ‫(عبری)دەگەڕێتەوە بۆ نیشتیمانی ئەسڵی بەنی ئیسرائیل چونكە بەنی‬ ‫ئیسرائیل لەسەرەتادا میللەتێكی كۆچەری بیابانی بوون لەشوێنێكەوە‬ ‫بۆ شوێنێكی تر دەچوون بەدوای لەوەڕگادا دەگەڕان(‪.)22‬سەبارەت‬ ‫بەڕەئی خۆشم دەڵێم ووشەی (عبری) دەگەڕێتەوە بۆ بەنی ئیسرائیل‬ ‫چونكە هەر لەكۆنەوە بەزمانی (عبری) قسەیان كردووە و ئێستاش‬ ‫هەر بەكاری دەهێنن‪ ،‬بەالم سەبارەت بەڕەگەزە سەرەكیەكانی جوو‬ ‫لەجیهاندا دەتوانین دابەشیان بكەین بۆ چەند ڕەگەزێكی سەرەكی ‪:‬‬ ‫‪ -1‬جوویەكانی سفاردیم‪:‬ئەمانە زۆربەی ئەو جوولەكانە دەگرێتەوە لەدوای ساڵی (‪ )1636‬بەهۆی داهێنانی بیروڕایەكی نوی لەئایینی‬ ‫كەلە والتی ئیسپانیا و دوورگ��ەی ئیبری تیایدا ژیاون‪ ،‬دوای ئەوە جوو گەیشتنە والتی توركیا‪.‬ئەمەش كە (حاخامێكی جوو)بەناوی‬ ‫لەساڵی ‪ 1492‬لەو ناوچانە دەركران ڕوویان كردە ووالتانی (فەرەنسا‪( ،‬سبتای سەڤی) بوو‪ ،‬كە بانگەوازی بۆ ئەم بیروڕایە دەكرد‪ ،‬هەندێك‬ ‫هۆڵەندە‪ ،‬بەریتانیا‪ ،‬یۆنان‪ ،‬توركیا‪ ،‬باكوری ئەفەریقیا‪ ،‬ئەمەریكا) و لەمێژوونوسان هەر بەڕەسەنی جوویەكانی ئیسپانیایان دانابوون(‪.)26‬‬ ‫بەالم توانیویانە لەم ووالتانە داب و نەریتی خۆیان بپارێزن وبە زمانی‬ ‫‪ -4‬جوویەكانی ڕۆژهەالتی كوردستان‪:‬جوویەكانی ئێران وكوردستانی‬ ‫(الریتۆ) قسە دەكەن(‪.)23‬‬ ‫ڕۆژهەالت زیاتر جیاوازیان هەیە لەوانی تر‪ ،‬ئەمانیش بەزۆری دەكەونە‬ ‫‪-2‬جوویەكانی ئەشكانیزم‪ :‬ئەوانە بە بنەچە دەگەڕێنەوە بۆ والتی والتە عەرەبیەكانەوە‪ ،‬هەندێكی تریشیان كەوتوونەتە والتانی (ئێران‪،‬‬ ‫ئەڵمانیا و بەشێوەیەكی ئەڵمانی كۆن قسە دەكەن‪ ،‬بەناوی زمانی ئەفغانستان) ئەوانەش كە لە(كوردستان بوون بەزمانی ئارامی نوی)‬ ‫(یدیش) و كەوتۆتە ژێر كاریگەری زمانی عیبرییەوە(‪ ،)24‬بەپێی سەر قسەیان دەكرد‪ ،‬دەگەڕێنەوە بۆ ئەو جوویانی كە ئاشوریەكان بەدیل‬ ‫ژمێری ساڵی (‪ )1960‬لەئەنسكلۆپیدیای بەریتانیادا ژمارەیان نزیكەی هێنایانن(‪.)27‬‬ ‫(‪ )10‬ملیۆن كەس دەبن(‪.)25‬‬ ‫‪-3‬جوویەكانی دۆنمە‪:‬ئەم بەشە لەجوویەكان بەڕەسەن یۆنانین و‬ ‫شەپۆڵەكانی هاتنی جوویەكان بۆكوردستان‬

‫‪22 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫سەبارەت بەكاتی هاتنی جوویەكان بۆ كوردستانی عێراق‪.‬‬ ‫سەرچاوەیەكی زۆری لەسەر هیچ كامیان ڕێك نین لەسەر كاتی هاتنی‬ ‫جوویەكان بۆ كوردستان‪.‬هەندێك لەسەرچاوەكان دەڵێن ڕیشەی‬ ‫جوویەكان لە عێراق و كوردستان‪.‬دەگەڕێتەوە بۆ بەدیل گرتنیان‬ ‫لەالیەن پاشای بابلیەوە (نبو خذ نصر) ‪ 586‬پ‪.‬ز‪.‬بەالم هەندێك‬ ‫لەسەرچاوەكان ڕیشەی جوویەكانی كوردستان و عێراق دەگەڕێننەوە‬ ‫بۆ سەردەمی پاشای (شلمان نصر) ‪ 721‬و (سەنماری ‪ )702‬پ‪ .‬ز‬ ‫‪.‬كە ژمارەیەكی زۆریان هێنان بۆ كوردستان‪.‬بەالم بۆ ڕوونكردنەوەی‬ ‫كاتی هاتنی جوویەكان بۆ كوردستان دابەشی دەكەین بۆ سێ‬ ‫سەردەم‪.‬بۆ ئەوەی شەپۆلەكانی هاتنی جوویەكان بۆ كوردستان و‬ ‫عێراق جیابكەینەوە‪:‬‬ ‫بەدیل هێنانی جوویەكان بۆ ئاشوور (‪ 721‬ـ ‪.)626‬‬ ‫بەدیل هێنانی جوویەكان بۆ بابل (‪ 597‬ـ ‪ 5869‬پ ‪ .‬ز‪.‬‬ ‫‪ -3‬دەست بەسەركردنی جوو لەالیەن ڕۆمانیەكان ‪.‬‬ ‫لەم ب��ارەوە احمد سوسە دەڵێت (كۆنترین بوونی جوویەكان‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 23‬‬

‫لەكوردستانی عێراق دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئاشوری لەماوەی‬ ‫(‪ 911‬ـ ‪ 6129‬پ‪.‬ز ‪.‬كە هەموو ناوچەكانی (هیالل الخصیب) و‬ ‫(مصر) خستبویە ژێر دەسەالتیان هەر ئەمەش هانی دان كەدەست‬ ‫بگرن بەسەر مەملەكەتی ئیسرائیل و خەڵكەكەی بەدیل بهێنن بۆ‬ ‫ناوچەشاخاوییە دوورەكانی كوردستان(‪.)28‬هەروەك لەسەرەوە‬ ‫ئاماژەمان پێكرد‪.‬زۆربەی مێژوونوسان دەڵێن ڕیشەی جوویەكانی‬ ‫كوردستان و عێراق‪.‬دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی سەدەی (‪)8‬و سەرەتای‬ ‫سەدەی (‪ )7‬ئەم سەدەیەش هاوتایە لەگەل مێژووی بەدیل گرتنی‬ ‫جوو و هێنانیان بۆ كوردستان(‪.)29‬بەالم هەندێك سەرچاوەی تر‬ ‫باس دەكات كە مێژووی هاتنی جوو بۆ كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫س��ەدەی (‪ )8‬پ‪.‬ز‪.‬ئ��ەم ماوەیەش ئاشوریەكان حوكمیان كردووە‬ ‫ی��ان فەرمانڕەوایەتیان ك���ردووە(‪.)30‬ئ���ەوەی یارمەتی پاشاكانی‬ ‫ئاشوریدا بۆ دەست بەسەراگرتنییان ئەو ناكۆكی و جیابوونەوەیە‬ ‫بوو لەدەوڵەتی ئیسرائیلدا ڕوویدا‪.‬وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد‪.‬لەم‬ ‫كاتەدا (شلمانصر) ئاشوری (‪ 859‬ـ ‪ )822‬هەستا بە هێرش كردنە‬ ‫سەر ئیسرائیل و توانی (‪ )25‬هەزار لە جوویەكان بەدیل بگری و‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫بیان هێنی بۆ كوردستان(‪.)31‬دوای ئەویش (سەرجۆنی دووەم)‬ ‫(‪ 722‬ـ ‪ )705‬هێرشێكی كردە سەریان ژمارەیەكی تری هێنا بۆ‬ ‫ناوچە شاخاوییەكانی كوردستان(‪.)32‬لەدوای ئەم هێرشەش پاشا‬ ‫(سەنحاریب) (‪ 705‬ـ ‪ )681‬پ ‪.‬ز‪ ،‬سەركردایەتی هێرشێكی گەورە‬ ‫دەكات بۆ سەر مەملەكەتی (ئیسرائیل و یەهودا توانی لەم هێرشەدا‬ ‫كۆتایی بە پاشانشینی ئیسرائیل بێنی و ژمارەیەكی زۆریان لە هەردوو‬ ‫مەملەكەتی ئیسرائیل و یەهودا بەدیل بهێنن بۆ ناوچە شاخاوییەكانی‬ ‫كوردستان و دانیشتوانی شاری ئۆرشەلیم ناچار دەكات سەرانەیان‬ ‫لێوەرگری(‪.)33‬‬ ‫سەبارەت بەسیاسەتی ئاشوریەكان بەرامبەر جوویەكان هەڵدەستان‬ ‫لەیەك دابڕانیان و بالوەپێكردن و پارچە پارچەكردنیان بەسەر ناوچە‬ ‫شاخاوییەكاندا‪ ،‬ئەو شاخانەی كەزۆر سەختە‪.‬بەتایبەتی ئەو شوێنانەی‬ ‫كە زۆر داخ��راون و شوێنی هاتوچۆیان بەسەرەوە نییە‪.‬ئەمەش بۆ‬ ‫ئەوەی جووكان نەتوانن جارێكی تر پەیوەندی بەیەكتری بكەنەوە و‬ ‫كۆبوونەوە و ئەمال وئەوال بكەن بەهیوای گەڕانەوە بۆ والتی خۆیان‪.‬‬ ‫تەنانەت وایان لێ دەكردن كە گوێبیستی هیچ هەواڵێك نەبن و لەژیاندا‬ ‫دابرێن ئەم جوویانە بە (ئیسبگ ال) ناسران(‪.)34‬‬ ‫چونكە تا ماوەیەكی زۆر هیچ هەواڵێكمان نەدەزانرا ‪.‬لەمەوە بۆمان‬ ‫دەردەك��ەوی كە یەكەم هاتنی جوو بۆ كوردستان بوو نەك عێراق‬ ‫‪.‬كە مێژونوسان بەهەڵە دەڵێن بۆ عێراق بووە‪.‬سەبارەت بەشەپۆلی‬ ‫دووەمی هاتنی جوویەكان لەالیەن كلدانیەكان بوو لە دوای ڕووخانی‬ ‫ئاشووریەكان بەدەست ئیمپراتۆریەتی كلدانی لەساڵی(‪ 612‬ـ ‪)6109‬‬ ‫بوو (‪.)35‬‬ ‫لەماوەیكی كورتدا پاشا (ئەبو خ��ذ نصر) ساڵی (‪ 605‬ـ ‪ )562‬كە‬ ‫بەناوبانگترین پاشای كلدانی بوو دەسەالت وەردەگرێت‪ (.‬ئەبو خذ نصر)‬ ‫لەماوەی دەسەالتیدا سەركردایەتی دوو هێرش دەكات‪ ،‬یەكەمیان لەساڵی‬ ‫‪ 597‬پ‪.‬ز ‪.‬كە بە قۆناغی یەكەم دادەنرێت توانی هەموو جوویەكانی‬ ‫(اورشلیم) بەپیاوە گەورەكان و كەسایتیە تاوانبارەكان و خاوەن پیشە‬ ‫و شارەزاكانی بهێنێت بۆ بابل‪.‬تەنانەت (یهوباكلین)ی پاشایانی بەدیل‬ ‫هێنا بۆ بابل(‪.)36‬‬ ‫هەموو ئەو خەڵكەی مابوونەوە سەرانەیانی لێ وەردەگرتن‪ ،‬بەالم‬ ‫پاش ماوەیەك هەڵدەگەڕێنەوە ئەمەش بووە هۆی تووڕەبوونی (ئەبو‬ ‫خذ نصر) بۆیە لەساڵی (‪ 586‬پ ز‪.‬سەركردایەتی هێزێك دەكات بۆسەر‬ ‫مەملەكەت یەهودا و توانی بەتەواوی دەست بەسەر ئەم پاشانشینە‬ ‫دابگرێت‪.‬كۆتایی بەدەسەالتیان بهێنێت و شاری (ئۆرشەلیم) بروخێنێت‪،‬‬ ‫دەست بكات بەكوشتن و تاالنكردنی شارەكە و زۆربەی دانیشتوانی‬ ‫هێنا بۆ بابل كە نزیكەی (‪ )50‬هەزار كەس دەبوون(‪.)37‬ئەوەی جێی‬

‫بیركردنەوەیە ئاشوریەكان جووە بەدیل گیركراوەكانیان لەناو شاخاوییە‬ ‫سەختە دوورەك��ان نیشتەجێكرد واتە جوویەكان‪.‬بەهەموو شێوەیەك‬ ‫ئازادیان پێدان لەقسەكردن بەزمانی خۆیان و پاراستنی داب و نەریتیان‬ ‫و ئەنجامدانی كاروباری ئایینی خۆیان ئەنجام بدەن(‪.)38‬تەنانەت خوای‬ ‫گەورەش ئاماژە بۆ ئەم كوشتن و بڕین و تاالنی و پەرتەوازەی و نەهامەتی‬ ‫و نەسرەوتییەیان دەكات‪.‬ئەمەش وەك دەفەرموی ( وقچینا الی بنی‬ ‫اسرئیل فی الكتاب لتفسرن فی اال مرتین و لتعلن علوا كبیرا(‪ )4‬فازا جا‬ ‫و وعد الهما بعپنا علیكم عبادا لنا اولی باس شدید ‪ .‬فیماسوا خدا لدیرا‬ ‫وكان وعدا مفعوال)(االسرا و ‪ 4‬ـ ‪ . )5‬سەبارەت بەتەفسیری ئەم ئایەتە‬ ‫هەدوو موفەسیر (ابن تەبەری و ئیبن كەسیر‪ ،‬دەڵێن كاتێك جوویەكان‬ ‫هەستان بەكوشتنی پێغەمبەران و بالوكردنەوەی خوێن رشتن‪ ،‬خوای‬ ‫گەورە نەتەوەیەكی بۆ ناردن بەسەركردایەتی (بوخت نصر) بۆ ئەوەی‬ ‫دەربەدەریان بكات‪ ،‬ئەمەش تێروانینی ئیسالمی و قورئانە بۆ رابردوی‬ ‫ئەوان و بیرمەندانیان ئەم رابردوە دەبەستنەوە بەخەباتی گەلێكی ماندوی‬ ‫ژێردەست دژی تەمكارو پاشاكان‪ ،‬هەروەها ئاماژە بە (سنحاریب) دەكەن‬ ‫كە ئەو بوو وای لەجوویەكان كردبێ‪.‬ئەمەش سەبارەت بەشەپۆلی دووەمی‬ ‫هاتنی جوویه‌کان بوو بۆ عێراق و كوردستان ‪.‬‬ ‫سێیەم شەپۆلی كۆچكردنی جوویەكان بەدەست ڕۆمەكان كاتێك‬ ‫لەساڵی ‪ 539‬پ‪ .‬ز ئیمپراتۆریەتی بابل بەدەستی پاشای فارس (‬ ‫كورشی یەكەم) كۆتایی هات‪.‬لەساڵی داهاتوو كورش هەستا بەهێنانی‬ ‫ژنێكی جوو ئیتر كورش ڕێگایدا بەوان واتە جوویەكان بگەڕێنەوە بۆ‬ ‫والتی خۆیان یان لە عێراقدا بمێننەوە‪ ،‬بەسەربەستی و سەربەخۆیی وەك‬ ‫(حوكمی زاتی)(‪ ،)39‬دیارە ئەم یارمەتی دانەی كورش بۆ جوویەكان‬ ‫دەگەڕێتەوە لەالیەك بۆ ئەو یارمەتی و هاوكارییەی كە جوویەكان‬ ‫دایان لەگەل كورش بۆ گرتنی بابل ‪.‬لەالیەكی ترەوە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫هاندانی خێزانی كورش كە جوو بوو(‪.)40‬لەو كاتەی كەوا ژمارەیەكی‬ ‫زۆر گەڕانەوە بۆ والتی خۆیان‪.‬لەم كاتەدا ڕۆمەكان بەسەركردایەتی‬ ‫(تسیتۆ) هەستان بەداگیركردنی فەڵەستین‪ ،‬لەم كاتەشدا ژمارەیەكی زۆر‬ ‫لەجوویەكان هەڵهاتن بۆ ژێردەسەالتی هاخامیەكان چونكە ناوچەیەكی‬ ‫بێ ترس بوو(‪ .)41‬ئەمە لەالیەك لەالیەكی ترەوە مێرنشینی حدیاب‪،‬‬ ‫كە پایتەختەكەی شاری هەولێر بوو ‪.‬هەستا بە پەنادانی جوویەكان كە‬ ‫هەڵهاتبوون لەژێر دەسەالتی ڕۆمەكان چونكە ئەم مێرنیشینە پاشاكەی‬ ‫جوو بوو(‪.)42‬ئەمەش شەپۆلی سێیەمی هاتنی جوو بوو بۆ كوردستان ‪.‬‬

‫ئا‪ :‬ئیسرائیل‪-‬كورد‬

‫‪24 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫هۆلۆكۆست و ئەنفال‬ ‫مێژووی خەبات و قوربانیی دوو نەتەوەی كورد و جوو‬ ‫لە سەدەی بیستەم‬

