1
پێرست -١هەفتا ساڵ پێش ئێستا ..................................................................ئامادەکردنی :رەحمان نەقشی ٧ ......... -٢کۆبوونهوهی مههاباد و دامهزراندنی کۆماری کوردستان .........................................رۆژنامهی کوردستان ١١ ............ -٣نوتقی جهنابی پێشهوا و ڕهئیس جمهووری بهرزی کوردستان .................................رۆژنامهی کوردستان ١٣ .............. -٤جێگای کۆماری کوردستان له مێژوو .................................................نووسینی :شههید دوکتور قاسملوو ١١ ........ -٥دوارۆژهکانی کۆماری کوردستان ......................................................نووسینی :شههید دوکتور قاسملوو ٢١ ....... -١دووی ڕێبەندان ...............................................................................د .سادق شەڕەفکەندی ٢٣ .......... -٧کارهکانی کۆماری کوردستان به کورتی ............................................................جهلیل گادانی ٢٥ .............. -٨له یادی ١٨ساڵهی دامهزرانی کۆماری کوردستان ..................................................مستهفا شڵماشی ٢٧ ........... -٩ڕۆژی ٢ی رێبهندان و كۆماری كوردستان له پهیڤی چهند كهسایهتی یهك دا ....................رۆژنامهی کوردستان ٣١ .......... -١١پانۆرامای مێژووی کۆماری کوردستان .................................................ئاماده کردنی رهحمان نهقشی ٤٣ ..........
بابەتەکانی ساڵی٦١٠٢ : -١١رۆژههاڵتی کوردستان ٧١ساڵ دوای کۆماری کوردستان ................................................ .لوقمان زههرایی ٥٧ ........ -١٢کۆمارهکهم .................................................................................................ئاشق ١١ ............... -١٣کوردستان دوای ٧١ساڵ و چەند سەرنجێک لەو بارەوە ...................................ئامادەکردنی :عەلی لەیالخی ١٥ ...... -١٤وشیاریی نەتەوەیی و یەکڕیزیمان زامنی سەرکەوتنمانە ...............................................عەبو راد ٧١ ............... -١٥یادی کۆمارە تاقانەکە -سەد بەهار قوربانی زستانی وابێت ......................................کوردستانی نوێ ٧٢ ........... ٢ -١١ی ڕیبەندان سەرەتای تەمەنێکی کەم و وەرچەرخانێکی گرینگ لە مێژووی نەتەوەکەمان دا .......محەممەدی فەقێ عەلی ٧٥ .... -١٧بەرز و پیرۆز بێ یاد و بیرەوەری کۆماری کوردستان ..................................................نەعمەت مەال ٧٨ .......... -١٨کۆماری کوردستان ،مانیفێستێکی نەتەوەیی ..............................................................قادر وریا ٨١ ........... -١٩لە حەفتاساڵەی یادی کۆماردا بەرەو کۆمارێکی دیکە ..................................................مەجید حەقی ٨٢ .......... -٢١ژێکاف ،دێموکڕات و کۆمار .............................................................................ئاسۆ خەبات ٨٥ ........... -٢١کۆماری کوردستان و رێبازەکەی ،لە کۆیوە بو کۆێ؟ ..................................................هیوا گوڵ محەمەدی ٨٩ ...... -٢٢كۆمارێك كە لە نێو شەختە و كڕێوەوە سەری هەڵدا ....................................................جەماڵ فەتحی ٩٢ ....... -٢٣کۆماری کوردستان؛ دەستکەوتێکی مێژوویی یان ڕووداو؟ .................................................قەرەنی قادری ٩١ ...... -٢٤کۆماری کوردستان هێشتا ئامانجەکانی رێگای سەربەخۆیی کوردستانن ................................شەریف فەالح ٩٨ .........
2
)٧١( -٢٥ساڵ بەسەر دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا تێپەڕ دەبێت ( .........................................سبەی) ١١٤ ........... ٢-٢١ی ڕێبەندان ئەستێرەیەکی درەوشاوەیە بەئاسمانی کوردستانەوە ......................................حەمە جاف ١١٧ ........... -٢٧بەرەو دووەم کۆماری سەربەخۆی کوردستان .......................................................سەالح باباعەلی ١١٩ .........
بابەتەکانی ساڵی٦١٠٢ : -٢٨کۆماری کوردستان له هاوکێشه سیاسییه جیهانیهکاندا ...............................................ئازادکهریمی ١١١ ......... -٢٩با ههموو رۆژێ پهیامی ٢ی رێبهندانمان لهبیر بێ ....................................................ئاهۆ زێتا ١١٥ .......... -٣١کۆمهڵناسیی پێکهاتنی کۆماری کوردستان ...........................................................ئارەش لۆرستانی ١١٨ ....... -٣١کۆماری کوردستان مۆدێلێک بۆ ههموو سهردهمهکان ................................................سامان فەقێ نەبی ١٢١ ........ -٣٢هەڵوێستەیەک لەسەر ناوی کۆماری کوردستان .......................................................عومەر باڵەکی ١٢٣ ........ -٣٣چەند سەرنجێک لەسەر پێگەی ژن لە کۆماری کوردستان و هەڵوێستی سیاسەتمەداران ..............ئەحمەد ئەسکندەری ١٢٥ .... -٣٤کۆماری کوردستان و ڕۆڵی کرماشان ....................................................................نەعیم نەجەفی ١٢٩ ...... -٣٥کۆماری کوردستان و چهند پرسیارێک .................................................................ئامانج زیبایی ١٣١ .......
بابەتەکانی ساڵی٦١٠٢ : -٣١کاریگەریی دەروونی و زەینی کۆمار لەسەر کۆمەڵگاو تاکی کورد ........................................کهویار ١٣٥ ............. -٣٧چهند سهرنجێک له بارهی روخسارە مهدهنییهکانی کۆماری کوردستان ...................................قادر وریا ١٣٨ .......... -٣٨یادگاری شیرین ..................................................................................د .کامران ئەمین ئاوە ١٤٢ ..... -٣٩دادوهری له کۆماری کوردستان دا ......................................................................عومهر باڵهکی ١٤١ ....... -٤١دەقی وتارێکی " ئارچی ڕۆزوێڵت" کاربەدەستی باڵوێزخانەی ئەمریکا لە تاران ........................حدک میدیا ١٥١ ......... -٤١كۆماری كوردستان له مێژوودا ...................................................................ئهحمهد مهكاڵوهیی ١٥٥ .......... -٤٢دوای ١٨ساڵ ،ئێمە چمان کردوە؟ ..................................................................ئاگری باڵەکی١٥٨ .......... -٤٣پەیامی پێشەواو ئەزموونی کۆماری کوردستان ....................................................ئاریتما محەممەدی ١١١ ......... -٤٤کۆماری کوردستان لە خوێندنەوەی باو و دژە باودا .................................................حسین یەزدانپەنا ١١٥ ....... -٤٥کۆماری کوردستان چۆن دامهزرا و بۆچی رووخا؟ ...................................................ئا :چۆمان تهقێدین ١١٩ ..... -٤١تێڕوانینێكی نوێ لهجهمهوریهتی كوردستان .....................................................مهحمود مهال عیزهت ١٧٢ ....... -٤٧کۆماری کوردستان لە ئاوێنەی رووداوەکاندا ..............................................ئامادە کردنی:عومەر باڵەکی١٨٥ .......
3
بابەتەکانی ساڵی٦١٠٢ : -٤٨کۆماری کوردستان ،دهسکهوتیکی نهتهوهیی و ئهزموونیکی مێژوویی ..............................ئارهش لورستانی ١٨٩ .......... -٥١مهشخهڵی کۆماری کوردستان ناکوژێتهوه ...........................................................ناسر ئێرانپوور ١٩٥ .......... -٥١كۆماری كوردستان بهشێك له بیرهوهری یهكانی سهعید هومایون ١٩٩ .............................................................. -٥٢با باشتر رێز لە کۆماری کوردستان بگرین! ...........................................................ئاگری باڵەکی ٢١٣ ........ -٥٣لە یادی دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا بەردەوام بێت خەبات لە ................................عەتاقەرەداغی ٢١٥ .......... -٥٤کۆماری کوردستان و مشت وماڵێکی تر ................................................................هاشم رۆستەمی ٢١٧ ........ -٥٥رۆژی بهدهوڵهتبوونی کورد .........................................................................ئەیوب ئەیوبزادە ٢١١ ....... -٥١کۆماری کوردستان و خۆری زێرینی کوردستان .................................................عومهر کهریم بهرزنجی ٢١١ ....... -٥٧کۆماری کوردستان و مەزنایەتی پێشەوای کورد! .............................................ئاریتما موحەممەدیوێنه ٢١٩ ........
بابەتەکانی ساڵی٦١٠٦ : -٥٨وتاری بهریز خالید عهزیزی ،سکرتیری گشتیی حیزب له ١١ساڵهی دامهزرانی کۆماری کوردستاندا ٢٢٤ ......................... -٥٩پێشەوا و كۆماری كوردستان ........................................................................د .كەمال مەزهەر ٢٣١ ...... -١١هێزی پێشمهرگه له کۆماری کوردستان ...........................................................ئاگری ئیسماعیل نژاد ٢٣٤ ..... -١١یادکردنەوەی کۆماری کوردستان ،دەستپێشخەریەک بوو بۆ کۆنگرەی نەتەوەیی .....................ئاگری باڵەکی ٢٤١ ....... -١٢به بۆنهی رێورهسمهکهی ههولێر ............................................................سهالح ئهدیین مهجیدپوور ٢٤٤ ..... -١٣كۆماری دیموکراتیکی کوردستان ..........................................................................رەزا ئەمینی ٢٤١ ...... -١٤قازی محهممهد ،پێشهوای مرۆڤی کورد ..............................................................رێبوار مهعروفزاده ٢٤٨ ..... -١٥دەوڵەتێکی کوردی .......نووسینی :مارتین ڤان بڕاونێسن ......................و :له ئینگلیسییهوه :حهسهنی قازی ٢٥٣ ...... -١١یادێک له دووی ڕێبهندان ................................................................تاهیر حیکمهت (د .ئازاد)٢٥٥ .......
بابەتەکانی ساڵی٦١٠٠ : -١٧کۆماری کوردستان؛ ناسنامهی کوردهکان ..........................................................قهرهنی قادری ٢٥٩ .......... -١٨سهههبارهت بههه وتووێژهکههانی کۆمههاری کوردسههتان و حکوومهههتی نهتهههوهیی ئازهربایجههان لههه گهههڵ حکوومهههتی قهوامولسهههلتهنه ..... حهسهنی قازی ٢١١ ...................................................................................................................
4
-١٩کۆماری کوردستان ،وشیاری نهتهوهیی یان پیالنێکی دهرهکی ؟ ......................................هاشم زوورئاوهر ٢١٥ ....... -٧١میژووی کۆمهڵهی ژ -ک و کۆماری کوردستان و رۆڵی کهڵوڕهکان ....................................ئێقباڵ سهفهری ٢٨١ ........ -٧١کورتە یادێک لە دووی ڕێبەندان ...............................................................سیامەند شێخ ئاغایی ٢٨٣ ...... -٧٢کۆماری کوردستان ،لێگەرێک لە هەمبەر دیکتاتۆری و تۆتالیتریزم دا! ..............................مەجید حەقی ٢٨٧ ......... -٧٣سهرکردهکانی رۆژههاڵت :کۆمارێک به ناوی کۆماری مههاباد وجودی نییه ........................ن :ههاوار بازیهان ٢٨٩ .......
بابەتی ساڵەکانی٦١١٢ - ٦١٠١ : -٧٤کۆماری کوردستان و چهند ڕاستییهکی تاڵ .........................................................جهالل چوارتایی ٢٩٣ ....... -٧٥كۆماری كوردستان ه شۆڕشی ١٩٧٩ی گهالنی ئێران ...................................................،كهیهانی یووسفی ٢٩٨ ...... -٧١لە پێشوازی ٢ی رێبەندان ساڵرۆژی دامەزرانی كۆماری كوردستان دا ...............................مستەفا مەعرووفی ٣١١ ..... -٧٧كۆماری كوردستان مەشخەڵێكی هەمیشە بەگڕ بۆ شوناسخوازی .......................................عەواڵ بەهرامی ٣١٢ ........ -٧٨دووی رێبهندان سهرههڵدانی نهتهوهی کورده ...........................................................ههژیر.ب.ش ٣١٣ ....... -٧٩بزاڤی نهتهوهیی كورد لهروانگهی سیاسییهوه "پێشهوا قازی محهممهدو كۆماری كوردستان ..........بێهزاد خۆشحاڵی ٣١٩ ........ -٨١هۆکاره ناوخۆییهکانی دامهزران و رووخانی کۆماری کوردستان ..........................تاهیر حیکمهت ( د .ئازا د) ٣١٢ ...... -٨١ڕێهبههنهدان و ستراتێژی .............................................................................سهعید كوێستانی ٣٢٥ ...... -٨٢وتووێژ لهگهڵ كاك مهال حهسهن شێوهسهڵی ..............................................دیمانهی حهمید تهیموری ٣٢٧ ....... -٨٣جمهوری کوردستان یان حکومهتی خودموختار ؟ ..................................................حهسهن ئهیوب زاده ٣٣٥ ....... -٨٤کۆماری کوردستان و ئازهربایجان ،دوو ههڵوێست و ڕوانگهی جیاواز ................................حامید گهوههری ٣٤٢ ...... -٨٥حكوومهتی جهمهووری كوردستان ......................یادداشتهكانی خوالێخۆشبوو «موحهمهد سهعیدخانی هومایوون» ٣٤٨ ..... -٨١کۆماری کوردستان ....................................................................................حسن ئهیوبزاده ٣١٧ .....
بابەتی ساڵەکانی٦١١٢ - ٦١١٢ - ٦١١٢ : -٨٧کۆمهههاری کوردسهههتان لهههه ڕوانگههههی وهزیهههری فهرههنگهکهیههههوه .................................ئههها:سهههمایلی مسهههتهفازاده ،و :لهههه فارسییهوه :حهسهنی قازی ٣٧١ ........................................................................................................ -٨٨رۆژی دووی رێبهندانی ساڵی ،١٩٤٥له مێژووی کورددا ....................................نووسینی :ح .س .سوران ٣٧٧ ....... -٨٩وتهکانی بهڕێز دوکتور گولمراد مرادی له ١٢ههمین سهالیادی کۆمهاری کوردسهتان ٣٧٩ ............................................ -٩١له پهراوێزی بهپاشکۆبوونی پرسی کورد به کێشهی دێمۆکراسی له ئێران .............................شهمال کاوه ٣٨٥ .........
5
-٩١كۆماری كوردستان و ٢ی ڕێبهندان [ دیمانه لهگهڵ د .یاسن سهردهشتی] .............................ئهردهاڵن فهرهج ٣٩٥ ....... -٩٢له یادی ١١سالیادی کوماری مهاباد ...........................................................د.سهالحهدین خهدیو ٤١٧ ....... -٩٣ڕهوتی نهتهوهخوازیی کورد له ئیران .......................................................د .عهبدوڵاڵ ئهبریشهمی ٤١١ ...... -٩٤یادی کوماری دیموکراتی کوردوستان له مههاباد ..............................................ئاسایش عوسمان دانش ٤١٧ ....... -٩٥گۆتوبێژ له گهل نهمر «محهمهد شاپهسهندی» یادگارهکی دیکهی کۆماری کوردستان ...............ئا :كاكشار ئۆرهمار ٤٢٤ ..... -٩١نهخشی بارزانی له کۆماری کوردستاندا .................................................................س .چ .هێرش ٤٤٣ ..... -٩٧کۆماری کوردستان یان کۆماری مههاباد؟! .....................................................د .عهبدوڵاڵ ئهبریشهمی ٤٥١ ..... -٩٨کۆماری کوردستان یا کۆماری مههاباد؟ ................................................................خهلیل غهزهڵی ٤٥٢ ...... -٩٩کۆماری کوردستان کۆماری ئازادی و دیموکراسی .....................................................هیوا گوڵ محهمهدی ٤٥٤ ..... -١١١کۆماری کوردستان له شێعری شاعران دا .....................................................................گیارەنگ ٤٥١ ......
6
هەفتا ساڵ پێش ئێستا ئامادەکردنی :رەحمان نەقشی
حەفتهها سههاڵ لەمەو پههێش لە رۆژی ٢ی ڕێبەنههدانی ٢١٤٥ی کههوردی بەرامههبەر بە ٢٢ی جههانێویری ١٩٤٥ی زایینههی لە شههاری مەهابههاد یەکەم کۆمهههاری کهههورد ،واتە کۆمهههاری کوردسهههتان بە ههههۆی حیزبهههی دێمهههوکڕاتی کوردستان ڕاگەیاندرا .دیارە لەسەر کۆماری کوردستان لێکهۆڵینەوە و هەڵسهەنگاند و وتاری زۆر نووسراون .هەر بۆیە پێویست بە دووپات کردنەوە ناکهات .مهن لێهرە دا دەگەریههمەوە بههۆ دووی ڕێبەنههدانی سههاڵی ١٩٤٥لە چههوارچرای شههاری مەهابههاد و سهههەرنچ دەدیهههنەوە بەشهههیک لە بەرێهههوەبردنی رێورەسهههمی دامەزرانهههی ئەم کۆمهههارە، تابزانین ئەم رۆژە مەزنە چۆن بەرێوە چووە. سەر لە بەیانی رۆژی دووی ڕێبەندانی ساڵی ٢١٤٥ی کوردی مەهاباد هەوایەکی خۆش و لەباری هەبوو ،خەڵکێکهی زۆر لە بەردەمهی ئەو دوو شەقامە گەورەی شار کۆبوونەوە کە تێکەڵی چوارچرا دەبن هێزە نیزامیەکهانی کۆمهار ( کە دواتهر بە هێهزی پێشهمەرگە نهاودیر کران) ناوەندی چوارچرای دەپاراسهت ،ئەنهدامانی کهۆمیتەی ناوەنهدی حیزبهی دێمهوکڕاتی کوردسهتان لەبەر مەحهکەمە چهاوەروانی ههاتنی جەنابی پێشەوا قازی محەممەدیان دەکرد. جەنههابی پێشههەوا لەگەڵ حههاجی باباشههێخ و چەنههد گەورە پیههاوی دیههکە بە کۆاڵنە لیژەکەی مەحکەمە دا شۆر بۆوە و کاتێک گەیشهتە بەردەم پێشهوازیکەران لەگەڵ ژنراڵ بارزانی و سەرۆک عەشیرەتەکانی ریزی پێشهەوە دەسهتی دایەوە و پاشان بەرەو چوارچرا وەڕی کەوت. بە نێزیک بوونەوەی پێشەوا قازی .دەنگهی مارشهی موزیهک و سهرودی میللهی کوردسهتان و چەپهلە ریهزان و ههۆرا و هەسهت و شهەوق و زەوقی بێ وێنە ئاسمانی شاری داگرت. بەر لەوەی پێشەوا قازی بچێتە سەر سەکۆی وتهاران دان کە لە ناوەنهدی چهوارچرا دامەزرا بهوو .بە ئەنهدامانی کهۆمیتەی ناوەنهدی حیزب ڕاگەیاندرا بچن قورئان و نەخشەی و ئااڵی کوردستان بێنن. پاشان سەرۆکی شارەوانی مەهاباد " غەنی خوسرەوی" بە پێی پڕۆگرامی دیاری کراو ،مێتینگی ڕاگەیاندیی کۆماری کوردستانی
7
کردەوە و پیرۆزبایی لە پێشەوا قازی و نەتەوەی کورد کرد پێشەوا قازی محەممەد رێورەسمی سوێند خواردنی بە جێ هێنا و فەرمووی:
ئەمن بە خودا بە کەالمی عەزیمی خودا ،بە نیشتمان ،بە شەرافەتی میللی کورد. بە ئااڵی موقەدەسی کوردستان سوێند دەخۆم کە تا ئاخرین هەناسەی ژیانم و رژانی دوایین تنۆکی خوێنم بە گیان و ماڵ لە ڕێی ڕاگرتنی سەربەخۆیی و بەرز کردنەوەی ئااڵی کوردستان دا تێ دەکۆشم و نیسبەت بە رەئیسیی جەمهووری کوردستان و یەکیەتی کورد و ئازەبایجان موتیح و وەفادار بم. لەم کهههاتە دا کە چەپڵەلێهههدانی کهههۆمەاڵنی بەشهههداری رێورەسهههمەکە شهههاری وەلەرزە خسهههتبوو .دروشهههمی بهههژی کوردسهههتان ،بهههژی حیزبهههههی دێمهههههوکرات ،بهههههژی پێشهههههەوای کهههههورد قهههههازی دەگەیشهههههتە ئاسمان. چههههۆارچرا و شههههەقامەکانی شههههار بە چههههراو ئههههااڵی کوردسههههتان رازینهههههدرابوونەوە ،خەڵهههههک بەرادەیەک شهههههاد و بە کەیهههههف بهههههوون، کە مەهابهههاد لە هەمهههوو ژیهههانی دا قەت رۆژێکهههی واخهههۆش و پهههڕ لە شادی و شادمانی بەخۆوە نەبێنی بوو. هیهههههوای خەڵهههههک پشهههههکوتبوو ،کەس بیهههههری لە دوا رۆژ نەدەکهههههردەوە ،پێشهههههەوا وشهههههەیەکی رێهههههک و بە نهههههاوەرۆک بهههههوو ،کە خەڵکەکە لەو رۆژە دا خەاڵتی قازیان کرد و بە دوای ئەو رۆژە دا بوو بە پێشگۆ پاشگوی ناوی قازی محەممەد. پێشهههەوا قهههازی ،لەسهههەر سهههەکۆی دروسهههت کهههراو بە چێهههو لە چهههۆارچرا دا کە هەم کۆمهههاری کوردسهههتانی لهههێ ڕاگەیانهههد و هەم لە رێگای ئاواتی نەتەوەکەی دا سەری لێ دانایەوە وتاری مێژووی کۆمیتەی ناوەندی حیزبی دێموکڕاتی کوردستانی
8
خوێندەوە. دەنگههههی پێشههههەوا کە وتههههارەوانیکی بە ناوبانههههگ بههههوو ،ئێسههههتاش لە گههههویێ ئەو کەسههههانە دا دەزرینگههههی تەوە کە ئەو رۆژە لە جێژنی ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان دا بەشدارییان کرد بوو. بەڵهههههێ رۆژی ٢ی ڕێبەنهههههدان خۆشهههههتر و روونهههههاکترین رۆژانهههههی مێهههههژووی شهههههەش هەزار سهههههاڵەی نەتەوەی کهههههورد بهههههوو ،شهههههاری مەهابهههاد گەڵێهههک زینهههدو و دڵهههگەرم بهههوو ،خەڵهههک بە کەیهههف و شهههاد بهههوون تەنهههانەت ئاسهههمانی واڵتهههیش رووگەش بهههوو و لە گەڵ خەڵک شادی دەکرد. مەل و باڵنههههدەکانی سههههەردار و تلیههههی بەرقههههی شههههاریش چههههریکەی بەختەوریههههان لێههههدەهات و دەتگههههوت ئەوانههههیش بەو روداوە خۆشهههە دەزانهههن و جێژنەیهههانە ،روخسهههاری الوان گەش و هەوای شهههار دڵهههرفین و عەتهههراوی بهههوو .دەتگهههوت شهههەماڵ بهههۆن و بەرامهههی قەنهههدیل و سهههامرەندی بە دیهههاری بهههۆ شهههار هێنهههاوە ،مەهابهههاد رۆژانهههی وا خهههۆش و لەبهههاری بە خهههۆوە نەدیبهههوو ،چهههونکە داڵن هەمهههوو پههههێکەوە و لە یەک سههههەرچاوە ئەویههههش لە عەشههههق و ئەوینههههی نیشههههتمان .عەشههههقی ئههههازادی و سههههەربەخۆیی ،عەشههههقی پێشههههەوای خۆشەویست و حیزبی دێموکراتی کوردستان سەرچاوەی دەکرت. سەرچاوە :کتێبی حکوومەتی کوردستان نووسینی :نەوشیروان مستەفا ئەمین
9
کۆبوونهوهی مههاباد و دامهزراندنی کۆماری کوردستان رۆژنامهی [ کوردسهتان ] لهه ژێهر سههردیری [ جیژنهی سههربهخۆیی و ئیسهتیقاللی کوردسهتان ،یها درهوشهینی ئهسهتێرهی خۆشههبهختی کهههوردان ،بهههژی سههههرۆک و کهههورد و کوردسهههتان ] رێپۆرتهههاجێکی درێهههژی دهربهههارهی ئاههنگهکانی ڕێبهندان به قهڵهمی سهرنووسهر رۆژنامهکهه [ سهید محمهدی حمیهدی ] ،بهههاڵو کردوتههههوه .لهبههههر نرخهههی مێژوویهههی ئههههم ریپۆرتاجهههه ،لێهههره دا بهشهههه گرنگهکانی ئهنووسینهوه)1( . " رۆژی 82ی بهفرانبار ( دیماه)ی 1281ی شهمسی ههیئهتانی مهودیری هههموو لکهکانی حیزبی دێمهوکراتی کوردسهتان و نوێنههرانی قههبایل و عهشهایر و تههواوی طهبهههقات لههه مالیههک و غهههیره مالیههک ههریهههک لههه چهنههد فرسهههنگ رێگههاوه بههۆ کههانونی ئیحساسههاتی میللههی و قیبلهههی ئههارهزو و رووناکیههدهری ئهههفکاری ههههمووانی خۆیان :شاری پڕ له ئیفتیخاری میللی مههاباد ،وهکهوو بلبهل بهۆ الی گهوڵ و وهکهو پهپۆله بۆ دهوری چرا هاتن و کۆبوونهوه. لهم ویشکه سهرمای چلهی زستان به نێو بهفر و رنوی زۆردا چهن ههزار برایانی ئێمه بی ئیختیار تههنیا بهه حهوکمی ویجهدان وهکهو عاشق بۆ الی مهعشوق یا چاتر بڵێم وهکو ئاسن بۆ الی ئاسن رفین [ آهن ربا ] به توندی لینگیان دوا هاتن ههستی سههرماو مهینههت و ماندویهتی رێگایان نهکرد .ههموو به روخۆشی و پێکهنین دهگهڵ چهپله ریزانی بیوچان له کاتێهک دا کهه وهکهوو رهعهد دهنگهی ههورا کێشانیان بۆ ئاسمان دهچوو ...بون. بۆ چێ؟ چونکو .عهشق :عهشقی نیشتمان ،عهشقی ئازادی و سهربهخۆیی ،عهشقی پێشهوای خۆشهویست و رههبهری بزورگههواریان ،ئههوانی وهڕی خستبوو .چوونکو فریشهتهی بههخت و ئیقبهاڵ و پههری سههعادهت و خۆشهبهختی لهه السههروی فهضهای گیهان فینککههرهوهی مهههاباد ئهوانی به دهنگی دڵ الوینهوه و گیان پهروهرهی خۆی بۆ بهشدار بوون له دێتنی ئهستێرهی خۆشهبهختی و پێهت ( فهی
) وهرگهرتن لهه
مهواهیمی ههره گهورهی سهرهوه بانگ کرد بوو. داڵن ههموو پێکهوه وه یهک سهرچاوهوه ڕوو له میهر و وهفا بوون ،گیانیان ههموو دهگهڵ یهک جووت و له یهک مهنشهئهوه شین و
10
سهوز ببوون :حیزبی دێموکراتی کوردستان ئهو داڵنهی پێکهوه ڕاگرت بوو و ههستی میللییهت ئهو ئهرواحهی به یهکهوه بهست بوو. ئهمانه ههمووی له کێ ڕا بون؟ ههمو له هێزی دهس بهیضا و ئیعجازی وێنه مهسیحایی بهێ وێنههی کهورد تاقهه کهوڕی باشهههامهتی کوردسهتان مامۆسهتا و رههبههری مهزنی حیزبی دێموکراتی کوردستان جهنابی قاضی محمد ،کهه دهگههڵ جیهدو جهههدی خهلههل ناپههزیرو بهاوهری راسهتخ و شههجاعهت و مهتانهتی بیژمار رێگای رههنومایی قهومی خۆی وهپێش گرت و تهواوی خهطهراتی زۆر سامناک و بهرههلستی زلی ملوزمان و دوژمنانی به نهبوو داناو به بێ شک و تهردید و خههیاالت هههوهل بهه البردنهی هههموو بهرههلسهتهکان خههریک بهوو پاشهان بهه فهراهههم کردنهی زهمینه و ئیجاد و ئیستیعدادی کۆمهڵ له رێی دانانی فیرقهی دێموکرات ئیقدامی فهرموو. ئهی کوردستان مهزن ! ئهی دایکی نیشتمانی 9ملیون کورانی رهشیدی کهورد .سههرت لهه دوشههکی بیمهاری و دیلهی ههڵێنهه و نیقهابی سپی بهفر له روی خۆت ههڵگره بۆ کفن بۆ کورهکانتی واگوزارکه ئهوهتا ئهرشهدی کورانی تۆ ئیعجاری کرد و ئاخر رایهلهه و پهۆی فیهل و تهلهکهی نابهکارانی لهبهر یهک دهرینا و ژیان و خۆشهبهختی به یهکجاری تۆ و کورانتی سازی قایم کرد. ئهههی نیشههتمانی مههاد و ئهشههکانییان ،ئهههی النکهههی صههالحالدین و بورالههدین ،دهیسهههم ،مزگینیههت لههی بههێ ئههاخر میکرووبههی ئهههنواعی نهخۆشییان لهم خاکه ماڵدراوه و کورانی تۆ وهک دانهی بهرموری گهوههر و هۆندراوهتهوه و له حضهووری پێشههوای بزوگههواری خۆیهان دا بهه سههان دهرون و بههه دهنگههی فینکاییههدوری " :بهژی کههورد و کوردسههتان " دڵههی گههالوی دوژمنها وهلهههرزین دێههنن ،ئهههی جێگههای بههاوک و باپیرمهان شههاد و خهۆرهم بههه کههه زسهتانت بههه تههازه بهههارو بهههفر و رنههووت بهه گوڵسههتان گههوردراوه .ئههوتا رۆژی دووههههمی ڕێبهنههدان ( بههمهن ماه) 1281ساتی 2ی بهیانی خۆشتر و رووناکتر رۆژانی مێژووی شهش ههزار ساڵهی تۆ گهیشتووه لهسێرێی قاضی ،هێزی بهه هێزی دێموکرات به سازو بهرگ و ئهسلهحهوه له الیهکهوه قوتابیهکانی کچان و کوڕانی ههمهوو قوتابخانههکان و لهه الیههکی دی بیسهت ههزار نهفهر له تهواوی طهبهقاتی نهتهوهی کورد ههر یهک له جێی خۆی به تهرتیب ڕێزیان بهستووه و ئهااڵی سهێ رهنگهی کوردسهتان لههه ههههموو الیهههکی میتینگهکهههوه و لههه راسههت و چهههپی جێگههای تایبهههتی پێشهههوای گهههوره کههه لههه قهههلبی میتینههگ دا قهههراری گرتههووه دهالرێتهوه. خوضار ههموو چاویان بڕێوهتهه رێ پێشههوا ،ئاسهمانی مهههاباد رووی خهۆی صهاف و روونهاک کهردوه رۆژ پههرهدی هههوری لهه رووی ههاڵیساوی خۆی ههڵگرتووه و ههموو ههموو چاونوری مهوکیبی موبهارهکی پێشههوان ،بههڵێ چهاوهنورن و دهبهێ چهارهنوریش بهن چونکهوو عهشق ،عهالقه ،خۆشویستن ،ئیحساسات ،میللیهت ،هومێدی سهربهستی له رهک و شارهگی وان دا دهگهرێ و نۆختهی یههکیتی ئیتصهالی ههمووان وجوودی مهسعوودی رههبهری گهورهیه. لهم کاته دا بزۆکی پێشهوای خۆشهویست له نێو سهالمی نیظامی و چوپلهرێزان و ههراو و ئیحساسات و شهوق و شهعهفی
11
فهوقولعادهی کۆمهڵ دا وهدهرکهوت و پێشهوای بهرز له کاتێک دا که ئهندامانی کۆمیتهی مهرکهزی له پشت سهری دههاتن و ئااڵی سهێ رهنگی کوردستان له راست و چهپی تریبوون له ئیهتیزاز دا بۆ ئهستوی بهرزی بۆ ئاسمان ههڵێنا بۆ نزولی ئیجاللی فهرموو .موطابیقی بهرنامهیهک کهله پێش داکرا بوو به تهواوی خوضار رۆژباشی فهرموو پاشان تهشریفی له تربیون هاته خواری و به پێش تهواوی گوردان و گورهان و دهستهی سهربازان و پێشمهرگهکانی کوردستان دا هات و ههموو تهماشا کردن و به ههمووان رۆژباشی فهرموو ،لهم کاته دا به دهستوری معاونی فهرماندهری ههموو هێز له الیهن سهربازان و پێشمهرگهکان و تۆپخانهی کوردستان ده دهقیقه بێوچان بهه ئیفتیخاری سهربهستی کوردستان و ناساندنی رهئیس جمهووری کوردستان شیلێنگ کرا. پاشههان لههه کاتێههک دا کههه دهنگههی هههورا دهچههوو بههۆ ئاسههمان و لههه قهههلبی میتینههگ دا موزیههک و سههرودی میللههی کوردسههتان لههێ دهدرا و دهخوێندرایهوه برای خۆشهویست غنی خسروی شههرداری مههاباد به پیی دهستور هاته پێشهوه و به تهرتیب میتینگهی ئیفتیتهاح کهرد و وتی : " ئهمن غنی خسروی شههرداری مههاباد ئههو موفهقیهتهه گهورهیههی کهه میللههتی کهورد لهه پهاش هههزاران قوربهانی دان ئههوڕۆ لهه نتیجهههی فهعالییهههت و کههارزانی و میللهتپهههروهری فهههوقولعادهی پێشهههوای موعهظهههمی کوردسههتان جهههنابی قاضههی محمههد نصههیبی بههووه پیرۆزی و موبارهکبادی به مهقامی گهورهی پێشهوای مهزن و میللهتی رهشهیدی کهورد عههرض دهکههم وه متینهگ و جهلهسههی ئههوڕؤ بهه نێوی شاری مههاباد ئیفتیتاح دهکهم و به دڵێکی خاوهن و پاکهوه دهڵێم بژی پێشهوای موعهظهمی کوردستان". -1ڕۆژنامهی کوردستان ،ژمارهی ،11دووشهمۆ 11ی ڕێبهندان و ژمارهی 1281 / 11 / 82 ،11 سهرچاوه :کتێبی حکوومهتی کوردستان :نووسینی نهوشیروان مستهفا ئهمین
تایپ کردنەوە :رەحمان نەقشی
12
نوتقی جهنابی پێشهوا و ڕهئیس جمهووری بهرزی کوردستان [ به بۆنهی دووی ڕێبهندان ] کوردستان مهوقهعییهتی جوغرافیاییههکی مهخسووسهی ههیهه کهه بهێ پسهانهوه و بهێ ئههوهی نهتههوه و میللههتێکی کهه لهه نێویانهدا فاسههیل و لێکیههان بپچڕێتهههوه ،کههورد بههه سهههریهکهوه و پێکهههوه سههکوونهتیان تێیههدا ههیههه و دارای مالیکییهتی میللین دهوێدا .بهسههرهات و سههوابیقی تاریخییهان یهکهه و عوموومههن تێیهدا شههریکن. خاوهنی ئاداب و عادات و ڕسوومی میللییههکی وان کهه ههیچ جهۆره سههدهمه و حهوادسهێک نههیتوانیوه سستییهک لە بناغهی میللییهتی ئهواندا پهیدا بکا. کورد له قهدیم ڕا ههزاران پادشا و حوکمدار و تهشکیالتیان بووه .ههر لهم کوردستانی ئهازادی ئێسههتا دا بنهماڵهههی ئومهههرای مههوکری کههه سهرسلسههلهی ئهههوان ئهههمیر سهههیفودین بههووه تهها (1181ی کۆچی) بئلئیستیقالل ئههمیر سههیفودین ،سهارم بههگ ،شهێخ حهیدهر،ئههمیر بههگ ،ئههمیر پاشها ،تها دهگاته قوباد خان به دهستهاڵت و قودرهتهوه حکوومهتیان کردووه. میللهتی ڕهشید و به غیرهتی کورد له ههموو دهور و زهمانێکدا ههر کههس خههیاڵی ئیسهتیالی نیشهتمانی ئههوانی بهووبێ بههرهنگهاری بوون و بهربهرهکانییان کردووه و له هیچ فیداکارییهک دهستیان دانهنهواندووه .لهه پهاش لهه دهسهتچوونی سههلتهنهت و حوکمداریشهیان بۆ وهگیرخستنهوهی ئیستیقالل و ئازادی قوربانیان داوه و له بهر ئهوهی که ههمیشه له موبارهزه و مله دا بوون ههیچ جهۆره ئهزییههت و ئازارێک نهماوه نهی چێژن و نهی بینن. له گهڵ ئهوهش ههموو کوێرهوهری و کوشتن و بڕینێکیان تهحهمول کردووه و قهت لهه ئامهانج و ئهارهزووی خۆیهان شهل نهبوونههوه و له ڕێی وهدهست خستنهوهی ئازادیدا ووچانیهان نههداوه ،بهه دڵێکهی ئهوهنهده بهههێز و عههزمێکی هێنهده سهابیتهوه تێکۆشهاون تها ئێسهتا هێزێکی وا پهیدا نههبووه بتهوانێ تێکهڕا خهفههیان بکها ،میهره کوێرهیهان کوشهتووه بابهان سههریان ههڵهداوه ،بابانیهان بێهدهنگ کهردووه ئهردهاڵن بڵیند بوون ،ئهوانیان له عهرزی داوه بتلیسی بهرز بوونهوه و ههزاری دیکهی وهک ئهوان. تا لهودواییانهه دا لهه پهاش شههڕی بهینولمیلههلی پێشهووهوه کهه دیکتهاتۆری ئێهران و تورکیها هاتنهه سههر کهار و زمهان و عهادات و مهزههب و خسووسییاتی میللی کوردیان به جارێک الواز و کز و کهنهفت کرد ،له هیچ وهحشییهت و دڕندهییهک ڕانهوێستان ،خوێندن و نووسینی زمانی کوردی مهمنووع و پۆشینی لیباسمان قهدهغه بوو.
13
نهیان دههێشت له هیچ جۆره مهزایا و حقوقێکی بهشهرییهت بهشمان ببێ ،ڕێگای فێر بوونی عهیلم و سههنعهتیان لهێ بڕیبووینههوه. ههر رۆژه به بههانهیهک و ههر دهمهی به تهشقهڵهیهک دهسته دهسته و پۆل پۆل کوردی ههژارو بهدبهختیان حههبس و تهبعیهد دهکهرد و دهیان کوشتن و له بهینیان دهبردن ،حاسڵ و دهسڕهنجی ئهو میللهته بێچارهیان دهبرد بۆخۆیان و ئهوانیشیان برسی و تینهوو ڕووت و قووت دههێشتهوه. تا له شههریوهری 1281دا فریشتهی ئازادی دهزگای دیکتاتۆری و فاشیستی ڕهزاخانی تێک شکاند،کورد سهری لههو هههموو فشهار و ئهزییهته کهمێ فارغ بوو،فهوری ئیحساسی کرد چۆن دهبێ له فورسهت ئیستیفاده بکات و ڕێگای سهالح و وهدهست خستنی ئازادیی ئههو میللهته چییه و چ بکا؟ پیاوانێکی به بیر و هۆش و بهشهرهف که زۆر له مێژ بوو خوێناوی دڵهی خۆیهان دهخهواردهوه و بهۆ زهلیلهی ئههو میللهته دووکهڵ له دهروونیان دههاتهه دهرێ زۆر زوو تهشخیسهیان دا کهه وهختهی کهاره و لههو فورسههته دهبهێ بهههره وهرگیهرێ و ئههوه تهواو ئهو ڕۆژهیه که پشتاوپشتمان چاوهڕوانی بوون .یهکجار و خێرا ،بێوچان و ڕاوێستان ،دهستیان به کهار کهرد ،حیزبهی دێمهۆکڕاتی کوردستانیان تهشکیل دا و به دهستوبرد خهریکی کاروباری میللی بوون و بههچاوێکی وورد و بهدیققههت ئیحتیهاج و پێداویسهتی کوردیهان تهشخیس و بهدی کرد. لههه پههێش ههههموو شههتێکدا ئیختیالفههات و دووبهههرهکانی عهشههاییری کههه بههه دهسیسههه و حیلهههبازی ئیسههتیعمارچی و دیکتههاتۆران بههۆ ئیستیسههمار و خههواردن و کڕووسههاندنهوهی ئهههو میلهتههه ،بههه قهههولی خۆیههان( تفرقههه بیانههداز و حکومههت کههن )دهبهههینی خسههتبوون و تهها ئهندازهیهک ئهو ئاوره بڵێسهی ساندبوو برای دایکوبابی له یهک ترازاندبوو به کولی له گۆڕێ هههڵگیرا و نێهوی عهشهیرهت و تههوایف و ههرچی ئهسبابی ئهو نیفاق و پڕش و باڵویه بوو فڕێ درا و عوموومهن لهه ژێهر نهاوی حیزبهی دێمهۆکڕاتی کوردسهتان دا کۆبوونههوه و یهک دڵ و یهک زمان تێکڕا بهرهو ئامانجی ئازادی کهوتنه ڕێ. زمانی زگ ماکمان که لهگهڵ شیری دایک تێکهڵی خوێن و گۆشتی ئێمه بووه له زهمانی دیکتاتۆری دا سهخت قهدهغهکرابوو ،زمهانی فارسی به زۆر تهحمیلی ئێمه و منداڵهکانمان دهکرا و ئهو کاره پتر سهبهبی پاشکهوتنی کورد بوو ،له مهداریسهدا ڕهسهمییهتمان پێهدا و خوێندن و تهحسیلمان به سهبک و تههرتیبی دنیها خسهته سههرباری کهوردی – چهنهد مهدرهسههی کچهان و کوڕانمهان کردهوه،مهدرهسههی شهوانهمان داییر کرد و کتێب به زمانی کوردی تهرجومه کران.چهند سهد کوڕ و کچ و پیاوی گهوره له مهداریسهی شههوانه و ڕۆژانهه بهه زمانی کوردی دهخوێنن له جیاتی ئهوهی شهش حههوت سهاڵ خههریکی خوێنهدن و فێربهوونی فارسهی بهن لهه مانگێهک و دوو مانگهدا دهبنهه خوێندهوار و ههموو شتێک دهخوێننهوه و دهنووسن .بۆ ناساندنی لیاقهتی میلی و وهدهرخستنی حهیاتی ئهدهبی و فهرههنگی کهورد و بهۆ ڕاگهیاندنی هاواری خۆمان به گوێی دنیای بهشهرییهت و عهداڵهت موحتاجی وهسیلهی چاپ و باڵو کردنهوه بووین.چاپخانهی زۆر چهاک تهئسیس کرا و دامهزرا ،له شاری خۆماندا ،به زمانی خۆمان به چاپخانهی خۆمان گۆوار و ڕۆژنامه دهردهچێ و بیر و فکر و داخوازی ئێمه له دنیا دا باڵو دهکاتهوه. حاسڵ و بهروبووی ئێمه که میقدارێکی زۆر و زهوهند و به قیمهت بوو به فیڕۆیی له دهستیان دهر دههێناین و دهستی ئیستیعمار
14
سهدێکی له پێش ئێمه و بازاری دنیا دروست کرد بوو ،ڕێگای حهلمان دییهوه و تهجارهت و ئیقتیسادییاتی کوردستان زۆر باش تهئمین کرا. لههه زهمههانی دیکتاتۆریههدا کههه ههههموو عهههوارزێکیان لههێ دهسههاندین کهههم و زۆر وهسههیلهی لهههش سههاغی و موعالهجههه ،نههه حهههکیم ،نههه دەرمان ،نه مهریزخانهیان بۆ ساز نهکردین،ئێمه بۆخۆمان مهریزخانههی زۆر بهاش بههو زووانهه داییهر دهکههین و لههش سهاغی وواڵتمهان تهئمین دهبێ .هێزێکی میللی مان تهشکیل داوه که به شهجاعهتێکی تهواو حازره دیفاع له نیشتمان بکا. دیههاره موهفهقییهههتی ئێمههه سهراسهههر لههه عهههینی مهههڕامی دێمۆکڕاسههی و لههه نهتیجهههی فهعالییهههتی حیزبههی دێمههۆکڕاتی کوردسههتان و پشتیوانی عالهمی دێمۆکڕاته .له بهر ئهوه به دڵ و بهناو دهڵێین :بژی موئهسیسینی دێمۆکڕات. میللهتی کورد ههزاران سهد و بهرههڵستی سهخت و سهههندهی لهه ڕێهدا بهوو .دهسهته و دایههرهی دیکتهاتۆری بهێ ووچهان کارشهکێنی ئێمهیان دهکرد و له هیچ نامهردییهک ڕانهدهوهستان.ئیجتیالفاتی عهشاییر بهۆ داخڵهیش ئیشهکاڵێکی گههوره بهوو بهۆ ئێمهه.ئههمما ئهوانهه ههێچ کامێکیهان نههیان تههوانی پهێش بهه ئێمهه بگههرن ،بهه دڵێکهی بههههێز پایههداریمان کهرد و ئیدامههمان بههه فهعالییههتی خۆمهان دا تهها ئیستیقالل و ئازادی نهتهوهی کوردمان به دهست هێنا. دیاره بهقایایهکی ئهو خهتهراتهش که ماوه چ له داخڵدا و چ له خارجهدا میلههتی کهورد موبهارهزهی خهۆی لهه گههڵیان ئیدامهه پهێ دهدا و به پشتیوانی خودا موزهفهر و مهنسوور دهبێ. ئهو ڕۆ له نمایهندهکانی تهواوی نهواحی و نوقاتی کوردستان بێ ڕعایهتی تهبهقات ئهعهم له ئاغها و ڕهعێهت و گههوره و چهووک کۆ بوونهوه و یهک دڵ و یهک زمان هاواری دێمۆکڕاسی دهکهن و به ڕێی دێمۆكڕات دا دهڕۆن ،قودرهت و قوهتی دێمۆکڕات نیشان دهدا. ******* پاش تههواو بهوومی نهوتقی جههنابی پێشههوا لهه تریبهوون ههات بێتهه خهوارێ عهبهدول کهرباسهی (عهبهدول ئههو کهسههیه کهه ڕۆژی ههڵکردنی ئااڵ گایهکی به سهد تمهن کڕی و له بهرامبهری ئااڵ دا کردی به قوربانی) که به ئهسلهحهوه له پشت تریبوون ڕاوهسهتابوو شانی دانواند که جهنابی پێشهوا پێ له سهر شانی دانێ و بێته خوارێ بهاڵ له بهر خووی تهوازوع که له ڕهوشهتی مومتهازی پێشههوای بهرزه قوبووڵی نهفهرموو و بۆخۆی هاته خوارێ .لهم کاتهه دا تههواوی عهشهاییر و خههڵکی شهاری هوروژمیهان هێنها و هههموو دهسهتیان ماچ کرد و بهیعهتیان دهگهڵ کرد ،به جۆرێ خهڵک دهورهیان گرتبوو که ماوهی ساتێک نهدهبیندرا که جهنابی پێشهوا له کوێیه و له ماوهی سێ ڕۆژ مهراسیمی بهیعهت بێ ووچان دهوامی بوو. سههرچاوه :جێژنهی سههربهخۆیی و ئیسهتیقاللی کوردسهتان یها درهوشهینی ئهسهتێرهی خۆشهبهختی کهوردان کۆکههرهوه :سههیید محهمهههدی حهمیدی ڕۆژنامهههی کوردسههتان ،ژمههارهی ،11دووشهههمۆ 11ی ڕێبهنههدان و ژمههارهی ،11چوارشهههمۆ 12ی ڕێبهنههدانی 1281ی ههههتاوی 1 /و 6ی فێورییهی 1916ی زایینی. سهرچاوه :ویبالگی ڕوانگه /ڕێکهوتی 88 :ی ژانویهی 81111 تایپ کردنەوە :رەحمان نەقشی
15
جێگای کۆماری کوردستان له مێژوو دا نووسینی :شههید دوکتور قاسملوو
له گهڵ ئهوهی که ماوهی ژیانی کۆماری کوردستان 11مانگ بوو و زوو تێک چوو ،دیسان جێگایهکی تایبهتی لهه مێهژووی نهتههوهی کورد دا ههیه .کۆماری کوردستان له ئاسمانی تاریک و لێڵی سهردهمی درءژی ژێدهسهتی گههلی کهورد دا وهک ئهسههتێرهیهکی پرشههنگدار دهدرهوشههێ .ڕسههته ئهههو ئهسههتێرهیه زۆر زوو ئههاوا بههوو ،بهههاڵم ئێسههتاش ههروا رووناکهرهوهی ڕێگای خهباتی دژواری گهلی کورده .گهلی کورد لهه ڕۆژگهاری نهوێی مێهژووی خهۆی دا تا پێکهاتنی کۆماری کوردستان نهی توانی بوو چاره نووسی خهۆی بهه دهسهتهوه بگهرێ و حوکمهداری نیشتمانی خۆی بێ .بۆ یهکهم جار له مێژووی نوێی نهتهوهکهمان دا بهه دامههزارنی کۆمهاری کوردسهتان گهلی کورد بهه ئهاواتی خهۆی گهیشهت و ههسهتی بههوه کهرد کهه چارهنووسهی خهۆی بهه دهسهتهوهیه و لهه نیشتمانی خۆی دا بیگانه نهێ یهه و حهاکمێکی دیکههش بێجگهه لهه خهۆی لههو نیشهتمانه دا نهابێنێ .بهۆ یهکهم جار بوو که گهلی کورد کۆماری خۆی ههبوو ،پێشهوا و لهشکری خۆی ههبوو ،دهزگای ههڵسووراندنی کهار و بهاری واڵتهکههی لهه خۆی بوو ،پاش سهدان ساڵ خهبات ههستی له خۆدڵنیا بوون له گهلی کورد دا پهیدا ببوو و چێرۆکی کهۆن کهه کهورد هههرگیز " نابێتهه هێچ " پووچهڵ ببوو ،بۆ گهلی کهورد دهرکههوتبوو کهه بهه خههباتی خهۆی دهتهوانی " ببێتهه شهتێک " و ژێردهسهتی کههس نههبێ و ئهازاد و سهربهرز بژی. کۆماری کوردستان کۆماری گهلی بهوو ،بهۆ یهکههم جهار لهه مێهژووی نهتههوهی کهورد دا بهرێوهبههری جوواڵنههوه بهه دهسهت ئاغایههک، سهرۆک عهشیرهتێک یان شێخێک نهبوو .ڕاسته هێندێک له مانه لهه کۆمهاری کوردسهتان دا خهاون دهسههاڵت بهوون .بههاڵم هههوڵ دڕا کهه کۆمهاڵنی ساده واته خهڵکی کۆاڵن و بازار نوێنهرانی خۆیان به شێوهیهکی دێموکڕاتی ههڵبژێرن و بهرێوهبهرانی خۆیهان دیهاری بکههن، بههۆ یهکهههم جههار جوواڵنهوهیهههکی پههان و بهههرینی گهههلی پێکهههاتبوو کههه پشههتیوانی ئامانجهههکانی خههۆی و کۆمههاری خههۆی بههوو .لهههم بههارهوه جوواڵنهوهی ساڵهکانی 1281 – 81له گهڵ ههموو جوواڵنهوهکانی پێشووی نهتهوهی کورد جیاوازی یهکی بنهڕهتی ههبوو. کۆماری کوردستان ئاکامی جوواڵنهوهیهکی نهتهوهیی بوو .گهلی کورد بۆ یهکهم جار له بهشێک له نیشهتمانی خهۆی دا شهوێنهوارێکی له زۆردارانی مێژوویی خۆی نهدهدێ .لهشکر و پۆلیسی زۆردار نهمابوون .کاربهدهستی بهرتیل خۆری له مهرکهزهوه دیاڕی کراو دهرکرا بوون ،کهس بۆ ئهوه ئازار نهدهڕا که به زمانی خۆی قسه دهکا ،ههستێکی یهکجار شیرین و دڵ خۆشکهر له ژیانی خهڵکدا پهیدا ببوو و دهیانزانی که ئهوانیش نهتهوهیهکن .خاوهنی ئاو و خاکن ،خاوهنی نیشتمانن.
16
کۆماری کوردستان ئاکامی جوواڵنهوهیهکی دێموکڕاتی بوو ،لههم جوواڵنهوهیهه دا هههموو چهین و تهوێژه دێمهوکڕاتی یههکانی کۆمههڵی کههوردهواری بهشههدار بههوون و ههههرچی دهرۆیههی بههاری دێمههوکڕاتی جوواڵنهههوه زیههاتر دهبههوو .خهههڵکی کههۆاڵن و بههازار و خهههڵکی سههاوێلکه و نهخوێندهوار کۆماری کوردستانیان بههی خۆیان دهزانی و ئازادانه له ههڵسووراندنی دا بهشداری یان دهکرد .ئهو دێموکڕاسی یه که له کۆماری کوردستان دا بهدی دهکرا ،جیێ سهر سوورمان بوو بۆ ئهوانهی که له دهرهوه ڕا دههاتن و چاویان پێ دهکهوت. کۆماری کوردستان ئاکامی پهرهئهستاندنی جوواڵنهوهیهکی نیشتمانی و دژی ئیمپریالیستی بوو .جوواڵنهوهیههک کهه لهه کوردسهتان دا پهرهی گرتبوو سهربهخۆیی بپارێزی ،دهسهاڵتی ئیمپریالیزمی ئهمریکا و ئینگلیس خاشه بڕ بکا و بۆ ئهوهی تێدهکۆشها کهه سیاسههتێکی نیشتمانی له ئێران دا سهرکهوێ .ئههوهش یههکێکی دیکهه لهه تایبهتمهنهدی یههکانی جوواڵنههوهی 1281 – 81بهوو کهه بهۆ یهکههم جهار جوواڵنهوهی کوردستانی کرد به بهشێک له جوواڵنهوهی دێموکڕاتی پێشکهوتووی سهرانسهری ئێران. هههر لهبههر ئههوهش بهوو کهه ئیمپریهالیزمی ئههمریکا و ئینگلههیس ئهوهنهده لهه کۆمهاری کوردسهتان بیهزار بهوون و ئهوهنهدهیان رق لههه پێشکهوتنی جوواڵنهوهی گهلی کورد لهه کوردسهتان ههسهتا بهوو کهه بهۆ تێکشهاندنی بهه هههموو هێزیانههوه یارمههتی دهوڵههتی مهرکههزی ئێرانیههان دا .چونکههه بههه حهههق ترسههی ئهههوهیان ههههبوو کههه جوواڵنهههوهی کوردسههتان لههه دوا رۆژ دا ببههێ بههه بنکهی ههک بههۆ پێشههکهوتنی جوواڵنهوهی نیشتمانی و دژی ئیمپریالیستی له ههموو ناوچهی رۆژههاڵتی نێوهڕاست دا. کۆماری کوردستان ئاکامی جوواڵنهوهیهک بهوو کهه بهۆ یهکههم جهار لهه مێهژووی نهتههوهی کهورد دا ببهوو بهه بهشهێک لهه جوواڵنههوهی ڕزگههاری خههوازی و پێشههکهوتووی جیهههانی کههه بههاڵێکی واڵتهههکانی سۆسیالیسههتی و جوواڵنهههوهی کرێکههاری جیهههانی و بههاڵێکی دیکهههی جوواڵنهوهی ڕزگاریخوازانهی گهالنی زۆر لێکراو بوو .جوواڵنهوهی خهڵکی کوردستان له ساڵهکانی 1281 – 81دا ببهوو بهه بهشهێک لهه جووالنهوهی دژی فاشیستی و دژی ئیمپریالیستی سهرانسهری جیهان و ههر بۆیهش له گهڵ ئههوهی جوواڵنهوهیههکی نهتههوهیی نیشهتمانی بوو ،باری ئینترناسیونالیستی شی ههبوو.جوواڵنهوهیهک بوو که بۆ دۆستایهتی و ئاشهتی و هاوکهاری لهه نێهو هههموو نهتههوهکانی دنیها ههوڵی دهدا .هێچ نهتهوهیهکی دیکه له کورد بهزیاتر دانهدهنا ،بهاڵم به هێچ جۆرێک نهتهوهی کوردیشهی زیهاتر لهه ههێچ نهتهوهیههک نهدهزانی ،دژی رهگهزپهرهستی و فاشیزم و شووێنیزم بوو. کۆماری کوردستان ئهو ڕؤڵه تاقانهی مێژووی نهتهوهی کورد جوانهمهرگ بوو ،بهاڵم شوێنهواری ئهو کۆماره ئێستاش ههر زینهدووه. ئیستاش ههر پاش 12ساڵ خهڵکی کوردستان ڕێگای کۆماری کوردستان دهبڕن ،ئهو ڕێگایهی که پێشهوا شههید قهازی محهممههد دیهاری کردبوو و گرتبوویه بهر .کۆمهاڵنی خهڵکی کوردستان بهو هههموو ئهزموونهه کهه دهسهتیان کههوتووه و بهه پههیرهوی کهردن لهه سیاسههتی ڕاست و دروستی حیزبهکهیان ،ڕێگای پێشهوا تا سهر دهڕۆن و ئاواتوکانی بهجێ نههاتووی کۆماری کوردستان به تهواوی وهدێ دێنن. هۆیهکانی تێکچوونی کۆماری کوردستان
17
دهبێ ئهو ڕاستی یه بگوتری که ههر له بنهڕهتهوه زهمینهی دامهزرانی کۆماری کوردستان به تهواوی ئاماده نهکرابوو .واته کۆماری کوردستان سهرئهنجامی خهباتێکی درێژخایهن و ئاکامی رهوتێکهی تههبیعی رووداوهکهان و نهخشههی لهه مێهژهوه دارێهژراو نههبوو .هههڵ و مهرجی ئهو کاتهی نێو نهتهوهیی ئیران و بهتایبهتی پێک هاتنی حکوومهتی میللی ئازهربایجان وهزعێکی سیاسی وایان پێهک هێنها کهه رووداوهکان زۆر بهخێرایی بچنه پێش و حیزبی دێموکڕاتی کوردستان هان درا بۆ ئهوهی کۆمهاری کوردسهتان زۆر زووتهر لههوه کهه هههموو ههل مهرجێکی بۆ ئاماده بووبێ دابمهزرێنی .بهکورتی کۆماری کوردستان لهه سهاڵی 1281بهرهههمی هههڵ و مههرجی نائاسهایی نێوخهۆ و نیو نهتهوهیی بوو. بێگومان هان دانی یهکیهتی سووڤیهتی تهئسیری خۆی ههبوو و ئهو وهعده و پهیمانه که دڕا ،به بهرێوهبورانی حیزبی دێموکڕاتی کوردستانیان زیاتر تهشویق کرد که ههرچی زووتر کۆماری کوردستان دابمههزرێنی .بههاڵم واقیعیههت ئههوه بهوو کهه زهمینهه عههینی، هههل و مهههرجی ئهابووری و کۆمهاڵیهههتی و فهرهههنگی واڵت بههه ههیچ جههۆر بههۆ دامههزرانی کۆمههاری کوردسهتان بههه تههواوی ئامههاده نهههبوو. تهنانهت زهمینهی زهینیش کهه بریتهی یهه لهه هێزێکهی سیاسهی کهه بتهوانی دهزگایههکی رێهک و پێهک دهوڵههتی دا بنهێ بهه تههواوی سهاز نهببوو .رهوتی ههنگاوهکان به پێچهوانه بوو .هێندێک کار که دهبوا پێش دامهزرانی کۆمار وهدی هاتبا مهابۆوه کهه پهاش پێهک ههاتنی کۆماری کوردستان جێ بهجێ بکرێ .دیاره بۆ هێنانهوهی ههموو ئهو ههنگاوانهش ههروا که دیتمان وهخت نهبوو. 330رۆژ بۆ دانانی بناخهی مادهی و مهعنهوی کۆماری کوردستان بهس نهبوو .دهکرێ بڵیێن که کۆماری کوردستان تا ڕادهیههکی زۆر کوت و پڕ پێک هات و ئهو لهنهکاو پێک هاتنه بوو به هۆی زۆر لهو گیروگرفتانه کهله ماوهی تهمهنی کورتی خۆی دا تووشهیان بهوو. بۆیه ههر له سهرهتای دامهزرانی یهوه له نێو جهرگی کۆماری کوردستان یهکێک له هۆیهکانی تێک چوونیشی چاندرا بوو. دواکهوتوویی ئابووری و کۆمهاڵیهتی و فهرههنگی واڵتهکهمان که هههر وهک دێتمهان پێوهنهدی یههکانی دهرهبههگی تێهدا زاڵ بهوون و تهههرکیبی کۆمهههڵی الدێ عهشههیرهتی بههوو و نهههوهد لههه سهههدی دانیشههتوانی نهخوێنههدهوار بههوون .یهههکێک لههه هۆیهههکانی ههههره ئهساسههی سهرنهکهوتنی کۆماری کوردستانه .ئهم دیاردهیه بارێکی دیکهشی ههبوو. بهگشههتی لههه مێژوویههی جوواڵنهههوهکانی نهتهههوهی کههورد دا ناتهههبایی یهههک بهههدی دهکههرێ کهلههه سهههردهمی کۆمههاری کوردسههتانیش لههه ساڵهکانی 1281 – 81دا بهرچاو بوو .ئهو ناتهبایی یه له پایهی نزم و پاش کهوتوویی کۆمهڵی کوردهواری یهوه ههڵهدهقووڵی .لهه سهد ساڵی رابردوو دا کۆمهڵی کوردهواری ههموو کاتێک ئهگهر نهڵێین زیاتر ،ههر نهبی قۆناخێکی تهواو مێژوویی لهو کۆمهڵهی که دهوڵهتی مهرکههزی بهرهههمی یههتی پهاش کههوتووتر بهووه ،ئههوه یههکێک لهه هۆیههکانی تێهک چهوونی زۆر لهه جوواڵوهکهانی نهتههوهیی کوردستانه .ئهم دیاردهیه هۆیهکانی مێژوویهی و بهه تایبههتی خهۆی ههیهه کهه بهه کهورتی بریتهی لهوهیهه کهه گههلی کهورد سههدان سهاڵه دهوڵهتی سهربهخۆی نهبووه .رێگای هات و چۆی بۆ دهرهوه بهربهست کراوه ،لهباری جوغرافی یهوه گهمارۆ بدرێ ،ئابووری تهبیعی که مانای راوهستان و نهبزووتنی کۆمهڵه به سهدان ساڵه له کوردستان دا زاڵ بووه .هێندێک هۆی دیکهش ههن که زیاتر پێوهندی یان
18
بههه رووبنهها و بهتایبهههتی دهسهههاڵتی سیاسههی ئهههو سهههردهمی ههیههه کههه دهوڵهتهههکانی مهرکهههزی کوردسههتانیان چهوسههاندوتهوه و نهههیان هێشتووه پێشکهوێ. لێرهدا مهبهست بهرچاوخستنی ئهو ڕاستی یه حاشا لێ نهکراوهیه که کۆماری کوردستانیش له نێو کۆمههڵێکی پاشهکهوتوو ،بهگشهتی پاشکهوتووتر له کۆمهڵی دوژمنانی خۆی دامهزرا. ئهوانهی که بهرێوهبهری حیزبی دێموکراتی کوردستان بوون ،بهه گشهتی تهاقی کردنههوهی تێکۆشهانی سیاسهی یهان نههبوو ،نههتاقی کردنهههوهی رێکخسههتی تهشههکیالتی و نههه فێههری ههڵسههوراندنی کاروبههاری دهوڵهههتی بههوون .بهههم جههۆره جوواڵنهوهیهههک لههه یهههکێک لههه پاشکهوتووترین ناوچهکانی ئێران واته کوردستانی ئێران پهیدا ببوو ،که له گهڵ دهوڵهتی مهرکهزی بهربههرهکانی دهکهرد ،دهوڵههتێک کهله زهمانی رهزاشا مهرکهزی یهتی پێک هێنا بوو ،ههوڵی دابوو ببهێ بهه حکوومههتێکی مهودێرن ،بناخههی ئهرتهشهێکی رێهک و پێکهی داڕشتبوو له باری فهرههنگی و تێکنێکی و سیاسی یهوه ئهزموونی زیاتر بوو و ههرنهبێ قوناخێک له کوردستان له پێش تر بوو. بوویه جوواڵنهوهی 1281 – 81ههر له سهرهتاوه ئێمکانی سهرکهوتنی کهم بوو .کهوابوو یهکێک له هۆیهکانی ههره گرینگی تێهک چوونی کۆماری کوردستان ریشهی له نێو جهرگی کۆمهڵی کوردهواری واته له پاش کهوتوویی ئهم کۆمهڵه دا بوو. گیروگرفتی ڕێکخستن و پێک هێنهانی نههزم لهه کۆمههڵ دا کوسهپێکی گههورهی پێشهکهوتنه لهه هههموو واڵتههکانی جیههانی سهێههم دا. بێجگه لهوه ههر به گشتی گهلی کورد به درێژایی مێژووی خۆی زۆر حهزی له تهشکیالت و رێکخراو و خۆ رێکخستن نهکردهوه .تانانههت له رێک و پێکی و تهشکیالت ههر بیزار بووه ،هۆیهکهشی زۆر روونه ،چونکه تهشکیالت و رێکخراو یا رێکخسهتن بهه تێکرایهی سههمبۆلی حههوکم داری دهوڵهههتی مهرکهههزی بههووه .دهوڵهههتێک کههه بههۆ گهههلی کههورد بێگانههه بههووه وهسههیلهی دهسهههاڵتداری و زۆڵههم و زۆری ههههر ئهههو تهشکیالت و رێکخهراو و نههزم و نیزامهه بهووه .بۆیهه گههلی کهورد ڕقهی لهێ بهووه و قبهووڵی نههکردوه .بێجگهه لههوه لهه زهمهانی کۆمهاری کوردستان دا بهرێوهبهران خۆیان له ئوسوولی تهشکیالتی و ئوسوولی رێکخستن شارهزا نههبوون تها بتهوانن فێهری خههڵکی دیکههی بکههن. به گشتی هۆیهکانی نێوخۆی تێک چوونی کۆماری کوردستان ئهمانهن. هۆیهکانی دهرهوهی کوردستان :
رووخانی حکوومهتی میللی ئازهربایجان بهو شێوه ئابروبهرانهیه که بهڕاستی دهبێ ناوی ئاش بههتاڵی لهسههر دا بنێهێن و راکردنهی بهرێوهبهرانی فیرقهی دێموکراتی ئازهربایجان بۆ یهکیهتی سووڤیهتی به شێوهیهکی زۆر شپرزه و بههجێ هێشهتنی 11هههزار ئهنهدام یها کادری ساده له ئازهربایجان کهه کهوتنهه بهرپههالماری کۆنهپهرسهتی و قههاڵ چۆکران،بێگۆمهان تهئسهیرێکی زۆری لهه کوردسهتان هههبوو. یهکهم هاوپهیمان که کوردستان حیسابی لهسهر دهکرد لهبهین چهوو بهوو .لهه پاشهان ئههو هاوپهیمانهه بهێ ئههوهی زهرهیههک لهه دوژمهن بوهشێنی ئاش بهتاڵی کرد بوو و دیاره وورهی الیهنگرانی کۆماری کوردستانیشی هێنابووه خواری و تۆوی شکست خوازی و ئاش بهتاڵی
19
له کوردستانیش چاند بوو .زۆر زهحمهت بوو که بهرێوهبههرانی حیزبهی دێمهوکڕات و کۆمهاری کوردسهتان بتهوانن بهرامبههر بهه ووره نزمهه رابوهسههتن یهها بتههوانن کههارێکی وا بکهههن کههه وورهی کۆمهههاڵنی خهههڵک بههه تایبهههتی چههین وتههوێژه نێههونجی و دهوڵهمهنههدهکانی شههارهکان بهرنهسهر .هێندێک لهوانه له دهرفهت دهگهڕان و به پهله بوون ههرچی زووتر خۆیان تهسلیمی لهشکری دهوڵهتی مهرکهزی بکهن. هێزهکانی دێموکڕاتی له بهشهکانی دیکهی ئێران دا بۆ ئهوهی پێشی ئهو هێرشه بگرن هیچ کارێکیان نهکرد ،بهپێچهوانهه هههر وهک گوترا ئهوان چاوهروانی ئهوه بوون که لهشکری دهوڵهتی مهرکهزی له ئازهربایجان و کوردستان تووشی شکسهت بهێ تها ئههوانیش بتهوانن هێزی خۆیان وهکار بخهن .بهکورتی ههر الیهک به هیوای الیهکهی دیکه بهوو! نهبهرنامهیههکی هاوبههش و نهه یهکیههتی یههکی پتههو و بهتایبهتی یهکیهتی کردهوه له نێو هێزهکانی دێموکڕاتی ئێران بهدی دهکرا .بۆیه رێژیمهی کونهپهرسهتی ئێهران تهوانی زۆر زیرهکانهه و فیڵ بازانه به شێوهی جیاجیا ههم زهبر له جوواڵنهوهی دێموکڕاتی له سهرانسهری ئێران و ههم له ئازهربایجان و کوردستان بدا. هۆیهک که له دهسههاڵتی حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان بهه دوور بهوو ،ئیمپریهالیزمی ئینگلهیس کهه لهه مێهژ بهوو نفهوزێکی زۆری لهه دهزگای دهوڵهتی ئێران دا وهدهست هێنابوو و ئیمپریالیزمی تازه هاتووی ئههمریکا کهلهه شههڕی دووهههمی جیههانی بهه هێزتهر ههاتبووه دهر بههه ههههموو هێزیانهههوه پشههتیوانیان لههه دهوڵهههتی کونهپهرسههتی مهرکهههزی دهکههرد .ههههر دوو دهوڵهههتی ئیمپریالیسههتی دژی پهههره ئهستاندنی جوواڵنهوهی رزگارێخوازی له سهرانسهری جیهان و ههروهها له ئێرانیش بوون و پێهک ههاتنی کۆمهاری کوردسهتانیان بهه دژی قازانجی خۆیان له ناوچهی رۆژههاڵتی نێوهراست دهزانی. سیاسهتی ئهودهمهی یهکیهتی سووڤیهتی واته سیاسهتی سهردهمی ستالین به گشتی و له رادهی جیههانی دا تووشهی هێنهدێک ههڵهه و ڵیکدانهوهی چهوت بوو .ئهم سیاسههته لهه ئازهربایجهان و کوردسهتان بهه دهسهت باقیرۆفههوه بههرێوه دهچهوو کهه پیهاوی جیهێ بهاوهری ستالین و ههمهکارهی ئازهربایجانی سووڤیهتی بوو .لێکدانههوهی بهاقیروفیش لهه سیاسههتی ئهوکاتههی ئێهران و لهه نیسهبهتی هێزهکهان دروسههت نهههبوو ،بێجگههه لهههوه ههههروهها کههه دێتمههان لههه جهههرهیانی کۆمههاری کوردسههتان دا نههاکۆکی و ناتهههبایی لههه سیاسهههتی یهکیهههتی سووڤیهتی بهرامبهر به ئێران بهرچاو دهکهوت. ئاکامی ههموو ئهمانه پاسیف و بێ ئهسهر بوونی سیاسهتی سووڤیهتی له ئێران دا بوو .بهم جۆره وهزعێکی تایبهتی هاته پهێش، بهم مانایه کهله حاڵێک دا ئهمریکا و ئینگلیس زۆر چاالکانه پشتی دهوڵهتی مهرکهزی یان گرتبوو ،یهکیههتی سهووڤیهتی سیاسههتێکی بێ الیهن و سهیرکهرانهی گرتهبهر و کۆماری کوردستانی له پشهتیوانی دهرهوهی خهۆی بهێ بههش کهرد .ئهمههش هۆیههکی حاشها نههکراوی تێک چوونی کۆماری کوردستان بوو. سهرچاوه :کتێبی چل ساڵه خهبات له پێناو ئازادی دا .نووسینی :شههید دوکتور قاسملوو تایپ کردنەوە :رهحمان نهقشی
20
دوارۆژهکانی کۆماری کوردستان نووسینی :شههید دوکتور قاسملوو
له مانگی سهرماوهزی 1281دا له مههاباد ههست بهوه دهکرا که مهترسی نیزیکه .ههر لهبهر ئهوهی رۆژی 11ی سهرماوهز له سههر پیشنیاری پێشهوا قازی شورای شهڕ بهبهشداری 11کهس و سهرۆکایهتی خودی پێشههوا پێهک ههات و لهوی دا بریاری بهربهرهکانی کردن بهرامبهر به ئهرتهشی دهوڵهتی مهرکهزی درا. رۆژێک پاشتر که خهڵک بۆ مزگهوتی ههباس ئاغا بانگ کران بۆ ئهوهی لهسهر ئهم مهسههلهیه بریار بدرێ ،ههم خودی پێشهوا قازی و ههم سهدری قازی و زۆر کهسهی دیکهه نههزهریان ئههوه بهوو که دهبێ له هاتنی لهشکری شا پێش گیری بکرێ. بههاڵم لهه نێهو خهههڵکی شهار دا هێنهدێک کههس وهک مهههال عهبهدوڵاڵ مهدهریسهی و مههال حوسههێنی مهجدی قسهیان کرد و گوتیان که بهربهرهکانی کردن بێ سووده و بهم جۆره بیری ئاش بهتاڵیان له نێو خهڵکدا باڵوکردهوه .هێنهدێک له سهرۆک عهشیرهتهکانیش به تایبهتی مهنگور و مامههش کهه چهاوهروانی هههڵیکی ئههوتۆ بهوون ،زۆر زوو زهعهف و خیانههتهی خۆیهان نواند و پشتیان له کۆماری کوردستان کرد و خۆیان بۆ ئهوه ئاماده دهکرد که له یهکهم دهرفهت دا هاوکاری دهوڵهتی مهرکهزی بکهن. لهپاش ئهوهی تهوریز گیرا و لهشکری کۆنهپهرسهت شهارهکانی ئازهربایهانی خسهته ژێ دهسههاڵتی خهۆی ،سههرتیپ هومهایوونی کهلهه الیهن ستادی لهشکرهوه پێی ئهسپێردرا بوو کوردستان داگیر بکا گهیشته شاری میاندواو. له 82ی سهرماوهز دا هێندێک کهس له پیاوه ناسراوهکانی مههاباد به تایبهتی ئهوانهی که دژی کۆماری کوردستان ببوون له گههڵ چهند سهرۆک عهشیرهتێک چوون بۆ پێشوازی لهشکر و وهفاداری خۆیان له الیهن شاری مهههابادهوه بهه سههرتیپ هومهایوونی ڕاگهیانهد. له نێو ئهوانه دا " میرزا رهحمهتی شافعی" " شێخ حهسهنی شهمسی بورهان " و عهلی ئاغای ئیلخانی زاده " بههرچاو دهکههوتن .بههاڵم خههڵکی شهاری مههههاباد هههرچاوهروانی ئهههوه بهوون بههزانن پێشههوا قههازی چهۆن بریههار دهدا .گۆمهانی تێههدانی یهه کههه پێشههوا بریههارێکی مێژوویی له پێش بوو .بۆ بریار دان پێویست بوو پێشهوا ههم وهزعی نێوخۆی کوردستان و وهزعی گشهتی ئێهران و هههم هههل و مههرجی نێونهتهوهیی بخاته بهرچاو ،ههر وهک پێشتر گوترا ماوهیهک بوو بۆ پێشهوا قازی دهرکهوت بوو که نابی چاوهروانی پشهتیوانی یههکی نیزامی له الیهن یهکیهتی سوڤیهتی یهوه بێ .ههروهها ئاش بهتاڵی بهرێوهبهرانی فیرقههی دێمهوکراتی ئازهربایجهان لهه تههوریز پێهی سهڵماند که ئازهربایجان رۆیشتووه و تێک شکاوه بێگومان ئهوه تهئسیری دهکرده سهر ههموو بریار دانێک له مههاباد .له الیهکی
21
دیکهوه له بهشههکانی دیکههی ئێهران بێجگهه لهه ئازهربایجهان و کوردسهتان کۆنهپهرسهتی هێرشهێکی تونهدی بۆسههر رێکخهراوه دێمهوکراتی یهکان هێنابوو به تایبهتی دهستی بهسهرکوت کردنی حیزبی توودهی ئێران کرد بوو. وهزارهتی نێوخۆی کۆماری کوردستانیش ئاڵوز بوو ،سهرۆک عهشێرهتهکان که زۆربهی هێزی پێشمهرگه لهه ژێهر دهسههاڵتی ئههوان دا بوو بهره بهره کۆماری کوردستانیان بهجێ هێشت .ههروهها هێندێک له دهوڵهمهندهکان و مهالکان شاری مههاباد چوون به پێشوازی سهرتیپ هومایوونی یهوه. رۆژی 82ی سهرماوهز زۆر له بهرێوهبهرانی حیزبی دێموکرات چوون بۆ ماڵی پێشهوا قازی ،بۆ ئهوهی پێکهوه بڕیاری دوایهی بهدهن. راستی ئهوهیه که ئێدی بڕیا درابوو که بهرامبهر لهشهکری دهوڵههتی مهرکههزی بهربههرهکانی نههکرێ .ئێسهتا پێویسهت بهوو بهرێوهبههران وهزعی خۆیان روون کهنهوه و ئهو واڵتهی که پههنای بهۆ دهبههن دیهاری بکههن ،ئایها بچنهه یهکیههتی سهوڤیهتی یهان عێهراق؟ " پێشههوا قازی بڕیای خۆبهدهستهوه نهدانی بهرێوهبهرانی حیزبی دێموکراتی بهه بهاش زانهی ،بههاڵم پێهی گهوتن ئێهوه بهڕؤن ،مهن لهگههڵ خههڵکی مههاباد دهمێنمهوه .ههروهها رۆژی 81ی سهرماوهز مهال مستهفا بهارزانی بهۆ دوا جهار چهاوی بهه پێشههوا قهازی کههوت و داوای لهێ کهرد کهله گهڵ بارزانی یهکان بچێ و ئامادهیی بارزانی یهکانی نیشان دا بۆ ئهمه که ژێر ئهمری پێشهوا قهازی دابهن .بههاڵم پێشههوا قهازی وهاڵمهکهی ههر ئهوه بوو گوتی : :دهزانم ژیانم دهکهویته مهترسی یهوه بهاڵم قهیدی نێ یه خهڵک بهجێ ناهێڵم!" بهم جۆره رۆژی 86ی سهرماوهز واته ساڵێک پاش ئهوهی چهک کردنی شارهبانی مههاباد خهڵک خۆی دهسهاڵتی سیاسی بهدهسهتهوه گرتبوو ،لهشکری دهوڵهتی مهرکهزی هات بۆ مههاباد و شاری داگیر کرد .چونکه زۆربهی زۆری خههڵکی مهههاباد وهک شهارهکانی بۆکهان و شنۆ و نهغهده الیهنگری کۆماری کوردستان بوون پێش گهیشتنی لهشکری کۆنهپهرستی هیچ کهس دژی بهرێوهبهرانی حیزبی دێمهوکرات و کۆماری کوردستان کارێکی ناڕهوای نهکرد. بههاتنی لهشکری شا له رۆژی 86ی سهرماوهز کۆماری کوردستان تێک شکا و کۆتهایی بهه تهمهنهه کورتهکههی ههات .بههم جهۆره 82 کهس له بهرێوهبهرانی حیزبی دێموکرات و کۆماری کوردستان و له پێش ههمووان دا پێشهوا قازی گیران.
سهرچاوه :کتێبی چل ساڵه خهبات له پێناو ئازادی دا .نووسینی :شههید دوکتور قاسملوو تایپ کردنەوە :رهحمان نهقشی
22
دووی ڕێبەندان د .سادق شەڕەفکەندی
دووی ڕێبەنهههدانی هەمهههوو سهههاڵێک زۆژی بیهههرەوەری و رێزلێنهههانی [ کۆمهههاری کوردسهههتان ]ە .کۆمهههارێکی خودموختهههار کە رۆژی دووی ڕێبەندانی ساڵی ١٣٢٤لە مەیدانی چوارچرای مەهاباد لە رێوڕەسهمێکی رەسهمی دا دامەزرانەکەی ڕاگەیانهدرا ،بەاڵم بەداخەوە زیهاتر لە ١١مانگ لەسەر پێی خۆی ڕانەوەستاو رۆژی ٢١ی سەرماوەزی ساڵی دوتر بە هاتنەوەی ئەرتەشی حەمەرەزا شا بهۆ مەهابهاد کۆتهایی بە تەمەنی هێنرا. لەبارەی کۆماری خودموختاری مەهابادەوە تا ئێستا زۆر شت گوتراوە .دۆستان و دوژمنان ،خاوەن نەزەران و تهوێژینەوە بهێ الیەن و نهها بههێ الیەنەکههان لە بههارەی هەلههومەرجی تههایبەتی ئەو سههەردەمە ،ئەو هۆیههانە کەلە پێکهههاتنی کۆمههار دا کههاریگەر بههوون ،چههۆنیەتی دامەزران و ڕاگەیاندنی بەرەسمی ،رەوتی کارەکان و ئاکامەکەیەوە زۆر وتاریان نووسهیون و زۆر نوسهراوەیان بهاڵو کهردوونەوە .هەروەهها ئەو کههارانە کەلە کۆمههاردا کههراون ،لەبههاری جۆراوجههۆرەوە خههراونەتە بەربههاس .داخههوا چههۆن ئەو کۆمههارە بههوو بە هههۆی فەزایەکههی زۆر دێموکراتیک کە خەڵک لەوێ دا خۆیان لە دیاریکردنی چارەنووسی خۆیان دا بەبەشدار دەزانی و لە بەڕێوەبردنی کاروباری کۆمەاڵیەتی و تاکە کەسیی خۆیان دا ئازاد بوون؟ چۆن کەسایەتیی ئینسانیی خۆیهان بهۆ یەکەم جهار وەک هەیە هەسهت پهێ کهردو چێژیهان لهێ دێ؟ چۆن خوێندنەوە و نووسین بە زمهانی زگمهاگی بهرەوی پەیهدا کهرد ،فەرهەنهگ و ئەدەبهی کهوردی پەرەی گهرت و بەرەو پێشهکەوتن چهوو؟ دەرەتان بۆ بەشداریی ژنان لە کاروباری کۆمەاڵیەتی و سیاسی دا پێک هات ،بۆ پێگەیاندنی الوان وەک هێزێکی چاالک و پاشەرۆژسهاز مایەیەکی زۆر دانراو ،سەرەنجام چۆن هێندێک مانا و مەفهوومی وەک سەربەخۆیی ،ئازادی ،دێموکڕاسهی و کەسهایەتی و مهافە ئینسهانی یەکان لە دروشمێکی رووتەوە بوونە واقیعییەتێکی بەرچاو .مێژوو تەواوی ئەمانەی لە سینگی خۆی و لە الپەڕە هەرگیهز نەمرەکهانی دا تپمار کردوە و هەر بۆیە لێرە و لەم بیرەوەری یە کورتە دا دووپهات کهردنەوە و شهیکردنەوەیان بە پێویسهت نهازانین ،بهێجگە لە تهاقە خاڵێکی بنەڕەتی کە ڕەنگە باس کردنی بە تایبەتی لە هەلومەرجی ئێستا دا بێ جێ نەبێ. راستی یەکەی ئەوەیە کە زۆر جار دەبێ مێهژوو دروسهت کهردن و مێهژوو نووسهین وەک دوو کهاری جیها لە یەکتهر چهاو لهێ بکهرێن .بە جههۆرێکی دیههکە بڵێههین ،ئەوانە مێههژوو دروسههت دەکەن ،بە جۆرێههک نههوقمی کههاری خۆیههان و ئاشههقی کاروبههاری رۆژانەی خۆیههانن کە کەمتههر سههەرنج دەدەنە بههایەخی مێژوویههی کههارە داهێههنەرانەکەی خۆیههان و شههوێنەوارێک کە ئەم کههارە لە دوارۆژ دا دەیبههێ .ئەگەر چاوێههک بە بەڵگەکانی سەردەمی کۆردا بخشێنین ،هێندی دیمەنی سەرنج ڕاکێشمان لەو راستی یە بەرچاو دەکەوێ. گۆڤاری [ کوردستان ] کە لە پێش دا هەر بە ١٥رۆژ جارێک باڵو دەبۆوەوە ،دووهەمین ژمارەی لە رۆژی ٣١ی سەرماوەزی ١٣٢٤دا باڵو
23
کراوەتەوە .بەاڵم نە لەو ژمارەیە و نە لە ژمارەکانی دواتر دا هیچ باسێکی لە رووداوی گرینگی چوار رۆژ پێش ٣١ی سەرماوەز ،واتە رۆژی ٢١ی سههەرماوەز نەکههردوە ،رۆژێههک کە خەڵکههی مەهابههاد هێرشههیان کههردە سههەر [ شههارەوانی ] دوانیشههانەی حکههوومەتی دیکتههاتۆر وسههەرکوتکەری پەهههلەوی و بە چەک کردنههی ئەو پۆلیسههانەی تێههی دا بههوون و دابههین کردنههی ئاسایشههی شههار لە الیەن خۆیههانەوە بەردی بناخەی [ سوپای میللی ] یان دانا کە دواتر ناوی [ هێزی پێشمەرگە ] یان لەسهەر دانها؛ رۆژێکهی زۆر مەزن و پهڕ بیهرەوەری بهۆ گەلهی کورد کە ئێستا کراوەتە [ رۆژی پێشمەرگەی کوردستان ] و هەموو ساڵی بە شکۆیەکی تەواوەوە دەکرێتە جێژن. نموونەیەکی دیکە لەو بارەیەوە ڕاگەتاندنی رەسمیی کۆماری کوردستان لە رۆژی دووی ڕێبەندانی ئەو ساڵە دایە. یەکەمین ژمارەی رۆژنامەی [ کوردستان ] ئورگانی حیزبی دێمهوکڕاتی کوردسهتان رۆژی ٢١ی بەفرانبهاری ١٣٢٤بهاڵو کهرایەوە و لەوە بەدوا هەر دوو رۆژ جارێک [ حەوتووی ٣ژمارە ] بەڕێکوپێکی دەرچوو .بەاڵم ئەو رۆژنامەیە کە راستی دا بە ئورگهانی رەسهمیی کۆمهاری کوردسههتان دادەنههرا ،تەنیهها لە ژمههارەی دەیەمههی خههۆی دا کە رۆژی ١٥ی ڕێبەنههدان بههاڵو بههۆتەوە ،واتە نههزیکەی دوو حەوتههوو پههاش دووی ڕێبەندان باسی رێوڕەسمی ئەو رۆژە دەکا و باسی ئەو رووداوە یەکجار گرینگە مێژوویی یە بە شێوەیەکی زۆر کورت و بە باڵو کهردنەوەی بەشێکی کەم لە قسەکانی پێشەوا قازی معەممەد دەگێڕێتەوە. بەاڵم داخوا ئەو جیاوازی یەی نێوان [ مێژوو نووسین ] و [ مێژوو دروست کهردن ] توانیهویەتی شهوێنەواری ئەو هەنگهاوە کەم وێهنە شۆڕشگێڕانەیە لەسەر بەرەکانی دواتر کەم بکاتەوە و بزووتنەوەی رزگاریخوازانەی گەلی کورد و خەباتی خەڵکی کوردسهتان لە پێنهاوی ئازادی و دێموکڕاسی لە سەرانسەری ئێران دا رەوتی سروشتیی خۆی بخا؟ کردەوەی ڕەسەنی شۆڕشگێڕانە ڕەنگە لە وەختی خۆیان دا بەو جۆرەی پێویستە و دەبێ ،خۆیان نەنوێنن و تێکۆشەڕانی ڕاسهتەقینەی رێگای دادپەروەریی کهۆمەاڵیەتی و حەقیقەتهی ئینسهانی لە جەنهگەی تێکۆشهانی خۆیهان دا ڕەنهگە سهەرنج نەدەنە ئەوە کە چ رێگهایەکی سههەخت و دووریههان بڕیههوە ،هەنگههاوی چەنههد گرینههگ و کارسههازیان هەڵێنههاوەتەوە و چ ڕێگههایەکی پ هڕ کەنههدو کڵۆیههان بههۆ پێداڕ یشههتنی بەرەکانی دوای خۆیان تەخهت کهردوە .بەاڵم ئەگەر دامەزرێنەرانهی حیزبهی دێمهوکڕات و کۆمهاری کوردسهتان و هەڵسهووڕێنەرانی حیهزب و کۆمار ئێستا پاش چل و سێ سهاڵ بهڕواننە ئەو رێگها پهڕ شهانازی یە کە ڕۆڵەکانیهان لەو مهاوەیە دا بڕیویهانەو تەماشهای ئەو خەبهاتە حەماسە خوڵقێنانەیە بکەن کە ئێستا بەڕێوەی دەبەن ،چ هەستێکی رەزامەندی و سەربەرزیان تێ دا پێک دێ؟ بەم بۆچههوونەوەیە کە لە چههل و سههێهەمین بیرەوەریههی ڕاگەیانههدنی کۆمههاری خودموختههاری کوردسههتان لە مەهابههاد دا بە شههانازی یەوە ئاوڕ لەو رێگایە دەدەێنەوە کە بڕیومانە و بە چاوی پڕ هیهوا و دڵنیهایی یەوە دەڕوانیهنە ئەو دواڕۆژە کە بە دوای خەبهات و تێکۆشهانی ئەمڕۆمان دا دێ. ئەم وتارە لە ژمارە ١٤١ی رۆژنامەی [ کوردستان ] ڕێبەندانی ١٣١٧دا باڵو کراوەتەوە تایپ کردنەوە :رهحمان نهقشی
24
کارهکانی کۆماری کوردستان به کورتی جهلیل گادانی یهکهم :له بواری سیاسی دا :
-1پێوهندی نزیکی دۆستایهتیی له گهڵ کۆماری ئازهربایجانی سۆڤیهت و یهکیهتیی سۆڤیهت. -8هاوپهیمانی له گهڵ کۆماری ئازهربایجان. -2پێک هاتنی پێوهندیی دۆستانه له گهڵ هێزه سیاسی یهکانی دێکهی ئێران. -1ناساندنی حیزبی دێموکراتی کوردستان و کۆماری کوردستان به بیرورای گشتی له ڕێگهی چاپهمهنی و وتووێژی رۆژنامهیی. -1ڕاکێشانی هێندیک ههواڵنیری خاریجی بۆ کوردستان. -6بهرز کردنهوهی ئااڵی کورد و رهسمییهت دان به مافهرهواکانی ،ساغ بوونهوه لهسهر ئارمی حیزب (دووکوله گهنم و قهلهم و تێشکی رۆژ). -2بهرز کردنهوهی ههستی کوردایهتی به شێوهیهکی گشتی و لهبار ،به تایبهت دوای تێک شکانی شؤڕشهکانی شێخ مهحموود، ئیحسان نووری پاشا و سمکۆ. دووههم :له بواری دێموکراسی دا
-1بهشداری کردنی ژنان له سیاسهت دا و پێک هێنانی یهکیهتیی ژنانی کوردستان. -8وهبهر چاوگرتنی مافی زهحمهتکێشان. -2دانانی قانوون و یاسا و بهرێوهبردنی تا ئهو رادهی گونجاو و ئیمکانی ههبوو. -1بایهخدان به مافی کهمایهسی یهکان به تایبهت له بواری فهرههنگی دا. -1بهشداری کردنی ههموو چین و توێژهکان له کارو باری حکوومهتی دا. سێههم :له بواری فهرههنگی و کۆمهاڵیهتی دا
25
-1رهسمییهت پێدانی زمانی کوردی بۆ خوێندن و بهرێوهبردنی کارو باری ئیداری. -8یهک رهنگ کردنی جل و بهرگی قوتابیان لهسهر بوودجهی کۆماری کوردستان و ههڵکرتنی فهرق و جیاوازی. -2ئیجباری کردنی خوێندن بۆ مندااڵن و الوان له شارهکان دا. -1پێشگری له بیکاری و نهخوێندهواریی گهوره سااڵن. -1دانانی فهقیرخانه و ههتیوخانه. -6دامهزرانی چاپخانه و دهرچوونی رۆژنامهی کوردستان و چهند کۆڤاری دیکه. -2دامهزراندنی ئهنجوومهنی فهرههنگی له گهڵ ئازهربایجان و یهکیهتیی سۆڤیهت. -2دانانی بنچێنهی تیئاتر و سینهما له کوردستان دا. -9ناردنی قوتابیی کورد بۆ درێژهپێدانی خوێندن بۆ باکۆ و تهوریز. چوارهم :له بواری ئابووری یهوه
-1ئازاد کرانی بازرگانی و دهرخستنی له دهست حکوومهت. -8ههوڵدان بۆ بهرێوهبردنی شێوهی نوێی کشت و کال و هێنانی تراکتور بۆ یهکهم جار بۆ کوردستان. -2دامهزراندن و گهشهپێدانی شیرکهتێکی گهورهی بازرگانی به ناوی (تهرهقی) -1دامهزراندنی پێوهندیی بازرگانی له گهڵ ئازهربایجان و ئازهربایجانی سۆڤیهت به تایبهتی بۆ فروشتنی تووتن،خوری،کهتیره و هێنانی هێندێک گهل و پهلی بهکهڵک تر بۆ کوردستان. پێنجهم :له بواری نیزامی دا
-1چهکدار کردنی خهڵک به شیوهی گشتی بۆ بهرگری له کۆماری کوردستان. -8تهعلیم دانی نزیکهی دوو ههزار پێشمهرگهی رهسمی به شێوهیهکی ئوسوولی. -2دهرجهبهندی و پێک هێنانی سیستم. -1دانی یارمهتی بهوانه به پێی دهرهجه و لێهاتوویی. -1پێک هینانی سێ بهرهی شهڕ ،سهردهشت،سهقز،تکاب به هاوبهشی ئازهربایجان و بهرگری یهکی باش له هاتنه پێشی دوژمن تا دویین رۆژهکانی تهمهنی کۆماری کوردستان. سهرچاوه :کتێبی 11ساڵ خهبات له نووسینی :بهڕێز جهلیل گادانی تایپ کردنەوە :رهحمان نهقشی
26
له یادی ٢٢ساڵهی دامهزرانی کۆماری کوردستان مستهفا شڵماشی
ڕودانهی شههڕی دووهههمی جیههانی هههلێکی تهازه بهوو بهۆ سههرههڵدانی خههباتی ئاشهکرای سیاسهی لهه کوردسهتان دا ،هههروهها بهۆ پهرهگرتنیبهرگریی چهکدارانهه .دیهاره پهێش ئههوهش خههباتی سیاسهی وبههرگری چهکهداری هههر درێژهی ههبوو .ههر لههو سههرو بهنهده دا خههباتی تێکۆشههری مههزن مههال مسهتهفا بهارزانی لهه باشههووری کوردسههتان نهپسهها بههۆوه .شهههڕی پههارتیزانی تهها سههاڵی 1945،ههتاهاتههه رۆژههههاڵتی کوردستان ههر بهردهوام بوو .بهاڵم ههل ومهرجێکی تهازه بهه ههۆی شههڕی جیههانی دووههمههوه له ڕۆژههاڵتی کوردستان هاته کایهوه ،که بوو بهه ههۆی ئههوهی ڕۆژهههاڵتی کوردسهتان ببێتهه ناوهندی جوواڵنهوهی گهلی کورد .کۆمهاڵنی خهڵکی کوردستان که بهتهواوی له رێژیمی ڕهزا شها بێزار ببوون له ماوهی چهند رۆژ دا ههزاران سهرباز و ئهمنییه یان چهک کرد .له زۆربههی ناوچههکانی کوردسهتان دا ،بهه تایبههتی لهه دێهات به کردهوه کۆتاییان به دهسهاڵتی دهوڵهتی ناوهندی هێنا بوو .ئههو ئهاڵ وگۆڕانهه هۆکهاری سیاسیشهیان بههدواوه بهوو .لهه سهاڵی 1918ی زایینی دا کۆمهڵهی ژیانهوهی کوردسهتان (ژ -ک) دامههزرا بهو .دیهاره یهکههمین کۆبوونههوهی دامهزرێنههری کۆمهڵههی(ژ -ک) لهه یازده کهس پێک هاتبوو ،که یهکێک لهوانه نوێنهری حیزبی هیوا میرحاج ئهحمهد ئهفسهرێکی خهڵکی باشووری کوردستان بوو.بههاڵم پێک هێنانی کۆمهڵهی ژ-ک لهوبارهوه گرنگ بوو که بۆ یهکهم جار له الیهن خههڵکی ئاسهاییهوه ،نههک شهێخ ،سههرۆک عهشهیرهت ،یها دهرهبهههگ ،ههههنگاو بههۆ پێههک هێنههانی کۆمهههڵێکی کههوردی ههههڵ دهگیههرا .کۆمهڵههه بیههرو بههاوهرێکی ئازادیخوازانهههی کوردایهههتی ههههبوو. بهرنامهیهکی رێک و پێک که بتوانی وهاڵمدهری ههموو گیرو گرفتهکانی ژیانی کۆمهاڵنی خهڵکی کوردستان بێ نههی بهوو .بههاڵم چهنهد ئامانجێکی بۆخۆی دیاری کردبوو ،که له ههموویان گرنگتر وهدی هێنانی مافی نهتهوهیی گهلی کورد بوو .کۆمهڵهی ژ-ک تا رادهیهکێش داخراو بوو .ههر کهس دهبوو به ئهندام دهبوو سوێندی وهفاداری بخوا،دهبوو نهێنیهکانی کۆمهڵه بپهارێزی و لهه گههڵ ههێچ رێکخراوێکهی سیاسی دیکه پهێوهندی نهگرێ. کۆمهڵه رێگهای خههباتی نهێنهی بهۆ خهۆی هههڵبژاردبوو ،هههر بۆیههش کادرهکهانی بهه ئاشهکرا نههیان دهتهوانی بچنهه نێهو کۆمههاڵنی خهڵکهوه و زۆربهی ئهوان بۆ الی خۆیان رابکێشن .کۆمهڵه گۆڤارێکی دهرده کرد به ناوی "نیشتمان" که له وێدا باسهی مافههکانی گههلی کههورد دهکههرا .هێنههدێک ههڵسهههنگاندن لههه سهههر هێزهکههانی جیهههان و بههارودوخی ئێههران و کوردسههتان دههاتههه گههۆرێ .کههه دیههاره ههنههدێ ههڵوێستیان ههڵهی تێدا بوو .بهتایبهتی ئهوهی که پێیان وابوو بهریتانیا دؤستی کورده و ڕێگای ڕزگار بوون ،رێگهای دۆسهتایهتی لهه گهڵ ئهو وهاڵتهیه .چونکه بریتانیا ههر لهو کاته دا نیشانی دا بوو که نهک دۆستی کورد ،بهڵکوو کۆسهپی سههرهکیه لهه رێگهای ڕزگهار بوونی کوردستان دا .بهۆ وێنهه بریتانیها نهخشهێکی بههرچاوی هههبوو لهه ههڵوهشهاندنهوهی پههیمانی سهێور کهه هێنهدێک مهافی نهتههوهی کوردی سهلماند بوو و پهسند کردنی پهیمانی لۆزان که به تهواوهتی مافهکانی گهلی کوردی ژێر پێ خست.
