goware israel-kurd-no-22

‫‪56‬‬ ‫مانگنامه‌یه‌کی سیاسیی گشتییه‬ ‫گرینگی ب ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫کورد و ئیسرائیل ده‌دات‬

‫خاوه‌ن ئیمتیاز‪ :‬داود باغستانی‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‪ :‬مه‌ولوود ئافه‌ند‬

‫بەرێوەبەری نووسین‪:‬‬

‫شێرزاد عومەر مەحمود‬

‫بۆ په‌یوه‌ندی‪:‬‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬ ‫‪info@israelkurd.com‬‬ ‫‪g.israelkurd@gmail.com‬‬ ‫‪+964 750 405 2788‬‬

‫په‌یوه‌ندییه‌کان ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫سه‌رنووسه‌ره‌وه‌ ده‌بن‬

‫تێبینی‪:‬‬ ‫به‌شێک له‌ بابه‌ته‌کانی ئه‌م ژماره‌ی ‌ه‬ ‫کۆکراوه‌ی چوار ژماره‌ی پێشوو ‌ه‬ ‫ک ‌ه چاپ نه‌کرابوو‪.‬‬

‫ئایا جوویەكان دەناسن؟‬

‫کنێسێتی ئیسرائیل بە فەرمی پێشوازی لە‬ ‫سەرۆكی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد كرد ‪2 ..................................................................‬‬ ‫دۆستایەتی شەرم و ترسی ناوێت! ‪4 .......................................................................‬‬ ‫مێژووی كوردە جوویەكان لە كوردستانی عێراق ‪6 ...................................................‬‬ ‫كەركووك و قودس‪ ..‬دوو شار لە ئاوێنەیەكدا ‪12 ............................................‬‬ ‫كورد و جوو‪ ...‬هۆلەكۆست و ئەنفال ‪25 ...................................................................‬‬ ‫محەمەدئەمین پێنجوێنی‪:‬‬ ‫پێویستە ئیسرائیل داوای لێبوردن لە كوردی باكوور بكات ‪27 ..................................‬‬ ‫قانوونی لێسەندنەوەی رەگەزنامە لە جوویەكانی عێراق ‪30 ........................................‬‬ ‫مام عەزیز باس لە كارەساتی ژیانی لە عێراق دەكات ‪34 ..........................................‬‬ ‫د‪.‬مۆردەخـــای زاكێن‪،‬‬ ‫ڕاوێژكاری پێشووی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بۆ مافی كەمینەكان ‪37 ...................‬‬ ‫جوویه‌کانی عێراق و خەونی گەڕانەوە ‪40 ...................................................................‬‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪ :‬هیچ فاكتەرێكی ناوخۆیی‬ ‫لە گەڕانەوە كوردە جوویەكان بۆ هەرێمی كوردستان رێگر نییە ‪46 ...........................‬‬ ‫هۆكارەكانی دژایەتی و نەفرەت بەرامبەر بە جوو ‪49 .................................................‬‬ ‫ئایا جوویەكان دەناسن؟ ‪56 .....................................................................................‬‬ ‫جوویەكان و ناسنامەی ئایینی و نەتەوەییان ‪62 .......................................................‬‬ ‫ستراتیژی نەتەوەیی ئیسرائیل‬ ‫دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسالمیی ئێران ‪65 ........................................................‬‬ ‫پڕۆژه‌ی دابه‌شكردنه‌وه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‬ ‫و له‌دایكبوونی واڵتانی نوێ ‪68 ................................................................................‬‬ ‫رۆژهەالتی ناوەڕاستی نوێ‬ ‫و مه‌ترسییه‌کانی ئێران لە رۆانگەی بەرپرسانی ئیسرائیلەوە ‪75 ................................‬‬ ‫ئەحمەدی نه‌ژاد لەگەڵ رۆژنامەنووسێكی ئیسرائیلی وێنە دەگرێت ‪78 .......................‬‬ ‫داهاتی نەوتی عێراق لە بانكەكانی ئیسرائیل ‪81 .......................................................‬‬ ‫نەوت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫دوژمنی دیموكراسی و پشتیوانی دیكتاتۆرەكان ‪86 ...................................................‬‬ ‫ئیسرائیل پێشكەوتووترین نموونەی دیموكراسی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ‪90 .......................................................................................‬‬ ‫ئەدەبی ئیسرائیل‪ ...‬پردەێك لە نێوان تەورات و ژیاندا ‪93 .......................................‬‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪:‬‬ ‫«گەلی كورد نابێتەوە بە سەربازی هیچ واڵتێك» ‪97 ...............................................‬‬ ‫ئیسرائیل‪ -‬كورد بەرامبەر ئێران مەبەستی خۆی پێكا ‪100 .........................................‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫کنێسێتی ئیسرائیل بە فەرمی پێشوازی لە‬ ‫سەرۆكی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد كرد‬ ‫ریوڤین ریڤلین‪ ،‬سه‌رۆکی کنێسێتی ئیسرائیل و داود باغستانی‬

‫سەرۆكی دەزگ��ای ئیسرائیل‪-‬كورد بەسەردانێكی فەرمی گەیشتە‬ ‫ئیسرائیل و بە فەرمی لەالیەن سەرۆكی کنێسێتی ئیسرائیلەوە پێشوازی‬ ‫لێكرا‪ ،‬لەو سەردانەدا كە زیاتر پەیوەندی هەبوو‪ ،‬بە كار و چااڵكییەكانی‬ ‫دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لە كوردستان و ئیسرائیل بە مەبەستی زیاتر‬ ‫پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی كولتووری و رۆشنبێری و سیاسی‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئامانج و پرۆژەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لە ئیسرائیل و ناساندنی‬ ‫ئامانجەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد بوو‪.‬‬ ‫هەر لە میانەی سەفەرەكەیدا داود باغستانی له‌گه‌ڵ بەرێز ریئوڤین‬ ‫ریڤلین سەرۆكی کنێسێتی ئیسرائیل كۆبوونەوە و لەو دانیشتنەدا‬ ‫لە بەگشتی باسی رەوەش��ی كورد كراوە و هەروەها ناساندنی كار و‬ ‫چاالكییەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لە كوردستان كە ماوەی دوو ساڵە‬ ‫كار دەكات لەسەر گەشەپێدانی پەیوەندی و دروستكردنی دۆستایەتی لە‬ ‫نێوان گەلی كورد و جوو لە رووی رۆشنبیری و كولتوری لە كوردستان‬ ‫و ئیسرائیل‪.‬‬ ‫هەر لەو چوارچێوەیەدا لە الیەن ریوڤین ریڤلین‪ ،‬سەرۆكی کنێسێتی‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬دامەزراندنی دەزگ��ای ئیسرائیل‪-‬كورد لە كوردستان بە‬

‫هەنگاوێكی گرنگ و مێژووی وەسفكراوە‪ ،‬هەروەها لە بەشێكی تری‬ ‫كۆبوونەوەكەدا سەرۆكی کنێسێتی ئیسرائیل‪ ،‬باسی لە رەوشی كوردستان‬ ‫كردوە و ئەزموونی دیموكراسی كوردستان و پێشكەوتنەكانی بە گرنگ‬ ‫لەقەلەمداوە‪ ،‬هەروەها باسی ئەوەشی كردوە كە كورد و سەركردەكانی‬ ‫هەولێ زۆردەدن بۆ بەرەو پێشبردنی ئەو دەستكەوتانی لە دوای پرۆسەی‬ ‫ئ��ازادی عێراقەوە بەدەستیان هێناوە‪ ،‬كوردستان ئێستا لە قۆناغی‬ ‫ئەزموون كردنی دیموكراسی دایە و پەیویستە كە گەلی كورد زیاتر كار‬ ‫بكات بۆ گەیشتن بە ئامانجەكانی و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی‬ ‫كوردی‪ ،‬بوونی قەواریەكی سەربەخۆی كوردی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫گەرنگە بۆ ئیسرائیل وزیاتر گەشەپێدانی سەقامگیری لە ناوچەكدا‪.‬‬ ‫ریوڤین ریڤلین سەرۆكی کنێسێتی ئیسرائیل هەر لەو چاوپێكەوتندا‬ ‫ئەوەشی راگەیاندوە كە ئامادەیە سەردانی هەرێمی كوردستان بكات و‬ ‫لە پەرلەمانی كوردستاندا بە شێوەیەكی فەرمی داوای دروستبوونی ئەو‬ ‫پەیوەندیە بكات‪.‬‬ ‫هەر لە دەرێژی ئەو سەردانەدا بۆ ئیسرائیل‪ ،‬داود باغستانی‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد‪ ،‬چاوی بە شلۆمۆ بن عەمار‪ ،‬سەرۆكی روحیی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫‪2‬‬

‫هەموو حاخامەكانی ئیسرائیل كەوت‪ .‬لەو دانیشتنەدا باس لە كارەساتەكانی‬ ‫هەر دوو نەتەوەی كورد و جوو كرا‪ .‬سەرۆكی روحیی حاخامەكانی‬ ‫ئیسرائیل زۆر بە گرینگییەوە باسی لە دروستبوونی كولتوورێكی نوێ‬ ‫لە رووی تۆلێرانس و یەكتر قەبووڵكردنی هەموو ئایینەكان لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست كرد و دەبێ ئەو فۆرمە لە پێكەوەژیانی ئایینەكان لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا دروست بكرێت و چیتر رێگە نەدرێ ئایین و موقەدەساتی هیچ‬ ‫نەتەوەیەك ببێتە رێگر لە پێش دروستبوونی ئەو كولتوورەدا‪.‬‬ ‫شلۆمۆ بن ئەمار‪ ،‬سەرۆكی روحی حاخامەكانی ئیسرائیل و جیهان‪،‬‬ ‫خۆشحاڵیی خۆی بەو سەردانەی سەرۆكی دەزگای (ئیسرائیل‪-‬كورد)‬ ‫دەربڕی و هەروەها دەزگای (ئیسرائیل‪-‬كورد) و گۆڤاری (ئیسرائیل‪-‬‬ ‫كورد)ی بە قۆناغێكی زێڕێن لە دروستكردنی پردی پەیوەندیی نێوان‬ ‫گەلی كورد و جوو لە قەڵەم دا و پێی وایە پێویستە ئەو پەیوەندییە لە‬ ‫كات و سەردەمی ئێستادا كاری بۆ بكرێت‪ ،‬چونكە هەردوو گەلی كورد و‬ ‫جوو زۆر خاڵی هاوبەشیان هەیە كە دەتوانێ ببێتە بنەمایەكی بەهێز لە‬ ‫دۆستایەتیی ستراتێژی لە ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫قۆناغێكی مێژوویی بۆ پەیوەندی نێوان كورد و ئیسرائیل‪:‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد دەزگایەكە سەرەتاكانی ساڵی ‪ 2009‬لەالیەن بەڕێز‬ ‫داوود باغستانی هاتە دامەزراندن‪ ،‬ئیسرائیل‪-‬كورد پەیامێكی دیار و‬ ‫بەرچاوی هەڵگرتووە و كار لەسەر بەرژەوەندییە هاوبەشەكانی ناڤبەر‬

‫ئیسرائیل و كوردستان دەكات و چەند پرسگەلێكی تری نێوان ئەو دوو‬ ‫الیەنە بەگرینگ وەردەگرێ‪.‬‬ ‫كرانەوەی دەرگایەك بۆ گفتوگۆ كردن لەسەر پرسی پەیوەندی كورد‬ ‫و ئیسرائیل كە سااڵنێكی زۆرە بۆتە خەونی هەموو كورد لە هەموو‬ ‫پارچەكانی كوردستان‪ ،‬بە دروستبوونی دەزگ��اری ئیسرائیل‪-‬كورد لە‬ ‫كوردستان كە دوو ساڵ بەسەر تەمەنی ئەو دەزگایەدا دەرباز دەبی و‬ ‫لەو ماوەیەشدا سەرەرای هەموو كۆسپ و لەمپەرەكانی بەردەم كار و‬ ‫چااڵكیەكانی ئەو دەزگایە لە كوردستان بەاڵم توانیویەتی هەنگاوی زۆر‬ ‫گرنگ لە چوارچێوەیەی دروستبوونی پەیوەندی كورد و ئیسرائیل دا‬ ‫هەڵبگری و كار لەسەر خەونی نزیكی ‪ 300‬هەزار لە برا كورد جوویەكان‬ ‫كە سەردەمانێك لەسەر ئەو نیشتمانە ژیاون و ئێستا ئەو خاكە بە‬ ‫نیشتمانی دووهەمی خۆیان دەزان وئامادەن بگەرێنەوە بكات‪ ،‬پەیوەندی‬ ‫كورد و ئیسرائیل كە لەزۆر الیەنەوە هەمیشە پەردە پۆش كراوە و‬ ‫دەسەاڵتی سیاسی كوردیش هەمیشە خۆی لەو پرسە بەدوور گرتوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تا ئێستا كورد و كوردستان بە ئیسرائیلی دووهەم لە الیەن فارس‬ ‫و عەرەب و توركەكانەوە پێناسەكراوە و كورد بەوەی محكووم كراوە كە‬ ‫پەیوەندی هەیە لەگەل دەوڵەتی ئیسرائیل‪.‬قۆناغی كرانەوەی نێوان دوو‬ ‫نەتەوەی بێ دۆستی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست (كورد و جوو) لە ماوەی ئەو‬ ‫دووساڵەی چاالكیەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لە كوردستان لە زۆر‬ ‫الیەنەوە گۆرانی بەسەردا هاتووە‪.‬‬

‫شلۆمۆ بن عه‌مار‪ ،‬سه‌رۆکی سه‌رۆکی روحی حاخامه‌کانی ئیسرائیل و داود باغستانی‬

‫‪3‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫سەرنووسەر‬

‫دۆستایەتی‬ ‫شەرم و ترسی ناوێت!‬ ‫مەولوود ئافەند‬

‫دۆستایەتی خەسڵەتێكی دێرین و رەسەنی نەتەوەیی ئێمەیە‪ ،‬لە دێرزەمانەوە كورد‬ ‫بە دۆستایەتی ناسراوە و ناوبانگی دەركردووە‪ ،‬هەمیشە كورد دەستی دۆستایەتی‬ ‫بۆ بەرامبەرەكەی درێژ كردووە تا ئەو ئاستەی زۆربەی جاران زەرەرمەند بووە‪،‬‬ ‫چونكە نەیتوانیوە بەرژەوەندیی خۆی لە أێگەی ئەو دۆستایەتییەوە مسۆگەر بكات‪.‬‬ ‫هەمیشە الیەنی یەكەم كە بەرژەوەندییەكانی لەدەست دابێت یان كەوتبێتە مەترسی‬ ‫و هەڕەشەوی جددییەوە‪ ،‬ئێمەی كورد بووین‪ .‬چونكە فەلسەفەی دۆستایەتی لە‬ ‫رووی زانستییەوە نازانین و لە هونەری دۆستایەتی و پەیوەندییەكاندا كۆڵەوارین‪ .‬لە‬ ‫سیاسەتی نێودەولەتی و هاوكێشە ئاڵۆزەكاندا ئێستا دارەدارەمانە و تازە خەرێكە‬ ‫دەكەوێنە سەر پێ و لێرە و لەوێوە دەستمان دەگیرێت‪.‬‬ ‫ئێمەی كورد بەو پەڕی دڵسۆزییەكی ناشارەزایانەوە دۆستایەتی بنیاد دەنێن‪.‬‬ ‫بۆیە هەمیشە الیەنی بەرامبەر یان زەرەری لێ داوین یان تەنیا بەجێی هێشتووین‪،‬‬ ‫چونكە ئێمە نەمانزانیوە مامەڵە لەتەك ئەو دۆستایەتییەدا بكەین‪ ،‬یان تا گەیشتین‬ ‫بە ئامانجە گرینگ و ستراتیژەییەكانمان بیپارێزین‪ ،‬چونكە هەمیشە بە ترس و‬ ‫شەرمەوە رووب��ەڕووی ئەو دۆستایەتییە دەبینەوە یان بە دڵەڕاوكێ و گومانەوە‬ ‫رۆژگاری لەگەڵدا بەسەر دەبەین‪ .‬زۆربەی جارەكان بە هۆی هەڵەی كوشەندەی‬ ‫خۆمانەوە خەریك بووە نەك ئەو دۆستایەتییە‪ ،‬بەڵكو نەتەوەكەشمان دووچاری‬ ‫نوشوستی و بەرەو فەنابوون بەرین‪ ،‬وەك پەیوەندیی كورد و ئاتاتورك‪ ،‬پەیوەندیی‬ ‫شۆرشی كورد و ئەمریكا‪ ،‬پەیوەندیی كورد و یەكیەتیی سۆڤیەتی پێشوو و گەلێك‬ ‫پەیوەندی و هاوكێشەی تری لەم شێوانە‪.‬‬ ‫واڵتانی دراوسێ كورد بە عەرەب‪ ،‬تورك و فارسەوە هەموویان لەگەڵ یەكتری‬ ‫ناكۆكن‪ ،‬بەاڵم هەمووشیان بۆ دژایەتیكردنی گەلی كورد و ئەزموونی ئێستای‬ ‫هەرێمی كوردستان دەستیان لە دەستی یەكتردایە‪ .‬هەمیشە هەوڵ دراوە لە رێگەی‬ ‫ئابووری و بەرهەمهێنانەوە لە كوردستان ئالیانسی پەیوەندییەكانی كورد تەسكتر‬ ‫بكەنەوە‪ ،‬نموونەی هەرە بەرچاویش ئێرانە‪ ،‬كە دیەوەی هەژموونی خۆی بەسەر‬ ‫كوردستان و عێراقدا بسەپێنێ و كوردستانیش بخانە نێو بازنەی تەنگەژەكانی‬ ‫خۆیەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەمرۆ ئیسرائیل راستەوخۆش پشتگیری لە ئەزموونی ئێستای كورد‬ ‫نەكات‪ ،‬ناڕاستەوخۆ پشتیوانی لێ دەكا‪ ،‬هەروەك چۆن تسیپی لیڤنی‪ ،‬وەزیری‬

‫دەرەوەی پێشووی ئیسرائیل و سەرۆكی پارتی كادیما لە چاوپێكەوتنی گۆڤاری‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورددا‪ ،‬گوتی‪« :‬دۆستی داهاتووی ئێمە گەلی كوردە»‪ ،‬ئاشكراشە كە‬ ‫زۆربەی رۆشنبیران و شارەزایان لە بواری سیاسەتی ناوچەكە درك بەم راستییە‬ ‫دەكەن كە گەلی كورد بۆ پارێزگاریكردن لە مافە رەواكانی دەبێ تەنیا پشت بە‬ ‫دەوڵەتی ئسرائیل ببەستێت‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوەی ئەو پەیوەندییانە هەمیشە هاوسەنگ نەبوون و ئێمەش تێیاندا‬ ‫الیەنی شەرمن و الواز و ترسنۆك بووین‪ ،‬بۆیە نەماتوانیوە ئەو پەیوەندییە بۆ خۆمان‬ ‫و بەرژەوەندیی خۆمان بەكار بهێنین‪ .‬بۆ نموونە ئەگەر ئاوڕێكی خێرا لە شۆرشی‬ ‫ئەیلوول بدەینەوە‪ ،‬دەبینین سەركردایەتیی شۆڕشی كورد بە گشتی پەیوەندیی‬ ‫توندوتۆڵیان لەگەڵ دەوڵەتی ئیسرائیل دروست كردبوو‪ ،‬لە هەموو روویەكی سیاسی‬ ‫و سەربازی و داراییەوە‪ ،‬ئەگەرچی هەندێك لەو پەیوەندییانە سنووردار بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم پەیوەندییە سەربازی و هەواڵگرییەكان لە ئاستی پەیوەندیی دوو دەوڵەتدا‬ ‫بوون‪ ،‬بەاڵم هەمیشەش لە ژێر ناوی هەڕەشە و شەرم و ترسدا سەركردایەتیی‬ ‫شۆڕشی كورد لە ئاشكرابوونی ئەو پەیوەندییانە دەترسا و دەیشاردەوە‪ ،‬كەچی لە‬ ‫هەمان كاتدا دەیان واڵتی عەرەبی و ئیسالمی پەیوەندیی چاالك و هەمەالیەنەیان‬ ‫لەگەڵ دەوڵەتی ئیسرائیل هەبووە و نەشیانشاردووەتەوە و بگرە رۆژبەڕۆژیش‬ ‫گەشەیان بەو پەیوەندییانە دەدا‪ .‬كەچی ئێمەی كورد هەمیشە هەروەك خۆمان بیر‬ ‫دەكەینەوە و ناگۆأێین‪ ،‬لەبەر ئەوەی ناوێرین بە ئاشكرا بڵێین لە ناوچەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستەدا ئەگەر تاكە گەل و دەوڵەتێك هەبێت بەرژەوەندیی لەگەڵ ئێمەی كورد‬ ‫یەك بگرێتەوە‪ ،‬تەنیا دەوڵەت و گەلی ئیسرائیلن‪ .‬موخابن تا ئێستا نەك ئێمە لەو‬ ‫راستییە نەگەیشتووین‪ ،‬بەڵكو لە رێگەی هەندێك خەڵكی نەزانەوە كە لە سیاسەت‬ ‫تێ ناگەن و دەیانەوێت ئێمە هەر كۆیلە و ژێردەستەی گەالنی تورك و فارس و‬ ‫عەرەب و ئایدۆلۆژیای ئیسالمی سیاسی بین بەكار دەهێندرێین‪ .‬كەواتە نەوەی نوێی‬ ‫كورد دەبێ ستراتێژی نوێ بۆ خۆی رەنگڕێژ بكات و سەرلەنۆی بە پەیوەندییە‬ ‫نێودەوڵەتییەكاندا بچێتەوە و پالن و نەخشەی نوێیان بۆ دابڕێژێت و خۆی لە هزری‬ ‫پاشكەوتوو و تەقلیدیی سیاسەتوانانی كورد رزگار بكات‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەمڕۆ سیاسەت لە پەیوەندییە دیپلۆماسییەكاندا شەفاف و كارا نەبێت‬ ‫و راستیی ئەمنیی ناوچەكە لەبەرچاو نەگیرێ و تایبەتمەندیی دەراوسێیەتی و‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫‪4‬‬

‫دین و زمان و كولتوور رێگەمان پێ نەدات دوور بڕوانین‪ ،‬ئەوا دەبێ لە دەرەوەی‬ ‫ئەو كایانەدا بمێنینەوە‪ .‬راگەیاندن و دەزگاكانی توێژینەوە و ئاكادێمی روانینێكی‬ ‫نوێیان بۆ ئەو پرسانە هەبێت كە پەیوەندییان بە هەموو الیەنەكانی ژیانی تاك و‬ ‫كۆمەڵگەی كوردییەوە هەیە‪ .‬ئێمەش لە سەرەتای دەستپێكردنی پڕۆژەی پەیوەندیی‬ ‫دۆستایەتیی گەلی كورد و جوو بەو بیركردنەوەیەوە هاتینە نێو مەیدان و لەو‬ ‫بۆشاییە فیكری و سیاسییەدا كە بە گشتی لە الیەن میدیای كوردییەوە فەراموش‬ ‫كرابوو و لە كوردستان و ئیسرائیل دەستمان بە چاپ و باڵوكردنەوەی گۆڤاری‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد كرد‪.‬‬ ‫لە ماوەی ئەو سێ ساڵەدا دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لە هەرێمی كوردستان كە وەك‬ ‫بەشێك لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە الیەن ئایدیۆلۆژیای ئیسالمیی واڵتانی دراوسێوە‬ ‫گەمارۆ دراوە‪ ،‬بە تایبەت لە عێراق كە بە دۆخێكی هەستیاردا تێدەپەڕێ و ئێمەش‬ ‫لەو ناوچەیە هەڵكەوتووین‪ ،‬كاری لەسەر پرسێكی گرینگ و مێژوویی كردووە لە‬ ‫پێناو دروستبوونی پەیوەندییەكی دۆستانە لە هەموو بوارەكاندا لەگەڵ ئیسرائیل و‬ ‫گەلی جوو بە گشتی و كوردە جوویەكان بە تایبەتی كە ئێستا ژمارەیەكی زۆر لە‬ ‫واڵتی ئیسرائیل دەژین و سەردەمانێك لەو نیشتیمانەدا ژیاوەن و بەدەر لە مەسەلەی‬ ‫فاكتەری ئایینی لە ناوچەكەدا تێكەڵبوونێكی باشیان لەگەڵ كۆمەڵگەی كوردی‬ ‫هەبووە‪ .‬ئەوەش ئەو راستییەمان بۆ روون دەكاتەوە كە كوردستان هەمیشە النكەی‬ ‫پێكەوەژیانی ئایینەكان بووە و دەبێ ئەو موزائیكە شكاوەی ئێستا پارچەیەكی‬ ‫كەمە‪ ،‬سەرلەنوێ بۆ قبووڵكردنی پێكەوەژیان و تۆلێرانسی ئایینەكان دروست‬ ‫بكرێتەوە‪.‬‬ ‫بەر لە دامەزراندنی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لە هەرێمی كوردستان‪ ،‬نووسینی‬ ‫وشەی ئیسرائیل لەسەر رۆژنامە یان گۆڤارێك لە هەرێمی كوردستان كە بەشێكە لە‬ ‫عێراقی ئیسالمی‪ ،‬زۆر مەترسیدار بوو و بە فۆبیا دەهاتە دانان و ئەو پرسە لە زۆر‬ ‫الیەنەوە لە الیەن میدیاكانەوە لە پەراوێزدا بوو و زۆر بە كەمی باس لەو پەیوەندییە‬ ‫دەكرا و لە زۆر الیەنیشەوە بە هێڵی سوور هەژمار دەكرا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئێستا ئەو رەوەشە گۆڕانێكی زۆری بەسەردا هاتووە و دۆخی ئیسرائیل‪-‬‬ ‫كورد لە هەرێم باشترە و ئەوەش هۆكارەكەی بۆ رۆڵی دەزگاكەمان و تێگەیشتنی‬ ‫خەڵكی كوردستان لە پرسەكە دەگەرێتەوە كە چەندین ساڵە ئیسرائیل و گەلی جوو‬ ‫بە تێڕوانین و ئایدۆلۆژیا و لۆژیكی دەوڵەتانی عەرەبی ئیسالمی وەك لە پێناسەی‬ ‫خۆیاندا دەوڵەتی ئیسرائیل بە داگیركەر و قەوارەیەكی زایۆنی كە هەوڵ دەدات‬ ‫جیهانی ئیسالم بەرەو توناكردن ببات‪ ،‬لێك دەده‌نەوە‪.‬‬ ‫ناسینی ئیسرائیل وەك خۆی كە گەلی جووش وەك هەموو نەتەوەكانی تر‬ ‫مافی ژیانی هەیە و مافی خۆیەتی لە بەرامبەر هەموو هێرش و هەڕەشەیەك لە‬ ‫الیەن رێكخراوە تیرۆریستییەكانی وەك حەماس و حیزبوڵاڵ كە بەردەوام لە الیەن‬ ‫ئێرانەوە بۆ تێكدانی ئارامی و ئاسایشی ناوخۆی ئیسرائیل پڕچەك دەكرێن‪ ،‬مافی‬ ‫خۆ پاراستنی هەیە‪.‬‬ ‫هەروەك ئاشكرایە لەو قۆناخەدا لە كوردستان مەسەلەی پەیوەندیی كورد و‬ ‫ئیسرائیل رەزامەندیی زیاتری لەسەرە و پەسندكردنی پەیوەندیی دوو نەتەوەی كورد‬ ‫و جوو ئێستا لە كوردستان زیاترە‪ ،‬بۆیە ئێمەش هەوڵمدان داوە بە گشتی دووبارە‬

‫‪5‬‬

‫بێینەوە مەیدانەكە و وەك هەمیشە لەسەر چاپ و باڵوكردنەوەی گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬‬ ‫كورد لە ناوخۆی ئیسرائیل و كوردستان بەردەوام بین و بەپێی یاسای رۆژنامەگەری‬ ‫و لە چوارچێوەی سیستەم و ئامانج و پڕۆژەكانی دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد بۆ زیاتر‬ ‫خزمەتكردن لە بواری گەشەپێدانی ئەو پەیوەندییەدا بەردەوام بین‪ .‬چۆنكە لە‬ ‫ماوەی رابردوودا ئەو راستییەمان بۆ ئاشكرا بوو كە ئەگەر ترسێك لە دەرچوونی‬ ‫گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد هەبێت‪ ،‬ئەوا لە ناوخۆی هەرێم نییە‪ ،‬هەروەك چۆن لە دوای‬ ‫باڵوبوونەوەی كۆمەڵێك بەڵگەنامەی تایبەت بە پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان‬ ‫و تاران و كۆبوونەوەی بەرپرسانی ئەمنی و سیاسی هەر دوو الیەن بە روونی‬ ‫باسی راگرتنی گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد و مەترسییەكانی ئەو دەزگایە لە الیەن‬ ‫«خزمانەوە» كرابوو كە لە دوو كۆبوونەوەدا بە ئێران توندی هێرشی كردووەتە‬ ‫سەر بەرپرسانی ئێستای حكوومەتی هەرێم و نوێنەری ئێستای حكوومەت لە تاران‬ ‫كە لە دوو فایلی تایبەتدا باڵو كراوەتەوە‪.‬‬ ‫دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد لەو ماوەیەدا لە پێناو نزیكبوونەوە و دروستبوونی ئەو‬ ‫پەیوەندییە چەندین هەڕەشە‪ ،‬سووكایەتی و ناوزڕاندنی قبووڵ كردووە و پێی‬ ‫وا بووە گەیشتن بە ئامانجەكانی زۆر لەو سەختییانە گەورەترە كە رۆژانە لە‬ ‫الیەن نوێنەرانی واڵتانی دراوسێ لە هەرێم و كۆمەڵیك الیەنی بە ناو ئیسالمییەوە‬ ‫ئاستەنگ دەكرێت‪ .‬بۆیە ئەم جارە بە هەموو توانا و ئیمكانیاتی خۆمان لەسەر‬ ‫چاپكردن و باڵوكردنەوەی گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد بەردەوام دەبین‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬وشەی «خزمان» شیفرەیەكی تایبەتی نوێنەرایەتیی ئێستای حكوومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستانە لە تاران كە بۆ ئێرانییەكان بەكار دەهێندرێت‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫مێژووی كوردە‬ ‫جوویەكان لە‬

‫كوردستانی عێراق‬ ‫خوێندنەوەیەك بۆ ڕۆڵی‬ ‫سیاسی و كولتووریی‬ ‫كوردە جوویەكان لە‬ ‫كوردستان‬

‫مێژووی ڕەچەڵەكی جوویەكان‬ ‫بێگومان توێژینەوە و دیراسەكردنی مێژوو ڕەگ و ڕەچەڵەكی‬ ‫جوویەكان پەڕتوكێكی زۆری لەسەر نووسراوە‪ ،‬هەرپەڕتووكێك ڕەگ‬ ‫و ریشەی جوو باس دەكات‪ ،‬بۆ نموونە جوویه‌کان دەگەڕێنەوە سەر‬ ‫ئیبراهیم خەڵیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬بەالم مێژوونووسانی‬ ‫ع��ەرەب مێژووی جوویه‌کان دەبەستنەوە بەسەردەمی پێغەمبەر‬ ‫(موسی) سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬منیش هەوڵدەدەم هەردوو‬ ‫بیروبۆچوون بخەمە ڕوو هەڵیان بسەنگێنم و ڕای خۆشم باس بكەم ‪.‬‬ ‫جوویەكان پێیانوایە كە مێژووی خۆیان دەگەڕێتەوە بۆ ئیبراهیم‬ ‫خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬لەسەدەی (‪ )4‬هەزار ساڵ پ‪.‬ز‬ ‫كە (‪ )4‬هەزار جوو لەگەل ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‬ ‫كۆچیان كردووە بۆ (فەڵەستین)‪ ،‬واتە بنەچەی خۆیان دەگەڕێنەوە بۆ‬ ‫سەر ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬بەو پێیە نیشتیمانی‬ ‫ئەسڵیان بووە و كۆچیان لێكردووە‪.‬‬

‫ئەوەی پشتگیری ئەم ڕایە دەكات (احمد زەكی الیدوی)‪( ،‬امیل‬ ‫الفوری)یە كە دەڵێن ( ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‬ ‫لەشاری (ئور) لەساڵی ‪ 1806‬پ‪.‬ز لە عێراقەوە لەگەل ژمارەیەكی‬ ‫كەم لەجوویەكان كۆچیان كردووە بۆ فەڵەستین‪ ،‬هەروەها (د‪.‬محمد‬ ‫ڕەشید الخلیل) خاوەنی دیراساتی جوگرافی دەڵێت (مێژووی جوو‬ ‫بەسەفەركردنی ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬دەست‬ ‫پێدەكات لەزەوی كلدانیەكانەوە بۆ زەوی كەنعان)(‪.)2‬‬ ‫بەالم ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەو پەڕتۆكانەی لەسەر مێژووی‬ ‫جوویەكان نوسراون‪ ،‬هیچ پەیوەندییەكی مێژوویی (تسلسل التاریخی)‬ ‫نییە‪ ،‬بەكاتی هاتنی ئیبراهیم‪ ،‬ئەوەی كۆنترین زانیاری بێ كە زاناكان‬ ‫پێی گەیشتبێتن ڕێكەوتن لەسەر ئەوەی ئیبراهیم خەلیل لەسەدەی‬ ‫(‪ )19‬پ ‪.‬ز‪ .‬دەركەوتووە‪ ،‬نەك لە (‪ )4‬هەزار ساڵ پ ‪ .‬ز‪.)3(.‬‬ ‫هەروەها زۆربەی مێژوونوسان باسی ئەوەیان كردووە كە كۆنترین‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫‪6‬‬

‫زۆربەی مێژوونووسان باسی ئەوەیان‬ ‫كردووە كە كۆنترین بوونی جوو لە‬ ‫كوردستانی عێراقە‬ ‫بوونی جوو لەكوردستانی عێراقە‪ ،‬بۆ یەكەم جار لەكۆتایی سەدەی‬ ‫(‪ )8‬سەرەتای سەدەی (‪ )7‬پ ‪ .‬ز ‪ .‬دەگەڕێتەوە ئەم مێژووەش كە‬ ‫هاوكاتە لەگەل ساڵی (‪ )626‬پ‪.‬ز‪ ،‬كە ئاشوریەكانی جوویه‌کانیان‬ ‫بەدەست بەسەری هێنا بۆ كوردستانی عێراق(‪.)4‬ئەوەی زیاتر ئەو‬ ‫بۆچونەی ئەوان ڕەت دەكاتەوە‪ ،‬ئەوەیە كە لە كتێبی (تەورات)دا‬ ‫هاتووە كە كۆچكردنی ئیبراهیم خەلیل سەالمی خوای لەسەر بێت‪،‬‬ ‫فرمانێكی خوایی بوو كە بچێت بۆ (فەڵەستین) لەگەل سارای خێزانی‬ ‫و لوگی برازای(‪.)5‬عەرەبەكان زیاتر سیاسیانە بیر دەكەنەوە و‬ ‫پێیانوایە كە ڕیشەی جوو نابێ بگەڕێتەوە بۆ سەر(ئیبراهیم خەلیل)‬ ‫سەالمی خوای لەسەر بێت لە نەوەی ئەو بن‪ ،‬چونكە خوای گەورە‬ ‫دەفەرموێت(ماكان ابرهیم یهودیا والنصرانیا ولكن كان حنیفا مسلما‬ ‫وماكان من المشركین)‪( ،‬سورەتی ال عمران ـ ئایەتی ‪ ،)67‬بەڵگەیەكی‬ ‫دی ئەوەیە كە پێغەمبەر (موحەمەد) درودی خوای لەسەر بێت‪،‬‬ ‫بۆ عائیشەی خێزانی خۆی گێراوەتەوە‪ ،‬كە ئیبراهیم خەلیل سەالمی‬ ‫خوای لەسەر بێت لەسەردەمی خۆیدا فەرمویەتی (یاسارا لیس علی‬ ‫وحە االرچ غیر وغیرك یاعبادالله) فەرموودەیەكی ڕاستە‪ ،‬بەالم ئەمە‬ ‫بۆچونێكی دینی و ئیسالمیە نەك بۆچونێكی مێژوویی و زانستی‪،‬‬ ‫دوای ئەوەی ئیبراهیم (ع) دێتە فەڵەستین كوڕێكی دەبێت بەناوی (‬ ‫ئیسماعیل‪.‬ع)‪ ،‬لەگەل دایكی (هاجەرە) دەیانبات بۆ (حیجاز) خۆی‬ ‫دێتەوە بۆ فەڵەستین ولەوی كوڕێكی دی دەبێت‪ ،‬بەناوی (ئیسحاق)‬ ‫لە فەڵەستین نیشتەجێ دەبێت‪ ،‬پاش ئەوەی (اسحاق) كوڕێكی‬ ‫دەبێت بەناوی (یعقوب) لەشاری حاران (هیرات)ی ئێستایە نیشتەجێ‬ ‫دەبێت‪ ،‬دوایی بەهۆی یوسفی كوڕییەوە دەچن بۆ میصر و لەوی‬ ‫نیشتەجی دەبن(‪.)6‬‬ ‫پاش ئەوەی كە (یوسف) سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬وەفات دەكات‬ ‫نەتەوەكەی(بەنی ئیسرائیل)‪ ،‬پاشگەزدەبنەوە لەدینەكەی خۆیان‪،‬‬ ‫دوای ئەوەی پێغەمبەر (موسی) سەالمی خوای لەسەر بێت‪ ،‬بۆیان‬ ‫نێردرا لەپاش الدانیان لەدینەكەیان‪ ،‬بۆ ئەوەی ڕزگاریان بكات لە‬ ‫بت بەرستی و فیرعەونەكانی میسر‪ ،‬لەسەدەی سێیەمی پ‪.‬ز(‪.)7‬‬ ‫پێغەمبەر (موسی) ماوەیەكی زۆر بانگەوازی نەتەوەكەی دەكات بۆ‬

‫‪7‬‬

‫سەر دینەكەی‪ ،‬بەالم لەالیەن فیرعەونەكانی میسرەوە دژایەتی دەكرێت‬ ‫و ناچار دەكرێت لەگەل ئەو كۆمەڵە باوەڕیان هێنا بوو پێی بچن بۆ‬ ‫زەوی فەڵەستین‪ ،‬مێژوونووسەكان ساڵی ئەم كۆچكردنە بۆ (‪)1291‬‬ ‫ساڵ پ‪.‬ز‪ ،‬دەگەڕێنەوە كەلەم سەردەمەدا (رعمسیس الپانی) لەسەر‬ ‫تەختی میسر بووە ( ‪ 1300‬ـ ‪ )1233‬پ‪.‬ز‪ ،‬هەندێك لەسەرچاوەكان‬ ‫دەلێن ژم��ارەی ئەو كەسانەی كۆچیان كرد (‪ 6000‬ـ ‪ )7000‬كەس‬ ‫بوونە(‪.)8‬بەالم سەرچاوەكان جیاوازیان هەیە لەسەر ئەوەی كە‬ ‫موسی (ع) چوو بێت بۆ كەنداوی سوێس یاخود بۆ ڕۆژهەالتی‬ ‫ئوردن(‪.)9‬بەالم ئەوەی زان��راوە لەدوای خۆی كۆمەڵەكەی ڕوویان‬ ‫كردۆتە فەڵەستین‪ ،‬و هەندێكی تریان ڕوو دەكەنە پۆڵەندا و ووالتانی‬ ‫ئەوروپا(‪.)10‬ئیتر لەپاش وەفاتی موسی (ع) (یوشع بن نون) دەبێتە‬ ‫پێشەوایان‪ ،‬لەچەند شەڕێكدا لەگەل مەملەكەتی فەڵەستین سەركەوتن‬ ‫بەدست دێنن و توانی شاری (ئەریحا) بگرێت‪ ،‬ئەمەش بەقۆناغی‬ ‫یەكەمی هاتنی جوو دادەنرێت بۆ فەلەستین(‪ .)11‬ئەمەش كورتەیەك‬ ‫بوو سەبارەت بەچۆنیەتی هاتنی جوو بۆ فەلەستین‪ ،‬بەالم تا ئێستا‬ ‫بەناوی (یەهود) نەناسراون وبانگ نەكراون‪ ،‬پاش نیشتەجێبوون لە‬ ‫فەلەستین‪ ،‬بەرە بەرە دەسەالتیان بەهێز دەبوو و توانیان دەست بەسەر‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫كوردە جوویەكان بەشێكی سەرەكی لە كۆمەڵگای ئیسرائیلدا‬

‫كاروباری فەڵەستیندا بگرن وبەڕێوەی بەرن‪ ،‬و زۆربەی سەرچاوەكانیش‬ ‫دەسەالتی جوویەكان دابەش دەكەن بۆ ماوەی (دەست بەسەرداگرتن‪،‬‬ ‫فەرمانڕەوایەتی‪ ،‬پەرتەوازەكردن و نەمانیان)‪.)12( ،‬‬ ‫بەالم ئەوان بەرەو بانگی بانگەوازی پێغەمبەرەكانەوە نەدەچوون‪،‬‬ ‫تاهاتنی (سلێمان ـ ع) لەساڵی (‪ )911‬پ ‪ .‬ز‪ ،‬بەالم پاش وەفاتی‬ ‫ناكۆكی دەكەوێتە نیوان هەردوو كوڕەكەی‪( ،‬صبعان‪ ،‬یربعام) تا لە‬ ‫ئەنجامدا لێك جیابوونەوە و (صبعام) بووە پاشا لەسەر مەملەكەتی‬ ‫(یهودا) لەباشوری فەڵەستین‪ ،‬پایتەختەكەیشی شاری (ئۆرشلیم)‬ ‫بوو‪ ،‬ئەو كۆمەڵەی كە پەیمانیان پێدا بە (اسباگ)ناسران(‪.)13‬‬ ‫بەالم براكەی تری (یربعام) بووە پاشا لەبەشی باكووری ووالت‪،‬‬ ‫بەناوی میللەتی ئیسرائیل و شاری (شكم ــ ساری) كە نابلسی ئێستایە‬ ‫كردە پایتەختی‪ ،‬كۆمەڵەكەشی بە (اسباگ العشرە) ناسران(‪.)14‬‬ ‫ئەمەیش كورتەیەك بوو سەبارەت بەدەسەالتی (بەنی ئیسرائیل)‬ ‫یەكان لە فەڵەستین ‪.‬‬

‫دەروازەی گشتی لەمەڕ جوویەكان‬ ‫تەوەرەی یەكەم ‪:‬‬ ‫شیكردنەوەی زاراوەی (الیهود‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬العبرانیە) و ڕەگەزە‬ ‫سەرەكیەكانی جوو لە جیهاندا‪:‬‬ ‫سەبارەت بە وش��ەی (یهود) بیروڕایەكی زۆر هەیە‪ ،‬هەندێك‬ ‫لەسەرچاوەكان دەڵێن وشەی (یهود)دەگەڕێتەوە بۆ (یهودا)ی كوڕی‬ ‫یعقوب كوڕی ئیسحاق كوڕی ئیبراهیم‪ ،‬هەروەها عەرەب بە (یهودا)‬ ‫دەیخوێننەوە(‪.)15‬بەالم هەندێك سەرچاوەی تر دەڵێن وشەی (یهود)‬ ‫ل��ەوەوە هاتووە كاتێك پێغەمبەر موسی (ع) بۆ م��اوەی چل ڕۆژ‬ ‫بۆ مەبەستی خواپەرستی چووە كێوی (گور) كاتێك گەڕایەوە ناو‬ ‫نەتەوەكەی بینی هەڵگەڕاونەتەوە و گوێرەكەیەك دەپەرستن‪ ،‬بۆیە‬ ‫ڕووی تێكردن و ووتی ( انا هدنا الیك) واتە ئێمە دەگەڕێینەوە‬ ‫بۆالی تۆ داوای لێبوردن و تەوبەت لێدەكەین (التوبە ـ الرجوع)‬ ‫دەكەین(‪.)16‬بەالم (احمد سوسە) دەڵێت وشەی یهود‪( ،‬یهودی)‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫‪8‬‬

‫نووسەرە جوویەكان وای دادەنێن كە وشەی (یهود) مورادیفە بۆ‬ ‫(ئیسرائیل)‪ ،‬بەالم ئەم وشەیە تا دوای موسی (ع) بەكارنەهێنراوە‬ ‫كەدەگەڕێتەوە بۆ مەملەكەی (یهوژ) (‪ 931‬ـ ‪ )586‬پ‪.‬م و بۆ‬ ‫یەكەم جار ووشەی (یهود) لەالیەن پاشای ئاشووری (سنحاریب)‬ ‫(‪ 705‬ـ‪ )681‬پ‪ .‬ز بەكار هات و لەسەر زاری ئەو ووتراوە‪ ،‬لەكاتی‬ ‫خۆهەڵكێشان بۆ ئەو سەركەوتنانەی كەبەسەر پاشانشینی (یهوژا)‬ ‫المنقرچە(‪)17‬بەالم كتێبی (معجم المصطاحات فی العراق القدم) دا‬ ‫دەڵێت‪:‬بنەچەی ووشەی (یهود)دەگەڕێتەوە بۆ ناوی ئەو كۆمەڵەی كە‬ ‫(نبوخذ نصر)ی بابلی بەدیلی هێنایانی بۆ ژێر دەسەالتی خۆی‪ ،‬كە‬ ‫بە پاشانشینی (یهودا المنقرچە) ناسراون(‪.)18‬سەبارەت بە وشەی‬ ‫(ئیسرائیل) ناوی(یعقوب)ـە‪( ،‬ع) واتا یعقوب (ع) بە ئیسرائیلیش‬ ‫ناوی هاتووە كاتێك دەڵێن بەنی ئیسرائیل واتە نەوەكانی یەعقوب‬ ‫(‪.)19‬بەالم سەبارەت بەووشی (العبرانیە) توێژەرەوان ڕێك نەكەوتوون‬ ‫لەسەر وشەی (عبری)هەندێك لە مێژوونوسان دەڵێن بە (ئیبراهیم)‬ ‫ناودەبرێت‪ ،‬واتە (عبریا) چونكە (ئیبراهیم خلیل (ع) ) لەڕووبار‬ ‫پەڕیوەتەوەوە(عبرالنهر)(‪.)20‬هەروەها احمد سوسە دەڵێت‪ :‬ووشەی‬ ‫(عبری) مورادیفە بۆ (ابن صحرا و) یان (ابن بادیان)‪ ،‬بەشێوەیەكی‬ ‫گشتی ئەم وشەیە بە(االبری‪ ،‬الهبری‪ ،‬الخبری‪ ،‬العبیریو)لەسەرچاوەی‬ ‫فیرعەونیەكان بەكارهاتووە(‪.)21‬بەالم (احمد شلبی)دەڵێت‪ :‬وشەی‬ ‫(عبری)دەگەڕێتەوە بۆ نیشتیمانی ئەسڵی بەنی ئیسرائیل چونكە بەنی‬ ‫ئیسرائیل لەسەرەتادا میللەتێكی كۆچەری بیابانی بوون لەشوێنێكەوە‬ ‫بۆ شوێنێكی تر دەچوون بەدوای لەوەڕگادا دەگەڕان(‪.)22‬سەبارەت‬ ‫بەڕەئی خۆشم دەڵێم ووشەی (عبری) دەگەڕێتەوە بۆ بەنی ئیسرائیل‬ ‫چونكە هەر لەكۆنەوە بەزمانی (عبری) قسەیان كردووە و ئێستاش‬ ‫هەر بەكاری دەهێنن‪ ،‬بەالم سەبارەت بەڕەگەزە سەرەكیەكانی جوو‬ ‫لەجیهاندا دەتوانین دابەشیان بكەین بۆ چەند ڕەگەزێكی سەرەكی ‪:‬‬ ‫‪-3‬جوویەكانی دۆنمە‪:‬ئەم بەشە لەجوویەكان بەڕەسەن یۆنانین و‬ ‫‪ -1‬جوویەكانی سفاردیم‪:‬ئەمانە زۆربەی ئەو جوولەكانە دەگرێتەوە لەدوای ساڵی (‪ )1636‬بەهۆی داهێنانی بیروڕایەكی نوی لەئایینی‬ ‫كەلە والتی ئیسپانیا و دوورگ��ەی ئیبری تیایدا ژیاون‪ ،‬دوای ئەوە جوو گەیشتنە والتی توركیا‪.‬ئەمەش كە (حاخامێكی جوو)بەناوی‬ ‫لەساڵی ‪ 1492‬لەو ناوچانە دەركران ڕوویان كردە ووالتانی (فەرەنسا‪( ،‬سبتای سەڤی) بوو‪ ،‬كە بانگەوازی بۆ ئەم بیروڕایە دەكرد‪ ،‬هەندێك‬ ‫هۆڵەندە‪ ،‬بەریتانیا‪ ،‬یۆنان‪ ،‬توركیا‪ ،‬باكووری ئەفەریقیا‪ ،‬ئەمەریكا) و لەمێژوونوسان هەر بەڕەسەنی جوویەكانی ئیسپانیایان دانابوون(‪.)26‬‬ ‫بەالم توانیویانە لەم ووالتانە داب و نەریتی خۆیان بپارێزن وبە زمانی‬ ‫‪ -4‬جوویەكانی ڕۆژهەالتی كوردستان‪:‬جوویەكانی ئێران وكوردستانی‬ ‫(الریتۆ) قسە دەكەن(‪.)23‬‬ ‫ڕۆژهەالت زیاتر جیاوازیان هەیە لەوانی تر‪ ،‬ئەمانیش بەزۆری دەكەونە‬ ‫والتی‬ ‫بۆ‬ ‫دەگەڕێنەوە‬ ‫بنەچە‬ ‫بە‬ ‫ئەوانە‬ ‫ئەشكانیزم‪:‬‬ ‫‪-2‬جوویەكانی‬ ‫والتە عەرەبیەكانەوە‪ ،‬هەندێكی تریشیان كەوتوونەتە والتانی (ئێران‪،‬‬ ‫ئەڵمانیا و بەشێوەیەكی ئەڵمانی كۆن قسە دەكەن‪ ،‬بەناوی زمانی ئەفغانستان) ئەوانەش كە لە(كوردستان بوون بەزمانی ئارامی نوی)‬ ‫(یدیش) و كەوتۆتە ژێر كاریگەری زمانی عیبرییەوە(‪ ،)24‬بەپێی سەر قسەیان دەكرد‪ ،‬دەگەڕێنەوە بۆ ئەو جوویانی كە ئاشوریەكان بەدیل‬ ‫ژمێری ساڵی (‪ )1960‬لەئەنسكلۆپیدیای بەریتانیادا ژمارەیان نزیكەی هێنایانن(‪.)27‬‬ ‫(‪ )10‬ملیۆن كەس دەبن(‪.)25‬‬

‫‪9‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫شەپۆلەكانی هاتنی جوویەكان بۆ كوردستان‬ ‫سەبارەت بەكاتی هاتنی جوویەكان بۆ كوردستانی عێراق‪.‬‬ ‫سەرچاوەیەكی زۆری لەسەر هیچ كامیان ڕێك نین لەسەر كاتی هاتنی‬ ‫جوویەكان بۆ كوردستان‪.‬هەندێك لەسەرچاوەكان دەڵێن ڕیشەی‬ ‫جوویەكان لە عێراق و كوردستان‪.‬دەگەڕێتەوە بۆ بەدیل گرتنیان‬ ‫لەالیەن پاشای بابلیەوە (نبو خذ نصر) ‪ 586‬پ‪.‬ز‪.‬بەالم هەندێك‬ ‫لەسەرچاوەكان ڕیشەی جوویەكانی كوردستان و عێراق دەگەڕێننەوە‬ ‫بۆ سەردەمی پاشای (شلمان نصر) ‪ 721‬و (سەنماری ‪ )702‬پ‪ .‬ز‬ ‫‪.‬كە ژمارەیەكی زۆریان هێنان بۆ كوردستان‪.‬بەالم بۆ ڕوونكردنەوەی‬ ‫كاتی هاتنی جوویەكان بۆ كوردستان دابەشی دەكەین بۆ سێ‬ ‫سەردەم‪.‬بۆ ئەوەی شەپۆلەكانی هاتنی جوویەكان بۆ كوردستان و‬ ‫عێراق جیابكەینەوە‪:‬‬ ‫بەدیل هێنانی جوویەكان بۆ ئاشوور (‪ 721‬ـ ‪.)626‬‬ ‫بەدیل هێنانی جوویەكان بۆ بابل (‪ 597‬ـ ‪ 5869‬پ ‪ .‬ز‪.‬‬ ‫‪ -3‬دەست بەسەركردنی جوو لەالیەن ڕۆمانیەكان ‪.‬‬

‫لەم ب��ارەوە احمد سوسە دەڵێت (كۆنترین بوونی جوویەكان‬ ‫لەكوردستانی عێراق دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئاشوری لەماوەی‬ ‫(‪ 911‬ـ ‪ 6129‬پ‪.‬ز ‪.‬كە هەموو ناوچەكانی (هیالل الخصیب) و‬ ‫(مصر) خستبویە ژێر دەسەالتیان هەر ئەمەش هانی دان كەدەست‬ ‫بگرن بەسەر مەملەكەتی ئیسرائیل و خەڵكەكەی بەدیل بهێنن بۆ‬ ‫ناوچەشاخاوییە دوورەكانی كوردستان(‪.)28‬هەروەك لەسەرەوە‬ ‫ئاماژەمان پێكرد‪.‬زۆربەی مێژوونوسان دەڵێن ڕیشەی جوویەكانی‬ ‫كوردستان و عێراق‪.‬دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی سەدەی (‪)8‬و سەرەتای‬ ‫سەدەی (‪ )7‬ئەم سەدەیەش هاوتایە لەگەل مێژووی بەدیل گرتنی‬ ‫جوو و هێنانیان بۆ كوردستان(‪.)29‬بەالم هەندێك سەرچاوەی تر‬ ‫باس دەكات كە مێژووی هاتنی جوو بۆ كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫س��ەدەی (‪ )8‬پ‪.‬ز‪.‬ئ��ەم ماوەیەش ئاشوریەكان حوكمیان كردووە‬ ‫ی��ان فەرمانڕەوایەتیان ك���ردووە(‪.)30‬ئ���ەوەی یارمەتی پاشاكانی‬ ‫ئاشوریدا بۆ دەست بەسەراگرتنییان ئەو ناكۆكی و جیابوونەوەیە‬ ‫بوو لەدەوڵەتی ئیسرائیلدا ڕوویدا‪.‬وەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد‪.‬لەم‬ ‫كاتەدا (شلمانصر) ئاشوری (‪ 859‬ـ ‪ )822‬هەستا بە هێرش كردنە‬

‫‪10 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫سەر بیان هێنی بۆ كوردستان(‪.)31‬دوای ئەویش (سەرجۆنی دووەم)‬ ‫(‪ 722‬ـ ‪ )705‬هێرشێكی كردە سەریان ژمارەیەكی تری هێنا بۆ‬ ‫ناوچە شاخاوییەكانی كوردستان(‪.)32‬لەدوای ئەم هێرشەش پاشا‬ ‫(سەنحاریب) (‪ 705‬ـ ‪ )681‬پ ‪.‬ز‪ ،‬سەركردایەتی هێرشێكی گەورە‬ ‫دەكات بۆ سەر مەملەكەتی (ئیسرائیل و یەهودا توانی لەم هێرشەدا‬ ‫كۆتایی بە پاشانشینی ئیسرائیل بێنی و ژمارەیەكی زۆریان لە هەردوو‬ ‫مەملەكەتی ئیسرائیل و یەهودا بەدیل بهێنن بۆ ناوچە شاخاوییەكانی‬ ‫كوردستان و دانیشتوانی شاری ئۆرشەلیم ناچار دەكات سەرانەیان‬ ‫لێوەرگری(‪.)33‬‬ ‫سەبارەت بەسیاسەتی ئاشوریەكان بەرامبەر جوویەكان هەڵدەستان‬ ‫لەیەك دابڕانیان و بالوەپێكردن و پارچە پارچەكردنیان بەسەر ناوچە‬ ‫شاخاوییەكاندا‪ ،‬ئەو شاخانەی كەزۆر سەختە‪.‬بەتایبەتی ئەو شوێنانەی‬ ‫كە زۆر داخ��راون و شوێنی هاتوچۆیان بەسەرەوە نییە‪.‬ئەمەش بۆ‬ ‫ئەوەی جووكان نەتوانن جارێكی تر پەیوەندی بەیەكتری بكەنەوە و‬ ‫كۆبوونەوە و ئەمال وئەوال بكەن بەهیوای گەڕانەوە بۆ والتی خۆیان‪.‬‬ ‫تەنانەت وایان لێ دەكردن كە گوێبیستی هیچ هەواڵێك نەبن و لەژیاندا‬ ‫دابرێن ئەم جوویانە بە (ئیسبگ ال) ناسران(‪.)34‬‬ ‫چونكە تا ماوەیەكی زۆر هیچ هەواڵێكمان نەدەزانرا ‪.‬لەمەوە بۆمان‬ ‫دەردەك��ەوی كە یەكەم هاتنی جوو بۆ كوردستان بوو نەك عێراق‬ ‫‪.‬كە مێژونوسان بەهەڵە دەڵێن بۆ عێراق بووە‪.‬سەبارەت بەشەپۆلی‬ ‫دووەمی هاتنی جوویەكان لەالیەن كلدانیەكان بوو لە دوای ڕووخانی‬ ‫ئاشووریەكان بەدەست ئیمپراتۆریەتی كلدانی لەساڵی(‪ 612‬ـ ‪)6109‬‬ ‫بوو (‪.)35‬‬ ‫لەماوەیكی كورتدا پاشا (ئەبو خ��ذ نصر) ساڵی (‪ 605‬ـ ‪ )562‬كە‬ ‫بەناوبانگترین پاشای كلدانی بوو دەسەالت وەردەگرێت‪ (.‬ئەبو خذ نصر)‬ ‫لەماوەی دەسەالتیدا سەركردایەتی دوو هێرش دەكات‪ ،‬یەكەمیان لەساڵی‬ ‫‪ 597‬پ‪.‬ز ‪.‬كە بە قۆناغی یەكەم دادەنرێت توانی هەموو جوویەكانی‬ ‫(اورشلیم) بەپیاوە گەورەكان و كەسایتیە تاوانبارەكان و خاوەن پیشە‬ ‫و شارەزاكانی بهێنێت بۆ بابل‪.‬تەنانەت (یهوباكلین)ی پاشایانی بەدیل‬ ‫هێنا بۆ بابل(‪.)36‬‬ ‫هەموو ئەو خەڵكەی مابوونەوە سەرانەیانی لێ وەردەگرتن‪ ،‬بەالم‬ ‫پاش ماوەیەك هەڵدەگەڕێنەوە ئەمەش بووە هۆی تووڕەبوونی (ئەبو‬ ‫خذ نصر) بۆیە لەساڵی (‪ 586‬پ ز‪.‬سەركردایەتی هێزێك دەكات بۆسەر‬ ‫مەملەكەت یەهودا و توانی بەتەواوی دەست بەسەر ئەم پاشانشینە‬ ‫دابگرێت‪.‬كۆتایی بەدەسەالتیان بهێنێت و شاری (ئۆرشەلیم) بروخێنێت‪،‬‬ ‫دەست بكات بەكوشتن و تاالنكردنی شارەكە و زۆربەی دانیشتوانی‬ ‫هێنا بۆ بابل كە نزیكەی (‪ )50‬هەزار كەس دەبوون(‪.)37‬ئەوەی جێی‬

‫‪11‬‬

‫بیركردنەوەیە ئاشوریەكان جووە بەدیل گیركراوەكانیان لەناو شاخاوییە‬ ‫سەختە دوورەك��ان نیشتەجێكرد واتە جوویەكان‪.‬بەهەموو شێوەیەك‬ ‫ئازادیان پێدان لەقسەكردن بەزمانی خۆیان و پاراستنی داب و نەریتیان‬ ‫و ئەنجامدانی كاروباری ئایینی خۆیان ئەنجام بدەن(‪.)38‬تەنانەت خوای‬ ‫گەورەش ئاماژە بۆ ئەم كوشتن و بڕین و تاالنی و پەرتەوازەی و نەهامەتی‬ ‫و نەسرەوتییەیان دەكات‪.‬ئەمەش وەك دەفەرموی ( وقچینا الی بنی‬ ‫اسرئیل فی الكتاب لتفسرن فی اال مرتین و لتعلن علوا كبیرا(‪ )4‬فازا جا‬ ‫و وعد الهما بعپنا علیكم عبادا لنا اولی باس شدید ‪ .‬فیماسوا خدا لدیرا‬ ‫وكان وعدا مفعوال)(االسرا و ‪ 4‬ـ ‪ . )5‬سەبارەت بەتەفسیری ئەم ئایەتە‬ ‫هەدوو موفەسیر (ابن تەبەری و ئیبن كەسیر‪ ،‬دەڵێن كاتێك جوویەكان‬ ‫هەستان بەكوشتنی پێغەمبەران و بالوكردنەوەی خوێن رشتن‪ ،‬خوای‬ ‫گەورە نەتەوەیەكی بۆ ناردن بەسەركردایەتی (بوخت نصر) بۆ ئەوەی‬ ‫دەربەدەریان بكات‪ ،‬ئەمەش تێروانینی ئیسالمی و قورئانە بۆ رابردوی‬ ‫ئەوان و بیرمەندانیان ئەم رابردوە دەبەستنەوە بەخەباتی گەلێكی ماندوی‬ ‫ژێردەست دژی تەمكارو پاشاكان‪ ،‬هەروەها ئاماژە بە (سنحاریب) دەكەن‬ ‫كە ئەو بوو وای لەجوویەكان كردبێ‪.‬ئەمەش سەبارەت بەشەپۆلی دووەمی‬ ‫هاتنی جوویه‌کان بوو بۆ عێراق و كوردستان ‪.‬‬ ‫سێیەم شەپۆلی كۆچكردنی جوویەكان بەدەست ڕۆمەكان كاتێك‬ ‫لەساڵی ‪ 539‬پ‪ .‬ز ئیمپراتۆریەتی بابل بەدەستی پاشای فارس (‬ ‫كورشی یەكەم) كۆتایی هات‪.‬لەساڵی داهاتوو كورش هەستا بەهێنانی‬ ‫ژنێكی جوو ئیتر كورش ڕێگایدا بەوان واتە جوویەكان بگەڕێنەوە بۆ‬ ‫والتی خۆیان یان لە عێراقدا بمێننەوە‪ ،‬بەسەربەستی و سەربەخۆیی وەك‬ ‫(حوكمی زاتی)(‪ ،)39‬دیارە ئەم یارمەتی دانەی كورش بۆ جوویەكان‬ ‫دەگەڕێتەوە لەالیەك بۆ ئەو یارمەتی و هاوكارییەی كە جوویەكان‬ ‫دایان لەگەل كورش بۆ گرتنی بابل ‪.‬لەالیەكی ترەوە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫هاندانی خێزانی كورش كە جوو بوو(‪.)40‬لەو كاتەی كەوا ژمارەیەكی‬ ‫زۆر گەڕانەوە بۆ والتی خۆیان‪.‬لەم كاتەدا ڕۆمەكان بەسەركردایەتی‬ ‫(تسیتۆ) هەستان بەداگیركردنی فەڵەستین‪ ،‬لەم كاتەشدا ژمارەیەكی زۆر‬ ‫لەجوویەكان هەڵهاتن بۆ ژێردەسەالتی هاخامیەكان چونكە ناوچەیەكی‬ ‫بێ ترس بوو(‪ .)41‬ئەمە لەالیەك لەالیەكی ترەوە مێرنشینی حدیاب‪،‬‬ ‫كە پایتەختەكەی شاری هەولێر بوو ‪.‬هەستا بە پەنادانی جوویەكان كە‬ ‫هەڵهاتبوون لەژێر دەسەالتی ڕۆمەكان چونكە ئەم مێرنیشینە پاشاكەی‬ ‫جوو بوو(‪.)42‬ئەمەش شەپۆلی سێیەمی هاتنی جوو بوو بۆ كوردستان ‪.‬‬ ‫ئیسرائیل و توانی (‪ )25‬هەزار لە جوویەكان بەدیل بگری و‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئا‪ :‬ئیسرائیل‪-‬كورد‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫كەركووك‬

‫و‬

‫قودس‪..‬‬

‫دوو شار لە ئاوێنەیەكدا‬

‫هەموومان ئەو راستیە دەزانین كە جەنگە جیهانییەكان وێڕای كاولكاریی‬ ‫سەدان شار و دەیان واڵت و لەناوبردنی ملیۆنان كەس و هەڵوەشانەوە و‬ ‫دامەزراندنی چەندان دەوڵەتی تری لێكەوتووەتەوە‪ ..‬بۆ نموونە لە جەنگی‬ ‫جیهانیی یەكەمدا (‪ 1914‬تا ‪ )1918‬لە ماوەی ئەو چوار ساڵەی شەڕدا قوربانیی‬ ‫گیانی هێندە زۆر بووە كە لەوەوپێش مێژوو نەیبنیوە بە خۆیەوە‪ ،‬زیانی گیانی‬ ‫دەخەمڵێندرێ بە ‪ 9‬ملیۆن كوژراو و ژمارەیەكی زۆرتر لەوە برینداری لێكەوتەوە‪،‬‬ ‫لەو جەنگەدا بۆ یەكەمجاریش چەكی كیمیایی بەكار هات و دەرەنجامی جەنگەكە‬ ‫ئەوە بوو نەخشەی سیاسیی ئەوروپای گۆڕی و فەرەنسا و بەریتانیا و ئەمەریكا‬ ‫رای خۆیان بە سەر جیهاندا سەپاند‪ ،‬هەروەك بووە هۆی هەڵوەشانەوەی‬ ‫چەندین ئیمپراتۆر و دەوڵەت (ئیمپراتۆری ئەڵمانیا و نەمسا هەڵوەشانەوە‪،‬‬ ‫گۆڕانكاری لەسەر نەخشەی ئەوروپا كرا‪ ،‬چیكوسلۆفاكیا و یۆگسالڤیا دروست‬ ‫بوون و تەنانەت كاریگەریی لەسەر گۆڕینی سیستمی حكومڕانی چەند واڵتێك‬ ‫دانا و هەر یەك لە توركیا و ئەڵمانیا بوونە سیستمی كۆماری و رووسیاش لە‬ ‫سیستمی (قەیسەری)ەوە بوو بە سیستمی شیوعی و نەمسا بووەوە كۆمارێكی‬ ‫بچووك‪ ،‬دەتوانین بڵێین ئەم جەنگە تۆوی ئایدیولۆژی و بزاڤە ئایدیۆلۆژییەكان‬ ‫(شیوعییەكان)ی دانا‪ ،‬لە پاش جەنگی جیهانیی یەكەم بەریتانیا بووە خاوەن‬

‫ئەم ناوچەیە بە پێی رێكەوتنامەی (سایكس بیكو) بەریتانیا و فەرەنسا لەسەر‬ ‫دابەشكردنی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست رێككەوتن‪ ،‬بەم پێیە سووریا و لبنان‬ ‫كەوتنە ژێر ئینتدابی فەرەنسا و عێراق و فەلەستین و رۆژهەاڵتی ئوردن كەوتنە‬ ‫ژێر ئینتدابی بەریتانیاوە‪ ،‬ئەگەر تەماشای (جەنگی جیهانیی دووەم)یش بكەین‬ ‫بە هەمان شێوە و بگرە بەرفراونتر جەنگەكە نەخشەی دنیای گۆڕی و هەموو‬ ‫هاوكێشەكانی سەروبن كرد‪ ،‬و تەنیا قوربانیی مرۆیی لەم جەنگە مەزەندە‬ ‫دەكرێ بە ‪ 55‬ملیۆن كوژراو و نێزیكەی ‪ 90‬ملیۆن كەسیش بریندار‪ ،‬جگە لەوەی‬ ‫چەكی ناوكەیی تێدا بەكار هات‪ ،‬لە گرینگترین دەرەنجامەكانی جەنگی دووەمی‬ ‫جیهانی‪ :‬دەست بەسەرداگرتنی رێژیمی نازی لە ئەڵمانیا و رێژیمی فاشی لە‬ ‫ئیتاڵیا و رێژیمی دیكتاتۆری لە ژاپۆن‪ ..‬هەروەها گۆڕانكاری لە تەرازووی‬ ‫هێز لە جیهاندا رووی دا‪ ،‬ئەمەریكا و یەكێتیی سۆڤیەت بوونە مەزنترین دوو‬ ‫زلهێزی دنیا‪ ،‬كە لەپێش هەڵگیرسانی جەنگی جیهانیی دووەم بەریتانیا و‬ ‫فەرنسا زلهێزی جیهان بوون! هەروەها زۆرێك لە واڵتەكان كە كۆڵونیاڵی بوون‬ ‫سەربەخۆییان راگەیاند‪.‬‬ ‫دیارە بەریتانیا لە دوای جەنگی یەكەمیی جیهانی شتێكی وای بۆ كورد نەكرد‬ ‫وەك ئەوەی بۆ عەرەب وجوویەكان و‪...‬هتد كردی‪ ،‬و پێشی گرت لە دروستبوونی‬

‫‪12 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫وێنه‌یه‌کی کۆنی شاری که‌رکیک‬

‫دەوڵەتی سەربەخۆیی كوردی‪ ،‬بەریتانیاییەكان لە هەموو كەس باشتر شارەزای‬ ‫ئەم ناوچەیەن‪ ،‬هەر بۆیە ئەمەریكایییەكانیش بەشوێن پێی سیاسەتی ئیگلیز‬ ‫كەوتن و كوردیان بە سەر چوار واڵت دابەش كرد وعێراقیان كردە دەوڵەت و‬ ‫باشووری كوردستان یان (ویالیەتی مووسڵ) یان لە ‪ 1925/12/16‬پێوە لكاند‬ ‫و هیچ بایەخێكیان بە ویست و ئیرادەی نەتەوەی كورد نەدا لەو رۆژگارەدا‬ ‫وپەیماننامەی سیڤەریان هەڵوەشاند و لۆزانیان جێگیر كرد‪ ،...‬دەبینین هەر ئەم‬ ‫زلهێزانە بە هەموو شێوەیەك پاڵپشت و بناخەداڕێژەری دروستبوونی دەوڵەتی‬ ‫ئیسرائیل بوون‪ ،‬تا ئەو قۆناخەی ئیسرائیل ئێستە پێی گەشتووە و بووەتە‬ ‫دەوڵەتێكی بەهێز و ركابەر لە ناوچەكەدا‪ ،‬ئەگەر ئەم دووفاقییەی بەریتانیا و‬ ‫زلهێزەكانی تر بەروارد بكەین‪ ،‬پرسیارگەڵیك گەاڵڵە دەبن بۆ نموونە‪ ،‬ئێستە چ‬ ‫دەبوو لەم ناوچەیەدا دەوڵەتێكی كوردی هەبووایە شانبەشانی دەوڵەتی عێراق‬ ‫و كوێت و ئیسرائیل و‪...‬هتد؟ ئایا لە بەرژەوندیی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫و بەرژەوندیی ئەمەریكا و بەریتانیا و رۆژئاوایییەكان و تەنانەت بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫عەرەبیش سوودبەخش نەدەبووە؟ وەاڵم بەدڵنیابیەوە «بەڵێ»‪.‬‬ ‫ئیسرائیل خاوەن ئاڵۆزترین دۆزە لەگەڵ واڵتانی عەرەبی و ئیسالمی لە‬ ‫ناوچەكەدا‪ ،‬سەرباری ئەوەش دەوڵەتی خۆی دامەزراند و شاری قودسی كردە‬ ‫پایەتەخەتی واڵتەكەی و بە ناوی ئورشەلیم‪ ،‬ئەمە كرۆكی دۆزەكەیەتی لە‬ ‫رۆژه��ەاڵت‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتدا ناهێڵن كورد دەوڵەتی خۆی دامەزرێنێ‬ ‫تەنانەت رێگە نادەن كەركووك بگەڕێتەوە سەر ئەو هەرێمە فیدراڵیەی كە لە‬ ‫چوارچێوەی عێراقدا دانی پێنراوە‪ ..‬قودس كێشەی نێوان عەرەب وجوویەكانە‬ ‫و كەركووكیش كێشەی نێوان كورد و رێژیمەكانی عێراقە‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫پێش ئەوەی بڕیار لەسەر هەر شتێك بدەین سەبارەت بەم بابەتە پێویستە‬ ‫سەرەتا‪ ،‬هەردوو شاری كەركووك و قودس لەڕووی مێژوویی و ئابووری‪ ،‬ژیاری‬ ‫و ئاینی ودانیشتوان و‪...‬هتد لە ئاوێنەیەكدا ببینین یا بناسین‪.‬‬ ‫كەركووك‪ ..‬لە وێستگەكانی مێژوودا‬ ‫شاری كەركووك یەكێكە لە كۆنترین شارە مێژوویییەكان چ لە عێراق و چ‬ ‫لە كوردستان‪ ،‬بەدرێژاییی مێژوویەكەی ناسنامەیەیەكی رەسەن و پێوەندیی‬ ‫رۆحی بۆ كۆمەڵە ئیتنیكیەكانی دروست كردووە كە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی‬ ‫سۆمەرییەكان‪ .‬هەڵبەت لەپێشدا لەشێوەی قەاڵیەك بە پانتاییی ‪ 22‬هەكتار‬ ‫و بەبەرزیی ‪ 18‬مەتر لەسەر ئاستی زەوییەكانی دەوروب��ەری دروست كراوە‬ ‫لە هەزارەی پێنجەم یا چوارەمی پ‪.‬ز‪ .‬ئەم قەاڵیە لە دیارترین شوێنەوارە‬ ‫دێرینەكانی شارەكەیە‪ ،‬لە سەردەمی كیشیەكان و میدیەكان شاری كوردان‬ ‫بووە‪ ،‬گۆتیەكان كردوویانە بە پایەتەختی واڵتەكەی خۆیان و بەدرێژاییی سەدان‬ ‫ساڵ ئاشووری و ئەكەدی و هۆری و بابلی و میتانیەكان دەستیان بەسەردا‬ ‫گرتووە‪ .‬لە ماوەی نێوان ‪ 2230‬ـ ‪ 2120‬پ‪.‬ز ناوچەكە بەكەركووكیشەوە لەژێر‬ ‫دەسەاڵتی گۆتییەكاندا بووە‪ ،‬هەندێ سەرچاوە پێیانوایە قەاڵی كەركووك‬ ‫لەالیەن گۆتیەكانەوە دروست كراوە و زۆربەی سەرچاوە و لێكۆڵینەوەكان‬ ‫بنەچەی كورد دەبەنەوە سەر گۆتییەكان ومیللەتی گۆتی بە ‪ 2‬هەزار ساڵ‬ ‫پێش زایین لە ناوچەی نێوان رووباری دیجلە و زێی خواروو و رووباری سیروان‬ ‫(دیالی) بووە ئەویش ئەو ناوچەیە كە كەركووك دەكەێتە نێو دڵی‪ ،‬كە‬ ‫پایەتەختی مەمەلەكەتی گۆتیان بوو لە نێوان سااڵنی (‪ 2228‬ـ ‪ 2128‬پ‪.‬ز )‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫درێژترین و گەورەترین چاڵە نەوتی جیهان لە ناوچەی جەبەڵ لە‬ ‫ه که‌ (‪ )222‬چاڵە نەوتی تێدایە‬ ‫شاری كەركووك ‌‬

‫لە كەركووك رووباری ( خاسە ـ جای ) شارەكە دەكاتە دوو بەشەوە و‬ ‫هەروەك رووباری زێی تێدا دەرژێت كە لە گرینگترین (چەمەكانی ) رووباری‬ ‫دیجلەیە‪.‬‬ ‫كەركووك لە نێوان سااڵنی ‪ 126‬بەر لەدایكبوونی مەسیح و ‪ 224‬پاش لە‬ ‫دایكبوونی‪ ،‬پایەتەختی حكوومەتی ئەدیابین بووە‪ ،‬كە حكوومەتێكی كوردیی‬ ‫سەردەمی ئەشكانییەكان بووە‪.‬‬ ‫ـ بە پێی سەرچاوەكان ناوی كەركووك لە پێشدا ـ كەرخینی ـ و دواتر بووە‬ ‫بە كەركینی و كەركووك‪.‬‬ ‫ـ لە كتێبی (دیاربەكریە) ی ئەبو بەكری تیهرانی دا بۆیەكەم جار كەركووك‬ ‫وەك كەركووك ناوی هاتوە‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 1232‬ز عەباسییەكان داگیریان كرد و سەرباری وێرانكارییەكی زۆر‬ ‫بەر شارەكە كەوت‪ ،‬هیچ بایەخێكی پێنەدراوە و پەراوێز خراوە‪.‬‬ ‫ـ لە سەدەی شانزەهەمدا كەركووك بەر شااڵوی سەفەوی و مەغول دەكەوێت‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 1555‬ز عوسمانییەكان بە پێی پەیماننامەی (ئەماسیا) بوونە‬ ‫خاوەنی‪.‬‬ ‫ـ دكتۆر ئەحمەد سوسە لەكتێبی (مفصل العرب والیهود فی التاریخ)‬ ‫دەڵێت ‪ (:‬كەركووك شارێكی گەورەیە لە عێراق‪ ،‬یەكێكە لە كۆنترین شوێنە‬

‫مێژووییەكانی عێراق ‪ 88/‬كم لە بەغداەوە دوورە‪ /‬جێی كۆنی كەركووك‬ ‫قەاڵی ئارەپخایە‪ ،‬ئەم ئارەپخایە دەگەڕێتەوە سەردەمی حامورابی‪ ،‬سەرچاوە‬ ‫گریكییەكان ئاراپخیوس (كەراخ ـ سلوخ ) واتە شاری (سلوخی ـ سلوكی) لە‬ ‫سەردەمی سلوكییەكان (‪ 312‬ـ ‪ 135‬پ‪.‬ز ) پێشكەوتنی زۆری بەخۆەوە دیوە‪،‬‬ ‫شوێنەواری سۆمەری كە دەگەڕێتەوە بۆ ‪ 2600‬ساڵ بەر لە زایین لەم شارەدا‬ ‫دۆزراوەتەوە‪ ،‬هورییەكان شوێنەواری زۆریان لە دەوروبەری ئەم شارە هەیە )‪.‬‬ ‫ـ میتانیەكان سێ پایەتەختیان هەبووە‪1 :‬ـ ئارەپخا ‪2‬ـ واشوكان ‪3‬ـ ئەكباتان‬ ‫(هەمدان) دەوڵەتی میتانی (‪ 1550‬تا ‪ 1400‬پ‪.‬ز حوكمڕانی كردووە‪.‬‬ ‫ـ شاری كەركووك بەپێی سەرچاوە كۆنەكان وبەتایبەت دوو كتێبی دەستنووس‬ ‫كە یەكێكیان كلدانیەك بە ناوی (پۆلس بیجان ) نووسویەتی و ئێستە لە شاری‬ ‫لیزك لە ئەڵمانیایە‪ ،‬كتێبەكە دەڵێت «بەر لە ‪ 27‬سەدە دانیشتوانی ئەم شارە‬ ‫لە میدیەكان پێكهاتبوون و یەكێك لە بەدەسەاڵترین گەورەكانی میدیا (ئەرباك)‬ ‫بووە كە دژی ئاشوورییەكان شۆڕشی بەرپا كردووە»‪.‬‬ ‫ـ شەمسەدین سامی تورك لە قاموسی ئیعالمی عوسمانیدا كە لە چاپخانەی‬ ‫مهران چاپ كراوە لە ساڵی ‪ 1315‬كۆچی ‪ 1842/‬زایین لە بڕگەی كەركووكدا‬ ‫دەڵێت‪(( :‬شاری كەركووك مەركەزی ئەو لیوایەیە كە پێی دەڵێن شارەزوور و‬ ‫ئەكەوێتە ویالیەتی مووسڵ لە كوردستان‪ 160 .‬كیلومەترێك لە خوار رۆژهەاڵتی‬