‫ئەنفالی كورد‬

‫گۆڕە بە كۆمەڵەكانی جوویەكان لە ئه‌ڵمانیا دوای شەڕ‪1945-4-30-‬‬

‫سەرەتای پڕۆسەی كوشتنی جوویەكان لە ئه‌ڵمانیا لە الیەن هیزە چەكدارەكانەوە‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 25‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئیسرائیل پێشكەوتووترین نموونەی‬ ‫دیموكراسی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫گۆڕی بەكۆمەڵی كوردان كە بەدەستی عەرەبی عێراق كرانە قوربانی‬

‫موفتی قودس شێخ ئەمین ئه‌لحوسێنی‪ ،‬لە ئەڵمانیا الیەنگیریی هیتلەر و هۆلۆكۆست ده‌کات‬

‫ئیسرائیل نموونەیەكی گونجاو‬ ‫لە رووی سیستەمی حوكمڕانی بۆ كورد‬ ‫پوختە‬ ‫ئیسرائیل واڵتێكە كە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە یەكێك لە والتە‬ ‫دیمۆكراتیكەكان دەناسرێت‪ ،‬ئەوەش زیاتر لە چوارچێوەی ئەو سیستەمە‬ ‫سیاسیەیە كە بۆ بەڕێوەبردنی ئەو واڵتە پێناسە ك��راوە‪ ،‬واتە بوونی‬ ‫ژمارەیەك لە پارتە سیاسییەكان و چاالكی ئەوان بە شێوەی كارا و‬ ‫ئەكتیڤ لە واڵت و جەخت كردنیان لە سەر بەرژەوەندییە گشتییەكان لە‬ ‫پەرلەمانی ئەو واڵتە‪ ،‬هۆكارێكە بۆ پەرەسەندنی دیمۆكراسی لەو واڵتە و‬ ‫ناساندنی ئەو واڵتە لە ناوچە وەك سیستەمێكی سیاسی دیمۆكراتیك‪.‬‬

‫جاش و سەربازانی عێراق الیەنگیری سەدام و ئەنفال بوون‬

‫بەرهەڤكردنی‪ :‬ئازاد میران‬ ‫‪azadmiran2002@yahoo.co.uk‬‬

‫‪26 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 27‬‬

‫سیستەمی سیاسی ئیسرائیل‬ ‫لە واڵتی ئیسرائیل‪ ،‬پارتەكان كاراكتێری سەرەكی لە چوارچێوەی‬ ‫بارودۆخی سیاسی واڵتن‪ ،‬ئەوە پارتەكانن كە جۆری ژیان‪ ،‬رەوتی سیاسی‬ ‫و كۆمەاڵیەتییەكانی واڵت و ئاسایشی گشتی ئەو واڵتە لە چوارچێوەی‬ ‫پەرلەمانی ئەو واڵتە دەستنیشان دەكەن و ئەو بابەتانە لە چوارچێوەی‬ ‫یاسا ئاراستەی رای گشتی دەكەن‪.‬پارتە سیاسییەكان لەم واڵتە‪،‬‬ ‫زۆرینەیان بەر لە دروست بوونی دەوڵەتی ئیسرائیل دامەزراون و ئامانجی‬ ‫سەرەتاییان دروست بوونی دەوڵەتی ئیسرائیل بووە و لەو پێناوەدا كاری‬ ‫زۆریان كردووە و دوای دروست بوونی واڵتی ئیسرائیل‪ ،‬سیاسەتەكانی‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬ ‫بوودجەی ساالنەی ئەو واڵتە زیاتر لە (‪ )66‬ملیارد دۆالرە‬ ‫ئەو پارتانەش گۆڕدراوە و جەختیان لە سەر بەرژەوەندییە گشتییەكانی زمانیش بە هەمان شێوە وەدەگێڕدرێتە سەر زمانی عەرەبی‪.‬‬ ‫ئێستا پەرلەمانی ئەو واڵتە لە (‪)18‬هەمین قوناغی خۆیەتی‪ ،‬یەك لە‬ ‫جووكانی ئەو واڵتە كردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی بابەتێكی سەیر نییە و لە زۆربەی واڵتانی جیهان بوونی هەیە سەر شەشی نوێنەرانی ئێستا پەرلەمانی ئیسرائیل ئافرەتن‪ .‬هەڵبژاردنەكانی‬ ‫و پێویستە ئاماژەی پێدبرێت‪ ،‬ئەوەیە كە پارتەكانی سیاسی ئەو واڵتەش (‪)18‬هەمین خولی ئەو پەرلەمانە لە رێكەوتی ‪10‬ی شوباتی (‪ )2009‬لە‬ ‫هەمیشە رووبەرووی لەت بوون و تەنانەت الوازبوون بوونە و لە هەندێك ئیسرائیل بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫سیستەمی هەڵبژاردنی ئیسرائیل لە دەستنیشان كردنی ئەندامانی‬ ‫بارودۆخیش لە پێناو بەدەست هێنانی حكومەت‪ ،‬دەبینین دوو یان سێ‬ ‫پارت هاوپەیمانیان دروست كردووە و حكومەتێكی یەكگرتوویان پێكهێناوە‪ .‬پەرلەمان بەو شێوەیەیە كە هەر پارتێكی سیاسی بتوانێت لە (‪)%2‬‬ ‫مەرجی سەرەكی بۆ كاركردنی پارتە سیاسییەكانی ئەو واڵتە‪ ،‬بە فەرمی ی دەنگەكان بەدەست بێنێت‪ ،‬دەتوانن ئەندامی لە پەرلەمانی ئەو واڵتە‬ ‫ناسینی بوونی جوویەكانە‪ ،‬بە واتایەكی دیكە‪ ،‬هەر پارتێك بوونی جوویەكان هەبێت‪.‬‬ ‫پارتەكانی ئەو واڵت��ە وەك باسمان كرد دەبێت زیاتر لە نیوەی‬ ‫بە فەرمی بناسێنت‪ ،‬ئەو پارتە مافی ئەوەی هەیە لەم واڵتە چاالكی هەبێت‬ ‫و لە پێناو بە دەست هێنانی دەنگی خەڵك كار بكات‪.‬لە بەرامبەریشدا دەنگەكانیان بۆ دروست كردنی حكومەت هەبێتـ واتە بە النی كەمەوە‬ ‫هەر پارتێكی سیاسی بتوانێت زیاتر لە نیوەی «كێنێست»(پەرلەمانی (‪ )61‬كورسی‪.‬لە كاتی دروست بوونی ئیسرائیل لە (‪ )1948‬تا ئێستا هیچ‬ ‫ئیسرائیل) بەدەست بێنێت‪ ،‬دەتوانێت حكومەتی ئەو واڵتە پێكبێنێت‪ ،‬بە پارتێك نەیتوانیوە بە تەنیایی (‪ )61‬كورسی بەدەست بێنێت و بە بێ‬ ‫پێچەوانەی ئەوەش‪ ،‬لە رێگای هاوپەیمانی نێوان چەند حزبێك حكومەت هاوپەیمانی حكومەتێكی سەربەخۆ پێكبێنێت‪.‬‬ ‫پەرلەمانی ئیسرائیل خاوەن چەندین كۆمیسیۆنە كە هەوڵ بۆ شیكردنەوە‬ ‫پێك دێت‪ .‬سەرۆك وەزی��ران لە رێگای دەنگی راستەوخۆی خەڵكەوە‬ ‫دەستنیشان دەكرێت و سەرۆك كۆماریش كە پۆستێكی زۆر گرنگ نییە‪ ،‬و پەسەندكردنی یاساكان دەدەن‪ ،‬ژمارەی ئەو كۆمیسیۆنانە (‪)15‬یە كە‬ ‫لەوانەش دەتوانین ئاماژە بە كۆمیسیۆنی سیستەمی ناوخۆی پەرلەمان‪،‬‬ ‫لە الیەن پەرلەمان بۆ ماوەی پێنج ساڵ دیاری دەكرێت‪.‬‬ ‫لە بابەتی سیستەمی سیاسی ئیسرائیل‪ ،‬جەخت ك��ردن لە سەر كۆمیسیۆنی یاسایی‪ ،‬كۆمیسیۆنی كاروباری ئابووری‪ ،‬كۆمیسیۆنی دارایی‪،‬‬ ‫پەرلەمانی ئەو واڵت��ە یان كێنێست زۆر پێویستە و لێرەدا ئاماژەی كۆمیسیۆنی ئاسایش و كاروباری دەرەوە‪ ،‬كۆمیسیۆنی واڵت و ژینگە و‪...‬‬ ‫پێدەدەین‪« :‬كێنێست» لە شاری ئۆرشەلیم هەڵكەوتووە و خاوەن (‪ )120‬هتد بدەین‪.‬‬ ‫خولی (‪)18‬ی كێنێستی ئیسرائیل بە بەشداری (‪ )12‬پارتی سیاسی ئەو‬ ‫كۆرسییە‪ .‬زمانی قسە كردن لە پەرلەمان عێبرییە‪ ،‬لە بەرامبەردا نوێنەرانی‬ ‫عەرەبی پەرلەمان‪ ،‬دەتوانن بە زمانی عەرەبی قسە بكەن و لە هەمان كاتدا واڵتە پێكهاتووە‪ ،‬هیچ پارتێك زۆرینەی دەنگەكانی بە شێوەی رەها نییە‪،‬‬ ‫قسەكانیان وەدەگێڕدرێتە سەر زمانی عێبری‪ .‬وتەكانی نوێنەرانی عێبری بەاڵم الیەنی راست بە بەراورد لەگەڵ چەپەكان‪ ،‬باشترن‪ .‬لە كۆبوونەوەی‬

‫ئیسرائیل ئێستا‬ ‫لەگەڵ زیاتر‬ ‫لە (‪ )160‬واڵتی‬ ‫جیهان پەیوەندیی‬ ‫دیپلۆماسی هەیە‬ ‫‪28 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫یەكەمی ئەو پەرلەمانە لە (‪)24‬ی شوباتی (‪« ،)2009‬مایكل ئیتان»‬ ‫ئەندامی پارتی لیكۆدی ئیسرائیل‪ ،‬وەكو بەرپرسی (‪)18‬هەمین كێنێستی‬ ‫ئەو واڵتە دەستنیشان كرا‪.‬‬ ‫پارتە سەرەكییەكانی ئیسرائیل‬ ‫لێرەدا بۆ باشتر ناسینی سیستەمی سیاسی ئیسرائیل جەخت كردن لە‬ ‫سەر چەندین پارتی گرنگی ئەو واڵتە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پێناو‬ ‫فراوان بوونی زانیارییەكان لە سەر ئەو بابەتە‪.‬‬ ‫پارتی كرێكار‪ :‬یەكێك لە گرنگترین پارتەكانی ئەو واڵتەیە‪ ،‬ئەو پارتە‬ ‫بە ناونیشانی «ماپا» لە ساڵی (‪ )1930‬لە رێگای یەكگرتنەوە و تێكەل‬ ‫بوونی دوو پارتی كۆنی كرێكاری هاتە ئاراوە و بوو بە پارتی سەرەكی‬ ‫ئەو واڵتە‪ ،‬پارتی «ماپا» لە ساڵی (‪ )1965‬بە هاوپەیمانی لەگەڵ پارتی‬ ‫«رافی»‪ ،‬پارتی كرێكاری هێنایە ئاراوە‪ .‬پارتی ماپا كە دواتر بوو بە‬ ‫پارتی كرێكار‪ ،‬لە ساڵی (‪ )1948‬تاكو (‪ )1977‬پارتی دەسەاڵتداری‬ ‫ئیسرائیل بوو و كەسایەتییەكانی ناوداری ئیسرائیلی لەوانەش «بێن‬ ‫گۆریۆن»‪« ،‬شیمۆن پرێز» و «ئێسحاق رابین» لە ئەندامانی ئەو پارتە‬ ‫بوون‪ .‬بواری ناسیۆنالیستی لەو پارتە بەهێز نییە‪ ،‬ئەو پارتە زیاتر‬ ‫الیەنگری جودایی نێوان ئایین و سیاسەتە و وەك پارتێكی سێكۆالر‬ ‫دێتە هەژمار‪.‬‬ ‫پارتی لیكۆد‪ :‬یەكێك لە پارتەكانی ناسیۆنالیستی توندرۆی ئیسرائیل‬ ‫كە لە سااڵنی رابردوو بەناونیشانی»هروت»(ئازادی) چاالكی هەبوو‪.‬‬ ‫ئەو پارتە لە نێوان سااڵنی (‪ )1930-1920‬لە روسیا پێكهات‪.‬ئەو پارتە‬ ‫سەرەتا الیەنگری پێكهێنانی دەوڵەت لە هەر دوو الی رووباری ئەردەن‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم دوای ماویەك بۆچوونەكانی ئەو پارتە گۆڕانی بە سەرهاتووە‬ ‫و لە سەردەمی ئێستاش پاڵپشتی لە دروستبوونی دەوڵەتی فەلەستینی‬ ‫لە(‪)%50‬ی كەرتی رۆژئاوا دەكات‪.‬‬ ‫پارتی مفدال‪ :‬لە ساڵی (‪ )1950‬و لە رێگای هاوپەیمانی نێوان دوو‬ ‫پارتی «میزراهی» و «ئەكێتی كرێكارانی ئایینی پارتی مفدال» هاتە‬ ‫ئاراوە‪.‬ئەو پارتە بە ئایدیۆلۆژیایەكی نەتەوەیی‪-‬ئایینی هاتە ئاراوە‪.‬ئەو‬ ‫پارتە لە زۆربەی حكومەتەكانی هاوپەیمانی بەشدار بووە و وەك پارتێكی‬ ‫هاورێی حكومەت دەناسرێت‪.‬‬ ‫پارتی ئاگوداتی ئیسرائیل‪ :‬ناونیشانی ناوەندێكە لە حاخامەكانی‬ ‫ئۆتۆدۆكسی ئەلمانی كە لە ساڵی (‪ )1912‬لە پۆڵەندا و لیتوانیا بە‬ ‫ئامانجی دژایەتی كردن لەگەڵ بیرۆكەی زایۆنیزم هاتە ئاراوە و سەرەڕای‬ ‫دژایەتی و ئیدانەكردنی هەوڵەكان بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی جوو‪ ،‬ئەو‬ ‫كردەوەیەی بە پێچەوانەوی ئایینی جوو هەژمار كرد‪ .‬ئەو پارتە بە هیچ‬ ‫شێوەیەك ناسیۆنالیستی نییە‪ ،‬تەنیا الیەنگری جێبەجێ بوونی حوكمە‬ ‫ئایینییەكانە‪.‬‬ ‫پارتی شاش‪ :‬لە ساڵی (‪ )1984‬لە رێگای حاخامێكی سیاسی بە‬ ‫ناوی «ئاریە دری» بنیاد نراوە و بە یەكێكی دیكە لە پارتەكانی ئایینی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 29‬‬