27
ناتهواوی له بهرنامه دا ،بۆ چوونی ههڵه سهبارهت به هێزهکانی دهوروبهرو دوره پهرێزی له کۆمهاڵنی خهڵک بوونهه ههۆی ئههوهی کۆمهڵهی ژ-ک زۆر نهخایهنی و جیگا بۆ پێک هێنانی رێکخراوێکی دیکه چۆڵ بکا به ناوی حیزبی دێموکراتی کوردستان... رۆژی 81ی گهالوێژ16 ,ی ئاگوستی 1911زایینهی لهه شهاری مهههاباد حیزبهی دێمهوکرات کوردسهتان دامههزرا و بهرنامههی خهۆی بهاڵو کردهوه.حیزبی دێموکرات ههر له سهرهتاوه جیاوازی زۆری بوو له گهڵ کۆمهڵهی ژ-ک .دیاره دهبێ ئههوهمان لهه بیهر نههچێ کهه زۆربههی ئهندامانی کۆمهڵهی ناوبراو چوونه نێو حیزبی دێموکرات .یا به واتایهکی تر حیزبی دێمهوکرات هههر لهه سههر بناغههی کۆمهڵههی ژ-ک دامهزرا. ڕاست یهک ساڵ دوای دامهزرانی حیزبی دێموکراتی کوردستان لهه رۆژهههاڵتی کوردسهتان ،واتهه لهه 16ی ئاگوسهتی 1916دا پهارتی دێموکراتی کوردستان له باشووری کوردستان دامهزرا .که ئهویش توانی جێگای ههموو رێکخراوهکانی پێشووی باشووری کوردستان (دیهاره قوناغی تازه) بگرێتهوه .حیزبی دێموکرات ههر له سهرهتاوه بهرنامهیهکی رونی بۆ خۆی دیاری کرد بوو .که یهکههم جهار زۆر سهاکار و له چهند خاڵ دا باڵوی کردنهوه .گرنگترین دیاردهی ئهو حیزبه له باری سیاسهیهوه ئههوه بهوو کهه شهێوهی دابهین کردنهی مهافی گههلی کورد له ڕۆژهههاڵتی کوردسهتانی بهاس کهرد بهوو .شهێوهی خودموختهاری .دووهههم دیهاردهی ئههوه بهوو کهه حیزبیکهی ئاشهکرا بهوو .لهه نێهو کۆمهاڵنی خهڵک دا بوو .بۆچوونه سیاسیهکانی ئاوێنهیهکی بااڵنوێن بوون له ههل و مههرجی ئههو سههردهمه دا .خههباتی ئههو سههردهمه لهه دژی فاشهیزم،که گههالنی دنیهای لهه یههک نیزیهک دهکهردهوه ،لهه بریارهکهانی ئههو حیزبهه دا بهه تههواوی دهردهکههوت.هههروهها بهاڵو بوونهوهی بیروباوهری سوسیالیستی و بروا به هاوکاری گهاڵن و هێزی کرێکاری وهاڵتهه جۆربههجۆرهکانی دنیا،لهه بهرنامهه و ههڵوێسهته سیاسیهکانی ئهو حیزبه دا دهردهکهوتن .دیاری کردنی مافی گهلی کورد به شێوهی خودموختاری لهو بۆچوونانهوه سهرچاوه دهگرێ . با ئاورێک له یهکهم ڕاگهیهنراوی ئهو حیزبه بدهینهوه:
بهیاننامهی حیزبی دێموکراتی کوردستان : هاو نیشتمانان ،برایان: ئاگری شهڕی جیهانگیر که به هؤی دوژمنانی ئازادی و له ژێر پێنهرانی دێموکراسی ههڵگیرسها بوو،بهه باسهکی بهههێزی سههربازانی ئازادی و هاوپهیمانانی گهورهی ئێمه کوژایهوه .دینای فاشیستی که ههوڵی دهدا گهالن و نهتهوهکانی جیهان له ژێردهستی چهند مل هوڕ و سهرهرۆ دا یهخسیر بکا ،بهشێوهیهکی قههتعی تێهک شهکا و لێهک بهاڵو بهوو ،هههروهها کهه چهاوهروان دهکهرا ،بهۆ ئهازادی گههالن و نهتهوهکانی جیهان رێگا خۆش کرا. ئهمڕۆ گهالنی جیهان له گهوره و بچوک دهیانههوێ لهو رێگایهی که بهره و ئازادی خۆش کراوه کهڵک وهربگرن و لههو بهڵێنیانههی که به هۆی مهنشوری مێژوویی ئاتاڵنتیکهوه دراوه سود ببینن و ههڵسوڕاندنی کارو باری خۆیان بهدهستهوه بگرن و چارهنووسی خۆیهان دیاری بکهن .ئێمهی کورد که له ئێران دهژین ساڵهها و بهڵکو چهندین سهد ساڵه له پێناوی ماف و دهسهاڵتی مهحهلی خهباتمان
28
کردوه و قوربانیمان داوه .بهداخهوه کاربهدهستانی سهرهڕۆی ئێران به هیچ جۆرێک حهازر نههبوون قسههی حیسهیبی ئێمهه قههبوڵ بکههن. تهنانهت نهیان هێشتووه ئێمه لهو مافانهش کهڵک وهربگرین که قانونی ئهساسی بۆ ویالیهتهکانی ئێران دای ناوه و بههردهوام وهاڵمهی ئێمه گوله و بۆمب و تۆپ و زیندان و تهبعید و یهخسهیری بهووه .بهه تایبههتی لهه سههردهمی بیسهت سهاڵهی رهزاخهان دا ،تهنانههت لهه لهبهرکردنی جل و بهرگیش ئازاد نهبوین .به زۆری سهره نێزه به هۆی ئهفسهرانی دزو خائن و تااڵنکهر ههموو ژیان و دارایی ئێمههیان تهفرو تونا کردوه ونههزهریان لهه نهاموس و شههرهفی ئێمهه بهووه و لهه ههیچ سهپڵهیی و درندهییههک خۆیهان نهپاراسهتووه .ئهاخر ئێمههش ئینسههانین ،ئێمهههش مێههژوو ،زمههان و شههوێنهواری خۆمههان ههیههه ،کههه المههان خۆشهویسههتن .بههۆچێ نههاتوانین لههه مههالی خۆمههان دا ئههازاد و مختاربین؟ بۆچێ رێگا نادرێ مندااڵنی خۆمان بهزمانی کوردی پهروهرده بکهین؟ بۆچێ نایهڵن کوردستان والیهتێکی خودمختار بێ و لهه الیهن ئهنجومهنی ویالیهتیهوه ئیداره بکرێ که قانونی ئهساسی دیاری کردوه؟. هاونیشتمانانی بهرێز دهبێ بزانن حهق نادرێ ،حهق وهردهگیرێ .ئێمه دهبێ بۆ وهرگرتنی ماف و دهسهاڵتی نهتههوهیی و مهحههلی خۆمان خهبات بکهین .ئهو خهباته یهکیتی و یهکڕهنگی پێویسته .بۆ ئهم مهبهسته پیرۆزهیه حیزبی دێموکراتی کوردستان دامهزراوه و دهسههتی بهههکار کههردوه .ئێههوه هاونیشههتمانانی خۆشهویسههت دهبههێ چههاو و گههوێێ خۆتههان بکهنهههوه و لههه دهوری حیزبههی نهتهههوهیی خۆتههان کۆببنهوه و له پێناوی وهرگرتنی مافی ڕهوای نهتهوهیی خۆتان فیداکاری بکهن .حیزبی دێموکراتی کوردستان رێبههرو نوێنههری ئێوهیهه. تهنیا له ژێر ئااڵی ئهوه که نهتهوهی کورد له مهترسی تهفرو تونابوون رزگار دهبێ و هههبوون و نهامووس و شههرهفی نهتههوهیی خهۆی دهپارێزێ و دهتوانی له نێو سنوری دهوڵهتی ئێران دا خودمختاری نهتهوهیی خۆێ وهدهست بێنێ. هاونیشتمانان ،ئێمه بێجگه له مافی ڕهوا و ئینسانی خۆمان هیچمان ناوێ .دروشهمهکانی ئێمهه لهه بهنهدهکانی خهوارهوه دا خۆالسهه کراون .بیان خوێننهوه و ههموو گهلی کورد فهرد فهریان تێ بگهیهنن * ئهوه دروشمهکانی ئێمهن:
-1نهتهوهی کورد له نێو خۆی ئێران دا بۆ ههڵسوراندنی کار و بهاری مههحلی خهۆی سهربهسهت و -ئهازاد بهێ و لهه سهنوری دهوڵههتی ئێران دا خودمختاری خۆی وهدهست بێنێ. -8مافی خۆێندنی بهزمانی زکماکی خهۆی هههبێ و تههواوی کهار و بهاره ئێداریههکان بهه ههۆی زمهانی کوردیههوه بههڕێوه بچهن .لهسههر بناغهی قانونی ئهساسی ،ئهنجومهنی ویالیهتی کوردستان بهزوویی ههڵبژێردرێ و به ههموو کاروباری کۆمهاڵیهتی و دهوڵهتی ڕابگا و چاودێریان بهسهر دا بکا. -1کاربهدهستانی دهوڵهت دهبێ بهبێ قسه له خهڵکی ناوچهکان بن. -1دهبێ له سهر ئهساسی قانونێکی گشتی له نێوان الدێیی و خاوهن مڵک دا رێک کهوتنێک پێک بهێنرێ و دوارۆژی ههر دوو ال
29
دابین بکرێ. -6حیزبی دێموکراتی کوردستان تێدهکۆشێ که له خهبات دا به تایبهتی له گهڵ نهتهوهی ئازهری و کهمایهتیههکانی تهر دا کهه لهه ئازهربایجان دهژین ،ئاسۆریهکان و ئهرمهنیهکان و هی دیکه ،یهکیتی و برایهتیهکی تهواو پێک بهێنی. -2حیزبی دێموکراتی کوردستان ،به ئامانجی بهره و پێش بردنی کشت و کاڵ و بازرگانی و پهرهپێهدانی فهرهههنگ و لههش سهاغی و باشتر کردنی ژیانی ئابوری و مهعنهوی گهلی کورد ،دهست دهکا به سوود وهرگرتن لهه سهامانهکانی سروشهتی و کانگاکهانی کوردسهتان. وه لهم رێگایهوه تێده کۆشێ. -2ئێمه دهمانهوێ به تهواوی گهلههکانی ئیهران هههلی تێکۆشهانی بهه ئازادیهان بهدرێتێ بهۆ بهختههوهری و پێشهکهوتنی نیشهتمانی خۆیان. ئهو بهیاننامه که برنامهی حیزبی دێموکرات بووه لهوسهردهمه دا ،پێشکهوتنێکی زۆری تێدایه بهه نیسهبهت بهرنامهه و ویسهتهکانی رێکخراوهکانی پێش خهۆی .لهه چهاو سههردهمی خهۆی دا بهباشهی فورمولهه کهراوه و داخهوازه بناغهییههکانی گههلی کهورد و گههالنی دیکههی ئێرانی تێدایه .دیاره بهرنامهکه زۆر به کورتی ئاماده کراوه ،نهچۆته نێو وردهکاری له شێوهی بههرێوهبردنی دا و هههروهها چارهسههری زۆر گیهرو گرفتهی کۆمهاڵیهتیشهێ تێدانیهه .زۆر بهه کهورتی ئیشهاره بهه مهسههلهی زهوی و زار ،بهه چۆنیههتی گهشهه کردنهی فهرهههنگ، بهچۆنیهتی دابهش بوونی داهات و شێوهی بهرهو رووبون له گهڵ کهمه نهتهوهییهکانی کوردستان دهکا. بهاڵم لهو سهردهمیش دا زۆر گران بوو باس لهوانه به وردی بکرێ .ئهوکاتی هێشتا دهرهبهگایهتی لهه کوردسهتان دا بهه هێهز بهوو، هێشتا کادر و ئیمکاناتی فهرههنگی زۆر کهم بوو و هێشتا زۆر مهسهلهی کۆمهاڵیهتی نهدهکرا باسیان لێ بکرێ. دیاره ئهو حیزبه لهه کۆنگرهکهانی دوایهی دا بهه پێهی بیهرو بهاوهڕی خهۆی وهاڵمهی ئههو شهتانهی داوهتهوه .بهرنامههی ئههو حیزبهه لهه کۆنفڕانسی سێ دا جارێکی دیکه له ژێهر رێبههری دوکتورقاسهملوو دا داڕێژرایههوه کهه خودمختهاری بهۆ کوردسهتان و دێمۆکڕاسهی بهۆ ئێهران دیسان وهک دروشمی ستراتیژیک له بهرنامه دا هێنایهوه .دیاره له کۆنگرهی 12ی ئهو حیزبه دروشمی خودمختاری گۆڕاوه به فیهدڕاڵی، ههر چهند رۆحی بهرنامهکه گۆڕانێکی ئهوتۆی به سهر دا نههاتووه. بهههر حهاڵ خههباتی سیاسهی گههلی کهورد پێهی نایهه نێهو قۆنهاغێکی تهازهوه .قۆناغێهک کهه ویسهتی فورمولهه کهراوی تیهدا بهوو کهه ههڵویستی خۆی بهرامبهر وهاڵتانی دراوسێی کوردستان و بهرامبهر جیهان دهردهبڕی. دروست بوونی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،که بهرنامهیهکی ڕوونی سیاسی ههبوو ،پاک کرانهوهی به شێک له رۆژههاڵتی کوردستان له هێزهکانی حکوومهتی و ههل و مهرجی نێو خۆیی و نێونهتهوهیی،
30
ئهو ههلهیان رهخساند که له رۆژی 88ی ژانویه ی 1916دا کۆمارێکی نیشتمانی کورد ،به سهرۆکایهتی پێشههوا قهازی محهممههد لهه رۆژههاڵتی کوردستان دامهزرێ. کۆماری کوردستان له راستی دا یهکهمین حکوومهتی چههرخی تهازه بوو،جیهاوازی لهه گههڵ دهسههاڵته ناوچهییههکانی کهوردیی پێشهوو ئهههوه بههوو کهلههه سهههر بناغهههی سیسههتمێکی دێمههوکراتی دامهههزرا بههوو لههه الیهههن حیزبێکهههوه نهههک یهههک کهههس ،بهههرێوه دهچههوو .بههه پیچهوانهی ئیمارهته کوردیهکان و حکوومهته کوردیهکانی پێشوو .کۆماری نیشتمانی کوردستان هههر چهنهده تهمههنی کهورت بهوو ،بههاڵم لهو کاته دا گهڵێک دهسکهوتی به نرخی بۆ گهلی کورد به دهست هێنا. بۆ یهکهمین جار له مێژووی تازه دا گهلی کورد ههستی به رزگاری دهکرد و له مافه ڕهواکانی نهتهوهیی خهۆی کههڵکی وهر دهگهرت. زمانی کوردی بوو به زمانی فهرمی خوێندن و نوسین له کوردسهتان دا .قوتابخانههی کهوردی لهه سهرانسههری ناوچههکانی ژێهر دهسههاڵتی کۆمار دا کرا نهوه .گۆڤار و رۆژنامهی کوردی دهرچون ،و فهرههنگی کوردی گهشهی پێ درا .کۆماری کوردسهتان بهوو بهههۆی دهرکههوتنی چهنههدین ڕونههاکبیر وئهههدیبی کههورد بههه بیههر و بههاوه ڕی پێشههکه وتنخوازانههه و گهههڵێک لهههو کهسههانه تهها ئهههم سههااڵنهی دوایههیش ،وهک ئهسههتێرهیهک لههه ئاسههمانی ئهههدهبی کههوردی دا دهدرهوشههانهوه و زۆر رێبهههری سیاسههیش لههه قوتابیهههکانی کۆمههاری نیشههتمانی کوردسههتان ههڵکهوتن .بۆ یهکهم جار به هۆی کۆماری نیشتمانی کوردستانهوه ،پهێوهنهدی ئهابووری و بازرگهانی لهه گههڵ دهرهوه گیهرا و کوردسهتان ڕاسههته و خههۆ لههه گهههڵ بههازاری دهرهوه دا ئههاڵ وگههۆڕی کههرد .سههوپای نیشههتمانی کوردسههتان دامهههزرا و پێشههمهرگه وهک پههارێزهرێ ههههتا ههتایهی گهلی کورد له توانهوه ،لهو سهردهمه دا له دایک بهوو .جگهه لهه هههموو ئهوانهه ،گههلی کهورد نیشهانی دا کهه بهه پێچهوانههی پروپاگهندهی دوژمنان ،توانای بهرێوهبردنی کار و بارهکانی خۆی ههیه و کوردسهتان زۆر بهاش دهتهوانی لهه سههر پێهێ خهۆی راوهسهتێ، ئهگهر ئهازادی بهه دهسهت بێنهێ .چونکهه لههو سههردهمه دا بهه ئاسهایش تهرین ناوچههی ئێهران ئههو ناوچهیههی کوردسهتان بهوو کهلهه ژێهر دهسهاڵتی کۆماره ساواکهمان دا بوو .ههر چهنده له بهشهکانی دیکهی ئێران دابڕا بوو له ڕاستی دا کۆمهارێکی بهێ بودجهه و ئیمکانهاتی ئابووری بوو .دزی و تااڵن له ناوچهکانی دیکهی ئێهران ببهوو بهه شهتێکی ئاسهایی رۆژانهه ،بههاڵم لهه ناوچههی ژێهر دهسههاڵتی کۆمهار دا ئهمنیهههتێکی تهههواو ههههبوو .خهههڵک زۆرتههر خهههرێکی خۆپهههروهرده کههردن بههوو ،گهههلێکی تینههو بهسهههر کانیههاوێکی روون دا کهههوت بههوو، دهیویست به باشی کهڵکی لێوهر بگرێ. کابینهی کۆماری کوردستان لهو کهسانه ی خوارهوه پێک هاتبوو:
1
پێشهوا قازی محهممهد
سهرۆک کۆمار
2
حاجی بابه شێخ
سهرۆک وهزیران.
3
محهممهد حوسینی سهیفی قازی
وهزیری بهرگری و جێگری سهرۆک کۆمار.
4
مهال حوسینی مهجدی
وهزیری دادپهروهری
31
5
ئهحمهد ئیالهی
وهزیری بازرگانی.
6
محهممهد ئهمین موعینی
وهزیری ناوخۆ.
7
کهریم ئهحمهدیان
وهزیری پۆست و تێلگراف.
8
عهبدولرهحمان ئیلخانی زاده
وهزیری دهرهوه.
9
مهناف کهریمی
وهزیری فهرههنگ.
10
سهدیق حهیدهری
وهزیری تهبلیغات.
11
خهلیل خوسرهوی
وهزیری کار.
12
حاجی مستهفا داودی
وهزیری ئابووری
13
سمایل ئیلخانی زاده
وهزیری رێگاوبان.
14
مهحموود وهلی زاده
وهزیری کشت و کاڵ
15
سهید محهممهد ئهییوبیان
وهزیری تهندروستێ
دیاره کۆمار بهو مهبهسهته پێکههاتبو کهه بهۆ گههالنی ئێهران کۆمهاری جیهاوازی نهتههوهیی پێهک بهێ و ههمووشهیان پێکههوه ئێرانێکهی دێمههوکراتی و پێشههکهوتوو پێههک بێههنن .بههه پێچهوانهههی بۆچههوونی شوڤێنیسههتهکانی ئێرانههی کههه بههه زۆری دهیههان ههههوێ گهههلی کههورد و کۆمارهکهی لهو سهردهمهدا به بهستراوهیی به بێگانهوه پێناسه بکهن ،و بهه پێچهوانههی ئههو کوردانههی شههو و رۆژ پاکانهه دهکههن بهۆ ئهوهی ئهو تاوانه !!گهورهیه له سهر گهلی کورد بشهۆنهوه ،کۆمهاری نیشهتمانی کوردسهتان ،نهه حکوومههتێکی تههواو سههربهخۆ بهوو ،نهه ئۆرگانێکی خودمختار .کۆماری نیشتمانی کوردستان ،له گهڵ کۆماری ئازهربایجان دوو کۆڵهکهی دهوڵهتی یهکیهتی گههالنی ئێهران بهوون که به دهستی رێژیمی کۆنهپهرست و دژی گهلیی پاشایهتی له نێو بران وخهونی ئێرانێکهی دێمهوکراتی بهه یهکیههتی ئارهزوومهندانهه ی گهالنی جۆربهجۆری ئێرانهوه ،له خاک و خوێن دا کۆتایی هات .ئێسهتاش سهوڤێنیزمی ئێرانهی بهه هههموو توانایههوه هههوڵ دهدا بهوونی گههالنی جۆربهههجۆر لهه ئێههران دا ئینکهار بکهها .چ دارو دهسهتهی دهسهههاڵتدار بهه نێههوی ئیسهالمهوه بههێ و چ ئهوانههی بهههخاتری شههڕی دهسهاڵتهوه خۆیان له نێو هێزهکانی ئۆپوزیسیون چهپاندووه ،له سهر مهسهلهی گههالنی ژێهر دهسهت لهه ئێهران دا یههک ئامهانج و یههک بۆچوونیان ههیه .تهنیا ئامرازێک که کهڵکی لێوهردهگرن جیاوازه .بهشێک دهی ههوێ بوونی گهالنی جیاواز له ژێر پهردهی ئیسالم دا بشارێتهوه ،بهشێکی تر بهناوی میللهتی ئێران!! ئهو راستیه زهقه دهشارێتهوه ،بۆ وێنه ئاغای "حاجی سید جهوادی" کهه خهوێ کهرد بهوو به ئااڵ ههڵگری داکۆکی له " میللهتی ئێران" ،بۆ سهڵماندنی بیرو رای خۆی پهنای بۆ دهلیل و بهڵگههی زۆر سههیر و سههمهره بهردووه. ئهو له ژمارهی 11ی" راه ازادی ئۆرگانی حزب دموکراتیک مردم ایران"دا دهڵێ ":ئهگهر بوونی قهوم و نهتهوه جیاوازهکانی ئێران پهسند بکهین و بهراستی بزانین ،بههبێ شهاردنهوه دهبهێ بهی سههڵمینین کهه شهتێک بهه نهاوی میللههتی ئێهران لهه گهۆڕێ دا نیهه ".ئههو شۆڤینێسته ئێرانیانه هاتوون له نهبوونی شتێکیان دروست کردووه ،نهتهوهی ئێران .پاشان ئهوهیان کردۆته بناغه بۆ رهت کردنهوهی راستیهکی ئاشکرا" نهتهوهکانی ئێران ".دیاره درۆ و ڕاستی پێکهوه یهک ناگرنهوه .ئێران یا له چهند نهتهوه پێک ههاتووه ،یها تههنیا یهک نهتهوه .ئهو شؤڤێنیستانه دهیان ههوێ له بهرامبهر دوو مهسهلهی ڕوون و ئاشکرا دا ،خۆیان گێل کهن و چاو بنوقێنن .
32
یهکهم ئهوهی که ئێران وهاڵتێکی فره نهتهوهیه ،فارس،تورکی ئازهری،کورد ،بلهوچ ،تورکهمههن و عههرب و هێنهدێک کهمایههتی تهر لهه ئێران دا دهژین .دووههم ئهو نهتهوانه ههر کام بهشێکیان کهوتوونهتهه نێهو واڵتهی دیکههوه .لهه ڕاسهتی دا زۆربههی نهتههوهکانی ئێهران خاکهکهیان دابهش کراوه و تهنیا بهشێکی بهر ئێران کهوتووه .که وابوو تۆ بهچ پینهو پهرۆیهک دهتوانی لهه چهنهد نهتههوهی جیهاواز ههر یهکهی بهشێکیان لێ ههڵگری و بهرگێکی تازهیان بهبهردا بکهی .بهتایبهت ئهگهر ههر کهام لههو نهتهوانهه تایبهتمهنهدی خۆیهان پاراسهتبی .بههکۆرتی زۆرجهار رووداوهکهانی وهک دامههزرانی کۆمهاری نیشهتمانی کوردسهتان ،لهه ژێهر هێنهدێک بیهرو رای جیهاواز دا لێهڵ دهکرین .بۆیه به پێویست زانرا زۆر به کورتی چاوێک لهو جۆره بیرورایانه بکرێ .ڕووداوی مێژوویی وهک دامهزرانی کۆماری کوردستان پێویسههته چههؤن بههووه ،وا ههڵسهههنگێنرێ .بههه خههاتری بۆچههوونی تایبهههتی ،ڕاسههتی نهشههاردرێتهوه .بههۆ وێنههه ئهگهههر کوردێههک الیهههنگری سهههربهخۆیی کوردسههتانه و پێههی خههۆش بههوو کۆمههاری کوردسههتان ،کۆمههارێکی سهههربهخۆ بووایههه ،نههابێ ئێسههتا ڕوی راسههتهقینهی مێههژوو بشههارێتهوه .ههههروهها ئهگهههر بهههخاتری رێبههازی سیاسههی خودمختههاری خههوازه ،نههابێ کۆمههاری نیشههتمانی بکاتههه وێنهیهههک بههۆ ههڵوێسههته سیاسیهکهی خۆی. بهههرحاڵ بۆچوون و ههڵوێستی جۆراوجۆر هیچ له نرخی کۆمهاری نیشهتمانی کوردسهتان کههم یها زیهاد ناکههن .ئههوهی جێگهای بهاس کردنهه ئهوهیهه کهه بهداخههوه ئههو دهسهکهوته گهورهیههی گهلهکههمان تهمههنی زۆر کهورت بهوو .ڕهنگهه ئهگههر تها ئێسهتا بمابایهه کلیلهی چارهسهری مهسهلهی نهتهوهی کوردی بهدهستهوه بوایه .رهنگه له مێژ بوایه گیروگرفتی گهلهکهمان چارهسهر بکرایه و کوردستان ئێسهتا یهکێک له واڵته پێشکهوتوو ،خۆش بهختهکان بووایه .بهاڵم دوژمنی سوێندخۆری گهلی کورد،نوێنهری شۆڤێنیزمی پاوان خواز ،ریژیمهی پاشایهتی نههی هێشهت گهلهکههمان بهه ئهاواتی لهه مێژینههی بگهات و بهههاوکاری ئاغاکهانی دهرهوه .رۆژی 86ی سههرماوهز6 ،ی ژانویههی 1912ی زایینی ،بهداگیر کردنی شاری مههاباد کۆتایی بهتهمهنی ئهو کۆماره سهاوایه هێنها .رۆژی 11ی خاکههلێوه 30،ی مارسهی 1912ی زایینی ،پێشهوا قازی محهممهد سهرۆک کۆماری کوردستان ،بهه دهسهتی دوژمنهانی گههلی کهورد ،دا لههداڵن و دوژمنهانی سهوێند خهواردوی نهتهوهی کورد له گهڵ سهیفی قازی و سهدری قازی له مهیدانی چوار چرای مههاباد له سێداره دران. هۆیهکانی روخانی کۆماری نیشتمانی کوردستان گهلێکن .بهاڵم گرنگترینیان ئهمانهی خوارهوهن: -٠هۆی ناوخۆیی :
کۆمارهکه هێشتا بهباشی خۆی نهگرت بوو و الواز بوو که ههل ومههرجی نێهو نهتههوهیی بهه زیهانی ئههو گهۆڕا .زۆربههی رۆژهههاڵتی کوردستان هێشتا ههر له ژێر دهسهاڵتی دهوڵهتی ناوهندی دا بوو .خهڵکی کوردستان بهه گشهتی لهه بهاری فهرهههنگی و کۆمهاڵیهتیههوه له دووا بوون .گرنگی کۆمار بۆ زۆربهی خهڵک ڕوون نهبوو ،سههرۆک عهشهێرهت و دهرهبهگههکان زۆربههیان بهه دڵ دژی کۆمارهکهه بهوون. ئهوان لهوه دهترسان به جێگیر بوونی کۆماری نیشتمانی کوردستان ،مڵک و دهسهاڵتی بنهماڵهیان بکهوێته مهترسیهوه .به تایبههت کهه کۆماری کوردستان پهێوهندی له گهڵ دنیای سۆسیالیستی باش بوو .کاربهدهستانی کۆمار بێ تاقی کردنهوه بوون ،بهتایبهت له کاری بهرگری و نیزامی دا ،ههر چهنده لهو کاتی دا بهرێز و خوالێخوش بوو سهرۆک بارزانی ،سهرۆکی بهشی پێشمهرگه بوو .بهاڵم ئهویش
33
نهیتوانی سهرنجی ههمووان بۆ الی بهرگری راکێشێ .دهبێ ئهوهمان لهبهر چاو بێ که بارزانیههکان لههژێر رێبهرایههتی سههرۆک بهارزانی دا زۆر قارهمانانه شههڕیان کهرد و خۆشهیان ههربهدهسهتهوه نههدا .جگهه لهمانهه کۆمارهکهه لهه بهاری ئابوورییههوه زۆر الواز بهوو ،هێشهتا نهیتوانیبوو سیستمی ئابووری دامهزرێنی و سهر و سامان به دوخی کوردستان بدا .له سه ر هێنهدێک لهه کهار بههده سهتانی کۆمهاریش ڕه خنه گیراوه ،که دیاره پێویستی به لێکۆڵینهه وه ی زیهاتر ههه یهه و لهه چوارچێهوه ی ئههم وتهاره کورتهه دا نهاگونجێ .هههروهها دواکهه وتویی باری کۆمهاڵیهتی و ساویلکه یی خهڵک لهو سهرده مه دا به هۆکاری زۆر گرنگ ده ژمێردرێن. -٦هۆیهکانی دهرهوه :
گرنگترین هۆیهکانی دهرهوه بریتین له :چوونه دهری هێزه هاوپهیمانهکان له ئێران ،بهدوای کۆتایی هاتنی شهڕی جیهانی دووههم دا .پشتیوانی کردنی ئامریکا و بریتانیا و فهرانسه له دهوڵهتی ناوهنهدی و پههیمانی نێهوان سهوڤیهت و ئێهران لهه بهاری ئابوورییههوه. سوڤیهت وهک وهاڵتێکی سوسیالیستی ،و داکۆک و الیهنگری گههالنی ژێهر دهسهت لهه قهڵههم دهدرا و حیسهابێکی زۆری لهه سههر دهکرا،کهه چی بهخاتری به دهست هێنانی ئیمتیازی نهوت ،پشتی له جوواڵنهوهی گهلی کورد و گهالنی دیکهی ئێران کرد. دیاره دهبێ ئهوهش لهبهر چاو بێ که دوژمنانی کورد له واڵتانی تورکیه ،سوریا و عێهراق دامههزرانی کۆمهارێکی کوردیهان بهه دڕکهی چاوی خۆیان دهزانی و ههمیشه ههوڵیان بۆ له نێوچوونی دهدا .بهم جۆره کۆماری نیشتمانی کوردستان تهنیا یازده مانگی خایاند و به جوانه مهرگی سهری نایهوه .بهاڵم ریشهی له دڵی ههر کوردێکی دڵسۆزدا داکوتا و بوو به سهرهتای دهست پێ کردنی قۆناغێکی تهازهی خهبات بۆ رزگاری .قۆناغێک که جوواڵنهوهی گهلی کوردی بهره و رێرهوێکی سیاسی تر ،دێموکراتی تر و تهشکیالتی تر هانهدا .بههاڵم به روخانی کۆماری نیشتمانی کوردستان بارزانیهکان به سههرۆکایهتی مسهتهفا بهارزانی نهمر،نهتههنیا رادهسهتی دوژمهن نههبوون بههڵکو درێژهیان بهبهرگری چهکدارانه دا و له گهڵ هێزهکانی ئێرانی کهوتنه شهڕێکی خهست و نابهرابهرهوه .ئامریکا لههو شههڕه دا بهه دانهی چهک و کارناسی نیزامی یارمهتی هێزهکانی ئێرانهی دا و تهنانههت بهاڵوێزی ئامریکها " ژورژ ئهالین " بهۆ خهۆی لهه گههڵ " رهزم ئهارا " سهرۆکی ستادی ئهرتهشی ئێران سهری له بهرهکانی شهڕی کوردستان دا*. بارزانیهکان بهربهرهکانی یهکی قارهمانانهیان کرد .تهنانهت سهرۆکی ستادی ئهرتهشی ئێران گووتی که لهشکری تازهی ئێهران تها ئێستا له گهڵ دوژمنی هێنده بههێز شهڕی نه کردووه .شا فههرمانی دا کهه بهه هههموو هێزێکههوه لهه بارزانیههکان بهدرێ ،لهه فههرمهانی رۆژی 29ی رهشهمه81 ،ی مارسی 1912ی زایینی دا دهڵێ " :بهفرۆکه تهواوی بنکهکان و رێبازی کۆچی ماڵه بارزانیهکان ( یانی ژن و مناڵ )...و ههروهها توپخانهکهیان بۆمباران بکهن .دهبێ تا 11ی خاکهلێوه1 ،ی ئاوریلی 1912ی زایینی شهڕ کۆتهایی بهێ و کهارێکی وا بکهن که بارزانیهکان نهتوانن دهربازببن ،ولهوه زیاتر ئابڕوی لهشکری ئێران بچێ**". بارزانیه قارهمانهکان پاش ئهوهی زیانێکی باشیان له لهشکری ئێران دا ،گهرانهوه باشووری کوردستان ،که لهویش نوری سهعید به ئاگر و ئاسن پێشوازی لێ کردن .ئهوانیش ناچار پیر و پهککهوته و ژن و منداڵیان له ناوچهی بارزان بهجێ هێشت و بۆ خۆیان
34
کهه نزیکههی ( )111پێشهمهرگه دهبهوون لهه ژێهر سههرکردایهتی مسهتهفا بهارزانی دا بهه سهنوری تورکیهه دا دیسهان هاتنههوه رۆژهههاڵتی کوردستان .حکوومهتی ئێران لهشکرێکی ده هههزار کهسهی و تهوپ و فرۆکهه بهه هههموو جهوره چهکێکههوه ،بهۆ شههڕ لهه گههڵ بارزانیههکان تهرخان کرد .له گهڵ ئهوهش بارزانیهکان به یارمهتی گهلی کورد زۆر مهردانه خۆیان راگرت وتوانیان مهاوهی() 211کیلومهتربهشههڕی سهرکهوتنهوه ،رێگا ببڕن .پاش چهندین شهڕی سهرکهوتوانه و قارهمانانه لهه گههڵ لهشهکری ئێهران ،توانیهان خۆیهان بگهیهننهه چهۆمی (ئاراز) ،لهوێ بپهرنهوه و ببنه پهنابهری دهوڵهتی یهکیهتی سۆڤیهت .بهارزانی نههمر بههو بهربهرهکانیههی لهه گههڵ لهشهکری ئێهران، نهخشهی رێبهریی داهاتووی خۆی بۆ جوواڵنهوهی گهلی کورد کێشا. ههرچهنده بۆ ماوهیهک ناچار بوون له یهکیهتی سوڤیهت دا به پهنابهری بژین و چههک دانهێن ،بههاڵم شهوێنێکی گههورهیان لهه سههر دڵ و دهرونی ههر کوردێکی دڵسهۆز دانها .بهه جۆرێهک کهه بچهوکترین هههلی سیاسهی لهه کوردسهتان دهی تهوانی بهارزانی بکاتهه رێبههرێکی گهوره و بهرێز له الی گهلی کورد .بارزانیهکان تا شۆرشی 14ی تهموزی 1912له یهکیهتی سوڤیهت مانهوه .پاش شۆرشی 14ی تههموز بارزانیهکان گهڕانهوه عێراق .پارتی دێموکراتی کوردستانی عێراق که له 16ی ئاگوستی 1946دا دامهزرا بوو ،بهرێبهری چهند کهسهێکی وهک ههمزه عهبدوڵاڵ و بهرایم ئهحمههد ،هههر لهه چهاالکی دا بهوو .کهه لهه دوایهی دا سههرۆکایهتی پهارتی درا بهه بهارزانی و سههرهتای قۆناغێکی تازه له خهباتی گهکی کورد له باشووری کوردستان دهستی پێ کرد. ------------------------------------------------------* کوردستان و کورد الپهره 98دوکتور قاسملو .ئهویش به نهقڵ له ف.سهتیپانوف" گۆڤهاری رۆژگهاری تهازه ژمهاره 8،21ی ژوئیههی .1919 ** ههمان سهرچاوه به نهقڵ له ن.پیسان " ازمهاباد خونین تا کرانهی رود ارس" الپهره 112 سهرچاوه :نهتهوهی کورد و باری مێژوویی به کورتی نووسینی بهڕێز مستهفا شڵماشی تایپ کردنەوە :رەحمان نەقشی
35
ڕۆژی 8ی رێبهندان و كۆماری كوردستان له پهیڤی چهند كهسایهتی یهك دا رۆژیك كه نوێنهرانی كوردستان یهكدڵ و یهك زمان هاواری دیمۆكراسییان كرد. "دیاره موفهقییهتی ئیمه سهراسهر له عهینی مهرامی دیموكراسهی و لهه نهتیجههی فهعالییههتی حیزبهی دیمهوكراتی كوردسهتان و بهه پشتیوانی عالهمی دیموكراته. لهبهر ئهوه ...دهڵیین: بژی موئهسیسینی دیموكرات .میللهتی كورد ههزاران سهد و بهرههلسهتی سههخت و سههههندهی لههری دا بههوو .دهسههته و دایههرهی دیكتههاتوری بههی وچههان كارشههكینی ئیمهههیان دهكههرد و لههه هههیچ نامهردییهههك رانهدهوهستان .ئیختالفاتی عهشایهر بو ناوخوش ئیشكالێكی گهوره بو بو ئێمه .بهاڵم ئهوانهه هیچكامیكیهان نههیانتوانی پهیش بهه ئیمهه بگرن به دلیكی بههێز پایهداریمان كهرد و ئیدامههمان بهه فهعالییههتی خۆمهان دا تها ئیسهتیقالل و ئهازادی نهتههوهی كوردمهان بهدهسهت هینا .ئهورۆ له نومایندهكانی تهواوی نهواحی و نوقاگی كوردسهتان بهی ریعایههتی گهبههقات ئهعههم لهه ئاغها و رهعییههت و ،گههوره و چوك ،كوبوونهوه و یهكدل و یهكزمان هاواری دیموكراسی دهكهن و بهریی دیموكرات دا دهرون قودرهت و قوهتی دیموكرات نیشان دهدا". ههڵبژاردهیهك له نوتقی پێشهوا قازی محهممهد سهركۆماری كوردستان له رۆژی راگهیاندنی كۆماری كوردستان دا كتێبی "حكوومهتی كوردستان ه كورد له گهمهی سۆڤێتی دا" ،نهوشیروان مستهفا ئهمین
36
كۆماری كوردستان بۆ ههموو نهتهوهی كورد جێگای هیوا و ئاوات بوو "كۆماری كوردستان نهك ههر بۆ گهلی كورد له كوردستانی ئێران ،بهڵكوو بۆ ههموو نهتهوهی كورد جێگهای هیهوا و ئهاوات بهوو .بهه هههاتنی بارزانییهههكان و زۆر كههوردی دیكهههی عێراقههی كههه لههه ریههزی حیزبههی دیمههۆكرات و دهزگههای كۆمههاری كوردسهتان دا چاالكانهه بهشهدار بههوون ،ئههم جوواڵنهوهیهه ببهوو بههه جوواڵنههوهی هههموو نهتههوهی كههورد و، ههموو نهتهوهی كورد چاوی تی بڕیبوو ،چاوی هیوا و تاسهه و ئهارهزوو ،زۆر نوێنههری كهورد لهه توركیهه و سووریه ،تهنانهت له دهرهوهی كوردستان له ئورووپا و ئههمریكاوه دهههاتن سههریان لهه كۆمهاری كوردسهتان دهدا بۆ ئهوهی بزانن و بهچاوی خۆیان ببینن كه یهكهم حكوومهتی گهلی كورد ،یهكهم كۆماری كوردستان چۆنهو ،چۆن بهرهو پێش دهچێ و چی بۆ خهڵكی كوردستان دهكا". عهبدوڵرهحمان قاسملوو ،چل ساڵ خهبات له پێناوی ئازادی ،فهسڵی دووههم ،جێگای كۆماری كوردستان له مێژوودا
مێژوو دهسكهوتهكانی كۆماری كوردستانی له سینگی خۆی دا پاراستوه. كۆماری كوردسهتان بهوو بهههۆی فهزایههكی زۆر دێموكراتیهك كهه خههڵك لههوێ دا خۆیهان لهه دیهاریكردنی چارهنووسهی خۆیهان دا بهه بهشدار دهزانی .كهسایهتیی ئینسانیی خۆیان بۆ یهكههم جهار وهك ههیهه ههسهت پێكهردو چێژیهان لهێ دی. خوێندهوهو نووسین به زمانی زگماكی برهوی پهیدا كرد .فهرههنگ و ئهدهبی كهوردی پههرهی گهرت و بههرهو پشكووتن چوو .دهرهتان بۆ بهشداریی ژنان له كاروباری سیاسی دا پێك هات .بهۆ پێگهیانهدنی الوان وهك هێزێكی چاالك و پاشهڕۆژ ساز مایهیهكی زۆر دانراو سهرئهنجام هێندێك مانهاو مههفهوومی وهك سههربهخۆیی ،ئهازادی ،دێموكراسهی و كهسایهتی و مافه ئینسانی یهكان له دروشمێكی رووتهوه بوونه واقیعییهتێكی بههرچاو .مێهژوو تههواوی ئهمانههی لهه سهینگی خهۆیو لهه الپهڕه ههرگیز نهمرهكانی دا تۆمار كردوه. دوكتور سادق شهڕهفكهندی ،وتاری "دووی رێبهندان" ،بهبۆنهی 12ساڵهی دامهزرانی كۆماری كوردستانهوه" ،كوردستان" ،ژماره ،116رێبهندانی 1262
37
كێلێكی بهرز و دیار لهسهر رێگای دوور و درێژی خهباتی نهتهوهی كورد حكوومهتی كوردستان له مههاباد ،دوای تهجروبهی حكوومهتی كوردستانی جنووبی له سلێمانی له سهرهتای بیستهكان دا ،دووهمهین تهجروبهی حوكمرانی كورده لهنیوهی یهكهمی سهدهی بیسهتهم دا .ئههم تهجروبهیهه سههرهڕای كهورتیی ماوهكههی یهكێكهه لهه كێلهه بههرزه دیارهكانی سهر ڕێگای دوور و درێژی خهباتی نهتههوهی كهورد لههپێناوی ئهازادی و سههربهخۆییدا .ههربۆیهه نووسههرانی كهورد و بێگانهه بایهخێكی تایبهتییان پێداوه". نهوشیروان مستهفا ئهمین ،پێشهكیی كتێبی "حكوومهتی كوردستان ه كورد له گهمهی سۆڤێتی دا".
پێگهی كۆماری كوردستان لهنێو دڵی خهڵك دا بۆ ئهوهی باشتر تێ بگهین كه رێژیمی كۆمهاری مهههاباد تها چ ڕادهیههك نوێنههری خههڵكی كهورد بهووه ،خهراپ نیهه لهگههڵ كۆمهاری ئازهربایجان لهكاتی هاتنی ئهرتهشی ئێران بۆ دوو ناوچهی ناوبراو له ساڵی 1281دا بهراوردی بكهین. ههردوو كۆمار لهالیهن شوورهوییهوه پشتیوانی دهكران .كاتێك ئهرتهشی ئێران هاته كۆماری خودموختاری ئازهربایجان و دهوڵههتی پێشهوهریی رووخاند ،خهڵكی ئازهربایجان پێشوازی یهكی گهرمیان له ئهرتههش كهرد .بههاڵم كاتێهك ئهرتههش چهووه مهههاباد ،خههڵك بهساردی وهریان گرتن ،له تهورێز بهر له هاتنی هێزهكانی ئێران ڕاپهڕینێكی گهلی بهدژی رێژیمهی الیههنگری شهوورهوی بههرپا بهوو و كوشههتنی كاربهدهسههته كومونیسههتهكانی كۆمههاری ئازهربایجههان بهههر لههه هههاتنی ئهرتهههش دهسههتی پههێ كردبههوو .بهههاڵم خهههڵكی مههههاباد بههه رووگرژی لهگهڵ ئهرتهشی ئێران بهرهوروو بوون. وهرگیراو له كتێبی "ناسیونالیسم در ایران" ،نووسینی "ریچارد كاتم" ،وهرگێرانی " احمد تدین".
یهكێك له رووناكترین رووداوهكانی مێژووی تازهی رۆژههاڵتی نێوهراست پهیدا بوون و گوورانی كۆماری مههاباد و مێژووی كورت و توفانی و لههنێوچوونی لههناكاوی ،یههكێك لهه روونهاكترین رووداوهكهانی مێهژووی تههازهی رۆژهههاڵتی نیوهراسههته .كۆمهاری كوردسههتان لهالیهههن پێشهكهوتنخوازانی خهههڵكی كوردسهتانهوه پشههتیوانیی لهێ دهكههرا كههه ژمارهیان بهردهوام زیادی دهكرد و ئهو كهسانه دوژمنایهتییان لهگهڵ دهكرد كه وا دێنه بهرچاو دوارۆژیان نیه .ئارچیباڵد رۆزڤێڵت له
38
رۆژی ئاوابوونییهوه ،كۆماری مههاباد بێ وهچان دهرسمان دا دهدات ،كوردایهتیی رهسهنمان فێر دهكات ،ههموومان بێگومان شاگردی بهه ئهمهگی ئهو مامۆسهتا گهورهیههین بهه پهرۆشههوه چهاوهڕوانین ئاواتههكانی زوو بههزوو بێنههدی ،پهنهد و دهرسهه مێژوویییههكانی بههفیڕۆ نهچن!! دوكتهههور كههههمال مهزهههههر ،وتهههاری "گههههورهیی مهههههاباد و چهنهههد بیرهوهرییههههك" (بهبۆنههههی پههههنجا سهههاڵهی دامههههزرانی كۆمهههاری كوردستانهوه). سهرچاوه دوا الپهرهی ڕۆژنامهی کوردستان ژماره 189
پرسیار :بهڕێز مامۆستا! به بڕوای ئێوه داخوا ئهگهر كهسایهتی یهكی وهك پێشهوا قهازی محهممههد نهبوایهه كۆمهاری كوردسهتان لهه مههاباد دادهمهزرا؟ وهاڵم :له مێژه گوتوویانه له مێژوودا ئهگهرو ئهمما نیه .مێژوو ئهوهیه كه بووه .ههموومان ئهوه دهزانین كه دوای شهڕی دووهههمی جیهههانی كاتێههك ئێههران لهالیهههن لهشههكری هاوپهههیمانانی سهههركهوتووی شهههڕهوه بههه دوو مهڵبهنههدنی دهسهاڵت دابهش كرا ،ئهو بهشه له كوردستانی ئێران كه دهكهرێ پێهی بڵێهین كوردسهتانی مهوكری ،وهك ناوچهیهههكی بێالیهههن لههه نێههو دوو مهڵبهنههدی دهسهههاڵتی ئهههمریكاو ئینگلههیس لهالیهههكو شههوورهوی لههه الیهههكی دیكهههدا ،مایهههوه ،رێبهرایهههتیی بزووتنهههوهی كههورد لهههو ههلومهرجههه كهههڵكی وهرگههرت و بههه دامهزرانههدنی حكوومهههتی میللههیو دوایهههش كۆمههاری كوردسههتان بهشههێك لههه ئاواتهههكانی نهتهههوهی كههوردی هێنایه دی. دیههاره رێبهرایهههتیی بزووتنهههوهی كههوردی ئێههران لهههو سهههروبهندهدا بههه حیزبههی دێمههوكراتی كوردسههتان بههوو كههه قههازی محهممهههد پێشهوایهتیی دهکرد .لهوهشدا كه پێشهوا قازی لهباری پێگهیشتوویی فیكری و سیاسی یهوه زۆر زۆر له پێش ههموو رێبهرانی دیكهی ئهو كاتی بزووتنهوهی كوردهوه بووه ،گومانێك نیه .كهوایه بێ ئهوهی باس له ئهگهرو ئهمما بكهین ،دهتوانین به دڵنیایی یهوه بڵێین پێش ههمووان ئهوه قازی محهممهد بهوو كهه بهه ههڵسههنگاندێكی وردی بارودۆخهكهه دهرفهتهكههی قۆزتههوه و كۆمهاری كوردسهتانی وهك دهسكهوتێكی لهبیرنهكراو خسته مێژووی خهباتی رزگاریخوازانهی نهتهوهی كوردهوه. پێشهههوا قههازی لههه دادگهها ،یههان باشههتر بڵێههین لههه بێههدادگای نیزامیههی رێژیمههی حهمهههرهزا شههادا تهههواوی بهرپرسههایهتیی بزووتنهههوهی ساڵهكانی 81ه 1281ی كوردستانی ئێران و لهوانه دامهزراندنی كۆماری كوردستانی وهئهستۆ گرت و به بهختكردنی گیانی خۆی،
39
سهدان كهس له هاوڕێو هاوسهنگهرهكانی له ئێعدام رزگار كرد .بههو پێیهه ویهژدان حهوكم دهكها كهه شهانازیی ئههو دهسهكهوته مێژوویهی یهش بهناوی قازی محهممهدهوه تۆمار بكرێ ،بێ ئهوهی له قهدری هیچ كام له رێبهرانی حیزب و كۆمار كهم بكرێتهوه. پرسیار :پێوهندیی كۆماری كوردستان و حكوومهتی نیشتمانیی ئازهربایجان چۆن ههڵ دهسهنگێنی؟ وهاڵم :به ههموو پێوانهیهك پێوهندیی هاوكاریی نێوان ئهو دوو حكوومهته نیشتمانی یهو بهتایبههتی ئیمهزای پههیمانی دوو قهۆڵی له نێوانیاندا میراتێكی بهنرخه كه بۆ رۆڵهكانی ئهو دوو گهله دراوسێ و هاوخهبات و هاوزنجیره بهجێ ماوه. تێكۆشهرانی كورد و ئازهربایجانی ئێستاش و له دواڕۆژیشدا دهبێ تێ بكۆشن باشترین پێوهندیی خهباتگێڕانه پێكهوه دامههزرێنن و له ئهزموونهكانی دهورانهی كۆمهاریش پهنهدو ئامۆژگهاری وهربگهرن .نهابێ لهه بیریشهمان بچهێ كهه پێوهنهدیی نێهوان ئههم دوو گهلههو لههو سهردهمهدا ههروهك دهسكهوتی باشی لهێ بهدهست هاتوه ،گیروگرفت و ئاڵۆزییشی بهخۆیهوه دیوه ،بهاڵم گرنگ ئهوه بووه كه ههموو جههارێ مهههنتیق و ئهههقڵی سهههلیم سهههركهوتوهو ههههر گیروگرفتێههك هاتبێتههه پههێش ،بههه ههههوڵی بهرپرسههانی دوو حكوومهههت بهشههێوهی ئاشتیخوازانه و به قازانجی ههردووال چارهسهر كراوه. -1تهههنیا خههاڵی جێگههای دا كههه ههههر بههۆ دهرس لێههوهرگرتن دهمهههوێ باسههی بكهههم ،ئهوهیههه كههه رێبهههرانی حكوومهههتی نیشههتمانیی ئازهربایجان له هێندێ بڕگهی ناسكو تهنانهت چارهنووسسازیشدا به پهیمانی دوو قهۆڵی لهگههڵ كۆمهاری كوردسهتان وهفهادار نههبوون. ئهم كاره نهك ههر متمانهی الیهنی كوردی به رێبهرانی ئازهربایجان الواز كرد ،بههڵكوو خزمههتێكی باشهی بهه دهسههاڵتی كۆنهپهرسهتی مهركهههزییش كههرد كههه بههه پێچهوانهههی وادهو بهڵێنهههكانی بههه سهههرانی حكوومهههتی ئازهربایجههان ،دوژمنههی مافههه رهواكههانی ههههردوو گهههلی ئازهربایجانی و كورد بوو .ئهگههر بمانههوێ نموونهه بهۆ ئههو پهیمانشهكێنی یههی رێبههانی حكوومههتی ئازهربایجهان بێنینههوه ،دهتهوانین ئاماژه به دوو خاڵی زۆر گرنگ بكهین :له پهیمانی دوو قۆڵی دا ههاتبوو كهه هههروهخت مهسههلهی وتهووێژ لهگههڵ دهوڵههتی مهركههزی هاته ئاراوه ،هیچكام لهو حكوومهتانه بهه تههنیا نهچنهه سههر مێهزی وتهووێژو هههوڵ بهدهن بهه یههك ههڵوێسهت لهگههڵ كاربهدهسهتانی ناوهند بهرهوڕوو بن .كهچی ههر به چهند رۆژ دوای ئیمزای پهیماننامهكه ههیئهتێك بۆ وتووێژ چووه تاران كه شهههید حهمهه حوسهێن خهانی سههیفی قههازی وهك نوێنههری كۆمهار تێههی دا بهشهدار بهوو .بهههاڵم ئاغهای پیشههوهری بههۆ هیچكهام لهه كۆبوونهههوهكان لهگههڵ "قههوام السلگنه"دا حهمهه حوسهێن خهانی بهشهدار نههكردو لههوهش زیهاتر ،لهه رێككههوتنێكی بێئاكامهدا كهه دواتهر لهه شهاری تههورێز لهه نێهوان نوێنههرانی دهوڵههتی مهركههزیو حكوومههتی ئازهربایجانهدا ئیمهزا كههرا ،حیسهابێك بهۆ كۆمهاری كوردسهتان نههكراو كوردسهتانیان ههههروهك بهشێك له ئازهربایجان دانا ،نهك وهكوو قهوارهیهكی جیاواز. -8ههر لهو پهیمانهدا گوترابوو كه له كاتی پێویستدا ههردوو حكوومهت پێكهوه هاوكهاریی نیزامهی دهكههنو هههرچی پێویسهت بهێ یارمهههتیی یهههكتر دهدهن .كهههچی لههه كههاتی زۆر ناسههك و راسههت لهههو كاتهههدا كههه سههوپای ئێههران پهههالماری هێنایههه سهههر ئازهربایجههان و كوردستان بۆ رووخاندنی ئهو دوو حكوومهته گهلی یه ،رێبهرانی ئازهربایجان هیچ ئاگاداری یهكیان نهدایه كۆماری كوردستان و به
40
مهیدان چۆڵكردنی خێراو بێ بهربهرهكانی به كردهوه پشتی كۆماری كوردستانیان چۆڵ كردو دهرهتانیان بۆ كۆنهپهرستی پێك هێنا كه بهو ئاسانی یه كۆماری كوردستانیش بڕووخێنێ .شاراوه نیه كه تهسلیم بوونی حكوومهتی ئازهربایجهان لهه حاڵێكهدا هێزێكهی چهكهداری گهورهترو پۆشتهو پهرداختری ههبوو ،شوێنهواری خهراپی لهسهر ورهی هێزی پێشمهرگهو فهرماندهرهكانی و تهنانهت رێبهرانی كۆماری كوردستانیش دانا .ههر بۆیهش بوو كه رێبهرانی جومهووری بڕیاری بهرهنگارییان نهداو بهو شێوه تراژیكه تهسلیم بوون. به ههمووی ئهو تێ بینی یانهشهوه لهو باوهڕه دام كه لهه دواڕۆژیشهدا كوردهكهان و ئازهربایجهانی یههكان هههر دهبهێ لێهك نزیهك و هاوكههارو هاوپهههیمانی یهههكتر بههن .بهههاڵم پێویسههته نوختههه الوازهكههانی هاوكههاریی دهورانههی دوو حكوومهههتی نیشههتمانیی ئازهربایجههان و كوردستان لهبهرچاو بنو ههوڵ بدرێ بناخهیهكی پتهو بۆ هاوكاری دابڕێژرێ و وردترو بهرپرسانهتر جێبهجێ بكرێ.
پرسیار :بهڕێز كاك جهلیل! دهسكهوتێكی دیكهی كۆمهاری كوردسهتان ،گهشهه كردنهی بهواری فهرهههنگی و خوێنهدن بهه زمهانی كهوردی بوو ،دهكرێ ئاماژهیهك بهو الیهنهی سهردهمی كۆماری كوردستان بكهی؟ وهاڵم :تائهو جێگهیهی من له بیرمه له زهمینهی فهرهههنگی دا لههو مهاوه كورتههی تهمههنی كۆمهار دا كاری زۆر به سهوود كهران كهه پێشهتر لهه كوردسهتان زۆر بهه كههمی كرابهوون و لهه زۆر واڵت دا هههر باسیشیان لێ نهكرابوو كه بریتین لهوانهی خوارهوه: -1راكێشانی ژنان و الوان بۆ بهشداری كردن له كارو باری كۆمهڵگا كه دواتر گهیشته ئهو جێگهیهی یهكیهتیی ژنانی دێمهوكرات و دواتریش رێكخراوی الوانی دیموكرات پێك بێ كه ههر دووكیان نهخشی بهرچاویان ههبوو. -8حورمهت بۆ مافی كهمایهتییهكان و ئیعتراف به مافی فهرههنگیییان و پیادهكرانی به كردهوهی ئهو مافه رهوایه. -2رهسمیهتدان به خوێندنی زمانی كوردی له قوتابخانهكان و كارو باری ئیداریدا. -1ئیجباری كردنی خوێندن بۆ كورانوكچان و هاندانی الوانی نهخوێندهوار بۆ خوێندنی شهوانه. -1دامهزراندنی رادیویهكی FMبۆ یهكهم جار كه له بهر كههمیی رادیهو لهه رێگههی چهنهد بلێنهدگۆوه كهه لهه چهنهد شهوێنی شهاری مههاباد ههڵواسرابوون ،خهڵك بۆ بیستنی ههواڵ و باسهكان كهڵكی لێ وهردهگرتن. -6بۆ یهكهم جار ،ههر لهم دهورهیهدا خهڵكی شاره رزگار كراوهكان به هۆی سینهمای گهرۆك كه له ماشینێك دا جێگههی گرتبهوو، دهگهڵ سینهما ئاشنا بوون. جێگهو شهوێنی سهازكرانی سهاختومانێك بهۆ سهینهما دیهاری كرابهوو ،هێنهدێك كهسایهتیشهی بهۆ ئامهاده كرابهوون كهه بهه داخههوه پهێ رانهگیشتن سازی كهن. -2تیئاترو شانۆگهری و موسیقا بهرهو پهرهگرتن دهچوون.
41
-2له ههمووان گرینگتر ئهوه بوو كه یهك دوو مانهگ بههر لهه ئیعالمهی كۆمهار چاپخانهیههكی گههوره لهه الیههن حیزبههوه بهه نهاوی كوردسههتان دامهههزرا كههه رۆژنامهههی كوردسههتان و گوڤههاری كوردسههتان و بههاقیی باڵوۆكهههكانی لههێ چههاپ دهكههرا .لهههو ماوهیهههدا 112ژمههارهی رۆژنامهی "كوردستان" و نێزیك به 81ژماره له گوڤاری "كوردستان" باڵو بوونهوه كه زمان حاڵی كومیتهی ناوهنهدیی حیزبهی دێمهوكراتی كوردستان بوون .سهرنووسهری رۆژنامهكه سهید محهممهد حهمیدی بوو ،بهرپرسی چاپخانه ماوهیهك میرزا عهلی خوسرهوی و دوایهش مهالقادری مودرێس بوو .كارگێرانی چاپخانه بریتین له :میرزا موتهلیب ،شیخ محهممهدی ،كاك سهدیق عهالیی ،محهممهد شاپهسههندی و پۆلێك له الوان وهك عهبدواڵ دهباغی ،عهزیز ژیان و ...كاری حروفچینییان دهكرد .دیاره وهك نووسهری تههواو وهخهت تههنیا سههید محهممهد حهمیدی كه سهرنووسهر بوو سهروتارو وتارێكی له هههموو ژمارهكهان دا هههبوو .خاڵههمین ،ههێمن ،هههژار ،دڵشهاد رهسهووڵی، محهممهد شاپسهندی ،ماموستا سهعید ناكام له برگهیهك دا ،هاشم خهلیلزاده و كهسانێكی تر له بواری نووسیندا هاوكارییهان دهكهردو جێ دهستیان لهو ژمارانهی كه وهدهست كهوتون دیاره. -9ئهنجومهنی فهرههنگی دهگهڵ ئازهربایجانی هاوپهیمان و یهكیهتیی سۆڤیهت پێك هاتبوو. -11ناردنی قوتابیان بۆ باكۆو تهورێز به مهبهستی درێژهدانی خوێندن له بواره جیاجیاكانی پێویست بۆ ئهو كاتی كۆمار.
سهرچاوه ڕۆژنامهی کوردستان ژماره 189 سهرچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 11 :ی ژانویهی 8112
42
پانۆرامای مێژووی کۆماری کوردستان 2ی ڕێبهندانی ساڵهکانی )1945 – 1916( 1281 - 1281
ئاماده کردنی :رهحمان نهقشی رێورهسمی ئااڵ ههڵکردن 17 -1ی دێسامبری 86( 1911ی سهرماوهزی )1281بهبهشداری پێشهوا قازی محهممهد و ههیئهتی حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان و دهیان ههزار کهس له کۆمهاڵنی خهڵکی کوردستان لهسهر بانی ههیئهتی رهئیسهی میللی کوردسهتان ئهاالی پیهرۆزی کوردسهتان لهه شهاری مههاباد ههڵکرا . 19 -2ی دێسامبری 82( 1911ی سهرماوهزی )1281کات ژمێر 9ی بههیانی بهه خوێندنههوی سهرودی قوتابیهانی کهورد و ئهرمههنی و ئاسۆری و چهپله لێدان و شادی بهبهشداری بهرچاوی خهڵکدا ئااڵی پیرۆزی کوردستان له شاری نهغهده ههڵکرا. 28 -3ی دێسامبری 2( 1911ی بهفرانباری )1281کات ژمێر 2ی بهیانی رێورهسمی ههڵکردنی ئااڵ بهبهشداری حاجی بابه شهیخ و کۆمهاڵنی بی وێنهی خهڵک به خوێندنهوی سرود و موسیقا لهسهربانی قهاڵی شاری بۆکان ههڵکرا. 24 -4ی دێسامبری 2( 1911ی بهفرانباری )1281کرانهوهی قوتابخانه بۆ فێرکردنی وتنهوهی وانه به زمانی زکماکی کوردی و لهه زمانی بیگانه کاندا تهنیا زمانی رووسی دهوترایهوه. 2 -5ی ژانوییهی 18( 1916ی بهفرانباری )1281کۆبوونهوهی ههیئهتی فهرههنگی کوردستان و پهسند کردنی چهند بریاری گرنگ بۆ به کوردی کردنی خوێندن له قۆتابخانهکانی کوردستان. بهشیک له رووداو و کار و تێکۆشانی سهردهمی کۆماری کوردستان 22 -1ی ژانوییهی 8( 1916ی ڕێبهندانی )1281له کۆبوونهوهیهکی پان و بهرین دا کهه نوێنههرانی زۆر لهه ناوچههکانی کوردسهتان تێدا بهشدار بوون له چوارجرای شاری مههاباد بهرهسمی کۆماری کوردستان راگهیاندرا. 22 -2ی ژانوییهی 8( 1916ی ڕێبهندانی )1281کارێکی سهمبولێک که بۆ یهکهم جار له رۆژی 86ی سهرماوهز (12ی دێسامبری )1916رویهدا هههل کردنهی ئهااڵبوو کهلهه 8ی ڕێبهنهدان لهه مههههاباد رهسهمیهتی پهێ درا و لهه پاشهان لهه شهارو گونهدهکانی کوردسههتان دووپات کرایهوه.
43
23 -3ی ژانوییهی 2( 1916ی ڕێبهندانی )1281بۆ نێشاندان و وهفاداری (بهیعهت) هێزی پێشمهرگهی کوردستان به سهرؤک کۆمار پێشهوا قازی رێورهسمێکی بهشکوو له شهقامی وهفایی له مههاباد بهرێوه چوو. 23 -4ی ژانوییهی 2( 1916ی رێبهندانی )1281کۆبوونهوهی وهزارهتی هێزی پێشمهرکهی کوردستان بۆ رێکخستنی پێشمهرگه. 24 -5ی ژانوییههی 1( 1916ی ڕێبهنهدانی )1281ئاهههنگێک بههۆ جیژنهی سههربهخویی و ناسهاندنی سهههرۆک کۆمهار پێشههواقازی بههۆ ئهفسهران و پێشمهرگهکانی هێزی ناوهندی دێموکراتی کوردستان له پێشمهرگهخانهی هیزی دێموکراتی کوردستان . 25 -6ی ژانوییهی 1( 1916ی ڕێبهنهدانی )1281ئاهههنگی بهرپرسهانی راگهیانهدن بهه بۆنههی 8ی ڕێبهنهدان و ناسهاندنی پێشههوا قازی به بهشدارانی ئهم رێورهسمه. 26 -7ی ژانوییهههی 6( 1916ی رێبهنههدانی )1281بهههرێوهچوونی رێورهسههمێک بهبهشههداری پێشهههوا قههازی لههه الیهههن ئهنههدامانی شیرکهتی تهرهقی کوردستان،و بهززازانی مههاباد. 26 -8ی ژانوییهههی 6( 1916ی رێبهنههدانی )1281بهههرێوه بردنههی جێژنێکههی گهههوره لههه الیهههن کهههلیمی یهههکانی شههاری مههههاباد بههه بۆنهی راگهیاندنی کۆماری کوردستان. 29 -9ی ژانوییهی 9( 1916ی رێبهندانی )1281کات ژمێر 8ی پاش نیوهرودا له الیهن حاجی سهید عهبدوڵاڵ ئهفتهدی جیژنیکهی زور جوان به شانازی پیشوای کوردستان گیرا پاش ووتاریکی زور له الیهن سهید عهبدولعهزیز پیرۆزبایی بنهماڵهی نههری خوێندهوه. 11 -10ی فیورییهی 88( 1916ی رێبهندانی )1281پێک هێنانی حکوومهتی کوردستان وههیئهتی رهئیسهی میللی (کابینهی سهرۆک وهزیران) ئهو ههیئهته له 11وهزیر پێک هاتبوو. 13 -11ی فێورییهی 81( 1916ی ڕێبهندانی )1281باڵو کردنهوهی دوو بریاری کۆمهاڵیهتی رهئیسی ههئیهتی میللهی کوردسهتان-1 : رهدو کهوتنی کچان و ژنان قهدهغهیه -8پرسهی مردو به ئهمری شهرعی ئیسالم بێ. 15 -12ی فێورییهی 86( 1916ی رێبهندانی )1281بهرێوهچوونی رێورهسمیک به بۆنهی جیژنی سهربهخویی و ناسهاندنی پێشههوای کوردستان له گوندی باالنیش بهبهشداری گهلیک له ئاغا و جوتیارو فهالح دهوروبهری باالن و ورمی. 28 -13ی فێورییهههی9( 1916ی رهشهههمی )1281بانگهشههتنی مهههال مسههتهفا بههارزانی و پیشههوازی فهههرمی لهالیهههن پێشهههوا قههازی بههۆ شاری مههاباد. 1 -14ی مارسی 11( 1916ی رهشهمی )1281لهالیهن مامۆستایانی قۆتابخانهی کچان کاتژمێر 8پهاش نیهوهرو لهه سهالونی ئیهدارهی فهرههههنگ جێژنیکههی زورجههوان بههه بۆنهههی پێههک هههاتنی ئههاواتی چهنههدین سههاڵهی نهتهههوهی کههورد و ناسههاندنی پێشهههوا و سهههربهخویی کوردستان بهبهشداری ئهندامانی حیزبی دێموکراتی کوردستان و خهڵکی شاری مهاباد بهرێوه چوو.
44
15 -15ی مارسی 81( 1916ی رهشهمی )1281دامهزرانی رێکخراوی یهکیهتیی ژنانی دێموکراتی کوردستان. 20 -16ی مارسی 89( 1916ی رهشهمی )1281نامهی پێشهوا قازی معهممهد سهرۆک کۆماری کوردستان بۆ سکرتێری گشتیی پارتیی کۆمۆنیستی ئازهربایجان میر جهعفهر باقرۆف.لهسهر ههل و مهرجی هێزهکانی دهوڵهتی ناوهندی ئیران. -17مارسی ( 1916خاکهلێوهی )1281باڵوکردنهوهی گوڤاری کوردستان ژماره 2که گۆڤارێکی ئهدهبی ،مێژوویی و کۆمهاڵیهتی بوو ( ژمارهکانی 1و 8ی ئهم گوڤاره له سهرماوهزی ساڵی - 1281دێسامبری 1911باڵو کرابوونهوه). 4 -18ی ئهههاوریلی 11( 1916ی خاکههههلێوهی )1281رێککهوتننامهیههههک لهسههههر چوونههههدهر لهشهههکری سهههوور بهههه ئیمهههزای قههههوام و سادچیکۆف باڵو کرایهوه. 21 -19ی ئاوریلی 1( 1916ی بانهمهری )1281دامهزرانی دیوانی شهری هیزی دێموکرات ,وپهسهند کردنی یاسای سههزادانی کهلهه 9خاڵ پێک هاتبوو. 23 -20ی ئهههاوریلی 2( 1916ی بانهمههههڕی )1281پههههیمانی دۆسهههتایهتی و هاوکهههاری لهههه نێهههوان دوو حکوومههههتی کوردسهههتان و ئازهربایجان له الیهن دوو ههیئهتی رهسمی به سهرۆکایهتی پێشهوا قازی و جهعفهری پیشهوهری له شاری تهورێز ئیمزا کرا. 24 -21ی ئههاوریلی 1( 1916ی بانهمهههڕی )1281وهرێ کهههوتنی سههتوونێکی ئهرتهشههی ئێههران بههۆ گهیانههدنی چهههک و تهقهمهههنی و خواردن بۆ دوو پادگانی بانهو سهردهشت که له گوندی قاراوا له گهڵ هیزهکانی بارزانی تووشی شهر بوون. 25 -22ی ئاوریلی 1( 1916ی بانهمهری )1281پێشهوای قازی سهرۆک کۆماری کوردستان دهگهڵ سهرۆک وهزیر و باقی وهزیرانی ئازهربایجان و سهرانی فیرقهی دێمۆکرات چوونه شاه گۆلی و هێزی ئازهربایجانیان بهسهر کردهوه. 27 -23ی ئاوریلی2( 1916ی بانهمهڕی )1281پهسند کردنی یاسای سهزادان بهرامبهر بهه ئهمرییههی ژمهاره 81 .1.8 – 1612ی کۆمیتهی مهرکهزی(حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان) دیوانی شهری هێزی دێمۆکڕاتی پێک هات . 28 -24ی ئهههاوریلی 2( 1916ی بانهمههههڕی )1281سههههفهری دهسهههتهی نوێنهرایههههتی تێکههههاڵوی ئازهربایجهههان و کوردسهههتان بهههه سهرۆکایهتی پێشهوهری و قازی محهممهد بۆ تاران. 29 -25ی ئاوریلی 9( 1916ی بانهمهری )1281کورتهی نوتقی پیشههوهری و پێشههوا لههکاتی سههفهر بهۆ تهاران لهه فڕۆکهخانههی تهورێز. 29 -26ی ئههاوریلی 9( 1916ی بانهمهههری )1281هێرشههی هێههزی زهمینههی و ههههوای هێزهکههانی ئێرانههی بههۆ سهههر بنکهههکانی هێههزی پێشمهرگهی دێموکرات له شاخی بیژنگ بهسهر،کهلی سهرا،وکیوی بالومان.ئاکامی ئهوشهره بۆ به هۆی تێک شکانی هیزهکانی
45
دهوڵهتی. 30 -27ی ئههاوریلی 11( 1916ی بانهمهههڕی )1281بههۆ یهکهههم جههار دهزگههای رادیههۆ کههه پێیههان دهگههوت ئیستاسههیۆنی رادیههۆ لههه رێ و رهسمی تایبهت دا به وتاری پێشهوا قازی محهممهد له شاری مههاباد کرایهوه. 2 -28ی مای 18( 1916ی بانهمهڕی )1281دوو نامهی ژنراڵ محهممهد رهشید خان ،فهرماندهی هێزی بۆکان و ناوچه وبههرپرسهی جهبههی سهقز ،لهسهر چونیهتی شهر وپیشنیارهکانی خۆی بۆ بهرپرچدانهوهی هێزی دۆژمن بۆ پێشهوا قازی.. 5 -29ی مهههههای 11( 1916ی بانهمههههههڕی )1281کۆبوونههههههوه پێشههههههاو قهههههازی لهههههه گههههههڵ هێنهههههدێک لهههههه سههههههرانی عهشهههههائیری مهنگۆر،مامهش،زهرزا ،گهورک ،دیبوکری،قهرهپاپاغ و ئهفسهرانی بییانی هێزی دێموکرات. 10 -30ی مای 81( 1916ی بانهمهڕی )1281لهشکری سوور هێزهکانی سۆڤیهت ئێرانی بهجێ هێشت. 12 -31ی مای 88( 1916ی بانهمهڕی )1281قهوام سهرۆک وهزیرانی ئێران ههیئهتی ئازهربایجانی تاوانبار کرد که ئاماده نیهین پێشنیارهکانی دهوڵهتی ناوهندی قبووڵ بکا. 13 -32ی مای 82( 1916ی بانهمهڕی )1281وهڤدی هاوبهشی کوردستان و ئازهربایجان به سهرنهکهوتوویی له تاران گهرانهوه. 14 -33ی مای 81( 1916ی بانهمهڕی )1281پیشهوهری گهرایهوه تهورێز رایگهیاند کهه دهوڵههتی ناوهنهدی داوای تهسهلیم بهوونی بێ شهرت و مهرج دهکا (قهیدو شهرت) له ئازهربایجان دهکا. 16 -34ی مای 86( 1916ی بانهمهڕی )1281ئەبولقاسمی سەدری قازی نوێنهری حکومهتی کوردستان له تاران گهرایهوه مههاباد. 21 -35ی مای 21( 1916ی بانهمهڕی )1281ئەبولقاسمی سەدری قازی له میتینگێک دا له مههاباد راپۆرتێکی دهربارهی گفتوگۆکانی خۆیان له تاران بۆ کۆمهاڵنی خهڵک باس کرد. 21 -36ی مای 21( 1916ی بانهمهڕی )1281وتاری پێشهاو قازی محهممهد لهمیتینگی ئهو رۆژه دا بۆ سهران و سهرکرده و ژنهرال و مهزنانی کوردستان وبهشدارنی چهند ههزارکهسی کۆمهاڵنی خهڵک. 5 -37ی مای 11( 1916ی بانهمهری )1281بەشداری دەستەی نوێنەرایەتی کۆماری کوردسهتان و هێهزی پێشهمەرگە لە ڕێهو ڕەسهمی بەڕێ کردنی لەشکری سوور له شاری تەورێزێ . 26 -38ی مای 1( 1916ی جۆزهردانی )1281دانیشتن و وتوێژی کاربهدهسهتانی ئێهران لهه گههڵ نوێنههرانی کۆمهاری کوردسهتان بهۆ پیشگیری لهتیکههڵچوون له نێوان هێزهکان دا پێشنیاری ناوچهیهکی بی الیهنی 1کیلومیتری له سهقزهوه. ,بهرهو بانه و لهسهقزهوه
46
بهرهو بۆکان. 31 -39ی مای 11( 1916ی جۆزهردانی )1281دهستنیشان كرانی مههال مسهتهفا بهارزان وهكهو ژهنهرال لهسهوپا كۆمهار کوردسهتان لهالیهن پێشهواقاز محهممهد سهرۆک کۆماری کوردستان. 15 -40ی ژوئهنی81( 1916ی جۆزهردانی )1281پادهگانی سهقز بهسهرکردهیی سهرلهشکر حاجی عهلی رهزم ئهارا دهسهتی کهرد بهه ئاگربارانی هێزهکانی پێشمهرگهی دهورو بهری شاری سهقز. 16 -41ی ژوئهنی 86( 1916ی جۆزهردانی )1281چاوپێکهوتنی نێوان رهزم ئارا و پێشهوا قازی له سهر ریکههوتنی 1ی جهوزهردان له گوندی سهرای بۆکان و سهقز. 20 -42ی ژوئهنی 21( 1916ی جۆزهردانی )1281هاشمۆف کونسۆلی سۆڤیهتی له ورمێ چوو بۆ الی پێشهوا قازی له گوندی سهرا. 22 -43ی ژوئهههنی 1( 1916ی پووشههپهری )1281وتههوێژی پهههیامنیری ئاژانسههی فههرانس پههریس لههه گهههڵ پێشهههوا قههازی محهممهههد سهرۆک کۆماری کوردستان. 29 -44ی ژوئهنی 2( 1916ی پووشپهری )1281قهوام سهرۆک وهزیرانهی ئێهران حیزبهی دێمهوکراتی ئێهران حیزبهی دهوڵههتی خهۆی دامهزراند. 5 -45ی ژوییهی 11( 1916ی پووشپهری )1281کۆبوونهوهی کۆمیتهی ناوهنهدی و تههواوی سههرکردهو و کاربهدهسهتانی ئیهدارات بهۆ ئامادهکاری و پهروهرده و فیرکردنی (تهعلیمات)ی پێشمهرگه. 5 -46ی ژوییهی 11( 1916ی پووشپهری )1281کهات ژمێهر 2ی بههیانی محهممههد حوسهێن خهانی سههیفی قهازی وهزیهری بههرگری و ژنڕاڵ مایۆر مستهفا بارزانی دهگهڵ ژمارهیهک پێشمهرگه بۆ سهردانی جهبهه وهرێ کهوتن. 9 -47ی ژووییهی 12( 1916ی پووشپهری )1281لهسهربانگهێشتنی فهرمی قازی محهممهد بۆ تاران ،مهابادی بهرهو تهورێز به جێهێشت .پاش گۆفتگو له گهڵ کاربهدهستانی حکوومهتی ئازهربایجان و شوورهوییهکان ،به فڕۆکهیهیهکی شیرکهتی ههوایی سۆڤیهت بهرهو تاران وهرێکهوتن. 9 -48ی ژوییهی 12( 1916ی پووشپهری )1281بۆ جێ بهجێ کردنی رێکهوتنهکهی نوێنهرانی حکوومهتی کوردستان لهه شهارهکانی سهقز ،بانه و سهردهشت وهزێری هیزی میللی کوردستان ژنرال سهیفی قازی لهه نامهیههکی رهسهمی محهممههد نانههوازاده جێگهری سیاسهی وهزارهتی هیزی کوردستان بۆ ئهو کاره دانا. 10 -49ی ژوییهی 81( 1916ی پووشهپهری )1281جهولههی سههحرایی پێشهمهرگهکانی هێهزی ناوهنهدی کوردسهتان لهه دهروهی شهاری مههاباد.
47
13 -50ی ژوییهههی 82( 1916ی پووشههپهری )1281حکوومهههتی قهههوام پێشهههوا قههازی محهممهههدی بانههک کههرد بههۆ تههاران بههۆ گفتوگههۆ لهسهر رێکخستنهوهی جوری پهێوهندی دهوڵهتی ناوهندی و حکومهتی کوردستان. 17 -51ی ژوییهی 82( 1916ی پووشپهری )1281گهرانهوهی پێشهوا قازی له سهفهری تاران و پێشوازی گهرمی کۆمههاڵنی خههڵک له مههاباد. 18 -52ی ژوییهههی 82( 1916ی پووشههپهری )1281وتههوێژی رۆژنامهههی رههبهههر ئورگههانی حیزبههی تههووده لههه گهههڵ پێشهههوا قههازی دهربارهی گفتوگۆکانی له گهڵ کاربهدهستانی تاران. 18 -53ی ژووییهی 82( 1916ی پووشهپهری )1281گهرانههوهی پێشههوا قهازی لهه نێهو بهه پیلههوه ههاتن و پێشهوازی ئهنهدامان و کۆمیتهی ناوهندی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان و کاربهدهستانی حکوومهتی که تا میاندواو به پیل بهڕێزیانهوه هاتبوون و هههروهها له الیهن خههڵک و ژمارهیههکی زۆر لهه عهشهیرهتهکان و گوندنشهینهکان کهه ههسهتی خۆیهان دهردهبهڕی و گوڵبارانیهان دهکهرد گهیشهتهوه مهاباد". 26 -54ی ژوییهی 1( 1916ی گهالوێژی )1281وتاری پێشهوای قازی محهمهد له کاتێک دا خۆی ئاماده کردبوو بۆ سهفهری ورمهێ و دیداری له گهڵ قهواموسهلتهنه و باس لهسهر ههڵ و مهرجی کوردستان بۆ ژمارهیهکی زۆر له ئاغایانی مامههش و زهرزا و ئهنهدامانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان و ژمارهیهکی زۆر له خهڵکی شار. 2 -55ی ئووتی 11( 1916ی گهالوێژی )1281سێ کهس له بهرێوهبهرانی حیزبی توودهی ئێران بوون به وهزێری کابینهی قهوام ( ئیرهج ئهسکهندهری ،د.فیرووز کهشاوهرز ،مورتهزا یهزدی) 2 -56ی ئههووتی 11( 1916ی گهههالوێژی )1281تهههلگرافی پێشهههواقازی بههۆ رێبهههرانی حیزبههی دێمههوکراتی ئێههران ،حیزبههی تههوودهی ئێران ،حیزبی ئێران و فیرقهی دێموکراتی ئازهربایجان ئامادهی حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتانی بهۆ بههره دهگههڵ هێهزه ئازادیخوازهکهان راگهیاند. 15 -57ی سێپتامبری 29( 1916ی گهالوێژی )1281دیداری پێشهوا قازی محهممهد سهرۆک کۆمهاری کوردسهتان لهگههڵ ئارچیباڵهد ڕوزڤێڵت بهرپرسی ههواڵگری سهفاڕهتی ئهمریکا له تاران .له شاری مههاباد . 21 -58ی سههێپتامبری 12( 1916ی خهههرمانانی )1281سهههردانی قهههدری جهههمیل پاشهها وهکههوو نوێنهههری پههارتی دێمههۆکڕاتی کههوردی سوورییه له شهاری مهههاباد و دیهدار و چهاو پێکههوتنی لهه گههڵ پێشههوا قهازی محهممههد و کاربهدسهتانی کۆمهاری کوردسهتان ،و نزیهک حهوتوویهک له مهاباد بووه. 23 -59ی نوامبری 8( 1916ی سهرماوهزی )1281زهنجهان بهه تههواوی کهوتهه دهسهتی دهوڵههتی ناوهنهدی و هێزهکهانی حکوومههتی میللی ئازهربایجان که له زهنجان بوون چووکترین بهربهرهکانی یان له خویان نێشان نهدا.
48
3 -60ی دێسههامبری 18( 1916ی سهههرماوهز )1281رێکخههراوی حیزبههی تههووده لههه"زیههراب" مازهنههدهران بزووتنهوهیهههکی چهکدارانهههی دهست پێ کرد. 5 -61ی دێسههامبری 11( 1916ی سهههرماوهزی )1281لهسهههر پێشههنیاری پێشهههوا قههازی شههوورای شهههر بههه بهشههداری 11کهههس و سهرۆکایهتیی خودی پێشهوا بریاری بهربهرهکانی بهرامبهر به ئهرتهشی دهوڵهتی ناوهندی درا. 6 -62ی دێسههامبری 11( 1916ی سهههرماوهزی )1281بانگهشههتنی سهههرۆکهکانی عهشههایر و ئهنههدامانی کۆمیتهههی ناوهنههدی و گهههوره پیاوان بۆ راوێژ و بریاردان و دوا ههڵوێست به رامبهر هاتنهوهی ئهرتهش و دهسهاڵتی ئێران له مزگهوتی ههباس ئاغای مههاباد. 10 -63ی دیسامبری 19( 1916ی سهرماوهزی )1281له شارهدێی خۆجامیر له نزیک مهراغه کۆبوونهوهیهک به ئامادهبوونی سههرۆکی حکوومهتههکانی ئازهربایجههان و کوردسهتان پێههک ههات .دواجههار و بڕیهار درا بهۆ پێشههگرتن لهه پێشههڕهوی هێزهکهانی ئهڕتهشههی ئێران هێزهکانی ئازهربایجان و کوردستان ئامادهی بهرگری و خۆڕاگری بن . 11 -64ی دیسامبری 81( 1916ی سهرماوهزی )1281له تهورێز شورای شهر پێک ههات بهوو ،بههاڵم توشهی رارایهی و سهرلێشهوان و له سهر بریارێکی روون سا نهبوو بونهوه. 12 -65ی دیسامبری 81( 1916ی سهرماوهزی )1281لهشکری دهوڵهتی ناوهندی گهیشته شهاری تههورێز واتهه ڕاسهت سهاڵێک پهاش پێکهاتنی حکوومهتی میللی ئازهربایجان. 12 -66ی دێسامبری 81( 1916ی سهرماوهز )1281فهرمان درا به هێزهکانی پێشمهرگه له جهبهههکانی سههقز ،بانهه و سهردهشهت بکشێنهوه و رێ بۆ ئهرتهش چؤڵ بکهن. 14 -67ی دێسامبری 82( 1916ی سهرماوهزی )1281هێنهدیک کههس لهه پیهاوه ناسهراوهکانی مهههاباد بهه تایبههتی ئهوانههی دژی کۆماری کوردستان بوون له گهڵ چهند سهرۆک عهشیرهتیک چوون بۆ پێشوازی لهشکرو وهفاداری خۆیان له الیههن شهاری مهههابادهوه بهه سهرتیپ هومایوونی ڕاگهتاند(لهنێو ئهوانهدا میزا رهحمهتی شافعی،شێخ حهسهن شهمسی بورهانی و عهلی ئاغای ئیلخانی زاده) 14 -68ی دێسههامبری 82( 1916ی سهههرماوهزی )1281زۆر لههه بهرێوهبهههرانی حیزبههی دێمههوکرات چههوون بههۆ مههاڵی پێشهههواقازی بههۆ ئهوهی پێکهوه دوا بریاری خۆیان بۆ مانهوه یان دهرباز بوون له بهرامبهر لهشکری دهوڵهتی ناوهندی سا ببنهوه. 15 -69ی دێسامبری81( 1916ی سهرماوهزی )1281بهشێک لهکاربهدهستانی فیرقهی دێموکرات ئاشبهتالیان کرد و بهرهسمی تهسلیم بوونی خۆیان ڕاگهیاند .بهشێک دیکه له ڕێبهرانی ئازهربایجان بڕیاری دهستنهکردنهنهوهیان دا ،پیشههوهری لهه سههر کهار الدرا وبه پێچهوانهی ویستی خۆی برا بۆ سۆڤییهت.
49
15 -70ی دێسههامبری 81( 1916ی سهههرماوهز )1281ئهسههئوف نوێنهههری بازرگههانی سههوڤیهت مههههابادی بهههجێ هێشههت و گهرایهههوه بههۆ کۆنسولگهی سۆڤیهت له ورمێ. 16 -71ی دێسامبری 81( 1916ی سهرماوهزی )1281مهال مستهفا بارزانی بۆ داو جار چاوی به پێشههوا قهازی کههوت و داوای لهێ کرد لهگهڵیان بروا ئهوانیش ئامادهن له ژێر ئهمری پێشهوا دابن بهاڵم پێشهوا مانهوهی له نێو خهڵک دا ههڵبژارد. 16 -72ی دێسامبری81( 1216ی سهرماوهزی )1281پێشههوا قهازی بهه تههلیفون قسههی لهه گههڵ سههرتیپ هومهایونی کهرد خهۆی و حاجی بابا شێخ و سیفی قازی چوون بۆ پێشوازی سهرتێپ هومایونی. 17 -73ی دێسههامبری 86( 1916ی سهههرماوهزی )1281لهشههکری دهوڵهههتی ناوهنههدی ئێههران بههههاوکاری بهشههێک لههه عهشههایر شههاری ماهابادیان داگیر کرد واته راست پهاش سهاڵێک کهه بهه چههک کردنهی شهارهوانی مهههاباد خههڵک خهۆی دهسههاڵتی سیاسهی بهه دهسهتهوه گرتبوو.
30 -74ی دێسامبری 9( 1916ی بهفرانباری )1281دادگای رهوالهتی و ناعادالنهی ههر سێ قازی پێکههوه دهسهتی پێهی کهرد ئههو دادگایه نهێنی بوو ،نهیان دههێشت کهس بزانی چێ له دادگا روودهدا. 9 -75ی ژانوییهی 19( 1912ی بهفرانباری )1281پێشهواقازی بۆ خۆی داکۆکی یهکی رێهک وپێهک و ئازایانههی کهرد کهه 11کهات ژمێری خایاند و ههموو تاوانهکانی دادگای فهرمایشیی لهشکری شای رهد کردهوه. 23 -76ی ژانوییهی 2( 1912ی ڕێبهندانی )1281واتهه سهاڵێک و رۆژیهک پهاش ئههوهی بهه سههرۆک کۆمهاری کوردسهتان هههڵبژیرا پێشهوا قازی محهممهد یهکهم سهرۆک کۆمهاری کوردسهتان و محهممههد حوسهێن سههیفی قهازی و ئهبولقاسهمی سههدری قهازی مههحکووم بهه ئیعدام کران. 11 -77ی خاکهلێوهی 21( 1286ی مارسی )1912پێشەوا قازی محهممهد :یهکهم سهرۆک کۆماری کوردسهتان مهحەمەد حسهێن خهانی سەیفی قازی :جێگری سهرۆک کۆمهار و وەزی هێهزی بههرگری کۆمهاری کوردسهتان و ئهامۆزای پێشهەوا قهازی ،ئەبولقاسهمی سهەدری قهازی: نوێنەری خەڵکهی مەهابهاد و دەوروبەری لە پارڵمهانی ئێهران ،نهوێنەری حکهوومەتی کوردسهتان لە تهاران و بهرای بچهوکی پێشهەوا قهازی محهممهد .له چوارچرای شاری مههاباد لە سێدارە دران. ناساندنی کابینهی کۆماری کوردستان
-1پێشهوا قازی محهممهد :سهرۆک کۆماری کوردستان ،قازی محهممههد كهوڕی قهازی عههلی ,كهوڕی میهرزا قاسهم قازییهه .رابهردووی ئهو بنهماڵهیه له شاری ساباڵغ بۆ چوار سههده پێشهتر دهگهڕێتههوه .ئههوان نهه تههنیا لههالی خههڵك بههڵكوو لهالیههن دهسههاڵتداران و بهرپرسانی حكوومهتییش جێگهی رێزو تهقدیر بوون.
50
-2حاجی بابه شێخ سیادهت :سهدری ههیئهت ڕهئیسه (سههرۆک وهزیهر) خههڵکی شهاری بۆکهان بهوو ،لهه کهاتی ڕاگهیانهدنی کۆمهاری کوردستان دا تهمهنی 62ساڵ بوو .بهڕێزیان له بنهماڵهی سهیدهکانی زهمبیل بوو و له کارو باری شهرعی دا زۆر زانا و کارامه بهوو . له ههستان و دانیشتنی گشتی دا له گهڵ خهڵک باش دهجوواڵوه.ئهندامی ژ.ک نهبوو ،له ساڵی 1281له گههڵ بزووتنههوهی نهتههوهیی حیزبی دێمۆکرات کهوت. -3محهمهههد حوسههێنی سهههیفی قههازی :وهزیههری بهههرگری ،جێگههری سهههرؤک کۆمههاری ،ئهنههدامی کۆمیتهههی ناوهنههدی حیههزب ئههامۆزای خودالێخۆشهههبوو قهههازی محهممههههد .دڵخوازانهههه ببهههوو بهههه ئهنهههدامی ژ.ک .فهرمانهههدهیی ئهرتهشهههی نهتههههوهیی کوردسهههتانی بهههه ئهسهههتۆوه بوو.بهڕێزیان کهسێکی زۆر گهرم بوو و بوێری و ئازایی له باوکی سهیفولقوزات شاعیری شۆڕشگێڕی کورد بۆ به میرات به جێ مابوو. -4مهههنافی کهههریمی :وهزیههری فهرههههنگ ،ئهنههدامی کۆمیتهههی ناوهنههدی حیههزب 81سههاڵه لههه ئهنههدامانی ژ.ک ،یاریههدهدانی قههازی محهممهدی له کاروبارهکانی له مهڕ کۆمیتهکانی حیزبی له ئهستۆوه بوو. -5محهممهد ئهمین موعینی :وهزیری ناخۆی ،ئهندامی کۆمیتهی ناوهنهدی حیهزب نزیکییههکی زۆری لهگههڵ بازرگانهانی شهوورهوی لهه تهورێز ههبوو و جێی باوهڕی و دڵنیایی ئهوان بوو. -6سهید محهممهدی ئهیووبیانی مهرکهزی (تهها زاده) :وهزیری تهندروستی ،ئهندامی کۆمیتهی ناوهندی حیزب الوێکی سی ساڵه بوو و بۆ خۆی خۆی پێگهیاندبوو و له ئهندامانی له مێژینهی کۆمهڵهی ژ.ک بوو. -7عهبدولرهحمانی ئێلخانیزاده (موهتهدی) :وهزیری کاروباری دهرهوه له خاوهن موڵکانی به دهسهتهاڵتی شهاری بۆکهان ،خوێنهدنی ئهههایینی زۆر باشهههی هههههبوو یههههکێک لهههه ئهنهههدامانی ههڵکههههوتووی ژ.ک بهههوو ،تهمههههنی نزیهههک 21سهههاڵ دهبهههوو و لههههپێناو ژ.ک دا چهرمهسهرییهکی زۆری کێشابوو. -8سههمایل ئاغههای ئێلخههانیزاده :نههوهزیری ڕێگاوبههان تهمهههنی 21سههاڵ بههوو کههوڕی مهههحموود ئاغههای ئێلخههانیزاده ،لههه بنهماڵههه بهدهسهاڵتهکانی شاری بۆکان بوو.له ساڵی 1911دا بوو به ئهندامی ژ.ک. -9ئهحمهدی ئیالهی :وهزیری بازرگانی .ئهندامی کۆمیتهی ناوهندی حیزب تهمههنی 11سهاڵ بهوو ،لهه سههرهتای دامههزرانی ژ.ک دا بوو به ئهندام .شارهزایهکی باشی ههبوو له سهر پرسی ئابووری. -10خهههلیلی خوسههرهوی :وهزیههری کههار 22سههااڵن ئهنههدامی کۆمیتهههی ناوهنههدی حیههزب لههه ئهنههدامانی ژ.ک بههوو ،لههه سهههرهتاوه کههه تهشکیالتی حیزب به تهواوی نهێنی بوو زۆربهی دانیشتنهکان له ماڵی بهڕێزیان دهکران. -11کهریمی ئهحمهدهین :وهزیری پۆست و تێلێگراف،ئهندامی کۆمیتهی ناوهندی حیزب 11سهااڵن بهوو ،لهه سهاڵی 1911دا بهوو بهه ئهندامی ژ.ک.
51
-12حاجی مستهفای داودی :وهزیری ئابوری ،ئهندامی کۆمیتهی ناوهندی حیزب 11سااڵن له بنهماڵهه ناسهراوهکانی مهههاباد بهوو، له ساڵی 1911دا ئهندامهتی ژ.ک ی پهژراند ،له تهجارهت و سهودا و مامڵه دا زۆر زانا وئآگای له مهسهلهکانی ڕۆژانه بوو. -13مهال حوسێنی مهجدی :وهزیری دادپهروهری 61سااڵن خوێندهوارترین و بهنێوبانگترین پیاوی ئایینی بوو و ئیعتبار و بایههخی دینی و قهزایی زۆر بهرزی ههبوو. -14مهحموودی وهلیزاده :وهزیری کشت و کاڵ 82سااڵن مهدرهسهی بههرزی کشهتوکاڵی کههرهجی تههواو کردبهوو ،لهه سهاڵی 1912دا بوو به ئهندامی ژ.ک ،له کاروباری کشتوکاڵ دا خاوهن ڕا بوو. -15سهدیقی حهیدهری :وهزیری تهبلیغات ،ئهندامی کۆمیتهی ناوهندی حیزب له دامهزرێنهرانی ژ.ک ،له کاروباری حیزبی دا زۆر چاالک بوو و له پێناو ئازادی کوردستان دا زهحمهتی زۆری کێشا. شەهیدانی کۆماری کورستان -1خۆشههەوی خەلیههل مههزوری81 :ی جههۆزهردانی 11( 1281ی ژوئهههنی )1916لە پێشههمەرگەکانی هێههزی لکههی بههارزانی لە شههەڕێکی قارەمانانە دا لە گەڵ ئەڕتەشهی ئێهران لە جەبههەی سهەقزلە گەڵ 11پێشهمەرگەی دیهکە برینهدار دەبهێ وسهەرەڕای ئەوەی دەگەیێنهدرێتە نەخۆشخانە لە تەورێز دوای چوار ڕۆژ شەهید دهبێ. -2مههحەمەدی نههانەوازادە81 :ی پووشههپهری 16( 1281ی ژوییهههی )1916سههەرپۆلی 8جێگههری سیاسههی وهزارهتههی هێههزی کۆمههاری کوردستان لە کهوتنه خوارهوهی فرۆکه له نێزیک کهلیخان نێوان بانە وسەقز. شههیدانی له سێداره دراوی کۆماری کوردستان له شاری سهقز -1عەلی بەگی شێرزاد81 :ی ڕێبەندانی 11( 1281ی فێورییەی ( )1912عەلی بەگی یەکشەوە) یەکێک لهه خهاوەن مڵکهانی گونهدی یەکشههەوە وفەرمانههدەرانی هێههزی چڵههی 1ی ناوەنههدی هێههزی کۆمههاری کوردسههتان سههەر بە عەشههیرەتی فەیزواڵبەگههی لە نههاوچەی بۆکههان لە تەنیشت حەوزی بۆکان لە سێدارە دڕا. -2شێخ ئەمینی ئەسعەدی81 :ی رهشهمی 11( 1281ی مارسی ( )1912شێخ ئەمینی کەسنەزان) خاوەن مڵکهی گونهدی "کەس نەزان"ی سەقز ،ئامۆزای شێخ سدیقی ئەسعەدی. -3شێخ سدیقی ئەسعەدی81 :ی رهشهمی 11( 1281ی مارسی )1912شێخ سدیقی یازی بواڵغی خاوەن مڵکی گوندی "یازی باڵغی" سەقز ،ئامۆزای شیخ ئەمینی کەسنەزان . -4عەلی ئاغای جەوانمەردی81 :ی رهشهمی 11( 1281ی مارسی ( )1912عەلی ئاغای تەمووتە) خاوەن مڵکی گوندی "تەمووتە" و لە هۆزی گەورکی سەقز .
52
-5ڕەسووڵ ئاغای مەحموودی81 :ی رهشهمی 11( 1281ی مارسی ( )1912ڕەسووڵ ئاغاتی میرەدێ) خاوەن مڵکهی گونهدی "میهرەدێ" و لە هۆزی گەورکی سەقز . -6ئەحمەد خانی شەجیعی81 :ی رهشهمی 14( 1281ی مارسی ( )1912ئەحمەد خانی کەڵتەگە) خهاوەن مڵکهی گونهدی "کەڵهتەگە"ی سەقز و لە بەرەبابی ڕەشید خانی شەجیعولسەلتەنەی عەشیرەتی فەیزواڵبەگی. -7عەلههی خههانی فههاتی 81 :ی رهشهههمی 14( 1281ی مارسههی ( )1912عەلههی خههانی قەلەنههدەر) خههاوەن مڵکههی گونههدی "قەلەنههدەر"ی سەقز لە بەرەبابی حاجی حەمە حەسەن بەگی عەشیرەتی فەیزواڵبەگی . -8حەسەن خانی فەیزواڵ بەگی81 :ی رهشهمی 14( 1281ی مارسی ( )1912حەسەن خانی کانی نیاز) خاوەن مڵکی گوندی کانی نیاز"ی سەقز لە بەرەبابی ئاغا شێربەگی عەشیرەتی فەیزواڵبەگی . -9محهمهدخانی دانیشوهر81 :ی رهشهمی 14( 1281ی مارسی )1912خاوەن مڵکی گوندی "ئاڵکەلوو"ی سەقز و و یەكێکهی دیهکە لە کوڕانی خەلیل خانی فەیزواڵبەگی سەر بە بەرەبابی ئاغا شێربگە و برای ئەحمەد خانی فاروقی ،لە بنەماڵەی فەیزواڵبەگی. -10محەمەدخانی فەیزواڵبەگی81 :ی رهشهمی 14( 1281ی مارسی ( )1912حەمەخانی باباخهان بەگ) خهاون مڵکهی گونهدی "قهارەوا چکۆڵە"ی سەقز سەر بە بەرەبابی ئاغا شێربەگی عەشیرەتی فەیزواڵبەگی . -11عەبهههههدواڵ خهههههانی مەتهههههین81 :ی رهشههههههمی 14( 1281ی مارسهههههی ( )1912عەبهههههدواڵ خهههههانی داشهههههاڵووجە) خهههههاون مڵکهههههی گوندی"داشاڵووجە"ی سەقز و یەكێکی دیکە لە کوڕانی خەلیل خانی فەیزواڵبەگی سەر بە بەرەبابی ئاغا شێربگە و برای ئەحمەدخانی فاروقی و محەمەد خانی دانیشوەر و لە بنەماڵەی فەیزواڵبەگی بوو. -12ئەحمەد خانی فاروقی81 :ی رهشههمی 14( 1281ی مارسهی ( )1912سهاالر سهەدر) ،موعهاوینی هێهزی بۆکهان و ناوچهه .شهەهید ئەحمەدی فاروقی ،کە بە "ئەحمەدخانی خەلیل خان" یان بە ناوی گوندەکەیەوە بە "ئەحمەد خانی قیلەسوون" دەناسرا و لە بنەمهاڵەی فەیزواڵبەگی بوو. ئەحههمەد خههانی فههاروقی و دووبههرای شههەهیدی عەبههدواڵخانی مەتههین( عەبههدواڵ خههانی داشههاڵووجە) و مههحەمەد خههانی دانیشههوەر ( محەمەدخانی ئاڵکەلوو) لە گەڵ پێشەوا قازی محەمەد ،سەدری قازی و سەیفی قازی خالۆزا و پوورزا بوون.
شههیدانی له سێداره دراوی کۆماری کوردستان له شاری مههاباد -1پێشەوا قازی محهممهد11 :ی خاکههلێوهی 21( 1286ی مارسهی )1912یهکههم سههرۆک کۆمهاری کوردسهتان لهه چهوارچرای شهاری مههاباد.
53
-2محەمەد حسێن خانی سەیفی قازی11 :ی خاکهلێوهی 21( 1286ی مارسی )1912جێگری سهرۆک کۆمهار و وەزی هێهزی بههرگری کۆماری کوردستان و ئامۆزای پێشەوا قازی، -3ئەبولقاسمی سەدری قازی11 :ی خاکهلێوهی 21( 1286ی مارسی )1912نوێنەری خەڵکهی مەهابهاد و دەوروبەری لە پارڵمهانی ئێران ،نوێنەری حکوومەتی کوردستان لە تاران و برای بچوکی پێشەوا قازی محهممهد . -4عەبهههدواڵی ڕەوشهههەنفکر12 :ی خاکههههلێوەی 2( 1286ی ئهههاوریلی ( )1912عەبهههدواڵی خهههدر حەیرانهههێ) لە ئەفسهههەری هێهههزی پێشمەرگەی کۆماری کوردستان لە مەهاباد لە سێدارە درا. -5ڕەسووڵی نەغەدەیی12 :ی خاکهلێوەی 2( 1286ی ئاوریلی )1912لە مەهاباد لە سێدارە درا. -6محەممەدی نازمی12 :ی خاکهلێوەی 2( 1286ی ئاوریلی )1912لە ئەفسەرانی کۆماری کوردستان لە گەڵ سێ هاوڕێی دیکەی لە مەهاباد لە سێدارە درا -7حامیههدی مههازووچی12 :ی خاکهههلێوەی 2( 1286ی ئههاوریلی )1912لە ئەفسههەرانی کۆمههاری کوردسههتان و فەرمانههدەی دیژبههانیی ناوەندی مەهاباد لە ساباڵغ لە سێدارە دران. ئهفسهرانی شههیدی له سێداره دراوی کۆماری کوردستان لە الیەن حکوومەتی عێڕاق -1عێهههزەت عەبهههدولعەزیز89 :ی جهههۆزهردانی 19( 1286ی ژوئههههنی )1912سههههرپۆلی 8عێهههزهت عهبدولعههههزیز وچاوپێکههههوتنی سهرلهشکر ڕهزم ئاڕا دوای سهرکهوتنی هێزی کوردستان له شهڕی قارهوا. -2مستەفا خۆشناو89 :ی جۆزهردانی 19( 1286ی ژوئهنی )1912سهرپۆلی 8فهرماندهی لکی 1ی هێزی بارزانیان لهسهردهمی کۆماری کوردستان. -3محەممەد قودسی89 :ی جۆزهردانی 19( 1286ی ژوئههنی ( )1912کاپیتهان) محهممههد مههحموود قودسهی لهه سههردهمی کۆمهاری کوردستان دا له زۆر بۆنه و ڕێوڕهسمی فهرمیدا به نوێنهرایهتی ژهنهڕاڵ مایۆر مههال مسهتهفای بهارزانی وتههی پێشهکهش کهردووه و هههر وهها یهکێک له نووسهره چاالکه کانی ڕۆژنامهی کوردستان بووه . -4خەیرواڵ عەبدولکەریم89 :ی جۆزهردانی 19( 1286ی ژوئهنی )1912مایۆر( سهرلک ) له ئهفسهرانی کۆماری کوردستان . چاالکوان و تێکۆشهرانی کۆچ کردووی سهردهمی کۆماری کوردستان -1ساڵی 1911حاجی سهید بابه شێخی سیادهت :رهئیسی ههیئهتی رهئیسهی میللیهی (سههرۆک وهزیهر)کۆمهاری کوردسهتان لهه دیهی تورجان.
54
-2ساڵی 1962دڵشادی ڕهسووڵی :جێگری وهزیری فهرههنگ له کۆماری کوردستان ،ئهندامی کۆمیتهی ناوهندی حیزبهی دێمهۆکڕاتی کوردستان ،کۆنگره یهکهم ،له باشووری کوردستان. 2 -3ی ئاوریلی 1922حوسێنی زێڕینگەران (حوسێنی فڕووهەر) :ئەندامی ژمارە 1ی کۆمەڵەی ژێکاف ،و ئەفسەر و چاالکێکی هێزی دێمۆکرات بووە لە تاران لە گۆڕستانی بەهەشتی زەهرا نێژراوە . 27 -4ی فێورییهی 1929سهید محهممهدی حهمیدی :نووسهر و ڕوناکبیرێکی سههردهمی کۆمهاری کوردسهتان ،سهرنوسههری ڕۆژنامههی «کوردستان» ئۆرگانی حیزبی دیموکراتی کوردستان ،سهرنوسهری گۆڤاری «کوردستان»له شاری سنه. 1 -5ی مارسی 1929مهال مستهفا بارزانی یهکێک له ژنراله گهورهکان وچاالک له سهردهمی کۆمهاری کوردسهتان .و سههرۆکی پهارتی دێموکراتی کوردستان. 18 -6ی ئاوریلی 1926مامۆستا هێمن :چاالکوانی سهردهمی کۆمهار وئهنهدامی کۆمهڵههی ژیهانی کهورد (ژ – ک) ئهنهدامی ئیفتخهاری کۆمیتهی ناوهندی کۆنگرهی چوارهمی حیزبی دێموکرات،تێکۆشهر و شاعیری ناوداری کورد له شاری ورمێ . 15 - 7ی ژووییهی 1926محهممهدی یاهوو :ئهندامی کۆمیتهی ناوهندی کهۆنگرهی یهکهم،نووسههر و لهه کاربهدهسهتانی پایهه بههرزی کۆماری کوردستان،له شاری تاران. 12 -8ی ژانوییهی 1922محهمهد ئهمین ئهحمهد میرزا مهنگوڕی :جێگری فهرماندهی هێزی بۆكان لهه سههردهمی کۆمهاری کوردسهتان, شاعیر و نوسهری بهتوانا. 21 -9ی فێورییهههی 1991مامۆسههتا ههههژار (عهبههدولڕهحمانی شهههرفكهندی) :ئهنههدامی کۆمهڵهههی ژیههانی کههورد (ژ – ک) چههاالک لههه سهردهمی کۆماری کوردستان شاعیر ،مێژوونووس و وهرگێری به توانا له شاری مههاباد. 9 -10ی نهوامبری 1922میرحهاج ئهحمههد تاهیرئهاکرهیی :سههرپۆلی 8فهرمانههدهی لکهی 8ی هێهزی بارزانیهان و بازرهسهی جهبههههی سهقز له سهردهمی کۆماری کوردستان،و یهکیک له ئهندامانی رێبهری پارتی ،له شاری بهغدا. 9 -11ی مای 1991رهحیم سهیفی قازی :فهرماندهی چڵی ،8له پهۆلی 2ی هێهزی پێشهمهرگهی کوردسهتان .و ئهنهدامی چهاالک لهه سهردهمی کۆماری کوردستان ئهندامی کۆمیتهی ناوهندی کۆنگرهی چوارهمی حیزبی دێموکرات له باکۆ پێتهختی ئازهربایجان. 25 -12ی دیسامبری 1991محهممهد ئهمین مۆعینی :وزیری ناوخۆی کۆماری کوردستان ئهندامی کۆمیتههی ناوهنهدی حیهزب کهۆنگرهی یهکهم ،و باوکی سێ شههید مۆعینی یهکان. 22 -13ی مارسی 1998مهال قادری مودهرهسی :ئهندامی دامهزرێنهری کۆمهڵهی ژیانی کورد و بهرپرسی "چاپخانهی کوردسهتان" لهه سهردهمی کۆماری کوردستان له مههاباد رۆژههاڵتی کوردستان.