‫‪14 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫مووسڵدایە لە خوار زنجیرە گردۆڵكەیەك دروست كراوە لە چەمی ئەدهەم‬ ‫(ناوی كۆنی رووباری خاسە) ژمارەی دانیشتوانی (‪ )30000‬كەسە‪ ،‬قەاڵیەك و‬ ‫‪ 36‬مزگەوت و‪ 15‬تەكیە و‪ 13‬خان و‪ 1282‬دووكانی بازرگانی و نەخۆشخانەیەك‬ ‫و ‪ 8‬حەمام و پردێك لەسەر رووبارەكە و قوتابخانەی ناوەندی روشدیە و ‪18‬‬ ‫قوتابخانەی سەرەتایی و ‪ 3‬كڵێسای كرستیانەكان و پەرستگایەكی جووی‬ ‫تیایە‪ .‬لە گەڕەكەكانی گەڕەكی تەپە و قەاڵ و هەموو ئەو گەڕەكانەی تەنیشتی‬ ‫لە رۆژهەاڵتی رووبارەكەوە‪ .‬سێ بەشی دانیشتوانی كوردن و بەشەكەی تر‬ ‫تێكەڵە لە تورك و عەرەب‪ ،‬و هەموو كەمینەكان ئەوانیش (‪ ) 760‬جوو و‪460‬‬ ‫كلدانی))‪.‬‬ ‫ـ لە ساڵی ‪ 1918‬ب���ەدواوە ك��ەرك��ووك بە ت���ەواوی كەوتە ژێ��ر ركێفی‬ ‫بەریتانییەكان‪.‬‬ ‫ـ لە سەردەمی مەلیك مەحموود بایەخی زۆری بە كەركووك داوە ئەوسا و‬ ‫تا سااڵنی ‪1970‬‬ ‫ـ لە ساڵی ‪ 1930‬كورد زیاتر لە نێوەی دانیشتوانی كەركووكی پێك دەهێنا و‬ ‫پاشان توركمان و عەرەب و كریستیان و جوو‪ ،‬هەر لەو ساڵەدا سەرژمێرییەك‬ ‫ئەنجام درا بەم شێوەیە ‪ :‬كورد‪ 703 ،67 :‬كەس و عەرەب‪ 26561 :‬كەس و‬ ‫توركمان‪ 28741 :‬كەس و مەسیحی‪ 1228 :‬كەس و جوو‪ 1228 :‬كەس‬ ‫ـ بە پێی سەرژمێری ‪ 1957‬كە بە گرینگترین سەرژمێری دادەنری لە عێراقدا‪،‬‬ ‫كەركووك بەم شێوەیە بوو‪ :‬رێژەی كورد لە ‪ %24 ،48‬و عەرەب ‪ %19 ،28‬و‬ ‫توركمان‪ %14 ،21‬و كلد و ئاشوور ‪%41 ،0‬‬ ‫قەاڵی كەركووك‬ ‫قەاڵی كەركووك دەكەوێتە ناوەندی شاری كەركووكەوە و بە یەكێك لە‬ ‫كۆنترین بەشەكانی شارەكە دادەنرێت و شوێنەوارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫سەردەمی ئاشورییەكان‪ .‬دەتوانین بڵێن ئەم ( ئۆردوگا بەرز نیشینە كە ئێستە‬ ‫پێی دەوترێت قەاڵی كەركووك‪ ،‬لە ناوەڕاستەكانی هەزارەی دووەمی پێش زایین‬ ‫بە ناوی ( دیمتوكرخی شیلوا خو ) ناسرا بوو واتە ( قەاڵی شاری نەوەی شیلوا‬ ‫) كە بەناوی فەرمانڕەوای حوری كۆن (شیلوا تیشوب) ناو نراوە‪ .‬ئەم قەاڵیە لە‬ ‫سەردەمی پاشای ئاشووری ( ئاشور ناسر بالی دووەم ) لە نێوان سااڵنی ‪850‬‬ ‫و‪ 884‬پێش زایین‪ ،‬كە پاشا وەكو هێڵێكی بەرگری‪ ،‬و ناوەندێكی سوپاكەی‬ ‫بەكاری دەهێنا‪ ،‬دوای ئەم (سلوخ پاشا) دیوارێكی پتەوی بە مەبەستی بەرگری‬ ‫لە دەوری قەاڵكە دروست كرد‪ 72 ،‬قولەی لە دەوری و ‪ 32‬جادە و دەروازەی‬ ‫تێدا بەررز كردەوە و لە كاتی هێرشەكانی فەرماندەی مەغۆلی (تەیموری لەنگ)‬ ‫لە ساڵی ‪ 1393‬ز سەردانی ئەم قەاڵیەی كردووە‪.‬‬ ‫قەاڵی كەركووك لە بنەڕەتدا لە سەر تەپۆڵكەیەكی بازنەیی چوارگۆشە‬ ‫دروست كرا‪ ،‬لە تەختایییەكانی دەوروب��ەری نێزیكەی ‪ 120‬قەدەم بەرزترە‪،‬‬ ‫دەڕوانێتە سەر دۆڵ��ی زێی بچووك كە ئەو زێیە ئ��اوی كەمە‪ ،‬زۆرج��ار لە‬ ‫وەرزەكانی بارانئاوی ئاوەكەی هەڵدەستێ‪ ،‬كە بە رووباری خاسە ناسراوە‪ ،‬وەك‬ ‫دیارە ئەم قەاڵیە لە چاخە كۆنەكاندا پەرژینی بۆ كراوە‪ ،‬و ‪ 4‬دەرگای هەبووە‪،‬‬ ‫عوسمانییەكان ناویان لێناوە‪ :‬دەرگای سەرەكیی پلیكانەدار‪ ،‬دەرگای تۆپ‪،‬‬ ‫دەرگای حەوت كچەكە‪ ،‬دەرگای حەلواچیەكان‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫هەڵبەت قەاڵكە بە شێوازێكی تایبەتمەندی بیناسازی دروست كراوە‪ ،‬زۆربەی‬ ‫دیوارەكانی لە بەردی سپی و گەچ و رێگەوبانەكانی بە خشتێك كراوە پێی‬ ‫دەڵێن ( خشتی ڕاخەر )‪...‬‬ ‫بەناوبانگترین كۆمەڵگەی نیشتەجێبون لە قەاڵی كەركووك دەكەوێتە بەشی‬ ‫خۆرئاوای قەاڵكەوە‪ ،‬كە بە (گەڕەكی حەمام) ناسراوە‪ ،‬بۆ چەند سەدەیەك‬ ‫برا مسوڵمانەكان بەشداری برا مەسیحیەكانیان دەكرد و هەریەك لە ناوەندی‬ ‫مەترانیەی ( باجرامی ) و مزگەوتی (نەبی دانیال) دەكەونە گەڕەكێكەوە‪....‬‬ ‫قەاڵی كەركووك چەندان مەزارگە و مەرقەدی لەخۆ گرتووە وەك ‪ :‬ـ‬ ‫مەزارگەی نەبی دانیال و مەرقەدی پێغەمبەر حەنین و مەزاری پێغەمبەر‬ ‫عوزێر و هەروەها كڵێسای سوور كە لە دیارترین سیماكانی قەاڵكەیە‪ ،‬هەروەها‬ ‫بە نەخشەی رەنگاوڕەنگ لە سەر دیوارە كۆنەكانی كێشراوە و چەندان مزگەوتی‬ ‫تێدایە وەك مزگەوتی گەورە‪ ،‬مزگەوتی فوزلی‪ ،‬مزگەوتی عەریان و مزگەوتی‬ ‫حەسەن باكیس‪.‬‬ ‫هەروەها چەندان ماڵی كۆنی تێدایە كە بە ناوی خاوەنەكانیانەوە بە ناوبانگن‬ ‫وەك‪ :‬ماڵی تەیفوور‪ ،‬ماڵی عەبد غەنی‪ ،‬ماڵی سدیق عەالف‪ ،‬ماڵی سەید فاتیح‬ ‫و ماڵی میكائیل و ماڵی توما‪.‬‬ ‫قشڵەی كەركووك‬ ‫قشڵەی كەركووك بینایەكی زۆر كۆنە‪ ،‬وەك بارەگەی سەربازیی هێزەكانی‬ ‫عوسمانی بووە لە شاری كەركووك‪ ،‬بەپێی ساڵنامەكانی عوسمانی لە ساڵی‬ ‫‪ 1863‬دروست كراوە و دەكەوێتە ناو چەقی شاری كەركووكەوە و پانتایی‬ ‫‪ 24282‬مەتر چوار گۆشەیە‪ ،‬وشەی قشڵە وشەیەكی توركییە واتای شوێنێك كە‬ ‫سەربازەكان تیایدا بمێننەوە‪ ،‬لەم سااڵنەی دواییدا نۆژەن كراوەتەوە و ئێستە‬ ‫وەك ناوەندێكی رۆشنبیری و مۆزەیی بە كار دێ‪.‬‬ ‫قەیسەری كەركووك‬ ‫قەیسەری كەركووك بازاڕێكی كۆنە و دەكەوێتە الی باشووری قەاڵی‬ ‫كەركووكەوە‪ ،‬ئەم بازاڕە وەك ناوەندێكی بازرگانی بۆ كارئاسانیكاریی كڕین‬ ‫و فرۆش بۆ خەڵكی شارەكە لە سەردەمی عوسمانییەكان لە ساڵی ‪1855‬‬ ‫دروست كراوە‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1978‬نۆژەن كراوەتەوە‪ .‬شوێنەواری ورد و بیناسازی‬ ‫لە دروستكردنیدا بە روونی پێوە دیارە‪ ،‬بەشێوەیەك دیزاین كراوە كە ‪365‬‬ ‫دووكانی تێدایە و هێمایە بۆ ژمارەی رۆژەكانی ساڵ‪ 24 ،‬لقی تێدایە وەك‬ ‫هێمایەك بۆ ژمارەی كاتژمێرەكانی رۆژ‪ 12 ،‬ژووری بچووك لە نهۆمی سەرەوە‬ ‫وەك ئاماژەیەك بۆ ژمارەی مانگەكەكانی ساڵ‪ ،‬و‪ 7‬دەرگای هەیە هێمایە بۆ‬ ‫ژمارەی رۆژەكانی هەفتە‪ ،‬بیناسازەكان هەر بەمە نەوەستاون‪ ،‬بەڵكو وایان ساز‬ ‫كردووە كە یەكێك لە دەروازەكان پێشوازی لە خۆر دەكا‪ ،‬ئەو كاتەی هەڵدێ و‬ ‫دەروازیەكی تر مالئاوایی لێ دەكا ئەو كاتەی ئاوا دەبێ‪.‬‬ ‫ئەم بازاڕە خاوەنكار و پیشەوەرانی بە الی خۆی راكێشاوە هاوكات كڕیاری‬ ‫گەلێ زۆرە‪ ،‬پێكدێن لە كوتاڵفرۆش و بۆنفرۆش و بەهاراتسازی و تەنكەر و‬ ‫پێالۆفرۆش و كەوشدروو و بەرگدروو و بۆیاخچی ولۆكەڕستن و هتد‪....‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫چەرموو‬ ‫لە هەندێ سەرچاوە بەناوی قەاڵی چەرموو هاتووە‪ ،‬بەاڵم زیاتر گوندی‬ ‫چەرموو ناسراوە‪ ،‬بە گشتی چەرموو ناوچەیەكی شوێنەوارییە و كەوتووەتە‬ ‫خوار چیاكانی زاگرۆس‪ ،‬رۆژهەاڵتی شاری كەركووك و نێزیك شاری چەمچەماڵ‪،‬‬ ‫چەرمووی كەركووك بە كۆنترین كۆمەڵگەی كشتوكاڵی دادەنرێت لە جیهاندا‪،‬‬ ‫مێژووی نیشتەجێبوونی دەگەڕێتەوە بۆ (‪ 7000‬تا ‪ ) 6500‬ساڵ پێش زاین‪،‬‬ ‫لە دێرینترین گوندی نوێی بەردینەیە‪ 100 ،‬بۆ ‪ 150‬كەسی تێدا ژیاوە و لە ‪20‬‬ ‫ماڵ پێكهاتووە كە خانووەكانیان بە گڵ دروست كردبوو‪ ،‬دانیشتوانی چەرموو‬ ‫كاری كشتوكاڵی بە شێوەیەكی سەرەتایی ئەنجام دەدا و هەروەها ئاژەڵی‬ ‫بەرهەمدارییان بەخێو دەكرد‪.‬‬ ‫مزگەوتی نەبی دانیال‬ ‫لە سەر مەزارێك دروست كراوە و باوەڕ وایە روفاتی پێغەمبەر دانیالی تێدایە‪،‬‬ ‫مزگەوتەكە دەكەوێتە نێو قەاڵی كەركووك و دوو گۆمەز و ‪ 3‬منارەی هەیە‪ ،‬جگە‬ ‫لە چەندان بازنەكاری رەنگاوڕەنگ كە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی مەغۆلییەكان‪،‬‬ ‫پانتاییی مزگەوتەكە ‪ 400‬مەتر چوار گۆشەیە و چوار گۆڕ لەخۆ دەگڕێ و دەڵێن‬ ‫گۆڕی ‪:‬دانیال‪ ،‬عەزرا‪ ،‬حەننا‪ ،‬میخائیل‪.‬‬ ‫دانیشتوانانی كەركووك لە مسوڵمانان و مەسیحی و تەنانەت جووش كاتی‬ ‫خۆی مردووەكانیان نێزیك مزگەوتەكە دەناشت‪ ،‬لەبەر پیرۆزیی پێغەمبەران‪.‬‬ ‫مەرقەدی ئیمام سوڵتان ساقی‬ ‫ئەم مەرقەدە دەكەوێتە ناوچەی (تسعین) لە باشووری رۆژئاوای كەركووك و‬ ‫لەناو گۆڕستانەكەیە خەڵك لە بەر پیرۆزی لێرە مردووەكانیان دەناشت‪ ،‬باوەڕ‬ ‫وایە ئیمام سوڵتان ساقی یەكێكە لە نەوەكانی جەعفەری تەیار كوڕی مامی‬ ‫پێغەمبەر (د‪.‬خ) كە لە ترسی عەباسیەكان بۆ ئێرە هەڵهاتووە‪ ،‬هەندێك پێیان‬ ‫وایە ساقی و خوشكەكەی (سوڵتانە) لێرە بە خاك سپێردراون‪.‬‬ ‫هەروەها دەیان مەزار و مەرقەدی تر لە كەركووك هەیە‪ ،‬گەشتی ئایینی‬ ‫یەكێكە لە كارە گرینگەكانی ناو كۆمەڵگای ئێمە و شاری كەركووك‪ ،‬لەم‬ ‫بوارەشدا دەوڵەمەندە و سااڵنە گەشتیارانی ئاینی دێن بۆ سەردانی مەزارەكان‪.‬‬ ‫بۆ نموونە لە ناوچەی داقوق مەزاری ئیمام ( زەین العابدین ) و مەرقەدی ئیمام‬ ‫هادی كوڕی مووسا كازمی لێیە و‪....‬هتد‪.‬‬ ‫گەڕەكەكانی شاری كەركووك‬ ‫‪1‬ـ گەڕەكی ئ��ازادی ـ گەڕەكێكی تاڕادەیەك تازە دروس��ت ك��راوە كە لە‬ ‫شەستەكاندا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ گەڕەكی زێویە ـ گەڕەكێكی كۆنە لە پێشدا گوند بووە و لەگەڵ فراوانبوونی‬ ‫شارەكە بووە بە گەڕەك‪.‬‬ ‫‪3‬ـ گەڕەكی خاسەـ بە گەڕەكێكی فراوانی كەركووك دادەنرێت و دەكەوێتە‬ ‫الی رۆژهەاڵتی خوارووی رووباری خاسەوە‪.‬‬ ‫‪4‬ـ گەڕەكی یادگارـ كاتی خۆی یادگار نووری لە گوندی یاروەلی هاتووەتە‬

‫ئەو شوێنە و چایخانەیەكی لێ كردووەتەوە و یەكەم خانوو لەوێ دروست كراوە‬ ‫و تا ئاوەدان بووەتەوە‪.‬‬ ‫‪5‬ـ گەڕەكی ئیسكان ـ ئەم گەڕەكە لەم دواییەدا ناونرا لەو كۆمەڵە خانوییە‬ ‫كە بەخشتی سوور دروست كراوە و ئێستە بەئیسكانی كۆن ناو دەبرێ بۆ‬ ‫جیاكردنەوەی لە ئیسكانی تازە‪.‬‬ ‫‪6‬ـ گەڕەكی ئیمام قاسم ـ ناوەكەی بە ناوی مەرقەدی ئیمام قاسمەوە‬ ‫هاتووە‪ ،‬كە لە ناو مزگەوتی (ئیمام قاسم )دایە‪.‬‬ ‫‪7‬ـ گەڕەكی ئاخوڕ حوسێن ـ ناوی ئەم گەڕەكە شێوێندراوە وكراوە بە(اخی‬ ‫حسین) بەاڵم بنەڕەتی ناوەكە دەگەڕێتەوە بۆ بوونی (خان و ئاخوڕ) لە‬ ‫گەڕەكەكەدا‪ ،‬چونكە كاتی خۆی خەڵكی الدێیەكانی شوان و دەوروبەری كە‬ ‫هاتونەتە شارەوە لە خانەكەی ئاخوڕ حوسێن ماونەتەوە‪ ،‬وشوێنی تایبەتیش‬ ‫هەبووە بۆ ئاژەڵەكانیان‪.‬‬ ‫‪8‬ـ گەڕەكی بەرتەكیە ـ ئەم گەڕەكە بۆیە وا ناونراوە چونكە دەكەوێتە‬ ‫خوارەوەی تەكیەی تاڵەبانی و تاڕادەیەك گەڕەكێكی كۆنە لە شارەكەدا‪.‬‬ ‫‪9‬ـ گەڕەكی عاشور ـ لە نێوان گەڕەكی یادگار و زێوێ و گەڕەكی ئیمام‬ ‫قاسم دایە‪.‬‬ ‫‪10‬ـ گەڕەكی ب��ۆاڵق (ب�ڵاخ) بەپێی سەرژمێریی ساڵی ‪ 1947‬ژم��ارەی‬ ‫دانیشتوانی (‪ )3008‬كەس بووە ـ‬ ‫‪11‬ـ گەڕەكی گڵچیەكان ـ ئەمانە گڵەسەریان لە گوندی (سێ كانیان)ەوە‬ ‫هێناوە و كوپە وگۆزەیان دروست كردووە‪.‬‬ ‫‪12‬ـ گەڕەكی چوارباغ بە دیوی تەكیەی تاڵەبانیەكانەوە دێتە خوارەوە‪،‬‬ ‫بەدیوی گۆڕستانەكە‪ ،‬كە جاران باخچەی چوارباخ بوو‪.‬‬ ‫‪13‬ـ گەڕكی مەیدان ـ ئەم گەڕەكە لەسەر قەاڵیە‪ ،‬ژمارەیان (‪ )1222‬كەس‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫‪ 14‬ـ گەڕەكی ئاغاكان ـ ئەمەش لەسەر قەاڵیە و ژمارەی دانیشتوانی (‪)1609‬‬ ‫كەس بووە‪.‬‬ ‫‪15‬ـ گەڕەكی دانیال پێغەمبەر ـ ئەم گەڕەكە بەهۆی دانیال پێغەمبەرەوە ناو‬ ‫نراوە‪ ،‬كە لەسەر قەاڵیە‪.‬‬ ‫‪16‬ـ گەڕەكی تۆپ قەاڵ ـ ئەم گەڕەكە نێزیك دەرگا سەرەكییەكەی قەاڵیە‪،‬‬ ‫گەڕەكێكی كۆنە‪.‬‬ ‫‪17‬ـ گەڕەكی زیندان ـ ئەمیش لەسەر قەاڵیە‪ ،‬بۆیە بەم ناوە نراوە‪ ،‬چونكە‬ ‫زیندانەكەی قەاڵ دەكەوێتە ناو ئەم گەڕەكەوە‪.‬‬ ‫‪18‬ـ گەڕەكی پیریادی ـ دێرینترین گەڕەكە لە شاری كەركووك‪ ،‬ناوی‬ ‫گەڕەكەكە بە ناوی پیریادییەكانی چەمچەماڵە كە یەكەم ماڵ بوون لەم شوێنە‬ ‫نیشتەجێ بوون‪.‬‬ ‫‪19‬ـ گەڕەكی جوویەكان ـ ئەم گەڕەكە شوێنی نیشتەجیبوونی جوویەكانە‪ ،‬كە‬ ‫ئێستا تا رادەیەك شوێنەواری نەماوە‪ ،‬ژمارەی دانیشتوانی (‪)1644‬كەس بووە‬ ‫كە (‪ )848‬كەس نێر و(‪ )796‬كەس مێ بووە‪.‬‬ ‫‪20‬ـ گەڕەكی شۆریجە ـ ژمارەی دانیشتوانی (‪ )2365‬كەس بوو‪.‬‬ ‫‪21‬ـ گەڕەكی موسەاڵـ لەوەیە ناوەكە لە (مووسا الڵ)ەوە یان (موسی اللە)‬

‫‪16 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫وە لە خۆشەویستی مووسای پێغەمبەرەوە هاتبێ‪ ،‬كە جوویەكانی كەركووك‬ ‫ناویان ناوە و نێزیكە لە گەڕەكی جوویەكانەوە‪.‬‬ ‫‪22‬ـ گەڕەكی (شاتەری ـ شاتو ـ شاترلۆ) ـ شاترلۆ لقێكی عەشیرەتی جافە‪،‬‬ ‫كە كاتی خۆی لە ناوچەی (كفری)وە هاتوون‪.‬‬ ‫‪23‬ـ گەرەكی ئەڵماس ـ گوایە ناوەكەی لە ئافرەتێكی بەناوبانگەوە هاتووە‬ ‫وناوی ئەڵماس بووە‪ ،‬یان لەبەر بەپیتی زەوییەكەی ناو نراوە‪.‬‬ ‫‪24‬ـ گەڕەكی بەگەكان ـ زۆربەی بەگەكانی كەركووك لێی دادەنیشتن‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەو ناوەنراوە‪.‬‬ ‫‪25‬ـ گەڕەكی ئاوچییەكان ـ زۆربەی خەڵكی ئەم گەڕەكە لە ئاوچییەكانی‬ ‫كەركووكن‪.‬‬ ‫‪26‬ـ گەڕەكی چەمقوڕ ـ لەبەر نزمی ناوچەكە وبەپیتی زەوییەكە و بوونی‬ ‫داراستانی چڕ و خڕبوونەوەی ئاوێكی زۆری پەنگخواردوو بەم ناوە نابانگی‬ ‫دەركرد‪.‬‬ ‫‪27‬ـ گەڕەكی ساری كەهیە ـ بۆچوون وایە ناوەكە توركییە و مانای موختاری‬ ‫زەرد دەگەیەنێ‪ ،‬گەڕەكێكی گ��ەورە و فرەوانە وكەوتووەتە الی رۆژئ��اوای‬ ‫شارەكەوە‪ .‬محەمەد پاشای ساری كەهیە دایمەزراندووە‪ ،‬لەو سەردەمە والی‬ ‫كەركووك بووە (‪ 1069‬تا ‪ )1079‬كۆچی دوایی كرد‪.‬‬

‫‪17‬‬

‫‪28‬ـ گەڕەكی (عەرەفە ـ ئارەپخا) ـ ئەم گەڕەكە ناوەكەی وەرگیراوە لە‬ ‫ناوە كۆنەكەی كەركووك كە (ئارەپخا) یە‪ ،‬كە لە كاتی خۆی شارستانیەتێكی‬ ‫ئاوەدان و شوێنی گرینگی مێژوویی بووە‪.‬‬ ‫‪29‬ـ گەڕەكی قۆریە ـ جاران جێگەی گوندێك بوو لە نێزیك شار‪ ،‬بەاڵم پاشان‬ ‫بووە گەڕەكێك لە شارەكە‪ ،‬و ناوهێنانی وشەی قۆریە ناوهێنانێكی وەسفی‬ ‫شوێنی گەڕەكەكەیە‪ ،‬كە دارێژروا لە قوڕ‪.‬‬ ‫‪30‬ـ گەڕەكی (تسعین ـ ال ـ تشنیوی) ـ هەندێ بۆچوون هەیە لەسەر ئەم‬ ‫ناوە‪ ،‬زۆربەیان پێان وایە (ال ـ تشنیوی) هاوگونجاوی شوێنی (تسعین) ی‬ ‫ئێستا بێت‪ .‬دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی (هۆری ـ میتانی )‪.‬‬ ‫‪31‬ـ گەڕەكی حەلواچییەكان‪.‬‬ ‫‪32‬ـ گەڕەكی قەسابخانە‪.‬‬ ‫‪33‬ـ گەڕەكی عەلی بەگ‪.‬‬ ‫‪34‬ـ گەڕەكی شوان‪.‬‬ ‫(زۆربەی ئەم گەڕەكانەش خەڵكی شوانی ناوچەی كەركووك ئاوەدانیان‬ ‫كردووە)‪:‬‬ ‫‪35‬ـ گەڕەكی ئیمام عەباس ‪36‬ـ گەڕەكی (جرد مەیدان ) ـ ‪37‬ـ گەڕەكی‬ ‫حەدیدیەكان ‪38‬ـ گەڕەكی گاورباغی ‪39‬ـ گەڕەكی سەیدی عەالوی ـ‪ 40‬ـ گەڕەكی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫حەمزەیی ‪41‬ـ گەڕەكی سەركارێز ‪42‬ـ گەڕەكی لەتیف ئاوا ‪43‬ـ گەڕەكی رەشیدا‬ ‫ئاوا ‪44‬ـ گەڕەكی خوێڕیاوا ‪45‬ـ گەڕەكی مەولەوی ‪46‬ـ گەڕەكی كاكەیییەكان ‪47‬ـ‬ ‫گەڕەكی ئەبو علوگ ‪48‬ـ گەڕەكی رەحیم ئاوا‪.‬‬ ‫كۆتای بەشی ی��ەك‪ ،‬لە بەشی داه��ات��وودا باس لە هەندێك كتێبخانەی‬ ‫دێرینی شاری كەركووك و الیەنی رۆشنبیری و كولتووریی ئەو شارە هەمیشە‬ ‫كوردستانییە دەكەین‪ ،‬لەگەڵمان بن‪..‬‬ ‫پەرتووكخانە مێژووییەكە دوور و درێژە هەیە كەركووكیش یەكێك لەو شارانییە‬ ‫كە خاوەنی چەندین كتێبخانە بووە و دانیشتووانی شارەكەیش سوودیان لەو‬ ‫كتێبانە گرتووە بۆ فێربوونی زانست لە هەموو بوارەكاندا كە ئاماژە بە هەندێك‬ ‫لە كتێبخانە دەكەین لە شاری كەركود دا بوون‬ ‫كتێبخانەی مەدرەسەی مەحموود خاڵ ‪ :‬كە لە ناو حەوشەی مزگەوتی‬ ‫مەیداندا بوو لە قەاڵی كەركووك‪ .‬هەموو كتێبەكانی دەس نووس بوون‪ ،‬چونكە‬ ‫چەند سەد ساڵ لەمەو بەر بە دەست نووسرا بوون و هەندێكیشیان مێژووی‬ ‫هەزار ساڵ پێش ئێستایان پێوە دیار بوو كە ژمارەیان پتر لە ‪ 1000‬كتێب‬ ‫دەبوون‪ ،‬ئەم كتێبانە بۆ ئەو كەسانە تەرخانكرابوون كە لە شاری كەركووك‬ ‫خوێندەوارن‪ ،‬كە دواتر ئەم كتێبانە دران بە ئەوقافی كەركووك وئەوانیش‬ ‫گواستیانەوە بۆ كتێبخانەی ئەوقاف لە بەغدا‪.‬‬ ‫ـ كتێبخانەی مەدرەسەی مهرانی ‪ :‬لەم خوێندنگایە دا بەردەوامی بیست‬ ‫وپێنچ فەقێ دەیانخوێند‪ ،‬دەڵێن كتێبخانەیەكی یەكجار بایەخدار و بێ هاوتای‬ ‫بووە كە هەزاران كتێبی لە خۆ گرتووە و لە گەڵ هاتنی ئینگلیزەكان ئەم‬ ‫كتێبخانەیە نەما‪.‬‬ ‫ـ كتێبخانەی مەدرەسەی ئەلسلگانیە ‪:‬ئەم مەدرەسیە لە گەڵ كتێبخانەكەی‬ ‫لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی تاقە مەدرەسە و كتێبخانە بوو كە میر بڕوای‬ ‫پێكرد بوو‪ ،‬باشترین كتێب وپیداویستییەكانی خوێندنی بۆ دابینكراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە ساڵی ‪ 1957‬بیناكەی روخێنرا ولە شوێنەكەی كتێبخانەییەكی دیكە واتە‬ ‫كتێبخانەی گشتی ئێستای كەركووكی لێ دروستكرا‪.‬‬ ‫ـ كتێبخانەی خانەقای عومەر گۆنبدی‪ :‬دروستكردنی ئەم كتێبخانەیە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمەكانی كۆن‪ ،‬لە ناو خانەقا لەشاری كەركووك لە گەڕەكی‬ ‫ئیمام قاسم‪ ،‬بەاڵم لە دوا بەشی جەنگی جیهانی یەكەمدا هەموو كتێب و‬ ‫پەرتووكەكانی تااڵن دەكرێت‪.‬‬ ‫ـ دیارە لە سااڵنی حەفتاكاندا لە كۆی ‪ 9‬كتێبخانەشاری كە ركو ك (‪)5‬ی‬ ‫كتێبخانانە هی كوردكان بووە و (‪ )4‬دیكەی هی عەرەب وتوركمان بوو‪.‬‬ ‫حەمامەكانی كەركووك بەشێكن لە شوێنەوارەكانی شارەكە‬ ‫كەركووك لە گەڵ ئەوەی بە گەلێك شوێنەوار ناسراوە‪ ،‬لێرەدا جێگەی‬ ‫خۆیەتی ئاماژە بەوالیەنە بكەین كە سەردەمانێك كەركووكی ناساندووە‪ ،‬ئەویش‬ ‫جۆری وزۆری حەمامەكانە‪ ،‬لێرەدا دەتوانی بە كورتی ناوی ئەو حەمامانە بێنین‬ ‫وەك‪ :‬حەمامی (موفتی ) كە دەكەوێتە الی باخچەی قەاڵ وهەروەها حەمامی‬ ‫(گوێزگلی)‪ ،‬حەمامی (گاورەكان) كە تایبەت بووە بە كلدانیەكانی‪ ،‬حەمامی‬ ‫الوان (شباب) وحەمامی حاجی باقر لە ناو بازاڕی جووت قاوە‪ ،‬حەمامی‬

‫(حاجی حەسەن ) نزیك خەنجەرچییەكان‪ ،‬حەمامی (بەاڵخ ) لە گەڕەكی‬ ‫بەالخ ـ كە ئەم حەمامە نزیكە ‪ 400‬ساڵ لە مەوپێش دروستكراوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫حەمامی(تەوقات) دەكەوێتە نێوان پیریادی وگەڕەكی جوویەكان و حەمامێكی‬ ‫زۆر كۆنە‪ ،‬حەمامی (شور حەمام) و(حەمامی شۆریجە) لە گەڕەكی شۆریجە‬ ‫لە سااڵنی پەنحاكاندا دروستكراوە‪ ،‬حەمامی (شیفا) لە گەڕەكی ئەحمەد ئاغا‪،‬‬ ‫وچەندین حەمامی دیكە وەك حەمامی بوالق‪ ،‬حەمامی دەدە حەمدی وجوت‬ ‫حەمام كە دیوارەكانی ئاوێنەكاری كراوە‪ ،‬حەمامی كۆماری‪ ،‬حەمامی فەرەح‬ ‫وحەمامی ساعە وعەلی بەگ‪...‬هتد‬ ‫بێ گومان حەمامە كۆنەكانی كەركووك زۆربەیان بە شێوەی گومەت‬ ‫دروستكراون و بە شێوەی نەخشسازی كۆن‪ ،‬حەوزەكانیان بچووك ب و‬ ‫ژووری تایبەت بۆ خۆششتن و‪...‬هتد هەروەها لە ناو حەمامەكاندا چایخانەی‬ ‫تایبەت هەیە بۆ ئەوكەسانەی خۆیان دەششت‪ ،‬سندوقەكانی هەریەك كلیلێكی‬ ‫تایەبتە بە خۆیان بووە بۆ ئەو كەسانەی كە سەردا ئەو حەمامە دەكەن‬ ‫تا كەلوپەلەكانیان پارێزراو بێت و كلیلەكەیش الی خۆیان بووە‪ ،‬راستەیەك‬ ‫هەیە كە ناكرێت فەرامۆشی كەین ئەویش ئەوەیە ناوبانگی حەمامە كۆنەكانی‬ ‫كەركووك دەگەڕێتەوە بۆ لێهاتوویی وناوبانگی خاوەنەكانیان كە كەسانیكی‬ ‫وناسراو بوون‪.‬‬ ‫كەركووك شاری سینەما‪..‬‬ ‫سینەما رۆڵێكی گرنگی گێڕاوە لە پێشخستنی ئاستی هوشیاری و رۆشنیری‬ ‫گەالن‪ ،‬سینەما مێژووییەكی زۆر كۆنی نییە بەتایبەت لە واڵتی ئێمە‪ ،‬بۆیە‬ ‫داگیركەرانی كوردستان كوردیان لە سینەما بێ بەشكردوە‪ ،‬بۆیە بە داخەوە‬ ‫دەبینین رۆشنبیری سینەما تا ئیستایش گرنگی ئەو تۆی پێنادرێت هیشتا‬ ‫بەبووەتە ناوەندیك بۆ هۆشیاری وكروشنبیری‪ ،‬ئەمەش مانای ئەوەنیە سینەما‬ ‫هەر نەبووە‪ ،‬شاری كەركووك لەم بوارەیشەوە پێشەنگی شارەكانی تربووە و‬ ‫بە هەوڵی چەند هاوواڵتییەكی جوولەكەی كەركووك توانراوە سینەما بهێنرێتە‬ ‫كەركووكەوە‪ ،‬ولە ساڵی ‪ 1927‬سینەما هاتۆتە شاری كەركووك لەوكاتەیشدا‬ ‫تەنها سینەما (وەتەنی وغازی ) هەبووە كە سینەما وەتەنی بە كۆنترین سینەما‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬وسینەما غازی كە خاوەنەكەی كەسێكی جووبووە بەناوی (زۆرۆ)‬ ‫بە ناو مەلیك غازیەوە دایناوە‪ ،‬بەاڵم لە ساڵی ‪ 1958‬روخێنرا‪ ،‬پاشان سینەما‬ ‫(عەلەمین) كە بە هەردوو وەرز كاری دەكرد ئەویش لەسەر دەستی دوو كەسی‬ ‫جووولەكە بە ناوەكانی (عەبدواڵ‪ ،‬سەلیم ) دانراوە‪ ،‬ئەم سینەمایانە تا ساڵی‬ ‫‪ 2001‬بەردەوام كاریان دەكرد‪ ،‬بۆیە دەتونین بڵێن سینەما لە ئەوروپاوە لەسەر‬ ‫دەستی جوولەكە گواستراوەتەوە بۆ رۆژهەاڵت ناوین كە دواتر چەندین سینەمای‬ ‫دیكە دروستكران‪.‬‬ ‫ـ سینەما خەیام كە لە الیەن حاجی خورشید ولە بەرامبەر قەاڵ دروستكرابوو‬ ‫بۆ ماوەی ‪ 30‬ساڵ كاری كرد ولە نێوان ساڵەكانی ‪ 1979‬تا‪ 1980‬روخێندرا‪.‬‬ ‫ـ سینەما نەجوم لە گەڕەكی ئەحمەد ئاغا دروستكرا و‪ 10‬ساڵ ئیشیكرد‬ ‫وپاشان روخێنرا‪.‬‬ ‫ـ سینەما دونیا لە تەنیشت سینەما( عەلەمەین) بوو‪.‬‬ ‫ـ سینەما حەمڕا لەسەرتای ساڵی ‪ 1940‬دروستكرا ولە‪ 2002/3/28‬داخرا‪.‬‬

‫‪18 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئۆرشه‌لیم له‌ داهاتوودا ده‌بێته‌ پایته‌ختی ئیسرائیل‬

‫ـ سینەما سەاڵحەدین لەساڵی ‪ 1964‬دروستكرا ولە ‪ 1967‬كراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای پرۆسەی ئازادی عێراق سوتێنرا‪.‬‬ ‫ـ سینەما ئەتڵەس لەسەر شەقامی ئەتڵەس‪.‬‬ ‫ـ سینەما قەاڵ لە ساڵی ‪ 2002‬وە كراوەتەوە لە شوێنی سینەما ئەتڵەس‪.‬‬ ‫لەمێژووی سینەمای كەركووكدا بە بەردەوامی (‪ )10‬سینەما هەبووە‪ ،‬وە‬ ‫خەڵكی كەركووك لە سااڵنی ‪ 1930‬وە ئاشنا بوونە بە سینەما‪.‬‬ ‫كەركووك لەبواری چاپخانە و رۆژنامەگەریە وە‬ ‫ـ لەساڵی ‪1879‬ز دا لەسەردەمی فەیزی پاشایەكەمین چاپخانە هاتووەتەشاری‬ ‫كەركووك‪ ،‬ساڵی ‪ 1909‬دووەم چاپخانە بە ناوی (سەنائیع) و پاشان ساڵی‬ ‫‪ 1911‬ز چاپخانەی حوادس وساڵی ‪ 1926‬چاپخانەی شارەوانی هاتوونەتە شاری‬ ‫كەركووك‪....‬‬ ‫بە پێی سەرچاوەكان ( زۆرنال) یەكەمین رۆژنامەی دیوار بەند بووە كە لە‬ ‫ساڵی ‪ 1909‬دا لە قوتابخانەی سەنائیع بە زمانی توركی باڵوی بووەتەوە‪.‬‬ ‫لە كانونی یەكەمی ساڵی ‪ 1918‬دا رۆژنامەی نەجمە ودواتر رۆژنامەی تەجەدود‬ ‫لە كەركووك دەرچوون‪ ،‬رۆژنامەی كەركووك لە رۆژی هەینی ‪ 12‬تشرینی یەكەمی‬ ‫ساڵی ‪ 1926‬باڵوكرایەوە‪ ،‬كە هێجری‪ ،‬ئەسیری وپیرەمێرد شتیان تیدا نووسیوە‪.‬‬ ‫گۆڤاری شەفەق لە ‪ 15‬كانونی دووەمی ‪ 1958‬دا یەكەم ژمارەی كە بە هەردوو‬ ‫زمانی كوردی وعەرەبی دەردەچوو كۆمەڵێك نووسەری ناوداری كورد شتیان‬ ‫تیدا دەنووسی وەك ئیبراهیم ئەحمەد‪ ،‬عبدالقادر بەرزنجی‪ ،‬مارف بەرزنجی‪،‬‬ ‫حمەی مەال كەریم‪ ،‬جەمال خەزنەدار‪ ،‬عوسمان خۆشناو‪....‬هتد‪ .‬لە هەمان كاتدا‬ ‫كۆمەڵێك رۆژنامە چاپ و باڵوكرانەوە وەكو‪ ،‬رۆژنامەی ئازدای‪ ،‬رۆژنامەی بیمار‪،‬‬

‫‪19‬‬

‫رۆژنامەی گاورباغی ورۆژنامەی دەنگی داس وگزنگ و‪....‬هتد‪.‬‬ ‫كەركووك دەریای زێڕی رەش‬ ‫كەركووك بە شاری نەوت دەناسرێت كە چەندین كێڵگەی نەوتی تێدایە‬ ‫وەك ‪ :‬كێڵگەی باباگوڕگوڕ‪ ،‬كێڵگەكانی چەمەبۆر ( زەمبور)‪ ،‬كێڵگەی بای‬ ‫حەسەنی خوارو و سەروو‪ ،‬كێڵگەی ئافانا‪ ،‬كێڵگەی جەبەڵ بۆر‪ ،‬كێڵگەكانی‬ ‫خەبازە و دەیان كێگڵەی تری دەرهێنراو دەر نەهێنراو‪ .‬لە ناوچەی باباگوڕگوڕ‬ ‫دیاردەیەكی سەیر هەیە ئەویش داگیرسانی ئاگرێكە لە دەرەنجامی دەرچوونی‬ ‫گاز لە زەوییەوە كە بە هۆی شكاوی چینەكانی زەوی كێڵگە نەوتیەكە وە‬ ‫ئاگر لێدەردیت و بەم ئاگرەش دەڵێن ( ئاگری ئەزلیی) كە زیاتر لە ‪ 5‬هەزار‬ ‫ساڵە داگیرساوە‪ .‬دیارە لە سەر ناوی كەركووك راوبۆچونی جیاواز هەیە‪ ،‬لەم‬ ‫بارەیەوە هەندێك دەڵێن ناوی كەركووك لە ووشەی ( كرخا بیت سلوخ ) واتە‬ ‫( شاری پتەو وقایم ) هاتوە كە ئاشورییەكان بە كاریان هێناوە‪ ،‬بەاڵم ناوی‬ ‫باباگوڕگوڕ بە شێوازی كور كورا هاتوە‪ ،‬كوركورك‪.‬‬ ‫پسپۆڕەكانی بواری پەتڕۆڵ جەخت لەوە دەكەنەوە كە نەوتی كەركووك‬ ‫چاكترین وپاكترین جۆری نەوتی كوردستانە وعیراقە و زۆرترین بەرهەمی نەوتی‬ ‫لە چاڵەكانی نەوتەكانی كەركووكەدایە‪2 ،‬لە ‪ 3‬نەوتی عێراق لە كەركووك‬ ‫وتەنانەت لەسەر ئاستی جیهانیش شاری كەركووك گرنگترین شارە لە رووی‬ ‫نەوتەوە‪ ،‬كە پاكترین وچاكترین وپوختترین نەوتەی هەیە لە جیهاندا‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪ 570‬ساڵ پ‪.‬ز نەوت لە كەركووك دۆزراوەت��ەوە وەك لە ئەفسانەدا باسی‬ ‫لێوەكراوە‪.‬‬ ‫دەوڵەتی عوسمانییەكان لە رێگەی (گولبانگیان) كە راوێژكاری دارایی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫سوڵتانی عوسمانی بووە‪ ،‬یەكەم كەس بوو كە ساڵی ‪ 1890‬خەبەری بەسوڵتان‬ ‫دا ئەو مەڵبەندە نەوتی تیدایە‪.‬‬ ‫وە لە ‪ %70‬تا ‪ %75‬بەرهەمی گشتی نەوتی عێراق لە كەركووكە‪ ،‬بەپێ‬ ‫سەرچاوەكان چاڵە نەوتی كەركووك كە درێژترین وگەورەترین چاڵە نەوتی‬ ‫جیهانە لە ناوچەی جەبەڵ لە شاری كەركووك و ئەم چاڵە نەوتە (‪ )222‬چاڵە‬ ‫نەوتی تێدایە‪.‬‬ ‫ئێستا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە گێڵگەكانی كەركووك بەرزبووتەوە بۆ‬ ‫‪ 400‬هەزار بەرمیل نەوتی خاو لە رۆژێكدا ولە رێگەی بەندەری جیهانەوە بۆ‬ ‫بازاڕەكانی جیهان رەوانە دەكرێت‪.‬‬ ‫لە گەڵ ئەوەیش كە زیاتر لە (‪ )11753‬كارمەندی كۆمپانیای نەوتی باكوورن‬ ‫تەنها (‪ )756‬كارمەندی كورد هەیە‪.‬‬ ‫شاری قودس لە دیدی عەرەبەوە!!‬ ‫سەرەتا یەكەمین قبلەی موسلمانان قودس بوو كە ئیستا مەككە و مەدینەوە‬ ‫سێهەمین زیارتگای موسڵمانانە‪ ،‬كەهەر لە سەردەمی كۆنەوە جێگەی تێڕوانین‬ ‫وبایەخی تایبەتی بووە‪.‬‬ ‫پێگەی جوگرافی‬ ‫شاری قودس دەكەوێتە ناوڕاستی فەلەستین‪ ،‬بۆ رۆژهەاڵتی دەریای ناوەڕاست‬ ‫لە پاڵ زنجیرە چیایەك الردەبێتەوە بەرەو رۆژئاوا و رۆژهەاڵت‪.‬‬ ‫لەسەر ئاستی دەریاوە نزیكەی ‪ 750‬م بەرزە ولە سەر ئاستی دەریای مردو‬ ‫و نزیكەی ‪1150‬م‪ .‬لەسەر هێڵی ناوەڕاست دەكەوێتە دووڕایی ‪52‬كم لەدەریای‬ ‫ناوەڕاستەوە‪ 22 ،‬كم لە دەریای مردووەوە‪250 ،‬كم لە دەریای سوور‪ ،‬لە عەمان‬ ‫‪88‬كم دوورە‪ ،‬لە بەیروت‪388‬كم‪ ،‬لە دەمەشق‪290‬كم‪.‬‬ ‫دروست بوونی شارەكە‬ ‫رەگۆ وڕیشەی مێژووی دروستبونی قودس دەگەڕێتەوە بۆ ( ئیلیا كوڕی ئارم‬ ‫كوڕی سام كوڕی نوح (د‪.‬خ) ـ ئیلیا یەكێكە لە ناوەكانی قودس‪ ،‬گوایە مەلیك‬ ‫سادق یەكێك لەپاشا یبوسییەكان كە ناودارترین هۆزی كەنعانیەكانن ویەكەمین‬ ‫كەس بوونە شاری قودسیان دروستكردوە‪ ...‬ئەمەش لە ساڵی ‪ 3000‬پ‪.‬ز‪.‬‬ ‫ناونرا بە یبوس و(مەلیك سادق) بەوە ناسراوە كە حەزی لە ئاشتیی بووە‪،‬‬ ‫هەر بۆیە دەوترا شاری (سالم‪ ،‬یاخود شالم یا ئاروشالم ) بەمانای بهێڵە شالم‬ ‫دروستی بكا‪ ،‬یان پێیان گوتووە شاری سالم پاشان دواتر بە ئۆرشلیم بەناوبانگ‬ ‫دەركردوە‪ ،‬پێش ئەوەی ئیسرائیلیەكان وەریبگرنەوە ئەوانیش پێان گوتووە‬ ‫شاری سەهیۆن بە ناوی ئەو چیاییەی كە تێدایە‪ ،‬تا ناوی گۆڕا بە قودس‬ ‫وبەكە دواتربە بەیتول مۆقدس ناوزەد كرا كە مانای ماڵی خودایە‪ .‬لەسەردەمی‬ ‫پێغەمبەر سلێمان (د‪.‬خ) قودس گەورەبوەوە وتێدا خانو وباڵەخانەی بەرز ی‬ ‫تیدا دروستكروە و حاكمڕانی لە فوراتەوە تا میسر پەلی دەكێشا‪ .‬پەیكەری‬ ‫سولێمان بە بەناوبانگترین شوێنەوار دادەنرێت‪ ،‬كە كەنعانییەكان دروستیانكردوە‬ ‫و وەك پەرستاگایەك‪.‬‬ ‫شان عومەری كوڕی خەتاب چەند چاكسازییەكی تیدا ئەنجامداوە و ساڵی ‪72‬‬ ‫كۆچی عەبدولمەلیك كوڕی مەروان بە مەبەستی حەج كردن بۆ قودس قوبەی‬ ‫(گومبەزی) سەخرە ومزگەوتی ئەقسای تێدا دروستكرد‪.‬‬

‫ـ ساڵی ‪ 425‬كۆچی عەلی ئەبوحەسەنی خەلیفەی حەوتەمی فاتیمییەكان‬ ‫بڕیاریدا دیوارێك بۆ قودس دروست بكرێت لەدوای ئەو دیوارە و لەسەردەمی‬ ‫فاتیمییەكان یەكەمین نەخۆشخانەی گەورە لە قودس دروستكرا‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 651‬كۆچی بەرامبەر ‪ 1253‬زاینی لە زەمانی مەمالیك دا قودس‬ ‫گرنگترین شوێنی زانست وفێربوون بووە‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 1542‬ز سوڵتان سولێمان ئەم دیوارەی ئێستای نۆژەنكردەوە كە بە‬ ‫دەوری شارە كۆنەكەیە و درێژییەكەی دەگاتە ‪ 4200‬مەتر وبەرزییەكەی‪ 40‬پێ‪.‬‬ ‫ناسینی شوێنەكانی‬ ‫زەوی شاری قودس لەكۆندا بیابان بووە‪ ،‬لە هەر سێ الی رۆژهەاڵت وباشوور‬ ‫و رۆژئاوادا بە دۆڵ وچەم دەور دراوە‪ ،‬الی باكوور وباكووری رۆژئاوای شار‬ ‫وااڵیە‪ .‬هەروەها دەوروبەری بە شاخ تەنراوە بە چیای (مۆریا) مانای موختار‬ ‫دەگەێینێ (كە مزگەوتی ئەقسا وقوبەی سەخرەی لەسەر دروستكراوە و‪770‬‬ ‫مەتر بەرزییەكەیەتی)‪ .‬چیای ( ئەكر) كە كڵێسای قیامەی لێیە‪ ،‬چیای‬ ‫(نەبریتا) نزیك لە دەروازەی ئەلساهرەیە وچیای (سەهیۆن) كە ناسراوە بە‬ ‫چیای داوود لە باشوری رۆژئاوای قودسی كۆنەو بە دیوارێك مۆڵ درابوو بە‬ ‫شێوەی چوارگۆشە بەبەرزایی ‪ 40‬پێ و‪ 30‬تاوەر (بورجی) لەسەرە و هەروەها‬ ‫ئەم دیوارە ‪ 7‬دەرگای هەیە‪:‬‬ ‫‪1‬ـ دەرگای ئەلخەلیل ‪2‬ـ دەرگای ئەلجدید ‪3‬ـ دەرگای ئەلساهرە ‪4‬ـ دەرگای‬ ‫ئەلمەغاربە ‪5‬ـ دەرگای ئەلئەسبات ‪6‬ـ دەرگای داوود ‪7‬ـ دەرگای ئەلعامود‪.‬‬ ‫چەم و دۆڵەكانی قودس‬ ‫‪1‬ـ دۆڵی دۆزەخ ـ جەهنم ـ ناوی كۆنی (قدرون ) وعەرەب پێدەڵێن دۆڵی‬ ‫سەلوان‪.‬‬ ‫‪2‬ـ دۆڵی ئەلرەبابە وناوی كۆنی هەنوم بووە‪.‬‬ ‫‪3‬ـ دۆڵی(ئەلواد) وپێدەڵێن (تیروبیون) ومانای دروستكەرانی پەنیر‬ ‫دەگەێنێ‪.‬‬ ‫ئەوشاخانەی دەڕواننە قودس‬ ‫‪1‬ـ شاخی ئەلمكەبر ـ دەكەوێتە باشووری قودس و بەرزی لوتكەكەی ‪695‬‬ ‫مەترە لەسەر ئاستی دەریاوە‪ ،‬لە تەنیشت ئەم شاخە گڵكۆی شێخ ئەحمەد‬ ‫ئەبی عەباس ناسراوبە (ئەبی شووری) لێیە‪.‬‬ ‫‪2‬ـ شاخی تور یا شاخی زەیتون ‪ 826 :‬مەتر لەسەر ئاستی دەریاوە بەرزە‪،‬‬ ‫دەكەوێتە رۆژهەاڵتی شارەكە ئاماژە بەوە دەكەن كە حەزرەتی مەسیح (د‪.‬خ)‬ ‫لەسەر ئەم شاخەوە بۆ ئاسمان سەركەوتبێ‪.‬‬ ‫‪3‬ـ شاخی مەشاریف‪ .‬دەكەوێتە باكووری شاری قودس وهەروەها پێی دەڵێن‬ ‫(شاخی دیمەن) و رۆژئاواییەكان ناوی (شاخی سكوبس) یان لێناوە‪ ،‬بە ناوی‬ ‫فەرماندەیەكی رۆمانی‪.‬‬ ‫‪4‬ـ شاخی نەبی سەمویڵ‪ :‬دەكەوێتە باكووری رۆژئاوایی قودس و‪ 885‬مەتر‬ ‫بەرزە لەسەر ئاستی دەریا‪.‬‬ ‫‪5‬ـ گردی ئەلعاسور ‪ :‬بەعل حاسور بە مانای گوندی بەعل‪ ،‬كە ‪ 1016‬مەتر‬ ‫لەسەر ئاستی دەریا بەرزە و دەكەوێتە نێوان هەردوو گوندی (دێرجریر وسلور‪،‬‬

‫‪20 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫كۆمپانیای نەوتی باكوور تەنها (‪)756‬‬ ‫كارمەندی كوردی هەیە‬ ‫كە لە چوار شاخە بەرزكەی فەڵەستینە‪.‬‬ ‫ـ مەجیردین حەنبلی لە كۆتایی سەدەی نۆهەم وساڵی ‪ 900‬كۆچی وەسفی‬ ‫قودس دەكات و دەڵێ‪ « :‬شارێكی مەزنە وبیناسازی پتەوی تیدایە و لە نێوان‬ ‫شاخ ودۆڵەكاندا و بەرزیەكاندا هەندێ خانوو و بینا هەییە وهەندێكیشیان‬ ‫لە نێو دۆڵەكاندان و زۆربەی ئەو خانوانەی لەبەرزیدان دەڕواننە سەر خانوە‬ ‫نزمەكان‪ ،‬هەندێ لە شەقامەكانی شارەكە تەخت وهەندێكیشیان چاڵ وچۆڵە‪،‬‬ ‫لە زۆر شوێن شارەكە خانوی كۆن هەییە كەلەسەری كۆنەكان بینای نوێ‬ ‫دروستكراوە‪ ،‬زۆربەی ماڵەكان بیر وعەمباری ئاوییان هەیە چونكە كەڵك لە‬ ‫ئاوی باران وەردەگرن»‬ ‫بازاڕەكانی قودس‬ ‫ب��ازاڕی لۆكەفرۆشەكان لە تەنیشت دەرگ��ای مەسجیدیە لە رۆژئ��اوا‬ ‫وبازڕێكی زۆر پێشكەوتووە كە نەموونەی لە زۆربەی واڵتاندا نییە‪.‬‬ ‫سێ بازاڕەكەی تر لە نزیك دەرگای میحراب ناسراو بە دەرگای خەلیل‬ ‫ولەالیەن رۆمەكانەەوە دروستكراوە و یەكەمین بازاڕە‪ ،‬بازاڕی عەتارەكانە‬ ‫لە بەشی رۆژئاوای وخۆر ئاواییە‪.‬‬ ‫گەڕەكە ناسراوەكانی قودس‬ ‫گەڕەكی مەغاربە‪ ،‬گەڕەكی شەرەف‪ ،‬گەڕەكی عەلم‪ ،‬گەڕەكی حیادرە‪،‬‬ ‫گەڕەكی سلەتین‪ ،‬گەڕەكی ریشە‪ ،‬گەڕەكی كوڕی بەنی حارس‪ ،‬گەڕەكی‬ ‫ئەلزوئیە‪.‬‬ ‫قەاڵكە‪:‬‬ ‫قەاڵیەكی مەزنە الی بەیتول مۆقدسەوە دیارە كە لە كۆندا پێیان دەوت‬ ‫میحرابی داود(د‪.‬خ)‪ ،‬لە نێو ئەم قەاڵیەدا تاوەرێكی گەورە هەیە وپێدەڵێن‬ ‫بۆرجی داود‪ ،‬كە لەبیناسازی سولێمانی كۆنە‪ ،‬هەموو شەوێك لە نێوان‬ ‫مەغریب وعیشا تەپڵی لێدەدا بە پێی نەریتی (القالع) لە واڵتە‪.‬‬ ‫بیرە ئاوەكانی قودس‬ ‫بیری ئەیوب نزیك لە عین سەلوان‪ ،‬دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی حەزرەتی‬ ‫ئەیوب (د‪.‬خ)‬ ‫(كانی ) عین سەلوان‪ ،‬دەكەوێتە الی دیواری مەسجیدی خواروو‪ ،‬باس‬ ‫لە گرنگی ئەم كانییە وپێگەی دەكرێت‪.‬‬

‫‪2‬ـ مزگەوتی ئەلمەغاربە ‪ :‬دەكەوێتە الی رۆژئاوای مزگەوتی ئەقسا‪.‬‬ ‫‪3‬ـ مزگەوتی نەبی داود (د‪.‬خ)‪.‬‬ ‫گۆڕستانەكانی قودس‬ ‫ـ گڵكۆی حەزرەتی موسا (د‪.‬خ) لە رۆژهەاڵتی بەیتوا مۆقدس‪.‬‬ ‫ـ مەرقەدی حەزرەتی داوود(د‪.‬خ) ناسراو بە (جیسمانیە)لە رۆژهەاڵتی‬ ‫بەیتوا مۆقدس لە چەمەكە‪.‬‬ ‫ـ گڵكۆی مەریەم (د‪.‬خ) لە كڵێسای جیسمانییە‪ ،‬لە ناو شاخی تورە‬ ‫لە دەرەوەی دەرگای ئەسبات‪.‬‬ ‫ـ گۆڕستانی ئەلساهرە ‪ :‬شوێنێكە بە (ئەلبقیع) ناسراوە و موسڵمانانی‬ ‫تێدا دەنێژن‪ ،‬ئەلساهرە مانای وایە لەسەر ئەم خاكە شەونەخونی دەكرێت‪.‬‬ ‫ـ گۆڕستانی باب رەحمە ـ لە تەنیشت دیواری مزگەوتی ئەقسایە‪.‬‬ ‫ـ گۆڕستانی شەهیدان‪.‬‬ ‫ـ گۆڕستانی مامەال ‪ :‬گەورەترین گۆڕستانی واڵتە‪.‬دەكەوێتە رۆژئاوای‬ ‫شاری قودس‪.‬‬

‫مزگەوتەكانی قودس‬ ‫‪1‬ـ مزگەوتی ئەقسای پیرۆز‪ ،‬كە لە نێوندی سەخرەیەكی پیرۆزهەیە‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫قۆتابخانە كانی قودس‬ ‫زیاتر لە ‪ 70‬قۆتابخانەی دێرینی هەیە كە گرنگترینیان ئەمانەن‪:‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫قۆتابخانەی نەحو‪ ،‬قۆتابخانەی ناسریە‪ ،‬قۆتابخانەی تەزەكوریە‪،‬‬ ‫قۆتابخانەی بەلەدێ‪ ،‬قۆتابخانەی خاتونیە‪ ،‬قۆتابخانەی ئەرغوانیە‪...‬هتد‪.‬‬ ‫كتێبخانەكانی‪:‬‬ ‫‪ 34‬كتێبخانەی هەیە ولێرەدا كتێبخانە دێرینەكان باس دەكەین ـ‬ ‫ـ كتێبخانەی ئەلقەدیسی دڵسۆز كە ساڵی ‪ 1558‬ز دامەزراوە‬ ‫ـ كتێبخانەی ئەلخەلیلی كە ساڵی ‪ 1725‬ز دامەزراوە‬ ‫ـ كتێبخانەی بەتریاكی ئەرسەدۆكسی كە ساڵی ‪ 1865‬ز دامەزراوە‬ ‫ـ كتێبخانەی خالیدیە كە ساڵی ‪ 1900‬ز دامەزراوە‬ ‫مۆزەخانەكانی قودس‪:‬‬ ‫مۆزەخانەی حكومی بۆ شوێنەوار‪ ،‬لەساڵی ‪1927‬ز دروستكراوە‬ ‫مۆزەخانەی ئیسالمی‪ :‬لە ساڵی ‪ 1923‬ز لە الیەن ئەنجومەنی بااڵی‬ ‫ئیسالمییەوە دامەزراوە‬ ‫شوێنە دێرینەكانی تری قودس‬ ‫كڵێسای قیامەت‪ ،‬مارستان یاخود ( دەباغە)‪ ،‬بەندینخانەی مەسیح‪،‬‬ ‫ئەلجتسیمانی‪ ،‬رێگەی ئازارەكان‪ ،‬ئەلسەاڵحیە‪ ،‬مۆزەخانەی چیای‬ ‫زەیتون‪.‬‬ ‫قوبەكانی (گۆمبەزەكانی قودس)‬ ‫گۆمبەزی سەخرە‪ ،‬گۆمبەزی سلسلە‪ ،‬گۆمبەزی جبریل‪ ،‬گۆمبەزی‬ ‫رەسوڵ‪ ،‬گۆمبەزی رساس‪ ،‬گۆمبەزی میعراج‬ ‫قودس لە دەفتەری بیرەوەری عەرەبەكاندا ‪:‬‬ ‫ـ ساڵی‪ 3000‬پ‪.‬ز عەمرییەكان كۆچییان بۆ فەڵەستین كرد‬ ‫ـ ساڵی ‪ 1900‬پ‪.‬ز حەزرەتی ئیبراهیم خەلیل (د‪.‬خ) لە ئور كۆچی‬ ‫كرد بۆ فەڵەستین‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 1785‬پ‪.‬ز كۆچكردنی ئەلهكسوس‪ ،‬لەو ماوەیەدا یەعقوبییەكان‬ ‫كۆچیان كرد بۆ میسر دەوروبەری لە ساڵی ‪ 1740‬پ‪.‬ز‬

‫ـ ساڵی‪ 1290‬پ‪.‬ز دەرچوونی حەزرەتی موسا (د‪.‬خ) لە میسرەوە بۆ‬ ‫فەڵەستین‬ ‫ـ ساڵی ‪1003‬پ‪.‬ز حەزرەتی داوود (د‪.‬خ)ئۆرشەلیمی كردە پایتەختی‬ ‫خۆی وپاش ئەو سولێمانی كوڕی‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 722‬پ‪.‬ز رۆخانی ئیسرائیل لە سەردەستی سەرجۆنی‬ ‫دووەمی ئاشوری‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 586‬پ‪.‬ز رۆخانی یەهودا لەسە دەستی نەبوخژ نەسری‬ ‫بابلی‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 536‬پ‪.‬ز كورشی هەخامەنشینەكان دەستی بەسەر بابل دا‬ ‫گرت و رێگەی بە گەڕانەوەی جوویەكان دا‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 538‬پ‪.‬ز هەخامەنشینەكان (فەڵەستین )یان گرت و كوورش‬ ‫هەڵسا بە نۆژەنكردنەوەی پەیكەرەكەی سولێمان وئاوەدانكردنەوەی‬ ‫شارەكە‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 332‬پ‪.‬ز ئەسكەندەری مەغدوونیە فەڵەستینی داگیركرد‬ ‫ودوای مردنی لە ساڵی ‪ 322‬پ‪.‬ز پشێوی واڵتی گرتەوە‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 62‬پ‪.‬ز رۆمانەكان فەڵەستینیان داگیركرد‬ ‫ـ ساڵی ‪ 37‬پ‪.‬ز رۆمانیەكان (هیرۆدۆسی ئەلدومی )یان كردە پاشای‬ ‫جەلیل وقودس تا ساڵی ‪ 4‬زایینی حوكمڕاننی كرد ولەسەردەمی ئەودا‬ ‫حەزرەتی عیسای پێغەمبەر (د‪.‬خ) لە بەیتول لەحم لە دایك بوو‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 70‬ز لە قودس شەر و ئاژاوە روویدا و تیتۆسی رۆمانی‬ ‫گەمارۆی دا و دەستیكرد بە كوشتن وسووتان ودزیكردن شارەكە‬ ‫وتەنانەت ئەو كڵێسایەی هیرۆدۆس دروستیكردبوو سوتێنرا‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 324‬ز فەڵەستین كەوتە ژێر داگیركاری بیزنتینیەكان‪.‬‬ ‫ـ لە شەعبانی ساڵی ‪ 2‬كۆچیدا قیبلە لە مزگەوتی ئەقساوە گۆازراییەوە‬ ‫بۆ كەعبەی پیرۆز‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 7‬كۆچی بەرامبەر‪ 629‬زایینی هەرقلی ئیمپراتۆری بیزنتی‬ ‫توانی فارسەكان لە قودس دەربكات‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 492‬كۆچی ئەفزەڵی كوڕی بەدر وەزیری فاتیمیەكان قودسی‬ ‫گرت‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪493‬كۆچی خاچپەرستەكان قودسیان گرت‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 583‬كۆچی بەرامبەر ‪ 1187‬زایینی لەسەر دەستی سەالحەدین‬ ‫ئەیوبی قودس لەژێر ركێفی خاچپەرستان دەرهێنرا لەشەڕی حەتین‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 659‬كۆچی‪ 1260/‬زایینی شەڕی (عین جالوت ) رووی دا‬ ‫ومەغولەكان تێكشكێنران‬ ‫ـ ساڵی ‪ 922‬كۆچی سوڵتان (سەلیم پاشای عوسمانی ) قودسی گرت‬ ‫ـ ساڵی ‪ 1920‬ز فەلەستین خرایە ژێر ئینتدابی بەریتانیا‬ ‫ـ ساڵی ‪ 1948‬ز جوویەكان لە واڵتانی دونیا گەڕانەوە بۆ فەڵەستین‬ ‫ـ ساڵی ‪1967‬ز جوویەكان دەستیان بەسەر ت��ەواوی فەڵەستین‬ ‫وقودسدا گرت و كردیانەوە بە ئۆرشەلیم‪.‬‬ ‫ـ ساڵی ‪ 1980‬ز لە ژێر دروشمی یەكخستنەوەی قودس لە رووی‬ ‫سیاسیەوە لكێنرایەوە بە دەوڵەتی بەریتانیا‪.‬‬

‫‪22 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫قودس لە دیدی جوویەكانەوە‬ ‫ئۆرشەلیم پایتەختی ئیسرائیلە و دەكەوێتە نێو دڵی ئیسرائیل‬ ‫لە ناوڕاستی چیاكانی یەهودا‪ ،‬بەرەدەاڵنی كۆنی هەزاران ساڵ هێشتا‬ ‫دەبریقێتەوە‪ ،‬هەروەها شوێنە مێژووییە جۆراوجۆرەكان ومەرقەد ومەزارگە‬ ‫وپەرستگاكانی بایەخ وگرنگی تایبەتی بە ئۆرشەلیم داوە بە نیسبەت‬ ‫جووەوە دەسەلمێنن‪.‬‬ ‫ـ لە پاش مردنی پاشا شاول (تالوت) داوودی پاشا دەسەاڵتی بەنی‬ ‫ئیسرائیلی گرتە دەست بۆماوەی ‪ 40‬ساڵ حوكمڕانی كرد و پایتەختەكەی‬ ‫ماوەیەك لە حەبرون(الخلیل) بوو‪ ،‬كە پاشان گواستیەوە بۆ ئۆرشەلیم‪.‬‬ ‫لەسەردەمی دەستەاڵتداری و حوكمڕانی داوود دا شەرو ئاژاوەیەكی زۆر‬ ‫روویدا‪ ،‬لەوانە شەڕی نێوان ئیسرائیل ویبوسیەكان كە لە شاری ئۆرشەلیم‬ ‫نیشتەجێ بوون‪ .. ،‬حەزرەتی داوود بە سەر نەیارانیدا سەركەوت ودواتر‬ ‫شاری ئۆرشەلیم كردی بە پایتەخت وناوی لێنا شاری داوود و هەروەها‬ ‫ناویشی لێنا ((سەهیۆن))‪.‬‬ ‫دوای مردنی حەزرەتی داوود(د‪.‬خ) سلێمانی كوڕی فەرمانڕەوایی گرتە‬ ‫دەست ولەماوەی حوكمڕانیدا هەڵسا بە دروستكردنی بەیت مەقدسی یەكەم‬ ‫ودوای مردنی حەزرەتی سولێمان (د‪.‬خ) جڵەوی دەسەاڵت گواسترایەوە بۆ‬ ‫دەستی كوڕەكەی بە بە ناوی (رحبعام) كە بووە پادشای بەنی ئیسرائیل‪،‬‬ ‫وسەبتای یهوژا وبنیامین پەیمانیان بۆنوێ كردەوە كە لە ناوچەی باشووری‬ ‫دەوروبەری ئۆرشەلیم نیشتەجێبوون‪ .‬پاشان یربعام كوڕی نباگ بووە پاشای‬ ‫دە ئەسباتەكەی تر لە شاری شكیم (نابلس) كە بەم شێوەیە مەملەكەتەی‬ ‫بەنی ئیسرائیل دابەش بوو بەسەر دوو مەمەلەكەت‪ ،‬مەمەلەكەتی یەهودا لە‬ ‫گەڵ ئۆرشەلیمی پایتەختی تاكو ساڵی ‪ 586‬پ‪.‬ز بەردەوام بوو‪ ،‬دواتر لە‬ ‫سەر دەستی نەبوخژ نەسری بابلی روخا‪ ،‬دوای چوار سەدە لە بیناكردنی‬ ‫بەیتول مۆقدس وێرانكرا‪ .‬بەنی ئیسرائیل گواسترانەوە بۆ بابل ونەبوخژ‬ ‫نەسر دووریانی خستەوە بۆماوەی ‪ 50‬ساڵ لە بابل ژیان‪ .‬لە ساڵی ‪539‬‬ ‫پ‪.‬ز كۆرشی پاشای فارسەكان دەستی بەسەر واڵتی بابل گرت ورێگەی‬ ‫دا جوویەكان بگەڕێنەوە بۆ ئۆرشەلیم وە بەیتول مۆقدس دروست بكەنەوە‬ ‫تەنانەت لە رووی ماددییەوە هاوكاریشی كردن‪ .‬لەگەڵ ئەمەشدا بەشێكی‬ ‫زۆر لە جوویەكان مانەوە ولەوێ ژیانیان پێكهێنابوو ونەگەڕانەوە بۆ خاكی‬ ‫ئیسرائیل‪.‬كە ئەو كاتەی رۆمانەكان حوكمڕانی خاكی ئیسرائیلیان دەكرد‪،‬‬ ‫جوویەكان لە دەسەاڵتی رۆمانی یاخی بوون‪ ،‬لە ساڵی ‪ 66‬ز تیتوس‬ ‫فەرماندەی رۆمانییەكان هات وشەڕی جوویەكانی بەرپاكرد لە ساڵی ‪ 70‬ز‬ ‫هاتە ناو ئۆرشەلیم وبەیتول مەقدسی دووەمی تێكوپێكدا‪.‬‬ ‫قودس لە ئەنسكلۆپیدیای ئازاد (وێكپیدیا)‬ ‫ق��ودس لە رووی پانتایی و ژم��ارەی دانیشتوان گەورەترین شاری‬ ‫دێرینی فەڵەستینە‪ ،‬وبایەخترینە لە رووی ئاینی وئابوورییەوە‪ ،‬عەرەبە‬ ‫فەڵەستینیەكان بە پایتەختی ئایندەی فەڵەستینی دادەنێنن‪ ،‬هەروەك‬ ‫پەیماننامەی راگەیەندراوی سەربەخۆیی فەڵەستین هاتووە كە( لە جزائیر و‬ ‫لە بەرواری ‪ 15‬نۆڤەمبەری ‪ 1988‬سازكرا‪ .‬هەروەها ئیسرائیل بە پایتەختی‬

‫‪23‬‬

‫یەكگرتووی خۆی دایدەنێت‪ ،‬لە دوای ئەوەی بەشی رۆژهەاڵتی قودس‬ ‫لە ساڵی ‪ 1980‬خستە سەر ئیدارەی خۆی پاشان دوای شەڕی ‪1967‬‬ ‫داگیریكرد وتاكو ئێستا رێكراوی نێودەوڵەتی نەتەوەیەكگرتووەكان دان بە‬ ‫قودسدا نانێن وەكو پایتەختی ئیسرائیل‪ ،‬لە هەمانكاتدا قودسی رۆژهەاڵت‬ ‫بە بەشێك لە خاكی فەلەستین دادەنرێت نەك بە پەتەختی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫كەنیسەت (پەرلەمانی ئیسرائیل) لە ‪ 31‬یۆلیۆی ‪ 1980‬بڕیاری یاسای‬ ‫بنەڕەتی دەركرد كە قودس پایتەختی ئیسرائیلە لە چوارچێوەی ئەو‬ ‫سنوورەی كە حكومەتی ئیسرائیل ساڵی ‪ 1967‬دیاریكردوە‪.‬‬ ‫ژم���ارەی دانیشتوانی ق��ودس دەگ��ات��ە ‪ 724000‬ك��ەس ( بەپێی‬ ‫سەرژمێرییەكانی ‪ 24‬مایۆی ‪ ) 2006‬لە چوارچێوەی پانتایی ‪123‬كیلۆمەتر‬ ‫دووجا كە لە نێوان سنووری ئیدارەی شارەوانی ئیسرائیل وەك حكومەتی‬ ‫ئیسرائیل لە یونیۆی ‪1967‬دەستنیشانی كراوە‪ ،‬ئەم ئامارە دانیشتوانی‬ ‫قودسی رۆژئاواش دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها لەوئەنیسكلوپیدیایەدا هاتووە ‪ :‬قودس بە شارێكی پیرۆزی‬ ‫هەرسێ ئایینە یەكتاپەرستیەكە دادەنرێت‪ ،‬ئیسالم‪ ،‬كریستان‪ ،‬یەهودیەت‪.‬‬ ‫بەاڵی موسڵمانان شاری قودس پیرۆزترین مزگەوت لە خۆ دەگرێت‬ ‫ئەویش مزگەوتی ئەقسایە كە سێهەمین وپیرۆزترین مزگەتی موسڵمانان‬ ‫ویەكەمین هەردوو قیبلەیە بە الی موسڵمانانەوە ـ پێش ئەوەی ئاڕاستەی‬ ‫نوێژكردن بەروە كەعبە بگۆڕدرێ‪ ،‬بەپێی بیرو باوەری موسڵمانان لەم‬ ‫قودسەوە پێغەمبەر خودا حەزرەتی محمد(د‪.‬خ) چووە بۆ ئاسمان‪.‬‬ ‫بەنیسبەت كرستیانەكان قودس شوێنی كڵیسای قیامەیە كە لە خاچ‬ ‫دانی مەسیحی بە خۆوەوەبینی وقیامەتەكەشی هەر لێرەوەییە بەپێی‬ ‫(باوەڕی كرستیانەكان) بە هەمان شێوەش قودس یا ئۆرشەلیم بەالی‬ ‫جوویەكانەوە پیرۆزی خۆی هەیە‪ ،‬لە سەدەی چوارەمی پێش زایین‪ ،‬ئاینی‬ ‫یەهودیەت گرنگترین نوێژەكانیان دەبێت ئاڕاستەی قودسدا بێت‪ ..‬بۆیە ئەم‬ ‫گرنگیدانەو پیرۆزییەی ئەم سێ الیەنە وا لەم شارە دەكا هەمیشە بەدرێژایی‬ ‫مێژوو ناوەندی پڕ بایەخی هەموو پەیڕەوانی ئایینە یەكتاپەرستیەكان بێت‪.‬‬ ‫پوختەی باسەكە‬ ‫هەڵبەت كەركووك وقودس دووشار‪ ،‬چەندان زمان وئایین ومەزهەب ونەتەوە‬ ‫و كلتوور وكەمینەی تێدا دەژی‪ ،‬كۆاڵن وگەڕەكاكان وشوێنەوارەكان وشەقام‬ ‫وبازاڕەكانی وانەیەكمان پێدەڵێن كە ئەم دوو شارە گەنجینەی دەستی‬ ‫مرۆڤایەتی ودیاری خودان لە سەر زەوی‪ .‬نەموونەی بەرهەمی پێكەوە ژیانی‬ ‫ئاشتیانەن‪ ،‬ئەوەش دەسەلمێ بێ باوەڕ بوون بە مافی بەرامبەر ئاشتی‬ ‫شتێكی مەحاڵە‪ .‬بۆیە دەبێت بە هەموو جیاوازییەكانمانەوە پێكەوە هەڵكەین‬ ‫وبەڵێن خەڵكی كەركووك قودسین‪ ،‬بەدەر لە ئایدیا وئینتمای تایفی وئاینی‬ ‫ونەتەوەیی‪ ،‬رەنگە دەقاودەق ئەمە بۆ باری كۆمەاڵیەتی راست بێ‪ ،‬بەاڵم ئەدی‬ ‫بۆ باری سیاسی چی؟‪ .‬بێگومان سیاسەت رۆڵی سەلبی بینیوە لە شێواندنی‬ ‫راستیەكانی ئەم دوو شارە مەزنە‪ ،‬كە خاڵی هاوبەشیان لە رووی فرە ئتنیك‬ ‫وفرەكلتووری و‪...‬هتد زۆرە‪ .‬دەكرێ سیاسیەكانیش عیبرەت لەمێژووی ئەم دوو‬ ‫شارە مەزن وپیرۆزە وەرگرن‪...‬بۆ نا‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫چەند جوان ئەو تابلۆیە كە لەسەر یەك شەقام مزگەوتێك وكڵیسایەك‬ ‫بەسەدان ساڵ بااڵیان بەرزە‪ ،‬یان پەرستەشگایەك ومەزارگەیەك‪ ،‬یان لە‬ ‫كۆاڵنیكدا ماڵێكی كورد وماڵێكی توركمان یا موسڵمانێك وجوویەك دراوسێی‬ ‫یەك بن ومیوانی سەر یەك سفرە بن‪.‬‬ ‫سەبارەت بە كەركووك راستیەك هەیە ئەویش بە هۆی دەوڵەمەندی لە‬ ‫سامانە سروشتیەكەیەوە وەك پەترۆڵ‪ ،‬ترسی واڵتانی دەوروبەر لەوەی كە‬ ‫كورد دەست بەسەر كەركووكدا بگرێ‪ ،‬بێ خەبەر لەوەی دوای پرۆسەی ئازادی‬ ‫كەركووك لە ‪ 2003‬و شارەكانی تری عێراق‪ ،‬دەركەوت كە كوردستان پڕە لە‬ ‫چاڵە نەوت وكەركووكیش تەنها لە بەر نەوت نییە كورد داكۆكی سەرسەختانەی‬ ‫لێدەكات‪ ،‬بەڵكو شارێكی دێرێنی كوردستانە وهەموو حەقایقە مێژوویی‬ ‫وجوگرافیەكان ئەو دەسەلمێنن‪ ،‬لەرووی سیاسیشەوە كەركووك هەمیشە‬ ‫ئاگردانی شۆڕشەكان بووە‪ ،‬بەسەدان رۆڵەی قارەمانی بەخشیوە بە شۆرش و‬ ‫خەبات‪ ،‬جگە لەوەی كەركووك خاڵی ناكۆكی و سازشنەكردنی سەركردایەتی‬ ‫كوردبووە لە دانوستانەكانی لە گەڵ رژێمەكانی عێراق بەگشتی و رژێمی بەعس‬ ‫بەتایبەتی‪ .‬كورد سەرباری ئەوەی رووبەرووی جینۆساید وكیمیاباران و تەعریب‬ ‫كردنی بەشێكی زۆری خاكەكەی بوەتەوە‪ ،‬كۆڵی نەدا بۆ رژیمی عەفەلەقی‪،‬‬ ‫تەنها لە پرۆسەكانی ئەنفالدا ‪182‬هەزار كورد لە گۆڕەبەكۆمەڵەكانی ناوەڕاست‬ ‫وباشووری عێراق بێ سەروشوێنكران‪.‬‬ ‫دوای رزگاركردنی عێراق نزیكەی ‪ 300‬گۆڕی بەكۆمەڵ دۆزراونەوە وكە روفاتی‬ ‫هەزاران رۆڵەكانی كورد تێدا بوو‪.‬هەڵبەت پرۆسەكە گەرمیان وكەركووكی گرتەوە‬ ‫كە لە ‪ 17‬و‪ 18‬شوباتەوە هێرشەكان دەستیان پێكرد تا ‪ 1988/15‬لە درێژەی‬ ‫ئەو ماوەییەدا زیانی گەورەی مادی وگیانی بە خەڵكی كوردستان كەوت‪،‬‬ ‫تەنها لە بەشێكی ناوچەی كەركووك‪ 570.‬هەزار تۆن دانەوێلە سوتێنران‪ ،‬و‬ ‫(‪ )45777‬خێزان ئاوارە ودەربەدەر وبێ سەر وشوێن كران‪ ،‬و ‪ 39178‬خانوو‪،‬‬ ‫‪ 381‬قوتابخانە‪ 657 ،‬مزگەوت‪ 9 ،‬بنكەی تەندروستی‪ 781 ،‬گوند سوتێنران‪.‬‬ ‫‪ 472770‬سەرمەڕومااڵت‪ 15 ،‬هەزار رەشەواڵخ تااڵن كران‪ 1435 ،‬رەزوباخ‬ ‫وێرانكران‪ 52 ،‬عەمارئاوا وماتۆری ئاو لەناوچوون‪ 47 ،‬ماكینەی ئاش‪315 ،‬‬ ‫ئەستێڵ تەقێنرانەوە‪ 157 ،‬تەكیە وخانەقا وشوێنەواری ئاینی وێرانكران‪).‬‬ ‫رژێمی بەعس بە داهاتی نەتی كەركووك چەك وپیداویستی سەرزبازی‬ ‫دەكڕی تاوەكو بەرامبەر بەگەلی كوردی شەڕ بكات و سەركەتوو بێت هەرچەندە‬ ‫ورەو ئیرادەی رۆڵەكانی كورد بەهێزتر بوو‪ ،‬حكومەتی سەدام شەڕی بەم‬ ‫وبەو دەفرۆشت و سەدان وهەزاران خانەوادەی بەڕەسەن كەركووكی لە الیەن‬ ‫دامودەزگا داپلوسێنەرەكانیەوە نەفی شارەكانی ناوەڕاست وباشووركران‪ ،‬یا‬ ‫بۆ شارەكانی هەرێم دەركران كە زۆریبەیان تەنانەت تا ئێستا نەگەڕاونەتەوە‪،‬‬ ‫سیاسەتێكی تری رژێمی بەعس دەركركردنی جووتیارە كوردەكان بوو لە‬ ‫كەركووك ودەوروب��ەری و داگیركردنی زەوییەكانیان وبەخشینی بە عەرەبی‬ ‫ه��اوردە‪ ،‬كە ئێستاش گەورەترین كێشەیە لە ناوچە جێناكۆكەكان‪ ،‬لە‬ ‫كونفرانسێكدا كە رێكخراوە دیموكراتی وپیشەییەكان كەركووكی (ینك) بۆ‬ ‫مادەی سەدوچل رێكیخستبوو لە بەرواری ‪ 2006/12/23‬لە كەركووك‪ ،‬مەهدی‬ ‫كاكەیی بەرێوبەری كشتوكاڵی كەركووك ئاماژەی بە گەورەیی وقەبارەی‬ ‫كێشەی موڵكداریی دا لە كەركووك بە پێی زانیارییەكانی ‪:‬‬