‫ئیسرائیل دێتە هەژمار‪.‬ئەو پارتەش بە هیچ شێوەیەك ناسیۆنالیستی نییە‪،‬‬ ‫تەنیا جەخت لە سەر جێبەجێ بوونی حوكمە ئایینییەكان دەكاتەوە و‬ ‫هەوڵ بۆ وەرگرتنی مۆلەت بۆ پێكهێنانی قوتابخانە ئایینیەكان دەدات‪.‬‬ ‫پارتی مێرتێز‪ :‬ئەو پارتە لە هاوپەیمانی سێ پارتی بچوك بە ناوەكانی‬ ‫«راز»‪« ،‬ماپام» و «شینۆبی» پێكهاتووە‪ ،‬ئەو پارتە الیەنگری ئازادی‬ ‫ئایینییە و لەو بوارەدا دژی پارتی شاش هەنگاو دەنێت‪.‬‬ ‫پارتی كادیما‪ :‬یەكێك لە پارتەكانی گرنگی واڵتی ئیسرائیلە كە لە ساڵی‬ ‫(‪ )2006‬لە الیەن «ئاریەل شارۆن» پێكهێنرا و لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی‬ ‫(‪ ،)2006‬لە رێگای بەدەست هێنانی (‪ )22‬كورسی‪ ،‬وەك گەورەترین پارت‬ ‫لە كێنێست دەستنیشان كرا‪ .‬سەرەتا «شارۆن» رێبەری ئەو پارتە بوو‪،‬‬ ‫دواتر»ئیهود ئۆلمێرت» وەك رێبەری پارت دەستنیشان كرا و لە ساڵی‬ ‫(‪)2008‬یش «تزیپی لیڤینی» وەكو رێبەری ئەو پارتە دەستنیشان كرا‪.‬‬ ‫پارتەكانی عەرەب‪ :‬لە ئیسرائیل‪ ،‬سێ پارتی عەرەب چاالكیان هەیە كە‬ ‫بە پێی ئەو كورسییەی كە بەدەستی دێنن‪ ،‬نوێنەر بۆ پەرلەمانی ئەو واڵتە‬ ‫دەنێرن‪ .‬لێرە مەبەستمان لە پارتی عەرەب‪ ،‬ئەو پارتانەیە كە پاڵپشتی لە‬ ‫بەرژەوەندییەكانی عەرەبە جوویەكان دەكەنەوە‪.‬‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئیسرائیل‬ ‫ئیسرائیل ئێستا لەگەڵ زیاتر لە (‪ )160‬واڵتی جیهان پەیوەندی‬ ‫دیپلۆماسی هەیە و ئەو واڵتانە دانیان بە بوونی ئیسرائیل دان��اوە‬ ‫و ئەو واڵتەیان بە فەرمی ناسیوە‪ .‬ئیسرائیل ئەندامی فەرمی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكانە و لە زۆربەی واڵتانی جیهان باڵیۆزخانەی هەیە‪.‬‬ ‫بوودجەی ساالنەی ئەو واڵتە زیاتر لە (‪ )66‬ملیارد دۆالرە و ئەمەریكاش‬ ‫ساالنەی نزیكەی (‪ )3‬ملیارد دۆالر یارمەتی ئاراستەی ئەو واڵتە دەكات‪ .‬لە‬ ‫ساڵی (‪ )1976‬بەو الوە ئیسرائیل زیاترین رێژەی یارمەتییە داراییەكانی‬ ‫ئەمەریكای وەرگرتووە‪ ،‬بەتایبەتی دوای جەنگی جیهانی دووەم‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫بە گشتی زیاترین رێژەی یارمەتییە داراییەكانی ئاراستەی ئیسرائیل‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫بەراورد كراوە لە ساڵی (‪ )1949‬تا ئێستا‪ ،‬ئەمەریكا زیاتر لە (‪)108‬‬ ‫ملیارد دۆالری وەكو یارمەتی دارایی پێشكەش بە ئیسرائیل كردووە و لەو‬ ‫ناوەندەشدا «ئای پەك»(كۆمیسیۆنی پەیوەندییە گشتییەكانی ئەمەریكی‬ ‫ئیسرائیلی) رۆڵێكی بەرچاوی لە كۆكردنەوەی ئەو یارمەتییانە هەبووە‪.‬‬ ‫بەدەست هێنانی ئەو یارمەتییە داراییانە و چاالكییەكانی ئەو واڵتە لە‬ ‫ئاستی دەرەوە و بە فەرمی ناسینی ئیسرائیل هەموو دەگەڕێنەوە بۆ خالی‬ ‫سەركەوتووی سیاسەتی دەرەوەی ئەو واڵتە كە توانیویەتی لە سەرجەم‬ ‫بوارەكانی سیاسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬زانستی‪ ،‬تەندروستی‪ ،‬هونەری و ئەدەبی‬ ‫پەیوەندییەكی بەرچاو لەگەڵ واڵتانی جیهان دروست بكات‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬زەردەشت عبداللە قادر‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫جەنگی ئەلكترۆنی ‪....‬‬ ‫بەرەیەكی تازەی جەنگی ئیسرائیل دژ بە ئێران‬ ‫مەترسی جەنگی ئەلكترۆنی لەوەدایە كە ئەمڕۆ جیهان بەشێوەیەكی‬ ‫جەنگی ئەلكترۆنی یاخود ( ‪ ) Cyberwar‬بەرەیەكی تازەی‬ ‫جەنگی مۆدێرنە‪ ،‬هەروەك چۆن لە راب��ووردوودا‪ ،‬ئاسمان و زەوەی یەكجار خێرا ئالۆزو دیجیتالیزە دەكرێت‪ ،‬بەمجۆرەش دەبینین پشبەستن‬ ‫و ئاوەكان و تەنانەت بۆشاییش مەیدانێكی گرنگی جەنگ بوون‪ ،‬بە بواری ئەلكترۆنی لە ژێرخانە گرنگەكانی زانیاریدا جا ئایا زانیاریە‬ ‫ئەوا ئیتر ئەمڕۆ لەسەردەمی شۆڕشی زانیاری و كۆمۆنیكەیشندا‪ ،‬سەربازی و پیشەسازیەكان بن یاخود زانیاریە بانكی و تەكنەلۆژیەكان‬ ‫جەنگی ئەلكترۆنی بۆتە بەرەیەكی تازەی كوشتار‪ ،‬بەاڵم ئەم بەر‌ە بن‪ ،‬تا دێت پەرەدەسێنێت‪ ،‬ئەم پەرەسەندنەیە وادەك��ات لەمڕۆدا‬ ‫تازەیە وەك جەنگەكانی دیكە زرێپۆش و تانك و رۆكێتی زیرەك و ئەنجامدانی شێوە جیاوازەكانی شەڕی دەستەویەخەی ئەلكترۆنی‬ ‫فڕۆكەی تێدا بەكار نایەت و سەرباز و ئەفسەرەكانیشی راستەوخۆ لە نێوان دەوڵەتان و كۆمپانیا زەبەالحەكاندا لە برەودا بێت‪.‬ئەوەتا‬ ‫لەنێو كوشتارگاكاندا بەشدارنابن و تەنانەت خوێن لە لوتی كەسیشیان ئێستا ئیتر زاراوەكانی وەك ( جەنگی ئەلكترۆنی‪ ،‬تیرۆری ئەلكترۆنی‪،‬‬ ‫نایەت‪ ،‬ئەم جەنگە تازەیە لەڕێگای پرۆگرامە ئاڵۆزەكانی كۆمپیتەرەوەو چەتەگەری ئەلكترۆنی‪ ،‬تاوانی ئەلكترۆنی‪ ،‬هێرشی ئەلكترۆنی‪...‬هتد)‬ ‫لە شوێنە دوورەكانەوە‪ ،‬زۆر دوورتر لە بەرەكانی شەڕ‪ ،‬بە ئارامی و بوونەتە هاوەڵزاراوەی تەكنەلۆژیای ئەلكترۆنی‪...‬‬ ‫نهێنی ئەنجام دەدرێن‪...‬‬

‫‪30 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫ئیسرائیل چۆن بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێرانی تێكشاند؟‬ ‫بۆچی لەپڕێكدا ئەمەریكاو ئیسرائیل ئەوەیان ئاشكراكرد كە‬ ‫پرۆگرامی ئەتۆمی ئێران سێ ساڵ پاشەكشەی كردووە ؟ ئەوان چۆن‬ ‫زانیان ئێران هەتا ساڵی ‪ 2015‬ش ناتوانێت چەكی ئەتۆم بەرهەم‬ ‫بێنێت؟ تەنانەت سەرۆكی ئیرانیش ئەحمەدی نەژاد چەند مانگێك‬ ‫لەمەوبەر راشكاوانە ئەوەی راگەیاند كە بەڵێ دەوڵەتەكەی دوچاری‬ ‫هەندێك گرفتی تەكنەلۆژی تایبەت بە پیتانی یۆرانیۆم هاتووە!‬ ‫مەڵبەندی ( د‌یمونا‪ )Dimona -‬لە بیابانی ( نەگب ‪)Negeb -‬‬ ‫لە ئیسرائیل تەنها مەڵبەندی بەرهەمهینانی چەكی ئەتۆمی ئیسرائیل‬ ‫نیە‪ ،‬بەڵكو ماوەی دوو ساڵە سەنتەرێكی زۆر گرنگ و نهێنی دیكەشی‬ ‫تێدا دروست كراوە‪ ،‬ئەم سەنتەرە كە تایبەتە بە كردوەكانی هەوالگری‬ ‫ئەتۆمی بەپێی بەرنامەیەكی وردو زۆر ئاڵوز نەخشەی تێكشاندنی‬ ‫بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێرانی داڕشت‪...‬‬ ‫پاش دۆزینەوەی جۆری ئەو كۆمپیتەرو بەرنامانەی كە لە ئێران‬ ‫بەكاردێن و ناسینەوەو ئاشكراكردنی ئەو شێوازە تەكنەلۆژیەی كە‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 31‬‬

‫ئێران پەیڕەوی دەكات زاناو پشۆڕەكانی بواری هەواڵگری ئەتۆمی لە‬ ‫مەڵبەندی دەیمونە توانیان پرۆگرامێكی ئەلكترۆنی هێرشبەر لە شێوەی‬ ‫كرمێكدا بە ناوی ستۆكس نێت ( ‪ )Stuxsnet‬دروست بكەن‪ ،‬هەر‬ ‫ئەوەندەی ئەم كرمە خۆی گەیاندە كۆمپیتەرو ئامێرەكانی پیتاندنی‬ ‫یۆرانیۆم (‪ ) centrifuges‬توانی بەشێكی زۆری ئەو ئامێرانە‬ ‫بەتەواوی لەكار بخات‪ ،‬دیارە بەرهەمهێنانی ئەم ڤاریرۆسە لە الیەن‬ ‫ئیسرائیلەوە دوو ساڵی رەبەق كاری بۆ كراوەو بەر لەوەی ئاراستە‬ ‫بكرێت لە سەر هەمان جۆری ئەو ئامێرانەی ئێران كە ئیسرائیل پێشتر‬ ‫پەیدای كردبوون‪ ،‬تاقیكراونەتەوە‪...‬‬ ‫بەپێ ی وتەی سەرچاوە ئاگادارەكان‪ ،‬ئەمەریكا و ئیسرائیل بە‬ ‫هاوبەشی ئەم كارەیان ئەنجامداوە‪ ،‬هەرچەندە هەتا ئێستا هیچ‬ ‫الیەنێكیان بە راشكاوی ناچنە ژێر باری ئەوە‪ ،‬بەاڵم سەرۆكی خانەنشین‬ ‫كراوی مۆساد( مەیرداگان‪ )Meir Dagan -‬كە ئێران دەزگاكەی بە‬ ‫كوشتنی ژمارەیەكی زۆر لە زانایانی ئێران تۆمەتبار دەكات‪ ،‬لەبەردەم‬ ‫( كنێست)ی واڵتەكەیدا راشكاوانە جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كە‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئێران تووشی گرفتی‬ ‫تەكنەلۆژیا هاتووە و‬ ‫لەبەر ئەو هۆكارەش‬ ‫هەتا ساڵی ‪2015‬‬ ‫ناتوانێت بۆمبی‬ ‫ئەتۆمی بەرهەم‬ ‫بهێنێت‬ ‫ئێران توشی گرفتی تەكنەلۆژی هاتووەو لەبەر ئەو هۆكارەش هەتا‬ ‫ساڵی ‪ 2015‬ناتوانێت بۆمبی ئەتۆمی بەرهەم بێنێت‪ ،‬ئەم وتەیەش‬ ‫تەواو پێچەوانەی لێدوانەكانی پێشووتری ئیسرائیل بوو كە دەیگوت‬ ‫ئێران لە بەدەستهێنانی بۆمبی ئەتۆمی نزیك بۆتەوە‪...‬‬ ‫هەروەها راوێژكاری سەرۆكی ئەمەریكا بۆ رێگرتن لە باڵوبوونەوەی‬ ‫چەكی ئەتۆم ( گاری سامۆر) لە وەاڵمی پرسیارێكدا ( لە كۆنگرەیەكی‬ ‫تایبەت بە ئێران) سەبارەت بە ستۆكس نێت بە زەردەخەنەیەكی‬ ‫پڕماناوە گوتی( هەست بە كامەرانیەكی زۆر دەكەم كاتێك گوێبیستی‬ ‫ئەوە دەبم كە ئێران دووچاری گرفتی تەكنەلۆژی هاتووە‪ ،‬ئەمەریكاو‬ ‫هاوپەیمانەكانی هەموو كارێك دەكەن بۆ ئەوەی رێگری لەو كارە‬ ‫بكەن)‪..‬‬ ‫بیرۆكەی دروستكردنی ئەم كرمە‪:‬‬ ‫بەر لەوەی بیر لە دروستكردنی ئەم كرمە بكرێتەوە‪ ،‬ئیسرائیل تەنها‬ ‫بەشوێن چارەسەری سەربازییەوە دەگەڕا‪ ،‬بۆیە پەنای بۆ سەرۆك (‬ ‫بوش) برد بۆ ئەوەی رۆكێتی دژە پانسەر (دژە زرێ) بە ئیسرائیل‬ ‫بدات‪ ،‬تا بتوانێت لە هێرشە ئاسمانیەكانی خۆیدا بەكاری بهێنێت‪،‬‬ ‫ئیسرائیل ئەو كاتەش لەو ب��اوەڕەدا بوو كە ئەگەر بێتوو هێرشە‬ ‫ئاسمانیەكەش ئەنجام بدات ئەوە رەنگە پرۆگرامی ئەتۆمی ئێران‬

‫تەنها سێ ساڵ دووابخات‪ ،‬سەرەنجام داواكەشی لە الیەن ( بوش)ەوە‬ ‫رەتكرایەوە‪ ..‬هۆكاری رەتكردنەوەی ئەم داوایەی ئیسرائیل ئەوە نەبوو‬ ‫كە ئەمەریكا ناخوازێت ئێران بە دەستی ئیسرائیل تەمێخواردوو ببێت‪،‬‬ ‫بەڵكو هۆكارەكە تەواو پێچەوانەی ئەوە بوو!‬ ‫لە راستیدا لە سەروبەندی ئەم كارەدا هەروەك رۆژنامەی نیویۆرك‬ ‫تایمز ئاماژەی بۆ دەك��ات‪ ،‬س��ەرۆك بوش بۆ یەكەمجارو لە دووا‬ ‫مانگەكانی حوكمی خۆیدا فەرمانی دابوو كە دەبێت پرۆگرامێكی نهێنی‬ ‫بۆ تێكوپێكدانی سیستەمی كۆمپیوتەری و ئەلكترۆنی بۆ مەڵبەندی‬ ‫یۆرانیۆمی ئێران لە ناتانز (‪ )Natanz‬داڕیژریت‪.‬‬ ‫سەرۆكی تازەی ئەمەریكا باراك ئۆباما تەنها ماوەیەكی زۆر كەم‬ ‫بەرلە دەستبەكاربوونی وەك سەرۆك لەم بەرنامە نهێنیەی ئەمەریكا‬ ‫ئاگادار كرایەوە‪ ،‬بەاڵم ئەم پاش ئەوەی بوو بە سەرۆك كارەكانی ئەم‬ ‫بەرنامەیەی خێراتركرد‪ .‬بەاڵم ئەوەی لێرەدا شایەنی باسە ئەوەیە كە‬ ‫لەهەمان ماوەدا ئیسرائیل خۆشی بە تەنها سەرقاڵی هەمان بەرنامە‬ ‫بووە‪ ،‬دیارە ئەمەش رێكەوتێكی سەیرە! چونكە باراك ئۆباماش لەو‬ ‫باوەڕەدایە كە ئەگەرهێرشی ئاسمانی سەركەوتوش بكرێتە سەر ئێران‬ ‫ئەوە پرۆگرامە ئەتۆمیەكەی تەنها سێ ساڵ پاش دەكەوێت بەاڵم‬ ‫بەهۆی ئەم كرمەوە و بەبێ ئەوەی پەنا بۆ جەنگ ببرێت و تاقە یەك‬ ‫سەرباز بە كوشت بدرێت هەمان دەستكەوت بەدەستهاتووە‪...‬‬

‫‪32 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫ئەكینۆكۆكاس‌‪:‬‬ ‫ئەم كرمە ئەلكترۆنیەی ئیسرائیل لە رووی تەكنیكیەوە زۆر‬ ‫لێكۆلینەوەی لەبارەوە كراوە‪ ،‬هەموو دەرئەنجامەكان ئەوە دەردەخەن‬ ‫كە كرمەكە سەرەتا تەنها هەوڵ دەدات لە نێو پرۆگرامە ئەتۆمیەكەدا‬ ‫شوێنی خۆی بكاتەوەو خۆی بكات بە بەشێك لەو‪ ،‬پاشان هەر ئەوەندەی‬ ‫گەیشتە شوێنی كۆنترۆڵی پیتانی یۆرانێۆم ئیتر وردە وردە كاری خۆی‬ ‫دەكات‪ ،‬لەوەش زیاترهەتا لە ئامانجەكەی نزیك بێتەوە كاری خۆی‬ ‫خێراتر دەكات و پاشان هەرخۆی بەرنامەی دیكە لە نێو كۆنترۆڵەكەدا‬ ‫دروست دەكات و بە تەواوی دەست بەسەر سیستەمەكەدا دەگرێت‬ ‫بەبێ ئەوەی لە ماوەیەكی نزێكدا هیچ كەس هەست بە بوونی بكات‪،‬‬ ‫هەر لەبەر ئەم هۆكارەش بوو دەیان هەزار ئامێری ئەو مەڵبەندەی‬ ‫ئێران زیانیان وێكەوت‪ .‬پشكنەرە نێودەوڵەتیەكان لە دووا سەردانی‬ ‫خۆیاندا بۆ دامەزراوە ئەتۆمیەكانی ئێران دڵنیا بوون لەوەی كە ئێران‬ ‫‪984‬ئامێری پیتاندنی یۆرانیۆمی فڕەداوە‪...‬‬ ‫پێدەچێت ئیسرائیل ئەم كرمە ئەلكترۆنیەی خۆی هاوشێوەی كرمی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 33‬‬

‫(‪ )Echinococcus‬دروست كربێت‪ ،‬لە یادم ماوە لە یەكێك لە‬ ‫قۆناغەكانی خوێندنی ئامادەیدا ئەم كرمەم لە وانەی زیندەوەرزانیدا‬ ‫خوێند و زۆر ترساندمی چونكە زۆر بە شێنەیی دەگاتە مێشكی‬ ‫مرۆڤ و هەر كە گەیشتە ئەویش ئیتر مێشكی ئەو مرۆڤە هاوشێوەی‬ ‫مەڵبەندی پیتاندنی یۆرانیۆم كۆنترۆڵی خۆی لەدەست دەدات‪ ،‬تەنها‬ ‫یەك جیاوازی گرنگ لە نێوان ئەم دوو كرمەدا هەیە ئەویش ئەوەیە‬ ‫ئەگەر دكتۆرەكان لە كاتی خۆیدا هەست بە بوونی بكەن رەنگە‬ ‫بتوانن ئەو مرۆڤە لە مردن رزگاربكەن‪ ،‬بەاڵم كرمەكەی دی دیجیتاڵەو‬ ‫دۆزینەوەی زۆر قورسترە!‬

‫ئا‪ :‬رێكەوت ئیسماعیل ئیبراهیم‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫داهاتی نەوتی عێراق‬ ‫لە بانكەكانی ئیسرائیل‬