55
17 -14ی فێورییهی 1992مینا خانم قازی :ژنه تێکۆشهر و نیشتمانپهروهری کورد،خیزانی پێشهوا قازی محهممهد سهرۆک کۆماری کوردستان له شاری مههاباد. 6 -15ی ئۆکتۆبری 8111کهریم حیسامی :ساڵی 1911بۆتهه ئهنهدامی کۆمهڵههی ژیهانی کهورد .ئهنهدامی دهفتههری سیاسهی کهۆنگرهی سێههمی حیزبی دێموکرات ،نوسهر و وهرگێر..به هوی نهخۆشی شێرپهنجهی میشک له ستۆکهۆلمی سوئید. 31 -16ی مارسههی 8112مهههناف کهههریمی :وهزیههری فهرههههنگی کوردسههتان ،ئهنههدامی کۆمیتهههی ناوهنههدی کههۆنگرهی یهکهههمی حیزبههی دێمۆکڕات ،دهستهی نوێنهرایهتی کورد بۆ سهفهری باکۆ ،جیگری قازی محهممهد بۆ کاروباری کۆمیتهکانی حیزبی، 6 -17ی فێورییهی 8119عهبدولقادری دهباغی (مامهقاله) :ئهندامی کۆمهڵههی ژیهانی کهورد (ژ – ک) تێکۆشههری دیرینهی حیزبهی دێموکرات نووسهر،وهرگێرو نیشتمانپهروهر .له شاری لهندهنی بریتانیا. 17 -18ی سپتامبری 8119حاجی مارف رهشیدی :پێشمهرگهی سهردهمی كۆماری كوردستان ،بهشدار له شههڕی ئاواییههكانی "قهارهواو مامهشا ،له شهڕی گهورهی گوندی "قارهوا" بریندار بووه .باوکی شههید سهڵتهنه ڕهشیدی" له ریزهکانی حیزبی دێموکڕات. 28 -19ی ئووتی 8111سهید عوبهیدیالی ئهییووبیان :نووسهر،زمانناس وڵێکۆلهری ناوداری کورد و دوایین یادگاری کۆمهڵههی ژی کاف و کۆماری کوردستان له شاری مههاباد.سهرچاوهکان: ( -١چل ساڵ خهبات له پێناو ئازادی) شههید د .قاسملوو ( -٢حکومهتی کوردستان) له نووسینی نهوشیروان مستهفا ئهمین. -٣سایتی وێنهی کۆماری کوردستان (بهرێز حهسهن قازی)
56
بابەتەکانی٦١٠٢ :
رۆژههاڵتی کوردستان ٢١ساڵ دوای کۆماری کوردستان. لوقمان زههرایی
ئهم ساڵ ٧١ههمین ساڵیادی دروست بوونی دهولهتی جمهوری کوردستان به سهرۆک کۆماری جهنابی پێشهوا قازی محهممههد سههرۆکی حیزبی دێموکراتی کوردستانه .کۆمارێکی کوردی کههه لههه سهههر بنهههمای کههورد بههوون و کوردسههتانی بههوون دامهههزرا .کۆمههاری کوردسههتان ڕهدکردنهوهی سیاسهتی مل هورانهی قهومی حهاکم بهوو کهه هههموو ئێرانهی بۆخهۆی دهویسهت وهیچ کهس و گروپ و نهتهوهیهکی دیکهی غههیری خهۆی قههبول نههبوو .کۆمهاری کوردسهتان دژایههتی کردنههی راسههتهوخۆی سیاسهههتی بههه یهههک نهتهههوهکردنی ئێرانههی فههره نهتهههوه بههوو. سیاسهتێک که رێژیمی حهمهرهزاشا به پشتیوانی ئیستعماری کهۆن واتهه بریتانیها و ئامریکهای تهازه زل هێهزی دونیها بههرێوهیان دهبهرد. تواندنهوهی نهتهوهکانی غهیری فارس له ئێران دا به ههر نرخێک بۆ ئهوهی به قهولی خۆیان '' ملت ایران '' دروست بکهن. کۆماری کوردسهتان ئههو پهیامههی بهه دهولههتی داگیرکههری پههلههوی دا کهه کهورد خهاوهنی زمهان و فهرهههنگ و مێهژوو و نیشهتمانی خۆیهتی و ئاماده نابێ مل کهچی دهولهتێک بێ که حاشا له شوناسی نهتهوهیی دهکا و دهیههوێ سیاسهتی '' یهک نهتهوه و یهک ئهاال و یهک زمان '' له سهر حیسابی توانهوهی کورد و نهتهوهکانی دیکهی ئێران جێ بههجێ بکها .لهه راسهتیدا دامههزرانی کۆمهاری کوردسهتان نوخته وهرچهرخانێکی مێژوویی ناسیۆنالیزمی کوردی له ههمبهر ناسیۆنالیزمی فارسی بوو که ئامهانجی سهرینهوهی شهوناس و هۆوییههتی کوردی بوو .کۆمارێک که له دڵهی کوردسهتان هههڵقواڵبوو و بهه دهسهتی رۆلههکانی ئههو گهلهه دامههزرابوو ،نههک هههر خواسهت و ئیهرادهی نهتهوهیی گهلی کوردی له پشت بوو ،بههڵکوو پێناسههی راسهتهقینهی کهوردی بهوو لهه ههمبههر داگیرکههری نیشهتمانهکهی کهه لهه هههموو بارێکهوه له گهڵ کورد جیاوازه. له یههک کههالم دا کۆمهاری کوردسهتان لهه ئاکهار و کهردهوه دا بهه تههواوی دهولههتێکی سههربهخۆ و جیهاواز بهووه و بهه ههیچ جۆرێهک دهستکردی روسهکان نهبووه و تهنانهت وهکوو دهوڵهتێکی سهربهخۆ جۆری پهیوهندییهکانی له گهڵ واڵتانی دهوروبهر و یهک لهوان
57
یهکێتی سۆڤیهت دیاری کردووه .ناوهند یان پایهتهختی کۆمار مههاباد بووه .بوونی سهرۆک کۆمار ،سهرۆک وهزیهر و کابینههی وهزیهران و ئااڵی کوردستان ،سوپای میللی که له هێزی پێشهمهرگه پێکههاتبوو بهه تههواوی لهه لهشهکری داگیرکههر و کوردکهوژی پههلههوی جیهاواز بووه .به فهرمی کردنی زمانی کوردی له ناوچهکانی ژێر دهسهتی کۆمهار ،خوینهدن و پههروهرده بهه زمهانی کهوردی و دهرکردنهی رۆژنامههی کوردستان وچهندین گۆڤاری دیکه ودابینکردنی ئازادی سیاسی ومهدهنی ،سهربهخۆ بوون وجیاوازی ئهو کۆماره له دهولههتی ناوهنهدی کهه له ژێر دهسهاڵتی دیکتاتۆری پاشایهتی بنهماڵهی پههلهوی بووه به تهواوی دهردهخا. بهڵگه فهرمییهکانی کۆمار و رۆژنامهی کوردستان که زمانحهالی کۆمهاربووه سههربهخۆبوونی کۆمهار بهه تههواوی دهسههلمێنن و ئههوهش مهسهلهیهک بووه که هیچکات بۆ رێژیمی پاشایهتی حهمهرهزاشا که دهسهاڵتێکی دیکتاتۆری بووه قابیلی قبوڵ نهبووه .کورد لهه مهاوهی ١١مانهگ دهسههاڵتی کۆمهاری کوردسهتان دا ههسهتی بهه بهوونی ناسهنامهی نهتههوهیی خهۆی کهردووه و ئهازادی و سهربهسهتی لهه سههر زێهد ونیشههتمانی خههۆی لههه نهههبوونی دهسهههاڵتی داگیرکهههری تههاران بههه گۆشههت وخههوێن بههه تهههواوی ههسههت پێکههردووه وچێههژی لههێ وهرگرتههووه. دامهزرانی کۆماری کوردستان ههروا به ههڵکهوت وکوت و پڕ نهبووه ،بهڵکوو بهرههمی زولهم و زۆری و بهێ مهافی کهورد لهه رۆژهههاڵتی کوردستان و ئاکامی سیاسهتی تواندنهوهی کهورد بهه دهسهتی رهزاخهان و کوڕهکههی بهووه کهه بهالسهایی کردنههوه لهه ئاتهاتورک و هیتلێهر دهیانویست به قهولی خۆیان ئێران له دهست قهوم وههۆز وعهشهیرهتان ڕزگهار بکههن و مۆدێرنیتهه لهه جێگهای سهووننهت و دواکههوتوویی دابمهزرێنن و دهوڵهت ه نهتهوه دروست بکهن. کهسایهتی پێشهوا قازی محهممهد چ وهک سهرۆکی حیزبی دێمهوکراتی کوردسهتان وچ وهک سههرۆک کۆمهاری کوردسهتان و سیاسههت و ڕوانگه وههڵس وکهوتی به نیسبهت خهڵک و مافهکانیان و وهفادار بوون بهو سوێندهی که له کاتی بوون به سهرۆک کۆمهار دا خهواردی و به تهنیا نههێشتنهوهی گهلهکهی له کاتی تهنگانه وههرهس هێنانی کۆمار وخۆی بهه قوربهانی نهتهوهکههی کهردن جێگهای تێڕامهان و لێ فێربوون و رێزگرتنه .به بهاوهری مهن کهسهایهتی پێشههوا قهازی محمهمههد هاوتایهه لهه گههڵ چهنهدین کهسهایهتی نێونهتههوهیی کهه ههموو ژیان وکات وساتیان بۆ بهختهوهری و ڕزگاری نهتهوه بنهدهستهکهیان له ژێر زنجیری کۆیلهتی وبێ مهافی تههرخان کهردووه و لهه ئاکامی خهبات و خۆراگری بهردهوامیان ئازادی و سهربهرزییان بۆ نهتهوهکهیان و تاکهکانی کۆمهڵگاکهیان وهدهست هێنهاوه و تهنانههت له پێناو ئهو ئامانجه بهرز و پیرۆزه ئینسانییه دا گیانیشیان بهخت کردووه. جهنابی پێشهوا قازی محمهممهد هیچی له بهرێزان '' ماهاتما گاندی ،یهکهم سهرۆکی هیندوستان دوای سهربهخۆیی له بریتانیها و له '' نێسلۆن ماندێال'' یهکهم سههرۆک کۆمهاری ڕهش پێسهتی پێشهووی ئافریقهای باشهور و لهه '' د .مهارتین لوترکینهگ جونیهۆر'' رێبههری خهباتی مهدهنی ڕهشهکانی ئامریکا کهمتر نیه که ههموویان کهسایهتێکی جیهانیهان ههیهه و وهکهوو سههرمایهی مرۆڤایههتی چاویهان لهێ دهکهرێ'' .گانهدی'' بههه تهحههممول کردنهی دهیههان سههختی ،بههه زینهدان ،بهه سههوکایهتی وتههحقیرکران و دوورخرانههوه کههۆلی نههدا و لههه بهرامبهر ئیستعماری بریتانیا که هیندوستانی داگیر کردبوو ڕاوهستا و تهاکوو واڵتهکههی بهه سههربهخۆیی نهگهیانهد وازی لهه خههبات و تێکۆشان نههێنا.
58
''گاندی'' ژیانێکی ساده وساکاری ههبوو.چ ئهو کاتهی که له خهبات و تێکوشان دابهوو و رێبههری جواڵنههوهی خههڵکی هیندوسهتانی لهه دژی داگیرکههری بریتهانی دهکهرد وچ ئههو کاتههش کهه بهوو بهه سههرۆکی هیندوسهتان لهه دوای سههربهخۆیی .هیچکهات بهه دوای مهالی دونیاوه نهبوو .پشتی له خهلک نهکرد .خهلکی نهفرۆشت وخهلکی نهکرد به قهڵغان و بهاڵگێرهوهی خۆی .ههموو کهات لهه گههڵ خههلک و له پهنا خهلک بوو .جل وبهرگێکی ساده وساکاری له بهردابوو.گۆچانێک به دهست وبه جووتێک دهمپاییهوه به بێ پارێزگهار دهگههڕا. ئهو له خهڵکی خۆی نهدهترسا وخۆی یهکێک لهوان دهزانی و به باشی ههستی به دهرد و ئازار وههژاری خهڵکهکهی دهرکهرد .ههرچهنهد به داخهوه له کۆتاییهکانی تهمهنی دا به دهستی کهسێکی مێشک بۆگهنیو تێرۆر کرا. '' نێلسۆن ماندێال '' کهسێک که له پێناو ئازادی ڕهش پێستهکانی ئافریقای باشهور وبهۆ کۆتهایی هێنهان بهه سیاسههتی ئاپارتایهدی ڕهگهههزی و پێسههتی و زمههانی و کۆمهاڵێهههتی سههپی پێسههتهکان ٢٧سههاڵ لههه تهمهههنی خههۆی لههه زینههدان دا گوزهرانههد وتهههحقیر بههوون و سووکایهتی و زیندان و ئهشکهنجه چۆکی پێ دانهدا و له ئاکام دا سهرکهوت .دوای به دهستهوه گرتنی دهسههاڵت و لهه پۆسهتی سههرۆک کۆماریش دا ئاماده نهبوو تۆڵه له سپی پێستهکان بکاتهوه که ٢٧ساڵ له زیندان دا تهحقیریان کردبوو ،مافهکانیان پێشهێل کردبهوو. تهنانهت له زیندان بانی بهندهی خۆشی خۆش بهوو .دوای ٤سهاڵ سههرۆک کۆمهاری وازی لهه پۆسهتهکهی هێنها و رێگههی دا کهه کهسهێکی دیکهه جێگههای بگرێتهههوه .دوای کۆچکردنهکهشهی ههههر کهسههایهتێکی کاریزمههاتیکی نێونهتهوهییهه و ههههموو کهههس بهه چههاوی رێههزهوه یههادی دهکهنهوه. '' د .مارتین لوترکینگ جونیۆر'' سهرۆکی ڕهش پێسهتی خههباتی مههدهنی ڕهش پێسهتهکانی ئامریکها لهه دژی سیاسههتی ئاپارتایهدی نههژادی وههههاڵواردنی سههپی پێسههتهکانی ئامریکهها کههه بههاوهری بههه خهههباتی مهههدهنی بههه دوور لههه تونههدوتیژی ههههبوو .نههاوبراو لههه پێنههاو دابینکردنی مافی یهکسان و دادپهروهرانه بۆ ڕهش پێسهتهکانی ئامریکها لهه تهمههنی ٣٩سهاڵی دا لهه ١٩١٨بهه دهسهتی سهپی پێسهتێکی نژادپهرهسههت تێههرۆر کههرا .لههه ئاکههامی خهههباتی د .لوترکینههگ و دوای ئهههویش ڕهشهههکانی ئامریکهها توانیههان یاسهها نائینسههانیهکانی سههپی پێستهکان بگهۆڕن و مافهه ئینسهانیهکانی خۆیهان دهسهتهبهر بکههن .هههڵبژاردنی '' بهاراک ئۆبامها '' بهه سههرۆک کۆمهاری ئامریکها وهکهوو یهکهههمین ڕهش پێسههت ،یهههکێک لههه خهونههه گهههورهکانی د.مههارتین لههوترگینگی وهدی هێنهها کههه ئههارهزووی دهکههرد رۆژێههک لهههو واڵتههه دا ههاڵواردنی نژادی و ڕهگهزی نهمێنێ و سپی و ڕهش ههموو وهکوو یهک به ماف وئهرکی بهرابهر و یهکسان هاوواڵتی ئامریکایی بن. ئامهانجی هههموو ئهههو رێبهرانهه خههبات لههه دژی کویالیهتی،هههاڵواردنی زمهانی ،نههژادی ،پێسهتی،ڕهگهزی بهووه و لههه پێنهاو دروسههت کردنههی کۆمهڵگایهههکی ئههازاد و دێموکراتیههک کههه مافهههکانی ههههموو تاکهههکان بههه بههێ جیههاوازی زمههانی و دینههی و ڕهگهههزی ونههژادی تێههدا دهستهبهر بکرێ و تهنانهت له پیناو وهدیهاتنی ئهو ئامانجه بهرزه ئینسانیانه که ئامانجگهلی جیهانین سهریشیان داناوه. پێشهوا قازیش وهکوو ئهو ٣ی رێبهرهی ئاماژهم پێ کردوون کهسایهتێکی کاریزمای ههیه .کهسهێکی بهه ئههخالق لهه سیاسههت کهردن دا .کهسێک که له کاتی تهنگانه دا خهڵکی نههکرده قههڵغانی خهۆی و ڕای نههکرد .سههرۆک کۆمارێهک کهه بهه دوای کهۆ کردنههوهی مهالی دونیاوه نهبووه .کهسهێکی دز و گهنهدهڵ نههبووه .کهسهێکی ڕاسهتگۆ و خهاوهن کهسهایهتێکی بههرز بهووه وئامهاده نههبووه لهه دوای هههرهس هێنانی کۆماری کوردستان خهڵکهکهی خۆی به تهنیا بێلێتهوه و وهکوو سهرانی حکومهتی ئازربایجان بهۆ ئازربایجهانی سهۆڤییهت ڕابکها. ئهگهر ئیرادهی کردبا دهیتوانی خۆی و ژن ومندال و براو ئامۆزا و زۆر کهسی دیکهی نزیک له خۆی له سۆڤییهت یان له ئامریکا و
59
بریتانیا داوای پهنابهری بکهن و برۆن ئاوڕ له دوایهشیان نهدهنهوه وگیانیان ڕزگار بکهن .پێشهوای مهزن سهربهرزانه پهتی سهێدارهی ههڵبژارد ،بهاڵم ئاماده نهبوو له ههمبهر داگیرکهر دا چۆک دابدا و بۆ گیانی بپارێتهوه .ئهو مهرگی هههڵبژارد ،بههاڵم خهیانههتی لهه نیشتمان وله نهتهوهکهی نهکرد. ئێستا دوای ٧١ساڵ که ئاوڕ له دواوه دهدینهوه و چاوێک به ئاکار و کردهوهکانی پێشهوا قازی دادهخشێنین ،گهورهیی ئهو رێبههره مهزنه زیهاتر دهردهکههوێ .پێشههوا هههم ژیهان وهههمیش شهههید بهوونی پهڕن لهه دهسهکهوتی بهه نهر بهۆ کهوردی بهه گشهتی وبهۆ کهوردی رۆژههاڵت به تایبهتی .ئهوهی که زۆر جێگای دا وکهسهره ،رێبوارانی حیزبهکهی پێشههوا قهازی مهحهممههد ،واتهه حیزبهی دێمهوکراتی کوردستان نهیانتوانیوه وهسییهتی پێشههواکهیان لهه گهوێ بگهرن و یههکگرتوو بهن و حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان بهه هێهز و یههکگرتوو ڕابگرن .کێشهی شهڕه کورسی هیندێک له ئهندامانی رێبهری له ههردوالیهنی دێهموکرات ،حیزبهکهی پێشهوای تووشی لێکدابڕان کهرد و ئهو حیزبه له ئاکامی دابهشبوونی دا یهکجار زۆر الواز بووه و به داخهوه ئهو جێگهه و پێگهه و رێهز وحورمههت و توانایههی نههماوه کهه ساالنی پێشوو ههیبوو .رۆژههاڵتی کوردستان به دهستی داگیرکهر رۆژگارێکی تاڵ و ڕهش تێپهڕ دهکا وخهڵک به تههواوی ناهومێهد وبهێ هیوان .بێ هیوایی به داهاتوو ،بێ هیوایی به حیزبهکانی رۆژههاڵت که به داخهوه نهیانتوانیهوه داخهواز و ئاواتههکانیان وهدی بهێن و له جیاتی کۆدهنگی وتهبایی و یهکریزی دابڕدابڕ بوونه وهیچکامیان چارهی ئهوهی دیکهی ناوێ .داگیرکهریش ئهوهی حههزوئارهزوی لهێ بێ جێ به جێی دهکا .خهلکیش لهو نێوه دا باجهکهی به گیان وبه ماڵ دهدا. بۆ ئههوهی بهراسهتی دهرکههوێ کهه دێموکراتههکان رێبهواری رێگهای پێشههوای شهههیدن ،دهبهێ هههر دووک ال هههوڵ بهدهن چارهسههری کێشهکانیان بکهن و دهست له دوژمنایهتی یهکتر ههڵگرن و له شهڕه جنێوی نێو راگهیاندن و فهیس بووک خهۆ بپهارێزن و بهه دڵ و بهه گیان و به باوهر و متمانه به یهکترکردن ئاشت ببنهوه وبه عهقلییهتی نوی و سهردهمیانه حیزبێکی نوێ و به توانها دروسهت بکهنههوه. له ههمان کاتدا بۆ رێزگرتن لهه پێشههوای مههزن هههم وهکهوو سههرۆکی حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان و هههمیش وهکهوو یهکههم سههرۆک کۆماری شههید ،پێویسته ههم له سالیادی له دایک بوونی دا وهههمیش لهه سهالیادی لهه سهێداره درانهی دا خههالتێک بهه نهاوی پێشههوا قازی دیاری بکهن که به سههر کهسهاییهتیه ئههدهبی ،هونههری ،سیاسهی ،رۆژنامههوانی ،ژینگهه پهارێزی ،ژنهان ،الوان وغههیره دابههش بکرێ و بهو شێوه رێز له پێشهوای شههیدمان بگرن .ڕهنگ بێ ئهوه کهمترین خزمهت بێ که بتوانن به پێشهوای شههیدمانی بکهن. سەرچاوە :ماڵپەڕی گیارەنگ /ڕێکەوتی٢٥ :ی جانێویری ٢١١١
60
کۆمارهکهم ئاشق
ئهمڕۆ دووی ڕێبهندان ،وهبیرهێنهرهوهی دامهزرانی کۆماری کوردستانه .ڕۆژێکه که بۆ ههمیشه جێگایهکی گرینگی له مێژووی پڕ لهه ههوراز و نشێوی نهتهوهکهمان دا بۆ خۆی تهرخان کردوه. ڕاسته کۆماری کوردستان له بهشێکی زۆر بچووکی ڕۆژهههاڵتی کوردسهتان پێکههات. بهاڵم شهوێنهوار ،گرینگهی و خۆشهویسهتیی ئههو ڕۆژه هههر لهه یهکههم ڕۆژی پێکههاتنی کۆمهههارهوه سهههنووری داسههههپاو و دهسهههکردیان بهزانهههدوه ،خۆیهههان گهیاندۆتهههه هههههموو بهشهکانی کوردستان و له دڵی ههر کوردێک دا که تۆسقاڵێک ههست بهه کوردبهوون و سههتهمی نهتهوایهههتی بکهها ،جێگیههر بههوون .ئهههوهش بههه ههڵکهههوت نیههه .ئهههو ڕۆژه سههیمبۆلی سهههرکهوتن و ڕهنگدانهههوهی ئهههو ئههاوات و ئامانجانهیه که نهتهوهی کوردی ستهملێکراو به هههموو بههش و زاراوه و ناوچهکانییههوه خههباتێکی سههختی لهمێژینههی بهۆ کهردوون و دهیان ههزار ڕۆڵهی تێکۆشهری له پێناو دا فیدا کردوون. بهههڵێ ،دووی ڕێبهنههدان ،کۆمههاری کوردسههتان و پێشهههوا قههازی تهههنیا ئههی بهشههێکی گهههلی کههورد نههین و بههه بههێ جیههاوازی ئههی ههههموو نهتهوهی کوردن .ههر بۆیهش دهبێ بڵێین: ” دووی ڕێبهندان ،ساڵڕۆژی دامهزرانی کۆماری کوردستان له ههموو نهتهوهی کورد پیرۆز بی!” من ئهمساڵ دهمهوێ لهم ههوارگه ههژارانهیهی خۆم دا به هێنانی شێعرێکی جوان له شهاعێرێکی خهاوهن ههسهت و پێشهکهش کردنهی به میوانانی خۆم ،ڕێز لهو ڕۆژه بگرم و یادی بکهمهوه .شێعرهکهش خۆی بهسهرهاتێکی بچکۆلهی ههیهه ،کهه لهه چهنهد دێهڕ دا بۆتهانی دهگێڕمهوه. زستانی ساڵی ١٣١٧ی ههتاوی من لهه بهشهی ڕادیهۆ و باڵوکرنههوهی حیزبهی دێمهۆکڕاتی کوردسهتانی ئێهران دا کهارم دهکهرد ( .دیهاره حیزب ئههو کهات دوو بههش بهوو و مهن لهه بهشهی ” ڕێبهرایههتیی شۆڕشهگێڕ” دا بهووم) .بنکههمان لهه دۆڵهی “قهاڵسههیده”ی پشهت شهاری “ڕانیه” بوو .من زنجیره بهرنامهیهکی ئهدهبی ه هونهریم ههر به نهاوی “بهرنامههی ئههدهب و هونههر” هوه بهۆ ڕادیهۆ دهنووسهی و ڕۆژانهی ههینی باڵوم دهکردهوه .بهرنامهکه جێی خۆی کردبۆوه و زۆر جار نامه و بهرهههمی بیسههرانم بهۆ دهههات .ڕۆژێهک لهه سههروبهندی دووی ڕێبهندان دا ،هاوڕێیهک دوو نامهی بۆ هێنام .یهکێک له نامهکان ئهو شێعرهی تێدا بوو که ئێستا لێره دهینووسمهوه و ئیمزای
61
“بڵنههد”ی لههه ژێههرهوه درابههوو .شههێعرهکه سهههردێڕی “کۆمارهکهههم”ی بهسهههرهو بههوو و زۆر جههوان بههوو .منههیش دهسههبهجێ لههه بهرنامهکههه دا گونجاندم و باڵوم کردهوه. ئهو کات بهعس به سهر کوردستان دا زاڵ بوو .زۆر جار تیمی کادر و پێشمهرگهکانی پارتی ،یهکیههتی ،شهیووعی و ڕێکخراوهکهانی دیکهههی باشههووری کوردسههتان دههههاتن و چهنههد ڕۆژێههک بههه نههههێنی میههوانی ئێمههه دهبههوون .کههاک “بڵنههد” ی شههاعیریش کههادرێکی پههارتی دێمۆکڕاتی کوردستان بوو و میوانی یهکێک له بنکهکانی ئێمه بوو .به داخهوه بۆم نهکرا ئهو کات له نێزیکهوه بهێبینم و هێشهتاش بهه ڕهنگ و ڕوو نایناسم و دیاره ناشزانم داخوا ئهو ناوه ناوی ڕاستی خۆیهتی ،یان ههر نازناوه .بهاڵم ئهو شێعرهی یادگارێکی به نرخهه که له الی من ماوهتهو و زۆر جار و له زۆر شوێن به بۆنهی دووی ڕێبهندانهوه خوێندوومهتهوه .نازانم کاک بڵند ئێستا له کوێیهه .بهه ههرحاڵ هیوادارم ههر ساغ و بهختهوهر بێ .زۆرم پێخۆشه جارێک له نیزیکهوه بیبینم یان ناونیشانیم ههبێ و پێوهندیی پێوه بگهرم. هههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههههه ● بڵند زستانی ساڵی ١٩٨٨ کۆمارهکهم کۆمارهکهم، وهک کۆرپهیێ، تازه پێت نابووه ژیان، له ژین کرای. هێشتا تامی شیری دایکت نهکردبوو، کاتێ له باوهشی بڕای. وهک خهباتگێڕێکی ناکام، له گهڵ دهسڕێژی یهکهما شههید کرای. وهک بهندیێ، هیچ دادگایێ لێی نهپرسی، کاتێ له سێداره درای. وهک شینایی جووتیارێک بووی، هێشتا دروێنه نهکرابووی، کاتێ ههر به شینی خورای.
62
وهک خاوهن ماڵ، پشووت له ماڵی خۆت نهدا، کاتێ له شاری خۆت تارای. وهکوو دهنگی ئازادیخواز، نهگهیشتبوویه سهر لێوان، ههر لهنێو گهروو دا خنکای. وهکوو شێعری شاعیرێک بووی، هێشتا له دایک نهبوو بووی، له پهردهی ئیلهاما پژای. وهک ههواڵی ئاژانسێکی دهنگوباس بووی، الپهڕهی ڕۆژنامهت نهدی، کاتێ له ژێر جاپ دا دڕای. وهکوو مهشخهڵی نهورۆز بووی، هێشتا بڵێسهت نهدابوو، له چوار الوه فوو لێکرای. وهک تیشکی ڕۆژ، ههرکه یهکهم گزینگت دا، له سهوزایی خاکا گیرای. وهک درهختێ بهری میوهت نهگرتبوو، کاتێ تهوری ڕۆژگاری ڕهش، بێبهزهیییانه قهڵتی دای. وهکوو بانگی مهالی ئایین، نهگهیییه سهری مناره، کاتێ خۆت و پێشهواکهت، خرانه قوڵفی سێداره. بهاڵم ئازیز ،ئهی کۆمارم، ئهی سامانی کوردهواریم، سااڵن دێن و سااڵن دهڕۆن، یادت ماوه،
63
لهبیر نهکرای. له مێژووی خوێناویی کورد دا تۆمار کرای. دڵنیابه! دڵنیا به! ڕێبوارانی کاروانی دوور، گۆشهی دڵیان، سۆمای چاویان، بۆ کردی به تابووتی سوور. تۆ و پێشهوا له یاد ناکرێن، له دڵمانن. ههموو ساڵێ، له سهرهتای ڕێبهندانا، له نێو گشت ماڵێ میوانن. ههتا ماوین ئێوهش ماون، له گهڵتانین، له گهڵمانن! سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان و کورد /ڕێکەوتی٢٥ :ی جانێویری ٢١١١
64
کوردستان دوای ٢١ساڵ و چەند سەرنجێک لەو بارەوە ئامادەکردنی :عەلی لەیالخی
رۆژنامهههی “کوردسههتان” یادگههاری سهههردهمی کۆمههاری کوردسههتانه کههه ئهمسههاڵ پههێ نایههه تهمهههنی ٧١سههاڵهیی خههۆی و بههۆە بههه هههۆی ئاوردانهوهیهههک لهههم راگهیاندنههه کوردییههه و خسههته بهههرباس و ڕاڤههه کردنههی الیهنهههکانی چ لههه بههاری دهسههکهوت و چ لههه سههۆنگهی خهسارناسههانهوه .بهههم بۆنهوه چهند کهس له ئهندامانی دهسهته نووسههران وهاوکهارانی کهۆن و نهوێی رۆژنامهههه “کوردسهههتان” واڵمهههدهری چهنهههد پرسهههیاری ئێمههههن کهههه بههههم چهشهههنه دهیخهینه بهر دیدهی خوێنهران. هههه بههه لهههبەرچاوگرتنی مێههژووی ٧١سههاڵهیی “رۆژنامهههی کوردسههتان”وهکههوو یهکهههمین ڕاگهیانههدنی حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان ئهههم رۆژنامهیههه لههه دهسههتپێکهوه تههاکوو ئێسههتا لههه قوناخههه جیاجیاکههانی خهههباتی مافخوازانهی گهلی کورد له رۆژههاڵتی کوردستان چ ڕۆل ودهورێکی ههبووه؟
عومهرباڵهکی :کاتێک حیزبی دیمۆکراتی کوردستان لهساڵی ١٣٢٤ی هههتاوی لهه سههر بناخههی کۆمهڵههی “ژێ.کهاف” و بهه پێهی پێویستی و زهرورهتی مێژوویی هاته نێو گۆرهپانی خهباتی گهلی کورد بهۆ وهدهسهت هێنانههوهی مهاف و ئازادییهکان ،پێویستی به مینبهرێک ههبوو بۆ بانگهشهی سیاسهتهکانی خۆی و له هههمان کاتهدا تێگهیانهههههدن و پێگهیانهههههدنی کۆمهڵگههههههی کهههههوردهواری ،پێویسهههههتی بههههههرێوهچوونی خههههههبات بهههههۆ وهدهسهههتهێنانهوهی مافههههکانیان و ههوڵهههدان بهههۆ گهشهههه کردنهههی کۆمهڵگهههه لهههه بهههواری زانسهههتی و فهرههنگییهههوه .ههههر لهسهههر ئهههو پێویسههتییه حیزبههی دێمههوکرات بڕیههاریدا رۆژنامهیهههکی ئهگهههر رۆژانهش به پێی ههلومهرج ودهرفهتی ئهوکات دهرنهچێ ،النیکهم له حهوتوودا دوو یان سێ ژمارهی باڵوببێتهوه ،دابمهزرێنێ. دوای بریههاری حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان یهکهههم ژمههارهی رۆژنامهههی کوردسههتان لههه ٢١ی بهههفرانباری ١٣٢٤ی ههههتاوی چههاپ و باڵوبۆتهوه وهک لهسهری نووسراوه “زمانحاڵی حیزبی دێموکراتی کوردستان”ه و له سهروتارهکهی له ژێر عینهوانی “ئامهانجی ئێمهه” بهه باشی ئیشارهی کردوه به ئهرک و وهزیفهکانی رۆژنامه و باس له دروستکردنی قهاڵیهکی ئاسنین له ئیعتماد وبرایهتی دهکا که له سەر
65
بناخهی زانست وهونهر و لههش سهاغی و نیشهتمان پههروهریی دامههزرابێ .ئهگههر چهاو بهه الپههڕهکانی رۆژنامههی کوردسهتاندا بخشهێنین دهبینههین بههه تهههواوی بهههو ئامانجهههی کههه بههۆی دامهههزراوه وهفههاداربۆوه .لههه ههههمان کاتههدا ههههوڵی داوه وهک رۆژنامهیهههکی سهههردهمیانه دهربکهوێ و له کاتی خۆی دهربچێ و بهزووترین کات بگاته دهستی خوێنهران. رۆژنامهی کوردستان ههوڵی داوه بابهتی جۆرواجۆری سیاسی ،فهرههنگی ،کۆمهاڵیهتی ،ئابووری ،نیشتمانپهروهری و ئهدهبی له خۆ بگرێ .واته رۆژنامهیهک بێ بۆ ههموو چین و توێژهکانی کۆمهڵگهی کوردهواری. دوای ٧١ساڵ و بڕینی قوناغی جۆرواجۆری سیاسی و فهرههنگی دهبینن رۆژنامههی کوردسهتان بهه ڕهچهاوکردنی پێویسهتییهکانی هههر قۆناخێههک لههه رێچکهههی ئهسههڵی خههۆی الی نهههداوه و ئێستاشههی لهگهههڵ بههێ ههههر زمانحههاڵی حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتانه کههه حیزبههی خۆشهویستی کۆمهاڵنی خهڵکی کوردستانه. جێ خۆیهتی لێرهدا له گهڵ پیرۆزبایی خۆمان به بۆنهی ٧١ساڵهی دهرچهوونی رۆژنامههی کوردسهتان ،یادێهک لهه هههموو ئهوکهسهانه بکهینههوه کههه هههرکامیان لههه بهشههه جۆربههجۆرهکانی رۆژنامهههی کوردسهتاندا کاریههان کههردوه بهۆ دهرچههوونی رۆژنامهه ،رێههز و ئهمهگناسههی خۆمانیههان پێشههکهش بکهههین بههۆ فیههداکاری و مانههدووبوونیان کههه بههه کهههمترین ئیمکانههات و ههههموو کهنههد و کۆسههپهکانی سهههررێگایان لههه جهههریانی خهههباتی رزگاریخوازانهههی گهههلی کههورد لههه رۆژههههاڵتی کوردسههتان ،نهیانهێشههتوه رۆژنامهههی کوردسههتان لههه چههاپ و باڵوبوونهههوه بکهوێ. هه وهکوو راگهیاندکارێکی کورد،چۆن دهروانه مێژووی “رۆژنامه کوردستان”و بهتایبهتی راگهیاندنی حیزب چۆن دهتوانێ لهم قوناخه جیاوازهکانی خهباتهدا ،دهوری ههبێ و بتوانێ به باشی له بارهی گوتاری حیزبیهوه بۆ خهڵک وبهردهنگهکانی سهرنجڕاکێش بێ؟
ڕهزا محهممهد ئهمینی :ڕۆژنامەی “کوردستان” مێژوویەکی پڕ هەوراز و نشێوی بڕیوە و الپەرەکانی تێکەڵ بە مێهژووی خەبهاتی حیههزبەکەی ،حیزبههی دێمههۆکراتی کوردسههتان بههوە .ئەو ڕۆژنههامەیە وەک زمانحههاڵی حیههزب هەمیشههە تێکۆشههاوە ئامههانج و سیاسههەتەکانی حیههزبەکەی بە زمههانێکی پههاراو و بەدوور لە وشههە و واتههای زبههر، بەرێتە نێهو کهۆمەاڵنی خەڵکهی کوردسهتان و بە پێهی قۆناغەکهانی خەبهاتی حیهزب و نەتەوەکەمهان و بارتەقای توانای خۆی ،لەسەر بردنەسەری ئاستی هۆشیاری تاکی کورد ،شوێندانەر بووە. بە لەبەرچهههاوگرتنی هەلومەرجهههی تێکۆشهههانی حیهههزب و ژیهههانی تهههاراوگە ،بەر لە پەرەسهههەندنی ئینتەرنێهههت و تۆڕەکۆمەاڵیەتییەکهههان“ ،کوردسهههتان” زۆر بە زەحهههمەت دەکەوتە بەر دەسهههتی خهههوێنەران و ڕەنهههگە بەباشهههی نەیتهههوانیبێ ئەرکەکەی وەک ڕۆژنامەیەکی حیزبی بەرێوە بەرێ .بەاڵم ئێستا ئەو ڕۆژنامەیە بەکەڵکوەرگرتن لە ئینتەرنێت و پێشکەوتنەکانی دوو
66
دەیەی ڕابردوو لە بواری پێوەندییەکانەوە ،زۆر بە باشی توانیویەتی بچێتە نێو کۆمەاڵنی خەڵک و بابەتەکانی بگەیێنێتە بەر دەسهتی خوێنەرانی. ههروهها جێی خۆیهتی ئاماژه بهو ڕاسهتییهش بکههین کهه”کوردسهتان” بهه لهه بههرچاوگرتنی زۆربهوونی ڕێژهیهی ڕوژنامهه و گۆڤهار و سایته ئینتهرنیهتییهکان ،دهبێ زۆر زیاتر له پێشوو ههوڵبدات خۆی لهگههڵ ههلومههرجی سههردهم خهۆی ڕێهک بخهات ،دیهاره ئهمهه بهه گشتی ههموو ڕاگهیاندنه سیاسی وحیزبیهکان(تلوفیزیون و سایت و…) دهگرێتهوه. لەکۆتاییدا بەم بۆنە پیرۆزەوە ،سەری رێز دادەنوێنم بۆ شهەهیدانی “کوردسهتان” و دەسخۆشهی و مانهدوو نەبهوونی دەکەم لە هەمهوو ئەو هاورێیانەی لە خزمەت ئهم ڕۆژنامهیهدا بوون.
هیدایهت جاف :رۆژنامەی کوردستان بە درێژایی مێژووی ٧١ساڵەی خۆی سەرباری ئەوەی زمانحاڵی حزبی دیموکرات بووە ،بەاڵم بەردەوام بە زمانێکی نەرم و ئاشتیخوازانە هەوڵی داوە پرسە سیاسیی و ئابووری و کهۆمەاڵیەتیی و… تهههاووتوێ بکهههات ،ئەوەش یەک لەو خهههااڵنەیە بەپێهههی ئیتیکهههی کهههاری رۆژنهههامەگەری دەچێهههتە خهههانەی پاراستنی ئەخالقی میدیایی. ئێستا دوای ٧١ساڵ تێپەڕبوون بەسەر چاپی بەردەوامی ئەو رۆژنامەیە و گۆڕانکاری بەسەر مۆدێهل و شههێوازەکانی راگەیانههدن ،بەداخەوە لە چەنههد رووەوە دەردەکەوێههت رۆژنههامەی کوردسههتان نەیتوانیههوە بەپێهههی سهههەردەم خهههۆی لەگەڵ فەزای میدیاییهههدا بگونجێنێهههت ،هەم لەرووی دیهههزاین و هەم تەکنیکهههی داڕشهههتنی هەواڵ و راپهههۆرت و چاوپێکەوتنەکان ،واتا تا ئێستاش بەو شێوازە کار دەکرێت کە لە شەستەکاندا باو بوو ،رەنگە ئەمەش بەهۆی نەبوونی کهادری نهوێ و ئاشنا بە میتۆدەکانی ئەمڕۆی رۆژنامەگەری بێت یان ئەوەی بڕیاربەدەستی ئەو رۆژنامەیە دەستی ئەو الوانەی وااڵ نەکردبێت بە میتۆدی خۆیههان کههار لەو رۆژنههامەیەدا بههکەن ،هاوکههات بههۆ باڵوبههوونەوەی ئەو رۆژنههامەیە و گەیانههدنی بە دەسههتی بەردەنههگ ،بە لەبەرچههاوگرتنی ئەوەی لەنێوخۆی رۆژهەاڵت وەک میدیایەکی قەدەغە هەژمار دەکرێت ،بەپێی پێویست بیر لە دەور لێهدانەوە بەو بەربەسهتە نەکهراوە و سود لە کاناڵە جۆراوجۆرەکانی دنیای مەجازی وەرنەگیراوە. هیوای بەردەوامی و نوێبوونەوە لە میتۆدی کارکردن بۆ سەرجەم ستافی رۆژنامەی کوردستان دەخوازم.
67
خالید موحهمهدزاده :رۆژنامهی كوردستان ئهگهرچی له ئیستا و له نێو باڵوكهراوه كوردییههكان بهه ئههزموونترین باڵوكراوهیهه لهه ڕووی كاركردنی زهمهنیهوه ،بهاڵم هیچ كاتێک لهه دۆخیكهی ئاسهایی چهاپو باڵونهبوتههوه ،ئههم دۆخهه ناههمواره له ههندێك قوناغ تهنانهت كاری له سهر باڵونهكردنهوه و شوێن گواستنهوهشهی كهردوه لهه كوردستانهوه تا ئۆرووپاش .به جۆریك دۆخی رۆژنامهكه بهستراوهتهوه به دۆخی بزووتنههوهی كهوردی له ئێران و به تایبهت دۆخی حیزبی دێموكرات. كهواتههه لههه رهخنهههی بهههراوهرد كههاری میههدیایی رهنگههه بههه واڵمیكههی دڵخههواز لههه سهههر كههاركردی رۆژنامهكههه نهگهههین بهههاڵم لههه گهههڵ ئهههوهش رۆژنامهههی كوردسههتان لههه بازنهههی كههاركردیدا و لههه نیههو باڵوكراوه هاوشێوهكانی یهك لهو باڵوكراوانه بووه كه شایانی خویندنهوه بێ. له بیرمان نهچی ئههزموونی رۆژنامهنوسهی كهوردی لهه رۆژهههاڵتی كوردسهتان ئههزموونیكی جێهی رهخنهیهه و كههرتی میهدیا الی ئێمهه كهرتی جێ سهرنج پیدانی كۆمهڵگا نهبووه .هاوكات ههموو كاركردیكی رۆژنامهوانی بهسهتهریكی میهدیای دهوێ كهه الی ئێمهه بهسهتهری میدیای له غایبوونی بهردهوام دا بووه .دۆخهی ناسههقامگیری سیاسهی و نههبوونی ئهازادی و … كاریگههری گههورهی لهه سههر كههمخوێنی میدیای كوردی له رۆژههاڵت جێ هێشتووه ،ههر ئیستا زور حیزب و الیهنی سیاسی ههن كه بێ توانان له كاركردی میدیایی و چهنهدین كاناڵی میدیایی یان داخران .و ههیچ جوڵهیههكی میهدیایییان نیهه .لهه دۆخیكهی وادا باڵوكردنههوهی “رۆژنامههی كوردسهتان” و هاوشهانی چهند كهناڵی دیكهی میدیایی جێگهی دهستخوشییه .بهاڵم گرفتهكه ئهوهیه رهنگه له پرۆسهی دهركردنی رۆژنامههی كوردسهتان سهوود لهه ههموو توانا و زهرفییهتهكان وهرنهگیڕابێ كه دهكرێ ئهم بۆشاییه پر بكریتهوه. بهرێزت وهکوو ژنێکی قهڵهم بهدهست که ماوهیههکیش بهرپرسهی رۆژنامههی کوردسهتان بووی،بههڕای جنابهت ئههم رۆژنامهیهه بهه پێهی توانای چهنده ههوڵی داوه که کێشهی سیاسی وفهرههنگی وکۆمهالیهتییهکانی ژنهان بهه تایبههتی ژنهانی رۆژهههاڵتی کوردسهتان بخاتهه بهر باس؟
کوێسههتان فتههووحی :بە بههۆنەی حەفتاسههاڵەی تەمەنههی رۆژنههامەی کوردسههتان ،پیرۆزبههایی لە یههارانی “کوردسههتان” لە هەمههوو دەورانەکانی ژیانی ئەم رۆژنامەیە دەکەم .لە واڵمی ئەو پرسیارەتان دا دەڵێم :قەڵەمەکانی دەسهتەی نووسەران کەمتر تەرخان کراون بۆ نووسین لەبارەی پرسی سیاسی ،کۆمەالیەتی و فەرهەنگی ژنان لە رۆژهەالتی کوردسهتان .هۆیەکەشهی ئەوەیە زۆربەی هاورێیهانی دەسهتەی نووسهەرانی ئەو رۆژنهامەیە لە هەموو دەورانەکاندا لە پیاوان پێک هاتوون و زۆربەشیان پێیان وابووە ئەم پرسە (ژنهان) هەر دەبهێ ژن لە بارەیهانەوە بنووسههێ ،ئەمە خهۆی یەکههێکە لەو هۆیهانەی کە رۆژنههامەی کوردسهتان نەیتوانیههوە لە ئاست چاوەروانیەکان دا بێ .کۆمەلگەی کوردستان بە هۆی بوونی دەسەاڵت و سیستمیکی دواکەوتوو و
68
دژە ژنههی کۆمههاری ئیسههالمی ،پههرە لە کیشههەی سیاسههی ،کههۆمەالیەتی و فەرهەنگههی .ئەم رۆژنههامەیە کە تریبههوونیکی حیزبیکههی سیاسههیی رۆژهەالتی کوردستانە ،خەلک چاوەروانیی زیاتری لێی هەیە ،هەڵویسهتی ،روانینهی لە پێوەنهدی لەگەل ئەو مەسهەالنەوە روون و دیهار بی .دیارە بە بڕوای من پرسی ژن لە سیاسەت جیا ناکرێتەوە ،ئەوە سیستمی دەسەالت و کەلتوورە بوارەکانی ژنهانەو پیهاوانە کهردوە و ئەم جیاکارییەی دروست کردوە .ئەو پرسیارە کۆبوونەوەکانی دەستەی نووسەرانی وەبیرهێنامەوە کە هەرکات سووژەکان هەلهدەبژیردران، کەم ههاورێ هەبههوون روو لەوبابەتههانە بهکەن کە پێوەنههدییان بە پههرس و کێشهانە کە نههاوی لێنههراوە پرسهی ژنههان ،ئەگەر سههووژەیەکیش بووبێ هەموو جهارێ روو لەو تهاک و تەرا ژنهانە دەکهرا کە لەوێ بهوون .هیهوادارم ئەم پرسهیارەش لەبەر ئەوەی ژنهم لە مهن نەکرابهێ. ئەرکی نووسەری رووناکبیر ئەوەیە قسە لە ناهاوسهەنگیەکان بکهات بهۆ هاوسهەنگ کهردنەوە ،نەک دابەش کردنهی بوارەکهان بە ژنهانە و پیاوانە کردن .بەاڵم لەهەرحالدا ئاوڕنەدانەوە لە پرس و کێشەکانی ژنان لە ئێران و کوردستان ،بە هەر بیانوویەک کەموکهوورییەکە، پاساو هەلناگرێ. هه وهک ئاگهادارن “رۆژنامههی کوردسهتان” ههرلهسههرهتاوه گرینگهی زۆری داوه بهه پرسهی زمهانی کهوردی کهه شوناسهێکی نهتهوهیییهه. ههروهها خاوهنی بهشی هونهر وئهدهبی کوردیش بووه .به ڕای بهرێزت چ لهباری زمانههوانی و چ لهه بهاری نوانهدنی ئههدهب و هونههری بهرگریی تا چ ڕادهیهک سهرکهتوو بووه؟
مسههتەفا شههێخە :ئەگەر بڵهێم رۆژنههامەی کوردسههتان کههۆڵەکەی هەرە گرنگههی پاراسههتن و گەشههەپێدانی زمههانی کههوردی بههووە ،رەنههگە زێههدەڕۆییم نەکردبههێ .ئەگەر چاوێههک بە مێههژووی رۆژنههامەی کوردسههتان لە سههەرەتای دامەزرانههدنیەوە بخشهههێنین ،هەر لە سهههەردەمی کۆمهههاری دیمهههوکراتی کوردسهههتانەوە تههها ئێسهههتا ،بەڕوونهههی دەتهههوانین گۆڕانکاری و گەشەکردنی زمانی کوردی لە بوارەکانی رێنووس و رێزمانەوە لە رۆژنهامەی کوردسهتاندا هەسههت پێههبکەین .دیههارە “کوردسههتان” وەک ئۆرگههانی حیههزب بەردەوامە و رابههردووی سیاسیشههی بههۆ سیاسهههەتی حیهههزب لە کهههاتە جیاوەزەکانهههدا دەگەڕێهههتەوە ،بەاڵم ئیستاشهههی دەگەڵهههدابێت ،نووسهههەرە رەسەنەکانی باشووریش لە کاتە دیاریکراوەکاندا چاوەڕوانی دەرچوونی رۆژنامەی کوردستانن .لێهرەدا ناکرێههت بە وردی بههاس لە کاریگەرییەکههانی رۆژنههامەی کوردسههتان لە خههزمەت کههردن بە پاراسههتن و گەشەسەندنی زمانی کوردی بکەین و پێویستی بە کات و نووسینی زۆرە. ئەوندەی بۆ بەشی ئەدەب دەگەڕێتەوە ،بە گشهتی نهاکرێ ئەدەب تەنیها لە چێهرۆک و شهێعر و رەخهنەی ئەدەبهی بخهوێنینەوە .ئەگەر داڕشههتنی بههابەتی سیاسههی و کههۆمەاڵیەتی و تەنههانەت هەواڵههیش بە هەسههتێکی ئەدیبههانە نەنووسههرێت ،وشههک و لە شههانان گههران هەسههت پێدەکرێت .بابەتەکانی دەرەوەی ژانرە ئەدەبییەکان راستە ئەدەبیات نهین ،بەاڵم کوردسهتان بە ههۆی نەبهوونی دەرفەتهی بە پڕۆفیشهناڵ بوونی نەبووە ،بە گشتی زۆر پشهتی بە ئەدەب بەسهتووە .لە الپەڕەی ئەدەب و هونەریشهدا بە پێهی تهوان و دەرفەتهی کەمهی بەردەسهتی خزمەتی ئەدەبی کوردی کردووە .ئەدەبییات زۆر لەوە فراوانترە ،بتوانی لە الپەڕەیەک یان دوو الپەڕەی رۆژنامەیەکدا – ئەویش بۆ
69
رۆژنامەیەک کە رۆژانە دەرنەچێت -دەرفەتی پێ بدەی .بەاڵم لەسەریەک لەوکاتەنشدا کە “کوردستان” زۆر بە هەژاری و لە ژێهر زەخهت زۆری دوژماندا دەرچووە ،پشهتی لە ئەدەبیهات نەکهردووە و ئەمەش ئەوە دەگەیەنێهت ،رۆژنهامەی کوردسهتان بە قهووڵی هەسهتی کهردووە، زمان و ئەدەبیات پاڵپشتی سەرەکیی مانەوەی نەتەوەن. لەکۆتاییدا پێمخۆشە بڵێم زۆر پەرۆشی ئەمەم ،ئامێرەکانی دیکەی راگەیانهدن جێگەیهان بە رۆژنهامە لێهژ کهردووە و چارەسهەرکردنی ئەمەش ،بە پێویسههتی دەزانههم “کوردسههتان” وێههڕای بەردەوامبههوونی بەم شههێوازەی ئێسههتای ،خههۆی بههاویتە نێههو تههۆرە کۆمەاڵیەتیەکههان و ماڵپەڕێکی سەربەخۆی هەبێت. لە ژماره ١٧٢ی رۆژنامهی “کوردستان”دا باڵو بۆتهوه. سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان و کورد /ڕێکەوتی٢٤ :ی جانێویری ٢١١١
70
وشیاریی نەتەوەیی و یەکڕیزیمان زامنی سەرکەوتنمانە عەبو راد
كاتێههك ههلومهههرج بههۆ كههورد لهههبارتر دهبههێ داگیرکەرانههی كوردسههتان وهپهههلەقاژه دهكهههون و لههه ههههموو كاتێههك زیههاتر لههه دژی بهرژهوهندیهههكانی كههورد و كوردسههتان پههیالن دهگێههڕن و درێههژه بههه كوشههتن و ئههازار و ئهشههكهنجهی كۆمهههاڵنی سههتهمدیدهی كوردسههتان دهدهن .ئەگەرپێویستیشههان بە کههورد بههووبێ فیڵبازانههه بههاس لههه چارهسهری كێشهی كورد و هاوكاری له گهڵ هێزێكی كوردی له بهشەکانی دیكهی كوردستان دهكههن و لەحاسهههت کێشهههە سهههەرەکیەکانی نهههاوخۆیی خهههۆ گیهههل دەکەن .ئههههوه لهههه كاتێكدایهههه لههههو واڵتانههههدا گهورهترین كێشهیان ،كێشهی كورده و تا ئهو کاتەی به كهردهوهش هههنگاو بهۆ چارهسههركردنی ئههو كێشهیه ههڵنهه گرن نهاتوانن بهۆ مەسهەلەی کهورد لە بەشهەکانی دیهکەی کوردسهتاندا بەپەرۆش بهن و ڕۆڵێک بگێڕن كه لە بهرژهوهندی نەتەوەی کهورد و نەتەوەکهانی دیکەدابهێ .هێزەکهانی کهورد و کهۆمەاڵنی خەڵکهیش دەبهێ بەو پێهوانەیە هەڵسەنگاندنیان بۆ بکەن و لە چوارچێوەی بەرژەوەندی گشتی نەتەوەیی درێژە بە پەیوەندیکانیان بدەن .كۆمهاڵنی خهڵكی كوردسهتان و هێزكههانی نێههۆ گۆڕهپههانی خهههبات دهبههێ ئەو ڕاسههتییە بههزانن و لههه ههههموو كاتێههك وشههیارتربن و ڕێگههه نهههدهن پیالنەکههانی دوژمنههانی نەتەوەکەمان سهربگرن .بێگومان ڕاگرتنهی پەیوەنهدی لە گەڵ دراوسهێیەکان پێویسهتە ،بەاڵم ئەو پەیوەنهدیانە نهابێ زیهان بە خەبهاتی گەل کورد لە بەشەکانی دیکەی کوردستان بگەێنێ .ئهمڕۆ كوردو هێزەکانی نێو گۆڕەپانی خەبات زیاتر لە هەمووکاتێهک پێویسهتیان بهه هاوکاری یەکتر و یهكڕیزی و یهكبوونه .یەکبوونێک لە پێنهاو ڕزگهاری نەتەوەیهی .بهۆیە وشهیاری نهتههوهی و یههكڕیزی زامنهی سهەرەکی سهركهوتنمانه .بوونی هەرێمی کوردستان بە هەموو کەمووکۆڕیەکانیەوە ،بهردهوامی بهرخۆدان و خۆڕاگری كۆمهاڵنی خهڵك لهه بهاكووری كوردسهههتان و باشهههووری چهههووک و نهههاڕەزایی کهههۆمەاڵنی خەلهههک لە ڕۆژهەاڵتهههی کوردسهههتان ،بە تهههایبەت بەرخهههۆدان خهههۆراگری هێهههزی پێشههههمەرگە و گریالکههههان کوردسههههتان لە دژی داعههههش لە پێنههههاو پاراستنی ئازادی و سەربەستی گەل و نیشتماندایە .بە گشتی ئەو خۆڕاگریههانە نیشههاندهری زیههاتری بههوونی كههورد و كێشهههكهیهتی و پێناسهی نهتهوایهتی كورد زیاتر دهسهلمێنن .پیالنهی دژی كهورد و سیاسهتی زهبرو و زهنهگ و كوشهت و كوشهتار ،كۆمههاڵنی وهزاڵهه هههاتووی كوردسههتان لههه سهههر تێكۆشههانیان بههۆ گهیشههتن بههه مافههه ڕهواكانیان سوورتردهكات .خۆڕاگری و بەرخۆدانی الوان و شێرهژنانی ئهو زێده و نیشتمانه ئهو ڕاستیه زیاتر دهردهخهن و دهیسهلمێنن. لههه ئاكامههدا هێههزی یەکگرتههووی گەل و نیشههتمان سههەردەکەوی و حکههوومەتە دیكتههاتۆڕ ،زۆردار ،كۆنهپەرسههت و هاوبیرانیههانن کە بهههچۆك دادێن .ئاوات خوازم هێزهكانی نێو گۆڕهپانی خهبات بە وەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندی نەتەوەیی له ههموو بهشهكانی كوردستان هێز و
71
تواناکانیان زیاتر یەکبخەن .به یهكدهنگی و یههكڕیزی وێهڕای پشهتیوانی كۆمههاڵنی وهزاڵهه ههاتووی كوردسهتان وههاودهنگی و هاوکهاری ههموو تێكۆشههرانی ڕێگهای رزگهاری لهوبهربهرهكانیهه ڕهوایههدا سههربڵیند بێینهه دهر و لە سهاڵڕۆژی حەفتاسهاڵەی دامەزرانهدنی کۆمهاری کوردستاندا وەک باشترین پاداش بۆ پێشەوای نەمر و هەمهوو شهەهیدانی کوردسهتان بەرەو یەکڕیهزی و یەکگهرتن و پاراسهتنی یەکیەتهی نەتەوەیی زیاترهەنگاو بنێین. سەرچاوە :فەیس بووکی نووسەر /ڕێکەوتی٢٣ :ی جانێویری ٢١١١
72
یادی کۆمارە تاقانەکە سەد بەهار قوربانی زستانی وابێت کوردستانی نوێ
یهادی راگەیانههدنی كۆمههاری كوردسههتان لە مهابهاد هەمههوو سههاڵێك دەبێههتە دەرفەت بهۆ بەرزراگرتنههی ئەزمههوونێكی سههەربەرز لەمێههژووی خەباتی گەلەكەمانو تاقیكردنەوەی حوكمڕانیدا. بەههههاری یهههانزە مهههانگەی كۆمهههار كە لە زسهههتانی ١٩٤١دەسهههتپێكردو لەزستانی ١٩٤٧دا گوڵی ئومێدەكانی ژاكێنرا .مەشقێكی چۆنهایەتی بهوو بهههۆ توانهههای كوردسهههتانیانی رۆژهەاڵت لەخۆبەڕێهههوەبەریو گەشهههەپێدانی فههههۆرمێكی ئههههازادو سههههەربەخۆ لەكههههوردایەتی ،لەخەبههههاتی مەدەنههههی، فەرهەنگههیو كۆمەاڵیەتیههدا .ئەو زسهههتانەی كە هەژاری موكریههانی پێهههی دەگههوت :سههەد بەهههاری بەقوربههان بێههت ،بەهههارێكی گەشههی بههوژانەوەی كههوردایەتیو پێشههبڕكێیەك بههوو لەگەڵ زەمەنو لەگەڵ دەوروبەرێكههی نەیههار بە كوردسههتان كە بەهههۆی قەومانەكههانی جەنگههی جیهههانیی دووەمەوە دەستەوەستان بوونو دەرفەتی ئەوەیان نەبوو بەرەنگاری ویستی ئازادیخوازانەی گەلی كهورد ببهنەوە .گەلهی كهوردیش لەو مهاوە كەمەی ناوجەرگەی موكریانی لەبندەستدا بوو ،چەند ساڵێك دوور لە چاوی رەقیب چاالكی سیاسییو خەباتی كهوردایەتی تێهدا دەكهرد، گەشەی خەباتی خۆی تا خەمڵینی هەلومەرجی پێكهێنانی كۆمار پێشخست ،هەر لە وێستگەی دروستبوونی ژێكاف تا دروسهتبوونی حزبهی دیموكراتو راگەیاندنی كۆماریش. پەرۆشی حكومەتی كۆماری كوردستانو لەسەرووی هەمووشیانەوە سەركۆماری شەهید قازی محەمەد بۆ خستنەگەڕی توانا زاتییەكهانی گەل لەڕێهههی پرۆژەیەكهههی نهههاوازەی حوكمڕانیهههدا یەكێهههك لەنیشهههانە دیارەكهههانی تەجهههرەبەی كۆمهههارە .گرانهههایی خستنەسهههەر بەرنهههامەی كۆمەاڵیەتیو فەرهەنگی لەئیدارەی كوردستانی ئازاددا دیدی ستراتیژی قازی محەمەدو سەركردایەتی كۆمار دەردەخات بەوپێهیەی شهەڕی سەرەكی لەبردنەوەی گرەوی حوكمڕانییەكی باشدایە كە پێش هەمهوو شهتێك كهوردەواریو ناسهنامەی نەتەوەیهی ژێهر هەڕەشهەی حكهومەتی شهای بهاوك لە فەوتهانو توانهدنەوەی هاوشههێوەی سیاسهەتی ئەتهاتورك لە بهاكووری كودسهتان دەربههاز بكهات .بەتهایبەت لەزەمهانی شههادا فەرهەنههگو مهههۆراڵی كهههوردەواریو كەلتهههوری كههوردی كەوتبهههوونە ژێهههر هەڕەشهههەی سیاسههەتی غەرەبزەدەیهههی درۆزنهههانەی رەزا شههها كە بەو غەرەبزەدەییەوە گەرەكی بوو كورد بتوێنێتەوەو ئەدگهارە جوانەكهانی خەسهڵەتی جیهاكەرەوەی كوردبهوون ،بسهڕێتەوە .قەبهارەی سیاسهەتی پەروەردەییو ژمارەی باڵوكراوە كوردییەكان لەو سەردەمەی كۆماردا بەڵگەی دروستی ئەولەوییەتی حوكمڕانی كومار بوو.
73
خۆ ئەگەر كۆمار بمابایە بەرنامەی ئابووریو كۆمەاڵیەتیو سیاسهەتی گەشهەپێدانی سیاسهییو نەتەوەیهی دەبهووە تۆمهارێكی زێڕینتهر لە تۆماری تەمەن كورتی یانزە مانگ. كۆماری كوردسهتان لەبەر بەههاری كهورتی ،تینهویەتی گەلهی كهوردی نەشهكاند ،بەاڵم لەڕووی سهمبولییەوە بهووە وێسهتگەیەكی گەورە لەڕەوتی تێكۆشان بهۆ رزگهاریو سهەربەخۆیی ،بەجۆرێهك هەمهوو سهاڵێكی یهادكردنەوەی تەڕو تهازەی دەكهاتەوەو رۆحهی نەتەوەیهی بەرەو كەشكەاڵنی فەلەك بەرز دەكاتەوە. یادی كۆماری كوردستان هەر زیندووە لە دڵو دەروونی كۆمەاڵنی خەڵكی كوردسهتاندا ،سهەركۆمارە شهەهیدو هەڤهاڵە شەهیدەكانیشهی سەرمەشقی خۆبەختكردنو فیداكاریین لە رەوتێكی دوورودرێژی شەهادەتو قوربانیداندا. یادی كۆمار لە هەموو كۆماریخوازانی كوردستان پیرۆز بێت. سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستانی نوێ /ڕێکەوتی٢٣ :ی جانێویری ٢١١١
74
٦ی ڕیبەندان سەرەتای تەمەنێکی کەم و وەرچەرخانێکی گرینگ لە مێژووی نەتەوەکەمان دا. محەممەدی فەقێ عەلی
کۆمههاری کوردسههتان زۆری لە سههەر گههوتراوە و زۆریشههی لە سههەر نوسههراوە ،زانایههانی بههواری مێههژوو و سیاسههەت و ئەدبیههات و زۆر کەسیتریش لە سەر بوارە جۆراوجۆرەکانی ئەم کۆمارە ساوایەی کوردسهتانیان نوسهیوە و هەڵسەنگاندنیان بۆ کردوە. من لیرە دا نامەوێ لە سەر هەموی ئەو بوارانەی دووبهارە باسهەکە بێهنمە ئهارا، چههههوون ئەوەش دەزانههههم کە ئێههههوەش زۆرتههههان لە سههههەر کۆمههههار و کەم و کههههوڕی و سەرکەوتنەکانی وزۆر شتی دیکەی خوێندۆتەوە. ئەوەی بۆ من جێگای باسە تەمەنی کەمی ئەم کۆمهارەیە کە لە ١١مانهگ وچەنهد ڕۆژێک تێپەڕی نەکرد ،بەاڵم ئەم هەمو دەستکەوتە گرینگانەی بۆ نەتەوەی کورد پێبوو. دامەزرانی کۆمار:
وەک دەزانن دامەزرانی کۆماری کوردستان لە کاتێک دا بوو ،کە تەواوی ئەم ناوچەیە و یەک لەوان ئێران کەوتبۆ ناو بهێ بەنهدو بارییەوە و هەر زلهێز و دەسەاڵتدارێ دەیهەویست بەشی خۆی داگیر بکا و بەم شێوەیە بە بەرانهبەرەکەی نیشهان بهدات ،کە ئەو زیرەکتهر و بە تواناترە و جێگە و پیگەی باشتری هەیە. لەو کاتەیەدا بوو کە کورد لەم ناوچە بچوکە دا دەرفەتی هێناو بهۆ یەکەم جار توانی دامەزراوەیەکی نەتەوەی بنیاد بنێ. راست یان ناڕاست لە زۆر شوێندا بهاس لەوە کهراوە کە دامەزرانهدنی کۆمههار دەسههتی رووسههی لە پشههت بههوە ،لەوانەیە ڕاسههتی و دروسههتی ئەو مەسەلەیە کەمتر گرینگ بێ ،گرینگ ئەوەیە کە ئەم کۆمارە بنیادێکی نەتەوەی بەهێزی تێدابوە .چوون کە سەیری رێبەرایەتی کۆمار دەکەی ،بەشی هەرە زۆری کاربەدەست و لێپرسراوەکانی لە تێکۆشەرانی کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد بوون کە دواتر بوو بە حیزبی
75
دیمۆکراتی کوردستان .ئەوانەش کاتێک کە دەبونە ئەندامی کۆمەڵە دەبوو سوێندیان بە قورعان و ئااڵی پیرۆزی کوردستان خواردبایە. دەتهوانین بڵێههین هەر ئەم نەتەوەی بهوونەش بههۆتە هههۆی یەکگرتنهی ئەو خەڵکههانەی کە لە ژێههر سهوڵتەی کۆمههار دابههوون و زۆربەی هەرە زۆری خەڵکەکەش هەستی بەوە کردوە و بە گیان و دڵ پشتیوان و خزمەتکاری کۆمارە ساواکەیان بوون. لە ناو لیستی ئەندامانی بەڕێوەبەری کۆماردا کوردی بەشەکانی دیکەی کوردستانیش بەرچاو دەکەوێهت ،کە ئەوەمهان پهی دەڵهی ،کە کۆمار خۆی تەنیا لە چوارچیوەیەکی جوغرافیای تەنگەبەر دا نەهێشتۆتەوە و ڕێبەری و سەرانی ئەم کۆمارە جهوانەمەرگە زۆر لەوە فکهر و بیریهان بەرفراوانتههر بههووە لەوەی کە دیتههراوە .هههاتنی بارزانیەکههان و پێشههوازیکردنیان و تێکەڵبههوون بە ئەرتەشههی نەتەوەی کۆمههار و هاتنی زۆریەک لە ئەفسەرە شۆڕشگێڕەکان و لە مامۆستا و نوسەر و شاعیر وزۆرکەسی دیکەی نەتەوەخوازی بەشەکانی دیکە ئەوەمان بە زەقی بۆ دەسەلمێنێ و جێگای نکۆڵی بوون ،لە نەتەوەی بوونی کۆمار و بەرنامەکانی دا ناهێڵێتەوە. بنەما دیمۆکراتیەکانی کۆمار:
کۆماری کوردستان لەو سەردەم و کاتەی دا کە تێی دادامەزراوە ،یەکێک لە قوتابیەکانی نمهونەی قوتابخهانەی دیمۆکراسهی و مهافی مرۆڤ بووە ،ئێستاشی لە گەڵ بهێ دوای حەفتها سهاڵ بەداخەوە زۆربەی هەرە زۆری واڵتەکانی ئەم ناوچەیە نەیهانتوانیوە لەو ئاسهتە لە دیمهۆکرات بهوونی کۆمار نیزیک ببنەوە. کۆمههار تەنیههها حکهههومەت بهههووە ،کە لەوسهههەردەمەدا و لەو نهههاوچەیەدا لە بەرنامەی کاری خۆی دا دامەزراندنی ڕێکخهراوی ژنهان و الوانهی گونجانهدوە و هەوڵیشههههی بههههۆداوە ،کە بە بههههڕوای مههههن وەک یەکێههههک لە شههههانازیە هەرە بەرچاوەکانی کۆماری کوردستان وێڕای شانازیەکانی دیکەی دەمێنێتەوە. پەرەپیههدان بە زانسههتن و بههردنە سههەری پههلەی زانیههاری دانیشههوانی نههاوچەکەو هەوڵ دان بههۆ زیههادکردنی خوێنههدنگە و ناوەنههدەکانی فێربهوون و باڵوکهردنەوەی رۆژنهامە و نوسههراوەکانیتر و هەروەهها گرینگیهدانێکی تههایبەتی بە فۆلکلهۆر و رەسهەنایەتی نەتەوەی و شههانۆ، شههیعر و زۆر شههتی دیههکەی لەم بههابەتە ،تەنیهها لە حکههومەت و واڵتانێههک دا جێگایههان دەبێههتەوە ،کە ترسههیان لە دیمۆکراسههی نەبههێ و خەڵکەکەیان بۆ پێگەیاندن و فێربوون و ڕێبەری کردن و بەڕێوەبەرایەتی ،فێری وانەی باوەڕ بە خۆ بوون بکەن .کۆماری کوردسهتان بە خۆشیەوە ئەوەی زۆر بە گرینهگ زانیهوەو هەوڵهی جیدیشهی لە پێنهاودا داوە .ئەم ڕووداوانە لە دنیهای سەردەمیشهدا تەنیها لەوواڵتهانەدا بهههههاون و گرینگیهههههان پیهههههدەدرێت ،کە نرخهههههی دیمۆکراسهههههی و مهههههافی مهههههرۆڤ دەزانهههههن و واڵتهههههانێکن کە لە پێنهههههاو بە هێزکردنهههههی بنەمانەتەوایەتیەکانی خۆیان دا بۆ هەرچی زیاتر بردنە سهەری زانیهاری تهاکی کۆمەڵگها و بەڕەوشهەنبیرکردنی تهوێژی تازەپێگەیشهتوو هەوڵ دەدەن ئەندامانییان زیاتر بە ناخی نیشتیمانیبوونیان دا بچنە خوار و بەو شێوەیە شەخسییەتی خۆیان باشتر بناسن و لەم
76
ڕێگایەشەوە بهێ ئەوەی بەخیلهی و بەرچهاوتەنگی بە خەڵکهانی دیهکەو نەتەوەکهانی دیهکەوە بهبەن ،مرۆڤێکهی سهەربەخۆ و ئهازادیخواز و خاوەن شەخسیەتی سەربەخۆ و باوەڕ بەخۆبوویان لێ باردێنن. باسەکان لە سەر کارە ئەرێنیەکهانی کۆمهار زۆرن و لەوانەیە تەنیها لە ناوەنهدەکانی لێکهۆڵینەوە دا بتهوانین زۆر بە باشهی لە سهەر دانە بە دانەیههان تههوێژینەوە بکەیهههن و بههۆ ڕۆڵەکههانی نەتەوەکەمهههانی ڕوون بکەیههنەوە ،ئەوە بە تەنیهها بە کەسهههێک و دوو کەس و لە ماوەیەکی کەمی زەمهانی دا جێبەجهێ نهابێ ،بەاڵم بەوحهاڵەش بەشهیک لە شهانازیەکانی کۆمهار کە لە الی هەمومهان دیهارن و بەشهیکیان بوونەتە پێناسەیەک ،کە لە سەر ئاستی نێونەتەوەی دا. وشەی پێشمەرگە کە کۆمەڵگای نێونەتەوەیش دەمێکە دەیناسێ و ئەو دواییانە زۆر بە باشی دەرکەوت ،کە پێشمەرگە کێهیەو شهەڕ و گیانفیهههههدای ئەم ڕ ڵە فیهههههداکارانەی نەتەوەکەمهههههان لە ژێهههههر ئەم نهههههاوە پیرۆزەدا ،کە شانازیەکەی دەگەڕێتەوە بۆ کۆماری کوردستان بۆچیە. ئااڵی سێ رەنگی کوردستان سرودی نەتەوایەتهی و زۆر شهتی دیهکە ،کە بههۆ یەکەمههین جههار لەو کەمە کههاتەیەی ژیههانی کۆمههاردا لە دایههک بههوون و بونەتە مڵکی نەتەوەیی بۆ گەلەکەمان و دابڕانیان لە کوردستان و کهورد و وەک ئەوە وایە کە بەشههههههێکی گەورەی فەرهەنههههههگ و داب و نەریتههههههی ئەم نەتەوەیەی لێههههدابڕابێ .بههههوژانەوەی مێههههژووی نەتەوەی کههههورد ،دەسههههت و پەنههجەی کۆمههاری کوردسههتانی زۆر پێوەدیههارە و هەمههو گەلههی کههورد دەبههێ شانازی بەم کۆمارە ساوایەی نەتەوەکەی بکات و هەمهو هەوڵهیش ئەوەبهێ ،کە ٢ی ڕێبەنهدان وەک ڕۆژی نەتەوەی کهورد لە سەرتاسهەری کوردستان دیاری بکرێ یاد بکرێتەوە. ٢ی ڕێبەندانی ٢١١١ سەرچاوە :فەیس بووکی نووسەر /ڕێکەوتی٢٣ :ی جانێویری ٢١١١
77
بەرز و پیرۆز بێ یاد و بیرەوەری کۆماری کوردستان نەعمەت مەال
لە ساتەوەختێکدا یادی ۲ی ریبەندان ،ساڵڕۆژی دامەزرانی کۆماری کوردسهتان دەکەیهنەوە کە رۆژهەاڵتهی کوردسهتان بە هەنگهاوێکی نوێ خەریکە وزەی دێتەوە بەر. لەنێوخۆی رۆژهەاڵت نەسلێکی نهوێ ههاتوونەتە نێهو مەیهدان کە بیرێکهی ئازادیخوازانەیهان هەیە و گەورەکان پشتیوانیانن. داکۆکیکردن لە مهافە رەواکانیهان و گەیشهتن بە ویسهت گەلێهک کە ویسهتی ڕەوای ئەم گەلە بەشخوراوەیە ،بیری یەکەمی ئەمڕۆژانەی الوانی کوردە. گەڕان بەدوای هەوڵگەلێک بۆ ئازادی ڕادەربڕین و بەدواداچوون بۆ جەریانەکهانی ئەمهڕۆژانەی دنیها بەتهایبەت ،کهوردانی هێنهاوەتە سەر ئەو قەناعەتە کە ویستەکانی خۆیان لە رێگەی پشت بەستن بە داوارەواکانی خۆیان و یەکتر ،وەدی بێنن. لەم الیەشههەوە ،دێمههوکراتەالن بە چوونەوەیههان بههۆ سههەر سههنوورەکانی رۆژهەالتههی کوردسههتان و جێگیههر کردنههی پێشههمەرگەکانیان ئەو راستیەیان بە خەڵکی رۆژهەاڵت سەلماندەەە کە دیسان و بگرە لەرابهردووش زیهاتر و بە ورەتهرە ئامهادەن بهۆ پشهتیوانی گەلەکەیهان لە رۆژهەاڵتی کوردستان. ئەگەر مهههاوەی ۷١سهههاڵ بەر لە ئەمهههڕۆ کوردسهههتانیان لە رۆژهەاڵتهههههی کوردسهههههتان توانیهههههان کۆمهههههارێکی سهههههەربەخۆ دابمەزرێهههنن و نهههاوی جەمههههووری لهههێ بنهههێن و بە کهههردەوەش بیسههەلمێنن کە ئەو جەمهههووریە شههایەنی نههاوەکەی و شههایەنی لێ فێر بوونە ،ئەو راستیەیان بە دنیا سەلماند ئەگەر کهورد دەسههەاڵتی هەبههێ ،نههاوچەی ژێههر دەسههەاڵتی خههۆی هههیچ کە پێشههکەوتن بەخههۆیەوە دەبینههێ ،بگههرە بههۆ دراوسێکانیشههی باشههترین دۆسههت و گەورەترین پێگە بۆ دێموکراسی لە رۆژهەاڵتی ناوین دەبێ. ئەگەر رێبهههوارانی ئەو کۆمهههارە هەنهههووکە لە بەسهههتێنێکی زەمانیهههدا قەتهههیس مهههاونەوە و لەبەر جیابوونەوەکهههان و دووربوونیهههان لە رۆژهەاڵتی کوردستان نەیان توانیوە کۆمارێکی دیکە دابمەزرێنن ،نابێتە هۆی ئەوەی کە لەیاد یان وەپاشگوێ بخرێن .هەوڵی ئەوان تاکوو ئێستا زیندووکەرەوەی رۆژ بەدوای رۆژی ئەو کۆمارە بووە و بە وەبیر هێنانەوەی وتەکانی پێشەوا قازی محەمەد ،یەکەمین
78
سەرۆک کۆمار و گەورەترین کەسایەتی کورد ،توانیویانە بیری پێشەوا و هەوڵەکانی کۆمار بە زیندوویی رابگرن و لەداهاتوشدا دیسان هەر ئەوانن کە بە پشتیوانی نەسلی نوێ و خەڵکی دەقات تێگەیشتووی رۆژهەاڵت ،دیسان ئەزمونێکی دیکە لە کۆمارێکی دیکە بە دنیها و دراوسێکانیان نیشان بدەنەوە. ئەگەر دێموکرات ،کۆمەڵە ،خەبات و پارتی ئهازادی ،پەژاک و حیهزب و رێکخراوەکهانی دیهکەی رۆژهەاڵتهی کوردسهتان نەیهانتوانیوە یەکگرتههووانە جێژنێکههی پڕشههکۆ بههۆ یههادی ۲ی رێبەنههدانی و کۆمههاری کوردسههتان پێههک بێههنن ،ئەوە الوان ،تێگەیشههتوان و پێگەیشههتوانی رۆژهەاڵتههی کوردسههتان لە داهههاتوودا لە هەمههوو ئەم حیههزب و رێکخههراوانە قەبههوڵ نههاکەن و دڵنیههام ئەو کههات هەر ئەوانههن کە دەتههوانن لەدەوری یەکتر کۆیهان کەنەوە ،بەاڵم تهاکوو ئەوکهات دەبهێ حیزبەکهان خۆیهان بە گوتهارێکی یەکهدەنگ هەوڵ بهۆ لێهک نیزێکبهوونەوە و دۆستایەتی لەگەڵ یەکتر بدەن. رۆژهەاڵتی کوردستان قەیرانێکی گەورەی لەبەردەمدایە بەناوی حکهومەتێکی تەواو تها سهەر ئێسهقان دژ بە کهورد و ویسهتەکانی ئەم گەلە .بۆیە دژایەتی ئەو سیستمە ئەرکە نەک خەباتێکی دلخواز بە ویست ،ئاوات و شێوەی خۆمان. لەو نێوەدا دژایەتی سیستم بەو مانایە نیە کە نابێ هەوڵدانی کەسایەتی گەلێک کە لەنێوخهۆن و دەیهانهەوی لە رێهگەی ئاشهتیانە چارەسەری پرسی کورد بکەن و بە بێ ئەوەی ناوێکیان لەنێو نێوەکاندا هەبێ لەبەرچاو نەگیرێ. راستە زیندوو کردنەوەی شەهیدان پێشەوا قازی محەمەد ،دوکتهور عەبهدولڕەحمانی قاسهملو ،کهاک فهواد مسهتەفا سهوڵتانی ،دوکتهور سههادقی شههەرەفکەندی ،موهەنههدیس ئەدیههب و زۆر کەسههایەتی و کەسههی دیههکە خەیههاڵە ،بەاڵم زینههدووکردنەوە و زینههدوو ڕاگرتنههی بیههری ئازادیخوازی ئەوان گەورەترین تیشووی داهاتوومان دبێ و با بە پشهتیوانی کهردن و بهوون بە هانهدەری ئەو کەسهانەی بە حەق شهایەنی ئەوەن پشتیوانی بکرێن ،رێگەکانی ڕا دەربڕین و بۆچوون و هەوڵە باشەکان لە داهاتووی کۆمەڵگای خۆمان نەبڕین. گەلی ئەمڕۆ تێگەیشتووە ،الوانی چاالک و وریای هەیە .شارەزایانی باش و سیاسەتمەدارانی بەتوانهای هەیە ،بەاڵم رێهگەی دەنهگ هەڵبڕینیان نیە. لە ۲ی رێبەندانههدا ،بیههری پێشههەوا گەورەتههرین توێشههووی داهاتوومههان بکەیههن کە بە یەکگرتههوانە و بە پشههت بەسههتن بە یەکتههر دەتههوانین داهههاتوویەکی گەش بەدی بهێنههین و لەداهاتووشههدا بەدەر لە کۆمههاری کوردسههتان ،واڵتیههک بەنههاوی کوردسههتان هههی مەزن پێههک بێنین. بەرز و پیرۆز بێ یاد و بیرەوەری کۆماری کوردستان لە ٢ی رێبەندانی ٢١٤۵ی کوردی. سەرچاوە :فەیس بووکی نووسەر /ڕێکەوتی٢٢ :ی جانیویری ٢١١١
79
کۆماری کوردستان ،مانیفێستێکی نەتەوەیی قادر وریا
(بە بۆنەی ٧١سالەی دامەزرانی کۆماری کوردستان) ٢ی ڕێبەندانی ئەمساڵ ٧١ ،ساڵ بە سەر راگەیەندرانی جمهووریی کوردستان لە مەهاباد رادەبرێ. ئەم دەوڵەتە کوردییە لە ڕووی ماوەی دەسەالتدارەتیی ،یەکێهک لە کەمخهایەنترین دەسهەالتو دەوڵەتەکهان لەم نهاوچەیە دا بهووە، بەاڵم لە ڕووی ئەو خزمەتانەش کە لە ماوەی کهورتی تەمەنهی خهۆی دا پێشکەشهی نەتەوەی کههوردی کههردن ،هەر وەههها لە ڕووی دانههانی کههاریگەریی سیاسههی و نەتەوەیههی لە سههەر ئەو خەڵکەش کە لە هەناوی ئەوانەوە هەڵقووالبوو ،دەتوانین بڵێین هەر بێ وینە بوو. کارنههامەی ١١مههانگەی دەسههەالتدارەتیی دەوڵەتههی جمهههووریی کوردسههتان لە بوارەکههانی سیاسههی ،رۆشههنبیریو وەدیهێنههانی خەونو ئههاواتە لەمێژینەکههانی نەتەوەی کههورد دا ،لە زۆر بههۆنەدا بە تیههرو تەسههەلی کەوتههوونە بەر بههاس و پیویسههت بە دووبههارەکردنەوە نههاکەن .هەر ئەوە کە هەتهههها ئێسههههتاش ،بەشههههی زۆری نەتەوەی کههههوردو هیههههزە سیاسههههییەکانی زۆربەی پارچەکانی کوردستان ،هێماو ڕەمزەکانی داهێنراو لەو کۆمارەیان دا قبوولەو لە ژیانو تیکۆشانی سیاسهیی خۆیهان دا بە کاریهان دیهنن، بەڵگەیەکههی بە هێههزە بههۆ شههوێندانەر بههوونی ئەو دەوڵەتە کههوردییە لە سههەرڕەنگڕێژکردنی هههزرو هیههواو بههاوەڕی نەتەوەیههی ڕۆلەکههانی نەتەوەی کورد لە بەشە جۆراوجۆرەکانی کوردستان .سروودی نەتەوەیی ،ئااڵی کوردستانو ناوی هێزی پێشمەرگە ،کە کۆماری کوردسهتان دایهێناونو ڕەسمییەتی پیداون ،هەتا ئیستاش دەقاودەق یا بە کەمێک دەسکارییەوە ،لە ژیانی سیاسیو خەباتی نەتەوەیی گەلهی کهورد لە بەشە جۆراوجۆرەکانی کوردستاندا ،برەویان هەیە. بههۆ نەتەوەی کههورد لە ڕۆژهەالتههی کوردسههتانو بە تههایبەتی بههۆ حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتان ،کۆمههاری کوردسههتان ،هەر تەنیهها ڕووداوێکی مێژوویی نیە کە چووبێتە نیو مێژوو و تەنیا وەک بیرەوەرییەک مابێتەوە .کۆماری کوردستان ،ڕووداویکی مێژوویی بهوو بەاڵم نەک بەو مانایە کە هاتو رابرد .بەڵکوو بەو خوێندنەوەیە کە شەقڵی خهۆی لە سهەر ڕێگهاو ڕێبهازی سیاسهیی داههاتووی نەتەوەی کهورد لەم پارچەیەی کوردستان بە جێ هێشتوە .ئەو دەسەاڵتە نەتەوەییە کورتخایەنە ،لە ڕووی ئەو بەرنامەو خزمەتانەی پێشکەشی کردن، هەر وەها لە روانگەی سیاسەتەکانی لە بهواری جۆراوجهۆرداو بە لەبەرچهاوگرتنی ئەو مهافو ئازادییهانەی بهۆ خەڵهک دابینهی کردبهوون، بووە بە مۆدیلێک لە دەوڵەتو دەسەاڵتدارەتی نەتەوەیی کە حیزبی دیموکراتی کوردستانو خەڵکی دیکەش ،هەتا ئێستاش بە هیوای
80
دووبههارە بنیاتنههانەوەو زینههدووکردنەوەین .کۆمههاری کوردسههتان ،بە ڕووخههانی ،نەچههووە نێههو بههۆتەی لەبیرچههوونەوە ،بەڵکههوو بههوو بە مانیفێستێکی سیاسی و نەتەوەیی بۆ بزووتنەوەی کورد لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان .مانیفێسهتێک کە لە مهاوەی ٧١سهاڵی ڕابهردوو دا سهاڵ بە ساڵ زیاتر کەوتووەتە بەر سەرنجی خەڵکی ئەم بەشەی کوردستانو ئێستا ئیدی هەموان دەتوانن خۆیانی تێدا ببیننەوە. لە بیرەوەریی ٧١ساڵەی راگەیەندرانی کۆماری کوردستاندا ،هەر ئەوەندە بەس نییە کە وەفاداریی خۆمان بەو مانیفێسهتە دووپهات بکەینەوە .ئەو سیاسەتو پەیامەش کە سەرۆکی ئەو کۆمارە ،پێشەوای نەمر قهازی محەمهمەد لە یەکخسهتنی جۆراوجۆرییەکهانی کهۆمەڵدا لە سەری دەڕۆیشت ،دەبێ وەبیر خۆمان بێنینەوە .دەبێ هەموو جۆراوجۆرییەکانی نێو کۆمەڵگەو گۆڕەپانی سیاسی ببینهین ،ڕێزیهان لهێ بگههرینو هەوڵ بههدەین لە پێنههاوی ئامههانجی گشههتی و گەورەدا ،کە ڕزگههاریی کههوردی ڕۆژهەاڵت لە ژێههر سههتەمو بندەسههتییە ،یەک بخەیههن. هەمووی ئەوانەی بەو چاوە سەیری کۆماری کوردستان دەکەن ،دەکرێ بەردەنگی ئەم پەیام و چهاوەڕوانییە بهن .بەاڵم کهێ هەیە نەزانهێ کە حیزبههی دیمههوکرات (دێموکراتەکههان) لە هەمههوان زیههاترو لە پێشههەوەی هەمههوان ،بەردەنگههی ئەم پەیههام و چههاوەڕوانییەن؟ بەردەنگێههک کەلە پێشدا بۆ خۆی و لەنێوخۆیدا پێویستی بە یەکگرتنو یەکبوون هەیە. تێبینی :ئەم بابەتە سەروتاری ژمارە ١٧٢ی رۆژنامەی کوردستانە سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان و کورد /ڕێکەوتی٢١ :ی جانیویری ٢١١١
81
"خوایە وەتەن ئاوا کە چەند دڵگیر و شیرینە" لە حەفتاساڵەی یادی کۆماردا بەرەو کۆمارێکی دیکە
مەجید حەقی
حەفتهها سههاڵ بەسههەر دامەزرانههدنی یەکەم کۆمههاری مێههژووی کوردسههتان بە سههەرۆکایەتی پێشههەواقازی مههحەمەد و رێههبەری حیزبههی دێمههوکرات تێههپەر دەبێههت .لە دووی رێبەنههدانی سههالی ١٩٤١دا بەکەلههک وەرگههرتن لە هەلههومەرجی ناوخۆیی و ناونەتەوەیی رۆژهەاڵتی کوردستان ،شەش مانگ دوای دامەزراندنی حیزبهی دیمهوکرات، یەکەم کۆمههاری کههوردی لە سههەر بنەمههای حکههوومەتێکی ئەمرۆیههی ،دێمههوکرات و شههکاندنی تابۆکههانی پێوەندیدار بەوەی کە کورد ناتوانێت ببێتە خاوەنی دەوڵەتی خهۆی دامەزرا .کۆمهاری کوردسهتان لە مهههاوەی یهههازدە مهههانگی تەمەنهههی پڕلەشهههانازی خۆیهههدا ،بەردی بنهههاغەی ناسهههنامەی کوردسهههتانی و ناسهههیۆنالیزمی پێشهههکەوتوو و هۆمهههانیزمی بزاڤهههی نەتەوایەتهههی دامەزرانهههد بهههۆ نەتەوەی کهههورد: هێمنایەتی و ئاسایش ،دامەزراندنی هێزێکی یەکگرتوو و سازماندراوی چەکهداری بهۆ بەرگهری لە کۆمهار لە ژێرنهاوی هیهزی پێشهمەرگە، دامەزراندنی سیستەمی پەروەردە و فێرکهردن ،هانهدانی ژنهان بهۆ بەشهداری لە چهاالکی سیاسهی و کۆمەاڵیەتیهدا ،بەرزکهردنەوەی ئاسهتی ژیانی خەلک و کردنەوەی دەروازەکانی بازرگانی و گەشەسەندنی ئابووری ،پێکهێنانی دیالۆگ و هاوسازی لە گەڵ نەتەوەکانی هاوسهێ، داهێنانی سەمبۆلە نەتەوایەتیەکانی وەک ئااڵی کوردستان و سروودی نەتەوایەتی ،دژایەتهی لە گەڵ فاشهیزم و سیسهتە دیکتاتۆریەکهان و رێزگرتن لە بنەماکانی مافی مرۆڤ و گەشەسهەندنی وێکگەیشهتنی کهۆمەاڵیەتی ئەو دەسهتکەوتانەن کە ئێسهتاش لە گەڵ بێهت ،بەردی بناغەی بایەخە گشتیەکانی خەباتی نەتەوایەتیمانن. هەرچی لە مێژووی دامەزراندنی کۆمهاری کوردسهتان دوورتهههر دەکەویهههنەوە ،نهههر و بەههههای ئەو کۆمهههارە لە بناغەدانههانی ناسههنامەی نەتەوایەتههی مههۆدێرن بههۆ کههورد بەرزتر دەبێتەوە و ئاواتەکانی کۆمهار گشهتگرتر دەبهن. سهههههەرکەوتن و گەیشهههههتن بە ئاواتەکهههههان لە نەوەیەک دوورتر نیە .نەسڵی ئێمە دەبێ هەوڵیکهی جیهددی بهدات بهۆ ئەوەی خەبهاتی ئهێمە بە ئاکهام بگهات بهۆ ئەوەی واڵتێکهی ئهازاد پێشکەشهی نەوەکانی داهاتوو بکەین .ئەگەر ئەمرۆ بە یەکگرتوویی خۆمان وەسیەتی پێشەوا قازی
82
محەمەد بەجێ نەگەیەنین ،دەبێ ساڵهای ساڵ مناڵەکانمان و مناڵی مناڵەکانمان قوربانی بدەن بۆ گەیشهتن بە ئهازادی .ئەوکهات ئهێمە و رێبەرانی ئێمە شەرمەزاری مێژوو و نەوەکانمهان دەبهین .حەفتها سهاڵ دوای دامەزرانهدنی کۆمهاری کوردسهتان ئەو ژیهنگەیەی کە حیزبهی دێموکرات و کۆماری کوردستان تێدا دامەزراون ئاڵوگۆری بنەرەتی بەخۆیەوە بینیوە .لە رووی سیستەمی ژینگەییوە ئەمهرۆ بەپهێچەوانەی سەردەمی کۆمار زیاتر لە %٧١خەڵکی کوردستان شهار نشهینن .بەههۆی گەشهەکردنی کهۆمەاڵیەتی ،ئهابووری و کاناڵەکهانی راگەیانهدن: کۆمەڵگای کوردی ئەو کۆمەڵگایە یەک رەنگ ،یەک رەهەند و هاوشێوەیەی حەفتا ساڵ لەمەوبەر نهیە .سەرانسهەری مێهژووی ههاوچەرخی کورد بریتی بووە داپڵۆسان ،سەرکوت و قەاڵچۆ و داگیرکهران لە الیەن داگیرکەرانهی نهاوەچەییەوە و ئەو سهەرکوتە کرۆنۆلهۆژیکە بهووتە هههۆی گەشەسههەندنی کولتههوورێکی نەخههۆش و تراومهها بەکۆمەڵەکههان کە لە ئەنجامههدا مرۆڤههی کههورد بە دەسههت قەیرانههی بههڕوا و بههڕوا بە خۆنەبههوون دەناڵێههت .قەیرانێههک کە وەک "غههوددەی" شههێرپەنجە بەربههووتە ریههزی حیههزب و رێکخراوەکههانی کههوردی و لە سههەردەمێکدا کە باشترین هەل بۆ کورد رەخساوە ،حیزبەکانی کوردستانی بەدەستی خۆیان هەموو دەرفەتەکان لە دەست خۆیهان دەدەن و هەر هەنگهاوێکی الیەنە بەرامبەرەکان لە پێناو چاکتر کردنی رەوشەکە دەکەنە قوربانی رق و قینی تۆڵەئەستێنەرانە و ئێگۆیزمی سیاسی خۆیان. حیزبی دێموکرات ،حیزبهی دامەزرێهنەری کۆمهاری کوردسهتان ،کە سهەردەمێک تاقهانە حیهزب و سهەرچاوەی هێهز و ورە بهۆ بەشهەکانی دیکەی کوردستان بهوو ،بەههۆی نەسهازان لە گەڵ جیاوازیەکهانی ناوکۆمەڵگها و قەبهووڵ نەکردنهی جیاوازیەکهانی نهاوخۆیی و بنەماکهانی یەکتر قبووڵ کردن ،لەکاتێکدا بەرەو یهادی حەفتها سهاڵەی کۆمهاری کوردسهتان دەروات ،کە نزیهک دەسهاڵە جیهابوونەوەیەکی جەرگبهڕ و مههاڵوێرانکەر بەسههەریدا سههەپاوە و سههەرەرای دروشههمەکانی الیەنەکههان ئاسههۆی یەکگههرتنەوە دووبههارە وەسەریەکخسههتنەوەی رێزەکههانی ئەو حیزبە هەروا دوورتر و چراکانی پێکەوە ژیان کزتر دەبیندرێن. یەکێک لە هۆیەکانی رووخانی کۆمهاری کوردسهتان دووبەرەکهی دوژمنهایەتی نهاوخۆیی کهوردان بهوو ،بهۆیە پێشهەوا قهازی مهحەمەد لە "وەسیەتنامەی" خۆیدا بانگی گەلی کورد دەکات بۆ یەکگرتوویی و پشهتیوانی لە یەکتهر .ئەمهرۆ حەفتها سهاڵ دوای ئەو مێهژووە لە پهلەی یەکەمدا ئەرکی سەرشانی رێبوارانی پێشەوا و حیزبی دێموکراتە کە وەدیهێنەری وەسیەتی پێشەوا بهن و بە کهردەوە بسهەلمێنن رێبهواری راستەقینەی رێبەرانی خۆیانن .لە حەفتا ساڵەی دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا جێی خۆیەتی دووبارە بگەرێنەوە سەر هێلهی یەکەم و بنەماکانی ئەخاڵقی خۆمان کە بریتی بێت لە بایەخە مرۆڤیەکان ،سەرنجدانی تێگەیشتووانە لە مرۆڤایەتی ،دادپەروەری کهۆمەاڵیەتی، هاوکههاری و پههێکەوە کههارکردن ،راسههتگۆیی و کههردەوەی هاوتەریههب لە گەڵ دروشههمەکان ،لەبەرچههاوگرتنی مههافی هەمههوو ئەوانەی کە وەک خۆمهههان بیرنهههاکەنەوە ،لەبەرچهههاوگرتنی بنەماکهههانی تایبەتمەنهههدیەکانی مرۆڤهههی دێمهههوکرات و رێزگهههرتن لە پرەنسهههیبەکانی پاراسهههتنی کەڕامەتی مرۆڤ. مەرجی بەرەوپێشچوون و رێکخستنی دووبارە کەڵک وەرگرتنێکی بەهینەیی و ئۆپتیماڵە لە سەرمایە و تواناییەکانی ناو کۆمەڵگا و وێکخستنەوەی هێزەکان لە چوارچێوەی النی کەمی بەها هاوبەشەکانە .حەفتها سهاڵ دوای دامەزرانهدنی کۆمهاری کوردسهتان ،بزاڤهی کهورد لە رۆژهەاڵتی کوردستان پێویستی بە ستراتێژی درێژخایەن و کورت خهایەنی ههاوبەش دەکهات ،بهۆ ئەوەی رەسهاڵەت و ئەرکهی سهەرەکی بزاڤ کە بریتی بێت لە چارەسەری پرسی کورد لە رۆژهەاڵتی کوردستان بە شێوەیەکی گونجاو جێبەجێ بکرێت .لەو پێناوەدا دەبێ
83
هەموو بەشەکانی خەباتی نهاوخۆیی ،دەرەوەیهی و هێهزی پێشهمەرگە و حیهزبە سیاسهیەکان وەک تەواوکەری یەکتهر و نەک ئاڵترنهاتیڤی یەکتهر ببینههدرێن و سهەرمایەکانی سیاسههی ،کولتهووری و مرۆڤههی کههورد بەرەو یەکگرتهووییەکی دێموکراتیههک و فرەچەشهن رێههبەری بکرێههت. بێگومان ڕەچاوکردنی بەرژەوەندی درێژخایەنی نەتەوایەتی دەتوانێت سوودمەند بێت بۆ بەرژەوەندیەکانی گرووپی و حیزبیش. لە یادی حەفتا ساڵەی دامەزراندنی کۆمهاری کوردسهتاندا و لەپێنهاو هەنگهاوێکی نهوێ و وەدیهێنهانی خەونەکهانی گشهتیمان ،حیهزب ورێکخراوەکانی کوردستانی پیویستە: -١حیزب و رێکخراوەکانی کوردستان و رێبەرانیان خۆیان گەورەتر لە چوارچێوەی سهنووری حیزبهی ،نهاوچەیی ،جوغرافیهای چهاالکی خۆیان ببینن و ببنە خاوەنی بیری راهبۆردی و ستراتێژی یەکگرتووخوازانە لە پێنهاو بەدەسهتهێنانی سهەرکەوتنی گەورەتهر .کهاتی ئەوە هاتووە قەوارەکۆنەکان هەڵوەشێنرێنەوە و قەوارەیەکی نوێی رێکخراوەیی و خەبات بەلەبەرچاوگرتنی فرەرەنگی کهۆمەاڵیەتی پێوەنهدیە جیهانیەکان دابرێژرێت. -٢رێبەران و بڕیاردەرانی سەرەکی بزاڤی نەتەوایەتی کورد بە ویست و ئیرادەی خۆیان بەکار بێنن بۆ ئەوەی دروشهمەکانیان بهکەن بە کههردەوە و لە پێنههاو ئههازادکردن و چههاالک کردنههی هیههز و وزەی یەکگرتههووی هەمههوو چههین و توێژەکههانی نەتەوەی کههورد لە رۆژهەاڵت بەبڕیار بهن بهۆ وێکگەیشهتنی سیاسهی و کهۆمەاڵیەتی و پێکهێنهانی رێبەریەکهی ههاوبەش و بەشهدارانە .لەو پێنهاوەدا دەبهێ هەنگاوەکهان دەروەست (متعهد) و خاوەن ئامانجی دیاری کراو و شەفاف بن. ئەوەکە تا چ ئاستێک ئێمە دەتوانین جیاوازیەکانی خۆمان بکەیهنە هێهزی یەکگرتهوویی و پهێکەوە بهوون ،گرێهدراوە بە فەرهەنهگ و کولتههووری رێکخراوەیههی حیههزبە سیاسههیەکان و فەرهەنگههی نەتەوەیههی ئههێمە کە بەداخەوە جههارێ لە کولتههووری عەشههیرەیی ،تههایفەگەری و کوردەنامووسی و زێهنیەتی یەک رەهەندی دایە. با کار بکەین بۆ گۆڕینی بنەڕەتی خۆمان لە پێناو وەدیهێنانی وەسیەتی پێشەوا قازی محەمەد ،یەکەم سەرۆک کۆماری کوردستان.