‫لە كەركووك ‪36‬هەزار و‪ 700‬سەد سكااڵی كێشەی موڵكداری تۆمار كراوە‪،‬‬ ‫ئەمە جگە لەوەی كێشەگەلێكی زۆرتر ی موڵكداری هەیە‪ ،‬كە هێشتا تۆمار‬ ‫نەكراون‪ ،‬یا كاریان بۆ نەكراوە‪.‬‬ ‫ـ لە شوان (‪.)14000‬لە كەركووك ‪ 8000‬ولە لەیالن ‪ 11000‬ولە داقوق ‪12000‬‬ ‫كێشەی موڵكداری زەوی وزار هەیە‪ ،‬حكومەتی عێراقی كاتی خۆی هەڵساوە‬ ‫بە فرۆشتنی زەوییەكانی كورد‪ ،‬تەنها لە داقوق ‪ 14000‬دۆنم زەوی جوتیارانی‬ ‫كورد فرۆشراوە‪ ،‬هەروەها ‪ 300‬هەزار دۆنم ئیستمالك كراوە بە سەر عەربەكاندا‪،‬‬ ‫و‪ 900‬هەزاردۆنم بە ناوی خاوەنەكانیانەوە كوژێنراونەتەوە و حكومەت خۆی‬ ‫سەرپشك بووە لەمامەڵەكردیان‪.‬‬ ‫دوای هەموو ئەم راستیانەی سەرەوە دیارە كەركووك چەند غەدری لێكراوە‬ ‫وچەند برینداركراوە وهێشتا تیرۆستان رۆژانە بە كردەوەی تیرۆریستی لە‬ ‫شەقامەكانی شار چەندین رۆلەی لە پێكهاتەكانی كەركووك شەهید كراون‪،‬‬ ‫بەاڵم خەڵكی رەسەنی كەركووك‪ ،‬كەركووك نادەن بە دەستەوە‪ ،‬نایكەنە‬ ‫كۆترێكی باڵكراو‪ ،‬پێویستە واڵتانی عەرەبی وتوركیا وئەوانی تریش بە خۆیاندا‬ ‫بچنەوە و ئەو راستیش بزانن و كوردستانبونی كەركووك قبوڵ بكەن‪ ،‬خۆ‬ ‫ئەگەر دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانی ‪ 2005‬لەبەرچاوبگرن‪ ،‬دەبیت عیبرەتێی‬ ‫بۆ ئەوانە كە حاشا لە كوردستانی بوون كەركووك دەكەن‪ ،‬لەكاتێكدا شارەكانی‬ ‫دووز وكەالر وچەمەچەماڵ وكفری هێشتا نەگەڕاونەتەوەسەر كەركووك‪ ،‬كورد‬ ‫رێژەی پتر لە ‪ %64‬هێنا‪...‬‬ ‫ئێمەی كورد لە پێناو ئازادی وئاشتی ه��ەزاران قۆربانیمان داوە ولەم‬ ‫رێگەیەدا تێدەكۆشین تا بەدەستهێنانی ئامانجەكانمان‪..‬تەنانەت ئەگەر ئەم‬ ‫نەوەیەش نەتوانن بەدی بهێنن بەدڵنیاییەوە نەوەكانی دوای ئێمە سەردەكەون‪.‬‬ ‫لە بەرامبەریشدا بڕوامان بە پێكەوە ژیانی ئاشتیانە لەگەڵ سەرجەم‬ ‫پێكهاتەكانشارەكە هەیە‪.‬لەم سۆنگەیەوە كەركووك وقودس دەشێ لەبری‬ ‫ئەوەی ببنە جێی ملمالنێ‪ ،‬ببنە پایتەختی ئاشتی وكلتووری پێكەوە ژیانی لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوین‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪1‬ـ كورد وكەركووك ـ لەتیف فاتیح فەرەج‬ ‫‪2‬ـ التنوع االپنی والدینی فی كركوك ـ محمد حسین محمد شوانی‬ ‫‪3‬ـ گۆڤاری كەركووك ژمارە ـ ‪ 40‬وژمارە ‪10‬‬ ‫‪4‬ـ گۆڤاری نەوشەفەق ژمارە ‪27‬‬ ‫‪5‬ـ گۆڤاری بانە رۆژ ـ ژمارە ‪6‬‬ ‫‪6‬ـ هەفتەنامەی هەواڵ ـ ژمارە ‪402‬‬ ‫‪ -7‬گۆڤاری دەنگ ژمارە ‪5‬‬ ‫‪7‬ـ سایتی (‪www.3Nazh.com‬‬ ‫‪8‬ـ سایتی ‪www.yahoodi1.com‬‬ ‫‪9‬ـ سایتی ‪www.marefa.org‬‬ ‫‪10‬ـ ‪www.wikipedia.org‬‬ ‫لێكۆلینەوە‪ :‬عوسمانی شێخ‬ ‫‪mhedien@yahoo.com‬‬

‫‪24 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫كورد و جوو‪ ...‬هۆلەكۆست و ئەنفال‬ ‫لەنێوان كوشت و بڕی جولەكەدا لە سەر دەستی نازییەكان و كورد‬ ‫لەسەر دەستی بەعس‪ ،‬زۆر خاڵی هاوبه‌ش هەن‪.‬‬ ‫‪ .1‬لە هەر دووكیاندا كار بۆ سڕینەوەی پێكهاتەیەكی جیاواز كراوە‪،‬‬ ‫نازییەكان بۆ سڕینەوەی جولەكە كە ئەڵمانی نین‪ ،‬بەعسیەكان بۆ‬ ‫سڕینەوەی كورد كە عەرەب نین‪.‬‬ ‫‪ .2‬لە هەردووكیاندا هەموو ڕێگاكانی سڕینەوە گیراوەتە بەر‪ ،‬كۆكردنەوە‪،‬‬ ‫برسی كردن‪ ،‬جیاكردنەوە لە یەكتر‪ ،‬كوشتن‪ ،‬سوكایەتی پێكردن و تادوای‪...‬‬ ‫‪ .3‬لە هەردو كیاندا دەستگیراوە بەسەر سەروەت و سامانی قوربانییەكاندا‪.‬‬

‫‪ .4‬لە هەردووكیاندا ه��ەوڵ��دراوە ش��ی��رازەی خێزان و كۆمەاڵیەتی‬ ‫قوربانییەكان تێكبچێت و قوربانییەكان پارچە پارچە بن‪.‬‬ ‫‪ .5‬لەهەردووكیاندا لەسات و سەردەمی ستەمكارییەكەدا كەس دەنگی‬ ‫لێ بەرز نەبووەتەوە‪ ،‬بۆ ئەوەی داكۆكیان لێ بكات‪ ،‬كە ئەمە لەدواتردا‬ ‫ڕوودەدات ‪.‬‬ ‫لەنێوان ئەم دوو كوشت و بڕەدا چەندین خاڵی جیاواز هەن‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫دوای ستەمكاریەكە كە ناكرێ هەڵوەستەیان لەسەر نەكرێت‪.‬‬ ‫أ‌‪ .‬ئەنفال نەیتوانی كورد یەك بخات‪ ،‬كورد نەیتوانی لە ڕێگەی ئەنفال و‬

‫ئەنفالی كورد‬

‫گۆڕە بە كۆمەڵەكانی جوویەكان لە ئه‌ڵمانیا دوای شەڕ‪1945-4-30-‬‬

‫سەرەتای پڕۆسەی كوشتنی جوویەكان لە ئه‌ڵمانیا لە الیەن هیزە چەكدارەكانەوە‬

‫‪25‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫سڕینەوەوە كار بۆ لە سەر پێ وەستان و دەوڵەتی خۆی بكات بۆ جولەكە‬ ‫هۆلەكۆست هۆیەكی گرنگی بایەخپێدانی نێودەوڵەتی بوو بەكێشەكەی تا‬ ‫داوتر ئیسرائیلی بۆ دروست بكرێ‪ ،‬چ كورد و چ جولەكە لە كۆتای سەدەی‬ ‫نۆزدەوە دەستیان دایە خەبات بۆ ئەوەی چوار چێوە و دەوڵەتیان هەبێت‪،‬‬ ‫هۆلەكۆست سەرنجی دنیای ڕۆژئاوای پەلكێشی ئەوەكرد خەونەكەی هرتزل‬ ‫بێننە دی‪ ،‬بەاڵم خەونەكەی شێخ عوبەیدوالی نەهری و كوردەكان هێشتا‬ ‫نەهاتوەتە دی ‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬جولەكە دواتر ئەڵمانیای ناچار كرد كە تا ئێستاش قەرەبووی ئەو‬ ‫ستەمكارییە بكاتەوە‪ ،‬كورد نەخێر‪ ،‬نەك ئەوەش تەنانەت وەك پێویست‬ ‫قسەش لەو بارەیەوە نەكراوە ‪.‬‬ ‫ت‌‪ .‬جولەكە لە هەردوو ڕێگای تۆڵە كردنەوەو دادگای كردنەوە‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ئەڵمانییە بەشدارەكانی هۆلەكۆستی بەسزا گەیاند‪ ،‬كورد نەك ئەوەی‬ ‫نەكرد بگرە لە بەشێكی زۆریان خۆش بوو‪ ،‬تەنانەت هەندێكیانی وەكو‬ ‫دۆست نیشاندا و هەوڵی ئازاد كردنیشی دان‪ ،‬نمونەی نزار خەزرەجی‪،‬‬ ‫وەفیق سامەڕائی‪ ،‬تاریق رەمەزان و تادوای ‪.‬‬ ‫ث‌‪ .‬هۆلەكۆست بووە پاڵنەرێكی گەورەی جولەكە بۆ ئەوەی لە دەرەوە‬ ‫لۆبیەكی بەهێزیان هەبێت‪ ،‬لۆبییەك كە لەهەندێ شوێن كاربگەری خۆی‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆ نمونە لە ئەمریكا لە سەر سیاسەت و هەڵوێستی ئەو واڵتە‪ ،‬كورد‬ ‫لۆبی نەك نیە بگرە زۆر پرش و باڵون‪ ،‬لەدەرەوە كوردنیین وەكو پێویست‪،‬‬ ‫زیاتر لەژێر پەرچەمی حزبدان !!‬ ‫ج‌‪ .‬هۆلەكۆست هەموو جولەكەیەكی ناو ئیسرائیل و دەرەوەی ئیسرائیلی‬ ‫تا ئەمڕۆ و ئایندەش كردووە بە ئیسرائیلی‪ ،‬واتە ئیسرائیلی بوون‪ ،‬پێش‬ ‫مەرجێكی ئاكاری هەرجولەكەیەكە ڕۆژ ئاوای بێت یان رۆژهەاڵتی‪ ،‬ڕووسی‬ ‫بێت‪ ،‬یان ئێرانی‪ ،‬دواجار هەموویان ئیسرائیلین‪ ،‬ئەنفال ئەو كاریگەرییەی‬ ‫لە سەر كورد جێ نەهێشت‪...‬‬ ‫ئەم جگە لەوەی دەبێ دان بەو ڕاستییەدا بنەین كە جولەكە لە دوای‬ ‫هۆلەكۆستەوە كاری زۆر گەورەی بۆ ناساندنی ئەو ستەمكارییە كردووە‬ ‫لە بواری فیلم سازی و سینەما‪ ،‬ڕۆمان و نوسین‪ ،‬ی��ادەوەری و هەتا‬ ‫دوای‪ ،‬ئێشێكی زۆری كردووە و بەردەوامە‪ ،‬لە مەشدا كورد نەیتوانیوە‬ ‫ڕۆڵێكی دیار بگێرێت‪ ،‬لەم ڕووەوە حكومەتی كوردی كەمتەرخەمێكی زۆری‬ ‫نواندووە‪ ،‬ئەوەی كردویەتی لە چاو ستەمكارییەكەوە زۆر شەرمننانەیە‪،‬‬ ‫ئەمە ناكاتە ئەوەی كار نەكرا بێت‪ ،‬گرنگە كورد و جولەكە و ئەرمەن‬ ‫و هەموو ئەو نەتەوانەی ڕووبەڕووی ستەمكاری بوونەتەوە‪ ،‬ڕێكخراوێكی‬ ‫نێودەوڵەتی بۆ نەتەوە قوربانییەكانی دەستی ستەمكاری لە مێژوودا‬ ‫دروس��ت بكەن و سااڵنە بۆنەو چاالكی ج��ۆراو جۆر لەو ڕووەوە بەڕێ‬ ‫بخەن‪ ،‬ئەم كارە دەبێتە ڕێگەیەكی باش بۆ ئەوەی چی دی ستەمكاری‬ ‫بەبێ دادگای كردن تێنەپەڕێت‪ ،‬لەم ڕووەوە پێویستە كورد هەوڵبدات‬ ‫لە ئەزموونی جولەكەوە فێربێت‪ ،‬هەروەك چۆن ئەركی جولەكەشە لەو‬ ‫بارەیەوە ڕێنمای كورد بكات‪ ،‬لە ڕاستیدا جەالدەكانیش واتە نازییەكان و‬ ‫بەعسیەكانیش خاڵگەلی هاوبەشی زۆر لە نێوانیاندا هەیە‪ ،‬نازییەكان تەنیا‬

‫جاش و سەربازانی عێراق الیەنگیری سەدام و ئەنفال بوون‬ ‫مافی ژیانیان بۆ ئەڵمانییەكان بەڕەوا دەبینی و بە چاوی دوژمن سەیری‬ ‫ئەوانی دیكەیان دەكرد‪ ،‬بەعسیش هەمان سیاسەتی هەبوو بەعس حزبێكی‬ ‫عەرەبی بوو» حیزبی بەعسی عەرەبی» كەچی بە زۆر ئەوانی دیكەی‬ ‫دەكردە كۆیلە لە نێویدا‪ ،‬هەر كەسیش نەبوایە بەدوژمن سەیردەكراو لە‬ ‫ناودرا‪ ،‬یان هیچ مافێكی پێ ڕەوا نەبینرا‪ ،‬زۆر كەم خەڵكی نا بەعسی‬ ‫لە دام و دەزگاكانی حكومەتی عێراقیدا جێیان دەبووەوە‪ ،‬نازییەكان و‬ ‫بەعسیەكانیش سەرنجی هەوادارو الیەنگرانی خۆیان بەو شێوەیە بەالی‬ ‫خۆیانندا ڕادەكێشا كە ئەوان لەبەردەم هەڕەشەیەكی گ��ەورەدان‪ ،‬واتە‬ ‫هەمیشە ئەوان كورد و جولەكەیان وەكو هەڕەشە نیشاندەدا‪ ،‬ئەدەبیاتی‬ ‫نازییەكان و بەعسیەكان پڕە لە لێكدانەوەی بەم جۆرە‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی‬ ‫هەردووال دەیانویست وا نیشانبدەن كە ئەمان زۆر ئینسانین‪ ،‬شێوازی‬ ‫مامەڵەكردن و گوتاردان و تێكەڵ بوونی سەركردەكانیان لەگەڵ خەڵكی‬ ‫ئاسای جۆرێك بوو لە خۆ نمایشكردنی ئینسانیانە‪ ،‬ئەمەش كاریگەری خۆی‬ ‫هەبوو بۆ لە خشتەبردنی الوەكان‪ ،‬بۆیە هەر لە سەرەتاوە زۆرترین الوی‬ ‫ئەڵمانی لە دەوری نازییەكان و زۆرترین الوی عەرەبی عێراقی لە دەوری‬ ‫بەعسیەكان كۆبوونەوە‪ ،‬هەرچەندە ئەو الوانە بە جۆرێكی ئارەزوومەندانە‬ ‫پەیوەست دەبوون بەو حزبانەوە‪ ،‬بەاڵم دواتر بە تەواوەتی دەبوونە كۆیلەی‬ ‫ئەو ئایدۆلۆژیا و بیر و باوەڕەو جگە لە حزبەكان و سەركردە كانیان هیچی‬ ‫تریان نابینی‪ .‬هەر ئەمەش وای كرد كەشێوازی ستەمكاریەكە زۆر ترسناك‬ ‫و دڕندانە بێت‪.‬‬

‫نووسینی‪ :‬له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج‬

‫‪26 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫محەمەدئەمینپێنجوێنی‪:‬‬ ‫پێویستە ئیسرائیل داوای لێبوردن لە كوردی باكوور بكات‬

‫محەمەدئەمین پێنجوێنی كەسایەتیی ناودار و سیاسەتمەداری گەلی كورد لەمیانەی دیمانەیەكدا لەگەڵ گۆڤاری ئیسرائیل –كورد‪:‬‬ ‫ئەوە روون دەكاتەوە كە پێویستە كورد لەگەڵ ئیسرائیل پێوەندییان هەبێ و رایدەگەیەنێ كە پێویستە هەوڵ بدرێ بۆ ئەوەی ئەم‬ ‫پێوەندییانە دروست بكرێن‪ ،‬چونكە زۆرینەی واڵتانی عەرەب ئەگەر بەئاشكراش نەبێ ئەوە بەشێوەی نهێنی پێوەندییان لەگەڵ‬ ‫ئیسرائیلدا هەیە‪ ،‬بۆیە پێویستە كوردیش پـێوەندیی هەبێ لەگەڵ ئیسرائیلدا و ئێمە هیچ دوژمنایەتییەكمان نییە لەگەڵیاندا‪.‬‬

‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬وەك دەستپێك‪ ،‬كورد و ئیسرائیل لە چ بوارێكدا لەگەڵ ئیسرائیل هەیبێ‪ ،‬چونكە كورد پێویستیی بەهەموو كەسێكە بۆ‬ ‫ئەوەی پشتیوانی بكات لەمەسەلە چارەنوسسازەكانی‪.‬‬ ‫دەتوانن پێوەندییەكانیان دەست پێ بكەن؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪ :‬دیارە كورد تا ئێستە دەوڵەت نییە‬ ‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬لە روانگەی نەتەوەیییەوە گرینگیی ئیسرائیل بۆ‬ ‫تا بتوانێ بەشێوەی رەسمی و ئاشكرا پێوەندی لەگەڵ ئیسرائیل‬ ‫بكات و دەبێ لەم نێوەندەشدا دەبێ پێوەندیی كورد لەگەڵ ئیسرائیل كورد چییە؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬ئیسرائیل دەوڵەتێكی گەورە و كاریگەرە‬ ‫بەشێوەیەكی تایبەتی بێ‪ ،‬چونكە كورد هیچ دژایەتییەكی شكڵی و‬ ‫یاسایی لەگەڵ ئیسرائیلدا نییە لەسەر زەوی یان جوگرافی یان لە بواری لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ڕۆڵێكی گەورەی هەیە‪ ،‬لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫ئاینی وەك هەندێ دەوڵەتانی عەرەبی توندڕۆ‪ ،‬دیارە پێوەندیی كورد ئیسرائیل ئەگەر بەجدیی و بەڕاستی بیەوێ پشتگیری لە پرسی كورد‬ ‫و ئیسرائیل دەبێ لەگەڵ بارودۆخی سیاسیی ئەم هێزە سیاسییانە بكات ئەتوانێ‪ ،‬چونكە لۆبی ئیسرائیل لە ئەوروپا گەورەترین لۆبی و‬ ‫بگونجێ و شتێكی ئاسایییە پێویستە كورد لەگەڵ هەموو جیهان گەورەترین هێزە و ئەتوانن كار بكەن‪ ،‬هەروەها زۆربەی دام و دەزگاكان‬ ‫پێوەندی هەبێ‪ ،‬لەگەڵ جیهانی ئیسالمی لەگەڵ جیهانی ئەوروپایی بەتایبەتی دەسەاڵتی چوارەم لە ئەوروپا بەدەستی جووە و ئەگەر‬

‫‪27‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬ ‫«پێوەندیی كورد لەگەڵ ئیسرائیل‬

‫پێوەندییان لەگەڵ ئیسرائیلدل هەیە و زۆرجاریش دەوڵەتانی دراوسێ‬ ‫دەبێ بەشێوەیەكی تایبەتی بێت‪،‬‬ ‫باس لەم پێوەندییە دەكەن‪ ،‬ئاشكرانەكردنی ئەم پێوەندییانە لەالیەن‬ ‫چونكە كورد هیچ دژایەتییەكی شكڵی و هێزەكانی هەرێمەوە بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬من نازانم پێوەندیی ڕەسمی هەیە یان نا‪،‬‬ ‫یاسایی لەگەڵ ئیسرائیلدا نییە»‬ ‫بەاڵم ئەوانەی ئەیانەوێت ئەم پێوەندییە بشارنەوە بەهۆی هەستیاریی‬ ‫واڵتانی دراوسێیە‪ ،‬بەتایبەت توركیا كە ئێستە پارتێكی ئیسالمی لە‬ ‫بیانەوێت پشتگیرمان بكەن بێگومان دەتوانن بەرەو پێشمان ببەن‪.‬‬ ‫توركیا دەسەاڵتدارە كە ماوەیەك پێش ئێستە بینیمان هەڵوێستی‬ ‫ئیسرائیل –كورد ‪:‬بەڕاستی زیانێك لە پێوەندیی كورد و ئیسرائیلدا بەرامبەر ئیسرائیل چۆن بوو‪ .‬دیارە ئەم دەوڵەتانەی دراوسێ هەركات‬ ‫بیانەوێت ئەتوانن كایەی كورد تێك بدەن لەبەرئەوەیە پێوەندیەكانیان‬ ‫هەیە؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬بەباوەڕی من هیچ زیانی تێدا نییە‪ ،‬ئەگەر ئاشكرا بكەن ئەگەر هەیان بێ‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا من هیچ زانیاریم نییە‬ ‫هەبێ بۆچی عەرەبەكان باڵوێزخانەیان هەیە لە ئیسرائیل و زۆرینەی لەسەر ئەوەی پێوەندییان هەیە یان نا‪.‬‬ ‫دەوڵەتە عەرەبیەكان پێوەندیان لەگەڵ ئیسرائیل هەیە‪ ،‬بەبڕوای من‬ ‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬بەبۆچوونی ئێوە كورد چۆن دەتوانێ متمانەی‬ ‫هیچ زیانێك نییە بۆ كورد ئەگەر پێوەندی هەبێ لەگەڵ ئیسرائیل‪،‬‬ ‫چونكە وەك ئاماژەم پێكرد كورد هیچ دوژمنایەتییەكی نییە لەگەڵ زیاتری ئیسرائیل بۆ خۆی رابكێشێ وەبەپێچەوانەوە ئیسرائیل چۆن‬ ‫ئیسرائیل و بوونی پێوەندی بەزیان نازانم‪ ،‬دەبێ ئیسرائیلیش بەجدی دەتوانێت ئەم متمانەیە بۆ خۆی ڕابكێشێتەوە‪ ،‬چونكە ئێستە الی‬ ‫پشتیوانی لە دۆزی كورد بكات‪ ،‬نەك تەنیا لەڕێگەی راگەیاندنەوە بەشێكی گەورەی كورد ئیسرائیل جێگەی متمانە نییە؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪ _:‬حەزدەكەم ئەوە زۆر بەزەقی لە‬ ‫جارجارە باس لە كێشەی كورد بكەن‪ ،‬بەڕاستی لۆبی ئیسرائیل لە‬ ‫ئەوروپا و ئەمەریكا زۆر بەهێزە و ئەتوانن زۆر شت بكەن بۆ كورد گۆڤارەكەتان باڵو بكەنەوە كە ئیسرائیل ئەتوانێ متمانە بۆ خۆی‬ ‫دروست بكاتەوە الی كورد‪ ،‬بەمەرجێك ئیسرائیل بەڕەسمی داوای‬ ‫ئەگەر بیانەوێت‪.‬‬ ‫لێبووردن لە گەلی كورد لە باكوور و پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬وەك هەرێمی كوردستان كێ دەتوانێ پێشڕەوی بكات‪ ،‬چونكە دەستیان هەبوو لە گرتنی عەبدواڵ ئۆجەالن هەروەها‬ ‫هێنانەئارای پێوەندییەكی شەرعی و یاسایی ئەو پێوەندییانە بێ‪ ،‬قەرەبووی مادی و مەعنەویی بدەن بەگەلی كورد لە باكوور كە ئەوان‬ ‫(ئیسرائیلییەكان) گەورەترین زیانیان بەپارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫خەڵك یان دەسەاڵت؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬دەسەاڵت ئەتوانێ‪ ،‬چونكە زۆر كەس گەیاند‪ ،‬ئەویش گرتنی ئۆجەالن بوو كە ئێستا لە زیندانی ئیمڕاڵییە‪.‬‬ ‫هەیە ئەیەوێت كورد پێوەندی لەگەڵ هەموو دنیا هەبێ‪ ،‬چونكە ئەگەر ئیسرائیل بەڕەسمی داوای لێبووردن بكات و قەرەبووی مادی و‬ ‫ئەگەر پێوەندییەكان ڕێچكەیەكی یاسایییان وەرنەگرت ئەوا هیچ مەعنەویی بداتە گەلی كورد و پەكەكە ئەوا دەتوانێ متمانە بۆ خۆی‬ ‫دروست بكاتەوە الی كورد‪.‬‬ ‫كاریگەریەكیان نابێت لەسەر كۆمەڵگە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬دۆستایەتیی كورد و جوو چۆن كاریگەری دەخاتە‬ ‫سەر دۆزی نەتەوەییی كورد؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬وەك پێم گوتی ئەگەر ئیسرائیلییەكان‬ ‫بەجدی بیانەوێ پشتگیری كورد بكەن زۆرباش ئەتوانن‪ ،‬چونكە ئەمڕۆ‬ ‫پرسی كورد چووەتە زۆربەی كۆڕ و كۆبوونەوە نێودەوڵەتییەكانی‬ ‫ئەوروپا و ئەمەریكا و نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەو واڵتانەی كە‬ ‫چارەنووسی دنیا دی��اری دەك��ەن‪ ،‬ئیسرائیلییەكان لەو شوێنانەدا‬ ‫دەسەاڵتیان هەیە‪ .‬وەك باس كرا لۆبی ئیسرائیل كاریگەرییەكی‬ ‫گەورەی هەیە ئەگەر بەجدی بیانەوێ ئەتوانن مەسەلەی كورد زۆر‬ ‫پێش بخەن‪.‬‬

‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬بەاڵم بەڕێز پێنجوێنی زوبێر ئایدار باس لەوە‬ ‫دەكات كە ئەوان هیچ دوژمنایەتییەكیان نییە لەگەڵ ئیسرائیل‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەڵێت نابێ ئەوانیش لەسەر بەرژەوەندیی واڵتان دژایەتیی ئێمە بكەن؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬منیش پێشتر گوتم كە كورد هیچ‬ ‫دوژمنایەتییەكی نییە لەگەڵ ئیسرائیل‪ ،‬پەكەكەش هیچ دوژمنایەتیەكی‬ ‫نییە لەگەڵ ئیسرائیل‪ ،‬بەاڵم ئەو كارەی كە مۆساد كردی لەگەڵ‬ ‫میتی توركی لە دەستگیركردنی عەبدواڵ ئۆجەالندا گەورەترین زیانیان‬ ‫بوو بەپەكەكە گەیاند‪ ،‬جارێكی تر تەئكید دەكەمەوە ئەگەر ئیسرائیل‬ ‫دەیەوێت پێوەندی لەگەڵ كورد دروست بكات پێویستە داوای لێبووردن‬ ‫لە گەلی كورد بكات لەسەر ئەو پرسە‪.‬‬

‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬زۆر جار باس لەوە دەكرێ هێزەكانی هەرێم‬

‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬ئەم داوای لێبووردنە لەڕێگەی ڕاگەیاندنەوە دەبێ‬

‫‪28 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫یان دەبێت دەسەاڵت ڕایبگەیەنێ؟‬ ‫_لەڕێگەی ڕاگەیاندنەوە‪ ،‬لەڕێگەی دەسەاڵتی ڕەسمیی حكوومەتەوە‪،‬‬ ‫دەبێ ئیسرائیل بزانێ كە كوردی هەرچوار پارچە ڕۆڵیكی گرینگ دەگێڕن‬ ‫لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بۆ ئەوەی ئیسرائیل ئەم هێزە كاریگەرە‬ ‫بكاتەوە بەدۆستی خۆی دەبێ داوای لێبووردن بكات‪ ،‬ئەوە بۆچوونی‬ ‫خۆمە و هەقم بەسەر ئەوەوە نییە كە زوبێر ئایدار چی گوتووە‪ .‬وەك‬ ‫چاودێرێكی سیاسی و شارەزا لە سیاسەتی كوردی باكوور بەمشێوەیە‬ ‫دەتوانێ سەرنجی كوردی باكوور بۆ خۆیان ڕابكێشن‪.‬‬ ‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬لە هاوكێشەی ئیسرائیل و سەربەخۆییی كورددا‬ ‫رۆڵی ئیسرائیل چۆن دەبینی‪ ،‬واتە چۆن دەكرێ سوود لەو واڵتە‬ ‫وەربگرین؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬ئەوە مەسەلەیەكی دوور و درێژە‪،‬‬ ‫چونكە وەكو خۆتان ئەزانن دروستبوونی ئیسرائیل لەسەر ئەساسی‬ ‫بنكەیەكی ئاینییە‪ ،‬ئێستەش كەنیسە هەموو شتێكە‪ ،‬لەسەر مەڕامێكی‬ ‫ئاینی ئەم دەوڵەتە دروست بووە‪ ،‬بەباوەڕی من ئێستە كورد لەو‬ ‫بوارەدا نییە كە لەسەر بیروباوەڕێكی ئاینی دەوڵەتێك دروست بكات‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەزموونی ئەوان هەیە‪ ،‬ڕاستە گەلەكە كەس خیانەتی لە كەس‬ ‫نەكردووە‪ ،‬گەلێكن لەم سەر و ئەوسەری دنیا هەر جوویەك خۆیان‬ ‫بەسەربازێك ئەزانن لەدەوڵەتی ئیسرائیل‪ ،‬ئێمەی كوردیش ئەگەر‬ ‫وابكەین و وا بیر بكەینەوە و بەمشێوەیە ئەتوانین سوود لە ئەزموونی‬ ‫ئیسرائیل وەربگرین‬

‫«ئیسرائیل دەبێ بە جددی پشتیوانی‬ ‫لە دۆزی كورد بكات‪ ،‬نەك تەنیا لە‬ ‫رێگەی راگەیاندنەوە جارجارە باس لە‬ ‫كێشەی كورد بكەن»‬ ‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬خۆ ئەگەر دەسەاڵتی سیاسیی كورد باس لە‬ ‫دروستبوونی ئەو پێوەندییە ناكات‪ ،‬كەنالەكانی راگەیاندن و ناوەندە‬ ‫تۆژێنەوەكان دەتوانن لەو چوارچێوەیەدا چاالك بن‪ ،‬بەاڵم بەگشتی لە‬ ‫دەرەوی دەزگەی ئیسرائیل‪-‬كورد ناوەندەكانی تر زۆر بە ترسەوە نێزیكی‬ ‫ئەو مەسەلەیە دەبنەوە‪ ،‬بێدەنگیی میدیاكان بۆچی دەگەڕێنیەوە‪ ،‬ئاخۆ‬ ‫ئەمەش ترسی دەسەاڵتە لەسەریان‪ ،‬یان ئەوانیش جۆرێك هەستیارییان‬ ‫هەیە بەرامبەر ئەم باسە؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬حەساسیەتیان هەیە‪ ،‬ئێمە لە واڵتێكدا‬ ‫دەژین هەر چوار دەورمان بەدوژمن دەور دراوە‪ ،‬ئەوان حەساسیەتیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەوان خۆیان بەدوژمنی ئیسرائیل دەزانن‪ ،‬ئەم كەسایەتییانەی‬ ‫لە ناوچەكەدا دەژین بەهەندیان وەردەگ��رن‪ ،‬وەك میسال ئالوسی‬ ‫سەردانی ئیسرائیلی كرد و گەڕایەوە بەغداد لەگەڵ ئەو هەموو هێزەی‬ ‫هەیەتی دوو كوڕیان كوشت و خۆشیان بریندار كرد‪ ،‬لەبەرئەوەی چوو‬ ‫لە كۆنگرەیەكدا لە ئیسرائیل بەشداری كرد‪ ،‬ئێ خەڵكیش ئەم حیسابە‬ ‫دەكەن‪.‬‬

‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬كورد ئێستە لە باشووری كوردستان پێگەیەكی‬ ‫باشی هەیە‪ ،‬ئایا پێت وانییە ئەگەر بۆ سازدانی پێوەندیی لەگەڵ‬ ‫ئیسرائیل هەوڵێك نەدات ئەوە دەرفەتێكی مێژوویی لە دەست دەدات؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬وەك پێم گوتی‪ ،‬بەبۆچوونی من كورد‬ ‫پێویستە پێوەندی لەگەڵ هەموو گەالنی جیهاندا بكات‪ ،‬كێ ئەیەوێت‬ ‫دۆستایەتی لەگەڵ بكات كورد پێویستە دۆستایەتی لەگەڵدا بكات‪،‬‬ ‫ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان دابەش كردووە پێیان ناخۆشە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەبێت كورد بەرنامەی هەبێ‪ ،‬چۆن و لەسەر چ ئەساسێك پێوەندی‬ ‫لەگەڵ ئەم دەوڵەتانە دروست دەكەی‪ ،‬لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‬ ‫بارودۆخەكەش ئەوە دەخوازێ كە پێوەندیمان لەگەڵ گشت واڵتانی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا هەبێ‪.‬‬ ‫ئیسرائیل –كورد‪ :‬ئێوە وەك كەسایەتییەكی نەتەوەیی چ پێشنیازێك‬ ‫دەخەنە بەر سەركردایەتیی بڕیاردەری ئەمڕۆی كورد؟‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‪_:‬من پێشنیازم ئەوەیە وەك هاوواڵتییەكی‬ ‫كوردی ئەم واڵتە پێشنیاز دەكەم چی لە بەرژەوەندیی گەلی كورددا بێت‬ ‫بیكەن و جا چ واڵتێك پێی ناخۆشە و دڵگران دەبێ ئەوە شتێكی ترە‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫پرۆفایل‪:‬‬ ‫محەمەد ئەمین پێنجوێنی‬ ‫ساڵی ‪1944‬لەپێنجوێن لەدایكبووە‪.‬‬ ‫تاوەكو قۆناخی دواناوەندی خوێندووە‪.‬‬‫ساڵی ‪1958‬تێكەڵی كاری سیاسی و ساڵی ‪1963‬بووەتە كادیری‬‫حیزبی شیوعی عێراق‪.‬‬ ‫ ساڵی ‪ 1993‬چووەتە ئەوروپا‪.‬‬‫ساڵی ‪1994‬یەكێك بووە لەدامەزرێنەرانی پەرلەمانی كوردستان‬‫لەدەرەوەی واڵت و ئەندامی‪.‬‬ ‫ساڵی ‪1998‬دەستەی دامەزرێنەری كۆنگرەی نەتەوەیی كوردستان‬‫‪KNK‬بووەو ئێستاش ئەندامیەتی‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 2004‬گەڕاوەتەوە سلێمانی‪.‬‬‫‪-‬چەند پەرتووكێكی چاپكراوی هەیە‪.‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫قانوونی لێسەندنەوەی رەگەزنامە‬ ‫لە جوویەكانی عێراق‬

‫که‌نیسه‌ی گه‌وره‌ی به‌غدا‬

‫‪30 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫جوویه‌ک ل ‌ه رۆمادی ‪ -‬ساڵی ‪1918‬‬

‫لە سێی ئازاری ساڵی ‪ 1950‬دا‪ ،‬هەڵوێستی حكومەتی عێراقی بەڕوونی‬ ‫دەركەوت‪ ،‬كاتێ هەریەكە لە ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی ئەعیانی‬ ‫ئەوكاتەی عێراق‪ ،‬لەسەردەمی پاشایەتیی دا‪ ،‬قانوونی لێسەندنەوەی‬ ‫رەگەزنامەیان لە جوو‪ ،‬دەركرد‪ .‬ئەویش لە سێ باردا كە ئەمانەن‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئ��ەوەی كە خوازیارە عێراق بەجێبهێڵێ بەپێی خواستی خۆی و‬ ‫پڕكردنەوەی فۆڕم بۆ ئەو مەبەستە‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئەوەی كە عێراق بەجێدیڵێ یان هەوڵی بەجێهێشتنی عێراق دەدات‬ ‫بەشێوەیەكی نا شەرعی‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئەوەی عێراقی بەجێهێشتووە بەشێوەیەكی ناشەرعی ئەوە وا حیساب‬ ‫دەكرێت لەسەری كە بۆ دواجار واڵتی بەجێهێشتووە‪.‬‬ ‫سەرەڕای رەخەنەیەكی زۆر لەم قانوونە‪ ،‬لەالیەن زۆربەی پەرلەمانتارانەوە‪،‬‬ ‫لە نێوشیاندا مزاحم ئەلپاچەچی‪ ،‬كە حكومەتەكەی سەرۆك وەزیران تۆفیق‬ ‫ئەلسوەیدی پێشكەشی كردبوو‪ ،‬بەاڵم وەزارەت��ی ناوخۆ بەسەرۆكایەتیی‬ ‫ساڵح ئەلجەبر‪ ،‬سوور بوو لەسەر دەركردنی ئەو قانوونە‪ .‬بۆیە بەڕەزامەندی‬ ‫هەریەكە لە پەرلەمان و ئەنجوومەنی ئەعەیان ئەو قانوونەی دەركرا‪.‬‬ ‫لەبارەی دەركردنی قانوونی سەندنەوەی رەگەزنامە لە جوویەكانی عێراق‪،‬‬ ‫عەباس شیبالق‪ ،‬خاوەنی كتێبی (الشرك الصهیونی)‪ ،‬ئاماژەی بە هۆكارە‬ ‫شاراوەكانی پشت هەڵوێستەكەی تۆفیق ئەلسوەیدی كردووە لە دەركردنی‬ ‫قانوونێكی لەو جۆرە‪ ،‬ئەمە سەرەڕای ئاماژە كردن بە پیالنی نێوەدەوڵەتیی‬ ‫و عێراقی‪ ،‬بۆیە لەوبارەیەوە دەڵێ‪ :‬سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتەی عێراق‬ ‫لەبەرامبەر بەپەلە راگواستنی جوویەكان دەستكەوتێكی ماددی دەستكەوتووە‪،‬‬ ‫ئەویش بە ناردنیان لە رێگەی كۆمپانیایەكی گواستنەوەوە كە گواستنەوەی‬ ‫جوویەكانی لە ئەستۆگرتبوو بۆ قوبرس و لەوێشەوە بەرەو ئیسرائیل‪ .‬بۆ ئەو‬ ‫بەمەستەیش سەرۆك وەزیران بۆ هەر كەسێك كە رەوانەی ئیسرائیلی بكردایە‬ ‫بڕێك پارەی وەردەگرت‪ .‬سەرەڕای ئەوەیش تۆفیق ئەلسوەیدی پەیوەندیی‬ ‫هەبوو بەو كۆمپانیایەی كە جوویەكانی دەگواستەوە بۆ دەرەوەی عێراق‪.‬‬ ‫گومانیشی تێدا نییە فاكتەری پارە هۆكارێكی الوەیەكی بوو لە وەرگرتنی‬ ‫رەزامەندیی بەمەبەستی پێشكەش كردنی الئیحەی لێسەندنەوەی رەگەزنامە‬ ‫لە جوویەكانی عێراق‪ .‬بەاڵم لێردا ئەوە هۆكاری سەرەكیی نەبوو بەڵكو‬ ‫‪ -2‬نەبوونی مافی كاركردن بۆ جوویەكان‪ .‬خوێندنگا بااڵكان خوێنكاری‬ ‫پرسەكە زۆر گەورە تر بوو لەو پارەیەی دەهاتە گیرفانی ئەو جۆرە گرووپە جوو وەرناگرن‪ .‬ئەگەر خوێنكارانی جوو ویستی لەسەر ئەركی خۆی بخوێنێت‬ ‫مورتەقەزەقانەوە كە ویژدانی خۆیان لە دەستدابوو‪ ،‬هەروەها بەشێوەیەكی نا ئەوا رێگەی پێنادرێت‪ .‬كاری پێنادرێت‪ .‬رێگەی بازركانی پێنادرێت‪ .‬رێگەی‬ ‫مرۆیی مامەڵەیان لەگەڵ ئەو بابەتە دەكرد‪.‬‬ ‫پێنادرێت خزمەتی سەربازیی بكات یان بكرێت بە پۆلیس‪.‬‬ ‫وەك ئاشكرایە‪ ،‬حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق‪ ،‬هەر لە ساڵی‬ ‫لە ئەنجامی ئەو سیاسەتانە و هاندانی زایۆنیزم و باندەكانی بە قاچاخبردن‪،‬‬ ‫‪ 1947‬ەوە بەشێوەی جۆراوجۆر فشاریان لەسەر هاوواڵتیانی جووی عێراق كە الیەنە عێراقییەكان بەشدارییان تێدا كرد و چەند لێپرسراوێك تێوەگالن‬ ‫درووستكردووە تا ناچاربن عێراق بەجێبهێڵن‪ .‬ئەو راستییەیش دەتوانین لە بەوە‪ ،‬ژمارەیەكی زۆر لە هاوواڵتیانی جوو‪ ،‬عێراقیان بەجێهێشت بەرەو‬ ‫وتەیەكی نوێنەری كەمینەی جوو لە ئەنجوومەنی ئەعیانی عێراق بەدیبكەین ئیسرائیل و واڵتانی دیكە‪ .‬بەپێی سەرژمێریی گشتیی ساڵی ‪1947‬ی عێراق‪،‬‬ ‫بەناوی (مەناحیم دانیال)‪ ،‬كە لەو ئەنجوومەنە پێشكەشی كرد‪ ،‬بەم شێوەیەی ژمارەی جوو ‪ 114‬هەزار كەس بوون لە عێراقدا‪ ،‬ئەوەش ‪ % 7‬ی ئەو كاتەی‬ ‫الی خوارەوە بوو‪:‬‬ ‫عێراق دەكات كە بەپێی ئەو سەرژمێرییە ژمارەی دانیشتوانی عێراق ‪،799 ،4‬‬ ‫‪ -1‬درووستكردنی فشاری دارایی لەسەر تائیفەی جوو بە درێژایی دوو ‪ 500‬بووە لەوكاتەدا‪.‬‬ ‫ساڵی پێش كۆچكردنیان‪.‬‬ ‫لە م��اوەی سااڵنی نێوان ‪ 1948 – 1919‬دا ‪ 7995‬جوو عێراقیان‬

‫‪31‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫بەجێهێشت‪ .‬لە سااڵنی نێوان ‪ 1953 -1950‬دا ‪ 124623‬عێراقیان بەجێهێشت‪.‬‬ ‫بەاڵم گەورەترین كۆچی جوویەكان لە عێراقەوە لە نێوان سااڵنی ‪– 1950‬‬ ‫‪ 1951‬بوو‪ .‬ئەم خشتەیەی خوارەوە حاڵەتی كۆچی جوویەكان پیشاندەدات‪.‬‬ ‫ئەم خشتەیەی خوارەوە ژمارەی ئەو جووانە نیشاندەدات كە لە سااڵنی‬ ‫نێوان ‪ 1953-1919‬لە عێراقەوە بەرەو فەلەستین و ئیسرائیل كۆچیان كردووە‪.‬‬ ‫ساڵ‬

‫ژمارەی‬ ‫كۆچكردووەكان‬

‫رێژە ‪%‬‬

‫‪1931 -1924‬‬

‫‪3290‬‬

‫‪2.45‬‬

‫‪1938 -1932‬‬

‫‪2927‬‬

‫‪2.21‬‬

‫‪1945 -1939‬‬

‫‪1532‬‬

‫‪1.15‬‬

‫‪1948-1946‬‬

‫‪65‬‬

‫‪0.05‬‬

‫‪1949‬‬

‫‪1708‬‬

‫‪1.29‬‬

‫‪1950‬‬

‫‪32453‬‬

‫‪24.47‬‬

‫‪1951‬‬

‫‪89088‬‬

‫‪67.72‬‬

‫‪1952‬‬

‫‪961‬‬

‫‪0.72‬‬

‫‪1953‬‬

‫‪413‬‬

‫‪0.31‬‬

‫كۆی گشتیی‬

‫‪132618‬‬

‫‪%100‬‬

‫ئامارە عێراقییەكان ئاماژە بەوە دەكەن ژمارەی كۆچبەرانی جوو‪ ،‬لە‬ ‫نێوان سااڵنی ‪ 1958 -1948‬دا ‪ 122979‬كەس بووە‪ .‬بەاڵم ئەو خشتەیەی‬ ‫كە لەسەرەوە هاتووە سەبارەت بە سااڵنی نێوان ‪ ،1953 -1949‬لە ئامارە‬ ‫رەسمییەكانی دەوڵەتی ئیسرائلەوە وەرگیراوە و توێژەر عەباس شیباڵق‬ ‫بەكارهێناون‪.‬‬ ‫لەو خشتەیە دەردەكەوێت كۆچی دیاری جوویەكانی عێراق بۆ ئیسرائیل لە‬ ‫ساڵی ‪ 1950‬دەستی پێكردووە‪ ،‬بەاڵم دوای دەرچوونی قانوونی لێسەندنەوەی‬ ‫رەگەزنامە لێیان بەرەو هەڵكاشانی زیاتر چووە‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1950‬ەو تا كۆتایی‬ ‫‪ .1951‬لە نێوان ئەو دوو ساڵەدا ژمارەی كۆچبەرانی جوو گەیشتووەتە‬ ‫‪ 121541‬كەس‪ ،‬ئەوەش نزیكەی ‪ %92‬ی كۆی گشتیی ئەو جووانەیە كە بەرەو‬ ‫فەلەستین و پاشانیش بەرەو ئیسرائیل كۆچیان كردووە‪.‬‬ ‫جێگەی ئاماژەیە ژمارەیەكی زۆری جوو‪ ،‬لە فڕۆكە خانە مانیان گرتبوو و‬ ‫رەتیان كردبووەوە كە كۆچ بكەن‪ ،‬بەاڵم بەزۆر ناچاركرابوون كە بڕۆن‪ .‬لە نێو‬ ‫ئەوانەیشدا ژمارەیەك لە زیندانیانی سیاسیی شیوعی هەبوون كە هەوڵیان دا‬ ‫بمێننەوە بەاڵم بێ سود بوو‪.‬‬ ‫ژم��ارەی ئەو جووانەی كە كۆچیانكرد بۆ ئیسرائیل لە سااڵنی نێوان‬

‫ده‌رگای عه‌شتار ل ‌ه بابلی کۆن‬

‫‪1923– 1919‬‬

‫‪171‬‬

‫‪0.12‬‬

‫‪ 1958 -1948‬گەیشتبووە ‪ % 9 ،44‬لە كۆی گشتیی ئەوانەی كە لە واڵتە‬ ‫عەرەبییەكانەوە لە هەریەكە لە ئاسیاو ئەفریقاوە كۆچیان كردبوو بەرەو‬ ‫ئیسرائیل‪.‬‬ ‫ژمارەی جوویەكانی فەلەستین لە ساڵی ‪ 1948‬دا نزیكەی (‪)45.2158‬‬ ‫كەس بوو‪ .‬ئەمە لە كاتێك ژمارەی عەرەب سێ ئەوەندەی ئەو ژمارەیە‬ ‫بوو‪ .‬ژمارەی ئەو جووە عێراقیانەشی كە ناچاركران بە زۆر كۆچ بكەن‬ ‫بەرەو ئیسرائیل لە نێوان سااڵنی ‪ %56 ،27 ،1953 -1948‬ی كۆی ژمارەی‬ ‫دانیشتوانی ئیسرائیل بوون لە ساڵی ‪ 1948‬دا‪.‬‬ ‫ژمارەی ئەو جووانەشی كە لە واڵتانی عەرەبی دیكە و ئسالمیی‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتیی توركیاوە‪ ،‬كۆچیانكرد بەرەو ئیسرائیل لە نێوان سااڵنی ‪-1948‬‬ ‫‪ ،1958‬نزیكەی (‪)251.190‬كەس بوون‪ .‬ئەمەش رۆڵی حكومەتە عەرەبی و‬ ‫ئیسالمییەكان دەردەخات لە زیادكردنی ژمارەی جوو لە ئیسرائیل‪.‬‬ ‫جگە لە جوو‪ ،‬دەسەاڵتە تۆتالیتارییەكانی عێراق مێژوویەكیان هەیە لە‬ ‫لێسەندنەوەی رەگەزنامە لە هاوواڵتیانی خۆی‪ ،‬بەپێی بڕیاڕی ژمارە ‪ 666‬ی‬

‫‪32 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫یاسای سەندنەوەی رەگەزنامە‬ ‫لە جوویەكانی عێراق‪ ،‬قانوونێكی‬ ‫ناشەرعییە و تەجاوزكردنی دەستووری‬ ‫عێراق لەو سەردەمەدا بووە‬

‫نەوشیروان مستەفا‪ ،‬كە نوێنەری مام جەالل بووە لە مەجلیسی حوكمدا لەو‬ ‫كاتەدا‪ ،‬دەڵێت‪ :‬هۆكاری راستەقینەی ئیمزانەكردنی قانوونی هەمواركراوی‬ ‫رەگەزنامەی عێراقی بۆ ئەوە دەگەرێتەوە دەسەالتی ئیئتالف ئەو جیاوازییەی‬ ‫بەدی كرد بوو كە لەگەڵ جوویەكاندا كرابوو لەالیەن ئەنجوومەنی حوكمەوە‪.‬‬ ‫تێدا رەگەزنامەی نەگەڕاندبووەوە بۆ جوویەكانی عێراق لە دوای هەمواركردنی‬ ‫قانوونە كۆنەكە‪.‬‬ ‫كەواتە ئەوەی پەیوەندی بە جوولەكەوە هەبوو وەك خۆی مایەوە بۆ‬ ‫ئەوەی سود لەو قانوونە وەرنەگرن‪.‬‬ ‫وەك نەوشیروان مستەفا‪ ،‬كە ئێستا سەرۆكی بزووتنەوەی گۆڕانەو‬ ‫فراكسیۆنەكەی خاوەنی ‪ 25‬كورسی پەرلەمانی كوردستان و ‪ 8‬كورسی‬ ‫پەرلەمانی عێراقە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬قانوونی هەڵوەشاندنەوەی لەكارخستنی هاوواڵتیی‬ ‫بوونی جوولەكەی عێراق «وەك خۆی هێڵرایەوە‪ .‬ئەمەش لەبەر دوژمانیەستی‬ ‫جوو نەبوو‪ ،‬بەڵكو لەبەر رای گشتیی عەرەبی و عێراقی بوو»‪ .‬هەر ئەوەش‬ ‫بووە هۆی ئیمزا نەكردنی قانوونەكە لەالیەن بریمەرەوە‪.‬‬ ‫زۆر بە كورتی یاسای سەندنەوەی رەگەزنامە لە جوویەكانی عێراق‪،‬‬ ‫قانوونێكی ناشەرعییە و تەجاوزكردنی دەستوری عێراق بووە لەو سەردەمەدا‪.‬‬ ‫كە لە ساڵی ‪ 1925‬ەوە پەسەندكرابوو‪ .‬س��ەرەڕای ئەوەش پێشێلكردنی‬ ‫مافی مرۆڤ و مافی هاوواڵتیی بوونی عێراقییە‪ .‬بۆیە مافی خۆیانە هەموو‬ ‫ئەو جووانەی مافی هاوواڵتیی بوونی عێراقیان لێسەنرایەوە ناسنامەكەیان‬ ‫و تەواوی مافی خۆیان وەربگرنەوە‪ .‬چونكە ئەوە مافێكە تەواوی قانوونە‬ ‫مەدەنیی و شەرعییەكان دانی پێیاندا ناوە‪ .‬هەندی لەو هاووالتیانە ئێستا لە‬ ‫ئەمریكا و ئەورپا دەژین‪ .‬لەنێویشیاندا خانەوادەی دیارهەن وەك خانەوادەی‬ ‫میر بەسری‪ ،‬خێزانی حسقیل‪ ،‬یەعقوب قوجمان‪ ،‬سەمیر نەقاش‪ ،‬یەعقوب‬ ‫مەسری‪ .‬بۆیە كارێكی ئەخالقی مرۆڤ دۆستانەیە لە ئێستا دا الیەنە‬ ‫عێراقییەكان كاربكەن بۆ گێڕانەوەی رەگەزنامەی ئەو جووانەی كە بە ناهەق‬ ‫و بێ هیچ هۆیەك لە عێراق دەربەدەركران‪.‬‬

‫ساڵی ‪ 1980‬ی مەجلیسی قیادە سەورەی سەردەمی بەعسی هەڵوەشاوە‪،‬‬ ‫بە هەزاران كوردی فەیلی و شیعە خرانە خانەی تەبەعییەی ئێرانی و بە‬ ‫«نادڵسۆز» دانران و بەشێوەیەكی دڕندانە لە عێراق دەركران و لەسەر‬ ‫سنوری ئێران فڕێدران‪ ،‬ئەمە جگە لە كوشتنی چەند هەزار گەنجێكی كوردی‬ ‫فەیلی‪ .‬لەوالیشەوە قانوونی ژمارە پێنجی ساڵی ‪ 1975‬دەسەاڵتی داوە بە‬ ‫وەزیری ناوخۆی عێراق‪ ،‬بێئەوەی گوێبداتە مەرجەكانی پێدانی رەگەزنامە‪،‬‬ ‫كە لە مادەی هەشتی قانوونی ژمارە ‪ 43‬ی ساڵی ‪ 1963‬دا دیاریكراون‪،‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫رەگەزنامەی عێراقی بەخشی بەهەر عەرەبێك كە تەمەنی گەیشتبێتە هەژدە‬ ‫‪ -1‬د‪ .‬كاظم حبيب‪ ،‬اليهود والمواطنة العراقية‪ ،‬مؤسسة حمدي للطبع‬ ‫ساڵ‪.‬‬ ‫والنشر‪ ،‬الطبعة الثانية‪ ،‬السليمانية‪.2010 ،‬‬ ‫كاتی‬ ‫قانوونانەی‬ ‫و‬ ‫بڕیار‬ ‫ئەو‬ ‫عێراقیشەوە‪،‬‬ ‫ئازادی‬ ‫ئۆپەراسیۆنی‬ ‫دوای‬ ‫لە‬ ‫‪-2‬نەوشیروان مستەفا ئەمین‪ ،‬یاداشتەكانم لە مەجلیسی حوكمدا‪ ،‬ناوەندی‬ ‫خۆی دەرچوون بۆ بێبەشكردن رەگەزنامە لە هەندێ بەشی خەڵكی عێراق‪ ،‬چاپ و باڵوكردنەوەی جەمالی عەلی باپیر‪.‬‬ ‫بە تایبەتی ئەوانەی بەعس ناوی نابوون «تەبەعییەی ئێرانی»‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫لەالیەن مەجلیسی حوكمەوە بەكۆی دەنگ هەڵوەشێنرایەوە‪ ،‬بەاڵم پۆڵ‬ ‫راپۆرت‪ :‬كاروان بابان‬ ‫بریمەر سەرۆكی (دەسەاڵتی ئیئتالفی موئەقەت) ئیمزای نەكرد‪ ،‬چونكە وەك‬ ‫‪babankmt@yahoo.com‬‬

‫‪33‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫مام عەزیز باس لە كارەساتی ژیانی لە عێراق دەكات‬ ‫‪ 1949‬لە بەغدا باوك و حەوت مامی مام عەزیزیان كوشت‬

‫چایخانه‌ی کوردان ل ‌ه بازاڕی مه‌حنێ یه‌هودا ل ‌ه ئۆرشه‌لیم‪ /‬ئیسڕائیل‬

‫لە قودسی پایتەختی ئیسرائیل و لە چایخانەی كوردان لە بازاڕی‬ ‫(مەحنێ یەهوودا)‪ ،‬بۆ دیتنی كوردەكانی ئیسرائیل ڕوومان كردە ئەو‬ ‫چایخانەیە و یەكەم كەس كە چاوم پێ كەوت‪ ،‬مام عەزیز بوو‪ ،‬كەزانی‬ ‫من كوردم و لەكوردستانەوە هاتووم‪ ،‬لەبەرمان هەڵستا و كورسی‬ ‫یەكەی خۆی دابە ئێمە و چای بۆ بانگ كردین و بەزمانی ئارەوی‬ ‫تاوێكی زۆر دواین و قسەی خۆشمان كرد‪ ،‬بەاڵم بەسەرهاتی مام‬ ‫عەزیز زۆر زۆر دڵتەزێن بوو كە باسی ڕابردووی خۆیانی بۆم كرد لە‬ ‫بەغدا‪ ،‬پڕی چاوی ئاو ببوو و هەردەتگوت تازە كارەساتەكەی بەسەر‬

‫هاتووە‪ ،‬مام عەزیز گوتی من كورد نیم بەاڵم دڵم پێیان دەكرێتەوە‬ ‫بۆیە بەدایم لەم چایخانەیەم و خانەنشینم‪ ،‬هەموو كورد و ئێراقییەكان‬ ‫لێرە كۆدەبینەوە و بەیەكەوە فەرامۆشیمان بەدڵ دادێت‪.‬‬ ‫بەم شێوە مام عەزیز دەستی بە قسەكردن كرد‪.‬‬ ‫من ناوم عەزیزە‪ ،‬دایكم منی لە بەغدا هێنایە سەر دنیا لە گەڕەكی‬ ‫– باب الشرجی‪ -‬خۆم ناوم عزرا یە‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەوەی خۆم لە شەڕی‬ ‫هەندێ پیاوخراپانی بەغدا بپارێزم‪ ،‬باوكم گوتی لەناو خەڵكی با ناوت‬ ‫بنێین عەزیز‪ ،‬تاكو نەزانن جوویت ئەگینا تەشقەڵەت پێ دەكەن !‪ .‬برا‬

‫‪34 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫گەورەكەم لە بەغدا ژنی هێنا‪ ،‬بەاڵم هەموو براكانی دیكە لە ئیسرائیل‬ ‫ژنمان هێناوە و مندالمان بووە‪ ،‬دایكم لە ئیسرائیل ئەمری خودای‬ ‫كرد‪ ،‬بەداخەوە باوكم لە ئێراق كوژرا‪.‬‬ ‫ئازاد‪ :‬چۆن ! كوژرا ؟؟؟ كێ كوشتی ؟‬ ‫عەزیز ‪ :‬ع��ەرەب كوشتی كێ كوشتی‪ ،‬عەربی ئیسالم‪...‬باوكم‬ ‫و حەوت برای لەگەل بوو‪ ،‬واتا باوكم و حەوت ماممیان بەیەكەوە‬ ‫بەجارێك كوشت !!تێ دەگەی كاك ئازاد ؟‬ ‫ئازاد‪:‬بۆ كوشتیان؟‬ ‫عەزیز‪ :‬چونكە زەنگین و دارا بوون‪ ،‬كاری بازرگانییان دەكرد‬ ‫پێكەوە‪.‬‬

‫عەزیز‪ :‬ئینجا بۆ خەرجی هاتنمان بۆ ئیسڕائیلیش‪ ،‬ژنی براكەم و‬ ‫دایكم هەموو زێڕەكانیان فرۆشت‪ ،‬ئەوساكە من ‪ 11‬یانزدەسااڵن بووم‪،‬‬ ‫چل ‪ 40‬گەنج كۆبووینەوە وفڕۆكەیەكمان لەسەر حیسابی خۆمان گرت‬ ‫و بۆ شاری ( تـاران)ئێمەیان برد‪ ،‬زەمانی شاه بوو‪ ،‬شای ئێران‬ ‫لەگەڵمان زۆر باش بوو‪.‬‬ ‫بەاڵم بالەبیرم نەچێ‪ ،‬لە ئێراق ئەو زاڵمانە موڵك و ماڵمانیان‬ ‫هەموو لێ ستاند وتەنها بەجل و بەرگەوەدەركراین بۆ ئیسرائیل!‬ ‫ئازاد‪ :‬كەواتە ئێوە بە ئارەزووی خۆتان نەهاتوونەتە ئیسرائیل!‬ ‫عەزیز‪ :‬نەخیر‪ ،‬ئەدی ناڵێم دەركراین! لەسەر پاسپۆرتەكانمانیش‬ ‫مۆرێكیان لێ دا و نووسرابوو ( رۆحە بال رجعە) واتا ( بڕۆن و بۆتان‬ ‫نییە‌بگەڕێنەوە‪.‬‬

‫ئازاد‪ :‬ئەدی ئێستاكە لە ئیسڕائیل ئاسوودەن؟‬ ‫عەزیز‪:‬لەسایەی خوداوە زۆر كامەرانین‪ ،‬هەموومان ئیسرائیلمان‬ ‫ئازاد‪ :‬ئەوە لە چ ساڵێك ڕووی دا؟‬ ‫عەزیز‪ :‬لە ساڵی ‪ ،1949‬ئەوساكە باوكم گەنج بوو‪ ،‬هەر ‪ 37‬سی خۆش دەوێ��ت‪ ،‬بە جوو و ئیسالم و مسیحییەوە‪ ،‬بۆ هەر سێ ‪3‬‬ ‫وحەوت سااڵن دەبوو‪ ،‬براكانیشی زۆر لە خۆی منداڵتربوون‪ ،‬كوژران و ئایین واڵتێكی پیرۆزە‪ ،‬ئەدی تۆ ئەگەر حەزت نەكردبێ‪ ،‬بۆ هاتیتە‬ ‫پارەوپوولیانیان هەموو دزی‪ ،‬ئەو بێ ویژدانانە دوو گونهایان پێكەوە ئیسڕائیل؟وانیە توخودا؟‌‬ ‫كرد‪ ،‬كوشتن و دزین‪...‬ئێستاش لەبیرمە دایكم زۆر چاوەڕێ ی كردن‬ ‫ئازاد‪ :‬بەڵێ وایە‪.‬‬ ‫و باوكم و براكانی هەر نەهاتنەوە ما ڵ‪ ،‬دایكم چووە شوێنیان‪ ،‬تا ئەو‬ ‫عەزیز‪ :‬ئێرە وەك هەندێ وواڵت نیە! وەك سوریا‪ ،‬هەر لەپەناوە‬ ‫خەڵكانەی دۆزییەوە كە ئاگاداری كارەساتەكە ببوون و تەرمەكانیان‬ ‫لەژێر درەختێك ناژتبوو‪ ،‬لەئەنجام دا ئێمەیان بردە ئەوشوێنە كە دەتكوژن‪ ...‬ئەوی حەز دەكات سەر لە ئیسرائیل بدات‪ ،‬دەیخەینە‬ ‫هەموویان لەژێر دارێك بەسووك و چرووكی نێژدرابوون‪ ،‬باوەڕ بكە سەر چاومان‪.‬‬ ‫كاك ئازاد ئێستاش كە باسیان دەكەم چاوەكانم پڕ لەئاو بوون و‬ ‫دەمەوێ وەك منداڵ بگریم‪ ،‬نەیان هێشت تێر بم لەباوكم و مامەكانم‪،‬‬ ‫ئازاد ‪ :‬ئایا حەز دەكەیت سەفەری وواڵتە عەرەبیەكان بكەیت؟‬ ‫خودا قەت لەو پیاوكوژانە خۆش نابێتن‪.‬‬ ‫عەزیز‪ :‬بەداخەوە خەڵكی عەرەب زۆر گۆڕاون و خراپ بوونە( بە‬ ‫عەرەبی مام عەزیز گوتی‪ ،‬صایرین تشقلچییە) واتا تەشقەڵەچین‪،‬‬ ‫ئەم ووشە كوردیە كۆنەی هەر لەبیر مابوو كە لەبەغدا بەكار دەهات‪/‬‬ ‫ئازاد‪:‬خودا لێیان خۆش بێت بە ناهەق كوژراون‪.‬‬ ‫عەزیز‪ :‬خودا خۆشت بكات‪ ،‬بەڵێ باوكم و براكانی زۆر بەدین بوون‪ ،‬ئازاد) ! چونكە حكومەتەكان و الیەنە ڕەگەزپەرستەكانی دیكە خراپ و‬ ‫خانەدان بوون‪ ،‬دزو جەردە نەبوون‪...‬ئەو زەمانە ئەوی دەوڵەتمەند چەوتیان تێ دەگەیەنن و وایان لێ دەكەن ڕقیان لە جوو ببێتەوە‪ ..‬بۆ‬ ‫بوایە ژیانی لە مەترسیدابوو‪....‬گەلێك ئاوها كوژران‪....‬چیترت بۆ هەندێ وواڵت دەتوانین بچین‪ ،‬وەك تركیا‪ ،‬میسڕ‪ ،‬بەاڵم ئەردەن ئەمین‬ ‫نییە!سوریا هەر نا‪ ،‬بچینە ئەوێ هەر سەرمان دەبڕن بە سەربڕین‪.....‬‬ ‫بگێڕمەوە ئێمە زۆر ستەم و زوڵممان لێكرا‪.‬‬ ‫مام عەزیز بەردەوام بوو وگەرم داهاتبوو و گوتی‪ :‬با من پرسیارێك‬ ‫ئەوسااڵنە براكەم بۆ ڕاژەی سەربازی بانگ كرا لە ئێراق‪ ،‬ئێمەش‬ ‫( بەدەل)مان بۆی دا تاكوو سەربازی نەكات و بێینە ئیسرائیل‪ ،‬تۆ بكەم؛ ( محمد)ی پێغەمبەری ئیسالم چی گوت؟ دەڵێ غەدر مەكەن‪،‬‬ ‫مەكوژن‪ ،‬بریندار مەكەن‪ ،‬بەاڵم هەندێ موسڵمان بەقسەی ( محمد)‬ ‫دەزانی بەدەل چییە؟‬ ‫یش ناكەن‪..‬مەسەلەكە پارەیە‪ ،‬هەندێ كەس بۆ پارە هەموو شت‬ ‫ئازاد‪ :‬بەڵێ بەڵێ‪ ،‬هەندێ پارەیە لەالیەن كەسێكەوە دەدرێتە میری دەكات ! ئەگەر مرۆڤ مێشكی خۆی بەكار بهێنێت‪ ،‬دەگاتە ئەو‬ ‫تا ‌سەربازی نەكات چونكە ئەگەر ئەو كەسە بچووبایەتە سەربازی ئەنجامە كە ( خودا) لەگەڵ كوشتن نییە‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە وەك ئامار‬ ‫كراوە‪ ،‬لە ‪ 85 %‬ی خەڵكی سەر ئەم زەمینە وەك تووتی دەژیێت‬ ‫كەسی نەدەما تا ئاگاداری خێزانەكەی بكات‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫و مێشكی بەكار ناهێنێت‪ ،‬ئەو‬ ‫خ��ودای��ه ه��ەم��ووم��ان��ی دروس��ت‬ ‫ك���ردوو ه��ی هەموومانە‪ ،‬ئێمە‬ ‫دەبێ یەكتریمان خۆش بوێ‪...‬كە‬ ‫هەركەسێ لەسەر دینێكە‪ ،‬خەتای‬ ‫خۆی نیە‪.‬باش بیری لێ بكەیتەوە‬ ‫دەزانی چێ دەڵێم !‬ ‫لە هەموو دینێك خودا ئەمر‬ ‫بە چاكە دەك���ات‪ ،‬لە ت��ەورات‬ ‫نووسراوە( ئەگەر دوژمنەكەت‬ ‫تێنوو و برسی بوو‪ ،‬تێری بكە‪.‬‬ ‫ئەگەر ئاژەڵەكەی بەڕەڵاڵ بوو‪،‬‬ ‫یان بارەكەی لەسەر ئاژەڵەكەی‬ ‫ك���ەوت‪ ،‬ب��ڕۆ ی��ارم��ەت��ی ی بدە‬ ‫ئاژەڵەكەی بۆ بگرەوە و بارەكەی‬ ‫بۆ بخەرەوە سەری ‪ .‬نووسراوە‬ ‫مەكوژە‪ ،‬دزی مەكە زۆر شتی باش نووسراوە‪.‬‬ ‫مام عەزیز كە كامیرەی ڤیدیۆی بەدەستمەوە دیت‪ ،‬داڵغە بردیەوە‬ ‫و ئاخێكی هەڵكێشا وگوتی؛ منیش بە گەنجی كاری چاوپێكەوتنم‬ ‫دەكرد بۆ تەلڤزیۆنی ئیسرائیلی‪ .....‬و زۆر لە یادگارییەكان ی بەغدای‬ ‫بۆمان دەگێڕایەوە تەنانەت گۆرانییە ئێراقیەكانیشی لەبیر مابوون و‬ ‫بەو پیرییەی گۆرانیەكانی (عەزیز علی) ی مەزنترین مەنەلۆژ بێژی‬ ‫بە زمانی عەرەبی كە خۆی كوردی فەیلی بوو لە بەغدا دەژیا‪ ،‬مام‬ ‫عەزیز دەیخوێندنەو و پێدەكەنی‪ ،‬هەروەها مەقامەكانی ( نازم غزالی)‬ ‫یشی لەبیر مابوون‬ ‫ئازاد‪ :‬مام عەزیز‪ ،‬لە ئێراق كوردەكان لەگەل جوویەكان چۆن بوون؟‬ ‫عەزیز‪ :‬زۆر باش بوون‪ ،‬بەڕاستی زۆربەی خەڵكی ئێراق باش بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم كە سەدام حسین هات هەمووی تێك و پێك دا و ژیان لەهەمووان‬ ‫خراپ بوو‪ ،‬بەاڵم خودا تۆڵەی ئەو زۆر لێكراوانەی لێ كردوە و‪ ،‬بە‬ ‫درێژایی ‪ 35‬ساڵ چی بەسە ئەو خەڵكی ئێراقە هێنا‪ ،‬وەك دەربەدەری‬ ‫و ترس و لەرز و مناڵ كوشتن و شتی تر‪ ،‬هەموو ئەوانەی بەسەر‬ ‫خۆی و خێزانەكەی هات لە ماوەیەكی كەم‪ ،‬یەك دوو مانگ‪ ...‬خودا‬ ‫لەگەل زۆرلێكراوانە‪ ،‬ئێمەی جوو بۆیە ئەو كالوە بچووكە لەسەر‬ ‫دەنێین كە پێی دەڵێین ( كیپپە)‪ ،‬تاكوو هەردەم بەبیرمان بێتەوە‬ ‫كە خودا لەسەر سەرمانە‪....‬یاخوا بەخێر بێن‪ ،‬سالو رێزم بۆ خەڵكی‬

‫كوردسان هەیە‪ ،‬من هەردەم سەیری تەلەفزیۆنە كوردییەكان دەكەم‬ ‫زۆرم پێ خۆشە‪ ،‬ئێمە لێرە لە ئیسرائیل گۆرانی بێژی كوردمان زۆرن‬ ‫و گۆرانییە فۆلكلۆری یەكانیان هەموو پاراستووە و نەیانهێشتووە‬ ‫بفەوتێن ولەشایی و زەماوەندەكان دەیانڵینەوە‪ ،‬هیوادارم هەندێ سی‬ ‫دی كوردی ئیسرائیل بۆ خەلكی كوردستان بەریتەوە‪.‬‬ ‫ئازاد‪ :‬بەڵێ هەندێ سی دی كوردیم لە دوكانێكی سی دی فرۆشی‬ ‫كورد كڕیوە بۆ كوردستان‪.‬و زۆر سپاس‬ ‫عەزیز‪ :‬بەخێر هاتن بۆ ئیسرائیل س��ەالم لە هەموو خەڵكی‬ ‫كوردستانی باشوور دەكەم هەر لەزاخۆوە تا حەمرین‪..‬‬

‫بەرهەڤكردنی‪ :‬ئازاد میران‬ ‫‪azadmiran2002@yahoo.co.uk‬‬

‫‪36 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫د‪.‬مۆردەخـــای زاكێن‪ ،‬ڕاوێژكاری پێشووی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بۆ مافی كەمینەكان‪:‬‬

‫«لە ئێستادا پەیوەندیی كورد و جوو‬ ‫پێویستییەكی گرینگ و ستراتیژییە»‬ ‫گەلێكن ئەو مرۆڤە كە لە سایەی ئازادی و سیستەمێكی دیموكراتێدا توانیویانە توانا و بەهەرەكانی خۆیان بخەنگەر تاوەكو‬ ‫زیاتر خزمەتی مرۆڤاییەتی و زید خۆیان و كۆمەڵگای ئازاد و دیموكراتیك بكەن‪،‬یەكێك لەوكەسانەیش دۆكتورمۆردەخـــای‬ ‫زاكێـــــن زاخۆییە كە بە رەگەز كوردە و بنەماڵەكەی ئیستا لە ئیسرائیل دەژێن‪ ،‬كە توانی بەسەر تەنگ و چەڵەمەكانی‬ ‫ی وەزارەت��ی ئاسایشی ناوخۆی‬ ‫دا زاڵ بێت وتا پلەی ڕاوێژكاری سەرۆك وەزی��ران (بنیامێن ناتانیاهو) و ڕاوێژكار ‌‬ ‫ئیسرائیلیش ‌بەدەست بێنێ‪.‬كە باوكی لەبەر خۆشەویستی نازناوی (مۆتی) لێناوە كە ئەمەیش دەقی ئەو دیمانەیە كە‬ ‫لەگەلمان ئەنجامداوە‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬بەراستی سەرنجڕاكیش و جوانە‪،‬د مۆتی خۆتان بۆ‬ ‫گوڤارەكەمان بناسێنی؟‬ ‫د‪ .‬مۆردەخـــای‪ :‬ناوم مۆردەخـــای زاكێـــــن زاخۆییە ولە ئۆرشەلیم‬ ‫پەتەختی ئیسرائیل لەدایكبووم‪.‬خوێندنی سەرەتایی و ناوەندیی و دواناوەندیم‬ ‫لە ئۆرشەلیم تەواوكردوەو پاشان لە زانكۆی عیبری ئۆرشەلیم زانستی ڕامیاری‬ ‫ومێژووی ڕۆژهەاڵتی نزیكم تەواوكردوە‪ ،‬لە هەمان زانكۆ مێژووی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫نزیك و زمانەكانی ( ئارەوی و فارسی و سریانی) م خوێندووە‪ ،‬لەشاری‬ ‫نیۆیۆرك بۆ بۆردی دۆكتورا درێژەم بە خوێند دا مێژووی رۆژهەالتی نێزیكم‬ ‫تەواو كرد‪ ،‬لە زانكۆی نیویۆرك لەگەڵ پڕۆفیسۆر پیتەر ج‪ .‬چەلكۆوسكی‬ ‫بابەتی سۆفیزمم خوێند ودوای تەواو كردنی خوێندن و گەڕانەوەم بۆ ئیسرائیل‬ ‫دەستم كرد بە ئامادەكردنی نووسینی بۆردی دكتۆراكەم كە باسێك بوو‬ ‫دەربارەی ئاغای (جوو و كوردە مسڵمانەكان) كە لەساڵی ‪ 2003‬داپێشكەشی‬ ‫زانكۆی عیبری ئۆرشەلیم كرد‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬دەتوانن بە كورتی باسی ژیانی خۆتان بكەن لە دوای‬ ‫گەیشتن بۆ ئیسرائیل؟‬ ‫د‪ .‬مۆردەخـــای ‪ :‬لە نیوان ساڵەكانی ‪ 1997 –1993‬دا مامۆستا بووم‬ ‫لە زانكۆی عیبری دەرسم گوتۆتەوە‪،‬وەك یەكەم كەس كۆرسێكم سەبارەت‬ ‫بە كورد و كوردستان ئەنجام داوە لە نێوان سااڵنی ‪ 1997‬تا كۆتایی‬ ‫‪ 1999‬بووم بە ڕاوێژكاری سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل (بنیامێن ناتانیاهو) بۆ‬ ‫كاروباری عەرەب و كەماییەتییەكانی دیكەی ئیسرائیل‪ ،‬لە ساڵی ‪ 2001‬ەوە‪،‬‬ ‫لە وەزارەتی ئاساییشی ناوخۆ ئیسرائیل وەك ڕاوێژكار لەسەر كەماییەتییە‬ ‫نەتەوەییەكان دەستم بە ئیش كرد‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬دەكرێت باسی بۆردی دكتۆرایەكەتمان بۆ بكەی‪،‬كە‬ ‫بەرێزتان ئەو بۆردەتان وەك كتێبێك چاپ و باڵو كردوەتەوە؟‬ ‫د‪.‬مۆردەخـــای‪ :‬بۆردی دكتۆراكەم لێكۆڵینەوەییەك بوو دەربارەی پێوەندی‬ ‫نێوان جوویەكان و ئاسوورییە مەسیحییەكانی كوردستان بە سیستەم و‬ ‫ڕژێمە‌كانی دووروبەریانەوە هەروەها عەشیرەت وئاغا كوردەكانەوە‪ .‬كە لە‬ ‫ساڵی ‪ 2007‬دالێكوڵینەوەكەم وەك كتێبێك لەالیەن دەزگای ( بریلەوە)‬ ‫چاپ باڵو بووەوە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬لە ئیسرائیل كوردەكان زۆر شانازی بە كورد بوونی‬ ‫خۆیانەوە دەك��ەن و خۆیان بەخەلكی كوردستان دەزان��ن وتەنانەت ئەو‬ ‫كوردانەی لە كوردستانی باشوورەوە هاتوون خۆیان بە عێراقی نازانن‪..‬‬ ‫ئایا چۆن كولتوور و زمان و هونەر و مۆزیكی كوردی خۆیان دەپارێزن و‬ ‫بۆنەسڵی داهاتووش چ بەرنامەو پڕۆژەییەكاتان هەیە تا گلەیی لە نەسڵی‬ ‫ئێستا نەكەن؟‬ ‫د‪ .‬مۆردەخـــای‪ :‬ساڵی ‪1993‬دا لەگەڵ چەند هاورێەكی ك��وردم كە‬ ‫ئەوانیش نیشتەجێی ئیسرائیلن بنكەی دۆستایەتیی ئیسرائیل و كوردیمان‬ ‫لەشاری قودسێ دامەزراند‪ ،‬ئەویش بۆ‌ پشتگیریكردنی لەخەبات و كلتوور‬

‫بنكەی دۆستایەتیی ئیسرائیل و‬ ‫كوردیمان لەشاری قودسێ دامەزراند‪،‬‬ ‫ۆ پشتگیریكردنی لەخەبات و‬ ‫ئەویش ب ‌‬ ‫كلتوور و هونەری نەتەوایەتی كوردان‬ ‫و هونەری نەتەوایەتی كوردان‪ ،‬ئەم بنكەییە بەمەبەستی دەربڕینی هەستی‬ ‫كوردان و لە ناو نەچوونی داب و نەریتی كوردەوارییەكە دەتوانن سەردانی‬ ‫سایتەكەمان بكەن‪.‬‬ ‫‪http://israeli-kurdish-friendship-league.‬‬ ‫‪/blogspot.com‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬جوویەكان بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان خەباتێكی دورو‬ ‫درێژیان كرد‪،‬چون توانیان ئەم سەركەوتنە بەدەست بێنن؟‬ ‫د‪ .‬مۆردەخـــای‪ :‬میللەتی ئیسرائیلی سەركەوتنی بدەست هێنا‪ ،‬ئەویش‬ ‫دوای بەرخۆدان و قوربانییەكی زۆر‪ ،‬بە تایبەتی قوربانییەكەی هۆلۆکۆست‬ ‫كە یەك لە سێی ‪ 3/1‬ج��ووی ئ��ەوروپ��ای لە ناو ب��ران‪،‬پ��اش خەباتێكی‬ ‫درێژی دیپلۆماسی و چەكداری و خوێناوی جوویەكان بەسەر تەگەرەكاندا‬ ‫زاڵبوون و توانیمان خاكەكەمان ئازاد بكەین والتی ئیسرائیل دامەزرێنین‬ ‫دوای سەر‌كەوتنمان بەسەر حەوت والتی عەربی كە ڕازی نەبوون خاكی‬ ‫ئیسرائیل لەنێوان جوویەكان و فەلەستینییەكان دابەش بكرێت كە بڕیار‬ ‫و پێشنیاری نەتەوە یەكگرتووەكان بوو‪ ،‬دەبێ میللەتانی جیهان بەتایبەت‬ ‫عەرب ئەم ڕاستییە بزانن چونكە زۆربەی خەڵك چەواشە كراون و مێشكیان‬ ‫شۆردراوەتەو وابیر دەكەنەوە كە ئەم خاكەمانە داگیر كردووە و هی ئێمە نییە‬ ‫و دان نە بەمێژوومان و ئایینماندانانین ‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئیسرائیل هەرچوار دەوری دوژمنە وەك كوردستان‪،‬چون‬ ‫دەروانە ئەم بارودۆخە؟‬ ‫د‪.‬مۆردەخـــای‪ :‬ئیسرائیل میسر و ئەردەن و توركیا بە دۆستی خۆی‬ ‫دەزانێت‪ ،‬كەچی ئەو واڵتە بەناو عەرەبەوە دان بە ئیسرائیل دانانێن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫مافی بوون ئیسرائیل بەڕاست نازانن و بەدەستیان بێ بۆ ناو دەریامان‬ ‫ڕادەماڵن‪ ،‬بەاڵم ئەگەر سیستەمی حكومەتی توركیا گۆڕا و بیربۆچوونەكان‬ ‫بە ئاراستەییەكی دیكەدا رویشتن ئەو شتێكی دیكەییە‪ ،‬بەاڵم كورد بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی نیشتمانەكەی خەبات دەكات هەروەك سەردەمێك جوویه‌کان‬ ‫كردیان بۆیە ئێستا دوژمنایەتی دەكەن كە بە خۆاست و ویستەكانی خۆی‬ ‫نەگات‪ ،‬بەاڵم لە ساڵی ‪1948‬ەوە كە ئیسرائیل دامەزراو هیچ پشتگیریەلە‬ ‫خەباتی و ماندوبوونی ك��وردان نكردوە تاسەرلەپێناو ئازادكردنی خاكی‬ ‫كوردستان‪ ،‬تا وەك لە ئایندە دا ببنە پاڵپشتێكی مەزن و دڵسۆزی بۆ یەكتر‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬راتان چییە بەرامبەر بەوەی كە هەموو تاكێكی كورد‬