‫ساڵ ‪ 2003‬ئەو كاتەی كە الیەنگرانی جۆرج بۆش و دیك چێنی‬ ‫شەڕێكی هەمە الیەنەیان بۆ سەرحكومەتی سەدام حۆسێن دەست پێكرد‪،‬‬ ‫نهێنێكی دیكە لەپشت شەڕەكەوە بوو كە لەم بارەوە هەواڵی جۆرا‬ ‫وجۆر باڵو دەكرێتەوە‪ ،‬بە بڕوایی پسپۆرانی ئابووری وسیاسی‪ ،‬پرۆسەی‬ ‫ئازادی عێراق و هاتنە سەركاری حكومەتێكی نوێ‪ ،‬وەزەی ئەمریكا و‬ ‫ئیسرائیل فەراهەم دەكات‪ ،‬ئەم لێكۆلێنەوەانە كاتێك سەرنجی خەڵكیان‬ ‫راكێشا كە(پاول ولفۆتیز) جێگری وەزیری بەرگری بەڵێنی بە كۆنگرەی‬ ‫ئەمرێكا دا كە لە نەوتی عێراق سوودێكی باش دەست دەكەوێت‪،‬‬ ‫تەنانەت جگە لە ئاوەدانكردنەوە نوێژنكردنەوەی عێراق بەڵكو دەبێتە‬ ‫هۆی گەشەسەندنی ئابووری ئەمریكا وهاوپەیمانەكانی وئیسرائیل بە‬

‫تایبەتی‪.‬خالێكی گرنگی دیكە پەێوەندییەكی بەهێز و لە مێژیینەی‬ ‫بووش و دیك چینی بوو لەگەڵ كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت‪ ،‬ئالن‬ ‫گرینسپن سەرۆكی فیدراڵی رزر كە لە كتێبی بیرەوەرییەكانی خۆیدا‬ ‫«دەڵێت «شەری عێراق بۆ نەوت بووە» ئەم باسە بۆ ئەو الیەنانەی‬ ‫كە دژی هێرشی ئەمریكا بوون بۆ سەر عێراق و بە تایبەتی چەپەكان‬ ‫كە دەیان گوت‪»:‬هیچ خوینێك نابیت بۆ نەوت بڕژێت «زۆر گرنگ بوو‪.‬‬ ‫لەم راپۆرتەدا باس لە چۆنیەتی بارزگانی بە نەوت كە سامانی‬ ‫گشتی عێراقە و سوودی نەوتی ئەم واڵتە كە چۆن دەچێتەوە سەر‬ ‫حیسابە بانكییەكانی ئیسرائیل دەكەین‪.‬‬ ‫ژێرخانی ئابووری عێراق‪:‬‬

‫‪34 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫ناوچەی باشووری روژهەاڵتی ئاسیا و بەتایبەتی رۆژهەاڵتی ناوەراست‬ ‫بە هۆی دابینكردنی بەشێكی زۆر لە سەرچاوەی نەوتی جیهان بە‬ ‫ناوچەییەكی گرنگ و سەرەنجڕاكیشی وەزەی جیهان هەژماردە دەكرێت‪.‬‬ ‫عێراق بەهۆی بوونی ‪ 68‬كیلۆمه‌تر سنووری دەریایی و مێژووییەكی‬ ‫كۆن بە یەكێك لە واڵتە گرنگەكانی ناوچەكە هەژمار دەكرێت‪ ،‬كە‬ ‫سەرەنجی زۆرێك لە كەشتییە نەوت هەڵگرەكانی ئەفریقا و ئەمرێكای‬ ‫بۆ الی خۆی راكێشاوە و ئەو ئیمكاناتەشی رەخساندووە كە كەشتییە‬ ‫ئەفریقاییەكان ئاسانتر كاری گۆاستنەوە بكەن‪ ،‬سامانی نەوتی عێراق‬ ‫(‪)115‬ملیار بەرمیل مەزەندە كراوە‪ ،‬ئەمە لە حالێكدایە كە لەوانەییە‬ ‫ژێرخانی نەوتی عێراق بگاتە (‪)250‬ملیار بەرمیل نەوت‪ ،‬كە ئەگەر لە‬ ‫‪ %50‬دروست بێت ئەوە سامانی نەوتی عێراق دەگاتە ‪240‬ملیاربەرمیڵ‬ ‫نەوت‪ ،‬لە كاتێكدا تا ساڵی ‪1990‬زیاتر لە ‪ 85‬بیری نەوتی لەعێراق‬ ‫دۆزرابوونەوە كە لە ‪ 1990‬بە هۆی گەماروی عێراق و دواتریش شەری‬ ‫عێراق هیچ ناوچەییەكی نەوتی دیكە بیرە نەوتی لێ نەدراوە وەك‬ ‫خۆی ماوەتەوە‪ ،‬بەاڵم عێراق رۆژانە توانای بەرهەم هێنانی‪ 10‬ملیۆن‬ ‫بەرمیل نەوتی هەیە‪ ،‬عێراق دوای ساڵی ‪ 1980‬رۆژانە ‪3‬ملیۆن و‪500‬هەزار‬ ‫بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنا تا بتوانێت ئاستی بەرهەم هێنانی خۆی‬ ‫بگەیەنێتە ‪6‬ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا‪ ،‬بەاڵم بەهۆی شەڕی نێوان عێراق‬ ‫و ئێران و‪ 13‬ساڵ گەماری ئەو وەاڵتەوە بەرهەم هێنانی نەوتی ئەو واڵتە‬ ‫رۆژانە نزیك بە ‪ 3‬ملیۆن بەرمیلە‪ ،‬دوابەدوای شەڕی عێراق و ئەمریكا‬ ‫و هاوپەیمانەكانی بەرهەم هێنانی نەوتی عێراق كەمیكرد و تەنانەت‬ ‫گەیشتە ‪ 1‬ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا كە زۆرترین رێژەی بەرهەمهێنانی‬ ‫نەوتی عێراق لەم سااڵنەی دوایدا گەیشتە ‪ 2/18‬ملیۆن و توانی رێژەی‬ ‫هەناردەكردنی نەوتی بگەیەنێتە‪1/65‬ملیۆن بەرمیل‪.‬‬

‫نەوتی هەرزانی عێراق كەوتووەتە‬ ‫بەر دەستی ئەمریكا و دەتوانێت‬ ‫كۆی خەرجییەكانی كە لە شەڕی‬ ‫عێراق و ئەفغانستان كردوویەتی‬ ‫بەدەست بهێنێتەوە‬ ‫دی كراچ) راوێژكاری ئەمنیەتی میللی بووش هاوكاری ئەم پرۆژەیان‬ ‫دەك��رد‪ ،‬بەاڵم ئەمە سەرەكی ترین ئامانجی هێرش بۆ سەر عێراق‬ ‫نەبووە‪ ،‬ناوەندی زانكۆی راێس كە ناوی جیمز بیكر وەزیری دەرەوەی‬ ‫پێشووی ئەمرێكا سەرپەرشتی دەكات‪ ،‬لە راپۆرتێكدا ئاماژەی بەوە‬ ‫داوە كە ئەگەر بووش بە هەر شێوەییەك هێرش بكاتە سەر عێراق‬ ‫دەبێت دوو خاڵی سەرەكی رەچاو بكات‪ ،‬یەكەم هەر هێرشێك كە‬ ‫دەكرێت دەبێت مۆلەت لە ئەنجومەنی ئاسایش وەربگرێت‪ ،‬دووەهەم‬ ‫كۆمپانیا ئەمرێكیەكان دەبێت رەچاوی سامانی نەوتی عێراق بكەن‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر هیچ پێشنیارێكیش لەو بارەوە نەكرێت‪.‬بەراستی ئەو‬ ‫نەوتە بووتە داوكارییەكی سەرەكی بۆ ئابووری وبەهێزبوونی وەاڵتان‪.‬‬ ‫هێرشی ئەمریكا بۆ سەر عێراق و واڵتانی دیكە لە چوارچێوەی پرۆژەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورەدا تەنیا رووخان و گۆرانكاری نییە لەو‬ ‫سیستەمانەدا‪ ،‬بەڵكوو داگیر كردنی ژێرخانی ئابووری و وەزەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە كە توانی لە رەكابەری ئابووریدا‪ ،‬پێش واڵتانێكی‬ ‫وەك چین و روسیە و تەنانەت یەكێتی ئەوروپایش بكەوێت‪.‬ئەمرێكا‬ ‫بەم كارەی ئەو پەیامەی گیاندوە كە هەر كاتێك بخۆازی دەتوانن ئەو‬ ‫واڵتانەی كە الوازن لە بەرژەوەندی خۆیدا بەكار بینێت‪ ،‬بەاڵم ئێران‬ ‫بەو هەموو گەمارویانەی كە لە الیەن ئەمریكاوە بەرەو روویان بۆەتەوە‬ ‫بەرگری لە خۆی كردووە‪.‬‬

‫نەوت هۆكاری سەرەكی هێرش بۆ سەر عێراق‬ ‫بە پێی بەرنامەییەكی دارێژراو لە الیەن كۆمەڵێك كەسایەتییەوە‬ ‫وەك (داگ�لاس ڤیت) و(دیویید ورمێس) لە ساڵی ‪ 1996‬لەكاتی‬ ‫هێرش بۆ سەر عێراق ئەوە كەسانە پۆستی گرنگیان لە مەكتەبی دێك‬ ‫نەوتە دزراوەكەی عێراق و سەرە داوێك‬ ‫چینی و پنتاگۆن وەرگرت‪.‬بە رۆخانی حكومەتی سەدام و هاتنە سەر‬ ‫(بەالتەز)كە باڵوكراوەییەكی ناسراوی جیهانە لە راپۆرتێكدا ئاماژە‬ ‫كاری حكومەتێكی نوێ بووە هۆی سەر لێشاوی دەوڵەتانی عەرەب و بەوە دەكات‪ ،‬كە دوای روخانی حكومەتی سەدام لە ساڵی ‪2005‬دا‬ ‫كەمبوونەوە ئیرادەیان‪.‬‬ ‫نەوتی دزراوی عێراق ‪ 50‬ملیۆن بەرمیلە‪ ،‬هەروەها لە ساڵی ‪2005‬دا‬ ‫ئەمرێكا هەوڵیدا بە نمایشی هێزی سەربازی و دامەزراندنی حكومەتێكی (‪)44‬ملیۆن بەرمیل‪ ،‬لە ساڵی ‪2007‬دا ‪ 21/5‬ملیۆن خەملێندراوە كە‬ ‫نوێ بۆ عێراق بەپێ پێوەرە نێودوڵەتییەكان و لە ژێر دەستەاڵتی كۆی كشتی دەگاتە ‪ 125‬ملیۆن بەرمیل‪ ،‬كە نزیك بە ‪ 6/6‬ملیار دۆالر‬ ‫ئەمریكا دا دابەمەزرێنێت‪ ،‬كە هەنگاوێك بێت بۆ دورستكردنی بلۆكی مەزەندە دەكرێت‪ ،‬ئەمەیش لە كاتێكداییە كە وەزارەتی نەوتی عێراقی‬ ‫رۆژئاوایی كە لە سەرەتای رێنمایی پرۆژەی بەرگریدا لە ساڵی ‪ 1992‬دا لە ساڵی ‪2005‬دا نەوتی دزراوی نزیك بە‪ 1/25‬ملیار دۆالر خەمالندوە‪،‬‬ ‫پێش بینی كرابوو‪.‬كە ئەركی بەرێوەبەردنی ئەم پرۆژەییە لە ئەستۆی دەستەاڵتداران ئەمریكا بۆ پشتگیری لە كۆمپانییە گەورەكانی ئەو‬ ‫دیك چینی سەرۆكی پێشووی پنتاگۆن و هەروەها سەرۆكی ئەركانی واڵتە رۆڵێكی سەركیان هەییە‪.‬لە ساڵی ‪ 1990‬ئەمریكا توانی نیوەی‬ ‫هێزە سەربازییەكان پۆلی ولفۆ ویتز و(لۆئیس لیبی) بێت‪.‬‬ ‫سامانی نەوتی كەنداوی فارس بەدەست بێنێت كە بەدوای ئامانجەكانی‬ ‫زەڵمای خەلیل زاد باڵیۆزی ئەمریكا لە ئەفغانستان و عێراق و(جی خۆیدا بوو لە بازارەكانی نەوتی جیهانیدا‪ ،‬پسپۆران لەو بڕوایەدان كە‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 35‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫بانکێکی ئیسرائیلی له‌ ئه‌مریکا‬

‫سامانیكی زۆری نەوتی هەرزانی عێراق كەوتووەتە بەر دەست ئەمریكا‬ ‫و دەتوانێت كۆی خەرجیەكانی كە لە شەڕی عێراق و ئەفغانستان‬ ‫كردویەتی بەدەست بێنێتەوە‪ ،‬تەنانەت خۆینی ئەو سەربازانەی كەلە‬ ‫پرۆسەی ئازادی عێراقدا گیانیان لە دەستداوە بەفێرو نەچێت‪.‬‬ ‫هۆكارەكەی زۆر روون و ئاشكراییە‪ ،‬ئەویش بوونی سامانێكی‬ ‫نەوتی عێراقە كە زیاتر لە ‪115‬ملیار بەرمیل مەزەندە كراوە‪ ،‬عێراق‬ ‫پاش سعودییە و ئێران لە سەر ئاستی جیهاندا بە سێهەم واڵتی‬ ‫خاوەن نەوت هەژمار دەكرێت‪ .‬بە لە بەرچاو گرتنی بوونی هێزەكانی‬ ‫ئەمرێكا و هاوپەیمانەكانی و دانانی زیاتر لە ‪ 94‬بنكەی سەربازی لە‬ ‫عێراق دەستەاڵتدارانی ئەمرێكا هەموو ئەوە بنكانەییان لە نزیك چاڵە‬ ‫نەوتییەكانی ئەوە واڵتی لە باشوور و باكوور و رۆژهەاڵت و رۆژئاوای‬ ‫عێراقدا دامەزراندووە‪.‬‬ ‫مۆساد ترسە گەورەكە لە عێراقدا؟‬ ‫چیرۆكی نەوتی عێراق و دابەشكردنی سامانە نەوتییەكانی ئەو واڵتە‬ ‫لە الیەن ئەمریكا و بریتانیاوە و بوونی پسپۆرانی نەوتی ئیسرائیل‬ ‫لە عێراق ئەم پرسیارەی دروستكردوە كە ئایا مۆساد لە عێراقدا كار‬

‫دەكات؟ بە بڕوای هەندێك الیەنی مەسیحی كە زۆر الیەنگری شەڕن‬ ‫ئیسرائیل دەتوانێت سوودمەندی شەڕی عێراق بێت‪.‬كە دوای رۆخانی‬ ‫حكومەتی عێراق تەنیا هۆكارە ئیسرائیل بتوانێت لە واڵتانی عەرەبیدا‬ ‫دەستەاڵتی خۆی بە هێزتر بكات و لە الیەكی دیكەشەوە بەهۆی‬ ‫بەدەستەوە گرتنی نەوتی عێراق گۆڕانكاری لە نەرخی ئۆپێكدا بكات و‬ ‫نەرخی نەوت كەم بكاتەوە لە سەر ئاستی جیهاندا‪ ،‬ئیسرائیل لە شەڕە‬ ‫عێراقدا بەدوای چەند بەرنامەییەكی گرنگەوە بوو‪ ،‬یەكەم هەنگاوی‬ ‫ئیسرائیل ئەوە بوو یەك پارچەیی و یەكرێزی عێراق لە ناو بەبات‬ ‫كە مەترسییەكی گەۆرە بوو بۆ سەر ئیسرائیل بۆیە پرۆژەی بێكر و‬ ‫هاملتۆن كە ئەو كات لە الیەن بەرپرسانی ئەمریكاوە پێشكەش كرابوو‬ ‫بۆ دابەشكردنی خاكی عێراق بەسەر سێ هەرێمی سەربەخۆدا‪ ،‬كورد و‬ ‫شیعە و سوننە‪ .‬دووەهەمین بەرنامەی دەست بەسەرداگرتنی ئابووری‬ ‫و بەتایبەت نەوتی ئەو واڵتە كە لە ژێر دەستەاڵتی تەلئەبیب دابێت‪،‬‬ ‫لە راستیدا ئەمانە وەك ستراتێژی گرنگی ئیسرائیل هەژمار دەكران لە‬ ‫عێراقی دوای پرۆسەی ئازادیدا‪ ،‬هەرچەندە زۆربەی چاوەدێرانی سیاسی‬ ‫رایان وایە كە ئیسرائیل ویستوویەتی خاكی عێراق وەك بنكەییەكی‬ ‫سێخۆری بەكار بێنێت لە دژی عەرەب و كۆماری ئیسالمی ئێران‪ ،‬سوریا‪،‬‬