سەرچاوە :فەیس بووکی نووسەر /ڕێکەوتی٢١ :ی جانێویری ٢١١١
84
ژێکاف ،دێموکڕات و کۆمار ئاسۆ خەبات
لە سەر کۆماری کوردستان و ژێکاف زۆر شت نووسراون کە نامهەوێ منهیش دووپاتەیهان بهکەمەوە بهۆیە تەنیها بە کهورتی باسهێکیان لێدەکەم کە پێم وایە پێویستە! ئەم وتهههارە لە ژێهههر ڕوناکهههایی گۆڤهههاری نیشهههتیمان و ڕۆژنهههامەی کوردسهههتان لە سهههەردەمی کۆماری کوردستاندا نووسراوە. کههۆمەڵەی ژیههانەوەی کوردسههتان لە ٢٥ی گەالوێههژی ١٣٢١واتە ١١ی ئههابی ١٩٤٢لە شههاری مەهابههاد دامەزراوە .لە بههارەی ڕۆژی دامەزرانههی ژێکههافەوە هەڵەیەک لە چههاپی کههۆبەرهەمی نیشتیماندا هەیە کە پێویستە ڕاست بکرێتەوە .مامۆستا جەماڵ نەبەز خاوەنی ئەم پەرتووکە بە پشت بەستن بە ویلیام ئیگلتن بۆ ساڵڕۆژی دامەزرانی ژێکاف ٢٥ی شەهریوەر ،واتە ١١ی ئەیلولی داناوەو ئێهژێ شهەهریوەری ئێرانهی بەرامهبەرە لە گەڵ مهانگی گەالوێهژی کهوردی! لێهرەدا هەڵەیەک یهان خەراپ تێگەیشهتنێک لە گەالوێهژ هەیە .لە باشهور بە کۆتها مههانگی هاوین دەگوترێ گەالوێژ و لە ڕۆژهەاڵتیش گەالوێژ دووهەم مانگی هاوینە .بۆیە کاتێک بە پشت بەستن بە گۆڤاری نیشتیمان و ڕەنهگە هێنههدێ سههەرچاوەیتر زانههراوە کە ژێکههاف ٢٥ی گەالوێههژ دامەزراوە ،وەیههانزانیوە گەالوێژەکههان وەکههوو یەکههن و بەو پێههیەی گەالوێههژ کۆتهها مهههانگی ههههاوینە کەواتە دەبێهههتە ئەیلهههول و شهههەهریوەر! بەاڵم ئەوە هەڵەیە .ڕەنهههگە گومهههان بهههۆوەش بچهههێ و بگهههووترێ لەوانەیە الی ژێکافیەکانیش گەالوێژ کۆتا مانگی هاوین بووبێت! بەاڵم نا ،بە سەرنج دان بە ژوومارەکانی ڕۆژنامەی کوردسهتان لە سهەردەمی کۆمهاردا دەردەکەوێ کە گەالوێههژ دوای پوشههپەڕ و پههێش خەرمانههان دێههت .کەوابههێ گەالوێههژی ئەمههدیو و ئەو دیههوی کوردسههتان جیههاوازن و هەر ئەو جیههههاوازیەش مامۆسههههتا جەمههههاڵ نەبەز و ئیگلتنههههههههی بە هەڵە بههههههههردوون و ڕۆژی دامەزرانهههدنی ژێکافیهههان بە شهههەهریوەری ئێرانهههی نووسهههیوە لە کاتێکهههدا گەالوێهههژ موردادی ئێرانیە. لە سهههەر پرسهههی سهههەربەخۆیی یهههان خودموختاریخوازی ژێکاف و کۆمار باس زۆرن و بۆ هەر کامێکیشیان کەم و زۆر بەڵگە هەن .بەاڵم
85
ئەوە لە کەس شاراوە نیە کە بیری کوردایەتی و سەربەخۆخوازی بیری زاڵی نێهو تێکۆشهەرانی سهەردەمی ژێکهاف بهووە ،بە شهێوەیەک کە زۆر بە زەقی بە شێعر و وتارەکانی ئەو قۆناغەوە دیار و بەرچاوە. بڕوانە گۆڤاری نیشتیمان زمانحاڵی کۆمەڵەی ژێکاف کە لە یەکەمین ژومارەی خۆیدا باسهی ئامانجەکهانی ژێکهاف دەکهات و ئێژێهت “ کۆمەڵەی ژ.ک بە هەموو هێز و توانای خۆی تێدەکۆشێت تا زنجیر و کەلەمەی دیلی و ژێر دەستی لە ئەسهتۆی نەتەوەی کهورد دامهاڵێ و لەم کوردستانە لەت و کوتەی ئێستا کوردستانێکی گەورەو ڕێک و پێک بێنێتە بەرهەم کە هەموو کوردێک بە سەربەستی تێیا بژیت”. ئەم ڕەستانەی سەرێ وێناچێ ویست یان ئامانجێکی کرچ و کاڵی پۆلێک هەرزە کار بن و بهێ تێفکهرین لە پەنها یەکتهری دانهرابن، نا ،چوونکە لە ژوومارەکانیتری گۆڤاری نیشهتیماندا پرسهی نەتەوەیهی و کهوردایەتی دەنگهی زاڵهی گۆڤهارەکەیەو لە پەنهای ئەودا ئهایین وەک تەواوکەری خەبات و تێکۆشانی ژێکاف هاتۆتە ئەژمار ...لە نووسینەکانی نیشتیماندا بە چەند جهار باسهی پهارچەو ناوچەکهانیتر و کەسههایەتی و ڕێبەرانههی بەشههەکانیتری کوردسههتان کههراوەو وەک ڕێههبەر و سههەرکردەی ڕێگههای سههەربەخۆیی کوردسههتان ناویههان هههاتوەو بە پەرۆشەوە لە خەمی ژیانی کوردانی پارچەکانی تر دابوون ،کە ئەوەش تەنیا و تەنیها خهۆی لە هەسهتی کهوردایەتی یهان ناسهیونالیزمی کوردیدا دەبینێتەوە .ئاوڕدانەوەیەکی خێراش بە الپەڕەکانی نیشهتیماندا هەسهتی کهوردایەتی و نەتەوەیهی بهوونی ژێکافیەکهان بە زەقهی دەردەخات. حیزبی دێموکڕات
لە سههەر ڕۆژی دامەزرانههدنی حیزبههی دێمههوکڕاتی کورسههتان ڕای جیههاواز هەن! بەشههێکی زۆر پێیههان وایە حیزبههی دێمههوکڕات لە ٢٥ی گەالوێژدا دانەمەزراوە! قسەیەک کە بە پشهت بەسهتن بە هێنهدێ بەڵهگە تها ڕادەیەک ڕێهی تێهدەچێ! لە سهەر دامەزرانهی حهدک لە ٢٥ی گەالوێژدا بەڵگەیەکی ئەوتۆ لە بەردەست نیە تا بتوانین بیسەلمێنین کە حیزب لەو ڕۆژەدا دروسهت بهووە! بەاڵم چەنهد بەڵهگە هەن کە دەیسەلمێنن لەو ڕۆژەدا دروست نەبووە! حیزبی دێموکڕات لە ١خەزەڵوەری ١٣٢٤دا بە بەیاننامەیەکی فەرمی خەباتی ئاشکرای خۆی ڕادەگەیێنێ و یەکەمین کۆنگرەی خۆشهی دەگرێت .نزیکەی دوو مانگیش دواتر واتە ٢١ی بەفرانبار ١٣٢٤یەکەمین ژوومارەی ڕۆژنامەی کوردستان زمانحهاڵی خهۆی بهاڵو دەکهاتەوە. مەودای نێوان ئاشکرا بهوون و کهۆنگرە و ڕۆژنهامەی حیهزب لە گەڵ ٢٥ی گەالوێهژدا زۆر لێهک دوورن! یهانی نهاکرێ حیزبێهک دابهمەزرێ و نزیکەی دوو مانگان بێ ڕێبەری و بەرپرس بژیت و کۆنگرە نەگرێت و خۆی ئاشکرا نەکات .جها ئەگەر بڵێهین نها ،دەبهوو حیهزب سهەرەتا بۆ ماوەیەک نەهێنی بایە! ئیدی ئەوە ژێکاف هەبوو و نەهێنیش بهوو کەواتە پێویسهت بە ڕێکخراوێکهی نەهێنیتهر نەبهوو لەو قۆنهاغەدا. لە ڕاستیدا من وای بهۆ دەچهم کە دێمهوکڕات قۆنهاغی ئاشهکرا بهوونی ژێکهافە و چهوونکە تێکۆشهەرانی ژێکهاف پێیهان وا نەبهووە ژێکهاف و دێموکڕات دوو مێژووی جیهاوازن و کەس پێهی وانەبهووە ئەوە ژێکهاف هەڵوەشهاوەتەوەو حهدک دامەزراوە! هەر بهۆیەش ڕۆژی دامەزرانهدنی ژێکاف بە بنەما وەرگیراوەو کاریان بە ڕۆژی دامەزراندنی حیزب نەبووە! ڕاستیەکی تریش ئەوەیە کە ژێکاف هیچ کات بە فەرمی
86
هەڵوەشههاندنەوەی خههۆی ڕانەگەیانههدوەو نزیههک بە تەواوی ئەنههدامانی ژێکههاف چههوونە پههاڵ حیههزب و کۆمههار ،کە ئەوەش تهها ڕادەیەک دەیسههەلمێنێ کە ژێکههاف و دێمههوکڕات مەودایەک لە نێوانیانههدا نەبههووە .بەڵگەیەکیتههر بههۆ سههەلماندنی ئەو قسههانەی سههەرێ وتههووێژێکی پێشەوا قازی محەمەدە لە ژومارەی ١٩ی ڕێکەوتی ٣١ی پوشپەڕدا .پێشهەوا لە وەاڵمهی پرسهیارێک لە سهەر سهابقەی حیزبهی دێموکڕاتهدا دەڵێ “ :حیزبی دێموکڕاتی کوردسهتان سهەرەتای لە مەزڵهومی و نهاڕەزایەتی قەدیهم و کهۆنەوەیە هەر چەنهد سهابقەی زۆرە بەاڵم لە نهۆ مانگ بەم الوە دەستی بە فەعالیەتی عەمەلی کردوە” .ئەگەر ئەم وتانەی پێشەوا بە بنەما وەرگرین و لە کۆتهایی مهانگی پووشهپەڕەوە تا خەزەڵوەری ١٣٢٤حیسابی بکەین ئەوە ڕێک دەکاتەوە نۆ مانگ و بەو پێیە تها ڕادەیەک دڵنیها دەبهین کە ڕۆژی دامەزرانهدنی حیزبهی دێموکڕات ٢٥ی گەالوێژ نیەو دێموکڕات وەک وەفایەک بۆ ژێکاف ئەو ڕۆژەی هەڵبژاردوە .جا لێرەدا پرسیاری سهەرەکیم ئەوەیە کە چهۆن دەبههێ ڕۆژی دامەزرانههدنی حیزبێههک بە هههی خههۆت بزانههی بەاڵم سههێ سههاڵ مێههژووی خەبههات و تێکۆشههانی پههڕ لە سههەروەری ئەو حیههزبە بسڕیتەوەو نەیکەیتە بە بەشێک لە مێهژووی خەبهات و تێکۆشهانی خهۆت؟ ئایها کهاتی ئەوە نەههاتووە کە ڕێبەرایەتهی حیزبهی دێمهوکڕات تەمەنی ژێکاف وەسەر تەمەنی حیزب بخاتەوەو بیسەلمێنێ کە دێموکڕات و ژێکاف یەکبوون؟ ئاخر ناکرێ کۆشک یان خانوێکهت هەبهێ و چەن چینی بناغەکەی لە بژاردن بکەون و پێمان وابێ لە ڕیزی چوارەوە بۆ سەرێ حیسێبە! کات کهاتی پێهداچوونەوەو ڕاسهت کهردنەوەی شتە ناڕێکەکانە! کۆماری کوردستان
لە سههەر پرسههی سههەربەخۆییخوازی ژێکههاف و خودموختههارخوازی کۆمههار قسههە زۆرن .بەشههێک لەوان پێیههان وایە کە کۆمههار و پێشههەوا خودموختهاریخواز بههوون و بهۆ ئەوەش وتههووێژێکی پێشهەوای نەمههر لە گەڵ ڕۆژنامەکهانی تههاران وەک بەڵهگە دێنههنەوە کە لەوێهدا پێشههەوا ئەڵێ “ :ئێمە ئیجرای قانونی ئەساسی ئێرانمان دەوێت و دەمانهەوێ لە ژێر بەیداغی ئێراندا بە خودموختاری بهژین! هەڵهبەت ئەوەش دەڵێ کە ئێمە چوار ساڵە خودموختاریمان دەست کەوتهووە”! لێهرەدا پێویسهتە بگهوترێ کە یەکەم :ڕێکەوتهی ئەم وتهووێژە دیهار نهیە کە هی کەنگێیەو کەی کراوە! بەاڵم هەرچی هەیە هی دوای دامەزراندنی حیزبی دێمهوکڕات و پهێش دامەزرانهدنی کۆمهار بهووە! ئەم وتهووێژە لە ٢١ی بەفرانباری ١٣٢٤دا لە یەکەمین ژومارەی ڕۆژنامەی کوردستاندا باڵو بۆتەوە! یانی تەنانەت ڕێکەوتی باڵو بوونەوەکەشهی ١٢ڕۆژ پێش دامەزراندنی کۆماری کوردستان بووە کە ئەوەش تا ڕادەیەک پێمان دەڵێ کە ئەگەریش پێش کۆمار بیرێک بۆ خودموختاری بووبێهت ئەوە دوای ٢ی ڕێبەندان ئەو بیهرە بە تەواوەتهی الواز بهووە .هەڵهبەت بها ئەوەشهمان لە بیهر نەچێهت کە پێشهەوا وەک سهەرۆک کۆمهاری کوردستان لەو دۆخەدا بەرپرسیارەتی قورسی لە سەر شان بووەو بە گشتی نەتەوەی کورد ئەزمهونێکی وای لە دەوڵەتداریهدا نەبهووە تها بتوانێ لە کایە سیاسهیەکاندا زۆر بە ئەزمهونتر دەرکەوێ! دیهارە بەوەشهەوە کەمتهرین خهاڵی الواز و زۆرتهرین خهاڵی زێڕینیهان هەن کە جێههی لههێ فێههر بههوون و ورد بههوونەوەن ،هەر بههۆیەش وتەکههانی پێشههەوا لە کوردسههتان و لە قسههە کههردن لە گەڵ ڕۆژنامەکههانی تارانههدا جیاوازیەکیان پێوە دیارە ،وەک ئەوەی بڵێی تۆزێک خاتری دەوڵەتی مەرکەزی گرتبێت و کەمتر دروشمی دابهن! هەر وەک خۆشهی دەڵهێ: “ئههازادی بە قسههە و هههورا هههورا ناسههتێندرێ ،ئههازادی بە عەمەل دەسههتەبەر دبههێ” .دیههارە ئەو وتههووێژەش بە تەنیهها نههاکرێ بکههرێتە پێوانەیەک بۆ پێوانی کۆی ژیان و تێکۆشانی کۆماری کوردستان ،کە ناحەزان بە ناحەق پێیهان گووتهوەو پێهی دەڵهێن کۆمهاری مەهابهاد! لە کاتێکدا لە هیچ شوێنێکی ڕۆژنامەو گۆڤارەکانی کۆماردا نێوی بە کۆماری مەهاباد نەهاتووە .یەکێک لە بە نرخترین بەڵگەکان بۆ
87
سەلماندنی نێوی کۆماری کوردستان تهابڵۆیەکی سهەر دەرکهی وەزارەتهی فەرهەنهگە کە نووسهراوە” دەوڵەتهی جمههوری کوردسهتان” وزارتهی فرهنگ”. ڕۆژنامەی کوردستان لە ژومارە حەوتی خۆیدا باسی جێژنی سەربەخۆیی کوردستان لە کۆبوونەوەیەکی شەوی سێی ڕێبەنداندا دەکهات کە وێدەچی هەر درێژەی جەژنی دووی ڕێبەندان بووبێ کە لە ژومارەی هەشهتدا باسهی دەکهات .لە ژومهارەی ١١ی کوردسهتان بە ڕێکەوتهی ٢٥ی ڕێبەنههدان بە سههەردێڕی گەورە نووسههراوە” جێژنههی سههەربەخۆیی و ئیسههتقاللی کوردسههتان” .هەر لە درێههژەدا باسههی دووی ڕێبەنههدان دەکههات و لە کۆتاییشههدا دەڵههێ “ لە الیەن سههەربازان و پێشههمەرگەکان و تۆپخههانەی کوردسههتان دە دەقههیقە بههێ وچههان بە ئیفتخههاری سەربەسههتی کوردسههتان و ناسههاندنی ڕەئههیس جمهههوری کوردسههتان شههلیک(تەقە) کههرا” .سههەیر ئەوەیە هەر ئەوانەی کە قسههەکانی جەنههابی پێشههەوا وەک بەڵههگەی خودموختههاریخوازی پێشههەوا و کۆمههار دێنههنەوە وشههەکانی” ئیسههتقالل” و “سههەربەخۆیی” لە ژوومارەکههانی دواتههردا نابینن ،یان بە شتێکی ئاسایی دادەنێن و پێیان وایە ئەوانە هەر لە گۆترە گووتراون و بیرێکهی تۆکمەیهان لە پشهت نەبهووە ،یها خهود ئەوانیش هەر بە مانای خودموختاری هاتوون! لە کاتێکدا هەر بە پشت بەسهتن بە وتهووێژەکەی پێشهەوا لە گەڵ ڕۆژنامەکهانی تارانهدا دەردەکەوێ کە الی پێشههەوا خودموختههاری و ئیسههتقالل یەک مانایههان نەبههووەو دوو شههتی تەواو جیههاواز بههوون! چههوونکە کاتێههک ئەوان پرسیاری لە سەر ئیستقاللی کوردستان لێدەکەن پێشەوا ئەڵێت “نا خودموختاریمان دەوێ”! ئەگەرچههی بە داخەوە بەشههێک لە ژوومههارە بە نرخەکههانی ڕۆژنههامەی کوردسههتان فەوتههاون ،بەاڵم هەر ئەوەیههکە هەیە و بە نووسههراو دەیبینین دەبێ بڵێم کارنامەی کۆماری کوردستان جێگای شانازی پێوە کردن و سەربەرزیەکی مێژووییە بهۆ کهوردان کە کۆمهاری کوردسهتان و پێشەوایان هەبووە! دەوڵەتێک کە تەنیا لە یازدە مانگدا ،دامەزراندنی خوێندگای زمانی کوردی و گۆڤار و ڕۆژنامەو ڕادوێ و شانۆ و سههینەما و ئەمنههیەت و ئههارامی و تەبههایی و سههەروەری یاسهها و زۆر شههتی تههریش کە لەو مههاوە کههورتەدا کههراون هێنههدە لە پههێش بههوون کە ئێستاش و دوای ٧١ساڵ ،دەسەاڵتی دوو دەهەو نیوی کوردی دەبێ لێیەوە فێر بن و پێویسهتە بهێ ئیغهراق و خهۆ فریهودان لە زانکۆکهانی کوردستان دەرسی کۆمارناسی دابندرێت و پێویسهتە لە بوارەکهانی ئەخهالق بهۆ سهەرکردەکان و ڕاهێنهان بهۆ پێشهمەرگەکان و پەروەردە بهۆ منااڵن و دڵسۆزی بۆ کۆمەڵگاکەمان بگەڕێینەوە بۆ بنەماکانی کۆماری کوردسهتان و هەموومهان بە ڕوحێکهی پێشهەوایی یهان خهود “گانهدی کوردانههه”ەوە بژین و بدوێین و بمرین!. سەرچاوەکان .١ڕۆژنامەی کوردستان ،ئامادە کردنی ڕەفیق ساڵ و سەدیق ساڵ .٢گۆڤاری نیشتیمان ،جەماڵ نەبەز .٣دەوڵەتی جمهوری کوردستان ،نامەو دۆکومێنت ،مەحمود مەال عززەت .٤کۆماری میللی دیموکراتی کوردستان ،پرۆفیسۆری یاریدەدەر دوکتۆر یاسین سەردەشتی سەرچاوە :ماڵپەڕی ناوەندی نووچە و شرۆقەی رۆژ /ڕێکەوتی١٩ :ی جانێویری ٢١١١
88
کۆماری کوردستان و رێبازەکەی ،لە کۆیوە بو کۆێ؟ هیوا گوڵ محەمەدی
کۆماری کوردستان ساڵی ١٩٤١لە مەهاباد بە سەرکۆماریی پێشەوا قازی محەمەد دامەزرا .پێشەوا قازی محەمەد بەرلە راگەیانهدنی کۆمار ،حیزبێکی سیاسی بنیات نا بە ناوی حیزبی دیموکراتی کوردستان. حیزبی دیموکراتی کوردستان و کۆماری کوردستان بە بهێ لەبەر چهاو گرتنهی سهنورە دەسهکردەکان دامەزران و بڕوایان بە کورد وەک نەتەوە و کوردستان وەک وەاڵتێکی لێکدانەبڕاو بوو. کاتێههک کۆمههاری کوردسههتان دامەزرا ،مسههتەفا بههارزانی کە لە شههەڕ لەگەڵ ئەرتەشههی عێههراق لە پێناو کێشەی دابەشهکردنی زەوی شکەسهتی هێنها بهو ،پەنهای بهۆ پێشهەوا و کۆمهار ههانی و ئەوانهیش باوەشیان بۆ کردەوە و ،نەک وەک میوان بەڵکو وەک خاوەن مال حیسابیان بۆ کرد. کۆمههاری کوردسههتان تەمەنههی کەمبههو ،لە چههاو مێههژووی مروڤههایەتی و دەسههەاڵتداریەتیدا ئەکههرێ بڵههین چههرکەیەک بههو ،بەاڵم هەتهها ئیستاش نمونەی بەرزی بەرێوەبەری و دەسەاڵتداریی و کوردایەتی و مروڤایەتی و دیموکراسیە لە ناوچەکەدا. کۆمار روخا ،نەک لەبەر ئەوەی روسیە وەک ئامراز کەڵکی لێوەرگرت و کاتێک لەگەڵ شای ئێران(لە رێگەی حیزبی تهودەوە) سهازا، پشتی چۆل کرد .ئەڵبەت ئەو پەیمان شێکێنییەی روسیە یان سوڤیەت ،تەنیا الیەنێک یان یەکێک لە هۆکارەکانی ئەو رووخانە بهو. هۆکاری سەرەکی ،کورد خۆی بو .لە الیەک مسهتەفا بهارزانی بە ژمهارەیەک زور هێهزی چەکهدارەوە پێشهەوا و کۆماریهان بە جهێ هێشهت و لەوالشەوە،سههەرۆک عەشههیرە خۆجێییەکههان دیههکەش بە زۆری لە ژێههڕەوە لەگەڵ ئەرتەش و دەسههەاڵتدارانی ئێههران پێوەنههدیان هەبههوو و سەرەنجام قازی بەتەنیا مایەوە .ئەگەرچی لەو رێگەدا سەربەرزانە سەری دانا ،بەاڵم خەڵکەکەی بەجێ نەهێشت و بە قوربانی کردنهی خۆی ،پێشی بە کوشتاری نەتەوەکەی گرت .کارێک کە رێبەرانی "فیرقەی دیموکراتی ئازەربایجان" بە رێبەریی پیشهەوەری ئەنجامیانهدا .واتا هەڵهاتن و خەڵکەکەیان بۆ کوشتاری دەسەاڵتی پەهلەوی بەجێ هێشت. گەرچی مێژوویەکی دوور و درێژ لەسەردەمەر تێنەپەڕیوە و رووداوەکانی پێوەندیدار بە بەکۆمار تۆمار کهراون .بەاڵم لەم کهاتەدا و بەهههۆی هەلههومەرجی ئێمههرۆی باشههوور و رۆژهەاڵتههی کوردسههتان ،کە لە الیەک بنەمههاڵەی بههارزانی ،دەسههتی رۆژگههار گەیانههدوونی بە دەسەاڵتێکی سەهل و ئاسان و ،لە الیەکی دیکەوە زۆربەی حیزبەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان ماوەی دوو دەیە دەبێ کە بوونەتە نانخۆر
89
و مهههههووچەگیری ئەو دەسهههههەاڵتە ،دەبینهههههین بە هەر دوو الیهههههانەوە(پهههههارتی دێمهههههوکرات و حیزبەکهههههانی رۆژهەاڵت و الیەنگهههههران و ئەندامانیان)خەریکن مێژووی کۆماری کوردستان چەواشە دەکەن و لە مستەفا بارزانی "قارەمان" دەخوڵقێنن. بۆ ئەو مەبەستەش دەیان چیرۆکی ساختەیان باڵو کردوەتەوە .وەک خۆراگریی بارزانییەکهان دژی لەشهکری ئێهران .کە لە بهنەڕەتدا وا نەبوە و بارزانییەکان بەرەو سهۆڤیەت هەڵهدێن و لەشهکری ئێهرانیش شهوێنیان دەکەوێ و لە چەنهد شهوێن دەرگیهر دەبهن و سهەرەنجام دەپەڕنەوە بۆ سۆڤیەت .یا ئەوەی کە گۆیا پێشەوا قازی ئهااڵی کوردسهتانی بە مەال مسهتەفا سهپاردوە؟! دڵنیهام ئەو چیهرۆکەش ئەسهڵ و ئەساسی نییە .لەبەر ئەوەی کە ناوی ئااڵی کوردستانی لێنراوە ،لەبنەڕەتدا هیچ فڕی بەو ئااڵیەوە نهییە کە لەسهەردەمی قهازی دا لە رۆژهەاڵتی کوردستان وەک "ئااڵی فەرمیی کۆمار" هەڵکراوە .ئەو ئااڵیە بە گهوڵەگەنم و کتێهب و ڕازابهوەوە ،بەاڵم ئەم ئهااڵیە ئێسهتای باشووڕ ،لە ناوڕاستەکەیدا خۆرێکە بە ٢١تیشکەوە .ئیتر ئەم درۆیانە چۆن پێکەوە گڕێ دەدەن ،مەگەر هەر خۆیان بیزانن. دوای ئەوەی کۆمار رووخها و پێشهەوا و هەڤالەکهانی لەدار دران ،حیزبهی دیمهوکراتی کوردسهتانیش هەڵۆوەشهایەوە ،یهان بە کهردەوە ئاسههەواری نەمهها .پههاش مههاوەیەک حیزبههی تههودەی ئێههران خههوی کههردە خههاوەن حیههزب و لە پێنههاو بەرژەوەنههدی تههایبەتی خۆیههدا ،هەوڵههی راکێشانی چاالکانی سیاسی کوردی بۆ الی خۆی ئەدا. کاتێههک لە لە شەسههتەکانی سههەدەی پێشههدا ،شههوڕش لە باشههوری کوردسههتانا کڵههپەی سههەند ،کۆمەڵیههک لە شوڕشههگێرانی کههورد لە رۆژهەاڵتەوە رویان تێکرد و کەوتنە پاڵپشتیکردنی ئەو سەرهەڵدانە .چوونکە وەک جواڵنەوەی رزگاری نەتەوەییان دەبینی. هاوکات ئەو کەسانە کەوتنە بوژانەوەی حیزبهی دیمهوکراتی کوردسهتان و هێنهدی کاریشهیان کهرد .بەاڵم کاتێهک ناوەنهدی ئەمنیەتهی حکومەتی پاشایەتی ئێران ناسراو بە ساواک دەستی بەسهەر رێبەرایەتهی جهواڵنەوەی باشهور دا گهرت ،شوڕشهگێرانی روژهەاڵتهی کەوتهنە بەر رق و هێرشی سەرکردایەتی شوڕشی باشور کە ئەوکات لە ژێر فەرمانی مەالمستەفا بارزانی دا بو. کێشەیەکی گەورە کەوتە ناوبەری سەرکردایەتی و کادر و ئەندامانی حیزبی دیموکراتی کوردستان و تا ئەندازەیەک پەرتەوازە بون و لێکدابڕان کەوتە ناویانەوە .لە ساڵی ١٩٧١بەمالوە دوکتور عەبهدولڕەحمان قاسهملو لە چێکهو وسهلواکی ڕا گەرایەوە ئێهراق کە چەنهد ساڵ دەبو لە سەر داوای مەال مستەفا بارازنی لە ئێراق وەدەر نرابو. دوکتور قاسملو کەوتە هەوڵدان بۆ یەکخستنەوی ناوماڵی دیموکرات و رزگهار کردنهی لە ژێهر دەسهت و دەسهەاڵتی مسهتەفا بهارزانی و کەوتە پپێوەندیگرتن لەگەڵ کۆمەڵیک لە کادەرکانی حیزب و سەرئەنجام سەرەتا کۆبهوونەوەیەک بەنهاوی کونفرانسهی سهێ و پاشهتر لە ساڵی ١٩٧٣دا کونگرەی ٣ی حیزب گیرا و ئەوجها بەرنهامە و ئەساسهنامەی بهۆ نوسهرا کە پێشهتر دوکتهور قاسهملو ئامهادەی کردبهوو و لە کونگرەدا پەسەند کرا و ناوی حیزب بو بە "حیزبی دیمهوکراتی کوردسهتانی ئێهران" واتها لەوکهاتەوە وشهەی ئێهران بە نهاوی ئەو حیهزبە ئیزافەکرا.
90
٧١سههاڵ بە سههەر دامەزانههدنی کۆمههاری کوردسههتان و حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتان دا تێههدەپەڕوە .ئیسههتا رۆژهەاڵتههی کوردسههتان لە دژوارترین هەلومەرجی سیاسهی ،سهەربازی ،ئهابوری ،کهۆمەاڵیەتی خۆیهدایە .ئەوانەی خۆیهان بە میراتگهری کۆمهار و حیزبهی دیمهوکراتی کوردسههتان ئەزانههن لە دوو ئوردوگههای نزیههک لەیەک دور لە رۆژهەاڵتههی کوردسههتان بههونەتە دوو بەش و هەر دوو بەشههەکەش خۆیههان بە خاوەن و میراتگری کۆمار و حیزبی دیموکرات دەناسێنن. کۆماری کوردستان و حیزبی دیموکرات لەسهەر بنەمهای یەکیەتهی و هاوخەبهاتی دامەزران ،بەاڵم حیزبەکهانی ئێسهتە لەسهەر بنەمهای هەڵبران ،لێکدابران و یەکتر قەبوڵ وتەحەمول نەکردن کار دەکەن. کۆمهههار و حیزبهههی دیمهههوکرات لەسهههەر بنەمهههای بهههڕوا بە کوردسهههتانی گەورە و یەک نیشهههتمانی(پەیمهههانی دااڵنهههپەڕ) دامەزران بەاڵم حیزبەکانی ئئێستا کە خۆیان بە میراتگری کۆمار ئەزانن ،ڕێک پێچەوانەی ئەوە دەجوڵێنەوە و کار دەکەن. وەک پێشتر ئیشارەی پێکرا ،کۆمهاری کوردسهتان خهاوەن ئهااڵی تهایبەت بە خهۆی و حیزبهی دیمهوکراتی کوردسهتان خهاوەن بەرنهامەی سەربەخوێیخوازی کوردستانی و ئارم و سیمبولی تایبەت بە خهۆی بهو ،بەاڵم ئەمهرؤ ئهااڵکە فەراموشهکراوە و هەرچهی پهارتی و مەسهعوود بههارزانی قەبههووڵی بههێ ،دێموکراتەکههانیش قەبووڵیههانە .بههۆ نمههوونە لە بینههایەک کە نههاوی قههازی مههحەمەدی لەسههەر دانههراوە ،سههاڵروژی دامەزراندنی کۆماری داگیرکەری ئیسالمی ئێران جێژن دەگیردرێ و ئااڵی ئەو واڵتە و وێنەی خومەینی بەرزدەکرێتەوە و مارشی نگریسهی کۆماری ئیسالمی لێدەدرێت .بەاڵم وەک دەبینهین ،ئەم کهردارە نهائەخالقیەی دەسهەاڵتی باشهوور ،لەالیەن هیچکهام لە لەتەکهانی حێزبهی دێموکرات ئیعترازی پێ ناکرێت. من لەوباوەڕەدام کە هەردوو لەتی دیموکراتەکهان خهاوەن کەمتهرین سهەربەخوێی و بڕیهاردانی سیاسهی و سهەربازی خۆیهانن و ئێسهتە ئیتر تورکیە بە دوستی کورد ئەزانن و پارتی دیموکراتی بارزانی هەر سازێکیان بۆ لێدا بە باشترین شێوە بهوی هەڵهدەپەڕن و لە ههیچ دژایەتیکردنێکی جواڵنەوی باکور ناپرینگێنەوە. لە کۆماری کوردستاندا ،مستەفا بارزانی میوان نەبو بەڵکهو خهاوەن مهاڵ بهو و پێشهەوا و هەڤالەکهانی سهەریان چهوە سهەردار ،بەاڵم ئەوانیان بە بێگانە ناو نەبرد .بەاڵم کاتێک مستەفا بارزانی بو بە دەسەاڵتدار و لە پێنهاو مهانەوەی خهۆی دا ،کهادرە شوڕشهگێرەکانی روژهەاڵت کە ئەندامی حیزبی دیموکرات بون تێرور دەکرد و جەنازەکانیهانی ئەخسهتە سهەر دار و تەحهویلی رێژیمهی داگیهرکەری ئێرانهی ئەدانەوە (نموونە سولەیمانی موعینی) .ئەمرۆش میراتگرانی مەال مستەفا ،هەر دوو دیموکراتەکەیان وها لە مەنگەنە نهاوە کە نهاوێرن لە "کولەکەی تەڕ"یشدا بانگ بدەن. ٧١ساڵ دوای دامەزارندنی کۆمار ،واتا لە دووی رێبەنداندا ،هەر دوو حیزبی دیموکرات ئەو رۆژە بە بیر دێننەوە و شانازی پێوە ئەکەن ،کەچی ئەو کۆمارە جوانەمەرگەیان وها روت کردوەتەوە روی نیە لە هیچ کۆێ دەرکەوێ و نایەوێ بەمشیوەیە بۆ بانگەشە و خو
91
دەرخستن و پارە پەیدا کردن وەدەری خەن .ئێستە ئیتر یادکردنەوەی کۆماری کوردستان بوەتە سەرچاوەی داهات بۆ کۆمەڵە خەڵکێک و هۆکاری شایی و هەڵپەڕین بۆ ئەوانیتر و ئەوەی گرینگی پێنادرێ ،پەیام و ئامانج و ستراتیژی و دروشم و خواستەکانی کۆمارە. ئەوەی ئیستە هەیە هیچ پێوەندی بە کۆماری کوردستان و حیزبی دیموکراتی کوردستاتەوە نیە و تا ئەو کاتەی ئەم دوو باڵەی دیموکرات ئاوا بێ منەتانە لە پێناو بەرژەوەندی تایبەتی و شەخسی دا ،کۆمار و حیزبی دیموکراتی کوردستان بەکهار بێهنن ،هەر لە و ئوردوگایههانە دا دەمێههنەوە و ئوردوگاکانیشههتان بچههوکتر دەبێتههیەوە و هێههدی هیههدی ئەبههێ لە الپەرەکههانی مێههژوو دا بخههوێنیەوە کە فههاڵنە کەسیش وەک ئەحمەد توفیق بێ سەروشوین کرا و ئەو کادرە ئازایەش وەک سولەیمانی موعینی تێرور کرا و جەنازەکەیان فڕێ دا. کۆماری کوردستان و حیزبی دیموکراتی کوردستان لە هەلهومەرجێکی ناسهک و دژوارا دامەزران و ئەوەش نێشهانەی ئێهرادە و بهڕوا بە خۆبون و جەسارەتی پێشەوا و سەرکردەکانی ئەو کاتی کۆمەڵەی ژێکاف(دواتر حیزبهی دیمهوکراتی کوردسهتان) نیشهان ئەدات ،ئایها ئەو دوو حیزبههی دیمههوکراتەی ئێسههتا لەوە تێههدەگەن و بڕوایههان بە راسههپاردەکانی پێشههەوا و حیههزبەکەی و ئامانجەکههانی مههاوە؟ یهها هەمههووی قوربانیی دەسەاڵتێکی بچووک ناو ئوردووگاکانیان و ژێرچەپۆکەیی دەسەاڵتی باشووڕ ئەکەن؟ حیزبی دێموکرات بەگشهتی دوو رێهگەی لە پێشە ،یا گەڕانەوە بۆ ئامانجەکانی کۆماری کوردستان ،یا درێژەدانی ئەم هەڵوێست و هەلومەرجەی ئێستا .
سەرچاوە :ماڵپەڕی هەڵوێست /ڕێکەوتی٢ :ی ڕێبەندان ٢١١١
92
كۆمارێك كە لە نێو شەختە و كڕێوەوە سەری هەڵدا جەماڵ فەتحی
یەكێهك لە ڕووداوە بە نههر و گرینگەكهانی نەتەوەی كههورد كە وەكهوو بزاڤێكههی ئۆرگانیهك و پێشههكەوتوو لە مێهژووی كههورددا تۆمههار كههراوە ،كۆمههاری كوردسههتان بە ڕێبەریههی پێشههەوا قههازی محەمههمەد بههووە .قههازی محەمههمەد كە خههاوەنی كەسههایەتییەكی خۆشههناو لە شههاری مەهابههاد بههووە ،لە سههههەرەتادا وەكههههوو ئەنههههدامی كههههۆمەڵەی ژیههههانەوەی كوردسههههتان لە خەبههههاتی ئههازادیخوازیی نەتەوەی كهههورد دەردەكەوێهههت و بە ههههۆی بلهههیمەت بهههوونیەوە لە كەمدا دەتوانێههت لێهههاتوویی خههۆی بسههەلمێنێت و وەكههوو ڕێبەرێكههی مههاوەیەكی كاریزما بدرەوشێتەوە ،ئەم ڕێكخراوە پاش سهێ سهاڵ خەبهاتی نهێنهی لە ٢٥ی گەالوێهژی ١٣٢٤ی هەتاویهدا دەچێهتە قۆنهاغێكی نوێهوە و دەبهێ بە حیزبههی دێمهوكراتی كوردسهتان و دوای شهەش مهانگی دیهكە ،لە شههاری مەهاباد كۆماری كوردستان ڕادەگەیەنێت. كۆماری كوردستان كە ١١ساڵ پاش بزووتنەوەكەی سمكۆ سەری هەڵدا ،بە هۆی چەندین پێهوەر لەگەڵ بزووتنەوەكهانی پهێش خهۆی جیاوازیی بەرچاوی هەیە ،هەرچەندە پێشەوا قازی محەممەد كەسایەتییەكی ئهایینی و لە بنەمهاڵەیەكی خهاوەن داههات و ئهابوورییەكی باش بوو ،بەاڵم ئەم تایبەتمەندییانە نەبوونە لەمپەر لە بەرانبەر ویست و داخوازییە نەتەوەییەكانی و بە ههۆی لێهزانین و شهارەزایی لە هەلههومەرجی نههاوچە و پێوەنههدیی كههۆمەاڵیەتی لەگەڵ نەتەوەكههانی دیههكەی ئێههران و نههاوچەكە و هەسههت بە بەرپرسههایەتیی كههردن لە هەمههبەر نەتەوەكەی وەكههوو كەسههایەتییەكی بەرز و پیههرۆز سههەری هەڵههدا و لە مێههژووی كههورددا بههۆ هەتاهەتههایە وەكههوو ئەسههتێرەیەكی پرشنگدار دەدرەوشێتەوە. یەكێك لەو تایبەتمەندییانەی كە كۆماری كوردستانی لە تەواوی بزووتنەوەكانی دیهكەی كهورد جیها دەكهاتەوە ئەوەیە كە كۆمهار لە سههەردەمی خۆیههدا بەپێههی هەلههومەرجی نههاوچەكە سههەری هەڵههدا ،هەرچەنههدە پێشههتر شههێخ مەحمههوودی نەمههر وەكههوو پادشههای حكههوومەتی كوردستان دەسەاڵتی كوردیی پێك هێنابوو و ناوچەیەكی بەرباڵوتر لە كۆماری كوردستانی لە ژێر دەستدا بوو ،بەاڵم جیهاوازیی كۆمهاری كوردستان و حكوومەتی كاتی شێخ مەحموودی نەمر لە دوو خاڵدا بوو: -١هەرچەنههدە پێشههەوا وەكههوو شههێخی نەمهههر كەسههایەتییەكی ئههایینی بههوو ،بەاڵم بیهههر و بۆچههوونە ئههاینییەكەی بەسههەر بڕیهههار و پێوەندییەكانیدا زاڵ نەبوو.
93
-٢شێوە و مودێلی هەڵبژاردنی سیسهتمی بەڕێهوەبردنی واڵت لە كۆمهاری كوردسهتاندا ،بە شهێوەیەكی پێشهكەوتووانە و مهودێڕن بهوو، بەاڵم لە سیستمی دەسەاڵتی شێخی نەمردا ،ئەوە بەدی نەدەكرا. شێوەی بەڕێوبەریی لە جهۆری كۆمهار كە لە نهاوچەی ڕۆژهەاڵتهی ناوینهدا دیهاردەیەكی نهوێ بهوو ،بهۆ یەكەمهین جهار لە كوردسهتان و ئازەربایجههان كە پێوەنههدییەكی پتەویههان پههێكەوە هەبههوو هههاتە ئههاراوە ،لە سههەردەمێكدا كە ئێههران بەو هەمههوو شههانازییە مێههژووییەی كە بەسهەر گەالنهی دەوروبەردا دەیكههرد ،بەشهێوەی حكههوومەتێكی سهەرەڕۆیانە و پاشهایەتی بەڕێههوە دەچهوو ،لە دەسههەاڵتێكی خهۆجێیی وەكههوو كۆمار كە تازە دەیویست پێ بگرێت ،لە سیستمی حیزب و كۆمار بهۆ بەڕێهوبردنی واڵت كەڵهك وەردەگرێهت ،دەسهەاڵتێك كە تێهدا خەڵهك بڕیاردەرە ،بۆیە تا ئەو كاتەی كۆمار كۆردستان لەگەڵ وەها دەسەاڵتگەلێك بەراورد نەكرێت ،بایەخی ئەو كۆمارە دەرناكەوێت. بە هۆی دەسبەسەرداگرتنی ئێران لە الیەن هاوپەیمانان (ئەمریكا ،بریتانیا و یەكیەتیی سۆڤیەت) لە سهاڵی ١٣٢١ی هەتهاوی ،كە تەحهدیندا بهوو ،پهێگەی سیاسهیی و نیزامیهی خهۆی لە نهاوچە پێیان وابوو ئەم واڵتە بنكەی سهیخوڕیی ئاڵمهانی نهازییە كە لە بەرەی مو بەتایبەت كوردستان كە بەشی باكوورییەكەی لە ژێر دەسهەاڵتی یەكیەتیهی سهۆڤیەت كەوت ،لەدەسهت دا و ناسهەقامگیریی بهاڵی بەسهەر بێدەسەاڵتی كورد چاوەڕوانی پاڵپشتێك بوون كە گیان و ماڵیان بپارێزێت ،ئەم چاوەڕوانییەی نەتەوەی كهورد واڵتدا كێشابوو ،خەڵكی لە ڕێكخراوێك وەكوو كۆماری كوردستان بەدی دەكرا و دامەزرانی حیزبی دێموكرات و پاشان ڕاگەیاندنی كۆماری كوردسهتان كە یەكەمهین ڕێكخراوی مودێڕنی كورد بوو ،ئەو دڵنیاییەی بە خەڵك بەخشی. كۆماری كوردستان یەكەمین بزووتنەوەی كورد بوو كە ژنی هێنهایە نێهو گۆڕەپهانی خەبهاتی نەتەوەیهی و بهۆ ئەم ئەركە ،پێشهەوا لە بنەمههاڵەی خههۆیەوە دەسههتی پێكههرد و بە هێنههانی هاوسههەر و كچەكههانی بههۆ نێههو جەرگەی خەبههات ،ژنههی كههوردی لە مههافە نەتەوەیههی و ڕەگەزییەكانی ئاگادار كردەوە. كۆماری كوردستان هەرچەنهدە تەمەن و پانتهایی دەسهەاڵتەكەی كەم بهوو و هۆكارەكەشهی ئەوە بهوو كە بەشهی خهوارەوەی كوردسهتان، واتە لە سههەقز بەرەو خههوار لە ژێههر دەسههەاڵتی ئینگلیزەكانههدا بههوو و كۆمههار بەپێههی ئەوەی كە تههازە سههەری هەڵههدابوو و ڕاگەیانههدنە گشتییەكان لە ئاسهتێكی پێشهكەوتوودا نەبهوون ،نەیتهوانی هەم لەبهاری چەكهداریی و هەم لەبهاری واتهاییەوە ،لە باشهووری كوردسهتانی ئێران گەشە بكات. خاڵە بەرچاوەكانی كۆماری كوردستان:
• دێموكراسههی كە لە ڕۆژهەاڵتههی ناوینههدا چەمكێكههی نههوێ بههوو ،بەر لە ڕاگەیانههدنی كۆمههار ،وەكههوو چەمكێكههی گرینههگ لە الیەن پێشەواوە دێتە ئاراوە و لە قەوارەی حیزبێكدا كە دەتوانێت لە نێو دڵهی كۆمهاردا لە پێنهاو پهێش خسهتنی كۆمەڵگها دەورێكهی بەرچهاوی هەبێت ،لە ٢٥ی گەالوێژی ١٣٢٤ی هەتاوی دەردەكەوێت.
94
• كۆمار ،بە یەكێك لە پێوەرەكانی دێموكراسی پێناسە دەكرێت و بۆ بەرەو پێشبردنی دێموكراسی ئامرازێكی هەستیار و پێویستە. • بە هۆی خوێندنەوەی وردی كۆمەڵگای كوردستان لە الیەن ڕێبەرایەتیی كۆمهارەوە ،بیهری داههاتوو و وێنها كهردن لە پەرەسهەندنی بۆ تەواوی كوردستان كە كۆمەڵگایەكی هەمەڕەنگ و فرە چەشنە ،شیاوترین سیستمی بەڕێوبەرایەتی (كۆمار و دێموكراسی) بهۆ ئیهدارەی نەتەوەی كورد هەڵبژێردرا. • بۆ بەرز نرخاندنی دێموكراسی ،كابینەی وەزیران كە پێكهاتوو لە ئێلیتی كۆمەڵگای كوردی لەو سەردەمەدا بوو ،پێكهات. • هێنههانی كچههان و ژنههان بههۆ نێههو بەسههتێنە جۆراوجۆرەكههانی كۆمەڵگهها كە بە بەشههداری كردنههی ژنههان لە بههوارە كۆمەاڵیەتییەكههان و دامەرزاندنی قوتابخانەی كچان كە هەتا ئەو كات لە كۆمەڵگای كوردیدا بە فەرمی بوونی نەبوو. • نەبوونی بەندیخانە لە ماوەی دەسەاڵتی كۆماردا. • گرنگی پێدان بە خوێندن و زانست بە ناردنی كەسانێكی بلیمەت بۆ خویندن لە دەرەوەی واڵت . • گرنگههی پێههدان بە بههواری فەرهەنگههی وەكههوو شههانۆ و ئەدەبیههات ،لەسههەردەمی كۆمههاردا دەیههان شههاعیر و ڕوونههاكبیر(هەژار ،هههێمن، هێدی ،حەسەن قزڵجی ،عەبدولڕەحمان زەبێحی و ...هتد) لە نێو دڵی كۆمارەوە سەریان هەڵدا. • گرینگی دان بە منداڵ و دەركردنی گۆڤارێكی تایبەت بەمندااڵن بەناوی گڕوگاڵی مندااڵن. • دەر كردنی ڕۆژنامە و گۆڤاری كوردی . • لێدانی دراوی كوردی. • ناردنی نوێنەر بۆ دەرەوەی واڵت (یەكیەتیی سۆڤیەت). • ناردنی نوێنەر بۆ تاران. • پێوەندی گرتن لەگەڵ بەشەكانی دێكەی كوردستان. • پێكهێنانی سپای میللی. • هەڵكردنی ئااڵی كوردستان. • هەڵبژاردنی نێوی تایبەت بۆ چەكداری كورد (پێشمەرگە). سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان میدیا /ڕێکەوتی٧ :ی جانیویری ٢١١١
95
کۆماری کوردستان؛ دەستکەوتێکی مێژوویی یان ڕووداو؟ قەرەنی قادری کۆماری کوردستان ( ،)١٩٤١ / ١ / ٢٢نە تەنیها دەسهتکەوتێکی گرینگهی مێهژوویییە ،بەڵکهوو سهامانێکی بەرزی نەتەوەییشهە .بهوونی کۆمار وکوو ڕووداوێکی مێژوویی ،تەنیا یەکێک لە الیەنە هەرە بچووکەکانی ئەم سامانە. بههوونی ئەڕتەشههی سههوور لە بەشههێکی ئێههران و سههوپای بریتانیهها لە بەشههێکی دیههکەی ئەو واڵت، بۆشههایییەکی سیاسههی و جوگرافیههایی بههۆ پێشههەوا ( )١٩٤٧-١٩١١ڕەخسههاند و ،ئەوی بههۆ ئەو چەمههکە گرینگەی سیاسەت گەڕاندەوە ،دەرفەت مێهژوو دەخوڵقێنێهت .کەڵکهوەرگرتن لە بهوونی سهوپای سهوور بۆ جاڕدانی کۆماری کوردستان ،ئەمە یەکێکە لە خاڵە هەرە بەهێزەکەی پێشەوا. هەر دیاردە ،یان ڕەوتێکی سیاسی و مێژوویی ،بەڕێگەی دوو هۆکارەوە گەشە دەکات و سەرهەڵدەدات .هۆکارە ناوخۆیییەکان بۆ ئەوە دەگەڕێهههنەوە ،کە لە ئاکهههامی ملمالنێهههی دژەناوخۆیییەکانهههدا ،کێشهههەکە بەالیەکهههدا دەشهههکێتەوە .هۆکهههاری دووەم کە یارمەتیهههدەرەی یەکەمە ،لە فەلسەفەدا بە هۆکاری دەرەکی ناوی دەبەن ،گەرچهی زۆریهنەی فەیلەسهووفەکان لەسهەر ئەوە سها بهوونەتەوە ،کە هۆکهاری دەرەکههی دەتوانێههت ڕەوتههی ڕووداوە ناوخۆیییەکههان خێههرا یههان خههاو بکههات ،تەنههانەت دەتوانێههت دەوری پێچەوانەیشههی هەبێههت .کۆمههاری کوردستان ڕێک بەڕێگەی ئەم دوو هۆکارەوە (ناوخۆیی و دەرەکی) لەدایک بوو و ئەمەش لێهاتوویی بنیاتنەرانی کۆمار دەگەیێنێت. ئەوانەی ئاسهتی کۆمههاری کوردسههتان تەنیهها بههۆ "ڕووداو"ێکههی مێژوویههی یههان بههۆ بههوونی سههوپای سههوور دەگەڕێنههنەوە و لە بههایەخی کەم دەکەنەوە ،نە ئاگایان لە دەوری هۆکارە دەرەکییەکان هەیە و نە لە سیاسەتیشدا بڕوایهان بە دەرفەتهی دەرەکهی هەیە ،کە ئەگەر بێتهو کەڵکی لێ وەربگیرێت ،دەتوانێت ڕەوتی مێژوو بگۆڕێت. ئەو کۆمۆنیستانەی کە فۆندەمێنتالیستن ،کە بێشک دەمارێکی دینیشیان هەیە ،لە سیاسەتدا شتێک بە نهاوی دەرفەت بهوونی نیهیە، بەتهههایبەت ئەگەر دەرفەتەکە دەرەکهههی بێهههت .لەالی ئەوانەوە ،دەرفەت یهههانی ئۆپۆرتۆنیسهههم .یهههان ئەگەر سهههەرکردە و بەڕێهههوەبەرانی بههزووتنەوەیەک کە بەرهەمێکههی مێژوویههی هەبێههت وەکههو کۆمههاری کوردسههتان ،جهها ئەگەر سههەرکردەکانی شههێخ ،ئاغهها ،مەال و دەوڵەمەنههدی ئەستوور بن ،ئەوە خێڕا "هێڵێکی ڕەش"ی بەسەردا دێنن! ئەوانەی "تەنیا و تەنیا" پشت بە هێزی گەل دەبەستن ،سەرچاوەی هزرییان بۆ کۆمەڵگەی دەربەگایەتی دەگەڕێتەوە ،کە کۆندێک
96
لە بواری ئابوورییەوە (ماست ،پەنیر ،شیر ،شیرێژ ،خوری ،کەشک دۆ ،بهرینج ،کەنهم ،نیسهک ،هەرزن و دەیهان شهتی دیهکە)ی بەرهەم دێنا و پێویستی بە گوندەی جێرانی نەبوو ،چونکە هەر بۆ خۆی ئاشی خۆی دەگەڕاند .بەاڵم هەر لە سهەردەمی کۆمهاری کوردسهتان و لە بههواری سیاسههییەوە ،ئەم تێههڕوانینە خێڵەکههی و نەریتیههیە ڕەت کههرایەوە و پانتههایییەک دۆزرایەوە ،کە دەبههێ سههوود لە هەمههوو هاوکێشههە ناوخۆیی و دەرەکییەکان وەربگیرێت. بەشهههداریی نهههوێنەرانی پارچەکهههانی دیهههکەی کوردسهههتانیش هەر لە ڕۆژی یەکەمهههی کۆمهههارەوە تههها کۆتهههاییی تەمەنهههی ،ئەو هەرەوەزە نەتەوەییههیە بههوو ،کە لە مێههژووی کههورددا تهها ئێسههتا وێههنەی نەبههووە و ،مههۆرکێکی تەواو نەتەوەیههی بە بەرۆکههی کۆمههاری کوردسههتانەوە هەڵواسههی .گەرچههی کۆمههاری کوردسههتان لە نزیههک بە ()%٣١ی خههاکی ڕۆژهەاڵتههی کوردسههتان چههاوی بە دنیهها هەڵێنهها ،بەاڵم بەشههداریی پارچەکهانی دیههکەی کوردسههتان ،سههنووری نەتەوەییبههوونی ئەو کۆمههارەی بەرفهراوان کههرد ،هاوکههاتیش سههنووری "ڕەسههمی"ی چههوار دەوڵەتههی داگیرکاری کوردستانیان بەزاند. بوونی سەرکۆمار ،سروودی نەتەوەییی (ئەی ڕەقیب) ،ئااڵی کوردستان و هێهزی پێشهمەرگەی کوردسهتان ،چهوار کهۆڵەکە و پێناسهەی هەرە سەرەکین ،کە نەتەوەییبوونی ئەو کۆمارە دەسەلمێنن! سەرچاوە :فەیسبۆکی نووسەر /ڕێکەوتی٢٣ :ی جانێویری ٢١١١
97
کۆماری کوردستان هێشتا ئامانجەکانی رێگای سەربەخۆیی کوردستانن شەریف فەالح
کۆماری کوردستان هێشتا ئامانجەکانی رێگای سەربەخۆیی کوردستانن پێناسە: دەوڵەتێکی دانپیانەنراو :کۆماری کوردستان سروود :ئەی رەقیب پایتەخت :مەهاباد زمان :کوردی ئایین :ئیسالم حوکمڕانی :کۆماری سەركۆمار :قازی محەمەد سەرۆک وەزیر :حاجی بابە شێخ سەردەمی مێژوویی :جەنگی سارد راگەیاندنی سەربەخۆیی٢٢ :ی کانوونی یەکەمی ١٩٤١ پاشەکشێی سۆڤێت :حوزەیرانی ١٩٤١ دەستبەسەراگرتنی لەالیەن ئێرانەوە١٥ :ی کانوونی دووەمی ١٩٤١ لەسێدارەدانی سەرکردەکان٣١ :ی ئازاری ١٩٤٧ رووبەر :لە ساڵی ١٩٤١دا ٣٧٤٣٧کیلۆمەتر بووە دراو :ریاڵی ئێرانی ئاماژە کۆماری کوردستان بە یەکەم کۆماری کوردی دەناسرێ و حەوت دەیە پێش ئێستا لە شاری مەهاباد لە کوردستانی رۆژهەاڵت دامەزراوە ،کۆمار و کیانێکی کوردیی کەمتەمەن بوو کە لە سەدەی بیستدا و لە دوای کۆماری ئارارات -لە تورکیا ،دامەزرا.
98
رێکەوتههی ٢٢ی مههانگی کههانوونی دووەمههی سههاڵی ١٩٤٥لەسههەر بنەمههای کههۆمەڵەی «ژێکههاف» و بە رێبەریههی پێشههەوا قههازی مههحەمەد لەالیەن «حزبی دیموکراتی کوردستان»ەوە کۆماری کوردستان بە فەرمی راگەیەنرا و نوێنەرانی پارچەکهانی کورسهتانیش تێیهدا بەشهدار بوون ،رۆڵی كارای بارزانییەکانیش بە رێبەریی مەال مستەفای بارزانی لەبیر ناکرێت. هەرچەند کۆماری کوردستان تەمەنی ١١مانگ بوو ،بەاڵم لەو ماوە کورتەدا لە بواری جیاجیادا گەلێک دەسکەوتی بەنرخهی هەبهووە و کاریگەریی لەسەر فۆرمگرتنی شۆڕش و ناسنامەی کورد بەگشتی داناوە و وەک یەکەم کۆماری فەرمی و دیمهوکراتیکی کهورد لە مێهژوودا تۆمار کراوە. دامەزران و لەناوچوونی کۆمار ،بەشێک بوو لە قەیرانهی ئێهران ،ئەو ملمالنێهیەی لەنێهوان ئەمریکها و سهۆڤیهتدا هەبهوو کە جەنگهی ساردی لێ کەوتەوە. پێشینەی سەرهەڵدانی کۆمار
لە مانگی ئابی ،١٩٤١راپەڕینێکهی جەمهاوەری کهۆنترۆڵی نهاوچە کوردییەکهانی لەدەسهتی حکهوومەتی ناوەنهدیی ئێهران دهرهێنها .لە شاری مەهاباد ،کۆمیتەیەک لە کەسانی چینی مامناوەند بە پشتگیریی سەرۆک خێڵەکان دەسەاڵتی ناوچەكەیهان گهرتە دەسهت .پهارتێکی سیاسی بەناوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژێ کاف) دامەزرێنرا .قازی محەمەد ،سەرۆکی بنەماڵەی قازی ،بە سهکرتێریی پهارتەکە هەڵبژێردرا .کۆمیتەکە بە سەرکردایەتیی قازی محەمەد ناوچەکەیان بە لێههاتوویی و سهەرکەوتنێکی بەرچهاوەوە بهۆ مهاوەی 5سهاڵ تها رووخانی کۆمار بەڕێوە برد. دامەزرانی کۆمار
لە ئەیلوولی ،١٩٤٥قازی محەمەد و سەرکردە کوردەکانی تر ،سهەردانی تەورێزیهان کهرد و چاویهان بە کونسهوڵی سهۆڤیهت کەوت و لەبارەی پشتگیریکردنی کۆمارێکی نوێ گفتوگۆیان کرد ،لەوێشەوە رەوانەی بهاکۆ ئازەربایجهانی سهۆڤیهت کهران .لەوێ ئاگهادار بهوونەوە لەوەی پههارتی دیمههوکراتی ئازەربایجههان لە هەوڵههی ئەوەدایە دەسههت بەسههەر ئازەربایجههانی ئێرانههدا بگرێههت .لە ١١ی کههانوونی یەکەمههدا، پارتی دیموکراتی ئازەربایجان دەستی بەسەر پارێزگای ئازەربایجانی رۆژههاڵت (تەورێز)دا گرت کە پێشهتر بەدەسهت سهوپای ئێهرانەوە بههوو .قههازی مههحەمەد بڕیههاری دا هاوچەشههنی ئەو کههارە دووبههارە بکههاتەوە ،بههۆیە دوای چەنههد مانههگ لە دامەزرانههی «حزبههی دیمههوکراتی کوردستان» کە لەسەر بنەمای «کۆمەڵەی ژێکاف» لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ،١٩٤١قازی محەمەد بە ئامهادەبوونی جەمهاوەرێکی بەریهن لە خەڵکی ناوچەکە و نوێنەرانی کوردی پارچەکانی دیکە دامەزراندنی کۆماری کوردستانی راگەیاند.
99
ئامانجەکانی کۆماری کوردستان
- ١ئۆتۆنۆمی بۆ کوردەکانی ئێران لە چوارچێوەی دەوڵەتی ئێراندا. - ٢زمانی کوردی بکرێتە زمانی راگەیاندن و خوێندن و ئیدارە. - ٣هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزەری بۆ کوردستان بەمەبەستی چاودێریی دەوڵەت و بابەتە کۆمەاڵیەتییەکان. - ٤هەموو بەرپرسەکان لە خەڵکی ناوچەکە هەڵبژێردرێن. - ٥یەکێتی و برایەتی لەگەڵ خەڵکی ئازەربایجان. - ١یاسایەک هەبێت بە یەک چەشن مامەڵەی کرێکار و کەسایەتییە بااڵکا بکات. کابینەی وەزیرانی کۆمار
سەرۆک وەزیران :حاجی بابە شێخ وەزیری جەنگ :سەیفی قازی وەزیری کیشوەر :محەمەد ئەمین موعینی وەزیری ئابووری :ئەحمەد ئیالهی وەزیری پۆست و تەلەگراف :کەریم ئەحمەدیان وەزیری فەرهەنگ :مەناف کەریمی وەزیری (تەبلیغات) :سەدیق حەیدەری وەزیری کار :خەلیل خوسرەوی وەزیری بازرگانی (تیجارەت) :حاجی مەستەفا داوودی وەزیری وەرزێڕی (کشتوکاڵ) :مەحموود وەلی زادە وەزیری ڕێگەوبان :ئیسماعیل ئیلخانی زادە وەزیری تەندروستی (بیهداری) :سەیید محەمەد ئەیووبیان وەزیری (موشاویر) :عەبدولڕەحمان ئیلخانی زادە وەزیری داد :مەال حوسێن مەجدی دەسکەوتەکان
* کۆماری کوردستان وەك بزاوت و راسهانێکی نەتەوەیهی ،لەالیەن لێکهۆڵەر و مێژوونووسهانی کهوردەوە وەک دەسهپێكی شۆڕشهی نهوێی کورد دێتە ئەژمار کەسێتییەکی نوێ و سەردەمیانە بە تاکی کورد لەباری شوناسخوازی و زەینییەتی رابوونی نەتەوەیی (وشیاریی
100
نەتەوەیههی) دەبەخشههێ و لە ئەنجامههدا بههاوەڕ بەخۆبههوون و خودئاگههایی لەنههاو کههۆمەڵگەی کوردسههتان و تههاکی هوشههیاری کههورددا دەگههاتە چڵەپۆپەی خۆی. * هەڵکردنی ئااڵی کوردستان لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا ،شهانازییەکە بهۆ کۆمەڵگهای کوردسهتان و نیشهانەیەکی روونیشهە بهۆ شوناسخوازی و رەسهەنایەتیی رۆڵە بەئەمەكەکهانی ئەو گەلە و هەر بەم پێهیە ئەوان دەتهوانن لەژێهر ئەو هێمهاو سهیمبۆلە نەتەوەیهیەدا داکۆکی لە شوناس و چییەتیی خۆیان بکەن. * پێکهێنانی سوپای میللی و ناوی پێشمەرگە بۆ یەکەم جار لە مێهژووی کهورددا ،بهاوەڕ بە «خۆپاراسهتن»ی لە تهاکی کهورددا چهێ کرد ،کە تا ئێستاش لەوپەڕی بێئیمکاناتیدا هێزی پێشمەرگەی کوردستان کە بە شێوەی خۆڕسهک لەالیەن کۆمەڵگهای کوردسهتانەوە وزە و هێزی پێدەبەخشرێ. * وەڕێخسههتنی چاپخههانە و باڵوکههردنەوەی کتێههب و پەرتههووک و رۆژنههامە و پەوەردە و قوتابخههانە بە زمههانی کههوردی ،دەسههکەوتێکی دیکەی کۆماری کوردسهتانە کە بهۆ یەکەم جهار ئەو پەیهامەی بە تهاکی کهورد و کهۆمەڵگەکەی دا کە زمهان یەکێهک لە بنچینەکهانی پرسهی نەتەوەخوازی و لە فاکتەرە گرنگەکانی نەتەوە و ناسیۆنالیزمی کوردییە. رۆڵی بارزانییەکان
سهركردهی مێژوویی كورد مەالمستەفای بهارزانی ،لەگەڵ هێزهكهیهد لە کوردسهتانی باشهوورەوە چووبهوونە هانها و یهارمەتیی کۆمهاری کوردستان ،رۆڵێکهی گرنهگ و بەرچهاوە و بهۆ خۆشهی لەالیەن کۆمهارەوە وەک ژنەراڵهی سهوپای میللیهی کۆمهار دەستنیشهان کهرا و ئەوانهیش بهشههێکی سههوپای کۆماریههان پێکهێنهها .پههاش شۆڕشههەکانی بههارزان کە لە سههااڵنی ١٩٣١بههۆ ١٩٤٥بههوون و شههێخ ئەحههمەدی بههارزانی دەوری رێبەریی تێدا بینیوە ،لە کۆتاییەکانیدا مەال مستەفا کە وەک کەسایەتییەکی کاریزمها و شۆڕشهگێڕ پێگەیشهتبوو ،سهەرکردایەتیی گهرتە دەسههت و هاوکههات لەگەڵ دەسههپێکی کۆمههاردا رووی کههردە موکریههان و لە مەهابههاد گیرسههانەوە و بەهههۆی ئەزمههوونی شههەڕی پههارتیزانی، یارمەتیی زۆری کۆمار و سوپای میللیی کوردستانیان دا و لە چەنهد نهاوچەیەکی کۆمهار ئەرکهی پەروەردە و بارینهانی هێهزی پێشهمەرگەی کۆماری کوردستانیان گرتە ئەستۆ و بەشهدارییان لە کۆمهاری کوردسهتان وەک الپەڕەیەکهی پرشهنگدار و هاوپەیوەنهدیی نەتەوەیهی لەنهاو کورد دێتە ئەژمار. هۆکارەکانی سەرنەکەوتنی کۆمار
ئارچیبالد بولۆچ رۆزڤڵت ،کوڕەزای سەرۆکی پێشووی ئەمریکا ،تیۆدۆر رۆزڤڵت ،لە کتێبەکەیدا «کۆماری کوردیی مهاباد» دەڵێت کێشەی سەرەکیی کۆماری کوردستان ئەوە بوو کە کوردەکان پێویستیان بە سۆڤێت بهوو ،تەنیها شانسهیان ،هێهزی سهوپای سهوور بهوو، بەاڵم ئەم پەیوەندییە نزیکەیان لەگەڵ ستالین و سۆڤیهت وای کرد زۆربەی هێزە رۆژاواییەکان پشتی ئێران بگرن. قازی محەمەد ،هەرچەندە نكۆڵیی لەو راستییە نەدەکرد کە لەڕووی داراییەوە پشتیان بە سۆڤیهت بەستووە ،ئەوەی رەت دەکردەوە
101
کە حزبی دیموکراتی کوردستان پارتێکی کۆمۆنیست بێت ،رای گەیاند ئەوە درۆیەکە کە دەسەاڵتدارانی سوپای ئێران دروستیان کردووە، جهههگە لەوەی ئامانجەکهههانی خهههۆی بە زۆر جیهههاواز لەوانەی سهههۆڤیهت لەقەڵەم دا ،هەروەهههها ،کۆمهههارەکە بەدەسهههت چەنهههد کێشهههەیەکی ناوخۆییەوە ئەینااڵند. جیاوازییەکی گەورە لە نێوان خەڵکی شار و خێڵەکییەکاندا هەبوو و هاوپەیمانێتییەکەیان بۆ مەهاباد لە داڕماندا بهوو .وەک چهۆن پێشههتریش رای گەیانههدبوو ،خێڵەکههان و سههەرۆکەکانیان تەنیهها لەبەر ئەو هاوکههارییە دارایههی و سههەربازییانە پشههتی قههازی محەمەدیههان ئەگهرت کە لە یەکێتیهی سهۆڤیهتەوە وەری دەگههرت .لەڕووی دارایهیەوە مەهابهاد و کۆمهاری کوردسههتان نشوسهتی هێنها و ئەوە وەک مەحههاڵ وابوو کە مەهاباد لەڕووی داراییەوە هاوتا بێتەوە لەگەڵ ئێران. رووخانی کۆمار
دوای ١١مانگ تەمەنی پڕ دەسکەوتی کۆماری کوردستان لە ٢١ی ئازاری ،١٩٤٧بەههۆی گوشهاری هێهزە رۆژئاواییەکهان ،بهۆ نمهوونە ئەمریکا ،سۆڤیهت پەیمانی بە حکوومەتی ئێرانی دا کە لە باکووری ئێهران دەکشهێتەوە .لە مهانگی حوزەیرانهدا ،ئێهران دەسهتی گهرتەوە بەسەر ئازەربایجاندا .ئەمە بووە هۆی دابڕانی کۆماری کوردستان لە سۆڤیهت و دواجار بووە هۆی داڕمانی .لەم خاڵەدا ،پشتگیرییەکان بۆ قازی محەمەد لە کەمبهوونەوەدا بهوون ،بەتهایبەتی لە نێهوان خهێڵە کوردەکانهدا کە لە سهەرەتادا پشهتگیرییان لهێ دەکهرد .بەرهەم و سەرچاوەی داراییان نەما و شێوازی ژیانیان بەهۆی دابڕانەکەوە بەرەو سەختی چوو .یارمەتیی دارایی و سەربازی لە سۆڤیەتەوە نەما و خێڵەکان هیچ هۆکارێکیان بۆ پشتگیریکردنی قازی محەمەد نەدەبینییەوە .زۆرێک لە خێڵەکان قازییان بەجێ دەهێشت. ئەرتەشههی ئێههران کە قورسههترین ئههامێری شههەریان چەن تههانکی کههۆن و قههۆڕازە بههوو ،ڕۆژی ٢١ی سههەرماوەزی سههاڵی ١٣٢٥ی هەتههاوی (١٩٤١ی زایینی) گەیشهتە دەرەوەی شهاری تەورێهز و ڕۆژی ٢١بە هەاڵتنهی سهەرۆکۆماری ئازەربایجهان بهۆ سهۆڤیەت کۆمهاری ئازەربایجهان ڕووخههها و ئەرتەش شهههاری تەورێهههزی داگیهههر کهههرد .دوای ئەوە ئەرتەش لەوێهههوە بەرەو مەهابهههاد وەڕێ کەوت .لەو ناوچهههانەی دیهههکە لە باشوسهری مەهابههاددا کە خۆیهان بە بەشههی کۆمهار دەزانههی و دەسههەاڵتی تارانیهان بە حکههوومەتی ناوەنهدی نهههدەزانی ،واتە لە شههارەکانی سنە ،دیواندەرە ،مەریوان هەتا نزیکی سەقز ،لە چەند مانگ پێش ئەوە ،هێزیان ئامادە کردبهوو؛ بەاڵم دوای تەورێهز ئەرتەش هێهزی نوێی لە ڕێگای قەزوێن بۆ سەقز نهارد کە لە ٢١ی سهەرماوەز گەیشهتنە سهەقز و لە ڕێهگەی بۆکهان بە یهارمەتیی هێنهدێ لە کوردەکهانی سەر بە حکوومەتی شا ،ڕێگەی مەهابادیان گرتە بەر. سوپای ئێران بەوپەڕی درندەییەوە هێرشی کردە سەر شار .لە ٥ی کانوونی یەکەم ،ئەنجومەنی شەڕ بە قازی محەمەدیان راگەیاند کە رێ لە هەر پەالمارێکی سوپای ئێران دەگرن کە بکهرێتە سهەر نهاوچەکە .لە ١٥ی کهانوونی یەکەم ،سهوپای ئێهران ههاتە نهاوچەکە و دەسههتی بەسههەر مەهابههاددا گههرت .لەگەڵ هاتنیههان ،چاپخههانەی کوردییههان داخسههت ،فێرکردنیههان بە زمههانی کههوردی قەدەغە کههرد ،هەر کتێبێکی کوردییان بدۆزیایەتەوە دەیانسووتاند .قازی وەک سەرکۆمار دەستوور دەدات هەتا دەکرێ لە شەڕ خۆ بپارێزن ،چون
102
ماڵوێرانیی پێوەیە .ئەگەرچی لەپێناو واڵت هەموان تێ دەکۆشهن ،بەاڵم بە ههۆی جهوواڵنەوەی سەرنجڕاکێشهی هێزەکهانی سهۆڤیەت ،زۆر بە خێرایی ،لە ماوەی چەند ڕۆژدا کوردستانی رۆژهەاڵت داگیر دەکرێ. قازی دەزانێ کە بە زوویی کۆمار دەڕووخێت؛ لە نێوان شەڕ یان خۆبەدەستەوەدان ،وەک بەرپرسیارێکی گیهانی خەڵهک ،بهۆ بەرگهری لە کوشههتن و وێرانکههردن ،وەک قارەمههانێکی نەتەوەیههی خههۆ بەدەسههتەوە دەدات .هەڵههبەت سههەبارەت بەوە ،ڕەخههنە دەگههرن کە ئایهها ئەگەر قهازی لەگەڵ مەال مسههتەفا بڕۆیشهتایە ،دواتههر نەیههدەتوانی قهازانجی زیههاتر بێههت بهۆ گەلەکەی؟ بەاڵم لە کههاتی ماڵئههاوایی لەگەڵ مەال مستەفا ،قازی ئااڵی کوردستان دەسپێرێ بە مەال مستەفا و وەک جوابی ئەو پرسیارە دەڵێ« :من خۆم فیدای خەڵکی دەکەم و هیچکات وەک پیشەوەری و سەرانی ئازەربایجان ناکەم ،تا واڵتەکەم لە خوێندا شەاڵڵ بێت و هەزاران کەس بە کوشت بچن». دواجار پاش دادگایەکی نادادپەروەرانەی سەربازی و بێ پارێزەر لەالیەن ئەفسەرانی سوپای ئێرانەوە ،لە بەرەبەیانی ٣١ی ئاداری ،١٩٤٧قازی محەمەد و سەدر و سەیفی قازی بەتۆمەتی خیانەت لە دەوڵەتی ئێران هەر لە مەیهدانی چهوارچرای مەهابهاد ئەو شهوێنەی کە کۆماری تێدا راگەیەندرا ،لە سێدارە دران. کههاریگەری و شههوێندانەریی کۆمههاری کوردسههتان لەسههەر کههورد و نههاوچەکە و ئههاڵوگۆڕە سیاسههییەکان ،سههەرنجی نووسههەر ،تههوێژەر و لێکههۆڵەرانی کههورد و بیههانیی رۆژهەاڵتناسههانی بههۆ الی خههۆی راکێشههاوە و لەم بارەوەدهیههان کتێههب و نههامیلکە بە کههوردی ،فارسههی و زمههانە بیانییەکان نووسراون هەرچەند کۆماری کوردستان لە روانگەی دوژمنانی کوردەوە کۆتایی پێهات ،بەاڵم بیر و ئامانج و رێبهازی کۆمهاری لەبههن نەهههاتن و ئێسههتاش پههاش حەوت دەیە خەبههات و قوربانیههدان و هەوراز و نشههێو «حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتانی ئێههران» وەک دامەزرێنەری کۆماری کوردستان هەر بەردەوامە لە خەبات و کەسێتیی «پێشەوا قازی مهحەمەد»یهش لە رێبەرێکهی حیزبهی و نهاوچەییش تێپەڕیههوە و بههووەتە کەسههێتی و رێبەرێکههی نەتەوەیههی و هەمههوو سههاڵێک بە رێههزەوە یههادی لەدایکبههوون و لەسههێدارەدانی لە رۆژهەاڵت و باشووری نیشتمان دەکرێتەوە. سەرچاوەکان: کتێبی «کۆماری سەربەخۆ (مستقل)ی کوردستان لە نووسینی :سۆران کەرباسیان سەرۆک کۆماری کوردستان :لە نووسینی :سۆران کەرباسیان روانگە -ماڵپەری وێنە مێژووییەکانی کۆماری کوردستان -ماڵپەڕی:
www.kurd.on
سەرچاوە :ماڵپەڕی باسنیوز /ڕێکەوتی٢٢ :ی جانێویری ٢١١١
103
( )٢١ساڵ بەسەر دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا تێپەڕ دەبێت (سبەی): ماوەی ( )٧١ساڵ بە سەر دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا تێهدەپەڕێت ،کە لەسهەر دەسهتی پێشهەوا قهازی مهحەمەد ههاتە کهایەوە و ماوەی نزیکەی ساڵێک حوکمڕانی چەند ناوچەیەکی کوردستانی کرد و مەهابادی کردە پایتەختی خۆی. چۆنێتی دروستبونی کۆماری کوردستان
بە هههۆی ئەو ملمالنێههیەی لەنێههوان ئەمەریکهها سههۆڤیەتدا هەبههو کە دواتههر جەنگههی سههاردی لههێکەوتەوە ،سههاڵی ()١٩٤١دا راپەڕینێکههی جەماوەری لەناوچە کوردییەکانی رۆژهەاڵتی کوردستان رویهدا و کههههۆنتڕۆڵی ئەو ناوچانەیههههان لە حکههههومەتی ناوەنههههدی ئێههههران سههەندەوە و گرتیههانە دەسههت ،دواتههریش پههارتێکی سیاسههی بههۆ بەڕێوەچهونی نهاوچەکە بە نهاوی کهۆمەڵەی ژیهانەوەی کوردسههتان (ژێ کههاف) دامەزرا ،قههازی محەمەدی هش کە سههەرۆکی بنەمههاڵەی قازییەکان بو پەیوەندی بەو پارتەوە کرد. لە ئەیلههههولی سههههاڵی ()١٩٤٥دا قههههازی مههههحەمەد و چەنههههد سەرکردەیەکی تری کورد سەردانی تەبرێزیان کرد و چاویان بە کونسهوڵی سهۆڤیەت کەوت بەو نهیەتەی پشهتگیری پێکهێنهانی کۆمهارێکی نوێی کهوردی وەرگهرن ،دواتهریش رەوانەی بهاکۆ کهران و لەوێ ئاگهاداری ئەوە بهونەوە کە پهارتێکی ئازربایجهانی هەیە بە نهاوی پهارتی دیمههوکراتی ئازربایجههان و دەیەوێههت دەسههت بە سههەر ئازربایجههانی ئێرانههدا بگرێههت ،دواتههریش ئەنجههامەکە بەوشههێوەیە کەوتەوەو پههارتی دیموکراتی ئازربایجان لە ()١١ی کانونی یەکەمی ساڵی ()١٩٤٥دا دەستی بە سەر ئازربایجانی ئێراند گرت کە پێشتر بە دەسهت سهوپای ئێهههرانەوە بهههو ،پێشهههەوا قهههازی محەمەدیهههش بهههۆ دوبهههارەکردنەوەی ئەو ئەزمهههونە و دامەزرانهههدنی کۆمهههارێکی کهههوردی ،بە پەلە گەڕایەوە کوردستانی رۆژهەاڵت و لە ()١٥ی هەمان مانگدا کۆمارێکی کوردی دامەزراند ،بەاڵم هێشتا کۆمارە رەسمییەکەی مەهاباد نەبو. راگەیاندن و ئامانجی کۆماری کوردستان
لە ()٢٢ی کانونی دوەمی ساڵی ()١٩٤١دا قازی محەمەد قازی عەلی لە بنەماڵەی قازییەکانی شاری مەهاباد و لە تەمەنی ()٤١
104
ساڵیدا ،یەکەم کۆمهاری کهوردی بە نهاوی کۆمهاری کوردسهتان ،لەسهەر روبەری ( )٢١٥هەزار کیلهۆمەتر دامەزرانهد و زمهانی کهوردی وەک زمهانی رەسههمی کۆمهار دیههاریکرد و خههۆی وەک سهەرۆک کۆمههار دیههاریکرا و دەزگهای چههاپ دامەزراو گۆڤههارو رۆژنهامە باڵوکههرایەوە و شههانۆی کوردی دامەزراو سوپایەکی ( )١٥هەزار سەربازی لە ژێر ناوی (پێشمەرگە) دامەزرا. لەبەیاننامەی دامەزراندنی کۆماری کوردستانیشدا ئامانجی کۆمار راگەیەندرا کە بریتی بون لە ئۆتۆنۆمی بۆ کوردەکانی هەمو ئێهران و زمانی کوردی بکرێتە زمانی راگەیاندن و خوێندن و ئیدارە و هەڵبژاردنهی ئەنجهومەنی پارێزگها بهۆ کوردسهتان بە مەبەسهتی چهاودێری دەوڵەت ،هاوکات هەمو بەرپرسەکان لە خەڵکهی نهاوچەکە هەڵبژێهردرێن و یاسهایەک هەبێهت بە یەک شهێوە مهامەڵە لە گەڵ کرێکهار و کەسایەتییە بااڵکاندا بکات. پێکهێنانی کابینەی حکومەت
پههاش ( )٢١رۆژ لە پێکهێنههانی کۆمههاری کوردسههتان و لە ()١١ی شههوباتی سههاڵی ( )١٩٤١پێشههەوا قههازی مههحەمەد ،سههەرۆک کۆمههاری کوردستان ،یەکەم کابینەی حکومەتی کوردی بە سەرۆکایەتی حاجی بابا شێخ پێکهێنا کە چەند وەزارەتێکی لەخۆی گرتبو. لە کابینەی حکومەتەکەی حاجی بابا شێخ ،محەمەدی حسێنی خانی سەیفی قازی بە وەزیری پێشمەرگە و مهحەمەد ئەمینهی مەعینهی بە وەزیری دەوڵەت و ئەحهمەدی ئیالههی بە وەزیهری دارایهی و کەریمهی ئەحهمەدی بە وەزیهری پۆسهتە و گەیانهدن و مەنهامی کەریمهی بە وەزیری رۆشنبیری و سدیقی حەیدەری بە وەزیهری راگەیانهدن و خەلیلهی خەسهرەوی بە وەزیهری کهار و حهاجی مسهتەفا داودی بە وەزیهری بازرگانی و مەحمهود وەلهی زادە بە وەزیهری کشهتوکاڵ و ئیسهماعیلی ئێلخهانی زادە بە وەزیهری رێگاوبهان و سهەید ئەحهمەد ئەیوبییهان بە وەزیری بەهرەداری و عەبدولڕەحمانی ئێلخانی زادە بە وەزیری موشاویر دیاریکران ،هاوکات مەال حسێنی مەجدی وەک سهەرۆکی دادگهای بااڵ دانرا. کۆتایی کۆماری مەهەباد
لە ()٢١ی ئازاری ساڵی ( )١٩٤٧پاش ئەوەی سۆڤیەت پەیمانی بە حکهومەتی ئێرانهدا لە بهاکوری ئەو واڵتە بکشهێتەوە ،لە مهانگی حوزەیراندا ئێران دەستی بە سەر ئازربایجاندا گرتەوە ،بەوەش کۆماری مەهاباد لە یەکێتهی سهۆڤیەت دابهڕا ،هاوکهات ئەو خهێاڵنەی لە سەرەتاوە پشتگیری کۆمارەکەیان دەکرد لە روی ئابورییەوە الواز بون ،هەرچەندە لەپێنجی کانونی یەکەمدا ئەنجهومەنی شهەڕ بە قهازی محەمەدیهان راگەیانههد رێههگە لە هەر پەالمهارێکی ئێههران دەگههرن بهۆ سههەر کۆمههارەکە ،بەاڵم پهاش ( )١١رۆژ و لە ()١٥ی کههانونی یەکەمههی سههاڵی ( )١٩٤٧سههوپای ئێههران هههاتە نههاوچەکە و دەسههتی بە سههەر مەهابههادا گههرت ،لە ()٣١ی ئههازاری هەمههان ساڵیشههدا پێشههەوا قههازی محەمەد ،سەرۆکی کۆماری کوردستان ،بە تۆمەتی خیانەت کردن لە ئێران لە سێدارە درا.
105
پێشەوا قازی محەمەد
قههازی مههحەمەد قههازی عەلههی ،بە پیشههە قههازی ،لە سههاڵی ( )١٩١١لە مەهابههاد لە دایکبههوە ،قههازی عەلههی بههاوکی لە سههاڵی ()١٩٣١ رێکخراوێکی کوردی بە ناوی بزوتنەوەی محەمەد پێکدەهێنێت و قازی محەمەدیش لەو رێکخراوەدا دەبێت ،پاش مردنهی باوکیشهی دەبێهتە قههازی مەهابهههادو لە سهههەردەمی ئەودا یەکەم خوێنهههدنگای کچهههان لە مەهابهههاد دەکهههرێتەوە ،پهههاش ئەوەی کهههۆمەڵەی ژیهههانەوەی کهههوردیش دادەمەزرێت قازی محەمەد پەیوەندییان پێوەدەکات و دواتهر کهۆمەڵەکە دەگۆڕێهت بهۆ پهارتی دیمهوکراتی ئێهران و خهۆی دەبێهتە سهەرۆکی پههارتەکە ،دواتههریش هەوڵەکههانی چههڕ دەکههاتەوە و کۆمههاری کوردسههتان لە ()٢٢ی کههانونی یەکەمههی سههاڵی ( )١٩٤١دادەمەزرێنێههت ،پههاش کەمتر لە ساڵێکیش کۆتایی بە کۆمارەکەی دێت و لە سێدارە دەدرێت. پڕۆسەی لە سێدارەدانی سەرۆک کۆماری کوردستان
بە چەنههد تۆمەتێههک کە بههریتین لە گههۆڕین و دەسههتکاری کردنههی نەخشههەی واڵتههی ئێههران و راگەیانههدنی سههەربەخۆیی و داگیرکردنههی بەشێک لە خاکی ئێران بە ناوی کوردستان و بازرگانیکردنی نەوت لەگەڵ سۆڤیەت بە بهێ ئاگهاداری و رەزامەنهدی دەوڵەتهی ناوەنهدی و سازکردنی نەخشەی کوردستانی گەورە بە لکاندنی کوردستانی ئێران و عێهراق و تورکیهاو سهوریاو هێنانەنهاوەی بێگهانە و دانهانی ئهااڵی جیاواز بۆ کوردستان بە ئاڕمی چەکوش و داس بە شێوەی ئااڵی سۆڤیەت و لێدانی سکەی پوڵ بهۆ کوردسهتان بە وێهنەی روپهیەی روسهی، لە ()٣١ی ئازاری ساڵی ( )١٩٤٧پێشەوا قازی محەمەد لە سێدارەدرا. قازی محەمەد لە هەمان مەیداندا کە مەیدانی چهوارچرای مەهابهادە و کۆمهاری کوردسهتانی تێهدا راگەیەنهدرا ،لە گەڵ حەمە حسهێن خههانی سههەیفی قههازی ئههامۆزای و ئەبولقاسههم سههەدری قههازی برایههدا لە سههێدارەدران ،وەک رۆژنامەنوسههێکی سههەردەمی شههای ئێهههرانیش دەیگێڕێتەوە ،پێشەوا قازی مهحەمەدی سهەرۆک کۆمهاری کوردسهتان داوایکهردوە ،تیربهارانی بهکەن ،چهونکە لە سهێدارەدان شهەرعیی نهیە، هاوکههات رێگەیشههی نەداوە چههاوی ببەسههترێت و وتههویەتی :حەز دەکەم لە کۆتهها چههرکەی ژیانیشههمدا بە سههەربەرزی و چههاوی کههراوەوە لە نیشتیمانی خۆشەویستم بڕوانم. قازی ،رودەکاتە سەربازانی مەیدانەکەش و دەڵێت :ئێوە قازی محەمەدێک دەکوژن ،بەاڵم بزانن لە هەر تنۆکە خوێنێکی من ،قهازی محەمەدێکی دیکە شین دەبێتەوە .دواجار دەڵێت" :داوا لە گەلی کورد دەکەم خەباتی خۆی لەپێناو رزگاریی کوردستاندا پەک نەخات". سەرچاوە :ماڵپەڕی سبەی /ڕێکەوتی٢٢ :ی جانێویری ٢١١١
106
٦ی ڕێبەندان ئەستێرەیەکی درەوشاوەیە بەئاسمانی کوردستانەوە حەمە جاف
٢ی ڕێبەنههدان حەفتهها سههاڵ بەسههەر بەشههکۆترین دەسههکەوتی مێههژووی کههورددا تێههدەپەڕێت. یەکێههک لە ڕۆژە هەرە گرینگەکههانی میههژوو و بزافههی کههوردە لە هەر چههوار بەشههی کوردسههتاندا، چهههوونکە بهههۆ یەکەمهههین جهههار ئەسهههتێرەیەکی پرشهههنگدار بە ڕووی کهههوردا دەدرەوشهههێتەوە و بهههۆ یەکەمین جار لە مێژووی کورددا ،کۆماری کوردستان لە الیەن حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتانی ئێرانهههەوە دادەمەزرێ .هەنههووکەش لەهەمههوو بەشههەکانی کوردسههتان بههاس لە دەوڵەتههی کههوردی دەکههرێ ،هەمههوو کههوردێکی بەشههەرەف و ڕاسههتەقینە بە شههانازییەکی هەرە زۆرەوە بههاس لەو کۆمارە بە شکۆ و مەزنە دەکات. پارتێکی سیاسی بۆ بەڕێوەچوونی نهاوچەکە بە نهاوی کهۆمەڵەی ژیهانەوەی کوردسهتان ( ژ هههه ک ) ژێکهاف دامەزرا ،و دوای سهێ سهاڵ بەهۆی گۆڕانکارییەکانی دوای شەڕی دووهەمی جیهانی و شکستی فاشیزم ،الوازیی دەوڵەتی ناوەندیی ئێران ،پێشەوا قازی محەممەد بە زانایی خۆی دۆخەکە هەڵدەسەنگێنێ و هەسهت بەوە دەکها کە کهورد پێویسهتی بە ڕێکخراوێکهی دێمهوکراتیکی سهەردەمیانەتر هەیە ،بهۆیە ناوی کۆمەڵەی ژێکاف دەگۆڕێ بۆ حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران. ڕاستە تەمەنی درەوشاوەی کۆمارە تاقانەکەی کوردستان ،تەنیا یازدە مانگ بهوو ،بەاڵم لەو دەرفەتە کهورتەدا چەنهدین دەسهکەوتی هەرەگرینگهی بههۆ کههورد هەبهوو ،بههۆ نمههوونە؛ هەر لە دامەزرانههدنی قووتابخهانەی کههوردی ،تهها چههاپ کردنهی ڕۆژنههامە و گۆڤههاری کههوردی و دامەزراندنی سوپای کوردی لە ژێر ناوی (پێشمەرگە) و بە ڕەسمی ناسینی زمانی کوردی لە هەموو دامودەزگا و ناوەندەکانی ئەو کاتەی کۆمههاردا و لەهەمههوو گرینگتههر ،هەڵکردنههی ئههااڵی پیههرۆزی کوردسههتان و چەنههدین دەسههکەوتی پههڕ بههایەخی دیههکە کە هەنههووکەش جێگههای شانازی و سەر بڵیندیی هەموو تاکێکی کوردە. کۆماری کوردسهتان لە سهەردەمێکدا سهەری هەڵهدا و دەسهەاڵتێکی دێمهوکراتیکی لە کوردسهتاندا جێگیهر و دەسهتەبەر کهرد کە تێکهڕای حکوومەتەکانی ناوچە ،عەشیرەیی و پاشایەتی بوون٧١ .ساڵ لەوە پێش لە الیەن حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتانی ئێهرانەوە بە کهردەوە هەنگهاو بههۆ دامەزرانهی دەوڵەتێههک هەڵگیهرا و لەو دەوڵەتەدا هەوڵههی جێگیههر کردنهی پرسههێک درا کە هەنهووکەش هەنههدێک لە واڵتههانی جیهان خەباتی بۆ دەکەن ،کە ئەویش بەرابەریی کۆمەڵگا و ئازادیی ڕادەربڕینە .لەکهاتی کۆمهارە شهکۆدارەکەی کوردسهتاندا تەنیها یەک زینههدانی هەبههووە ،ئەویههش سیاسههی نەبههووە! دەتههوانین بڵێههین لەو سههەردەمەدا بە جۆرێههک ئەو حکههوومەتە بونیههان و ئورگههانیزە کههراوە کە تایبەتمەندییەکانی ئەوکاتی ،بووە بە هۆی ئیلهامدەریی و ڕۆشنبیریی خەباتکارانی ئێستای کورد بۆ بزووتنەوەیەک کە ئێستا زۆربەی
107
واڵتانی جیهان پاڵپشتیی خۆیان بۆ دەوڵەتی کوردی دەردەبڕن. هەروەها کۆماری کوردستان ڕۆڵێکی گرینگی هەبووە بۆ بەشداری کردنی کوردی پارچەکانی دیکەی کوردستان و کهوردانی پارچەکهانی دیههکە و بەتههایبەت بارزانییەکههان وەکههوو هههاوواڵتیی کۆمههاری کوردسههتان لەو هەرێههمەدا دەژیههان و ڕۆڵیشههیان هەبههووە لە بەڕێههوە بردنههی کاروباری حکومەتدا .حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران وەکوو حیزبهی دامەزرێهنەری کۆمهار و لە سهەرووی هەمووشهیەوە پێشهەوا قهازی محەمهمەد ،بە تێگەیشهتنی دێموکراتیکهانەی خههۆی ئەو دەسهەاڵتەی لە مێهژووی گەلههی کهورددا کهردە نمههوونە ،تێکهڕای چهین و توێژەکههانی کومەڵگا لە تەمەنی کورتی کۆماردا کەوتنە گەشە کردن و توانای بەڕێوەبەریی سیاسیی گەلی کوردیان بە دەستی خۆیان ،بە جیهانیهان ناساند. بەاڵم بەداخەوە کۆمارە کۆرپەکەی کوردستان و شانازییە هەرە مەزنکەی گەلی کورد ،زۆری نەخایانهد و پهاش یهازدە مانهگ بە ههۆی ڕێژەی نەخوێندەواریی زۆربەی خەڵکی کوردستان و دەستێوەردانی دوو الیەنهی زلهێهزی هاوپەیمهان ئەمریکها و بریتانیها لە باشهوورەوە و یەکێتی سۆڤییەتی پێشوو لە باکوورەوە هاتنە نێوخاکی ئێران و بەشی هەرەگەورەی واڵتی ئێرانێان داگیرکهرد و فێئۆدالەکهانی ئەوکهات کە زۆربەی شۆڕشگێڕان لەسەر بنچینەی عەشیرەگەریی و دەرەبەگایەتی دامەزرابوون و هەر لەسەر بنچینەی بەرژەوەندیی عەشهیرەگەریی بەشههدارییان لەشۆڕشههدا دەکههرد و هەرکههات بەرژەوەنههدییان لەگەڵ شۆڕشههدا نەدەمهها ،دەچههوونە پههاڵ واڵتههی داگیههرکەر ،لەهەمههوو گرینگتههر چۆڵکردن و پاشگەزی واڵتی ڕووسیە و هاوکاری نەکردنی ،بوونە کێشە و سەرەکیترین کۆسهپ بهوون لە بەرانهبەر بهووژانەوەی فکریەتهی نەتەوایەتی و تەمەندرێژیی کۆماری کوردستان ،بەاڵم دەبێ ئەوەمان بیر نەچێ و نائومێد نەبین لەوەی کە بۆ جارێکی دیهکە نەتهوانین ببینە خاوەنی کۆمارێکی دێموکراتیک لە ناوچەکەدا! بۆیە دەبێ هەردەم ئەوەمان لەبیر بێ و گەشبین بین بەوەی تاکوو شۆڕشگێڕان و قووتابیانی ڕێگای سەربەستیی کوردسهتان هەبهن و حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران جێگیر بێ ،بۆ جارێکی دیکە هیوا و هومێدی نوێ دەدەن بە گەلی کورد لە ڕۆژهەاڵتی کوردسهتان و دەبیههنە خههاوەنی ئەو خەونە لەمێههژینە کە ٧١سههاڵە خەونههی پێههوە دەبینههین .بەرز و پیرۆزبههێ ٢ی ڕێبەنههدان سههاڵیادی کۆمههارە بەشههکۆ و مەزنەکەی کوردستان. ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان میدیا /ڕێکەوتی١٨ :ی جانێویری ٢١١١
108
بەرەو دووەم کۆماری سەربەخۆی کوردستان سەالح باباعەلی
دووی ڕێبەنهدانی ئەمسهاڵ ،حەفتهایەمین سههاڵیادی دامەزرانهدنی کۆمهاری کوردسهتان لە مەهابههادە کە تیایهدا لەالیەن پیشهەوا قههازی محەمەدەوە دامەزراندنی ئەو کۆمارە ڕاگەیەندرا و ئەوەش بهووە الپەڕەیەکهی پرشهنگدار لە مێهژووی ڕزگهاریخوازی گەلهی کهورد و نەوە لە دوای نەوە شانازی پێوە دەکەن کە کهورد لەو سهەردەمەدا تهوانی سهوود لە هەلهومەرجی ئەوسها و بهارودۆخی ئەوکهاتی ئێهران و نهاوچەکە وەربگرێت و بڕیاری سەربەخۆیی بدات. کۆماری کوردستان هەر زوو توانی ببێتە ڕووگەی ئاوات و هیوای سەرجەم کوردان لە هەرچوار پهارچەی کوردسهتان و خزمەتگەیانهدن پێی و پاراستنی ،بووە ئەرکی نیشتمانپەروەران و لەو ڕووەوە نموونەی بەرچاو ،هاوکهاریی مسهتەفا بهارزانیی نەمهر و یهاوەرانی بهوو لە گههرتنە ئەسههتۆی پاراسههتنی دەسههتکەوتەکانی کۆمههاری کوردسههتان و ،ئههازایەتی و قارەمههانێتیی بههارزانیش گەیشههتە ئاسههتێک کە مەدالیههای ژەنەراڵی لە بەرۆکی درا. دوای تێپەڕینی ٧١ساڵ بەسەر ئەو ڕووداوە مێژووییە ،جارێکی دیکە گەلی کهورد لە بەشهێکی دیهکەی کوردسهتان ،لە باشهوور ،خهۆی لە بەردەم ئەرکێکهههی گرنگهههدا دەبینێهههتەوە کە ئەویهههش هێنهههانەدیی ئهههاواتی بهههاب و بهههاپیران و ویسهههت و خواسهههتی نەوەکهههانی ئەمهههڕۆ و بەجێگەیاندنی بەرپرسیارێتی لە بەرامبەر نەوەکانی داهاتووە .ئێستا کە حکومەتی عێراق توانای ئیدارەکردنی واڵتی نەمهاوە و شهەڕ و ملمالنێهی سیاسهی و تهائیفی لە نێهوان پەیرەوانههی شهیعە و سهوننە لە واڵت گەیشهتووەتە لههووتکە و کارەسهات و شهەڕ و ماڵوێرانییهان بههۆ خەڵههکەکەی بە دیههاری هێنههاوە ،کههورد مههافی خههۆیەتی لەو نههاکۆکییە مەزهەبییههانەوە تێوەنەگلێههت و نەبێههتە بەشههێک لە سههاخبوونەوەی تائیفی ،هەربۆیە دەرفەت لەبارە بۆ ئەوەی سەربەخۆیی خۆی ڕابگەیەنێت و بە واڵتهانی زلهێهز و بەدەسهەاڵتی جیههانیش پێکەوەژیهانی ئاشتییانیەی کورد و عەرەب لە عێراق بە چارەسەرێکی گونجاو دەزانن ،ئەوەش دەبێتە فهاکتەرێکی بەهێهز بهۆ گەشەسهەندنی ئهابووری و سیاسی لە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان. ئەوەی ئێستا گرنگە ،یەکدەنگی و یەکهەڵوێسهتیی هێهز و الیەنە سیاسهییەکانی کوردسهتانە بهۆ گەیشهتن بەو ئامهانجە نەتەوەیهیە و ئەرکههی سههەرۆکی هەرێمههی کوردسههتان لەو ڕووەوە لە هەمههووان قورسههترە ،بههۆ ڕەخسههاندنی کەشههێکی گونجههاو بههۆ لێکتێگەیشههتنی زیههاتری الیەنەکههان لەسههەر ئەو پرسههە ،چههونکە لە بنەڕەتههدا سههەربەخۆیی ئههاواتی خەڵکههی کوردسههتانە و حزبەکههانیش ئههامرازێکن بههۆ گەیشههتنی گەلەکەیان بە کەناری ئارامی و ئاسوودەیی. گەیشتنی کوردستان بە ڕیزی واڵتانی سەربەخۆی جیهان ،ئەرکی هەمووانە ،دەبا پێشمەرگەی فیداکاری کۆمارەکەمان بین و ئەو
109
هەلە لە دەست نەدەین کە بۆ نەتەوەی کهورد لەو بەشهەی کوردسهتان ههاتووەتە ئهاراوە ،بها نەبیهنە کەواسهووری بەر لەشهکری بێگهانە و نەیارانی کورد بۆ لەباربردنی ئەو ئاواتەی گەلەکەمان ،چهونکە مێهژوو لەو کەسهانە خهۆش نابێهت .بە یەکگرتهوویی بەرەو دامەزرانهدنی دووەم کۆماری سەربەخۆی کوردستان هەنگاو دەنێین و بەوەش ڕۆحی پێشەوا و سەرجەم شەهیدانی کوردستان ئاسوودە دەبن. سەرچاوە :ماڵپەڕی باس نیوز /ڕێکەوتی١٩ :ی جانێویری ٢١١١
110
بابەتەکانی٦١٠٢ :
کۆماری کوردستان له هاوکێشه سیاسییه جیهانیهکاندا ئازاد کهریمی
ڕۆژنامهی « کوهستان» ژمارهی ،١٥ڕۆژی شهممه ١٤ی جهۆزهردانی ١٣٢٤ی هههتاوی ،ڕاپهۆرتێکی دهسهتهی چهاودێری دهوڵههت (هیئهت بازرسی)باڵودهکاتهوه که له بهشێکیدا ههاتوه« :کوردسهتان واڵتێکهی سههربهخۆیهو شاهنشهینێکی کوردی تێیدا دهسههاڵتداری دهکهات .ئهنجومههنی وهزیهران و هێهزی بههرگری تێیهدا بههرپاکراوه و ستاندنهوهی کوردستان پێویستی به دهستێوهردانی سهربازیو نیزامی ،خوێنڕژترینو کوشتار ،لهه نهههاوبردنی نههههیاران و دژبههههران و دامهههاڵینی چههههکی دانیشهههتوانی ئههههم ناوچهیهههه ههیهههه» (.)١ دامهزرانهدنی کۆمههاری کوردسههتان دهرئههنجامی ههههموو پهرهسهههندنه سیاسهییهکانی دۆزی کههورد لههه ڕۆژههاڵتی کوردستانی سهدهی بیستهم بوو .وهرچهرخانهه سیاسهییهکانی قۆنهاغی دهسهپێکی پهاش شهههڕی دووههههمی جیهههانیو بهههدناو بههوونی فاشیسههم بههه ئهههزمونی ڕسههواو بههێ ئاکههامی نازیسههمی هیتلێریو کۆتایی هاتنی شهڕی دووههمی جیهانی له سهاڵی ١٩٤٥کهه بهه زیهاتر لهه کهوژرانی ٤١ ملێهون مهرۆڤ لهه ئوروپهاو ناوچهه جیاوازهکهانی جیهانههوهو سههرکهوتنی سهۆڤیهتی کۆمۆنیسهتی بهه سههر ئاڵمهاندا ،کۆلۆنیالیسهم یهان « استعمارگری» ی کالسیکی خسته ئاویلکهوه .چێرچیل بریتانیای له ژێهر بهۆنی بهارووت ،پههردو ،وێرانههو جۆگههی خهوێندا کهرده بهراوهی شهڕ ،بهاڵم ئازادیخوازانی موستهعمهراتی پاشایهتی بریتانیا نهیانهدهتوانی لههوه زۆرتهر «دان بهه خهۆداگرتن» بکههن بهه تاکتیهک بهۆ دروست کردنی کۆشکی ئازادیی خهیاڵهکانیان له دنیای ڕاستییهکانی ژیاندا .سۆڤیهت به پێچهوانهی بریتانیا الی سهرووی ئێرانی چهۆڵ نهکرد ههربۆیه بریتانیا کهوته بزاڤێکی بێوێنهی دیپلۆماتیکهوه بۆ ئهوهی سۆڤیهت به شێوازێکی کهم تێچوو -له ههموو بوارێکههوه -لهه ئێرانی پهیمانی سێنتۆ (سهعداباد )١٩٣٧بکاته دهرهوه .شارهزایانی سیاسی دهزانن بڕیارنامههی سهێنتۆ لهه ژێهر چهاودێری بریتانیها لهه سههاڵی ١٩٣٧دا بههۆ پاراسههتنی بهرژهوهندییهههکانی بریتانیههای کۆلۆنیالیسههتی(اسههتعماری) لههه ڕۆژههههاڵتی ناوهڕاسههت ،جیهههانی عهههره بههی و هێندوستان به هاوبهشی ئێران ،عێراق ،تورکیاو ئهفغانستان مۆرکرا ...ماخولیای ئێران ،تورکیاو عێراق له بابههتی شۆڕشههکانی کهورد که به شێوازی دهورهییو ناوبهناو لهوسێ دهوڵهتهدا سهری ههڵئهداو دراوسێ بوونی کورد له گههڵ قههفقاز کهه بهشهێک لهه قهڵههمڕهوی سۆڤیهت بوو ،ههروهها ههبوونی بهشێکی بهرچاوی کورد له ڕووسیا وهک دانیشتوو ،مهترسی دهستێوهردانی سۆڤیهتی له دۆزی کورددا بۆ ئهو سێ دهوڵهته زهق دهکردهوه ،ههربۆیه پهنایان بۆ ههموو جۆره ئامرازێکی ناڕهوا دهبرد که ڕهواڵهتی بابهتهکه بگهۆڕن بهۆ ئههوی که دۆزی کورد مهترسییه بۆ ئاسایشی ناوچه که و ههروهها دنیا! ههمووی ئهم شانۆگهریه فێڵبازانهش وهک کارتێکی» پۆکێر»بوو له
111
قوماری سیاسی نێودهوڵهتی ئهوسهردهمهدا. بریتانیا له کاتی شۆڕشهکانی کورد له لوتکههی دهسههاڵتداری جیههاندا بهوو ...ههربۆیهه هههر بابههتێکی سیاسهیو گۆڕانکارییههکانی ناوچهیی له ڕوانگهی بهرژهوهندییهکانی بریتانیاوه خوێندنهوهی بۆ دهکرا که له ژێر ئههم مهتهڵۆکههدا لههقاو دهدرایههوه« :هههتاو لهه ئێمپراتوریای بریتانیادا ئاوا نابێت» ،دیاره مهبهستهکه سهرتاسهری جیهان دهگرێتهوه. بهههرحاڵ سهۆڤیهت لهه دوای شههڕی دووهههم ڕووی لهه گهشهه بهوو ،دروشهمهکانی بهۆ ئهازادی گههالن ،گهۆێگری تامههزرۆی لهه دنیهادا بۆخۆی پهیدا کردبوو ...بریتانیا لهه ههمبههر سهۆڤیهتدا خهۆی بهه دۆڕاو دهزانهیو ئههمریکاش وهک یهکههم بهراوهی شههڕی دووهههم تهازه سهری ههڵدابوو،فهڕانسهش دهوری نهمابوو. چۆڵ نهکردنی ئێران له الیهن سۆڤیهتهوه به گۆێرهی دهرهاتهی کونفرانسی تاران (١٩٤٣ز) که تێدا پێشهبینی کرابهوو لهه دوای لهه ناوبردنی هیتلێهر دهبهێ بریتانیهاو سهۆڤیهت لهه بهاکوورو باشهووری ئێهران بچنهه دهرهوه وسههرپێچی کردنهی سهۆڤیهت لهه پههیمانی تهاران بیههانووی دایههه دهسههتی بریتانیههاو ئهههم دهوڵهتههه سههکااڵی لههه ڕێکخههراوی نهتهههوه یهههکگرتوهکان دژ بههه سههۆڤیهت بهههرز کههردهوه ،کۆمههاری کوردستان بۆ کوردو ئێهران ،تورکیها ،عێهراق یههک مانهای هههبوو ،یهکهیههکی خودموختهار واتهه یههک دهوڵههت یهان یههک فههرمانڕهوایی نهتهوهیی به گوێڕهی یاسای نێونهتهوهیی(حقوق بینالملل) که ئهم سێ ئایتهمهی له خۆی دهگرت: -١توانای دروست کردنو چاکسازی له یاساکاندا به پێی سیستهمی یاسایی واڵت -٢دهسهاڵتی سیاسیو ڕهوشتی(اخالقی) دهوڵهت ،لهو ڕووهوهکه دهسهاڵتی یاسایی له سنورهکانی خۆیدایه -٣سهربهخۆیی سیاسیو دادوهری(قضایی) کۆمهڵگهیهکی سیاسیو ڕامیاری()٢ له ڕاستیدا هههرواش بهوو ،کۆمهاری کوردسهتان لهه مهاوهی نزیهک بهه یههک سهاڵ فههرمانڕهوایی خهۆیدا خهاوهن «حاکمیهت ملهی» یهان (فهرمانڕهوایی نهتهوهیی) خۆی بوو ...لهوانهیه پێویست نهکات بچینهه نهاو وردهکاریههکانی ههڵسهوکهوتی ئیهداریو فهرمانڕهوایانههی کۆماری کوردستان له ١٩٤١دا بۆ سهلماندنی ئهوهی که بهرهی دژه کورد( ئێهران -عێهراق -تورکیها) ئههم بابهتهه واتهه ڕهفتهاری سیاسهی کۆماری کوردستان بۆچی وهک زهنگی مهترسی بۆ خۆی له قهڵهم دهدات ،له ڕاستیدا بۆ ئاتاتورک و ڕهزاشاو مههلێک فهیسههڵ بهشهداری کردن له پهیمانی سهعداباد زیاتر لهوهی دهربڕینی ههستی وهفادارنهو نۆکهر سفهتیان بێت بۆ بریتانیا ،وهرگرتنی گارانتیهکی گههورهی نێونهتهههویی لهه سهههرووی ههموویههوه بریتانیهها واتها زلهێههزی جیههان لهههو سههردهمهدایه بههۆ ئههوهی مهترسههیو خههمی گهههورهی» دهوڵهتی کوردستان» له پاڵدهستیاندا بڕهوێنێتهوه که ناوهندی وزهی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاسته.... بهههرحال ئهگهر دهڕوانینه ڕهفتارهکانی دهوڵهتێکی دژبهری کورد وهک تورکیا دهردهکهوێت له بهرپاکردنی کۆماری کوردستان
112
ههراسههان بههووه .بهڵگهههش ،نامهههی» ئیههدێن» وهزیههری دهرهوی بریتانیایههه بههۆ «مۆلۆتههۆف» وهزیههری دهرهوی سههۆڤیهت سهههبارهت بههه گازندهنامهههی «حهیههدهرئۆکتای» وهزیههری دهرهوی تورکیهها بۆشههاژنی بریتانیهها لههه مهههڕ مهبهسههتهکانی کههورد بههۆ بهههرپاکردنی دهوڵهههتی کوردستان ههروهها دهوڵهتی عێراق زۆربه توندی هێرشی کرده سهر شۆڕشی یهکهمی مهال مستهفای بارزانی له ساڵی ١٩٤٣دا له بهر ئهوهی ئاگای له جموجۆڵی کوردهکانی ڕۆژههاڵت ههبوو که دهیانویست چارهنوسی خۆیان دیاری بکهن له ڕێگهی بهرپاکردنی کهیانێکی سیاسههییه وه کههه ڕێکخههراوی «ژ .کههاف» خهریکههه پڕوپاگهنههدهی بههۆ دهکههات و ئهههوێ بههووه بههه پێگهههی کههوردانی ئههازادیخواز لههه ههههموو بهشهکانی کوردستانوله سهروو ههموویانهوه ئێران ،دژبهری ڕاستهوخۆی کۆماری کوردستان ههموو ههوڵێکی خستهگهڕ بۆ ئهوهی کۆمهاری کوردستان له ناو ببات .ههربۆیه کهوتهه سهیخوڕی کهردن لهه کوردسهتاندا تهاکوو خاڵهه الوازهکهانی کهورد لههو گهلو خولههدا بدۆزێتههوهو زهبری جهرگبڕی لێبدات. شهڕهکانی یهکهم و دووههمی سهقز له ساڵی ١٩٤١دا ههتا دهگاته ههوڵهکانی بۆداگیرکردنی مهههابادی پایتههختی کۆمهار لهه دوای پهیمانی گڵۆالن له ساڵی ١٩٤١دا له ڕێگهی سهردهشتو سهقزهوه که شهڕی یهکهمو دووههمی مامهشاو قهاراواو شههڕی مێهرهدێ نموونههن بۆ توندوتیژی دهوڵهتی تاران له دژی کۆماری کوردستان. دیههاره بریتانیهههاو سههۆڤیهت گهمههههی خۆیههان دهکهههرد لههه گۆڕهپهههانی سیاسهههتی نههههفتی جیهههانیداو هههههم کۆمههاری کوردسهههتانو هههههم دهسهاڵتهکانی دژبهری کۆماریان بهیهک چاو دهبینی ،بهاڵم کێشههکه لههوهدا بهوو بهرژهوهندیههکانی کهورد نههدهچوه خانههی دابینکردنهی بهرژهوهندیهکانی بریتانیاو سهۆڤیهتهوه ،ههرچهنهد لهه سههرهتادا وادهردهکههوت سهۆڤیهت لهه بههدیهێنانی دروشهمهکانیدا ڕهوشهت بههرزی دهپارێزێت ،بهاڵم له دواییدا دهردهکهوت گرێبهسهتی نههوتی دهریهای قههزوین ناسهراو بهه» گهێس -گوڵشهاییان» هههمان ههاتو ههاواری بریتانیایههه بههۆ دابههین کردنههی بهرژهوهندیههه نهتهوهیهههکانی لههه ڕۆژههههاڵتی ناوهڕاسههتدا کههه کوردسههتان بهشههێک لهههو نهوتهههی لههه ژێههر خاکهکهیدا ههبوو .بهاڵم بۆچی کوردستان وهک دهوڵهتێکی خاوهن بهرژهوهندی دهسهکهوتێکی بهۆ وهدینهههاتو تهنانههت دهسهاڵتهکهشهی کۆتایی پێهات؟ یههک واڵم ڕوونو ئاشهکرایه ،نههبوونی پێگههی دیپلۆماسهی لهه فهرهههنگی سیاسهی جیههانی سههدهی بیسهتهمدا ...ئههوهش دهگهڕێتهوه بۆ ڕابردووی کورد لهه سههدهکانی پێشهوودا،کورد هیچکهات وهک یهکهیههکی سیاسهی نێونهتههوهیی لهه گۆڕهپهانی ڕووداوهکهانی جیهاندا دهرنهکهوتبوو ...ڕاسته میرانی کورد فهرمانڕهوای ههرێمه جۆراوجۆرهکهانی کوردسهتان بهوون ،بههاڵم هیچکهات وهک دهوڵههت لهه گۆڕهپانی سیاسهتی جیهانی سهدهکانی دوای ڕۆنێسانسهدا دهرنهکههوتبوون .ئههوه لهه کاتێکهدا بهوو سههفهوی ،قاجاروعوسهمانی لهه گههڵ ڕۆژدا سیاسهتیان دهکردو بنکهی ئیداری نهتهوهیی خۆیان له جیهانی سیاسهتدا دهپاراست. بهههرحاڵ کورد له کۆماری کوردستاندا بهختی خۆی تاقی کردوهوئهزمونێکی ههرچهند کهم ماوهی پێشکهشی جیهانی سیاسهتو فهرههههنگی یاسههای نێودهوڵهههتی کههرد ،ههرچهنههده لههه تهههوهژمی ڕکابهههریو بهرانبهههرهکێی سیاسههی زلهێزهکانههدا لههه نههاوچوو ،ههههروهها دهوڵهتانی دژبهری بهم ڕوخاندنه شادو بهختهوهر بوون ،بهاڵم ڕاپۆرتی «ههیئهتبازرسی» یهک ڕاستی دهدرکێنێ :له ناوبردنی کهوردو داگیرکردنی کوردستان تێچووی زۆری دهبێتو ئهگههر دهوڵههتانی نههیاری دۆزی کهورد بیانهههوێت کهورد لهه نهاو ببههن دهبهێ لهه مانههوهی خۆیان له گۆڕهپانهکهدا ماندوو بووبێتنو دهستێان له خۆیان داشۆردبێت ...ئهزمونهکانی سااڵنی دواتر ئهم ڕاستیهی بۆ ئێرانییهکان
113
دهرخست دۆزی کورد له ڕۆژههاڵتی کوردستان دانهخراویهو به دانهخراوهیی دهمێنێتهوه... ژێدهرهکان: -١قاضی محمد و جمهوری درآینهی اسناد /بهزاد خوشحالی ،چاپ یکم ،فردوسی ،همدان ١٣٨١ص ٢٧٥ -٢دانشنامهی سیاسی (فرهنگ اصطالحات و مکتبهای سیاسی) /داریوش آشوری ،چاپ چهاردهم انتشارات مروارید ١٣٨١تهران -٣جمهوری کوردستان /حامد گهوهری ،چاپی یهکهم ،٢١١٣ ،چاپخانهی شهاب،اربیل،مترجم حسن ماورانی ،ص٤٧ له ژماره ١٤٩ی رۆژنامهی "کوردستان"دا باڵو بۆتهوه سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان و کورد /ڕێکەوتی ٤ :ی فیبریویری ٢١١٥
114
با ههموو رۆژێ پهیامی ٦ی رێبهندانمان لهبیر بێ ئاهۆ زێتا
نهتهههوه سهربهسههتهكانی جیهههان لههه ڕهوتههی مێژوویههی دهركهههوتن و گهشهسهههندنی خۆیانههدا رۆژی رووداوگهههلی چارهنووسسههاز و جێههی شانازیی خۆیان وهك هێمهای ناسهنامه و هههرمانی سیاسهی و کههلتوورییان دهستنیشان دهكهن و یادیان دهكهنهوه .نهتههوهی كهورد سههرهڕای خههبات و بهههرخۆدانی چهنههد سهههدهیی خههۆی هێشههتا بهههو ئازادییههه نهگهیشههتووه كههه شهههایانییهتی و ڕۆڵههههكانی خههههونی پێهههوه دهبیهههنن ،بههههاڵم سهرتاسههههری مێژووهکهههی پههڕه لههه رووداوی گرینههگ و پههڕ بایههه ،چ کارهسههاتهکان ،چ سهرکهوتنهکان ،که ههموویان پێکهوه تۆماری دیرۆکی ههسهتانه سههر پهێ و ههنگاونانی ئازادیخوازانهی وی پێک دێنن. لهههنێو ههههمووی ئهههو رووداوانهههدا بیرهوهریههی رۆژی ٢ی رێبهنههدانی ١٣٢٤ی ههههتاوی بهرامبهههر بههه ٢٢ی ژانویهههی ١٩٤١جێگایهههكی تایبهتی و دیارتری له مێژووی نوێی کورددا ههیه .لهو رۆژهدا بهه ڕابههریی حیزبهی دێمهوكڕاتی كوردسهتان و لهسههر دهسهتی بههتوانای پێشهوای كوردان ،قازی محهممهد یهكههمین و تاقانهه كۆمهاری كوردسهتان لهه شهاری مهههاباد راگهیانهدرا کهه سههرهڕای سهنووردار بهوونی لهبواری زهمانی و مهکانی و بهرههم و دهسکهوتهکانییهوه ،له رووی زێهنی و سهمبوول و بههاوه جێگایهکی بێهاوتا مهزنی لهه مێهژووی بزاڤی کوردی و له ههست و نهستی نهوه یهک لهدوای یهکهکانی نیشتمانپهروهرانی کورددا بهجێ هێشتووه. ئهمڕۆ سهرهڕای بهوونی بهاس و خواسهی جۆربههجۆر سههبارهت بهه رهههنهده سیاسهی و حقووقییههكانی ئههزموونی كۆمهاری كوردسهتان، بیرهوهریی ئهم كۆماره به وێنهی بورجی چرا له شهوگاری چارهنووسی سهخت و نائاسوودهی رۆڵهكانی سهرجهم پارچههكانی كوردسهتاندا تیشههكان داوێ .بههه چهشههنێك كههه ئهگهههرچی كههورد هێشههتا لههه كیههانی خههۆی بێبهشههه ههههتا نیهههاده دێموكراتیكهههكانی ئهههو كیانههه رۆژێكههی نهتهههوهیی بههۆ وهاڵتههی خۆیههان دیههاری بكهههن ،بهههاڵم لههه راسههتیدا هههیچ رووداوێههك بارتهههقای رووداوی پیههرۆزی ٢ی رێبهنههدان لههه سههۆزی وهتهندۆستی و بیری ئازادیخوازانهی كوردهكاندا ئهوان له دهوری خۆی كۆ ناكاتهوه. هۆكارهكانی ئهم جێگا تایبهتییه كه به كۆماری كوردستان بهخشراوه فرهن و زۆربهشیان پێوهندییان به خهسڵهته زاتییهكانی ئههم کۆمارهوه ههیه .دامهزرانی كۆماری كوردستان پێش ههموو شتێك به مانای وهدیهێنانی ئامانجێكی دێرین له بهرگێكی مۆدێرندا بوو.