‫‪38 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫كورد بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫نیشتمانەكەی خەبات‬ ‫دەكات هەروەك‬ ‫سەردەمێك جوویەكان‬ ‫كردیان بۆیە ئێستا‬ ‫دوژمنایەتی دەكەن كە‬ ‫بە خۆاست و ویستەكانی‬ ‫خۆی نەگات‬

‫ئاواتی كوردستانێكی سەربەخۆییە؟‬ ‫د‪.‬مۆردەخـــای ‪ :‬گەلی كورد پێویست كەڵك لە مێژووی و خەباتی‬ ‫جوویەكان وەربگرێت تا شت فێر بێت و بێ هیوا نەبێت‪،‬ئێمەی پتر لە ‪2000‬‬ ‫سال دەربەدەری هەندەران بووین‪ ،‬چونكە بەدستی بابلییەكان و ئاشورییەكان‬ ‫بە زۆر ڕاپێچكراین بۆ مێزۆپتامیا و هەندێكیش لەم والت و لەو والت ماینەوە‬ ‫و هەندێكیش لە فەلەستین كە وەك كەمایەتی ماینەوە لە ژێر فەرمانی ڕۆمان‬ ‫و عەرەب و تورك و داگیركەری ئینگلیز‪ ،‬تاكو سالێ ‪ 1948‬خۆمان تێك ناو‬ ‫گەڕاینەوە خاكی باو و باپیرانمان كە پێی دەڵیین خاكی بەڵێن پێدرا و كە‬ ‫بووە ئیسرائیل وزمانە كۆنەكەی خۆمان لەمالو ئەوال كۆكردەوە و كردمانەوە‬ ‫زمانی گشتی و فەرمی واڵت پاش ئەوەی بە سەدان ساڵ ئەو زمانە عیبروویە‬ ‫ون ببوو و تەنها بۆ نوێژكردن و كاروباری ئایینی بەكار دەهات بۆیە كورد‬ ‫بە یەكگرتووی و پاراستنی بەرژەوەندییە نەتەواییەتییەكان و خۆ پاراستن لە‬ ‫دووبەرەكی دەتوانین بگاتە مافە رەواكانی خۆی‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئەو كاتەی لەجوویه‌کان لە هەندەران بوون لە نوێژەكانیاندا‬ ‫دوعای ئەوەیان دەكرد كە خودا یارمەتیان بدات بگەڕینەوە بۆ ئۆرشەلیم ‪.‬‬ ‫د‪ .‬مۆردەخـــای‪ :‬بەڵێ ئافەرین‪،‬ئەوە زۆر راستە و ئەو دوعاییەمان دەكرد‬ ‫تەنانەت ئێستاش كە لە ئۆرشەلیمین هەر ئەو دوعاییە دەكەین ‪.‬‬

‫موسڵمانەكان لە ڕۆژەدا بەڕۆژوو دەبن؟‪.‬‬ ‫د‪ .‬مۆردەخـــای‪ :‬بەڵی ئەوە ڕاستە‪.‬‬ ‫جا میللەت كوردیش دەبێ وورەیەكی زۆر بەرزیان‬ ‫هەبێ لەگەڵ ئاواتێكی ووروژاو هەموو هێزو توانایان‬ ‫بەگەڕ بخەن و ئامادەی قوربانیدان بن لەپێناوی‬ ‫بەدیهێنانی مافی خۆیان د‌ژی ئ��ەو رژێمانەی كە‬ ‫پارچەكانی كوردستانیان كەوتۆتە ژیرچنگ‪ ..‬وهیچ‬ ‫كاتێ وورە ب��ەرن��ەدەن و واز ل��ە خ��ەب��ات نەهێنن‬ ‫ئەگەرچی هەر سەختی و تەگەرەیەكیشیان هاتە ڕێ‬ ‫!تا ئەودەمەی مافی چارەنووسی ی خۆیان دابین دەكەن و كوردستانی مەزن‬ ‫ئازاد دەكەن‪.‬ئێمەی جوو لەدەرەوی خاكی خۆمان بووین و ئازادمان كرد‪،‬‬ ‫بەاڵم كورد لەسەر خاكی خۆی دەژیێت‪ ،‬كارەكەتان لە الیەنێكەوە هاسانترە!‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬زۆر سوپاس و ماندو نەبن بەرێز مۆردەخـــای‪ ،‬دوا وتەتان‬ ‫چییە؟‬ ‫د‪ :‬مۆردەخـــای‪ :‬پێویستە لەسەر كورد و ئیسرائیل پێوەندییەكی بەهێز‬ ‫ببەسن‪ ،‬چونكە پێوەندی كورد و جوو زۆر كۆنە و لەم سەرەدەمەدا پەیوەندی‬ ‫كورد وجوو پێویستییەكی گرنگ و ستراتێژییە و هیوادارسەركەوتن بۆ هەموو‬ ‫الیەكمان دەخوازم وداوایشم ئەوەییە كەبرایانی كوردمان سەردانمان بكەن‬ ‫و بێن بۆ ئیسرائیل و هەر كوردێكیش هاتبێتە ئێرە هەستی بە نامۆیی‬ ‫نەكردووە‪.‬‬ ‫زۆر سوپاس بۆ ئەو دەرفەتەی كە بۆ ئێمە رەخساندتان‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬خۆ لە قورئانی پیرۆزیشدا هاتووە كە كە خودا بە‬ ‫مووسا پەیامبەری فەرمووییە» میللەتی بنی ئیسرائیل لە میسرەوە ببەوە‬ ‫خاكی ئیسرائیل» و دەریای سووریان بۆ لەت بوو و پەڕینەوە و ئێستاش‬

‫‪39‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئازاد میران‪ /‬ئیسرائیل‬

‫‪azadmiran2002@yahoo.co.uk‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫جوویه‌کانی عێراق و خەونی گەڕانەوە‬

‫لە شاری كفری گۆڕستانێكی كۆنی‬ ‫جوویه‌کان هەیە كە لە سەر گردێكی‬ ‫وشكه‌و ‌ه دەڕوانێتە شارەكە‬ ‫ئەگەر رۆژێ لە رۆژان قەدەر ویستی جوویەكانی عێراق بگەڕێنەوە‪،‬‬ ‫خەڵكی عێراق دەبێت چۆن پێشوازیان لێ بكەن ؟‬ ‫ئەم دێرەی سەرەوە ناونیشانی بابەتێكی كە رۆژنامەنووسی ئەڵمانی‬ ‫( توماس شمیدین گر) راپۆرتێكی لە لە ژێرناوی ئەگەر رۆژێ لە رۆژان‬ ‫قەدەر ویستی جوویه‌کانی عێراق بگەڕێنەوە‪ ،‬خەڵكی عێراق دەبێت‬ ‫چۆن پێشوازیان لێ بكەن لە گۆڤاری رۆشنبیری یەهوودی ژمارە (‪)68‬‬ ‫بەزمانی ئەڵمانی باڵو كراوەتەوە‪ .‬نووسەری بابەتەكە بە مەبەستی‬ ‫بەسەركردنەوە و ئاشنابوون لە كەلەپوور و داب و نەریتە ئاسەواری‬ ‫جوویه‌کانی ئەو شارە سەردانی كفری كردوە‪ ،‬كە بە ‪ 220‬كیلومەتر‬ ‫دەكەوێتە باكووری رۆژهەاڵتی بەغدا‪ ،‬بەمەبەستی بەسەركردنەوەی‬ ‫پاشماوەی ئەوشوێنەواروكەلەپوورە ودەوڵەمەندكرنی بابەتەكەی‪.‬‬ ‫نووسەر لە راپۆرتەكەیدا دەنووسێت‪ ،‬لە شاری كفری گۆڕستانێكی‬ ‫كۆنی جوویه‌کان هەیە كە لە سەر گردێكی وشك گۆرستانەكە دەڕوانێتە‬ ‫شارەكە‪ ،‬پیرە مێردێكی بە سااڵچوو كە بە روخسارییەوە ئازار و‬

‫مەینەتییەكانی رۆژگار دیابوو لە سەر گۆرستانە كە خۆی بە مام‬ ‫ئەحمەد بە ئێمە ناساند دەستی بە سەر كێلێكەوە گرتبوو و گوتی»‬ ‫تا ئێستا بیرەوەرییەكانی گۆڕستانەكە دەپارێزم‪ ،‬بەاڵم كەس ئاگای لە‬ ‫گۆرستانەكە نەبووە بۆیە زۆربەی كێلەكان یشكاون « مام ئەحمەد لە‬ ‫درێژەی قسەكانیدا ئاماژە بەوە دەكات كە زۆربەی هێماكانی جوویه‌کان‬ ‫لەناوچووە‪ .‬تەنانەت ئەو نووسین و هێمایانە كە ئاماژەیان بەوە دەكرت‬ ‫كفری وەك شارێكی كۆن و شوێنێكی بازرگانی بووە لە باكووری عێراق‪،‬‬ ‫كفری دوای بەغدا دووەهەم شاری عێراق بووە كە زۆر ترین دانیشتووی‬ ‫جووی تێدابووە‪ ،‬جوویه‌کان وەك كەمینەییەك لە شاری كفری لەگەڵ‬ ‫كورد وتوركمان پێكهاتەی شارەكەیان پێكدێنا‪ ،‬جوویه‌کانی كفری‬ ‫هەستیان بە یەكسانی دەكرد له‌گه‌ڵ باقی دانیشتوانی شارەكە كە‬ ‫ئەم پێكەو ژیانە تباو رباییە نێو كۆمەڵگا ببووە هۆی دروست بوونی‬ ‫پەێوەندییەكی بەهێز و نزیكبوونەوە و ناسیاری و درواسێتی لە نێو‬ ‫پێكهاتەكانی كۆمەڵگاكەدا كە تەنانەت لە نێوانیشیاندا ژن و ژنخوازی‬ ‫هەبووە‪ .‬مام ئەحمەد كە لە سەرەخۆ وئارام قسەی دەكرد بە هێمنیەوە‬

‫‪40 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫پاشماوەی گۆڕستانی جوویه‌کانی كفرییە كە بە ناوێكی توركمەنی ناونراوە بە ناوی‬ ‫(قەرە ئۆغاڵن) واتە كوڕی رەش‪ ،‬كە لەوانەییە هۆكاری ئەو ناو لێنانە بگەڕێتەوە بۆ‬ ‫خەڵكە ناوچەكە‪ .‬رووبارێك كە زۆر وشك و گوڕستانەكەی لە شارەكە جیاكردوەتەوە‪.‬‬

‫پێدەچێ گەڕەكی جوو نیشین بێت كە مام ئەحمەد هاوكار بووە بۆ گرتنی وێنەكە‬

‫كفری دوای بەغدا دووەم شاری عێراق‬ ‫بووە كە زۆرترین دانیشتووی جووی‬ ‫تێدا بووە‬

‫بە رۆژنامەنووسە ئەڵمانییەكەی دەڵێت» خەڵكی كفری بە خەڵكێكی‬ ‫لێبوردە ناسراون ‪ .‬شارەكەش دەكەوێتە سەر رێگەی بازرگانی نێوان‬ ‫ئێران و كوردستان و بەغد‪ ،‬لەو كۆمەڵگاییەدا هەموو تاكەكان ئینتمای‬ ‫تایفی خۆی دەپارست و بە هەموو زاراەوەكان قسەیان دەكرد كە ئەم‬ ‫نەریتە تا ئەمرۆش ماوەتەوە»‪.‬‬ ‫شاری كفری وەك شاری كەركووك بۆ گونجاندن پێكهاتەكانی‬ ‫لە نێۆ خۆیدا الواز نەبووە‪ ،‬بەڵكو هەموو خەڵكەكە رێزی یەكتریان‬ ‫گرتووە و ژن وژنخوازی لە نێوان یەكتریدا ئەنجام دەدەن‪ ،‬سەردان‬ ‫و تێكەاڵوییەكی زۆر لە نێو پێكهاتەكانی كۆمەڵگادا هەیە تەنانەت لە‬ ‫نێۆ كارگە وبازاڕ و شوێنەكانی دیكەی شارەكە‪ .‬تا دەهەی پەنچاكانی‬ ‫رابردوو پێكەوە ژیان و لێبوردەیی باڵی بەسەر موسڵمان وجوویه‌کاندا‬ ‫كێشابوو‪ ،‬تەنانەت لەو سەردەمەدا كوڕی بەرپرسێكی حزبی شیوعی‬ ‫لەگەڵ كچێكی جوو هاوسەریان پێكهێنا‪ ،‬بەاڵم عەرەبەكان ئەو كاتە‬

‫‪41‬‬

‫گەیشتنە شارەكە و راوو و رووتی ماڵە جوویه‌کان دەستی پێكرد‪،‬‬ ‫دیارە لە بەغداوە دەستی پێكرد بوو و گەیشتنە ئەو شارانەی جوویان‬ ‫تێدا نیشتەجێبوو‪ ،‬لەوانەش شاری كفری‪ .‬جوویه‌کانی شاری كفری‬ ‫كە بیستیان دەوڵەتێكی جوو دا دەمەزرێت لە سالی ‪ 1948‬حەزیان‬ ‫بەم بیرۆكەییە نەبوو وپێانوابوو دەوڵەتی ئیسرائیل وەك كیانێكی‬ ‫سەهیۆنیزم دژاییەتی نەتەوایەتی عەرەب دەكات‪ .‬بەاڵم دوای چەند‬ ‫ساڵێكی بەرەنگاری لە سالی ‪ 1951‬حكومەتی عێراقی بە ئۆتۆمبێلی‬ ‫سەربازی هاتنە شارەكە مام ئەحمەد كە ئەو رۆژانەی لە بیرە گوتی‪:‬‬ ‫منداڵێكی وریا بووم وبینیم چۆن خێزانە جوویه‌کانیان ناچار دەكرد‬ ‫سواری ئۆتۆمۆبێلە سەربازیەكان بن وتەنانەت نەیانتوانی كەلوپەلەكانیان‬ ‫بپێچنەوە‪..‬مناڵێكی جوو لە دەرەوەی شاری شوانی مەڕومااڵت بوو‪،‬‬ ‫پێش خۆرئاوا بوون كاتی هاتەوە بۆ ماڵ هەموو خێزان وكەسوكاریان‬ ‫بردبوون‪ .‬مام ئەحمەد ئاماژە بەوە دەكات كە ئەومنداڵە لەوكاتەوە هیچ‬ ‫هەواڵێكی لە كەسوكارەكەی نەبوو‪ ،‬بەاڵم دواتر خێزانێكی موسڵمان‬ ‫گرتیانە خۆیان و بوو بە موسڵمان وناوێكی ئیسالمیانەی بۆدانا وپێی‬ ‫سەیر بوو كە چی بەسەر خێزانەكەی هاتووە‪.‬‬ ‫لە سااڵنی ‪ 1950‬بۆ ‪ 1951‬نزیكەی ‪ 130‬هەزار جووی عێراقی رەوانەی‬ ‫قوبرس كران ولەوێشەوە بۆ ئیسرائیل‪ ،‬لەو كاتەدا لەژێر ناوی فەرهوود‬ ‫كاری تااڵن و راوو و رووتی ماڵ و موڵكی جوویه‌کان دەكرا‪ .‬بۆیە كاتێ‬ ‫جوویه‌کان لە ئیسرائیل هەواڵی ئەم فەرهوودەیان بیست پیانوابوو‬ ‫بە بەجێهێشتنی عێراق ئازاد بوون‪ ،‬كۆچی جوویه‌کان بۆ ئیسرائیل‬ ‫بەردەوام بوو وكاتێك باردۆخەكان گەیشتە كودەتای ‪ 1958‬و گۆڕینی‬ ‫رژێم بە سەركردایەتی عەبدولكەریم قاسم لە پاشایەتیەوە‪ ،‬قاسم‬ ‫فەرمانی دا هەموو پەرستاگا وشوێنە ئاینیەكان بپارێزرێت لە هەموو‬

‫لە سااڵنی ‪ 1950‬بۆ ‪ 1951‬نزیكەی ‪130‬‬ ‫هەزار جووی عێراقی رەوانەی قوبرس‬ ‫كران و لەوێشەوە بۆ ئیسرائیل‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬ ‫ئاخرین كۆچی جوویه‌کانی عێراق كە‬ ‫ژمارەیان ‪ 30‬بۆ ‪ 40‬كەس دەبوون و‬ ‫تەمەنیان لە نێوان ‪ 60‬بۆ ‪ 80‬ساڵیدا‬ ‫بوو‪ ،‬دوای رووخانی ڕژێمی سەدام‬ ‫لە نیسانی ‪ 2003‬هەموویان لە ڕێگەی‬ ‫كۆمەڵەیەكی جووەوە گەیشتنە ئیسرائیل‬ ‫شوێنێكی عێراق‪!..‬‬ ‫دوای ساڵی ‪ 1958‬ملمالنێی نێوان چەپەكانی عێراق وحزبە نەتەوە‬ ‫پاشماوەی بازاڕێكی كۆن دانیشتووانی شارەكە كە پێشتر تایبەتمەندی خۆی بووە‬ ‫پەرستەكان دەركەوت چەندین كاری توندوتیژی وشەڕی سەرشەقام‬ ‫وپێكدادانی نێوان حزبی بەعس وچەپەكان روویاندا ‪...‬ئەم رووداوانە رۆژنامەنوس(رویدیگر گوبیل) كە لە رۆژنامەی جیهانی گەنجان كە لە‬ ‫بوونە هۆی ناسەقامگیری ونا ئارامی وخێراتركردنی كۆچی ئەو جووانەی ئەڵمانیا دەردەچێ ودژی ئیمپریالیستە‪ ،‬چاوپێكەوتنێكی لە نیسانی‬ ‫مابوونەوە‪ .‬سەرەڕای شەپۆلەكانی كۆچكردن‪ ،‬بەاڵم هێشتا هەزاران ‪ 2002‬ساڵێك پێش روخانی رژێمی سەدام و رێكەوتی یادی رۆژی‬ ‫جوو تا كاتی شەش رۆژەكەی حوزەیرانی ساڵی ‪1966‬مابونەوە‪ ،‬ئەو دایك بوونی سەرۆكی كۆمەڵەی جوویه‌کان لە بەغدا (ناجی جبریل‬ ‫كاتەی بەعس دەسەاڵتی گرتە دەست و جارێكی تر لە ‪ 1968‬حزبی یەعقوب) بوو ‪.‬‬ ‫هەڵوێستی رۆژنامەنووسە ئەڵمانییەكە دیاربوو لە شاردنەوەی‬ ‫بەعس هاتە سەر دەس��ەاڵت و هەڵوێستی خۆی لە بەرامبەر جوو‬ ‫دژایەتی خۆی راگەیاند‪ ،‬هەروەها دژایەتی شیوعیەت و كوردی كرد بە راستییەكان بەوەی كە( جیاوازی لەنێو ئاین ومەزهەبەكانی جوو‬ ‫شێوەی خوێن رشتن وهەر الیەك حەزی پێ نەبوایە بە بەكرێگیراوی و مەسیحی وسوننە وشیعە) دانیە و پێویستە هەمووان هەست بە‬ ‫سەهیۆنیزمی تۆمەتبار دەكرد‪ ،‬لە كانونی دووەمی ‪1969‬دا لەشاشەی ئازادی بیرو و باوەر بكەن‪ ،‬سەرەڕای ئەوە لە رێكەوتی ‪1998 /10/4‬‬ ‫تەلەفزیونەوە دادگایی ‪ 14‬بازرگان كرا ولە نێوانیاندا ‪ 9‬بازرگانی جوو هێرشكرایە سەر كلێسای جوویه‌کان لە بەغدا كە لە لەالیەن میسرییەكی‬ ‫بە تۆمەتی سیخوڕی بۆ ئیسرائیل لە سێدارە دران‪ ،‬ئەمە دەستپێكی بەرەجەڵەك فەڵەستینی ئەنجامدرا‪ ،‬لەو هێرشەدا چوار كەس كوژران‪،‬‬ ‫كە دوو كەسیان لەجوویەكانی بەغدا بوون‪ .‬ئاخرین كۆچی جوویەكانی‬ ‫كاری تۆقێنەری بەعسیەكان بوو‪.‬‬ ‫ئەم سەركوتكردنە وەحشیگەرایە بۆ سەر كەمینیەك‪ ،‬رژێمی بەغدای عێراق كە ژمارەیان ‪ 30‬بۆ ‪ 40‬كەس دەبوون و تەمەنیان لەنێوان ‪60‬‬ ‫هەنگاو بە هەنگاو گەیاندە ئەوەی عێراق ببێتە كۆمارێكی ترسێنەر‪ ،‬بۆ‪ 80‬ساڵی دابوو‪ ،‬دوای رووخانی ڕژێمی سەدام لە نیسانی ‪ 2003‬دا‬ ‫جگە لە سەركوتكردن ودەستدرێژی و دوژمنایەتی كە بۆ هۆی كۆچی هەموویان لە ڕێگەی كۆمەڵەیەكی جووەوە گەشیتنە ئیسرائیل ‪.‬‬ ‫جوویه‌کانی عێراق چ لە ئیسرائیل ولەندەن و ئەمریكا هیوا و ئاواتیان‬ ‫بە كۆمەڵی تەواوی جوویه‌کانی عێراق‪ ،‬تەنها توێژیكی زۆر بچوك‬ ‫نەبێ لە ناو كڵیسایەكی یەهوودی كۆن لە بەغدامابوونەو رێورەسمە ئەوەیە هەر هیچ نەبێ وەك گەشتیاریەكیش بێت بەگەڕینەوە تا بەشێك‬ ‫ئاینییەكانی خۆیان بەردەوامی بە ئەنجام دەگەیاند‪ ،‬بە شێوەیەك لەكەلەپور و رابردوویان دەست بخەنەوە‪.‬‬ ‫خۆیان بە موسڵمان نیشان دەدا‪ ،‬بەاڵم ئەوەانەی گەنج بوون گیانی‬ ‫دوای تێپەربوونی چەند مانگێك لە روخانی رژێمی سەدام‪ ،‬پەێوەندی‬ ‫سەركێشانەیان پێ پەنهان نەدەكرا و هەوڵی جێهیشتنی واڵتیان دا‬ ‫وپیرە مێرد و بە سااڵچوو وپەككەوتەكان مانەوە ودوایین كەسیان بە تازە لە نێوان توندڕەوەكانی عێراق و ئەلقاعیدە دروستبوو‪ ،‬پایتەخت‬ ‫ناوی (ربیع) لە ناوەڕاستی نەوەدەكاندا كۆچی دوایی كرد‪ .‬پاش ئەوەی بوو بە شوێنی تیرۆر كە بەشێك لە پاشماوەكانی جوویەكانی عێراقی‬ ‫حزبی بەعس هەموو جووە عێراقیەكانی دەركرد و زۆرێكی لێ كوشتن‪ ،‬تێدا دەژیان‪ ،‬ئەو بە سااڵچوو وپەككەتوانەی جوو بە مانەوەیان لە‬ ‫بەاڵم هەندێكیانی بە زیندوویی هێشتەوە لە ژێر چاودیری و حكومەت كلێسا كە (بە تەحەداوە ولەسایەی پارێزگاری وپاسەوانی هەندێ لە‬ ‫خۆی سەرپەرشتی نۆژەنكردنەوەی هەندێ شوێن وپەرستگەكانیانی موسڵمانان‪ ،‬بەاڵم دواتر ناچار كران عێراق جێبهێڵن ‪ ...‬كە هێشتا‬ ‫دەكرد تا نیازپاكی ومافی كەمینەكان نیشان بدات‪ ،‬گوایە ئەو جوانە نیشتمانە رەسەنەكەی خۆیان كە عێراقە لەبیر نەكردوە وهەمیشە‬ ‫دوژمنی سەهیۆنیزمن‪ ،‬مەخابن راگەیاندنی جیهانی گرنگیەكی ئەوتۆیان لە بیرەوەیان دەمێنێتەوە‪ .‬بە هۆی كردەی وەحشیگەرانەی توندڕەوە‬ ‫بە شااڵوەكانی سەركوتكردنی جووی عێراق نەدا‪ ،‬ئەو لێبوردەییە موسڵمانەكانەوە فشاری دژ بە دەسەاڵتی نوێ عێراق زیادی كرد‪ .‬هەندێ‬ ‫ساختەییە كە رژێمی دەسەاڵتدار لە بەغدا نیشانی دەدا‪ ،‬بە تایبەت لە بەرپرسە سیاسیە نوێەكانی بە تایبەت لە گرۆپە میانڕەوەكانی‬

‫‪42 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫دێت ئێمە بە ئیوە پێبكەنین‪ ،‬ئەوبوو لە ماوەی دەسەاڵتی حزبی بەعس‬ ‫ئێمەی كورد رووبەرووی زەبر و زەنگێكی خوێناوی بووینەوە وبگرە‬ ‫زیاتر لە جوویه‌کانمانیشمان بەسەر هات ‪ .‬ئەمڕۆ كەس بە موعاناتی‬ ‫جوویه‌کان پێناكەنێت‪ ،‬بە تایبەت دوای ئەوەی تووشی هەمان موعانات‬ ‫و دەرەبەدەری وچەوسانەوە ودەركردن بووین لە سەر خاكی خۆمان‪.‬‬

‫شیعە هەوڵیاندا پەێوەندەییەكانیان له‌گه‌ڵ ئیسرائیل ئاسایی بكرێتەوە‬ ‫ئەم هەواڵنەش بەتەحەدایەكی گران لەبەرامبەر دانیشتوان دەژمێردرا‪،‬‬ ‫میسال ئالوسی سەرۆكی حزبی دیموكراتی نیشتمانی عێراق‪ ،‬تیرۆرستان‬ ‫دوو كوڕی یان لەساڵ‪ 2005‬كوشت‪ ..‬زۆربەی جوویە عێراقییەكان كە لە‬ ‫ئیسرائیل دەژین هێشتا بە بیرەوەرییەكانیان و هەست و سوز بەرامبەر‬ ‫نیشتمانی رەسەنیان عێراق‪ ،‬بەاڵم دستوری نوێی عێراق گورزێكی‬ ‫گەلێك بەرەو نەمان‬ ‫بەهێزی لەو خەون و ئاواتانە داوە‪ ،‬ئەویش بەو دەقەی لە دەستوور‬ ‫رەنگە مرۆڤ نەتوانی باس شتێك بكات كە خۆی بەشێك بێت‬ ‫دا هاتووە و رێگا بەوەرگر تنی عێراقییەكان دەدا ببنە خاوەن دوو‬ ‫لەو بەسەرهاتە و كارەساتانە‪ ،‬رووداوە یەك لە دوای یەكەكان وای‬ ‫رەگەزنامە لەیەك كاتدا جگە لە رەگەزنامەی ئیسرائیل ‪.‬‬ ‫لە كفری هەندێ پیاوان ی��ادەوری كۆنیان پاراستووە لە گەڵ لەم شارە كردوە ببێتە ناودارترین وسەربەرزتررین نیشتمان‪ ،‬دواجار‬ ‫هاوبەشی ژیان وگۆزەرانیان لەهاواڵتیانی جووی شارەكە و یەكێك خەڵك هاتن لە نێو ئامیزی دا سەر بەزری وشۆدرای بونیات بنێن‬ ‫لە و پیاوانە مام ئەحمەد كە دەڵێ» ئێمە ئاواتە خوازی ئەو روژەین هەروەك چۆن نەتەوەكانی دیكە لێرە و لەوێ كۆچیان دەكرد بە شوێن‬ ‫هەواڵی ئەو كەسانە ببیستین كە لە كفری دراوسێ و هاوبەشی ژیانمان سەقامگیری دا‪.‬‬ ‫ئازار وموعاناتی ئەو مییللەت و گەالنە لە بیرەوەریدا دەمێننەوە‬ ‫بوون»‪ ،‬هەروەها هاوڕێكی مام ئەحمەد گوتی‪ :‬ئەو كاتە غەدرمان لە‬ ‫جوویه‌کانی كفری دەكرد‪ ،‬ئێمەی موسڵمانان قەشمەریمان پێدەكردن كە بە هۆی زەبر و زەنگەوە داب و نەریتی پێشینانیان لە دەستدا‪،‬‬ ‫ونوكتەی قۆڕمان لەسەریان دەوت و ئەوانیش پێیان دەگوتین رۆژێك جوویه‌کانی عێراق بەگشتی وجوویه‌کانی كفری بە تایبەتی كۆڕ‬ ‫وكۆبونەوەیەك نەمابوو باس لە خەونی گەڕانەوە وبیرەوەرییەكانیان‬ ‫نەكەن‪ ،‬النی كەم وەك گەشتیاریەكیش بێت سەردانی زێدی باو‬ ‫باپیرانیان لە كفری نەكەن‪..‬‬ ‫هەر كەسێك ئەو چاوپێكەوتنەی كەشایەتیە جوویه‌کانی بەغدای‬ ‫دیوە لە ساڵی ‪ ( 2004‬سامی میخائیل وموسا حوری وشمعون بالص‬ ‫وكۆچكردووـ سمیر نقاش) كە لەسەر شاشەی (ئار تی ئی سۆمەریە)‬ ‫جگە لە شانازی بە رابردووی پڕ لەسەروەری بەغدا هیچی تر نابینێتەوە‪.‬‬ ‫گەورەترین ئامادەگی بازرگانانی لە شارەكە لە سااڵنی سی‬ ‫وچلەكاندا بووە‪ ،‬وپاشان گواستیەوە بۆ بەغدا لەگەل گەورە بازرگانان‬ ‫ولەشەقامی رەشید وبابی ئاغا وشەقامی ئەلسموال‪ ،‬ئەو پیاوەش ناوی‬ ‫(یاهوخوزوریـ خچوری) بوو لە جوویه‌کانی قەرەداغە‪ ،‬پێش جەنگی‬ ‫جیهانی یەكەم لەگەڵ خێزانە قەرەداغیەكان هاتن بۆ كفری و سیدارێكی‬ ‫فەیسەڵی لەسەر دەنا و ئەو كاتەی سەردانی كفری دەكرد بۆ ئاڵوگۆڕی‬ ‫لۆكە ودانەوێڵە بەرامبەر بەو كەلوپەالنەی لە بەغداوە دەیهێنا لەگەڵ‬ ‫بازرگانەكان وهەموو گ��وزەرەك��ە بە رێز وستایشەوە پێشوازیان‬ ‫دەكرد‪ .‬لە هەڵوێستە بە ناوبانگەكانی پشتگیری وهاوكاری كردنی‬ ‫ئەو بازرگانانەی كە ئەفلسیان دەكرد و كارئاسانی بۆ ئەو كەسانەش‬ ‫دەكرد كە ئیشیان دەكەوتە دام ودەزگا ئیدارییەكانی دەوڵەت‪ .‬لە‬

‫هەندێ لە بەرپرسە سیاسییە نوێەكانی‬ ‫بە تایبەت لە گرۆپە میانڕەوەكانی‬ ‫شیعە هەوڵیان دا پەێوەندەییەكانیان‬ ‫له‌گه‌ڵ ئیسرائیل ئاسایی بكرێتەوە‬

‫‪43‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫خاتوو بێڵ‬ ‫جوویه‌کان سێ یەكی‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ان��ی ب��ەغ��دا‬ ‫یان و رێژەیان ‪ %2.6‬لە‬ ‫ك��ۆی دانیشتوانی عێراق‬ ‫پێكدەهێنا‬ ‫لە بیرەوەكانی (خاتوو بێڵ)‬ ‫چاپی ساڵی‪ 1947‬كە پۆستی بەڕێوبەری‬ ‫ئیدارەی حوكمی بەریتانیا بووە لە بەغدا‪ ،‬دوای داگیركردنی ئەو‬ ‫كاتە (برسی كوكس) و (ژەنەڕاڵ مۆد) و ئەوانی تر ئاڕاستە و‬ ‫راوێژكارییان دەكرد‪.‬‬ ‫خ��ات��وو بێڵ زم��ان��ی ع��ەرەب��ی زان��ی��وە وس��ەردان��ی ماڵی‬ ‫كەسایەتییەكانی بەغدای دەكرد‪ .‬لە دەورەب��ەری ‪1919‬تا ئەو‬ ‫كاتەی كۆچی دوایكرد لە ‪1928‬لە گۆڕستانی ئەرمەنەكان لە‬ ‫ساحەی تەیرانی بەغدا نێژرا‪ .‬خاتوو بێڵ لە بیرەوەرییەكانی‬ ‫دا باس لەوە دەكا جوویه‌کان سێ یەكی دانیشتوانانی بەغدا‬ ‫یان پێكهێناوە و رێژەیان ‪ %6 ،2‬لە كۆی دانیشتوانی عێراق‬ ‫پێكدەهێنا‪ ،‬وتیایاندا كەسایەتی نیشتمانی وناودار هەڵكەتبوو‬ ‫كە لە كەسایەتییە موسڵمانەكان كاریگەرتر بوون وسەریان بۆ‬ ‫ئینگلیز كەچ نەدەكرد‪ ،‬لەوانە گەورە بازرگانی بەغدا (ساسۆن‬ ‫حەسقیل) كە پۆستی وەزیری دارایی یەكەم دەوڵەتی عێراقی‬ ‫پاش روخانی نیزامی حوكمی عوسمانییەكان وەرگ��رت‪ ،‬هەر‬ ‫ئەوش خاڵەكانی رێكەوتننامەی نەوتی لە نیوان كۆمپانیای‬ ‫نەوتی عێراق وحكومەتی دانا‪.‬‬ ‫هەروەها خاتوو بێڵ دەڵێت‪ :‬لە سااڵنی سییەكان بەریتانیا‬ ‫هەواڵی دروستبوونی دەوڵەتێكی نەتەوەیی بۆ جوویه‌کان راگەیاند‬ ‫لەپەرلەمان (مەجلیس ئومە) ساسۆن حەسقیل هاواری كرد‬ ‫وگوتی‪ :‬ئینگلیزەكان دەیانەوێ نیشتمانەكەمان جێبهێڵین‪!...‬‬

‫ساسۆن حەسقیل‬

‫بەاڵم پیالنەكان بە هێزتر بوون وژیری ئینگلیز زاڵبوو لە داڕشتنەوەی‬ ‫نەخشەی ناوچەكە‪ ،‬لەمەش پیاوانی دانا وبەتوانای ئینگلیز رۆڵیان‬ ‫هەبوو‪ ،‬لە هەموو بوارەكان ئامادەباشیان كردبوو تا عیراق لە چنگی‬ ‫عوسمانی دەربێهێنن و خۆیان دەستی بەسەردا بگرن‪..‬هۆكارەكەش‬ ‫ئەوەبوو سەرچاوەی و وزەیان لەم واڵتە دۆزیبوووە‪ .‬خاتوو بێڵ لە‬ ‫بیرەوەرییەكانیدا باس لە پالنی بەریتانیا بۆ دەرهێنانی عێراق لە‬ ‫دەست عوسمانییەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەد ساڵ پێش لە داگیركردنی‬ ‫بەسرە لە ساڵی ‪ 1916‬ودواجار دەكرێ ئەم واقیعە بگۆڕێ‪!..‬‬ ‫وەك ئەمرۆ دەیبینین ئاماددەكارییەكان لەسەر ئەم هێڵە دەرۆن‬ ‫بۆ سەركەوتنی پالنەكەیان وئێمەی گەالنی عێراقیش پرخەی خەومان‬ ‫دێت‪ ،‬لە نێو خۆمان لەسەر شتی پڕوپوچ شەڕ وملمالنێی دەكەین ‪.‬‬ ‫گەڕانەوە بۆ بابەتی بیرەوەری جوویه‌کانی كفری ئەو رۆژنامەنووسە‬ ‫كە توانی ئەم بەدواداچوونە بكات‪ ،‬ئەو كەسەی ناوی ( ئەحمەدە)‬ ‫منداڵیك شوانی مەڕومااڵت بووە لە كاتی كۆچكردنی كەسوكاری و‬ ‫كەوتە ژێر سەرپەرشتی پیاوچاكانی شارەكە ولە وەشە بە ناچاری‬ ‫موسڵمان بووبێت ‪ .‬ئەگینا بۆچی نەیویست ناوی راستەقینەی خۆی‬ ‫بڵێ ‪.‬‬ ‫دوای داڵەدانی كاری یارمەتیدەری شۆفێری پاس وئۆتۆمۆبێلە‬ ‫بارهەڵگرەكانی لە شارەكە دەكرد‪.‬‬ ‫(ئەحمەد موسلم)ی جوو‪ ،‬كە بە تەنها مایەوە بەدڵنیاییەوە‬ ‫كەسوكاری بە گەیشتیان بۆ دەوڵەتی ئیسرائیل ناوی كوڕەكەیان‬ ‫تۆماركردبوو‪ ،‬كە نەیتوانیوە بە كاروانەكانی ساڵی ‪ 1951‬را بگات‪،‬‬ ‫ئێستا زیاتر لە نیو سەدە تێپەڕیووە‪ ،‬رۆژنامەنووسەكە هەڵسا‬ ‫بە جێگەیاندنی وەسێتەكەی باوك ودایكی بۆ سۆراغی كوڕە بە‬ ‫جێماوەكەیان ( پێدەچێ لە رێگەی كۆمەڵەیەكی جووی عیراقییەوە)‬ ‫راسپێردرا بێ وبەدواداچوونی بۆ بكا بزانێت كوڕەكەیان لە ژیان‬ ‫ماوە یان نا ؟‪ ،‬بەاڵم لە ئامانجی دووەمی سەردانەكەی بێ ئومێد‬ ‫بوو‪ ،‬ئەویش هیوای گەڕانەوەی جوویه‌کان بوو بۆكفری وشارەكانی‬ ‫تری عێراق ‪ .‬لەوەیە پەیداكردنی ئەو خەڵكەی جاران لە عێراق كە‬

‫‪44 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫هاونیشتمانی جوویەكانیان‬ ‫ق��ب��وڵ ب���وو بەشێوەیەكی‬ ‫ئاشتیانە وت��ەب��ای��ی‪ .‬ئەمە‬ ‫ج��ووی��ه‌ک��ان��ی ل��ە گ��ەڕان��ەوە‬ ‫ئومێد بڕاو كردوە‪ ،‬یا رەنگە‬ ‫بترسێن ل��ەوەی سەدامێكی‬ ‫تر خوێنیان ح��ەاڵل بكات‪،‬‬ ‫بە تایبەت ئەو توند وتیژیی‬ ‫ودەمارگیرییە ئاینیە باشترین بەڵگە بێ‪ !..‬هەرێمی كوردستان هێشتا‬ ‫نەگشتووە بە ئاستی خواستراو و پێگەیشتوو‪ ،‬سەرباری هەبوونی بواری‬ ‫هەلی گۆڕان بە درێژایی پتر لە سەدە و نیوێك ودەربازبوون لە هێزی‬ ‫سەدام‪ ،‬بەاڵم لە ناوچەكانی باشوور وناوەڕاستی عێراق كارساتەكە‬ ‫لەوە قەبەترە كە لە هەرێمەكاندایە‪ ،‬چەندین دیدی جیاواز هەیە لە‬ ‫شەرعیەتی ناوەندە ئیسالمیەكان وهەر الیەك بە پێی داستانەكان‬ ‫وخورافاتی خۆی بە رەوا دەزانێت‪ ،‬بۆ داكۆكی لە ملمالنێەك كە پێش‬ ‫‪ 1400‬ساڵ روویانداوە‪ ،‬بێ باك لەوەی چی وێرانكاری ودەرەدەسەری‬ ‫بە سەر واڵت دادێت‪ .‬ئیتر چۆن ژیان لەگەل ئەو جوویانە دەكەن كە‬ ‫پێشتر لە عێراق دەژیان لە سەردەمانێ كە گوزەشت مەرگی ئەم ئاواتە‬ ‫بەوە كۆتایی دێ لە بڕگەیەكی دەستووری داگیركەر بە رێگەپێدان بە‬ ‫هەڵگرتنی دوو رەگەزنامە بە مەرجێ تەنها ئیسرائیلی نەبێ‪ ،‬دەبینین‬ ‫هەمان سیناریۆی داگیركەری بەریتانی لە پەنچاكان دووبارە دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بە دژایەتیكردنی جوو لەسەر دەستی داگیركەرێكی نوێ ‪!..‬‬ ‫بە كورتی ‪...‬میللەتێك بە تەواوەتی لە عێراق نەما وماوەیەكی‬ ‫دوور و درێژی پێچوو كە زیاتر لە نیوە سەدەی خایاند‪ ،‬لەوانەییە‬ ‫پرۆسەی نەمان لە جۆگرافیای ئەم سەرزەمینە (عێراق) هەر بەردەوام‬ ‫بێ‪ ،‬ئەگەر بەراوردێك بە جیەبەجێكردنی پالنە سیاسیەكانی رۆژئاوا‬ ‫ئەوانەی كە سیفەتێكی دوور مەودای بینراو و نا بینراو و رێكوپێكیان‬ ‫هەیە چونكە لە هەموو حاڵەتەكان ئێمە ناگەینە ئاستی بیركردنەوەی‬ ‫رۆژئاوا لە ووردبینی وپالن ودڵسۆزی وكۆل نەدەری تا كاتی دەركەوتنی‬ ‫ئەنجامەكان هەست بە و پیالنانە ناكەین‬

‫سیەكان رۆژی لە رووی قایمقام وستایەوە بۆ یارمەتی دانی‬ ‫بازرگانێكی كورد كە بانگكرابوو بۆ سەربازی و تەنها بەخێوكەری‬ ‫خێزانەكەی بوون‪ ،‬لە ئەنجامدا قایمقامی ناچار كرد داواكارییەكەی‬ ‫جێبەجێبكات و هەموو كەلوپەلێكی ئامادە دەكرد بۆ بازرگانەكان‬ ‫بێ ئەوەی پێشەكی پارە وەرگرێت‪ ..‬ئەمە مشتێكە لە خەروارێ‬ ‫‪..‬كە زاكیرەمان هەڵیگرتووە‪ ،‬ئێمەمنداڵی ئەو رۆژانە گوێمان لە‬ ‫گەورە وپێشینەكانمان دەبوو باسی پەێوەندییە پتەوەكانیان لە‬ ‫گەڵ جوویه‌کانی شارەكە دەكرد‪ ،‬بەاڵم ئەو پەێوەندییانە بە هۆی‬ ‫كەسانێكی هەرچی وپەرچی و دەمارگیر و دواكەوتووە تێكچوو‬ ‫كە لە نێوان موسڵمانان وجوویه‌کاندا هەبوو‪ ،‬بەشێكی وتار ئاینی‬ ‫فیتنە و دووبەرەكی دەخستەوە‪ ،‬هەر ئەو وتار زۆر جار شەڕی‬ ‫جوویه‌کانی بە ئەركێكی ئاینی وچاكە دەدانا‪ ،‬بەڵگەش ئەو را‬ ‫و رووتكردنە وفەرهودەی ماڵ و موڵكی جوویه‌کانی عێراقە‪،‬‬ ‫هەموومان ئەوەمان بینی لە دوای راگەیاندنی حكومەت لە ساڵی‬ ‫‪ 1950‬بە هاندانی ئینگلیزەكان بە لێ سەندنەوەی رەگەزنامەی‬ ‫عێراقی لە جوویه‌کان وناچاركردنیان بە كۆچكردنیان بۆ ئیسرائیل‬ ‫‪ .‬دیارە لە بەغداش دۆخەكە لە شاری كفری ئاسانتر نەبوو‪.‬‬ ‫سەرباری ئەوەی كە پیاوماقواڵن ودەست رۆیشتوان ئەوانەی‬ ‫رۆڵی كاریگەریان هەبوو لە دوور خستنەوەی مەترسی لەسەر ئەو‬ ‫كەمینەیە‪ ،‬بەاڵم ئەم وتارە ئاینییە كەمتر لۆژیكی سۆز و بەزەیی‬ ‫تێدا دەدوزرایەوە و چاكەی لە نێوان میللەت چاند بێت‪ ،‬دووریش‬ ‫نیە كە دەوڵەتی عوسمانی رۆڵی بەرچاوی لە ئامادەكردنی ئەم‬ ‫جۆرە وت��ارە ئایەنیانەدا هەبوو بێت‪ ،‬كە تێكەڵ بە دڕندەیی‬ ‫ووەحشیگەرایی بووە‪.‬‬ ‫مستەفا احمد محمد قەرەداغی‬ ‫سەرچاوە‪http://www.hammdann.co m :‬‬ ‫تێبینیەكی پێویست‪ :‬ئەو جووەی كە رۆژنامەنووسە ئەڵمانیە‬ ‫توانی لە شاری كفری بیدۆزێتەوە بە ناوی (ئەحمەد موسلمە) كە‬ ‫بە منداڵی كەسوكاری دوور خرانەوەتەوە لەشارەكە و ئێستایش‬ ‫تەمەنی ‪ 70‬ساڵە‪ ،‬نابراو شاری كفری جێهیشتووە و ئێستا لە‬ ‫ئیسرائیلە تا دواساتەكانی ژیانی لەوێ بەسەربەرێت ‪.‬‬

‫وەرگێرانی ‪ :‬عوسمان كەركووكی‬

‫‪45‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬‬ ‫هیچ فاكتەرێكی ناوخۆیی لە‬ ‫گەڕانەوە كوردە جوویەكان بۆ‬ ‫هەرێمی كوردستان رێگر نییە‬

‫بۆ زیاتر ناسینی ژیان و مێژووی جوویەكان لە كوردستان بە تایبەتی شاری سلێمانی‪ ،‬گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد‬ ‫چاوپێكەوتنكی تایبەتی لەگەڵ بەرزان ئەحمەد كوردە كە لێكۆلینەوەیەكی مەیدانی و زانستی تایبەتی لەسەر ژیان و رۆڵی‬ ‫جوویەكانی شاری سلێمانی ئەنجامداوە كە لە زۆر الیەنی مێژووییەوە باس لە كاریگەری جوویەكان دەكات لەسەر‬ ‫شاری سلێمانی و پێوایە ئێستاش هیچ ڵەمپەرێك لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان نییە بۆ گەرانەوە كوردە جوویەكان بۆ‬ ‫نیشتیمانی خۆیان‪.‬‬

‫‪46 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫هەندێك لە واڵتانی‬ ‫عەرەبی خۆیان پەیوەندیان‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیل ئاساییە‬ ‫و بۆ نەتەوەكانی تری بە‬ ‫ناڕەوا دەزانن‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬با لە باسی لێكۆلێنەوەكەی‬ ‫خۆتانەوە دەس��ت پێبكەین‪ ،‬كە لێكۆلینەوەیەكی‬ ‫مەیدانی زانستی بوو لە سەر جوویەكانی شاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬لێرەدا هۆكار و پالنەرەكان چ بوون كە‬ ‫سڕنجی ئێوەی راكێشا بۆ ئەو لێكۆلێنەوەی؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ئەم توێژینەوەیە كە لەسەر جوویەكانی شاری‬ ‫سلێمانیە بەپێویستم زان��ی‪ ،‬چۆن لەم ب��وارەدا كەم كەس نوسیویەتی‬ ‫بەتایبەتی جوویەكانی شاری سلێمانی ئەگەرچی لە سەر جوویەكانی‬ ‫كوردستان چەند جارێك نوسراوە ئەویش وەك پێویست نییە‪ ،‬لەگەل‬ ‫كتێبەكەی ئەحمەد سوسە بە زمانی عەرەبی بەاڵم لەسەر جوویەكانی‬ ‫سلێمانی زۆر بەكەمی نوسراوە‪ ،‬هەر بۆیە ویستم بەشێوەیەكی زانستی‬ ‫توێژینەوەیەك لەسەر جوویەكانی شاری سلێمانی بكەم‪ ،‬كە ماوەی چەند‬ ‫ساڵێك كوردە جوویەكان دەوری كاریگەریان هەبووە لەپێشخستنی شاری‬ ‫سلێمانیدا لەبواری پیشەسازی و ئابووریدا‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬لێكۆلێنەوەكەی ئێوە تایبەت بوو بە ژیان و مێژووی‬ ‫جوویەكانی شاری سلێمانی‪ ،‬لە كاتێكدا كوردە جوویەكان لە هەموو شار و‬ ‫ناوچەكانی هەرێمی كوردستان ژیاون‪ ،‬بە بەراوەرد لەگەل ژیانی جوویەكان‬ ‫لە ناوچەكانی تری هەرێمی كوردستان چۆن لێكدەدەنەوە؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ڕاستە‪ ،‬توێژینەوەكەی من لەسەر جوویەكانی شاری‬ ‫سلێمانیە ئەویش تەنیا لەبەر ئەوەیە كەمترین نوسینی لەسەر نوسراوە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەسەرتاسەری كوردستاندا لەسەر ئەو بابەتە نوسراوە‪ ،‬هەربۆیە من‬ ‫ویستم ڕۆڵ و كاریگەری جوویەكان لەشاری سلێمانیدا هەڵسەنگێنم كە‬ ‫كاریگەریان لەسەر كەلتووری شارەكە هەیە‪ ،‬كە بێگومان ڕ’نگدانەوەی خۆی‬ ‫هەبووە و ئێستاش ئاسەوارەكانی ماوە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬بە كورتی ئەگەر لە س��ەر م��ێ��ژووی جوویەكان لە‬ ‫كوردستاندا بۆ ئاشنایی زیاتری خوێنەرانی گۆڤارەكەمان بدوێن؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬سەبارەت بە مێژووی جوو لە كوردستاندا یاخود‬ ‫پەیوەندی جولەكایەتی لە مێژوودا لەنێوان مێژوونوسان وتوێژەرەوەكاندا‬ ‫مشت و مڕێكی زۆر هەیە‪ ،‬بەاڵم دەتوانین لەمیانەی ئەو هەموو جیاوازیانەدا‬ ‫نزیكترین زانیاری لە ڕاستەوە هەڵبژێرین‪ ،‬كە ئەویش بەم شێوەیە پەیوەندی‬

‫‪47‬‬

‫كوردو جوو دەخاتە ڕوو‪ ،‬مێژووی جوویەكان لەكوردستاندا زۆر كۆنە و دێرینە‪،‬‬ ‫بەپیی تەڵمود(كتێبی پێرۆز) (‪)2800‬ساڵ لەمەوبەر پاشای ئاشوریەكان‬ ‫(شلمان سەری سێیەم)(‪ 824 – 858‬پ‪ .‬ز)جوویە ڕأگوێزراوەكانی لە‬ ‫كوردستاندا نیشتەجی كردووە‪.‬بەپیی تەلمود ڕێگە بە مەرجەعە دینیەكانی‬ ‫جوویەكان درا تا ئاین و كولتوری جولەكایەتی لە نێو كوردە خۆماڵیەكاندا‬ ‫باڵو بكەنەوە‪ ،‬ئەوانیش لەم كارەیان سەركەوتنی باشیان بەدەست هێنا‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئێستا ئەگەر بێنە سەر ژیانی ئەو كوردە جوویانەی‬ ‫كە لەسەر ئەو خاكەی دەژیان و كوردستان بە نیشتیمانی یەكەمی خۆیان‬ ‫دەزان��ن و ئێستاش لە ئیسرائیل دەژێ��ن‪ ،‬لە كاتێكدا ئەوانە ك��وردن و‬ ‫تەنیا فاكتۆری ئایینی جیاندەكاتەوە‪ ،‬چۆن دەكەری رێگا خۆش بكری بۆ‬ ‫گەرانەوەیان بۆ كوردستان؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬دیارە ئەو مەسەلەیە تایبەتە بەخۆیان‪ ،‬پێموانیە‬ ‫ڕێگریەكی ئەوتۆ هەبێت لەالیەن ك��وردەوە‪ ،‬مەگەر تەنها هات و هەاڵی‬ ‫هەندێك لە وواڵتانی عەرەبی نەبیت كە خۆیان پەیوەندیان لەگەڵ ئیسرائیل‬ ‫ئاساییەو بۆ نەتەوەكانی تری بە ناڕەوا دەزانن‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئێمە ماوەی دوو ساڵ زیاترە لەو بوارەدا كار دەكەین‬ ‫و لە ئیسرائیل لەگەل كوردە جوویەكان تێكەالوی باشمان هەیە‪ ،‬هەموو‬ ‫حەز دەكەن بگەرێنەوە بەاڵم داوای گەرەنتی دەكەن بۆ ئارامی و پاراستنی‬ ‫ژیانیان‪ ،‬ئایا ئەو فەزایەی ئێستای سیاسی و ئاینی كوردستان ئەو‬ ‫ئامادەگیەی هەیە بتوانی ئەوان لە خۆ بگرێتەوە؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ڕەنگە بارودۆخی هەرێم گەر ئامادەش بێت لەبەر‬ ‫هەندی هۆكار ئەوە باس نەكری‪ ،‬بەاڵم هیچ ڕێگریەكیش نیشان نەدراوە‬ ‫بەتایبەت گەلی كورد مێژووەكەی شاهیدە كە ڕێزی لە زۆربەی ئاینەكان‬ ‫گرتووەو بەچاوی دوژمن كارانە تەماشای هیچ ئاینێكی نەكردووەو هەمیشە‬ ‫ڕێزی هەموو نەتەوەكانی گرتووە‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬بە ڕای ئێوە حكوومەتی هەرێمی كوردستان دەبێ چ بكات‬ ‫بۆ گەرانەوەی ئەو كوردە جوویانە‪ ،‬كە كوردستان بە نیشتیمانی خۆیان‬ ‫دەزانن؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد ك��وردە‪:‬وەك باسم كرد باوەڕ ناكەم حكومەتی هەرێم‬ ‫ڕێگربێت لەو جوولەكانەی كە موڵك و ماڵیان بەجێهشتوەو كوردستان بە‬ ‫خاك و نیشتمانی خۆیان دەزانن‪ ،‬چونكە كوردستان جیگای هەموو ئاینێكی‬ ‫تیا دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئێستا ژمارەی كوردە جوویەكان لە ئیسرائیل نزیكەی‬ ‫‪300‬ه��ەزار كەس دەبی‪ ،‬ئێمە چۆن دەتوانین ئەو هێزە لە خزمەت دۆزی‬ ‫رەوای كورد بەكار بێنین و وەك فاكتۆرێكی بەهێز لە رووی پەیوەندی‬ ‫بەدەروە كەڵكی لێ وەرگرین؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ئەو كوردانەی ئەوی دەتوانن خۆیان یەكبخەن‬ ‫و داواو داخوازیەكانی خۆیان پێشكەش بەم حكومەتە بكەن و لە مەسەلە‬ ‫چارەنوس سازەكاندا هەڵوێستیان هەبی بەرامبەر بە دۆزی كورد‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئەو فاكتۆرانەی كە رێگرەی دەكەن لە گەرانەوەی جوویە‬ ‫كوردەكان بۆ سەر خاكی خۆیان كامانەن؟‬ ‫ب��ەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ڕەنگە فاكتەرە ڕێگریەكان زیاتر ناوچەیی‬ ‫ومیللەتانی ناوچەكە بن‪ ،‬كە فشار بخەنە سەر حكومەتی هەرێم لە‬ ‫ناوچەكەدا‪ ،‬بەپێچەوانەوە لەناوخۆی هەرێم ڕێگری نیە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئایا مەسەلەی ئاینی لە كوردستان و دورست بوونی‬ ‫مۆزائیكی پێكەوە ژیانی هەموو كەمینە ئاینیەكانی كوردستان لەو قۆناغەی‬ ‫ئێستادا دەتوانی هاوكار بێت بۆ ژیانی جوویەكان لە كوردستاندا؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬بەڵی‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬پێكەوە ژیانی جوویەكان لە ڕابردودا لەگەل كەمینە‬ ‫ئاینیەكانی تر چۆن بوو؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬لە كوردستاندا هەم موسوڵمانەكان كە زۆرینە‬ ‫بوون ڕێزو حورمەتیان لە جوویەكان گرتووەو پەیوەندیەكی باشیان هەبووە‪،‬‬ ‫هەموو ئەو كەمینە ئاینیانە كە لە كوردستاندا ژیاون ڕێزیان لە جوویەكان‬ ‫گرتووە‪ ،‬جوویەكانیش ڕێزیان لەوان گرتووە واتە پەیوەندیەكی باش هەبووە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪:‬ئایا ئەو سەردەمەی كە جوویەكان لە شار و ناوچەكانی‬ ‫كوردستان دەژی��ان هیچ ناكۆكییەكی تووند رووی��داوە لەگەل ئاینەكانی‬ ‫تردا؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬ئەو سەردەمەی كە جوویەكان لە كوردستاندا‬ ‫بووە‪ ،‬ناكۆكیەكی ئەوتۆ نەبووە‪ ،‬مەگەر شتی بچوك كە ئەویش شایانی‬

‫باسكردن نیە لە نوسیندا‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئەگەر وابێ كوردستان هەمیشە بە النكەی پێكەوە ژیان‬ ‫و لێبوردەیی كەمینە ئاینیەكان ناسراوە‪ ،‬لە ئێستادا بە بۆچوونی ئێوە‬ ‫دەكری ئەو موزائێكە شكاوەی كە دروست بۆ سەر لە نوی دروست بكرێتەوە؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬بەڵی دەكرێت مۆزائیكێك بێت وەك چۆن هەموو‬ ‫گەالن لە كوردستاندا بەشێوەیەكی برایانە دەژین ئاوهاش كەمینە ئاینیەكان‬ ‫بەهەمان شێوە وەك برا ژیاون وڕێزیان بۆ یەكتری داناوە دەكرێت وەك‬ ‫مۆزائیكێك پێشكەش بكرێت‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬لەگەل ئەوەی كە ئەو چاوپێكەوتنە هاوكات بە زمانی‬ ‫عیبری لە ئیسرائیل بالودەكرێتەوە‪ ،‬ئەگەر پەیامێكی تایبەتان هەبی بۆ‬ ‫برا كوردەكانمان لە ئیسرائیل؟‬ ‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪:‬هیوادارم برا كوردەكانمان لە ئیسرائیل هاوكارو‬ ‫پشت و پەنای كورد بن لەهەر جێگایەك بێت‪ ،‬هاوكارو پشتیوانی حكومەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان بكەن و بێنە كوردستان سەرمایەگوزاری بكەن كە ئێستا‬ ‫لەم كاتەدا جواڵنەوەیەكی بازرگانی هەیە بۆ بینا كردنەوەی كوردستانیش‬ ‫بەهەمان شێوە سەرمایەكەیان بخەنە گەڕ لە پێناوی خزمەتگوزاری خەڵكی‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬ئەو پەیوەندیەی كە لە مێژ ساڵە بچڕاوە گری بدەنەوەو هەوڵ‬ ‫بدەن كوردایەتی ببوژێننەوەو خزمەتی گەلەكەیان بكەن‪ ،‬خۆیان دەتوانن‬ ‫پەیوەندیەكەیان بەهێزتر بكەن‪.‬‬ ‫پرۆفایل‪:‬‬ ‫بەرزان احمد عبدالله‬ ‫ناسناو‪( :‬بەرزان احمد كوردە)‬ ‫ساڵی ‪ 1962‬لە گەڕەكی چوارباخی شاری سلێمانی لەدایك بووە‪.‬‬ ‫ئاستی خوێندن‪ :‬دەرچووی كۆلێژی زانستە مرۆڤایەتیەكان – بەشی‬ ‫مێژوو‪ ،‬بڕوانامەی ماجستیری هەیە لە مێژووی ئەوروپادا‪.‬‬ ‫كاری ئێستا‪ :‬ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستانە‪.‬‬

‫هڤپەیڤین‪ :‬دیاری محەمەد‬ ‫‪diarypress@gmail.com‬‬

‫‪48 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫هۆكارەكانی دژایەتی و نەفرەت بەرامبەر بە جوو‬

‫بەشی ‪ 2‬كۆتایی‬

‫بەرلەوەی گرنگی بە سەردەمی رۆشنگەری و‬ ‫وەرچەرخان لە بارودۆخی جوویەكان بدەین‪ ،‬ئاماژە‬ ‫بە بابەتی دژایەتی بەرامبەر بە جوویه‌کان لە‬ ‫روسیا دەدەین كە پەیوەندی بە بابەتەكەمان هەیە‪.‬‬ ‫ئێمپراتووری روسیە لە ساڵی (‪ )1790‬جوویه‌کان‬ ‫ناچار بە نیشتەجێ بوون لە ناوچەكانی رۆژئاوایی‬ ‫ئەو ئێمپراتوورییە دەكات‪ ،‬دوای ئەوەی لە ساڵی‬ ‫(‪ )1881‬شۆڕشەكانی بەرفراوانی دژ بە جوویه‌کان‬ ‫لەو ناوچانەكە دەستی پێكرد‪ ،‬بەپێی یاساكانی‬ ‫ئێمپراتووری لە ساڵی (‪ )1882‬جوویه‌کان مافی‬ ‫خاوەنداریەتیان لە سەر موڵكەكان نەما و نێردرانە‬ ‫شارەكانی ئەو ناوچانە‪ ،‬ئەو هۆكارانە چوار دەیە‬ ‫دواتر بووە هۆی كۆچكردنی بەرفراوانی جوویه‌کان‬ ‫بۆ ئەمەریكا و ئەوروپا‪ .‬هەر چەندە رێژەیەكی‬ ‫كەمتر لە ئەوروپا نیشتەجێ بوون و بەشێكی‬

‫‪49‬‬

‫بەرچاو بەرەو ئەمەریكا چوون‪.‬‬ ‫لە سەردەمی رۆشنگەری لە ئەوروپا تا رادەیەك رەگەزپەرستی بەرامبەر بە جوویه‌کان‬ ‫رووی لە كەمبوونەوە كرد‪ ،‬هۆكاری ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ گەشەسەندنی زانست و‬ ‫فەلسەفە لە ئەوروپا وای لە خەڵك كرد كە بەرامبەر بەجوویه‌کان گۆڕانكاری و پێداچوونەوە‬ ‫بە خۆیاندا بكەن هەندێك لەو چەمكانەكە كەچەمكی نوێ بوون وەكو پرەنسیبی مافی‬ ‫یەكسانی هەموو مرۆڤەكان‪ ،‬جیا بوونی ئایین و دەوڵەت و بارودۆخی پەروەردە و‪...‬هتد‬ ‫بێنە ئاراوە‪ ،‬ئەوانەش هەموو هۆكار بوون بۆ ئەوەی هەندێك چەمكی پێشوو وەكو بێبەش‬ ‫بوونی جوویه‌کان لە كاروباری كۆمەاڵیەتی بچنە ژێر پرسیارەوە‪ ،‬لە ئاكامدا گۆڕانكارییەكی‬ ‫ئەوتۆ بە سەر بارودۆخی جوویه‌کاندا هاتە ئاراوە كە لەوانیش دەتوانین ئاماژە بە باشتر‬ ‫بوونی بارودۆخی پەروەردەیی ئەوان بدەین‪.‬‬ ‫بە گشتی شۆڕشی فەرەنسا و سەردەمی رۆشنگەری لە ئەوروپا بە خاڵێكی گرنگ لە‬ ‫وەرچەرخانی بیرۆكەی رەگەزپەرستی دژ بە جوویه‌کان دێتە هەژمار‪ ،‬چونكە دوای ئەو‬ ‫سەردەمانە بوو كە ئەو بیرۆكەیە تا رادەیەك الواز بوو و بارودۆخی ژیانی جوویه‌کان‬ ‫رووی لە باش بوونەوە كرد و سنوورەكانی گرۆپی لە نێوان مەسیحییەكان و جوویه‌کان‬ ‫الواز بوو‪ ،‬لەو سەردەمەدا دوو بیرۆكەی دژ بە یەكتر بوونی هەبوو‪ ،‬الیەنگرانی بیرۆكەی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫رەگەزپەرستی دژ بە جوویه‌کان بۆ‬ ‫یەكەم جار لە مێژوو خۆیدا لە ساڵی‬ ‫(‪ )1933‬بوو‬

‫دژایەتی بەرامبەر بە جوو لە سەر ئەو بڕوایە بوون‪« ،‬گەندەڵ بوون‬ ‫و زەرەر و زیانی جوویه‌کان» هۆكارێكە بۆ سوكایەتی كردن بەوان‬ ‫و بێبەش كردنیان لە سەرجەم بوارە كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬لە بەرامبەردا‬ ‫رۆشنبیرانی فەرەنسا و ئەڵمانیا لە سەر ئەو بڕوایە بوون كە سوكایەتی‬ ‫كردن و بێبەش كردنی جوویه‌کان لە بوارە كۆمەاڵیەتییەكان لە الیەن‬ ‫گرۆپی یەكەمەوە دەبێتە هۆی «گەندەڵ بوون و زەرەر و زیانی‬ ‫جوویه‌کان»‪ .‬بابەتی سەرسۆرهێنەر ئەوەییە كە گرۆپی یەكەم رێگا‬ ‫چارەی ئەو كارەیان لەوە دەبینی كە جوویه‌کان دەبێت دەستبەرداری‬ ‫ئایینی خۆیان بن و بێنە سەر ئایینی مەسیحیت‪ ،‬بە بێ ئەوەی كە‬ ‫چارەسەرەكە لە بەفەرمی ناسینی مافەكانی جوو و گرنگیدان بەوان‬ ‫وەكو كەمایەتییەكی ئەتنیكی و ئایینی بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫وەك باسكرا‪ ،‬بە هاتنی سەردەمی رۆشنگەری‪ ،‬جوویه‌کان تارادەیەك‬ ‫ئازادی مەدەنییان بەدەست هێنا‪ ،‬بەاڵم دوای ئەوەی سەركەوتنەكانی‬ ‫ئابووری و كلتووری جوویه‌کان بووە هۆی دروست بوونی نارەزایییەكان‬ ‫جەخت كردن لە سەر ناسیونالیزمی ئەوروپی هاتە ئاراوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫لەو واڵتە ئەوروپییانەی كە دەیانتوانی جوویه‌کان وەكو هۆكاری‬ ‫كێشەكانی سیاسی و كۆمەاڵیەتی خۆیان بێننە هەژمار‪ .‬دژایەتی دژ‬ ‫بە جوویه‌کان لە كۆتاییەكانی سەدەی (‪ )19‬لە ئەلمانیا و نەمسا بوو‬ ‫بە بزوتنەوەیەكی سیستماتیك كە خاوەن پارتە سیاسییەكانی تایبەت‬ ‫بە خۆی بوو‪.‬‬ ‫دژایەتی بەرامبەر بە جوویه‌کان و كۆمەڵكوژیان لە الیەن ئەلمانیای‬ ‫نازی (‪)1945-1934‬‬ ‫رەگەزپەرستی دژ بە جوویه‌کان بۆ یەكەم جار لە مێژوو خۆیدا لە‬ ‫ساڵی (‪ )1933‬بوو بە بەشێك لە پرۆگرامەكانی حكومەتێك كە تیایدا‬ ‫یەكێك لە توندرەوترین پارتەكانی دژ بە جوو بە رێبەری «ئادۆلف‬ ‫هیتلەر» لە ئەلمانیا گەیشتە دەسەاڵت‪ .‬چاالكییەكانی ئەو حكومەتە‬ ‫دژ بە جوویه‌کان لە داخستنی دوكانی جوویه‌کان و خەراپكردنی‬ ‫بارودۆخی ئابووری ئەوان دەستی پێكرد‪.‬‬ ‫لە ساڵی (‪ )1935‬دوای پەسەند كردنی «یاساكانی نۆرێنبێرگ» و‬ ‫هاتنە ئاراوەی بابەتی جیاوازی خوێنی نێوان ئەلمانەكان و جوویه‌کان‪،‬‬ ‫رەگەزپەرستی دژ بە جوویه‌کان رووی لە گەشەسەندن كرد و بە‬ ‫پێی یاسا‪ ،‬جوویه‌کان وەك هاوواڵتی پلە دووەم دەستنیشان كران‪.‬‬ ‫هاوسەرگیری نێوان جوویه‌کان لەگەڵ هاوواڵتیانی ئەلمانی لە سەر‬ ‫بنەمای پاراستنی خوێن و شەرافەتی ئەلمانی قەدەغە ك��را‪ .‬لە‬ ‫نەموونەكانی دیكە دا دەتوانین ئاماژە بە رێگە گرتن لە كار و چاالكی‬

‫دكتور و پارێزەرانی جووكان بەكەین كە بە قەدەغەكردنی مندااڵنی جوو‬ ‫لە رویشتن بۆ قوتابخانەی ئەلمانییەكان و دانانی هێمای «‪ »J‬لە سەر‬ ‫ناسنامەی جوویه‌کان بدەین‪.‬‬ ‫بەگشتی ئەو خاالنە بەستێنی بۆ هێرشی جستەیی بۆ سەر جوویه‌کان‬ ‫لە رێگای نازییەكانی ئەلمانیاوە لە ساڵی (‪ )1938‬خۆشكرد‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەك كە بە كۆچ كردنی ژمارەیەك لە جوویه‌کان لە ئەلمانیا‪،‬‬ ‫نازییەكان دەستیان پێكرد بە سەركووتكردنی ئەو كەسانەی كە ئامادە‬ ‫نەبوون‪ ،‬ئەو واڵتە جێ بهێلێن‪.‬‬ ‫دوای پەسەند كردنی یاسای «جیا كردنی جوویه‌کان لە ژیانی‬ ‫ئابووری ئەلمانیا»‪ ،‬ژیانی جوویه‌کان بەرەو ئاوارەیی هەنگاوی نا‪ ،‬لە‬ ‫سەر بنەمای ئەو یاسایەش‪ ،‬كەنیسەی «پرۆتێستان» دەستی پێكرد‬ ‫بە دەركردنی ئەو قەشانە كە باوك و باپیرانیان لە سەر ئایینی جوو‬ ‫بوونە‪.‬‬ ‫كاری بە زۆر بە بێ بوونی حەقدەست و پابەندكردنی جوویه‌کان‬ ‫بە دانانی ئەستێرەی زەرد لە سەر جلوبەرگیان نەموونەی بەرچاوی‬ ‫ئەو جۆرە دژایەتی و رەگەزپەرستییە بوو‪ .‬دوایین چاالكی و كردەوەی‬ ‫نازییەكان بریتی بوو لە دەركردنی جوویه‌کان لە ئەلمانیا و ناردنیان‬ ‫بۆ رۆژهەاڵتی ئەوروپا و كوشتنیان بە شێوەی سیستێماتیك‪ ،‬ئەو‬ ‫پرۆسەیەش لە ساڵی (‪ )1941‬دەستی پێكرد‪.‬‬ ‫تا بەرلە دەستپێكردنی جەنگی جیهانی یەكەم‪ ،‬چارەسەری بابەتی‬ ‫جوویەكان لە الیەن نازییەكانی ئەلمانیا بریتی بوو لە دەركردنیان لەو‬ ‫واڵتە‪ ،‬بەاڵم دوای جەنگی جیهانی یەكەم و داگیر كردنی پۆڵەندا‪،‬‬ ‫نازییەكان رووبەرووی ژمارەیەكی بەرچاو لە جوویەكان بوونەوە كە‬ ‫لەو واڵتە نیشتەجێ بووبوون و دوای بەردەوام بوونی جەنگ و داگیر‬ ‫كردنی واڵتانی دیكە‪ ،‬بابەتەكە بە هەمان شێوە بوو واڵتانی ئەوروپی‬ ‫ژمارەیەكی بەرچاو لە جوویەكانیان لەخۆ گرتبوو و بەو شێوەیەش‬ ‫بابەتی جوو لە بابەتێكی پەیوەندیدار بە ئەلمانیا دەرچوو و بوو بە‬ ‫بابەتێكی ئەوروپی‪.‬‬ ‫لە كانوونی دووەمی (‪ )1942‬سركردەكانی ئەلمانیا بۆ دۆزینەوەی‬ ‫چارسەرێك بۆ ئەو بابەتە كۆبوونەوە و لە كۆبوونەوەكەدا چونكە‬ ‫دەركردنی جوویه‌کان لە ئەوروپا و ناردنیان بۆ وەاڵتێكی دیكە‬ ‫جێبەجێ نەدەكرا‪ ،‬بۆیە لە كۆتایی بڕیار بە بردنیان بۆ بنكەكانی كاری‬ ‫بە زۆر و لە ناوبردنیان لە رێگای ئەو كارانە دا و هەروەها ناردنیان‬ ‫بۆ كارگەكانی مەرگ (ژووری گاز و كورەكانی مرۆڤ سۆزی) بە پێی‬ ‫دوایین پێشكەوتنەكانی تەكنیكی ئەو سەردەمە‪.‬‬ ‫بە پێی بڕیارەكانی ك��ۆب��وون��ەوەی «وان��اس��ی» س��ال (‪)1942‬‬ ‫سركردەكانی نازی بڕیاریاندا بە كوشتنی (‪ )11‬ملیۆن جووی دانیشتووی‬ ‫ئەوروپا»‪ .‬تا بەر لە شكستی نازییەكان لە ستالینگراد و كۆتایی هاتن‬ ‫بە جەنگ‪ ،‬نیوەی (‪)11‬ی ملیۆن جووی دانیشتووی ئەوروپا كوژران‪.‬‬ ‫رەگەزپەرستی مەسیحی لە سەدەكانی ناوەراست پەرەی سەند‪ ،‬بەاڵم‬

‫‪50 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئەگەر كۆمەڵكوژی جوویەكان بە شەش‬ ‫ملیۆن كەس مەزەندە بكرێت‪ ،‬كەواتە‬ ‫لە (‪ )9‬ملیۆن جووی ئەوروپی لە‬ ‫هەر سێ كەس‪ ،‬دوو كەس لە رێگای‬ ‫ئەلمانییەكان كوژراون‬

‫لە سەردەمی حكومەتی نازییەكان لە ئەلمانیا گەیشتە ئەوپەڕی خۆی‪.‬‬ ‫لیرەدایە كە وشەیەك بە ناونیشانی هۆلۆکۆست مانا و ناوەرۆكی خۆی‬ ‫لە مێژووی ئیسرائیل نیشان دەدات و پێویستە بە كورتی ئاماژەی‬ ‫پێبكرێت‪.‬‬ ‫هۆلۆکۆست‬ ‫هۆلۆکۆست بریتییە لە ئازار‪ ،‬ئەشكەنجە كردن و كوشتنی نزیكەی‬ ‫(‪ )6‬ملیۆن جوو بە شێوەیەكی رێكخراو و بە پاڵپشتی حكومەتی نازی‬ ‫ئەلمانیا‪ .‬وشەی هۆلۆکۆست وشەیەكی یۆنانییە بە مانای «قوربانی‬ ‫كردنە بە ئاگر»‪ .‬نازییەكان كە لە كانوونی دووەمی (‪ )1933‬گەیشتنە‬ ‫دەسەاڵت لە سەر ئەو باوەڕە بوون كە رەگەزی سەرەكیین بۆ نەموونە‬ ‫جوویه‌کانی ئەلمانیا لە رووی رەگەزییەوە لەوان لە خوارترن‪ ،‬بۆیە‬ ‫بوونیان هەرشەییەكە لە سەر یەكگرتوویی ئەلمانییەكان و پێویستە‬ ‫لەناو ببردرێن‪ ،‬بۆیە ئەو بیرۆكەیە لە چوارچێوەی تیۆرییەوە گەیشتە‬ ‫چوارچێوەیەكی پراكتیكی و دوای ئەوەش وشەی هۆلۆکۆست وەكو‬ ‫چوارچێوەیەك بۆ بە پراكتیك كردنی ئەو تیۆرە دەستنیشان دەكرێت‪.‬‬ ‫لەو سەردەمەدا تەنیا جوویه‌کان نەچوونە چوارچێوەی وشەیەك‬ ‫بەناونیشانی هۆلۆکۆست‪ ،‬بەڵكوو ئەفسەرانی نازی كاریان لە سەر‬ ‫گرۆپگەلی دیكە وەك كەمئەندامان و ژماریەك لە ئەتنیكەكانی‬ ‫ئێسالڤ(پۆڵەندی‪ ،‬روسی و‪...‬هتد) ئەنجامدا و وشەی هۆلۆکۆست لە‬ ‫سەر ئەوانیش پەسەند دەكرێت و هۆكاری سەرەكی ئەوەش دەگەڕێتەوە‬ ‫بۆ هەمان بیرۆكەی خواروو بوونی رەگەزەكەیان‪ .‬سەرەڕای ئەوەش‪،‬‬ ‫كۆمۆنیستەكان و نێربازەكان و‪...‬هتد چوونە ژێر كاریگەری ئەو‬ ‫بیرۆكەیە و لەو پێناوەدا لەناو بردران‪.‬‬ ‫لە ساڵی (‪ )1933‬نزیكەی (‪ )9‬ملیۆن جوو و بە پێی هەندێك‬ ‫ئاماری دیكە نزیكەی (‪ )11‬ملیۆن جوو لە واڵتانی ئەوروپی دەژیان‬ ‫و زۆربەی ئەو جووانەش لەو واڵتانەدا دەژیان كە لە الیەن ئەلمانیای‬ ‫نازی داگیر كرابوون‪ ،‬ئەگەر كۆمەڵكوژی ئەو جوویەكان بە شەش ملیۆن‬ ‫كەس مەزەندە بكرێت‪ ،‬كەواتە لە (‪ )9‬ملیۆن جووی ئەوروپی لە هەر‬ ‫سێ كەس‪ ،‬دوو كەس لە رێگای ئەلمانییەكان كوژراون‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ژمارەیەكی بەرچاو لە جوویه‌کان لە سەردەمی ئەلمانیا نازی كوژران‪،‬‬ ‫بەاڵم نابێت ئەوەش لە بیر بكەین كە بە هەزاران كەسی كەمەئەندام‬ ‫كە ئەلمانیش بوون‪ ،‬لە ژێر كاریگەری بیرۆكەیەك بەناوی «كوشتن لە‬ ‫رووی دڵسۆزییەوە» لەناو چوون‪.‬‬ ‫ئەوە بە كورتی ئاماژەیەك بوو بۆ دژایەتییەكان بەرامبەر بە جوویه‌کان‬

‫‪51‬‬

‫و ئاكامەكانی ئەو دژایەتییانە‪ .‬بەاڵم بەر لەوەی بچینە سەر بابەتی‬ ‫دژایەتییەكان دوای دروستبوونی واڵتێك بە ناوی ئیسرائیل‪ .‬دەبێت‬ ‫گرنگی بە بابەتێكی دیكەش بدەین‪ ،‬ئەویش ئەوەییە كە سەرە ڕای‬ ‫دژایەتی مەسیحییە توندرەوەكان بەرامبەر بە جوویه‌کان‪ ،‬دژایەتی لە‬ ‫الیەن هەندێك لە ئیسالمییەكان بەرامبەر بە جوویه‌کان بووە و هەییە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو دژایەتیانە ناگاتە ئەو رادەیەی كە مەسیحییەكان هەیانبوو‪،‬‬ ‫یاخود دەتوانین ئاماژە بكەین كە بە شێوازێكی دیكە بووە‪ .‬تا بەر لە‬ ‫هۆلۆکۆست و لەناوچوونی نزیكەی (‪ )6‬ملیۆن جوو نەفرەت و دژایەتی‬ ‫مەسیحییەكان بەرامبەر بە جوو لە ئاستێكی بەرفراواندا بوو‪ ،‬بەاڵم دوای‬ ‫ئەو رووداوە و دروست بوونی واڵتی ئیسرائیل و بە هاتنی ئەو واڵتە بۆ‬ ‫ناو گەمە سیاسییەكان‪ ،‬ئەو دژایەتییە رووی لە كەمبوونەوە كردووە‪.‬‬ ‫بەاڵم نەفرەت و دژایەتی واڵتانی ئیسالمی تابەرلە دروستبوونی واڵتی‬ ‫ئیسرائیل لە ئاستێكی الواز بوو و نەگەیشتبووە ئاستێكی بەرفراوان‪،‬‬ ‫یاخود هێشتا لێكترازانەكان لە پانتاییەكی بەرفراوان نەهاتبوونە دی‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای دروستبوونی ئیسرائیل و داگیر كردنی واڵتێكی عەرەبی و‬ ‫ئیسالمی بە ناونیشانی فەلەستینەوە دژایەتی و نەفرەتی ئیسالمییەكان‬ ‫رووی لە زیاد بوون كرد‪ ،‬ئەوەش لە بەشی خۆی ئاماژەی پێدەدرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم بەرلەوە بە كورتی ئاماژە بە چەند نەموونەی مێژوویی لە دژایەتی‬ ‫بەرامبەر بە جوویه‌کان لە واڵتە ئیسالمییەكان دەدەین‪.‬‬ ‫لە واڵتانی ئیسالمی بە گشتی جوویه‌کان وەك «ئەهلی كتێب»‬ ‫دەناسرێن و ناچار بە پێدانی جزیە دەبن‪ .‬بەاڵم لە هەمان كاتیشدا چەند‬ ‫نەموونەیەك لە درێژایی مێژوویی سەبارەت بە سوكایەتی كردن و الواز‬ ‫كردنی جوویه‌کان بوونی هەیە‪ ،‬لە سەدەكانی ناوەڕاستدا جوویه‌کان‬ ‫لە بەغدا ناچار بوون جلوبەرگی تایبەتی لەبەر بكەن بۆ ئەوەی‬ ‫بناسرێنەوە‪« .‬لئۆن پۆلیكاو» و «والتێر لێكۆ» دوو مێژوونووسی‬ ‫ناودار لەو بوارەدا لێكۆڵینەوەی زۆریان ئەنجام داوە و لە سەر ئەو‬ ‫بڕوایەن‪« ،‬ئاسەوار گەلی بەرچاو لە دژایەتی بەرامبەر بە جوو لە‬ ‫هەندێك لە كتێبە ئیسالمییەكان دەبینرێت»‪.‬‬ ‫لە ساڵی (‪)1066‬ی زایینی گرۆپێكی توندرەوی موسڵمان لە‬ ‫شاری گرانادا لە ئیسپانیا هێرشیان كردە سەر كۆشكی پادشایی و‬ ‫«یوسێف بن نغربلە» وەزیری جووی ئەو كۆشكە و رێبەری كۆمەڵەی‬ ‫جوویه‌کانیان گرانادایان كوشت و داوتر كۆمەڵەی جوویه‌کانی گرانادایان‬ ‫كە نزیكەی (‪ )4000‬كەس بوون بە دەستی ئەو گرۆپە كوژران‪.‬‬ ‫لە ساڵی (‪)1306‬ی هەتاوی‪ ،‬محەمەد بەیگی ئێعتمادۆلە دەسەاڵتداری‬ ‫ئێسفەهان‪ ،‬پەیامێكی ئاراستەی جوویه‌کانی ئەو شارە كرد كە بۆ‬ ‫ماوەی یەك رۆژ كاتیان هەیە كە یان بێنە سەر ئایینی ئیسالم یاخود‬ ‫د ئەو شارە جێ بهێلن‪.‬ئەوە تەنیا چەند نەموونەیەك لە دژایەتی‬ ‫بەرامبەر بە جوویه‌کان لە واڵتە ئیسالمییەكانە‪ .‬ئەو دژایەتییانە بەرلە‬ ‫دروستبوونی واڵتێك بە ناونیشانی ئیسرائیل بەو شێوەیە روویان داوە‪،‬‬ ‫بەاڵم دوای دروستبوونی واڵتی ئیسرائیل ئەو دژایەتی و نەفرەتە لە‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ساڵی (‪ )1942‬سركردەكانی نازی‬ ‫بڕیاریاندا بە كوشتنی (‪ )11‬ملیۆن‬ ‫جووی دانیشتووی ئەوروپا‬