‫‪36 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫حزبوڵاڵ‪ ،‬حەماس و رێكخراوی جیهادی ئیسالمی زۆربەی رێكخراوەكانی‬ ‫دیكەی ناوچەكە كە لە دژی ئیسرائیل لە بەرەیەكی شەڕ دانە‪.‬بەاڵم‬ ‫بەدەست هێنانی ئابووری و نەوتی عێراق تەنیا بیانوییەك بووە بۆئەوەی‬ ‫حكومەتی ئیسرائیل لە عێراقدا لێكۆڵینەوەكان بخاتە گەڕ‪ ،‬هەواڵەكان‬ ‫ئاماژە بەوە دەكەن لە سپتامبری ‪2003‬دا لە دوای رۆخانی حكومەتی‬ ‫سەدام بازرگانێكی ئیسرائیلی سەردانی عێراق دەكات لە رۆژنامەی‬ ‫ئیسرائیلی معاریف بە بێ ناو هێنانی ئەم بازرگانە دەنووسێت» ئەم‬ ‫بارزگانە تەمەنی ‪ 50‬ساڵە و مێوانی تسفی یەمێنی خاون كۆمپانیاییەكی‬ ‫ئیسرائیلییە كە بەشداریان لە پێشانگای پەالستێكیدا كردوە كە لە‬ ‫تەلئەبیب نمایشكراوە‪ ،‬ئەم بازرگانە دوای رۆخانی حكومەتی سەدام‬ ‫چەندین جار سەردانی عێراق و شارەكانی دیكەی كردوە و تەنانەت‬ ‫لەگەڵ زۆربەری دەستەاڵتدارنی ئیسرائیلیش دانیشتنی بووە كە بە‬ ‫نیازی بوونە چەندین گڕێبەستی بازرگانی لەگەڵ ئیسرائیلدا مۆربكات‪،‬‬ ‫دواتر سەرچاوەییەكی عێراقی ئاشكرای كرد كە (مارك زال) پارێزەری‬ ‫ئیسرائیل دوستی پارتی لێكۆد سەرماییەكی جیهانی لە عێراقدا بە‬ ‫دەستەوەییە كە وەك راوێژكاری كۆمپانیاییەكی نەوتی عێراق كار دەكات‬ ‫و ئەم كۆمپانیایەش لە حكومەتی عێراقەوە نزیكە و خاوەن كۆمپانیا‬ ‫ئیسرائیلییەكان لە رێگای عێراقەوە بەرهەمەكانی خۆیان دەفرۆشن‪.‬‬ ‫مارك دوای شەڕی عێراق چەندین جار سەردانی ئەم واڵتەی كردوە‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتێك دژایەتییەكان لە بەر بوونی ئیسرائیل لە عێراقدا زیادی‬ ‫كرد‪ ،‬ئیسرائیل لەو پرۆژەیە پاشگەز بوویەوە و ئەوەش بەشێكی زۆری‬ ‫لە رۆژنامەی ئیسرائیل هائاریسدا بالوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫یەكساڵ دوای پرۆسەی ئازادی عێراق ئاژانسەكانی توركیا هەواڵی‬ ‫چاالكییەكانی ئیسرائیلیان‬ ‫ل���ە ب���اك���ووری ع��ێ��راق��دا‬ ‫باڵوكردەوە‪ ،‬رۆژنامەكانی‬ ‫توركیا ئ��ام��اژەی��ان ب��ەوە‬ ‫دەك������رد ك���ە ئ��ەم��ری��ك��ا‬ ‫ریگەیانداوە ئیسرائیل لە‬ ‫ع��ێ��راق��دا چ��ااڵك��ی هەیە‪.‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی «ئاغشام»ی‬ ‫توركی یەكەمین رۆژنامەی‬ ‫توركیە بوو كە باسی ئەم‬ ‫بابەتە كرد و راپۆرتێكی‬ ‫باڵوكردەوە كە بازرگانانی‬ ‫ئ��ی��س��رائ��ی��ل خ��ەری��ك��ی‬ ‫كرێنی زەوی نەوتییەكانە‬ ‫ل��ە ك��وردەك��ان��ی موسڵ‬ ‫‪.‬بەپێی راپۆرتەكەی ئەم‬ ‫رۆژن��ام��ەی��ی��ە‪ ،‬راپۆرتێك‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 37‬‬

‫ئاراستەی وەزیری دەرەوەی توركیا كراوە بە مەبەستی بەدواداچوون لە‬ ‫سەر ئەو مەسەلەییە‪.‬‬ ‫رۆژنامەییەكی ئیسرائیلی بەناوی «یدیعوت ئەحارنوت» لە ئۆكتوبری‬ ‫ساڵ ‪2004‬دا باڵویكردەوە كە توركیە هەوڵدەات رێگەری بكات لە‬ ‫چاالكییەكانی ئیسرائیل لەهەرێمی كوردستانیدا‪ ،‬هەواڵەكان ئاماژە بە‬ ‫كڕینی زەوی كوردەكان لە موسل دەكەن‪ ،‬بە پێی راپۆرتەكان مۆساد‬ ‫توانیویەتی الیەنە ئەمریكیەكان رازی بكات بەوەی ئیسرائیلییەكان‬ ‫بتوانن زەوی لە عێراق بكڕن بە تایبەتی لە ناوچەكانی كەركوك و‬ ‫موسڵ باكووری عێراق ئەویش لە بڕی پارەییەكی خیاڵیدا و دەتوانن‬ ‫لە هەر بنەماڵەییەكی كورد ‪ 250‬دۆنم زەوی بكڕن‪ ،‬بۆیە ئەمە كۆتایی‬ ‫نییە و ئیسرائیل بەرنامەییەكی دیكە بۆ نەوتی عێراق هەیە كە بە پێی‬ ‫هەندێك سەرچاوە زیاتر لە ‪ 25‬كۆمپانیای بازرگانی و بنكە سەربازی بە‬ ‫مەبەستی بەدەست هێنانی زانیاری و بە شێوەییەكی ناراستەوخۆ لەگەڵ‬ ‫كۆمپانییە بیانییەكانی دیكە لە عێراقدان كە زۆربەی ئەو كەسانەش سەر‬ ‫بە دەزگای سەربازی ئیسرائیلن كە هەموو ئەوانەش لە ژێر دەستەاڵتی‬ ‫(نوورمەن حزك) ژنەڕاڵی خانەنیشنكراو دان كە خۆی پسپۆرە لە‬

‫رووخانی حكوومەتی عێراق تەنیا‬ ‫ه ئیسرائیل بتوانێت لە‬ ‫هۆكارە ک ‌‬ ‫واڵتانی عەرەبیدا دەستەاڵتی خۆی بە‬ ‫هێزتر بكات‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫توركیا هەوڵ دەدات رێگری لە چاالكییەكانی ئیسرائیل لە هەرێمی‬ ‫كوردستان بكات‬ ‫بواری ئاسایش و ئەمنییەتییەدا‪.‬ئامانجی ئیسرائیل لە عێراقدا بۆ چەند‬ ‫مەبەستێكی تایبەت دەگەڕێتەوە كە گرنگترینیان كێشانی بۆری نەوتە‬ ‫لە عێراقەوە بۆ ئیسرائیل بەمەبستی دابینكردنی وەزە‪.‬بنیامین ناتانیاهۆ‬ ‫سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە ‪ 20‬ژۆئیەی ‪2003‬دا لە كۆبوونەوییەكی‬ ‫لەگەڵ ژمارەییەك لە سەرمایەدار و بارزگانی بریتانیا كەلە رۆژنامەی‬ ‫هائارتس دا باڵوكرابووەوە دەڵێت»زۆر ناخایەنێت كە بۆری نەوتی‬ ‫عێراق دێتە حەیفا»‪ ،‬بەاڵم ئاماژەی بە كاتی جێبەجێكردنی پرۆژەكە‬ ‫نكردوە‪.‬پێشترش بنیامین ناتانیاهۆ لە وتوێژێكدا لەگەڵ رویترز ئاماژەی‬ ‫بەوە كردبووكە دەستكراوە بە دارشتنی پڕۆژەی راكێشانی بۆری نەوتی‬ ‫موسل بۆ حەیفا كە لە ئەوردونەوە دەڕوات‪ ،‬لە رێككەوتی ‪7‬ژۆئیەی‬ ‫‪2003‬دا رۆژنامەی میسر هەواڵێكی باڵوكردوە كە ئاماژەی بەوە كردبوو‬ ‫بەرپرسانی تەلئەبیب بە شێوەیەكی نهێنی دانیشتنێكیان لەگەڵ‬ ‫بەرپرسانی هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە بەمەبستی ئامادەكاری بۆ‬ ‫گۆاستەوەی نەوتی موسل لە ئۆردۆنەوە بۆ ئیسرائیل‪ ،‬جۆزف پارتیسكی‬ ‫وەزیری ژێرخانی ئیسرائیل لە ‪21‬مارسی ‪2003‬دا لە وتوێژێكیدا لەگەڵ‬ ‫رۆژنامەییەكی ئیسرائیلی رایگەیاند كە بەمەبستی گۆاستەوەی بۆڕی‬ ‫نەوتی موسڵ بۆ حەیفا دەستیانكردوە بە لێكۆڵینەوە و توێژینەوە‪.‬‬ ‫یەكێك لە كاربەدەستە بااڵكانی ئەمریكا لە وتوێژێكدا لەگەڵ هەمان‬ ‫رۆژنامە كە لە‪7‬ئاوریلی ‪2003‬دا باڵوكرابووە رایگەیاندوە»ئەمرێكا‬ ‫دەیەوێت هەناردەكردنی نەوتی عێراق ئازاد بكات و گەماورۆكانیشی‬ ‫لەسەر هەڵگرێت بەو مەرجەی كە عێراق هاوكاری بكات لە نوێژنكردنەوە‬ ‫بۆری نەوتی كەركوك ‪-‬حەیفا‪ .‬ئابز روور لە ‪ 20‬ئاوریلی ‪2003‬دا‪ ،‬لە‬ ‫راپۆرتێكدا كە لە رۆژنامەكانی بریتانیادا بالوكراوەتەوە‪ ،‬رایگەیاندوە كە‬ ‫نوێژنكردنەوەی هێلی بۆری نەوتی كەركوك ‪-‬حەیفا لە دەستووری كاری‬ ‫هەردووالیەنی ئەمریكاو تەلئەبیب دایە و ئەم كارەش رووڵێكی سەركی‬ ‫هەیە لە بۆنیادنانەوە حكومەت و عێراقی نوێ‪ ،‬لەم راپۆرتەدا ئاماژە‬ ‫بەوەكراوە كە نوێژنكردنەوەی ئەم هێلە نەوتییە هەلێكی باشی ئابووری‬ ‫دەرەخسێنێت لە ناوچەكە و سوودێكی زۆریشی بۆ الیەن عێراقی و‬ ‫ئەمریكیەكان هەیە‪ ،‬هەروەها لە نێوانەیشدا سوریە پەراوێز دەخرێت‬ ‫و كێشەی وەزەی ئیسرائیلیش چارەسەر دەبێت‪.‬بە پێی وتەكانی‬ ‫وەزیری ژێرخانی ئیسرائیل‪ ،‬نەوتی عێراق بە ‪% 25‬كەمتر بە ئیسرائیل‬ ‫دەفروشرێت كە كیشەی كەمی وەزەی ئەو واڵتە بە بودجەییەكی كەمتر‬ ‫كوتایی دێت‪ ،‬ئەم لە كاتێكداییە كە ئیسرائیل بۆ دابینكردنی وەزەی‬ ‫خۆی پەنا دەباتە بەر رووسیە ئەویش بە پارەییەكی زۆر‪.‬‬ ‫ئایا دۆستایەتی كورد و ئیسرائیل تەنیا بۆمەبەستی گۆاستنەوەی‬ ‫بۆڕی نەوتە‪:‬‬

‫هەرچەندە هەموو جمووجوڵەكانی ئیسرائیل لە هەرێمی كوردستان تا‬ ‫ئێستا لە الیەن بەرپرسانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان رەتكراوەتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆربەی دووژمنانی كورد لەسەر ئەوە كۆكن كە ئیسرائیل لەبەر‬ ‫دەوڵەمەندی ژێرخانی ئابووری كوردستان بە تایبەتی نەوت چااڵكی‬ ‫هەیە و بوونی ئیسرائیل تەنیا بە نەوت نابەستنەوە لە كوردستاندا‪،‬‬ ‫بەاڵم دەبێت ئەوەش بزانێن كە نەوت گرنگترین فاكتۆرە‪ ،‬چونكە دروست‬ ‫بوونی ناوچەیەكی سەربەخۆ بۆ كورد لەهەرێمی كوردستان لە عێراق‬ ‫خەونێكی لە مێژیینەی ئیسرائیلیەو و كوردستانی سەربەخۆ بە گەنجی‬ ‫شاراوی ئیسرائیل ناوی دەركردوە‪ ،‬پرۆژەی گۆاستەوەی هێلی نەوتی‬ ‫كەركوك و موسل بۆ حەیفا‪ ،‬یەكێك لە گرنگترین ستراتیژییەكانی‬ ‫ئیمپراتوری بریتانیا بوو لە رۆژهەاڵتی ناوەراست‪ ،‬بەگەڕخستنەوەی‬ ‫ئەو نەخشەیە و راكێشانی بۆڕی نەوتی موسڵ بۆ بەندەرەكانی حەیفا‬ ‫لە بواری ئابوورییەوە گرنگییەكی تایبەتی بۆ ئیسرائیل هەیە كە‬ ‫دەتوانێت نەوتی عێراق هەناردەی گەۆرەترین پەاڵوگای ئیسرائیل بكات‪.‬‬ ‫لە دەهەی ‪ 1940‬بریتانییەكان ئەو كاتەی كە دەستەاڵتێكی بەرفراوانیان‬ ‫هەبوو لەناوچەكە پڕۆژەی هێلی گواستنەوەی بۆڕی نەوتی باكووری‬ ‫عێراقیان لە سوریاوە بۆ بەندەری حەیفا داڕشت‪ ،‬بەاڵم لە ساڵی ‪1948‬‬ ‫هاوكات لەگەڵ دروستبوونی واڵتی ئیسرائیل و سەربەخۆیی ئیسرائیل‬ ‫ئەم پڕۆژەییە دواخرا ئێستا كە ئیمكانی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەییە‬ ‫فەراهەم كراوە‪ ،‬هەرچەندە جێبەجێكردنی پڕۆژەكە خەرجێكی زۆری‬ ‫دەوێت‪ ،‬بەاڵم دەستكەوتەكانی بۆ ئیسرائیل شتێكی چاوەڕوان نەكراوە‪،‬‬ ‫بۆیە قسەكانی جۆزف پارتیسكی وەزیری ژێرخانی ئیسرائیل لە رۆژنامەی‬ ‫هائارتس كە لە مارسی ‪2003‬دا باڵوكراییەوە ئاماژە بەوەدەكات كە ئەم‬ ‫بۆڕی نەوتییە گرنگە بۆ داهاتی ئیسرائیل‪ ،‬چۆن ئیسرائیل پارەیەكی‬ ‫زۆر دەدات بۆ كرێنی نەوت لە روسیە ئەوەش دەتوانی ئیسرائیل رزگار‬ ‫بكات‪.‬بە پێی ئەو بەرنامەی كە بۆ گۆاستەوەی بۆڕی نەوت دارێژراوە‬ ‫ئەم بۆری نەوتە لە واڵتێكی الوازی وەك ئەۆردونەوە تێدەپەڕێت كە‬ ‫كێشەییەكی ئەو تۆی بۆ ئیسرائیل نییە وتەنانەت هێرش ئیسرائیل‬ ‫بۆ سەر لوبنان بۆ ئەوە بوو تا ئیسرائیل توانای سەربازی خۆی‬ ‫هەڵسەنگێنێت كە توانای كۆنترووڵی سنوورەكانی خۆی هەیە‪.‬‬ ‫سوودی نەوتی عێراق چۆن دەچێتە بانكەكانی ئیسرائیلیەوە؟‬ ‫الواز بوونی كۆمپانیا نەوتییەكانی عێراق وهێنانی كۆمپانیای بیانی‬ ‫بۆ بەرهەم هێنانی كەرتی تایبەت‪ ،‬ئەو واڵتەی بەرەو الوازی بردوە و‬ ‫بۆتە هۆكارێكیش بۆ داڵڵەكانی نەوت لە ئاستی نێودوڵەتیدا‪ ،‬هەر ئێستا‬ ‫نزیكی ‪ 65‬كۆمپانیای واڵتانی ئەوروپی و ئەمریكی و توركی لە ئاستی‬ ‫دەرخستنی نەوت لە عێراق و كوردستاندا كار دەكەن‪ ،‬راكێشانی نەوتی‬