115
راگهیاندنی كۆمار و خستنه سهرپێی دامودهزگاكانی كۆمار نوێنگهی ئازایهتی و باوهڕبهخۆیی رۆڵهكانی كورد بهۆ خۆسههلماندنی رهسهمیی ئهم گهلهه وهك گههلێكی سهربهسهت بهوو .ئهمهه هههر لههو كاتههدا نیشهانهی هوشهیاریی سیاسهی و ئهاوهزی بههڕۆژی رێبههرانی ئههم پهرۆژه بهرههقه نهتهوایهتییهش بوو چونکه ئهوان بهم ههنگاوه مهزنهی خۆیان دهیانویست نیازێکی رهوای گهلی لهه رێگهای سههردهمییانهترین و مهدهنییانهترین شكڵ و شێوهی خۆ ناساندنی سیاسیی بهکۆمهڵهوه پراکتیزه بکهن. لهالیهههکی دیکهههوه کۆمههاری کوردسههتان ههههڵگری زۆر پهههیام و پرهنسههیپ بههوو كههه سهههرهڕای تهمهههنی کههورتی کۆمههار لههه دووتههوێی دهسكهوتهكانیدا خۆیان دهرخست و دواتریش وهک کۆمهڵێک ئیهدئال بهۆ بزوتنههوهی کهورد بهه یادگهار مانههوه .دهربڕینهی راسهت و رهوای مهوجوودییهتی سیاسیی کورد و بهرز کردنهوهی مافه نهتهوایهتییه رهواکانی ،کهڵک وهرگرتن له ههر چهشهنه دهرفههتێکی راسهتهقینه بۆ گهیشتن بهو مافانه ،نههادینه کردنی پێناسه کهلتوورییهکانی کورد ،برایهتی و ئاشتیخوازی ،پهرهپێدانی کۆمهڵگایهکی کهراوه کهه لهودا رێز له ئازادی و کهرامهتی مرۆڤ دهگیرێ ،دووری له دۆگماتیسم و دهمارگرژی و ...هتد تههنیا چهنهد نموونهه لههو ئیدئاالنههن. لههه سهههرووی ههههمووی ئهمانهشهههوه دهکههرێ بڵێههین کههه گرینگتههرین پهههیامی كۆمههاری كوردسههتان یهههکێتی و یهههکگرتوویی گهلهکهمانههه. ئهگهرچی بناخهی کۆشکی ئاواتهکانی کۆمار له تههنیا پارچهیههکی کوردسهتان و لهسههر تههنیا بهشهێکی خهاکی ئههو پارچهیههش بنیهات نرابوو ،بهاڵم بهههق کۆمار ماڵی ههموو ئهو کورده دڵسۆزانه بوو کهه بهسههر سهنوورهکاندا روویهان تهێ کردبهوو و زۆر سههرداری کهوردی پارچهی دیکهی کوردستانیش له خهتی پێشهوهی دامودهزگاکانیدا خۆبهخشییان دهکرد. ئهههمڕۆ پههاش تێپهههڕێنی نزیههک بههه حهههوت دههههه بهسهههر راگهیانههدنی كۆمههاری كوردسههتاندا و سهههرهڕای زۆر دهسههکهوتی گهههوره کههه گهلهکهمان به نسهیبی خهۆی کهردووه ،بهداخههوه هێشهتا ئامانجههکانی کۆمهار بههو کاکهڵ و بهرباڵوییهه کهه شهیاوی گههورهترین نهتههوهی بێدهوڵهتی جیهانه وهدی نههاتوون .بهاڵم له تهواوی ئهو ماوهیهدا مهشهخهڵی کۆمهار نههک هههر ههیچ کاتێهک نهکووژاوهتههوه ،بههڵکوو رۆژ به رۆژ زیاتر له گهشانهوهدا بووه .بهو حاڵهش کهمترین شتێک که جێی خۆی بێ دانی پێدا بنرێ ئهوهیه کهه گرینگتهرین پههیامی کۆمار که ههروهک له وهسیهتنامهی پێشهوای نهمریشدا هاتووه یهکبوونی کورده بهو جۆرهی دهبێ رهچاو نهکراوه. ئهگهر بهخۆشییهوه گرژییهکانی رابردووی نێو بزوتنهوهی کورد کۆتایییان پێ ههاتووه ،بههاڵم کهارکردی پهۆزهتیڤی ههمههالگیر بهۆ یهههکێتی و هاوپێوهنههدی لهههنێو بزوتنهههوهی کههورددا هێشههتا الوازه .کههارکردی پۆزهتی ه لههه ئاسههتی بزوتنهههوهی کههورددا بههه گشههتی ئهههوه دهخههوازێ کههه ئێلیتههی کههوردی رێکارهکههانی پاراسههتن و پهرهپێههدانی رووحههی نهتهههوهیی لهههنێو کههوردی ههههموو پارچهههکانی کوردسههتاندا بدۆزێتهوه و کاری پێ بکا .گهشهپێدانی رووحی نهتهوهییش بهو مانایه کهه پێشهڕهوانی خههبات بهۆ ئهازادیی کهورد وێهڕای رهچهاوکردنی دۆخی تایبهتیی ههرپارچهیهکی کوردستان و رێزگرتن له ستراتژیی سیاسیی کورد له ههرکام له واڵتانی کوردنشیندا ،پێویسته لهسهر کۆمهڵێک ئیدئالی درێژخایهن سهبارهت به پێوهندییه نێوخۆیییهکانی تهڤگهری کورد رێک بکهون .ههر لهو کاتهشدا هاوئاههنگ و ئاگا ههم کهسایهتیی یهکگرتووی کوردی بههێز بکهن ،ههم به رووی دنیای دهرهوهشدا زمان و مێکانیزمی هاوبهش بۆ بردنه پێشی مهسهلهی کورد له تهواوهتیی خۆیدا بگرنه بهر.
116
ئاشکرایه کهه ئههو پهیامههی کۆمهار بهۆ یههکبوون ئههمڕۆ بهۆ هێهزو الیهنههکانی رۆژهههاڵتی کوردسهتان چهنهد قهات مانها بهه خۆیههوه دهگرێ ،چونکه نهک ههر رۆژههاڵتی کوردستان النکهی کۆماری کوردستان بووه ،بهڵکوو بهداخهوه ئهمڕۆ هێز و الیهنهکانی ئهم بهشه لههه کوردسههتان هێشههتا لههه حههاڵی لێههک دابههڕان و پهههرش و باڵویههدان ،لههه حاڵێکههدا ریسههالهتی مێژوویههی ئههازادیخوازانی کههورد و رهوتههی ئاڵوگۆڕهکانی جیهان و ناوچه و پێشکهوتنی کۆمههڵگاش زهروورهتهی ههڵێنانههوهی هههنگاوی جیهددی لهه بهواری هاوکهاری و هاودهسهتیی نههادینهکراو و ههمهالگیر زیاتر له رابردوو زهق دهکهنهوه. با له کاتێکدا که ئومێد و چاوهڕوانییهکی زۆر لهنێو دڵ و دهروونی خههڵکی کوردسهتاندا و لههالی دۆسهتان و دڵسهۆزانی جواڵنههوهی کورد لهه رۆژهههاڵتی کوردسهتاندا بهۆ ئههم یههکێتی و برایهتییهه بهتایبههتی لهه سهۆنگهی لێهک نزیکبوونههوه و سههرهنجام یهکگرتنههوهی دێموکڕاتهکان دروست بووه ،ههموو الیهک بهرپرسیارانه و شێلگیرانه له پهیامهکانی کۆماری کوردستان بفکرن و ئهو ڕووحی یهکدڵی و لهخۆبوردووییه که رێبهرانی کۆمار و له سهرووی ههموویانهوه پێشهوای نهمر کۆماریان پێ دامهزراند و خۆیهان بهۆ بههخت کهرد ،بکهنهه سهرمهشق و ئیلهامبهخشی کاروکردهوهی جیددی و سادقانهیان لههپێناو یههکتر قبهووڵ کهردن و یهکخسهتنهوهی نێومهاڵی کهورد بهگشهتی و رێزهکانی حیزبی دێموکڕاتی مێژوویی بهتایبهتی.
سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان و کورد /ڕێکەوتی ٢٥ :ی جانێویری ٢١١٥
117
کۆمهڵناسیی پێکهاتنی کۆماری کوردستان ئارەش لۆرستانی
ئاڵهشین کردوویهته کوردی ئهگههههر بڕوانینهههه جیههههانی مهههودێرن ،پێکههههاتنی پهههارتی سیاسهههی و بههههدوای ئهویشهههدا دامههههزرانی دیموکراسهههی بهههه گرنگتهههرین تایبهتمهندییهکانی کۆمهڵگهی مهودێرن دهژمێهردرێن .کهواتهه ئهگههر بمانههوێ لههه مێههژووی کههورددا لهههو تایبهتمهندییانههه بههڕوانین و بهههدوای یهکهههم پههارتی سیاسههی مودێرنهههوه بههین کههه توانههای دامهزرانههدنی دیموکراسههی ههههبووه ،ئهههوه حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتان خههاڵی دهسههپێکی پرۆسهههی مودێرنیتهههی نهتهههوه کورده. حیزبی دیموکراتی کوردستان ٢٥ی گههالوێژی ١٣٢٤دامههزراو تههنیا ١٥٩رۆژ دوای ئهههویش کۆمههاری کوردسههتان رادهگهیهههنێ .پیشهههوا قههازی محهمههههد سهههرکۆماری کوردسههتان لههه وتووێژێکههدا دهگهههڵ بهرپرسهههانی رۆژنامهکانی تاراندا (ژمارهکانی ١و ٢ی رۆژنامههی کوردسهتان ،رێکههوتی ٢١ی رێبهنهدانی )١٣٢٤دهڵهێ« :ئێمهه ٤سهاڵ خۆبهڕێوهبههری نێوخۆیی خۆمان ههیه» و سهید محهمهد حهمیدی سهرنووسهری رۆژنامههی کوردسهتانیش لهه سههروتاری ژمهاره ١ی رۆژنامههی کوردسهتاندا له ژێر سهردێری «ئامانجی ئێمه»دا دهنووسێ« :دوای خههرمانانی ١٣٢١و دهسهت لههکار کێشهانهوهی رهزاشها توانیمهان خۆمهان ئیهدارهی ناوچهکهمان بگرینه دهست و خۆبهڕێوهبهری نێوخۆیی پێک بێنین›. ههروهها له ژمارهی ٣ی رۆژنامهی کوردستاندا عهلی خهسرهوی بهرپرسی چاپهمهنی رۆژنامهی کوردسهتان لهه سههروتاری «کهورد بهۆ راپهههڕی؟» دا ئامههاژه بهههوه دهکهها کههه سههتهمی رهزاشهها بههوو بههههۆی ئهههوهی دوای البردنههی ئهههو ،بتههوانین کاروبارهکههانی خۆمههان ،خۆمههان رایانپهههڕێنین ».بهههگوێرهی بهڵگهههو دێکۆمێنتهههکان روون و ئاشههكرایه دامهههزرانی حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتان و بههه دوای ئهویشههدا دامهزرانی کۆماری کورستان بهرهههمی تێکۆشهانی چهنهدین سهاڵهی ئهنهدامانی دامهزرێنههری حیزبهی دیمهوکرات و بهشهداریی کۆمهاڵیههتی خهڵک بووه کهه پهاش دهسهت لههکار کێشهانهوهی رهزاشها ،چاالکهانی کهورد بۆشهایی هێزیهان قۆسهتۆتهوه و تها ئههو جێیههی بۆیهان کهراوه کۆمهڵگهی کوردستانیان بهرهو سهروهری نهتهوهیی کورد بردۆته پێش و ئهگهر ئهم دهرفهتهش نهڕهخسهابوایه؛ بهه بێشهک ئههم چهشهنه چاالکی و هاوکارییانه له شوێنێکو زهمهنێکی دیکهی مێژوودا سهریان ههڵدهدا ،چونکی ئهو چاالکییانه لهسهر بنهمای شهوناسخوازی و بهدهستهێنانی مافی رهوای دیاریکردنی چارهنووسی کوردو له سهر بهستێنی خهباتی ئهو گهله له پارچهکانی دیکهی کوردستان که
118
لهمێژبوو چهکهرهی کردبوو ،شین ببۆوه. خاڵێکی گرنگی دیکه بهگوێرهی ئهم بهلگانه ،دهورو رۆڵی کاریگهریی کۆمهڵهی ژێکافه (٢٥ی خههرمانانی ١٣٢١دامههزراوه) لهسههر دامهههزرانی حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتان وکۆمههاری کوردسههتانه؛ چههونکی زۆربهههی ئهنههدامانی کۆمهڵهههی ژێکههاف لههه حیزبههی دیمههوکراتی کوردسهتاندا خههاوهن پلهههو پێگههی بهههرزن و ،لههه ئاسههتێکی ریئهاڵتردا سهههرقاڵی پێشخسههتنی ئامانجهه سیاسههییهکانن .کهواتههه کۆمهڵهههی ژێکاف هیچ کات پێکهاتهیهکی هزری نهبووه و هۆکارێکی گرنگی پراکتیکییه که بهستێنی کۆمهاڵیهتی و سیاسی بهۆ دامههزرانی حیزبهی دیموکرات و راگهیاندنی کۆماری کوردستان خۆش کردوه. خاڵێکی گرنگی دیکه که له الیهن نهیاران و ههندێک له راڤهکارانی کۆماری کوردستانهوه دێته بهرباس ،سههفهری قهازی محهمههده بههۆ بههاکوو ،دیتنههی باقرۆڤههه .زۆربهههی ئهههو نهههیارو شههرۆڤهکارانهی بههههۆی حهساسههییهته مێژووییهههکانی خۆیههان سهههبارهت بههه یهکیهههتی سۆڤییهت و بهرهی رۆژههاڵت ،ههر چهشنه چاوپێکهوتن و پێوهندی و دانوستانێک دهگهڵ ئهو بلۆکه بهتوندی دهدهنه بهر پهالرو بتههوێ و نهتهوێ راستییهکان دهشێوێن و خهوشداری دهکهن .ئهگهر ههندێک به ویهژدان بهین ،دهبهێ بڵێهین نهتهوهیههک کهه کهوتۆتهه سهنووری دهسڕۆیشتوویی یهکیهتی سۆڤیهتهوه ،ئهویش لهو سهردهمهدا که یهکێک له دوو زلهێزه سهرهکییهکانی جیهان بوو ،ناچار بهوو پێوهنهدی و دانوستانی دهگهڵی ههبێ ،چونکی سۆڤیهت بهڕواڵهت بهرگری مافی نهتهوه بهشخوراو و ژێردهستهکان دهکرد ،کهچی واڵتانی بههرهی رۆژاوا بهپێچهوانهی بلۆکی رۆژههاڵت ،فاکتهری هاتنه سهرکاری رهزاشا بوون و ههروهها سیاسهتهکهیان له پهیمانی لهۆزاندا بههڕوونی نیشههانی دا ،نهتهههوهی کههورد نههاتوانێ متمانهههیان پههێ بکهها .خههاڵێکی بهههرچاوی دیکهههی ئهههو سهههردهمه پێڕهوینهههکردنی قههازی محهمهههد و خهباتگێڕانی کورده له گهاڵڵه و پالنهکانی باقرۆڤ لهسهر تێکهڵبوونو چوونه ریزی بزووتنهوهی ئازهربایجانه. ژمههارهی ٣ی رۆژنامهههی کوردسههتان ،سهههروتاری «کههورد بههۆ راپهههڕی» و ههههروهها ژمههارهی ١١ی رۆژنامهههی کوردسههتان ،سهههروتاری «یهکێتیمان بهه ئامانجههکانمان دهگهیههنێ»؛ بههڕوونی دهریدهخها کۆمهاری کوردسهتان لهسههر بنههمای ئههو مافانهه پێهک ههاتوه کهه لهه جاڕنامهی ئاتالنتیک (جاڕنامهی ئاتالنتیک ناوی راگهیهنراوێکی هاوبهشی وینستۆن چرچیل و فرانکلین رۆزڤلێته ،که مانگی ئوتی ١٩٤١ باڵوکرایهوه .ناوی ئهو جاڕنامهیه ئاماژهیه به زهریهای ئهتلههس «ئاتالنتیهک» .دانوسهتانه نهێنییههکانی ئههو راگهیههنراوه لهه پهاپۆری هێزی دهریایی ئهمریکادا بهناوی گۆستاو لهه کههنارهکانی نیوفانلهنهد کهرا .پهاش باڵوبوونههوهی ،جاڕنامههی ئاتالنتیهک لهه کۆنفرانسهی رێککهوتووان (متفقین) و به بهشداری بلژیک ،چێکوسلڤاکی ،یونان ،لۆکزامبۆرگ ،هولهنهد ،یهکیههتی سهۆڤیهت ،یۆگۆسهاڵڤی و نوێنههری ژێنهراڵ دۆگهۆڵ کهه نوێنهرایههتی فهڕهنسهای ئهازادی دهکهرد ،پهسههند کهرا .ئههم جاڕنامهیهه دواتهر لهه ژانویههی 2491دا بهه جاڕنامهههی نهتهوه یهکگرتووهکان پهرهی پێدرا) بۆ ههموو نهتهوهکان لهبهر چاو گیراوه .کهواته تاوانبارکردنی کۆماری کوردستان بههوهی کهه بهه شوێنکهوتووی یهکیهتی سۆڤیهت و ئهویش له کاتێکهدا زۆربههی جیههان و بهتایبههت رۆژهههاڵتی نێوهڕاسهت بهه سههر دوو بههرهی رۆژاواو رۆژههاڵتدا دابهش ببوو ،ئیدیعایهکی بێ بنهما و ناژیرانهیه. یهکێکی دیکه له گرنگترین هۆکارهکانی دامهزرانی حیزبی دیموکرات و راگهیاندنی کۆماری کوردستان ،ههڵومهرجی مێژووی ،سیاسی
119
و کۆمهڵناسییانهی نهتهوهی کورده ،که له ههر چوار بهشی کوردستان رووبهڕووی ببۆوه .راگهیاندنی دهوڵههت_نهتههوهی یههکگرتوو لهه الیهن رهزاشاو ئاتاتۆرکهوه و پهڕێنههوهی سیاسهی-کۆمهاڵیههتی ئێهران و تورکیهه لهه قۆنهاخی دهرهبهگایهتییههوه (ئاغهاو رهعیههتی) بهۆ فۆرمێکی نوێی سیاسی ،ئهابووریو فهرهههنگی کهه هههوڵی یهکدهسهت کردنهی ئههو واڵتانهه لههپێناو دروسهتکردنی یههک دهوڵههت و یههک نهتهوهی دهدا ،گهلی کوردی خستبووه تهنگانهوه ،که ئهو گهلهش دهبووا بۆ درێژهدان به خههباتی نهتههوهیی خهۆی و لههپێناو بههرگری له شوناس و بهرژهوهندییهکانی ،حیزبی دیموکراتی کوردستانی وهک یهکهم حیزبی مودێرنی کوردی و گونجهاو دهگههڵ ههڵومههرجی نهوێ جیهههانی دامهزراندبایهههو ،پاشههانیش راگهیانههدنی کۆمههاری کوردسههتان باشههترین ئههامراز بههوو کههه جگههه لههه متمانهبهههخۆیی کۆمهاڵیهههتی، ناسیۆناڵیزمی مهودێرنی کهوردی رۆدهچووانهده نهاخی کۆمهڵگههی کهوردی و نێهو هههموو چهین و توێژهکهانی .تێگهیشهتن لهه ژیرایههتی ئههم ئیدهیه زۆر سوک و ئاسانه ،چونکی دهبینین پاش رووخانی کۆماری کوردستان فۆرمی نوێێ ناسهیۆناڵیزمی کهورد لهه هههر چهوار پارچههی کوردسههتان بههه دامهزرانههدنی پههارتی سیاسههی مههودێرن کههه حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتان سهرچهشههنیان بههووه ،دهسههبهجێ و بهههگوێرهی ههڵومهرجی کۆمهاڵیهتی و سیاسی ههر کام له پارچهکان پهره دهستێنن. له کۆتاییدا تههنیا سهێ خهاڵ وهک سههردێر ئاماژهیهان پێدهکههم ،چهونکی ئههم خااڵنهه رێگهه بهۆ لێکۆڵینههوه و توێژینههوهی وردتهر لهسهر کۆماری کوردستان خۆش دهکهن. -١رۆژنامهی کوردستان له دهسپێکی باڵوبوونهوهیهوه ههتا رووخانی کۆماری کوردستان ٩٢ژمارهی لێ دهردهچێ. ژمارهی ١تا ١بهر له راگهیاندنی کۆماری کوردستان دهرچووهو ههڵوێستی فهرمی حیزبی دیموکراتی کوردستان دهردهخا ،بههاڵم لهه ژمارهی ٧تا ٩٢ئۆرگانێکی فهرمییه بۆ باڵوکردنهوهی بیروبۆچوونهکانی کۆماری کوردستان. -٢بهگوێرهی بهڵگهکانی رۆژنامهی کوردستان بهکارهێنانی وشهی «کۆماری کوردستان» دروسته و ،وتنی کۆمهاری مهابهاد چهواشههی مێژووه. -٣لهسههێدارهدانی پێشهههوا قههازی محهمهههد وهک سهههرکۆماری کوردسههتان یهکێکههه لههه خاڵههه وهرچهرخانهههکانی کۆمههاری کوردسههتان. شههههیدبوونی پیشهههوا قههازی محهمهههد فههۆرم و نێههوهڕۆکی کۆمههار و بزووتنهههوه گشههتگیر دهکهها ،کههه بههۆ راڤهههکاران و هێههزه سیاسههییهکان و ههروهها نهوهکانی دوای کۆماری کوردستان به ههیچ جۆرێهک جێگههی پشهتگوێ خسهتن نییهه .چهونکی لهسهێدارهدانی پیشههوا یهکێکهه لهه گرنگترین هۆکارهکانی وشیاری کۆمهاڵیهتی و ههستی بهرپرسیارێتی نهتهوه. له ژماره ١٤٨ی رۆژنامهی "کوردستان"دا باڵو بۆتهوه سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان و کورد /ڕێکەوتی ٢١ :ی جانێویری ٢١١٥
120
کۆماری کوردستان مۆدێلێک بۆ ههموو سهردهمهکان سامان فەقێ نەبی
دامهزرانی کۆماری کوردستان لهنزیک بهه ٧دهیهه پهێش ئێسهتا ،بهه درهوشهاوهترین قۆنهاخی مێهژووی هاوچههرخی خههباتی رزگهاریی خوازیی نهتهوهی کورد له رۆژههاڵتی کوردستان ئهژمار دهکرێ و تایبهتمهندییههکانی ئهم مۆدێله له دهسهالتداریی کورد هههتا ئێسهتاش جێگهای ههلوێسهته لهسههر کردنهه. لههه گۆشهههنیگای نهتهوهییهههوه تههاکوو ههنووکههههش کۆمههاری کوردسههتان بههه نوێنگههههی هاوپێوهندی میللی کهورد لهه ئاسهتی کوردسهتانی گههوره و هێمایههک بهۆ هاوخههباتی و هاوچارهنووسی نهتهوهی کورد له سهرجهم پارچهکانی کوردستاندا لهقهلهم دهدرێ. ئههههزموونی کۆمهههاری کوردسهههتان وانهیهکهههه بهههۆ سههههلماندنی پێوهنهههدی ئۆرگهههانیکی پارچهکانی کوردستان لهگهڵ یهکتر و لێک گرێدراویی چارهنووسی پرسهی کهوردان بهه یهههکترهوه .وانهیهههک کههه لههه سهههردهمی ئێسههتادا بههههۆی ههههوڵ و پیالنههی بهههردهوامی داگیرکهرانی کوردستان بۆ لێکدابڕانی پارچهکانی کوردستان له یهکتر و به میکانیکی کردنی پێوهندی نێوان بهشهکانی کوردستان لهه پههراوێز خهراوه .روون و ئاشهکرایه کهه کۆمهاری کوردسهتان سهتاتۆیهکی مهۆدێرن بهوو کهه تێیدا کوردی ههموو پارچهکانی کوردستان وهک پیرۆزییهکی میللی سهیریان دهکرد و راستهوخۆش له پێنهاوی پاراسهتنی دهسهکهوتهکانی تێدهکۆشههان ،تهنانهههت لههه چوارچێههوهی جوغرافییههای کۆماریشههدا هیچکههات کههوردی پارچهههکانی تههر وهک میههوان یههان پهنابهههر لهقهلهههم نهههدهدران ،بهههلکوو لههه بهرێوهبهههری سیسههتمی ئیههداری و نیزامههی کۆماریشههدا بهشههدارییان پێههدهکرا .لههه نێوئههاخنی سهههجهم بهڵگهنامههه فهرمییهکان و بالوکراوهکانی کۆماری کوردستاندا ،هزری نهتهوهیی و هاوخهباتی و هاوپێوهندی کهورد لهه ئاسهتی کوردسهتانی گههوره دا بههڕهوی پێههدراوه و ئهههم ئهسههڵه سهههرهکییه وهکههوو بههایهههکی نهتهههوهیی ههههرگیز قوربههانی مهسههڵهحهت و بهرژهوهنههدیی کۆمههار نهههکراوه. وانهیهههکی تههری ئهههزموونی کۆمههاری کوردسههتان لههه چههۆنێتی دامهزرانههدنی دا خههۆی دهردهخهها .لههه راسههتییدا راگهیانههدنی کۆمههار بهرههههمی گرێدانی ههلومهرجی ناوچههیی و هاوکهات هۆشهیاریی و ئاوهزمهنهدی رێبههرانی کۆمهار و لهه سههرووی هههمووان ،پێشههوای نههمر ،قهازی محهممهد ،بوو .حاشا ههڵنههگره کهه کۆمهاری کوردسهتان لهه ئاکهامی پێهداگریی ودهستپێشهخهریی پێشههوای مەزن دا هاتهه ئهاراوه و لههو رێگایهوه وهکوو ئهمری واقع له الیهن حکوومهتی میللی ئازهربایجان و یهکییهتی سۆڤییهتهوه به فهرمی ناسهرا .بهه واتایههکی تهر لههو قۆناخهدا بژاردهی کورد به گشتی و پێشههوای نههمر بهه تایبههتی ،چیتهر وهکهوو بینههر و فاکتههرێکی بهێ ههڵوێسهت مامهلههیان لهگههڵ روداوهکاندا نههکرد و بهه پێچهوانهه وهک ئهکتههرێکی خهاوهن پهالن و ئامهانج لهه وزه و پتانسهێلی نهتهوهکههیان کههڵکیان وهرگهرت .لهه فهرههنگی سیاسی پێشوا قازی محهممهد و بژارده و روناکبیرانی سهردهمی کۆماردا ،پاشکۆبوون واتای خۆی لهدهست دهدا و ئهمجاره
121
کهسایهتی کورد ئهسلی سهربهخۆیی بریاردان دهکاته رێبازی خهبات .بهو پێیه کۆماری کوردستان بهرههمی خوڵقانهدنی دهرفههتێک بهوو که پێشتر لهه ههزر و ئهندێشههی ئهنهدامانی کۆمهڵههی ژێکهاف دا ئامادهکهاری بهۆ دهکهرا و دواتهر لهه الیههن پێشههوا قهازی محهممههدهوه بهستێن سازی بۆ کرا .بهاڵم له قۆناخی ههنووکهیشدا چارهسهری گرفت و ئاریشهکانی ههموو بهشهکانی کوردستان له گرهوی گهڕانههوه بۆ نۆرم و بههاکانی کۆمهاری کوردسهتان و وانههکانی ئههو ئهزموونهه درهوشهاوهیهدا دهدۆزرێتههوه .لهه قامووسهی کۆمهار دا ،پهاوانخوازی و هێژمههۆنی تهڵهههبی الیهههنێک یههان بیرۆکهیهههک واتههای نهههبوو" .پارچهگهههرای"ی و لههه ئاسههتێکی بچههووکتر "ناوچهگهههرایی" بههوونی نهههبوو، تاکرهویی و خۆسهپاندن بێ واتا بوو ،بهڵکوو ئهوهی بایهخی پێدهدرا بریتی بوو لهه گهشهه پێهدان بهه ناسهیونالیزمی کهوردی بهه مانها گشتگیرهکهی ،ئهرزشێک که ئێستا تا رادهیهک نامۆیه به خهباتی کورد له ههرچوار پارچهی کوردستان. سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان و کورد /ڕێکەوتی ٢١ :ی جانێویری ٢١١٥
122
هەڵوێستەیەک لەسەر ناوی کۆماری کوردستان عومەر باڵەکی
"دەوڵەتی جمههوری کوردسهتان" نهاوی تەواوی ئەو دەسهەاڵتە سیاسهییە کە لە ٢ی ڕێبەنهدانی ١٣٢٤ی هەتهاوی ١٩٤٥ی زاینهی لەسهەر دەسههتی حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان دامەزرا .ئەگەرچههی تەمەنههی ئەو دەوڵەتە کەم بههووو تەنیا یهازدە مهانگی دەوام هەبهوو ،بەاڵم دەسهکەوتەکانی ئەوەنهدە گەورەو گرینهگ بهوون کە دوای هەرسهێنانیشی کاریگەری وای لە دوای خۆی بەجهێشهت کە لەسهەردەمی ئێسهتاداو دوای تێپەڕبههوونی نزیههک بە ٧١سههاڵ ئەو کههاریگەرییە بە روخسههاری بههزووتنەوەی رزگههاریخوازی نەتەوەی کهورددا هەر دەبینهدرێ کە ئەوە شههانازییەکە بهۆ پێکهێنەرانههی کۆمهاری کوردسههتان. بەتایبەتی بۆ حیزبی دێموکراتی کوردستان کە ئەو حیزبە توانیویەتی ئەو دەرفەتە کە بە هههۆی شههەڕی جیهههانییەوەو رەقههابەتی زلهێزەکههانی ئەو کههات لەگەڵ یەکتههر پێههک هههاتبوو بەباشههی بقههۆزێتەوەو لە ڕۆژی ٢ی ڕێبەنههدان دا بە ڕاگەیانههدنی کۆمههاری کوردسههتان یەکیەتههی نەتەوەیههی کههورد بە گههوێی ئەو زلهێههزانە بگەیەنێ و لەو سەردەمدا بۆ جهارێکی دیهکەش ئەوە بسهەلمێنێ کە کهوردیش نەتەوەیەو مهافی خهۆیەتی وەک هەمهوو نەتەوەکهانی دیهکەی جیهان بەسەربەستی بژی. بەو کهههورتە پێشهههەکییەوە دەمهههانهەوێ بە کهههورتی لەو مەسهههەلەیە بهههدوێین کە گەلێهههک جهههار لەالیەن هێنهههدێک لە نووسهههەران و ڕۆژنامەنووس و ڕاگەیەنە گشتییەکان لە نووسین و ئاخاوتنی خۆیاندا غەدرێکی گەورە لە پێشدا لە کۆماری کوردستان و لە دوایەدا لە مێههژووی کههورد دەکەن؛ ئەویههش بە هەڵە ناوهێنههانی "کۆمههاری کوردسههتان"ە بە "کۆمههاری مەهابههاد" یههان هەر دەسههتەواژەی دیههکە .ئەوە لە حاڵێک دایە کە زۆربەی نەتەوە بااڵدەستەکانی دنیای ئێستا لە چیرۆک و ئەفسانەدا مێژوو بۆ خۆیان دروسهت دەکەن و هەوڵهیش دەدەن کە نەوەکانی داهاتوویان شانازی بە رابردوویانەوە بکەن بەاڵم ئیمەی کورد یا بە دەسهتی خۆمهان مێهژوو دەشهێوێنین یهان ئەگەر دژبەرو بێگانەش شێواندی بەسەری دا تێپەڕ دەبین.. ناوهێنانی کۆماری کوردستان بە "کۆماری مەهاباد" یان دانانی هەر پێشگر یان پاشهگرێک بهۆ ئەو نهاوە دەچێهتە خهانەی شهێواندنی مێههژوو .مێههژوویەک کە زۆر لە ئێسههتای ئههێمە دوور نەکەوتههۆتەوەو ئەگەر وایە پێویسههتە هەوڵ بههدەین نەهێڵههین وا بە ئاسههانی دەسههتی تێوەربدرێ و پرسیار لە سەر ماهییەتی سازبکرێ .ئەو جۆرە نووسین و لێدوانانە لە حاڵێک دایە کە بە خۆشییەوە بەشێک لە بەڵگەو ئەسنادو بە تایبەتی ڕۆژنامەو گۆڤارەکانی سەردەمی کۆماری کوردستان بەهیمەتی نیشتمانپەروەران کۆ کراوەتەوەو سەرلەنوێ چاپ و باڵو بوونەتەوە ،کاتێک الپەڕەکانی ڕۆژنهامەی کوردسهتان کە زمانحهاڵی حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان بهووەو موتهااڵی دەکەیهن لە ههیچ الپەڕو ستوونێکدا باس لە "کۆماری مەهاباد" ناکا ،بەڵکوو باس لە "دەوڵەتی جمهوری کوردستان" دەکاو ئەگەر چاویش بە پێکهاتەی
123
کۆمار لەبواری بەشداری خەڵکەوەدا دەخشێنین دەبینین بەشداری خەڵکی پارچەکهانی دیهکەی کوردسهتان بە ڕادەیەک دیهارو بەرچهاوە کە خههۆی دەرخەری ئەو راسههتییە کە ئەو دەسههەاڵتە سیاسههییە لەو بەشههەی کوردسههتان کە لە سههەر دەسههتی حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان پێکهههاتووە هەمههوو الیەک لەهەر شههوێنێک و لەهەر پههارچەیەکی کوردسههتان بههن بە ئههی خۆیههان زانیههوەو ئەگەر ئەو کۆمههارە کوردسههتانی نەبوایە ڕەنگە هەر وەک میرنشهینەکانی پێشهووی کهوردی بەسهەر هاتبهایەو بهێجگە لە خەڵکهی نهاوچەکە کەسهی دیهکە بەشهداری کۆمهاری نەکردبایە. هەر وەکهی پێشههتر باسهمان کههرد لە هێنههدێک نووسهراوو ئاخههاوتن لە راگەیەنە گشههتییەکاندا نهاوی کۆمههاری کوردسههتان بە هەڵە بە کۆماری مەهاباد ناو دەبردرێ کە ئەگەر لە زمان یا قەڵەمی کەسێکی بێگانە ڕۆژنامەوانی ڕۆژئاوایی بگوترێ یا بنووسرێ کە ئەو کهات سەردانی مەهابادیان کردوە ڕەنگە زۆر سەیر نەبێ ،چونکە ئەو کەسە ڕەنگبێ وەک ڕۆژنامەنووسێک بۆ ماوەی چەنهد ڕۆژێهک لە مەهابهاد مهابێتەوەو ئەوی دیتههوویەتی نەقڵهی کههردۆتەوەو لەو جهۆرە باسکردنەشههدا رەنهگە نیەتههی خراپهی نەبههووبێ و ئەگەر لە زمهان و نووسههینی نەیارو دوژمنیش ناوی کۆماری کوردستان بچووک بکرێتەوەو بەناوی کۆماری مەهاباد ناوی ببردرێ دیسان جێی سەرسوڕمان نهیە ،چهونکە دوژمن دەیهەوێ لە هەموو ڕێگەیەکی کە دەستی بۆ دەدا کهورد بچهووک نیشهان بهداو وەک نەتەوە پێناسهەی بهۆ نەکها ،بەاڵم ئەوەی جێهی سەرسوڕمانە ئەو بەشە لە ڕاگەیەنە گشتییانەی کوردە بە نووسەرو وتاربێژەکانیانەوە کە جارو بار بە هەڵەو بە دەسهتی خۆیهان مێهژوو دەشهێوێنن و ئەو دەسهکەوتە گرینهگ و مێهژووییەی کهورد وا بچهووک دەکەنەوە کە تەنیها بە شهارێک پێناسهەی دەکەن و بەنهاوی "کۆمههاری مەهاباد" ناوی دەبەن .راستە شاری مەهاباد النکەی لەدایکبوونی حیزبی دێموکراتی کوردستان و پێتەختهی کۆمهاری کوردسهتانەو بەههۆی مێژوویەکی دوورو درێهژی نیشهتمانپەروەری و لە خهۆبردوویی شهاری مەهابهاد ئەو شهانازییەش بە نەسهیب بهووە کە هەر کاتێهک بهاس لە کۆماری کوردستان بکرێ ناوی مەهابادیش بەدوایدا دێ ،بەاڵم ئەوە بەو مانایە نییە کە کۆماری کوردستان تەنیا هی خەڵکهی مەهابهاد بووەو خەڵکی کوردستان لێی بێبەری بوون و بە خاترجەمی ئەگەر ئەو بەشدارییە بەربەرینەی خەڵکی کوردسهتان لە هەر چوارپهارچەی کوردستانی تێهدا نەبهوایە کۆمهار ئەو رەنهگ و بهۆنەی ئێسهتای بە خهۆیەوە نەدەگهرت و نەدەبهوو بەجێهی شهانازی نەتەوەی کهورد لە هەر چوارپههارچەی کوردسههتان .ئەگەر چههاو لەو بڕیارنههامەیە بکەیههن کە ڕۆژی ٢ی ڕێبەنههدانی ١٣٢٤بە پێههی ڕاپههۆرتی ژمههارە ٨ی رۆژنههامەی کوردستان لە ١خاڵدا تەنزیم کراوەو بە پەسندی بیست هەزار کەس کە بەشداری راگەیاندنی کۆمهاری کوردسهتان بهوون ،گەیشهتووە لە خاڵی ٣ی ئەو بڕیارنامەیەدا داوا لە حیزبی دێمهوکراتی کوردسهتان دەکها کە "حکهومەتی میللهی کوردسهتان و وەزیهران و ئیهدارەکانی سهاز بکەن" کە دەڵێ؛ حکوومەتی میللی کوردستان راست مەبەستی کۆماری کوردستانە نەک کۆماری مەهابهاد یهان هەر نهاوێکی دیهکە کە جهارو بار بە جێگەی کۆماری کوردستان بە کار دەهێندرێن. بەو هیوایە هەر هەموومان لە بەرامبەر هەر نوقتەو خاڵێکی مێژوویی نەتەوەکەمهان حەسهاس بهین و بە ئاسهانی بەالیانهدا تێهپەڕ نەبین و لە راستکردنەوەو دەوڵەمەندکردنیاندا تێبکۆشین بۆ ئەوەی نەوەی داهاتوو لە ئیستا زیاتر شانازی بە مێژووی خۆی بکا.
سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان و کورد /ڕێکەوتی ١٩ :ی جانێویری ٢١١٥
124
چەند سەرنجێک لەسەر پێگەی ژن لە کۆماری کوردستان و هەڵوێستی سیاسەتمەداران ئەحمەد ئەسکندەری
گوتاری فیمینستی کههورد بەردەوام کۆمههاری کوردسههتانی سههاڵی ١٩٤١لە مەهابههاد بە سههەرۆکایەتی پێشههەوا قههازی محەمههمەد وەکههو الپەڕەیەکههی گەشههی مێژووی خۆی سەیر دەکات .سەبارەت بە زەمینەی پێکهاتنی کۆمهار( ،کهۆمەڵەی ژێ کهاف) و دواتر دامەزرانهی حیزبهی دیمهوکراتی کوردسهتانی ئێهران و رووخهانی کۆمهار و هۆکارەکهانی و هەروەها لە سێدارەدانی قازی محەممەد و برا و ئامۆزاکەی زۆر شت نووسراوە و لێکدانەوەی زۆر کراوە .کۆماری کوردستان سەرەڕای تەمەنی کورتی یازدەمانگەی دەسکەوتی زۆری بووە و ئەگەر بههۆ نمههوونە بەراوردی ئەو یهازدە مههانگە بکەیههن لەگەڵ دەسههەاڵتی کههوردی لە هەرێمههی کوردستان ،ئەوسا گرینگی ئەو دەسکەوتانەمان بۆ دەردەکەوێت. یەک لەو بههوارانەی کە کۆمههار بە تههایبەتی سههەرنجی دایە ،بههارودۆخی ژنههان بههوو .لە ڕۆژنهههامەی ‘کوردسهههتان‘ ژمهههارە یەک ١٩٤١ / ١ / ١١دا ههههاتووە“ :لەسهههەر ئەمهههری پێشهههەوای مهههوعەظەم و قەراری حیزبهههی دیمهههوکراتی کوردستان ،لەوەی بەوالوە پێویستە بۆ پەرەپێدان و ڕەواجی زمانی کهوردی ،خوێنهدن لە مەدرەسهەکاندا بە کهوردییە .لەو تهاریخەوە تها ١١رۆژی دیکە هەرکەسێک کوڕ و کچی هەبێت کە عومری ئیقتیضای خوێندن بکا دەبێ بنێرێتە مەدرەسهە .ئەڵهبەتە هەرکەس لەو ئەمهرە ڕوو وەرگێڕێ بە توندترین موجازات تەنبێ دەکرێ”. حاجی قادری کۆیی نزیکەی سەدو بیست ساڵ پهێش ئێسهتا بهانگەوازی ئەوەی کهردووە کە بە منهداڵەکانتان و لەوانە بە کچەکانتهان بخوێنن .بڕیارەکەی سەرەک کۆمار قازی محەممەد زیاتر لە پەنجها سهاڵ پهاش حهاجی قهادر و نهزیکەی پەنجها سهاڵ پهێش دامەزرانهدنی پەرلەمان و حکوومەتی کوردستان لە باشوور دراوە.
سێ بەشی ئەم بڕیارە جێگای سەرنجە؛ یەکەم :خوێندن بە زمانی کوردی،
125
دووهەم :ئیجباری بوونی خوێندن بۆ کوڕان و کچان. سێهەم :ئەوەی کە هەرکەس لەژێر ئەم بڕیارە دەرچێت “بە توندترین موجازات تەنبێ دەکرێ. ”بڕیاردەری ئەم یاسایە زۆر بە پەرۆشی خوێندن بە مندااڵن بووە بەگشتی و بە کچهان بەتهایبەتی .هەروەهها ئاگهاداری بهارودۆخی ئەوسهەردەمەی کوردسهتان بههووە کە زۆر دایهک و بههاوک منهداڵەکانیان و بەتهایبەت کچەکانیههان نەدەنهارد بههۆ خوێنهدن .هەربههۆیە لە دوای دەرچهوونی ئەم بڕیههارەوە ئەم کارەیههان بە تههاوان دانههاوە .بەڵههگە لەبەردەسههتدا نیههیە بههۆ ئەوەی بههزانین لەو مههاوە کەمەدا و لەو بەشههەی کوردستان کە لەژێر دەسەاڵتی کۆماردا بووە ،تاچەندە ئەم بڕیارە برەوی هەبووە. ڕۆژنامەی ‘کوردستان‘ی ژمارە ٢٤باس لە کردنەوەی یەکەمین خوێندنگەی کچان لە شاری شنۆ دەکهات .لهراپۆرتێکهدا سههبارهت بههم خوێندنگهیهکه لهالیهن حهسهن کاظمی بهرێوهبهری خوێندنگهکهوه نووسراوه ،هاتووهکه `پێویسته ههموو خهڵکی شهار سپاسهی ڕێبههری ح.د.ك .بکهن بۆئهم خزمهتهگهورهیهو بهخۆشیو مهیلهوه کچهکانیان بنێرن بۆ ئهم خوێندنگهیه`. لێرەدا سەرنجێک بۆ سەر ڕێژەی خوێندەواری لە باشووری کوردستان و بەتایبەت لەناو مێینەدا زۆر پێویستە .ئەگەر شەست و پێهنج سههاڵ پههێش ئێسههتا بڕێههارێکی وەههها لەالیەن سههەرەک کۆمههاری کوردسههتانەوە دەرچووبێههت ،دەبههوو بههارو دۆخەکە لەمەڕ نەخوێنههدەواری لە کوردستانی ژێر دەسەاڵتی کوردیدا زۆر زیاتر لەوەی کە هەیە بەرەوپێش چووبێت. بەپێی ئاماری یونێسهکۆ UNESCOلە سهاڵی ٢١١٧دا %٢٤ژنهان و %١١پیهاوان لە عێهراق نەخوێنهدەواربوون و بەداخەوە سهێ پارێزگههای هەولێههر ،دهههۆک و سههلێمانی لەو پارێزگایههانەن کە زۆرتههرین ڕێههژەی نەخوێنههدەوارییان تێههدایە .هەروەههها بەپێههی ئامههاری حکوومەتی عێراق لە ساڵی ٢١١٩دا کە یونێسکۆ باڵوی کردووەتەوە ،لە هەرپێنج منداڵ لە عێراق یەکیان ناچێتە خوێندنگە. تەنههها چههوونە خوێنههدنگەیش بە واتههای خوێنههدەواری نیههیە .ئامههاری فەنههدی منههدااڵنی نەتەوەیەکگرتووەکههان دەریههدەخات کە تەنههها %٥٥ی مێیههنەی نێههوان ١٤هەتهها ٢٤سههاڵ کە بەپێههی ڕاپۆرتەکههان چههوونەتە خوێنههدنگە خوێنههدەواربوون! هههۆی نەچههوونە خوێنههدنگەیش سەرنجڕاکێشههە%٥١ :ی نەچههوونی کچههانی گەنههج بەهههۆی نەهێشههتنی دایههک و بههاوکەوە بههووە و ئەم ڕێههژەیە %١٥ە بههۆ کههوڕان .هەروەههها %١١ی کچان بەبۆنەی هەژارییەوە نەیانتوانییە بچنە خوێندنگە و ئەم ڕێژەیە بۆ کوڕان %٢٨ە. بهههۆ دەستخسهههتنی ئامهههارێکی ورد لەالیەن کاربەدەسهههتانی حکهههوومەتی هەرێهههمەوە لە کوردسهههتان دوو لێهههدوان لەالیەن “بەڕێهههوەبەری فێركردنههی نائاسههایی وەزارەتههی پەروەردەی حكههوومەتی هەرێمههی كوردسههتان” ەوە هەیە کە بەداخەوە گومههان دەخههاتە سههەر ڕاسههتبوونی ئامارەکە .ئەم بەرپرسە ڕۆژی ٢١١٩ / ١١ / ١بە رۆژنامەی هەولێر ئەڵێ ڕێژەی نەخوێندەواری لە کوردستان دابەزیووە بهۆ .%١٤بەاڵم نزیکەی یازدە مانگ دواتر واتە ٢١١١ / ٨ / ٢٢بە هەمان رۆژنامە ئەڵێت ڕێژەیی نەخوێندەواری لە کوردستان بۆ %١٨نزم بووەوە! ئەم ئامارەی دوایی لەالیەن وەزیری پەروەردەیشەوە دووپات کراوەتەوە .گومان لەوەدا نییە کە هەوڵدان بۆ پەرەپێدانی خوێندەواری
126
لەناو خەڵکدا بەگشتی و لەناو کچان و ژناندا بەتایبەتی یارمەتیدەرە بۆ پێشخستنی دۆخی ژنان لە کوردستان. سەبارەت بە بەشهداری سیاسهی ژنهان لە کۆمهاری کوردسهتان پێویسهتە بگوترێهت کە کەمتهر لە دوو مانهگ پهاش دامەزرانهدنی کۆمهار، ‘حیزبی دیموکراتی ژنانی کوردستان‘ دادەمەزرێت .ئەم ڕێکخراوەیە لە ژمارەکانی ڕۆژنامەی ‘کوردستان‘دا جهاری وایهش بهووە بە ‘یەکێتهی ژنانی دیموکراتی کوردستان‘ نێوی براوە .ڕاستە لەبااڵترین ئاستدا و لەالیەن خودی سەرەک کۆمارەوە پشهتگیری لە ژنهان کهراوە ،بەاڵم بەداخەوە ئەمە ناگەیەنێت کە بەگشتی دۆخی ژنان و پێگەی ژن لە کۆمەڵگەی ئەو کاتدا بەرەوپێشچوونێکی ئەوتهۆی بەخهۆوە بینیبێهت. هەرچەنههد (مینهها خههانم) هاوسههەری پێشههەوا قههازی محههمەد و ژمههارەیەک لە هاوسههەرانی ئەنههدامانی کههۆمیتەی ناوەنههدی حیزبههی دیمههوکرات چاالک بوون ،سەرەڕای ئەوەش ژنان لە شوێنی گرینگی بڕیارداندا نەبوون و سیستەمی سیاسی بەتەواوی پیاوانە بووە. مههافی دەنگههدان بههۆ ژنههان هەر هەمههان سههاڵی ١٩٤١لە کۆمههاری ئازەربایجههانی دراوسههێدا بە ڕەسههمی ناسههراوە .لههه کۆمههاری کوردسههتان ههرچهند که باسی دهنگدان نههاته ئاراوه ،بهاڵم سهرهک کۆمار لهگهڵ ئههوهدابوو کهه مهافی دهنگهدانی گشهتی بهدرێت .لهکونفرانسهێکی رۆژنامهوانیدا له قازیمحهممهد پرسیارکرا `حیزبهی دیمهوکراتی ئازهربایجهان مهافی دهنگهدانی لهه ههڵبژاردنهکانهدا داوه بههژنان ،ئایها ئێوهش ئهمکارهتان کردووه؟` وهاڵمهکه ئاوابوو` ،ههرچهند ئێمه ئهم ههنگاوهی ئازهربایجهان بهه ئههرێنی ههڵدهسههنگێنین بههاڵم دهبهێ ئاگادارتانبکهمهوه که ئێمه نهمانتوانیوه ئهم سهرکهوتنه بهدهسهتبێنین ’.لەم هەڵوێستەیشهدا دەبینهین کە سهەرۆکی کۆمهاری کوردسهتان چەندە گرینگی دەدات بە مافی دەنگدانی ژنان لە هەڵبژاردنەکاندا و ئەوە بە ‘سەرکەوتنێک‘ دەزانێت بۆ کۆماری ئازەربایجان. لە ئێهههران سهههاڵی ١٩١٢ژنهههان مهههافی دەنگهههدانیان بەدەسهههت هێنههها و لە عێهههراق .١٩٨١وەکهههوو بەراوردێهههک لە ئاسهههتی جیهانیهههدا و هەڵسەنگاندن لەگەڵ واڵتانی دەورووبەری کورد سەرنجێک لە نێوان ئێران و واڵتهی فینالنهد لەجێهی خۆیهدایە .لە فینالنهد سهاڵی ١٩١١ مهافی دەنگههدان درا بە ژنههان .ڕێههک هەمههان سهاڵ لە ئێههران شۆڕشههی مەشههرووتە بەرپهها بهوو کە رووداوێکههی زۆر گههرینگە لە مێههژووی نههوێی ئێراندا .لەو پەرلەمانەی کە بەناوی ‘مجلس شورا‘ دامەزرا بەم شێوە باس لە ژنان و مافی دەنگهدان دەکرێهت“ :ژنهان ،ئەوانەی لە دیهن دەرچوون ،شێتەکان ،خەڵکی بیانی ،دز و بکوژ و سواڵکەران و ئەوانەی تەمەنیان لە خوار ٢١ساڵ بێت ،مافی دەنگدانیان نییە!“ لەم سۆنگەوە سەرنجدان بە وتەکەی پێشەوا قازی محەممەد سهەبارەت بە مهافی دەنگهدان بهۆ ژنهان و بڕیهاری خوێنهدنی زۆرەملهی بهۆ کوڕان و کچان گرینگییەکی تایبەت پەیهدا دەکهات .وەهها هەڵوێسهتێک لەو سهااڵنەدا نیشهانی ئەدات کە دەکرێهت سهەرکردەی واڵتێهک کە هێشتا بەتەواوی نەکەوتووەتە سەر بواری پێشکەوتن دەتوانێت رۆڵی گرینگی هەبێهت لە گەشهەپێدانی کۆمەڵگەکەیهدا .قهازی محەمهمەد ناکەوێتە هێنانەوەی بیانوو کە گوایە ئەوە جارێ زۆر زووە بۆ ئێمە و میللەتی ئێمە دواکەوتووە و واڵتی ئێمە هێشتا زۆری ماوە بگهاتە ئاستی واڵتانی پێشڕەفتەی دونیا و یان ئەوەی بڵێت ئهاخەر خهۆ ئهێمە موسهوڵمانین و نابێهت داب و نەریتهی خۆمهان ڕەچهاونەکەین .لەم جۆرە بیانوو هێنانەوە بەداخەوە شەستوپێنج ساڵ پهاش لەسهێدارەدانی ئەو مهرۆڤە زانها و بهوێرو گەورەیە لە زۆر شهوێن و لەالیەن زۆر سەرکردەی سیاسی کوردەوە دەبینرێت.
127
کۆمههاری کوردسههتان بە سههەرۆکایەتی قههازی محەمههمەد نەک هەر بههۆ وەگەڕ خسههتنی ژنههان لە بوارەکههانی فێرکههردن ،فهرههههنگو ژیههانی سیاسهههیدا ،بەڵکهههوو لەبەر دامەزرانهههدنی سیسهههتهمی مهههودێرنی فێرکهههردن ،دهزگهههای راگهیانهههدنی مهههودێرن ،ئهرتهشهههی میللهههی ،سیسهههتهمی باجوهرگرتن ،سروودی میللی ،ئااڵی میللی ،زمانی میللی لە فۆرمەکانی دیکەی حکوومەتی پێش مودێڕن جیهادەکرێتەوە .سهەرەڕای ئەوەش ناتوانین ئەو ڕاستییە نەبینین کە سیاسەتەکانی کۆماری کوردستان لە هەموو بوارەکاندا تایبەتمەندی پیهاوانەی پێوەدیهارە .لەالیەکهی دیهههکەوە لەنهههاو ئەو هەمهههوو دوژمهههنە نهههاوەکی و دەرەکیهههیە و لە هەلومەرجهههی هەسهههتیاری پهههاش کۆتهههایی شهههەڕی جیههههانی دووهەم و بە ڕەچاوکردنی ژێرخانی ئابووری واڵت و پێگەی کۆمەاڵیەتی و چینایەتی زۆربەی رێبەرانی کۆمار کە فیۆداڵ ،سەرۆک عەشیرەت و خهاوەن مڵک و سەرمایەی شاری بوون ،بەربەستی زۆر لەسەر ڕێگایهدا هەبهوو و مهاوەی حوکمڕانییەکەشهی زۆر کهورت بهوو .رۆڵهی کەسهایەتییەکی وەکوو پێشەوا قازی محەممەد ،هەرچەند زۆریش بەرجەستە بووبێت ناتوانێت موعجیزە بخولقێنێت. سەرچاوەکان: • کتێبی ‘ژنانی میللهتێکی بێدهوڵهت :کوردهکهان‘ نووسهیار :شهەهرزاد موجهاب (ئەم کتێهبە بە زمهانی ئینگلیهزی نوووسهراوە و لەژێهر وەرگێڕاندایە بۆ زمانی کوردی) • کتێبی ‘کۆماری میللی مەهاباد‘ ،مەحموود مەال عیزەت • کتێبی ‘حکوومەتی کوردستان ،کورد لە گەمەی سۆڤێتیدا‘ نەوشیروان مستەفا ئەمین •
http://www.unesco.org/fileadmin/MULTIMEDIA/FIELD/Iraq/pdf/Literacy_Day_Factsheet_Sep8_EN.pdf
•
http://www.hawler.in/more.php?id=9622
•
http://www.hawler.in/more.php?id=965
128
کۆماری کوردستان و ڕۆڵی کرماشان نەعیم نەجەفی
هاوکههات لههه گهههڵ ئامههاده کههاری بههۆ پێکهێنههانی کۆمههاری کوردسههتان لههه دهیهههکانی ٤١ی زایههیندا؛ ڕێخسههتنهکانی ئهههو کۆمههاره ههههتا ناوچهکانی خواروی کوردستان واتهه کرماشهان و ئهیالم و خانههقین شهوێنهپێ دیهار و بههرچاوه؛ لەو سههەردەمە هەم کەسههانێک بههوون لە کرماشههان کە ئەرکە نەتەوایەتیەکانێههان بە رێ دەبههرد هەم لە تاقههاالی رێکخسههتنی بەرنامەکههانی کۆمههار لەو نههاوچە بههوون و هەم ئەوەی کە کۆمههاری کوردستان بەرنامە و پالنێ هەبووە بۆ گەیشتنی دەسەاڵتی کۆماری کوردستان بۆ کرماشان؛ کهسانێک وهک ئبراهیم خانی نادری خهلکی شاری کرماشان ،یهدوالله ڕهزایی خهلکی شاری گیهاڵن وه ڕهشید باجالن خههلکی شهاری خانههقین بهرپرسهی رێخسهتنهکانی کۆمهار لهه کرماشهان بوونه .کهسایهتێک وهک ئبراهیم نادری له ساڵی ١٢٩١شمسی له کرماشان له دایک بوو .دوای تەواو کردنی خوێندن له بهغدا و ئۆروپا و مامۆستایی له زانکهۆ فهرانسهه و زانکهۆی ئهفسههری تاران ،ئهگرێتهوه کرماشان و لهوێ ژیانی هاوسهرگێرێ پێکدێنی .هاوکات له گهڵ ڕاگهیاندنی کۆماری کوردسهتان ،دهچێتهه مهههاباد و وهک تهنیا کهسایهتی سیاسی و چهکداری ئهو کۆمهاره دێتهه ئههژمار و لهه الیههن قهازی محمهد ،پۆسهتی سههرۆکایهتی گشهتی فهرهههنگی کوردستانی پێ دهدرێت و له ڕاوێژکارانی نزیک لە قهازی محمهد بهووه؛ میهرزا ئبهراهیم خهانی نهادری وتارگههلێکی زۆری لهه سههر پرسهی کورد و کهسایهتگهلی کورد له مێژوو دا به دو زمانی کوردی و فارسی بالو کردوه؛ له ساز کردنی ڕێکخهراوی الوانهی پێشهروی کوردسهتان و به رێبردنی گۆڤارگهلی سهردهمی کۆماری کوردستان ڕۆڵی سهرهکیی ههبووه. کهسههایهتی نهتهوایهههتی دیکهههی سهههردهمی کۆمههاری کوردسههتان لههه کرماشههان یهدوللههه خههانی رهزایههی بههووه کە لە دایههک بههووی شههاری گیهاڵنی سهر به پارێزگای کرماشانە؛ یهدوالله رهزایی بهرپرسی ڕێکخستنهکانی ک.ژ له ناوچهکانی کهڵهور بهووه .هاوکهاتیش لهه گههڵ ڕۆژنامهی گالویژی سهردهمی کۆماری کوردسهتان بهه نهادرنی شهێعر و نووسهینی وتهار و لێکۆلینههوه بهه شهێوهزاری کههڵهوری هاوکهاری ئههو گۆڤارهی کردووه .کەسایەتی دیکەی کۆماری کوردستان لە ناوچەکانی خواروی کوردستان ،رەشید بهاجالن خەلکهی شهاری خهانەقین بهووە، ئەم کەسایەتە بەرپرسی پێوەندیەکانی کۆماری کوردستان و کرماشان بووە .له سهردهمی کۆماری کوردستان چهنهد کهسهایهتێکی دیکههش به دی ئهکرێن که له ناوچهکانی کرماشان ئامانجه نهتهوایهتیهکانێان به ڕێ بردوه. بایخی کرماشان بۆ کۆماری کوردستان
129
بە پێ هەنهدێک بەلهگە؛ لە نێهوان کرماشهان و کۆمهاری کوردسهتان ئاشهنایی و پێوەنهدیەک هەبهووە و نیشهانگەلێک لە بهایخی زۆری کرماشان بۆ کوماری کوردستان دیار و بەرچاوە ئەمە بۆمان دەرئەخات کۆماری کوردسهتان ئاگهای لە گرنگهی ئهابووری کرماشهان بهۆ گەلهی کههورد هەبههووە؛ لە بەشههێک لەو سههرودە حیماسههیانە کە لەو سههەردەمە وتههراون ،تێانههدا بە گرنگههی کرماشههان ئامههاژە کههراوە کە لە ژێههردا بەشێک لە شێعری سرودێکی حیماسی سەردەمی کۆماری کوردستاندا هاتووە :نەفتم ئەوێ ژیانە لە سرت و کرماشانە. بەرنامە و پالنی کۆماری کوردستان بۆ کرماشان
کۆماری کوردستان بەرنامە و پالنێ هەبووە کە دەسەاڵتی کۆماری کوردستان بگاتە ناوچەکانی خوارتری ئەو کۆمهارە وەک سهنە و بە تایبەت کرماشان کە پێ وتەکانی قازی محمد لە وتهوێژکی کە لە گەڵ فهرانس پهرس هەواڵ نێهری فەرانسهە لە سهاڵی .١٩٤١ز ئەنجهام داوە؛ بەم شههێوە بههاس لەم شههتێە ئەکههات « ئەگەر فەرمههان دەربههکەم ،لە مههاوەی ٣تهها ٤رۆژدا بە ٤١١١هەزار پێشههمەرگە ئەچیههنە نههاو کرماشههان ،یەعنههی گرنگتههرین شههاری کوردسههتان و ناوەنههدی تەئسیسههاتی نەوت؛ بەاڵم مههن ئەمەوێ بەرەنگههاری خوێنڕەیشههتن بههم ،هەول ئەیدەم ئەم شتێە بە دیالوگ چارە سەر بێت ،چون کورد هیچ کات بۆ شەڕ و خوێنرێشهتن پێشهەنگ نیهیە» بەاڵم کهورت بهوونی تەمەنهی کۆماری کوردستان و دەستتێوەردانی دەرەکی ،هۆکارگەلێک بوون کە دەسەاڵتی کۆماری کوردستان نەتوانێت بگاتە کرماشان. سههەبارەت بەم بههابەتە ویلیههام ئیگلتههون جههونیز لە پڕتههۆکی کۆمههاری ١٩٤١کوردسههتان دەلههێ « :قههازی محمههد بەرنههامەی هەبههووە بههۆ گەیشتن بە ناوچەکانی خواروی کوردستان ،کە بڕیار بووە لە ١٣ژوئەنی ١٩٤١ئەم بەرنامە جیبەجی بکات ،لەو ماوە قازی محمهد ئەم ئەرکە دەسپرێدە مەناف کەریمهی کە دەسهتوری هێهرش کهردن بەرەو ناوچەکهانی خهوارتری دەسهەاڵتی کۆمهاری کوردسهتان بهدات ،بەاڵم بە هۆی بەرنگار بوونەوەی شەورەوی ،ئەم هێرشە ئەنجام نادرێت ». بە گشههتی بۆمههان دەرئەکوێههت کە هەم لە بەرنامەکههانی کۆمههاری کوردسههتان بەرنههامە و پههالن بههۆ گەیشههتنی دەسههەاڵتی ئەو کۆمههارە بههۆ کرماشههان دیههار و بەرچههاوە ،هەم ئەوەی کە کەسههایەت و چههاالکی نەتەوایەتههی پێوەندیههدار بە کۆمههاری کوردسههتان لە کرماشههان بوونێههان هەبووە ،بەاڵم لەو ماوە نە کۆمار گەیشتە ئەم ناوچە و نە کەسهایەت و چهاالکە نەتەوایەتیەکهان توانیهان جموجهۆلێکی جەمهاوەری لەم نههاوچە رێکههبخەن ،ئەوەی کە هێههز و دەسههەاڵتداری کۆمههاری کوردسههتان نەیتههوانی بگههاتە نههاوچە خواروەکههان و هاوکههات سههاز نەبههوونی رێخسههتنێکی جەمههاوەری نەتەوایەتههی لەم نههاوچە بە پههێ ئەم هۆکههارانە بههوو کە پێشههتریش ئاماژەێههان پێکههرا :کەم بههوونی تەمەنههی ئەو کۆمههارە و وابەسههتگی لۆجسههتیکی و سیاسههی بە زڵهێزەکههان و هاوکههات دەسههتێوەردانی دەرەکههی و هەول تاقههاالی زۆری دەسههەاڵتی ئێرانههی سەردەم بوو. سەرچاوە :ماڵپەڕی ئاسۆی رۆژهەاڵت /ڕێکەوتی ٣١ :ی دێسەمبری ٢١١٥
130
کۆماری کوردستان و چهند پرسیارێک ئامانج زیبایی
بۆ دهرک کردنی هۆکارهکانی رووخانی کۆماری کوردستان به ڕای من خوێنهر دهبێت خۆی بهرێته ناو سههردهمانی دامههزرانی کۆمهار و تهنانهههت پههێش کۆمههاریش( )١٩٤٥ -١٩٤١بههارودۆخی ئهههو کههاتی کوردسههتان بێنێتههه پههێش چاوی خۆی .لهو سهر دهمانهدا که جیاوازی نێوان چینهکانی کۆمهڵگا له لوتکهدا بوون، ئاغهها و رهعیهههتی ،چهوسههاندنهوهی خهههڵک لههه الیهههن کاربهدسههتانی نقههووم بههوو لههه گهندهڵی و نهخوێندهواری به سهر دانیشتووانی کوردستان دا زاڵ بووه. بهرهبهههری دهسههت پههێ کردنههی شههههڕی دووههههمی جیهههانی بههوو کههه کۆمهڵههههی ژ-ک دادهمهههزرێت .بههه هههۆی کهههش وههههوای ئهمنیهههتی کههه بههه سهههر کوردسههتان دا زاڵ بههووه کۆمهڵهی ژ-ک رێکخراویکی زۆر نهێنی دهبێت . له ٢١خهرمانانی ١٣٢١ئێران له الیهن متهفقینوه داگیر دهکرێت .هێزهکانی سۆڤیهت له باکوور و هێزهکانی بریتانیا له باشوور ڕا ئێران داگیر دهکهن .ناوچهی موکریان دهکهوێته ناو بۆشایی دهسهاڵت دارانی ئێران و سۆڤیهت وبریتانیا .شای ئێهران لهه دهسههاڵت ال دهبردرێت و کورهکهی واتا حمهرهزا شای پههلهوی دێت سهر تاج و تهخت. دوای داگیر کرانی ئێهران کۆبوونههوهێکی ٤قهۆڵی لهه نێهوان ئێهران و بریتانیها و سهۆڤیهت و ئامریکها(-حمهه رهزا شها -چههرچیل – ئیستالین -رۆزڤێڵت) له کۆشکی سههعدئاباد سهاز دهکرێهت ،کهه تێیهدا داگیرکههرانی ئێهران بههڵین دهدهن پشهتیوانی لهه ههیچ هههوڵێکی جیههایی خههواز لههه ئێههران نهههدهن و رێههز بههۆ سههنوورهکانی ئێههران دابنههێن و ١ - ٥مانههگ دوای کۆتههایی هههاتنی شهههر ،ئێههران بههه جههێ بێلن(خاڵهکانی ئهم دانیشتنه چهند شتێکی دیکهشی له خۆ دهگرت ،بهاڵم له بهر ئهوهی که ئههو دوو خاڵهه پێوهنهدی ڕاسهتهوخۆیی بهه کۆماری کوردستانهوه ههیه ئاماژهم پێ کرد) پێشهوا قازی محهممهد دهبێت ئهندامی ژ -ک ،ههیئهتێک بۆ سهردان دهچهن بهۆ بهاکۆ ،پێشههوا یههکێک دهبێهت لهه ئهنهدامانی ئههم ههیئهته.
131
دوای هاتنهوهی ئهم ههیئهته بۆ کوردستان حیزبی دێموکراتی کوردستان له سهر بناغهی کۆمهڵهی ژ -ک دادهمهزرێت. هاوکات له بهشێکی دیکهی ئێران واته ئازهربیجانیش فرقهی دێموکراتی ئازربایجان دادهمهزرێت! له ئازهربایجان و کوردستان کۆمار ڕادهگهیهندرێت ،به جیاوازیکی زۆرهوه. له سهرهتا دا سۆڤیهت دانی به کۆماری کوردستان دا نهدههێنا ،له رووی ناچاری وپێش گرتن له شههڕێکی نهه خهوازراو کهه لهه دژی بهرژهوهندیهکانی سۆڤیهت بوو دانی به کۆماری کوردستان دا هێنا(.رۆڵی پێشهوا قازیش دهوری خۆی گێراوه لهم مهسهلهیهدا) ئهوانهی که باسمان کهرد کورتهیههک بهوون لهه مێهژوو ،کهه ئههگر بێتهو بهه وردی باسهیان بکههین دهبێهت چهنهدین کتێبیهان لهه سههر بنووسین. ههتا ئیره چهند پرسیارێکمان بۆ ساز دهبێت. -١بۆ کۆماری کوردستان له موکریان دامهزرا؟ -٢بۆ سنوورهکانی کوردستان بهرتهسک بوو و ناوچهکانی تری کوردستانی نهگرتهوه؟ -٣هۆکاری پشتیوانی نهکردنی سۆڤیهت له کۆماری کوردستان چ بوو؟ هۆکاری دامهزرانی کۆمار له موکریهان دهگهرێتههوه بهۆ ئههو باکگراونهده سیاسهیهی کهه شهاری مهههاباد ئههو سههردهمانه هههی بهووه و الوازی دهسههالتدارانی سهههر بهه رێههژیم لههو ناوچانههه و ئههم الوازیهههش بهه هههاتنی سهۆڤیهت و بریتانیهها زیهاتر خههۆی دهر خسهت و ئهههو بۆشاییهی که لهو ناچهیه ساز ببوو(موکریان نه سۆڤیهتی لێ بوو نه بریتانیا) بهرچاو ترین رووبهرووبوونهوه له گهڵ هێزهکهانی سههر به شای ئێران گرتنی شارهبانی مههاباد بووه .ههروهها یههکێک لهه هۆکهاره سههرهکیهکانی کهه پێشههوا قهازی رازی نههبووه بهه وهی کهه کوردستان له ژێر سهیتهرهی ئازهربایجان بێت بهۆ ئههوه دهگهڕێتههوه کهه فهرموویههتی کهه ئێمهه ٤سهاڵه خۆمهان واڵتهی خۆمهان بهه رێهوه دهبهین()١٣٢٤ -١٣٢١ بۆ سنوورهکانی کوردستان بهرتهسک بوو و ناوچهکانی تری کوردستانی نهگرتهوه؟ یهکێک له هۆکاره سهرهکیهکانی دهگهرێتهوه بۆ ئهو شوینهی که کۆماری لێ دامهزرا ،کۆماری کوردستان سۆڤیهتی به دۆستی نیزیکهی خۆی دهزانی و لهو شوێنانهی که له ژێر نفوزی سۆڤیهت دا بوون چاالکتر بوو ،له کاتێک دا هێزهکانی ئهرتهش له سهقز تێهک شهکان، هاشمۆف(کۆنسولی سۆڤیهت له ورمی) به پهله له ورمێ را خۆی گهیانده گوندی سهرا که ناوهندی فهرماندهیی هێزهکانی کۆماری
132
کوردستان بوو ،له وهی به پێشهوای راگهیاند که ئهگهر بێتو پێشرهوی بکهن ئهوه رووبههرووی هێزهکهانی بریتانیها دهبنههوه وئههو کهات نابێت حیساب له سهر پشتیوانی ئێمه بکن. پشههتیوانی نهههکردنی سههۆڤیهت لههه کۆمههاره سههاواکهی کوردسههتان گرینگتههرین هۆکههار بههوو بههۆ فههراوان نهههبوونی سههنوورهکانی کۆمههاری کوردستان ،کۆماری کوردستان بهداخهوه بۆ رووبهرووبوونهوهی بریتانیا خاوهن ئهم هێزه نهبوو. هۆکاری پشتیوانی نهکردنی سۆڤیهت له کۆماری کوردستان چ بوو؟ بۆ وهاڵم دانهوهوی ئهم پرسیاره پێویسته که زانیاریمان له سهر گرینگی ناوچهکه له رووی ژێئۆپۆلێتیکیهوه ههبێت. کوردستان به سهر ٤دهوڵهت دا دابهش کراوه. ئێران هاو سنووری بهوو و هاوکهاتیش پهردی سههرکهوتنی بهوو لهه شههڕی دژی ئاڵمهانی نهازی ،تێکهدانی ئههم پهرده لهه بهرژهوهنهدی سۆڤیهت دا نهبوو به هیچ شێوهیهک. دووژمنایهتی کردنی له گهڵ ئێران دهبوو به بهههێز بهوونی بریتانیها و ئامریکها لهه دوا رۆژ دا ،سهۆڤیهتی کۆمۆنیسهتی ئااڵهههڵگری شۆرش له دژی سهرمایهداری دا بوو ،بههێز بوونی ئهو دوو واڵته له نیزیک سنوورهکانی مهترسی دهخسته سهر واڵتهکهی. له تورکیاش هیچ پێویستی نهبوو که تورک له بهر کوردان له خۆی برهنجێنیت ،تورکیه لهه کهاتی شههری دووهههمی جیههانی دا بهێ الیهن بوو و ههروهها سنوورێکی دوورو درێژی له گهڵ سۆڤیهت دا ههبوو ههروهها نائارامی لهو سنووره دا هیچ لهه بهرژهوهنهدی ئههو دا نهبوو. له عێراقیش دا که له ژێر دهسهاڵتی بریتانیا دا بهوو ،جگهه لهه وهی کهه بریتانیها هاوپههیمانی سههرهکی بهوو لهه شههڕی دووهههمی جیهانی دا دوو دڵیش بو له کوردهکانی باشوور وای دهزانی که سهر به بریتانیان. له سووریهش که له ژێر دهسهاڵتی فهڕانسه دا بوو.فهڕانسهش هاوپهیمانی سهۆڤیهت بهوو ،لهه سهووریهش سهۆڤیهت لهه بهرژهوهنهدی خۆی دا نهدهدیت که دڵی فهڕانسهو تورکیه له خۆی بێشێنێت. هۆکارێکی تری پشتیوانی نهکردنی سۆڤیهت ،بوونی کهسێک بوو به ناوی قهوام السلتهنه(سهرۆک وهزیرانی ئهو کاتی ئێران)
133
قهوام سهردانی سۆڤیهتی کرد و بهلێنی دا به سۆڤیهت که ئهگهر هێزهکهانی خهۆی لهه ئێهران بکشهێنێتهوه مهافی هههلێنجانی نههوتی باکووری ئێران دهدرێت به سۆڤیهت ونوێنهرانی حیزبی توودهش دهچن له کابینهی دهوڵهت وه کاڵوی له سههر کهار بهدهسهتانی سهۆڤیهت نا. هههر بۆیهه لههه دوایهی شههههید کرانهی پێشههوا قههازی محهممههد رۆژنامهههکانی ئێهران بهه درووسههتی لهه سهههر تیتهری رۆژنامهههکانیان دا نووسیان خوێنی قازی محهممهد بۆنی نهوتی لێ دههات! لێرهدا پرسیارێکی بێ وهاڵم ههیه!!. بڵێی پێشهوا قازی نهیزانیبێ یان نهی بێستبێت له کۆشکی سهعدئاباد دا چ له نێوان ئهم ٤واڵته دا مۆر کرا بێت؟ سەرچاوە :ماڵپەڕی رۆژهەاڵت تایمز /ڕێکەوتی ٧ :ی شوباتی ٢١١٥
134
بابەتەکانی٦١٠٢ : کاریگەریی دەروونی و زەینی کۆمار لەسەر کۆمەڵگاو تاکی کورد کهویار
رووداوە مێژووییەکههان لە گەڵ ئەوەی کە کاریگەرییههان لە سههەر رەوتە سیاسههی و ئابوورییەکههان هەیەو زۆر جههاریش ئاراسههتەی رەوتە سیاسهههییەکان بەرەو ئاقهههارێکی دیکهههه دەگهههۆڕن ،لە پرۆسهههەیەکی درێژخهههایەن دا شههههوێنەواری کههههاریگەر لە سههههەر کۆمەڵگاکههههان و بههههاری سههههایکۆلۆژی تاکەکههههانی کۆمەڵگایش دادەنێن. پێکهێنانی کۆماری دێموکراتیکی کوردستان لە شاری مهاباد لە گەڵ ئەوەی کە لە رووی سیاسی و دەسەاڵتداری و بەرێهوەبەرییەوە نهاوچەیەکی کەمهی لە کوردسهتان گرتەخۆ ،بەاڵم لە باری رەوانی و سایکۆلۆژییەوە توانی کەسهایەتییەکی تهایبەت بە کۆمەڵگای کوردستان و تاکی کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستان ببەخشێ. پێکهاتنی کۆماری کوردستان لە مێژووی نەتەوەی کورد دا پیش ئەوەی تەنیا رووداوێکی مێژوویی لە هەرێمێکی چووکەدا بێ ،ئهاخێزگە و مەرجەعێکی پڕ لە مەعریفە بوو کە پێناس و شوناسێکی مهودێرنی بە کۆمەڵگهای کوردسهتان و تهاکی کهورد بەخشهی و کەسهایەتییەکی نوێی شوناسخوازی لە کۆمەڵگهاو تاکەکهانی دا چهێ کهرد ،کە ئەو کهاریگەرییە مەعریفهی و زەینیهیە لەم سهەردەمەشدا ،رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر بە بنج و بناوانی زەین و رەوانی تاکی کورددا رۆچووە و بۆتە مەلەکەی زەینیی هەر تاکێکی نیشتمانپەروەرو واڵتپارێز. کۆمەڵگههای کوردسههتان و تههاکی کههورد بە گەڕانەوە بههۆ کۆمههاری کوردسههتان و پەیههام و رەسههالەتەکانی ئەو رووداوە مێژوویههی یەو کههارو دەسکەوتەکانی کۆمار ،هەسهت دەکهات کە خهاوەنی ههۆڤییەت و شوناسهی تهایبەت بە خهۆیەتی و هەر ئەم تهوخمە جیهاکەرەوەیە لە رووی سایکۆلۆژیشەوە ،هێندە کاریگەر بووە کە تاکی ئاگاو نیشتمانپەروەر چی دیکە خۆی بە کەم سەیر نەکهات و لە هەوڵهی یەکهانگیرکردنی شوناسی کوردی و بردنەسەری خودئاگایی کۆمەڵگەکەیدا بێ. دەسکەوتەکانی کۆماری کوردستان هەر کام بە جیا خهانەیەک لە خانەکهانی کەمایەسهیی کۆمەڵگهای کوردسهتان کە تها ئەوکهات دەرفەتهی خۆتیمهارکردن و سهاڕێژکردنەوەی پێهنەدراوە ،پڕدەکهاتەوە و کەسهێتییەکی نهوێ و سهەردەمیانە بە تهاکی کهورد لە بهاری شوناسهخوازی و زەینییەتی رابوونی نەتەوەیی (بیداری ملی) دەبەخشهێ و لە ئەنجهام دا ،بهاوەڕبەخۆبوون و خودئاگهایی لە نهاو کهۆمەڵگەی کوردسهتان و تاکی هوشیاری کورددا دەگاتە چڵەپۆپەی خۆی و کوردایەتی و شوناسخوازی رێچکەی رەسەن و سەربەخۆی خۆی دەگریتەبەر.