‫واڵتە ئیسالمییەكان رووی لە زیادبوون كردووە‪.‬‬ ‫دروست بوونی واڵتی ئیسرائیل و روانگەكان بەرامبەر بە ئەوان‪:‬‬ ‫ئیسرائیل بە واڵتێك لە باشووری رۆژئ��اوای ئاسیا و لە ناوچەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و بە پایتەختی ئۆرشەلیم كە لە باكوورەوە لەگەڵ‬ ‫لوبنان‪ ،‬لە باكووری رۆژه��ەاڵت لەگەڵ سوریا‪ ،‬لە رۆژئ��اواوە لەگەڵ‬ ‫ئۆردەن و لە باشووری رۆژئاوا لەگەڵ میسر سنووری هەیە‪.‬‬ ‫لە (‪)29‬ی نۆڤێمبەری (‪ )1947‬لە ئاكامی ب��ڕی��اری نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان سەبارەت بە دابەش كردنی فەلەستین بە دوو واڵتی‬ ‫ئیسرائیل و فەلەستین و بەڕێوەبردنی شاری ئۆرشلیم بە شێوەی‬ ‫نێودەوڵەتی و لە هەمانكاتدا رەزامەندی ئیسرائییلەكان و ناڕەزایەتی‬ ‫فەلەستین و واڵتە عەرەبییەكان وایكرد شەڕێك لە نێوان ئیسرائیل و‬ ‫عەرەبەكان بێتە ئاراوە و لە كۆتاییدا لە ‪ 14‬ی مەی ‪ 1948‬دا واڵتی‬ ‫ئیسرائیل لە رێگای دەرچوونی راگەیەندراوی سەربەخۆیی راگەیاند‪.‬‬ ‫ئەو واڵتە ئێستا پەیوەندی دیپلۆماتیكی لەگەڵ زیاتر لە (‪ )157‬واڵتی‬ ‫جیهان هەیە‪.‬‬

‫ئیسرائیل بە واڵتێكی پێشكەوتوو لە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫دێتە هەژمار كە لە سەردەمی بنیادنانی لە ساڵی ‪ 1948‬تا ئێستا‬ ‫لە قۆناغی پێشكەوتن دایە‪ ،‬پێشكەوتنەكانی ئەو واڵتە لە سەرجەم‬ ‫بوارەكانیدا لەبەرچاون‪ ،‬ئەو واڵتە توانیویەتی خۆی وەكو زڵهێزێك‬ ‫لە ئاستی جیهانی پێناسە بكات و خاوەن لۆبی زۆر بەهێز لە واڵتی‬ ‫ئەمەریكایە و بوونی ئەو لۆبییانە و توانایی دارایی ئەوان وایكردووە‪،‬‬ ‫پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل یەكێك لە ستراتیجییەكانی ئەمەریكا لە‬ ‫ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بێت‪.‬‬ ‫بوونی لۆبی بەهێزی ئیسرائیلی و چاالكییەكانی ئەو لۆبییە لە ئاستی‬ ‫جیهانی وایكردووە‪ ،‬لە واڵتە ئەوروپییەكان و هەروەها لە ئەمەریكا‬ ‫دژایەتی و نەفرەت بەرامبەر بە جوویه‌کان رووی لە كەمبوونەوە بكات‪.‬‬ ‫ئەو نەفرەت و دژایەتییە بەرامبەر بە جوو ئێستا لە واڵتە ئەوروپییەكان‬ ‫وەكو رەگەزپەرستی دێتە هەژمار و بە تاوانێك دادەندرێت و تاوانبار‬ ‫سزا دەدرێت‪.‬‬ ‫وەكو ئاماژەی پێدرا‪ ،‬لە ئەوروپا بە تایبەتی ئەوروپای سەدەكانی‬ ‫ناوەڕاست‪ ،‬دژایەتیەكی بەرچاو بەرامبەر بە جوویه‌کان بوونی هەبووە‪،‬‬ ‫جوویه‌کان وەك كەمایەتییەك لە واڵتانی ئەوروپا ستەمی زۆریان ئاراستە‬

‫‪52 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیلی دوای هۆلۆکۆست‬ ‫دەكرا‪ ،‬ئەگەر نەخۆشییەك لەو واڵتێك پەرەی سەندبا‪ ،‬جوویه‌کان وەك‬ ‫هۆكاری ئەو نەخۆشییە دەستنیشان دەكران‪ ،‬یاخود سەرەڕای ئەوەی‬ ‫جوویه‌کان وەك بكوژانی مەسیح دەناسران و هەندێك لە رێبەرانی واڵتە‬ ‫ئەوروپییەكان یاخود كاسۆلیكە توندڕەوەكان و قەشەكان ئەگەر لە‬ ‫تواناییان دابا جوویه‌کانیان لە واڵتەكانیان دەردەكرد‪.‬‬ ‫ئێستا دژایەتی كردن بەرامبەر بە جوویه‌کان بە جۆرێك وەكو‬ ‫رەگەزپەرستی دێتە هەژمار و ئەگەر كەسێك لە ئەوروپا هۆلۆکۆست‬ ‫رەت بكاتەوە‪ ،‬ئەوە نیشانەی دژایەتی كردنە بەرامبەر بە جوویه‌کان‬ ‫و وەكوە رەگەز پەرستی دێتە هژەمار‪ ،‬ئەو دەسكەوتەش لە ئاكامی‬ ‫تواناییەكانی ئیسرائیل لە دروست كردنی پەێوەندی لەگەڵ واڵتانی‬ ‫رۆژئ��اوای��ی و بە هێزبوونی لۆبی ئیسرائیلی لە واڵت��ە ئەوروپی و‬ ‫ئەمەریكییەكان هاتووتە ئاراوە‪.‬‬ ‫رەگەزپەرستی لە رۆژئ��اوا تاوانە‪ ،‬بۆییە كەس ناتوانێت لە سەر‬ ‫بنەمای بوونی ئازادی رادەربڕین لە رۆژئاوا بۆ نمونە بەڵێت‪ ،‬سپی‬

‫‪53‬‬

‫پێست لە سەرووی رەش پێستە یان خود دژایەتی بەرامبەر بە جوو‬ ‫بكات یان هۆلۆکۆست رت بكاتەوە‪ ،‬ئەوانە بە تاوان هەژمار دەكرێن‪.‬‬ ‫بۆیە ئەو بابەتە تا رادەیەكی بەرچاو لە ئەوروپا و ئەمەریكا رووی‬ ‫لە كەمبوونەوە كردووە‪ ،‬بەاڵم بە پێچەوانەوە لە واڵتە ئیسالمییەكان‬ ‫بیركردنەوە بەرامبەر بە ئیسرائیل شێوازێك و نمونەیەك لە داگیركاری‬ ‫دێنێتە بەرچاو و روانگەی زۆرینەی موسڵمانەكان لە سەر ئەوەییە كە‬ ‫جوویه‌کان واڵتێكی ئیسالمییان داگیر كردووە و بەو شێوەیە دێنە بەر‬ ‫روانگەیەكی نەفرەت ئامێز‪.‬‬ ‫دژایەتی كردن بەرامبەر بە جوویه‌کان بەر لەوەی بابەتێكی سیاسی‬ ‫بێت‪ ،‬بابەتێكی ئایینیە‪ ،‬بە شێوەیەك بەر لە هەر شتێك مەسیحییەكان‪،‬‬ ‫جوویه‌کان بە بكوژی مەسیح دێننە هەژمار و ئەو دژایەتییە دەگاتە ئەو‬ ‫رادەیەیەی كە دەگوترێت‪ ،‬جوویه‌کان خوایان كوشتووە‪.‬‬ ‫هەر چەندە لە رووی مێژووییەوە دژایەتی بەرامبەر بە جوویه‌کان‬ ‫لە روانگەی ئیسالمییەوە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئایین ئیسالم‪،‬‬ ‫بە شێوەیەك كە موسڵمانەكان لە سەر ئەو بڕوایەن بە هاتنی‬ ‫پێغەمبەری ئیسالم و ئایینی ئیسالم ئیتر ئایینەكانی دیكە كۆتاییان‬ ‫پێدێت و پێویستە الیەنگرانی ئەو ئایینانە لەوانیش بگرە جوویه‌کان و‬ ‫مەسیحییەكان و‪...‬هتد بێنە سەر ئایینی ئیسالم‪ ،‬بەاڵم لە بنەڕەتەوە‬ ‫كێشەی سەرەكی نێوان جوویه‌کان و ئیسالمییەكان و دروست بوونی‬ ‫دژایەتی بەرامبەر بە ئەوان لەوانەیە بگەڕێتەوە بۆ دروست بوونی‬ ‫دەوڵەتێكی ئیسرائیلی لە ناو جەرگەی جیهانی ئیسالم كە هەمان‬ ‫فەلەستین بێت‪ .‬هەر چەندە پاساوی جوویه‌کان لەو رووەوە جێگای‬ ‫گرنگیدانە كە ئەو ناوچەیە لە سەردەمێك لە سەردەمەكان شوێنگەی‬ ‫جوویه‌کان بووە و یەعقوبی پێغەمبەر كە نازناوی ئیسرائیلی هەیە‬ ‫لەو شوێنە پێغەمبەری كردووە و تەنانەت عیسای مەسیح پێغەمبەری‬ ‫ئایینی مەسیحیش لەو ناوچەییە لەدایك بووە‪ ،‬بەاڵم ئەوە ناتوانێت ئەو‬ ‫دژایەتی و نەفرەتەی كە تاكێكی موسڵمان لە ناخی دڵیەوە بەرامبەر‬ ‫بە جووە هەیەتی كەمڕەنگ بكاتەوە یان لە ناوی ببات‪ ،‬هەر چەندە‬ ‫كۆمەڵێك كەس بە هیچ شێوەیەك گرنگی بەو بابەتە نادەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە بەرامبەردا كەسانێكیش هەن كە بەرامبەر بەو بابەتە نیگەران بن‬ ‫یاخود نەفرەت و دژاتیەتیان هەبێت‪ .‬ئەوەش لە نمونەی وتەی «بەشار‬ ‫ئەسەد» دەردەكەوێت كە گوتویەتی‪« :‬هەر نەوەیەك لە عەرەبەكان‬ ‫زیاتر لە نەوەی رابردوو نەفرەتی لە ئیسرائیل هەیە»‪ .‬هەر چەندە ئەو‬ ‫بیرۆكەیە دەتوانێت راستیش نەبێت‪.‬‬ ‫لە سەرەتاوە لێكترازانێك لە نێوان موسڵمانەكان و جوویه‌کانی‬ ‫دانیشتووی واڵتە ئیسالمییەكان بوونی هەبووە‪ ،‬بەاڵم بە درێژایی مێژوو‬ ‫ئەو لێكترازانانە نەگەیشتووتە ئاستێكی بەرفراوان‪،‬بەاڵم دروست بوونی‬ ‫واڵتێك بە ناوی ئیسرائیل لە ناو جەرگەی واڵتێكی عەرەبی وئیسالمیدا‬ ‫ئویش لە فەلەستین و هاوسنوور لەگەڵ چەندین واڵتی گرنگی دیكەی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬خۆی لە خۆیدا لە روانگەی واڵت��ە ئیسالمییەكان وەكو‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫وشەی هۆلۆکۆست وشەیەكی‬ ‫یۆنانییە بە مانای «قوربانی‬ ‫كردن بە ئاگر»‬

‫هەرەشەیەك بۆ سەر ناوچە لە قەلەم دراوە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی بابەتێك‬ ‫بە ناونیشانی «دروستبوونی واڵتی ئیسرائیل» بە بابەتی «داگیر كردنی‬ ‫واڵتی فەلەستین» ناوزەد كرا و لەو كاتەوە تاكو ئێستا كۆمەڵێك‬ ‫ناكۆكی و جەنگی لێكەوتووتەوە كە دوایین نمونەی ئەو بابەتەش لە‬ ‫هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر كەشتییەكانی ئاشتی رەنگدەداتەوە‪.‬‬ ‫دژایەتی كردن لەگەڵ بوونی جوو لە الیەك بە مەترسییەك بۆ‬ ‫سەر ئیسرائیل دێتە هەژمار و لە الیەكی دیكە بووە هۆی بەهێزبوونی‬ ‫پێگەی ئیسرائیل و لۆبی ئیسرائیلی لە سیاسەتی دەرەكی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫بە شێوەیەك كە دەبینین ترسی جوو لە هەرەشەكانی واڵتە عەرەبی‬ ‫و ئێسالمییەكان بووە بە هەنگاوێك بۆ ئەوەی ئیسرائیل لە ئاستی‬ ‫جیهانیدا لە ئەمەریكا نزیك بێت و دروستبوونی هاوپەیمانییەكی بەهێز‬ ‫لە نێوان ئەو دوو واڵتە وایكردووە كە بە شێوەی راستەوخۆ یان‬ ‫ناراستەوخۆ یەكێك لە ئامانج و ستراتیژییەكانی سەرەكی ئەمەریكا‬ ‫لە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل بێت‪.‬‬ ‫كاتێك كە ئاماژە بە پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل وەكو یەكێك لە‬ ‫ستراتیژییەكانی ئەمەریكا لە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەدرێت‪،‬‬ ‫نیشانەی توانایی لۆبی ئیسرائیلی و بەهێز بوونی پێگەی ئەو لۆبییەیە‬

‫كە هەموو هەوڵی خۆی دەخاتە گەڕ بۆ ئەوەی بەرژەوەندییەكانی‬ ‫ئیسرائیل لە واڵتە جیاوازەكانی جیهان مسۆگەر بكات‪ .‬بۆیە پەیدابوونی‬ ‫چەمكێك بە ناوی «پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل» لە ئاكامی ئەو‬ ‫تواناییە هاتووتە ئاراوە‪ ،‬ئەویش دوای بوونی بابەتێك بە ناوی مەترسی‬ ‫لە الیەن واڵتە ئیسالمی و عەرەبییەكان بەرامبەر بە ئیسرائیل و ئەوەش‬ ‫بە شێوازێك رەنگدانەوەی بووە كە بۆ نمونە سەرۆك كۆماری ئێران‬ ‫«مەحمود ئەحمەدی نەژاد» زۆر بە راشكاوانە نەفرەتی خۆی بەرامبەر‬ ‫بە ئیسرائیل دەردەبڕێت و تەنانەت هەرشەی لەناوبردنی ئەو واڵتە‬ ‫دەكات و زۆر بە نەرمی رووداوێك وەكو هۆلۆکۆست رەت دەكاتەوە‪.‬‬ ‫دەتوانین بڵێن‪ ،‬رووداوی هۆلۆکۆست یەكێك لە هۆكارەكانی سەرەكی‬ ‫ترسی ئیسرائیل لە داهاتوویەتی‪ ،‬بە شێوەیەك كە بەرامبەر بە هەر‬ ‫چەشنە هەرەشەیەك‪ ،‬دژك��ردەوەی دەبێت و ترسی خۆی لە ئاستی‬ ‫جیهانی دەردەبڕێت‪ ،‬بۆ نمونە ترسی ئەو واڵتە لە ئێران كە دوای هاتنە‬ ‫سەر كاری «مەحمود ئەحمەدی نەژاد» و هەرەشەی «پاك كردنی‬ ‫نەخشەی ئیسرائیل لە گۆی زەوی» ئەو ترسە بەرامبەر بە ئێران بە‬ ‫شێوەیەكی بەرچاو رووی لە زیادبوون كردووە و دژایەتیەكانی نێوان‬ ‫ئەو دوو واڵتە گەیشتووتە ئەوپەڕی خۆیەوە لە سەردەمی دامەزراندنی‬

‫‪54 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫بەر لە هۆلۆکۆست و لەناوچوونی‬ ‫نزیكەی (‪ )6‬ملیۆن جوو نەفرەت و‬ ‫دژایەتی مەسیحییەكان بەرامبەر بە‬ ‫جوو لە ئاستێكی بەرفراواندا بوو‬ ‫واڵتی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫بابەتێك لە نەفرەت و دژایەتی و هەوڵی جوویه‌کان بۆ خۆپاراستنیان‬ ‫لەو هەرەشانەی كە بوونیان هەیە‪ ،‬ئاماژەی پێدرا‪ ،‬بەاڵم لە بەرامبەردا‬ ‫بابەتێكی سەرەكی كە دژایەتی بەرامبەر بە جوویه‌کان و ئیسرائیلییەكان‬ ‫زیاتر نیشان دەدات‪ ،‬بوونی ئەو ناكۆكی و كێشانەییە كە لە نێوان‬ ‫ئیسرائیلییەكان و فەلەستیینییەكان بوونی هەیە و جاری وایە دەگاتە‬ ‫ئاستی شەڕ و پێكدادان‪ .‬بۆ نەموونە جەنگی ئیسرائیل و لوبنان و‬ ‫باڵوبوونەوەی وێنەكانی ئەوشەڕە لە ئاستێكی بەرفراوان‪ ،‬زیاتر لە هەر‬ ‫شتێك دەبێتە هۆی زۆربوونی نەفرەت و دژایەتی بەرامبەر بە جوویه‌کان‪،‬‬ ‫ئەوەش دەتوانێت كاریگەرییەكی ئەرێنی لە سەر رای گشتی جیهانی‬ ‫هەبێت‪ ،‬بە شێوەیەك كە كاتێك كە كەشتییەكانی ئاشتی لە الیەن‬ ‫واڵتانی جیهان و لە پێناو نەمانی گەمارۆكان لە سەر كەرتی غەزە بە‬ ‫ئامادەبوونی كەسایەتییەكانی ئاشتیخوازی جیهانی بەرەو غەزە دەچن‬ ‫و دواتر لە الیەن هێزەكانی ئیسرائیلی دەستیان بە سەردا دەگیرێت‪،‬‬ ‫ئەوە خۆی لە خۆیدا دەتوانێت هاندەرێك بێت بۆ ورووژاندنی هەستی‬ ‫رای گشتی جیهانی بەرامبەر بەو رووداوانە‪ .‬ئەوەش هۆكارێكە بۆ ئەوەی‬ ‫بڵێین كە لە بنەڕەتی ترین هۆكارەكانی جەنگ‪ ،‬دروست بوونی نەفرەتە‪،‬‬ ‫چ جەنگێك لە نێوان دوو واڵت بێت و چ جەنگێك لە ئاستی واڵتێك‬ ‫وەكو ئیسرائیل كە خۆی لە خۆیدا نارەزایی كۆمەڵێك واڵتی لە پشتە‬ ‫بە تایبەتی واڵتە ئیسالمییەكان‪.‬‬ ‫لە بەرامبەردا هەوڵێكی زۆر بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە لە ئاستی‬ ‫جیهانی دەدرێت‪ ،‬بەاڵم گرنگ ئەوەیە كە بڵێن ئەگەر بێت و كێشەی‬ ‫نێوان ئیسرائیل و فەلەستینیش چارەسەر بكرێت‪ ،‬ئەو نەفرەت و‬ ‫دژایەتییە بەرامبەر بە جوویه‌کان لە ناو ناچێت و بە بەردەوامی بوونی‬ ‫دەبێت‪ ،‬واتە دەكرێت لە رێگای بە كار هێنانی هێز وا لە تاكێك بكەیت‬ ‫كە دژایەتی خۆی نیشان نەدات‪ ،‬هەمان شتێك كە لە رۆژئاوا دەكرێت‬ ‫و دژایەتی بەرامبەر بە جوویه‌کان بە تاوان دەناسرێت‪ ،‬بەاڵم ناكرێت بە‬ ‫گشتی بڵێین ئەو شتە بە تەواوی لەناو دەچێت‪ ،‬هەر وەكو چون ئێستا‬ ‫هەندێك كەس لە واڵتە رۆژئاواییەكان دژ بە جوویه‌کانن‪ ،‬نمونەی هەر‬ ‫دیاری ئەوانیش «میل گیبسۆن» سینەماكاری ناوداری هۆلیوودی بە‬ ‫رەگەز ئۆسترالییە‪ .‬لە كۆتایی ئەو بابەتەدا دەتوانین بڵێن یەكێك لە‬ ‫بابەتە سەرەكییەكان لە دژایەتی بەرامبەر بە جوویه‌کان كە زیاتر لە‬ ‫الیەن ئیسالمییەكانەوە گرنگی پێدەدرێت‪ ،‬بوونی واڵتێكە بە ناونیشانی‬ ‫ئیسرائیل و بە داگیركەر دێتە هەژمار‪ ،‬بەاڵم نابێت گرنگی بەو بابەتە‬

‫‪55‬‬

‫لە بیر بكەین كە یەكێك لە هۆكارەكانی سەرەكی كە وایكردووە‪،‬‬ ‫ئیسرائیل بێتە ئاراوە‪ ،‬بوونی ئەو ئازار و سەختیانە بووە كە بەرامبەر‬ ‫بە جوویه‌کان بوونی هەبووە‪ ،‬چ لە الیەن مەسیحییەكان بوو بێت یان‬ ‫ئیسالمییەكان و‪...‬هتد‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‬ ‫‪ -1‬تاریخچە پیدایش قوم یهود در سرزمین اسرائیل‪ ،‬مركز نشر‬ ‫اعتفادات‪www.eteghadat.com ،‬‬ ‫‪ -2‬شیرازی‪ ،‬سید محمد‪ ،‬دنیا و یهود‪ ،‬چاپ فروغ دانش‪ ،‬انتشارات‬ ‫امین‪ ،‬ێ ‪.3‬‬ ‫‪ -3‬ت��اری��خ پ��ی��دای��ش اس��رائ��ی��ل‪ ،‬ش��رق��ی��ان‪www. ،1383 ،‬‬ ‫‪sharghian.com‬‬ ‫‪ -4‬یهودی ستیزی‪ ،‬ویكی پدیا‪ ،‬فارسی‪http://fa.wikipedia. ،‬‬ ‫‪ /org/wiki‬یهودی ستیزی_(تاریخچه)‬ ‫‪ -5‬مێاحبە داریوش سجادی با ێادق زیباكالم و عباس سلیمی نمین‬ ‫ڵیرامون واقعە هلوكاست و نقش اسرائیل در خاورمیانە‪ ،‬تلویزیون هما‪،‬‬ ‫خبرنامە گویا‪ 3 ،‬اردیبهشت ‪1385‬‬ ‫‪ -6‬هلوكاست؛ بزرگترین سالح تبلیغی نڤام سلگه‪ ،‬گرو اینترنتی‬ ‫مشكان‪http://www.moshkan.com ،‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئا‪ :‬زەردەشت عەبدواڵ‬ ‫‪sheyan_2005@yahoo.com‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫تا چه‌ند جوویەكان دەناسین؟‬ ‫ئه‌و خااڵنه‌ی له‌باره‌ی جوو و‬

‫‪56 Israel-Kurd‬‬ ‫‪‌22‬بێ‪NO:‬بیزانین‬ ‫‪ Aug‬ده‬ ‫‪‌2011‬هودی‬ ‫ئایینی یه‬

‫بۆشایی ناسینی نەتەوە یان كلتور یان فەرهەنگ و ئاینێكی جیاواز دەبێتە‬ ‫هۆی بێ متمانەیی بەرامبەر بە كەسەكان‪ .‬بێ متمانەییەكی واش بەش بە‬ ‫حاڵی خۆی رێگەخۆشكەرە بۆ زیاتربوونی رق و دووركەوتنەوە لە نەتەوەكانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫هەموومان بەرامبەر بە هەندێ شت كە لەبارەیانەوە ناسینمان كەمە‬ ‫پێشدادوەری دەكەین‪ .‬زەینی مرۆڤ پڕە لە ئەفسانە و خەیاڵ و دەنگۆی‬ ‫جۆراوجۆر كە بە درێژایی ژیانی دەیبیستێت‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئاینەكانی تر تا چ رادەیەك جوو دەناسێت؟ لە الیەكی ترەوە‬ ‫كەسێكی جوو تا چ رادەیەك لە نەتەوە و ئاینەكانی تر گەیشتووە؟ لەم‬ ‫دێڕانەدا هەوڵمان داوە خوێنەران لەگەڵ جوودا ئاشنا بكەینەوە‪ ،‬فەرهەنگ‬ ‫و شێوازی ژیانی جوو شرۆڤە بكەین‪ .‬چونكە ناسینی یەكتر بە تێگەیشتنی‬ ‫بەرامبەر دەبێتە هۆی لێك تێگەیشتنی هاوبەش و زیاتر‪.‬‬ ‫جوویەكان بڕوایان بە چی هەیە؟‬ ‫جوویەكان‪ ،‬بەنی ئیسراییل یان كەلیمیەكان شوێنكەوتوانی ئاینی جوو و‬ ‫(تەورات)ن كە لە (مووسا)وە پێیان گەیشتووە‪ .‬ئاینی جوو وەك ئاینەكانی‬ ‫تر كۆمەڵێك بیر وباوەڕی لە خۆ گرتووە هەرچەند پابەندی بەم بیر وباوەڕانە‬ ‫مەرجی جوو بوون نیە‪.‬‬ ‫ئاینی جوو سێ بنەما و ئاراستەی سەرەكی هەیە‪:‬‬ ‫‪ -1‬خوڵقێنەری جیهان‪.‬‬ ‫‪ -2‬بە تاقانەدانانی خوا و پەیمان لەگەڵیدا‪.‬‬ ‫‪ -3‬تەورات كە فەلسەفەی جووی تیا هاتووە‪.‬‬ ‫مووسا كوڕی میمۆن فەیلەسوفی جوو لە سەدەی دوانزەی زاینی كە لە‬ ‫نێو جوویەكاندا بە (هارامبام) ناسراوە‪ ،‬بیر وباوەڕی جوو لە سێنزە بنەمادا‬ ‫شرۆڤە دەكات‪:‬‬ ‫‪ -1‬خوا هەمیشە چاودێری دەكات‪.‬‬ ‫‪ -2‬تاقانەیە‪.‬‬ ‫‪ -3‬جەستە نیە و هاوشێوەی جەستە نیە‪.‬‬ ‫‪ -4‬هەتاهەتاییە‪.‬‬ ‫‪ -5‬پێشگۆییەكانی م��ووس��ای پێغەمبەر راس��ت��ە و ل��ە س���ەرووی‬ ‫پێغەمبەرەكانەوەیە‪.‬‬ ‫‪ -6‬تەورات ئاسمانیە‪.‬‬ ‫‪ -7‬تەورات یەك دانەیە و هاوشێوەی نیە‪.‬‬ ‫‪ -8‬خوا ئاگای لە بیر و كرداری مرۆڤە‪.‬‬ ‫‪ -9‬خوا پاداشتی كاری چاكە ئەداتەوە و كرداری خراپ سزا دەدات‪.‬‬ ‫‪( -10‬ماشیح) كە رزگاركەری مرۆڤە دێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -11‬مردووان لە داهاتوودا زیندوو دەبنەوە‪.‬‬ ‫‪ -12‬قسەی پێغەمبەران راستە‪.‬‬ ‫‪ -13‬تەنها دەبێ عیبادەتی خوا بكرێت‪.‬‬ ‫ئەم بنەمایانە پایەی سەرەكی ئاینی جوویە‪ ،‬هەرچەند پێویستیی بیر وڕای‬ ‫هەندێ لەم بنەمایانە لە الیەن كۆمەڵێك زانای جوووە رەخنەی لێگیراوە‪.‬‬ ‫ئاینی جوو باسی هەندێ مەسەلە دەكات وەك چییەتی خوا‪ ،‬مرۆڤ‪ ،‬بوون‪،‬‬ ‫ژیانی مرۆڤ و قیامەت‪ .‬لە ئاینی جوودا تاك هاندەدرێت كە خۆی وەك تاك‬

‫‪57‬‬

‫لەبارەی ئەم مەسەالنەوە بیر بكاتەوە‪ ،‬توێژینەوە و هەڵسەنگاندنی بۆ بكات‬ ‫و لەگەڵ كەسانی تردا وتووێژ بكات‪ .‬زانایانی ئاینی جوو كە پێیان دەوترێت‬ ‫(خاخام) لە هەزاران ساڵی رابردوو لەمبارەیەوە تا ئێستا سەرقاڵی باس و‬ ‫توێژینەوەن‪ .‬جوو بە گشتی پەیوەندییەكان لە بەر چاو دەگرێت‪ :‬پەیوەندی لە‬ ‫نێوان خوا و مرۆڤ‪ ،‬پەیوەندی لە نێوان مرۆڤەكان‪ ،‬پەیوەندی لە نێوان مرۆڤ‬ ‫و بوونەوەرەكانی تر‪ .‬تەورات باسی پەیدابوون و دروستبوونی پەیوەندییەكی‬ ‫وەها دەكات لە نێوان خوا و نەتەوەی بەنی ئیسراییل (جووكان)‪ .‬تەورات‬ ‫ئەو ئەركەی لە سەر شانی هەر یەك لە الیەنەكانە كە دەست نیشانی دەكات‪،‬‬ ‫هەرچەند جوو لەم نێوانەدا هەندێ ناكۆكی بیر وڕای تیایە سەبارەت بەو‬ ‫شتانە‪ .‬هەندێكیان دەڵێن ئەم ئەركانە یاسای هەمیشەیی و نەگۆڕن كە لە‬ ‫الیەن خواوە نازیل بووە (روانگەی جوو ئورتودوكسیەكان)‪ ،‬هەندێكیان دەڵێن‬ ‫ئەم یاسایانە لە الیەن خواوە نازیل بووە‪ ،‬بەاڵم بە تێپەڕبوونی كات شیاوی‬ ‫گۆڕینە (روانگەی كالسیكیەكان)‪ .‬هەندێ تریشیان بڕوایان وایە ئەم ئەركانە‬ ‫بە گشتی رێنمایین كە تاك ئازادە جێبەجێی بكات یان نەیكات (روانگەی‬ ‫قوتابخانەی چاكسازییەكان)‪.‬‬ ‫جووبوون یەكەمین روانگەی تاك خواییەوە لە نێو ئاینەكاندا كە پێی‬ ‫دەوترێت ئاینی ئیبراهیمی‪ ،‬لە سەر بنەمای ئاسمانی بۆ مووسا سەقامگیر‬ ‫بووە‪ .‬ل��ەوڕوەوە ئاینێك لە سەر بنەمای ئاسمانی دابنرێت وەك نموونەی‬ ‫ئاینەكان دانراوە و چاوی لێكراوە‪ .‬گرنگترین بەڵگە و پەیام كە لە خواوە لە‬ ‫رێگای مووسای بەنی ئیسراییل راگەیەنراوە دە فەرمانی پێدەڵێن كە ئەمانەی‬ ‫الی خوارەوەن‪:‬‬ ‫‪ -1‬من خوا خوڵقێنەری تۆم كە تۆی لە دیل و كۆیلەتی میسر رزگار كرد‪.‬‬ ‫‪ -2‬تەنها یەك كەس هەیە بۆ پەرەستش ئەوەش منم‪ .‬هیچ وێنایەك چ‬ ‫ئەوەی لە سەر زەوی و چ ئەوەی لە ئاسمانە یان لە ئاودایە پەرەستشی مەكە‪.‬‬ ‫‪ -3‬ناوی خوای خوڵقێنەرت بە بێهۆ مەهێنەرە سەر زمان (كەڵكی خراپی‬ ‫لێوەر مەگرە)‪.‬‬ ‫‪ -4‬رۆژی شەممەت لە بیر بێت تا پیرۆزی بكەیت‪.‬‬ ‫‪ -5‬رێز لە باوك و دایكت دابنێ‪.‬‬ ‫‪ -6‬كەس مەكۆژە‪.‬‬ ‫‪ -7‬زینا مەكە‪.‬‬ ‫‪ -8‬دزی مەكە‪.‬‬ ‫‪ -9‬لەبارەی مرۆڤەكانەوە بە درۆ شایەتی مەدە‪.‬‬ ‫‪ -10‬چاوی تەماح مەبڕە سەر ماڵی خەڵك‪.‬‬ ‫لە سەر ئەم بنەمایانە ئاین تەنها كۆمەڵێك ئامۆژگاری ئەخالقی و مەسەلە‬ ‫نیە سەبارەت بە ژیان بەڵكو ئاین كۆمەڵێك یاسا و بەرنامەیە كە ژیانی هەموو‬ ‫كۆمەاڵیەتی مرۆڤەكان لە خۆ دەگرێت‪.‬‬ ‫كتێبی پیرۆزی جوویەكان چییە؟‬ ‫كتێبی پیرۆزی جوویەكان(تەنەخ)ە كە بریتیە لە (پەیمانی كۆن) كە‬ ‫ئەوەش دەبێتە سێ بەشەوە‪:‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫‪ -1‬تەورات‪:‬‬ ‫تەورات كتێبێكی ئاسمانییە لە سەر بنەمای بیر وباوەڕی مووسا وەك‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫شەریعەت یان یاسا كە بنەمای بیر وڕا و فەلسەفە و شەریعەتی ئاینی جوو‬ ‫پێكدێنێت كە خۆی لە پێنج كتێب پێكهاتووە‪.‬‬ ‫* پەیدابوون‪.‬‬ ‫* دەرچوون‪.‬‬ ‫* الوییەكان‪.‬‬ ‫* ژمارەكان‪.‬‬ ‫* تەسنیە‪.‬‬ ‫ت��ەورات بە خوڵقاندنی جیهان دەست پێدەكات و بە مردنی مووسای‬ ‫پێغەمبەر كۆتایی پێدێت‪ ،‬هەموو فەرمان و رێساكان كە جوویەك پێویستە‬ ‫جێبەجێی بكات (‪ 613‬فەرمان)‪ ،‬ئەم فەرمانانە لە تەوراتەوە سەرچاوەیان‬ ‫گرتووە‪.‬‬ ‫‪ -2‬نڤیئیم‪:‬‬ ‫دووهەمین بەشی تەنەخ پێكهاتەیەكە لە بیر وڕای پێغەمبەرەكان كە‬ ‫پاش مردنی مووسای پێغەمبەر تا سەرەتاكانی دروستكردنی پەرەستشگەی‬ ‫دووهەمی ئورشەلیم بۆ ماوەی هەزار ساڵ رێنمایی خەڵكیان پێكردووە‪.‬‬ ‫پێغەمبەرانی جوو بە گشتی ‪ 55‬كەس بوون كە ‪ 48‬كەسیان پیاو و ‪7‬‬ ‫كەسیان ژن بووە (بە پێی لێكدانەوەكان‪ ،‬پێغەمبەرانی جوو زۆر قۆز و جوان‬ ‫بوون‪ ،‬بەاڵم ئەم ‪ 55‬كەسە ئەم پێغەمبەرانەن كە بۆ جیلەكانی دوای خۆیان‬ ‫كاریگەریان هەبووە)‪ .‬كتێبی پێغەمبەرانی جوو لە پەیمانی كۆندا بریتیە‬ ‫لە‪ :‬یووشەع‪ ،‬دادوەران‪ ،‬سامۆییل‪ ،‬پاشاكان‪ ،‬یەشەعیا (ئەشعیا)‪ ،‬یەرمیا‬ ‫(ییرمیا)‪ ،‬حزقیال‪ ،‬هووشەع‪ ،‬عامووس‪ ،‬یۆنا (یونس) یان هەمان میخا‪،‬‬ ‫ناحوم‪ ،‬حەبەقوق‪ ،‬سەفێنیا‪ ،‬حەگی‪ ،‬زخەریا (زەكەریا) و مەالخی (مەالكی)‪.‬‬ ‫‪ -3‬كەتووبیم (نووسراوەكان)‪:‬‬ ‫بە سێیەمین بەشی تەنەخ دەوترێت كە بریتیە لە‪:‬‬ ‫مەزامیر (زەب��وور)ی داود‪ ،‬سروودەكانی سلێمان‪ ،‬كۆمەڵگە‪ ،‬سروودی‬ ‫سروودەكان‪ ،‬كتێبی ئەیوب‪ ،‬رۆت‪ ،‬وتەكانی ئەرمیا‪ ،‬كتێبی ئەستەر‪ ،‬دانیال‪،‬‬ ‫عزرا‪ ،‬نەحەمیا‪ ،‬مێژووی رۆژەكان‪.‬‬ ‫لە كاتی تەوراتەوە كە مووسای پێغەمبەر دەستی پێكرد بە شێوەی وتار‬ ‫دەیوتەوە كە پێی دەوترێت (هەالخا)‪ .‬چونكە لە زۆربەی بواردا بە شێوەی‬ ‫نووسراو لە تەوراتدا هاتووە‪ ،‬بەاڵم شێوەی جێبەجێكردنەكەی پێویستی بە‬ ‫شرۆڤە هەیە‪ .‬ماوەی چل ساڵ مووسا بە شێوەی وتار بۆ نەتەوەی بەنی‬ ‫ئیسراییلی دەوتەوە‪ .‬ئەوانەش جیل بە جیل دەگوازرایەوە بۆ داهاتوو‪ .‬كاتی‬ ‫وێرانكردنی پەرەستشگەی دووهەمی ئورشەلیم و پەرتەوازەبوونی جووكان‪،‬‬ ‫جۆری فێركاری ئەم وتارانەی تەورات بە شێوەی نووسین قورس بوو لە سەر‬ ‫جووكان‪ .‬ئەم وتارانە ‪ 1800‬ساڵ پێش ئێستا لە الیەن زانایەكی جوو بە ناوی‬ ‫(رەبی یەهوودا هەناسی) بە هاوكاری هەندێ لە زانایانی تر ئەو كۆمەڵەیەیان‬ ‫لە شەش بەرگ كە بریتی بوو لە ‪ 63‬نامیلكە بە ناوی (میشنا) كۆیان كردەوە‪.‬‬ ‫میشنا بە شێوەیەك رێ��ك نەخرابوو كە بتوانێ وەاڵم���دەری هەموو‬ ‫پرسیارەكانی ئاینی جوو بێت بەڵكو بۆ ئەوە رێكخرابوو تا یارمەتیدەر بێت‬ ‫بۆ زانایانی جوو لە كاتی بڕیاردان و دەركردنی فەتوا لەبارەی مەسەلەیەكی‬ ‫ئاینیەوە‪.‬‬

‫میشنا یاسا و دەرەنجامی باس و توێژینەوەی زاناكان بە شێوەی كورت و‬ ‫پوخت و بەسوود بەیانی دەكات‪ .‬لەوڕوەوە بەمزوانە پاش دروستكردنی میشنا‬ ‫و كۆكردنەوەی لێكدانەوەكان كە بریتیە لە بابەتەكانی میشنا و سەقامگیركردنی‬ ‫یاساكان بە كەڵك وەرگرتن لە فێركارییەكانی تەورات بە شێوەی نووسراو لە‬ ‫زانكۆ ئاینەكانی ئەو كات كە دەستی پێكردبوو‪ ،‬دەرەنجام كتێبێك بە ناوی‬ ‫(گمارا) كە بە واتای تەواوكەر دێت لە بەر دەستی توێژەران دانرا‪.‬‬ ‫‪ -4‬تەلموود‪:‬‬ ‫بە كۆكراوەی میشنا و گمارا دەوترێت (تەلموود)‪ ،‬بە واتای فێركاری و‬ ‫پەروەردەیە‪ .‬دوو تەلمود هەیە‪:‬‬ ‫* تەلموودی یەروشەلمی كە لە ماوەی ‪ 100‬ساڵ پاش دابینكردنی میشنا‬ ‫لە ئورشەلیم رێكخرا‪.‬‬ ‫* تەلموودی بابلی كە نزیكەی دوو سەدە پاش تەلموودی یەروشەلیمی و لە‬ ‫ماوەی ‪ 1500‬ساڵ پێش ئێستا لە ‪ 37‬بەرگ لە بابل (مزرپۆتامیا) توێژینەوەی‬ ‫لە سەر كراوە كە لەو سەردەمەدا ناوەندی فەلسەفە و بیرۆكەی جوو بووە‬ ‫و ناوەندی بیر وباوەڕەكان بووە‪ ،‬تەنانەت زانكۆی ئاینی جوو لەوێوە چاالك‬ ‫كراوە‪ ،‬هاوكات لە ئێراندا كۆكرایەوە و رێكخرا‪ .‬تەلموودی بابلی تێروتەسەل‬ ‫ترە و باسەكانی دەوڵەمەندترە لە تەوراتی یەروشەلیمی‪ ،‬ل��ەوڕوەوە زیاتر‬ ‫توێژینەوەی لە سەر دەكرێت‪.‬‬ ‫بە رێكخستنی تەلموود بابەتەكانی تەوراتی بە شێوەی نووسراو كە‬ ‫لە سەردەمی مووسا و پێغەمبەرەكانی جوو جیل بە جیل گوازراوەتەوە‪،‬‬ ‫رێكخراون و ئەگەری لەناوچوون و لەبیركردنیان نەبووە‪ .‬وەك چۆن لە تەورات‬ ‫(سفری تەسنیە ‪ )13-8 :17‬نووسراوە پاش پێغەمبەر لیژنەی چارەسەركردنی‬ ‫ناكۆكیەكان بۆ كاروباری ئاینی‪ ،‬كۆمەڵەی زانایانی ئەو ئاینەن كە بە پێی‬ ‫بەڵگەكانی بنەمای لێكدانەوەی تەورات و كەڵك وەرگرتن لە ژیریی مرۆڤ‬ ‫لەو چوارچێوەیەدا وەاڵمدەری خەڵك ببێتەوە‪ .‬بە پێی تەورات و ئەو داب‬ ‫ونەریتەی كە لە مووسای پێغەمبەرەوە گەیشتووەتە جووكان هەندێ شێوازی‬ ‫تایبەت بۆ لێكدانەوەی تەورات لە ئارادایە كە بەناوبانگترینیان لە چەندین‬ ‫ریزبەندی جۆراوجۆر لە ‪ 13‬شێواز یان ‪ 37‬بنەما لە تەلموود رێكخراوە‪ .‬روونە‬ ‫هەموو كەسێك بە پێی روانگەی خۆی دەتوانێ لێكدانەوە و هەڵسەنگاندنی‬ ‫تەورات بكات كە هاوتەریب بێت لەگەڵ شێوەی تەوراتی نووسراوەدا‪.‬‬ ‫شولحان عاروخ‪:‬‬ ‫پاش كتێبی تەلموود هەندێ لێكدانەوە و راڤەی جۆراوجۆری لە سەر‬ ‫نووسراوە‪ .‬بە پێی تێروتەسەلبوونی تەلموود‪ ،‬كۆمەڵێك زانای جوو یاسا و‬ ‫لێكدانەوەیان كۆكردەوەتەوە كە لەم كتێبەدا شولحان عاروخ بە پێی هەموو‬ ‫یاساكان ‪ 400‬ساڵ پێش ئێستا بۆ خەڵك رێكخراوە‪.‬‬ ‫شولحان عاروخ وەك كتێبی شرۆڤەی مەسەلەكان دەژمێردرێت كە هەموو‬ ‫كەس ئەگەر زمانی عیبری بزانێت دەتوانێ بیخوێنێتەوە و بە ئاسانی وەاڵمی‬ ‫پرسیارەكانی وەربگرێتەوە‪ .‬شولحان عاروخ لە ‪ 4‬بەش پێكهاتووە‪:‬‬ ‫‪ -1‬رێنمایی سەبارەت بە كاروباری رۆژانە‪ ،‬تەندروستی‪ ،‬نوێژی جۆراوجۆر‪،‬‬ ‫نوێژی رۆژانە‪ ،‬رۆژی پیرۆزی شەممە (شەبات) و جەژنەكانی تر و رۆژەكانی‬ ‫تر‪.‬‬

‫‪58 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫‪ -2‬رێنمایی سەبارەت بە گۆشتی حەالل و حەرام و خواردنەكان (كشروت)‪،‬‬ ‫سەدەقەپێدان‪ ،‬نەخۆش و پزیشك‪ ،‬پرسە و خۆشی‪.‬‬ ‫‪ -3‬رێنمایی سەبارەت بە هاوسەرگیری و تەاڵق و بارودۆخەكانی‪.‬‬ ‫‪ -4‬رێنمایی سەبارەت بە كڕین و فرۆشتن‪ ،‬ئەمانەتەكان‪ ،‬كاروباری ماڵی‬ ‫و دادگاكان‪.‬‬ ‫جوو كێیە؟‬ ‫لە وەسفێكی گشتیدا جوو ئەو كەسەیە دایكی جوو بێت یان بە پێی‬ ‫فێركاریی وردی ئەم ئاینە هاتبێتە ناو ئاینی جوو‪ .‬تەنانەت ئەگەر كەسێك‬ ‫باوكی جوو نەبێت‪ ،‬بەاڵم دایكی جوو بێت و داب ونەریتی جووش جێبەجێ‬ ‫نەكات‪ ،‬ئەم كەسە بە جوو دەژمێردرێت‪ .‬ئەگەر كەسێك باوكی جوو بێت‪،‬‬ ‫بەاڵم دایكی جوو نەبێت‪ ،‬هەرچەند بە پێی ئاینی جوو پەروەردەش كرابێت‬ ‫ئەوا جوو ناژمێردرێت‪ ،‬جیا لەوە لە كاتی باڵغبوونی دا وەك كەسێك كە جوو‬ ‫نیە و ئەیەوێت ببێتە جوو‪ ،‬قۆناخەكان تێپەڕێنێت و ببێتە جوو‪.‬‬ ‫لە ئاینی جوودا ریكالمكردن بۆ ئاینەكەیان رێگەپێنەدراوە‪ ،‬كەسێكی جوو‬ ‫ناتوانێت كەسێكی تر ناچار بكات بێتە سەر ئاینی جوو‪ .‬هەر كەسێك بیەوێ‬ ‫ببێتە جوو بە زۆر نیە‪ ،‬تەنها بە خواست و حەزی خۆیەتی چونكە مرۆڤایەتی و‬ ‫بەدەستهێنانی زانست و فێربوون و تەنانەت خواناسین بە زۆر نیە و بە حەزە‪.‬‬ ‫ئەم یاسایانە لە رۆژی یەكەمین رۆژەكانی پەیدابوونی جوووە بوونی هەبووە‬ ‫و لە تەورات دا ئاماژەیەكی زۆر بە ئەم رستانە دراوە‪« :‬ئەم كەسە بێگانانە‬ ‫كە نێو ئێوەدا دەژی��ن»‪« ،‬كەسانی بێگانەی دروستكار»‪ .‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫كەسێك سەرەتا جوو نەبووە بە تێپەڕكردنی قۆناخەكانی بۆ جووبوون‪ ،‬هیچ‬ ‫جیاوازییەكی لە نێوان ئەو و جوولەكانی تردا بوونی نیە‪.‬‬ ‫لە جوودا جەخت لە سەر ئەوە دەكرێتەوە بۆ رازیكردنی خوا و رۆیشتن بۆ‬ ‫بەهەشت خۆ نابێ سەداسەد جوو بیت‪ ،‬بەڵكو مەرجی سەرەكی چاكبوونە‪.‬‬ ‫هەروەها بنەمای هەموو سیستمێكی بیر وڕا دەبێ لە سەر مرۆڤایەتی و‬ ‫مرۆڤدۆستی دابنرێت‪ .‬جوو بۆ گیانی هەموو مرۆڤێك بەها دادەنێت و بڕوای‬ ‫وایە هەر كەس یارمەتی مرۆڤەكانی تر بدات‪ ،‬ئەو كەسە خۆشەویستە چ جوو‬ ‫بێت یان ناجوو كە پاداشتی خۆی وەردەگرێت‪.‬‬ ‫بەهای مرۆڤ لە جوودا ئەوەندەیە كە لە زمانی عیبری دا وشەی (ئادەم)‬ ‫كە زمانی عەرەبی ئەوەی لە عیبرییەوە وەرگرتووە وەك ناو لە سەر مرۆڤ‬ ‫دادەنرێت و ئەوەش وەك رێزێكەوە بۆ مرۆڤ كە هەموو مرۆڤەكان لە یەك‬ ‫شتن و بەرەو یەك ئاراستە دەڕۆن‪ ،‬ئەم وشەیە هەرگیز كۆ ناكرێتەوە و بە‬ ‫شێوەی تاك بە كار دێت و دەنووسرێت چونكە كاملبوونی مرۆڤ و ئاشتی و‬ ‫وەفاداری تەنها لە رێگای یەكبوونەوە دروست دەبێت‪.‬‬ ‫لە ئاینی جوودا كەسێك بە هۆی بیر وباوەڕیەوە روانەی بەهەشت یان‬ ‫جەهەنەم ناكرێت‪ .‬لە روانگەی جوووە هەموو مرۆڤەكان یەك ریشەیان هەیە‬ ‫و فەلسەفەی خوڵقاندن و ژیانی مرۆڤ لەم ئاراستەیەدا كاملبوون و گەیشتنە‬ ‫بە جیهانی نەمری‪ .‬لە روانگە جوو هەموو مرۆڤێك هەر لە پێغەمبەرانەوە‬ ‫بگرە تا مرۆڤەكانی تر شیاوی هەڵەكردنن‪ ،‬هیچ كەسێك لەویتر وەبەرتر نیە و‬ ‫تەنها جیاوازی لەمەدایە كە هەرچەند كەسەكان زیاتر وریا بن ئاستی كۆمەڵگە‬ ‫بەرامبەر بە رەفتاری ئەو كەسە جیاواز دەبێت‪ ،‬لەوڕوەوە لە جوودا سزای‬ ‫كەسێكی پایەبەرز لەگەڵ كەسێكی ئاساییدا بە یەك شێوەیە‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫لە روانگەی جوو هیچ كەسێك مافی ئەوەی نیە كڕنۆش بۆ پێغەمبەران‬ ‫بەرێت و پەرەستشیان بكات‪ .‬چونكە ناخی مرۆڤ لە ناخی خوڵقێنەرەوە‬ ‫نزیكە‪ ،‬پاش تێپەڕبوونی دۆخە رۆحیەكان دەتوانێ لەم جیهانەدا بگاتە‬ ‫هەتاهەتاییبوون‪ ،‬بەاڵم هەرگیز پەرەستش ناكرێت‪ .‬لە پەرەستشگەی جوودا‬ ‫هیچ جۆرە وێنە و پەیكەرەیەك دانانرێت‪ ،‬هیچ جوویەك لەو شوێنەی كە‬ ‫پەیكەر یان وێنەیەكی مرۆڤ یان ئاژەڵ دانرابێت ناتوانێ نوێژ بكات‪.‬‬ ‫باپیرانی جوویەكان‪:‬‬ ‫پێكهاتنی نەتەوەیەك بە ناوی بەنی ئیسراییل دەگەڕێتەوە بۆ پێش‬ ‫مووسای پێغەمبەر كە پێی دەوترێت (كەلیموڵاڵ) و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی‬ ‫ئیبراهیمی پێغەمبەر (‪ )3750‬ساڵ پێش ئێستا‪ .‬ئیبراهیم لە شاری ئوور‬ ‫نزیك لە رووباری فرات لە بابل لەدایك بوو‪ ،‬سەرەتا ناوی ئابرام بوو‪ .‬منداڵی‬ ‫مێژوو بوو كە لە رێگای بت فرۆشتن بژێوی ژیانی دەردەهێنا‪ .‬ئابرام هەر لە‬ ‫منداڵییەوە ناكۆك بوو لەگەڵ باوكیدا كە بتی دەفرۆشت‪ .‬دەرەنجام لە سەر‬ ‫باوەڕی خۆی دەستی كرد بە فێركاری خەڵك‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ته‌ورات‪ ،‬کتێبی پیرۆزی جوویه‌کان‬

‫ئابرام هەوڵیدا باوكی بت نەفرۆشێت و نەیپەرەستێت‪ .‬رۆژێكیان كە بە تەنها‬ ‫لە دوكانی باوكیدا دەبێت و هەموو بتەكانی شكاند و تەنها بتە گەورەكەی‬ ‫هێشتەوە پاشان تەورەكەی نایە سەر شانی بتە گەورەكە‪ .‬كاتێك باوكی‬ ‫گەڕایەوە و ئەو دیمەنەی بینی لە ئابرامی پرسی «چی روویداوە»‪ ،‬ئابرام‬ ‫وتی‪« :‬بتەكان كەوتنە گیانی یەكتر و بتە گەورەكە ئەوانی تر تێكشكاند»‪.‬‬ ‫باوكی وتی‪« :‬زۆر گاڵتەئامێزە‪ .‬ئەم بتانە زیندوو نین و هێزیان نیە تا دەست‬ ‫بدەنە كارێكی وا‪ ».‬پاشان ئابرام وەاڵمی دایەوە‪« :‬كەواتە بۆچی ئەوانە‬ ‫پەرەستش دەكەیت‪».‬‬ ‫دەرەنجام تاقانە خواكەی ئابرام پێی وتبوو‪ :‬ئەگەر خانوو و شوێنەكەی‬ ‫بەجێ بهێڵێت‪ ،‬خواوەند نەتەوەیەكی گەورەی بۆ دابین دەكات و بەرەكەتی‬ ‫پێدەدات‪ .‬ئابرام وەاڵمی خوا تاقانەكەی خۆی دایەوە و رۆیشت‪ ،‬لەو كاتەوە‬ ‫هاوپەیمانی لە نێوان نەتەوەی جوو و خوا دروست بووە‪ .‬ئەم هاوپەیمانییە لە‬ ‫جوودا گرنگییەكی بنیاتییە چونكە پەیمانێكیان لەگەڵ خوادا هەیە كە بریتیە‬ ‫لە ماف و ئەركی هەردووال بە هۆی پەیمانەكەیانەوە‪ .‬بە تێپەڕبوونی كات‬ ‫بارودۆخی ئەم پەیمانە روونتر بووە و دەرەنجام تەوراتیان بۆ دابین كرا‪ .‬ئابرام‬ ‫بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت شایانی ئەم پەیمانەیە دەبوایە دە تاقیكردنەوەی تێپەڕ‬ ‫بكردبا كە یەك لەوانە بەجێهێشتنی ماڵ و شوێنەكەی بوو‪.‬‬ ‫ئابرام خەمی ئەوەی لە دڵ بوو بەسااڵچوو بوو لە هەمان كاتدا منداڵی نەبوو‪.‬‬ ‫هاوسەرە دڵسۆزەكەی ناوی سارا بوو دەیزانی كە تەمەنی دووگیانی نەماوە و‬ ‫بۆیە پێشنیاری كارەكەرەی خۆیانی بە ئابرام كرد كە بیكاتە هاوسەری خۆی‬ ‫تا منداڵی لێبێت‪ .‬لە سەر ئەم چیرۆكانە هاجەر كچی فیرعەون بووە كە لەو‬

‫سەردەمەدا كە لە میسر كاری كردووە پێی دراوە‪ .‬هاجەر كوڕێكی بۆ ئابرام‬ ‫هێنا ناوی ئیسماییل بوو كە هەم موسلمانەكان و هەم جووكان بە جەد و‬ ‫گەورەی عەرەبەكانی دەزانن‪.‬‬ ‫كاتێك ئابرام ‪ 100‬سااڵن بوو‪ ،‬سارا تەمەنی ‪ 90‬سااڵن بوو‪ .‬خوا بەڵێنی‬ ‫كوڕێكی بە سارا دا‪ .‬خوا ناوی ئابرامی گۆڕی بۆ ئیبراهیم كە لە عیبری دا بە‬ ‫واتای «باوكی خەڵكی زۆر» و ناوی سارای گۆڕی بە سارا بە واتای (شازادەی‬ ‫من)‪ .‬سارا بۆ ئیبراهیم كوڕێكی بوو ناویان نا ئیسحاق كە بە واتای پێكەنینە‬ ‫و هێمای دڵخۆشی و شایی ئیبراهیم بوو بە هۆی لەدایكبوونی ئیسحاقەوە‪.‬‬ ‫ئیسحاق جەد و گەورەی نەتەوەی جوویە‪.‬‬ ‫ئیسحاق دەیەمین و دژوارترین تاقیكردنەوەی ئیبراهیم بوو‪ :‬خوا بە ئیبراهیم‬ ‫وتبوو كە ئیسحاق قوربانی بكات‪ .‬لە سەر بڕوای جووكان ئیسحاق دەیزانی‬ ‫دەبێ قوربانی ببێت‪ ،‬بەاڵم هیچ بەرگرییەكی لە خۆی نەكرد و لەوڕوەوە‬ ‫ئامادەیی خۆی پیشان دا‪ .‬لە دوایین ساتەكاندا خوا فریشتەیەكی ناردووە تا‬ ‫لە بری ئەو قوربانیی بكەن و بەرگری لەو قوربانییە بكرێت‪ .‬ئاینی جوو ئەم‬ ‫چیرۆكە وەك هێمایەك لە خواوە دەهێننەوە كە ناكۆكە لەگەڵ قوربانیكردنی‬ ‫مرۆڤەكان‪.‬‬ ‫پاشان ئیسحاق لەگەڵ (ربەكا) هاوسەرگیری كرد كە دوانەیەكی كوڕی بۆ‬ ‫هێنا بە ناوی (یاقوو) و (عیسوو)‪ .‬یاقوو چوار ژنی هێنا و دوانزە كوڕی‬ ‫بوو‪ .‬بە پێی تەورات یاقوو پاش چەندین ساڵ كاركردن بۆ كوڕی مامی خۆی‬ ‫و دووری لە خێزانەكەی گەڕایەوە بۆ نیشتمانەكەی و ویستی لەگەڵ عیسووی‬ ‫برایدا ئاشت ببێتەوە‪ .‬یاقوو پێش ئەوەی بڕوات بۆ الی براكەی‪ ،‬هەموو هاوسەر‬

‫‪60 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫پێدرا بگەڕێنەوە واڵتی خۆیان و دیسانەوە پەرەستشگەی ئورشەلیم بینا‬ ‫بكەنەوە‪ .‬پەرەستشگەی دووهەم پاش ‪ 420‬ساڵ (‪ 68‬بۆ ‪)70‬ی زایینی لە‬ ‫الیەن رۆمیەكانەوە وێران كرا‪ ،‬جووكان لە سەرانسەری ئەوروپادا پەرش و‬ ‫باڵو ببوونەوە‪.‬‬

‫و كوڕ و دارایی و كەلوپەلەكەی ناردە ئەوبەری رووبارەكە تا بە تەنها شەو‬ ‫بە سەر بەرێت‪ .‬ئەو شەوە تا دەمەوبەیانی لەگەڵ پیاوێكدا موناقشەی كرد‪.‬‬ ‫بەیانی دەركەوت ئەو كەسە فریشتەیە و یاقووی كردووەتە كەسێكی پیرۆز كە‬ ‫لە وشەدا یاقوو بە واتای (ئەو كەسەیە كە لەگەڵ خوادا زۆرانبازی كردووە)‬ ‫یان (پاڵەوانی خوا)‪ .‬جووكان چونكە نەوەی (یاقوو)ن بە بەنی ئیسراییل‬ ‫دەناسرێن‪ .‬دوانزە كوڕەكەی یاقوو جەد و گەورەی نەتەوەی ئیسراییلن كە‬ ‫یوسف یەكێك لەو كوڕانەیە و خێڵەكانی ئیسراییل بەو ناوانەوە ناو نراون‪.‬‬ ‫برا گەورەكانی یوسف بەخیلی پێدەبەن چونكە یاقوو بە خۆشەویستترین‬ ‫كوڕی خۆیی دادەنا و خەونی بەوەو بینیبوو كە یوسف رێبەرایەتی براكانی‬ ‫دەكات‪ .‬براكانی (یوسف)یان لە بازاڕی كۆیلەكاندا فرۆشتیانە كۆیلەكڕەكان‬ ‫و باوكیان بەوە رازی كرد كە یوسف م��ردووە‪ .‬یوسف گەیەنرایە میسر و‬ ‫چونكە لە لێكدانەوەی خەوندا زۆر كارامە بوو بردیانە دەرباری فیرعەون‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا بنەماڵەی یوسف لە میسردا جێگیر بوون‪ ،‬بەاڵم بە تێپەڕبوونی‬ ‫كات نەوەكانی لەم واڵتەدا بوون بە كۆیلە و لە ژێر دەسەاڵتی فیرعەونەكانی‬ ‫میسردا سەردەمانێكی زۆر دژواریان تێپەڕاند‪ .‬بە پێی تەورات نەتەوەی بەنی‬ ‫ئیسراییل بە شێوەی پەرجۆئاسا لە ژێر دەسەاڵتی فیرعەون و میسر رزگاریان‬ ‫بوو‪ .‬ئەم نەتەوەیە لە رێپێوانێكی درێژخایەن گەیشتنە دەشتی سینا‪ .‬لێرەدا‬ ‫بوو كە خوا بووە هاوپەیمانی نەتەوەی جوو‪ :‬ئەگەر من پەرەستش بكەن و‬ ‫لەم هاوپەیمانییە پەیڕەوی بكەن‪ ،‬دەبنە خۆشەویستترین نەتەوە و نەتەوەی‬ ‫پیرۆز‪ .‬تەورات لە الی جووكان كتێبی ئاسمانییە و بەنی ئیسراییل تێكڕا‬ ‫وتیان‪« :‬ئەو شتەی خوا وتوویەتی ئێمە جێبەجێی دەكەین‪».‬‬ ‫پاش مردنی مووسای پێغەمبەر جێگرەكەی كە ناوی (یووشەع) بوو‬ ‫جووكانی هێنایە واڵتی پیرۆز و لەوێ ژیانیان دەست پێكرد و حكومەتیان‬ ‫پێكهێنا‪ ،‬پەرەستشگەی (ئورشەلیم)یان لە سەردەمی (سلێمان)ی پاشا‬ ‫بینا كرد‪ .‬جووكان پاش ‪ 850‬ساڵ نیشتەجێبوونیان لەو خاك و ئاوە بە‬ ‫دەستی (بەختونەسر) فەرمانڕەوای بابل دەست بە سەر كران و بە كۆیلەیەتی‬ ‫بردیانیان و دوای ‪ 70‬ساڵ بە فەرمانی كورەش پاشای ئێران دەرفەتیان‬

‫‪61‬‬

‫جوویەكانی ئەشكنازی و سەفارادی‪:‬‬ ‫جووی ئەشكنازی بەو جوولەكانە دەوترێت كە بنەچەیان دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬فەرەنسا و ئەوروپای رۆژهەاڵت‪.‬‬ ‫جووی سەفاردی بەو جوولەكانە دەوترێت كە بنەچەیان دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئەسپانیا‪ ،‬پورتوگال‪ ،‬ئیتالیا‪ ،‬ئەفریقای باكوور و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫تا سەدەی پانزەهەمی زاینی نیوەدوورگەی ئیبری (ئەسپانیای ئەمڕۆ)‪،‬‬ ‫باكووری ئەفریقا و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست هەموویان لە ژێر دەسەاڵتی موسڵماندا‬ ‫بووە كە بە گشتی ئیجازەیان بە جووكان دەدا لەم ناوچانەدا هاتۆچوو بكەن‪.‬‬ ‫كاتێك پاشای كاسولیكی ئەسپانیا فەرمانی دەركرد جووكانی ئەم واڵتە‬ ‫لە ساڵی (‪)1493‬ی زاینی دەربكرێن‪ ،‬زۆربەی جووكان پەنایان بردە بەر‬ ‫كۆمەڵگەكانی تری جوونشین وەك هۆڵەندا‪ ،‬ئیتالیا‪ ،‬نیوەدوورگەی باڵكان‪،‬‬ ‫توركیا‪ ،‬باكووری ئەفریقا و رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫وشەی ئەشكنازی لە وشەی عیبری س��ەدەی ناوەڕاست وەرگیراوە بە‬ ‫واتای (ئەڵمان)ە و سەفاردی لە وشەی عیبری بۆ ئەسپانیەكان وەرگیراوە‪.‬‬ ‫ئەشكنازی و سەفاردییەكان لەبارەی یاسای گشتی و ت��ەورات و بنەمای‬ ‫ئاینیانەوە هیچ جۆرە ناكۆكی و جیاوازییەكیان نییە‪ .‬بیر وباوەڕی جووكانی‬ ‫سەفاراد لە بنەمادا هاوشێوەی قوتابخانەی ئورتودۆكسی جوویە‪ ،‬هەرچەند‬ ‫لێكدانەوەی سەفاردییەكان لە شەریعەتی جوو (هەالخا) هەندێ جیاوازییان‬ ‫لەگەڵ ئەشكنازییەكاندا هەیە‪ .‬بۆ نموونە لە چەژنی (پەسەح)دا جوو‬ ‫سەفاردییەكان دەتوانن برنج و گەنمەشامی و فاسۆلیا بخۆن‪ ،‬لە حاڵێكدا‬ ‫ئەشكنازییەكان ئەو خواردنانە ناخۆن‪.‬‬ ‫لە روان��گ��ەی مێژووییەوە سەفاردییەكان بەرامبەر هاوئاینیەكانیان‬ ‫(ئەشكنازییەكان) زیاتر تێكەڵ بە كلتوری غەیرەجوو بوون‪ .‬لە ئەوروپای‬ ‫مەسیحی دا ئەو شوێنانەی جووی ئەشكنازی تیا نیشتەجێن‪ ،‬هەستی دژە جوو‬ ‫باوە‪ ،‬لەمڕوەوە جووكان زیاتر گۆشەگیرن‪ .‬لە واڵتانی ئیسالمیدا كە شوێنی‬ ‫ژیانی زۆربەی جوو سەفاردییەكان بووە‪ ،‬جووكان كلتور و فەرهەنگی خۆیان‬ ‫بە ئاسانی بەڕێوە دەبەن و كاریگەریان هەبووە و كاریگەریان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫جیا لەمانەش مەراسیمی نوێژكردنی ئەم دوو گروپە لە جوودا هەندێ‬ ‫جیاوازی هەیە و هەر یەكەیان بەش بە حاڵی خۆیان كەڵك لە مۆسیقای‬ ‫جیاواز وەردەگرن‪ .‬جلوبەرگی رۆژانی چەژن و هەندێ دابونەریتی خواردنی‬ ‫سەفاردییەكان جیاوازە لەگەڵ ئەشكنازییەكاندا‪.‬‬ ‫زمانی (ییدیش) كە زۆر كەس ئەوە بە زمانی نێودەوڵەتی جوو دەناسێت لە‬ ‫راستیدا تایبەتە بە ئەشكنازییەكان و هەروەها سەفاردییەكان زمانی تایبەتی‬ ‫خۆیانیان هەبووە بە ناوی (الدینۆ)‪ .‬ییدیش پێكهاتەیەكە لە زمانی عیبری و‬ ‫ئەڵمانی‪ .‬الدینۆ پێكهاتەیەكە لە زمانی عیبری و ئەسپانیایی‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئا‪ :‬عەلی ئەكبەر مەجیدی‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫جوویەكان و ناسنامەی‬ ‫ئایینی و نەتەوەییان‬ ‫جوویەكان‪ ،‬جویش‪ ،‬جویف‪ ،‬یودە‪ ،‬یۆد‪ .. ،‬هتد لە وشەی عیبری‬ ‫یەهودییەوە هاتووە ‌كە ناوی یەكێك لەو دوانزە هۆزانەی ئیسرائیل‬ ‫ب��ووە‪ ،‬كە ‌لە دەوروب��ەری یورشەلیم و هیبرۆندا دەژی��ان و پێیان‬ ‫دەوترا یەهودا‪ ،‬ئەم ناوە لەالیەن رۆمانی و گریكەكانەوە بۆ ناساندنی‬ ‫جوویەكان بەكار دەهێندرا‪ ،‬وشەی یەهودا لە تەوراتدا هاتووە و ناوی‬ ‫یەكێكە لە كوڕەكانی یاكۆب (یعقوب) بەپێی سەرگوزشتەكانی ناو‬ ‫تۆڕات یاكۆب پاش ئەوەی لەگەڵ پەیامبەرێكی خوادا‪ ،‬زۆرانبازی یان‬ ‫ملمالنێی كردبوو ناوی لێ نرا یسرائیل‪ ،‬واتە ئەو كەسەی كە زۆرانبازی‬ ‫لەگەڵ خوادا كرد‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 3000‬تا ‪ 1500‬پێش زاینی لە عیبری كۆندا‪ ،‬وشەی ئیفریت‬ ‫بۆ هۆزەكانی جوویەكان بەكار دەهێنرا كە لە ناوەرۆكدا هەمان مانای‬ ‫هێبریەر یان هێبریۆس دەبەخشێ‪ ،‬لە كاتێكدا لە عیبری هاوچەرخدا‬ ‫یسرائیلیت بەكار دەهێندرێ بۆ ئەو كەسە ‌ی كە سەر بە گەلی ئیسرائیلە‪،‬‬ ‫بۆ ناساندنی گەلی ئیسرائیل یان هەر ‪ 12‬هۆزەكانی جوویەكان ‌لە‬ ‫تەوراتدا گەلێك جار مندااڵنی ئیسرائیل (بێن یسرائیل) یان گەلی‬ ‫ئیسرائیل (عام یسرائیل) بەكار هاتووە‪ ،‬لە دوا كتێبی تۆراتدا یەهودی‬ ‫بەكار دەهێنرێ بۆ ناساندنی گەلی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫لە ‪ 1500‬ەوە تا ‪ 1900‬وشەی ئیسرائیلی لە ئەوروپادا بۆ جوویەكان‬ ‫بەكار دەهێنرا‪ ،‬بەاڵم ناوەكانی جویش‪ ،‬جویف‪ ،‬یودە‪ ،‬یۆد‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫لە سەدەی نۆزدەهەمەوە لە ئەوروپادا لەالیەن ناحەزەكانیانەوە‬ ‫بەكار دەهێنرا وەك نازناوێك بۆ دواكەوتویی و نزمی جوویەكان‪ ،‬گەرچی ئێستە‬ ‫ئەو مانایەی جارانی نەماوە و بۆ بێڕێزیكردن بەكار ناهێنرێ‪ .‬ئەمڕۆ ئیسرائیلیت‬ ‫بە تەواوی دانیشتوانی ئیسرائیل دەگوترێ كە لە سەدا بیستی عەرەبن و‬ ‫هەڵگری ناسنامەی ئیسرائیلین ‪.‬‬ ‫كاتێ لە زمانی ئینگلیزی دا لە جودایزم قسە دەكرێت مەبە‌ست لە ئاین و‬ ‫الیەنەكانی پێوەست بە ئاینی جوویەكانیە‌‪ ،‬بۆ ناساندنی كۆمەڵگە یان گەلی‬ ‫جولەكە‪ ،‬وشەی جوی بەكار دەهێنرێ كە تەواوی الیەنە ئێتنی و كولتووریەكانی‬ ‫ئەو گەلە لە خۆ دەگرێ‪ ،‬بەاڵم ل ‌ە زمانەكانی فەڕەنسی و ئەڵمانی و هۆڵەندیدا‬ ‫(یودایزم‪ ،‬یودنتوم‪ ،‬یۆدندۆم) لە بڕی هەردوو زاراوەی جودایزم و جوری بەكار‬ ‫دەهێنرێن و سەرجەم الیەنەكانی جووناسی دەگرێتەوە‪ .‬هەندێ جاریش گەلی‬ ‫جوو بە هێبریەر ناو دەهێنرێن كە لە (ئیڤەریم)ەوە دێ و بە مانای (مانگ)ە‪،‬‬ ‫ئیڤەر لە ناوی یەكێك لە باپیرە گەورەكانی گەلی جوویەكانەوە وەرگیردراوە ‪.‬‬

‫جوویەكان كێن؟ یان كێ جوویەكانن‌؟‬ ‫كاتێ ئەم پرسیارە ئاراستەی جاك پرێزن دەكەن دەڵێت‪ :‬گەر لێم نەپرسن‬ ‫دەزانم كێ جوویەكانیە‪ ،‬بەاڵم نازانم چی وەاڵم بدەمەوە!‬ ‫سێ تێڕوانینی بە ناوبانگی جیاواز هەیە سەبارەت بەناسنامەی جوو كە هەر‬ ‫یەكەیان لە دنیادا بینینێكی تایبەتی خۆیەوە دەستنیشانی ئەو ناسنامەیە دەكات‬ ‫و پێوانەیەكی بۆ دادەنێت‪:‬‬ ‫یەكەم ؛ تێڕوانینی ئۆرتۆدۆكسی جوویەكانیە لەسەر بنچینەی هەڵەخا یە كە لە‬ ‫سەر حەاڵڵ و حەرام و نوێژ و ڕۆژو ‪...‬هتد بنیات نراوە‪ ،‬هەڵەخا بە مانای یاساكان‬ ‫دێت‪ ،‬هەندێ جاریش بە یاسای ڕابینەكان ناو دەهێنرێ‪ ،‬هەڵەخا دەكرێت لەگەڵ‬ ‫شەریعەی ئیسالمید‌ا بەراورد بكرێ‪ ،‬بە تێڕوانینی ئۆرتۆدۆكسی جوویەكان ئەو‬ ‫كەسەیە كە دایكی جوویەكانیە و پەیڕەوی هەلەخا دەكات و ئەركە ئاینیەكان بە‬ ‫جێ دێنێت‪ ،‬بە پێی هەڵەخا كەس ناتوانێت ببێت بە جوویەكان‪ ،‬بەڵكو پێویستە‬ ‫بە جوویەكانیی لە دایك بووبێت‪ ،‬بۆ ئەوەش مەرجی سەرەكی دایكە نەك باوك‪،‬‬

‫‪62 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫لە ئەوروپا لە‌ جوویەكانیان‬ ‫دەڕوانی وەك نەتەوەیەكی‬ ‫تر و لە سەر ئەو بنچینەیە لە‬ ‫خۆیان دوور دەخستنەوە‬

‫لەگەڵ ئەوەشدا چونە سەر ئاینی جوویەكان لەسەر بنەماكانی‬ ‫هەڵەخا مەحاڵ نییە‪ ،‬بەاڵم لەسەر رابینەكان پێویستە بەالیەنی‌‬ ‫كەمەوەسێ جار داوای بوونە جوویەكان رەت بكەنەوە و‬ ‫پەسەندی نەكەن‪ ،‬تاكو دڵنیا بن لەسەر سووربونی ئەو كەسە‬ ‫بۆ بوونە جوویەكان ‪.‬‬ ‫دووەم ؛یاساكانی نیورنبێرگ؛ لە سەردەمی ئەڵمانیای نازیدا‪،‬‬ ‫لە نیورنبێرگ كە شارێكی باشووری ئەڵمانیایە‪ ،‬كۆمەڵێك یاسا‬ ‫لەسەر بنچینەی ڕەگەز بنیات نرا‪ ،‬بە پێی ئەو یاسایانە ئەو‬ ‫كەسەی چوار نەنك و باپیری واتە نەنك و باپیری لە دایك و باوكەوە جوویەكان‬ ‫بونایە‪ ،‬ئەوا ئەو كەسەش جوویەكان بوو‪ ،‬بە سێ نەنك و باپیری جوویەكان‌‬ ‫دەبووە سێ چارەكە‌جوویەكان‪ ،‬دوو نەنك و باپیر نیوە جوویەكان‪ ،‬تاقە نەنك‬ ‫ك چارەكە جوویەكان ‪....‬هتد ‪.‬‬ ‫یان باپیرێ ‌‬ ‫سێیەم ؛ یاسای گەڕانەوە بۆ یسرائیل ؛ بە پێی ئەم یاسایە هەر كەسێك بتوانێ‬ ‫بیسەلمێنێ كە یەكێك لە نەنك یان باپیرەكانی جوویەكان بوون‪ ،‬مافی گەڕانەوەی‬ ‫بۆ یسرائیل و مافی بوونە هاوواڵتی هەیە‪ ،‬جێگەی سەرنجە كە ئەم یاسایە تەنیا‬ ‫لە ئیسرائیل و ئەڵمانیادا هەیە و پێڕەوی پێ دەكرێ‪ ،‬بەاڵم ئەو مەرجە بەالیەن‬ ‫هەڵەخاوە بەس نییە هەر بۆیە زۆربەی ئەوانەی بۆ ئیسرائیل دەگەڕێنەوە لە‬ ‫بەرامبەر یاسا و الی دەوڵەتی ئیسرائیلدا هاواڵتییەكی جوویەكانن‪ ،‬بەاڵم الی‬ ‫ئۆرتۆدۆكسەكان جوویەكان نین و وەك جوویەكان مامەڵەیان لەگەڵدا ناكرێ‪.‬‬ ‫ئایا جوویەكانبوون پێوەستی ئایینیە یان ئێتنی و نەتەوەیی؟‬ ‫ئەمە پرسیارێكە كە هەروەك ناسنامەی جوویەكان بە گەلێك شێوازی جیاواز‬ ‫وەاڵم دراوەت��ەوە و ناتەبایییەكی زۆری لەسەرە‪ .‬تایبەتمەندێتی و ناسنامەی‬ ‫تایبەتی جوویەكان هۆكاری بنچینەیی بوون بۆ تێڕوانینی جیاواز لێیان و هەر بۆیە‬ ‫لە سەردەمانێكدا جوویەكانكانی ئەوروپا و واڵتانی ئیسالمی بۆ زۆر بواری تایبەت‬ ‫بە خۆیانەوە جۆرە ئۆتۆنۆمییەكی سنورداریان هەبوو‪ ،‬بەتایبەتی لە بوارەكانی‬ ‫كاروباری ناوەخۆی وەك ژنهێنان و جیابوونەوە و میرات و كێشە تایبەتییە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان و دادگە وكاروباری ئاینی و باج كۆكردنەوە كە لە سنوری‌‬ ‫خودی كۆمەڵگاكەیاندا جێبەجێ و چارەسەر دەكران‪ ،‬عوسمانیەكان لەو بوارەدا‬ ‫هەنگاوێك لە پێش ئەوروپیەكانەوە بوون و هەر زووتر سیستەمێكی تایبەتیان‬ ‫بۆ ئەو كۆمەڵگەیانە دیاری كردبوو كە لە دەرەوەی كۆمەڵگەی مسوڵمانانەوە‬ ‫بوون‪ ،‬لە سەرەتادا بۆ جوویەكانكان و ئەرمەنییەكان و پاشان ئەرتۆدۆكسەكانی‬ ‫واڵتانی باڵكان‪ ،‬بەو چوارچێوە ئۆتۆنۆمیانەش دەوترا (میلەتی ئەرمەنی‪ ،‬میلەتی‬ ‫جوویەكان ‪ ..‬هتد)‪ ،‬گەرچی وشەی میللەت بەكار دەهێنرا‪ ،‬بەاڵم هەمیشە مەبەست‬ ‫لە ئاین بوو نەك میللەت یان نەیشن ‪ Nation‬بە مانای هاوچەرخ‪ .‬ئەمەش ئەوە‬ ‫پێشان دەدات كە لە سەرجەم گەالنی مسوڵمانیان دەڕوانی وەك ‌میلەتێك یان‬ ‫نەتەوەیەك و لە میللەتانی تریان جیا دەكردنەوە‪ ،‬یان میللەتانی تریان لێ جیا‬