‫‪38 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫نوێژنكردنەوەی هێلی بۆڕی نەوتی كەركوك‪-‬حەیفا لە دەستووری كاری‬ ‫هەردوو الیەنی ئەمریكا و تەلئەبیبدایە‬ ‫ئەو واڵتە لە الیەن ئەو كۆمپانیانەوە كە بەشێكی زۆری لە بازاری بۆرسی‬ ‫جیهانیدا لەگەڵ كۆمپانیا ئیسرائیلییەكان پەیوەندیان هەیە و سوودی‬ ‫نەوتی ئەو واڵتەش بەشێكی دەچێتە حسابی بانكەكانی ئیسرائیلەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەمەش بە مانای گەڕانەوەی ئەو سەردەمەییە كە كۆمپانیا بریتانییەكان‬ ‫دەستەاڵتیان بە سەر كۆمپانیا نەوتییەكاندا دەكرد لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراستدا‪.‬ماوەیەك پێش هەفتەنامەی (ئەمریكن فری پرێس) لە‬ ‫هەواڵێكدا رایگەیاند‪ ،‬كە كۆمپانیا ئیسرائیلییەكان بوونەتە خاوەنی‬ ‫كۆمپانیا نەوتییەكانی عێراق (ویكتۆر تۆرن) رۆژنامەنووسی ناوداری‬ ‫ئەمریكی لەم راپۆرتەدا ئاماژە بەوە دەكات كە ئەمریكا دوابەدوای‬ ‫پرۆسەی ئازادی عیراق هەوڵیداوە هێلێكی بۆڕی نەوت لە عێراقەوە‬ ‫بگەییەنێتە بەندەری حەیفا‪( ،‬ویكتۆر تۆرن) ئاماژە بە قسەكانی (تكس‬ ‫مارس) نووسەر و دەرهێنەری ناوداری ئەمریكی دەكات كە ئاماژەی بەوە‬ ‫كردوە كە ئیسرائیل جارێكی دیكە بە بیانووی بوونی چەكی كۆمەڵ‬ ‫كۆژ لە عێراقدا‪ ،‬ئەمریكای بۆشەرێكی دیكە راكێشا و ئەمریكایش بە‬ ‫هۆی زلهێزییەوە دەیەوێت خواستەكانی ئیسرائیل جێبەجێ بكات تا‬ ‫ئەو والتە لە رووی ئابوورییەوە الواز نەبێت‪.‬لە درێژەی بابەتەكەدا‬ ‫ئەم پرسیارە هاتووەتە ئ��اراوە كە بۆ چی ‪ 50‬هەزار سەرباز و ‪13‬‬ ‫بنكەی سەربازی لە عێراقدا دەمێنەوە بۆ دەبێت گەورەترین باڵیۆزخانە‬ ‫لە جیهاندا بالیۆزخانەی ئەمریكا لە عێراقدا بێت‪( ،‬تكس مارس)بەم‬ ‫شێوەییە واڵمی پرسیارەكە دەداتەوە»لە راستیدا پڕۆژەكە ئەوەییە كە‬ ‫زەمینە بۆ ئیسرائیلێكی مەزن برەخسێت و باڵیۆزخانەی ئەمریكا بە‬ ‫ناوەندێكی مەزن بۆ دابەشكردنی نەوتی رۆژهەاڵتی ناوەراست كار بكات‪.‬‬ ‫بە پێی هەندێك بەڵگە بەشێكی زۆر لە كۆمپانیا نەوتییەكانی ئەمریكا‪،‬‬ ‫فەرانسە‪ ،‬چینی لەالیەن كەسانێكەوە ئیدارە دەكرێن كە پەێوەندیان بە‬ ‫ئیسرائیلەوە هەیە‪ ،‬كە رێژەییەكەی زۆر لە سوودی ئەو نەوتە دەچێتە‬ ‫سەرحیسابی بانكییەكانی ئیسرائیلەوە‪ .‬ئەوەش رووداوێكە لەوانەییە‬ ‫كەمتر كەسێك ئاگاداری بێت‪.‬‬ ‫كۆمپانیا چینی و ئیسرائیلییەكان چۆن پێكەوە كار دەكەن؟‬ ‫چین بە یەكەم واڵت لە روی هەناردەكردنی نەوتی جیهان هەژمار دەكرێت‪،‬‬ ‫كە تا ئیستا ‪ 25‬پااڵوگەی نەوتی دروستكردوە‪ ،‬ئەمە لە كاتێكداییە كە‬ ‫دواین پااڵوەگەی نەوتی ئەمریكا لە ساڵی ‪ 1986‬دروستكراوە‪ ،‬بەشداری‬ ‫بەهێزی كۆمپانیا چینیەكان لە عێراق و پەێوەندی ئەو كۆمپانیایانە‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیل سناریۆییەكی دیكەیە بەمەستی نەوتی ئەو واڵتە لە‬ ‫الیەن سەرمایەدارەكانی ئیسرائیلەوە‪(.‬تكس مارس) لە وتوێژێكدا لەگەڵ‬ ‫هەفتەنامەی (ئەمریكن فرن پرس) ژمارەییەك لە نهێنییەكان ئاشكرا‬ ‫دەكات و دەڵێت»ئەوەی راستی بێت ئەم هەموو پااڵوگە چینییانەی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 39‬‬

‫كە كەرتی تایبەت بەڕێوەیان دەبات خاوەنی كۆمپانیاییەكان بنەماڵەی‬ ‫رۆچیلدەكانن‪ ،‬كە ئەمەیش بەو ماناییە پارەی نەوتی عێراق دەچێتە سەر‬ ‫حیسابە بانكییەكانی تەلئەبیبەوە» ئاماژەیش بەوە دەكات» كە هەر لە‬ ‫سەرتای (مائۆتسە تۆنگ)بۆنیادنەری كۆماری چین‪ ،‬سەرۆك وەزیرانی‬ ‫ئیسرائیل رایگەیاند‪ ،‬كە الیەنگری بیر و ڕای لنینە كە پەێوەندییەكی‬ ‫بەهێزی لەگەڵ چینییەكان هەبوو و هیج جێگای شك و گۆمان نییە كە‬ ‫بەڵێن ئەم پەێوەندییە لە الیەن ئیسرائیل و ئەمریكاوە بووە»‪ ،‬نووسەر‬ ‫بە بەڵگەوە دەڵێت»(جاناتان پەالرد)ئەمریكاییەكی بە رەگەز جوویە كە‬ ‫هەموو نهێنیەكانی مێژووی ئەمریكا ونهێنییەكانی سەربازی ئەمریكای‬ ‫بە ئیسرائیل داوە‪ ،‬تەنانەت بە چینیشی فروشتوون‪.‬هیچ جێگای شك و‬ ‫گومان نییە كەچینیەكان دەیانەوێت سەدەی بیست و یەك بكەنە سەدەی‬ ‫دەستەالتداری ئیسرائیلییەكان‪ ،‬رۆچیلدەكانی چین وەك نموونەیەك لە‬ ‫كۆمۆنیستیكی سەرمایەداری تماشا دەكرین‪ ،‬ئەمە لە كاتێكداییە كە‬ ‫(گۆلد من ساچ) یەكێك لە گەورەترین كۆمپانیایەكانە لە ژێر دەستەاڵتی‬ ‫رۆچیلدەكانداییە و هەزاران ئەنباری لە چین دروستكردوە تا بتوانن ئەو‬ ‫وەزەییەی بەدەست دێت لەوێ ئەنباری بكات و ئەمەیش هۆكارێك تا‬ ‫ئەمریكا رووبەرووی كێشەی ئابووری ببێتەوە و چینیش گەشە بە ئابووری‬ ‫خۆی بدات‪.‬ئەگەر تماشای گرێبەستە نەوتییەكانی عێراق بكەین لە پشتی‬ ‫ئەم كرێبەستانەوە ناروونییەك دیارە و چین ‪ 5‬گرێبەستی لەگەڵ عێراق‬ ‫ئەنجامداوە كە هەمووی ئەم كۆمپانیایانە لە الیەن رۆچیلدەكانەوە ئیدارە‬ ‫دەكرێن‪ ،‬رۆچیلدەكان لە ساڵی ‪ 1990‬پایتەختی ئیسرائیل تەلئەبیب‬ ‫یان بە شاری سسپی ناوزەدكرد» كە تكس مارس نووسەری ئەمریكی‬ ‫لەمبارەییەوە دەڵێت» نەوتی عێراق لە دەستی كۆمپانیا چینییەكاندایە‬ ‫كە لە الیەن رۆچیلدەكانەوە ئیدارە دەكرێت و ئەوانیش دەیفروشن‪.‬‬ ‫چینیەكان لە بازرگانییەدا لەگەڵ ئیسرائیل سوودی خۆیان دەبن‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا بازرگانی ئەمریكا بەرەو الوازی دەڕوات «‪ ،‬گۆلدمن ساچ روڵێكی‬ ‫حەیاتی گێراوە بۆ گەشەكردنی ئابووری چین لەكاتێكدا بانكیكی شانگهای‬ ‫و هۆنگ كۆنگ دەبێتە گەورەترین ناوەندی دارایی لە جیهان كە لەوانەییە‬ ‫هۆكارەكەی ئەوە بێت‪ ،‬هەنری پاولسۆن بەڕێوەبەری گۆلدمن ساچ وەزیری‬ ‫خەزێنەداری جۆرج بووشە و ‪ 70‬جار سەردانی چینی كردوە‪.‬ویكتۆر تۆرن‬ ‫نووسەری ئەمریكایی دەڵێت»هەرچەندە خوینی زۆر سەربازی ئەمریكای‬ ‫رژاوە و بە ملیار دۆالریش خەرجی پرۆسەی ئازادی عێراق كراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەتیجەی تەواویی ئەو هەوڵ ماندوو بوونانە ئەوەییە كە چین و ئیسرائیل‬ ‫سوود لەم پرۆسەییە دەبینن‪ ،‬لەماوەی ‪ 5‬ساڵی رابردوو دا كۆمپانیا‬ ‫چینییەكان لە كۆمپانیاكانی ئەكسۆنی موبایڵ گەورەتر و بەهێزتربوونە‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬ئیسرائیل‪ -‬كورد‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫بۆ ئەو كەسانەی كە دەبێ لە بارەی جوو و ئاینی یەهودی بزانن‬

‫ئایا جوویەكان دەناسن؟‬

‫بۆشایی ناسینی نەتەوە یان كلتور یان فەرهەنگ و ئاینێكی جیاواز دەبێتە‬ ‫هۆی بێ متمانەیی بەرامبەر بە كەسەكان‪ .‬بێ متمانەییەكی واش بەش بە‬ ‫حاڵی خۆی رێگەخۆشكەرە بۆ زیاتربوونی رق و دووركەوتنەوە لە نەتەوەكانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫هەموومان بەرامبەر بە هەندێ شت كە لەبارەیانەوە ناسینمان كەمە‬ ‫پێشدادوەری دەكەین‪ .‬زەینی مرۆڤ پڕە لە ئەفسانە و خەیاڵ و دەنگۆی‬ ‫جۆراوجۆر كە بە درێژایی ژیانی دەیبیستێت‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئاینەكانی تر تا چ رادەیەك جوو دەناسێت؟ لە الیەكی ترەوە‬ ‫كەسێكی جوو تا چ رادەیەك لە نەتەوە و ئاینەكانی تر گەیشتووە؟ لەم‬ ‫دێڕانەدا هەوڵمان داوە خوێنەران لەگەڵ جوودا ئاشنا بكەینەوە‪ ،‬فەرهەنگ‬

‫و شێوازی ژیانی جوو شرۆڤە بكەین‪ .‬چونكە ناسینی یەكتر بە تێگەیشتنی‬ ‫بەرامبەر دەبێتە هۆی لێك تێگەیشتنی هاوبەش و زیاتر‪.‬‬ ‫جوویەكان بڕوایان بە چی هەیە؟‬ ‫جوویەكان‪ ،‬بەنی ئیسراییل یان كەلیمیەكان شوێنكەوتوانی ئاینی جوو و‬ ‫(تەورات)ن كە لە (مووسا)وە پێیان گەیشتووە‪ .‬ئاینی جوو وەك ئاینەكانی‬ ‫تر كۆمەڵێك بیر وباوەڕی لە خۆ گرتووە هەرچەند پابەندی بەم بیر وباوەڕانە‬ ‫مەرجی جوو بوون نیە‪.‬‬ ‫ئاینی جوو سێ بنەما و ئاراستەی سەرەكی هەیە‪:‬‬ ‫‪ -1‬خوڵقێنەری جیهان‪.‬‬

‫‪40 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫‪ -2‬بە تاقانەدانانی خوا و پەیمان لەگەڵیدا‪.‬‬ ‫‪ -3‬تەورات كە فەلسەفەی جووی تیا هاتووە‪.‬‬ ‫مووسا كوڕی میمۆن فەیلەسوفی جوو لە سەدەی دوانزەی زاینی كە لە‬ ‫نێو جوویەكاندا بە (هارامبام) ناسراوە‪ ،‬بیر وباوەڕی جوو لە سێنزە بنەمادا‬ ‫شرۆڤە دەكات‪:‬‬ ‫‪ -1‬خوا هەمیشە چاودێری دەكات‪.‬‬ ‫‪ -2‬تاقانەیە‪.‬‬ ‫‪ -3‬جەستە نیە و هاوشێوەی جەستە نیە‪.‬‬ ‫‪ -4‬هەتاهەتاییە‪.‬‬ ‫‪ -5‬پێشگۆییەكانی م��ووس��ای پێغەمبەر راس��ت��ە و ل��ە س���ەرووی‬ ‫پێغەمبەرەكانەوەیە‪.‬‬ ‫‪ -6‬تەورات ئاسمانیە‪.‬‬ ‫‪ -7‬تەورات یەك دانەیە و هاوشێوەی نیە‪.‬‬ ‫‪ -8‬خوا ئاگای لە بیر و كرداری مرۆڤە‪.‬‬ ‫‪ -9‬خوا پاداشتی كاری چاكە ئەداتەوە و كرداری خراپ سزا دەدات‪.‬‬ ‫‪( -10‬ماشیح) كە رزگاركەری مرۆڤە دێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -11‬مردووان لە داهاتوودا زیندوو دەبنەوە‪.‬‬ ‫‪ -12‬قسەی پێغەمبەران راستە‪.‬‬ ‫‪ -13‬تەنها دەبێ عیبادەتی خوا بكرێت‪.‬‬ ‫ئەم بنەمایانە پایەی سەرەكی ئاینی جوویە‪ ،‬هەرچەند پێویستیی بیر وڕای‬ ‫هەندێ لەم بنەمایانە لە الیەن كۆمەڵێك زانای جوووە رەخنەی لێگیراوە‪.‬‬ ‫ئاینی جوو باسی هەندێ مەسەلە دەكات وەك چییەتی خوا‪ ،‬مرۆڤ‪ ،‬بوون‪،‬‬ ‫ژیانی مرۆڤ و قیامەت‪ .‬لە ئاینی جوودا تاك هاندەدرێت كە خۆی وەك تاك‬ ‫لەبارەی ئەم مەسەالنەوە بیر بكاتەوە‪ ،‬توێژینەوە و هەڵسەنگاندنی بۆ بكات‬ ‫و لەگەڵ كەسانی تردا وتووێژ بكات‪ .‬زانایانی ئاینی جوو كە پێیان دەوترێت‬ ‫(خاخام) لە هەزاران ساڵی رابردوو لەمبارەیەوە تا ئێستا سەرقاڵی باس و‬ ‫توێژینەوەن‪ .‬جوو بە گشتی پەیوەندییەكان لە بەر چاو دەگرێت‪ :‬پەیوەندی لە‬ ‫نێوان خوا و مرۆڤ‪ ،‬پەیوەندی لە نێوان مرۆڤەكان‪ ،‬پەیوەندی لە نێوان مرۆڤ‬ ‫و بوونەوەرەكانی تر‪ .‬تەورات باسی پەیدابوون و دروستبوونی پەیوەندییەكی‬ ‫وەها دەكات لە نێوان خوا و نەتەوەی بەنی ئیسراییل (جووكان)‪ .‬تەورات‬ ‫ئەو ئەركەی لە سەر شانی هەر یەك لە الیەنەكانە كە دەست نیشانی دەكات‪،‬‬ ‫هەرچەند جوو لەم نێوانەدا هەندێ ناكۆكی بیر وڕای تیایە سەبارەت بەو‬ ‫شتانە‪ .‬هەندێكیان دەڵێن ئەم ئەركانە یاسای هەمیشەیی و نەگۆڕن كە لە‬ ‫الیەن خواوە نازیل بووە (روانگەی جوو ئورتودوكسیەكان)‪ ،‬هەندێكیان دەڵێن‬ ‫ئەم یاسایانە لە الیەن خواوە نازیل بووە‪ ،‬بەاڵم بە تێپەڕبوونی كات شیاوی‬ ‫گۆڕینە (روانگەی كالسیكیەكان)‪ .‬هەندێ تریشیان بڕوایان وایە ئەم ئەركانە‬ ‫بە گشتی رێنمایین كە تاك ئازادە جێبەجێی بكات یان نەیكات (روانگەی‬ ‫قوتابخانەی چاكسازییەكان)‪.‬‬ ‫جووبوون یەكەمین روانگەی تاك خواییەوە لە نێو ئاینەكاندا كە پێی‬ ‫دەوترێت ئاینی ئیبراهیمی‪ ،‬لە سەر بنەمای ئاسمانی بۆ مووسا سەقامگیر‬ ‫بووە‪ .‬لەوڕوەوە ئاینێك لە سەر بنەمای ئاسمانی دابنرێت وەك نموونەی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 41‬‬