135
هەڵکردنههی ئههااڵی کوردسههتان لە سههەردەمی کۆمههاری کوردسههتان دا ،شههانازییەکە بههۆ کۆمەڵگههای کوردسههتان و نیشههانەیەکی روونیشههە بههۆ شوناسخوازی و رەسەنایەتیی رۆڵە بەئەمەگەکانی ئەو گەلە و هەر بەم پێیە ئەوان دەتوانن لە ژێر ئەو هێماو سهەمبولە نەتەوەیهییەدا داکۆکی لە شوناس و چییەتی خۆیان بکەن و مان و مەوجوودیەتی نەتەوەیی خۆیان بپارێزن. پێکهێنههانی سههپای میللههی و هێههزی پێشههمەرگە بههۆ یەکەمجههار لە مێههژوودا ،بههاوەڕ بە «خۆپاراسههتن»ی لە تههاکی کههورد دا چێکههرد ،کە تهها ئێستاش لەوپەڕی بێئیمکاناتی دا هێزی پێشهمەرگەی کوردسهتان کە بە شهێوەی خۆڕسهک لە الیەن کۆمەڵگهای کوردسهتانەوە وزە و هێهزی پێ دەبەخشرێ ،پێناسەی «بەرەنگاری»ی بە رەسالەتی خۆی بەخشیوە. وەرێخستنی چاپخانەو و باڵوکردنەوەی کتێب و پەرتووک و رۆژنهامە بە زمهانی کهوردی دەسهکەوتێکی دیهکەی کۆمهاری کوردسهتانە کە بهۆ یەکەمجار ئەوپەیامەی بە تاکی کورد و کۆمەڵگاکەی دا کە زمان یەکێک لە بنچینەکانی پرسی نەتەوەخوازی و لە فاکتەرە گرینگەکانی نەتەوە و ناسیۆنالیزمی کوردییە. دامەزرانههدنی کۆمههاری کوردسههتان لەو سههەردەمە پههڕ لە بههێ هیههوایی و تههاریکی یە دا ،بەو واتههایە بههوو کە بههزووتنەوەی مههافخوازانەی بێپشتیوانی کورد ،لە کردەوە و زەینییەتی دا گیان و رووحی بە بەردا کرایەوە .کورد لە باری دەروونهی و سهایکۆلۆژییەوە ورەی وەبەر خۆی هاتەوە و هەستی رەسەنایەتی و شوناسخوازیی لە ناخیدا بنجهی داکوتهاو وەک نەتەوەیەکهی بڕوابەخۆبهوو و خودئاگها ،حکهوومەتی لە قاڵبی کۆماری دا راگەیاند .زمان ،شانۆ ،خوێندن ،گۆڤار و رۆژنامە ،بنکە و بونیهادە پیشهەیی و دێمۆکراتیکەکهان ،بە خێراییەکهی سەرسوڕهێنەر گەشەیان سەند و پەلوپۆیان هاویشت .تیشکی بەتین و تاوی ئەم هەنگاوە مەزنانەی رێبەرانهی کۆمهاری کوردسهتان و لە سههەرووی هەمههووی ئەوانەوە ،نەمههر قههازی محەمههمەد ،بەدڵنیههایی یەوە بههۆ هەمههوو سههەردەمەکان وەکههوو ئەسههتێرەیەکی پڕشههنگدار بههۆ هەتاهەتههایە دەبریسههکێتەوەو هەمههوو رۆڵە گەلپههارێز و گیههان لەسههەر دەسههتەکانی وەکههوو ئەزمههوونێکی سههەرکەوتوو و جێههی شههانازی بههۆ هەتاهەتایە پێوەی سەربەرزن. بەشێکی بەرچاو لە ئەدیبهان ،نووسهەران ،زمانەوانهان ،و تەنهانەت رێهبەرە سیاسهییە ناودارەکهانی کوردسهتان ،هەر ئەوانە بهوون کە لە کۆمهاری دیمهۆکراتیکی کوردسهتان دا بەشهدار بهوون یهان دواتهر لە ژێهر کهاریگەریی و هیوابەخشهیی ئەو کۆمهارە سهاوایەدا ،ههزر و بیهری کوردایەتییان گەشەی کردو رێچکەی ئاڕمان و ئایدیاکانی کۆماریان گرتەبەر .کەسانێک کە بیری نەتەوەخوازی و کوردایتیی خۆیهان لە ئامانجو بیرو هزرەکانی کۆماری کوردستان وەرگرت و هەر لەژێر کاریگەریی دەسکەوت و ئاڕمانە بەنرخەکانی کۆماردا بهوو کە دواتهر بە هەوڵ و تێکۆشهانی چهڕو بەرچاویهان بهۆ خهزمەت بە کهوردو کوردسهتان و دەسهتەبەرکردنی ئامانجەکهانی کۆمهار ،بهوونە جێگهای شهانازی نیشتمانپاررێزان و بەدڵنیایی یەوە یادو ناویان لە مێژوودا بە بەرزی و بەڕێزی ماوەتەوە و دەمێنێتەوە. پههاش دامەزرانههدنی کۆمههار ،بههۆ یەکەم جههار رێکخراوەکههانی تههایبەت بە الوان و ژنههان دامەزران ،زمههانی کههوردی بههوو بە زمههانی رەسههمیی ناوچەکانی ژێر دەسەاڵتی کۆماری کوردستان و خوێندن بە زمانی کوردی بەرنامەی بۆ داڕێژرا و هەر لەو سۆنگەیەوە خوێندن بۆ
136
مندااڵن ئیجباری کرا و هەوڵێکی چڕوپڕ بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری دەستی پێکرا و لەوەش گرینگتر الوان بە مەبەستی خوێندن بۆ دەرەوە بەڕێ کران .کۆی ئەمانە نیشهانەی گرینگهی پێهدانی رێبەرانهی کهورد بە پێویسهتیی پەروەردە بە زمهانی زگمهاکی رۆڵەکهانی کهورد بووو ئەوان لەو راستییە گەیشتبوون کە خوێندن بە زمانی زکماکی گهاریگەریی راسهتەوخۆی زۆری لەسهەر گەشهەکردنی بیهرو پێشهکەوتنی مندااڵن لە قوتابخانەو کەسایەتیی نەتەوەیییان دا هەیە؛ هەر بۆیە لەم پێوەندییە دا هەنگهاوی بەرزیهان هەڵێنها بهۆ ئەوەی منهااڵنی کورد لە هەمان سەرەتاوە بە ئەلفوبێی کوردی گۆش بکەن. ئەوە شتێکی حاشاهەڵنەگرە زانست و لێکۆڵینەوەش سهەلماندوویەتی کە ئەو منهدااڵنەی کە بە زمهانی دایکهی دەخهوێنن لە بیرکهردنەوەو دەربڕینهی بۆچوونەکانیهان دا سهەرکەوتووترن .ئەو منهدااڵنەی کە ناچهارن بە زمهانێکی دیهکە بخهوێنن ،لەڕاسهتیدا نهاتوانن بە زمهانی خۆیان بیربکەنەوە .بەڵکوو دەبێ بۆ وشەی بێگانە بگەڕێن تها لە پهاڵ یەکتهر ریهزی بهکەن و بهۆ دەربڕینهی بۆچوونەکانیهان رسهتەی پهێ دروست بکەن .ئەمەش کاریگەریی نەرێنی راستەوخۆی لەسەر رۆحییە و کەسایەتی مندااڵن هەیە و لە داهاتوودا دەبێتە کۆسپی سەررێی پێشکەوتنیان لە خوێندن دا. له ژماره ١٢٥ی رۆژنامهی "کوردستان"دا باڵو بۆتهوه سهرچاوه :ماڵپهری کوردستان و کورد /ڕێکهوتی 1 :ی فێوریهی 8111
137
چهند سهرنجێک له بارهی روخسارە مهدهنییهکانی کۆماری کوردستان قادر وریا
کاریگهریی کۆماری کوردستان له سهر بیری تاکی کورد و لهسهر کۆمهڵگهی کوردستان پێکهاتنی کۆمهاری کوردسهتان ،بهڵگهیهکهه بهۆ گهشههی نهتههوهیی و سیاسهی و فکریهی سهیماکانی ناسهیۆنالیزمی کهوردو بزووتنههوهی رزگاریخوازیی نهتهوهی کورد. پێکهێنانی دهوڵهتێکی نهتهوهیی ،ئهو مانایهه دهدا کهه پێکهێنههرانی ئههو دهوڵهتههو خهههڵکێک کههه پشههتیوانییان لهههو دهوڵهتههه کههردوه ،خۆیههان وهک نهتهوهیهههکی جیههاواز لههه نهتهوهکانی دیکه دهبینن و پێناسهه دهکههن .نهتهوهکههیان بهه شهایانی ئههوه دهزانهن کهه دهسهاڵتی نهتهوهیی خۆی ههبێ و بۆخۆی چارهنووسی خۆی بگرێته دهست. پێکهێنههانی کۆمههاری کوردسههتان رچهشههکێنی و تابووشههکێنی بههوو .رهتکردنهههوهی ئهههو بۆچههوون و روانگهیههه بههوو کههه کههورد ههههر دهبههێ ژێردهسههته و ژێرچهپۆکههه بههێ .وهسههتانهوه بههوو بهرامبهههر ئهههو هێڵههه سههوورانه کههه کههورد نههاتوانێ حکوومهههت و دهوڵهههتی خههۆی ههههبێ. وهدیهێنانی خهون و روئیایهک بوو که زۆر پێشتر له شێعرو بیری پێشهنگانی بیهری نهتههوهیی کهورد دا رهنگهی دابهۆوه .تهاکی کهورد لهه دوای پێکهاتنی کۆماری کوردستان ،تاکێکی جیاواز بوو له هی پێش کۆمار .تاکێک بوو که شایهدی پێکهاتنی کۆماری کوردستان بوو. بڕوا به خۆبوون و خۆ به شهایانی دهوڵههت هههبوون لههو کهات بهه دواوه دێتهه نێهو بیرکردنههوه و ڕوانینهی تهاکی کهورد .کۆمهڵگههی کوردسهتانیش ههسههت و بیرێکههی نهوێی تههێ دا دروسههت دهبهێ .ههسههتی خههۆ بهه جیههاواز زانههین لهه خهههڵکی بهشهههکانی دیکههی ئێههران ،لهههم ڕوانگهیهههوه لههه خههۆی دهڕوانههی کههه رۆژێههک لههه رۆژان دهوڵهههتی ههههبووه ،سهههرکۆماری ههههبووه ،ئههااڵی ههههبووه ،سههوپای نهتهههوهیی خههۆی ههههبووه ،خوێنههدن بههه زمههانی خههۆی ههههبووه ،کاروبههاری لههه دهسههت خههۆیو نوێنهههرانی خههۆیدا بههووه .بهههاڵم دواتههر ئهههم دهسههکهوتهو ئهههو مافانهیان لێستاندۆتهوه. له راستی دا به دامهزرانی کۆماری کوردسهتان ،بزووتنههوهی کهورد و تهاکی کهوردو کۆمهڵگههی کوردسهتان ئاسهۆگێکی خرایهه بههردهم، رێگایهههکی هاتههه بهههردهم و رووگهیهههکی بههۆ درووسههت بههوو کههه بهههردهوام بهههرهو ئهههوێ ههههنگاو بنههێ .حیزبههی دێمههوکراتی کورسههتان بههه دامهزراندنی کۆماری کوردستان مهسیرێکی روون ،شارێگهیهکی دیاری خسته بهردهم نهتهوهکهی له ڕۆژههاڵتی کوردستان .ئێمه ههتا
138
ئێستاشو لهوانهیه دهیان ساڵی دیکهش ههر بهو رێچکهیهدا بڕۆین. کۆماری کوردستان به روخسارێکی شارستانی و مهدهنییهوه بوونی خۆی راگهیاند
کۆماری کوردستان دهسکهوتێکی نهتهوهیی و رووداوێکی سیاسیی گرنگ بهوو کهه بهرهههمی ههلومههرجی سیاسهیی جیههانی و ناوچههیی سهردهمی شهڕی دووههمی جیهانی بوو .ئهگهرچی له ناخی وهزعێکی پێکههاتوو بهه ههۆی شههڕی جیهانییههوه ،سههری هههڵ دابهوو ،بههاڵم روخساره مهدهنی و شارستانییهکهی زۆر بهرچاوتر بوو له سیما سهوپایی و جهنگییهکههی .ئهمهه بهۆ ئههو راسهتییه دهگهڕێتههوه کهه کهورد نهتهوهیهکی ستهم لێکراوو واڵت دابهشهکراو بهووو بهه دوای مافههڕهواکانی خهۆیدا دهگههڕا .واتهه لههو نهتهوانهه نههبوو کهه سههدان سهاڵ مێژووی داگیرکردنی واڵتانی دیکهو بندهستکردنی نهتهوهکانی دیکهیان ههبوو. ناسیونالیزم و بزووتنهوه نهتهوهییهکانی کوردیش
خسڵهتی حهقخوازی و داواکردنی مافێکی رهوایان هههبووه .واتهه هههموو ئاڵوگۆڕهکهانی ئههو سههردهمه کهه کۆمهاری کوردسهتانی تێهدا پێک هات ئهم راستییه دهسهلمێنن که کورد به تههمای داگیرکردنهی خهاکی نهتههوهکانی دهوروبههری خهۆی نەبهووه ،بهه تههمای ژێردهسهت کردنی نهتهوهکانی دیکه نەبووه بهڵکوو ویستوویە لهسهر نیشتمانی خهۆی بهه ئهازادی بهژی و چارهنووسهی خهۆی لهه دهسهتی خهۆی دابهێ. پێکهاتنی کۆمهڵهی ژێکاف ،پێکهاتنی حیزبی دێموکراتی کوردستان و دامههزرانی کۆمهاری کوردسهتان ،هههموویان ئههم خسهڵهتهیان پێهوه دیاره. له راستی دا کۆمهاری کوردسهتان بهۆ ئههوه دروسهت نههببوو کهه ئیمپراتۆرییههی کهوردی لهسههر حیسهابی داگیرکردنهی واڵتهانی دیکهه و بندهست کردنی نهتهوهکانی دیکه دروست بکا ،ئهو کۆماره بۆ ئهوه پێکههاتبوو کهه مافههکانی سههدان سهاڵ پێشهێلکراوی کهورد بهۆ کهورد بگهڕێنێتهوه .بۆ ئهوه دروست کرابوو که نهتهوهی کورد ههم له نێوخۆی دا به ئاشتی و ئازادی بژی و ستهم چهوسهانهوه نهههێڵێ ،هههم لهگهڵ نهتهوهکانی دیکه به برایهتی و ئاشتی بژی. ئهگهرچی کۆمهڵگهی کوردستان لهسهردهمی پێکهاتنی کۆماردا ،ئهوهندهی دێنشینی بهوو ،شارنشهین نههبوو ،ئهوهنهدهی نهخوێنهدهوار بههوو ،خوێنههدهوار نهههبوو ،بهههاڵم چونکههه رێبهههرانی حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان و دامهزرێنهههرانی کۆمههار ،مرۆڤههی زانههاو رۆشههنبیرو کەسایەتیی ماقووڵی سهردهمی خۆیان بهوون ،هههوڵیان ئههوه بهوو نموونهیههک لهه دهسههاڵتی سیاسهیی کهوردی بهدهسهتهوه بهدهن کهه لهه خزمهت ئاشتی و تهبایی دابهێ ،لهه خزمههت جێگیرکردنهی ئهازادی دابهێ ،لهه خزمههت البردنهی کۆیلههتی و چهوسهانهوه دابهێ .کۆمهڵگهه لهسهر ئهساسێکی ئینسانیترو سهردهمیانه بەرێوەبەرێ .کۆمهڵگهیهک دروست بکا که له زۆر ڕۆوه جیاواز بێ له کۆمهڵگهیهک که به هۆی دهسهاڵتێکی ستهمکارو زۆردارهوه بهڕێوه دهچوو.
139
هههر بۆیهه شانبهشههانی پێکهێنهانی سهوپای میللههی و هێهزی پێشههمهرگه ،کهه لهه راسههتیدا ،ئههویش بهۆ هێرشههبردنه سههر نهتهههوهکانی دهوروبهههر نهههبوو ،بهههڵکوو بههۆ داکههۆکی لههه کۆمههارو خهههڵکو ئاسایشههی نێوخههۆ بههوو -بیههری لههه دابینکردنههی مههاف و ئازادییهههکانی خهههڵک دهکهههردهوه .بیهههری لهههه بووژانههههوهی کولتهههووری ،دروسهههتکردنی خوێندنگهههه ،خوێنهههدن بهههه زمهههانی زگمهههاکی ،نههێشهههتنی نهخوێنهههدهواری، پهروهردهکردنی مندااڵن و الوان ،هێنانه مهیدانی ژنان ،بووژاندنهوهی ئابووری ،دامهزراندنی چاپخانه و رادیۆ سینهما دهکردهوه خزمهته پهروهردییهکانی کۆماری کوردستان
کۆماری کوردستان چ به بهراورد کردنی ماوهی دهسهاڵتدارهتییهکهی که 11مانگ بوو ،چ به سهرنجدان به بهارودۆخی سههردهمهکهی و ئیمکاناتێکی کهم که ههیبوو ،له بواری پهروهردهدا زۆر خزمهتی گهورهی کهرد .دهکهرێ بڵێهین یههک لهه روخسهاره درهوشهاوهکانی ئههو دهسهاڵته کوردییه بواری پهروهرده بوو. ئهم کات له هیچ واڵتێکی دهورووبهردا ،خوێندن نهببووه خهۆڕایی و ئیجبهاری .مهگههر لهه یهکیههتیی سهۆڤیهت و ئههو واڵتانههدا کهه سیسهتهمی سوسیالیسهتیی لهههوان دا لهسههر کههاربوو .بههاڵم لههه کۆمهاری کوردسههتان دا خوێنهدنی منههدااڵن کرابهوو بههه ئیجبهاریو خههۆڕایی و جلوبەرگ و پێداویستییەکانی خوێندنیان بۆ دابهین دەکهرا .منهدااڵنێک کهه لهبههر نههبهوونیی بنهماڵههکانیان یهان لهبههر بێسهرپهرسهتی خهریکی سواڵکردن بوون به ئهمری کۆمار لهبهر خوێندن نرابوون. گهورهسااڵنیش بۆ خوێندن هاندران و قوتابخانهی شهوانه لهه شهارەکانی ژێردەسهەالتی کۆمهار کرایههوه بهو ئههوهی گەورەسهااڵن لهه نهخوێندهواری بێنهدهر .کۆمهڵێک قوتابخانهی کچان له ناوچهی ژێردهسهاڵتی کۆمهار کرایههوه بهۆ ئههوهی کچهان بنێردرێنهه قوتابخانهه. لهمانه گرینگتر ئەوە بوو که کۆمار ههر مهبهسهتی خوێنهدهوار کهردن نههبوو بههڵکوو خوێنهدن بهه زمهانی زگماکیشهی خسهتبووه بهرنامههی کههاری خههۆی .کتێبههی کههوردی بههۆ خوێنههدن لههه قوتابخانهههو مامۆسههتای وانهوتنهههوهی کههوردی دابههین کههرد .سههەرنجڕاکێش ئەوەیە کۆمههار کهمایهتییهکی وهک جوولهکهکانیشی لهبیر نهکردو بۆ مندااڵنی ئهوانیش خوێندن و قوتابخانه به زمانی خۆیانی بۆ دابین کردن. بهڵگهنامهکان نیشان دهدهن که پێشهوا ههوڵی پێکههاتنی زانکهۆی «معقهول و منقهول»ی داوه لهه پێتههختی کۆمهار .کاربەدەسهتانی کۆمار کتێبخانهی گشتییان کردوهتهوهو ژمارهیهکی زۆر کتێبیان دابین کردوه بۆ ئهوهی هۆگرانی خوێندنهوه سوودیان لێوهربگرن. کۆمار کۆمهڵێک کهسی بۆ خوێندنی بهرز ڕهوانهی یهکیهتیی سۆڤیهت کرد بۆ ئهوهی بۆ داهاتوو پێبگههن و بهه زانسهت و پسهپۆڕیی تایبهههت بگهڕێنهههوه .الیهههنی پهههروهردهیی تهنانهههت چووبههووه نێههو خوتبهههکانی نههوێژی ههههینییش .بههه رێنههوێنی و هانههدانی پێشهههواو کاربهدهستانی کۆمار ،مامۆستایانی ئایینی له خوتبهی نهوێژی هههینی داو بهه زمهانی کهوردی ،لهسههر پههروهردهکردنی تاکههکانو بههرهو پێشبردنی کۆمهڵگه له رووی فکرهوه کاریان دهکرد .دژی خۆرافات قسهیان دهکرد،
140
پیاوانیههان هههان دهدا بههۆ رێزگههرتن لههه ژنههان و حورمهههت دانههان بههۆ مافهههکانیان ،باسههی زانسههت و زانیههاری و گرینگههی خوێنههدن و خوێندنهههوهیان دهکههرد .دیههارده دزێههوه کۆمهاڵیهتییهههکانیان لههه قههاو دهدا ،بههاوهڕ کههردن بههه هێههزی خۆیههان و سههوودهکانی تهههبایی و یهکڕیزییان بۆ باس دهکردن .فێریان دهکردن بایه به مێژووی خۆیان بدهن نیشتمانی خۆیان خۆش بوێو هتد... کاریگهریی کهسایهتی پێشهواو و بیرو ئهندێشهی ئهو رێبهره لهسهر تاکهکانی نهتهوهکهی
ئهگهر کۆماری کوردستان بۆخۆی الپهڕهیهکی زێڕینی مێژووی نهتهوهی کورده ،پێشهوا قازی محهممههد ،سههرۆکی ئههو کۆمهاره ،چەق و ناوهندو سهرچاوەی زۆر له تایبهتمهندییهه بههرزهکانی ئههو کۆمارهیهه .دیهاره هههموو ئههو کهسهایهتییانهی کهه لهه دامههزران ،بههڕێوه بردنی کۆماردا ڕۆڵیان ههبووه،جێگای ڕێزن و پێویستە مێژوو عەقی خۆیان بداتێ .ئهوهش راستییهکه که لە یهادکردنەوەی دامەزرانهی کۆمار داکهمتر باسی ئهوان کراوهو دهکرێ .بهاڵم ئاشکرایه که پێشهوا قازی محهممهد له سهرووی ههمووان بوو. پێشهوا ،وهک بهڵگهنامهو زانیارییهکان دهیسهلمێنن کهسایهتییهکی هێمن ،لهسهرهخۆو مهند بووه ،مرۆڤێکی توندوتیژو دهمهارگرژو لهههخۆباییو سهههرهڕۆ نهههبووە .بهپێچهوانهههوه ئههههلی وێکههههڵکردن ،ئههههلی تهههبایی ،ئههههلی مهشههوهرهت ،ئههههلی تهههدبیرو مهسههڵهحهت ئهندێشی بووه .مرۆڤێکی کۆمهاڵیهتی ،به فهرههنگ بووه .جێگهو پێگهیهکی وای ههبووه له کۆمهڵدا که توانیهوێتی جۆراوجۆرییەکهان و جیاوازییهههکانی سهههردهمی خههۆی :الدێههی و شههاری ،رهعیهههت و دهرهبهههگ ،خوێنههدهوار و نهخوێنههدهوار ،عهشههایرو هۆزهکههان ،بههه یهکهههوه بحاوێنێتهوه. پێشهوا شارهزاو ئاگاداری ئاڵوگۆڕهکانی جیهان بووه ،خوێندنهوهو بهدواداچوونی بۆ ئاڵوگۆڕهکان ههبووه .بهردهوام له خوێندنههوهو فێربوون دا بووه .ئهمانه وایان کردوه له ههڵسوکهوت و سهرکۆماری و رێبهریکردن دا ،زۆر ژیرانهو دووربینانه ههنگاو بنێ .دۆسهت بهۆ کورد زیاد بکاو دوژمن کهم بکاتهوه .پێوهندیی کوردان له ئاستی کوردی رۆژههاڵت و کهوردی بهشههکانی دیهکەدا بهه هێهز بکها .هههروهها هاوپێوهنهدیی کههورد لهگهههڵ نهتهههوهکانی دیکهههی ئێهران بههه هێههز بکهها .پێشههەوا ئەوەنههدە لە پهێش سههەردەمی خههۆی بههوو نەک بههۆ 2دهیههه لهمهوبهر ،بهڵکوو ئهگهر له ژیان دابا دهیتوانی بۆ سهردهمی ئێستاش سهرۆک و رێبهرێکی گونجاو بێ. تههاکی کههوردو نهتهههوهی کههورد بههه گشههتی ،بههه چههاوێکی بهههرز سهههیری پێشهههوا قههازی محهممهههد دهکهههن ،شههانازیی پێوهدهکهههن چونکههه سهرۆکێکی خاکهڕا ،بهرپرس ،خۆنهویست بوو .له ژیری و زانایی و عهقڵ و تهدبیردا شایانی ئهوه بوو سهرکۆماری کوردستان بێ. کۆماری کوردستان،بڕگەیەکی زۆر کورت لە مێژووی نەتەوەیەک بوو ،بەاڵم بەو روخسارە مەدەنییهانەی لەو مهاوە کهورتە دا لە خهۆی نیشههانی دا ،تههوانی جێگەیەکههی هەمیشههەیی بههۆ خههۆی لە هەنههاوی مێههژووی کههورد و لە دڵ و بیههری تاکەکههانی نەتەوەی کههورد دا بهههۆ خۆی،بەدەست بێنێ. له ژماره 681ی رۆژنامهی "کوردستان"دا باڵو بۆتهوه سهرچاوه :ماڵپهری کوردستان و کورد /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8111
141
یادگاری شیرین بایەخی مەدرەسەو خوێندەواریی لە کۆماری کوردستان دا ( بە بۆنەی 8ی ڕێبەندان و ساڵرۆژی دامەزراندنی کۆماری کوردستان ) د .کامران ئەمین ئاوە
بە درێژایی مێژووی کورد ،ڕووناکبیرانی ئەم نەتەوەیە لە دەس چەند دوژمنی نێوخۆیی یەک لەوان نەخوێندەوارییو پاشهکەوتن لە ڕەوتههی گەشەسههەندنی عههیلم و فەننههی هههاوچەر و کههاریگەریی نەرێنیههی ئەم کەمایەسههییە لە سههەر چارەنووسی تاڵی میللەتی کوردیان نااڵنهدوە .شهاعیرانو ئەدیبهانی کهورد لە نووسهراوەکان و لە کهاتی دەربڕینههی هەسههتی خۆیههان سههەبارەت بە چارەنووسههی ئەم مههیللەتە زۆرجههار باسههی کەمایەسههییەکانی کۆمەڵگای کوردەوارییان کردووە .بۆ وێنە یەکێک لە ئاواتەکانی مەزنهی حهاجی قهادری کهۆیی شهاعیری پایەبەرزی کورد لە نیوەی دووهەمی سەدەی نۆزدەدا گەیشتن بە کوردسهتانێک بهوو کە لەوێدا زانسهتو هونەر پەرە بگرێو دادپەروەریو یەکسانی زاڵ بێ .بۆ شاعیر بنەبڕکردنی نەخوێنهدەواریی لە پەنهای تەواوکردنههی دوژمنههایەتی و چەنههدبەرەکیی نێههوان عەشههیرەتەکان ،یەکگرتههوویی نێههوان تەواوی قەومو عەشیرەتەکان و ڕۆشنگەریو خەباتی چەکداریی یەکێک لە مەرجەکانی گەیشتنی کورد بەم ئاواتە بەرزە بووە .شاعیر لە ژێرکاریگەریی دەستکەوتەکانی ئورووپادا بانگەوازی نەتەوەی کوردی بەم چەشنە بۆ فێربوونی فەن و زانست کردبوو: «تۆ وەرە فەننێ فێربە چیتە لەوە گاورە ،هیندووە و یاخود جووە ئەهلی جەننەت نە شوان و گاوانە ساحیبی فەنن و عیڵم و عیرفانە» کاتێک کۆمەڵەی ژ .ک پێک دێ ،لە هەوەڵین ژمارەی نیشتمان لە پووشپەری 1288ی هەتاوی لە ژێهر بابەتێهک بە نهاوی ‹آمهانجی ایهمە› باسههی «بەرهەڵسههت و چەلەمەییکههی وەکهو دوژمنههایەتی خوبەخههو ،دووبەرەکههیو خۆخهوری ،پولپەرسههتیو بیگههانە دۆسههتی» لەسههەر ڕێگهههای بهههزوتنەوەی کهههورد دەکههها و ئامهههاژە بەوەی دەکههها کە «تەنیههها ریگهههایەکی کهههورد ئەبهههی بەرەو سەربەسهههتی پێیههها بهههڕوا شهههەقامی شارستانیتیە» .هەر لەو ژمارەیەدا لە شێعرێکی م .م هوشەنگ ئەندامی ژمارە ١١ی کۆمەڵەدا هاتوە:
142
»ملتی دیچیە ئەگەر کردی تەرەقی علتی؟ بوچی تینافکری؟ کورد آخرئەتوش ملتی؟ شد نفاق تو سبب گر تاکنون در ذلتی بی وەتەن وەک جولەکەی دایم هەتیو و سەر هەژار اتحادو گەرببی جا الزمە علم و سەواد چونکە بی علم و هونەر ناکا تەرەقی هیچکار هیچ کەس ناژی لەویدا بە بی علمو هونەر ملتی عالم کە دەگرن عالەمیک نیە بی ئەثەر گەر نەبی علم و هونەر ،حەیوانن ئەبنائی بەشەر مایلی دەشتو دەرو سەحراو و کیو و کیوسار« هێمن شاعیری پایەبەرزو میللیی کوردیش لە ساڵی 1281ی هەتاوی لە»یادگاری شیرین»دا بە گلەییەوە ڕوو بە کچی کهورد دەکها و دەڵێ: «الدە چارشێوی ڕەشت با دەرکەوێ کوڵمەی گەشت چون لە قەرنی بیستەما زۆر عەیبە ئەو روو گرتنە کیژی خەڵکی بۆمی ئاتۆمی دروست کرد و ئەتۆش هەر دەزانی ناوی «ئەستێوڵک» و « دەرخۆنە» و « پنە» فیری زانست و هونەر بوو ئەو لە سایەی خوێندنی تۆش تەشیمان بۆ دەڕێسی ،یادگاری شیرنە ئەو بە ئاسمانا فرێ ،دنیا گەرا ،چووە بن بەحر دەک نەمێنم کاری ئیوەش هەر لە ژوور دانیشتنە» بێگومان کاتێک لە کۆتایی سەدەی 19و دەستپێکی سهەدەی 81ی زایینهیدا ،کۆمەڵگهای پاشهکەوتووی ڕۆژهەاڵتهی کوردسهتان لە ژێهر زوڵم و زۆری دهوڵەتێکی داگیرکەردا بوو کە بۆخۆشی یەکێک لە واڵتە پاشکەوتەکانی ئەو کاتی جیهان بهوو ،کهورد چهۆن دەیتهوانی بهێ هەبوونی کیان و سەروەریی خۆی بە ئاستێک بگا کە تەنهانەت دەرفەتێهک لەواڵتەکەیهدا پێهک بهێ کە منهداڵی کهورد ڕێگهای قوتابخهانە بگرێتە بەر و فێری زمانی زگماکیی و فەنن و زانستی هاوچەر بێ .ئەویش کاتێک بە قەوڵی هێمن لە «دواڕۆژی ڕووناک»دا: »لە مێژ بوو هەققی کورد دەخورا بە فیڕۆ
143
لە مێژ بوو کورد بوو دەیکرد شین و ڕۆڕۆ لە مەیدانی شەقێنی دوژمنیدا سەری سەردای کوردی بوو وەکو گۆ .... کوڕی کوردی لە خوێنی خۆی دەگەوزی کچی کوردی سەری کربوو وەئەژنۆ ئەوەی سووکایەتی بوو کردی پێمان نەدەکرا کەس بڵێ بۆ وادەکەی تۆ؟« ئاواتی ژیانێکی ئازاد و سەربەخۆ هەرچەند بۆ ماوەیەکی کورتی یازدەمانگییش بوو بۆ هەوەڵین جار لە مێژووی کورد بە پێکههاتنی حیزبی دیموکراتی کوردستان بە ڕیبەرایەتیی پێشهەوا قهازی محەمهمەد و ڕاگەیانهدنی کۆمهاری کوردسهتان وەدی ههات و منهداڵی کهوردیش توانی بە پێی دەستوور بهۆ مەدرەسهە بچهێ و فێهری زمهانی زگمهاکیی و زانسهت و فەنهی ههاوچەر بهێ .هەر لە ژمهارەی یەکهی کوردسهتان بالوکەرەوەی بیری حیزبی دیموکراتی کوردسهتان ڕێکەوتهی 1281 / 11 / 81لە ئاگهاداریییەک کە لە الپەرەی 1دا چهاپ کهرا ،نهاردنی کچ و کوڕی ساباڵغی کرا بە یاسا .لەم ئاگادارییەدا ڕاگەیهندرابوو: • بە تەواوی ئەهالی خوشەویستی(سابالغ) رادەگەیندریت – لەسەر ئەمری پیشوای معظم و قەراری(حزبی دیمهوکراتی) کوردوسهتان لەوەی بەوالوە پێویستە بو پەرە پیهدان و رواجهی زمهانی کهوردی خوینهدن لە مەدرەسهەکاندا بە کهوردییە لەو (تهاریخەوە) تها دە – 11 روژی دیکە هەر کەسیک کورو کچی هەبی کە عومری اقتضای خویندن بکها دەبهی بینیهریتە مەدرەسهە ئەلهبەتە هەر کەس لەو ئەمهرە ڕو وەرگیری بە توندترین مجازات تەنبی دەکری .کومیتەی مەرکەزی (حزبی دیموکراتی کوردوستان (معاون حزب طەزادە). هەر لەو ژمارەیەدا باسی کۆبوونەوەی هەیئەتی فەرهەنگیی کوردسهتان و قەرار بهۆ کهۆکردنەوە و دابەشهکردنی ئەو منهدااڵنە لە نێهو مهیڵلەت و ناردنیههان بهۆ مەکتەبههی گەالوێهژ دەکههرێ کە بە هههۆی بهێ کەسههیی بە سهواڵ مشههغوڵن .ڕەنگهدانەوەی ئەم دەسههتوور لە هەوەڵههین ژومههارەی کوردسههتان دا نیشههان دەدات کە ڕێبەرایەتیههی کههورد تهها چ ڕادەیەک هەسههتی بەم کەمایەسههییە لە کۆمەڵگههای کوردسههتان کههرد و دڵسهۆزانە هەوڵههی بههۆ کهۆکردنەوەی منههداڵە هەژارەکههان و ناردنیهان بههۆ مەدرەسههەدا ،دەرفەتێهک کە بە درێژایههی سههەڵتەنەتی رهزاخههان و قاجارەکان بۆ منداڵی کورد نەرەخسهابوو .پێشهەوا قهازی مهحەمەد لە بەشهێک لە وتەکهانی خهۆی کە بە بهۆنەی "جێژنهی سهەربەخۆیی و استقاللی کوردستان" لە ژومارەی 11ی کوردسهتان ڕێکەوتهی 12ی ڕیبەنهدانی 1281بهاڵو بهۆتەوە زۆر بەوردی زۆڵهمو زۆری حکومەتەکهانی تاران لە بواری زمان و فەرهەنگی نەتەوە نەفارسهەکان شهی ئەکهات و بەم چەشهنە باسهی دەسهتکەوتەکانی کۆمهاری کوردسهتان لەو مهاوە کورتەی باش دامەزرانی دەکا ":زمانی زگماکمهان کە لەگەل شهیری دایهک تیکەلهی خهوین و گوشهتی ایهمە بهووە لە زەمهانی دیکتهاتوری دا سەخت قەدەغە کرابوو زمانی فارسی بزور تحمیلی ایمە و مندالەکانمان دەکرا و ئەوە پتر سببی پاشکەوتنی کورد بو .لە مدارسدا
144
رسمیتمان پیداو خویندنو تحصیلمان بە سبکو ترتیبی دنیا خستە سەرباری کوردی -چەند مدرسەی کچان و کورانمان کهردەوە مەدرسهەی شەوانەمان دایر کرد و کتیهب بزمهانی کهوردی تهرجمە کهران چەنهد صهد کهورو کهچ و پیهاوی گەورە لە مدارسهی شهەوانە و روژانە بزمهانی کوردی دەخوینن لە جیاتی ئەوەی شش حەوت سال خریکی خویندن و فیربهونی فارسهی بهن لە مانگیهک و دو مانگهدا دەبهنە خوینهدەوار و هەمو شتیک دەخویننەوە و دەنوسن .بهو ناسهاندنی لیاقهت ملهی و وەدەرخسهتنی حیهات ادبهی و فەرهنگهی کهورد و بهو راگەیانهدنی ههاواری خومان بە گوی دنیای بشریەتو عدالت محتهاجی وسهیلەی چهاپوبالو کهردنەوە بهوین چاپخهانەی زور چهاک تاسهیس کهراو دامهزرا لە شهاری خوماندا بە زمانی خومان بە چاپخانەی خومان گووارو روژنامە دەدرەچی و بیر و فکرو داخوازی ایمە لە دنیادا بالودەکانەوە ".هەروەهها لە ژمارەی 81ی کوردستان ڕێکەوتی 86ی ڕەشەمەی 1281بە پێی دەستووری پێشهەوا بە ههۆی پێداویسهتییەکی زۆر باسهی کهۆکردنەوەی کتێبەکانی "قرائتخانەی عیسهیزادە و فەرهەنهگ و سهازکردنی "کتیبخهانەیەکی ملهی و عمهومی" لە شهاری مەهابهاد دەکهردرێ .لە ڕاسهتیدا کەمتر ژومارەیەکی کوردستان هەیە کە تێدا بە چەشنێک باسی بایەخی زمانی کوردییو فەن و زانستی هاوچەر نەکرابێ. بە دامەزرانی کۆمهاری کوردسهتان بە رێبەریهی پێشهەوای نەمهر قهازی محەمهمەد دەرفەتێهک بهۆ ڕۆڵەی کهورد پێکههات تها لەم مهاوەیە کههورتەدا دەیههان تێکۆشههەر ،شههاعیر ،نووسههەر و ئەدیبههی گەورە وەکههو حەسههەن قزلجههی ،هههێمن ،هەژار ،ئههاوات ،حەقیقی،نههوری ،سههەدیق ئەنجیریههی ،عەزیههز یۆسههفی ،غەنههی بلوریههان ،قاسههملوو ،گەاڵوێههژ و هتههدی ..لههێهەڵکەوێ و ببێههتە ئەسههتێرەیەکی گەش بههۆ مێههژووی خەباتی ڕزگاریخوازانەی کورد لە هەر چوار بەشی کوردستاندا .دووی ڕیبەندانو دامەزرانهی کۆمهاری کوردسهتان ڕووح و لەشهی برینهداری نەتەوەی کوردی سارێژ کرد و هیوای دوارۆژێکی ڕووناکی خستە دڵهی هەر کهوردیکەوە .ههێمن لەو پەرەی جهوانیدا باسهی دوارۆژی کهوڕ و کچی کورد بە هۆی دامەزرانی سەروەریو کیانی کورد لە "یادگاری شیرین"دەکا و دەڵێ: »کوڕی کورد! هاتەوە دیسان هەلی تۆ مەوێستە ،خۆت مەگنخێنە ،مەترسە بڕۆ پێش بێوچان ،لێ بخوڕە ،باژۆ نەما دا و پەژارە و ماتەم و خەم زەمانی هەڵپەرین و بەزمە ئێمرۆ لە شایی ئێمەدا نابینی ئێستا کچێکی دڵ بە خەم ،الوێکی بێدۆ« له ژماره 681ی رۆژنامهی "کوردستان"دا باڵو بۆتهوه سهرچاوه :ماڵپهری کوردستان و کورد /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8111
145
دادوهری له کۆماری کوردستان دا عومهر باڵهکی
دوای ئهوه که کۆماری کوردستان له 8ی رێبهندانی ساڵی 1281ی ههتاوی لهه سههر دهسهتی حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان دامههزرا، ئهههرکی ئیههدارهکردنی ههههرێمی ژێههر دهسهههاڵتی کۆمههار لههه رووی سیاسههی ،ئههابووری ،پێوهندییههه کۆمهاڵیهتییهههکان و پاراسههتنی سههنوورهکان کهوتههه سهرشههانی بهڕێوهبهههرانی کۆمههار بههه تایبهههت کومیتهههی ناوهنههدی حیزبههی دێمههوکرات و پێشهههوا قههازی محهممهههد .بههۆ ئهههو مهبهسههته حیزبههی دێموکراتی کوردستان ئهنجومهنی وهزیرانی پێک هێناو بهڕێوهبهرو بهرپرسانی ئیداری شهارهکانی دهست نیشان کرد ،بهاڵم بۆ ئیداره کردن و بهڕێوهبردنی واڵت بهه شهێوهیهکی بهاش و تهندروسهت بێجگه له ههیکهلی ئیداری پێویسته قانوون و یاسهایهک هههبێ بهۆ ئههوهی پێوهندییههکان دهسهت نیشهان بکهاو روون بێهت پێوهنههدی تاکههکانی نێهو کۆمهههڵگا بهیهکههوهو لههههمانحاڵ دا پێوهنههدی تاکهکان له گهڵ دهسهاڵتی سیاسی چۆنهو به چشێوهیهکه. یهکێک لهو بابهتانهی که له لێکۆڵینهوهو وتوێژینهوه له سهر کۆماری کوردستان کهمتر ئاوڕی لێدراوهتهوه چۆنیههتی یاسهادانان و بهڕێوهچوونی یاسا بووه ،چونکه کۆماری کوردستان به ههر هۆیهکهوه بووبێ خهاوهنی دهزگهای یاسهادانان واتهه پارلمهان نههبووه ،بههاڵم ئهوه بهو مانایه نیه که بهڕێوهبههرانی کۆمهاری کوردسهتان بهۆ ئیهدارهکردنی واڵت بهه شهێوهی قهانوونی و یاسهایی لهه دادوهری بێخهبههر بووبن .چونکهه لهه دیکۆمێنهت و نووسهراوهکانی سههردهمی کۆمهاری کوردسهتان دا بۆمهان دهردهکههوێ کهه بهۆ بههڕێوهچوونی واڵت کۆمههڵێک یاساو رێسا دهرچوون که پێوهندیان به ههموو الیهنهکانی ژیانی رۆژانههی خههڵک و بههڕێوهبردنی واڵتههوه ههیههو ئههوه دهرخههری ئههو راستییهیه که بهڕێوبهرانی کۆماری کوردستان و لهسهرهوهی ههموویان پێشهوا قازی محهممههد چهنهدهیان بهۆ گرینهگ بهووه کهه یاسها لهه کۆمهڵگادا سهروهر بێ. بههۆ ئهههوهی بۆشههایی دهزگههای یاسههادانان پڕبکرێتهههوهو واڵت بههێ یاسهها نهههبێ کومیتهههی ناوهنههدی حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان و ئهنجومهنی وهزیران ئهو ئهرکهیان بهڕێوهبردوهو له ماوهی ئهو تهمهنه کورتههی کۆمهاری کوردسهتان دا کۆمههڵێک یاسهاو رێسها دهرچهوون که ههم خهڵک و ههم بهڕێوهبهرانی کۆماری کوردستان بۆ جێ بهجێ کردنیان پابهندیان بوون . ئهو یاسایانه که دهرچوون له رۆژنامهی کوردستان دا که زهمانحاڵی کۆماری کوردستان و حیزبی دێموکراتی کوردستان بهووه چهاپ و باڵوبوونهوهو لهو رێگایهوه خهڵکیان لێ ئاگادار کراوهتهوه .ئهو یاسایانه ههمه بابهتن له یاسای سزادان ڕا بگره ههتا دیاریکردنی
146
نرخی کههل وپههل لهه بهازاڕدا .پێویسهته ئیشهاره بههو مهسههلهیه بکههین راسهته دهزگایههکی یاسهادانان ههموویاسهاکانی دانههناوه بههاڵم کاتێک حوکمێک له الیهن دهسهاڵتهوه به خهڵک رادهگهیهندرێ و ئهو حوکمهه ئههرک دهستنیشهان دهکهاو سههرپێچی لههو ئهرکهه دهبێتهه تاوان و سزای بۆ دیاری دهکرێ ،ئهگهر وایه زۆربهی زۆری ئهو ئاگادارکردنهوانههی خههڵک کهه لهه رۆژنامههی «کوردسهتان»ی سههردهمی کۆماردا باڵوبوونهوه ،حوکمی قانوونییان ههبووه چونکه ههر وهکی له پێشدا ئیشارهی پێکرا ههم خهڵکو هههم دهسههاڵت پابهنهدبوون به جێبهجێ کردنیان .بۆ زیاتر روون بوونهوه چهند نموونهیهک ئهگهر به کورتیش بێت لێره دا باس دهکهین. خوێندن به زمانی کوردی:
خوێندن به زمانی کوردی له الیهن بهڕێوهبهرانی کۆماری کوردستان به تایبهتی پێشهوا قازی محهممهد گرینگهی تایبههتی پهێدراوه ههر بۆیه له یهکهم ژمارهی رۆژنامهی «کوردستان»دا بهه راگهیانهدنی حوکمێهک بهه خههڵکی سهاباڵغ خوێنهدن بهه زمهانی کهوردی دهکاتهه قانوون و لهو حوکمهدا دهڵێ بۆ پهرهپێدان و گهشهکردنی زمانی کوردی خوێندن له مهدرهسهکان دا به زمهانی کوردییههو 11رۆژ مۆڵههت دهدا بههه خهههڵکێ کههه ههههر کهسههێک کههوڕ و کچههی ههههبێ و تهمهههنی گهیشههتبێته تهمهههنی خوێنههدن دهبههێ رهوانهههی قوتابخانهههی بکههاو بههه پێچهوانهوه ههر کهس ئهو حهکمه جێبهجێ نهکا بهتوندی سزا دهدرێ .دهبینین ئهو حوکمه له گهڵ ئهوهدا کهه بهۆ هههموو دانیشهتوانی مههاباده بێ جیاوازی و مۆڵهت و سزاشی تێدایه دهرخهری ئهو راستیهشه که بهڕێوهبهرانی کۆماری کوردسهتان چهنهده بایهه دهدهن بهه خوێندن و زمهانی کهوردی و لهه هههمانحاڵ دا سهرنج و بایهه دهدهن بهه کچهان کهه تها ئههو دهم لهه نیعمههتی خوێنهدن بێبههش بهوون و دهسهاڵتی کۆماری کوردستان به قانوون له سهر کۆمهڵگای دهکاته واجب که ئهگهر ههر کهس جێبهجێی نهکا سزا دهدرێ. دهقی حوکمهکه له رۆژنامههی کوردسهتان ژمهاره 1الپههڕهی 1رۆژی پێنجشههممه 1281 / 11 / 81ی هههتاوی بههو شهێوهیهی خهوارهوه هاتوه: ئاگاداری (به تهواوی ئههالی خۆشهویستی «ساباڵغ» رادهگهیهندرێت لهسهر ئهمری پێشهوا معظم و قهراری «حزبی دێموکراتی کوردستان» لهوهی بهو الوه پێویسته بۆ پهرهپێدانی و رهواجی زمهانی کهوردی ،خوێنهدن لهه مهدرهسههکاندا بهه کوردیهه لههو تاریخههوه تها 11رۆژی دیکه ههر کهسێک کوڕو کچی ههبێ و تهمهنی اقتضای خوێندن بکا دهبێ بینیرێته مهدرهسه ئهڵبهت ههرکهس لهو ئهمره روو وهرگێهڕێ به توندترین مجازات تهمبی دهکرێ»). چهک ههڵگرتن:
له سهردهمی کۆماری کوردستاند ا ههر خێڵ و عهشیره و تایفهیهک بۆ خۆی کۆمهڵێک چهکداری له دهرهوه بووهو چهکێکی زۆریش
147
به دهست خهڵکهوه بووهو بۆ ئهوهی نهبێته ههرهج مهرهج و ههرکهس به کهیفی خۆی به مهبهستی خهراپ کههڵک لهه چههک وهرنههگرێ، فهرماندهی هێزی دێموکرات -کوردستان حوکمێک دهردهکاو لهو حوکمهدا ههڵگرتنی چهکی بێمۆڵهت به تهواوی قهدهغه دهکاو دهست نیشان دهکا که کهس یا کهسانێک که به ئانقهستو به خۆڕایی تهقه بکهن و ببنه هۆی شێواندنی ژیانی ئاسایی خههڵک بهه دواچهوونی یاسایان بۆ دهکرێو سزا دهدرێن. له رۆژنامهی کوردستان ژماره 8الپهڕه 2شهممه 1281 / 11 / 88بهو شێوهیه ئهو حوکمه باڵو بۆتهوه: «ئاگاداری به تهواوی ئهههالی رادهگهیهنهدرێت کهه هههڵ گرتنهی ئهسهلهحه لهه نێهو شهاردا غههیری ئهشخاصهی مههجاز بهه کلهی قهدهغهیهه هههر کهسێک له نێو شاردا تیر خاڵی بکا سهخت تهعقیب و مجازات دهکرێ». کۆنتڕۆڵی بازاڕ:
بۆ ئهوه حکوومهتی کۆماری کوردستان کۆنتڕۆڵی بازاڕ بکاو ئیزن نهدا پشێوی له بازاڕدا دروست بێ و ههلپهرهست و قازانج ویسهت خهڵکی کهم داهات و دهست کورت نهڕوتێننهوه ،ههر ماوه به ماوه له رێگای رۆژنامهی «کوردستان»هوه ئاگادارییهک باڵودهکاتهوه کهه حوکمی یاساییان ههیهو لهو ئاگاداریانهدا نرخی کهل و پهل دهسهت نیشهان دهکها ئههوهتا لهه رۆژنامههی کوردسهتان ژمهاره 9الپههڕهی 1 شهممه 12ی رێبهندان 1281نرخی گۆشت له الیهن شهارهداری مهههابادهوه دیهاری دهکهرێو لهه کۆتهایی دا بهاس لههوه دهکها هههر گۆشهت فرۆشێک لهو نرخه دیاریکراوانه البدا که شارهداری دیاری کردوه به نێوی گرانفرۆشی سزادهدرێ. ئاگاداری: «به تهواوی ئههالی موحتهرهم مهاباد رادهگهیندرێ نرخی گۆشتی مهڕو بزن سیهی سهتمن ( 21قهران)و گۆشهتی رهشههواڵغ دووتمههن ( 81قران) معلوم کراوه تا آگاداری دوم ههر قهصابیک زیاتری بفرۆشێت فورا به اداری شهرداری خهبهر بدهن تا به نێوی گران فروشی و تخلف له مقرراتی شهرداری تنبیهو جریمه بکرێ». بهرتێل دان و بهرتیل وهرگرتن:
له ههر کۆمهڵگایهکدا چ له سهردهمی کۆن و چ له سهردهمی ئێستادا هێندێک خهڵک بۆ ئهوه له کاتی تووش بوونیان به وهاڵم دانهوهی یاسایی و ئاماده بوونیان لهبهردهم حاکمی دادوهری ههوڵ دهدهن کهس یا کهسانێک پهیدا بکهن که به هۆی دانی بهرتیل
148
ناحهقی خۆیان بکهن و بهحهق و کارێکی نایاسایی به یاسایی بکههن و ئههوه لهه سههردهمی کۆمهاری کۆردسهتانیش دا هههبووه ،ههربۆیهه کۆمیتهی مهرکهزی حیزبی دێموکرات یاسایهکی دهرکردوهو له ڕۆژنامهی «کوردستان» ژماره 18الپههڕه 1بهه ڕێکههوتی 81ی ڕێبهنهدان باڵوی کردۆتهوه که لهو یاسایهدا هاتووه که ههم مهئموورینی حکوومهتی کوردستان و ههم خهڵکی کوردستان ئاگادار بن که به ههر نێوێک و به ههر ڕێوشوێنێکدا بێ بهرتیل دان و بهرتیل وهرگرتن قهدهغهیهو ئهگهر روون بێتهوه ئهو کهس یا کهسانه بهرتیلیان داوه یان وهرگرتوه به خائین به گهل و نیشتمان دهناسرێن و سزا دهدرێن به سزایهک که له 11سهاڵ زینهدان کههمتر نههبێ و یها سهزادهدرێن به حوکمی ئێعدام .ئهوهی خوارهوه دهقی حوکمهکهیه: «ئاگاداری بههۆی ئهو نوسراوه لهسهر قهراری کومیتهی مهرکهزی حیزبی دێموکراتی کوردستان به تهواوی مامورینی حکومهتی کوردستان و ملت ڕادهگهیهنرێت ههرکهس لهههر مهمهریکهوه بهههر نێوێک له تمهنێک تا چهند تمههن بهۆ ههڵسهوڕاندنی کهارێکی «چهه قهانوونی و چهه شهرعی و غیره ،بهرتیل و ریشوه بدات و یا وهربگری له پاش مهعلووم بوون بهه خهاینی ملهت و مملکهت دناسهرێ قههراری مجهازاتی ئههو کهسانهش له ده ساڵ حهبس ههتا کوشتن (اعدام) تصویب و مقرر کراوه». کچان و ژنان:
دیاره مهسهلهی ژنان وهک بهشێک له کۆمهڵگه چ له بواری خوێندن و چ له بواری بهشداری کردنیهان لهه ئیهدارهکردنی واڵت خههمی گهورهی بهڕێوهبهرانی کۆماری کوردستان بووهو ههر لهسهردهمی کۆماری کوردستان دایه که کچان ڕێگهی خوێندنیان بۆخهۆش دهکهرێو بهۆ پاراستنی مافهکانیان یهکیهتیی ژنان دادهمهزرێ و ئیزنی چاالکی پێ دهدرێ و بێجگه لهوانه بهڕێوبهرانی کۆماری کوردسهتان هههوڵیان داوه مافه کۆمهاڵیهتییههکانی ژنهانیش پهارێزراو بهێ و پێشهگیری بکهرێ لهه تونهدوتیژی و ههڕهشهه بهۆ سههر ژنهان و کچهان .ئههوهتا لهه بڕیارێههکدا کههه بههه ئیمههزای سهههرۆکی ئهنجومهههنی وهزیههران حههاجی بابهها شههێخ دهرچههووه و لههه ڕۆژنامهههی کوردسههتان ژمههاره 11الپهههڕهی 1 ڕێکهوتی 82ی ڕێبهندانی 1281باڵوبۆتهوه بهو جۆره باس له دوو مهسهلهی پێوهندیدار به ژنان دهکاو دهڵێ لهسههر بڕیهاری ههیئههت ملی کوردستان هههر پیاوێهک بههزۆر ژنهی بههمێرد گوێزرابێتههوه یها نهگوێزرابێتههوه ڕاکێشهێ دهبهێ ئههو پیهاوه سهزابدرێ بهه ئێعهدام کهه ههموومان باش دهزانین پێکهاتهی کۆمهڵگهی کوردهواری لهو سهردهم دا بهشهێوهیهک بهوو کهه ڕهنگهه زۆرجهار بهۆ تۆڵهه ئهسهتاندنهوه و بێحورمهتی کردن له نێوان دوو تایفهو عهشیرهو بنهماڵهدا ژن بۆته قوربانی .ههر بۆیه بهڕێوبهرانی کۆماری کوردستان ئهو گرفتهیان دیوه و بۆ چارهسهر یاسهایان بهۆ دهرکهردوه و هههر لهه درێهژهی ئههو بڕگهه یاسهایهدا ههاتووه ئههو کچانههی کهه مهانعی لهسههر ڕێگهه نیهه بهوشهرته که کوڕهکه پێشهتر خهوازبێنیی لهه بنهماڵههی کچهکهه کردبهێ و ئههوانیش وهاڵمهی ڕهدیهان دابێتههوه و کچهکهه خهۆی رازی بێهت دهتوانێ لهگهڵ کوڕهکه بڕوات و ژیانی هاوبهش پێک بێنێ .لهو حاڵهتهدا کوڕهکه هیچ سزایهکی یاسایی تووش نابێ ،بهاڵم ئهگهر ئهو مهرجانه که باسمان کرد نهبوون کوڕهکه له 2مانگ ههتا 2ساڵ له زیندان دهکرێ.
149
لێرهدا دهبینین که حکوومهتی کۆماری کوردستان چهند ههوڵی داوه و مهبهستی بووه که هاوسهنگی له نێوان مافههکانی ژنو پیهاودا بکهها و ئهههوه لههه حاڵێههکدا بههووه کههه پێکهاتهههی کۆمهڵکهههی کههوردهواری زۆرتههر عهشههیرهیی بههووه تهنانهههت لههه واڵتههانی دهورووبهههری کوردستانیش مافی ژنان پێشهێل کهراوهو ژن خهاوهنی ههیچ مافێهک نههبوون بهوشهێوهیه کهه ئێسهتا ئێمهه لێهی دهڕوانهین .بههاڵم لههو بڕگهه یاساییهدا ههم پێش به بێحورمهتی کردنهی ژن دهگیهرێ کهه فیهدای کێشهه کۆمهاڵیهتییههکان نههبێ و هههم ئیهزن دهدا بهه کهچ کهه خهۆی بڕیاردهربێ له ههڵبژاردنی هاوسهری داهاتووی دا .ئهوه دهقهکهیه که له رۆژنامهی کوردستان باڵو بۆتهوه: «ئاگاداری ڕهدووگهوتنی کچان و ژنان قهدهغهیه
لهسهر قراردادی هیئهتی ملی کوردستان ههر پیاوێک بهزۆر ژنی بهمێرد گوێزرابێتهوه یا نهگوێزرابێتهوه ڕاکێشهێ ئههو پیهاوه دهبهی بکوژرێ ئهمما کچ خوازبێنی بکاو نهیدهنێ و مانعی شهرعی نهبێ و بهمێرد نهبێ کچهکه رضای ببێ ،جزای نیه وگرنه لهه سهه مانگههوه تا سه ساڵ حهبس دهکرێ» بێجگه لهوانه به دهیان نموونهی دیکه له رۆژنامهی «کوردستان»دا چاپ و باڵو بوونهوه و بابههتی وهک ماڵیهات ،گمهرک ،لههدایک بوون و مردن ،ڕهچاوکردنی لهشساغی و پاراستنی ژینگه و پاراسهتنی مهافی کهمایهتییههکانی ئهایینی و مهزهههبی و قهانوونی سهزادان و ....هتد .که ئهوانه یاسایان پێ دهرچوون و خهڵک و دهوڵهت لهسهریان بهووه کاریهان پهێ بکههن .کهه دیهاره زۆربههی ئههو قانوونانهه نزیک به چوارجار له رۆژنامهی «کوردستان»دا باڵوبوونهوه و ئهوکات کاریان پێکراوه. له کۆتاییدا پێویسته ئیشاره بهوه بکرێ که ئهگهر کۆماری کوردستان کات و مهودای زیاتر ههبوایه و بهچهندین سهاڵ درێهژهی بهه دهسهاڵتی سیاسی خۆی دابایه حهتمهن له ڕێگهی ههڵبژاردنهوه دهبوو به خاوهنی دهزگای یاسادانانو ئهوکات ههم یاسهاکانی تۆکمههتر دهبوون و ههم دهزگای دادوهری و ئیجراییبهتواناتر دهبوون له جێبهجێکردنی یاساکان دا و ههم خههڵکی کوردسهتان لهسههرهوهی یاسهادا زیاتر سوودمهند دهبوون .بهاڵم بهوحاڵهش لهو تهمهنه کهمهدا کۆماری کوردستانی پێدا تێپههڕ بهووه ،بهڕێوبههرانی کۆمهار لهه دانهانو بهڕێوه بردنی یاساو ڕێسا غافڵ نهبوون و ههوڵیانداوه ههموو الیهنهکانی ژیانی خهڵک له ناوچهی ژێردهسهاڵتی کۆماری کوردسهتان دا ببینن و بتوانن ئهو الیهنانهی ژیانی سیاسی و کۆمهاڵیهتی و ئابووری بهیاسا ڕێک بخهن. له ژماره 681ی رۆژنامهی "کوردستان"دا باڵو بۆتهوه سهرچاوه :ماڵپهری کوردستان و کورد /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8111
150
دەقی وتارێکی " ئارچی ڕۆزوێڵت" کاربەدەستی باڵوێزخانەی ئەمریکا لە تاران، لە سەردەمی کۆمار دا ،لە سەر کەسایەتی پێشەوا ئارچی ڕۆزوێلت ،کاربەدهستی سفارەتی ئەمریکا لە تاران ،لە سەردەمی کۆمارداسەردانی مەهاباد دەکا و چاوی بە پێشەوا دەکەوێ. دەوری 2مانگ پاش لە سهێدارەدانی پێشهەوا لە مهانگی جهواڵی سهاڵی 1912لە ژمهارەی 2ی میدڵئیسهت جۆرنهاڵدا وتهارێکی پههڕ نێهوەڕۆک لە ژێهر نهاوی "کۆمههاری کهورد لە مهابهاد" ،بههاڵو دەکاتەوە ئهمهش چەند بهشێکی کورت لەو وتارە: سەبارەت بە لە دایکبوونی کومار:
ئاواتی ناسیۆنالیزمی کهورد واتهه کوردسهتانێکی سههربهخۆ ،لهه دیسهامبری 1911تها دیسهامبری ،1916لهه چوارچێهوهی دهوڵههتێکی بچووک له کوردستانی ئێراندا وهدیهات .چۆنیهتی دامهزران و پێکهاتنی کۆمهاری کهورد ،مێهژووی کهورت و پهڕ لههرووداوی ئههو کۆمهاره، ههروهها تێکچوونی کوتوپڕو له نهکاوی ،یهکێک له بهسهرهاته ههره سرنجڕاکێشەرەکانی سەردهمە له رۆژههاڵتی نێوهڕاستدا........ سەبارەت بەکەسایەتی پێشەوا:
......ئهو کهسانهی که دهرفهتیان بۆ ههڵکهوتبوو و له نیزیکهوه قازی محهممهدیان دیتبهوو ،بهه باشهی بۆیهان دهرکههوتبوو کهه چ کهسهایهتییهکی ههیهه .هههروهها زۆر زوو تێگهیشهتبوون کهه لهه ههههموو جێگایههک چلهۆن بهووه بە سهیمبولی کوردایههتی .قهازی پیههاوێکی کورته بااڵو تهمهنی دەوری 11ساڵ بوو ،باڵتۆیههکی کهۆنی ئهرتهشهی دهبههردابوو و ریشهێکی مهخمههرییو رهنهگو روویههکی زاهیدانههی هەبوو .بههۆی نهخۆشیی مهعده تا رادهیهک رهنگی زهرد ههڵگهڕابوو .ئینسانێکی کهم خۆر بوو .نهه جگههرهی دهکێشهاو نهه خواردنههوهی ئهلکۆڵیشی دهخواردهوه .لهسهرخۆو مههتین بهوو .زۆر بهه ئهارامی قسههی دهکهردو زۆر زووش کهاری دهکهرده سههر ئینسهان .چوارچێوهیههکی فکریی زۆر بهرینی ههبوو و نێونهتهوهیی بیری دهکردهوه .ههموو نهتهوهکانیتری دنیای خۆشدهویست. گهلێک له زمانهکان ،بۆوێنه رووسی ،کهمێک ئینگلیسی و ئیسپرانتۆی دهزانی .لهسهر میزی کارهکهی ههمیشه کۆمهڵێک کتێب
151
دهربارهی رێزمان و زمانهکانی بێگانه لهسهر یهک داندرابوون. ......وادهردهکهههوت کههه قههازی محهممهههد بیههرو بههاوهڕێکی زۆر قههووڵی ههیهههو ئامادهیههه خههۆی لههه پێنههاویدا فیههدا بکهها ،لههه ههههمان کاتیشدا رووناکبیرێکی لهسهرهخۆ بوو. سەبارەت بە پێوەندی لهگهڵ تهوریزو تاران:
......گیرانههی '' رهزاییههه'' بههه دهسههتی دێموکراتهههکانی ئازهربایجههان لهههو سهههروبهندهدا ،گیروگرفتێکههی تههازهی بههۆ دهوڵهههتی کههورد خوڵقاند .ههرچهند که زۆربهی زۆری دانیشتووانی دهشهتی رۆژئهاوای گهۆلی ورمهێ ،لهه ''رهزاییهه''وه هههتا مهاکۆ تهورکی ئازهربایجهانین، بهاڵم له ناوچه شاخاوییهکانی ئهو ناوچهیههدا عهشهیرهته کوردهکهان دهژیهن کهه بهرزاییههکانیان بهدهسهتهوهیه و بهسههر دهشهتاییهکانی مهڵبهندهکهدا زاڵن.له ناوچهی میاندواو ،له باکووری گۆلی ورمێ دانیشتووانی تێکهاڵوێکن له کورد و تورک. دهوڵهتهکانی تهورێز و مههاباد ،لهسهر ئهم ناوچانه کێشهو ناکۆکێیهکی زۆریان بوو ،چونکهه هههردووال ئههم ناوچانههیان بهه ههی خۆیان دهزانی .ئهمهرخان و عهشیرهتهکانی زۆر دهربهستی دێموکراته ئازەرییههکان نههبوون و بێپسهانهوه هێرشهیان دهکهردنە سههر ئههو گوندانهی که حکوومهتی تهورێز به هی خۆیانیان دهزانین. له مانگی ئاپریلی 1916دا سۆڤیهت به مهبهستی چارهسهرکردنی ئهو ناکۆکی و گیروگرفتانهه قهازی محهممههدی بانگهێشهتی تههورێز کرد. لهبەر ئەوەی دێموکراتهکانی ئازهربایجان به مهبهستی دیهاریکردنی چهنهد و چهۆنی داههاتووی ناوچههکانیان ،دهیانههویسهت لهگههڵ دهوڵهتی ئێران وتووێژ بکهن ،بۆیە پێکههاتنی بهرهیههکی یههکگرتوو لهه نێهوان دوو دهوڵههتی سهازکراوی کهورد و تهورک دا ،شهتێکی زۆر گرینگ و پێویست بوو. ئاکام و بهرههمی دانیشتنهکانی سێ قۆڵی ،واتهه پیشههوهری سههرۆکی دێموکراتههکانی ئازهربایجهان و قهازی محهممههد و سهۆڤیهت، بهوو بههههۆی ئههوه کههه لهه 82ی ئههاوریلی سهاڵی 1916دا رێککهوتننامهیهههک لهه نێههوان نوێنههرانی کههورد و ئازهربایجهانیدا ئیمههزا بکههرێ. باڵوبوونهههوهی ئهههو رێککهوتننامهیههه حکوومهههتی ئێرانههی فرهنیگهههران و پهشههێو کههرد .لههه راسههتیدا نیگهههرانیی تههاران زۆرتههر لهوبهشهههی رێککهوتننامهکههه بههوو کههه باسههی سهههربهخۆیی ئهههو دوو حکومهتههه دێموکراتانهههی دهکههرد کههه مههافی دیههاریکردنی نوێنهههر لههه الی یهههکترو پێوهندی بازرگانییان لهگهڵ یهکتر بۆخۆیان هیشتبۆوه. دهقی رێککهوتنهکه بهو چهشنه بوو:
152
-1ئهو دهوڵهتانهی که ژێر ئهو رێککهوتنهیان ئیمزا کردووه له کاتی پیویستدا نوێنهر بۆ الی یهکتر دهنێرن. -8له ئازهربایجاندا ،لهو شوێنانهی کهوا کوردهکان له کهمایهتی دان ،پێویسته ئهوانیش له بهڕێوهبردن و راپهڕاندنی کارهکان دهوریان ههبێ .ههروهها دهبێ ئهو مافه بۆ کهمایهتییه ئازهرییهکانیش کهوا له کوردستاندا دهژین دیاری بکرێ. -2کۆمیسیۆنێکی ئابووریی هاوبهش بۆ چارهسهرکردنی گیروگرفته ئابوورییهکانی ههردووکال پێک بێت ،ئهندامانی ئهو کۆمیسهیۆنه له الیهن دهوڵهتی ناوهندیی ههردووک واڵت دیاری بکرێن. -1هێزی چهکداری ههردووک دەوڵەت کە ئەو رێکهوتننامهیان ئیمزا کردووە له کاتی پێویستدا یارمهتی یهکتر بدهن. -1ههرچهشنه وتووێژێک لهگهڵ تاران ،دهبێ به گوێرهی قازانجو بهرژهوهندیی هاوبهشهی دوو دەوڵەتهی نهتههوهیی ئازهربایجهان و کوردستان بێت. -6دهوڵهتی ئازهربایجان بۆ بهرهوپێشبردنو پهرهپێدانی زمهان و کولتهووری کهوردی لهه نێهو کوردهکهانی دانیشهتووی ئازهربایجهاندا ههوڵی پێویست دهدا .دهوڵهتی کوردیش ههر بهو شێوهیه بۆ ئازهرییهکانی دانیشتووی کوردستان ههوڵ دهدات. -2ههردووکال به مهبهستی سهرکوت کردنی ئهو کهس و تاقمانههی کههوا لهه پێنهاو تێکهدانی برایههتی دێموکراتیهک و دۆسهتایهتی میژوویی گهالنی ئازهری و کورد ،پیالن دهگێڕن ههوڵی پێویست دهدهن. پاش ماوهیهک دێموکراتهکانی ئازهربایجان به مهبهستی وتهووێژ و ریککههوتن لهه گههڵ ئهحمههدی قههوام ،سههرۆکوهزیرانی ئیهران، چوون بۆ تاران .بهپێی ریککهوتنێک له نیوان قهوام و ئازهرییهکاندا تهواوی مەڵبەندی ئازهربایجان که کوردستانیشی دهگرتهوهو ههر بهقسه و لهسهر کاغهز وهک پارچهیهک له ئێراندا مابۆوه ،بە ڕەسمی کەوتە دەست دێموکراتهکان که دەمێک بهوو هههموو پلههو پۆسهته بهرزهکانی حکوومهتیان لهدهست خۆیان گرتبوو. کوردهکان ئهو رێککهوتنهیان زۆر پێنهاخۆش بهوو ولههدژی راوهسهتان .ههرچهنهد کهه سههدری قهازی بهرای قهازی محهممههد ،نوێنههری دوایههین پارلمههانی ئێههران خههۆی وهک نوێنهههری کوردهکههان لههه تههاران ،لههه هێنههدێک لهههم وتووێژانهههشدا بهشههدار ببههوو ،بهههاڵم دیسههانیش کوردهکان پێیانوابوو که زۆربهی خاڵه سهرهکییهکانی ویستی ئهوان ،لهو رێککهوتنهدا لهبهرچاو نهگیراوه و لە پەراوێز خراون. لهراسههتیدا دێموکراتهههکانی ئازهربایجههان رهنههگوروو وچوارچێههوهیەکی قانوونییههان دابههوو بههه مههاوهو مهههودای حکوومهههتی خۆیههان ،لههه کاتێکدا دهوڵهتی قازی محهممهد هیچ چهشنه بناخهیهکی قانوونی ئهوتۆی نهبوو .کوردهکان له ڕادهی کهمایهتییهکی نهتهوایههتی لهه چوارچیوهی ئێراندا ،هاتنه خوارتر و ئهوجار بوون به کهمایهتییهک له چوارچێوهی دهوڵهتی تورکی ئازهربایجانیدا. له ئاکامدا قازی محهممهد به مهبهستی دهربڕینهی نارهزایههتی لهه دژی ئههو رێککهوتنهه بهۆ وتهووێژ لهگههڵ قههوام چهوو بهۆ تهاران. قازی داوای له قهوام کرد کهه هههموو ناوچههکانی کهوردی گرێهدراو بهه ئازهربایجهان لهه الیههک ،و ناوچههکانی خهوارووی کوردسهتان کهه سنهشی دهگرتهوه و لهژیر دهسهاڵتی حکوومهتی ئێراندا مابۆوه له الیهکیترهوه بخرێنهوه سهر یهک.
153
مهبهست مهڵبهندێکی گههورهو بههرباڵو بهووه کهه لهه سهنووری سهۆڤیهتهوه تها کرماشهانی دهگرتههوه و دهبوایهه لهه ڕادهی ئۆتۆنهۆمیدا دهسهاڵتی ههبوایه .کاربهدهستان و هیزی چهکداری مهڵبهندی ئۆتۆنۆم دهبوایە کوردبان .ههروهها قازی داوای کرد که سهرۆکایهتیی ئهو مهڵبهنده خودموختاره خودی خۆی بیکات. قهوام سهرۆک وهزیرانی فێڵبازی ئێران ،بهڕواڵهت داواکانی قازی محهممهدی به مهرجێک قهبووڵ کرد که قازی بتوانێ رهزایهتی دوکتور جاوید ،سهرۆکی دهوڵهتی ئازهربایجان وهربگرێت .بهاڵم دوکتور جاوید به قهڵسهی وتووڕهییههکی زۆرهوه گهاڵڵههو داواکانی قازی محهممهدی رهت کردهوه .بهو چهشنه ناکۆکیی له نێوان کوردهکان و دێموکراتهکانی ئازهربایجهان پێکههات و رۆژ لەگههڵ رۆژ پهرهی ئهستاند...... سەبارەت بە کۆتایی کۆمار:
.......دهستبهسهههرداگرتنهوهی مههههاباد لهالیهههن ئهرتهشههی ئێرانهههوه ،خهههبات و تێکۆشههانی ئهههم دوایهههی کوردهکههان لههه پێنههاو دامهزرانهدنی دهوڵهههتی کههوردی دا کۆتههایی پێهههات .ئهههم جههارهش ههههروهک جارهکههانی پێشههوو هههۆی سهههرهکیی سهههرنهکهوتنی کوردهکههان، نهبوونی یهکیهتی له نێو ریزهکانی خۆیان دابوو....... .......ئێستا ئیتر نه کۆمهڵەی ژ .ک ماوه و نه حیزبی دێموکراتی کوردستان ،بهشێکی زۆر له رێبهران و بهرپرسهکانی کهورد یهان مردوون یان زیندانی کراون و یان له دوورهواڵتیدا دهژین .بهاڵم دیسانیش ههمووی ئهوانهه بههو مانایهه نییهه کهه ناسیۆنالیسهمی گههلی کورد له ناوچووه .پشت و پهنای کۆماری کوردستان بهشی روونهاکبیر و پێشهکهوتووی کۆمههاڵنی خههڵک بهوون کهه رۆژ بهه رۆژ لهه بهاری چهندایهتیو چۆنایهتی ،له حاڵی پهرهئهستاندندا بوون .نهیارهکانی کۆمار له کهسانێک پێکهاتبوون که رۆژ بهه رۆژ لهه حهاڵی کههم بوونهوه و لهناو چووندا بوون........ تێبینی: -1ڕۆژی دامەزرانی کۆمار 88ی ژانویەی 1916بووە نەک دێسامبری 1911کە ڕۆزوێلت باس دەکات. -8پێشەوا لە ساڵی 1911لە دایک بوو و لە ساڵی 1912لە تەمەنی 12ساڵیدا لە سێدارە درا. -2وادیارە بە الی نووسەر شارەزایی و ئاشنایی پێشەوا بە زمانەکانی فارسهی و تهورکی و عەرەبهی شهتێکی زۆر ئاسهایی بهووە بهۆیە ئاماژەی پێنەکردووە. سهرچاوه :ماڵپهری حدک میدیا /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8111
154
كۆماری كوردستان له مێژوودا. ئهحمهد مهكاڵوهیی
كۆماری كوردستان كه رۆژی 8ی ڕێبهندانی 1281ی ههتاوی بهرامبهر به 88ی كهانوونی دووهمه 1916زاینهی لهه رێ و رهسهمێكی بههێ وێنهههو لههه نێههو چهپڵههه رێزانههی ئههاپۆرای خهههڵك و سههروودی نیشههتمانی دا كههه بههه دهنگههی كههوڕ و كچههانی قوتههابی تامهههزرۆی ئههازادی و سهههر بههه خههۆیی قوتابخانهههكانی مههاباد گوترانهوهو پاراستنهكهشی هێهزی شهۆ وجهوانی پێشهمهرگه وهئهسهتۆی خهۆی گرتبووو ،تههواو پیهاو مهاقواڵنی شهارو شهخسهی مسهتهفا بهارزانی ویهارانی وسههرۆك عهشههههههیرهتهكانی مهنگوڕ،مامهش،گهورك،زهرزا،ههركی،شههههههكاك،جهالی و چهنههههههدین سهرۆك عهشیرهتی پشدهری وهك جوامێراغای تهنگژهو برایماغهای بهرای لههوی بهوون و،له الیهن قازی محهممههد راگهێنهدرا ،لهه بهواری حهوكمرانی دا ،چ لهه ئاسهتی كوردسهتان و ،چ لهه ئاسهتی ناوچهكهه و چ لهه ئاسهت نهزهری واڵتانی بیانی ،به یهكهمین ئهزموونی دیار و بهر چاوی نهتهوهی كورد هاتۆته ئهژمار. لهههو رۆژو كههات و سههاتهدا كههه كۆمههاری كوردسههتان لههه الیهههن قههازی محهممهههد راگهێنههدرا،قازی محهممهههد زۆر بههه وازعههی بههاس لههه زهرووریهتی یهك ریزی نهتهوهی كوردو خۆڕاگریهكههی دهكهات كهه ئێستاشهی لهه گهڵهدابێت ئههو بیهری نهتههوهیی ئههو كهات لهه هههموو كاتێك پتهوتر دهبێت كه نموونهكهشی ئهوهیه كه ئهو رۆژه قهازی محهممههد لهه كهاتی راگهیانهدنی كۆمهار كوردسهتان دا دهڵێهت :ئێمهه هێزێكی میللیمان(نهتهوهیهی) تهشكیل داوه كه ئهگهر بهوردی لێكی بدهینهوه ئهم چهند وشهی ئهو نهمره لهبارهی مهسهلهی نهتههوهیی دا دهتوانرێ دهیان كتێبی له سهر بنوسرێت. ئهو رۆژه كه كۆماری كوردسهتان پێكههات ،لهه شهادی و خۆشهی ئههو حكومهتهه ،منهدااڵنی سههر النكههی كوردسهتان بهه گشهتی لهه نهاو بێشكهدا خهونی ئازادی كوردستانیان بینی و له خۆشیان دایان له قاقای پیكهنین و به زهردهی سهر لێوو رهنگی گهش و جوانیان ،كه وهك نوور له ناوچاوانیان دهباری ،بهفرو بهستهڵهكی چوارچرایان شهق كرد و پڕ به شار خۆشیان باراند و دڵهی خههڵكیان وهك گهوڵ گهش كرد و به تێكراي مانگی رێبهندانیان كرده مانگی بهههار و گهوالن و وهك مامۆسهتا ههێمن گوتويههتی :سههد بهههار ،نۆكههری ئههو زستانه بوو.
155
كۆماری كوردستان ،ههر ئهو رۆژهی راگهێندرا ،دهری خست كه ئیمانی بهه دێموكرسهی و بهرابههری ژن و پیهاو ههیهه كهه دوو خوشهك به ناوهكانی ویلمهی سهیادیان ،كه بهرێوه بهری قوتابخانهی (پهروانهی كچان)ی شاری مههاباد بوو ،له گهڵ خهدیجهی حهیدهری كه راوێشههكاری ههههر ئهههو قوتابخانههه بههوو ،یهههكی وتارێكیههان خوێنههدهوه كههه لهوێههدا ئامۆژگههاری ژنانیههان كههرد كههه بههۆ پاراسههتنی كۆمههار و كوردستان ببنه هاوكاری براكانیان و دهست به تێكۆشان بكهن كه لهوێدا گوتیان :ئهمرۆ ،دونیا موحتاجی كچ و كوڕه كه بهه خوشهک و برایهتی دهست بدهنه دهستی یهك بۆ رزگاركردنی دایكی نیشتمان. ئهوهی زۆر جێگهی تهقدیره ئهوهیه كه حكوومهتی كوردستان دروست بوو ،كومیتهی ناوهندی حیزی دێموكراتی كوردستان ،دهسهتهی سهرۆكایهتی میللی كه پێكهاتبوو له چوارده وهزارهتخانه راگهیاند. كۆماری كوردستان كه سنوورهكانی تا مههاباد و ،شنۆو ،میاندواوو ،سهردهشهت و ،بانههو ،سههقز و ،نهغههدهو ،بۆكهان و ،ورمهی و شاپوورو ،خۆی و ،ماكۆبوو ،وه ك باس
ليكراوه ,هێزهكانی به گشتی به هێزی پێشهمهرگه و خههڵكی چهكهدارهوه ،گهیشهتۆته 11111
كهس ،بهاڵم له شوێنی واشدا ههیه كه گوتراوی هێزی پێشمهرگهی 18211كهس بووه و ،له شهوێنێكی تریشهدا گوتراوهكهه 11111كههس بووه. كۆماری كوردسهتان ههرچهنهد تهمههنی زۆر كههم بهوو ،بههاڵم توانیویههتی كۆمههڵێك دهسهتكهوتی زۆر گههوره و بهاش و گرنهگ و بهێ وێنهههی لههه مێههژووی خهههباتی رزگههایخوازی نهتهههوهی كههورد دا لههه بوارهكههانی سیاسههی ،ئههابووری ،سهههربازی ،روونههاكبیری و كۆمهاڵیهتیههدا بێنێته دی. كارێكی تری كۆماری كوردستان ئهوه بووه كه رێگهی به كهمایهتیه ئاسهۆری و ئهرمههنی وجوولهكههكانیش داوه كهه لهه كوردسهتان دا قوتابخانهی تایهت به خۆیان ههبێت. جگههه لهوانهههش ،وتارهكههانی كههه لههه مزگهوتهكانههدا دهخوێندرانهههوه ،بههه پێههی بڕیههاری حكوومهههتی كوردسههتان بههه زمههانی كههوردی دهخوێندرانهوه كه له گهڵ ئهوهشدا كتێخانهی گشتی كرا بوونهوه تا خهڵك بهره و رۆشنبیری بڕۆن. له بارهی رێكخراووگروپ و پیشه دا گهلێك رێكخراوی جۆر به جۆر دروست ببون ،وهك رێكخروهكانی یهكیهتی جههوانانی دێمهوكرتی كوردسههتان كههه یهههكێك لههه چاالكیهههكانی ئهههوهبوو كههه تههوانی رۆژنامهههی هههاواری نیشههتمان بههاڵو بكاتهههوه كههه سهههر نووسهههرهكهی سهههدیق ئهنجیری ئازهر بوو و تهنیا 1ژمارهی لێ باڵو بۆوه. ههرلهو كاته دا به ههوڵ و هیمهتی قهازی محهممههد و مینها خهانمی هاوسههری و كۆمههڵیك ژنهی چهاالك یهكههمین رێكخهراوی ژنهی كورد بهناوی یهكێتی ژنان دامهزرا.
156
جگههه لههه وانهههش لهههو كاتههه دا تههونرا رادێههو دهنگههی كوردسههتان دابمهههزرێ بههۆ ئهههوهی كۆمهههاڵنی خهههڵك لههه بههارودۆخی كۆمههاری كوردستان و ههواڵه جیهانیهكان به ئاگا بن. ههروهها جگه له هێنانی سینهماو بایخدان به بواری رۆژنامههوانی ،چهنهدین باڵوكهراوه و رۆژنامههوگۆڤارو كتیهب بهاڵو كرانهوهكهه خزمهتێكی گهورهیان به بهرهو پهێش چهووی بهاری فهرهههنگی نهتهوهكههمان كهرد و لهه نهاو كۆمههڵگا بیانیههكانیش لهه زۆر بهوارهوه تهه ئسیری خۆی داناو ههر یهكهیان له شهوێنی خۆیانهدا تایبهتمهنهدی و خهسهڵهتێكی زیهاتر و دهوڵهمهنهدتریان بهه كۆمههڵگای كهوردهواری بهخشی كه چهندهیان بریتی بوون له هاواری نیشتمان ،گۆڤاری ئاوات ،ههالڵه ،رۆژنامهی كوردستان كه له گهڵ ئەوانهشدا بۆ خزمهت كردن به منداڵنی كورد ،گۆڤاری گروگاڵی مندااڵنی كورد باڵو كرایهوه. ههر لهو كاته دا بۆ یهكهم جار رۆژمێری باخهی رهسمی كۆماری كوردستان چاپ و باڵو كرایهوهكههههواڵی بهاڵو كردنهوهكههی ،وهك مزگێنیهك پێش دهرچوونی له الیهن ههندێك رۆژنامهی كوردستانهوه باڵو كرایهوه، له بواری كشتوكاڵی و بازرگانییهوه كۆماری كوردستان بایخێكی گهورهی بهم الیانانه دا كه بهه رادهیههكی زۆر بهاش چوونهه پهێش و خزمهتێكی باشی بهباش كردن بار گوزهرانی كۆمهڵگای كورده وار كرد. لهبواری یاسهایهوه وهك بنهمایههكی شارسهتانی ،حكومههتی كوردسهتان سههرچاوه یاسهاكانی ههمهه جهۆر و فهره الیهه ن بهوون و ،وهك كوردهواری خۆمان دهڵێ :كهڵ به موو بهند بوو. سهره رای ئهو ههموو كۆسپانهی كه له دهرباری شاو دهرهوهی واڵت له الیههن ناحهه ز و دوژمنهانی كهوردهوه بهۆی دروسهت دهكهران، كۆماری كوردستان به تهواوی ههوڵی به جیهان بوونی خۆی داو به دروستی دهست دۆسهتایهتی بهۆ دراوسهێ و جیهران و دونیهایی دهرهوه درێههژ كههرد و ,زۆر ژیرانههه ههههنگاوی نهها .بهههالم دوژمنههانی ئهوهنههده زۆر بههوون كههه بههه داخهههوه زوو جوانههه مهههرگیان كههردو نههه يانهيشههت نهتهوهكهمان زياتر له بەرسيبەريدا بحەسيتەوه. سەرچاوه ,و نوسراوهكان حيزب ديموكرات كوردستان سهرچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8111
157
دوای ٢٢ساڵ ،ئێمە چمان کردوە؟ ئاگری باڵەکی هیچ کات دامەزرێنەرانی کۆماری کوردستان بە بیریشهیان دا نەدەههات کە دوای تێکچهوون کۆمهار خەبهاتی کهورد رێگهایەکی درێژتهری دەکەوێتە بەردەم و بۆ گەیشتن بە ئامانج. تههها ئێستاشهههی لەگەڵ بێهههت لە دوای تێپەربهههوونی 62سهههاڵ بەسهههەر دامەزرانهههدنی کۆمهههاری کوردستان ،ئێمە کۆماری کوردستانمان بە وشێوەی کە پێویستە نەناسهیوە ،ئهێمەو ئەوانەی دوای کۆماریش جهلەوی خەبهاتی کوردیهان گرتهۆ ههیچ کهات هەوڵهی ئەوەیهان نەداوە کە لە کۆمهار بەو شههههههێوەی کە هەبههههههووە تێههههههبگەن .نەوەی ئههههههێمە لە پێههههههداهەڵگوتنو گەورەکردنههههههی رووداو و کەسایەتیەکاندا چەندە ئازاین ئەوەندە لە شکاندنو بێ ئەرزشکردنی رووداوەکانیشدا کەمان دانەناوە .بۆیە کۆماری کوردستان لە نێوان دوو جۆر بیرکردنەوەدا ،بەردەوام لە هەڵکشانو داکشان دابووە ،کۆمەڵێهک لە بچهوک کهردنەوەی کۆمهارو تهایبەت کردنهی بە نهاوچەیەک دیاری کراو خەریکنو کهۆمەڵیکی تهر لە نەفهی کهردنەوەی کۆمهارو کەمکهردنەوەی رۆڵهی سهەرکردەکانی بەشهدارن ،هەروەهها دەسهتەیەکیش بوونە درادەستی دوژمنانی کورد کاریان ئەوەیە دژ بە پێشەواو کۆمار بنووسن و قسە بکەن. بەاڵم ئایا ئێمە چمهان کهردوە بهۆ ئەوەی ئامهانج و کردەوەکهانی کۆمهار بەرز رابگهرین؟ یهان چمهان لە دەسهت دێهت؟ ئایها باشهتر نهیە کۆماری کوردستان بە شانازی و سەرکەوتنەکانیەوە ببێتە موڵکی مێژوو و ببێتە بەشێک لە مێژووی پڕ لەسهەر وەرەی؟ یها ئەوەتها دەبهێ دوای 62ساڵ زیاتر لە کۆمار وردبینەوە. چ هۆکار گەلێک هەبووە کە سەرکردەکانی کۆمارو لە پێشەوەی هەمووان ،پێشەوا قهازی محەمهمەد توانیهویەتی کە لەمهاوەیەکی کەم دا گههۆرانێکی ئەوتههۆ بکههات کە کههوردو گەالنههی نههاوچەکە بەدرێژایههی مێههژووی خۆیههان نەیههان دیتههوە ،کۆمههاری کوردسههتان لە یههازدە مههانگی تەمەنی دا کە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا مهاوەیەکی یەکجهار کهورتە هێنهدێک کهاری گرینگهی مێهژووی دەکهات کە تها ئێستاشهی لەگەڵ بێهت ئههێمە لەسههەردەمی ئێسههتا ئەو کههارو کردەوانەمههان پههێ ئەنجههام نههادرێ .لە گرینگتههرین کارەکههانی کۆمههاری کوردسههتان کە لە مێههژووی پڕسههەروەری ئەم کۆمههارە سههاوایەدا تۆمههار کههراوە بههریتین لە یەکەم دەوڵەتههی نەتەوەیههی لە سههەردەمی نوێههدا ،بەرەسههمی کردنههی زمههانی کههوردی ،دانهههانی هێههزی پێشهههمەرگە ،باڵوکههردنەوەی بیهههروڕای دێمههوکراتی ،رێگههها خۆشههکردن بهههۆ بەشههداری ژنهههان لە ژیههانی سیاسهههی و کۆمەاڵیەتیدا .ئەو کردەوانەو دەیانی تر دەیسەلمێنن کە بەرێوەبەرانی کۆمار چەندە بەدڵەوەو دور لە دەمارگرژی و یەکگرتوویی
158
هەوڵیان داوەکە ئامانجە لەمێژینەکانی کهورد بێهنە دی ،هەربهۆیە ئیهرادەی پهۆالینی ئەوان توانیهویەتی بەسهەر کەنهدە کۆسهپەکانی ئەو سەردەمە دا زاڵ بێت و بناغەی هیواکانی مرۆڤی کورد دابنێت. بەاڵم ئایها بههۆ ئهێمە تهها ئیسهتا کە لە سههەردەمێکدا دەژیههن نەمهان توانیههوە یهان نەمههان ویسهتووە کە النههیکەمەکەی وەک خەلکێههک کە ئەوکات بەشداری کۆمار بوون بیر بکەینەوە ،ئایا ژینگەو ئامرازەکان گۆراون یهان مرۆڤەکهان گهۆراون ،بەپهێ هەمهوو هەڵسهەنگاندنەکان گۆرانەکان بە ئاراستەی باش رۆیشتوون بەاڵم لە هەمان کاتهدا ئیهرادەی مرۆڤهی کهورد دابەزیهوە ،بهاوەر بەخهۆ نەبهوونو یەکتهر قەبهووڵ نەکردن بۆتە فەرهەنگی ئێستای کۆمەلگهای کهوردی ،لە بهاکورەوە تها باشهوورو لە رۆژهەاڵتەوە تها رۆژئهاوا ،کوردەکها لە یەک کاسهە دا نانیان پێ ناخورێو بەردەوام لەگەڵ دوژمنەکان لەسەر یەک سفرە دادەنیشن ،کێشەکانی خۆیان حەل دەکەن. میللەتێک کە نەتوانێ کێشە ناوخۆیەکانی خۆی چارەسەر بکهات ،نهابێ چهاوەروانی ئەوەش هەبێهت کە واڵت و حکوەمەتهداری بکهات. کۆمهاری کوردسههتان لەگەڵ ئەوەی تەمەنههی کەم بههوو بەاڵم نیشههانیدا کە دەتههوانن بە پشهت بەسههتن بەیەکتههرو لێههک حههالی بههوون ،بههگەنە دورگەکانی بەختەوەری مرۆڤی کورد. دوای 62ساڵ دوای کۆمار ئێمە چمان کردوە ،پرسیارێکە کە دەبێ هەموو تاکێکی کهورد لە خهۆی بکهات ،ئهێمە دوای 62سهال جهگە لەوەی کە بە مێههژووە دەژیههن و بە مێههژووە خەبههات دەکەیههنو مێههژووە بههۆتە نههانی سههەر سفرەکانیشههمان چههی ترمههان کههردوە؟ لە خههۆ بەکەمنەگرتن و یەکتر شکاندن چی ترمان ئەنجام داوە ،دوای 62ساڵ مێژووەیەکی پهڕ لە خوێنهاوی و مهاڵ وێرانهی ،چهی دیکەمهان بهۆ نەوەی داهاتوو هەیە ،ئایا بەراستی نەوەی ئهێمە و نەوەی دوای کۆمهار چیمهان بهۆ نەوەی داههاتوو هەیە ،کهاری ئهێمە بهۆتە ئەوەی کە مێههژوو بگههوازینەوە ،باسههی بکەیههنو خههۆی پههێ بەرزکەیههنەوە ،بەاڵم هههیچ کههات و ئێستاشههی لەگەڵ بێههت النههیەکەم دەرسههمان لە مێههژوو وەرنەگرتههووە ،ئەگەر بەو ئاراسههتەیەش بههرۆین لەوەی کە ئێسههتا هەیههن باشههتر نههابین .بەالم لەگەڵ ئەوەشههدا پێویسههتە کە هەموومههان پێکەوە بە باوەر بەخۆبوون و یەکتر قبووڵ کردن ،لە هەوڵدان رانەوەستین بۆ ئەوەی بتوانین دوای 62ساڵ دواتر ئامانجەکهان کۆمهار بگەیەنینە ئاکام. هەروەک لە مێژووی پڕشنگداری کۆماریش دا هاتووە ،بە یەکریزیو یەکتر قەبووڵ کردن ،پێشەوا قهازی محەمهمەد تهوانی 62سهاڵ پێش ئێستا ئەو کارە ئەنجام بدات و کۆمارێکی نەتەوەیی دابمەزرێنێ. بەهیوای سەرکەوتنی ئامانجەکانی کۆماری نەتەوەیی کوردستان سهرچاوه :ماڵپهری رۆژههاڵت تایمز /ڕێکهوتی 88 :ی جانێویری 8111
159
پەیامی پێشەواو ئەزموونی کۆماری کوردستان خەبات و تێکۆشانی نەتەوەی کورد دەبێت لە ڕاستای جێبەجێکردنی پەیامی پێشەوا و فەلسەفەی کۆماری سەربەخۆی کوردستاندا بێت. ئاریتما محەممەدی
67ساڵ پێش ئەمڕۆ پێشەوا قازی محەممەد کەسایەتیی زاناو لێزان و تێکۆشەری گەلەکەمان لە پهاش ئەنهدام بهوون لە کهۆمەڵەی ژیانەوەی کوردو تێپەڕاندنی قۆناغێکی هەستیار بەهاوکاری و تەبایی و یەکێتی کهوردان کۆماری پیرۆزی کوردستانی ڕاگەیاند .کۆماری کوردستان لە قۆنهاغێکی تهایبەت و دژوارو هاوکات هەستیار دا پێک هات کە شەڕی دووەمی جیههانی ڕووی لە کۆتهایی بهوون بهوو و زلهێزەکههانی جیهههانیش لە سهههەرووی هەمههووانەوە یەکێتههی سهههۆڤیەتو بریتانیهها چاویهههان بڕیبووە سەرمایەکانی ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست و بەتاییبەت کوردستان. کۆماری کوردستان بە بەرهەمی خەباتی بێپسانەوەی کورد لەو قۆناغەدا پێناسە دەکرێت کە بیرو هزرو هەستی نەتەوەیهی گەشهەی کردبههوو و پێشههەوای کههورد قههازی محەممەدیههش پێشههەنگایەتی ئەو بیههرو هههزرەی دەکههردو کۆمههاری کوردسههتانی لە زۆر بههواری سیاسههییو کۆمەاڵیەتیی پێش خست و بنەمای کۆمارێکی دیموکراتیکی کوردی داڕشت کە ئیستاش کاریگەری بەسەر بیهر و ههزری کهوردو نەوەی نهوێ لە کوردستان هەیە و ڕۆڵەکانی گەلی کورد لە هەموو پارچەکانی کوردستان لە خۆبردوویی و فیداکاری و هەوڵ و خەبهات و تێکۆشهانی پێشەوای نەمر لە بیر ناکات و ئەو ڕێبەرە مەزنە بە یەکێ لە پێشڕەوانی بیرو هەستی نەتەوەیی لە کوردستان دەزانێت. هەر چەند تەمەنی کۆماری کوردستان زۆر کەم بوو و ساڵێکی تێپەڕ نەکرد ،بەاڵم گەلێک ئەزموونی بۆ گەلەکەمهان هێنهایە کهایەوە کە دەبنە بنەمای خەباتو تێکۆشانی نەتەوەکەمان لە داهاتوو دا ،یەکێ لەو ئەزموونە بەنرخانە ئەوە بوو کە نابێ قەد پشت بەهێزی دەرەکی ببەستین ،دەبێ هەمیشهە گرینگهی و بهاییخ بە ڕۆڵهی کۆمەڵگها بهدەینو سیاسهەتو ئیسهتراتیژییەکان لە پێنهاو گەشهەی کۆمەڵگها دابڕێژین و قازانج و بەرژەوەنی گەلەکەمان لەبەر چاو بگرین و وەک پێشەوای کورد لە خهۆبردوویی و فیهداکاری بخهوڵقێنین و شهانازی بەنەتەوەکەمان بکەین کە هەمیشە بیری پێشکەوتووخوازیی لە مێشکدا بووەو ڕۆڵی گرینگی گێڕاوە .کۆماری کوردسهتان دیمهوکراتیکترین کۆمار و حوکوومەتی سەدەی بیستەم لە ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست بوو کە ئەوە لە خۆیهدا بە دەسهتکەوت و سهەرکەوتنێکی مەزن بهۆ نەتەوەی کورد بەئەژمار دێت.
160
یەکههێ لە ئەزموونەکههانی دیههکەی کۆمههارو پێشههەوای کههورد ئەوە بههوو کە نههابێ خەبههاتو تێکۆشههانی نەتەوەی کههورد ببێههتە سههووتەمەنی ئیسهتراتیژیی واڵتههانی زلهێهزی جیهههانو هێهزە نههاوچەییو دەرەکییەکههان ،دەبێهت نەتەوەی کههورد یەکێتهی نەتەوەیههی سهاز بکههاتو گوتههاری سیاسییو نەتەوەیی یەکبخاتو پێگەی هێزو تێکۆشانی خهۆی لە نهاو کۆمەڵگهادا بەهێزتهر بکهاتو وەک هێزێکهی کهاریگەر لە نهاوچەکەدا ڕۆلی گرینگو کاریگەر بگێڕێتو لە کایە سیاسییەکاندا ڕۆڵی بەرچاو ببینێتو نەبێت بە سووتەمەنی ئیستراتیژی واڵتانی دیکە. هەر چەند تەمەنی کۆماری کوردستان زۆر کەم بوو و ساڵێکی تێپەڕ نەکرد ،بەاڵم گەلێک ئەزموونی بۆ گەلەکەمهان هێنهایە کهایەوە کە دەبههنە بنەمههای خەبههات و تێکۆشههانی نەتەوەکەمههان لە داهههاتوو دا ،یەکههێ لەو ئەزمههوونە بەنرخههانە ئەوە بههوو کە نههابێ قەد پشههت بەهێههزی دەرەکههی ببەسههتین پێشههەوا قههازی محەمههمەد گرینگههیو بههاییخی بە زمههانو ئەدەبههی کههوردی دەداو بنەماکههانی دیمههوکراتی لەنههاو ڕێکخراوەکانی کۆماری کوردسهتاندا بەهێهز کهردو دەیهان خزمەتهی مەزنهی بە نەتەوەی کهورد کهردو ڕێکخراوەکهانی یەکێتهی الوان و ژنهانی پێک هێنا و پەرەی بەزمانی کوردی داو دەیان قوتابخانەو ناوندی زانستی و ڕۆژنامەو گۆڤاری ساز کرد .هەنووکە هەوڵەکانی پێشەواو ئەزموونی کۆمهاری کوردسهتان بهووەتە چهرای ڕێگهای خەبهاتو تێکۆشهانی نەتەوەکەمهان و چاالکوانهانو تێکۆشهەرانی سیاسهییو نەتەوەیهی گەلی کورد خۆیان لەسهەر ڕێبهازی پێشهەوای کهورد قهازی محەمهمەد دەزانهنو ئەو پێشهەوایە بە پێشهڕەو و پێشهەنگو پێشهەوای نەتەوەی کورد پێناسە دەکەن. کۆمههاری کوردسههتان دەالقەیەک بەڕووی گەلههی کههورد لە هەمههوو پارچەکههانی کوردسههتاندا بههوو و ڕۆڵههی هێزەکههانی پارچەکههانی دیههکەی کوردستانیش لەو کۆمارەدا دیار و بەرچاوەو هیوای ترووسکایی نەتەوەی کورد لە هەموو بەشهەکان بهوو .کۆمهاری کوردسهتان الپەڕەیەکهی نههوێی لە خەبههاتو بەرخههۆدانی گەلەکەمههانی تۆمههار کههردو بە پێشههکەوتووترین کۆمههاری کههورد لە مێههژووی هاوچەرخههدا پێناسههە دەکرێههتو لەپاش ١٨ساڵ تێپەڕبوون بەسەر ڕۆخانی ئەو کۆمارەدا ،ئیستاش کاریگەری بەسهەر زۆر پهارتو ڕێکخهراوەی نەتەوەیهی هەیەو بهووەتە بنەمای خەباتو تێکۆشانی بەشێکی زۆر لە پارتە کوردستانییەکانو هەوڵدان بۆ سەر لەنوێ بوونیاد نانەوەی کۆماری کوردستان. ئەو بەشە لە پارتو ڕێکخراوەکانی ڕۆژهەاڵت کە ئەمڕۆ خۆیان بە میراتگری کۆماری کوردستان دەزاننو فەلسەفەو پەیهامی کۆمهاری کوردسههتان بە بنەمههای خەبههاتی خۆیههان پێناسههە دەکەن ،دەبههێ ئەمههڕۆ لههۆمەی خۆیههان بههکەن کە چەنههدە لە ڕێبههازو هێڵههی پێشههەوا دوور کەوتوونەتەوەو پێویست بەخۆدا چوونەوە دەکات و هاوکات پێویستە کە داوای لێبووردن لە شەهیدانی کۆمارو پێشەوای کورد بکەن. پێویستە کە کۆماری کوردستان ببێتە بنەماو ئامانجی خەباتو تێکۆشانی هەموو پهارتە کوردسهتانییەکانو هەوڵو تێکۆشهانی خۆیهان بۆ دووبارە بوونیاد نانەوەی کۆمار بخەنە گەڕو لە هیچ هەورازونشیوێک سڵ نەکەنەوەو درێژە بە ڕێبازی پێشەوا بدەن ،تهاکە ڕێگها بهۆ ئەوەش لەوە دەسههتپێ دەکههات کە تههێکەڕای الیەنە کوردییەکههان گوتههاری هههاوبەش سههاز بههکەنو خەبههاتی خۆیههان لەسههەر یەک هێههڵ چههڕ بکەنەوە ،ئەو هێڵەش ڕێبازی پێشەواو کۆماری کوردستانە. واڵتههانی زلهێههزی وەک بریتانیهها ،ئەمریکههاو تەنههانەت یەکێتههی سههۆڤیەتیش لەپههاش پێکهههاتن لەگەڵ ڕژیمههی ناوەنههدی بەو ئەنجههامە گەییشتن کە هاوکاری کۆماری کوردستان لە بەرژەوەندی سیاسییو ئابووری ئەواندا نییەو پێویستە کە پشتی کۆمارو نەتەوەی کورد
161
بەردەنو هاوکههاری ڕژیمههی ناوەنههدی بههکەن بههۆ سههەرکوت کردنههی نەتەوەی کههوردو ڕۆخههانی کۆمههاری کوردسههتان .ژنێڕاڵەکههانی بریتههانی لە نههزیکەوە پێشههەوا قههازی محەممەدیههان بینههی بههووو هەسههتیان بە زیرەکههیو لێهههاتووی ئەو کردبههوو و هاوکههات پێشههکەوتنەکانی کۆمههاری کوردستانیشهیان بەچهاوی خۆیههان بینهی بهوو ،هەر بههۆیە سهەرکەوتنی کۆمههاری کوردسهتانیان لە قهازانج و بەرژەوەنههدی خۆیهان نەدەبینههیو هەسههتیان بە مەترسههی ئەوە کردبههوو کە ئەگەر کۆمههار سههەرکەوێت ئەوا دەسههتیان لە ڕۆژهەاڵتههی کوردسههتان کههورت دەبێههتەوەو نههاتوانن سهەرمایەکانی ئەو بەشهەی کوردسهتانیش ڕامهاڵ بهکەن .لەپهاش بینینهی پێشهەوا قهازی محەمهمەدو ئاگهادار بهوون لە هەڵوێسهتو ڕوانهگەو بیروبۆچوونەکانی پێشەوا ئیتر کەوتنە دژایەتهی کردنهی کۆمهاری کوردسهتان و تەنهانەت نهوێنەری بریتانیها لە کهاتی دادگهایی کهارتۆنی پێشەواو بەرپرسانی کۆماردا ئامادە بوو و دواتریش لەکاتی لە سێدارەدانی پێشەواو سەیفو سەدری قازیش بۆ دڵنیا بهوون لە شهەهید بوونیان لەوێ بوو .بەپێهی ئەو وێنهانەی کە بهاڵو کهراونەتەوە پێشهەوا قهازی محەمهمەد دووجهار لە سهێدارە دراوە ،چهونکە بەدوو شهێوە سیپاڵی جیاوازەوە بە هەڵواسراوەیی وێنەی لێگیراوە ،ئەوەش بۆ دڵنیابوون لە شەهید بوونی پێشەوای کهوردو دڵنیها بهوون لە ڕۆخهانی کۆماری کوردستان و کۆتایی هێنان بە دەسەاڵتی پێشڕەوانی کورد. پێویستە کە کۆماری کوردستان ببێتە بنەماو ئامانجی خەباتو تێکۆشانی هەموو پهارتە کوردسهتانییەکانو هەوڵو تێکۆشهانی خۆیهان بۆ دووبارە بوونیاد نانەوەی کۆمار بخەنە گەڕو لە هیچ هەورازونشیوێک سڵ نەکەنەوەو درێژە بە ڕێبازی پێشەوا بدەن ،تهاکە ڕێگها بهۆ ئەوەش لەوە دەسههتپێ دەکههات کە تههێکەڕای الیەنە کوردییەکههان گوتههاری هههاوبەش سههاز بههکەنو خەبههاتی خۆیههان لەسههەر یەک هێههڵ چههڕ بههکەنەوە ،ئەو هههێڵەش ڕێبههازی پێشههەواو کۆمههاری کوردسههتانە .دەبههێ هەموومههان ئەوە بههاش بههزانین کە کۆمههاری کوردسههتان کۆمههارێکی سەربەخۆیی کورد بووەو لەالیەن داگیرکەرانەوە ڕۆخێنراوە .ئەو الیەنەش کە دەستی لە ڕۆخهانو لە داردانهی پێشهڕەوانی کهوردو کۆمهاری کوردستاندا هەبووە بە دوژمنی مێژوویی نەتەوەکەمان پێناسە دەکرێت. ئەو ڕاوبۆچوونانەش لە جێی خۆیاندا نین کە پێیان وایە تەنیا هۆکاری نێوخۆیی لەمپەری سەرکەوتنی کۆمهار بهووەو کۆمهار بەههۆی کێشەو پەرتەوازەیی کوردەوە ڕۆخاوە ،دیارە یەکگرتن بنەمای هەموو دەسهتکەوتێکی سیاسهییو ئهابوورییە و لەسهەر خسهتنی حوکهوومەتو دەسههەاڵتی سیاسههییدا ڕۆڵههی گرینههگو بەرچههاو دەگێڕێههت ،بەاڵم ئەگەر کۆمههاری کوردسههتان لەو قۆنههاغەدا هەمههوو نەتەوەی کههورد لەگەڵههی بوونههایە هەر دەڕۆخهها ،چونکههوو لەو دۆخە هەسههتیارو ناسههکو دژوارەدا نەتەوەی کههورد بە قۆنههاغێکی یەکجههار نالەبههاردا تێههپەڕ دەبههوو و بزووتنەوەی کهورد ههیچ دۆسهتو پشهتیوانییەکی لە ئاسهتی جیههانییو ناوچەییهدا نەبهووە ،لەبەر ئەوە لەو قۆنهاغەی مێهژوودا پشهتیوانی بەهێههزی دەرەکههی و یەکێتههی نههاوخۆیی تههاکە ڕێگههای سەرخسههتنی دەسههەاڵتە سیاسههییەکانی جیهههان و نههاوچەکەو بەتههاییبەت ڕ ژهەاڵتههی نێوەڕاسههت بههووە .دیههارە کههورد ئێسههتاش پشههتیوانو دۆسههتی نههاوچەییو جیهههانیی نیههیە ،بەاڵم هەنههووکە دۆ و هەلههومەرجەکە جیههاوازەو ئاڵووگۆڕی قووڵو بنەڕەتی بەسەر کۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا هاتووەو بهزووتنەوە کهۆمەاڵیەتیی و سیاسهییو مەدەنییەکهان لەسهەر خسهتنی خەباتو تێکۆشانی نەتەوە بندەستەکان ڕۆڵهی چارەنووسسهاز دەگێهڕنو بەیەکێتهیو یەکڕیهزیو خەبهاتو تێکۆشهانی ههاوبەش دەسهتکەوتە مەزنەکان بەدی دێن و هێزو پێگەی کوردیش بە یەکێتی سیاسیی بەهێزتر دەبێت. ئیستا ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست ڕووی لە گەشەی سیاسیو ڕووداوی مەزنو چاوەڕوان نەکراوەو تێکەڕای زلهێزەکانی جیهانیش
162
دەیانهەوێهت کە خۆیهان لەم نههاوچە پهڕ پیههتو بەرەکەتە نزیهک بههکەنەوەو سهرنجی نەتەوەکههانی ئەم نهاوچەیە بههۆ الی خۆیهان ڕابکێشههن. هەڵکەوتههی سیاسههییو جههوگرافیو ژئۆپلههۆتیکی کوردسههتانیش لەنههاو هههێلکەی دەسههەاڵت یههان خههود لەوزی دەسههەاڵت جێههی گرتههووە ،ئەوەش گرینگههیو بههاییخێکی یەکجههار زۆری هەیەو جێهههی سههرنجی زلهێزەکههانە .لە سههەدەی نهههۆزدەو بیسههتەمو بەتههاییبەت لە سههەردەمی شهههەڕی سههاردازلهێزەکان بههۆ خۆنزیههک کههردنەوە لەو نههاوچەیە کەڵکیههان لە دیکتههاتۆرە ناوچەییەکههان وەردەگههرتو هەر بەو مەبەسههتەش لەدژی شۆڕشەکانی کورد هاوکاریو پشتیوانی داگیرکەرانی کوردسهتانیان دەکهرد بهۆ سهەرکوت کردنهی شهۆڕشو بزووتنەوەکهانی کهورد .بهۆ نمهوونە لەسههەدەکانی نههۆزدەو بیسههتەمدا بریتانییەکههان و ڕووسههەکان ڕاسههتەوخۆ لە دژی شههۆڕشو بههزووتنەوەی کههورد شههەڕیان کههردووەو فههرۆکەی شەڕکەریان هەڵساندووە ،ئەمریکاش پشهتی شۆڕشهی کهوردی نەگرتهووەو تەنهانەت بەهۆکهاری نسهکۆ هێنهانی شۆڕشهی ئەیلهوولی باشهووری کوردستانیش پێناسە دەکرێت. بەاڵم هەنههووکە سیسههتمی نههوێی جیهههانی گههۆڕاوەو ڕۆژئههاوا دروشههمی دیمههوکراتیزە کردنههی ڕۆژهەاڵتههی نێوەڕاسههتی بەرز کههردووەتەوە، هەرچەند ئەو دروشمە ئامانجو ئیسهتراتیژیی سیاسهیو ئهابووری لە پشهتەوەیە ،بەاڵم دەکهرێ نەتەوەی کهورد لەوەش کەڵهک وەربگرێهتو خەبهههاتو تێکۆشهههانی خهههۆی لەو ڕاسهههتایەدا بەرەو پهههێش ببهههات .یەکهههێ لە ئامانجەکهههانی نەتەوەی کهههورد جێگیرکردنهههی دیموکراسهههی لە ناوچەکەیە ،ئەوەش لەگەڵ سیستمی نوێی جیهانی یەک دەگرێتو لەیەک ڕاستا دان ،بۆیە دەکرێ لەگەڵ ڕۆژئاوا خۆمان لە یەک بەرەدا ببینینەوە ،بەاڵم ئەوەش پڕۆژەو پالنو بەرنامەی تایبەتو دروستی دەوێت ،دەبێهت وەک هێهز کهاریگەر بهین و پهێکەوە ڕۆڵهی کهایەکەری سیاسیی بگێڕین نەک ببینە ئەو سووتەمەنییەی کە لە دەسپێکی ئەم وتارە کورتەدا ئاماژەم پێدا .دەبێ ئەو خاڵەش لەبەر چاو بگهرین کە کێشەی کورد دیموکراسی نییە ،کێشەی ئێمە کێشەی نەتەوەیەکهی بندەسهتە کە خهاکەکەی داگیهر کهراوەو دەچەوسهێتەوە ،بهۆیە دەبێهت ئیستراتیژی سیاسیی لەو پێنهاوەدا دابڕێهژین و هێزەکهانی دیهکەی جیههانییو نهاوچەیی بەکهار بهێنهین بهۆ بەدەسهت هێنهانی دەسهتکەوتی مەزن .لە ڕاسههتیدا دیموکراسههی کێشههەی پههاش ئههازادیو سههەربەخۆیی کوردسههتانە .لە هههیچ دۆخێکههدا دیموکراسههی کێشههەی نەتەوەیههی کههورد چارەسەر ناکات ،بەڵکوو بەشێوەیەکی گشتی دۆخی مافی شارۆمەندی دەگرێتەوەو بنەماکهانی لەسهەر پێهوەری زۆریهنەو کەمیهنە دامەزراوە کە ئەوەش لە بەرژەوەندی نەتەوە بندەستەکاندا نییە. هەنووکە ئاڵووگۆڕەکانی ناوچەکە لە بەرژەوەندنی کورد بەرەو پێش دەچێتو بەشهێک لە دووژمنەکهانی کهوردیش لە دژایەتهی کردنهی نەتەوەکەمههان مانههدوو بههوونەو بەدوای ڕێگەچههارەی گونجههاو و لەبههاردا دەگەڕێههن کە ڕێگههای چارەسههەرییەکە ئاسههانو قههورس لە سههەریان نەکەوێتو نەتەوەی کورد دەستکەوتی کەمتر بەدەست بهێنێت ،دیارە هەڵگەڕانەوەی داگیرکەران هۆکاری تایبەت بەخهۆی هەیە ،چونکهوو ئابووری بەشێک لەوان الوازەو بەشێکی دیکەیان لە قەیرانی سیاسهیی دان ،ئەوەش دەرفەتە بهۆ نەتەوەی کهورد کە دۆخەکە بقهۆزێتەوەو لە بەرژەوەندی خۆی بەکهاری بهێنێهت .لە الیەکهی دیهکەوە خهاکی کوردسهتان خهاکێکی دەوڵەمەنهدو بەپیهتە کە دەیهان سهەرمایەو کهانزای بەنرخی وەک زێڕ ،ئاسن ،نەوت ،گازو بەردی بەنرخی تێهدایەو خهاکو ئهاوەکەی بهۆ کشهتوکاڵ لەبهارو گونجهاوە ،ئەوەش دەبێهتە خهاڵی لێکنزیک کردنەوەمان لەگەڵ ڕۆژئاوا ،چونکوو ئەوان زانستی پیشەسازییان هەیەو ئێمە کانزاو نەوتو گازو ...هتد .بەاڵم بۆ ئەوە کە بتوانین لەگەڵ ڕۆژئاواو واڵتانی دەرەکیی دیکەدا کایە بکەین ،دەبێ سرنجیان ڕابکێشین ،ڕاکێشانی سرنجیش بەو شێوە دەبێت کە هێزو
163
پێگەی خۆمان بەهێز بکەینو ڕۆڵی گرینگ لە نهاوچەکە بگێهڕینو یەکێتهی نەتەوەیهی سهاز بکەیهنو هەمهوو هێهزە کوردییەکهان لە پێنهاو یەک ئامهانجو ئیسههتراتیژی هاوبەشهدا خەبههات بههکەن ،بەچەشهنێک کە بەبههێ ئهێمە کێشههەکانی ڕۆژهەاڵتههی نێوەڕاسهت چارەسههەر نەکههرێن، ئەوەش تەنیا بە لەبەر چاو گرتنی پەیامو وتە بەنرخەکانی پێشەواو ئەزموونی کۆماری کوردستان بەدی دێت. سهرچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8111
164
کۆماری کوردستان لە خوێندنەوەی باو و دژە باودا حسین یەزدانپەنا
رۆژی چوارشهههەممە 2خهههاکەلێوەی 8212رێکەوتهههی 82مارسهههی ،8112بە نهههاو نیشهههانی “11مانهههگ و 81رۆژ بەختەوەریهههی” کە پێشانگایهكی فۆتۆگرافی ،دوو لێکۆڵینەوە و فیلمێكهی دۆكیۆمێنتههریی لەخۆگرتبهوو ،لە مۆزەخهانەی نیشتمانیی ئەمهنە سهوورەکە لە شهاری سهلێمانی ،بهۆ مهاوەی دوو رۆژ ە ژێهر چهاودێریی خهاتوو هێهرۆ ئیبراهیم ئەحمەد ئەندامی مەکتەبی سیاسیی یەکێتی نیشهتمانیی کوردسهتان و بەرپرسهی مەڵبەنهدی یەکی سلێمانی ،رێوڕەسمێک ،بەبۆنەی 66هەمین ساڵوەگەڕی لەسێدارەدانی پێشەوا قازی محەمەد، بەڕێوەچوو .کاتژمێر 11:11رۆژی دووهەمی رێوڕەسمەکە ،بەڕێز حسین یەزدانپەنا جێگری سهەرۆکی پههههارتی ئههههازادیی کوردسههههتان ،لێکههههۆڵینەوەیەکی لە ژێههههر ناونیشههههتانی ” کۆمههههاری کوردسههههتان لە خوێندنەوەی باو و دژە باودا” پێشکەشکرد کە ئەمەی خوارەوە دەقەکەیەتی: ” ئەوەی دەمەوێ لەم دەرفەتە کەمەدا پێشکەشی بکەم ،تەنیها تەرکیهزە لەسهەر چییەتهی و نهاوەڕۆکی کۆمهاری کوردسهتان .بەالمەوە گرینگە باس لەوە بکەم کە کۆماری کوردستان چی بهوو .لە پێشهدا و بەر لەوەی بچهمە سهەر ئەو باسهە ،بە پرسهیارێک دەسهپێدەکەم کە بهههۆچی ئهههاوڕدانەوە لە مێهههژوو گهههرینگە؟ .لەبەر ئەوەی لەسهههەردەمی ئێسهههتادا کە بە هێنهههدێک خوێنهههدنەوە و تەعبیهههر بە سهههەردەمی “ناسنامە”دەناسرێ ،بۆ ئێمەی کورد لە دوو روانگەوە گهرینگە بهاس لە ناسهنامەی خۆمهان بکەیهن .بەشهێک لە ناسهنامەی ئهێمە تهاریخ و رووداوەکان پێکی دەهێنێ .مێژووی هەر میللەتێک کۆمەڵێک هەوراز و نشێوی تێدایە کە ئەو هەوراز و نشهێو و رووداوانە دەبهنە یەکێهک لە توخمەکانی ناسنامە یان “ ”Identityئەو نەتەوەیە. کۆمهاری کوردسههتان یەکهێکە لەو رووداوە گەورە و مێژووییههانەیە کە دەتهوانێ لە خههانەی پرسهی ناسههنامەدا بیخوێنهدرێتەوە .ئههێمە لە رابههردوودا{ پێویسههتمان بههووە} و ئێسههتاش پێویسههتیمان بە سههەلماندنی ناسههنامەی خۆمههان هەیە ،بە دوو رووکههاردا .یەکیههان بەرانههبەر ئەوانەی کە حاشههایان لە بههوونی ئههێمە کههردووە .ئەو هەمههوو خەبههات و تێکۆشههانە ،ئەو هەمههوو خههوێن و قوربانیههدانە لە راسههتیدا بههۆ پاراستنی ئەو ناسنامەیە بووە {،واتە} ناسنامەی کورد بوون .لەم سەردەمەدا کە بە سهەردەمی بەجیههانیبوون دەناسهرێ و جیههانیبوون لە هەموو رەهەندەکانی کلتوری و ئابووری و سیاسی و رەفتاری لە هەرسهێ ئاسهتەکانی تهاک و کۆمەڵگها و دەوڵەتهدا کهاریگەریی خهۆی دانههاوە ،کههورد بههۆ ئەوەی نەتههوێتەوە لەم بەجیهههانیبوونەدا ،دەبههێ شههتی خههۆی پههێ بههێ .یەکههێ لەو شههتانە مێژووەکەمههان و رووداوە گرینگەکانی مێژووەکەمانە.