‫‪63‬‬

‫دەكردنەوە‪ .‬بە هەمان شێوە لە سەرەتادا لە واڵتانی ئەوروپادا جیا دەكرانەوە‬ ‫گەرچی وەك عوسمانییەكان ناوی نەتەوە ‌یاخۆ میللەتیان لێ نەدەنان‪ ،‬لە ‌پاش‬ ‫سەرهەڵدان و بەهێزبوونی هەستی نەتەوایەتی لە ئەوروپا ل ‌ە جوویەكانیان دەڕوانی‬ ‫وەك نەتەوەیەكی تر و لە سەر ئەو بنچینەیە لە خۆیان دوور دەخستنەوە‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا پێش جیاكردنەوەیان وەكو نەتەوەیەك هەمیشە لە دنیابینی ئاینی‬ ‫جیاوازەوە جیا كرابوونەوە و چوارچێوەیەكی ئۆتۆنۆمیی خۆیان هەبوو‪.‬‬ ‫پڕۆسەی تواندنەوەی جوویەكانكان لە ناو گەالنی تردا چ لە رووی ئاینی و‬ ‫چ لە رووی نەتەوەیییەوە وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارە ئاڵۆزتر دەكات بەتایبەتی‬ ‫لە كۆتای سەدەی هەژدە و سەرەتای سەدەی نۆزدەدا بزووتنەوەیەكی بە هێزی‬ ‫توانەوە و لەدەستدان و هەندێ جار وازهێنانی خۆویست لە ناسنامەی ئاینی و‬ ‫نەتەوەیی لە ناو كۆمەڵگەی جوویەكاندا دروست دەبێ و زۆر لەو جوویەكان بە‬ ‫پێی ئەو واڵتانەی تیایدا دەژیان خۆیان بە ئەڵمانی‪ ،‬فەڕەنسی‪ ،‬رووسی و ‪ ..‬هتد‬ ‫دەزانی‪ ،‬لەو سەردەمەوەدا جوویەكان بوون یان جوویەكان نەبوون پەیوەست بوو‬ ‫بە ویست و ئارەزووی خودی تاكە كەسەكانەوە‪ ،‬بەاڵم بۆ ئەو كۆمەڵگەیەی ‌كە‬ ‫تیایدا دەژیان خۆیان بە جوویەكان بزانیایە یان نا لەالیەن زۆربە و هێشتا هەر وەك‬ ‫جوویەكان سەیریان دەكرا و مامەڵەی هاوواڵتییان لەگەڵدا نەدەكرا‪ ،‬گەرچی لە‬ ‫رووی یاسایییەوە جیاوازییەك لە نێوان هاوواڵتییاندا نەبوو‪ ،‬تەنانەت ئەو جوویانەی‬ ‫كە نەك هەر بە شێوەی فەڕمی هاوواڵتی بوون‪ ،‬تەنانەت ئەوانەی زمانی خۆیان‬ ‫لەبیر چووبووەوە و چووبوونە سەر ئاینی كریستیانی یان ئەتییست بوون هێشتا‬ ‫هەر وەك توخمێكی نامۆی ناو ئەو كۆمەڵگەیان ‌ە مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرا‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە‌لەسەر پێناسەی جوویەكان بوون گەلێك راوبۆچوونی جیاواز و لە یەكتر دوور‬ ‫هەیە‪ ،‬ئیدۆ ئەبرام كە پرۆفسۆرێكی جوویەكانی نەمسایییە پێنج پێوەست دەخاتە‬ ‫روو وەك مەرجێك كە هەركەسێك بە یەكێك لەو خااڵنەو پەیوەست بێت ئەوا ئەو‬ ‫كەسە دەكرێ وەك جوویەكانی تێی بڕواندر ‌ێ ؛‬ ‫خاڵی یەكەم ؛ پەیوەستی خێزانی‪ ،‬كەسێك كە پێوەندیی خێزانی و خزمایەتی‬ ‫بە خزم و كەسی جووەوە مابێت و خۆی بە بەشێك لەوان بزانێ و بەهۆی ئەو‬ ‫خزمایەتییەوە مێژووی جوویەكان بە مێژووی خۆی بزانێت‪.‬‬ ‫خاڵی دووەم ؛پەیوەستی ئاینی‪ ،‬لێرەدا گرینگ نییە سەر بە چ ئاراستەیەكی‬ ‫ناو ئاینی جوو بی هەر لە لیبڕاڵەوە تا ئەرتۆدۆكس‪ ،‬بەڵكوو تەنیا بە شێوەیەك لە‬ ‫شێوەكان پێوەندییەكی الیەنی كەمی بە تۆرات و هەلەخاوە هەبێ ‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫خاڵی سێیەم ؛ پەیوەستی واڵت��ی‪ ،‬پێوەستییەكی دەروون��ی و رۆح��ی بە‬ ‫ئیسرائیلەوە هەبێ و لە سەردەمانی خۆشیدا خۆشحاڵ بێت و لە سەردەمانی‬ ‫ناخۆشی و لێقەومانەكانیدا بێزار و خەمگین بێ‪ ،‬ئەم هەستەش بۆ ئیسرائیل زیاتر‬ ‫بێ لە چاو واڵتانی تردا كە بە شێوەیەك لە شێوەكان پەیوەست بێت پێیانەوە و‬ ‫خۆشی بوێن ‪.‬‬ ‫خاڵی چوارەم؛ پەیوەستی هۆڵۆكۆستی‪ ،‬ئەو هەست و مەترسییەی لە دڵدا‬ ‫هەبێ كە رۆژێ لە ڕۆژان هۆڵۆكۆست و كۆمەڵكوژیی جوویەكان روو بداتەوە و‬ ‫ئەویش ببێتە قوربانی هۆڵۆكۆستێكی نوێ ‪.‬‬ ‫خاڵی پێنجەم ؛ پەیوەستی كولتووری‪ ،‬ئارەزوی مۆسیقا و گۆرانی و سەما‬ ‫و خواردن و كولتوور و جەژنەكانی جوو بكات و كاتێ مۆڵەتی بۆ رێك كەوت‬ ‫بەشداری تیادا بكات ‪.‬‬ ‫هەندێ جار كەسانێك هەبوون كە هیچ یەكێك لەو پەیوەستانەیان نەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەبەر ئەوەی لە بنەچەدا جوو بوون و خۆشیان بە جوو نەدەزانی سەرباری ئەوەش‬ ‫هەر بەو شێوەیە و وەك جوویەكان مامەڵەیان لەگەڵ دەكرا‪ ،‬تێڕوانینی دەرەكی‬ ‫دووبارە ناسنامەی جوویەكان زیاتر ئاڵۆزتر دەكات و وا دەكات كە جوو بوون‬ ‫پەیوەست بێت‌ب ‌ە شوێن و سەردەم و كۆنتێكستەوە و بە پێی ئاراستەی ئاینی‬ ‫وئایدۆلۆژیی جیاواز بێ‌‪ .‬ژان پۆڵ سارتەر سەبارەت بەو مەسەلەیە دەڵێ «ئەنتی‬ ‫سامی مرۆڤـ دەكات بە جوو‪ ،‬مرۆڤ جوویە لەبەر ئەوەی لە دەرەوەی خۆیانەوە‬ ‫وەك جوویەكان سەیریان دەكرێ»‪.‬‬ ‫ئەم تێڕوانینە جیاوازانە لە پێناسەی جوویەكان و هەستی پەیوەستی بە‬ ‫كۆمەڵگە و خاكی جووەوە پرسیارێكی نوێ دێنێتە پێشەوە كە ئایا چی جوویەكان‬ ‫بە درێژایی مێژووی سێ هەزار ساڵەی پێش زاین و دوو هەزار ساڵەی دوای زاین‬ ‫بە یەكەوە گرێ دەدات و لە یەكتریان جیا دەكاتەوە؟‬ ‫لە مێژووی گەلی جوویەكاندا هەمیشە جەمسەر گیربوونی ئەسپێكتە پێچەوانەكان‬ ‫و دژ بە یەكەكان مەڵبەندی بوون و لە هەمان كاتدا بەیەكەوە تەواوكەری مێژووی‬ ‫جوویەكان بوون‪ ،‬جەمسەرگیری بەردەوام بوون و لەیەكدابڕان لە تەواوی مێژووی‬ ‫ئەو گەلەدا بە ئاشكرا و ب��ەردەوام دێتە بەرچاو‪ ،‬بەردەوامی لە پەیوەست بە‬ ‫كۆمەڵگەی خۆیانەوە و بە بنەما ئاینی و كتێبە پیرۆزەكانیان و زمانی عبریەوە‬ ‫وەك زمانی ئاین و ئەركە ئاینییەكان‪ ،‬لە هەمان كاتدا زمانی مامەڵەی ڕۆژانە لە‬ ‫هەر واڵت و ناوچەیەكدا مۆركێكی جیاواز و تایبەت بە دەوروبەرەكەیەوە بە خۆوە‬ ‫دەگرت‪ ،‬جوویەكانی دەوڵەتانی سالڤی و جەرمانی كە بە ئەشكەناز ناسرابوون بە‬ ‫یدیش دەدوان لە كاتێكدا لە هەر ناوچەیەكدا كاریگەریی زمانە جەرمانییەكان یان‬ ‫سالڤییەكانی بەسەرەوە بوو‪ ،‬جوویەكانی ئیسپانیا كە پێیان دەوترا سەفاردیم و‬ ‫لە ئیسپانیاوە ب ‌ۆ واڵتانی ئیسالم ‌ی كۆچیان كردبوو بە زمانێكی تێكەڵەی عبری‬ ‫و ئیسپانی دەدوان كە بە الدینۆ ناسرابوو‪ ،‬هەندێ لە جوویەكانكانی واڵتانی‬ ‫عەربی تەنیا بە عەرەبی دەدوان و عیبری تەنیا زمانی ناو سیناگۆگ و نووسین و‬ ‫خوێندنەوەیان بوو‪ ،‬لە قۆناخەكانی دوایی دا تەنانەت لەو بوارانەشدا یدیش بەكار‬ ‫دەهێنرا‪ ،‬بەشێكی تریان لەو پەیوەستییانە دابڕان‌و سەرجەم مۆركێكی تایبەت بە‬ ‫ناسنامەی جوویان لە دەست دا‌‪ .‬گۆشەگیری خۆویستی بۆ خۆپاراستن لە سەرجەم‬ ‫كاریگەرییەكی دەرەكی بۆ سەر ناسنامەیان لە سەرجەم قۆناخەكانی مێژووی‬ ‫ئەو گەلەدا رووبەڕوومان دەبێتەوە‪ ،‬بەپێچەوانەوە تێكەڵبوونی بەشێكی تریان تا‬ ‫ئەندازەی توانەوە لە ناو گەالن و ئاینەكانی تردا دیاردەیەكی زۆر باو و لەبەرچاوی‬ ‫مێژووی ئەو گەلەیە‪ ،‬رای هەندێك لە زانایانی مێژووی جوویەكان وایە كە ئەگەر‬

‫توانەوە لە ناو گەالن و ئاینەكانی تردا‬ ‫دیاردەیەكی زۆر باو و لەبەرچاوی‬ ‫مێژووی ئەو گەلەیە‬

‫بە هۆی توانەوە لە ناو گەالنی تردا نەبووایە‪ ،‬ئەمڕۆ جوویەكانی تەواوی جیهان لە‬ ‫بڕی نێزیكەی ‪ 14‬ملیۆن لە نێوانی ‪ 100‬تا ‪ 120‬ملیۆندا دەبوون ‪.‬‬ ‫جەمسەرگیریی زایۆن و دیاسپۆرا‪ ،‬بەشێك لە جوویەكان سەرباری مێژووی پێنج‬ ‫هەزار ساڵی مەینەتی و داگیركردن و كوشتن و تۆقاندنی داگیركەرانی ئاشووری‬ ‫و بابلی و رۆمانی و گریكی و فارسی و ئیسالمی و كرستیانی و ئیمپریالیزمی‬ ‫رۆژهەاڵت ‌ی لە خاكی خۆیاندا‪ ،‬مانەوە و ئامادە نەبوون خاكەكەیان بەجێ بهێڵن‪ ،‬لە‬ ‫هەمان كاتدا بەشێكیان هەڵهاتن و وازیا ‌ن لە بیری گەڕانەوە هێنا بۆ هەمیشەیی‪،‬‬ ‫بە پێچەوانەوە بەشێكی زۆری كۆچكردووەكان هەمیشە لەگەڵ ئەو هیوایەدا دەژیان‬ ‫كە ڕۆژێك لە رۆژا ‌ن بگەڕێنەوە بۆ خاكی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫لە الیەكی ترەوە بە هۆی لە یەكدابڕانی جوگرافییەوە گەلێك جیاوازیی كولتووری‬ ‫و زمانی و ئاینی لەبەرچاو لە نێوان جوویەكانی واڵتە جیاكانەوە هاتووەتە‌دی‪،‬‬ ‫لۆژیك نییە كە پاش سەدان و هەزاران ساڵ جیاوازییەكی بێشومار لە نێوانی‬ ‫جوویەكانی مەغریب و ئەمەریكا و ئەوروپا و رووسیادا نەبێ‪ ،‬جیاوازیی ئایدۆلۆژی‬ ‫و دنیابینی و ئاراستە جیاوازە ئایینیەكانیش با لەوالوە بوەستێ‪.‬‬ ‫سەرباری تەواوی ئەو جیاوازیانە هەر لە جوویەكانی باكووری رووسیاوە تا‬ ‫جوویەكانی ئەسیوپیا هەرهەموویان تۆراتیان هەبووە و زمانی عیبریان بەكار‬ ‫هێناوە‪ ،‬كۆمەڵگەی جوو دەكرێ وەك كۆمەڵگەیەكی زمانی تێی بڕواندرێ‪ ،‬تەنیا‬ ‫گەلێكە كە بەو زمانە دەدوێن و بە درێژاییی مێژوو سەرباری گۆڕان و گەشە لە‬ ‫زمانەكەیاندا لە چاو زمانەكانی تردا وەك خۆی ماوەتەوە و نەوەی نوێی ئەمڕۆ‬ ‫لە ئیسرائیل گەرچی بە ئیڤریت دەدوێن بەاڵم دەتوانن عیبری و عیبری كۆن‬ ‫بخوێننەوە و لێی تێبگەن‪ ،‬مێژووی گەلی جوو مێژووی بەردەوامبوون و مانەوەیە‬ ‫لە هەمان كاتدا دەوروبەر و كولتووری واڵتانی كۆچ بۆكراو و گەالنی داگیركەر و‬ ‫كۆمەڵگەكانی دەوروبەریان كاریگەریی هەمە جۆرەیان لەسەر سەرجەم الیەنەكانی‬ ‫ژیانیان كردووە‪ ،‬ئەمە تەنانەت الیەنە فیزیكیەكانیشیانی گرتووەتەوە‪ ،‬هەندێ لە‬ ‫نووسەرانی جوو هەوڵ دەدەن ئەو ڕاستییە گەورەیە نكۆڵی لێ بكەن و وا پێشانی‬ ‫بدەن كە ئەو گەلە تەنیا لە خۆیدا و بە خۆیەوە گەشەی كردووە و لەو باوەڕەدان‬ ‫كە بەوە رەسەنیی گەلی جوو دەسەلمێنن‪ ،‬ئاخۆ هیچ گەل و نەتەوەیەك هەیە بە‬ ‫درێژاییی مێژوو توانیبێتی خۆی لە كاریگەریی هەمەالیەنەی گەالن و كۆمەڵگە دوور‬ ‫و نێزیكەكانی خۆی پاراستبێت؟‬ ‫سەرچاوەكان ‪:‬‬ ‫‪- Encyclopaedia Judaica، Jerusalem 1971- 1972 Vol.I‬‬ ‫‪- den Hartogh J.، De joodse weg : een inleiding in de godsdi‬‬‫‪enst van het Jodendom، Zoetermeer 1993‬‬ ‫‪- L. Evers، Jodendom voor beginners، Amsterdam، 1999‬‬

‫ئا‪ :‬پێشڕەو ئیسماعیل عارف‬

‫‪64 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ستراتیژی نەتەوەیی ئیسرائیل‬ ‫دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسالمیی ئێران‬

‫پوختە‪:‬‬ ‫هاتنە ئاراوەی شۆڕشی ئیسالمی لە ئێران و‪ ،‬بچراندنی پەیوەندییەكانی ئەو‬ ‫واڵتە لەگەڵ ئیسرائیل لە ساڵی (‪ ،)1978‬بە شێوەیەكی سروشتی بووە هۆی‬ ‫گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە پانتایی ئاسایشی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ .‬بە‬ ‫گشتی سیاسەتەكانی كۆماری ئیسالمی بەرامبەر بە ئیسرائیل و دواتر ستراتیژی‬ ‫ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل بەرامبەر بەو سیاسەتانە پێناسە دەكرێت‪.‬‬ ‫ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسالمی‬ ‫ئێران و لە سەردەمی حكومەتی محەمەد رەزا شای پەهلەوی حكومرانی ئەو‬ ‫سەردەمەی واڵتی ئێران‪ ،‬دوو واڵتی هاوپەیمان لە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫بوون‪ ،‬پەیوەندییەكانی ئەم دوو واڵتە لە سەر بنەمای هاوكاری ستراتیژێك بوو‪،‬‬ ‫ئەمەش بووە هۆی دروست بوونی پانتاییەكی تایبەتی ئاسایش لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‪ .‬ئیسرائیل لە الیەك لە رێگای هاوكاری لەگەڵ ئێران‪ ،‬توانیبووی‬ ‫گەمارۆكانی واڵتانی عەرەب ‌ی تێپەڕێنێت و لە گۆشەگیری ناوچەیی بێتە دەرەوە‬ ‫و ژمارەیەك بەرژەوەندی ئابووری‪ ،‬لەوانەش هاوردەكردنی نەوت لە ئێرانەوە بۆ‬ ‫خۆی مسۆگەر بكات‪ .‬لەو ناوەندەدا ئێرانیش توانی لە رێگای هاوكاری لەگەڵ‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬رووبەری هەرەشەكانی سۆڤیەت و رادیكالیزمی عەرەبی ببێتەوە‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەش شای ئێران لە پەیوەندییەكانی ئەو واڵتە لەگەڵ ئیسرائیل‬ ‫گرینگی بە بوارەكانی ئابووری‪ ،‬سیاسی و ئاسایشی دەدا‪.‬‬ ‫هاتنە ئاراوەی شۆڕشی ئیسالمی ئێران و بچراندنی پەیوەندییەكانی ئەو‬ ‫واڵتە لەگەڵ ئیسرائیل لە ساڵی (‪ ،)1978‬بە شێوەیەكی سروشتی بووە هۆی‬ ‫گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە پانتایی ئاسایشی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ .‬واڵتێك كە‌‬ ‫خاوەن پەیوەندییەكی پتەو و پڕبایەخ لەگەڵ ئیسرائیل بوو‪ ،‬بوو بە واڵتێك‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬كە سەرەڕای ئەوەی نەیاری ئیسرائیل بوو بەڵكوو لە سەر ئەو باوەڕە‬

‫‪65‬‬

‫بوو كە ئیسرائیل خاوەن هیچ جۆرە رەواڵەتی و مەشروعیەتێك نییە و پێویستە‬ ‫لە ناو بچێت‪.‬‬ ‫دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسالمی ئێران‪ ،‬ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی‬ ‫ئیسرائیل لە رەهەندێ دەرەكی كەوتە ژێر كاریگەری چوارچێوەی چەمكی‬ ‫كۆماری ئیسالمی و سیاسەتە دیاریكراوەكانی حكومەتی ئێران‪ ،‬بە شێوەیەك‬ ‫كە ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل لە رەهەندێ دەرەكییەوە زیاتر‬ ‫دژكردەوە بەرامبەر بە سیاسەتەكانی حكومەتی ئێران‪ ،‬ئەمەش بوو بە هەرەشە‬ ‫لە سەر سیاسەتەكانی حكومەتی ئێران كە مەترسییەكی گەورە بوو بۆسەر‬ ‫سیاسەتەكانی واڵتی ئێران‪ .‬وەكو ئاماژەمان پێكرد دوای هاتنە دی شۆڕشی‬ ‫ئیسالمی لە ئێران و سەقامگیربوونی حكومەتێكی ئیسالمی لەو واڵتە‪ ،‬هەر دوو‬ ‫واڵتی ئێران و ئیسرائیل لە دوو واڵتی هاوپەیمان بوون بە دوو دوژمنی سەرەكی‬ ‫و ئەو دژایەتییەش لە ساڵی (‪ )1979‬تاكو ئێستا بەردەوامە‪.‬‬ ‫بە گشتی سیاسەتەكانی كۆماری ئیسالمی بەرامبەر بە ئیسرائیل بە چوار‬ ‫قونا ‌غ هەژمار دەكرێن كە‪:‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪:‬س��ەرك��ەوت��ن��ی ش��ۆڕش��ی ئیسالمییە ت��ا ج��ەن��گ��ی ئ��ێ��ران و‬ ‫عێراق(‪.)1981-1979‬‬ ‫دووەم‪ :‬جەنگی ئێران و عێراق تا پەسەندكردنی رێككەوتننامە(‪.)1989-1981‬‬ ‫سێیەم‪ :‬سەردەمی بەشداری بەرچاوی ئێران لە رووی سیاسەتی دەرەوە لە‬ ‫سااڵنی‌(‪.)2006-1989‬‬ ‫چوارەم‪ :‬دژایەتی روون و ئاشكرا بەرامبەر بە ئیسرائیل لە ساڵی (‪ )2006‬تا‬ ‫ئەمرۆ كە بە روونی بەرچاو دەكەوێت‪.‬‬ ‫بۆیە لێرەدا ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل هاوتەریب لەگەڵ ئەو‬ ‫چوار قوناغە شیی دەكەینەوە‪:‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئاراستەكردنی ئەو بابەتە كە بابەتی فەڵەستین بابەتێكی ئیسالمییە نەك‬ ‫عەرەبی‪ ،‬خوازیاری دروست بوونی بەرەیەك بۆ خەبات دژ بە ئیسرائیل بوو‬ ‫قوناغی ی��ەك��ەم‪ :‬لە سەركەوتنی شۆڕشی ئیسالمییە تا جەنگی ئێران و‬ ‫عێراق(‪.)1981-1979‬‬ ‫شۆڕشی ئیسالمی ئێران سەرەڕای ئەوەی دەستپێكی جۆرێك دووبارە ژیانەوەی‬ ‫ئیسالم لە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بوو‪ ،‬یەكێك لە گرینگترین دروشمەكانی لە‬ ‫سەر بنەمای دژایەتی لەگەڵ ئیسرائیل بنیاد نا‪ ،‬بە واتایەكی دیكە دژایەتی ئێران‬ ‫بەرامبەر بە ئیسرائیل و بیروبۆچوونی كۆماری ئیسالمی لە سەر بنەمای پێویستی‬ ‫ئەنجامدانی چاالكی دژ بە ئیسرائیل تا لەناوچوونی‪ ،‬بووە هۆی ئەوەی كە یەكێك‬ ‫لە دروشمە سەرەكییەكانی ئیسالمی لە ناوچەكە ببێتە دژایەتی كردن ‌ی ئیسرائیل‪،‬‬ ‫بەوشێوەیەش لە رێگای رەتكردنەوەی بوونی ئیسرائیل و ئاراستەكردنی ئەو بابەتە‬ ‫كە بابەتی فەڵەستین بابەتێكی ئیسالمییە نەك عەرەبی‪ ،‬خوازیاری دروست بوونی‬ ‫بەرەیەك بۆ خەبات دژ بە ئیسرائیل بوون‪ .‬لەو سەرەدەمەد ستراتیژی ئاسایشی‬ ‫نەتەوەیی ئیسرائیل لە سەر بنەمای تێكدان و لەناوبردنی ئەو بەرە ئیسالمییە و‬ ‫پەیدا كردنی مەشروعییەت بۆ خۆی بوو‪ .‬بەستی گرێبەستی «كەمپ دێیڤید» لە‬ ‫ساڵی (‪ )1979‬لە نێوان ئیسرائیل و میسر یەكێك لە نمونەكانی سەرەكی ئەو‬ ‫ستراتیژییەیە كە بەستێنێك بوو بۆ دروست بوونی پەیوەندی ئیسرائیل لەگەڵ واڵتە‬ ‫عەرەبییەكان‪ ،‬ئەوەش لە كاتێكدا بوو كە لە ساڵی (‪ )1948‬واتە لە كاتی دروست‬ ‫بوونی واڵتی ئیسرائیل‪ ،‬واڵتانی عەرەبی دانیان بەو واڵتە دانەنابوو‪.‬‬ ‫ق���ون���اغ���ی دووەم‪ :‬ج��ەن��گ��ی ئ���ێ���ران و ع���ێ���راق ت���ا پ��ەس��ەن��دك��ردن��ی‬ ‫رێككەوتننامە(‪ ،)1989-1981‬تایبەتمەندی سەرەكی سیاسەتەكانی كۆماری ئیسالمی‬ ‫ئێران دژ بە ئیسرائیل لەو سەردەمەدا بریتی بوو لە گرینگیدان و پاڵپشتی كردن‬ ‫لە بزوتنەوەكانی بەرخودانی ئیسالمی دژ بە ئیسرائیل لە فەلەستین و لوبنان‪.‬‬ ‫شۆڕشی ئیسالمی لە ئێران بووە هۆی نەمانی كێشەی بێ ناسنامەیی لە لە‬ ‫چوارچێوەی خەباتی دژە ئیسرائیلی فەلەستین و پەیدابوونی جوواڵنەوەی‬ ‫بەرخودانی ئیسالمی فەلەستین و رێكخراوی جیهادی ئیسالمی و حیزبۆلاڵی لوبنان‬ ‫لە نموونەكانی ئەو دیاردەیە بوو‪ .‬هەروەها بیروبۆچوونە ئیسالمییەكان جێگای‬ ‫بیركردنەوە ناسیۆنالیستییەكانیان گرتەوە و بەو شێوەیە پەیدابوونی رێكخستنەكانی‬ ‫«فەتح» وایكرد كە بەرخودانەكانی دژە ئیسرائیلی بچێتە قوناغێكی نوێوە‪ ،‬سەرەڕای‬ ‫ئەوەش چاالكییەكانی سەربازی ئیسرائیل لە ساڵی (‪ ،)1980‬بووە هۆی ئەوەی‬ ‫بەكارهێنانی بواری سەربازی ببێتە یەكێك لە ستراتیژییەكانی كۆماری ئیسالمی‬ ‫بەرامبەر بە ئیسرائیل‪ ،‬هەر چەندە ئەوە دواتر لە ئاكامی لێكدانەوەكان كاری پێ‬ ‫نەكرا‪ ،‬بەاڵم ئەو بابەتە وایكرد كە ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل لە سەر‬ ‫ئەو بنەمای ‌ە دابرێژرێت كە‪ ،‬هەموو كاتێك ئامادەی بەرەنگاربوونەوە بەرامبەر بە‬ ‫ئێران بێت و ئەوەش بوو بە یەكێك لە سیاسەتە سەرەكییەكانی ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫قوناغی سێیەم‪ :‬سەردەمی بەشداری بەرچاوی ئێران لە رووی سیاسەتی دەرەوه‬ ‫‌(‪)2006-1989‬‬ ‫دوای پەسەندكردنی ئەو رێكەوتننامەكانی واڵتی ئێران لەگەل واڵتانی دیكە‌‪،‬‬ ‫كۆماری ئیسالمی هەوڵیدا لە رێگای گۆڕانكاری لە سیاسەتی دەرەكی خۆی كار‬ ‫لە سەر كەم كردنەوەی ناكۆكییەكان بكات و لەگەڵ واڵتان لە ئاستی نێودەوڵەتی‬

‫گفتوگۆ بكات‪ .‬پرەنسیبی ئەو سیاسەتە لە سەر ئەو بنەمایەیە كە ئێران بە‬ ‫پێگەیەكی مێژوویی و ژئۆپۆلۆتیكی هەستیار ‌و بوونی رابردوویەكی چەند هەزار‬ ‫ساڵەی شارستانیەتی‪ ،‬دەبێت وەك ئەكتەرێكی ناوچەیی و جیهانی‪ ،‬پێگەی مێژوویی‬ ‫خۆی بەدەست بێنێت‪.‬‬ ‫سیاسەتی كەمكردنەوەی ناكۆكییەكان لە رێگای گفتوگۆ و لێكتێگەیشتن‪،‬‬ ‫روانگەیەكی رێئالیستییە و لە جیهانێكی پڕ لە ناكۆكی دەتوانێت هۆكارێك بێت بۆ‬ ‫دابینكردنی بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان لە ئاستەكانی جیاوازی كلتووری و ئابووری‪.‬‬ ‫نابێت ئەو راستییەش لە بیر بكرێت كە ئەو سیاسەتە لەو سەردەمەدا لە بواری‬ ‫پەیوەندی ئێران‪-‬ئیسرائیل ناچێتە قوناغی جێبەجێ بوونەوە و بەو شێوەیەش ئێران‬ ‫لە رێگای نوێوە بەنیازی ئەوەیە گیروگرفت بۆ سیاسەتە ئاسایشییەكانی ئیسرائیل‬ ‫دروست بكات‪ .‬دوای هاتنە سەر كاری حكومەتەكانی پارتی كرێكار لە ئیسرائیل‪،‬‬ ‫سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیل بە شێوەی نافەرمی لە سەر بنەمای پالنی‬ ‫«ئالۆن» (پێشنیار و گفتوگۆكانی ئاشتی بۆ گەڕاندنەوەی هەندێك لە ناوچەكانی‬ ‫داگیركراو بۆ دەسەاڵتی عەرەبی و لە هەمان كاتدا پارێزگاریكردن لە هەندێك لەو‬ ‫ناوچانە كە بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی ئیسرائیل جێگای بایەخن و گرینگییەكی‬ ‫زۆریان هەیە) بوو‪.‬‬ ‫ئەو ستراتیژییە بۆ ئیسرائیل‪ ،‬چەند ئامانجێكی سەرەكی لەخۆ دەگرێت‪:‬‬ ‫*لەناوبردنی راپەری ‌ن وەك یەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫*كەمكردنەوەی بوودجەكانی سەربازی و جێبەجێ كردنی پرۆژە ئابورییەكان‪.‬‬ ‫*پەرەپێدانی ئابووری ئیسرائیل لە رێگای دروستبوونی پەیوەندی لەگەڵ واڵتانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و بەدەست هێنانی بازاڕی بەكاربەری رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫*بەدەست هێنانی وزە و هێزی كاری هەرزان لە ناوچەكە‌‪.‬‬ ‫*چارەسەر كردنی كەم ئاوی لە ئیسرائیل‪.‬‬ ‫*گۆشەگیركردنی واڵتانی رادیكالی ئیسالمی‪ ،‬لەوانەش ئێران و لیبیا كە بۆ‬ ‫ئیسرائیل وەكو هەرەشە دەهاتنە هەژمار‪.‬‬ ‫*دروستكردنی بەستێنێك بۆ ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكانی واڵتانی عەرەب‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیل‪.‬‬ ‫*رێگەگرتن لە زیادبوونی هێزی بزوتنەوەی بەرگریكاری ئیسالمی‪.‬‬ ‫*پاراستنی ئاسایشی سنوورەكانی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫*بەدەستهێنانی دەنگێكی جیهانی بۆ رێگە گرتن لە هەر جۆرە چاالكییەكی دژە‬ ‫ئیسرائیلی‪.‬‬ ‫قوناغی چ��وارەم‪ :‬دژایەتی روون و ئاشكرا بەرامبەر بە ئیسرائیل لە ساڵی‬ ‫‪ 2006‬تا ئەمرۆ‪:‬‬ ‫دوای ئەوەی مەحمود ئەحمەدی نەژاد وەك سەرۆك كۆماری ئێران دەستنیشان‬ ‫كرا‪ ،‬هەڵوێست ‌ی ئیسرائیل لە سیاسەتەكانی كۆماری ئیسالمی ئێران دژ بە ئیسرائیل‬ ‫تا رادەیەك بە بەراورد لەگەڵ رابردوو توندتر بوو‪ .‬هەروەها بەهێزبوونی هێزی‬ ‫موشەكی ئێران و پاڵپشتی لە بزوتنەوەكانی دژ بە ئیسرائیل نمونەیەكی روون و‬ ‫ئاشكرا لەو سیاسەتانەیە كە كۆماری ئیسالمی دژ بە ئیسرائیل پەیرەویان دەكات‪.‬‬

‫‪66 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫بەاڵم لەوانەیە یەكێك لە گرینگترین سیاسەتەكانی لەو جۆرەی كۆماری ئیسالمی‬ ‫بەرامبەر بە ئیسرائیل‪ ،‬سیاسەتی رەتكردنەوەی ئیسرائیل و بابەتی هۆلۆكۆست‬ ‫بێت‪ ،‬ئەو سیاسەتە وایكرد ئیسرائیلیش گۆڕانكاری لە ستراتیجییەكانی ئاسایشی‬ ‫خۆی بێنێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫دەتوانین سیاسەتەكانی ئیسرائیل لە ئیستادا لەم چەند خاڵەدا كورت بكەینەوە‪:‬‬ ‫پێناسەكردنی هەرەشەكانی دژە بە ئیسرائیل‪.‬‬‫ گەڕان بۆ دۆزینەوەی هاوپەیمانانی ناوچەیی و جیهانی بۆ رووبەرووبوونەی‬‫هەرەشەكان‪ .‬بۆ ئەو مەبەستەش چەندین بابەتە لەبەرچاو دەگیرێت‪:‬‬ ‫ هەوڵی بەردەوامی سیاسی بۆ دروستكردنی هاوپەیمانی لەگەڵ واڵتان بۆ‬‫بەڕەنگاربوونەوەی نەیاران بە تایبەتی ئێران‪.‬‬ ‫ هەوڵدان لە پێناو دروستكردنی هاوپەیمانی لەگەڵ سەرجەم ئەو واڵتانەی‬‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست كە هەرەشەی كارتێكەری ئێرانیان لە سەرە‪.‬‬

‫زیاتر لە شێوازی نوێی ئاسایش‪ ،‬پێویستی بە هەلسوكەوت پەیوەندییەكی سونەتییە‪،‬‬ ‫هۆكاری ئەو بابەتەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو خاالنەی خوارەوە‪:‬‬ ‫*سەرچاوەی هەرەشە‪ :‬كۆماری ئیسالمی هەمیشە وەكو هەرشەیەك بۆ ئیسرائیل‬ ‫دێتە هەژمار‪.‬‬ ‫*چۆنیەتی هەرەشە‪ :‬هەر دوو واڵت بە كێبڕكێی سەربازی بە شێوەی بەرگری‬ ‫و هەرەشە سەرقاڵن‪.‬‬ ‫*پارچەكردار‪ :‬هیچ كاتێك چارەسەرێكی ئاشتیانە لە هەڵوێستەكانی ئەو دوو‬ ‫واڵتە بەرامبەر بە یەكتربوونی نەبووە‪.‬‬ ‫*بەرپرسیاریەتی لە ئاسایش‪ :‬ئیسرائیل هەموو كاتێك لە بازنەی وەرچەرخانەكانی‬ ‫ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بووە‪.‬‬ ‫*بەهاكانی ژیان‪ :‬بەهاكانی ژیان و مەشروعییەتی ئیسرائیل هەموو كاتێك لە‬ ‫الیەن كۆماری ئیسالمییەوە هەرەشەیان لە سەر كراوە‪.‬‬

‫كورتە‬ ‫هەر چەندە ئیسرائیل لە رووبەرووبوونەوەی شۆڕشی ئیسالمی لە رووی تیۆرییەوە‬ ‫دەتوانێت الیەنگری بیرۆكەیەكی نوێ لە ئاسایش بێت‪ ،‬بەاڵم لە رووی كردارەوە‪،‬‬

‫‪67‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئا‪ :‬زەردەشت عبداللە قادر‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫پڕۆژه‌ی دابه‌شكردنه‌وه‌ی رۆژهه‌اڵتی‬

‫ناوه‌ڕاست و له‌دایكبوونی واڵتانی نوێ‬

‫رۆژئاوا لەسەر ئێسك و پروسكی گەالنی رۆژهەاڵت و لەسەر شانی‬ ‫شارستانیەتی رۆژه��ەاڵت ئەمڕۆی خۆی بونیاد نا‪ ،‬سەردەمانی زوو‬ ‫سەردەمی ئیمپریالیستی جیهانی واڵتە زلهێزەكان رۆژهەاڵت لەسەر‬ ‫بنەمای زاڵكردنی كەمینەی بەكرێگیراو بەسەر زۆرینەی مافخوار‬ ‫سەپێنران و بنەماڵە و عەشیرەت و خێڵ و مەزهەب و كەمینەی نادیار‬ ‫و ته‌واوی سیسته‌می فیوداڵ كۆمپرادۆر زیندووكرانەوە و بە ئاگر و‬ ‫ئاسن قەڵەمڕەوی ئەو واڵتانەیان دەسپێكرد‪.‬‬ ‫لە سەرەتاكانی سەدەی ‪19‬دا ئیمپیریالیستی بەریتانی كە زۆرینەی‬ ‫خاكەكانی چنگ كەوتبوو هەڵسا بە داڕشتنی ئەم بیرۆكەیەی كە‬

‫لەسەرەوە ئاماژەمان پێیدا‪ ،‬دەر ئەنجامی ئەم نەخشەیەش مێژووێكی‬ ‫خوێناوی گەورەی لێ كەوتەوە كە تا ئەمڕۆ مرۆڤایەتی باجەكەی‬ ‫دەدات‪ ،‬خوێنڕشتن و دواكەوتوویی و نەخوێندەواری و برسێتی و‬ ‫تەواوی ئەو مەینەتیانەی دووچاری مرۆڤەكان بوونەوە لە رۆژهەاڵت‬ ‫ئۆباڵەكەی لە ئەستۆی ئیمپیریالیزمی جیهانییە‪.‬‬ ‫دوای ئەم هەموو مەرگەساتەی بەسەر رۆژهەاڵتدا هات ئەمڕۆ رۆژئاوا‬ ‫و واڵتە زلهێزەكان دەیانەوێت جارێكی تر بە مێژووی رابردوویاندا‬ ‫بچنەوە و چونكە پڕیشكی ئەو مەینەتیانەی كە رۆژهەاڵتی تەنی بوو‬ ‫رۆژ لە دوای رۆژ رۆژئاواش دەگرێتەوە بە جۆرێك كە كاریگەری سیاسی‬

‫‪68 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫و كۆمەاڵیەتی و ئابووری و تەنانەت سەربازیشی دروست كردووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لە كۆمەڵێك بیرۆكە و نەخشە رێگە و بۆچوونی زانستی و ئەكادیمی‬ ‫داڕێژران‪ ،‬بەاڵم هیچێ لەو بیرۆكانە بەقەد بیرۆكەی(بیرنارد لویس)‬ ‫نەیتوانی بێتە واری پركتیكیەوە و كاریگەری خۆی هەبێت بەسەر‬ ‫گۆڕانكارییە خێراكان‪.‬‬ ‫له‌ سه‌ره‌تای هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی راب��ردوو له‌ ده‌ستپێكی شه‌ڕی‬ ‫نێوان ئێراق و ئێران له‌ كاتی سه‌رۆكایه‌تی (جیمی كارته‌ر) راوێژكاری‬ ‫ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌مه‌ریكی (بریجنسكی) ل ‌ه گووته‌یه‌كی به‌رامبه‌ر‬ ‫كۆنگرێسدا گووتی‪ :‬ئه‌گه‌ر جارێكی تر سنوره‌كانی په‌یماننامه‌ی سایكس‬ ‫بیكۆ دانه‌ڕێژینه‌وه‌ ده‌كه‌وین ‌ه نێو هه‌ڵه‌یه‌كی مێژوویی گه‌وره‌وه‌‪.‬‬

‫راوێژكاری ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ئه‌مه‌ریكا «ئه‌گه‌ر جارێكی تر‬ ‫سنوره‌كانی په‌یماننامه‌ی سایكس بیكۆ‬ ‫دانه‌ڕێژینه‌وه‌ ده‌كه‌وینه‌ نێو هه‌ڵه‌یه‌كی‬ ‫مێژوویی گه‌وره‌وه»‬ ‫بۆسه‌ر رۆژئاوا‪.‬‬ ‫لویس پێی وابوو پێویست ‌ه واڵتانی عه‌ره‌بی و ئیسالمی به‌گشتی و‬

‫* ئه‌م گووته‌یه‌ی بریجنسكی بووه‌ بنه‌مایه‌ك بۆ داڕشتنی پرۆژه‌یه‌كی عراق و سوریا و لوبنان و ئیران و توركیا و میسر و ئه‌فغانستان و‬ ‫گه‌وره‌ بۆ ئاینده‌ به‌ناوی(پرۆژه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی تازه‌) ك ‌ه بۆ پاكستان و سعودیا و واڵتانی كه‌نداو و باكووری ئه‌فه‌ریقا به‌ تایبه‌تی‬ ‫ئه‌و مه‌به‌سته‌ وه‌زاره‌ت��ی به‌رگری ئه‌مه‌ریكا(پنتاگۆن) مێژوونووسی هه‌ڵبوه‌شێنرێته‌وه‌ و جارێكی تر نه‌خشه‌ی ئه‌و واڵتانه‌ به‌شێوه‌ی تر‬ ‫گه‌ور‌ه و رۆژهه‌اڵتناس(بیرنارد لویس)ی راسپارد» به‌اڵم هه‌ندێ ل ‌ه دابڕێژرێته‌وه‌ به‌شێوه‌ی واڵتۆك ‌ه و كۆمه‌ڵه‌ی كانتۆنی‪.‬‬ ‫* ل ‌ه ساڵی ‪ 1983‬كۆنگرێسی ئه‌مه‌ریكی ل ‌ه دانیشتنێكی نهێنیدا‬ ‫لێكۆڵه‌ره‌وان پێیان وای ‌ه بیرنارد لویس سه‌ربه‌خۆیانه‌ ئه‌م پرۆژه‌ی‬ ‫خستۆت ‌ه روو بۆ ئه‌وه‌ی جێ په‌نجه‌ی خۆی ل ‌ه مێژوودا بنه‌خشێنێ بۆ ره‌زامه‌ندبوو له‌سه‌ر پرۆژه‌ ته‌واوه‌كه‌ی دكتۆر(بیرنارد لویس)» ئه‌م‬ ‫ئه‌وه‌ی چیتر رۆژئاوا باجی ئه‌و هه‌اڵنه‌ نه‌دات كه‌ سایكس بیكۆ به‌دوای پرۆژ‌ه ته‌واوه‌ش تیشك ده‌خات ‌ه چه‌ند خاڵێك ك ‌ه گرنگترینیان ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫‪ -1‬هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ و پارچه‌ كردنی لیبیا و جه‌زائیر و مه‌غریب ل ‌ه‬ ‫خۆیدا هێنای‪ .‬بیرنارد لویس ل ‌ه په‌رتووكه‌ به‌ناوبانگه‌كه‌ی(نه‌خشه‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی تازه‌) بیرۆكه‌ی لێكترازان و پارچه‌كردنی ئه‌م پێناو دروستكردنی‪:‬‬ ‫ا‪ -‬ده‌وڵه‌تی به‌ربه‌ر‪ :‬له‌سه‌ر پانتانی خاكی سودان و میسر‬ ‫واڵتانه‌ی خستۆته‌ نێو پرۆژه‌كه‌یه‌وه‌ و پێی وای ‌ه داڕشتنه‌وه‌ی رۆژهه‌اڵتی‬ ‫ب‪ -‬واڵتۆكه‌ی پۆلیساریۆ‬ ‫ناوه‌ڕاست له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌تنی و ده‌وڵه‌تی كانتۆنی هه‌موو مافه‌كان‬ ‫ج‪-‬ته‌واوی واڵته‌كانی مه‌غریب و جه‌زائیر و لیبیا و تونس‬ ‫بۆ نه‌ته‌و‌ه و كه‌م ‌ه نه‌ته‌و‌ه و ئایین و ئایینزاكان ده‌سته‌به‌ر ده‌كات و‬ ‫د‪ -‬له‌نێوان ئه‌م واڵتانه‌ش واڵتۆكه‌ی(ئه‌مازیغ و سه‌حرا)ش بێت ‌ه‬ ‫به‌م چه‌شنه‌ش ده‌توانرێ بازاڕێكی ئازاد و تۆكمه‌ بێت ‌ه ئاراوه‌ ك ‌ه هیچ‬ ‫زیانێكی(ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تی و سه‌ربازی و ئه‌منی و‪....‬هتد) نه‌بێت ئاراو‌ه‬

‫‪69‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫‪ -2‬نه‌خشه‌ی نیمچ ‌ه دورگه‌ی عه‌ره‌بی و كه‌نداو‬ ‫ا‪ -‬سڕینه‌وه‌ی واڵته‌كانی وه‌ك كوێت و قه‌ته‌ر و به‌حرێن و میرنشینی‬ ‫عه‌مان و ئیماراتی عه‌ره‌بی له‌سه‌ر نه‌خشه‌ی نیشتمانی عه‌ره‌به‌كان و‬ ‫له‌شوێنی ئه‌مانه‌ ته‌نها سێ واڵت بهێڵدرێته‌و‌ه ل ‌ه قاڵبێكی تازه‌تر وه‌ك‪:‬‬ ‫‪-1‬واڵتۆكه‌ی زۆرین ‌ه شیع ‌ه مه‌زهه‌ب له‌نێوان كوێت و ئیماراتی عه‌ره‌بی‬ ‫و قه‌ته‌ر و به‌حرێن و عمان‪.‬‬ ‫‪-2‬واڵتۆكه‌ی نه‌جدی سووننه‌‪.‬‬ ‫‪-3‬واڵتۆكه‌ی حیجازی سووننه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬سوریا‬ ‫سه‌یری نه‌‌خشه‌ی پێشتری سوریا و عێراق بكه‌ن كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی بااڵی عه‌ره‌بی دابه‌ش ببوو ك ‌ه ل ‌ه سوریا كه‌میه‌نه‌ی عه‌له‌وی‬ ‫و ل ‌ه عێراقیش كه‌مینه‌ی سووننی عه‌ره‌بی زاڵ كرابوون ك ‌ه ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫ئه‌م ‪ 35‬تا ‪ 40‬ساڵه‌ی رابردوو ب ‌ه ئاگر و ئاسن فه‌رمانڕه‌وایی ئه‌م دوو‬ ‫واڵته‌یان كرد» ل ‌ه پرۆژه‌كه‌ی لویس بیرنارد ده‌رباره‌ی ئاسایی كردنه‌و‌ه‬ ‫و یه‌كسانی نێوان كه‌مه‌ نه‌ته‌ون ‌ه و نه‌ته‌و‌ه و ئایین و ئایین زاكان به‌م‬ ‫جۆره‌ دابه‌شكراوه‌‪:‬‬

‫مه‌زهه‌بی له‌سه‌ر هه‌مان رێچكه‌ی سوریا له‌سه‌رده‌می عوسمانلیه‌كان‪.‬‬ ‫‪-1‬هه‌رێمی شیعه‌نشین ل ‌ه باشوور تا ده‌گاته‌ به‌سره‌‪.‬‬ ‫‪-2‬هه‌رێمی سووننی نشین ل ‌ه ناوه‌ڕاستی عێراقه‌وه‌ تا به‌غدا‪.‬‬ ‫‪-3‬ل ‌ه باكووریش هه‌رێمی كوردنشینی كوردستان» ك ‌ه پێشتر ب ‌ه‬ ‫زۆره‌ملێ ب ‌ه عێراقی عه‌ره‌بیه‌و‌ه لكێنرابوو» كوردستانیش به‌سه‌ر چوار‬ ‫واڵتی ناوچه‌كه‌ دابه‌شكراوه‌ له‌گه‌ڵ پارچه‌یه‌كی بچووك ل ‌ه سۆڤیه‌تی‬ ‫پێشوو‪.‬‬

‫سوریا دابه‌شی سه‌ر ‪ 5‬واڵتۆك ‌ه ده‌كرێت‬ ‫‪ -1‬واڵتۆكه‌ی عه‌له‌وی شیعه‌ كه‌ له‌ كه‌نار ده‌ریای ناوه‌ڕاسته‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪-2‬واڵتۆكه‌ی سوونی له‌ ناوچه‌ی حه‌له‌ب به‌ره‌و باشوور‪.‬‬ ‫‪ -3‬واڵتۆكه‌ی سوونی له‌ دیمه‌شق و ده‌ورووبه‌ری‪.‬‬ ‫‪ -4‬واڵتۆكه‌ی دروز له‌ جۆاڵن و لوبنان و سوه‌یدا و باشووری سوریا‬ ‫و رۆژهه‌اڵتی ئورده‌ن‪.‬‬ ‫‪-5‬هه‌رێمی كوردستان شاره‌ كوردنشینه‌كان ل ‌ه قامشلۆ تا رۆژهه‌اڵتی‬ ‫حه‌له‌ب له‌وێوه‌ تاوه‌كو ناوه‌ڕاستی شاری حه‌سه‌كه‌ و ده‌ورووبه‌ری‪.‬‬

‫‪ -5‬لوبنان‪:‬‬ ‫واڵتی لوبنانیش وه‌كو زۆرینه‌ی واڵتانی ناوچه‌ك ‌ه له‌ ئینتیدبی‬ ‫فه‌ره‌نسیه‌وه‌ رووب��ه‌ڕووی ئه‌و زوڵم ‌ه بوه‌و‌ه كه‌ ئه‌ویش زاڵ كردنی‬ ‫كه‌مینه‌ی شیعه‌بوو به‌سه‌ر واڵته‌و‌ه كه‌ دواتر شه‌ڕی ‪ 35‬ساڵه‌ی ناوه‌خۆی‬ ‫لێ كه‌وته‌و‌ه و دواتریش ده‌ستێوه‌ردانه‌ راسته‌وخۆكانی سوریا و ئیران‬ ‫له‌ڕێگای حزبواڵوه‌ به‌ ناوی پارێزگاری ل ‌ه لوبنانی شیع ‌ه مه‌زهه‌ب و‬ ‫دوورخستنه‌وه‌ی شه‌ڕ و كێش ‌ه و ملمالنێ ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌كانی ئیران بۆ‬ ‫گۆڕه‌پانی شه‌ڕه‌كان له‌ به‌یروت» كه‌ تا ئه‌مڕۆش ئه‌م ملمالنێیه‌ خوێناوی ‌ه‬ ‫به‌ری هه‌ڵدانه‌وه‌ی دۆسیه‌ی تیرۆركردنی ره‌فیق حه‌ریری و الوازبوونی‬ ‫جواڵنه‌وه‌ی سوریا و ئه‌والیه‌نانه‌ی كه‌ كۆنتڕۆڵه‌كه‌یان دیمه‌شقه‌ كۆتایی‬ ‫به‌و ملمالنێیه‌ بێت و لوبنانیش بارودۆخه‌كه‌ی ب ‌ه پارچه‌بوون كۆتایی‬

‫‪ -4‬واڵتۆكه‌ له‌عێراقی تازه‌دا دێن ‌ه ئاراوه‌‪:‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی عێراق و دابه‌شكردنه‌وه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای ئاینی و‬

‫‪70 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫پێ بێ» ئه‌زموونی نیو سه‌د‌ه له‌ لوبنان ئه‌وه‌ی ده‌رخست ك ‌ه مه‌حاڵ ‌ه‬ ‫پێكهات ‌ه ئایینیه‌كان بتوانن به‌ ئاشتی به‌یه‌كه‌و‌ه بژین» له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫بنه‌مای ‌ه بیرنارد لویس ل ‌ه پرۆژه‌كه‌یدا لوبنان به‌مجۆر‌ه دابه‌ش ده‌كات ‌ه‬ ‫سه‌ر ‪ 8‬هه‌رێم و واڵتۆكه‌ی جیاجیا‪:‬‬ ‫‪ -1‬واڵتۆكه‌ی سووننه‌ له‌ باكوور كه‌ پایته‌خته‌كه‌ی ته‌رابلوسه‌‪.‬‬ ‫‪ -2‬واڵتۆكه‌ی مارۆنی ل ‌ه باكوور كه‌ پایته‌خته‌كه‌ی جونیه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪ -3‬به‌یروت واڵتۆكه‌ی لوبنان دواى دا به‌شكردن‪.‬‬ ‫‪-4‬واڵتۆكه‌ی ده‌شتی بیقاعی عه‌له‌وی ك ‌ه پایته‌خته‌كه‌ی به‌عله‌به‌گ‬ ‫ده‌بێت ك ‌ه زۆرینه‌ی نفوزی سوری تێدا زاڵ ‌ه واتا رۆژهه‌اڵتی لوبنان‪.‬‬ ‫‪-5‬كانتۆنی فه‌له‌ستینی كه‌ ل ‌ه ده‌وروبه‌ری سیدا ده‌ست پێده‌كات تا‬ ‫رووباری لیتانی ك ‌ه تێیدا رێكخراوی ئازادیخوازی فه‌له‌ستینی(راف)‬ ‫تێیدا زاڵ ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪ -6‬كانتۆن كتائبی ل ‌ه باشووری لوبنان ك ‌ه كرستیانه‌كان و نیو ملیۆن‬ ‫شیع ‌ه مه‌زهه‌ب به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن‪.‬‬ ‫‪ -7‬واڵتۆكه‌ی دروز ل ‌ه هه‌رسێ واڵتی سوریا و لوبنان و فه‌له‌ستین‬ ‫پێكدێت‪.‬‬ ‫‪-8‬كانتۆنی سه‌ربه‌خۆی كریستیان له‌ژێر نفوزی ئیسرائیل‪.‬‬

‫‪ -6‬ئێران‬ ‫ئێرانیش وه‌كو زۆرینه‌ی واڵته‌كانی ده‌وروبه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی ناڕه‌وا‬ ‫كرایه‌ واڵتێكی یه‌كگرتووی زۆره‌ملێ كه‌ تێیدا كه‌مینه‌ی فارس بوون ‌ه‬ ‫فه‌رمانڕه‌وا و بنه‌ماڵه‌ی شاهه‌نشا وه‌كو كرێگرته‌یه‌كی ئینگلیزه‌كان‬ ‫حوكمیان گرت ‌ه ده‌ست» كورد و به‌لوچ ب ‌ه رێژه‌یه‌كی سه‌ره‌كی قۆچی‬ ‫قوربانی‪:‬‬ ‫دابەشكردنی ئیران و پاكستان و ئەفغانستان‪:‬‬ ‫‪ -1‬كوردستان‬ ‫‪ -2‬ئازربێجان‬ ‫‪ -3‬توركمانستان‬ ‫‪ -4‬عەرەبستان‬ ‫‪ -5‬ئیرانستان‪ /‬ئیران دوای دابەشكردن‪.‬‬ ‫‪ -6‬بوخونستان‬ ‫‪ -7‬ئەفغانستان‪ /‬ئەفغانستان دوای دابەشكردن‪.‬‬ ‫‪ -8‬پاكستان‪ /‬پاكستان دوای دابەشكردن‪.‬‬ ‫‪ -9‬كشمیر‬ ‫‪ -7‬توركیا‪:‬‬ ‫توركیاش دەكرێت بە چەند بەشی سەرەكیەوە وەك‪:‬‬ ‫‪ -1‬كوردستان‬ ‫‪ -2‬بەشی باكووری رۆژئاوای دەگەڕێتەوە بۆ یۆنان‪.‬‬ ‫‪ -3‬بەشی باكووری تا نزیك شاری ئیدرنە دەگەڕێتەوە بۆ هەردوو‬ ‫واڵتی یۆنان و بولگاریا‪.‬‬ ‫‪ -4‬بەشێ لە باشووری رۆژئاوای وەك(لیوا ئەنتاكیا –ئەسكەندەرۆنە‪)-‬‬ ‫دەدرێتەوە بۆ سوریای عەلەوی‬ ‫‪ -5‬توركیای نوێ‌‪ /‬توركیا دوای دابەشكردنی‪.‬‬ ‫‪ -8‬ئوردەن‪:‬‬ ‫ئوردەنیش دابەشی سەر ئەم چەند بەشە دەكرێت‪:‬‬ ‫‪ -1‬بەشێكی گەورەی ئەو واڵتە لەگەڵ بەشێك لە فەلەستینی كۆن‬ ‫دەبێت بە واڵتێ بۆ فەلەستینییەكان‪.‬‬ ‫‪-2‬بەشێكی تری دەگەڕێتەوە بۆ سەر پێكهاتەی دەوڵەتی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫‪ -9‬یەمەن‪:‬‬ ‫یەمەن دابەشی سەر سێ بەشی سەرەكی دەكرێت‪:‬‬ ‫بەشێك بۆ حوسیەكان‪ ،‬بەشێك دەچێتە سەر دەوڵەتی حیجاز و‬ ‫بەشەكەی تر دەوڵەتی سەربەخۆی یەمەنە كە سەنعا پایتەختەكەیەتی‪.‬‬

‫‪71‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫بۆچوونى شيمۆن پێرز‪:‬‬ ‫شيمۆن پيرێز ل ‌ه سه‌ره‌تاى نه‌وه‌ده‌كان پڕۆژه‌يه‌كى گرنگى خست ‌ه‬ ‫روو ل ‌ه باره‌ى راستكردنه‌وه‌ى هه‌ڵه‌كانى نه‌خشه‌ى رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست‬ ‫و پێى واي ‌ه ك ‌ه هه‌تا ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆيى ئيسرائيل نه‌خشه‌ى خۆي‬ ‫پڕ نه‌كاته‌وه‌(واتا ل ‌ه نيله‌و‌ه بۆ فورات) مه‌حاڵ ‌ه رۆژهه‌اڵتى ناوه‌ڕاست‬ ‫ئارامى به‌خۆيه‌وه‌ ببينێ‪ ،‬هاوكات به‌ نه‌مانى ئه‌و حوكم ‌ه ئيستيبداديه‌ى‬ ‫ك ‌ه شه‌رعيه‌تى ل ‌ه خوداوه‌ وه‌رگرتوو‌ه بۆ تيرۆر و تۆقاندن پێويست ‌ه‬ ‫هه‌ڵوه‌شێنرێته‌و‌ه له‌اليه‌ك و له‌اليه‌كى تر پێويست ‌ه ئاين و سياسه‌ت‬ ‫له‌يه‌كتر جيا بكرێنه‌و‌ه بۆ ئه‌وه‌ى شه‌ڕ و ناكۆكى شارستانيه‌كان نێن ‌ه‬ ‫ئاراوه‌‪ ،‬شيمۆن پيرێز پێى واي ‌ه به‌ نه‌مانى ئه‌و حوكمه‌ ديكتاتۆريان ‌ه‬ ‫ناوچه‌كه‌ ئارامى به‌خۆو‌ه ده‌گرێت و شه‌پۆڵى ديموكراسيش ناوچه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر عه‌ره‌به‌كان بخوازن رۆژهه‌اڵتێكى نوێ بێت ‌ه‬ ‫ئاراو‌ه له‌ چه‌شنى ئه‌و واڵته‌ نموونه‌ييانه‌ى وه‌ك دوبه‌ى و قه‌ته‌ر و‬ ‫سعوديا و‪...‬هتد ئه‌وا پێويسته‌ هه‌نگاو بنێن بۆ ئازادبوون و رزگاربوون‬ ‫له‌ بن ده‌ستى ئه‌و حوكومه‌ته‌ ديكتاتۆرانه‌‪.‬‬

‫دووبارە كێشانەوەی نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوین‪.‬‬ ‫سیاسەتی سەركۆمار بوش لە رۆژهەاڵتی ناوین ئەنجامێكی هەبووە‪:‬‬ ‫ناوچەكە بە تەواوی ناسەقامگیر بووە‪ .‬جگە لەوە ئاكا‌مەكە بە هیچ‬ ‫شێوەیەك ئەوە نەبوە كە واڵتە یەكگرتوەكان چاوەڕوانی دەكرد‪.‬‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوینێكی دیموكراتیك و دۆستی رۆژئاوا بوونی نیە‪‌.‬‬ ‫بەاڵم حاڵەتیك خەریكی سەرهەڵدانە‪ .‬ئەو شكستە مێژوویی‌یەی‬ ‫كە بە شەڕی عێراق ناودێر دەكرێت‪ ،‬مەرگی ناسیۆنالیزمی سێكوالری‬ ‫عەرەبی و نرخی سەرسوڕهێنەری نەوت و گاز بۆتە هۆی ئاڵوگۆڕێكی‬ ‫قووڵ لە دیمەشق تا دوب��ەی‪ ،‬لە تەلئەبیبەوە تا تاران رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوینێكی نوێ خە­ریكە دەردەكەوێ‪.‬‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوینی كۆن لەو سنوور و پێناسە سیاسیانە پێك‬ ‫هاتبوو كە زلهێزە ئەروپایی‌یەكان لە دوای‌هەرەس هێنانی ئیمپراتۆری‬ ‫عوسمانی لە ‪ 1919‬دروستیان كردبوو‪ .‬هێزی ئایدیۆلۆژیكی هاندەر‪،‬‬ ‫ناسیۆنالیزمێكی سێكوالر بوو كە هەوڵی نوێكردنەوە‌ی سیاسی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی بە‌ بڕیاراتی دەوڵەتیی لە الیەن لوتكەی دەسەاڵتەوە دەدا‌‪.‬‬ ‫ئەو شێوە ناسیۆنالیزمە‪ ،‬یا «سوسیالیزمی عەرەبی»‪ ،‬لە دەورانی‬ ‫شەری سارد دا‌ لە الیەن یەكێتی سۆڤیەت پشتیوانی سەربازی‪ ،‬سیاسی‬ ‫و ئابووری لێدەكرا تا گەیشتە لووتكەی خۆی‪.‬‬ ‫سوسیالیزمی عەرەبی لە گەڵ یەكێتی سۆڤیەت مرد‪ .‬نەبوونی‬ ‫رەوای��ی (مەشروعییەت) ج��ەم��اوەری بۆ دیكتاتۆرییە سەربازییە‬ ‫سەرەڕۆ‪ ،‬گەندەڵ و ناكاریگەرەكان بۆشایی‌یەكی دەسەاڵتی دروست‬ ‫كرد كە ئێستا بە ئاكتەرە ناحكوومیەكان پڕ كراوەتەوە‪ .‬ئیسالمی‬ ‫سیاسی جێگای سێكوالریزمی گرتۆتەوە و هاوكات بە شێوەیەكی‬ ‫لێزانانە ناسیۆنالیزمی شۆرشگێڕانەی دژە رۆژئاوای ئاوێتەی نارەزایی‬ ‫جەماوەری كردووە‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ رۆژهەاڵتی ناوینی كۆن لە سوریا‪ ،‬میسر‪ ،‬یەمەن‪ ،‬تونس‪،‬‬ ‫ئەلجەزائیر و فەلەستینی ژیر كۆنترۆڵی ئەلفەتح دا دەبینرێ‪ .‬رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوینی نوێ دوبەی‪ ،‬میرنشینەكانی كەنداوی فارس و ئیسرائیل هەر‬ ‫وەك حیزبوڵاڵ‪ ،‬حەماس و جیهاد و تا رادەیەك ئێران و عەرەبستانی‬ ‫سعودی دەگرێتەوە‪ .‬ئوردەن و مەراكێشیش خەریكن بە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوینی نوێ پەیوەست ببن‪.‬‬ ‫هە‌ڵبەت «نوێ» بە مانای باشتر نیە‪ ،‬بەڵكو جیاواز و مودێرنتر‪.‬‬ ‫راستیەكەی ئەوەیە كە نوێ كردنەوە بە مانای چارەسەر كردنی‬ ‫ئەو ناكۆكی‌یانە نیە كە ناوچەكە ئازار دەدا‪ .‬بەڵكوو بە پێچە­وانە­وە‬ ‫ناكۆكی‌یەكان «نوێ دەبنەوە» كە دەتوانێ دۆخە­كە مەترسیدارتر بكا‪.‬‬

‫ده‌رئه‌نجام‪:‬‬ ‫هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ له‌ رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست سنوره‌ كان به‌ ناهه‌ق و ب ‌ه‬ ‫پێی به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌م ال وئه‌وال كێشراون وهیچ كات به‌رژه‌وه‌ندی وڕای‬ ‫بۆچوونی یۆشكا فیشەر‬ ‫بۆچوونی یۆشكا فیشەر لە بارەی كاریگەری شەڕی عێراق لە سەر دانیشتوانی ئه‌م ناوچه‌یه‌ له‌ ئارا دا نه‌بوه‌ له‌ كاتی دابه‌شبوون و جیا‬ ‫كردنه‌وه‌ی سنوره‌كان ‪.‬هه‌ر له‌و كاته‌وه‌ كه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای په‌یمانی(‬

‫‪72 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫سایكس‪ -‬پیكۆ ) كه‌ سنوری ئه‌و واڵتانه‌ی كه‌ له‌ ژێر ده‌سه‌اڵتی ئیمپڕاتۆری‬ ‫عوسمانی ڕزگاریان ببوو وه‌ك‪(:‬سوریه‌‪ ,‬ئۆردۆن‪,‬فه‌له‌ستین‪,‬لوبنان‪,‬عێر‬ ‫اق)‪ ،‬دیاری كرا هه‌ڵه‌یه‌ك هه‌بوو كه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای به‌رژه‌وه‌ندی ئينگليز‬ ‫وفه‌رانسا دابه‌ش بوون‪ ،‬ئه‌و دوو هێزه‌ ئه‌وناوچه‌یان به‌سه‌ر خۆیاندا دابه‌ش‬ ‫كرد‪ ،‬له‌و نێوانه‌دا گه‌لی كوردیش بۆ جارێكی تر پارچه‌ پارچه‌بوو‪,‬‬ ‫ده‌بێ بڵێین زیانی گه‌وره‌ به‌به‌ر نه‌ته‌وه‌ی زووڵم لێكراوی كورد كه‌وت‬ ‫له‌و پچڕ پچڕه‌شدا ئه‌م جاره‌ش ئه‌گه‌ر دابه‌ش بوونێكی تر له‌ ئارادابێ‬ ‫بێ گومان ئه‌شێ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵكانی ئه‌وناوچه‌یه‌ دا بێ‪ ،‬النی كه‌م‬ ‫ئه‌و نه‌ته‌وه‌ ژێرده‌ستانه‌ی كه‌ زه‌ره‌رمه‌ند بوونه‌ تا ئێستا له‌و دابه‌ش‬ ‫بوونه‌ نابه‌جێیانه‌ دووباره‌ تووشی زیان نایه‌نه‌وه‌‪.‬به‌گشتی ده‌رچوونى ئاوا‬ ‫نه‌خشه‌یه‌ک زۆر هه‌ڵه‌ی تێدایه‌بۆ نموونه‌ ئه‌وه‌ دوور له‌ مه‌نتقه‌ هه‌رات له‌‬ ‫ئه‌فغانستان دابڕێ و ببێته‌ به‌شێك له‌ ئێران‪ ،‬یان شاره‌ كانی باكووری‬ ‫ئێران كه‌ توركمانی تێدا ببێته‌ خاكی توركمانه‌ستان و به‌ اڵم له‌ هه‌مان‬ ‫حاڵدا خاڵی پۆزه‌تیڤیشی تێدایه‌ وه‌ك‪ :‬دیاریكردنی سنوری نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫ژێرده‌ستی وه‌ك‪ :‬كورد و به‌لوچ كه‌ له‌ نێوان چه‌ند واڵتدا ده‌خولێنه‌وه‌‪،،‬‬ ‫ال‌نی كه‌م خه‌ڵكان و ده‌سه‌اڵتى ئیستبدادی ناوچه‌ هه‌ست به‌وه‌ بكه‌ن كه‌‬ ‫ده‌بێ رۆژێك هه‌ر ده‌بێ ئه‌و مافانه‌ بدرێنه‌وه‌ به‌ خاوه‌ن ماف‪.‬‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی رۆژهه اڵت ناوه‌ڕاست تا ئیستا هیچ شتێكی ئه‌وتۆویان‬ ‫نه‌بوه‌ كه‌ به‌ هاتنی ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ له‌ ده‌ستی ده‌ن‪ ،‬رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕا‬ ‫ست به‌رده‌وام جێگای زولم وسته‌م وحوكمی ئیستبداد بووه‌‪ ,‬خه‌ڵكانی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ده‌بێ ئه‌وه‌ به‌ هه‌لێكی زێڕین بزانن و به‌ره‌و پیلیه‌وه‌‬ ‫بچن و له‌ ژێر فه‌رمانڕه‌واى ده‌سه‌اڵتی كۆنه‌په‌ره‌ست وپاوانخواز ڕزگاریان‬ ‫بێ‪ ,‬پێویسته‌ خه‌ڵكانی ئه‌و ناوچه‌یه‌ به‌ ڕۆشه‌نبیریه‌كی ته‌واو پیشوازی له‬ ‫و پڕۆسه‌یه‌ بكه‌ن‪ ,‬چۆن به‌ سه‌رگرتنی ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ ئه‌وه‌ سه‌ره‌ ڕۆكان‬ ‫و حكومه‌ته‌ دیكتاتۆر وداخراوه‌كانن كه‌ زیان ده‌بینن وسه‌ركه‌وتنی نه‌هایی‬ ‫به‌ خه‌ڵكی ئازادی خوازه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مريكاش به‌ خاتری من و تۆ نه‌ هاتۆته‌ ناوچه‌كه‌‪ ،‬ئه‌مريكا خۆ سكی‬ ‫به‌ نه‌ته‌وه‌ ژێر ده‌سته‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ناسووتێ و به‌ڵكو ته‌نیا‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و واڵته‌یه‌ كه‌ وا پێويست ده‌كات كه‌ له‌ ناوچه‌دا ئاماده‌گى‬ ‫فیزیكی هه‌بێت‪ ،‬به‌ تایبه‌ت كه‌ ئێستا دنیای دوو جه‌مسه‌ریش نه‌ماوه‌ و‬ ‫به‌ ئیتمینانی خاتره‌وه‌ پرۆژه‌كانی خۆی ده‌هێنێته‌ قۆناغى پراكتیكی‪،‬‬ ‫ئه‌مريكا باش ده‌زانێ نزیك به‌ ‪ 60‬تا ‪ 70‬له‌ سه‌دی كانگاكانی ژێر زه‌وی‬ ‫جیهان له‌ رۆژهه‌اڵتی ناوه ڕاستن وگه‌وره‌ترین چااڵوه‌ نه‌وتیه‌كانی جیهان‬ ‫له‌وناوچه‌یه‌دا هه‌ڵكه‌وتوون وده‌ست به‌ سه‌ر داگرتن و مانه‌وه‌ له‌ رۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاست پوئه‌نێكی پۆزتیڤ و حه‌یاتیه‌ بۆ ئه‌مريكا‪ ،‬تا ڕاده‌یه‌كی زۆریش‬ ‫دۆستان و هاوپه‌یمانانی ئه‌مريكا هاوده‌نگن له‌ به ڕێوه‌بردنی ئه‌وپڕۆسه‌‬ ‫له‌ ناوچه‌دا‪ ،‬هه‌ر وه‌ك حه‌وت واڵتی پیشه‌یی جیهانیش پێشوازیان‬ ‫له‌و پرۆسه‌یه‌ كرد‪,‬به اڵم ئه‌مريكاو دۆستانی كه‌هه‌ڵگری ئااڵی ئازادی‬ ‫و ديموكراسين وێڕای ئه‌وه‌ كه‌ ئامانجه‌كانی خۆیان ده‌پێكن ده‌توانن‬ ‫شۆڕشێكی فه‌رهه‌نگی وڕامیاری ده‌ست پێبكه‌ن وئیسالحات ورێفۆڕمێك‬

‫‪73‬‬

‫وه ڕێخه‌ن كه‌ ئاڵوگۆڕێكی مێژوویی له‌ ناوچه‌دا بێته‌ ئاراوه‌‪.‬‬ ‫له‌ پێناو مانه‌وه‌ى فه‌رمانڕه‌وا ديكتاتۆره‌كان ده‌سه‌اڵتی ئیسالمی و‬ ‫ئیستبدادى‌ كه‌بۆ پاراستنی كیانی(پان ئيسالميزم) وه‌ك چه‌كێك كه‌ڵكی‬ ‫لێوه‌رده‌گرن بۆ هاندانی خه‌ڵكانی ناوچه‌‪ ،‬ئه‌وان ده‌یانه‌وێ كێشه‌كه‌به‌سه‌ر‬ ‫ئاین ساغ بكه‌نه‌وه‌ و به‌ ناوی پارێزگاری له‌ دین وئاین خه‌ڵك به‌ گژ‬ ‫به‌ره‌ی ديموكراسيدا بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ شتێكی نوێ نیه‌ هه‌ر كاتێك ئه‌و واڵته‌‬ ‫دیكتاتۆرانه‌ بارو دۆخیان كه‌وتبێته‌ مه‌ترسی له‌و شێوه‌ تاكتیكانه‌ كه‌ڵكیان‬ ‫وه‌رگرتوه‌‪ ,‬ئه‌وه‌ شتێكی نوێ نیه‌ و له‌ واقیعدا ئاین گرفتی سه‌ره‌كی نیه‌‪,‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ :‬ئه‌گه‌ر چاو لێكه‌ین پێش رێنسانس خۆ واڵتانی ئه‌وروپایی‬ ‫ئیسالم نه‌بوون‪ ،‬كه‌ بارودۆخ له‌ هه‌موو بواره‌كاندا له‌ رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی‬ ‫ئه‌مڕۆ خراپتر بوو‪ ،‬ئاین شتێكی تاكه‌كه‌سیه و له‌ هیچ مه‌رجێكدا نابێ له‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتدا رۆڵی سه‌ره‌كی هه‌بێ‪ ،‬ده‌كرێ هاوشێوه‌ی ئاینی مه‌سیحیه‌ت‬ ‫له‌ رۆژئاوا ده‌سه‌اڵتی ئاینی به‌رته‌سك بكرێته‌وه‌ وه‌كو ڤاتیكان‪ ،‬هه‌روه‌ك‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫له‌ رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی نوێدا ئاماژه‌ی پێ كراوه‌‪ ,‬ئه‌وه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫ئاینی ئیسالم دایه‌‪ ،‬چونكه‌ ئێستا زۆر حوكم به‌ ناوی ئیسالم ده‌كرێن ك ‌ه‬ ‫بۆنیان له‌ ئیسالم نه‌كردوه‌ و ته‌نیا بۆ ده‌سه‌اڵت كردن به‌ سه‌ر خه‌ڵكدا‬ ‫له‌ناوى ئیسالم سوود وه‌ر ده‌گرن‪ ,‬دوو واڵتی سه‌ره‌كی كه‌ بارودۆخی‬ ‫خۆیان زۆر له‌ مه‌ترسیدا ده‌بینن له‌و راستایه‌دا( میسر وعه‌ره‌به‌ستانی‬ ‫سعودیه‌)ن كه‌به‌ شێوه‌یه‌كی سوونه‌تگه‌رايى حوكم ده‌كه‌ن و مافه‌كان ژێر‬ ‫پێده‌خه‌ن‪ ،‬كه‌واته‌ ئه‌وه‌ ته‌نیا پڕوپاگه‌نده‌یه‌ك ئه‌والتر نیه‌ بۆ مانه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ ئیستبدادیه‌كانى ناوچه‌كه‌‪ ،‬ئه‌وان به‌ناوی ئیسالم شه‌رعیه‌تیان‬ ‫بۆ خۆیان وه‌رگرته‌ی بۆ حوكم كردن به‌ سه‌ر خه‌ڵك دا‪.‬‬ ‫ده‌رباره‌ى ئێران كە له‌ هه‌موو تاكتیكێك كه‌ بۆی بلوێ كه‌ڵك وه‌رده‌گرێ‬ ‫بۆ به‌گژداچوونه‌وه‌ی ئه‌و پرۆسه‌یه‌‪ ،‬ئێران و زۆربه‌ی واڵتانی ئیسالمی‬ ‫مانی خۆیان له‌ نه‌بوونی زلهێزێكی وه‌ك ئه‌مريكا له‌ ناوچه‌كه‌دا ده‌بینن و‬ ‫زۆریش كۆكن له‌ سه‌ر ئه‌و سیاسه‌تانه‌ی كه‌ ده‌توانن به‌ره‌نگاری به‌ره‌ی‬ ‫دیمو‌كراسی و ئازادی خوازن‪ ،‬بۆ نموونه‌ ئێران له‌و دوایانه‌ له‌ كاتی شه‌ڕی‬ ‫ئیسرائیل و حیزبواڵ به‌ ئاشكرا ڕایگه‌یاند كه‌ هه‌ڕه‌شه‌ یان هێرش بۆ سه‌ر‬ ‫سووریه‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك قه‌بووڵ ناكه‌ین و وه‌اڵمی هه‌ر شێوه‌ هێرشێك‬ ‫ده‌ده‌ینه‌وه‌‪ ,‬چونكه‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و واڵته‌ ئیستبدادی و كۆنه‌په‌ره‌ستانه‌ی‬ ‫تا راده‌یه‌كی زۆر به‌ یه‌كه‌وه‌ گرێدراوه‌‪ ،‬كه‌واته‌ سروشتیه‌ كه‌ هاو هه‌ڵوێست‬ ‫بن له‌ ئاوا حاڵه‌تێكدا‪.‬‬ ‫واڵتانی وه‌ك چین و روسیا‌ یان یه‌كێتى ئه‌وروپاش پێیان خۆش نیه‌‬ ‫ئه‌مريكا له‌ ناوچه‌ی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راستدا بوونى هه‌بێ‪ ,‬به‌اڵم سه‌رده‌مى‬ ‫دوو جه‌مسه‌ری نه‌ماوه‌‪ ،‬تا هێزه‌كان له‌ به‌رامبه‌ر یه‌كتردا بوه‌ستنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مريكا ئێستا خۆی له‌ چوارچێوه‌ی تاكه‌ زلهێزدا ده‌بینێته‌وه‌‌و له‌ الیه‌كی‬ ‫تریش زۆربه‌ واڵتان له‌ سه‌ر هاوكاریكردنی ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ كۆكن‪ ،‬چونكه‌‬ ‫تا راده‌یه‌ك به‌رژه‌وه‌ندی دۆستانی هاوپه‌یمانی ئه‌مريكاش له‌ سه‌ركه‌وتنی‬ ‫ئه‌و پرۆسه‌یه‌ دایه و به‌ره‌نگاری ئه‌مريكا بوونه‌وه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هیچ‬ ‫الیه‌نێكدا نیه‌‪ ,‬تا ئه‌وه‌ی كه‌ به‌رژه‌وه‌ندی زۆر له‌واڵتان له‌ گه‌ڵ هی ئه‌مريكا‬ ‫له‌ رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا رێك ده‌بێ ‪.‬‬ ‫زۆرب��ه‌ى واڵتانی ناوچه‌كه‌ كه‌مینه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی تێدا ده‌بینری‪,‬‬ ‫گه‌وره‌ترین نموونه‌ ئێرانه‌ كه‌ شه‌ش نه‌ته‌وه‌ له‌ ژێر ناوی ئێراندا هه‌ن‬ ‫كه‌ جگه‌ له‌ نه‌ته‌وه‌ی فارس كه‌ ده‌سه‌اڵتداره‌ نه‌ته‌وه‌كانی تر وه‌ك‪ :‬كورد‬ ‫و به‌لوچ و عه‌ره‌ب و توركمان و ئازه‌ریه‌كانن‪ ،‬ته‌نانه‌ت مافی خوێندن‬ ‫به‌ زمانی زكمانگی خۆشیان نیه‌‪ ،‬كه‌واته‌ تا ئێستا سته‌میان لێكراوه‬ ‫و بارودۆخ بۆ نه‌ته‌وه‌ زوڵملێكراوه‌كان له‌وه‌ ئاڵۆزتر نابێ‪ ،‬به‌هه‌رحاڵ له‌‬ ‫چوارچێوه‌ی ئه‌و پڕۆسه‌یه‌دا كه‌ به‌ ديموكراسیكردنی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاسته‌‬ ‫ده‌توانن به‌ مافه‌كانی خۆیان بگه‌ن‪ ،‬به‌ ديموكراسيكردنی ناوچه‌كه‌ شه‌ڕی‬ ‫نه‌ته‌وه‌يى و مه‌زهه‌بى هه‌ڵناگیرسێنێ به‌ڵكو ئه‌وه‌ داگیركه‌رانی دیكتاتۆرن‬ ‫كه‌ نه‌ته‌وه‌كان به‌ گژ یه‌كدا ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌ ناوچه‌یه‌كی ئازاد كه‌ هه‌موو كه‌س‬ ‫به‌ مافه‌كانی خۆی بگات و كه‌س مافی كه‌س نه‌خوات و موڵكی كه‌س‬ ‫داگیر نه‌كات‪ ،‬ئه‌و كات كێشه و ئاژاوه‌گێڕی دوور له‌ مه‌نتيقه‌‪.‬‬