‫ئاینەكان دانراوە و چاوی لێكراوە‪ .‬گرنگترین بەڵگە و پەیام كە لە خواوە لە‬ ‫رێگای مووسای بەنی ئیسراییل راگەیەنراوە دە فەرمانی پێدەڵێن كە ئەمانەی‬ ‫الی خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪ -1‬من خوا خوڵقێنەری تۆم كە تۆی لە دیل و كۆیلەتی میسر رزگار كرد‪.‬‬ ‫‪ -2‬تەنها یەك كەس هەیە بۆ پەرەستش ئەوەش منم‪ .‬هیچ وێنایەك چ‬ ‫ئەوەی لە سەر زەوی و چ ئەوەی لە ئاسمانە یان لە ئاودایە پەرەستشی مەكە‪.‬‬ ‫‪ -3‬ناوی خوای خوڵقێنەرت بە بێهۆ مەهێنەرە سەر زمان (كەڵكی خراپی‬ ‫لێوەر مەگرە)‪.‬‬ ‫‪ -4‬رۆژی شەممەت لە بیر بێت تا پیرۆزی بكەیت‪.‬‬ ‫‪ -5‬رێز لە باوك و دایكت دابنێ‪.‬‬ ‫‪ -6‬كەس مەكۆژە‪.‬‬ ‫‪ -7‬زینا مەكە‪.‬‬ ‫‪ -8‬دزی مەكە‪.‬‬ ‫‪ -9‬لەبارەی مرۆڤەكانەوە بە درۆ شایەتی مەدە‪.‬‬ ‫‪ -10‬چاوی تەماح مەبڕە سەر ماڵی خەڵك‪.‬‬ ‫لە سەر ئەم بنەمایانە ئاین تەنها كۆمەڵێك ئامۆژگاری ئەخالقی و مەسەلە‬ ‫نیە سەبارەت بە ژیان بەڵكو ئاین كۆمەڵێك یاسا و بەرنامەیە كە ژیانی هەموو‬ ‫كۆمەاڵیەتی مرۆڤەكان لە خۆ دەگرێت‪.‬‬ ‫كتێبی پیرۆزی جوویەكان چییە؟‬ ‫كتێبی پیرۆزی جوویەكان(تەنەخ)ە كە بریتیە لە (پەیمانی كۆن) كە‬ ‫ئەوەش دەبێتە سێ بەشەوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬تەورات‪:‬‬ ‫تەورات كتێبێكی ئاسمانییە لە سەر بنەمای بیر وباوەڕی مووسا وەك‬ ‫شەریعەت یان یاسا كە بنەمای بیر وڕا و فەلسەفە و شەریعەتی ئاینی جوو‬ ‫پێكدێنێت كە خۆی لە پێنج كتێب پێكهاتووە‪.‬‬ ‫أ‌‪ -‬پەیدابوون‪.‬‬ ‫ب‌‪ -‬دەرچوون‪.‬‬ ‫ت‌‪ -‬الوییەكان‪.‬‬ ‫ث‌‪ -‬ژمارەكان‪.‬‬ ‫ج‌‪ -‬تەسنیە‪.‬‬ ‫ت��ەورات بە خوڵقاندنی جیهان دەست پێدەكات و بە مردنی مووسای‬ ‫پێغەمبەر كۆتایی پێدێت‪ ،‬هەموو فەرمان و رێساكان كە جوویەك پێویستە‬ ‫جێبەجێی بكات (‪ 613‬فەرمان)‪ ،‬ئەم فەرمانانە لە تەوراتەوە سەرچاوەیان‬ ‫گرتووە‪.‬‬ ‫‪ -2‬نڤیئیم‪:‬‬ ‫دووهەمین بەشی تەنەخ پێكهاتەیەكە لە بیر وڕای پێغەمبەرەكان كە‬ ‫پاش مردنی مووسای پێغەمبەر تا سەرەتاكانی دروستكردنی پەرەستشگەی‬ ‫دووهەمی ئورشەلیم بۆ ماوەی هەزار ساڵ رێنمایی خەڵكیان پێكردووە‪.‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫پێغەمبەرانی جوو بە گشتی ‪ 55‬كەس بوون كە ‪ 48‬كەسیان پیاو و ‪7‬‬ ‫كەسیان ژن بووە (بە پێی لێكدانەوەكان‪ ،‬پێغەمبەرانی جوو زۆر قۆز و جوان‬ ‫بوون‪ ،‬بەاڵم ئەم ‪ 55‬كەسە ئەم پێغەمبەرانەن كە بۆ جیلەكانی دوای خۆیان‬ ‫كاریگەریان هەبووە)‪ .‬كتێبی پێغەمبەرانی جوو لە پەیمانی كۆندا بریتیە‬ ‫لە‪ :‬یووشەع‪ ،‬دادوەران‪ ،‬سامۆییل‪ ،‬پاشاكان‪ ،‬یەشەعیا (ئەشعیا)‪ ،‬یەرمیا‬ ‫(ییرمیا)‪ ،‬حزقیال‪ ،‬هووشەع‪ ،‬عامووس‪ ،‬یۆنا (یونس) یان هەمان میخا‪،‬‬ ‫ناحوم‪ ،‬حەبەقوق‪ ،‬سەفێنیا‪ ،‬حەگی‪ ،‬زخەریا (زەكەریا) و مەالخی (مەالكی)‪.‬‬

‫و لە ماوەی ‪ 1500‬ساڵ پێش ئێستا لە ‪ 37‬بەرگ لە بابل (مزرپۆتامیا)‬ ‫توێژینەوەی لە سەر كراوە كە لەو سەردەمەدا ناوەندی فەلسەفە و بیرۆكەی‬ ‫جوو بووە و ناوەندی بیر وباوەڕەكان بووە‪ ،‬تەنانەت زانكۆی ئاینی جوو‬ ‫لەوێوە چاالك كراوە‪ ،‬هاوكات لە ئێراندا كۆكرایەوە و رێكخرا‪ .‬تەلموودی بابلی‬ ‫تێروتەسەل ترە و باسەكانی دەوڵەمەندترە لە تەوراتی یەروشەلیمی‪ ،‬لەوڕوەوە‬ ‫زیاتر توێژینەوەی لە سەر دەكرێت‪.‬‬ ‫بە رێكخستنی تەلموود بابەتەكانی تەوراتی بە شێوەی نووسراو كە لە‬ ‫سەردەمی مووسا و پێغەمبەرەكانی جوو جیل بە جیل گوازراوەتەوە‪ ،‬رێكخراون‬ ‫و ئەگەری لەناوچوون و لەبیركردنیان نەبووە‪ .‬وەك چۆن لە تەورات (سفری‬ ‫تەسنیە ‪ )13-8 : 17‬نووسراوە پاش پێغەمبەر لیژنەی چارەسەركردنی‬ ‫ناكۆكیەكان بۆ كاروباری ئاینی‪ ،‬كۆمەڵەی زانایانی ئەو ئاینەن كە بە پێی‬ ‫بەڵگەكانی بنەمای لێكدانەوەی تەورات و كەڵك وەرگرتن لە ژیریی مرۆڤ‬ ‫لەو چوارچێوەیەدا وەاڵمدەری خەڵك ببێتەوە‪ .‬بە پێی تەورات و ئەو داب‬ ‫ونەریتەی كە لە مووسای پێغەمبەرەوە گەیشتووەتە جووكان هەندێ شێوازی‬ ‫تایبەت بۆ لێكدانەوەی تەورات لە ئارادایە كە بەناوبانگترینیان لە چەندین‬ ‫ریزبەندی جۆراوجۆر لە ‪ 13‬شێواز یان ‪ 37‬بنەما لە تەلموود رێكخراوە‪ .‬روونە‬ ‫هەموو كەسێك بە پێی روانگەی خۆی دەتوانێ لێكدانەوە و هەڵسەنگاندنی‬ ‫تەورات بكات كە هاوتەریب بێت لەگەڵ شێوەی تەوراتی نووسراوەدا‪.‬‬

‫‪ -3‬كەتووبیم (نووسراوەكان)‪:‬‬ ‫بە سێیەمین بەشی تەنەخ دەوترێت كە بریتیە لە‪:‬‬ ‫مەزامیر (زەب��وور)ی داود‪ ،‬سروودەكانی سلێمان‪ ،‬كۆمەڵگە‪ ،‬سروودی‬ ‫سروودەكان‪ ،‬كتێبی ئەیوب‪ ،‬رۆت‪ ،‬وتەكانی ئەرمیا‪ ،‬كتێبی ئەستەر‪ ،‬دانیال‪،‬‬ ‫عزرا‪ ،‬نەحەمیا‪ ،‬مێژووی رۆژەكان‪.‬‬ ‫لە كاتی تەوراتەوە كە مووسای پێغەمبەر دەستی پێكرد بە شێوەی وتار‬ ‫دەیوتەوە كە پێی دەوترێت (هەالخا)‪ .‬چونكە لە زۆربەی بواردا بە شێوەی‬ ‫نووسراو لە تەوراتدا هاتووە‪ ،‬بەاڵم شێوەی جێبەجێكردنەكەی پێویستی بە‬ ‫شرۆڤە هەیە‪ .‬ماوەی چل ساڵ مووسا بە شێوەی وتار بۆ نەتەوەی بەنی‬ ‫ئیسراییلی دەوتەوە‪ .‬ئەوانەش جیل بە جیل دەگوازرایەوە بۆ داهاتوو‪ .‬كاتی‬ ‫وێرانكردنی پەرەستشگەی دووهەمی ئورشەلیم و پەرتەوازەبوونی جووكان‪،‬‬ ‫جۆری فێركاری ئەم وتارانەی تەورات بە شێوەی نووسین قورس بوو لە‬ ‫سەر جووكان‪ .‬ئەم وتارانە ‪ 1800‬ساڵ پێش ئێستا لە الیەن زانایەكی جوو‬ ‫بە ناوی (رەبی یەهوودا هەناسی) بە هاوكاری هەندێ لە زانایانی تر ئەو‬ ‫كۆمەڵەیەیان لە شەش بەرگ كە بریتی بوو لە ‪ 63‬نامیلكە بە ناوی (میشنا)‬ ‫كۆیان كردەوە‪.‬‬ ‫میشنا بە شێوەیەك رێ��ك نەخرابوو كە بتوانێ وەاڵم���دەری هەموو‬ ‫پرسیارەكانی ئاینی جوو بێت بەڵكو بۆ ئەوە رێكخرابوو تا یارمەتیدەر بێت‬ ‫بۆ زانایانی جوو لە كاتی بڕیاردان و دەركردنی فەتوا لەبارەی مەسەلەیەكی‬ ‫ئاینیەوە‪.‬‬ ‫میشنا یاسا و دەرەنجامی باس و توێژینەوەی زاناكان بە شێوەی كورت‬ ‫و پوخت و بەسوود بەیانی دەكات‪ .‬لەوڕوەوە بەمزوانە پاش دروستكردنی‬ ‫میشنا و كۆكردنەوەی لێكدانەوەكان كە بریتیە لە بابەتەكانی میشنا و‬ ‫سەقامگیركردنی یاساكان بە كەڵك وەرگرتن لە فێركارییەكانی تەورات بە‬ ‫شێوەی نووسراو لە زانكۆ ئاینەكانی ئەو كات كە دەستی پێكردبوو‪ ،‬دەرەنجام‬ ‫كتێبێك بە ناوی (گمارا) كە بە واتای تەواوكەر دێت لە بەر دەستی توێژەران‬ ‫دانرا‪.‬‬

‫شولحان عاروخ‪:‬‬ ‫پاش كتێبی تەلموود هەندێ لێكدانەوە و راڤەی جۆراوجۆری لە سەر‬ ‫نووسراوە‪ .‬بە پێی تێروتەسەلبوونی تەلموود‪ ،‬كۆمەڵێك زانای جوو یاسا و‬ ‫لێكدانەوەیان كۆكردەوەتەوە كە لەم كتێبەدا شولحان عاروخ بە پێی هەموو‬ ‫یاساكان ‪ 400‬ساڵ پێش ئێستا بۆ خەڵك رێكخراوە‪.‬‬ ‫شولحان عاروخ وەك كتێبی شرۆڤەی مەسەلەكان دەژمێردرێت كە هەموو‬ ‫كەس ئەگەر زمانی عیبری بزانێت دەتوانێ بیخوێنێتەوە و بە ئاسانی وەاڵمی‬ ‫پرسیارەكانی وەربگرێتەوە‪ .‬شولحان عاروخ لە ‪ 4‬بەش پێكهاتووە‪:‬‬ ‫‪ -1‬رێنمایی سەبارەت بە كاروباری رۆژانە‪ ،‬تەندروستی‪ ،‬نوێژی جۆراوجۆر‪،‬‬ ‫نوێژی رۆژانە‪ ،‬رۆژی پیرۆزی شەممە (شەبات) و جەژنەكانی تر و رۆژەكانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫‪ -2‬رێنمایی سەبارەت بە گۆشتی حەالل و حەرام و خواردنەكان (كشروت)‪،‬‬ ‫سەدەقەپێدان‪ ،‬نەخۆش و پزیشك‪ ،‬پرسە و خۆشی‪.‬‬ ‫‪ -3‬رێنمایی سەبارەت بە هاوسەرگیری و تەاڵق و بارودۆخەكانی‪.‬‬ ‫‪ -4‬رێنمایی سەبارەت بە كڕین و فرۆشتن‪ ،‬ئەمانەتەكان‪ ،‬كاروباری ماڵی‬ ‫و دادگاكان‪.‬‬

‫‪ -4‬تەلموود‪:‬‬ ‫بە كۆكراوەی میشنا و گمارا دەوترێت (تەلموود)‪ ،‬بە واتای فێركاری و‬ ‫پەروەردەیە‪ .‬دوو تەلمود هەیە‪:‬‬ ‫أ‌‪ -‬تەلموودی یەروشەلمی كە لە ماوەی ‪ 100‬ساڵ پاش دابینكردنی میشنا‬ ‫لە ئورشەلیم رێكخرا‪.‬‬ ‫ب‌‪ -‬تەلموودی بابلی كە نزیكەی دوو سەدە پاش تەلموودی یەروشەلیمی‬

‫جوو كێیە؟‬ ‫لە وەسفێكی گشتیدا جوو ئەو كەسەیە دایكی جوو بێت یان بە پێی‬ ‫فێركاریی وردی ئەم ئاینە هاتبێتە ناو ئاینی جوو‪ .‬تەنانەت ئەگەر كەسێك‬ ‫باوكی جوو نەبێت‪ ،‬بەاڵم دایكی جوو بێت و داب ونەریتی جووش جێبەجێ‬ ‫نەكات‪ ،‬ئەم كەسە بە جوو دەژمێردرێت‪ .‬ئەگەر كەسێك باوكی جوو بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم دایكی جوو نەبێت‪ ،‬هەرچەند بە پێی ئاینی جوو پەروەردەش كرابێت‬

‫‪42 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫ئەوا جوو ناژمێردرێت‪ ،‬جیا لەوە لە كاتی باڵغبوونی دا وەك كەسێك كە جوو‬ ‫نیە و ئەیەوێت ببێتە جوو‪ ،‬قۆناخەكان تێپەڕێنێت و ببێتە جوو‪.‬‬ ‫لە ئاینی جوودا ریكالمكردن بۆ ئاینەكەیان رێگەپێنەدراوە‪ ،‬كەسێكی جوو‬ ‫ناتوانێت كەسێكی تر ناچار بكات بێتە سەر ئاینی جوو‪ .‬هەر كەسێك بیەوێ‬ ‫ببێتە جوو بە زۆر نیە‪ ،‬تەنها بە خواست و حەزی خۆیەتی چونكە مرۆڤایەتی‬ ‫و بەدەستهێنانی زانست و فێربوون و تەنانەت خواناسین بە زۆر نیە و بە‬ ‫حەزە‪.‬‬ ‫ئەم یاسایانە لە رۆژی یەكەمین رۆژەكانی پەیدابوونی جوووە بوونی هەبووە‬ ‫و لە تەورات دا ئاماژەیەكی زۆر بە ئەم رستانە دراوە‪« :‬ئەم كەسە بێگانانە‬ ‫كە نێو ئێوەدا دەژین»‪« ،‬كەسانی بێگانەی دروستكار»‪ .‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫كەسێك سەرەتا جوو نەبووە بە تێپەڕكردنی قۆناخەكانی بۆ جووبوون‪ ،‬هیچ‬ ‫جیاوازییەكی لە نێوان ئەو و جوولەكانی تردا بوونی نیە‪.‬‬ ‫لە جوودا جەخت لە سەر ئەوە دەكرێتەوە بۆ رازیكردنی خوا و رۆیشتن بۆ‬ ‫بەهەشت خۆ نابێ سەداسەد جوو بیت‪ ،‬بەڵكو مەرجی سەرەكی چاكبوونە‪.‬‬ ‫هەروەها بنەمای هەموو سیستمێكی بیر وڕا دەبێ لە سەر مرۆڤایەتی و‬ ‫مرۆڤدۆستی دابنرێت‪ .‬جوو بۆ گیانی هەموو مرۆڤێك بەها دادەنێت و بڕوای‬ ‫وایە هەر كەس یارمەتی مرۆڤەكانی تر بدات‪ ،‬ئەو كەسە خۆشەویستە چ جوو‬ ‫بێت یان ناجوو كە پاداشتی خۆی وەردەگرێت‪.‬‬ ‫بەهای مرۆڤ لە جوودا ئەوەندەیە كە لە زمانی عیبری دا وشەی (ئادەم)‬ ‫كە زمانی عەرەبی ئەوەی لە عیبرییەوە وەرگرتووە وەك ناو لە سەر مرۆڤ‬ ‫دادەنرێت و ئەوەش وەك رێزێكەوە بۆ مرۆڤ كە هەموو مرۆڤەكان لە یەك‬ ‫شتن و بەرەو یەك ئاراستە دەڕۆن‪ ،‬ئەم وشەیە هەرگیز كۆ ناكرێتەوە و بە‬ ‫شێوەی تاك بە كار دێت و دەنووسرێت چونكە كاملبوونی مرۆڤ و ئاشتی و‬ ‫وەفاداری تەنها لە رێگای یەكبوونەوە دروست دەبێت‪.‬‬ ‫لە ئاینی جوودا كەسێك بە هۆی بیر وباوەڕیەوە روانەی بەهەشت یان‬ ‫جەهەنەم ناكرێت‪ .‬لە روانگەی جوووە هەموو مرۆڤەكان یەك ریشەیان هەیە‬ ‫و فەلسەفەی خوڵقاندن و ژیانی مرۆڤ لەم ئاراستەیەدا كاملبوون و گەیشتنە‬ ‫بە جیهانی نەمری‪ .‬لە روانگە جوو هەموو مرۆڤێك هەر لە پێغەمبەرانەوە‬ ‫بگرە تا مرۆڤەكانی تر شیاوی هەڵەكردنن‪ ،‬هیچ كەسێك لەویتر وەبەرتر نیە و‬ ‫تەنها جیاوازی لەمەدایە كە هەرچەند كەسەكان زیاتر وریا بن ئاستی كۆمەڵگە‬ ‫بەرامبەر بە رەفتاری ئەو كەسە جیاواز دەبێت‪ ،‬لەوڕوەوە لە جوودا سزای‬ ‫كەسێكی پایەبەرز لەگەڵ كەسێكی ئاساییدا بە یەك شێوەیە‪.‬‬ ‫لە روانگەی جوو هیچ كەسێك مافی ئەوەی نیە كڕنۆش بۆ پێغەمبەران‬ ‫بەرێت و پەرەستشیان بكات‪ .‬چونكە ناخی مرۆڤ لە ناخی خوڵقێنەرەوە‬ ‫نزیكە‪ ،‬پاش تێپەڕبوونی دۆخە رۆحیەكان دەتوانێ لەم جیهانەدا بگاتە‬ ‫هەتاهەتاییبوون‪ ،‬بەاڵم هەرگیز پەرەستش ناكرێت‪ .‬لە پەرەستشگەی جوودا‬ ‫هیچ جۆرە وێنە و پەیكەرەیەك دانانرێت‪ ،‬هیچ جوویەك لەو شوێنەی كە‬ ‫پەیكەر یان وێنەیەكی مرۆڤ یان ئاژەڵ دانرابێت ناتوانێ نوێژ بكات‪.‬‬ ‫باپیرانی جوویەكان‪:‬‬ ‫پێكهاتنی نەتەوەیەك بە ناوی بەنی ئیسراییل دەگەڕێتەوە بۆ پێش‬ ‫مووسای پێغەمبەر كە پێی دەوترێت (كەلیموڵاڵ) و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 43‬‬