165
دێمە سەر باسەکە
خوێندنەوەی بهاو چیهیە لەسهەر کۆمهاری کوردسهتان؟ خوێنهدنەوەی بهاو کە لە کتێبەکانهدا ،لە دەربڕینەکانهدا و لە بیرەوەرییەکانهدا لەسەر کۆماری کوردستان هەیە ،ئەوەیە کۆماری کوردستان قەوارەیەک بووە لە چوارچێوەی ئێراندا ،ناوڕۆکی ئەو چوارچێوەیە ئۆتۆنۆمی یههان خودموختههاری بههووە ،کههورد نە ویسههتویەتی جیهها ببێههتەوە و نە جیههابووەتەوە ،ئەو کۆمههارە ئەو پەڕی ویسههتەکەی لە چوارچێههوەی ویستێکی دیمۆکراتیانەدا و لە چوارچێوەی ئەو قانوونەدا بووە کە لە ئێران پێیان دەگوت قانوونی ئەیالەتی والیەتی. ئەوەی باسمکرد ئەو خوێندنە باوەیە کە لەسەر کۆماری کوردستان هەیە و دەتوانم بڵێم زۆربەی ئەو کتێبانەی لەسەری نووسهراوە و زۆربەی مێشههکی ئینسههانی کههورد بەتههایبەت جیلههی بەر لە ئههێمە ،ئههاوا بههووە لەسههەر کۆمههاری کوردسههتان .لە حاڵێکههدا دیکۆمێنتەکههان، بەڵگەکهان ،سههیمبۆلەکان ،هەمهووی پههێچەوانەی ئەوە دەسههەلمێنن .کۆمهاری کوردسههتان قەوارەیەک کە بە تێرمێنۆلهۆژیی نههوێ وهههاوچەر پێههی دەڵههێن “دەوڵەتههی مههۆدێڕنی نەتەوەیههی” .ئەو دەوڵەتەی لە 1612زاینههیەوە بە پێههی رێککەوتننههامەی ڤێسههتڤالیا هههاتنە دنیههای بوونەوە .واتە یەکگرتنی کلتور و حاکمیەتی سیاسیی لەسەر جوغرافیایەکی دیاریکراو. بههۆ سههەلماندنی ئەم راسههتییە ،چههاو بە کۆمەڵێههک شههت دا دەخشههێنینەوە .یەکەم شههت بهها لە رووی نههاوەکەیەوە بههاس بکەیههن .ئەو قەوارەیە بە چەنهههد ناوێهههک نهههاوبراو لە نووسهههراوەکاندا یهههان لە قسهههەکانی ئەو سهههەردەمدا ،بەاڵم زیهههاترین دەسهههتەواژەیەک کە بهههۆ بەکارهاتبێ جمهووریی کوردستان ،جمهووریەتی کوردستان و دەوڵەتی جمههووریی کوردسهتان بهووە .بهۆ وێهنە لەسهەر ئهاڕمی یهان تهابلۆی وەزارەتی رۆشنبیری کە ئەو سەردەم بە وەزارەتی فەرهەنگ ناودێریان کردووە نووسراوە “دەوڵەتی جمهووریی کوردستان” لە خوارەوەشهی نووسراوە “وەزارەتی فەرهەنگ” .لە رووی قەوارەوە ئەو دەوڵەتە سەرۆکی هەبووە ،واتە بەرزترین ئاسهتی دەسهەاڵتی هەبهووە :سهەرۆک کۆمار جەنابی پێشەوا ،ئەنجومەنی وەزیرانی هەبووە ،هەموو قەوارە و دام و دەزگاکانی حکهومەتی هەبهووە .ئەو هێمها و سهیبمۆالنە کە بۆ هەر دەوڵەتێک زۆر گرینگە ،وەکهوو ئهااڵ ،وەکهوو سهروودی نەتەوایەتهی ،وەکهوو زمهانی رەسهمی ،کە ئاڵمانییەکهان ئەوەنهدە زمانیهان بەالوە گههرینگە کە لە فیکههری ئاڵمانیههدا زمههان یەکسههانە لەگەڵ نەتەوەبههوون .واتە بههۆ ئەوەی نەتەوەیەک بناسههی بەسههە کە زبههانێکی جیاوازی هەبێ .ئەڕتەشی هەبووە کۆماری کوردستان .پێوەنهدیی دەرەوەی هەبهووە .ئهابووریی خهۆی هەبهووە ،تەنیها شهتێک کە نەبهووە و فریانەکەوتووە لەو بارانەوە پارە بووە ،کە خۆی پارەی لێنەداوە. جاری وایە بۆ خوێندنەوەی رووداوێک رستەیەک بەسە .بۆ ئەوەی بتوانی رووداوێک بخهوێنیەوە ،یەک رسهتە بەسهە .یهان بە تەئویهل وەکوو لە ئایینیشدا هەیە ،یان بە هێرمێنۆتیک ،کە بتوانی بزانی پەیامی ئەو رستەیە چییە. ئههێمە لە کۆمههاری کوردسههتاندا نەک رسههتەیەک ،چەنههدەها دیکۆمێنتمههان هەیە ،وتەمههان هەیە ،نووسههراوەمان هەیە کە دەیسههەلمێنێ خوێندنەوەی باو لەسەر کۆماری کوردستان راست نییە .کۆماری کوردستان نە قەوارەیەکی ئۆتۆنۆمی بهووە ،نە لە نێهو ئێرانهدا بهووە ،نە هیچ پێوەندییەکی بە دەوڵەتی تارانەوە ماوە .لەو بەڵگە هەرە گرینگانە نوتقی جەنابی پێشەوایە لە رۆژی دامەزراندنی کۆماری
166
کوردسههتاندا .کلیلههی دەسههتەواژەکانی ئەو نههوتقەی جەنههابی پێشههەوا حههاکمییەت و دەسههەاڵت و حههوکمڕانیی کههوردە .پێشههەوا بە پێناسههەی کوردستان دەسپێدەکا .دەڵێت جوغرافیایەکی پێکەوە بەستراوە ،هیچ کەسمان لە بەیندا نییە .ئهاوڕ لە مێهژووی کهورد دەداتەوە کە نەک کورد لە یەک پارچەی کوردستان ،بەڵکوو نەتەوەی کورد لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا ،لە کوردستانی گەورەدا .باسی میرنشینەکانی کهورد دەکا لە هەر کوێ کە بووبێ .باس لە بابان و سۆران و ئەردەاڵن دەکا .دەڵێ کورد لە رابردوودا ئەوانەی هەبهووە ،میرنشهینی هەبهووە، حکومەتی هەبووە ،خۆی خۆی بەڕێوەبردووە ،خاوەنی دەوڵەت بووە ،پاشان دەگێڕیتەوە و دەڵێ هەرکامێک لەوانە کە کەوتهووە جهارێکی تر کورد خەباتی بۆ سەربەخۆیی و هەستاندنەوەی ئەو دەسەاڵتە نەتەوەیهیە کهردووە .لە تەواوی فەرمایشهتەکانی پێشهەوادا یەک وشهە باسی ئێرانی تێدا نییە .یەک وشهە باسهی ئەوەی تێهدا نیهیە بڵهێ ئهێمە لە چوارچێهوەی ئێهران دەمێنیهنەوە ،ئهێمە لە چوارچێهوەی ئێهران خەبات دەکەین ،ئێمە بۆ دیمۆکراسی لە نێو ئێراندا خەبات دەکەین ،ئێمە پێوەندیمان لەگەڵ تهاران ئهاوا رێکهدەخەین .بهۆیە وتەکهانی پێشهەوا تەعبیهر بهوو لە نەتەوەیەکهی بندەسهتی بێهدەوڵەت کە خهۆی جیهاکردبووە و دەوڵەتهی نەتەوەیهی خهۆی دامەزرانهدبوو .ئەوە لە توتقی رۆژی دووی رێبەنداندا. هەر لەو رۆژەدا سەروەرییەکی دیکەی بۆ کورد تۆمار کرد پێشەوا .ئەویش سوێندە مێژووییەکەیەتهی .دەفەرمهووێ ” ئەمهن بە خهودا، بەکەالمی عەزیمی خودا ،تا دوا هەناسە و تنۆکی خوێنم پارێزەری اسهتقالل و ئهازادیی کوردسهتان و راگرتنهی ئهااڵی کوردسهتان دەبهم”. ئێمە هەموومان دەزانین لە عورفی سیاسییدا لە دنیهادا سهوێندنی یاسهایی سهەرۆکەکان چەنهد بە بهایەخە .لەم سهوێندەی پێشهەوادا کهام وشەی تێدایە باس لە مانەوەی ئەو قەوارەیە لە نێو ئێراندا بکا؟ یەک وشەی تێدا نیهیە .بە پهێچەوانەوە پێشهەوایەکی خوێنهدەوار کە بەر لە سەرۆک کۆمار بوونی ،لەقەبی پێشەوای پێدراوە ،پێشەوایەک کە کتێبخانەکەی(کە ئێمە زیارەتمان کرد) زیاد لە 8111نوسخە کتێبی جۆراوجۆری بە زمانی جۆراوجۆر هەبووە ،تۆ بڵێی نەیزانیبێ لە نێوان ئۆتۆنۆمی و سەربەخۆییدا چەندە جیاوازیی هەیە؟. وتەیەکههی بەنرخههی دیههکەی پێشههەوا لەسههەر پێناسههەکردنی کۆمههاری کوردسههتان هەیە .پێشههەوا بههاس لەوە دەکهها کە لەگەڵ تههاران لە پێشدا گفتوگۆی کردووە ،دروست بەوجۆرەی کە فەرموویەتی دەیخوێنمەوە ” ئەوڕۆ کە ئەمە ئیستیقاللمان دەوێ پێویسهتە هەمهوو کارێهک خۆمان جێبەجێی بکەین ،ئەوەڵێ ئیدیعای خۆمان کرد کە لە حهدودی دەوڵەتهی ئێرانهدا خودموختاریمهان دەوێ ،ئێهران ئیحتیهاجی ئهێمە رەفع بکا و میللەت کارێک بکها” .کەواتە ئەوە ئیهدیعای ئەوەڵێهیە .درێهژە دەدا و دەفەرمهووێ “دوو دەفهعە لە الیهان ئازەربایجهانەوە بهۆ تەورێزیههان بانههگ کههردم ،لە ئازەربایجههان گرێمههان هەبههێ ،ئەمههن پێشههنیهادی وانههم قبههوڵ نەکههرد چههون میللەتههی کههورد چههوار سههاڵە کە خودموختارە” .لێرەدا پێشەوا دوو قۆنا دەسنیشان دەکها :قۆنهاخی خودموختهاری و قۆنهاخی اسهتقالل .دەفەرمهێ ” کهورد چوارسهاڵە کە خودموختههارە و داوای ئیسههتیقالل و داوای تێکخسههتنەوەی تەواوی خههاکی کوردسههتان دەکهها ،زۆرم پههێ گههران بههوو کە لەو حەقەی دەسههت هەڵبگیههرێ و ئیحساسههاتی ئێههوە مههانعی ئەوەی بههوو کە ئههێمە بە خودموختههاری رازی بههین ،چههونکە مههودەی ئەو چەنههد رۆژەی کە جێههژن گیراوە ،ئێحساساتێ کە ئێوە نواندوتانە وێنەیەکی حەساس و کامیلە و دەبێ دونیا بزانێ کە کهورد لیهاقەتی ئیسهتیقالل و سهەربەخۆیی هەیە”. کەواتە پێشەوا باش زانیویە چی دەکا ،دوو قۆنا هەبووە لە ژیانی ئەو میللەتەدا لەو سەردەمەدا ،قۆناخی چوارساڵەی یەکەم
167
خودموختارییە کە دەفەرمووی حەولماندا لەگەڵ ئێران لە نێو سنووری ئێراندا بین ،بەاڵم دواتر لە الیەکەوە ئێران ویستەکانی ئێمەی جێبەجێ نەکرد ،لە الیەکەوە قسەی ئازەرییەکان رەت دەکاتەوە کە لە نێو قەوارەیەکی سیاسیی ئازەربایجانهدا بهین و “پاشهان هەسهتی ئێوە ،پشتگیریی ئێوە” بە میللەتی خۆی دەڵێ وای کرد کە ئێمە ئیستیقاللی تەواوی خۆمان رابگەیەنین. زۆربەی بەڕێزتان دەزانن کە لە بیری سیاسیدا چەمکی سەروەریی واتە حاکمییەت چەنهد گهرینگە ،کە ئەمە زانهای فەرەنسهی “جهان بۆدان” داهێنەری ئەم چەمکەیە و پێناسەی کردووە کە سەروەریی دەسەاڵتێکە کە هیچ دەسەاڵتێکی تری لەسەرەوە نییە و ملکەچهی ههیچ دەسەاڵتێکی دیکە نییە .ئەمەش لە تایبەتمەندییەکانی دەوڵەتێکهی سهەربەخۆیە .لە کۆمهاری کوردسهتاندا قەوارەی کۆمهاری کوردسهتان، ملکەچی هیچ دەسەاڵت و ناوەندێکی بەرزتر لە خۆی نەبوو .ئەوە تەنیا کۆمار خۆی بوو بڕیاری خۆی دەدا .ئەمەش تەنیها وەکهوو عەرزم کردن لە تایبەتمەنییەکانی دەوڵەتە]1[. باسم لە سیمبۆلەکان کرد ،ئااڵ ،سروودی نەتەوایەتهی ،زمهان ،ئەڕتەش و پێوەنهدیی دەرەوە و مەجلیسهێک کە قەرار وابهوو بەپێهی بڕیاری رۆژی دوو رێبەندان{ هەڵبژاردنی بۆ بکرێ} .رۆژی دووی رێبەندان بڕیارێک دەرچووە مادەی ئەوەڵی دەڵێ لەو شوێنانەی کوردی تێدا دەژی بە ئیستیقاللی تەواو بگا ،لە مادەیەکی دیکەیدا باس لەوە دەکا مەجلیسی شوورا هەرچی زووتر انتخاباتی بۆ بکرێ. بەرانبەر بەم شتانە رەنگە هێندێک قسە هەبێ ،دەگوترێ وەختێ کە پێشەوا باسی سەربەخۆیی کردووە ،مەبەسهتی سهەربەخۆیی لە ئازەربایجان بووە .ئەوە ئەسڵ و ئەساسی نییە .دەقی وتەی پێشەوا مهن باسهم کهرد ،پێشهەوا لە یەک وتەدا بهاس لە تهارانیش دەکها و باس لە ئازەربایجانیش دەکا .بەاڵم بەرانبەر بە هەردووکیشهیان ئیسهتیقاللی خهۆی راگەیانهدووە .لە الیەکهی دیهکەوە نهابێ وابهێ لەبەر ئەوەی خۆ داگیرکەری کوردستان ئازەری و ئازەربایجان نەبووە ،داگیرکەری کوردستان تەورێز نەبووە ،داگیرکەری کوردستان تاران بهووە و سیمبۆلی ئەو دەسەاڵتە محەمەد رەزاشای پەهلەوی بووە .بۆیە لە هەر کوێ باس لە ئیستیقالل کهراوە ،ئیسهتیقالل لە تهاران مەبەسهت بووە. بەمجۆرە دەسەلمێ کە کۆماری کوردستان قەوارەیەکی سەربەخۆ بووە ،بەپێچەوانەی خوێنهدنەوەی بهاو .دەوڵەتێکهی سهەربەخۆ بهووە، بەدەر لە چوارچێوەی سیاسیی ئێران بووە و تەنانەت دەتوانم ئیدیعا بهکەم کە تەنیها دەوڵەتهی کهورد رۆژهەاڵت نەبهووە .بهوونی کهوردی پارچەکانی دیکە لەو قەوارەیەدا و پێدانی پلەی ژێنێڕاڵی بە مەال مستەفا بارزانی نەمر و بەشداریی تێکۆشهەرانی هەمهوو پارچەکهانی دیههکەی کوردسههتان دەریههدەخا کە ئەو قەوارەیە نەک ئێرانههی نەبههووە بەڵکههوو تههایبەت بە پههارچەیەکی کوردسههتانیش نەبههووە و دەوڵەتههی هەموو نەتەوەی کورد بووە. ساڵو لە رۆحی گەورەی پێشەوا قازی محەمەد دامەزرێنەری دەوڵەتی جمهووریی کوردستان. ساڵو لەو مێشک و قەڵەم و بیر و هێزەی لە پێنهاو دامەزرانهدنەوەی ئەو دەوڵەتەدا خەبهات دەکها .ئێهوەش هەر شهاد و سهەرکەوتوو بن”. سهرچاوه :سایتی یاریکورد /ڕێکهوتی .81 :كانونی دووهم .8111
168
کۆماری کوردستان چۆن دامهزرا و بۆچی رووخا؟ ئا :چۆمان تهقێدین
ههفتهیهههكی تههر ،یههادی دامهزرانههدی كۆمههاری كوردسههتان بههه سهههركردایهتیی پێشهههوا قههازی محهمهههد ،لههه خۆرههههاڵتی كوردسههتان، دهكهینهوه ،دامهزراندنی كۆماری كوردستان له مهاباد ،یهك له وێستگه ههره گرنهگ و دیار و درهوشاوهكانی مێهژووی تهازهی بزاڤهی ئهازادیخوازی كهورده ،بۆیهه جێهی خۆیههتی لێرهدا به بیری خوێنهرانی بێنینیهوه ،ئهم كۆماره چۆن دروست بوو ،كهێ دروسهتی كهرد و كێ هاوكاریی كرد و چۆن رووخا و بۆچی رووخا و كێ پشتی تێكرد!
کۆماری کوردستان ناوی فهرمی :کۆماری کوردستان .سههرکۆمار :پێشههوا قهازی محهمههد .پایتههخت :مهابهاد .رووبههر 22.111 :کیلۆمههتر چوارگۆشهه، واته بهشێکی زۆر بچوکی خۆرههاڵتی کوردستانی گهوره که رووبهری نزیکی 861.111کیلۆمهترچوارگۆشه ،که تههنیا لهه سهنووری یههک ئوستان (پارێزگا) بوو ،که ئهویش ئوسهتان (پارێزگها)ی ئازهرباینجهانی خۆرئهاوا بهوو .ڕۆژی سههربهخۆیی . 1916 - 1 – 88 :ڕۆژی رووخاندن .1916- 11 -12 :زمانی فهرمی :زمانی کوردی .ژمارهی دانیشتوان 1 :ملیۆن کهس .دهستکهوتهکانی کۆمار: -1کردنی زمانی کوردی به زمانی فهرمیی کۆمار له سهرجهم دام و دهزگهکانی کۆماردا. -8دامهزراندنی دهزگههی چهاپ و باڵوكردنههوهی گۆڤهار و ڕۆژنامهه و باڵوکهراوه بهه زمهانی کهوردی ،وهکهو ڕۆژنامههی (کوردسهتان) کهه زمانحههاڵی کۆمههار و حزبههی دیمههوکراتی کورسههتان بههوو ،ههههروهها لههه شههاری بۆکههان گۆڤههاری (ههاڵڵههه)و یهههکێتیی الوانههی دیمههوکراتی کوردستانیش گۆڤاری (نیشتمان)یان دهردهکرد ،ههروهها دهرکردنی گۆڤاری (گڕوگاڵی مندااڵنی کورد) کهه بهه یهکههمین گۆڤهاری منهدااڵن دادهنرێت. -2دامهزراندنی شانۆی کوردی که سوودێکی زۆری ههبوو بۆ خهڵکی کۆمار ،چونکه نزیكهی له %91ی خههڵکی کۆمهار نهخوێنهدهوار بوون. -1بهشداریی بهرچاوی ئافرهتی کورد له کاری سیاسی و رۆشنبیریدا بۆ یهکهم جار لهو بهشهی کوردسهتان ،پێشههوا قهازی محهمههد پێشهنگی ئهو کهسانه بوو کهرهانی خێزانی خۆیردا کهرههر لهو میانهدا (میناخانم)ی خێزانی پێشهوا قازی محهمههد ،لهه کۆبوونههوهی ئافرهتان له ( /11ئادار )1916 /دامهزراندنی (یهکێتیی ئافرهتانی دیموکراتی کوردستان)ی ڕاگهیاند ،که به یهکهمین ڕێکخراوی
169
ئافرهتان دادهنرێت له کوردستاندا. -1دامهزراندنی سوپای کوردستان که نزیکهی 11ههزار سهرباز (پێشمهرگه) دهبوو ،که ژهنهڕاڵ مستهفا بهارزانی رۆڵهی سههرهکیی ههبوو تێیدا. -6پاراستنی هێمنی و ئاسایش و ژیان و گوزهرانی هاوواڵتیان. -2بهدهستهێنانی ئازادی و سهربهستی و سهربهخۆیی و رزگاری بۆ بهشێکی گهلی کوردستان له خۆرههاڵتی کوردستان. کابینهی حکوومهتی کوردستان له دوای ڕاگهیاندنی کۆمار ،له 8 -11ههمان ساڵدا کابینهی حکوومهت دورست کرا ،لهم پۆستانه پێكهات: -1سهرۆک وهزیران -حاجی باباشێخ. -8وهزیری پێشمهرگه -محهمهدی حسێنی خانی سهیفی قازی . -2وهزیری دهوڵهت -محهمهد ئهمینی مهعینی. -1وهزیری ئیقتیساد -ئهحمهدی ئیالهی. -1وهزیری پۆست و تهڵهگراف -کهریمی ئهحمهدی . -6وهزیری فهرههنگ -مهنامی کهریمی . -2وهزیری تهبلیغات -سدیقی حهیدهری. -2وهزیری کار -خهلیلی خهسرهوی. -9وهزیری بازرگانی -حاجی مستهفا داودی . -11وهزیری کشتوکاڵ -مهحمود وهلی زاده. -11وهزیری ڕێگاوبان -ئیسماعیلی ئێلخانی زاده . -18وهزیری بیهداری -سهید ئهحمهد ئهیوبییان . -12وهزیری موشاویر -عهبدولڕهحمانی ئێلخانی زاده . -11سهرۆکی دادگهی بااڵ -مهال حوسێنی مهجدی. مێژووی کۆمار لههه دوای رووخانههدنی دهوڵهههتی زهنههدی لههه سههاڵی (1291ز)دا لهالیهههن قارجارییانهههوه کههه هۆزیهههکی تورکمههان بههوون ،بههارودۆجی کوردستانی خۆرههاڵت بهرهو خراپی ههنگاوی نا ،چونکه کوردهکان ڕووبهڕووی دوو جهۆر سهتهم و زۆرداری بوونههوه ،یهكههمیان :سهتهمی نهتهوایهتی بوو ،دووهمیان :ستهمی مهزههبی ،چونکه بهشێکی زۆری کوردانی خۆرههاڵت شیعه مهزههب نهبوون ،بێجگه له کوردانی
170
لوڕ ،تا وای لێ هات له ساڵی (1221ز)دا شۆڕشێکی گهوره لهالیهن شێخ عهبدوڵاڵی نههرییهوه بههرپا کهرا ،بههاڵم هههر زوو سههرکوت کرا ،دواتر له جاران زیهاتر کهوتنهه چهوسهاندنهوهی گههلی کهورد لهه خۆرهههاڵتی کوردسهتان ،ئههوهبوو دووبهاره کهوردان دهسهتیان دایهه شۆڕش و بههرخودان ،وهکهو شۆڕشهی سهمکۆی شهکاک (ئیسهماعیل ئاغها) کهه سههرۆک ههۆزی شهکاک بهووه ،بههر لهجههنگی یهکههمی جیههانی (1912 -1911ز) ،داوی کشانهوهی هێزی ڕووس له ناوچهکهدا ،دهسهاڵتی سمکۆ ئاغا بهرفراوان بووه ،که توانی شارهکانی (خانه، شنۆ ،نهغهده ،مهاباد ،میاندواو ،سهردهشت ،خۆی ،سهڵماس ،ماکۆ) ئازاد بکات ،بهاڵم ئهم شۆڕشههش سههری نههگرت و سهمکۆی شهکاک رووی كرده باکوری کوردستان ،له ساڵی (1981ز) گهڕایهوه بۆ خۆرههاڵت ،بهاڵم له ساڵی (1921ز) له پیالنێکدا ڕژێمی ئێران سمكۆی شكاكی كوشت ،له 1911 / 2 / 81هێزهکانی بهرتیانیا و ئهمریکا لهه باشهوورهوه و هێزهکهانی سهۆڤیهت لهه بهاکورهوه ،ئێرانیهان داگیهر کرد ،له 9/16ههمان ساڵدا ڕهزا شا البرا و کوڕهکهی که ناوی محهمهد بوو بهووه شهای ئێهران .لهه 1918 / 2 / 16لهه شهاری مهابهاد کۆمهڵهی ژیانهوهی کوردستان دامهزرا ،دواتر له 1911/2/16بووه پارتی دیموکراتی کوردستانی ئێران ،که ئهمههش ڕێگههی خهۆش کهرد بۆ دامهزراندنی کۆماری کوردستان له 1916 / 1 / 88که ماوهی یازده مانگ بهردهوام بوو. رۆڵی مستهفا بارزانی و یاوهرانی دوای ئهوهی شۆڕشی بارزان له باشووری کوردستان سهرکوت کرا لهالیهن رژێمهی ئههوكاتی عێهراق و بهریتانیا ،مستهفا بارزانی و پێشمهرگهکانی خاکی باشووری کوردستانیان بهجێهشهت و بههرهو خۆرهههاڵتی کوردسهتان كهوتنهه رێ، ئهوکات هێزهكهی نزیکههی 8111هههزار پێشهمهرگه دهبهوون ،خهودی مسهتهفا بهارزانی بهووه ژهنههڕاڵ لهه سهوپای کۆمهاردا ،هێهزی کهوردی باشوور دابهش کرا بۆ چوار دهستهوه هههر دهسهتهیهک ئهفسههرێکی کهوردی باشهوور بهووه سههرۆکی ،ناویهان لهه هێهزی کهوردی باشهوور نها هێزی پێشمهرگه که لیوای بارزانییان له هێڵی پێشهوهی بهرهی سهقز-بۆکان جێگیر کران ،بهرامبهر به هێزی ئهرتهشی ئێران ،ئههوبوو توانیان زیانی زۆر له سوپای ئێران بدهن ،بهاڵم ئێهران هێزێکهی زۆری ڕهوانههی ناوچهکهه کهرد و بهپاڵپشهتیی ژمارهیههکی زۆر تهۆپ و تانههک و زرێپههۆش و فڕۆکههه ،هێههزی بارزانییههان سهههڕهرای بهرگرییهههكی زۆر ،دواجههار ناچههار بههوون کشههانهوه ،دواتههر دهسههتیان کههرد بههه پاراستنی کۆمار ،بهاڵم له 1916 / 11 / 12مهابادی پایتهخت داگیر کرا ،پێشههوا قهازی محهمههد سههرکۆمار و سههرانی تهری کۆمهار، دهستگیر کران و دادگهیی کران له 1912 / 2 / 21له مهیدانی چوارچرا لهسێداره دران. هۆكارهكانی ڕووخانی کۆمار -1خۆبهدهستهوهدانی کۆماری ئازهربایجهان بههبێ شههڕ ،ڕێگههی خهۆش کهرد بهۆ سهوپای ئێهران پههالماری کۆمهاری کوردسهتان بهدات و هێزی زۆرتری لهسهر کۆ بکاتهوه. -8کشهانهوهی هێزهکهانی سههۆڤیهت لهه 1916 / 6 / 11لهه کوردسههتان و ئێهران ،ئهمههش دهسههتی سهوپای ئێرانهی وااڵ کههرد کهرد بههۆ هێرشکردنه سهر کۆماری کوردستان. -2نیازپاکیی پێشهوا قازی محهمهد به بهڵێنه درۆیینهکانی قوام سهڵتهنهی سهرۆک وهزیرانی ئهوکاتهی ئێران . -1لهههژێر گوشههار و بهههڵێنی یهههکێتیی سههۆڤێهتدا ،شههاری سهههقز ئههازاد نهههکرا ،گهههر سهههقز ئههازاد بکرایههه ،ڕێگههه خههۆش دهبههوو بههۆ ئازادکردنی شارهکانی بانه و سهردهشت ،بهمهش مهترسی له شاری مهابادی پایتهخت کهم دهبووهوه.
171
-1ههوڵهکانی قوام سهڵتهنهی سهرۆک وهزیرانی ئهوکاتهی ئێران بهۆ دورسهتکردنی نهاکۆکی لههنێوان هههردوو کۆمهاری کوردسهتان و ئازهربایجان. -6لههه ئاسههتی ناوچهییههدا ،دهوڵهتهههکانی عێههراق و تورکیهها دژایهههتیی خۆیههان بههۆ کۆمههاری کوردسههتان ڕاگهیانههد ،لهسهههر ئاسههتی نێودهوڵهتیشدا ،فهرهنسا و ئهمریکا و بهریتانیا پابهندیی خۆیان بۆ یهکپارچهیی خاکی ئێران ڕاگهیاند ،ئهمههش لهبههر بهرژهوهنهدیی تایبهتی خۆیان. سهرچاوه: -1عوله :ساڵێک بوو کورد ئازاد ئهژیا. -8عهالئهدین سهجادی :مێژووی ڕاپهڕینی کورد. -8مهحمود مهال عزهت :جهموریهتی کوردستان ،لێکۆڵینهوهی مێژوویی و سیاسییه. -1د .یاسین سهردهشتی :ههڵویستی حزبی توده له حاست کێشهی نهتهوایهتیی گهلی کورد له ئێران ( 1922 -1911ز).
سهرچاوه :ماڵپهری باس نیوز /ڕێکهوتی 16 :ی جانێویری 8111
172
تێڕوانینێكی نوێ لهجهمهوریهتی كوردستان ، مهحمود مهال عیزهت
کوردسههتانی نههوێ :بیسههت سههاڵ لەمەو پههێش ،رێههك لەڕۆژی ( )1991 / 1 / 88ئەم بههابەتەی مامۆسههتا و مێژوونووسههی كههۆچكردوو مەحمههودی مەالعیههزەت لەم رۆژنههامەیەدا باڵوبههووەوە .جهها بەیههادی كۆمههارو بەیههادی مامۆسههتا مەحمودی مەال عیزەت سەرنووسەری كوردستانی نوێ و كۆمارناسی دیار وا جارێكی تر باڵوی دەكەینەوە. مهحمود مهال عیزهت بۆ ئهوهی روونتر و نوێتر بچینه ناو تێكڕای رووداوهكانی كۆمارهوه ،چاكتر وایه له تێڕوانینێكی سهردهمهوه بچینهوه ناو كۆمارهكهه به لهبهرچاوگرتنی رۆڵ و كارتێكردنی ههلومهرجهكانی زهمین و زهمانه جیاجیاكان .باشهیش وایهه لهه پهێش دامهزراندنههوه بچینهه نهاو رووداوهكانهوه تا باشتر لهدهرس و پهندهكانی ئاشنابین و ببنه رێنمایی ئێستا و ئاینده. دامهزراندنی جهمهوریهتی كوردستان له بهشێكی كوردستانی ئێراندا یهك ههل و ئهزموونی مێژوویهی ئهوتۆیهه كهه تها لێكۆڵینههوهی لهسهههر بكههرێ ،زیههاتر بایهههخی دهردهكهههوێ و پتههر سههوودبهخش دهبههێ ،بهتایبهههتی تهها ئێسههتاش زۆر الیهههن و رووداوی شههاردراوهن، سهرچاوهی سهردهمهكه نهخراوهته خزمهت ئهو نوسین و بهاس و لێكۆڵینهوانههی تائێسهتا كهراون .یهان لهه سهنوورێكی تهسهكدا سهوودیان لێوهرگیراوه .سهنگی مێژوویی ئهم رووداوه چهند الیهنهیه ،ئهوهی پێویسته لێرهدا ئاماژهی بۆ بكهم: یهكهههم :ئهههزموونێكی سهههردهمی ئههازادی و نیمچههه سهههربهخۆی بهشههێكی نهتهههوهی كههورده ،ههرچهنههده تهمهههن كههورت بههوو ،بهههاڵم پههڕ لهدهرس و پهنده. دووهم :به ماوهیهكی كورت دوای ئهزموونێكی مهزنی تر خوڵقا ،مهبهستم حوكمداری و مهلیكایهتیهكهی شێخ مهحمودی نهمره ،پێش ئهههوهی كوردسههتانی باشههوور بلكێنرێههت بههه میسههۆپۆتامیاوه و بهدهسههتی بریتانیههاو دژ بهخواسههتی میللهههت ،ئهههم دهوڵهتهههی عیراقیههان لههێ دابمهزرێت. سێیهم :بوونی گهلێ دیاردهی یهكانگیر و لهیهكچووی گهلێ الیهنی ئهو ههله مێژووییه لهگهڵ ئهم ئهزموونههی ئێسهتای كوردسهتانی عیراقدا كهله راپهڕین و ههڵبژاردنی پهرلهمان و كوردستانی فیدراڵهوه ،دهست پێدهكات .بۆیه ئهو تاقیكردنهوهیه گرنگییهكی تری
173
سهردهمی ههیه و دهبێ زیاتر رووناكی بخرێته سهر. ئاوڕێك لهڕۆژانی پێش دامهزراندن
لهناو بارودۆخی نائاسایی و پڕ له ئاژاوه و گرفتی زل و قهبهی ئابووری و سیاسی و كۆمهاڵیهتی دوا دووهم جهنگی جیهان ،لهناو ههلومهرجی هاتنهكایهی زهمینهی جهنگی سارد و بهدهستهێنانی چهكی ئهتۆم و ملمالنێی ئاشكراو نهێنیدا بوو كه ههله مێژووییهكهه بهۆ كههورد خوڵقهها و كۆمههاری خههود موختههاری كوردسههتان لههه بهشههێكی كوردسههتانی ئێرانههدا دامهههزرێنرا ،چونكههه ئهههو ئههاژاوه و نائارامییههه رۆژههاڵتیشی گرتبۆوه .لهناویاندا دهوڵهتی فره نهتهوهی ئێران زیاتر ئهاڵۆز بهوو ،سههبارهت بهه هاوكارییهكههی رژێمهی تهاران لهگههڵ ئهڵمانهكاندا بهبێ ئهوهی ئامۆژگاری و ههڕهشهی ئینگلیز و رووسهكان كار بكاته سهری ،بۆیه له 81ی ئابی 1911دا هێزهكانیان: یهكهم :له رۆژئاواو خوارووی رۆژئاواو دووهههم :لهسههرهوه زۆر لهناوچههكانی ئێرانیهان داگیهر كهرد كهه پانتاییههكی زۆر كورسهتانی رۆژههاڵتیشههی گرتبههۆوه ،بههه ههههمان دیههاردهی دوو داگیركهرییهههوه ،بهشههی الی خههوارووی لهههژێر دهسههتی بریتانیهها بهشههی سهههرووی لهههژێر دهسهاڵتی یهكێتیی سۆڤێتدا بوو كه ناوچههكانی مهههاباد ،بۆكهان ،شهنۆ ،نهغههده ،سهێبهری بهوون ..سههقز و بانهه و مههریوان ناوچههی بۆشایی نێوان هههردوو هێزهكهه بهوون ،جهۆری لهه gentlemen agreementبێالیههن لهسههر سههقز و دهوربههری بڕیهار لهسههر درابوو. له دواییشهدا هێزهكهانی واڵتهه یههكگرتووهكانی ئههمریكا جێگههی خۆیهان لهه خهوارووی ئێرانهدا گهرت .ههرچهنهده مهبهسهتی نهاوكۆی زلهێزهكههاتن لهسهههرهتادا ،دوورخسههتنهوهی نفههووزی ئهههڵمانیا ،مسههۆگهركردنی گهیانههدنی چهههك و پێویسههتییهكانی جهههنگ بههۆ هێزهكههانی سۆڤیهت و پاراستنی كێڵگه و بیره نهوت و بهرژهوهندییه چاوهروانكروهكانیان بوو ،ههر دهوڵهتهش خواسهت و نهخشههی تایبههتی خهۆی ههبوو ،لهگهڵ ئهوهشدا كه ئهو داگیركردنه كهم و زۆر بۆ بهرژهوهندیی گهالنی ناوچهكه نههبوو ،بههاڵم راسهتهوخۆ و ناڕاسهتهوخۆ بهووه هۆی وریاكردنهوه و جوواڵندنهوهی نهتهوه جیاجیاكان كاتێكیش دامودهزگای دهوڵهتی و ئهرتهش له ههندێ ناوچه و شاردا داڕووخهان. ئاووههوایهكی نیمچه ئازاد و دیموكراسی خوڵقا ،گهلێ رووداوی گرنگ ئهو بهشهی كوردستانی ئێرانی گرتهوه ،وهك سههرهنجامێكی ئههو بارودۆخه نوێیه ،لهوانه: * له سهاڵهكانی 1916 -1918بهڕێوهبهرایهتیههكی خۆمهاڵی لهه ناوچههی موكریهان و دهورووبههری دامههزرا بهه سهازكردنی دهسهتیه چهكداره دامودهزگاكانی بهڕێوهبردن ،چاپخانه و دامهزرندنی كۆمهڵهی (ژ .ك) و دواتر حزبی دیموكراتی كوردستان ..هتد ()1 * لههه سههااڵنی 911 -1911حهمهڕهشههید خههان ناوچهههكانی بانههه و سهردهشههت و سهههقزی خسههته ژێههر دهسهههاڵتی خههۆی ،سهههرهنجام ئهرتهشی تاران و به هاندانی ئینگلیزهكان و یارمهتیی ههندێ عهشایهری كورد هێزهكهی ناوبراویان له كهلیخان شكاند و به ناچهاری پهنای بۆ عیراق برد)8(. * له بههاری 1912 -1288تیره و ئیلهكانی ناوچهی ورمێ به سهركردایهتی عومهرخانی شهریفی ،زیرۆ بهگی بههادوری رهشید
174
بهگی جیهانگیری وهتهها بهگی ههركی بهههندێ داخوازی عهشایهری و نهتهوهییهوه دێهاتی ناوچهكههیان گرتهه ژێردهسهت و ئابڵۆقههی شاری ورمێیاندا ،تارۆسهكان كهوتنه ناوبژیوی و لهگهڵ تاراندا رێكیانی خستهوه. * له 16ی ئهیلولی 1918كۆمهڵهی ژێ -كاف دامهزرێنرا ،به دروشمه نهتهوایهتییه مێژووییهكهوه رزگاركردنی كوردستانی گهوره. هاته سهر شانۆی سیاسیی كوردستان ،له دواییدا هههر لهه شهوێنهواری ئههم رێكخهراوه حزبهی دیمهوكراتی كوردسهتان دامههزرێنرا ،لههوهدا ههندێك پێیانوایه تهنها ناو و بهرنامه گۆڕین بووه ،حزبهكه خۆشی دوای ساڵێك له ئاڵوگۆڕهكه یادی پێنجهمین ساڵهی دامهزرانهدنی كردووه نهك یهكهمین .مانای خۆی به درێژهپێدهری ژێ ه كاف دادهنا. دوای لێدانی نفووزی ئهڵمانیا و دڵنیابوون له ساغبوونهوهی ئێران بۆ زلهێهزه هاوپهیمانههكان ،بریتانیها و واڵتهه یههكگرتووهكانی ئهمریكا بههۆشاری و گومانهوه چاودێری جموجۆڵی لهشكری سوور و رووداوهكهانی ئازهربایجهان و كوردسهتانیان دهكهرد ،مهبهسهتیان بهوو لهناو نهخشهییهكی هاوبهشدا ئێران به سنووره جوگرافی و سیاسییهكهیهوه بپارێزرێ ،به یارمهتیدانی رژێمهكه و حهمههڕهزا شها كهلهه جێگای بووكی دانرا به جێگركردنهی هێزهكهانی خۆیهان و نفهووزی سیاسهییان و بهلههقكردنی جێگههی لهشهكری سهوور و كۆتاییهێنهان بههو ئاڵۆزییه تێندێسنی یاخیبون و دیاردهی پارچه پارچهكردنی ئێرانی هێنا بووه ئاراوه ،بۆیهه ناوچههكانی ژێهر دهسههاڵتی بههریتانیا كهه ناوهندهكهی كرماشان بوو بهكش و ماتی و بهئارام مانهوه. سهبارهت بهوانه لهگهڵ جهنگ و وهستان و خۆ بهدهسهتهوهدانی ئههڵمانیا ،ئههو دوو دهوڵهتهه كهوتنهه سههر رێبهازی گوشهار خسهتنه سهر رووسهكان بۆ جێبهجێكردنی خاڵهكانی ئهو پهیمان و پرۆتۆكۆڵ و رێككهوتنانهی دهربارهی ئێران مۆر كرابوون ،دواكهانیش سهاده و ئاسایی بوون هههر لههو سهنوورهدا بهوون كهه رووسههكان بهڵێنههكانی خۆیهان لههكاتی خۆیهدا جێبههجێ بكههن ،بهۆ ئاسهانكردنی كارهكهه و نههێشتنی ههیچ بڕوبیانوویههك هێزهكهانی ئههمریكا لهه 21ی كهانوونی دووهمهی 1911دا هێزهكهانی بریتانیها لهه 8ی ئهازاری 1916دا لهه ئێران كشانهوه. بۆیههه یهههكێتی سههۆڤیهت بیانوویهههكی ئهههوتۆی بهدهسههتهوه نهههما بههوو بههۆ مانهههوه و نهكشههانهوه و لێكدانهوهیهههكی زۆریشههیان لهسهههر بهرهنگار نهبوونێكی نوێ دهكهرد ئێهرانیش لههڕووی نههوت و سهتراتیجی سههربازییهوه ،بایههخێكی بێوێنههی بهۆی هههبوو ،هههروهك چهۆن بایهخی ستراتیجی نهوتی بۆ بهریتانیا و واڵته یهكگرتووهكانی ئهمریكا ههبوو. ئالهو بارودۆخه نێودهوڵهتییهدا لێپرسراوانی سۆڤیهت كهوتنه سهر دهستپێكردنی یارییهكی سیاسیی گوشار سروشت ،بهه نهاوهڕۆك و خاوستیش بۆ بهدیهێنانی بهرژهوهندییهكان بوو ،بهدیمهنیش دهستگرتن و یارمهتیدانی دوو گهلی ئازهری و كورد بوو. ئهوه بوو ئاگاداری لێپرسراوانی ئازهری و كورد كرا كه كاتی ئهوه هاتووه سهردانی (باكۆ) بكهن به داخوازییهكانیانهوه ،تا
175
وتووێژ لهسهر جێبهجێكردنی بكرێت ( )2پێشهكیی زۆر ههوڵدرا كه كورد به ئازهربایجانهوه ببهسترێتهوه بێ ئهوهی بتوانن رابهرانی كورد رازی بكهن ،بۆیه پرۆسهی دامهزراندنی كۆمهاری ئازهربایجهان دهسهتپێكرا لهه11ی كهانونی یهكههمی 1911دا بانگههوازی باڵوكرایههوه ( )1دوابهدوای ئهوه له 8ی رێبهندانی 88( 1281ی كانوانی دووهمی )1916دامهزراندنی جهمهوریهتی كوردستان باڵوكرایهوه. كێشهكان لهناو سێ بازانهدا
ئهوهی زۆر گرنگ و جێگهی سهرنجه ئهو دامهزراندن و باڵوكردنهوهیه یهكالیههنی بهوو ،ههیچ مامهڵهیههكی سیاسهی و دیپلۆماسهی نێهو دهوڵهتی لهگهڵدا نهبوو ،جگه له ئازهربایجان تهنانهت یهكێتی سۆڤیهتیش هیچ جهۆره هههنگاوێكی لههو بابهتههی نههنا ،ههرچهنهده سهرۆك كۆمار و ئهنجومهنی وهزیران (ههیئهتی رهئیسهی میللی كوردستان) به سهرۆكایهتی حهاجی بابهشهێخ هاتنهه سههر شهانۆی كهار، دامودهزگاكانی حكومهتی دامهزرێنهران ،لهگهڵ ئهوانهشدا ئهم قهوارهیه ههرچهنده لهناو شههرعیهتی یاسهایی و دامهزرێنههران ،لهگههڵ ئهههوانهشههدا ئهههم قهوارهیههه ههرچهنههده لهههناو شهههرعیهتی یاسههایی و كۆبوونهوهیهههكی بیسههت ههههزار كهسههی كههه وهك مههافی بڕیههاردانی چارهنووسی خۆ دێته بهرچاو و هاته ئاراوه و لهژێر سێبهری زلهێزێكدا بوو ،بهدهر له بازنهی شهرعیهتی سنووری سیاسهی و جهوگرافیی ئێران ،كه وهك داگیركهرێك ،ههر بیری لهوه نهدهكردهوه ددان بهبونی كۆماردا بنێ ،سهركرده و رابههری كۆمهار بهه نووسهین بهه گوتههو به جووڵه كۆمارهكهیان به بهشێكی جیانهبووهو له ئێران دادهنا خۆیان به یاسای ناوهندهوه بهستبۆوه .زهمینهكههیان بهه بهشهێكی زهوی ئێران دادهنا ،تهواو بڕوایان به گفتوگۆ بوو ،لهگهڵ ئهوانهشدا هیچ جۆره نهرمییههك و ئامادهبوونێهك بهۆ سههلماندنی جهۆرێ لهه مهافی نهتهوایهتی پیشان نهدهدرا ،بگره به ئاشكرا و لهسهر نهخشهی لهناو بردن كاریان دهكرد. دیسههان بههۆ بازنهههی نێههو دهوڵهههتی و مامهڵهههی دیپلۆماسههی بههه دابههڕاوی مایهههوه ،ههرچهنههده سهههرۆك كۆمههار لههه دهرگههای سیاسههی و دیپلۆماسههی ههرسههێ دهوڵهههتانی خۆرئههاوای دا ،بهههاڵم بههێ وهرام بههوون ،رووسهههكانیش لهههناو كێشههه زل و قهبهههكانی خۆیانههدا دهژیههان و كاریان بۆ نهخشهی خۆیان دهكرد. سهبارهت بهوانه كۆمارهكهی كورد ههر له بهو لهتبونییهوه لهناو سێ بازنههی پهڕ لهه كێشههدا دهژیها :كێشههی نههبوونی شههرعیهتی نێودهوڵهههتان ،كێشهههی نهههبوونی شهههرعییهتی ههههرێمی و ناوچهههیی و رێكخسههتنی پهیوهنههدی لهگهههڵ پایتهختهههوه كێشهههی ئههابووری و سههههربازی و كۆمهاڵیههههتی و سهههایكۆلۆجیی نهههاوخۆ و نادیهههاری ئاینهههده و چارهنووسهههی كۆمهههار .زیهههاتر لهوانههههش دوژمهههن و زلهێزهكهههانی هاوكارهكهههانی بارهكههههیان زۆر بههههپڕ مهترسهههی تهههر لهههه واقیهههع وهردهگهههرت ،لهسههههر حیسهههابی لههههت و پههههتكردنی ئێهههران ،گریمانههههی تهشهنهكردنی كێشهی كوردیان دهكرد به ههڕهشه لهسهر پاشهڕۆژێكی نادیاری و ئێسهتایهكی پهڕ لهه مهترسهی بڕوانهه ئههم ههواڵهه كهه میدیای ئهو رۆژگاره باڵوی كردبۆوه ،له رۆژنامهی كوردستانیشدا بهم جۆره خرایه پێش چاو. دهنگوباسی دهرهوه
176
رادیۆی بهیروت -له خهبهرێكی كه پێمان گهیووه و له قاهیرهوه وهرگیراوه دهوڵهتی جمهوری له ئازهربایجهان دامههزراوه و سههرۆك جمهوری كوردستان جهنابی قازی محهمهد و پایتهختی كوردستان ئازاد شاری مهاباد ،ئههو جمههوری كوردسهتانه داخهوازی وهسههر گیرانهی كوردسههتانی عیههراق و توركیهها دهكههات مهههرام و ئههارهزووی وان سهربهسههتی و سهههربهخۆیی كوردسههتانی گهورهیههه ،مهههال مهسههتهفا بههارزانی قائیدی شهڕی بارزان كه ئێستا له دهوڵهتی جمهوری كوردستان دادهنیشێ لهو جمهوریهتهه زۆر بهقههدر و حورمهتهه .رادیهۆی بههیروت: به خهبهرێك كهله مهكتهبی سیاسیی واشنتۆن وهرگیراوه دهڵێت مهسهلهی ئێران كهوتۆته مهوقیعێكی زهحمهتهوه ههتا كوردهكان ئێسهتا داوای ئیسههتقاللی خۆیههان دهكهههن و زۆر مومكنههه كههه ئهههم حهرهكاتانههه ببنههه سهههبهبی یهههكێتی ههههموو كههورد بههۆ داواكردنههی ئیسههتقاللی كوردستانی گهوره ( .)1ئهوه لهكاتێكدا ئهو جهۆره بیهر و تێندینسهه لههناو نهخشهه و بریهاری داڕێژهرانهی سیاسهیی كهوردا نههبووه ،خهۆ رووسهكانیش ههر تهواو دژی كاری وا بوون ،بگره نكۆڵشهیان لهه بهوونی پهیوهنهدی و یارمهتیهدانی ئههو كۆمهاره خودموختهارهش دهكهرد. لهناو ئهو ئاووههوایهدا و بۆ بهرهنگاربوونی ئهو دیاردانه (ئهحمهد جی قهوامولسهلتهنه) لهناو دیپلۆماسیهتی پڕ له فڕو فێڵی رژێمهی شاو مانۆڤری سیاسی سهركهوتوانه كهوته بهكارخسهتنی ئهڵقههكانی نهخشههی یارییههكی سیاسهی و دیپلۆماسهیی سهیما دڵسهۆز بهگههل و داخوازییهههكانی دۆسههتانه بههه یهههكێتی سههۆڤیهت و بههاش دراوسههێتی لههه نههاوهرۆك و مهبهستیشههدا بههۆ پووچكردنهههوهی مههانۆڤر و یارهكهههی رووسهكان بۆ كشانهوهی لهشكری سهووروه دهسهتبهرداربوون بهوو لهه ئهازهری و كهورد ،بۆیهه كهوتهه هههنگاونان بهۆ ئهنجامهدانی ریفهۆرمی سیاسی و كۆمهاڵیهتی ،كاركردن بۆ پرۆسهی دیموكراسی لهالیهك گهرمكردنی ههاتوچۆو پهیوهنهدیی گفتوگهۆ لهگههڵ لێپرسهراوانی مۆسهكۆ لهالیهههكی تههر تهها پهههیمانی دامهزرانههدنی كۆمپانیههای هاوبهشههی نهههوت مههۆر كههرا ( )6بهههوهش رووسهههكان ئاواتهكهههیان بهههدیهات .لههه سههرهنجامدا دوا بهشههی لهشههكری سهوور لههه 82ی نیسههانی 1916ئێرانهی بهجێهێشههت ( )2ههههموو ئههو چهههك و تهقهمهنییههه قورسههانهی ههههبوون و وهریانگرتهههوه ،لهوانههه دوو فڕۆكهههی بههێ بۆمبهها و چههوار تههۆپی كههۆن كهلههه رۆژانههی مهترسههی و بههۆ بههههێزكردنی بهههرهكان لههه كوردستان دوو دانهیان بۆ مههاباد نێردرابو وهك كۆمهكی سهربازیی ( )2بهو جهۆره دهردهكههوێت كهه ههۆ و یارمهتیهدهره سههرهكییهكانی دامهزراندنی جمهوریهتی كوردستان: بارودۆخی نێودهوڵهتان و ملمالنێیان داڕووخهانی دامودهزگها و ئهرتهشهی تهاران دروسهتبوونی بۆشهایی بههڕێوهبردن ،یهاری و مهانڤۆری سیاسی ههمهالیهنهه لهگههڵ گههلێ ههۆی تهریش دهسهتبهری بهه پیهرهوه چهوونی رووداوهكهه و دامهزرانهدنی كۆمهار بهوو بهتایبههتی هیهواو خواستی جهماوهر له رزگاری بوونی حزبهی دیمهوكراتی كوردسهتان و پێشههوا قهازی محهمههد بهوو ،بههاڵم ئهوانهه هههموو شهتێك نههبوون، زهمینهههی رهسههیوی دامهزرانههدنی قهوارهیهههكی خههاوهن ههلومهههرجی ژیههان و داكههۆكی لهههخۆكردن نهههبوو ،تهههنها بههۆ كههاری سهههرهتایی و سههودوهرگرتن لهههو ههلههه مێژووییههه رهخسههاوه ،لهههباربوون ،دهنهها دهبههوو بههه تێگهیشههتی رهوتههی رووداوهكههان زۆر كههاری تههر بكرایههه ،زۆر ههنگاوی تر بنرایه ،زۆر بهوردی و هۆشمهندی و قووڵی له خۆو لهه بارودۆخهكهه و لهسههرجهم رووداوهكهان و ههڵوێسهتی زلهێزهكهان و ناكۆكی و ملمالنێ و پهیمانهكان بگهیشتنایه ،لهبهر رۆشنایان نهخشههی كهارو خهۆ قهایمكردن دابنرایهه ،سههرنجی پاشههڕۆژ و دیهارده و یههاری و رووداوهكههان خههۆ قههایمكردن دابنرایههه ،سهههرنجی پاشهههڕۆژ و دیههارده و یههاری و رووداوه چارهنووسسههازهكان بدرایههه .بۆشههاییه ئاشهههكراكان هههههر لهههه سههههرهتاوه بۆشهههاییهكان كههههموكورتی و دیهههاردهی نهههاقواڵو كۆسهههپهكان ههڵوێسهههتی سههههرچاوهی بڕیهههار جووڵهههه و راسپاردهكان...هتد ئاشكرا بوون.
177
بۆ نموونه:
* سههاڵ دههههات و سههاڵ دهرۆی داوا و داخوازییهههكانی كههورد ببههێ وهرام بههوون لهههنێوان سههاڵهكانی 1911 -1918بهڕێوهبهرایهتیهههك دامهزرێنرا ،بههێز نهدهكرا ،بزووتنهوه چهكدارییهكهی ناوچهی ورمێ له بهرژهوهنهدیی تهاران دوایهی پێهنێهرا ،كهاتێ یههكێتی سهۆڤیهت هاته وهرام ئیتر یاری مهبهستهكه زۆر شاراوه نهبوون. * ههههر لهسهههرهتای دامهزرانههدنی كۆمههارهوه دهزانههرا السهههنگی هێههزو و چهههك و ئازووقههه و داهههات و لهههچ ئاسههتێك دایههه كههه هههیچ ههنگاوێكی كاریگهری نهدهنرا ،بهتایبهتی گوشاری سهربازی لهسهر مههاباد ئاشكرا بهوو ،زۆر لهه بهڵگهنامههكانی ئههو سههردهمه بهاری خراپی سهربازیی ،لهڕووی چههك و ئازوقهه و كهرهسههی جههنگ و ئهابووریی سههربازی بههروونی ئاشهكرا دهكههن چههكی قهورس نههبووه، تهنانهت تفهنگیش له ئاستی پێویستدا نهبوو ،جار بووه چهكدار لهبهر بێ فیشههكی بههرهی شههڕی بهجێهێشهتووه ،بهۆ جلهو پێخههف و پێاڵو و گۆرهوهی یارمهتی له جووتیاران وهرگیراوه ()9 * ههر لهسهرهتاوه دهوڵهتانی خۆرائهاوا ،نههك هههر ئاوڕیهان لهه كۆمارهكهه نهدهدایههوه ،بههڵكو بهۆ رووخاندنیشهی نهخشههیان بهۆ تههاران سههاز دهكههرد و یارمهههتیان دهدا .بهههو جههۆره لهههڕووی سیاسههی و دیپلۆماسههیهوه بهههدابڕاوی بهسههوود وهرگههرتن لهههباری جیۆپۆلههۆتیكی ناوچهههی كۆمههار بههه ئابڵۆقهههی دراوی هێشههتیانهوه ،یهههكێتی سههۆڤیهتیش هههیچ ههههنگاوێكی بهرهسههمی نهههنا ،هههیچ جههۆره رێككهههوتنی، پرۆتۆكهۆڵی ،بهههڵێنێكی نوسهراو لهگهههڵ كۆمههاردا نههكرا ،ئهههو نهههبوونی شههرعیهته یاسههاییهی نێههو دهوڵههتان و ناوچهكههه مهترسههییهكی ئاشكرای نیشاندهدا. * ههر لهسهرهتای پرۆسهی داگیركردنی ئهو ناوچانه ئێران ،گهلێ پهیمان و رێككهوتن له نێوان دهوڵهتانی هاوپهیمان و لهگهڵ تارانیش مۆركرا ،مهبهستی سهرهكی ههموو الیهك پاراسهتنی سهنووری سیاسهی و جهوگرافی ئێهران ،ئێهران و یههكێتی خهاك و مییللههتانی بووه ،بۆ بهڵێندان و دووپاتكردنهوی چۆڵكردنی ئێران بووه لهدوای جهنگ. له 89ی كانونی دووهمی 1918پهیمانێكی سێ قۆڵی ناسراو بهپههیمانی اتحهاد لهه نێهوان عههلی سههیلی وهزیهری كاروبهاری ئێهران، (سێر ریدر پۆالرد) سههفیری بههریتانیا لههتاران( ،سههمیر نهۆڤ) سههفیری یههكێتی سهۆڤیهت لهه تهاران ئیمزاكهرا ،لهه مهاددهی یهكهمهدا ههموویان بهڵێنیاندا بۆ رێزگرتن له یهكێتیی ئهرز و سهرداری و سهربهخۆیی ئێران له ماددهی پێنجهمدا بڕیهاردرا كهه دوای ئهاگر بهڕو سهركهوتن و رێككهوتن لهگهڵ ئههڵمانیا و هاوپهیماننههكانی لهماوهیههكی كهلهه شههش مانهگ تێنهپههڕێ ،دهبهێ هێزهكهانی خۆیهان لهه ئێران ببنه دهرهوه ،كورد و رۆشنبیران هیوایهكی گهورهیان له (ئیعالنی ئهتڵهنتیك) بهستوو سهبارهت بهم بڕگانهی ناوی (ههموو گهلێ دهبێ مافی ئهوهی ههبێت كه خۆی فۆرمی بهڕێوهبردنی خۆی ههڵبژێرێ)(.)11 بهندهكهی ویڵسۆن وهبیر هێنرایهوه( ،هیچ گۆڕانێكی ناوچهیی دژ بهخواستی گهالن نهكرێ) لهڕاستیشدا ئهم بڕگهیهی دوایی له
178
دهستكهوتی تاران و دژ به بهرژهوهندیی كورد بووه ،چونكه مهبهست له خواستی گههالن خواسهتی دهوڵههتان بهووه ،بۆیهه هههر نهاوهڕۆكی ئهمهشههیان بههه ئهنجامگهیانههد ،ههههروهك چههۆن لههه دواییشههدا دامهزرانههدنی رێكخههراوی نهتهوهیههه یهههكگرتووهكان مهبهسههت لێههی رێكخههراوی دهوڵهتان بوو. لههه 89 - 82دیسهههمبهری 1912كههۆنگرهی تههاران لهههنێوان رۆزفڵههت ،چهههرچڵ و سههتالیندا بهسههترا ،یهههكێ لههه خاڵههه گرنگهههكانی: پاراستنی سنوورو یهكێتی ئێران و كشانهوهی هێزهكانی ههر سێ دهوڵهتهكان بوو ،لهدوای بڕانهوهی جهنگ .پێكهاتنی تهاران و مۆسهكۆ لهسهر دامهزراندنی كۆمپانیای هاوبهشی نهوت و باڵوكردنهوهی دهقی پهیمانهكهه ،زیهاتر لههوه قهوام و لسههڵتهنه و پهیوهنهدیی نێهوان ههر دوو پایتهختی واباش كردبهوو كهه تهنانههت بكهونهه باڵوكردنههوهی بهنهد و بهاوی خواسهتنی كچهی سهتالین بهۆ حهمههڕهزا شها كهلهه دواییدا رۆژنامهی كوردستان بهخۆشییهوه ههواڵی درۆبوونی باسهكه باڵوبكاتهوه. كهههاتێ سههههرانی دهوڵههههتی هاوپههههیمان لهههه بۆتسهههدام كۆبوونههههوه ( )11بهههۆ دیهههاریكردنی چارهنووسهههیی ئههههڵمانیا و دابهشهههكردنی دهستكهوتهكان سهبارهت به چۆڵكردنی ئێران دوای بڕانهویه جهنگ ئهو بهڵێنهی دابوویان دووباره كرایهوه. له 89ی ئازاری 1916توركیاو عیراق پهیمانی باش دراوسێتیان ئیمزا كرد .مهبهستی ئهو رێككهوتنه زۆر روون و ئاشهكرایانه مهۆر دهكران ،بهرامبهر به نهبوونی هیچ جۆره بهڵێنێك یان بهڵگهنامهیهكی باوهڕپێكراو لهالیهن سهۆڤێتهوه بهۆ كهورد لهگههڵ نههبوونی ههیچ جههۆره یارمهتییهههكی جیههدی كههه كۆمارهكههه بكرێتههه هێزێكههی خههۆڕاگر ،بهههڵكو ئامۆژگههاریی كوردهكههان كههراو تهها رێ لههه ئهرتهشههی تههاران نهگیرێ ،چونكه هێزێكی بچووك ههر بهۆ چهاودێری هههڵبژاردن دێتهه ناوچهكهه و لهدواییهدا دهكشهێتهوه .ئهوانهه ههۆی گرنهگ بهوون كهه بهرهی دوژمنی كۆماریان بههێز كرد. دیاردهیتری نائاسایی
زیاتر لهوانه ئهگهر سهرنجێك لهباری نهاوخۆیی سهنوری كۆمارهكههی كهورد بهدهین ،لههناو تێڕوانینهی هههرێمی سیاسهی و دیپلۆماسهی سهركردایهتیی حزب و كۆماردا ،واگهلێ دیاردهی سهیر تری سهردهمهكهمان دێته بهرچاو. * كۆمهڵگهی كوردهواری زۆر دواكهوتوو بوو ،ئهگهر بزانین ئامار و راژهی نهخوێندهواری دوای بیست سهاڵ 1966لهه دامهزرانهدن و رووخانههدنی كۆمههار لههه دێهاتهههكانی :مههههاباد %91لههه سهههقز %92.11لههه سههنه %89.9كرماشههان %22.8بههووه ،وا دهتههوانین مهزهنهی سهرهمهكهی كۆمار بكهین ،ئهم باره نالهبارهو دهرده كۆمهاڵیهتییه كوشندهیه ،دهیان گیروگرفتی گهوره و ناكۆكی ناو كۆمههڵی رۆژگارهكهههی قههوت كردبههۆوه .لێپرسههراوانی حههزب و كۆمههاریش ههههڵقواڵو و خوڵقههاوی نههاو ئهههو دۆخههه ئههاڵۆزهبوون ،بۆیههه چارهكردنیههان تێگهیشتنی باره نێو دهوڵهتییهكه و دیپلۆماسیهته ئاڵۆزهكهی دهویست كه بۆ ئهوان زهحمهت بووه .بۆیه له رۆژی كارهساتیشدا ههر
179
ئهوه چاوهڕوان دهكرا كهروویدا ،بهتایبهتی ناكۆكیی عهشایهری و یارمهتیدانی دوژمنن ملمالنێهی و رهقهبههری و پهاڵ بهیهكههوه نهان و بۆربۆرین بۆ پهڕینهوه بۆ بهرهی داگیركهر له رۆژانی كۆتاییدا ،دیمهنێكی كۆمهڵگهی دههێنایه بهرچاو .ئهوانه نائارامی و بێ باوهڕیی رهخساندبوو ،ئهنجامی ئهوهش له رۆژگاری سهختدا دهركهوت چهنده ترسناك بووه()18 * سهركردایهتیی كۆمار ،زیاد له پێویست خهۆی بهه وتهووێژی بهێ ئههنجام بهسهتبۆوه ،بهێ بناغهه لێهی بهه ئومێهد بهوو ،ههرچهنهده جۆرێ له جیاوازی به ئومێدو بێ ئومێدی له نامهكانی كۆمیتهی مهركههزی حهزب (كهلهه شهوێنی خۆیهدا دهبینرێهت) لهالیههك و سههرۆك كۆمار لهالیهكی تر دهردهكهوێ ( )12جگه لهوه زۆر له لێپرسراوانی تر نه بڕوایان به تاران بووهوه نه ئومێد و بڕواشهیان بهه گفتوگهۆ بووه له كاتێكدا رژێمی تاران تهنها بۆ كات بردنه سهرو دهستی دهستی ،گفتوگۆی كردووه خۆ لێپرسراوانی ئهرتهش ههر به ئاشكرا له نامهكانیاندا گاڵته بهگفتوگۆ دهكهن (بڕوانه ئهفسهرانی ئهرتهش له ب 1د.ج.ك -دا) بگره جاری وابووه له نوێنهرانی ئهازهری و كهورد كرد له تاران له گفتوگۆی بانهمهڕی 1281دا 8 ،كوژراو 2بریندار ئهنجامی بووه (.)11 * وهك پێویست به لێكۆڵراوهیی و دانانی نهخشه ،مامهڵهی رووداوهكان نهدهكرا ،له دوژمن و له نهخشه و گهمه سیاسییهكان له دیپلۆماسیهتی هاوپهیوهند بهكێشه و مهسهلهی كوردهوه نهدهگهیهشتن ،ئهگهر جۆرێ له تێگهیشهتنیش ههبایهه وا دژهكهردارو نهخشهههو كاری بهرامبهر نهبوو. * خۆ بهستنهوه بهدورشمی خودموختارییهوه ،دهرگای بیركردنهوهی له ئهڵتهرناتیڤێكی تر لهسهر داخستن ،بڕیاره مێژووهكهی دوی رێبهندانی 1281خرایه الوه ،كه ئیختیار درابووه دهست كۆمیتهی مهركهزی و ئهنجومهنی بهۆ بهه ئیسهتقاللی تههواو گهیانهدن كهورد لههو جێگانهی لێ دهژین)11( . ئهوه له كاتێكدا بوو ،كه زۆربهی زۆری جهماوهر ،زۆربهی كاربهدهستان بڕوایان به دروشهمهكهی رزگاری ههبوو. * خۆ بهستنهوه به ستراتیجی (سهربازی) بهرگری .بهخۆ مهاڵسدان لهسهنگهرا بۆ چاوهڕوانی هێرشی دوژمن ،كه ئهمهه رۆڵهی خهۆی لههه هیالكههی و نائومێههدی لههه پهههالمار و دهستپێشههخهری و ههههڵبژاردنی زهمههان و زهمینههی جهنگههدا بینههی ،لههه كاتێكههدا ئهرتهشههی ئێههران سهربهستی جووڵه و مانۆڤر و هێرش و پهالمار و كشانهوهی ههبوو .ههرچهنده جیاوازییهكی گهوره له نێوان هێهزی چهكهدار و چههك و تهقمهنی و تفاقی جهنگ و كهرهسهی گواستنهوهی ههبوو ،بهاڵم لهڕووی توانای شهڕ و وهرو باوهڕو گیانی خۆبهخت كردن بهۆ نیشهتمان بهپێچهوانهوه بوو ،لهبهرژهوهندی كورددا بوو ،بۆیه ئهگهر ئهو سهتراتیجه و پههیڕهوكردنی ئامۆژگهاریی لێپرسهراوانی سهۆڤیهت بهۆ شههڕ نهكردن نهبایه ،وا رهوتی رووداوهكان به جۆرێكی تر دهبوو ،یان هیچ نهبێ جۆرێ لهگهمهی سیاسی و مانۆڤهری سهربازی و نههبزگرتن و شهڕی دهروونی دهست پێدهكرا. * ههوڵنهدان بۆ سنوور فراوانكردن بۆ سوود وهرگرتن له توانای مرۆیی و زهمینی و ئابووریی ناوچهكانی تر ،بۆ بێبهشكردنی
180
دوژمهن لێیهان ،بهتایبههتی ئهابووریی كۆمهار زۆر الواز بههوو ،خههڵكی زۆر هههژار بهوون ،كهه دهنگههی هههنگاونان بههرهو ئههو رێبهازه بهههرز دهبۆوه ،گوێیان لێ نهدهگیرا ،كه بههۆی دهستدرێژی دوژمنیشهوه رووداوێ بخوڵقێنرایه ،نهخشهی سوود لێ وهرگرتن دانهدهنرا ،هههر زوو ههلهكههه لهدهسههت دهدرا ،وهك شهههڕو هێرشههی (سهههراو سهههرچاوهو مههل قهههرهنی ،دیسههان شهههڕی مامهشهها) شهههڕی مامهشهها گرنگییهههكی تایبهتی خۆی ههبووه رۆژنامهی كوردستان بهم جۆره لهسهر رووداوهكهی نووسی: لهجهبهه
وهكو له جهبهه وهاڵم گهیشتووه ئهم شهڕی دوایی كهله گردی مامهشا روویداوه دوژمن به 2ههزار كهسهوه هێرشهی هێنهاوه و تانهك و تۆپ و تهیاره له ئهرزو ئاسمان پیشتیوانیان لهه دوژمهن كهردووه تههنیا بهههۆی 21كههس لههبرایان بهارزانی دهسهت مهل قههرهنی بهه سهرۆكی برای قارهمان مستهفا خۆشهناو جهواب دراوهتههوه لهالیههن حههزهرهتی پێشههوا نههمر سهارد بهوو كهه 11كههس لهشههرهكانی كهه یهكێ لهوانه برای خۆشهویست محمد قادریه له میدالیای قارهمانی پێبدرێت ()16 * زیاد ل هسنووری پێویست كۆمار ئهوقی ئازهربایجان و سیاسهتی حكومهتهكهی كرا ،ههرهچهنده له زۆر رووهوه بێ سوود نهبوو، بهههاڵم لهههنههدێ رووی تههروه بههێ زیههانیش نهههبووه ،بهتایبهههتی ئازهرهكههان رێبههازی تایبهههتیی خۆیههان ههههبوو ،رابهههرو لێپرسههراوه ناسیۆلیستهكانی ئازهرهبایجانی سۆڤیهتیش لهههموو روویهكهوه یارمهتدهریان بوون ،بهنهخشه كوردیان دهستهنگی ئهو كۆماره كردبهوو، كاتێ ئهو رایه خرایه بهردهم پێشهوا كهه گوایهه بهۆ تههواوی كوردسهتان یههك ئۆسهتاندار دهبێهت ئههویش قهازی دهبهێ ( )12ههیچ جهۆره ئامادهییهكی نیشان نهدا بوو بۆ قهبوڵكردن ،بێگومان ئهو یارییهش بێ مهترسی و مهرام نهبوو ،كههچی ئازهرهكهان لههگفتوگۆی مهانگی جۆزهردان 1281یاندا لهگهڵ رژێم له تهورێز ،نه نوێنهری كوردیان بهسهر كردهوهو و نه مهسهلهی نهتهوایهتیی كهورد و كۆمارهكهشهی باس كرا ،ههروهك به ئهنقهست بیانهوێ مهسهلهكه خهفه بكهن. * نهبوونی ئازادیی جووڵه و دهستپێشخهری ،چونكه رووسهكان لهچهند الیهنێكهوه سنووریان بۆ جموجۆڵی كۆمار دانا بوو لهوانه: نهههجوواڵن لهبهههردهمی شهههڕدا بههۆ بهههرگری نهههبێ ،خههۆ بهسههتنهوه بهههخود موختاریهههوه بهههردهوامی لهسهههر گفتۆگههۆ بهسههتنهوه بههه ئارهربایجانهوه ،بۆیه بیر له جووڵهی سهربازی و مانۆڤهری سیاسی ،ئهمری واقیع دروست كردن ،كاری جهماوهری و جوواڵندنی خهڵكی كورد له ناوچهكانی دهری سنوور نهكرایهوه ،نهبوونی ئهم ئازادییه ئهو چاوهڕوانیه ،ئهو بێ دهرامهتیه ،بێ ئومێدی لههتاران ،جهۆرێ لهبێ ئومێدی الی خهڵكی خوێندهوارو هۆشمهند دروست كردبوو ،بێ ئهوهی سهرنجی لێبدرێ و بیر له هۆو چارهسهر بكرێتهوه. له سوچێكی تری تێڕوانین و شیكردنهوه ،ئهگهر سهرنجێكی وردی دیاردهی خۆبهدهستهوهدانی سهرۆك كۆمار بهدرێ ،بابهتیانهه لێهی بكۆڵرێتهوه ،وا دهردهكههوێ كههاندهری ئهو دیارده نائاساییه ،ههر تهنها بهڵێن و سوێندهكهی نهبوو بۆ مانهوه لهگهڵ خهڵكی كورد
181
وهك ههوڵێكی خاوكردنهوهی قینی رژێمی تاران بهرامبهر بهخهڵك بۆ تۆڵه ههر سهبارهت به بههڵێینی گیهانی (سههرتیپ همهایونی) بهۆ پێشهوا نهبوون ،بهڵكو گهلێ دیارده و هۆی تر لهئارادا بوون و له دروستبوونی ئهو پرۆسهیه رۆڵیان بینی لهوانه: كشانهوهی لهشكری سوور ،بێ نهخشهی هاوپهیوهندی بهچارهنووسی كۆمار
* ئامۆژگاریی رووسهكان كه شهڕی ئهرتهش نهكهن. * رووخاندنی كتوپڕی ئازهرهبایجان و راكردنی رابهرانی و شهڕی خوێناوی. * نهبوونی پشت و پهنا ،مانهوه بهتهنها ،بێ چهكی قورس و ههلومهرجی بههێز بوون و داكۆكی بهرامبهر بهههێزی دوژمهن كهلههو رۆژگارهدا گهلێ ههنگاوی وهرچهرخێنهری ههلومهرجهكهی نابوو ،زلهێزهكانیش یارمهتیدهری بوون. * بڕوا نهبوونی قازی محهمهد بهجهنگ و خوێنڕشتن ،بهشهڕی بێ هوده ،خۆهههر لهه سههرهتاوه كۆمهڵههی ژێ -كهاف رێبهازی خهۆی لهشهڕی چهكداری و شۆڕش دیاریكردبوو ،دیسان نامه پارێزراوهكانی پێشهوان تیشك دهخهنه سهر ئهم بۆچوونه. * گرفت و ههڵهو بۆشایی و الوازی و ملمالنێی ناوخۆ كهم نهبون بهتایبهتی: * ناكۆكی و ملمالنێی و رقهبهرایهتی نێوان ئێل و تیرهو بهرهباب و بهگزادهكان. * نهبوونی دیسپلینی پێویست لهناو سوپاو چهكدارهكاندا. * الوازیی زۆر له سهركردهكانی حزب و كۆمار ،زوو وره بهردان كه لهگهڵ ههندێ سهرۆك عهشیرهتیشهدا كهوتنهه باڵوكردنههوهی گیانی خۆبهستهوهدان. * تهنیا هێهزی جێگههی ئومێهد .هێزهكههی بهارزانی و ئهفسههره لێهاتووهكهانی كوردسهتان عیهراق بهوو ،پێهدهچێ پێشههوا الی ئاسهان نهبووبێ ئهو هێزه ببێته چههتری پاراسهتنی بهتایبههتی هههر لهسههرهتاوه ئههو جێگههو ههلهه بهۆ بهارزانی نههخوڵقێنرا كهه رۆڵهی خهۆی ببینێ ،ههروهك نامهكانی خۆشی دهریدهخهن كه هههر بهه(فهرمانهده كهل هێهزی بارزانیهان) ماوهتههوه بهه پلههی (ژهنههراڵ)یههو ،دانهانی بهشێكی گرنگ لههێزهكهی لكهكانی 1.2.8.1بهسهركردایهتی: مستهفا خۆشناو ،میر حاج ،بهكر عهبدولكهریم ،نوری ئهحمهد تههها ،بهفهرمانهدهیی ژهنهراڵ حهمهڕهشهید خهان ،ئهمههش بهۆ خهۆی جێگهی سهرنجه ( )12لهژمارهكانی رۆژنامهی كوردستانیشدا شتێكی وا نابینرێ كه پێچهوانهی ئههو قسههیه بێهت ،ههرچهنهده بهارزانیی ههندێ جار لهگهڵ وهزیری هێزدا (سهیف قازی) سهردانی بهرهكانی شههڕو هێزهكهانی كهردووه ،رۆڵهی گرنگهی لهه البههالكردنی نهاكۆكی عهشهایهریدا بینهی ،ئهههو پلهیههی لههه رێككهوتنهه سهههربازییهكهی نێهوان كوردسههتان و ئازهربایجانهدا بههۆی دانهراو ،جگههه لههرۆڵی ههههموو هێزهكههه كهلههه كارهساتهكهشههدا بهیهههكگرتوویی لهمهیدانهكههه دهرچههوو ،لهگهههڵ ئهوانهشههدا دیسههان لهسهههرچاوهی بڕیههارهوهو ئهههو رۆڵهههی نهدرایه .لهگهڵ رووخاندنی ئازهربایجان ههندێ سهرۆك عهشیرهت و لێپرسراوان خۆیان بهدهست ئهرتهشهوهدا ،لهڕاستیدا ههر لهدوای كشانهوهی لهشكری سوور گهلێ لهو سهرۆك هۆزانه ورهیان بهردا ،لهدواییدا گهلێ له لێپرسراوانیشی گرتهوه .كهورت و پوخهت زهمینههی خۆیی و بارودۆخهكهی كۆماری تێدا دامهزرێنرا ،رهسیو كامڵ نهبوون ،بارودۆخه نێو دهوڵهتیهكهش لهسهر تهماح و مانۆڤرو
182
بهرژهوهندی دهجوواڵو ئاراسته دهكرا ،دوژمن ئاماده نهبوو هیچ جۆره پێكهاتن و رێككهوتنێ بكات كهالیهنی كهمی مهافی نهتهوایههتی و نیشتمانی كوردی تیا بێت .سهركردایهتیی كوردیش لهو ئاستهدا نهبوو كه بزانێ و بتوانێ ئهڵقهه الوازهكهانی موعادهلههكان بدۆزێتههوهو هههوڵی گهۆڕانی بههدات ،هههر لهسههر بهههڵێن و چهاوهڕوانیی وهرگرتنهی راسههپارده و بڕیارهكهان دهژیها ،سهههرنجی رووداوهكهان و پاشهههڕۆژو ئایندهی چارهنووسی نهدهدا ،جهماوهریش لهسهرهتادا لههئازادی و بهاری دیموكراسهی كهه زۆر گرنهگ بهوون بهه ئومێهد بهوون ،لهدواییشهدا چاوهروانی تاقهتبهرو ئینجا به نائومێدی دهژیا ..بهتایبهتی ئهو ههموو رووناكییهه سهوورانه ،دهردهكههوتن بهێ ئههوهی رابههرانی كهورد بجووڵێن و بگهنه ئاستی رووداوهكان ،پێكههاتنی تهاران و مۆسهكۆ و پههیمانی نههوت ،كشهانهوهی لهشهكری سهوور بهێ رهخسهاندنی ههیچ جۆره زهمان و دڵنیایهك ئهوانه زهنگی مهترسی و نیشاندانی سهردهمی وهرچهرخاندن بوون. سۆڤیهت بهمهرامی خۆی گهیشتبوو ،یارییهكهی بهئهنجام گهیاندبوو ،دهستبهرداری كورد بوو ،كهچی كورد لهسههر هیهواو چهاوهڕوانی و بهڵێن و باوهڕی خۆی دهژیا ،سهیری رهوتی رووداوهكانی دهكرد ،بهو بڕوایهوه كه بهتهنها ناتوانێ كارێ بكات ،كاتێ ساتی بڕیاری پێچهوانهی رهوووتی مێژوو بوو ،پێشهواش سهبارهت بهو هۆو ههلومهرجانهی تیشكیان خرایه سهر ،خهۆی كهرده قوربهانی كهاروانێكیش له شههیدان رابهری كرد ،دوور نهبوو ،ئهگهر رێگهی پێچهوانهی ههڵبژاردایه مێژووی ئهمڕۆ بهجۆرێكی تهر نهنوسهرایه ،بهێ گومانیشهه كهرهوتی رووداوكان به جۆرێكی تر دهبوو چونكه ئهو بڕیاره دوا ههل بو ،بهاڵم وهك لێكدانهوهیهكی لۆجیكی ئهگهر لهسهاتی هێمنهی و لهسهرخۆیدا زۆر ههل لهكیس درابێ ،وا دوا ههل له بارودۆخێكی وا سهخت و قورسدا ههر دهبێ بههو جهۆره بێهت كهه بهو ،دیهاره ئیتهر دوژمنی داگیركهریش بڕیار لهسهر چارهنووسهكه ئهدات نهك خاوهن كێشهكه. پهراوێزو سهرچاوهكانی بهشی یانزهههم:
-1پێش دامهزراندنی كۆمار ،پێشهوا قازی محهمهد له دیدهنییهكی رۆژنامهنوویسدا بهوونی ئههو خودموختاریههی بهاس كهرد .بڕوانهه رۆژنامهی كوردستان ژماره ( )8.1رۆژی 1916 / 6 / 18 / 11 -8دوای دامهزراندنی كۆماری مههاباد به 811سوارێكهوه خۆی گهیانده مهاباد. -2لهنیوهی دووهمی 1911دا ژهنهراڵ سهلیم ئهتاكشیوف ئاگاداری قازی محهمهدی كرد بۆ رێكخستنی وهفدی سهفهركردن. -1تهها 86ی سهههرماوهرزی 12 1281ی كههانونی یهكهههمی 1916ژیههاو لهههو رۆژه كۆتههایی بههه بهڕێوهبهرایهتیهكهههی هێنههراو ئهرتهشههی تاران مههابادی داگیركردهوه. -1رۆژنامهی كوردستان ،ژماره 82خاكهلێوه 81 1281ی مارسی 1916 1-6ی نیسانی 1916كهله شوێنێكی تردا خراوهته پێش چاو. -2بڕوانه پاشه كشهی بارزانییهكان له كوردستانی ئێران ،ئهبولحسهنی تهفرهشیان به كوردی كردنهی حهسههنی سههیف (حهسههنی قههازی) 1922ل 11ئهمههه بهشههێكه لههه كتێبهكهههی نووسهههر بهههناوی (قیههام افسههران خراسههان) 1922نههاوبراو ئهفسهههرێكی كۆمههاری ئازهربێجان بوو نێردرا بۆ كۆمهكی مهاباد له رووخاندنهكهشدا مایهوهو خۆی بهدهستهوه نهدا.