‫له‌ رووكاردا ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ په‌یامهێنه‌ری ئازادی و ديموكراسییه‌‪ ,‬ئه‌گه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵگاكان ئه‌قاڵنى پێشوازی لێ بكه‌ن ئه‌وه‌ هه‌لێكی مێژوویه‌ بۆ نه‌ته‌وه‌‬ ‫ژێر ده‌ست و چه‌وساوه‌كان‪ ،‬به‌ تایبه‌ت گه‌لی به‌شخورا و زوڵم لێكراوی‬ ‫كورد‪ ،‬ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ ڕاسته‌وخۆ گه‌لی كورد ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬چونكه‌ كورد به‌‬ ‫ناهه‌ق دابه‌ش كراوه‌ به‌ سه‌ر چوار واڵت دا‪ ،‬كه‌واته‌ گۆڕینی سنووری‬ ‫واڵتان گۆڕینی ئه‌وسنووره‌ ده‌ستكردانه‌ی لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬كورد به‌ ناهه‌ق‬ ‫به‌واڵتانی دراوسێوه‌ لكاوه‌‪ ،‬كه‌ سڕينه‌وه‌ى فه‌رهه‌نگی وئایینی و نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫لێكه‌وتۆته‌وه‌ و ئه‌و نه‌ته‌وه‌ خۆی ده‌توانی خاوه‌نی كیان وده‌سه‌اڵتی خۆی‬ ‫بێ‪ ،‬بۆ هه‌میشه‌ سه‌ربه‌خۆیی خۆی وه‌ده‌س��ت بێنێ‪ ,‬به‌ ده‌سه‌اڵتانی‬ ‫داگیركه‌ری كوردستان بسه‌لمێنێ كه‌ ده‌توانی ده‌وڵه‌تی هه‌بێ و ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌ بواری فه‌رهه‌نگی و ڕۆشه‌نبیری وپێشكه‌وتنیشه‌وه‌ له‌ واڵتانی دراوسێ‬ ‫پێشكه‌وێ‌‪ ،‬ئه‌وه‌تا كورد حكومه‌تی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ ئه‌وه‌ سه‌ركه‌وتنی‬ ‫یه‌كجاره‌كی نیه‌ و تا سه‌ربه‌خۆیی ودامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی كوردی ده‌بێ‬ ‫خه‌بات درێژه‌ی هه‌بێ‪ ,‬ئێستا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان نموونه‌ی‬ ‫ديموكراسيه‌ له‌ ناوچه‌دا به‌ هه‌موو كه‌موكوڕیه‌كانیشیه‌وه‌‪ ،‬سه‌لماندی كه‌‬ ‫گه‌لی كورد شایانی هه‌موو شتێكه‌‪ ،‬به‌ خۆشیه‌وه‌ تا ئێستا سیاسه‌تی‬ ‫سه‌ركردایه‌تی كورد باشی كار كردوه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌‪ ,‬كوردی كردۆته‌ دۆستی‬ ‫نزیكی ئه‌مريكا كه‌ ئه‌وه‌ له‌ مێژوو دا كه‌م وێنه‌یه‌‪ ,‬كورد له‌ گه‌ڵ گه‌وره‌ترین‬ ‫هێزی جیهان دۆستایه‌تی ستراتژیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫سـالم ينهي كل سـالم‪ ،‬تكوين الشرق األوسط الجديد‪ /‬ديفيد فرومكين‬ ‫*صدام الحضارات‪ /‬صامويل هنتنجتون‬ ‫*شمعون بيريز ‪ -‬الشرق االوس��ط الكبير ‪ -‬ترجمة محمد حلمي‬ ‫عبدالحافظ ‪ -‬االهلية للنشر والتوزيع‪ ،‬االردن‪ ،‬عمان‪1994 ،‬م‪.‬‬ ‫*نشر ن��ص ال��م��ش��روع االم��ري��ك��ي بشأن االص�ل�اح ف��ي الشرق‬ ‫االوسط الكبير باللغة العربية في صحيفة «الحياة» العدد الصادر في‬ ‫‪2004/2/13‬م‪ ،‬كما نشرته صحيفة «التجمع» اليمنية في ‪ 22‬مارس‬ ‫‪2004‬م‪.‬‬ ‫*ذرائ����ع االره����اب ال��دول��ي وح���روب ال��ش��رق االوس���ط الجديد‪/‬‬ ‫المؤلف‪:‬البروفسور خليل حسين‪ /‬الناشر‪ :‬منشورات الحلبي الحقوقية ‪/‬‬ ‫بيروت‬

‫شێرزاد عومه‌ر مه‌حمود‬ ‫‪s4632628@hotmail.com‬‬

‫‪74 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫رۆژهەالتی‬ ‫ناوەڕاستی‬ ‫نوێ و‬ ‫مه‌ترسییه‌کانی‬ ‫ئێران لە‬ ‫رۆانگەی‬ ‫بەرپرسانی‬ ‫ئیسرائیلەوە‬

‫«س���ەرۆك���وەزی���ران���ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل بنیامین‬ ‫نەتەنیاهۆ‪ :‬ئێمە بە تەمای هێرشكردن بۆسەر‬ ‫ێ هیچ كەس‬ ‫هیچ ك���ەس نین و ن��اش��م��ان��ەو ‌‬ ‫بترسێنین‪ ،‬به‌اڵم ئێران بانگەوازی نەهێشتنی‬ ‫ئێمە دەكات و تیرۆریست و بۆمب بۆ شارەكانی‬ ‫ئێمە دەنێرێت»‪.‬‬ ‫سەروكوەزیری ئیسرائیل بنیامین نەتەنیاهۆ لە وتووێژێكی تێروتەسەلدا‬ ‫لەگەڵ تۆڕی «العربیە»‪ ،‬لە كاردانەوەیەكیدا بۆ لێدوانەكانی ئەم دوایییەی‬ ‫بەرپرسێكی پێووی دەزگای هەواڵگری ئامریكا‪ ،‬سەبارەت بە بەهێزبوونی‬ ‫«ئەگەری هێرشی سەربازیی ئیسڕائیل لە مانگی سێپتامبردا بۆسەر‬ ‫ئێران»گوتی‪ « :‬من ئەم بابەتەم خوێندەوە زۆر گاڵتەجاڕییانە بوو‪ .‬تەنانەت‬ ‫خاڵێكی بۆ پشتڕاستكردنەوە یان بەدرۆدا خستنەوەی تێدا نەبوو»‪ ،‬بەڵكو‬ ‫راستی ئەوەیە كە ئێمە هیچكات حەزمان لە هێرشكردنە سەر كەس نەبووەو‬ ‫ێ كەسیش بترسێنین‪ .‬ئێران بانگەوازی نەهێشتنی ئێمە دەكات و‬ ‫نامانەو ‌‬ ‫تیرۆریست و بۆمب دەنێرێ بۆ شارەكانی ئێمە»‪.‬‬ ‫بە پێی راپۆرتی ماڵپەڕی وەزارتی دەرەوەی ئیسرائیل‪ ،‬بنیامین نەتەنیاهۆ‬ ‫سەرۆكوەزیرانی ئیسرائیل‪ ،‬سەبارەت بە هێرشی سەربازی بۆسەر ئێران‪ ،‬بە‬ ‫ێ لە پاڵ‬ ‫ئاماژە بە گەمارۆ نێودەوڵەتییەكان گوتی‪»:‬هێرشی سەربازی دەب ‌‬

‫‪75‬‬

‫گەمارۆ نێودەوڵەتییەكاندا دابنرێ بۆ ئەوەی ئەو گەمارۆیانە كارساز بن‪.‬ئەمە‬ ‫بابەتێكی دژ بەیەكە‪.‬ئەگەر بژاردەی سەربازی لە ئارادا نەبێت‪ ،‬گەمارۆكان‬ ‫ێ لە هێرشی سەربازی كەڵك‬ ‫تووشی هەرەسهێنان دەبن و ئەوكات دەب ‌‬ ‫وەربگیردرێ‌‪.‬بەاڵم ئەگەر ئەم دوو بژاردەیە لەپاڵ یەكتردا دابنرێن‪ ،‬بە ڕای من‬ ‫ئەو كات دەتوان ‌ن كاریگەریییان لەسەر ئێران هەبێ‪.‬لە راستیدا تەنیا كاتێك‬ ‫ئێران بەرنامە ناوكییەكەی خۆی راگرت‪ ،‬كە لە ساڵی ‪ 2003‬و بۆ ماوەیەكی‬ ‫كورت وایان دەزانی كە ئەمریكا هێرشی سەربازی دەكاتە سەریان»‪.‬‬ ‫سەرۆكوەزیری ئیسرائیل لە وەاڵمی ئەو پرسیارەدا كە «داخۆ سەردانی‬ ‫سەرۆكی ئەركانی سوپای ئەمریكا بۆ ئیسرائیل لە پێناوی هەماهەنگی یان‬ ‫نەهێشتنی هێرشی سەربازیدا بووە؟» گوتی ‪(:‬نا) ئەم سەردانە هەر وەك‬ ‫سەردانەكانی پێشوو بووە‪.‬لە راستیدا ئەمڕۆ دیدارێكی خۆشم لەگەڵ ژێنەراڵ‬ ‫مولێن دا هەبوو و ئەوان روانگەی خۆیان سەبارەت بە رووداوەكانی ناوچەكە‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ێ پێتان بڵێم ئەمە گومانێكی هەڵەیە‪ .‬ئەو‬ ‫لەگەڵ مندا گۆڕییەوە و من دەب ‌‬ ‫بابەتە لە دانیشتنەكەی ئێمەدا نەبوو»‪.‬‬ ‫س��ەرۆك وەزیرانی ئیسڕائیل‪ :‬ئیسڕائیل لەگەڵ گەالنی ئێراندا هیچ‬ ‫گرفتێكی نییە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل لەگەڵ گەالنی ئێران كێشەی نییە‪.‬بەاڵم «ئەوە حكومەتی ئێرانە‬ ‫كە بەتەمای دەست پێڕاگەیشتن بە سارۆخە و حەزی لە رۆهەاڵتێكی ناوینی‬ ‫ئارام و ئاسوودە نییە»‬ ‫سەرۆككۆماری ئیسرائیل شمعون پرێز‪ ،‬لە پرێس كۆنفرانسی خۆیدا لەگەڵ‬ ‫هەولنێرانی دنیای عەرەبیدا‪ ،‬هاتنی مانگی رەمەزانی لە موسڵمانانی ناوچەكە‬ ‫پیرۆز كرد و گوتی‪»:‬وەك سەرۆك كۆماری ئیسڕائیل بە دەرفەتی دەزانم‪،‬‬ ‫هاتنی مانگی رۆژووی رەمەزان بە ملیۆنان خەڵكی ب��اوەڕداری موسڵمانی‬ ‫ئیسڕائیل و واڵتانی دیكەی جیهان پیرۆبایی بڵێم»‪.‬‬ ‫س��ەرۆك كۆماری ئیسڕائیل هەر وا هاتنی مانگی رەم��ەزان و رۆژووی‬ ‫ئیسالمیی لە خەڵكی ئێران پیرۆز كرد و وتی كە ئیسڕائیل لەگەڵ گەالنی‬ ‫ئێراندا هیچ كێشەیەكی نییە‪ ،‬بەاڵم «ئەوە حكوومەتی ئێرانە كە بەتەمای‬ ‫دەست پێڕاگەیشتن بە سارۆخە و حەزی لە رۆژهەاڵتێكی ناوینی ئارام و‬ ‫ئاسوودە نییە» دەسەاڵتدارانی ئێران خوازیاری پەرەپێدانی دەسەاڵتی‬ ‫خۆی لە ناوچەكەدا لە رێگای نائارامكردنی ناوچە و ناردنی الیەنگرانی‬ ‫خۆی واتە‪ :‬حیزبووڵاڵ لە لوبنان و حەماس لە غەززە‪ ،‬بۆ كاریگەریدانان‬ ‫لەسەر گۆڕانكارییەكانی ناوچەكەن و لەم راستایەشدا گوندەكانیان لە لوبنان‬ ‫و خیابانەكان لە غ��ەززە‪ ،‬بە ه��ەزاران ساروخ پڕچەك دەكەن و هەستی‬ ‫ناهومێدی و بیچهیوایی لە ناو خەڵكی لوبنان و فەلەستیت لە ناوچەكەدا‬ ‫پەرە پێدەدەن‪».‬‬ ‫بە پێی راپۆرتی رادیۆ ئیسڕائیل‪ ،‬شیمعون پرێز دواتر بە دەربڕینی ئەو‬ ‫بابەتە كە مانگی (سێپتامبر) كە فەڵەستینییەكان سەربەخۆیی خۆیان‬ ‫رادەگەیەنن «مانگی هیوا بێت نەك مانگی مەترسی و نیگەرانی» جەختی‬ ‫لەسەر ئەوە كردەوە «من دەزانم كە زۆر كەس نیگەرانن لەوەی مانگی‬ ‫سێپامبر مانگی مەترسی و كێشە و دەستپێكردنەوەی قەیرانەكان بێت بەاڵم‬ ‫من دەڵێم بێین و ئەو مانگە بكەین بە مانگی هیواداری ‪.‬‬ ‫هەر لەو راستایەدا وتی‪»:‬من لەگەڵ هەموو الیەنەكان لە وتووێژدام و‬ ‫دەزانم كێشەكانی ئیسڕائیل و فەلەستین گەورەو بە بێ چارەسەر نین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫رێبەرانی دووالیەن ئەگەر بیانەوێ‪ ،‬ئەتوانن پێش لەوەی مانگی سیپتامبر‬ ‫بگات‪ ،‬بێنەوە سەر مێزی وتووێژ بۆ ئاشتی‪.‬‬ ‫پاش تاقیكردنەوەكانی سپای پاسدارانی ئێران سەبارەت بە سارۆخە‬ ‫دوورهاوێژەكان و هۆشداریدانی بەرپرسانی سوپا لەو چوارچێوەدا كە‬ ‫«ئیسرائیل لەبەر دەستماندایە» و «بە ئاسانی دەتوانین ساروخی تێبگرین»‬ ‫سەرۆككۆماری ئیسڕائیل ئاگاداری ئێرانی كردەوەكە لە تاقیكردنەوەی توانای‬ ‫سارووخیی ئیسڕائیل خۆی بە دوور بگرێ‪.‬‬ ‫بە پێی رادیو ئیسرائیل «شمعون پرێز» لە میانەی رێورەسمی كوتای‬ ‫خۆلی فرۆكەوانی لە ئیسرائیل لە وتارێكدا خۆشحاڵی خۆی دەربڕی بۆ ئەوەی‬ ‫رۆژێك بێتە پێشەوە گەالنی ئێرانیش ئازادی خۆیان بە دەست بێنن‪.‬‬

‫ئەوە حكومەتی ئێرانە كە بەتەمای‬ ‫دەست پێڕاگەیشتن بە سارۆخە و‬ ‫حەزی لە رۆهەاڵتێكی ناوینی ئارام و‬ ‫ئاسوودە نییە‬

‫هەروەها پرێز بە ئاژەكردن بە هێرشە كانی كۆماری ئیسالمی كە لە‬ ‫الیەن كاربە دەستانی سەربازی وئەمەنیەتیەوە دەكرێت تائكیدی كردەوە‬ ‫كە ئیسرائیل توانانی برگری هەر هێرشێكی هەیە كە لە الیەن كۆماری‬ ‫ئیسالمیەوە بكریت و رایشیگەیاند كە هیزە ئاسمانییەكانیان توانای پاراستنی‬ ‫سنووری هەوایی و زەمینی والتەكەیان هەیە‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا كۆماری ئیسالمیش دەنگی شۆرش دەبیستێ؟‬ ‫رووداوە خوێناوییەكانی میسر و رووداوە پڕتوندوتیژییەكانی تونس و سووریا‬ ‫ێ تووشی سەرسوڕمانمان‬ ‫و ئۆردون و یەمەن و واڵتانی دیكەی عەرەب ناب ‌‬ ‫بكەن‪ ،‬چونكا رۆژهەاڵتی ناوینی عەرەبی لە ‪90‬ساڵ لەمەوبەرەوە كە خەالفەتی‬ ‫عوسمانی داڕما و چەند دەیە دواتر واڵتانی عەرەبی سەربەخۆیی خۆیان‬ ‫وەرگرتەوە‪ ،‬بە بەردەوامی تووشی ئاژاوە و قەیران و لەرزۆكی بووە‪.‬‬ ‫لەناو هەموو واڵتانی رۆژهەاڵتی ناویندا تەنیا دوو والتی ناعەرەب‪ ،‬واتە‬ ‫ئێران و توركیا هەن كە لە چەند دەیەی رابردوودا بە شێوەیەكی رێژەیی‬ ‫خاوەنی سەقامگیری سیاسی ب��وون‪ ،‬كە لە توركیا ق��ەرزارب��اری كەماڵ‬ ‫ئاتاتورك(مستەفاكەماڵ)بنیاتنەری توركیای تازە و لە ئێرانیش رەزاشای‬ ‫كۆچكردوون كە توانی حكوومەتێكی ناوەندگەرای بەهێز دروست بكات‪ ،‬كە‬ ‫ئەگەر رووداوەكانی شەڕی جیهانیی دووهەم و دەركردنی ئەو لە ئێران نەبوایە‬ ‫لەوانەبوو رووداوەكان بە رێڕەوێكی دیكەدا بڕۆن‪ ،‬ئەگەرچی ئێران بە گشتی‬ ‫بە سەقامگیری نەمایەوەو لە دەیەی پەنجای زایینی دا بەسەرهاتی دوكتور‬ ‫موسەددق و ‪ 32‬ساڵ لەمەوبەریش – بەو رووداوەی كە ئایەتوڵاڵ خومەینی‬ ‫و هاوكارانی بە ناوی»شۆڕشی ئیسالمی»یەوە – ئەم دەفتەرەیان داخست و‬ ‫سەردەمێك دەستی پێكرد كە لە یەكەم رۆژەكانیەوە ئێجگار پڕكێشە بووە و‬ ‫زیادبوونی ئەو (كێشە)یه تاكو ئیمڕۆ پەرەی ئەستاندووە و خاكی ئێرانیش‬ ‫تاكو ئێستا ئاوساوی كۆمەڵە رووداوێكە كە رواڵەت و چۆنییەتی ئەوان‬ ‫شیاوی پێشبینی كردن نین‪.‬‬ ‫وتمان كە لە ماوەی حەفتا ساڵدا واڵتانی عەرەب هیچكات خاوەنی هیمنی و‬ ‫سەقامگیری نەبوون ‪.‬لەوانەیە ئاوارتەیەكی تێدا بێت ئەویش واڵتی پاشایەتی‬ ‫ئۆردون بێت كە ئەگەرچی لە سااڵنی سەرەتای سەربەخۆیی خۆیدا‪ ،‬پاشای‬ ‫ئەو واڵتە ‪ -‬مەلیك عەبدوڵاڵ ‪ -‬یان لە دەی��ەی پەنجادا بە گوللە تیرۆر‬ ‫كردو هۆكاری تیرۆرەكەش الیەنگیریی ئەو لە ئاشتی لەگەڵ ئیسڕائیلدا بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم لە سەردەمی مەلیك حسەین و مەلیك عەبدوڵاڵی دووهەمدا واڵتێكی‬ ‫سەقامگیر بووە‪ -‬ئەگەرچی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەكانی ئەم حەوتووانەی‬ ‫دوایی لە جیهانی عەرەبیدا ‪ -‬سەقامگیری و ئاسایشی ئۆردونیشی خستووەتە‬ ‫مەترسییەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر تۆماری مێژووی هەریەك لە واڵتانی گەورەی عەرەب لە حەفتا ساڵی‬ ‫رابردوودا هەڵبدەینەوە‪ ،‬دەبینین چ كودەتا و خوێنڕشتن و رووداوگەلێك‬ ‫هاتوونەتە ئاراوە‪.‬‬ ‫لە عێراقی دراوسێی ئێراندا كوودەتای سەربازی كۆتایی بە رژێمی‬

‫‪76 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫پاشایەتی هێنا‪.‬‬ ‫چەند س��اڵ پێش ل��ەوە لە‬ ‫میسردا ئەفسەرە گەنجەكان‬ ‫ب���ە ك���وودەت���ای���ەك رژێ��م��ی‬ ‫پاشایەتییان رووخان و خۆیان‬ ‫دەسەاڵتێكی سەركوتكار و‬ ‫بێتوانایان بەرهەمهێنا كە‬ ‫جەمال عەبدولناسر سیمبۆلی‬ ‫ئەو بوو‪.‬‬ ‫چەند س��اڵ پێش ل��ەوە لە‬ ‫میسردا ئەفسەرە گەنجەكان‬ ‫ب���ە ك���وودەت���ای���ەك رژێ��م��ی‬ ‫پاشایەتییان رووخان و خۆیان‬ ‫دەسەاڵتێكی سەركوتكار و‬ ‫بێتوانایان بەرهەمهێنا كە‬ ‫جەمال عەبدولناسر سیمبۆلی‬ ‫ئەو بوو‪.‬‬ ‫لە سووریاشدا كوودەتا لە‬ ‫دوای كوودەتا روویدا‪ ،‬هەتاكو‬ ‫ح��اف��ز ئ��ەس��ەدی ف��ەرم��ان��دەی‬ ‫ع���ەس���ك���ەری‪ ،‬دەس���ەاڵت���ی‬ ‫ب��ەدەس��ت��ەوە گ���رت و چەند‬ ‫دەیەش لەسەر پێ خۆی راگرت و دواتریش دەسەاڵتەكەی دا بە بەشار‬ ‫ئەسەدی كوڕی‪ ،‬كە ئێستا خۆپیشاندانە سیاسی و نارەزایییەكانی خەڵك‪،‬‬ ‫كۆڵەكەكانی دەسەاڵتی ئەویشیان خستووەتە لەرزین‪.‬‬ ‫لە لیبیاش قەززافی بە كوودەتایەك دەسەاڵتی گرتە دەست و ئەوە چوار‬ ‫دەیەیە گەلی لیبیا سەركوت دەكا و پاڵی داوە بە كورسی حوكڕانییەوە‪.‬‬ ‫سوودانیش ئەو واڵتە كوودەتا لێكراوەی دیكەیە كە عومەر ئەلبەشیر بە‬ ‫یارمەتی دەسەاڵتی سەربازییەوە خۆی بەسەردا سەپاندووە و ئێستاش بە‬ ‫ێ پێش بە داڕمانی دەسەاڵتی خۆی بگرێ‌‪.‬‬ ‫ستەم و سەركوت دەیەو ‌‬ ‫لە لوبنانیش ئەگەرچی كوودەتایەك رووی نەداوە‪ ،‬بەاڵم ئەو واڵتە بە‬ ‫بەردەوامی لەگەڵ شەڕی نێوخۆدا بەرەوڕووە‪ ،‬چونكا پێكهاتەیەكی سیاسی و‬ ‫كۆمەاڵیەتی ئێجگار ئاڵۆزی هەیە كە بارودۆخەكەی ئیجگار لەرزۆك كردووە‪.‬‬ ‫بێگومان حكوومەتی یەمەنیش بە خواست و ئیرادەی خەلك نەهاتووەتە‬ ‫سەركارو رەنگ و بۆنی كوودەتا ئەدات‪.‬لەو واڵتەشدا كوودەتای چوار دەیە‬ ‫لەوەپێش دەسەاڵتی پاشایەتیی رووخان‪.‬‬ ‫لە یەك قسەدا رۆژهەاڵتی ناوینی عەرەبی لە چەند دەیەی راب��ردوودا‬ ‫ب��ەردەوام‪ -‬ناوەندی كێشە و گیروگرفت بووە و ئێستاش بۆی هەیە بە‬‫ئاستێكی نوێی بەرز بگات و ئەمەش سەرچاوەكەی لە گۆڕانكارییە كۆمەاڵیەتی‬ ‫و سیاسی و ئابووری و كلتوورییەكانی ئەو واڵتانەدایە‪.‬‬ ‫لە توونس رێپێوانەكان بوونە هۆی رووخانی حكوومەتەكەی «بن عەلی»‬ ‫و میسریش خەریكە بە خاڵی تەقینەوە دەگات و بێگومان سووریا و ئۆردون‬ ‫و یەمەن و لەوانەیە واڵتانی زۆرتریش ئاوساوی كۆمەڵە رووداوێك بن كە‬ ‫هێشتا چۆنیەتی ئەوان شیاوی پێشبینی كردن نین‪ .‬حكوومەتی ئیسالمیش‬

‫‪77‬‬

‫ێ ئەم راپەڕینەی جیهانی عەرەب بكات بە ناوی خۆیەوە و لە رێگای‬ ‫تێدەكۆش ‌‬ ‫ئەوەوە ناوبانگ بۆخۆی بەدەست بێنێ‌ و سەرنجی خەڵكی ئێرانیش بەالڕێدا‬ ‫ببات‪ .‬بەاڵم راستییەكە لەوە بە دوورە و بە پێچەوانەی وتەكانی حكومەتی‬ ‫ئیسالمییە‪.‬‬ ‫راستییەكەی ئەوەییە كە كۆماری ئیسالمی ئیران خۆی لەو هەلومەرجەی كە‬ ‫لە والتانی عەرەبیدا هاتووەتە پێشەوە نگەرانە و بە ترسەوە بەدواداچوونیان‬ ‫بۆدەكات دەترسیت ئەم ئەویش ئاگرەیش ئەوان بگرێتەوە بۆیە هەموو ئەو‬ ‫هوكارانەی بووە هۆی راپەرینی خەڵكی تونس و نارەزایەتییەكانی میسر بە‬ ‫دواوە بوو كە بووه هۆی پەرەسەندنی نائارامی لە سوریە و ئۆردون و یەمەن‬ ‫كە لە ئیرانش بە هەمان شێوە بوونی هەیە‪.‬‬ ‫بێكاری‪ ،‬هەژاری‪ ،‬گەندەڵی ئیداری‪ ،‬سەركوتی خەڵك هەمان چوار خاڵی‬ ‫سەرەكین كە بوونە هوی راكردنی زەین ئەلعابدین و هەاڵتنی لە تونس و بە‬ ‫هەمان شێوەیش لە میسر هۆكاری خۆپیشاندانەكانە و هەر ئەو دروشمانە لە‬ ‫یەمەن و ئۆردون و سووریاش دەبیسترێ‌‪.‬‬ ‫بەاڵم دەسەاڵتدارانی حكوومەتی ئێران تێدەكۆشن‪ ،‬بۆ ئەو نارەزایەتییانە‬ ‫كە لەسەر نان و غاز و ئاوو كەرامەت و ئازادین‪ ،‬رەنگ و بۆنی ئایینییان‬ ‫پێبدات كە كۆششێكی بێسوودن‪ ،‬شونكا كێشەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی لە‬ ‫هەموو ئەو واڵتانەدا هۆكاری نائایینی (عەلمانی)یان هەیە و لە هیچكام لە‬ ‫ێ ركێفی رەوتەكە‬ ‫واڵتان الیەندارێتیی ئایینی هێندە بەهێز نییە كە نتوان ‌‬ ‫بگرێتە دەست‪.‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئا‪ :‬محەمەد جەمشیدی‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئەحمەدی نه‌ژاد لەگەڵ رۆژنامەنووسێكی ئیسرائیلی وێنە دەگرێت‬

‫ئەحمەدی نه‌ژاد «لەژێرچاوەوە ته‌ماشایەكی كردم»‬ ‫ئەحمەدی نه‌ژاد زۆر حەزی لێیە لە ناو خەڵكدا سەرنجراكێش بێت‪ ،‬كاتێك پەیامنێرە ئیسرائیلییەكە لێی نزیك بووەوە و‬ ‫پێگوت دەتوانم لەگەل سەرۆك كۆماری ئێران وێنەیەك بگرم‪،‬ئەحمەدی نه‌ژاد پێشوازی لێكردو بە گەرمی دەستی گۆشی‬ ‫و لە تەنیشت یەكتری راوەستان و وێنەگرەكانیش بە تیشكی فالشەكان ئەو جێگاییەیان كردە ئامانج‪،‬بەاڵم ئەحمەدی‬ ‫نه‌ژاد نەیدەزانی كە لەگەل رۆژنامەنووسێكی ئیسرائیلی وێنە دەگرێت‪،‬ئەوكاتەی كە وێنەگرەكان كامێرەكانیان ئاماددە‬ ‫دەكرد‪ ،‬بۆ وێنەگرتن ئەوان خەرێكی قسەكردن بوون‪،‬تەنانەت ئەوكەسانەی لەگەل ئەحمەدی نه‌ژاد دا بوون گویان‬ ‫لە پێكەنینی ئەوان بوو‪ ،‬بە بێ ئەوەی كەس بزانێت چ باسە؟ لەوانەییە لەبەر بەخێرهاتن یا پێشوازیكردنەكە بووبێت‪.‬‬ ‫كاتێك كاری وێنەگرتن تەواو بوو پەیامنێرە ئیسرائیلییەكە ناسنامەی خۆی بۆ ئاشكرا كرد و گووتی كە ئیسرائیلییە و‬ ‫لەالیەن رۆژنامەییەكی ئەو وەاڵتەو نێردراوە بۆ بەشدارێكردن لە كۆنفرانسی سەرانی ئیكۆ لە ئیستانبووڵ‪،‬بەداخەوە‬ ‫كامێرەكان كۆژابوونەوە تا بزانین هەڵوێستی ئەحمەدی نه‌ژاد چییە‪.‬‬

‫‪78 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫رۆژنامەنووسە ئیسرائیلییەكە باڵیۆزیش بوو‬ ‫باس لە هەواڵنێرێكی لێهاتوو و سەركەوتوو‬ ‫ئیسرائیلییە كە لە رابردویشدا دوو جار سەردانی‬ ‫ئێرانی كردوە و تەنات لە باكوورەوە بۆ باشوور‬ ‫و لە رۆژهەالتەوە بۆ رۆژئ��اوا بە ماتۆر گەڕاوە‬ ‫هەندێك راپۆرتی سەرنجڕاكێشی لە رۆژنامەی»‬ ‫یدیعوت ئەعرنۆتدا «(‪)Yedi-ot Aharonot‬‬ ‫باڵو كردوەتەوە‪ ،‬كە لە ئیسرائیلدا خوێنەرێكی‬ ‫زۆری بۆ الی خۆی راكێشابوو‪ .‬ئەم رۆژنامە نووسە‬ ‫ناوی بۆعز بیسمۆت (‪)Boaz Bismouth‬‬ ‫و خ��اوەن��ی رەگ��ەزن��ام��ەی فەرانسییە و بە‬ ‫پاسپۆرتی فەرەنسی سەردانی ئێرانی كردبوو‪.‬‬ ‫بۆعز سەردەمانێك باڵیۆزی ئیسرائیل بووە لە‬ ‫واڵتی مۆریتانییا كە والتێكی مۆسڵمان نشینە‪،‬بەاڵم هاوكاری و‬ ‫یارمەتییەكانی ئێران و هەندێك واڵتی ئیسالمی بەو واڵتە بوو هۆی‬ ‫تێكچۆنی پەێوەندییەكانی هەردوو ال و الیەنە توندڕەوەكانی عەرەب و‬ ‫ئێسالمییەكان یارمەتی و پشتیبانی گرۆپەتندڕەوەكانی ئەو واڵتەیان‬ ‫دەكرد‪.‬بیسمۆت ماوەییەكە لە رۆژنامەی هیۆم (ישראל היום‬ ‫‪ ) Yisrael Hayom‬كاردەكات‪،‬ئەم رۆژنامەییە بیسمۆتی بۆ‬ ‫بەشداریكردن لە كۆنفرانسی سەرانی وەاڵتانی ئیكۆ بۆ ئیستانبوول‬ ‫ناردبوو‪.‬ئیكۆ رێكخراوێكی ئابووری بۆ گەشەپێدانی پەیوەندی ئابووری‬ ‫كە لە سەردەمی حكومەتی پێشووی ئیران بە هاوكاری ئەمریكا‬ ‫دام��ەزراوە و ئەمڕۆ جگە لە ئێران‪،‬توركیا‪،‬پاكستان كە شەرێكی‬ ‫سەرەكین لەو رێكخراوەدا‪ ،‬حەوت واڵتی دیكە بە تایبەت ئەفغانستان‬ ‫و چەند واڵت��ی تر ئەندامی ئەو رێكخراوەیەن‪،‬لەم كۆنفرانسەدا‬ ‫ژمارەییەكی زۆر پەیامنێری ناوچەكەو جیهانی بەمەبەستی ئاماددە‬ ‫كردنی راپۆرت بەشداریانكرد بوو‪،‬بەتایبەت بااڵی بەرزی بیسمۆرت‬ ‫وەك پەیامنێرێكی ئیسرائیلی سەرنجی راكێش بوو‪.‬‬ ‫رۆژی هەینی ‪ 24‬دیسمبەر لە رۆژنامەكەی خۆیدا نووسی كە‬ ‫وەك رۆژنامەنووسێك مافی خۆیەتیەتی لەسەرچاوەكانی هەواڵ‬ ‫نزیك بێت‪ ،‬هەستی بەوە كرد كە ئەحمەدی نه‌ژادیش یەكێك لەو‬ ‫كەسانەییە كە لە پێشەوەی ئەواننەییە سەرنجڕاكێش بێت بۆیە لێی‬ ‫نزیك بوومەوە بە زمانی ئینگلیزی پێمگوت پێمخۆشە وێنەیەك بە‬ ‫دیاری بگرێن ئەحمەدی نه‌ژادیش قەبووڵیكرد‪ ،‬بۆیە لە تەنیش یەكتر‬ ‫راوەستان بۆ وێنەگرتن‪ ،‬بیسمۆت كاتی وێنەگرتن پێناسەی رۆژنامە‬ ‫نووسییەكەی بە سنگییەوەبوو ئەگەر كەسێك سەرنجی دابایە ناوو‬ ‫ناوی رۆژنامەكەی بە پیتی ئینگلیزی نووسرابوو‪.‬‬ ‫بیسمۆت لە رۆژنامەكەیدا دەنووسێت رۆژی پێنج شەممە سەرلە‬ ‫بەیانییەكی زوو خۆی دەگەێنیتە ئەو هۆتێلەی كە ئەحمەدی نه‌ژاد‬

‫‪79‬‬

‫لەو سەفەری بۆ توركیا و بەشداری لە كۆبوونەوەی سااڵنەی واڵتانی‬ ‫ئیكۆ تێدایە و ژمارەییەكی زۆر لە وەفدیی ئێرانی خەریكی خۆاردنی‬ ‫نانی بەیانین و لێینا نزیك دەبێتەوە و بە یەكێك لە دیپلۆماتەكان‬ ‫دەڵێت»خاویاری ئێرانی دەخ��ون» ئەویش بە پێكەنینەوە بی‬ ‫ئەوی هیچ قسەیەك بكات‪،‬دواتر بیسمۆت دەپرسێت كۆنفرانسی‬ ‫رۆژنامەنووسی ئەحمەدی نه‌ژاد كی دەست پێدەكات‪ ،‬واڵمی دەدەنەوە‬ ‫كە كاتژمێر شەشی ئێوارە‪.‬‬ ‫رۆژنامەنووسە ئیسرائیلییەكە دوو جار سەردانی ئێرانی كردووە‬ ‫بیسمۆت كە فەرەنسی زمانەو رەگەزنامەی فەرەنسی هەیە دوای‬ ‫دووجار سەردان بۆ ئێران شارەزاییەكی تەواوە لە سەر كولتووری‬ ‫ئێرانی هەیە‪.‬‬ ‫بیسمۆت دەنووسێت كاتێك ئەحمەدی نه‌ژاد بە مەبەستی وێنەگرتن‬ ‫لەگەڵ سەرانی واڵتانی دیكەهاتە ناو هۆڵی كۆنفرانسەكە لێی نزیك‬ ‫بوومەوە وبە زمانی ئینگلیزی پێم گ��وت‪ ،‬كە دەم��ەوی پێكەوە‬ ‫وێنەكی تایبەت بۆ یادەوەری بگرین‪،‬لەو كاتەدا لە ئەحمەدی نه‌ژاد‬ ‫دەپرسێت»چ ئیشێكت بە سەركۆزی هەیە» ئەحمەدی نه‌ژادیش‬ ‫دەڵی كە» بە سەرۆك كۆماری فەرانسە هیچ ئیشێكم نییە» تەنانەت‬ ‫ئیشم بەهیچ كەسی تریش نییە‪ ،‬بە راستی لە رۆژێكی وەك ئەمڕۆدا‪.‬‬ ‫بیسمۆت لە درێژەی بابەتەكەیدا دەنووسێت» دوابەدوای كۆنفرانسە‬ ‫رۆژنامەنووسییەكەی ئەحمەدی نه‌ژاد دوبارە لە ئەحمەدی نه‌ژاد نزیك‬ ‫بوومەوە وپرسیم» دەگەڕێتەوە بۆ تاران» ئەحمەدی نه‌ژاد واڵمی‬ ‫ئەرێ داوەو پێمگوت»منیش دەگەڕێمەوە بۆ تەلئەبیب ئاماژەم پێكرد‬ ‫كە «من پەیامنێری رۆژنامەیەكی ئیسرائیلیم و دەكرێت ئیسرائیلی‬ ‫بیت و هەمیش فەرانسی و لە رۆژنامەییەكی ئیسرائیلیشدا كار‬ ‫بكەی»‪.‬لە ژێرچاوەوە تماشاییەكی كردم و منیش پرسیارم كرد‬ ‫كە «ئایا بۆ خوێنەرانی رۆژنامەكەمان پەیامێكت هەیە» ئەحمەدی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫نه‌ژاد گوتی «ئێران خۆازیاری ئاشتی و دادپەروەرییە» بیسمۆت‬ ‫دەنووسێت كە ئەم قسەییەم زۆر پێ گرنگ بوو و وەك سوپاس‬ ‫دەستێكم بە پشتی ئەحمەدی نه‌ژادا هێنا كە گاردی ئیسكۆرتەكانی‬ ‫هیچ هەڵوێستێكیان نەگرت‪.‬بۆعەز بیسمۆت بە ئێران و ئێرانییەكان‬ ‫ئاشناییەكی تەواوی هەبوو كە لە ساڵی ‪ 1993‬بە مۆتۆڕێكی مۆدێرن‬ ‫و بەهێز وەك تۆریست سەرانسەری ئێران گەڕابوو و راپۆرتگەلێكی‬ ‫زیادی لە سەر بیرەوەریەكانی و سەفەرەكەی خۆی لە رۆژنامەكانی‬ ‫ئیسرائیلدا باڵوكردەوەتەوە‪.‬بیسمۆت كە خۆی بە دوای كێشەدا‬ ‫دەگەری‪،‬ساڵی ‪ 1998‬سەر لە نوێ گەڕایەوە ئێران‪،‬كە ئەو كات‬ ‫محەمەد خاتەمی وەك سەرۆك كۆماری ئێران سەردانی فەرانسەی‬ ‫كردبوو چاوپێكەوتنێكی لەگەڵ ئەنجام دابوو و رۆژێك دواتر لە‬ ‫رۆژنامەكانی ئیسرائیلیدا باڵوی كردبووە‪ ،‬ئەم جارەش هەمان پالنی‬ ‫بۆ ئەحمەدی نه‌ژاد دانابوو كە وێنەی لەگەڵ بگری و قسەی لەگەڵ‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬ئیسرائیل‪-‬كورد‬

‫گه‌النی ئێران بوونه‌ته‌‬ ‫قوربانی سیاسه‌تی‬ ‫ئه‌تۆمیی ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد‬

‫‪80 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫داهاتی نەوتی عێراق‬ ‫لە بانكەكانی ئیسرائیل‬

‫ساڵ ‪ 2003‬ئەو كاتەی كە الیەنگرانی جۆرج بۆش و دیك چێنی شەڕێكی‬ ‫هەمە الیەنەیان بۆ سەرحكومەتی سەدام حۆسێن دەست پێكرد‪ ،‬نهێنێكی دیكە‬ ‫لەپشت شەڕەكەوە بوو كە لەم بارەوە هەواڵی جۆرا وجۆر باڵو دەكرێتەوە‪ ،‬بە‬ ‫بڕوایی پسپۆرانی ئابووری وسیاسی‪ ،‬پرۆسەی ئازادی عێراق و هاتنە سەركاری‬ ‫حكومەتێكی نوێ‪ ،‬وەزەی ئەمریكا و ئیسرائیل فەراهەم دەكات‪ ،‬ئەم لێكۆلێنەوەانە‬ ‫كاتێك سەرنجی خەڵكیان راكێشا كە(پاول ولفۆتیز) جێگری وەزیری بەرگری‬ ‫بەڵێنی بە كۆنگرەی ئەمرێكا دا كە لە نەوتی عێراق سوودێكی باش دەست‬ ‫دەكەوێت‪ ،‬تەنانەت جگە لە ئاوەدانكردنەوە نوێژنكردنەوەی عێراق بەڵكو دەبێتە‬ ‫هۆی گەشەسەندنی ئابووری ئەمریكا وهاوپەیمانەكانی وئیسرائیل بە تایبەتی‪.‬‬ ‫خالێكی گرنگی دیكە پەێوەندییەكی بەهێز و لە مێژیینەی بووش و دیك چینی‬ ‫بوو لەگەڵ كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت‪ ،‬ئالن گرینسپن سەرۆكی فیدراڵی رزر‬

‫‪81‬‬

‫كە لە كتێبی بیرەوەرییەكانی خۆیدا «دەڵێت «شەری عێراق بۆ نەوت بووە» ئەم‬ ‫باسە بۆ ئەو الیەنانەی كە دژی هێرشی ئەمریكا بوون بۆ سەر عێراق و بە تایبەتی‬ ‫چەپەكان كە دەیان گوت‪»:‬هیچ خوینێك نابیت بۆ نەوت بڕژێت «زۆر گرنگ بوو‪.‬‬ ‫لەم راپۆرتەدا باس لە چۆنیەتی بارزگانی بە نەوت كە سامانی گشتی عێراقە و‬ ‫سوودی نەوتی ئەم واڵتە كە چۆن دەچێتەوە سەر حیسابە بانكییەكانی ئیسرائیل‬ ‫دەكەین‪.‬‬ ‫ژێرخانی ئابووری عێراق‪:‬‬ ‫ناوچەی باشووری روژهەاڵتی ئاسیا و بەتایبەتی رۆژهەاڵتی ناوەراست بە هۆی‬ ‫دابینكردنی بەشێكی زۆر لە سەرچاوەی نەوتی جیهان بە ناوچەییەكی گرنگ‬ ‫و سەرەنجڕاكیشی وەزەی جیهان هەژماردە دەكرێت‪.‬عێراق بەهۆی بوونی ‪68‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫بانکێکی ئیسرائیلی له‌ ئه‌مریکا‬ ‫كیلۆمه‌تر سنووری دەریایی و مێژووییەكی كۆن بە یەكێك لە واڵتە گرنگەكانی‬ ‫ناوچەكە هەژمار دەكرێت‪ ،‬كە سەرەنجی زۆرێك لە كەشتییە نەوت هەڵگرەكانی‬ ‫ئەفریقا و ئەمرێكای بۆ الی خۆی راكێشاوە و ئەو ئیمكاناتەشی رەخساندووە كە‬ ‫كەشتییە ئەفریقاییەكان ئاسانتر كاری گۆاستنەوە بكەن‪ ،‬سامانی نەوتی عێراق‬ ‫(‪)115‬ملیار بەرمیل مەزەندە كراوە‪ ،‬ئەمە لە حالێكدایە كە لەوانەییە ژێرخانی‬ ‫نەوتی عێراق بگاتە (‪)250‬ملیار بەرمیل نەوت‪ ،‬كە ئەگەر لە ‪ %50‬دروست بێت‬ ‫ئەوە سامانی نەوتی عێراق دەگاتە ‪240‬ملیاربەرمیڵ نەوت‪ ،‬لە كاتێكدا تا ساڵی‬ ‫‪1990‬زیاتر لە ‪ 85‬بیری نەوتی لەعێراق دۆزرابوونەوە كە لە ‪ 1990‬بە هۆی گەماروی‬ ‫عێراق و دواتریش شەری عێراق هیچ ناوچەییەكی نەوتی دیكە بیرە نەوتی لێ‬ ‫نەدراوە وەك خۆی ماوەتەوە‪ ،‬بەاڵم عێراق رۆژانە توانای بەرهەم هێنانی‪ 10‬ملیۆن‬ ‫بەرمیل نەوتی هەیە‪ ،‬عێراق دوای ساڵی ‪ 1980‬رۆژانە ‪3‬ملیۆن و‪500‬هەزار بەرمیل‬ ‫نەوتی بەرهەم دەهێنا تا بتوانێت ئاستی بەرهەم هێنانی خۆی بگەیەنێتە ‪6‬ملیۆن‬ ‫بەرمیل لە رۆژێكدا‪ ،‬بەاڵم بەهۆی شەڕی نێوان عێراق و ئێران و‪ 13‬ساڵ گەماری‬ ‫ئەو وەاڵتەوە بەرهەم هێنانی نەوتی ئەو واڵتە رۆژانە نزیك بە ‪ 3‬ملیۆن بەرمیلە‪،‬‬ ‫دوابەدوای شەڕی عێراق و ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بەرهەم هێنانی نەوتی عێراق‬ ‫كەمیكرد و تەنانەت گەیشتە ‪ 1‬ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا كە زۆرترین رێژەی‬ ‫بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق لەم سااڵنەی دوایدا گەیشتە ‪ 2/18‬ملیۆن و توانی‬ ‫رێژەی هەناردەكردنی نەوتی بگەیەنێتە‪1/65‬ملیۆن بەرمیل‪.‬‬

‫نەوت هۆكاری سەرەكی هێرش بۆ سەر عێراق‬ ‫بە پێی بەرنامەییەكی دارێژراو لە الیەن كۆمەڵێك كەسایەتییەوە وەك (داگالس‬ ‫ڤیت) و(دیویید ورمێس) لە ساڵی ‪ 1996‬لەكاتی هێرش بۆ سەر عێراق ئەوە‬ ‫كەسانە پۆستی گرنگیان لە مەكتەبی دێك چینی و پنتاگۆن وەرگرت‪.‬بە رۆخانی‬ ‫حكومەتی سەدام و هاتنە سەر كاری حكومەتێكی نوێ بووە هۆی سەر لێشاوی‬ ‫دەوڵەتانی عەرەب و كەمبوونەوە ئیرادەیان‪.‬‬ ‫ئەمرێكا هەوڵیدا بە نمایشی هێزی سەربازی و دامەزراندنی حكومەتێكی نوێ بۆ‬ ‫عێراق بەپێ پێوەرە نێودوڵەتییەكان و لە ژێر دەستەاڵتی ئەمریكا دا دابەمەزرێنێت‪،‬‬ ‫كە هەنگاوێك بێت بۆ دورستكردنی بلۆكی رۆژئاوایی كە لە سەرەتای رێنمایی‬ ‫پرۆژەی بەرگریدا لە ساڵی ‪ 1992‬دا پێش بینی كرابوو‪.‬كە ئەركی بەرێوەبەردنی‬ ‫ئەم پرۆژەییە لە ئەستۆی دیك چینی سەرۆكی پێشووی پنتاگۆن و هەروەها‬ ‫سەرۆكی ئەركانی هێزە سەربازییەكان پۆلی ولفۆ ویتز و(لۆئیس لیبی) بێت‪.‬‬ ‫زەڵمای خەلیل زاد باڵیۆزی ئەمریكا لە ئەفغانستان و عێراق و(جی دی كراچ)‬ ‫راوێژكاری ئەمنیەتی میللی بووش هاوكاری ئەم پرۆژەیان دەكرد‪ ،‬بەاڵم ئەمە‬ ‫سەرەكی ترین ئامانجی هێرش بۆ سەر عێراق نەبووە‪ ،‬ناوەندی زانكۆی راێس‬ ‫كە ناوی جیمز بیكر وەزیری دەرەوەی پێشووی ئەمرێكا سەرپەرشتی دەكات‪،‬‬ ‫لە راپۆرتێكدا ئاماژەی بەوە داوە كە ئەگەر بووش بە هەر شێوەییەك هێرش‬ ‫بكاتە سەر عێراق دەبێت دوو خاڵی سەرەكی رەچاو بكات‪ ،‬یەكەم هەر هێرشێك‬ ‫كە دەكرێت دەبێت مۆلەت لە ئەنجومەنی ئاسایش وەربگرێت‪ ،‬دووەهەم كۆمپانیا‬

‫‪82 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئەمرێكیەكان دەبێت رەچاوی سامانی نەوتی عێراق بكەن‪ ،‬تەنانەت ئەگەر هیچ‬ ‫پێشنیارێكیش لەو بارەوە نەكرێت‪.‬بەراستی ئەو نەوتە بووتە داوكارییەكی سەرەكی‬ ‫بۆ ئابووری وبەهێزبوونی وەاڵتان‪ .‬هێرشی ئەمریكا بۆ سەر عێراق و واڵتانی دیكە‬ ‫لە چوارچێوەی پرۆژەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی گەورەدا تەنیا رووخان و گۆرانكاری‬ ‫نییە لەو سیستەمانەدا‪ ،‬بەڵكوو داگیر كردنی ژێرخانی ئابووری و وەزەی رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستە كە توانی لە رەكابەری ئابووریدا‪ ،‬پێش واڵتانێكی وەك چین و روسیە و‬ ‫تەنانەت یەكێتی ئەوروپایش بكەوێت‪.‬ئەمرێكا بەم كارەی ئەو پەیامەی گیاندوە كە‬ ‫هەر كاتێك بخۆازی دەتوانن ئەو واڵتانەی كە الوازن لە بەرژەوەندی خۆیدا بەكار‬ ‫بینێت‪ ،‬بەاڵم ئێران بەو هەموو گەمارویانەی كە لە الیەن ئەمریكاوە بەرەو روویان‬ ‫بۆەتەوە بەرگری لە خۆی كردووە‪.‬‬ ‫نەوتە دزراوەكەی عێراق و سەرە داوێك‬ ‫(بەالتەز)كە باڵوكراوەییەكی ناسراوی جیهانە لە راپۆرتێكدا ئاماژە بەوە دەكات‪،‬‬ ‫كە دوای روخانی حكومەتی سەدام لە ساڵی ‪2005‬دا نەوتی دزراوی عێراق ‪50‬‬ ‫ملیۆن بەرمیلە‪ ،‬هەروەها لە ساڵی ‪2005‬دا (‪)44‬ملیۆن بەرمیل‪ ،‬لە ساڵی ‪2007‬دا‬ ‫‪ 21/5‬ملیۆن خەملێندراوە كە كۆی كشتی دەگاتە ‪ 125‬ملیۆن بەرمیل‪ ،‬كە نزیك‬ ‫بە ‪ 6/6‬ملیار دۆالر مەزەندە دەكرێت‪ ،‬ئەمەیش لە كاتێكداییە كە وەزارەتی نەوتی‬ ‫عێراقی لە ساڵی ‪2005‬دا نەوتی دزراوی نزیك بە‪ 1/25‬ملیار دۆالر خەمالندوە‪،‬‬ ‫دەستەاڵتداران ئەمریكا بۆ پشتگیری لە كۆمپانییە گەورەكانی ئەو واڵتە رۆڵێكی‬ ‫سەركیان هەییە‪.‬لە ساڵی ‪ 1990‬ئەمریكا توانی نیوەی سامانی نەوتی كەنداوی‬ ‫فارس بەدەست بێنێت كە بەدوای ئامانجەكانی خۆیدا بوو لە بازارەكانی نەوتی‬ ‫جیهانیدا‪ ،‬پسپۆران لەو بڕوایەدان كە سامانیكی زۆری نەوتی هەرزانی عێراق‬ ‫كەوتووەتە بەر دەست ئەمریكا و دەتوانێت كۆی خەرجیەكانی كە لە شەڕی عێراق‬ ‫و ئەفغانستان كردویەتی بەدەست بێنێتەوە‪ ،‬تەنانەت خۆینی ئەو سەربازانەی كەلە‬ ‫پرۆسەی ئازادی عێراقدا گیانیان لە دەستداوە بەفێرو نەچێت‪.‬‬ ‫هۆكارەكەی زۆر روون و ئاشكراییە‪ ،‬ئەویش بوونی سامانێكی نەوتی عێراقە‬ ‫كە زیاتر لە ‪115‬ملیار بەرمیل مەزەندە كراوە‪ ،‬عێراق پاش سعودییە و ئێران‬ ‫لە سەر ئاستی جیهاندا بە سێهەم واڵتی خاوەن نەوت هەژمار دەكرێت‪ .‬بە لە‬ ‫بەرچاو گرتنی بوونی هێزەكانی ئەمرێكا و هاوپەیمانەكانی و دانانی زیاتر لە ‪94‬‬ ‫بنكەی سەربازی لە عێراق دەستەاڵتدارانی ئەمرێكا هەموو ئەوە‬ ‫بنكانەییان لە نزیك چاڵە نەوتییەكانی ئەوە واڵتی لە باشوور و‬ ‫باكوور و رۆژهەاڵت و رۆژئاوای عێراقدا دامەزراندووە‪.‬‬

‫عێراقدا بەدوای چەند بەرنامەییەكی گرنگەوە بوو‪ ،‬یەكەم هەنگاوی ئیسرائیل ئەوە‬ ‫بوو یەك پارچەیی و یەكرێزی عێراق لە ناو بەبات كە مەترسییەكی گەۆرە بوو بۆ‬ ‫سەر ئیسرائیل بۆیە پرۆژەی بێكر و هاملتۆن كە ئەو كات لە الیەن بەرپرسانی‬ ‫ئەمریكاوە پێشكەش كرابوو بۆ دابەشكردنی خاكی عێراق بەسەر سێ هەرێمی‬ ‫سەربەخۆدا‪ ،‬كورد و شیعە و سوننە‪ .‬دووەهەمین بەرنامەی دەست بەسەرداگرتنی‬ ‫ئابووری و بەتایبەت نەوتی ئەو واڵتە كە لە ژێر دەستەاڵتی تەلئەبیب دابێت‪ ،‬لە‬ ‫راستیدا ئەمانە وەك ستراتێژی گرنگی ئیسرائیل هەژمار دەكران لە عێراقی دوای‬ ‫پرۆسەی ئازادیدا‪ ،‬هەرچەندە زۆربەی چاوەدێرانی سیاسی رایان وایە كە ئیسرائیل‬ ‫ویستوویەتی خاكی عێراق وەك بنكەییەكی سێخۆری بەكار بێنێت لە دژی عەرەب و‬ ‫كۆماری ئیسالمی ئێران‪ ،‬سوریا‪ ،‬حزبوڵاڵ‪ ،‬حەماس و رێكخراوی جیهادی ئیسالمی‬ ‫زۆربەی رێكخراوەكانی دیكەی ناوچەكە كە لە دژی ئیسرائیل لە بەرەیەكی شەڕ‬ ‫دانە‪.‬بەاڵم بەدەست هێنانی ئابووری و نەوتی عێراق تەنیا بیانوییەك بووە بۆئەوەی‬ ‫حكومەتی ئیسرائیل لە عێراقدا لێكۆڵینەوەكان بخاتە گەڕ‪ ،‬هەواڵەكان ئاماژە‬ ‫بەوە دەكەن لە سپتامبری ‪2003‬دا لە دوای رۆخانی حكومەتی سەدام بازرگانێكی‬ ‫ئیسرائیلی سەردانی عێراق دەكات لە رۆژنامەی ئیسرائیلی معاریف بە بێ ناو‬ ‫هێنانی ئەم بازرگانە دەنووسێت» ئەم بارزگانە تەمەنی ‪ 50‬ساڵە و مێوانی تسفی‬ ‫یەمێنی خاون كۆمپانیاییەكی ئیسرائیلییە كە بەشداریان لە پێشانگای پەالستێكیدا‬ ‫كردوە كە لە تەلئەبیب نمایشكراوە‪ ،‬ئەم بازرگانە دوای رۆخانی حكومەتی سەدام‬ ‫چەندین جار سەردانی عێراق و شارەكانی دیكەی كردوە و تەنانەت لەگەڵ زۆربەری‬ ‫دەستەاڵتدارنی ئیسرائیلیش دانیشتنی بووە كە بە نیازی بوونە چەندین گڕێبەستی‬ ‫بازرگانی لەگەڵ ئیسرائیلدا مۆربكات‪ ،‬دواتر سەرچاوەییەكی عێراقی ئاشكرای كرد‬

‫رووخانی حكوومەتی عێراق تەنیا‬ ‫ه ئیسرائیل بتوانێت لە‬ ‫هۆكارە ک ‌‬ ‫واڵتانی عەرەبیدا دەستەاڵتی خۆی بە‬ ‫هێزتر بكات‬

‫مۆساد ترسە گەورەكە لە عێراقدا؟‬ ‫چیرۆكی نەوتی عێراق و دابەشكردنی سامانە نەوتییەكانی ئەو‬ ‫واڵتە لە الیەن ئەمریكا و بریتانیاوە و بوونی پسپۆرانی نەوتی‬ ‫ئیسرائیل لە عێراق ئەم پرسیارەی دروستكردوە كە ئایا مۆساد‬ ‫لە عێراقدا كار دەكات؟ بە بڕوای هەندێك الیەنی مەسیحی كە‬ ‫زۆر الیەنگری شەڕن ئیسرائیل دەتوانێت سوودمەندی شەڕی‬ ‫عێراق بێت‪.‬كە دوای رۆخانی حكومەتی عێراق تەنیا هۆكارە‬ ‫ئیسرائیل بتوانێت لە واڵتانی عەرەبیدا دەستەاڵتی خۆی بە‬ ‫هێزتر بكات و لە الیەكی دیكەشەوە بەهۆی بەدەستەوە گرتنی‬ ‫نەوتی عێراق گۆڕانكاری لە نەرخی ئۆپێكدا بكات و نەرخی‬ ‫نەوت كەم بكاتەوە لە سەر ئاستی جیهاندا‪ ،‬ئیسرائیل لە شەڕە‬

‫‪83‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫توركیا هەوڵ دەدات رێگری لە چاالكییەكانی ئیسرائیل لە هەرێمی‬ ‫كوردستان بكات‬ ‫كە (مارك زال) پارێزەری ئیسرائیل دوستی پارتی لێكۆد سەرماییەكی جیهانی‬ ‫لە عێراقدا بە دەستەوەییە كە وەك راوێژكاری كۆمپانیاییەكی نەوتی عێراق كار‬ ‫دەكات و ئەم كۆمپانیایەش لە حكومەتی عێراقەوە نزیكە و خاوەن كۆمپانیا‬ ‫ئیسرائیلییەكان لە رێگای عێراقەوە بەرهەمەكانی خۆیان دەفرۆشن‪.‬مارك دوای‬ ‫شەڕی عێراق چەندین جار سەردانی ئەم واڵتەی كردوە‪ ،‬بەاڵم كاتێك دژایەتییەكان‬ ‫لە بەر بوونی ئیسرائیل لە عێراقدا زیادی كرد‪ ،‬ئیسرائیل لەو پرۆژەیە پاشگەز‬ ‫بوویەوە و ئەوەش بەشێكی زۆری لە رۆژنامەی ئیسرائیل هائاریسدا بالوكراوەتەوە‪.‬‬ ‫یەكساڵ دوای پرۆسەی ئازادی عێراق ئاژانسەكانی توركیا هەواڵی چاالكییەكانی‬ ‫ئیسرائیلیان لە باكووری عێراقدا باڵوكردەوە‪ ،‬رۆژنامەكانی توركیا ئاماژەیان بەوە‬ ‫دەكرد كە ئەمریكا ریگەیانداوە ئیسرائیل لە عێراقدا چااڵكی هەیە‪ .‬رۆژنامەی‬ ‫«ئاغشام»ی توركی یەكەمین رۆژنامەی توركیە بوو كە باسی ئەم بابەتە كرد و‬ ‫راپۆرتێكی باڵوكردەوە كە بازرگانانی ئیسرائیل خەریكی كرێنی زەوی نەوتییەكانە‬ ‫لە كوردەكانی موسڵ ‪.‬بەپێی راپۆرتەكەی ئەم رۆژنامەییە‪ ،‬راپۆرتێك ئاراستەی‬ ‫وەزیری دەرەوەی توركیا كراوە بە مەبەستی بەدواداچوون لە سەر ئەو مەسەلەییە‪.‬‬ ‫رۆژنامەییەكی ئیسرائیلی بەناوی «یدیعوت ئەحارنوت» لە ئۆكتوبری ساڵ‬ ‫‪2004‬دا باڵویكردەوە كە توركیە هەوڵدەات رێگەری بكات لە چاالكییەكانی‬ ‫ئیسرائیل لەهەرێمی كوردستانیدا‪ ،‬هەواڵەكان ئاماژە بە كڕینی زەوی كوردەكان‬ ‫لە موسل دەكەن‪ ،‬بە پێی راپۆرتەكان مۆساد توانیویەتی الیەنە ئەمریكیەكان‬ ‫رازی بكات بەوەی ئیسرائیلییەكان بتوانن زەوی لە عێراق بكڕن بە تایبەتی لە‬ ‫ناوچەكانی كەركووك و موسڵ باكووری عێراق ئەویش لە بڕی پارەییەكی خیاڵیدا‬ ‫و دەتوانن لە هەر بنەماڵەییەكی كورد ‪ 250‬دۆنم زەوی بكڕن‪ ،‬بۆیە ئەمە كۆتایی‬ ‫نییە و ئیسرائیل بەرنامەییەكی دیكە بۆ نەوتی عێراق هەیە كە بە پێی هەندێك‬ ‫سەرچاوە زیاتر لە ‪ 25‬كۆمپانیای بازرگانی و بنكە سەربازی بە مەبەستی بەدەست‬ ‫هێنانی زانیاری و بە شێوەییەكی ناراستەوخۆ لەگەڵ كۆمپانییە بیانییەكانی دیكە‬ ‫لە عێراقدان كە زۆربەی ئەو كەسانەش سەر بە دەزگای سەربازی ئیسرائیلن‬ ‫كە هەموو ئەوانەش لە ژێر دەستەاڵتی (نوورمەن حزك) ژنەڕاڵی خانەنیشنكراو‬ ‫دان كە خۆی پسپۆرە لە بواری ئاسایش و ئەمنییەتییەدا‪.‬ئامانجی ئیسرائیل‬ ‫لە عێراقدا بۆ چەند مەبەستێكی تایبەت دەگەڕێتەوە كە گرنگترینیان كێشانی‬ ‫بۆری نەوتە لە عێراقەوە بۆ ئیسرائیل بەمەبستی دابینكردنی وەزە‪.‬بنیامین‬ ‫ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل لە ‪ 20‬ژۆئیەی ‪2003‬دا لە كۆبوونەوییەكی‬ ‫لەگەڵ ژمارەییەك لە سەرمایەدار و بارزگانی بریتانیا كەلە رۆژنامەی هائارتس دا‬ ‫باڵوكرابووەوە دەڵێت»زۆر ناخایەنێت كە بۆری نەوتی عێراق دێتە حەیفا»‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئاماژەی بە كاتی جێبەجێكردنی پرۆژەكە نكردوە‪.‬پێشترش بنیامین ناتانیاهۆ‬ ‫لە وتوێژێكدا لەگەڵ رویترز ئاماژەی بەوە كردبووكە دەستكراوە بە دارشتنی‬ ‫پڕۆژەی راكێشانی بۆری نەوتی موسل بۆ حەیفا كە لە ئەوردونەوە دەڕوات‪ ،‬لە‬ ‫رێككەوتی ‪7‬ژۆئیەی ‪2003‬دا رۆژنامەی میسر هەواڵێكی باڵوكردوە كە ئاماژەی‬ ‫بەوە كردبوو بەرپرسانی تەلئەبیب بە شێوەیەكی نهێنی دانیشتنێكیان لەگەڵ‬ ‫بەرپرسانی هەرێمی كوردستان ئەنجامداوە بەمەبستی ئامادەكاری بۆ گۆاستەوەی‬ ‫نەوتی موسل لە ئۆردۆنەوە بۆ ئیسرائیل‪ ،‬جۆزف پارتیسكی وەزیری ژێرخانی‬ ‫ئیسرائیل لە ‪21‬مارسی ‪2003‬دا لە وتوێژێكیدا لەگەڵ رۆژنامەییەكی ئیسرائیلی‬

‫رایگەیاند كە بەمەبستی گۆاستەوەی بۆڕی نەوتی موسڵ بۆ حەیفا دەستیانكردوە‬ ‫بە لێكۆڵینەوە و توێژینەوە‪.‬‬ ‫یەكێك لە كاربەدەستە بااڵكانی ئەمریكا لە وتوێژێكدا لەگەڵ هەمان رۆژنامە‬ ‫كە لە‪7‬ئاوریلی ‪2003‬دا باڵوكرابووە رایگەیاندوە»ئەمرێكا دەیەوێت هەناردەكردنی‬ ‫نەوتی عێراق ئازاد بكات و گەماورۆكانیشی لەسەر هەڵگرێت بەو مەرجەی كە‬ ‫عێراق هاوكاری بكات لە نوێژنكردنەوە بۆری نەوتی كەركووك ‪-‬حەیفا‪ .‬ئابز روور‬ ‫لە ‪ 20‬ئاوریلی ‪2003‬دا‪ ،‬لە راپۆرتێكدا كە لە رۆژنامەكانی بریتانیادا بالوكراوەتەوە‪،‬‬ ‫رایگەیاندوە كە نوێژنكردنەوەی هێلی بۆری نەوتی كەركووك ‪-‬حەیفا لە دەستووری‬ ‫كاری هەردووالیەنی ئەمریكاو تەلئەبیب دایە و ئەم كارەش رووڵێكی سەركی‬ ‫هەیە لە بۆنیادنانەوە حكومەت و عێراقی نوێ‪ ،‬لەم راپۆرتەدا ئاماژە بەوەكراوە‬ ‫كە نوێژنكردنەوەی ئەم هێلە نەوتییە هەلێكی باشی ئابووری دەرەخسێنێت لە‬ ‫ناوچەكە و سوودێكی زۆریشی بۆ الیەن عێراقی و ئەمریكیەكان هەیە‪ ،‬هەروەها‬ ‫لە نێوانەیشدا سوریە پەراوێز دەخرێت و كێشەی وەزەی ئیسرائیلیش چارەسەر‬ ‫دەبێت‪.‬بە پێی وتەكانی وەزیری ژێرخانی ئیسرائیل‪ ،‬نەوتی عێراق بە ‪% 25‬كەمتر‬ ‫بە ئیسرائیل دەفروشرێت كە كیشەی كەمی وەزەی ئەو واڵتە بە بودجەییەكی‬ ‫كەمتر كوتایی دێت‪ ،‬ئەم لە كاتێكداییە كە ئیسرائیل بۆ دابینكردنی وەزەی خۆی‬ ‫پەنا دەباتە بەر رووسیە ئەویش بە پارەییەكی زۆر‪.‬‬ ‫ئایا دۆستایەتی كورد و ئیسرائیل تەنیا بۆمەبەستی گۆاستنەوەی بۆڕی نەوتە‪:‬‬ ‫هەرچەندە هەموو جمووجوڵەكانی ئیسرائیل لە هەرێمی كوردستان تا ئێستا‬ ‫لە الیەن بەرپرسانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان رەتكراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم زۆربەی‬ ‫دووژمنانی كورد لەسەر ئەوە كۆكن كە ئیسرائیل لەبەر دەوڵەمەندی ژێرخانی‬ ‫ئابووری كوردستان بە تایبەتی نەوت چااڵكی هەیە و بوونی ئیسرائیل تەنیا‬ ‫بە نەوت نابەستنەوە لە كوردستاندا‪ ،‬بەاڵم دەبێت ئەوەش بزانێن كە نەوت‬ ‫گرنگترین فاكتۆرە‪ ،‬چونكە دروس��ت بوونی ناوچەیەكی سەربەخۆ بۆ كورد‬ ‫لەهەرێمی كوردستان لە عێراق خەونێكی لە مێژیینەی ئیسرائیلیەو و كوردستانی‬ ‫سەربەخۆ بە گەنجی شاراوی ئیسرائیل ناوی دەرك��ردوە‪ ،‬پرۆژەی گۆاستەوەی‬ ‫هێلی نەوتی كەركووك و موسل بۆ حەیفا‪ ،‬یەكێك لە گرنگترین ستراتیژییەكانی‬ ‫ئیمپراتوری بریتانیا بوو لە رۆژهەاڵتی ناوەراست‪ ،‬بەگەڕخستنەوەی ئەو نەخشەیە‬ ‫و راكێشانی بۆڕی نەوتی موسڵ بۆ بەندەرەكانی حەیفا لە بواری ئابوورییەوە‬ ‫گرنگییەكی تایبەتی بۆ ئیسرائیل هەیە كە دەتوانێت نەوتی عێراق هەناردەی‬ ‫گەۆرەترین پەاڵوگای ئیسرائیل بكات‪.‬لە دەهەی ‪ 1940‬بریتانییەكان ئەو كاتەی‬ ‫كە دەستەاڵتێكی بەرفراوانیان هەبوو لەناوچەكە پڕۆژەی هێلی گواستنەوەی بۆڕی‬ ‫نەوتی باكووری عێراقیان لە سوریاوە بۆ بەندەری حەیفا داڕشت‪ ،‬بەاڵم لە ساڵی‬ ‫‪ 1948‬هاوكات لەگەڵ دروستبوونی واڵتی ئیسرائیل و سەربەخۆیی ئیسرائیل ئەم‬ ‫پڕۆژەییە دواخرا ئێستا كە ئیمكانی جێبەجێكردنی ئەم پڕۆژەییە فەراهەم كراوە‪،‬‬ ‫هەرچەندە جێبەجێكردنی پڕۆژەكە خەرجێكی زۆری دەوێت‪ ،‬بەاڵم دەستكەوتەكانی‬ ‫بۆ ئیسرائیل شتێكی چاوەڕوان نەكراوە‪ ،‬بۆیە قسەكانی جۆزف پارتیسكی وەزیری‬ ‫ژێرخانی ئیسرائیل لە رۆژنامەی هائارتس كە لە مارسی ‪2003‬دا باڵوكراییەوە ئاماژە‬ ‫بەوەدەكات كە ئەم بۆڕی نەوتییە گرنگە بۆ داهاتی ئیسرائیل‪ ،‬چۆن ئیسرائیل‬

‫‪84 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫نوێژنكردنەوەی هێلی بۆڕی نەوتی كەركووك‪-‬حەیفا لە دەستووری كاری‬ ‫هەردوو الیەنی ئەمریكا و تەلئەبیبدایە‬ ‫پارەیەكی زۆر دەدات بۆ كرێنی نەوت لە روسیە ئەوەش دەتوانی ئیسرائیل رزگار‬ ‫بكات‪.‬بە پێی ئەو بەرنامەی كە بۆ گۆاستەوەی بۆڕی نەوت دارێژراوە ئەم بۆری‬ ‫نەوتە لە واڵتێكی الوازی وەك ئەۆردونەوە تێدەپەڕێت كە كێشەییەكی ئەو تۆی بۆ‬ ‫ئیسرائیل نییە وتەنانەت هێرش ئیسرائیل بۆ سەر لوبنان بۆ ئەوە بوو تا ئیسرائیل‬ ‫توانای سەربازی خۆی هەڵسەنگێنێت كە توانای كۆنترووڵی سنوورەكانی خۆی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫سوودی نەوتی عێراق چۆن دەچێتە بانكەكانی ئیسرائیلیەوە؟‬ ‫الواز بوونی كۆمپانیا نەوتییەكانی عێراق وهێنانی كۆمپانیای بیانی بۆ بەرهەم‬ ‫هێنانی كەرتی تایبەت‪ ،‬ئەو واڵتەی بەرەو الوازی بردوە و بۆتە هۆكارێكیش بۆ‬ ‫داڵڵەكانی نەوت لە ئاستی نێودوڵەتیدا‪ ،‬هەر ئێستا نزیكی ‪ 65‬كۆمپانیای واڵتانی‬ ‫ئەوروپی و ئەمریكی و توركی لە ئاستی دەرخستنی نەوت لە عێراق و كوردستاندا‬ ‫كار دەكەن‪ ،‬راكێشانی نەوتی ئەو واڵتە لە الیەن ئەو كۆمپانیانەوە كە بەشێكی‬ ‫زۆری لە بازاری بۆرسی جیهانیدا لەگەڵ كۆمپانیا ئیسرائیلییەكان پەیوەندیان هەیە‬ ‫و سوودی نەوتی ئەو واڵتەش بەشێكی دەچێتە حسابی بانكەكانی ئیسرائیلەوە‪،‬‬ ‫كە ئەمەش بە مانای گەڕانەوەی ئەو سەردەمەییە كە كۆمپانیا بریتانییەكان‬ ‫دەستەاڵتیان بە سەر كۆمپانیا نەوتییەكاندا دەكرد لە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا‪.‬‬ ‫ماوەیەك پێش هەفتەنامەی (ئەمریكن فری پرێس) لە هەواڵێكدا رایگەیاند‪ ،‬كە‬ ‫كۆمپانیا ئیسرائیلییەكان بوونەتە خاوەنی كۆمپانیا نەوتییەكانی عێراق (ویكتۆر‬ ‫تۆرن) رۆژنامەنووسی ناوداری ئەمریكی لەم راپۆرتەدا ئاماژە بەوە دەكات كە‬ ‫ئەمریكا دواب��ەدوای پرۆسەی ئازادی عیراق هەوڵیداوە هێلێكی بۆڕی نەوت لە‬ ‫عێراقەوە بگەییەنێتە بەندەری حەیفا‪( ،‬ویكتۆر تۆرن) ئاماژە بە قسەكانی (تكس‬ ‫مارس) نووسەر و دەرهێنەری ناوداری ئەمریكی دەكات كە ئاماژەی بەوە كردوە‬ ‫كە ئیسرائیل جارێكی دیكە بە بیانووی بوونی چەكی كۆمەڵ كۆژ لە عێراقدا‪،‬‬ ‫ئەمریكای بۆشەرێكی دیكە راكێشا و ئەمریكایش بە هۆی زلهێزییەوە دەیەوێت‬ ‫خواستەكانی ئیسرائیل جێبەجێ بكات تا ئەو والتە لە رووی ئابوورییەوە الواز‬ ‫نەبێت‪.‬لە درێ��ژەی بابەتەكەدا ئەم پرسیارە هاتووەتە ئ��اراوە كە بۆ چی ‪50‬‬ ‫هەزار سەرباز و ‪ 13‬بنكەی سەربازی لە عێراقدا دەمێنەوە بۆ دەبێت گەورەترین‬ ‫باڵیۆزخانە لە جیهاندا بالیۆزخانەی ئەمریكا لە عێراقدا بێت‪( ،‬تكس مارس)بەم‬ ‫شێوەییە واڵمی پرسیارەكە دەداتەوە»لە راستیدا پڕۆژەكە ئەوەییە كە زەمینە‬ ‫بۆ ئیسرائیلێكی مەزن برەخسێت و باڵیۆزخانەی ئەمریكا بە ناوەندێكی مەزن بۆ‬ ‫دابەشكردنی نەوتی رۆژهەاڵتی ناوەراست كار بكات‪.‬بە پێی هەندێك بەڵگە بەشێكی‬ ‫زۆر لە كۆمپانیا نەوتییەكانی ئەمریكا‪ ،‬فەرانسە‪ ،‬چینی لەالیەن كەسانێكەوە ئیدارە‬ ‫دەكرێن كە پەێوەندیان بە ئیسرائیلەوە هەیە‪ ،‬كە رێژەییەكەی زۆر لە سوودی ئەو‬ ‫نەوتە دەچێتە سەرحیسابی بانكییەكانی ئیسرائیلەوە‪ .‬ئەوەش رووداوێكە لەوانەییە‬ ‫كەمتر كەسێك ئاگاداری بێت‪.‬‬

‫نەوتی ئەمریكا لە ساڵی ‪ 1986‬دروستكراوە‪ ،‬بەشداری بەهێزی كۆمپانیا چینیەكان‬ ‫لە عێراق و پەێوەندی ئەو كۆمپانیایانە لەگەڵ ئیسرائیل سناریۆییەكی دیكەیە‬ ‫بەمەستی نەوتی ئەو واڵتە لە الیەن سەرمایەدارەكانی ئیسرائیلەوە‪(.‬تكس مارس)‬ ‫لە وتوێژێكدا لەگەڵ هەفتەنامەی (ئەمریكن فرن پرس) ژمارەییەك لە نهێنییەكان‬ ‫ئاشكرا دەكات و دەڵێت»ئەوەی راستی بێت ئەم هەموو پااڵوگە چینییانەی كە‬ ‫كەرتی تایبەت بەڕێوەیان دەبات خاوەنی كۆمپانیاییەكان بنەماڵەی رۆچیلدەكانن‪،‬‬ ‫كە ئەمەیش بەو ماناییە پارەی نەوتی عێراق دەچێتە سەر حیسابە بانكییەكانی‬ ‫تەلئەبیبەوە» ئاماژەیش بەوە دەكات» كە هەر لە سەرتای (مائۆتسە تۆنگ)‬ ‫بۆنیادنەری كۆماری چین‪ ،‬سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل رایگەیاند‪ ،‬كە الیەنگری بیر‬ ‫و ڕای لنینە كە پەێوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ چینییەكان هەبوو و هیج جێگای شك‬ ‫و گۆمان نییە كە بەڵێن ئەم پەێوەندییە لە الیەن ئیسرائیل و ئەمریكاوە بووە»‪،‬‬ ‫نووسەر بە بەڵگەوە دەڵێت»(جاناتان پەالرد)ئەمریكاییەكی بە رەگەز جوویە كە‬ ‫هەموو نهێنیەكانی مێژووی ئەمریكا ونهێنییەكانی سەربازی ئەمریكای بە ئیسرائیل‬ ‫داوە‪ ،‬تەنانەت بە چینیشی فروشتوون‪.‬هیچ جێگای شك و گومان نییە كەچینیەكان‬ ‫دەیانەوێت سەدەی بیست و یەك بكەنە سەدەی دەستەالتداری ئیسرائیلییەكان‪،‬‬ ‫رۆچیلدەكانی چین وەك نموونەیەك لە كۆمۆنیستیكی سەرمایەداری تماشا دەكرین‪،‬‬ ‫ئەمە لە كاتێكداییە كە (گۆلد من ساچ) یەكێك لە گەورەترین كۆمپانیایەكانە لە‬ ‫ژێر دەستەاڵتی رۆچیلدەكانداییە و هەزاران ئەنباری لە چین دروستكردوە تا‬ ‫بتوانن ئەو وەزەییەی بەدەست دێت لەوێ ئەنباری بكات و ئەمەیش هۆكارێك‬ ‫تا ئەمریكا رووبەرووی كێشەی ئابووری ببێتەوە و چینیش گەشە بە ئابووری‬ ‫خۆی بدات‪.‬ئەگەر تماشای گرێبەستە نەوتییەكانی عێراق بكەین لە پشتی ئەم‬ ‫كرێبەستانەوە ناروونییەك دیارە و چین ‪ 5‬گرێبەستی لەگەڵ عێراق ئەنجامداوە كە‬ ‫هەمووی ئەم كۆمپانیایانە لە الیەن رۆچیلدەكانەوە ئیدارە دەكرێن‪ ،‬رۆچیلدەكان لە‬ ‫ساڵی ‪ 1990‬پایتەختی ئیسرائیل تەلئەبیب یان بە شاری سسپی ناوزەدكرد» كە‬ ‫تكس مارس نووسەری ئەمریكی لەمبارەییەوە دەڵێت» نەوتی عێراق لە دەستی‬ ‫كۆمپانیا چینییەكاندایە كە لە الیەن رۆچیلدەكانەوە ئیدارە دەكرێت و ئەوانیش‬ ‫دەیفروشن‪ .‬چینیەكان لە بازرگانییەدا لەگەڵ ئیسرائیل سوودی خۆیان دەبن‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا بازرگانی ئەمریكا بەرەو الوازی دەڕوات «‪ ،‬گۆلدمن ساچ روڵێكی حەیاتی‬ ‫گێراوە بۆ گەشەكردنی ئابووری چین لەكاتێكدا بانكیكی شانگهای و هۆنگ كۆنگ‬ ‫دەبێتە گەورەترین ناوەندی دارایی لە جیهان كە لەوانەییە هۆكارەكەی ئەوە بێت‪،‬‬ ‫هەنری پاولسۆن بەڕێوەبەری گۆلدمن ساچ وەزیری خەزێنەداری جۆرج بووشە و ‪70‬‬ ‫جار سەردانی چینی كردوە‪.‬ویكتۆر تۆرن نووسەری ئەمریكایی دەڵێت»هەرچەندە‬ ‫خوینی زۆر سەربازی ئەمریكای رژاوە و بە ملیار دۆالریش خەرجی پرۆسەی ئازادی‬ ‫عێراق كراوە‪ ،‬بەاڵم نەتیجەی تەواویی ئەو هەوڵ ماندوو بوونانە ئەوەییە كە چین‬ ‫و ئیسرائیل سوود لەم پرۆسەییە دەبینن‪ ،‬لەماوەی ‪ 5‬ساڵی رابردوو دا كۆمپانیا‬ ‫چینییەكان لە كۆمپانیاكانی ئەكسۆنی موبایڵ گەورەتر و بەهێزتربوونە‪.‬‬

‫كۆمپانیا چینی و ئیسرائیلییەكان چۆن پێكەوە كار دەكەن؟‬ ‫چین بە یەكەم واڵت لە روی هەناردەكردنی نەوتی جیهان هەژمار دەكرێت‪ ،‬كە تا‬ ‫ئیستا ‪ 25‬پااڵوگەی نەوتی دروستكردوە‪ ،‬ئەمە لە كاتێكداییە كە دواین پااڵوەگەی‬

‫‪85‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئا‪ :‬ئیسرائیل‪ -‬كورد‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫نەوت لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬

‫دوژمنی دیموكراسی و پشتیوانی دیكتاتۆرەكان‬ ‫دۆزینەوەی نەوت لە س��ەدەی بیستەم لە كەنارەكانی كەنداوی‬ ‫عەرەبی و میزۆپۆتامیا و دواتر زێدەبوونی رێژەی بەرهەم هێنانی‬ ‫نەوت لەم ناوچەیە بە ب��ەراورد لە گەڵ زەری��ای كارائیب وای كرد‬ ‫كە دەوڵەتانی حاكم لەم ناوچەیە بێ زەحمەتكێشان ببنە خاوەن‬ ‫داهاتێكی خەیاڵی و هەروەها بایەخێكی نێونەتەوەی‪ ،‬ئەمەش بووە‬ ‫هۆی بە هێزتربوونی دیكتاتۆرەكانی ناوچە چوونكە ئەم دەوڵەتانە‬ ‫پەروەردەی كلتووری سەرەڕۆین و ئەم زێڕە رەشەش تەنیا لە پێناو ئەو‬ ‫كلتوورە پاشكەوتووەی خۆیان بە كاری دێنن‪ ،‬لە كاتێكدا دەوڵەتێكی‬ ‫دیموكراتیكی و دەروەست بە چوارچێوەی مرۆڤی وەك ئیسرائیل بە‬ ‫هەست كردن بەوەی كە نەوت و دروستكراوەكانی نەوتی ژێربنای‬ ‫گەشەی پیشەسازیە و دەبێ لە خزمەت نیشتمان و گەل دابێ‪ ،‬توانی بە‬ ‫كەڵك وەرگرتن لەم مادەیە چەرخی پیشەسازی خۆی وەگربخا و بێتە‬ ‫ریزی واڵتانی پێشكەوتووی پیشەسازی دونیا‪.‬بۆیە ئەم رووداو ئاڵۆزیە‬ ‫سەرسووڕهێنەرەكانی ئەم دوایانە جارێكی دیكە سرنجی چاودێرە‬ ‫نێونەتەوەیەكانی بۆ ناوچەی رۆژهەاڵتی ناڤین راكێشا‪.‬‬ ‫ئ��ەم شەپۆڵە لە نارەزایەتیەكان كە باشترە وەك»ب��ەه��اری‬ ‫راپەڕین»ناوی ببەین تا»بەهاری ئازادی» كە ئێستا خەرێكە نەتەنیا‬ ‫شەترەنجی سیاسی ناوچە‪ ،‬بەڵكوو تەواوی ئاسیاش دەگۆڕێ‪ ،‬چوونكە‬

‫هەنووكە چاو لەم ئاڵۆزیانە و كار وكردەوە شۆڕشگێرانەی الوان دەكەین‬ ‫كە چۆن واڵتانێ وەك میسر و یەمەن و لیبیا و ئێرانی گرتووەتەوە‬ ‫و رۆژ لە دوای رۆژیش پەل دەهاوێ بەرەو واڵتانی دیكەی ناوچەكە‪.‬‬ ‫بێ گومان جیاوازیەكی بەرچاو هەیە لە نێوان بەهاری راپەڕین‬ ‫و بەهاری ئازادیدا‪ ،‬هەر ڕاپەرینێك رەنگە رووخانی دیكتاتۆرێكی‬ ‫لێبكەوێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە ناوچوونی رێژیمێكی سەرەڕۆ بە مانای هاتنە ئارا‬ ‫و دەستەبەر بوونی دیموكراسی و مافی مرۆڤ و ئازادی سیاسی نیە‪.‬‬ ‫مێژوو دەریخستووە كە راپەڕینە سیاسیەكان هەر لە شۆڕشی‬ ‫فەڕانسە تا شۆڕشی بلووشویكی رووسیە و ئینجا ئەوەی لە كووبا‬ ‫رووی��دا و پاشان شۆڕشی ئیسالمی لە ئێران‪ ،‬هەموویان پاش‬ ‫هەڵتەكاندنی رێژیمی دەسەاڵتدار ئەنجامی هاوبەشی لێكەوتووەتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە لە تەواوی ئەمانەی باسكرا‬ ‫ئ��ەوەی جێگەی رێژیمی پێشووی گرتەوە بێ گومان دیموكراسی‬ ‫نەبوو‪ .‬بۆ نموونە لە فەڕانسە پاش شۆڕشی ماكسیمیلیان رویسپیر‬ ‫و پاشان «ناپلئۆن بناپارت «وەك دیكتاتۆر بە دەسەاڵت گەیشت‬ ‫و لە رووسیەش رێژیمی ترسێنەری ئیستالین بەو هەموو جنایاتەوە‬ ‫هاتە ئاراوە‪.‬لە كووباش رێژیمی فیدل كاسترۆ‪ ،‬لە ئێرانیش ئاكامی‬ ‫«شۆڕشی بەشكۆ»حیزبولاڵیەكان بوون‪.‬‬

‫سامانی نەوتی ئامڕازی بە هێزكردنی‬ ‫پێكهاتەی ئەمنی دەخاتە دەستی‬ ‫رێژیمە سەرەڕۆەكان تا دژبەرانی‬ ‫خۆیان سەركووت بكە‬

‫‪86 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫بە پێ ئەم مێژووە لێڵەی شۆڕش و ڕاپەڕینەكانی دوو سەدەی‬ ‫رابردووە كە مرۆڤ ناتوانێ سەبارەت بەوەی كە ئەۆڕۆكە لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناڤین و باكووری ئەفریقیا روودەدا گەش بین و هیوادار بێ‪.‬بەاڵم لە‬ ‫الیەكی دیكەوە رەنگە تۆزێ زوویش بێ كە لە سەری بڕیار بدەین ‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی سەبارەت بەم واڵتانی ناوچە دەبێ شرۆڤە و لێكبدرێنەوە‪،‬‬ ‫چیەتی رێژیمە دەسەاڵتدارەكان و شرۆڤەی خاڵە هاوبەشەكانیانە‪.‬داخۆ‬ ‫ئەمە پێشهاتێكی سادەیە كە لە واڵتانی رۆژهەاڵتی ناڤین سەرچاوە‬ ‫پڕپیت و بەرەكەتی نەوت و رێژیمە سەرەڕۆەكان و لە هەمان كاتدا‬ ‫گەندەڵ ولفەدووانەن و پێ بە پێ زیادبوونی داهاتە نەوتیەكانیان زەخت‬ ‫وگوشارەكانیان بۆ سەر خەڵكی خۆیان زۆرتر دەكەن؟‬ ‫لە یەكەمین هەنگاودا وابەرچاو دەك��ەوێ كە بوونی سەرچاوەی‬ ‫سروشتی نەوت و كەڵك وەرگرتن لە داهاتی فرۆشی نەوت نەتەنیا‬ ‫نابێتە هۆی دەستەبەر بوونی دیموكراسی لەم واڵتانە‪ ،‬بەڵكوو داهاتی‬ ‫نەوت ئامڕازێكە لە خزمەت س��ەرەڕۆی حكوومەتی‪ ،‬دیكتاتۆری و‬ ‫گەندەڵی‪ ،‬كە ئێران و واڵتانی جیرانی باشترین نموونەی ئەم راستیەن‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی ئەو واڵتانەی كە پێش لە پەیداكردنی نەوت بە‬ ‫دیموكراسی گەیشتوون وەك ئەمریكا و بریتانیا و نەرویژ‪ ،‬لە و واڵتانەی‬ ‫كە ئێمە باسی لێوە دەكەین داهاتی نەوت لە سەر رەوتی دیموكراسی‬ ‫كاریگەری نەرێنی بووە‪.‬‬

‫‪87‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫لەم بارەیەوە نموونەگەلێكی زانستی و بەرچاو زۆر هەن‪ ،‬كە یەكێ‬ ‫لە بنەڕەتیترین لێكۆڵینەوەی زانستی لەم بارەیەوە لە الیەن پرۆفسۆر‬ ‫«مایكل راس» لە زانكۆی «یو‪-‬سی‪-‬ال‪-‬ئی»كراوە‪ .‬ئەو بە كەڵك‬ ‫وەرگرتن لە ئاماری ‪113‬واڵت لە نێوان ساڵەكانی (‪)1971‬تا (‪)1997‬‬ ‫ی زایینی و كەڵك وەرگرتن لە رێگای «ئكۆمنۆمتریس»و بە سرنجدانی‬ ‫زانستی بەو ئاكامە گەیشت كە داهاتی نەوت لەم واڵتانە لەمپەڕێكی‬ ‫مەزنە لە بەردەم گەشەكردن و پێشكەوتنی دیموكراسی‪.‬‬ ‫ئەو لەو رۆانگەیەی كە حكوومەتەكانی ئەم واڵتانە بە درێژای‬ ‫‪50‬ساڵی رابردوو لە داهاتی نەوت و سەرچاوە سرووشتیەكانی دیكە لە‬ ‫الیەك پشتیوان دەكڕن و لە الیەكی دیكە هەر لەم سەرچاوەگەلە بۆ‬ ‫سەركوتی خەڵك كەڵكی لێ وەردەگرن‪ ،‬یان لە بڕێك كاتدا لە خەڵك‬ ‫ماڵیات وەرناگرن تا خەڵكی ئیدی لە حكوومەت لێپرسینەوە نەكات‪.‬‬ ‫هەروەها لەو بڕوایەدایە كە پارەی نەوت لەم واڵتانە زۆرتر دەگاتە تاقم‬ ‫وگرووپە نزیك و هەوادارانی دەسەاڵتداران‪.‬چۆن كۆی پارەكەشی زۆرە‬ ‫بۆیە ركابەریەتیش بۆ بەدەست هێنانی زۆرە‪.‬‬ ‫لە واڵتانی بچووكی كەنداوی عەرەبی تەنیا چاالكی ئابووری‬ ‫خەڵكەكانیان وەرگرتنی پ��ارەی نەوتە لە حكوومەت‪ ،‬لە واڵتانی‬ ‫دیكەش وەك ئێران و رووسیە بە هۆی حەشیمەتی زۆرەوە ئەم مۆدیڵە‬ ‫بە كار نایەت‪ ،‬بەاڵم ركابەری بۆ وەرگرتنی بەشی زۆرتر لە داهاتی‬ ‫نەوت دەبێتە هۆی ئەوە كە زۆربەی تاكی وەبەرهێنەر بەستراوەبن بە‬ ‫حكوومەتەوە كە هەر ئەم بەستراوەیەش دەبێتە هۆی دروستبوونی‬ ‫لەمپەڕێك لە بەردەم گەشەی هێزە گۆڕانخۆازەكان‪.‬‬ ‫سامانی نەوتی ئامڕازی بە هێزكردنی پێكهاتەی ئەمنی دەخاتە‬ ‫دەستی رێژیمە سەرەڕۆەكان تا دژبەرانی خۆیان سەركووت بكەن‪،‬‬ ‫مەسەلن لە ونێزۆئێال و رووسیە و ئێران كاتێك كە نرخی نەوت‬ ‫لە هەڵكشاندایە زەخت و گوشار بۆ سەر رۆژنامەنوسانی ئازاد و‬ ‫كۆمەڵگای مەدەنی و دژبەران زۆرتر دەبێ‪ ،‬رێژیمەكان ئیدی واڵمی‬ ‫كەمتر دەدەنەوەو كەسێكیش پرسیار ناكات‪ ،‬كە پارەی نەوت چۆن‬ ‫خەرج دەكرێ‪.‬بۆیە مێژووش نیشانی داوە كە ئەم رێژیمە سەرەڕۆانە‬ ‫كاتێك نرخی نەوت دادەبەزێ چەندە بێ بەرگە دەبن و زیان دەبینن‪.‬‬ ‫«تامس فریدمن‪ ،‬شرۆڤەكاری بەناوبانگی رۆژنامەی «نیۆیۆرك‬ ‫تایمز» كە لەم بارەیەوە لێكۆڵینەوەی كردووە و توانیویەتی بڕێك‬ ‫لە رووداوەكانی كۆماری ئیسالمی لە ئێرانێدا ببەستێتەوە بە گۆڕانی‬ ‫نرخی نەوت‪ ،‬ناوبراو لە خشتەیەك كە لە گۆڤاری «فارن ئفرز»دا‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫چاپ و باڵوكردووەتەوە نیشاندەدا كە كاتێك نرخی هەر بەرمیل نەوت‬ ‫‪16‬دۆالر بووە»ئاغای خاتەمی « باسی لە «گفتگوی شارستانیەتەكان»‬ ‫دەكرد بەاڵم كاتێك بەرمیلێكی نەوت گەیشتە ‪150‬دۆالر «ئاغای ئەحمەدی‬ ‫نه‌ژاد»نەتەنیا خەڵكی ئێرانی بە «پووش و پاڵش» ناودەبرد بەڵكوو‬ ‫خۆازیاری سڕینەوەی ئیسرائیلیش بوو لە نەخشەی جوگرافیاییدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم پێوەندیە چ��ڕوپ��ڕەی نێوان ن��ەوت و هەڵسووكەوتی رێژیمە‬ ‫دیكتاتۆریەكان ئەوەندە بەرچاوە كە تەنانەت بڕێك لە شرۆڤەكاران‬ ‫دەتوانن بە كەڵك وەرگرتن لە پێوەندی راستەوخۆی ئەم دوو هۆكارە‬ ‫سیاسەتەكانی ئەم دەوڵەتانە شرۆڤە بكەن‪.‬‬ ‫لە دۆخی ئاسایدا سێ فاكتەر بۆ كەڵك وەرگرتنی نارەوا و نادروست‬ ‫لە داهاتی نەوت سرنجی شرۆڤەكارانی بۆ الی خۆی راكێشاوە‪.‬كەڵك‬ ‫وەرگرتن لە داهاتی كرایای یانێ داهاتێك كە لە سەر چاالكی ئابووری‬ ‫نەبووە‪ ،‬لە راستیدا پارەیەكی بەالشە كە دەگاتە دەستی حكومەتەكان و‬ ‫دەبێتە هۆی ئەوە كە ئەم حكوومەتانە خۆیان بەرپرسیار و خزمەتگوزاری‬ ‫خەڵك نەزانن‪ ،‬چوونكە خەڵك ماڵیات نادەن و ئەمە حكوومەتە كە بە‬ ‫دەسبەسەرداگرتنی داهاتی نەوت دەتوانێ بە هەر جورێك بیهەوێ ئەم‬ ‫داهاتە لە نێوان خەڵكدا دابەش بكات‪.‬بۆیە ئاكامەكەی دەبێتە هۆكاری‬ ‫ئەوەی كە پێوەندی سروشتی نێوان خەڵك و حكوومەت جێ گوڕكێ‬ ‫بكەن‪ ،‬واتە لە جیاتی ئەوەی كە حكوومەت دەستنیشانكراو مەعاش خۆری‬ ‫خەڵك بێت كەچی ئەمە خەڵكە كە دەستی درێژ دەكاتەوە بۆ حكوومەت‬ ‫و سواڵی لێ دەكات‪ ،‬بۆیە حكوومەتیش بە هەر جورێك بیەوێت لەم‬ ‫كۆیلەكردنەی خەڵك كەڵك وەردەگرێت‪.‬‬ ‫ئەم جۆرە داهاتانە نەك تەنیا هاریكار نیە بۆ گەشە وپێشكەوتنی‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬بەڵكوو بە پێچەوانە ژێربنای پێوەندی دیموكراتیكی‬

‫كۆمەڵگاكان لە ناو دەبات و هەڵی دەوەشێنێتەوە‪.‬واڵتانێك كە وەها‬ ‫داهاتگەلێكیان هەیە لە مەسەلەی پێشكەوتنی پرۆسەی دیموكراسی‬ ‫تووشی كەماسی و قەیران دەبن‪.‬‬ ‫ئ��اس��ەوارو ئاكامی ئ��ەم كەمووكوڕیەش دەت��وان��ێ لە سێ ب��واردا‬ ‫دەستنیشانی بكەین‪.‬یەكەم هۆكاری كاریگەر هەر ئەو مژاری ماڵیاتەیە‪.‬‬ ‫پێوەندی ماڵیات و دیموكراسی واتە واڵمدەربوونی حكوومەت لە بەرانبەر‬ ‫خەڵك‪ ،‬چوونكە كاتێك خەڵك ماڵیات بدەن ئیدی واڵمیان لە حكوومەت‬ ‫دەوێ نەبوونی ئەم پێوندیەش ئاكامێكی جگە لە دروستبوونی حكومەتی‬ ‫دیكتاتۆر وملیتاریستی نیە‪.‬‬ ‫دووهەمین ئاكامی نەرێنی دەست بە سەرداگرتنی داهاتی نەوت و‬ ‫خەرجكردنی لە الیەن حكوومەتەوە لە رێگای هاوڕێ پەیداكردن و دەست‬ ‫وتاقم سازكردن واتە كاتێك وەها داهاتێك لە دەستی حكوومەتدا بێت‬ ‫هەمیشە كۆمەڵێك وەك مێش لە سەر شیرینی خڕدەبنەوە كە ئەمە‬ ‫سەرەتای گەندەڵی ماڵی وسیاسیە‪.‬ئەم پێوەندیە دەبێتە هۆی دروستبوونی‬ ‫تاقم ودەستەو كڕینی پشتیوانی سیاسی لەم پێوەندیەشدا هەر كەس لە‬ ‫بەرانبەر هێزی دەسەاڵتدا ماستاوچیتر بێت لەم داهاتە زۆرتری دەست‬ ‫دەكەوێ‪.‬‬ ‫لە هەردووی ئەم هۆكارانە مەترسیدارتر دروستبوونی هێزی سەركووتە‬ ‫لە دەست حكوومەتدا‪.‬حكوومەتێك كە لە بەرانبەر خەڵكدا واڵمدەر نیە‬ ‫و داهاتیشی سەربەخۆیە لە خەڵك و لە بەرانبەر هەر جورە دەنگێكی‬ ‫نارازیش لە توندترین شێوەی سەركووتكردن كەڵك وەردەگرێت‪.‬‬ ‫لەم دوایانەش خشتەیەك لە الیەن گۆڤاری «ئیكۆنۆمیستی لەندەن»كە‬ ‫بە كەڵك وەرگرتن لە سەرچاوەی سەربەخۆی ناودەوڵەتیەكانەوە دەرچووە‪،‬‬ ‫باسی پێوەندی نەرێنی دیموكراسی و داهاتی نەوت دەكات‪.‬‬

‫‪88 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫واڵت‬ ‫عێراق‬ ‫ئێران‬ ‫لیبی‬ ‫الجزایر‬ ‫كویت‬ ‫عەرەبستانی سعودی‬ ‫بەحرەین‬ ‫عەممان‬ ‫ئەمارات عەرەبی‬ ‫قەتەر‬

‫پلەی گەندەڵی‬ ‫حكوومەتەكان‬

‫رێزگەی‬ ‫دیموكراسی‬

‫‪175‬‬

‫‪111‬‬

‫‪146‬‬

‫‪158‬‬

‫‪146‬‬

‫‪158‬‬

‫‪105‬‬

‫‪125‬‬

‫‪54‬‬

‫‪114‬‬

‫‪50‬‬

‫‪160‬‬

‫‪48‬‬

‫‪122‬‬

‫‪41‬‬

‫‪143‬‬

‫‪28‬‬

‫‪148‬‬

‫‪19‬‬

‫‪137‬‬

‫لە كۆتایدا دەبێ ئاماژە بەوە بكەم كە ئەگەر رۆژێ لە رۆژان راپەرینی‬ ‫الوان لەم واڵتانەدا ئاكامی ئەرێنی لێكەوتەوە و رێگە خۆشكرا بۆ‬ ‫دروستبوونی حكوومەتێكی دیموكراتیك دەبێ یەكێك لە گرینگتیرن‬ ‫پ��رۆژەك��ان چارەسەركردنی كێشەی داهاتی ن��ەوت بێت و چۆنیەتی‬ ‫سەرفكردنی داهاتی نەوت بۆ ژیانێكی خۆشگوزەران بۆ هاواڵتیان‪.‬‬

‫ئا‪ :‬شۆڕش گوڵكار‬ ‫‪onij_1364@yahoo.com‬‬

‫‪89‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئیسرائیل پێشكەوتووترین نموونەی‬ ‫دیموكراسی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬

‫ئیسرائیل نموونەیەكی گونجاو‬ ‫لە رووی سیستەمی حوكمڕانی بۆ كورد‬ ‫پوختە‬ ‫ئیسرائیل واڵتێكە كە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە یەكێك لە والتە‬ ‫دیمۆكراتیكەكان دەناسرێت‪ ،‬ئەوەش زیاتر لە چوارچێوەی ئەو سیستەمە‬ ‫سیاسیەیە كە بۆ بەڕێوەبردنی ئەو واڵتە پێناسە ك��راوە‪ ،‬واتە بوونی‬ ‫ژمارەیەك لە پارتە سیاسییەكان و چاالكی ئەوان بە شێوەی كارا و‬ ‫ئەكتیڤ لە واڵت و جەخت كردنیان لە سەر بەرژەوەندییە گشتییەكان لە‬ ‫پەرلەمانی ئەو واڵتە‪ ،‬هۆكارێكە بۆ پەرەسەندنی دیمۆكراسی لەو واڵتە و‬ ‫ناساندنی ئەو واڵتە لە ناوچە وەك سیستەمێكی سیاسی دیمۆكراتیك‪.‬‬

‫سیستەمی سیاسی ئیسرائیل‬ ‫لە واڵتی ئیسرائیل‪ ،‬پارتەكان كاراكتێری سەرەكی لە چوارچێوەی‬ ‫بارودۆخی سیاسی واڵتن‪ ،‬ئەوە پارتەكانن كە جۆری ژیان‪ ،‬رەوتی سیاسی‬ ‫و كۆمەاڵیەتییەكانی واڵت و ئاسایشی گشتی ئەو واڵتە لە چوارچێوەی‬ ‫پەرلەمانی ئەو واڵتە دەستنیشان دەكەن و ئەو بابەتانە لە چوارچێوەی‬ ‫یاسا ئاراستەی رای گشتی دەكەن‪.‬پارتە سیاسییەكان لەم واڵتە‪،‬‬ ‫زۆرینەیان بەر لە دروست بوونی دەوڵەتی ئیسرائیل دامەزراون و ئامانجی‬ ‫سەرەتاییان دروست بوونی دەوڵەتی ئیسرائیل بووە و لەو پێناوەدا كاری‬ ‫زۆریان كردووە و دوای دروست بوونی واڵتی ئیسرائیل‪ ،‬سیاسەتەكانی‬

‫‪90 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئەو پارتانەش گۆڕدراوە و جەختیان لە سەر بەرژەوەندییە گشتییەكانی زمانیش بە هەمان شێوە وەدەگێڕدرێتە سەر زمانی عەرەبی‪.‬‬ ‫ئێستا پەرلەمانی ئەو واڵتە لە (‪)18‬هەمین قوناغی خۆیەتی‪ ،‬یەك لە‬ ‫جووكانی ئەو واڵتە كردۆتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەی بابەتێكی سەیر نییە و لە زۆربەی واڵتانی جیهان بوونی هەیە سەر شەشی نوێنەرانی ئێستا پەرلەمانی ئیسرائیل ئافرەتن‪ .‬هەڵبژاردنەكانی‬ ‫و پێویستە ئاماژەی پێدبرێت‪ ،‬ئەوەیە كە پارتەكانی سیاسی ئەو واڵتەش (‪)18‬هەمین خولی ئەو پەرلەمانە لە رێكەوتی ‪10‬ی شوباتی (‪ )2009‬لە‬ ‫هەمیشە رووبەرووی لەت بوون و تەنانەت الوازبوون بوونە و لە هەندێك ئیسرائیل بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫سیستەمی هەڵبژاردنی ئیسرائیل لە دەستنیشان كردنی ئەندامانی‬ ‫بارودۆخیش لە پێناو بەدەست هێنانی حكومەت‪ ،‬دەبینین دوو یان سێ‬ ‫پارت هاوپەیمانیان دروست كردووە و حكومەتێكی یەكگرتوویان پێكهێناوە‪ .‬پەرلەمان بەو شێوەیەیە كە هەر پارتێكی سیاسی بتوانێت لە (‪)%2‬‬ ‫مەرجی سەرەكی بۆ كاركردنی پارتە سیاسییەكانی ئەو واڵتە‪ ،‬بە فەرمی ی دەنگەكان بەدەست بێنێت‪ ،‬دەتوانن ئەندامی لە پەرلەمانی ئەو واڵتە‬ ‫ناسینی بوونی جوویەكانە‪ ،‬بە واتایەكی دیكە‪ ،‬هەر پارتێك بوونی جوویەكان هەبێت‪.‬‬ ‫پارتەكانی ئەو واڵت��ە وەك باسمان كرد دەبێت زیاتر لە نیوەی‬ ‫بە فەرمی بناسێنت‪ ،‬ئەو پارتە مافی ئەوەی هەیە لەم واڵتە چاالكی هەبێت‬ ‫و لە پێناو بە دەست هێنانی دەنگی خەڵك كار بكات‪.‬لە بەرامبەریشدا دەنگەكانیان بۆ دروست كردنی حكومەت هەبێتـ واتە بە النی كەمەوە‬ ‫هەر پارتێكی سیاسی بتوانێت زیاتر لە نیوەی «كێنێست»(پەرلەمانی (‪ )61‬كورسی‪.‬لە كاتی دروست بوونی ئیسرائیل لە (‪ )1948‬تا ئێستا هیچ‬ ‫ئیسرائیل) بەدەست بێنێت‪ ،‬دەتوانێت حكومەتی ئەو واڵتە پێكبێنێت‪ ،‬بە پارتێك نەیتوانیوە بە تەنیایی (‪ )61‬كورسی بەدەست بێنێت و بە بێ‬ ‫پێچەوانەی ئەوەش‪ ،‬لە رێگای هاوپەیمانی نێوان چەند حزبێك حكومەت هاوپەیمانی حكومەتێكی سەربەخۆ پێكبێنێت‪.‬‬ ‫پەرلەمانی ئیسرائیل خاوەن چەندین كۆمیسیۆنە كە هەوڵ بۆ شیكردنەوە‬ ‫پێك دێت‪ .‬سەرۆك وەزی��ران لە رێگای دەنگی راستەوخۆی خەڵكەوە‬ ‫دەستنیشان دەكرێت و سەرۆك كۆماریش كە پۆستێكی زۆر گرنگ نییە‪ ،‬و پەسەندكردنی یاساكان دەدەن‪ ،‬ژمارەی ئەو كۆمیسیۆنانە (‪)15‬یە كە‬ ‫لەوانەش دەتوانین ئاماژە بە كۆمیسیۆنی سیستەمی ناوخۆی پەرلەمان‪،‬‬ ‫لە الیەن پەرلەمان بۆ ماوەی پێنج ساڵ دیاری دەكرێت‪.‬‬ ‫لە بابەتی سیستەمی سیاسی ئیسرائیل‪ ،‬جەخت ك��ردن لە سەر كۆمیسیۆنی یاسایی‪ ،‬كۆمیسیۆنی كاروباری ئابووری‪ ،‬كۆمیسیۆنی دارایی‪،‬‬ ‫پەرلەمانی ئەو واڵت��ە یان كێنێست زۆر پێویستە و لێرەدا ئاماژەی كۆمیسیۆنی ئاسایش و كاروباری دەرەوە‪ ،‬كۆمیسیۆنی واڵت و ژینگە و‪...‬‬ ‫پێدەدەین‪« :‬كێنێست» لە شاری ئۆرشەلیم هەڵكەوتووە و خاوەن (‪ )120‬هتد بدەین‪.‬‬ ‫خولی (‪)18‬ی كێنێستی ئیسرائیل بە بەشداری (‪ )12‬پارتی سیاسی ئەو‬ ‫كۆرسییە‪ .‬زمانی قسە كردن لە پەرلەمان عێبرییە‪ ،‬لە بەرامبەردا نوێنەرانی‬ ‫عەرەبی پەرلەمان‪ ،‬دەتوانن بە زمانی عەرەبی قسە بكەن و لە هەمان كاتدا واڵتە پێكهاتووە‪ ،‬هیچ پارتێك زۆرینەی دەنگەكانی بە شێوەی رەها نییە‪،‬‬ ‫قسەكانیان وەدەگێڕدرێتە سەر زمانی عێبری‪ .‬وتەكانی نوێنەرانی عێبری بەاڵم الیەنی راست بە بەراورد لەگەڵ چەپەكان‪ ،‬باشترن‪ .‬لە كۆبوونەوەی‬

‫ئیسرائیل ئێستا‬ ‫لەگەڵ زیاتر‬ ‫لە (‪ )160‬واڵتی‬ ‫جیهان پەیوەندیی‬ ‫دیپلۆماسی هەیە‬ ‫‪91‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫یەكەمی ئەو پەرلەمانە لە (‪)24‬ی شوباتی (‪« ،)2009‬مایكل ئیتان»‬ ‫ئەندامی پارتی لیكۆدی ئیسرائیل‪ ،‬وەكو بەرپرسی (‪)18‬هەمین كێنێستی‬ ‫ئەو واڵتە دەستنیشان كرا‪.‬‬ ‫پارتە سەرەكییەكانی ئیسرائیل‬ ‫لێرەدا بۆ باشتر ناسینی سیستەمی سیاسی ئیسرائیل جەخت كردن لە‬ ‫سەر چەندین پارتی گرنگی ئەو واڵتە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە پێناو‬ ‫فراوان بوونی زانیارییەكان لە سەر ئەو بابەتە‪.‬‬ ‫پارتی كرێكار‪ :‬یەكێك لە گرنگترین پارتەكانی ئەو واڵتەیە‪ ،‬ئەو پارتە‬ ‫بە ناونیشانی «ماپا» لە ساڵی (‪ )1930‬لە رێگای یەكگرتنەوە و تێكەل‬ ‫بوونی دوو پارتی كۆنی كرێكاری هاتە ئاراوە و بوو بە پارتی سەرەكی‬ ‫ئەو واڵتە‪ ،‬پارتی «ماپا» لە ساڵی (‪ )1965‬بە هاوپەیمانی لەگەڵ پارتی‬ ‫«رافی»‪ ،‬پارتی كرێكاری هێنایە ئاراوە‪ .‬پارتی ماپا كە دواتر بوو بە‬ ‫پارتی كرێكار‪ ،‬لە ساڵی (‪ )1948‬تاكو (‪ )1977‬پارتی دەسەاڵتداری‬ ‫ئیسرائیل بوو و كەسایەتییەكانی ناوداری ئیسرائیلی لەوانەش «بێن‬ ‫گۆریۆن»‪« ،‬شیمۆن پرێز» و «ئێسحاق رابین» لە ئەندامانی ئەو پارتە‬ ‫بوون‪ .‬بواری ناسیۆنالیستی لەو پارتە بەهێز نییە‪ ،‬ئەو پارتە زیاتر‬ ‫الیەنگری جودایی نێوان ئایین و سیاسەتە و وەك پارتێكی سێكۆالر‬ ‫دێتە هەژمار‪.‬‬ ‫پارتی لیكۆد‪ :‬یەكێك لە پارتەكانی ناسیۆنالیستی توندرۆی ئیسرائیل‬ ‫كە لە سااڵنی رابردوو بەناونیشانی»هروت»(ئازادی) چاالكی هەبوو‪.‬‬ ‫ئەو پارتە لە نێوان سااڵنی (‪ )1930-1920‬لە روسیا پێكهات‪.‬ئەو پارتە‬ ‫سەرەتا الیەنگری پێكهێنانی دەوڵەت لە هەر دوو الی رووباری ئەردەن‬ ‫بوو‪ ،‬بەاڵم دوای ماویەك بۆچوونەكانی ئەو پارتە گۆڕانی بە سەرهاتووە‬ ‫و لە سەردەمی ئێستاش پاڵپشتی لە دروستبوونی دەوڵەتی فەلەستینی‬ ‫لە(‪)%50‬ی كەرتی رۆژئاوا دەكات‪.‬‬ ‫پارتی مفدال‪ :‬لە ساڵی (‪ )1950‬و لە رێگای هاوپەیمانی نێوان دوو‬ ‫پارتی «میزراهی» و «ئەكێتی كرێكارانی ئایینی پارتی مفدال» هاتە‬ ‫ئاراوە‪.‬ئەو پارتە بە ئایدیۆلۆژیایەكی نەتەوەیی‪-‬ئایینی هاتە ئاراوە‪.‬ئەو‬ ‫پارتە لە زۆربەی حكومەتەكانی هاوپەیمانی بەشدار بووە و وەك پارتێكی‬ ‫هاورێی حكومەت دەناسرێت‪.‬‬ ‫پارتی ئاگوداتی ئیسرائیل‪ :‬ناونیشانی ناوەندێكە لە حاخامەكانی‬ ‫ئۆتۆدۆكسی ئەلمانی كە لە ساڵی (‪ )1912‬لە پۆڵەندا و لیتوانیا بە‬ ‫ئامانجی دژایەتی كردن لەگەڵ بیرۆكەی زایۆنیزم هاتە ئاراوە و سەرەڕای‬ ‫دژایەتی و ئیدانەكردنی هەوڵەكان بۆ پێكهێنانی دەوڵەتێكی جوو‪ ،‬ئەو‬ ‫كردەوەیەی بە پێچەوانەوی ئایینی جوو هەژمار كرد‪ .‬ئەو پارتە بە هیچ‬ ‫شێوەیەك ناسیۆنالیستی نییە‪ ،‬تەنیا الیەنگری جێبەجێ بوونی حوكمە‬ ‫ئایینییەكانە‪.‬‬ ‫پارتی شاش‪ :‬لە ساڵی (‪ )1984‬لە رێگای حاخامێكی سیاسی بە‬ ‫ناوی «ئاریە دری» بنیاد نراوە و بە یەكێكی دیكە لە پارتەكانی ئایینی‬

‫ئیسرائیل دێتە هەژمار‪.‬ئەو پارتەش بە هیچ شێوەیەك ناسیۆنالیستی نییە‪،‬‬ ‫تەنیا جەخت لە سەر جێبەجێ بوونی حوكمە ئایینییەكان دەكاتەوە و‬ ‫هەوڵ بۆ وەرگرتنی مۆلەت بۆ پێكهێنانی قوتابخانە ئایینیەكان دەدات‪.‬‬ ‫پارتی مێرتێز‪ :‬ئەو پارتە لە هاوپەیمانی سێ پارتی بچوك بە ناوەكانی‬ ‫«راز»‪« ،‬ماپام» و «شینۆبی» پێكهاتووە‪ ،‬ئەو پارتە الیەنگری ئازادی‬ ‫ئایینییە و لەو بوارەدا دژی پارتی شاش هەنگاو دەنێت‪.‬‬ ‫پارتی كادیما‪ :‬یەكێك لە پارتەكانی گرنگی واڵتی ئیسرائیلە كە لە ساڵی‬ ‫(‪ )2006‬لە الیەن «ئاریەل شارۆن» پێكهێنرا و لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی‬ ‫(‪ ،)2006‬لە رێگای بەدەست هێنانی (‪ )22‬كورسی‪ ،‬وەك گەورەترین پارت‬ ‫لە كێنێست دەستنیشان كرا‪ .‬سەرەتا «شارۆن» رێبەری ئەو پارتە بوو‪،‬‬ ‫دواتر»ئیهود ئۆلمێرت» وەك رێبەری پارت دەستنیشان كرا و لە ساڵی‬ ‫(‪)2008‬یش «تزیپی لیڤینی» وەكو رێبەری ئەو پارتە دەستنیشان كرا‪.‬‬ ‫پارتەكانی عەرەب‪ :‬لە ئیسرائیل‪ ،‬سێ پارتی عەرەب چاالكیان هەیە كە‬ ‫بە پێی ئەو كورسییەی كە بەدەستی دێنن‪ ،‬نوێنەر بۆ پەرلەمانی ئەو واڵتە‬ ‫دەنێرن‪ .‬لێرە مەبەستمان لە پارتی عەرەب‪ ،‬ئەو پارتانەیە كە پاڵپشتی لە‬ ‫بەرژەوەندییەكانی عەرەبە جوویەكان دەكەنەوە‪.‬‬ ‫سیاسەتی دەرەوەی ئیسرائیل‬ ‫ئیسرائیل ئێستا لەگەڵ زیاتر لە (‪ )160‬واڵتی جیهان پەیوەندی‬ ‫دیپلۆماسی هەیە و ئەو واڵتانە دانیان بە بوونی ئیسرائیل دان��اوە‬ ‫و ئەو واڵتەیان بە فەرمی ناسیوە‪ .‬ئیسرائیل ئەندامی فەرمی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكانە و لە زۆربەی واڵتانی جیهان باڵیۆزخانەی هەیە‪.‬‬ ‫بوودجەی ساالنەی ئەو واڵتە زیاتر لە (‪ )66‬ملیارد دۆالرە و ئەمەریكاش‬ ‫ساالنەی نزیكەی (‪ )3‬ملیارد دۆالر یارمەتی ئاراستەی ئەو واڵتە دەكات‪ .‬لە‬ ‫ساڵی (‪ )1976‬بەو الوە ئیسرائیل زیاترین رێژەی یارمەتییە داراییەكانی‬ ‫ئەمەریكای وەرگرتووە‪ ،‬بەتایبەتی دوای جەنگی جیهانی دووەم‪ ،‬ئەمەریكا‬ ‫بە گشتی زیاترین رێژەی یارمەتییە داراییەكانی ئاراستەی ئیسرائیل‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫بەراورد كراوە لە ساڵی (‪ )1949‬تا ئێستا‪ ،‬ئەمەریكا زیاتر لە (‪)108‬‬ ‫ملیارد دۆالری وەكو یارمەتی دارایی پێشكەش بە ئیسرائیل كردووە و لەو‬ ‫ناوەندەشدا «ئای پەك»(كۆمیسیۆنی پەیوەندییە گشتییەكانی ئەمەریكی‬ ‫ئیسرائیلی) رۆڵێكی بەرچاوی لە كۆكردنەوەی ئەو یارمەتییانە هەبووە‪.‬‬ ‫بەدەست هێنانی ئەو یارمەتییە داراییانە و چاالكییەكانی ئەو واڵتە لە‬ ‫ئاستی دەرەوە و بە فەرمی ناسینی ئیسرائیل هەموو دەگەڕێنەوە بۆ خالی‬ ‫سەركەوتووی سیاسەتی دەرەوەی ئەو واڵتە كە توانیویەتی لە سەرجەم‬ ‫بوارەكانی سیاسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬زانستی‪ ،‬تەندروستی‪ ،‬هونەری و ئەدەبی‬ ‫پەیوەندییەكی بەرچاو لەگەڵ واڵتانی جیهان دروست بكات‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬زەردەشت عبداللە قادر‬

‫‪92 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئەدەبی ئیسرائیل‪ ...‬پردەێك لە نێوان تەورات و ژیاندا‬ ‫ناخوم بن یوسف ساموئل سوکولوف ‪-‬נחום סוקולוב‬

‫‪93‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫قۆناغەكانی پەرەسەندنی شیعری عیبری‪:‬‬ ‫سەرەتای نوسینەوەی شیعری عیبری دەگەریتەوە بۆ ماوەی‬ ‫نوسینەوەی تەورات ئەم شیعرەش كە دانەبراوە لەو كاتەوە تا ئیستا‬ ‫كە لە پووری كۆنی عیبری وكاریگەریییە دەرەكیەكان پیكەوە گری‬ ‫دە دات ‪.‬شیعری سەردەمانی رابردوو باسی بابەتی ئاینی و نەتەوەیی‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم دوریش نیە لە دەربرینی تاقیكردنەوە شەخسیەكانی‬ ‫تاكەكانی كۆمەل‪ ،‬ئەو دەربرینەی كە ئێستا زالە بە سەر داهینانی‬ ‫شیعری هاوچەرخ‪.‬لە ماوەی سەرهەلدان و گەشەپیدانی فیكری لە‬ ‫ئ��ەوروپ��ا(‪ )1881-1781‬شاعیرەكان باسی بابەتە تەقلیدیەكانی‬ ‫شیعریان دەكرد‪ ،‬ئەویش لە ژیر كاریگەری رووداوە میژوویە گرنگەكان‬ ‫و لە پیشی هەمووشیانەوە داواك��ردن��ی مافی هاووالتی ب��وون بە‬ ‫كامیلی بۆ جوویەكانی ئەوروپا‪ ،‬هەروەها بە هۆی پەرەسەندنی بزاڤی‬ ‫سیكیۆالریزم لە ناو ناوەندە جوەكاندا و گەورەبوونی بزوتنەوەی‬

‫یەهۆدییەكان لەكۆتایی سەدەی نۆزدە دا‪ ،‬كاتیك ئەم بزوتنەوەیە‬ ‫بانگەوازی دووبارە بنیاتنانەوەی نیشتیمانیك بۆ جوویەكانی دەركرد‬ ‫لە سەر خاكی ئیسرائیل‪ .‬لەوكاتەدا حاییم نحمان بیالیك (‪-1873‬‬ ‫‪)1934‬و ش��اوول چارنیخوفسكی(‪)1943-1875‬دیارترینی ئە و‬ ‫شاعیرانە بوون كە پە یدا بوون لە و ماوەیەدا و هاتن بۆ ئیسرائیل لە‬ ‫سەرەتای سەدەی بیستەم ‪.‬‬ ‫داهینانە شیعریەكانی بیالیك رەنگدانەوەی پابەندبوونێكی تەواو‬ ‫دەردەخات بە بزاڤی هەلسانەوەی نەتەوەیی جوویەكان و رەتكردنەوەی‬ ‫مانەوەی جوویەكان لە ئۆرۆپای رۆژهەالت‪.‬ئەم داهینانەش بریتیە‬ ‫لەچەند سرودیكی درێژ كە بەچەند بەشێك باسی مێژووی جوویەكان‬ ‫دەكات و هۆنراوەیەكی گۆرانی سۆزداری تیدایە كە باسی خۆشە‬ ‫ویستی و سروشت دەكات‪.‬بیالیك كە زۆر جار دەستی بۆ رادەكێشن‬ ‫و پیی دەلێن شاعیری (نەتەوە پەرست)یاخود شاعیری ڕێنسانسی‬ ‫جوو شتیكی ت��ازەی داهینا ئەویش فۆرمیكی هۆنراوەی عیبری‬

‫‪94 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫هاوچەرخ بوو كە گرنگترین سیفەتەكانی دەرچوون بوو لە لێشاوی‬ ‫دەستەواژە تەوراتیەكان كە شاعیرانی پیشوو بە كاریان هیناوە لە‬ ‫نەزم و قافیەی شیعردا‪ ،‬لە هەمان كاتدا پاریزگاری كرد لە هەیكەلی‬ ‫كالسیكی‪ ،‬روونی دەربرین لە چوارچیوەی دیرەكانی هۆنراوە یەكی‬ ‫شیوە تەواو و روون وئاشكرا‪ ،‬بەاڵم هەڵگری رۆحی هاوچەرخ بیت‬ ‫‪.‬شیعرەكانیشی لە سەر زاری منداالن دەوتریتەوە‪ ،‬لە ئیسرائیل نەوە‬ ‫لە دوای نەوە‪.‬لە الیەكی ترەوە چارنیخۆفسكی هۆنراوەی گۆرانی‬ ‫دانا لە گەڵ داستانە درامیەكان وچیرۆكە شیعریەكان و چیرۆكە‬ ‫رەمزیەكان‪ ،‬لە هەولداندابوو بۆ چاككردنی جیهانی مرۆڤی جوویەكان‬ ‫لە رێگەی تەركیزكركردن لە سەر هۆشی شانازی كردن بە خود و‬ ‫شانازی كردن بە كەرامەتی جوو و پەرەپیدانی هەستكردن بە جوانی‬ ‫و سروشت‪.‬هەست و زمانی نوسینەكانی نزیكە لەو ستایلە عیبریەی‬ ‫كە باوبوو لە نوسینەوەی تەفسیرەكانی تەورات‪ .‬لە مەشدا جیاوازە لە‬ ‫ستایلی بیالیك كەزمانی تەورات و زمانی گفتوگوی لە یەك هۆنراوەدا‬ ‫كۆكردۆتەوە‪.‬ئەم دوو شاعیرەش دادە نرین بە قۆناغی گواستنەوەی‬ ‫شیعری عیبری لە زمانی تە قلیدیەوە بۆ ئوسلوبی شیعری هاوچەرخ‪.‬‬ ‫لە ساالنی پیش دروستبوونی دەولەتی ئیسرائیل و لەكاتی دروست‬ ‫بوونیدا كۆمەڵیك شاعیر پەیدا بوون لە سەروی هەموویان ئەبراهام‬ ‫شلۆنسكی‪ ،‬ناتان ئەلترمان‪ ،‬لیئاە گۆلدبیرگ‪ ،‬ئوری تسفی گرینبیرگ‪.‬‬ ‫شیعرەكانی شلونسكی چە ند سیفە تیكی هەیە لەوانە شیعرەكانی‬ ‫پر كردووە لە وێنەی شیعری و دەستەواژەی زمانەوانی دروستكراوچ‬ ‫لە شیعرەكانی یان لە كاتی وەرگێرانی چەندین هۆنراوەی كالسیكی‬ ‫بە تایبەتی ئە وانە ی لە زمانی روسیە وە وەریگێراون‪.‬نووسینەكانی‬ ‫(ناتان ئەلترمان) دەناسریتەوە بەوەی لە زۆربەی كاتەكاندا دەربرینی‬ ‫بیروچوون وهەڵوێستە سیاسیە كانیەتی و هەروەها بە دواداچوون‬ ‫بووە بۆ هەموو قۆناغیك لە قۆناغەكانی پەرەسەندنی كۆمەلگای جوو‬ ‫لە والتدا‪.‬هەروەها شیعرەكانی دەربرینی درێژی پێوە دیارە لە گەل‬ ‫وێنەی شیعری جۆراو جۆر لە رووی ریتم وقافیە‪ ،‬جیاوازی وینە‬ ‫مەجازیەكان و شێوەكانی خواستن(استعارە)‪ .‬لەالیەكی ترە وە لیئاە‬ ‫گۆلدبیرگ هۆنراوەی گۆرانی بەكاردەهینا لە چەند بوارێكی تازەدا‬ ‫وەك گۆرانی گوتن دەربارەی سروشت‪ ،‬وەسفی شار یاخود دەربڕینی‬ ‫هەستەكانی مرۆڤ لە وەختی گەڕان بە دوای خۆشەویستیدا‪.‬ئوری‬ ‫تسفی گرینبیرگ زۆربەی هۆنراوەكانی تەرخان كردبوو بۆ بابەتی‬ ‫نەتەوەیی‪ ،‬هەروە ها بۆ ئەو شۆك و نائومیدیەی بالی كیشابوو بە سەر‬ ‫گەلی جوودا لە ئەوروپا بە هۆی كارەساتەكانەوە‪ ،‬شیعرەكانی بەوە‬ ‫ناسراون كە دەربرینیكە لەبی هیوایی و توورەبوون بە بەكارهێنانی‬ ‫وێنەیەكی مەجازی دلرەقانە و سەخت و ستایلێكی لەرادە بەدەر‬ ‫بەهیز‪.‬ئەم كۆمەلە شاعیرە بوون كە دەرگایان كردەوە بۆ هاتنە‬ ‫ناوەوەی ڕیتمی زمانی گفتوگۆ بۆ ناو شیعری عیبری و زیندووكردنەوەی‬ ‫دەستەواژە زمانەوانیە كۆنەكان و داهێنانی شێوەی دەربرینی نوی كە‬

‫‪95‬‬

‫وایكرد لە زمانی شیعریی كۆن بە رادەیەكی گەورەتر كراوە و فراوانتر‬ ‫بیت لەجاران ‪ .‬لەو ماوەیەدا شیعر بەدەرە جەیەكی گەورە لە ژیر‬ ‫كاریگەریی هەردوو قوتابخانەی «ئایندە و سیمبولی « روسیدا بوون‪،‬‬ ‫هەروەها قوتابخانەی ئیكسپریشنیزمی ئە لمانی‪.‬‬ ‫هۆنراوەكان مەیلێكی تیدابوو بۆ بنیاتی كالسیكی و نەزم و قافیەی‬ ‫ریكخراو و لە یەكچوو‪ ،‬لە زۆر حالەتدا شاعیرەكانی ئەم كۆمەلەیە‬ ‫ئەم سەرو ئەوسەریان بوو لە نیوان وینە سروشتیە كان كە لە گە‬ ‫ل خویاندا هێنابوویان لەو والتەی تیدا لە دایكبوون و ئەو وێنە‬ ‫تازانەی دروست دەبوون لە پێش چاویاندا لە ناو نیشتیمانی تازەدا‪.‬‬ ‫لە چەندین هۆنراوە دا تیكەڵبوونی یادگاریەكانی والتی پێشوو‬ ‫روودەدات لەگەل ئارەزوویەكی بەهێز بۆ چەسپاندنی ڕەگ ورێشە‬ ‫لە نیشتیمانی تازەدا‪ ،‬لەم باریەوە لیئاە گۆڵدبێرگ بەراشكاوانە ئەم‬ ‫هەستە دەرئەبڕیت كاتێك باسی»ئازاری دوو نیشتیمان» دەكات‪.‬‬ ‫شایەنی باسە بەشێكی گەورەی هۆنراوەكانی ئەم كۆمەلەیە ئاوازی‬ ‫مۆزیكیی بۆ دانراوە‪.‬راحیل بالوشتاین (‪ )1931-1890‬یەكەم ئافرەت‬ ‫بوو كە شوێنی پیشی پیشەوەی داگیركردبوو لە نووسینی هۆنراوەی‬ ‫عیبری‪ ،‬نازناوەكەشی هەر بەناوی خویەوە بوو(راحیل)‪ .‬شیعرەكانی‬ ‫پێوەری بنەڕەتی بوون بۆ شیعری عیبری ئافرەت‪ ،‬هەروەها بۆ‬ ‫پیشبینیەكانی جەماوەریش بۆ ئەم هۆنراوە یە‪ ،‬شیعرە كانیبەوە‬ ‫جیادەكریتەوە كە شیعری گۆرانی و سۆزداریە بە شیوەیەكی سادە‬ ‫و دوور لە خۆ بەزل زانین نووسراوە لە چەند دێریكی كورتدا‪ ،‬ئەم‬ ‫كاریگەریەش دەرئەكەویت لە ئوسلوبی بەشێكی گەورەی هۆنراوەی‬ ‫شاعیرە ئافرەتەكانی ئەو سەردەمە و ئەوانەشی دوای ئەو ماوەیە‬ ‫دەركەوتن وەك دالیا رابیگۆڤیج و مایا بیجرانۆ‪.‬لە ناوە راستی‬ ‫پەنجاكاندا كۆمەڵیك شاعیری الوی تازە سەریان هەڵدا كە زمانی‬ ‫عیبریان بە زمانی دایك دادەنا لەوانە یەهودا عەمیخای‪ ،‬ناتان زاخ‪،‬‬ ‫دان باجیس‪ ،‬ت‪.‬كارمی‪ ،‬داڤید ئەڤیدان ئەم گرووپە زیاتر بەالی‬ ‫ئوسلوبی سووككرنەوەی ئەو دەربرینە شیعریە بوون كە باس لە واقیع‬ ‫دەكات و دوور كەوتنەوە لەو بابەتانەی كە باسی ئەو تاقیكردنەوانە‬ ‫دەكات كە سیفەتی شموولی هەیە‪ ،‬بیركردنەوە و تێررامان لە واقیع‬ ‫بەبیروبۆچوونی تاكە كەس بەال پەسەندتربوو لە گەل بەكارهێنانی‬ ‫زمانی سادەی گفتوگۆ‪.‬ئەم گروپەش توانیان سەنتەری قورسایی‬ ‫داهێنانی شیعری لە شاعیری روسی پۆشكین و شاعیری ئەلمانی‬ ‫شیلەر بگوازنەوە بۆ رەوتی شیعری هاوچەرخی ئینگلیزی و ئەمریكی‪.‬‬ ‫داهینانە شیعریەكانی یەهودا عەمیخای كە وەرگێراوەتە سەرچەندین‬ ‫زمانی جیاواز بریتیە لە بەكارهێنانی زمانی گفتوگۆی سادە و وێنەی‬ ‫مەجازی و فەلسەفی‪ ،‬لە گەل ئوسلوبی كۆمیدی و گالتەپیكردن‪،‬‬ ‫هەموو ئەم فاكتەرانە بوونە نیشانەیەكی جیاواز بۆ بەشێكی گەورەی‬ ‫شاعیرە هاوچەرخەكان كە لە دوای عەمیخای پەیدابوون‪.‬دواتر ئەم‬ ‫كۆمەلە رایانگەیاند بەشێوەیەكی ئاشكرا كە ئیتر شیعری ئایدولۆژی‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ستایلی چارنیخۆفسكی جیاوازە لە‬ ‫ستایلی بیالیك كە زمانی تەورات و‬ ‫زمانی گفتوگوی لە یەك هۆنراوەدا‬ ‫كۆكردۆتەوە‪ .‬ئەم دوو شاعیرەش بە‬ ‫قۆناغی گواستنەوەی شیعری عیبری‬ ‫لە زمانی تە قلیدیەوە بۆ ئوسلوبی‬ ‫شیعری هاوچەرخ دادەنرین‬ ‫كوتایی پێهاتووە‪ ،‬پەیوەندیان پچراند بەتەواوەتی لە گە ل ئوسلوبی‬ ‫شیعری ئەلترمان و شلونسكی وەك بەكارنەهێنانی نەزم و قافیە و‬ ‫زمانی شیعری كالسیكی‪ .‬خوێنەریش كاتێك هۆنراوەكانی ناتان زاخ‬ ‫دەخوێنیتەوە وا خەیاڵ دەكات كە زمانی سادەی گفتوگۆی عیبری وا‬ ‫لێكردووە كە لە جۆری مۆزیكێكی نیمچە بۆنەیەك یان موناسەبەتیكی‬ ‫دروستكراو دەچێت‪.‬بوارەكانی داهێنانی شیعری عیبری ئێستا چەندین‬ ‫الیەنی جیاواز دەگرێتەوە‪ ،‬هەندێك لە شاعیرەكان لە سەرەتادان‬ ‫هەندێكی تر لە پایزی تەمەندان و ئەم گروپەی دواییش وەك (مەئیر‬ ‫فیزلتیر)‪ ،‬كە ستایلیكی عامی راستە وخۆ بەكار دینێت دوور لە‬ ‫رۆمانسیەت و تەلئەبیب ئەكاتە سیمبۆلی واقیعەكە‪.‬یەكێكی تر(یائیر‬ ‫هۆرفیتس ) كە شاعیریكە ئوسلوبەكەی برێتیە لە خۆریكخستن‬ ‫و دەربرینی خەم و ناخۆشیی كە مرۆڤێك هەستی پیدەكات بە‬ ‫هۆی ئاگاداربوون لەوەی ئەجەلی مرۆڤ شتێكی حەتمیە‪ ،‬هەروەها‬ ‫شاعیریكی ئافرەتی وەك یونا فاالخ كە باس لە خۆی دەكات لەچەند‬ ‫دێریكی شیعریدا كە بەشیوەیەكی گالتە ئامیز دایرشتووە و بە زمانی‬ ‫عامی سادەی خەلك‪ ،‬لە گەل بە كارهێنانی پاڵنەری دەرونی ریكوپێك‬ ‫و چەند فاكتەریكی خواستراو لە فرۆید و زنجیرەیەكی دورو درێژ لە‬ ‫ئوسلووبی هە ڵقووالنی بیروبوچوونە كان (تداعی االفكار)‪.‬هەندیكی‬ ‫تر لە و شاعیرە ن��اودارە هاوچەرخانەی تر وەك (ئەشیر رایخ)‪،‬‬ ‫(ئەرییە سیڤان)‪ ،‬روونی سومیك‪ ،‬موشیە دور‪.‬داهێنانی شیعری‬ ‫هاوچەرخ لە ئیستادا لە ژیر كۆنترۆلی هەست و ئارەزووی تاكەكەسی‬ ‫وسەرسوورماندایە(الفردیە والحیرە) و شیعرەكانیش بەو ئاراستەیە‬ ‫دەرۆن كە كورتبن ودانرابن بە ئوسلوبی زمانی عەوامی خەڵك و هیچ‬ ‫بایەخیك بە وەزن و قافیە نادات‪.‬لە ناو ئیسرائیلیشدا جەماوەرێكی‬ ‫فراوان هەیە لەو خوێنەرانەی حەزیان لە شیعر خوێندنەوەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫جەماوەرەش بە بەردەوامی دیوانە شیعریەكان دەكرن بەرادەیەكی زۆر‬ ‫گەورە كە كەمتر نیە لەو برەی كە دەفرۆشریت لە والتانی رۆژئاوا كە‬ ‫لەهەندێك باردا ژمارەكەی لە دانیشتوانی ئیسرائیل زیاترە‪.‬‬

‫سە رچاوە‪:‬لە ئینتەرنێتەوە‬

‫ئا‪ :‬عه‌دنان عه‌لی محه‌مه‌د‬

‫‪96 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئەندامی كۆردیناسیۆنی پارتی ژیانی ئازادی كوردستان (پژاك) شێرزاد كەمانگەر‪:‬‬

‫«گەلی كورد نابێتەوە بە سەربازی هیچ واڵتێك»‬

‫بە مەبستی وەرگرتنی بیرو رای پارتی ژیانی ئازادی كوردستان سەبارەت‬ ‫بە بارودۆخی كورد و ئیسرائیل و مێژوو و پەیوەندی ئەو دوو نەتەوەییە‬ ‫دوای بڕینی ریگاییەكی سەخت و دشواری گەویشتینە قەندیڵ بۆ ئەنجامدانی‬ ‫چاوپێكەوتن لەگەل ئەندامی كۆردیناتۆری پژاك شێرزاد كەمانگەر‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬ڕوانینی هێزەكانی كوردی رۆژهەاڵت بۆ ئیسرائیل لەسەر‬ ‫چ بنەمایەكە؟‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪ :‬ئێمە وەكو پارتی ژیانی ئازادی كوردستان(پژاك)‬ ‫تێڕوانینی ئێمە دیارە تەنیا تێڕوانینی خۆمان دەڵێین نەك تێروانینی پارتە و‬ ‫الیەنەكانی دیكە بۆیە تێڕوانینی ئێمە بۆ گەلی یەهوود یەكێكن لەو گەالنەی‬ ‫كە لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست خاوەن جێگاو پێگەیەكی و شارستانیەتێكی‬ ‫تایبەت تایبەت بە خۆیانن‪ ،‬لەهەمانكاتشدا ڕێزمان بۆ تەواوی گەالنی تری‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە هەیە‪ ،‬دیارە گەلی یەهوود شارستانیەتیان لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستدا خاوەن پێگەیەكی جیاوازە و ئێستاش گەلی هوودیەتیەكێك لە‬ ‫لەگەالنی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەزانین‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬بۆچی هەلی ناكۆكییەكانی نێوان ئێران و ئیسرائیل بۆ‬

‫‪97‬‬

‫بەرژەوەندیی خۆتان دژی ئێران ناقۆزنەوە؟‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪ :‬ئێمە بڕوامان بەچارەسەری كێشەی ك��ورد هەیە‬ ‫بەڕێگەی ئاشتی‪ ،‬دیارە كێشەی كورد لەسەدەی بیستدا یەكەم كێشەییە‬ ‫كەبێ چارەسەر ماوەتەوە‪ ،‬هەوكات گەلی كورد لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫لەسەر شوێن و پێگەی خۆی وەكو ئامراز بەكارهێنراوە‪ ،‬وەك گەلی كورد‬ ‫ڕاستی نەخراوەتە بەرچاو‪ ،‬گەلی ك��ورد بەڕاست و دروستی پێویستی‬ ‫بەپێداچونەوە دەكات كەلەالیەن دەوڵەتانی دراوسێ لەالیەكی ترەوە هەر گەل‬ ‫و دەوڵەت و نەتەوە و الیەنێك بیەوێت دیموكراسی لەئێران پێش بخات ئێمە‬ ‫كراوەین و هەنگاومان ناوە‪ ،‬ئێستاش بڕوامان بەوە هەیە كەهەر هەنگاوێك‬ ‫بنرێت بۆ بەرەو پێش بردنی دیموكراسی لەئێران ئێمە بەو پەڕی باوەڕەوە‬ ‫بەشداری دەكەین‪ ،‬بەاڵم ئەمریكا ئیسرائیل بەچاوی ڕەش و سپی سەیری‬ ‫كوردیان كردووە‪ ،‬پێویست بەگۆڕانكاری بە تێڕوانینەكانیاندا بكەن‪ ،‬لەهەمان‬ ‫چوارچێوەدا ئەگەر ئەم گۆڕانكاریانە لەگەڵ هەنگاوەكانی گەل یەك بگرنەوە‬ ‫ئەوا دەتوانرێت گۆڕانكاری زۆر گەورە بكرێت‪ .‬كێشەی گەلی كورد و یەهوود‬ ‫و فەلەستین دوو كێشەن كە بێ چارەسەر ماونەتەوە‪ ،‬ئەگەر گۆڕانكاریەك لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بێتە ئاراوە پێویست بەهەوڵەكان هەمە الیەنانەكان بێت‪.‬‬ ‫ئیسرائیلیش دەبێت لەم چوارچێوەیەدا هەوڵ بدات‪ ،‬چونكە گەلی یەهوودیەكان‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬چۆن بزانین بڕواتان بە ئیسرائیل هەیە و چۆن دەروانە‬ ‫تواناكانی ئەو واڵتە گەیشتوون؟‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪ :‬پێموایە پێشتر وەاڵمی ئەم پرسیارەمان دایەوە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬ماوەیەكە ئێران بە بەردەوامی لە راگەیاندنەكاندا باسی‬ ‫ئەوە دەكات كە پژاك لە الیەن ئیسرائیل و ئەمریكاوە یارمەتی دەدری؟‬ ‫روونكردنەوەی ئیوە چیە؟‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪ :‬پژاك پارتێكە كە لە رووی ماددی و مەعنەوییەوە‬ ‫پشتی بە گەلی خۆیە لە گەلی خۆی وەریدەگرێت‪ ،‬پشتیوانی پژاك پشتیوانی‬ ‫گەلی كوردە پشتیگریەكە كەلەالیەن گەلی كوردەوە دەدرێت ئێمە لەالیەن‬ ‫هیچ دەوڵەت و ڕێكخراوە و دەزگایەك هاوكاریی نەكراوین و گرێدراو بەهیچ‬ ‫بزوتنەوەیەك و دەوڵەتێك نین‪ .‬لەهەمانكاتدا ئەم پەیوەندیانەی باس لێوە‬ ‫دەكرێت تەنیا هەوڵ بۆ ڕەشكردنی ئێمە‪ ،‬دیارە ئێمە بۆ دیموكراتیزەكردنی‬ ‫ئێران ئامادەین لەگەڵ هەركەسێك و الیەنێك هەنگاو بنێین‪.‬‬

‫خاوەن ڕۆڵ و میسیۆنێكی جیاوازن لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬بەاڵم كێشەی‬ ‫كورد بەپارچەیی كراوە و لەالیەن زۆر دوڵەتانەوە بە پارچەكراوی تماشایی‬ ‫لەكێشەكە دەكەن وەكو ئامراز بەكارهێنراوە بۆ بەرژەوەندی خۆیان‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬ئایا پێتان وا نییــــــە گەلی كورد لە ئێران بەحزبەكانیشەوە‬ ‫كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی پرۆپاگەندەكانی كۆماری ئیسالمی و واڵتانی‬ ‫عەرەبی و ئیسالمی بەرامبەر ئیسرائیل؟‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪ :‬گەلی كورد لە ڕۆژهەاڵتی كوردستان هەموو ئێران‬ ‫كاریگەریەكی بەمشێوەیە هەیە دیارە گەلی كورد بەدرێژایی مێژوو چاوی‬ ‫لێ بكە دەبینیت كراوە بەسەربازی واڵتانی تر و بەكاریان هێناوە لەپێناو‬ ‫بەرژەوەندی خۆیان لەبەرئەوە بێ باوەڕی گەلی كورد بەرامبەر زۆر الیەن‬ ‫دروست بووە‪ ،‬بەاڵم وەكو دوژمنایەتی نا بەڵكو كورد دواتر سەلماندوویەتی‬ ‫كەچەند ئاشتیخوازە‪ ،‬دیارە هەركەس هەوڵدەدات بۆ گۆڕانكاری لەئێراندا‬ ‫بۆیە پێویست بەشەفافیەتێك هەبێت لەهەوڵەكانیدا‪ .‬دەبێت چاو بخشێننەوە‬ ‫خۆیانداو ئەوە بزانن كە گەلی كوردیش خ��اوەن مافی خۆیەتی‪ ،‬دیارە‬ ‫هەركەسێكیش بیەوێت گۆڕان لەئێراندا بكات دەبێت متمانە الی گەلی كورد‬ ‫بۆ خۆی دروست بكات چونكە هیچ گۆڕانێك بەبێ گەلی كورد ناكرێت چونكە‬ ‫بەدرێژایی مێژوو زۆر كەس و الیەن بارزگانیان بەگەلی كوردەوە كردووە بۆیە‬ ‫گەلی كورد بەهەستیاریەوە نزیك دەبێتەوە‪،‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬ئیسرائیل وەك واڵتێكی زلهێز لە ناوچەكدا تا چەند‬ ‫دەتوانی رۆڵی هەبێ لە مەسەلــــــــــەی چارەسەركردنی پرسی كورد لە‬ ‫پارچەكانی تری كوردستان؟‬ ‫شێرزاد كــــەمانگەر‪ :‬هەروەك پێشتر باسم كرد نەك تەنیا ئیسرائیل بەڵكو‬ ‫گەلی یەهود لەهەمانكاتدا دەتوانن ڕۆڵێكی كاریگەریان هەبێت لەمەسەلەی‬ ‫پێش خستنی كێشەی كورد نەك تەنیا بۆ كورد بەڵكو دەتوانن ڕۆڵێكی‬ ‫كاریگەریان هەبێت لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬ئەویش بەچارەسەركردنی چەند‬ ‫كێشەیەك وەك لە بەرچاوە گرتنی نەتەوەكانی تر بەبێ ئەوەی بەرژەوەندی‬ ‫هیچ دەوڵەتێكی والیەنێكی یاپەماڵە كەن بە گەلی كوردوە‬ ‫ئیسرائیل‪-‬کوردی‪ :‬كورد و ئیسرائیل چۆن دەتوانن لە یەكتر سوودمەند‬ ‫بن لەو ناوچەكەدا‪ ،‬سەرەرای ئەوەی كە ئیسرائیل و كورد خاوەنی دووژمنی‬ ‫هاوبەشن‪ ،‬بۆ نەموونە ئێران و سووریە؟‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪ :‬وەكو پێشتریش ئاماژەم پێكرد گەالنی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست كەمێژوویەكی نوێیان خوڵقاندووە و گەلێك خەبات و تیكوشانی‬ ‫هاوبەشیان بەیەكەوە كردووە‪ ،‬گەلی كورد و گەلی یەهوود لەخۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست دەتوانن ڕۆڵ بگێڕن بۆ گۆڕانكاری لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاست چونكە‬ ‫خاوەن و پێگە و هێزێكی كاریگەرن‬ ‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬لەو ماوەیەدا كۆمەلێك تەقینەوەی بەهێز ئێرانی هەژاند‬ ‫كە بووە هۆكاری ژیان لەدەستدانی كۆمەلێك لە خەڵكی سڤیل بەتایبەت‬ ‫لە شارە كوردیەكانی رۆژهەاڵت‪ ،‬ئێران هۆكاری تەقینەوەكانی گەڕاندەوە بۆ‬ ‫ئۆپۆزسێۆنەكانی رۆژهەاڵت و دەستی ئەمریكا و ئیسرائیل‪ ،‬ئەوە تا چەند‬ ‫راستە؟‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪ :‬دیارە ئێستا ئێران ڕووب��ەڕووی دوو قەیران بۆتەوە‬ ‫لەناوخۆ و دەرەوە‪.‬بەتایبەت لەناو دەستەی بااڵی بەڕێوەبەرایەتی ئێران‬

‫‪98 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫ناكۆكی زۆر جددیی هەییە‪ .‬سەبارەت‬ ‫بەم تەقینەوانەش تەنیا دەستەمۆكردنی‬ ‫گەلی كوردە لەڕۆژهەاڵتی كوردستان‬ ‫ئیمە وەك پژاك دژی هەر جۆرە كارێكی‬ ‫تیرۆریستین چونكە خەڵكی سڤیل‬ ‫دەبنە ئامانج‪ ،‬دیارە ئێران بۆ ئەوەی‬ ‫دەستی كراوە بێت لە كوردستان ئێران‬ ‫والتانی دیكە ئیسرائیل بەكاردەهێنێت‪.‬‬ ‫هەروەها ئێران لەمەشدا دوو پەیام‬ ‫دەدات یەكێكیان ب��ەگ��ەل��ی ك��ورد‬ ‫ئەویتریش بەدەوڵەتی تورك‪ .‬بە گەلی‬ ‫كورد دەڵێت هەركات بمەوێت تۆ قەتڵ‬ ‫و عام دەكەم بۆ توركیاش دەڵێت منیش‬ ‫لەگەڵ ت��ۆدام بۆ چارەسەرنەكردنی‬ ‫كێشەی ك��ورد‪ .‬ئەمەش لەئەساسدا‬ ‫ناكۆكیە لەنێوان دەس��ەاڵت��ی بااڵی‬ ‫ئێران لەم نێوەندەشیدا كوردستانیان‬ ‫ك��ردووە بەمەیدانی یەكالیكردنەوەی‬ ‫ناكۆكیەكانیان بۆ دەسەاڵتدارێیتی‬ ‫خۆیان‪ .‬ئەم كردەوانەش كردەوەیەك نین كەپارتە كوردیەكانی ڕۆژهەاڵت‬ ‫ئەنجامیان دابێت ئەوەندەی ئێمە ئاگاداربین‪ .‬تەنیا بۆ مانەوەی خۆیان لەسەر‬ ‫دەسەاڵت تۆمەت دەخەنە پاڵ پارتە كوردیەكان‬ ‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬ئایا بوونی خەباتی چەكداری پژاك تا چەند دەتوانێ‬ ‫لەبەرژەوەندی پالنەكانی ئەمریكا و ئیسرائیلدا بێ لە ئێراندا‪ ،‬بەتایبەت كە‬ ‫لەو ماوەیەدا كە كۆبوونەوەتان هەبووە لەگەل ئەمریكایەكان؟‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪ :‬دەمەوێت لەكۆتایدا پرسیارەكە وەاڵمت بدەمەوە‪ .‬لە‬ ‫دوو ساڵی ڕابردوو كە دانیشتن لەنێوان ئێمە و ئەمریكا دروست بوو ئەم‬ ‫دیدارەش نەبۆتە هۆی هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمریكا‪ ،‬بەاڵم پێویستە پێناسەی‬ ‫ڕاستی پژاك بزانرێت كەپارتێكی سیاسی جڤاكیە كەهێزی خۆی لەشكری‬ ‫بۆ پاراستنی ڕەوای خۆی هەیە‪ .‬ئێمە تائێستا لەهیچ ڕاگەیەنراوێك شەڕمان‬ ‫لەدژی ئێران ڕانەگەیاندووە‪ ،‬بەڵكو تەنیا خۆمان و گەلمان پاراستووە‪ .‬دیارە‬ ‫هەوڵ بۆ چارەسەری لەڕۆژهەاڵت كوردستان لەزۆر ڕێگەوە هەیە كە تەنیا‬ ‫بەكار هینانی چەك نییە‪ ،‬بەڵكو زۆر خەباتی تر دەكرێت بۆ گۆڕانكاری‬ ‫لەئێران‪ ،‬دەبێت دەوڵەتان جددیی بن بۆ دورپێچكردنی ئێران بەشێوەیەكی‬ ‫جددیی‪ ،‬دیارە لەڕۆژهەاڵتی كوردستان ئەگەر هەنگاوەكانی ئێران لەدژی‬ ‫ڕۆڵەكان بەردەوام بن وەكو ئیعدام ئەشكەنجە‪ ،‬زیندان ئەوا گەلی كورد چاو‬ ‫بەكاروخەباتی ڕابردووی دا دەخشێنێێتەوە و ئێمەش لەم چوارچێوەیەدا‬ ‫هەنگاوی پێویستمان ناوە‬

‫دروست بكەن و باوەڕیان بەیەكتری هەبێت؟‬ ‫شێرزادی كەمانگەر‪ :‬لەسەرەتاوە ئاماژەم پێكرد گەلی كورد سوودی‬ ‫لەمێژووی وەرگرتووە كەزۆرجار كراوە بەئامراز لەپێناو بەرژەوەندی خۆی‬ ‫وەكو بەعس و ئێران و توركیا و سوریا دەبێت دەوڵەتان دەست لەم سیاسەتە‬ ‫بەربدەن دیارە گەلی كورد ئەگەر كەسێك بەشێوەی شەفاف بێت لەگەڵیدا‪،‬‬ ‫گەلی كوردیش ڕاستگۆ و شەفاف دەبێت‪ ،‬بەڵكو مێژووی ڕابردوو چیتر گەلی‬ ‫كورد نابێتەوە بەسەربازیی هیچ وواڵتێكی تر‬ ‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬بەڕێز كەمانگەر وەكو دوا پرسیار لەئەگەری وەشاندنی‬ ‫گورزێكی سەربازی لەالیەن ئەمریكاو ئیسرائیلەوە‪ ،‬ئایا ئێران داهاتوودا وەك‬ ‫عێراق و ئەفغانستان ئێوە دەبن بەبەشێك لەپرۆسەكە؟‬ ‫شێرزاد كەمانگەر‪ :‬ئێران نە ئێراقە و نە ئەفغانستان دی��ارە لەڕووی‬ ‫جوگرافیاوە نەتەوە جیاوازە چونكە بەرفراوانە و فرەنەتەوەشە‪ ،‬بەاڵم لەهەر‬ ‫ئەگەرێكی لەم شێوەیەدا گەلی كوردیش خاوەن ڕۆڵێكی تایبەت دەبێت‬

‫ئیسرائیل‪-‬کورد‪ :‬كورد و ئیسرائیل چۆن دەتوانن الی یەكتری متمانە‬

‫‪99‬‬

‫‪Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬

‫هڤپەیڤین‪ :‬دیاری محەمەد‬ ‫‪diarypress@gmail.com‬‬

‫ئیسرائیل ‪ -‬کورد‬

‫هـاوار بازیـان‬

‫‪hawarbazyan2000@gmail.com‬‬

‫ئاشكرابوونی بەڵگەیەك لەبارەی هەوڵە نایاسایی و ژێربەژێرەكانی‬ ‫هەمیشەیی كۆماری ئیسالمی لە ناچاركردنی حكوومەتی هەرێم بۆ داخستن و‬ ‫راگرتنی كاری گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد لە هەرێم‪ ،‬هاوكات زیندووترین بەڵگەیە‬ ‫لەوەی ئەو گۆڤارە تا چەند كاریگەر بووە لەوەی بتوانێ وەك بەربەستێك بۆ‬ ‫زێدەڕۆیییەكان و ئاشكراكردنی چەواشەكارییەكانی ئێران لە كوردستان كار بكا‪.‬‬ ‫بەرپرسانی ئێرانی نیگەرانن لەوەی نەكا دەنگێكی وەك ئیسرائیل ‪ -‬كورد‬ ‫ببێتە هۆی تێكەڵكردنی ئیسرائیل بە هەرێم كە ئەوكات الیەنی ئێرانی ناچارە‬ ‫كۆتایی بە هەموو ئەو پیالنگێڕییانە بێنێ كە بەناوی دۆستایەتی و دراوسێتی‬ ‫و پێوەندییە مێژوویییەكان لەگەڵ كوردی ساوا لە دیپلۆماسی ئەنجامی دەدا‪.‬‬ ‫ئێران ناهەق نییە ئەگەر داوای كپكردنی هەر دەنگێكی وەك ئیسرائیل‪-‬كورد بكا‬ ‫كە هەموو ئەركی تەنیا دەربازكردنی كوردە لەژێر چەنگی دوژمنە بنەڕەتییەكانی‬ ‫كورد كە بە تورك دەست پێ دەكا و پاش عەرەب دەگاتە فارس كە فێڵبازترین‬ ‫دوژمنی كوردە‪.‬‬ ‫ئەوەی گۆڤارەكە لە هەر ژمارەیدا بە ئاشكرا و لە زیاتر لە ‪ 2‬هەزار دانەی‬ ‫چاپكراودا دەیكا و بێ باكانە نیازەكانی خۆی دەیخاتە سەر شەقامەكانی‬ ‫كوردستان و ئێران و ئیسرائیل‪ ،‬زۆر پیرۆزترە لەوەی (حاجی ئاغا)یەكی‬ ‫دڵڕەش و نامرۆڤـ لە ورمێ و تاران بە هەزار دزی و نهێنی ئەنجامی دەدات‬ ‫و پەنا بۆ نوێنەرایەتیی كورد لە تاران دەبا تا گۆڤارێكی لەو شێوەیە بێتە‬ ‫وەستاندن‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد رێگەی خۆی دۆزیوەتەوە و دەزانێ چی دەكا‪ ،‬چۆن دەیكا و‬ ‫بۆ دەیكا و كەی دەیكا‪ ،‬بەرپرسانی ئەو گۆڤارە تەنیا خۆیان بەرامبەر پرسی‬ ‫نەتەوەییی كورد بەرپرس دەزانن و زۆر دڵنیان لەوەی هەرجۆرە پیالنگێڕییەك‬ ‫دژی ئەو كەناڵە‪ ،‬زیانێكی زیاتری بۆ الیەنی بەرامبەر لێ دەكەوێتەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەو متمانەی هەر لە دەستدا ماوە كە ئەگەر ئێران لەسەر پیالنگێڕییەكانی خۆی‬ ‫بەردەوام بێ‪ ،‬ئەوە رێگەچارەی تری بەرامبەر دەگیرێتەوە بەر و بەدڵنیایییەوە‬ ‫ئەوەی پڕۆژەی گەیاندنی كورد و ئیسرائیلی هەبێ‪ ،‬باكی نابێ لەوەی چی روو‬ ‫دەدات‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪ -‬كورد‬ ‫بەرامبەر ئێران‬ ‫مەبەستی خۆی پێكا‬ ‫باڵوبوونەوەی یەك لە ه��ەزاران بەڵگەی لەوشێوەی ئێران بەرامبەر ئەم‬ ‫گۆڤارە‪ ،‬ئاماژەیەكی روون لەوەی دەقەكانی ئەو گۆڤارە كاریگەریی خۆی‬ ‫هەبووە دەبێ بەردەوام بێ‪ ،‬هەر ئەو سیاسەتەی كە لە وەرزی دووەمی كاردا‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد داڕشتنی خۆی دووبارە بۆ دەكاتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر هەڕەشە و پیالنگێڕی سوودی هەبووایە‪ ،‬دەبووایە زۆر لەمەوبەر ئێران‬ ‫بە سەرجەم خواستەكانی خۆی لە دنیا گەیشتبووایە‪ ،‬ئەگەر نهێنیكاری و‬ ‫فشارهێنانە سەر كورد دژی كورد كاریگەری بووایە‪ ،‬لەمێژ بوو بەرپرسانی ئێران‬ ‫و توركی هاوڕێی كوردی باشوور و باكووریان دەستەمۆ كردبوو و ئەگەر زمانی‬ ‫هێز و گڤ بەتواناتر بووایە لە تێگەیشتن و تێگەیاندن‪ ،‬ئەوە زۆر لە مێژ بوو‬ ‫دنیا دەكەوتە بەر زەبری هێز و وەك ئێستە نەدەبوو كە هێزی راستەقینە الی‬ ‫ئەو كەسەیە كە چەكی لە دەستدا نییە و چەكی ئەو لە زمان‪ ،‬مێشك و بیردایە‪.‬‬ ‫دوو ئاموژگاریی بچووك بەاڵم گرینگ‬ ‫پێویستە كۆماری ئیسالمی لەوە بگات كورد دژی كورد نایەتەوە مەیدان و‬ ‫ئەو بەشە بچووكە لە كوردانی رۆژهەاڵت كە بوونەتە بەكرێگیراوی رێژیمەكەی‬ ‫بە نموونەی هەموو كورد وەرنەگرێ و لە جیاتی ئەوەی بیر لە گێڕانی پیالن‬ ‫بكاتەوە‪ ،‬وا باشترە خۆی لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی كورد رێك بخا و ئەو دیدەی‬ ‫بۆ كورد بگۆڕێ كە پێی وایە كورد بۆ خزمەتی ئەو خەلق كراوە!‬ ‫هاوكات‪ ،‬پێویستە دەزگای ئیسرائیل‪-‬كورد و گۆڤارەكەی وەك زمانحاڵ بتوانن‬ ‫هەموو یار و نەیاران دڵنیا بكەنەوە لەوەی مەبەستیان تەنیا گەیاندنی كوردە‬ ‫بە دۆستە راستەقینەكانی و لەوانە ئیسرائیل‪ ،‬ئەگینا كورد هەر مسوڵمانە و بە‬ ‫مسوڵمانی دەمێنێتەوە و ئەوەیان نە ئەركی ئەو دامەزراوەیە و بەهیچ شێوەیەك‬ ‫گرینگی پێ نەدراوە‪ .‬ئەوانەی پاشكوی ئاینی دەخەنە پاڵ ئیسرائیل‪-‬كورد یان‬ ‫لەو دەزگایە نەگەیشتوون یان بڕیاریان داوە وەك كۆماری ئیسالمی بیر بكەنەوە‬ ‫و الیەنی ئاینی بكەنە داردەستێك بۆ ئەوەی ئامانجە گەورەكانی ئەو دەزگایە‬ ‫و گۆڤارەكەی كە نەتەوەیییە سڕ بكەن‪.‬‬

‫‪100 Israel-Kurd NO: 22 Aug 2011‬‬