‫ئیبراهیمی پێغەمبەر (‪ )3750‬ساڵ پێش ئێستا‪ .‬ئیبراهیم لە شاری ئوور‬ ‫نزیك لە رووباری فرات لە بابل لەدایك بوو‪ ،‬سەرەتا ناوی ئابرام بوو‪ .‬منداڵی‬ ‫مێژوو بوو كە لە رێگای بت فرۆشتن بژێوی ژیانی دەردەهێنا‪ .‬ئابرام هەر لە‬ ‫منداڵییەوە ناكۆك بوو لەگەڵ باوكیدا كە بتی دەفرۆشت‪ .‬دەرەنجام لە سەر‬ ‫باوەڕی خۆی دەستی كرد بە فێركاری خەڵك‪.‬‬ ‫ئابرام هەوڵیدا باوكی بت نەفرۆشێت و نەیپەرەستێت‪ .‬رۆژێكیان كە بە تەنها‬ ‫لە دوكانی باوكیدا دەبێت و هەموو بتەكانی شكاند و تەنها بتە گەورەكەی‬ ‫هێشتەوە پاشان تەورەكەی نایە سەر شانی بتە گەورەكە‪ .‬كاتێك باوكی‬ ‫گەڕایەوە و ئەو دیمەنەی بینی لە ئابرامی پرسی «چی روویداوە»‪ ،‬ئابرام‬ ‫وتی‪« :‬بتەكان كەوتنە گیانی یەكتر و بتە گەورەكە ئەوانی تر تێكشكاند»‪.‬‬ ‫باوكی وتی‪« :‬زۆر گاڵتەئامێزە‪ .‬ئەم بتانە زیندوو نین و هێزیان نیە تا دەست‬ ‫بدەنە كارێكی وا‪ ».‬پاشان ئابرام وەاڵمی دایەوە‪« :‬كەواتە بۆچی ئەوانە‬ ‫پەرەستش دەكەیت‪».‬‬ ‫دەرەنجام تاقانە خواكەی ئابرام پێی وتبوو‪ :‬ئەگەر خانوو و شوێنەكەی‬ ‫بەجێ بهێڵێت‪ ،‬خواوەند نەتەوەیەكی گەورەی بۆ دابین دەكات و بەرەكەتی‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫پێدەدات‪ .‬ئابرام وەاڵمی خوا تاقانەكەی خۆی دایەوە و رۆیشت‪ ،‬لەو كاتەوە‬ ‫هاوپەیمانی لە نێوان نەتەوەی جوو و خوا دروست بووە‪ .‬ئەم هاوپەیمانییە لە‬ ‫جوودا گرنگییەكی بنیاتییە چونكە پەیمانێكیان لەگەڵ خوادا هەیە كە بریتیە‬ ‫لە ماف و ئەركی هەردووال بە هۆی پەیمانەكەیانەوە‪ .‬بە تێپەڕبوونی كات‬ ‫بارودۆخی ئەم پەیمانە روونتر بووە و دەرەنجام تەوراتیان بۆ دابین كرا‪ .‬ئابرام‬ ‫بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت شایانی ئەم پەیمانەیە دەبوایە دە تاقیكردنەوەی تێپەڕ‬ ‫بكردبا كە یەك لەوانە بەجێهێشتنی ماڵ و شوێنەكەی بوو‪.‬‬ ‫ئابرام خەمی ئەوەی لە دڵ بوو بەسااڵچوو بوو لە هەمان كاتدا منداڵی‬ ‫نەبوو‪ .‬هاوسەرە دڵسۆزەكەی ناوی سارا بوو دەیزانی كە تەمەنی دووگیانی‬ ‫نەماوە و بۆیە پێشنیاری كارەكەرەی خۆیانی بە ئابرام كرد كە بیكاتە‬ ‫هاوسەری خۆی تا منداڵی لێبێت‪ .‬لە سەر ئەم چیرۆكانە هاجەر كچی فیرعەون‬ ‫بووە كە لەو سەردەمەدا كە لە میسر كاری كردووە پێی دراوە‪ .‬هاجەر كوڕێكی‬ ‫بۆ ئابرام هێنا ناوی ئیسماییل بوو كە هەم موسلمانەكان و هەم جووكان بە‬ ‫جەد و گەورەی عەرەبەكانی دەزانن‪.‬‬ ‫كاتێك ئابرام ‪ 100‬سااڵن بوو‪ ،‬سارا تەمەنی ‪ 90‬سااڵن بوو‪ .‬خوا بەڵێنی‬ ‫كوڕێكی بە سارا دا‪ .‬خوا ناوی ئابرامی گۆڕی بۆ ئیبراهیم كە لە عیبری دا‬ ‫بە واتای «باوكی خەڵكی زۆر» و ناوی سارای گۆڕی بە سارا بە واتای‬ ‫(شازادەی من)‪ .‬سارا بۆ ئیبراهیم كوڕێكی بوو ناویان نا ئیسحاق كە بە‬ ‫واتای پێكەنینە و هێمای دڵخۆشی و شایی ئیبراهیم بوو بە هۆی لەدایكبوونی‬ ‫ئیسحاقەوە‪ .‬ئیسحاق جەد و گەورەی نەتەوەی جوویە‪.‬‬

‫ئیسحاق دەیەمین و دژوارترین تاقیكردنەوەی ئیبراهیم بوو‪ :‬خوا بە ئیبراهیم‬ ‫وتبوو كە ئیسحاق قوربانی بكات‪ .‬لە سەر بڕوای جووكان ئیسحاق دەیزانی‬ ‫دەبێ قوربانی ببێت‪ ،‬بەاڵم هیچ بەرگرییەكی لە خۆی نەكرد و لەوڕوەوە‬ ‫ئامادەیی خۆی پیشان دا‪ .‬لە دوایین ساتەكاندا خوا فریشتەیەكی ناردووە تا‬ ‫لە بری ئەو قوربانیی بكەن و بەرگری لەو قوربانییە بكرێت‪ .‬ئاینی جوو ئەم‬ ‫چیرۆكە وەك هێمایەك لە خواوە دەهێننەوە كە ناكۆكە لەگەڵ قوربانیكردنی‬ ‫مرۆڤەكان‪.‬‬ ‫پاشان ئیسحاق لەگەڵ (ربەكا) هاوسەرگیری كرد كە دوانەیەكی كوڕی بۆ‬ ‫هێنا بە ناوی (یاقوو) و (عیسوو)‪ .‬یاقوو چوار ژنی هێنا و دوانزە كوڕی‬ ‫بوو‪ .‬بە پێی ت��ەورات یاقوو پاش چەندین ساڵ كاركردن بۆ كوڕی مامی‬ ‫خۆی و دووری لە خێزانەكەی گەڕایەوە بۆ نیشتمانەكەی و ویستی لەگەڵ‬ ‫عیسووی برایدا ئاشت ببێتەوە‪ .‬یاقوو پێش ئەوەی بڕوات بۆ الی براكەی‪،‬‬ ‫هەموو هاوسەر و كوڕ و دارایی و كەلوپەلەكەی ناردە ئەوبەری رووبارەكە‬ ‫تا بە تەنها شەو بە سەر بەرێت‪ .‬ئەو شەوە تا دەمەوبەیانی لەگەڵ پیاوێكدا‬ ‫موناقشەی كرد‪ .‬بەیانی دەركەوت ئەو كەسە فریشتەیە و یاقووی كردووەتە‬ ‫كەسێكی پیرۆز كە لە وشەدا یاقوو بە واتای (ئەو كەسەیە كە لەگەڵ خوادا‬ ‫زۆرانبازی كردووە) یان (پاڵەوانی خوا)‪ .‬جووكان چونكە نەوەی (یاقوو)ن بە‬ ‫بەنی ئیسراییل دەناسرێن‪ .‬دوانزە كوڕەكەی یاقوو جەد و گەورەی نەتەوەی‬ ‫ئیسراییلن كە یوسف یەكێك لەو كوڕانەیە و خێڵەكانی ئیسراییل بەو ناوانەوە‬ ‫ناو نراون‪.‬‬

‫‪44 Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011‬‬

‫برا گەورەكانی یوسف بەخیلی پێدەبەن چونكە یاقوو بە خۆشەویستترین‬ ‫كوڕی خۆیی دادەنا و خەونی بەوەو بینیبوو كە یوسف رێبەرایەتی براكانی‬ ‫دەكات‪ .‬براكانی (یوسف)یان لە بازاڕی كۆیلەكاندا فرۆشتیانە كۆیلەكڕەكان‬ ‫و باوكیان بەوە رازی كرد كە یوسف مردووە‪ .‬یوسف گەیەنرایە میسر و‬ ‫چونكە لە لێكدانەوەی خەوندا زۆر كارامە بوو بردیانە دەرباری فیرعەون‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا بنەماڵەی یوسف لە میسردا جێگیر بوون‪ ،‬بەاڵم بە تێپەڕبوونی‬ ‫كات نەوەكانی لەم واڵتەدا بوون بە كۆیلە و لە ژێر دەسەاڵتی فیرعەونەكانی‬ ‫میسردا سەردەمانێكی زۆر دژواریان تێپەڕاند‪ .‬بە پێی تەورات نەتەوەی بەنی‬ ‫ئیسراییل بە شێوەی پەرجۆئاسا لە ژێر دەسەاڵتی فیرعەون و میسر رزگاریان‬ ‫بوو‪ .‬ئەم نەتەوەیە لە رێپێوانێكی درێژخایەن گەیشتنە دەشتی سینا‪ .‬لێرەدا‬ ‫بوو كە خوا بووە هاوپەیمانی نەتەوەی جوو‪ :‬ئەگەر من پەرەستش بكەن و‬ ‫لەم هاوپەیمانییە پەیڕەوی بكەن‪ ،‬دەبنە خۆشەویستترین نەتەوە و نەتەوەی‬ ‫پیرۆز‪ .‬تەورات لە الی جووكان كتێبی ئاسمانییە و بەنی ئیسراییل تێكڕا‬ ‫وتیان‪« :‬ئەو شتەی خوا وتوویەتی ئێمە جێبەجێی دەكەین‪».‬‬ ‫پاش مردنی مووسای پێغەمبەر جێگرەكەی كە ناوی (یووشەع) بوو‬ ‫جووكانی هێنایە واڵتی پیرۆز و لەوێ ژیانیان دەست پێكرد و حكومەتیان‬ ‫پێكهێنا‪ ،‬پەرەستشگەی (ئورشەلیم)یان لە سەردەمی (سلێمان)ی پاشا‬ ‫بینا كرد‪ .‬جووكان پاش ‪ 850‬ساڵ نیشتەجێبوونیان لەو خاك و ئاوە بە‬ ‫دەستی (بەختونەسر) فەرمانڕەوای بابل دەست بە سەر كران و بە كۆیلەیەتی‬ ‫بردیانیان و دوای ‪ 70‬ساڵ بە فەرمانی كورەش پاشای ئێران دەرفەتیان‬ ‫پێدرا بگەڕێنەوە واڵتی خۆیان و دیسانەوە پەرەستشگەی ئورشەلیم بینا‬ ‫بكەنەوە‪ .‬پەرەستشگەی دووهەم پاش ‪ 420‬ساڵ (‪ 68‬بۆ ‪)70‬ی زایینی لە‬ ‫الیەن رۆمیەكانەوە وێران كرا‪ ،‬جووكان لە سەرانسەری ئەوروپادا پەرش و‬ ‫باڵو ببوونەوە‪.‬‬ ‫جوویەكانی ئەشكنازی و سەفارادی‪:‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 20 Feb 2011 45‬‬

‫جووی ئەشكنازی بەو جوولەكانە دەوترێت كە بنەچەیان دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬فەرەنسا و ئەوروپای رۆژهەاڵت‪.‬‬ ‫جووی سەفاردی بەو جوولەكانە دەوترێت كە بنەچەیان دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەسپانیا‪ ،‬پورتوگال‪ ،‬ئیتالیا‪ ،‬ئەفریقای باكوور و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫تا سەدەی پانزەهەمی زاینی نیوەدوورگەی ئیبری (ئەسپانیای ئەمڕۆ)‪،‬‬ ‫باكووری ئەفریقا و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست هەموویان لە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫موسڵماندا بووە كە بە گشتی ئیجازەیان بە جووكان دەدا لەم ناوچانەدا‬ ‫هاتۆچوو بكەن‪ .‬كاتێك پاشای كاسولیكی ئەسپانیا فەرمانی دەركرد جووكانی‬ ‫ئەم واڵتە لە ساڵی (‪)1493‬ی زاینی دەربكرێن‪ ،‬زۆربەی جووكان پەنایان‬ ‫بردە بەر كۆمەڵگەكانی تری جوونشین وەك هۆڵەندا‪ ،‬ئیتالیا‪ ،‬نیوەدوورگەی‬ ‫باڵكان‪ ،‬توركیا‪ ،‬باكووری ئەفریقا و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫وشەی ئەشكنازی لە وشەی عیبری سەدەی ناوەڕاست وەرگیراوە بە‬ ‫واتای (ئەڵمان)ە و سەفاردی لە وشەی عیبری بۆ ئەسپانیەكان وەرگیراوە‪.‬‬ ‫ئەشكنازی و سەفاردییەكان لەبارەی یاسای گشتی و تەورات و بنەمای‬ ‫ئاینیانەوە هیچ جۆرە ناكۆكی و جیاوازییەكیان نییە‪ .‬بیر وباوەڕی جووكانی‬ ‫سەفاراد لە بنەمادا هاوشێوەی قوتابخانەی ئورتودۆكسی جوویە‪ ،‬هەرچەند‬ ‫لێكدانەوەی سەفاردییەكان لە شەریعەتی جوو (هەالخا) هەندێ جیاوازییان‬ ‫لەگەڵ ئەشكنازییەكاندا هەیە‪ .‬بۆ نموونە لە چەژنی (پەسەح)دا جوو‬ ‫سەفاردییەكان دەتوانن برنج و گەنمەشامی و فاسۆلیا بخۆن‪ ،‬لە حاڵێكدا‬ ‫ئەشكنازییەكان ئەو خواردنانە ناخۆن‪.‬‬ ‫لە روان��گ��ەی مێژووییەوە سەفاردییەكان بەرامبەر هاوئاینیەكانیان‬ ‫(ئەشكنازییەكان) زیاتر تێكەڵ بە كلتوری غەیرەجوو بوون‪ .‬لە ئەوروپای‬ ‫مەسیحی دا ئەو شوێنانەی جووی ئەشكنازی تیا نیشتەجێن‪ ،‬هەستی دژە جوو‬ ‫باوە‪ ،‬لەمڕوەوە جووكان زیاتر گۆشەگیرن‪ .‬لە واڵتانی ئیسالمیدا كە شوێنی‬ ‫ژیانی زۆربەی جوو سەفاردییەكان بووە‪ ،‬جووكان كلتور و فەرهەنگی خۆیان‬ ‫بە ئاسانی بەڕێوە دەبەن و كاریگەریان هەبووە و كاریگەریان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫جیا لەمانەش مەراسیمی نوێژكردنی ئەم دوو گروپە لە جوودا هەندێ‬ ‫جیاوازی هەیە و هەر یەكەیان بەش بە حاڵی خۆیان كەڵك لە مۆسیقای‬ ‫جیاواز وەردەگرن‪ .‬جلوبەرگی رۆژانی چەژن و هەندێ دابونەریتی خواردنی‬ ‫سەفاردییەكان جیاوازە لەگەڵ ئەشكنازییەكاندا‪.‬‬ ‫زمانی (ییدیش) كە زۆر كەس ئەوە بە زمانی نێودەوڵەتی جوو دەناسێت لە‬ ‫راستیدا تایبەتە بە ئەشكنازییەكان و هەروەها سەفاردییەكان زمانی تایبەتی‬ ‫خۆیانیان هەبووە بە ناوی (الدینۆ)‪ .‬ییدیش پێكهاتەیەكە لە زمانی عیبری و‬ ‫ئەڵمانی‪ .‬الدینۆ پێكهاتەیەكە لە زمانی عیبری و ئەسپانیایی‪.‬‬

‫ئا‪ :‬عەلی ئەكبەر مەجیدی‬

‫ئێستا كتێبی (داود بن گۆریۆن)‪ ،‬ئەو پیاوەی دەوڵەتێكی‬ ‫بنیات نا‪ ،‬لە زمانی هۆڵەندییەوە وەرگێڕدراوە و لە‬ ‫كوردستان چاپ و باڵو كراوەتەوە‬

‫كتێبێكی نایابە دەربارەی ئەو‌ پیاوە مەزنە‪ ،‬دەربارەی خەباتی ‪ 50‬ساڵەی گەلی جوو‌ و دروستكردنی دەوڵەتی ئیسڕائیلە‪ ،‬دەربارەی‬ ‫وانەكانی سەركردەیە‪ .‬ئەم كتێبە نە‌ تەنیا بۆ رۆشنبیری كو‌رد‪ ،‬بەڵكو بۆ سیاسەتوانانی كوردیش زۆر گرینگە‪ ،‬سەرباری ئەوەش هەوڵێكە بۆ‬ ‫راستكردنەوەوی ئەو دەنگۆ نەرێنیانەی لە‌ڕیگەی عەرەب و تورك و فارسەو‌ە لەسەر گەلی جوو‌بالو دەكرێتەوە‌‪.‬‬ ‫لە وەرگێرانی‪ :‬شەفیقی حاجی خدر‬