183
-2بڕوانه ئهبولحهسهنی تهفرهشیان سهرچاوهی ناوبراو ئهو دهنووسێ: ئهو دوو فڕۆكهیه (ئاغای مورتهزای زهبهرخت و عهلی جودی) لهه مهئموریههتی هههڵفڕین بههرهو ئهازادی دڵ لهه تارانههوه دهگههل خۆیان هێنابوویان. -9بڕوانه مهحمود مهال عززهت ،دهوڵهتی جمهوری كوردستان بهرگی یهكهم سهوید 1991ل 182 - 111 – 12 - 12 – 12 – 12 لهگهڵ گهلێك بهڵگهنامهی تریش. -11ئهم ئیعالنه له ناوهراستی ئابی 1911لهنێوان چههرچل و رۆزفڵهت دا ئیمهزا كهرا بڕوانهه svenska uppslags bok bandsئینسكلۆپیدیای سویدی چاپی 1912بهرگی 8الپهره 622 - 628 12-11تهموز 8ئابی 1911 -18زۆر له بهڵگهنامهكانی سهردهمهكه ئههو راسهتییه بهاش روون دهكهنههوه بهۆ زانیهاری ئههم الیهنهه بڕوانهه بهرگههكانی دهوڵههتی جمهوری كوردستان -12بڕوانه بهڵگهنامهی ژماره92ی كۆمیتهی مهركهزی 128 ،پێشهوان قازی محهمهد دهوڵهتی جمهوری كوردستان بهرگی یهكهم. -11بڕوانه ههمان سهرچاوه ل282-219 -11رۆژنامهی كوردستان ژماره 2 ، 2رێبهندانی 82 1281ژانویه 1916ل 2 -16رۆژنامهی كوردستان ژماره 61رۆژی 1916 61 - 81 -11بڕوانه جهعفهر مههدی نیا ،زندگی سیاسی قوام دهوڵهتی جمهوری كوردستان نامهكانی پێشهوا ژماره 128 - 81 -12بڕوانه دهوڵهتی جمهوری كوردستان بهڵگهنامهی ژماره 11دیاره سهرچاوهی راسهتهقینهی بڕیهاره گرنگههكانی بهۆ هههموو لهك و دهستهكانی هێزی بارزانیان و ئهفسهرانی ههربهرزانی خۆی بوو. سهرچاوه :ماڵپهری کوردستانی نوێ /ڕێکهوتی 82 :ی جانێویری 8111
184
کۆماری کوردستان لە ئاوێنەی رووداوەکاندا ئامادە کردنی:عومەر باڵەکی
رووداوهکانی دوای دامەزرانی حیزبی دێمۆکرات هەتا رووخانی کۆماری کوردستان )١٩٤٧ - ١٩٤٥(١٣٢١ - ١٣٢٤ -١دامەزرانی حیزبی دێمۆکرات لەسەر بناغەی (کۆمەلەی ژ.ک) )6492/8/61( ١٣٢٤/2/52 -٢بهسههترانی یەکەمههین کههۆنگرەی حیزبههی دێمههۆکرات لە مەهابههاد بە بەشههداریی نههوێنەرانی کههورد لە ئههاگرییەوە تهها بۆکههان ١٣59/٨/٢ ()6492/61/59 -٣بەڕێوەچههوونی جێژنههی سههێیەمین سههاڵوەگەڕی دامەزرانههی کۆمهڵهههی«ژ.ک» ١٣٢٤/٥/٢٥ ()6492/8/61 -٤دەرچوونی یەکەم ژمارەی گۆڤاری کوردستان )6492/65/1( ١٣٢٤/٩/١٥ -2هەڵکرانی ئااڵی کوردستان لەسەر بهانی دەفهتەری حیزبهی دێمهۆکرات لە شهاری مەهابهاد لە )6492/65/61( ١٣٢٤/٩/٢١ -١هەڵکرانی ئااڵ لەسەر بانی دەفتەری حیزبی دێمهۆکرات لە شهاری نەغەدە ١٣٢٤/٩/٢٧ ()6492/65/68 -1هەڵکرانههی ئههااڵ لەسههەر بههانی دەفههتەری حیزبههی دێمههۆکرات لە شههاری بۆکههان ١٣٢٤/١١/٧ ()6492/65/58 -8جەلەسەی هەیئەتی فەرهەنگیی کوردستان بۆ دانانی»پشکنێر بۆ مەکتەبەکان» )6491/6/5( ١٣٢٤/١١/١٢ -4ئاگههاداریی شههیرکەتی تەرەقههی کوردسههتان بههۆ بەشههداریی خەڵههک و سههەرمایەگوزاری بە ئیمههزای «مههحەمەد مههوعینی» ١٣٢٤/١١/١٩ ()6491/6/4 -61گۆڕانی ناوی مەدرەسەی پههلەوی بۆ مەکتەبی کوردستان )6491/6/61( ١٣٢٤ /١١/٢١ -١6جێژنی کردنەوەی ئیدارەی رۆژنامەی کوردستان )6491/6/ 61( ١٣٢٤/١١/٢١ -١5دەرچوونی یەکەم ژمارەی رۆژنامەی کوردستان )6491/6/61( ١٣٢٤/١١/٢١ -١3باڵوکههرانەوەی ئاگهههاداریی « کههومیتەی ناوەنهههدیی حیزبهههی دێمههۆکرات» دهربهههارهی بە رەسمیناسههینی زمهههانی کهههوردی ١٣٢٤( /١١/٢١ ()6491/6/61 -١9دهرچوونی دوو بڕیار لە الیەن «حاجی بابا شێخ» لەسەر رەدووکەوتنی کچان و پرسەی مردووان )6491/6/69( ١٣٢٤/ ١١/٢٤ -١2کۆبوونەوەی هەئیەتی مودیرەی هەموو لقەکانی حیزبهی دێمهۆکرات و قەبائیهل و عەشهائیر بهۆ چهوون بەرەو پیهری دامەزرانهی کۆمهار )6491/6/68( ١٣٢٤/١١/٢٨ -١1ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان )6491/6/55( ١٣٢٤/١١/٢ -١1بەیعەتی پێشمەرگە بە پێشەوا قازی محهممهد وەک سەرۆک کۆماری کوردستان لە )6491/6/53( ١٣٢٤/١١/٣ -١8سەردانی پێشەوا لە پێشمەرگە خانە بە شەو )6491/6/59( ١٣٢٤/١١/٤
185
-64سەردانی پێشەوا لە چاپخانەی کوردستان )6491/6/52( ١٣٢٤/١١/٥ -٢1بەڕێوەچوونی جێژن بە بۆنەی راگەیاندنی کۆماری کوردستان لەالیەن بازرگانەکانەوە )6491 /6/52( ١٣٢٤ /١١/٥ -٢6بەڕێوەچوودنی جێژن لەالیەن سەرۆک ئێلەکان ئاغایانی شێرزاد و محەمەد حوسێن خانی ئەمیری )6491 /6/51( ١٣٢٤/١١/١ -٢5بەڕێوەچوودنی جێژن لەالیەن یەهودییەکانی مەهاباد بە بۆنەی راگەیاندنی کۆماری کوردستانەوە )6491/6/51( ١٣٢٤ /١١/١ -٢3بەڕێوە چوونی جێژن بە بۆنەی راگەیاندنی کۆمارەوە لە الیەن سەرۆک ئێل « عبداللە ئاغای قادری»یەوە. -٢9بەڕێوەچوونی جێژن لەالیەن «سید عبداللە ئەفەندی»یەوە بە بۆنەی راگەیاندنی کۆماری کوردستان )6491/6/54( ١٣٢٤/١١/٩ -٢2بەڕێوەچوونی جێژن لەالیەن» جهعفههری کەریمهی» لە سهاڵۆنی ئەنجهومەنی فەرهەنگهی بە بهۆنەی راگەیانهدنی کۆمهار ١٣٢٤/١١/١٢ ()6491/5/6 -٢1خوێندنەوەی خوتبەی نوێژی جومعە بۆ یەکەم جار بە کوردی لە مزگەوتی سوور )6491/5/6( ١٣٢٤/١١/١٢ -٢1گۆڕانی ناوی «سەرباز» به »پێشمەرگە» ،بۆ هێزی چهکداری کۆمار لە ئاگادارییەک دا کە لە رۆژنامەی کوردسهتاندا بهاڵو بهۆوە )6491/5/9( ١٣٢٤/١١/١٥ -٢8بەڕێوەچوونی جێژن لەالیەن « سەید عبدالسالم» لە گهردیگالن بەبۆنەی کۆماری کوردستانەوە )6491/5/2( ١٣٢٤/١١/١١ -54دیاری کرانی هەیئەت بۆ ڕاگەیشتن بە کارەکانی فەرهەنگ و ئەوقاف )6491/5/1( ١٣٢٤/١١/١٧ -31بەرێوەچههوونی جێههژن لەالیەن «حەمە رەشههید خههان و چەنههد سههەرۆک عەشههیرەت» بههه بههۆنەی کۆمههاری کوردسههتانەوە ١٣٢٤/١١/١٩ ()6491/5/8 -٣6دانانی هەیئەتیک بۆ گۆڕینی زاراوەی بێگانە بۆ کوردی لە عینوانەکانی هێزی پێشمەرگە )6491/5/4( ١٣٢٤/١١/٢١ -٣5بەڕێهههوە چهههوونی جێژنهههی راگەیانهههدنی کۆمهههار لەالیەن خەڵکهههی دەوروبەری»کهههولیجە» لە دیوەخهههانی شهههێخ حوسهههێن ١٣٢٤/١١/٢٣ ()6491/5/65 -٣3بەرێوەچوونی جێژنی پێکهاتنی کۆمار لەالیەن «زێرۆ بەگی هەرکی» لە گوندی باالنیش )6491/5/62( ١٣٢٤/١١/٢١ -٣9هاتنی ماڵی مەال مستەفا بارزانی بۆ شاری مەهاباد )6491/5/58( ١٣٢٤/١٢/٩ -٣2سەردانی مەال مستەفای بارزانی لە هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە مەهاباد لە رێکەوتی )6491/3/5( ١٣٢٤/١٢/١١ -٣1هاتنی ئێل و عەشائیر بۆ سەردانی پێشەوا لەشاری مەهاباد لە رێکەوتی )6491/3/3( ١٣٢٤/١٢/١٢ -٣1سەردانی مەال مستەفا بارزانی لە چاپخانەی کوردستان)6491/3/3( ١٣٢٤/١٢/١٢ ، -٣8سەردانی مەال مستەفا بارزانی لە هەیئەت رەئیسەی میللیی کوردستان )6491/3/3( ١٣٢٤/١٢/١٢ -34سەردانی مەال مستەفا بارزانی لە ئیدارەی شارەداری مەهاباد )6491/3/9( ١٣٢٤/١٢/١٣ -٤1سەردانی مەال مستەفا بارزانی لە یانەی فەرهەنگی و دیداری لەگەڵ پێشەوا )6491/3/9( ١٣٢٤/١٢/١٣ -٤6دامەزرانی یەکێتیی ژنانی دێمۆکراتی کوردستان )6491/3/62( ١٣٢٤/١١/٢٤ -٤5دامەزرانی کتێبخانەی میللی )6491/3/61( ١٣٢٤/١٢/٢١ -٤3پهسندکرانی قانوونی مجازات )6491/9/56( ١٣٢٥/٢/١ -٤9بەسترانی پەیمانی یەکێتی و برایەتی لە نێوان حکوومەتی ئازەربایجان و کوردستان لە تەورێز )6491/9/53( ١٣٢٤/٢/٣ -٤2رێککەوتنی سوپای کوردستان و ئازەربایجان )6491/9/53( ١٣٢٥/٢/٣ -٤1سەردانی دەستەی تێکەاڵوی ئازەربایجان و کوردستان بۆ تاران بە سەرۆکایەتیی پێشەوا )6491/9/58( ١٣٢٤/٢/٨ -٤1هێرشی سوپای ئێران بە پشتیوانیی تۆپ و ٢تەیارە لە « مەڵقەرەنی و شاخی بێژینگ بەسەر» )6491/9/54( ١٣٢٥/٢/٩ -٤8دەست بەکارکردنی رادیۆی کوردستان )6491/9/31( ١٣٢٤/٢/١١
186
-94گەڕانەوەی ئوردووی سوور بۆ خاکی شووڕەوی 9/31( ١٣٢٥/٢/١١،١١و)6491/2/6 -٥1باڵوبوونەوەی نوتقی پێشەوا لە ڕادیۆ )6491/2/5( ١٣٢٥/٢/١٢ -٥6وەاڵمدانەوەی پێشەوا بە نامەی « ژنەڕال حەمەرەشید خان» لهبارهی جهبهەی بانەو سەقزهوه )6491/2/5( ١٣٢٤/٢/١٢ -٥5بەستنی کۆڕێکی رێزگرتن و شێعر خوێندنەوە بە بۆنەی رۆیشتنی ئۆردووی سوور )6491/2/5( ١٣٢٥/٢/١٢ -٥3باڵوبوونەوەی نوتقی پێشەوا لە رادیۆ بە بۆنەی رۆیشتنی ئۆردووی سوور لە رێکەوتی )6491/2/2( ١٣٢٥/٢/١٥ -٥9هاتنی فیدائیانی ئێلی قەرە پهپاغ بۆ مەهاباد بە مەبەستی پشتگیری لە کۆماری کوردستان )6491/2/1( ١٣٢٥/٢/١١ -٥٥هاتنی ئێلی هەرکی و بەرەو پیلبردنی ئااڵ )6491/2/1( ١٣٢٥/٢/١٧ -٥١نههوتقی پێشههەوا لەسههەر دوایههین پێکهاتەکههان دوای رۆیشههتنی ئههۆردووی سههوور و بە رحەق بههوونی کۆمههاری کوردسههتان ١٣٢٥/٢/٢١ ()6491/2/61 -٥1گەڕانەوەی هەیئەتی نوێنەرایەتیی کوردستان و ئازەربایجان لە تاران )6491/2/63( ١٣٢٥/٢/٢٣ -٥8ئیعالمیەی قوام السلطنە دوای گەڕانەوەی هەیئەتی نوێنەرایەتیی کورد و ئازەری )6491/2/63( ١٣٢٥/٢/٢٣ -٥٩گەڕانەوەی سەیفی قازی نوێنەری حکوومەتی کوردستان )6491/2/61( ١٣٢٥/٢/٢١ -١1هێرشی دوژمن لە جهبهەی سەردەشت )6491/2/68( ١٣٢٤/٢/٢٨ -١6میتینگی سەیفی قازی سەبارەت بە وتووێژ لەگەڵ حکوومەتی مەرکەزی )6491/2/56( ١٣٢٥/٢/٣١ -١5دیاریکرانی «عەلی خوسرەوی» بە جێگری وەزارەتی تەبلیغات و مودیری رادیۆ )6491/2/55( ١٣٢٥/٣/١ -١3دانیشتنی «رزم آرا» لەگەڵ نوێنەرانی پێشمەرگە )6491/2/51( ١٣٢٥/٣/٥ -١9کۆبوونەوەی کومیتهی مەرکەزیی حیزبی دێمۆکرات دهربارهی وتووێژ لەگەڵ دەوڵەت )6491/2/51( ١٣٢٥/٣/١ -١2شەڕ و پێکدادان لە نێوان هێزی پێشمەرگە و سوپای ئێران لە کێوی»نەصر ئاباد» پشتی سەقز )6491/2/54( ١٣٢٥/٣/٨ -١١چههوونی هەیئەتههی کههورد بە رێبەریههی « حههاجی بابههه شههێخ» بههۆ سههەقز بەمەسههتی وتههووێژ لەگەڵ نههوێنەرانی تههاران ١٣٢٥/٣/٨ ()6491/2/54 -١1بۆچوونی فەرماندەی جەبهەی سەقز» حەمەرەشید خان» لهبارهی وتووێژ لە نامەیەکدا )6491/2/36( ١٣٢٥/٣/١١ -١8وەاڵمی پێشەوا بە حەمە رەشید خان فەرماندەی جەبهەی سەقز لەنامەیەکدا )6491/1/3( ١٣٢٥/٣/١٣ -١٩هاتنی نوێنەری تاران بۆ دڕێژەی وتووێژ بە سەرۆکایەتیی «مظفر فیروز» بۆ تەورێز )6491/1/66( ١٣٢٥/٣/٢١ -٧1ئاخر شەڕی هێزی پێشمەرگە و سوپای ئێران :شەری مامەشا» )6491/1/62( ١٣٢٥/٣/٢٥ -٧6چاوپێکەوتنی «پێشەوا» و «رەزم آرا» لە گوندی سەرا )6491/1/61( ١٣٢٥/٣/٢١ -٧5بەسترانی پەیمانی دۆستایەتیی تورکیە و عیراق )6491/1/64( ١٣٢٥/٣/٢٩ -٧٣تەواو بوونی سەحنەی سینەمای کوردستان )6491/1/51( ١٣٢٥/٤/٥ -٧٤وتووێژی پێشەوا لەگەڵ ئاژانسی «فرانس پرێس» )6491/1/6( ١٣٢٥/٤/١١ -٧٥سەردانی جەبهەی شەڕ لەالیەن «مەال مستەفای بارزانی و سەیفی قازی» یەوە )6491/1/2( ١٣٢٥/٤/١٤ -٧١دیاریکرانی» سەرهەنگ محەممەدی نانەوازادە» بە سەرپەرستی جەبهەکانی شەڕ بە رێککەوتنی دەوڵەتی ناوەندی و کۆماری کوردستان )6491/1/4( ١٣٢٥ /٤/١٨ -٧٧مانۆری هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە دەوروبەری شاری مەهاباد )6491/1/66( ١٣٢٥/٤/٢١ -٧٨بەربوونەوەی فرۆکەی هەڵگری «سەرهەنگ محەممەدی نانەوازدە» لە کەلیخانی بانە و شەهیدبوونی )6491/1/61( ١٣٢٥/٤/٢٥ -٧٩حەرەکەتی پێشەوا لە سەفەری تاران و تەورێزهوە بۆ مەهاباد )6491/1/61( ١٣٢٥/٤/٢١
187
-٨١پێشوازی کردنی خەڵک لە پێشەوا )6491/1/68( ١٣٢٥/٤/٢٧ -٨١درانی سوپاسنامە بە چەند مامۆستایەکی دەرسی کوردی کە لە کوردستانی عێراقەوە هاتبوون )6491/1/56( ١٣٢٥/٤/٣١ -٨٢نوتقی پێشەوا دهربارهی وتووێژ لەگەڵ قوام )6491/1/51( ١٣٢٥/٥/٤ -٨٣کۆتایی شەڕی دووەمی جیهانی )6491/8/66( ١٣٢٥/٥/٢١ -٨٤تەسلیم کردنی یادداشتی وەبیرهێنانەوە لەالیەن ئێرانەوە بە سێ دەوڵەتە زلهێزەکە )6491/4/65( ١٣٢٥/١/٢١ -٨٥پێکهێنانی شووڕای شهڕ بە سەرۆکایەتیی « حاجی بابه شێخ» )6491/65/2( ١٣٢٥/٩/١٤ -٨١بانگهێشههتی سههەرۆک عەشههیرەت و ئەنههدامانی کههومیەتی ناونههدیی «حیزبههی دێمههۆکرات» بههۆ مزگەوتههی هەبههاس ئاغهها بەمەبەسههتی بڕیاردان لەسەر بەربەرەکانیکردن و نەکردن لەگەڵ سوپای ئیران )6491/65/1( ١٣٢٥/٩/١٥ -٨٧لەشکرکێشیی ئێران بۆسەر حکوومەتی میللیی ئازەربایجان و حکوومەتی کوردستان )6491/65/4( ١٣٢٥/٩/١٨ -٨٨گەیشتنی ئەرتەش بۆ میانە )6491/65/66( ١٣٢٥/٩/٢١ -٨٩فەرمان درا بە هێزی پێشمەرگە کە لە بەرەکانی شەڕی» سەردەشت ،بانە ،سەقز» بکشێنەوە )6491/65/65( ١٣٢٥/٩/٢١ -٩١ئەرتەش گەیشتە تەورێز )6491/65/63( ١٣٢٥/٩/٢٢ -٩١پێشههوازیکردنی ئەرتەش لەالیەن» میههرزا ڕەحمەتههی شههافیعی ،شههێخ حوسههێنی شەمسههی بورهههان ،عەلههی ئاغههای ئەمیههر عەشههائیری» )6491/65/69( ١٣٢٥/٩/٢٣ -٩٢سەردانی تاقمێک پێشمەرگە و بەرپرس لە پێشەوا و داوای رۆیشتنی پێشەوا لەگەڵیان )6491/65/69( ١٣٢٥/٩/٢٣ -٩٣رۆیشتنی نوێنەری بازرگانیی رووس و گەڕانەوەی بۆ کۆنسوولخانهی رووس لە ورمێ )6491/65/62( ١٣٢٥/٩/٢٤ -٩٤گەیشتنی هێزی سەرهەنگ»غەفاری» و ئێلە هاوپەیمانەکانی بەهێزی هێرشبەر )6491/65/62( ١٣٢٥/٩/٢٤ -٩٥گیرانی شاری مەرەند )6491/65/62( ١٣٢٥/٩/٢٤ -٩١گیرانی شارەکانی :ماکۆ ،خۆی ،مەراغە ،ورمێ» )6491/65/61،61( ١٣٢٥/٩/٢١،٢٥ -٩٧بە پیرهوهچوونی ئەرتەش لەالیەن پێشەواوە لە نزیک گوندی گوێک تەپە )6491/65/61( ١٣٢٥/٩/٢١ -٩٨گیرانهوهی شاری مەهاباد دوای ساڵێک ئازادی لەدەستی حکوومەتی ناوەندی )6491/65/61( ١٣٢٥/٩/٢١ -٩٩گیرانی پێشەوا و ٢٨کەس لە سەرکردەکانی حکوومەتی کوردستان )6491/65/56( ١٣٢٥/٩/٣١ -١١١حوکم درانی پێشەوا و هاوڕێیانی )6491/65/53( ١٣٢٥/١١/٢ -١١١گەیشتنی دادگای پێداچونەوە به مەهاباد )6491/65/58( ١٣٢٥/١١/٧ -١١5بهههڕێوهچوونی حههوکمی ئیعههدامی ئەحههمەد خههانی فههارووقی» سههاالر» ،عەبههدوڵالخانی مەتههین ،مههحەمەد خههانی دانیشههوەر»براکههانی ساالر» ،عەلی خانی فات ،محەمەد بەگی فەیزوڵاڵ بەگی ،حەسەن خهانی فەیهزوڵاڵ بەگهی ،ئەحهمەد شههجیعی ،شهێخ ئەمهین ئەسهعەدی کەسههنەزانی ،شههێخ سههەدیق ئەسههعەدی یههازی باڵغههی ،عەلههی ئاغههای جەوانههمەردی ،رەسههووڵ ئاغههای مەحمههوودی (بههرای عەلههی ئاغهها) )6491/3/61(6352/65/51 -١١3بهڕێوهچوونی حوکمی ئیعدامی پێشەوا و هاوڕێیانی )6491/3/31(١٣٢١/١/١١ -١١9بهڕێوهچوونی حوکمی ئیعهدامی» حەمیهدی مهازووچی ،رەسهووڵ نەغەدەیهی ،عەبهدوڵال رهوشهەنفکرو مهحەمەدی نهازمی» ١٣٢١ /١/١٧ ()6491/9/1 -١١2بهڕێوهچوونی حوکمی ئیعدامی « عەلی بەگی شێرزاد» )6491/9/1( ١٣٢١/١/١٨ له ژماره ١٢٩ی رۆژنامهی "کوردستان"دا باڵو بۆتهوه سەرچاوە :ماڵپەڕی کوردستان و کورد /ڕێکەوتی ٥ :ی ئەپریلی ٢١١٤
188
بابەتەکانی٦١٠٢ : کۆماری کوردستان ،دهسکهوتیکی نهتهوهیی و ئهزموونیکی مێژوویی ئارهش لورستانی
رووداوهکانی شهڕی جیهانیی دوویهم لهسااڵنی 1911تها 1911لهه الیههک و لهه الیههکی دیکهه شهکانی ئهرتهشهی ئیهران لهه الیههن ئهرتهشی سووری یهکیهتیی سوڤیهتهوه و گهشهی ههستی نهتهوایههتیی کهوردان و بهوونی کهسههایهتییهکی وهک قههازی محهمهههد و هههاوبیرانی لههه بهرانبهههر گهلهکهههی خۆیانههدا کههه ههسههتیان بههه بهرپرسههایهتی دهکههرد لههه الیهههکی دیکهههوه ،بواریههان بههۆ دامهههرزانی کۆمههاری کوردستان رخساند قازی محهمهد و هاوڕێکهانی ههلهکههیان قۆزتههوه و پهاش چهنهدمانگێک دوای هاتنی سوپای سوور ،گرووپێکهی سهێ کهسهی بهه سههرۆکایهتیی قهازی محهمههد چوونهه یهکیهتیی سۆڤیهت و له بهاکۆ لهگههڵ "جهعفههر بهاقرۆف" سههرۆک وهزیرانهی ئازهربایجهانی یهکیهتیی سۆڤیهت و رێبهری حیزبی کۆمونیست دانوستانیان کرد .بهاڵم ئهم کۆبوونهوهیان ئاکامێکی ئهوتۆی نهبوو و"باقرۆڤ" گوێی به داواکانیان نهدا. جاریکی دیکه-سالی 1911گرووپێکی ههشت کهسی به سهرۆکایهتیی قازی محهمهد له باکۆ چاویان به "باقرۆف" کهوتههوه کهه لههم دانیشههتنه دا قههازی محهمهههد راشههکاوانه باسههی خودموختههاری (ئۆتۆنههۆمیی) هێنایههه گههۆڕێ و"بههاقرۆڤ" لههه واڵمههدا دا وتههی" :جههارێ نههۆرهی ئازهرییهکانه و پێویست ناکا کورد له وهرگرتنی ئۆتۆنۆمی دا پهلههی بکها"" .حهسههن ئهرفههع" دهڵهێ :قهازی محهمههد بهه رووسههکانی راگهیاند که کورد نایهوێ بهشێک بێ له ئازهربایجان .رووسهکان دژی ئهو بیروبۆچوونهی بوون و داوایان لی کردبهوو داوای ئۆتۆنهۆمی له کۆماری ئازهربایجان بکهن که سیستمێکی کۆمۆنیستی لهوێ له سهر کار بوو. قازی محهمهد و ههیئهتهکهی هاوڕێی پاش گهڕانهوه بریاریان دا لهوه زیاتر چاوهڕێی پشتیوانیی رووسهکان نهبن .ئههوان الوازی و پرش و باڵویی سوپای ئێرانیهان بهه هههل زانهی و کۆمهاری کوردسهتانیان راگهیانهد .هههر بههم بۆنهیههوه لهه 86ی سههرماوهزی 1281ی ههههتاوی ( )1911 / 18 / 12لههه ریۆرهسههمێکی مهزنههدا ئههااڵی کوردسههتانیان ههههڵکرد .دوای مانگێههک لههه 1916 / 1 / 88لههه مهیههدانی "چوارچرا"ی مههاباد به فهرمی کۆماری کوردستان راگهیهندرا .پێویسته بهوترێ پێشهتر لهه 1911 / 18 / 1دا لهه تههورێز حکوومههتی ئۆتۆنۆمیی ئازهربایجان راگهیهندرابوو.
189
رۆژی 1916 / 1 / 88رۆژێکی مێژوویی بوو .سهرهڕای سهرما و سهخڵهتی زستان ،ههزاران کهس لهه شهارهکانی بۆکهان ،نهغههده، ورمێ و ناوچهکانی دیکهوه ملی رێگهی مههابادیان گرته بهر .قازی محهمهد و پیاوماقواڵن و مهالکان و رووناکبیرانی شار له بههردهم ئهو خهڵکه پر خرۆشهدا راوهستابوون .مامۆستا مهال حوسێنی مهجدی به دوعا و پاڕانهوه لهه خهوا ،رێورهسهمهکهی کهردهوه .لههو رۆژهدا 16کهس قسهیان کرد. پاشان قازی محهمهد دهستی کرد به قسان" :ئهی میللهتی کورد! ئهی شێرهپیاوانی کورد! ساڵوی خواتان لێ! داوا له خهوای گههوره و ئێوه ،گهلی کورد دهکهم که لهو ئهرکه مهزنهی که پێتهان سهپاردوم یارمهتیهدهرم بهن تها بتهوانم لهه پێنهاوی بهرژهوهنهدی نهتهوهکهمهدا کهڵکی لێوهرگرم و له بهرانبهر خوا و ئێوهدا شهرمهزار نهبم .گهلی کورد دوژمنێکی زۆری ههیهه کهه لهه سههر مهافی ئههو گهلهه لهه هههر چوار پارچهکه رێککهوتوون و به ههر جۆرێهک بهووه حاشهایان لهه مهافی خودموختاریهان کهردوه و خهباتهکههیان بهه دزی و چهتههیی لهه قهڵهم دهدهن؛ تا بواری سڕینهوهی باشتریان بڕهخسێنن". دوای قازی محهمههد ،پهازده کهسهی دیکهه بهه نوێنهرایههتیی کۆمههاڵنی جۆراوجهۆری نهتههوهی کهورد ،وتاریهان پێشهکهش کهرد .ئههم رێوڕهسمه به شێعر و گۆرانی رازابۆوه و مانگێک دوای ئهم جهژنه ،کابینهی وهزیران به سههرۆک وهزیریهی "حهاجی بابهشهێخ" کهه یههكیک له مهال گهورهکانی ناوچهکه بوو ،راگهیهندرا. گرنگترین کارهکانی کۆماری ٠٠مانگهی کوردستان
قازی محهمهد و هاوکارهکانی له ماوهی تهمهنی کورتی کۆماردا کارێکی زۆر و بێ هاوتایان کرد که لێره دا ئاماژهیان پێ دهکرێ: -1پێکهێنانی حکوومهت له سهر بنهمای دیموکراسیی ئازاد به 12وهزیر بهۆ بههڕێوهبردنی کهار وبهاری فهرهههنگی ،خزمههتگوزاری، کۆمهاڵیهتی ،سیاسی و ئیداری. -8به فهرمی ناسینی زمانی کوردی له ناوچهکه .چونکی پێشتر به کارهێنانی زمانی کوردی له ئیدارهکان قهدهخه بوو. -2بهرنامهڕێژی بۆ خوێندن به زمانی کوردی -1فهرمی بوونی زمانی کوردی له لێدوانهکاندا بۆ یهکهم جار. -1بهربهرهکانیی فهرمی دژی نهخوێندهواری. -6بهزۆرهملی کردنی خوێندن بۆ مندااڵن. -2دیاریکردنی فۆرمێکی یهکگرتوو بۆ قوتابیان. -2به کوردی نووسینی تابلۆی قوتابخانهکان ،دوکانهکان ،بینا و ئیدارهکان له جیاتی فارسی. -9ههوڵ و تێکۆشان له پێنهاو چاکسهازی و دانهانی هێنهدێک قهانوون بهۆ گهۆڕینی کۆمههڵێک نههریت و رێوڕهسهمی ناحههزی وهک :ژن ههڵگرتن ،سزادانی بهرتیلدهر و بهرتیلوهرگر ،ئازار و ئهزیهتی ژن ،کردهوه و قسهی سووک ،دزی ،سزادانی کهسانی پێشێلکهری
190
قانوون ،راکردن لهه مهیهدانی شههڕ و هههروهها سهزادانی ئههو کهسهانهی کهه خیانههت بهه نیشهتمان دهکههن و دهسهدرێژی دهکهنهه سههر نامووسی خهڵک و .... -11چاکسازیی کاروباری ئابووری و بازرگانی و کردنهوهی هێندێک کۆمپانی و بڕهوپێدان و گهشهی بازاری کاسبی و کار. -11دامهزراندنی چاپخانهی کوردستان له مههاباد و چاپخانهیهکی دیکه له بۆکان. -18دامهزراندنی رادیۆی کوردستان به زمانی کوردی له مهاباد. -12دامهزراندنی سینهما له مهاباد و پێشاندانی هێندێک فیلمی دیکۆمێنتاری. -11کردنهوهی کتێبخانهی نیشتمانی له مههاباد. -11پێکهێنانی هێزی پێشمهرگه وهک هێزی سهربازی و ناردنی ئهفسهر بۆ راهاتن له باکو. -16هێشتنهوهی بواری وتووێژ دهگهڵ حکوومهتی ئێران تا دوایین ساتهکانی تهمهنی کۆماری کوردستان. -12دامهزراندنی یهکهتیی الوانی دیموکرات و دهرکردنی گۆڤاری "هاواری نیشتمان" ،بۆ زیاتر گرنگیدان به الوان. -12ههوڵ و تێکۆشان بۆ کهمڕهنگ کردنهوهی ههستی خێاڵیهتی و بهرز کردنهوهی روحیهی هاوواڵتیبوون و بووژاندنهوهی نههریت و رێوڕهسمه رهسهنه کوردییهکان. -19تهرخانکردنی بورسییهی خوێندن بۆ خوێندکاران و ناردنی خوێندکار بۆ تهورێز و باکۆ. -81هاندانی ژنهان بهۆ خوێنهدن و دامهزرانهدنی قوتابخانههی تایبههت بهه ژنهان و بهشهدارکردنیان لهه چاالکییهه کۆمهاڵیهتییههکان، تهنانهت له راهێنانه سهربازییهکان. -81دهرکردنی هێندێک گۆڤاری وهک :گۆڤاری کوردستان ،رۆژنامهی کوردستان ،هاواری نیشتمان ،گۆڤاری گڕوگاڵی مندااڵنی کورد و گۆڤاری "ههاڵڵه" . بهراوردکردنی کۆماری کوردستان و حکومهتی کۆمۆنیستیی ئازهربایجان:
بۆ دڵنیا بوون له جیاوازیی ئهو دوو حکوومهته و جیاوازیی زۆری نێوان روانگههی رێبههرهکانیان ،شهرۆڤهی دوو کهسهایهتی لهه سههر ئهههم دوو حکوومهتههه دهخهینههه بهههرباس :کهسههایهتی یهکهههم "درێههک کینههان"ه کههه مامۆسههتای زانکههۆی بهغههدا بههوو و سهههردانی کوردسههتانی عێراقی کرد و ئاماژهی به چهندین جیاوازیی ئهو دوو حکوومهته کردوه .ناوبراو دهڵهێ" :لهه کوردسهتان بهه پێچهوانههی ئازهربایجهان ، کاربهدهستانی رووسی نابینرێن؛ بێجگهه لههو چهنهد کهسههی لهه کۆنسهولی یهکیههتیی سهۆڤیهتهوه لهه ورمێهوه بهۆ چاوپێکههوتن هاتوونهه مههاباد" ".ئهگهرچی له ئازهربایجان ترس و تۆقاندن هههبوو بههاڵم لهه کوردسهتان تهنانههت زیندانییههکی سیاسهییش لهه بهندیخانههدا نهبوو" .".له مهاباد خهڵک دهیانتوانی گوێ له رادیۆ ئانکارا و لهندهن بگرن بهاڵم له تهورێز گوێگرتن لهو رادیۆیانه مهرگ و نههمانی به دواوه بوو". کهسایهتی دوویهم ،دوکتور رهحیمی کوڕی سهیفی قازی که له ههڵسهنگاندنی ئهم دوو حکوومهتهدا دهڵێ" :گومان لههوهدا نییهه کهه هۆکاری سهرهکیی رووخانی کۆماری کوردستان پهله پهلی رێبهرانی ئازهربایجان و خهیانهتی رووسهکان بوو .هێندێک پێیان وایه
191
هههرتک حکوومهههت لههه الیهههن یهکیههتیی سههۆڤیهتهوه دامهههزرا ،بهههاڵم ئهوانهه لههه ههڵهههدان؛ چههونکی هههم رێههژهی دهسهههاڵت و زاڵبههوونی یهکیهههتیی سههۆڤیهت لهههم دوو حکوومهتهههدا و ههههمیش شههێوازی جێبهههجێبوونی کارهکههان لهههم دوو حکوومهتهههدا زۆر جیههاواز بههوو"" .لههه حکوومهتی ئۆتۆنۆمیی ئازهربایجاندا سیسهتمێکی کۆمۆنیسهتی بهه پشهتیوانیی پۆلیسهی شهاراوه دهسههاڵتی بهدهسهت بهوو ،لهه حاڵێکهدا لهه کۆماری کوردستاندا ،نه سیستمی کۆمۆنیستی دهسهاڵتدار بوو و نه پۆلیسی شاراوهش دهبینرا"" .بزووتنهوهی خهڵکی کوردستان و حیزبی دیموکرات بهه پێچهوانههی ویسهت و سیاسههتهکانی یهکیههتیی سهۆڤیهت و بهاقرۆف (سهکرتێری گشهتیی حیزبهی کۆمۆنیسهتی ئازهربایجهانی یهکیهتیی سۆڤیهت) بوو؛ له حاڵێکدا حکوومهتی ئازهربایجهان ،حیزبهی کۆمۆنیسهت و کادرهکهانی حیزبهی تهووده رێبهرایههتییان دهکهرد". "یهکیهتیی سۆڤیهت دژایهتیی ههر چهشنه ههنگاوێکی کانالیزهکراوی له کوردسهتاندا دهکهرد ،لهه حاڵێکهدا گههلی کهورد و رێبههرهکانیان دهستپێشخهرییان کرد و حیزبی دیموکراتی کوردستانیان دامهزراند". رۆژهکانی کۆتایی تهمهنی کۆماری و دوایین دژکردهوهکانی قازی محهمهد:
ئهو کاتهی "قهوامولسههڵتهنه" سههرۆک وهزیرانهی ئیهران چهووه مۆسهکۆ و گرێبهسهتێکی دهگههڵ سهتالین واژوو کهرد ،ئیهدی یهکیههتیی سۆڤیهت پشتی کوردی بهردا و له سۆنگهی بهشێک له ئیمتیازی نهوتی ئێران هههموو بهڵێنههکانی خهۆی لههژێر پهێ نها و ئهرتهشههکهی له کوردستان برده دهر؛ پاشان ئهرتهشهی ئیهران لهه 86ی سههرماوهزی )1916 / 18 / 12( 1281دا گهڕایههوه شهاری مهههاباد .دیهاره ماوهیهک بوو که دهنگۆی رۆیشتنی هێزهکانی یهکیهتیی سۆڤیهت له ئێران و بهردانی پشتی کورد و تورک له گهۆڕی دابهوو .لهه هینهدێک له بهڵگهکاندا هاتوه کهه لهه 1916 / 1 / 16واتها ههشهت مانهگ بههر لهه گیرانههوهی مهههاباد لهه الیههن ئهرتهشهی ئیرانههوه ،پێهنج ئهفسهههری رووسههی دێننههه گونههدی "سهههرای" سهههقز و چاویههان بههه فهرمانههدهیی هێزهکههانی پێشههمهرگه لههه سهههقز و بانههه دهکهههوێ...... ئهفسهههرهکان وتبوویههان" :ئیمههه خهریکههه ئێههران چههۆل دهکهههین رای ئیههوه چییههه؟" حهمهرهشههیدخان ،فهرمانههدهی هێزهکههانی پێشههمهرگه لههه وهاڵمدا وتبووی" :ئیمه دهگهڵ ئیران دوژمنایهتیی لهمێژینهمان هههبوو کهه ئههو ماوهیهه لهه بیرمهان چووبهۆوه ،بههاڵم ئیهوه ههاتوون ئههم دوژمنایهتییهتان دیسان زیندوو کردهوه .ئێستاش که هێمنایهتییهک دروست بووه ،ئێران چۆل دهکهن به بێ ئهوهی هیچ یارمهتییههکمان بهۆ بهه جههێ بهێڵن ....بهداخههوه ههههموو ئههو شههتهی لهه سههر یهکیهههتیی سهۆڤیهت بیسهتبوومان بههه درۆ دهرچهوون ...........و درووشههمی بهرگری له نهتهوه چهوساوهکان بۆ گهلی کورد خێری نهبوو". بهر لهوهی ئهرتهشی ئیران بگاتههوه مهههاباد ،قهازی محهمههد و رێبههرانی حکوومههت و حیهزب راوێهژ و وتهووێژێکی زۆریهان دهگههڵ کهسایهتییه جۆراوجۆرهکان کرد و بڕیاریان دا له بهرانبهر ئهرتهشهدا شههڕ بکههن بههاڵم دوای ئههوهی دڵنیها بهوون ئاکهامێکی جگهه لهه وێرانبوونی ناوچهکه نابێ ،قازی محهمهد له رووی ناچارییهوه رایگهیاند خۆڕاگری ئاکامی خراپی بۆ گهل به دواوهیهه و دهبێتهه ههۆی زیان و زهرهرێکی زۆر بۆ خهڵکی مهههاباد و ناوچهکهه ،چهونکی سهوپای ئیهران لههوه بهههێزتر بهوو کهه بتهوانن خهۆی لهبههر راگهرن .بهه کورتی رێگهچارهیان تهنیا ئهوه بوو که رێبهرانی حیزب و کهسایهتییهکان پێشنیاریان به قازی محهممههد کهرد کهه مهههاباد جهێ بێڵهێ بۆ ئهوهی نهکوژرێ .ههر بۆیه کۆمیتهی ناوهندیی حیزب داوای لێ کرد یهان بچێتهه عێهراق یهان رووسهیه .ژهنههڕاڵ بهارزانییش هههر ئههو داوایهی لێ کرد .سهرکۆنسولی ئینگلیزیش له تهورێز داوای لێ کرد له رێگهی عێراقهوه بچێته بهریتانیا .ئهمریکاش نوێنهرێکی نارده
192
الی و داوای لێ کرد ئیران به جێ بهێڵێ .له وهاڵمی ههموو ئهو داوایانهدا وتی" :سوور دهزانم حکوومهتی ئێران له دارم دهدا بهاڵم من له خۆشی و شادیی نهتهوهکهمدا بهشدار بووم ،ئێستاش لهه ناخۆشهی دا بهه جێیهان نهاهێڵم و ژیهان و مهردنم لهگههڵ ئهوانهه و ئامهادهم بکوژرێم بهاڵم کوردستان به وێرانی نهبینم ".پاشان وتی "من سوێندم خواردوه دهگهڵ خهڵکهکهم بم .حکوومههتی ناوهنهدی لهه حاڵێکهدا دهگهڕێتهوه مههاباد که تووڕه و قهڵسه و ئهگهر من بگرێ داخهی دڵهی بهه مهن دهڕێهژێ و واز لهه خههڵک دێنهێ ،هههر بۆیهه بهۆ ئههوهی خهڵکی شار تووشی زهرهر و زیان نهبن ،ناچارم بمێنمهوه". قازی محهمهد دوایین وانهی سیاسی بهمجۆره به نهتهوهکهی دهڵێتهوه. وهسێتنامهی قازی محهمهد :یهکێک له قۆناخه گرنگهکانی ژیانی قازی محهمهد، دوایین ساتهکانی ژیان قازی محهمهد نووسینی وسیهتنامهکهیهتی که بهشێکی بهم چهشنهیه: میللهتی کورد! رۆڵهکان و برا خۆشهویسهتهکانم! بهرا مافخوراوهکهانم! گهلهه چهوسهاوهکهم! ئێسهتاش لهه دوایهین سهاتهکانی ژیهانم دا چهند ئامۆژگارییهکتان دهکهم :وهرن به خاتری خودا دهست له دوژمنایههتیی یههکتر هههڵگرن و یههک بگهرن و پشهت و پشهتیوانی یههکتر بن .له بهرانبهر دوژمنی زاڵم دا بوهستن .خۆتان به دوژمن مهفرۆشهن .دوژمهن هههر ئهوهنهدهی دهوێهن کهه کارهکههتان پهێ دهکها و قههت بهزهیی پێتان دا نایهتهوه و لێتان نابوورێ. دوژمنهههکانی گهههلی کههورد زۆر و زاڵمههن ،بههههێز و بههێ بهههزهیین .رازی سهههرکهوتنی ههههر میللهههتێک یهههکگرتوویی و یهکڕیزییههه. یهکگرتوویی گهورهترین پشتیوانه بۆ میللهتێک .ههر میللههتێک یههکگرتوو و یههکڕیز نههبێ ههمیشهه ژیردهسهتهیه .ئیهوه میللههتی کهورد هیچتههان لههه میللهتههه کههانی دهوروبهههر کهههمتر نییههه بهههڵکو لهههو میللهتانهههی کههه ئههازاد کههراون ئههازاتر و بهههغیرهتتر و شایسههتهتر و پێشکهوتووترن .بهاڵم ئهوانهی رزگار بوون له نیو خۆدا یهکگرتوو بهوون .ئیهوهش وهکهو هههموو نهتههوهکانی سههر گهۆی زهوی ژیردهسهته مهبن تهنیا به یهکگرتوویی و ئێرهیی به یهکتر نهبردن و خۆنهفرۆشتن به دوژمنانی کورد رزگار دهبن. براکانم! ئیدی به دوژمن ههڵمهفریوێن ،دوژمنی کورد له ههر رهنگ و تایف و قهومێک بێ ههر دوژمنه .بێ رهحمهه ،بهێ ویژدانهه، رهحمتان پێ ناکهن و به دهستی یهکتر به کوشتتان دهدهن ،چاوچنووکتان دهکهن ،به درۆ و تهڵهکه شهڕی یهکترتان پێ دهکهن. له دوایین ساتهکانی ژیانمدا به خاتری خوا ئامۆژگاریتان دهکهم و پێتان دهڵهێم و خهوداش عالمهه مهن ئههوهی لهه دهسهتم ههات بهه گیان و دڵهوه به نسحهت و رێنوێنی رێگهی دروستم نیشان دان و لهم پیوهندییههدا درێغهیم نههکرد و ئێسهتاش دهلهێم و رادهگهیههنم کهه ئیهدی ههڵمههفریوێن و بههڕوا بهه سهوێند و بههه دهسهت بهه قورئههان دادان و بههڵین و پهیمانههکان و دڵسههۆزییهکانیان مهکههن .رێنههوێنی و وسیهتم ئهوهیه منداڵهکانتان وهبهر خوێندن بنێن چونکی کورد هیچی له نهتهوهکانی دیکه کهمتر نییه خوێندهواری نههبێ .بخهوێنن تها له کاروانی نهتهوهکانی دیکه دوا نهکهون ،تهنیا خوێندن(زانست و زانین) ،چهکی دهستی دوژمنه .دڵنیا بن و بزانن ئهگههر یههکگرتوو و یهکڕیز بن ،زۆر باش به سهر دوژمندا سهر دهکهون .ئیوه نابێ به کوژرانی مهن و برازاکهانم بترسهێن ،کهسهانێکی زۆری وهک مهن لههو رێگهیهدا سهر دهنێنهوه تا گهلی کورد به هیوا و ئامانجهکانی بگا.
193
خۆشهویستان! کوردستان ماڵی ههموو کوردێکه ،ههروهک له ماڵهوه کهسێک شتێک بزانێ بهرپرسایهتی دهدرێتی و کهسیش ههقی منت کردنی نییه ،کوردستانیش وهک ئهو ماڵهیه ،ئهگهر زانیتان کهسێک لهو ماڵهدا کارێکی له دهست دێ بیکا ،نابێ بههری پهێ بگهرن و کێشهی بۆ ساز بکهن ،نابێ دڵمهند بن که یهکێکتان بهرپرسایهتییهکی ههیهه ،ئهگههر کهسهێکی بهرپرسهایهتییهکی درایهه بهزانن کهه شارهزایه و وشیاره "کهواته لێیگهڕێن خزمهت بکا و ئێوهش یارمهتیدهری بن". سهرچاوهکان: .1رۆژنامهی "کوردستان" .8سایتی "کوردستان و کورد" .2نکتێبی"چل سال خهبات له پێناوی ئازادی" :دكتر قاسملو ".1دهروازیهك به ڕووی خوێندنهوهیهكی نوێی (ژ .كاف) و پێشهوا قازی موحهممهدی شههید و كۆماری كوردسهتاندا" -نووسهینی عمهر عبدالعزیز -وهرگێڕانی دلێر عهباسی " .1تاریخ مهاباد" ،محمد صمدی ،چاپی مههاباد ".6كردها،یك بررسی سیاسی وتاریخی" ،حسن ارفع .2حكوومهتی كوردستان ،نهوشیروان مستهفا ،چاپی دووههم ههولێر " .2اسرار محاكمه قاضی و یارانش" ،رحیم سیف قاضی .9جمهوریه تی كوردوستان ،مهحموود مهال عیززهت ".11كردها و كردستان" ،دركینان .11تاریك وروون .هێمن .18گه شتیك به كوماری مههاباددا ،عهقید بهكر عبدالكهریم حهویزی. .12یادداشته كانی بهكر حهویزی ".11کتاب تاریخ معاصر کرد" ،نووسینی دیوید مک داول ،ترجمه ابراهیم یونسی سهرچاوه :ماڵپهری کوردستان و کورد /ڕێکهوتێ 81 :ی جانێویری 8112
194
مهشخهڵی کۆماری کوردستان ناکوژێتهوه نووسینی :ناسر ئێرانپوور
وهرگێران له فارسییهوه :تهها رهحیمی کۆماری کوردستان له دریژخایهندا بوو به مهشخهڵی پڕشههنگدار لهه دڵهی نهتههوهی کهورددا و ،بهوو بهه سهرچهشهنێک بهۆ خههبات و هێمایهک بۆ نهتهوهیهکی حاشالێکراو. لههه وتووێژێکههدا کههه لهگهههڵ بهههڕێز ئههارهش لۆڕسههتانی کههه لههه کهههناڵی ئاسههمانیی کوردکانههاڵ، زمانحاڵی حیزبی دێموکرات ،به بۆنهی ساڵڕۆژی دامهزرانی کۆمهاری کوردسهتانهوه هههمبوو ،پرسهیارم لێکههرا کههه گههۆڕینی نههاوی "کۆمههاری کوردسههتان" بههۆ "کۆمههاری مهابههاد" چ پارادۆکسههێکی لهگهههڵ راسههتییه مێژووییهکانی نهتهوهی کورددا ههیه؟ ههروهها پرسیار کرا که "ئهو کۆماره چ کاریگهرییههکی دانایهه سهر نهوهکانی دواتر؟" که من بهم شێوهیه وهاڵمم دایهوه: "رهنگه داڕشتنی ئهم پرسیاره بهم جۆره دروست نهبێ ،چهونکی ناوێهک نههگۆڕاوه و ناشهتوانێ بگهۆڕدرێ .دهتهوانین مێهژوو و راسهتییه مێژووییهکان به دڵی خۆمان بگۆڕین ،بهاڵم به دڵی خۆمان – ههر ویست و ئیرادهیهکیش له پشت ئههو گۆڕینهه بهێ -بۆمهان نهاگۆڕدرێ، چههونکی رووداوێههک رووی داوه .ههههر چۆنێههک بههێ نههاوی ئهههو کۆمههاره بههه فهههرمی "کۆمههاری کوردسههتان" بههووه و بههه "کۆمههاری کوردسههتان"یههش دهمێنێتهوه .بهاڵم ئهو کهسانهی به کۆماری مههابادی ناو دهبهن دوو دهستهن: دهستهیهک که تهنیا بۆ دیهاریکردن و نیشهاندانی ناونیشهانی دروسهتی شهوێنی دامههزرانی بهه "کۆمهاری مهابهاد'ی نهاو دێهنن ،چهونکی دهشزانن کوردستان زۆر لهوه گهورهتره و واڵت و ناوچهیهکی زۆر گهورهتر و بهرینتر له خۆ دهگرێ؛ کهه کۆمهاری کوردسهتان هههموویانی نهگرتۆتهوه .لهم روانگهیهوه کێشهمان نییه .خۆشم ،نهک وهک ناوی تایبهت ،بهڵکوو به پێی خۆشهویستیم بۆ ئهو کۆماره و هههروهها بههۆی ئهوهی که نهاوی مهابهادم وهک قهاڵیههکی پهۆاڵیین و خههباتگێڕ لهبهرانبههر سههرهڕۆیی دا خهۆش دهوێ ،زۆر جهاران بهه "کۆمهاری مههاباد" م ناو هێناوه .ههروهک چۆن دهڵێین "حکوومهتی تاران"" ،حکوومهتی ئانکارا" و (تهنانهت به بێ ئهوهی "حکوومهت" یش بوترێ)" ،پاریس"" ،واشنگتۆن"" ،لهندهن" و )..هتد ،ئهویش به بێ ئهوهی ناوی تایبههت یها چههمک و دهسهتهواژهی حقهووقی تایبههت بن یا واتایهکی تێکهڵ به سووکایهتی و بێڕیزی بگهیهنن.
195
بههاڵم دهسههتهکهی دیکههه بههه ئانقهسههت و بهۆ چکۆڵههه کردنهههوهی کۆمههار لههه بهواری پانتههایی جوگرافیههایی و کهههم کردنهههوهی رهههنههده سیاسییهکهی به "کۆماری مههاباد"ی ناو دهبهن .ئهوانه کێشهیان لهگهڵ ئهسڵی پرسهکه ههیهه ،جها ئێسهتا چ "کۆمهاری مهههاباد" بهێ و یان "کۆماری کوردستان". بههۆ ئاگههاداریی ئهههم دهسههتهیه دهبههێ بڵههێم کۆمههاری کوردسههتانی دامهههزراو لههه مههههاباد ،لههه بههواری جوگرافیاییهههوه ههههر مههههابادی نهگرتۆتهوه ،له بواری کادری سیاسییهوه تهنانهت کوردستانی ئێرانیشی تێپهڕاندوه و له بهواری ئاسهۆی سیاسهییهوه رێهژهی کوردسهتانی بوونهکهی زۆر زیاتر له ئیرانیبوونی ئهو حکوومهتانهی که پێیان دهڵێن "ئیرانی" .راسته ،تهشهکیالتی ئیهداریی ئههو کۆمهاره لهه سههقز تێنهپهڕی که ئهمهش هۆکهاری جۆراوجهۆری ههیهه .بههاڵم ئهمهه بهه ههیچ جۆرێهک نیشهانهی ئههوه نییهه کهه ئههم کۆمهاره ههی کوردهکهانی پارێزگای ئیالم و کرماشان و سنه (کوردستان) نهبووه. منێک له ئهڵمان که 1ههزار کیلۆمێتر له کوردستانی ئێرانهوه دووره ،دهتوانم پارتێکی سیاسی پێک بێنم و ،حیزبهکهم نهک ههر به کوردستانی به ئێرانییش بزانم .بۆچی؟ چونکی بهرنامه و ئاسۆی سیاسیم بۆ ئهو واڵتهیه .دوایی ئههوه بهۆ مهگههر کههممان دیهوه کهه چوار کهس به شێوهیهکی شاراوه بۆ وێنه له تاران لێک کۆبوونهتهوه و رێکخراوێکیان پێکهێناوه و ئهو رێکخراوهشیان بهۆ هههموو ئیهران بووه ،کهچی هیچ نوێنهرێکیش له ناوچهکانی دیکهی ئیران تێیدا ئهندام نهبوون؟ ئایها ئههم کهاره لهه خهۆی دا کێشههی لهسههره؟ ئههرێ دهکرێ رێکخراوێکی سیاسی که تهنانهت ،ژنێکیش له کادری رێبهرییهکهی دا نییه به هی ژنانی نههزانین؟ یهان ئههوهی حکوومههتێک لهه خۆراسان پێک دێ بۆ وێنهی هی منی مههابادییشه ،بهاڵم حکوومهتێک له مههاباد دادهمهزرێ هی کرماشانییهک نییه؟! دهزانین کۆماری کوردستان له خۆڕاو و بهه بهێ هۆکهار دانهمههزرا ،بههڵكوو ئاکهامی بزووتنهوهیههکی ههزری و سیاسهی و رزگهاریخوازی نهتهوهیی بوو .ئهم چهشنه بزووتنهوانه زۆر به دهگمهن له ههموو ئهو ناوچانهی که به هی خۆیهانی دهزانهن بهه یههک ئهنهدازه خهاوهن پله و پێگهی کۆمهاڵیهتین .که ئهمه له بارهی بزووتنهوهی مهشرووته و ههر وهها بزووتنهوهی سهوزی ئێستا بهه راسهت دهرچهووه .کهه ئهمهی دوایینیان تهنانهت له چهند شار تێنهپهڕی .ئهرێ لهبهر ئهمه دهتوانین له ئیعتیباری ئیرانی بوونهکهی کهم کهینههوه ،کههچی له زیاتر له سهدا له نهوهدی شارهکانی ئیران تهنانهت وهک پشتیوانییش هیچمان لێ نهدیتن.؟! ههر وههک چهۆن وشهیاریی چینایههتی لهه الی هههموو کریكهاران وهک یههک نییهه ،یهان وشهیاریی رهگههزی الی هههموو ژنهانی واڵتێهک هاوسان نییه ،ئهمه له بارهی وشیاریی سیاسی و نهتههوهیی خههڵکی ناوچهیهکیشههوه دروسهته .بهه هههر حهاڵ پێکههاتنی حکوومهتههکان زیاتر به بێ رابردووی عهینی و مێژوویی روو نادهنکه ئهم زهمینانه له ههموو ناوچهکانی واڵتی پێوهندیداردا وهک یهک نییه. کهواته به پێی هیچ مهنتقێک ناتوانین کۆمهاری کوردسهتان بهه حکوومههتی نهاکوردی و تههنیا مهههاباد بزانین،هههر لهه بههر ئههوهی ناوهندی دامهزرانهکهی به هۆی بهرزبوونی وشیاریی سیاسی و نهتهوهیی ئهو واڵته ،مههاباد بووه.
196
ئهم کۆماره تهنانهت کاریگهری کرده سهر پارچهکانی دیکهش ،چونکی له راستیدا ههموو بزووتنهوهی کورد له ههر چوارپارچه له زۆر بوارهوه خۆی به میراتگر و قهرزباری ئهم کۆماره دهزانێ. ماوهیهکی زۆره ههموو پارت و رێکخراوهکانی کوردستانی ئێران و عێراق و تورکیهه و سهووریه هههمان دروشهمی سهتراتیژیکی کۆمهاری کوردستان ،واته دامهزراندنی حکوومهتی نهتهوهیی له سهر خاکی نیشتمانیان هێناوهته گۆڕێ .ئهو شوێنهی لێیهوه سهرچاوهیان گرتهوه کۆمههاری کوردسههتانه و نیازیشههیان ههههر ههمهههن کۆمههاره ،جهها ناوهکهههی "حکوومهههتی ئهیاڵهههتی" بههێ" ،حکوومهههتی فیههدڕاڵ"" ،حکوومهههتی ههرێم"" ،حکوومهتی خودموختار" بێ ،له راستیدا جیاوازییههی جهوههری تێدا نییه. ئێسههتاش ماوهیهکههه بههههره بهههره درووشههمی کۆمهههاری کوردسههتان و حکوومهههتی ئازهربایجهههان دهبههێ بههه بهرنامههههی سیاسههیی پارتهههه ئیرانییهکان .ئههو کاتههی پیشههوهری و قهازی محهمههد باسهیان لهه فیهدڕاڵیزم و گهیشهتن بهه مهافی نهتههوهیی لهه چوارچێهوهی ئیرانهدا دهکرد ،بهشێک لهو واڵته فیدڕالیستییانهی ئهمڕۆکه فدڕاتی نهبوون .ئهو دوو حکوومهته زۆر له سهردهمی خۆیان له پێشتر بوون که سیاسییه ناوهندگهراکان تێی نهدهگهیشتن و هێشتاش لێی تهێ ناگههن .تههنیا ئههو دوو حکوومهتهه بهوون کهه بهه ئارمانجههکانی شۆڕشهی مهشرووته وهفادار مانهوه و لهم پێوهندییهشدا داوای جێبهجێ بوونی نێوهڕۆکی قانوونه ئهیاڵهتی و ناوچهییهکانیان دهکرد. به هههر حهاڵ کۆمهاری کوردسهتان سههرهڕای ئههوهی کهه بهه شهێوهی فیزیکهی لهه الیههن فاشهیزم و شهوڤێنیزمی نێوخۆییههوه رووخها لهه درێژخایهندا بوو به مهشخهڵێکی پڕشهنگدار له دڵی نهتهوهی کورددا ،بهوو بهه سهرچهشهنێکی خههبات و هێمایههک بهۆ شۆڕشهی گههلێکی حاشالێکراو .کۆماری کوردستان بوو به دامههزراوێکی سیاسهی – نهتههوهیی هاوچههرخی کهورد ،ئههویش نههک لهه سههر بنههمای کهسهێک و تاکهکهسێک ،وهک ئهوهی لهه ئێرانهدا بهاو بهوو ،بههڵکوو لهه سههر بنههمای ئیهرادهی گشهتی و بهۆ یهکههمین جهار بهه هیممههت و هههوڵ و تێکۆشانی پارتێهک بهه پێهی بهرنامهیههکی پێشهکهوتوو .ئههو کۆمهاره نیشهانی دایهن نههک هههر دهتهوانین ،بههڵکوو خۆمهان دهبهێ خهاوهن حکوومهتێکی نهتهوهیی بین ،تا میکانیزمێک بۆ پاراستنی گهلی کورد له بهرامبهر ژینۆسهایدی فهرهههنگی ،سهڕێنهوهی فیزیکهی و حاشها لێکردنی پێک بێنین .کۆماری کوردستان دژکردوهیهکی ئاشهکرا و راشهکاوانه بهوو بهه پهرۆژهی "نهتهوهسهازی"ی دهوڵههتی ،ئاسیمیالسهیۆنی فهرههنگی ،مافخوراویی سیاسی و داگیرکاری و چهوساندنهوه ئابوورییهکهی .کۆماری کوردستان دیارترین نیشهانهی وشهیاریی سیاسهی و نهتهوهیی و بهڵگهیههکی دیکههی کهورد بهوون ،بهوو .نهسهلهکانی دیکههش ورهیهان پێهی بههرز بهۆوه و هێمها و سهومبولهکانیان بهه هێمها و سومبولی خۆیان زانی؛ له هێزی پێشمهرگهوه بگره تها ئهااڵ و سهروودی نهتههوهیی ئههی رهقیهب و پێکهێنهانی حکوومههتی ناوچههیی .کهه ئهمهش ههمهن ئارمانج و ویستی سیاسی ئهو کۆماره ،واته پێکهێنانی سترهکتۆرێکی سیاسی له واڵتدا بۆ نههێشهتنی سهتهمی نهتههوهیی و گهیشتن به سهروهریی نهتهوهییش دهگرێتهوه. ئهرێ ئهگهر خهڵکی کوردستان ،نهک ههر کوردستانی ئێران ،ئهو کۆمارهیان به بزووتنهوهی شارێکی بچهووک و پرۆژهیههک زانیبها، که هی خۆیان نییه ،بهم قووڵییه و بهم ههستهوه خۆشیان دهویست که نهک ههر به هێمای خۆیانی بزانن ،بهڵکو ههموو ساڵێ وهک رۆژێکی نهتهوهیی رێزی لێ بگرن و یادی لێ بکهنهوه؟! رهنگه قازی محهمهد خۆشی پێی وانهبووبێ ئهو ئااڵیهی ههڵیکردوه سنوورهکان
197
تێدهپهڕێنێ و حهفتا ساڵ دواتر له شارهکانی عێراق و تورکیه و سوریاوه له الیهن خهلکی کوردستانهوه بشهکێتهوه. رۆژێک له سمینارێک له ئاڵمهان تووشهی سههرۆکی یههکێک لهه زانکۆکهانی کوردسهتانی عێهراق بهووم .هههر کهه زانهی لهه مهههابادهدوه هاتووم ،وتی"ههر موسلمانێکی بهدین له سهریهتی النیکههم جارێهک مهکهه و مهدینهه زیهارهت بکها و پههیمانی خهۆی دهگههڵ خهودا نهوێ بکاتهوه .بهاڵم من دهڵێم ههر کوردێکی سیاسی و وشیار له سهرێتی له ژیانی دا النیکهم جارێک بچێته مهههاباد و پههیمانی خهۆی لههو شارهی یهکهم کۆماری کهوردی لهێ دامههزرا نهوێ بکاتههوه .منهیش تها ئێسهتا نههک جارێهک بههڵکوو چهنهد جهار چوومهتهه ئههو مهیدانههی کۆماری لێ راگهیهنراو پهیمانی خۆم لهگهڵ نوێ کردۆتهوه" .بۆیه دهڵێم ئهو کۆماره نههک ههی مههابادییههکان و شهارهکانی دهوروبههر، نهک هی کوردستانی ئیران ،بهڵکوو ههموو کوردستانه. مههن هێنههدێکیش بهههوالوهتر دهڕۆم و دهڵههێم کۆمههاری کوردسههتان و حکوومهههتی ئازهربایجههان هههی ههههموو بزووتنهههوهی ئههازادیخوازی و یهکسانیخوازی و دیمۆکراتیکی ئیرانه و قازی محهمهد و پیشهوهری نهک ههر رێبوارانی رێی ئازادی ئههو دوو نهتهوهیهه بههڵکوو هههموو ئێرانن .یادیان بهرز و پیرۆز و رێگهیان پڕ رێبوار بێ. سهرچاوه :ماڵپهری کوردستان و کورد /ڕێکهوتێ 12 :ی جانێویری 8112
198
كۆماری كوردستان بهشێك له بیرهوهرییهكانی سهعید هومایون گرنگترین و بێ وێنهترین رووداو له مێژووی میللههتی كهورددا رۆژی 8ی رێبهنهدانی سهاڵی 1281ی هههتاوی (1916ی زایینهی) واتهه رۆژی راگهیانههدن و دامهزرانههدنی كۆمههاری كوردسههتان بههه دهسههتی بهههتوانای پێشهههوا قههازی محهممهد له شاری مههاباد دابوو. له بهشێكی مهیدانی چوارچرا 211پێشمهرگه وێهڕای دهسهتهی موسهیقیی نیزامهی كهه لهه پێشهههوهی ئهههوان بههوون ،لههه چهنههد سهههدمیتریی مههاڵی پێشهههوا جێگیههر ببههوون خهههڵك بههه تامهزرۆیی یهوه چاوهڕوانی هاتنی بهڕێزیان بوون .دواتر له كاتێك دا كه ئهندامانی كومیتهی ناوهندی به جلوبهرگی فههرمی یههوه لهه پشت سهری پێشهوا راوهستابوون به ههنگاوی لهسهرهخۆو پتهو هاتنه نێو گۆڕهپانهكهوه. هۆتاف كێشان و چهپڵهی قایم و رێكوپێكی بهشداران و هاواری شادی وێڕای دهنگی مووزیك له شاردا دهنگی دهدایهوه .لهو كاتههدا سهرۆكی شارهوانیی مههاباد به ههنگاوی پتهو بهرهوپیلی پێشهوا قازی محهممهد چوو .پهاش دانهوانهدنی سههری رێهزو حورمههت گهوتی: ئهمن غهنیی خوسرهوی رێهز لههم سههركهوتنه دهگهرم كهه بهه دانهی شهههیدگهلێكی بێئههژمار و خهۆڕاگری لهههمبههر ژێرچههپۆكی دا ،لهه سایهی وشیارییو لێزانی بههڕێزتان وهدهسهت میللههتی كهورد كههوتووه .هههروهها بهه دڵێكهی پهاك و پهڕ لهه خۆشهویسهتی پیرۆزبهایی لهه پێشهوای میللهتی رهسهن ،به حورمهت و لهخۆبوردووی كورد دهكهم. تكاتان لهێ دهكهم لهم كاته چارهنووس ساز و مێژوویی یهدا رێورهسمی ئازادی و سهركهوتنی گههلی كهورد بهه نهاوی خهودای پاكههوه بكهنهوه. بهو ئامادهكاریو جموجواڵنهی كه له چهند رۆژ لهوه پێشهوه له مهههاباددا دهبینهران ،چهاوهڕوانیی پێشههاتو رووداوگههلێكی گرنهگ دهكرا .سهرۆك عهشیرهت و كهسایهتی یه ناسراوهكانی ناوچه رزگاركراوهكان بهۆ مهههاباد بانهگ كرابهوون .بهه ههاتنی نوێنههری ناوچهه جیاجیاكان بۆ شهاری مهههابادو دهربڕینهی پشهتیوانی لهه دهسهكهوتهكانی گههلی كهورد ،رۆژی 8ی رێبهنهدانیش گهیشهت .سههرجهم چهین و توێژه جیاجیاكانی شارو دێهاتهكانی دوورو نزیك و ههروهها ئهو نوێنهرانهی كه له ههموو شوێن و پارچهكانی كوردسهتانهوه ههاتبوون له گۆڕهپانی چوارچرا له بهرامبهر كومیتهی ناوهندی حیزبی دیموكرات و نووسینگهی تایبهتی قازی محهممهددا كۆبوونهوه. لهم كۆبوونهوه پڕشكۆو دهیان ههزار كهسی یه دا كه به ئامهادهبوونی بههڕێزان ،حهاجی سههید عهبهدوڵاڵ گیالنهی زاده ،مهالمسهتهفا بارزانی ،حاجی باباشێخ ،مهال حسێن مهجدی و مامۆستایانی ئایینی و ههمووو سهرۆك عهشیرهتهكان و نوێنهرانی عهشیرهتهكان
199
حیزب له سهرتاسهری ناوچه ئازادبووهكان پێكهاتبوو ،هههمووان بهوپههڕی تامههزرۆیی و بێئهوقرهیی چهاوهڕوانی ههاتنی پێشههوا قهازی محهممهد بوون .پێشهوا به جلوبهرگی نیزامییهوه لهه نێهو چهپڵههرێزان و دهربڕینهی ههسهتی ئامهادهبووان دا هاتهه گۆڕهپهانی چهوارچرا. پێشهوا قازی محهممهد دوای ساڵوو بهخێرهێنانی بهشهدارانی میتینهگ لهه شهوێنی تایبههتی كهه لهه نێوهڕاسهتی گۆڕهپهان دیهاری كرابهوو، راوهستا .لهم رێورهسهمه پڕشهكۆیهدا پێشهمهرگهكان لهه ریزگههڵێكی رێكوپێهكو قوتابیهانی قوتابخانههكانیش بهه هۆتهاف و چهپڵههڕێزان پێشوازی یان لهێكرد. قههازی محهممهههد لههه شههوێنه تایبهههتی یهكهیهههوه رووی لههه بهشههداران كههردو گههوتی" :بههه نههاوی خههوا ،كوردسههتان یهههك ههڵكهههوتی جوغرافیایی ههیه ،بێئهوهی واڵتێكهی دیكهه لهه نێهوان پارچههكانی دابهێ و میللههتی كهورد لێهك جیها بكاتههوه نیشهتمانێكی یهكپارچههو خهڵكی ئێمه لهه یههك كوردسهتان و یههك نیشهتمان دا دهژیهن و میللههتی ئێمهه چهارهنووس و رابردوویههكی لهمێژینههی ههیهه كهه هههموو میللهههتی كههورد تێههی دا هاوبهشههن ،خههاوهنی دابونهههریت و رێورهسههمی نهتهوایهههتیی تایبهههت بههه خۆیهههتی .بهخۆشههی یهههوه تهها ئێسههتا رووداوگهلی رۆژگار هیچ چهشنه شوێنێكی ئهوتۆیان لهسهر بنهما سهرهكی و بنهڕهتی یهكانی نهتهوهی كورد دانهناوه .گهلی كورد هههر له كۆنهوه خاوهنی دهسهاڵت و حكوومهت بووهو ههمیشهه میهرو پاشهاو حوكمڕانههكانی لهه خهۆی بهووه .لههم كوردسهتانه ئهازادهی ئێسهتادا میرانی موكریان له میرسهیفهدینهوه دهست پێ دهكهاو سهارم بههگ و شهێخ حهیهدهر بههگ و ئههمیر پاشها ،تها ئههم دوایانهه قوبهاد خهانی موكری خاوهن هێزو دهسهاڵتدار بوون. میللهتی ئازادو قارهمانی كورد له ههر كاتو ساتێك دا لهه بهرامبههر هههر هێزێهك دا ویسهتبێتی دهسهت بهسههر زێهدو نیشهتمانهكهی داگرێ ،راوهستاوهو له دژی خهباتی كردوهو له هیچ چهشنه فیداكاری و گیانبازی یهك چاوپۆشی نهكردوه. ئهم میللهته بۆ وهدهستهێنانی سهربهخۆیی و ئازادی به ههزاران قوربانیی داوهو بهردهوام خههریكی خههباتو بههرهنگاری بهووهو ههیچ ئهزموونێكی تاڵ نیه كه تاقیی نهكردبێتهوه .بهو حاڵهش له بهرامبهر ههموو جۆره پهیالن و فرتهوفێڵی دوژمنههكانی دا وهسهتاوهو ههیچ كات له داخوازییه رهواكانی پاشهگهز نهبۆتههوهو لهه پێنهاوی وهدیهێنهانی ئهازادی دا بههردهوام بهووهو بهه دڵێكهی پهڕ لهه هیهواو خۆزیهاو ئیمانێكی پتهوهوه له تێكۆشان وازی نههێناوه. محهممهد (میره كوره)یان كوشهت ،میرهكهانی بابهان سههریان هههڵ دا ،بابانههكانیان سههركوت كهرد ،ئهردهاڵنههكان راسهتهوه بهوون، ئهردهاڵنهكانیان تێك شكاند بدلیسیهكان راپهڕین ،بههاڵم لههم دوایانههدا بهه تایبههت دوای شههڕی یهكههمی جیههانیو هاتنهه سههركاری دیكتاتۆرگهلێك له ئێران ،توركیه ،عێراقو سووریه زمان و كولتهوورو دابونههریت و مهزهههب و تایبهتمهنهدی یههكانی دیكههی نهتههوهی كورد كهوته بهرسووكایهتی و ژێر فشارهوه .دوژمنانمان له ههیچ چهشهنه وهحشهیگهری و دڕندایههتی یههك دژی ئێمهه نهپرینگاونهتههوه، ههروهها نهیانهێشت له هیچ جهۆره مهافێكی مرۆڤایههتی بههرهمهنهد بهین .ئههوان رێگهای خوێنهدن و وهدهسهتهێنانی زانسهت و سههنعهتیان لهێگرتبووینو ههر رۆژه و به بیانوویهك و ههر ساتێك به تۆمهتێك پۆل پۆل و دهسته دهسهته كهوردی هههژار و بهێ ئههنوایان دهخسهته گرتووخانهو ئهشكهنجهیان دهكردن و دووریان دهخستنهوهو دهیان كوشتن و بێسهروشوێنیان دهكردن ،بهرههمی كارو ماندوو بوونی ئهو
200
میللهتهیان به تااڵن دهبردو ئهوانیان برسی و بێئهنوا رادهگرت .تا وای لێهات له خهرمانانی 1281دا دادپهروهری خودایی و فریشتهی ئازادی دامودهزگاكانی دیكتاتۆری و فاشیستی رهزا شای تێكهوه پێچاو كوردهكان لهو ههمووه ئێش و ئازاره رزگاریان بوو ،ئهوان زانیان كه چۆن لهم ههله كهڵك وهربگرن و رێگهی ئازادی و پێشكهوتنی بهردهوامی ئهو میللهته كامهیهو دهبێ چ بكهن؟ جوامێرانی بهرپرسیارو به شهڕهف و نیشتمانپهروهر كه لهمێژ بوو زووخاویان دهچێشت وله خهمی چارهنووسی خهمگین و دڵقرچێنهی ئههم میللهتهههدا بههوون ههههر زوو زانیههان كههات كهاتی ههههنگاوی كردهیههی یهههو دهبههێ ئهههم ههلهه باشههه بقۆزنهههوه ،ئێسههتا ئهههو رۆژهیههه كهههوا باپیرانمههان لههه مێژبههوو چههاوهڕوانی بههوون ،ئهههو تێكۆشهههرانه بهههبێ بهههفیڕۆدانی كههات وهخۆكهههوتن و حیزبههی دیمههوكراتی كوردسههتانیان دامهزرانههدو بوێرانهههو مانههدوویی نهناسههانه كهوتنههه وهرێخسههتنی كارهكههان لههه بهشههه جیاجیاكههان داو بههه چههاوێكی روون و ئاواڵهههوه داخوازییهكانی خهڵكیان گهاڵڵه كردو بۆ جێبهجێ كهردن كهوتنههخۆ .بههر لهه هههموو شهتێك نهاكۆكی عهشهیرهیی كهه واڵتهه ئیسهتعماری یهكان به یارمهتی دهسهاڵتی سهرهڕۆی نێوخۆو به پێی دروشمی "پهرت كهو زاڵ به" ئهو برایانهی له یههك دایهك و بهاوك بهوون لههنێو بردبوو ههموویانیان هێناوه باوهشی دایكی نیشتمان .ئێسهتا كهه لهه سهایهی خهوداو ئیهرادهی میللهتههوه چارهنووسهی خۆمهان بهه دهسهتهوه گرتوه لهم ماوهیهدا كۆمهڵێك خوێندنگههی كچهان و كوڕانمهان دامهزرانهدوه و خوێندنگههی شهوانهشهمان كردۆتههوه .كتێبههكان بهه زمهانی كوردی وهرگێڕدراونهتهوه .كوڕان و كچان و گهورهكان له قوتابخانهی شهوانه دا به زمهانی كهوردی دهخهوێنن و بهه جێهی ئههوهش حههوت ساڵ خهریكی خوێندن و فێربوونی زمانی غهیره زگماك بن ،پاش دوو سێ مانگ دهتوانن به زمانی زگماكی خۆیان بخوێننهوهو بنووسهن. بۆ ناساندنی تواناو لێهاتوویی میللهت و سهرههڵدانو گهشهی ژیانی ئهدهبیو فهرههنگیی كوردو بۆ گهیانهدنی دهنگهی خۆمهان بهه گهوێی جیهانی شارستانی و یهكسانخواز پێویستیمان به كهرهسهی چاپو ناوهندی باڵوكردنهوه بوو كه به دامهزرانهدنی چاپخانهه لهمههودوا بهه زمانی خۆمان گۆڤار و رۆژنامه دهردهكهین كه ئهم باڵوكراوانه داخوازییهكانمان دهخهنه رووو دهیانگهیهنێته بیروڕای جیهان. داهات و بهرههمه نهتهوهیی یهه بههرچاوو بهنرخههكانی ئێمههیان لهه چنهگ دهرهێنهاین و تااڵنیهان دهكهرد .واڵتهه كۆلۆنیاییههكان و دهست وپێوهندهكانیان ببوونه لهمپهر له نێوان ئێمهو بازاڕی جیهانی دا ،رێگاچهارهی ئهوهشهمان دۆزیوهتههوه و لهمهوبههدوا بازرگهانی و ئابووریی كوردستان بهباشی برهو پێ دهدهین و بۆ بوژاندنهوهی تێ دهكۆشین .له سهردهمی دیكتاتۆریهتی رهزاشادا سهرهڕای ئهسهتاندنی مالیههات و بههاجی جۆراوجههۆر دیسههانهكهش لهشسههاغی و دهرمههانو دوكتههور و نهخۆشههخانه بێبهههش بههووین .خههودا حهههز بكهها بهههم زووانههه نهخۆشخانهیهكی تهواو دهكهینهوهو باری لهشساغی و دهرمان له ناوچهكه باش دهكههین هههروهها ئهرتهشهێكی نهتههوهیی سهازكراوه كهه بههه بههوێریی و قارهمانهههتی یهههوه واڵتو نیشههتمانهكهیان دهپههارێزێ .ئاشههكرایه كههه سهههركهتنهكانمان بههه پشههت بهسههتن بههه خهههڵك، جێگیركردنی دێموكراسی ،پشتیوانیی دنیای پێشكهوتوو وهدهست هاتوون .كهوابوو تێكڕا دهڵێن بژی دیموكراسی. میللهتی كورد به سهدان بهربهست و لهمپهری لهسهر رێ بوو .دارو دهستهی دیكتاتۆری بێوچان تێكهدهرییان دهكهردو لهه ئاسهت ئێمهه ههرچهشههنه كههارێكی نامرۆڤانهههیان بهههڕهوا دهزانههی .نههاكۆكی یههه عهشههیرهیی یهههكان كێشهههیهكی گهههورهیان بههۆ ئێمههه خوڵقانههدبوو ،بهههاڵم هیچكام لهم كۆسپانه نهیان توانی لهو رێیهی گرتوومانهته پێش سستمان بكهنهوه ،به ورهیهكی بهرزو باوهڕێكی پتهوهوه بهرگری و خۆڕاگریمان كردوهو ههوڵ و تێكوشانی خۆمان درێژه پێداوه ،تاكوو سهربهخۆیی و ئازادیی میللهتی كوردمان وهدهست هێناوه .دیاره
201
هێشتاش شوێنهوارگهلێك لهم مهترسی و كۆسپ دروست كردن له نێوخۆو دهرهوه دا ماونهتهوه .بۆیهه خههباتی خۆمهان دژی ئههوان درێهژه پێ دهدهیهن و بهه پشهتیوانیی خهودا سههردهكهوین .ئهمڕۆكهه نوێنههرانی تههواوی ناوچههكانی كوردسهتان بهێ لهبههرچاو گرتنهی جیهاوازیی چینایهتی له ئاغاو جووتیارو گهوره و چووكه له دهوری یهك كۆبوونهتهوهو یهك دڵ و یهك زمان دروشهمی دیموكراسهی و ئهازادی بههرز دهكهینهوهو بهرهو پێكهێنانی كۆمهڵگایهكی ئازاد و ئاوهدان دهچینه پێشهوه". وتهكانی پێشهوا قازی محهممهد له نێو هۆتاف و چهپڵهڕێزانی بهشهداران و تهقههی خۆشهیی پێشهمهرگهكان دا كۆتهایی یهان ههاتو دواتر محهممههد حسهێن خهانی سههیفی قهازی فهرمانهدهری هێهزه نیزامهی یههكانی كوردسهتانو هێنهدێك لهه بهرپرسهانی حیهزب و سههرۆك عهشیرهتهكان و نوێنهری ژنان پهیامی خۆیان خوێندنهوه پاشهان رێورهسهمی رێهژه و سهانی قوتابیهان و هێهزی پێشهمهرگه لهه بهرامبههر پێشهواو میوانان دا بهڕێوه چوو كه له نێهو ههلههلههی خۆشهی ،چهپڵههی تونهدی بهشهداران درێهژهی كێشهاو دواتهر شهایی و ههڵپههڕكێی بهشداران له شوێنی میتینگهكهدا به چهنهد سههعات پاشهتریش بههردهوام بهوو .بههم جهۆره رێورهسهمی خۆشهی دهیهان رۆژ لهه سهرتاسههری كوردستان به بهشداری ههموو چین و توێژهكانی خهڵك درێژهی ههبوو. ههر لهو رۆژهدا به راگهیاندنی كۆماری كوردستان به دهنهگ و پهسهندكردنی هههموو بهشهداربووان لههم كۆبوونههوه مههزن و مێژوویهی یهدا قازی محهممهد به سهرۆكی كۆماری كوردستان ههڵ بژێردرا. سهرچاوه ڕۆژنامه کوردستان ژماره 111 -------------------------------------------------------------------------------سهعید هومایوون ،ساڵی 1218ی ههتاوی له ئاوایی یهكشهوهی بۆكان لهدایك بووه .ناوبراو خۆشهكهزای پێشههوا قهازی محهممههده. قۆناخهكانی سهرهتایی و دواناوهندیی له شاری مههاباد تێپهڕ كردوه .ساڵی 1288بۆته ئهندامی كۆمهڵهی ژ.ك و سوێندی وهفهاداریی به كوردستان خواردوه .دوای پێكهاتنی كۆماری كوردستان له دهفتهری تایبهتی پێشهوادا خهریكی بهئهنجام گهیاندنی ئهركی سهرشهانی بووه .ههروهك بۆخۆی له بیرهوهری یهكانی دا هێناویهتی" :له زۆربهی سههفهرهكانی قهازی محهممههد بهۆ تههورێزو ناوچههكانی بهاكووری كوردستان (ورمێ ،شاپوور ،خۆیو ماكۆ)و تاران له خزمههتیان دا بهوومو كهاری نووسهین و بههڕێوهبردنی دهسهتوورهكانی ئههوم لهه ئهسهتۆ بوو". له ماوهی نێوان ساڵهكانی 1212تا 1211به ئهندامهتیی شوورای شاری مههاباد ههڵبژێراوه .له جهۆزهردانی 1261دا دهسبهسههر كراوهو بۆ ماوهی 2ساڵ بۆ شاری دامهغان دوور خراوهتهوه .سهرهنجام جۆزهردانی 1222كۆچی دوایی كرد. ئهوهی خراوهته بهر چاو بیرهوهریی سهعید هومایونه له دامهزرانی كۆماری كوردستان كه له كتێبی "پیشوای بیداری" وهرگیراوه. سهڕچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 82 :ی جانێویری 8112
202
با باشتر رێز لە کۆماری کوردستان بگرین! ئاگری باڵەکی
بە پهێ نەریتهی سهااڵنە حیزبههی دێمهۆکرات بە هەردوو بەشهەکەیەوە و بەشهێکی بەرچههاویش لە هێهزە کوردسهتانیەکانی دیهکە رێههز لە دامەزراندنی یەکەم کۆماری کوردی دەگرن و هەریەکەو بەشێوەیەک ئەم رۆژە پیرۆز دەکەن ،دوای 62 ساڵ لە داوای روودانی ئەم رووداوە تاکو ئێستاشهی لەگەڵ بێهت زۆر الیەنهی شهارەوا هەیە کە ئهێمەی کههورد نەک هەر نههازانین بەڵکههو هەوڵههی زانینیشههمان نەداوە ،ئەوەی تهها ئێسههتا پێمههان نەزانیههوە یههان هەوڵی زیاترمان نەداوە بۆ ئەوەی زیاتر دەربارەی کۆمهاری کوردسهتان بهزانین دەگەرێهتەوە بهۆ ئەوەی کە ئههێمە زۆر رێههز لە پیرۆزیەکههانی خۆمههان نههاگرین و تەنههها هەوڵمههان ئەوەیە کە زۆرترخۆمههان بە پیرزۆیەکان و کەسایەتیەکانەوە هەڵبواسین ،ئەوەندە نێو و نێوبانگی پیرۆزیەکانمان بۆ گرینگە کە جههاری وایە بههۆ سههەنگەر لەیەکتههر گههرتنیش بەکاریههان دەهێنههین ،هههیچ کههات هەوڵمههان نەداوە کە بههۆ بیرۆکە و مێژووی شاراوەی ئەو رووداو و کەسایەتیانە بگەرێن بهۆ ئەوەی کە دەرس و ئامۆژگاریهان لهێ وەربگهرین ،هەوڵهی ئهێمەی کهورد زۆرتر نێو و خۆ دەرخستن بووە بەو رووداو و کەسایەتیانە. کۆماری کوردستانیش لە دەروەی ئەم چوارچێوەیە نەبووە ،بەبەردەوامی کۆمار بەکار هاتووە بهۆ خهۆ نیشهاندان خهۆ هەاڵوەسهین پهێ، ئەوەنههدەی نێههو و نیوبههانگی کۆمههاری کوردسههتان و بەرپرسههانی کۆمههار وەک سههەنگەر بەکههار هههاتووە هیچکههات ئەوەنههدە مێههژوو و ئامههانج و کردوەکانی بەکارنەهاتوون ،هەر بهۆیە ئەمە وا لە کۆمهاری کوردسهتان دەکهات کە زیهاتر بچهوک بێهتەوە تها گەورە بێهت و بەبەر دەوامهی هەموو سالێک کۆمار الی نەوەی نوێ بچوکتر دەبێتەوە ،هەڵبەتە ناکرێ ئەم کەمتەر خەمیە بخەیتە ئەستۆی دەسهتەیەک یهان الیەنێکهی سیاسی ،هەمووی ئێمە بەئەندازەیەک لەو بچوکردنەوەی کۆماری کوردستان خەتابارین ،خەتاباریەکەش راست ئەوەی کە ئهێمە هەوڵمهان نەداوە کە روخسارێکی روون و رێک و پێک ئامادە بکەین لە کۆماری کوردستان بۆ مێژوو ،بە دەیان جار وا هەبووە کە الیەن شۆفینستە فارس و تورکەکانەوە کۆمار و شەخسی پیشەوا قازی محەمەد پەالمار دراوە بەاڵم بەداخەوە ئێمە جگە لە چەند قسەیەکی کهرچ و کهاڵ و چەند فهاکتێکی سهواو هیچهی ترمهان نەبهووە بهۆ بەرگهری کهرد لە کۆمهاری کوردسهتان ،شەخسهی پێشهەوا قهازی مهحەمەد ئەمهانە هەمهوو رەخنەی ئاشکران کە رووبەرووی الیەنە سیاسی و ڕێکخراوە کوردیەکان دەبێتەوە کە بۆ ئێمە تاکو ئێستاشی لەگەڵ بێت نەمانتوانیوە کە مێژوویەکی روون و ئاشکرا بۆ کۆماری کوردستان بنووسرێتەوە ،ببێتە مەبنایەک بۆ فێربوونی نەوەی داهاتوو. کۆماری کوردستان بەسادەیەوە جوانە!
203
لەگەڵ ئەوەیههدا کە سههااڵنە یههان بەدرێژایههی ئەو ١٧سههالە کههاری سههەرەتایی کههراوە بەاڵم هیچکههات نەگەیشههتۆتە ئەو ئاسههتەی کە گەورەیی و گرینگی کۆمار نیشان بدات ،هەربۆیە تهاکو ئێسهتاش نەتهوانراوە لەسهەر مێهژوو و سهومبولەکانی ئەم کۆمهارە تاقهانەیە رێهک بکەوین ،ئااڵ و مێژووی رووداوەکانی تا ئێسهتاش شهاراوەن ،ئەوانە دەکهرێ لەمەو بەدوا هەوڵیهان بۆبهدرێت و الیەن کەسهانی دڵسهۆز و الیەنە شارەزاکانەوە کاری بۆ بکرێت بۆ ئەوەی چی دیکە کۆمار لە بیهر نەچێهتەوە .زۆر کهات ویسهتراوە کە یهادی کۆمهار بکهرێتەوە یهان کۆنفرانسی بۆ بگیرێت بەاڵم بەداوەخەوە ئەوەی لەم یاد و کۆنفرانسانەدا باسی لیهوە نەکرابێهت کۆمهاری کوردسهتان بهووە ،هەربهۆیە زۆر جههار لیههت تێههک دەچههێ کە بەراسههتی ئەم یههادە ئههی کۆمههاری کوردسههتانە یههان باسههێکی تههرە ،لەگەڵ ئەم رەخنانەشههدا هەروەک لەسههەروە ئیشارەم پێکرد ،پێویستە کە سااڵنە ئێمە کهۆنفرانس و لێکهۆلینەوەی تایبەتمهان هەبێهت لەسهەر کۆمهاری کوردسهتان و بهۆ ئەوەی زیهاتر الیەنە شاراوە و نادیارەکانی کۆمار بزانین. رەخنەیەکی جیدی تر کەهەیە لە و الیەنانەی کە 8ی رێبەندان بەرز رادەگهرن و جێژنهی بهۆ دەگهرن ،ئەوەیە کە ئەوان پێیهان وایە دەبههێ جێژنێههک بگههرن و ئەو یههادە هەرچۆنێههک بێههت لەکههۆڵ بکههرێتەوە ،هەربههۆیە فەرهەنگێکیههان دروسههت کههردوە کە پههێش هەمههوو شههتێک بۆئەوەی نیشان بدەن کە خەڵک زۆرتر بەشداری دەکات دەگەرێن بەدوای گهۆرانی بێژێکهی دەنهگ خهۆش دا دەگەرێهن و ئەوەنهدی بە دوای گۆرانبێژانەوە ووێلن ئەوەندە بەدوای گوتاربێژێکی سیاسی یان لێکۆلەرێکی مێژوویی و سیاسیەوە وێلن نین ،رەخنەکە لەوەدایە کە ئهێمە لە دروست کردنی فەرهەنگی غەلەت بۆ کۆمەڵگا هەنگهاوی یەکەم هەڵهدێنین ،بهۆ دەبهێ الیەنێکهی سیاسهی بهۆ ئەوەی گەورەیهی خهۆی بە سەر الیەنێکی دیکەدا نیشان بهدات پەنها بەرێهت بهۆ کەسهی دەنهگ خهۆش بهۆ نهابێ پەنها بەرێهتە بەر کەسهێکی سیاسهیی یها لێکهۆلەرێکی سیاسی ،ئەمە چەندین ساڵە کە خەڵکی ئێمە فێر بوون بەدوای ریکالمهی جێژنەکانهدا دەگەرێهن و یەکەم شهت کە بۆیهان گهرینگە کە کهێ گۆرانی دەلێ لە مەراسهمەکەدا ،مهن وەک خهۆم دژی شهایی و خۆشهی خەڵهک نهیم بەالم ئەم جهۆرە کهارانە یهاد و بیهرەوەری کۆمهار لە بیهر دەبەنەوە تا وەبیری بێنەوە ،ئەم کردەوانە دەبنە هۆکارێک کە خەڵک رێز لە پێرۆزیەکانی خۆمان نەگرن ساڵ لەگەڵ ساڵ نەوەی نهوێ زیاتر گرینگی ئەم مێژووەی لەیاد دەچێ و ئەگەر لەسەر ئەم جۆرە کردارنە برۆین نەسهلی داههاتوو نەک لە رێهز بهۆ کۆمهاری کوردسهتان دانانێت بەڵکو هەر لەبیریشی نامێنێت. لەگەڵ ئەوەیدا دەکرێ کاری گەورە بکرێت بۆ کۆمار و کەسایەتیەکانی بەالم کەم کەس و الیەنێهک ئەو کارەیهان کهردوە ،هەر بهۆیە و دەکرێ لە ئێستا بەدواوە ،کاری جیهدی و هەنگهاوی کهرداری بهۆ هەڵێنهین و بتهوانین مێهژوویەک روون و ئامانجەکهانی و هەدەفەکهانی کۆمههار دیههاری بکەیههن ،سههااڵنە لە بههۆنە تایبەتەکانههدا بههۆ نەوەی نههوێێ بگههوازینەوە .لەگەڵ ئەمانەشههدا پێشههنیارم بههۆ هەردوو الیەنههی دێمۆکرات هەیە کە زیاتر خۆیان بەخاوەنی کۆماری کوردستان دەزانن پێشنیارەکەشهم ئەوەیە کە بەشهێک لە ئەو مەبهلەغە مادیهانەی کە لە ئەو مەراسمانەدا خەرج دەکرێ یان بەدەست دێت هەڵگرن و کۆیان بکەنەوە و هەر سالە و لە شوێنێکی ئەم جیهانە کۆنفراسهنێک بهۆ کۆماری کوردستان پێک بێهنن ،یهان کۆمهاری کوردسهتان دۆکومینهت سهازی بهکەن ،ئەمهانە هەنگهاوی کهردارین کە دەتهوانن لە گەڵ ئەوەی شادی و خۆشی بۆ کۆمهار دەکەن ئەو هەنگهاوانەش هەڵبێهنن بهۆ ئەوەی لە داههاتوودا بتهوانین بلهێن کە کۆمارێکمهان هەبهووە کە شهانازی پێوە بکەین. سهرچاوه :ماڵپهری حدک میدیا /ڕێکهوتی 19 :ی جانێویری 8112
204
لە یادی دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا بەردەوام بێت خەبات لە :پێناوی سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی کوردیدا عەتاقەرە داغی
لەیادی دامەزراندی کۆمهاری کوردسهتانە لە مهابهاد کە لە 81ی کهانوونی دووەمهی 1916دا لە الیەن قهازی مهحەمەدەوە راگەیەنهدرا. دیههارە ئەوە ئاشههکرایە کە دامەزرانههدی کۆمههار لە مێههژووی کههورددا بههایەخێکی گرنگههی هەیە ئەویهههههش لە چەنهههههد روویەکەوە لەوانەش ئەوە یەکەم جهههههار بهههههوو لە دوای روخانهههههدنی حکومەتەکەی شهێخ مەحمهوودی حەفیهدەوە لە بەشهێکی کوردسهتاندا کهورد بتوانێهت حکهومەت درووسههت بکههات .درووسههتبوونی کۆمههاری مهابههاد لە دوای کۆتههایی هههاتنی جەنگههی دووەمههی جیهانو نزیکبوونەوەی سووپای سهوور بهوو لە سهنووررەکانی کوردسهتان .بێگومهان سهەرباری خەبههاتی کههورد خههۆی و کههارکردنی ژێکههاف بههۆ ئەو مەبەسههتە دیسههان رۆڵههی تههایبەتی قههازی محەمەدیش لەو رووەوە گرنگە .یەکێک لە خاسێتە دیارەکانی کۆماری مهاباد ئەوە بوو لە کاتێکدا سهەرجەمی ئەو سیسهتێمە سیاسهیانەی لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستو ناوچەکەدا هەبوون هەموویان سیستێمی پاشایەتی بوون بێجگە لە تورکیای کەمالیست کە کۆماری بهوو ،بەاڵم کورد لەو قۆناغەدا لە بری سیستێمی پاشهایەتی سیسهتێمی کۆمهاری درووسهت دەکهات کە ئەوەش جۆرێهک لە ئاینهدەخوازیو هەوڵهدان بهۆ بنیادنانی جۆرێک لە دیموکراتی لە خۆی دەگرێت. دیارە وەکو ئاشکرایە کۆماری کوردستان لە مهاباد زۆر بەردەوام نەبوو لە ئەنجهامی جووتبهوونی بەرژەوەنهدییەکانی سهۆڤیەت لەگەڵ رژێمی ئەو کاتەی ئێراندا سهۆڤیەت پشهتی لە هەردوو کۆمهاری کوردسهتانو ئازربایجهان کهردو ئەوەش بهوو بە ههۆی رووخانهدنیان ،بەاڵم ئەوەی گرنگە بۆ ئێمە وەکهو کهورد ئەوەیە کە پهرۆژەی دەوڵەتهی کهوردی لە کۆنەسهتی کۆمەاڵیەتیمانهدا پرۆژەیەکهی ئامهادەیەو هەر کهات هەلی ئەوە بڕەخسێت کورد هەوڵی دامەزراندنی سەربەخۆییو درووسهتکردنی دەوڵەتهی خهۆی دەدات چهی لەسهەر بەشهێکی کوردسهتان بێهت یان لە سەر جوگرافیای کوردستانی گەورە. لە راستیدا بارودۆخی ئەو دەوڵەتانەی کە کوردستانیان بەسەردا دابەشکراوەو بوونەتە داگیرکەری کوردسهتان گەیشهتووەتە ئاسهتێک کە بە ئاشههکرا دیههارە ئەگەری مههانەوەی کههورد لە سههایەی دەسههەاڵتی ئەو رژێههمە شههمولی و تۆتالیتههارو خههوێنڕێژو پیههاوکوژانەدا بههووەتە ئەگەرێکی الوازو درەنگ یان زوو کورد دەگەڕێتەوە بۆ باری سرووشتی خهۆی کە ئەویهش یەکگهرتنەوەی کوردسهتانی گەورەو درووسهتکردنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردییە ،ئەو دەوڵەتەی کە شێخ مەحموودو قازی محەمەدو زۆرێکی تر لە خەبات گێڕانی کوردو بە گشتی گەلی
205
کورد خەباتیان بۆ کردووە .بۆیە لە یادی دامەزرانهدنی کۆمهاری کوردسهتاندا هیهوادارم لە ئاینهدەی نزیکهدا کوردسهتانی رزگهارو سهەرفراز ببینینو ئااڵکەی کۆماری کوردستان بەسهەر کوردسهتانی سهەربەخۆو یەکگرتهوو لە سهایەی دەوڵەتهی سهەربەخۆی کوردیهدا بشهەکێتەوەو بهۆ هەتاهەتایە گەلی کورد لە جەورو ستەمو چەوساندنەوەی داگیرکەرانی کوردستان رزگاری بێهت .نەمهری بهۆ گیهانی پهاکی قهازیو هەمهوو ئەوانەی لە رێگای رزگاری کوردو کوردستاندا گیانیان بەخت کردووە .بەرزو شەکاوە بێت ئااڵی کوردسهتان ،بەردەوام و سهەرکەوتوو بێهت خەباتی گەلی کورد لە پێناوی رزگاری و سەربەخۆیی و درووستکردنی دەوڵەتی کوردیدا لەسەر جوگرافیای کوردستانی گەورە سهرچاوه :ماڵپهری ئیستا نیوس /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8112
206
کۆماری کوردستان و مشت وماڵێکی تر هاشم رۆستەمی
ئەو رۆژانە لە سەفحەی فەیسبووکی کاک تاهیری قاسمی ئەو رەستە جوانەم خوێندەوە کە دەڵێ :کۆماری کوردستان ئەو گەوهەرەیە کە تا زیاتر مشت و ماڵ بدرێ باشتر جوانیەکانی دەر دەکەون. لە وتاری "مەرگی کۆمار و هەڵپەرکێی دێموکراتەکان" دا کە مهاوەیەک لە مەوە پهێش لە سهایتی رۆژهەاڵت تههایمزدا بههاڵو بههۆوە ،بەڵێنههی ئەوەمههدا کە لە داهههاتوودا سههەبارەت بە سههەربەخۆ بههوونی کۆماری کوردستان زیاتر بنووسم. بە سههەرنج دان بەوە کە تهها ئێسههتا زۆر کەسههی شههارەزا و خههاون نەزەر لە هەل و مەرجههی جههۆراو جههۆردا بە دیههدی جههۆراو جههۆر و بههۆ مەبەستی جۆراو جۆر لە سەر کۆماری کوردستانیان نووسهیوە ،رەنهگە هێنهدێک کەس پێیهان وابهێ ئیتهر ههێج دەالقەیەک بهوو چهوونە نێهو باسههههی کۆمههههاری کوردسههههتان نەمههههابێ .بەاڵم کههههاک تههههاهیر وتەنههههی ،کۆمههههار ئەو گەوهەریە تهههها پتههههر مشههههت ومههههاڵ بههههدرێ زۆرتههههر دەدرەوشێتەوە.کەوابوو ئەو نووسینەی منیش با بچێتە خانەی ئەو مشت و ماڵەوە. هەر وەک باسههم کههرد تهها ئێسههتا زۆر کەس لە سههەر کۆمههاری کوردسههتانیان نووسههیووە ،لە زۆر الیەنههی ئەو دەسههتکەوتە سیاسههیەی بزوتنەوەی کوردستانیان کۆڵیوەتەوە .بەالم مخابن هێندێک کەس بە عەمد و هێندێک کەسیش نائاگاهانە لە بەکهار هێنهانی نهاوی ئەو دەستکەوتە مێژوویەی نەتەوەکەمان تووشی هەڵە دەبن .هێنهدێک کەس بە کۆمهاری مهابهادی نهاو دەبەن و هێنهدێک کەسهیش بە کۆمهاری خودموختههاری کوردسههتان .لە پێوەنههدی لە گەڵ ئەوەی دا کە چههۆنە بە کۆمههاری مهابههاد نێههو دەبههردرێ ،بەرێههز کههاک ناسههر ئێرانپههور لە وتارێکی بە پێزدا ئاوری لەو بابەتە داوەتەوە ،بۆیە من شتێکی ترم لەو بهوارەدا نهیە تها لێهی زیهاد بهکەم ،بەاڵم لە پێوەنهدی لههگەڵ ئەوەی ئاخۆ بەراستی ،کۆمار خودموختار بووە یهان سهەربەخۆ ،لهێ ورد بهوونەوەیەک بە پێویسهت دەزانهم کە لە چەنهد خاڵهدا خوالسهەی دەکەمەوە. چەمکههی خودموختههاری بە گههوێرەی تێگەیشههتنی ئەم سههەردەمەی ئێسههتا ،بەئەو دەسههتەاڵتە ئیههداری و سیاسههیە بە کههار دەبههردرێ کەناوچەیەک لە نێو قەوارەی واڵتێکدا لە گەڵ دەوڵەتی ناوەندی لە سەری بە تەوافوق دەگەن. لێرەدا کۆمەلەپرسیارێک خۆیان دەر دەخەن کە وردبوونەوە لەو پرسیارانە و وەاڵمەکانیان ،زیاتر بەرچاومان روون دەکەنەوە تا
207
بههزانین کۆمههار لە کههام شههکلێ مههافی دیههاری کردنههی چارەنووسههدا خههۆی دیههوەتەوە.بهها لە خۆمههان بپرسههین ،ئەرێ لە سههەردەمای کۆمههاری کوردسههتاندا هههیچ جههۆرە رێککەوتنێههک لە نێههوان خەڵکههی کوردسههتان و دەوڵەتههی \" ناوەنههدی \" دا هەبههوو؟ ئەرێ کاربەدەسههتانی حیزبههی دێموکراتی کوردستان و لە سەرووی هەمویان جەنابی پێشەوا قازی ،بۆ راگەیاندنی حکهومەتی کهوردی ههیچ جهۆرە پهرس و رایەکیهان بە دەستەالتی تاران کرد؟ ئەرێ تا ئێستا لە هێچ سەنەدێکی حکومەتی ئەوکاتی تاراندا چوکترین ئاماژە بە خودموختار بهوونی کوردسهتان کراوە؟ ئههێمە ئەوش دەزانههین ،لە دەسههتەاڵتی خودموختههاردا بههاوە کە چههوار رووکنههی دەسههتەاڵت ،واتە چههاپی دراو ،ئەرتەش بههۆ پاراسههتنی سنوورەکان ،سیاسەتی دەرەوە و ئابووری درێژخایەن ،بە گوێرەی یاسا لە دەست دەوڵەتی ناوەندی دا دەبهن .ئەوە راسهتە کە کۆمهار لەو ماوە کەمەی دەستەالتی دا نەی توانی دراو چاپ کات ،بەاڵم هەموو بەڵگەوە ئاماژەکهان و کردارەکهانی ئەو کهات ئەوە دەردەخەن کە لە سێ بوارەکەیتردا کۆمار هیچ پێوەندیەک و پرس رایەکی لە گەڵ ناوەند نەبووە .لە بواری ئابووریەوە کۆمار بۆ خۆی راستە خهۆ هەوڵهی دا تا پێوەندی بازرگانی و ئابووری لە گەڵ واڵتانی تر و بە تایبەت ئازەربایجان دامەزرێنێ.لە بهوارینیزامیەوە سهەرەتا سهوپای میللهی و دواتر لە هێزی پێشمەرگەی بۆ پاراستنی خاک و نیشتمان سهازمان دا .لە بهواری سیاسهەتی خاریجیشهەوە هەر ههیچ پهرس رایەکهی بە دەوڵەت تاران نەبووە. * دەسههتەالتی نیزامیههی حکههومەتە خودموختارەکههان لە الیههان مەرکەزەوە ئیههدارە دەکههرێ و فەرمههانی پههێ دەدرێ .بەاڵم الی هەمههوان روونە کە هێزی نیزامی کۆمار نەک هیچ پێوەندیەکی بە تارانەوە نەبوو ،بەڵکهوو بەشهێکی عومهدەی ئەو هێهزە ههی پهارچەیەکی دیهکەی کوردستان بهوو کە لەگەڵ سهەرکردەوی ناسهراوی کهورد مەال مسهتەفای بهارزانی ههاتبوونە مەهابهاد ،خهودی بهارزانیش یەکێهک لە و چهوار کەسانە بوو کە لە کۆماری کوردستاندا لەقەنی ژنراڵی پێ برا. * بههێ گومههان هەموومههان دەزانههین کە ئههارم و ئههاال سههومبولی دەسههتەاڵتن لە والتێکههدا .ئەمرێکههی زۆر سروشههتیە کە لە حکههومەتە خودموختارەکاندا ئااڵی گشتی وەاڵت لە تەنیشهت ئهااڵی دەسهتەاڵتی خودموختهار هەڵ دەدری ،بەاڵم لە سهەردەمای کۆمهاری کوردسهتاندا، لە رۆژی 86ی سەرماوەزی 1281را کە ئااڵی کوردستان بە رەسمی هەڵدار ،لە ئیهدارەکانی سهەر بە کۆمهاری کوردسهتاندا جهگە لە ئهاالی کوردستان هیج ئااڵیەکی دیکەی لێ نەبووە. * سیستیمی سیاسی و دەستەاڵت داریەتی لە ئێراندا ،ئەو کات ،بە شێوەی پادشاهی بوو ،بەاڵم مێژوو شاهیدە کە ئەو کهات کهورد لە شههکڵی کۆمههاری دا مومارسههەی دەسههتەاڵت داریەتههی خههۆی دەکههرد .کە وابههوو هەر لە ئەساسههدا دوو جههۆرە دەسههتەالتداریەتی تەوا لێههک جیاواز لە ئارا دابهوون .ئەوانەی دەڵهین کۆمهار خودموختهار بهووە ،چهۆن ئەو ناتەبهاییە لێهک دەدەنەوە ،مەگەر دەکهرێ لە چهوار چێهوەی حکومەتێکی پادشاهیدا ،حکومەتێکی کۆمارییش هەبێ! ئەگەر بمان هەوێ وردتر بچینە نێو ئەو بابەتە و کاک تاهیر وتەنی زۆرتری مشت و ماڵ بدەین ،دەتوانین ئاماژە بە زۆر الیەنی
208
دیکەش بکەین ،بەالم بۆ خۆ پاراستن لە دوور و درێژ بوونی وتارەکە ،لێرەدا هەر بەوە قەناعەت دەکەم کە بڵێم با چیتر شکەستە نەفسی نەکەین ،با چیتر بۆ دڵ خٶش کردن ،یان رازی کردنی شۆفینیستە داگیر کەرەکان ،حاشا لە سەبەخۆ بهوونی کۆمهاری کوردسهتان نەکەین. با هەوڵ بدەین بۆ جارێکی دیکەش کۆماری کوردستان دامەزرێنینەوە ،تا ئەو جار هەم بهۆ خهۆیی و هەم یهادەکەی ،بهۆ هەمیشهە لە دڵی مێژوو و مرۆڤایەتیدا تۆمار بکرێ. سهرچاوه :ماڵپهری رۆژههاڵت تایمز /ڕێکهوتی 1 :ی فێبریوری 8112
209
رۆژی بهدهوڵهتبوونی کورد ئەیوب ئەیوبزادە
کۆبوونهوهی چهند ههزار کهسیی رۆژی دووی رێبهندان ،کۆبوونهوهیهکی ئاسایی بهۆ دهربڕینهی ناڕهزایهتییههکی بچهووک یهاخۆ سهکااڵ له مهسهله و گرفتێکی رۆژانه نهبوو .ئهم کۆبوونهوه جهماوهرییه لهراستیدا له شوێنی ریفرانهدۆمێک بوو بۆ دیاریکردنی چارهنووسی نهتهوهی کوردو بۆ راگهیاندنی بڕیارێکی مێژوویی .ئهگهر له دونیای ئێستادا نهتهوهیهک بۆ راگهیاندنی سهربهخۆیی خۆی پهنا دهباته بهر سههنووقی دهنگهدان یهاخۆ بهه هههۆی نوێنهرانییهههوه لههه هههۆڵی پارلمههان بڕیههاری دهوڵهههتی سهههربهخۆی نهتهههوهیی خههۆی بههه دونیههای دهرهوه رادهگهیهههنێ ،کۆبوونهههوهی بهههرین و جهههماوهریی رۆژی دووی رێبهنههدان مههودێلێکی زینههدووتری بۆراگهیانهدنی بڕیههارێکی مێژوویههی ئهههوتۆ ههههڵبژارد .بهشهێوهیهکی راسههتهوخۆ و زینههدوو پتههر لههه 81 ههزار کههس دهنگهی بهۆ سههربهخۆیی و جمههوری دا و ئیهرادهی سیاسهی و نهتههوهیی خهۆی بهه ئاشهکرا بهه دنیها راگهیانهد .ئههم هههنگاوه بڕیههارێکی چارهنوسسههاز بههوو لههه ههههلو مهههرجێکی شۆڕشههگێڕانهدا .بڕیههارێکی یهکالکهههرهوهی چارهنووسسههاز بههوو ،بههۆ ئهههوهی کۆتههایی بههه ژێردهسههتهیی و بێکیههانیی کههورد بێنههێ .لهههههمان کاتیش هدا واڵمێکههی مێژوویههی بههوو لههه حانههد کولتههووری نهتهههوهخوازیی داگیرکهرانههه و سهههروهریخوازانهی نهتهههوهی فهههرمانرهوا لههه ئێرانههدا .ئهههم قهههواره نهتهوهیییههه شکسههت و سهههرنهکهوتوویی نهتهههوهخوازیی نهتهههوهی باندهستی نیشان دا که له ههوڵی ئهوه دابوو ناسنامهیهکی یهکدهست و هاوچهشهن و هاوشهێوه لهسههر حیسهابی سهڕینهوه و کهپ کردنهی ناسنامهی نهتهوهیی نهتهوهکانیتر به زۆر بسهپێنێ. ئهم بڕیاره مێژوویییه ،ئهگهر بۆ نیزامی پاشایهتی له ئێران به مانهای لهگرێژنهه چهوون و خههوشدار کردنهی "تهواویههتی ئههرزیی ئێران" بوو ،بۆ دۆزی نهتهوهیی کورد دهسپێکی نوقته گۆڕانێکی مێژوویی بوو .بهدهوڵهتبوونو حاکمییهت بهسهر واڵتێک کهه کوردسهتانی ناوه ،ناوهرۆکی ئهم وهرچهرخانهی له خۆگرتبوو. مههاباد لهو رۆژهدا بوو بهه مههکۆو ناوهنهدی بڕیهارێکی گههورهی مێژوویهی .بڕیهاری راگهیانهدنی "جمههوری کوردسهتان" و دیهاریکردنی سهههرۆککۆمار و هههههڵکردنی ئهههااڵ و ،دامهزرانههدن و راگهیانهههدنی گشهههت ئهههو دامهزراوانههههی کهههه لههه دهوڵههههتێکی مهههودێرن و هاوچههههر دهوهشێتهوه. کۆمار نه له ئاکامی گفتوگۆ لهگهڵ دهوڵهتی ناوهندی لهدایک بوو نه خوڵقاوی سیاسهتی دهرهکی بوو .قهواره و ناوهرۆکی ئهو دهسهاڵته نهتهوهیییه نهتهنیا هیچ جۆره بۆره خزمایهتییهکی لهگهڵ دهوڵهتی ناوهندی نهبوو ،بهڵکوو ههم له ناو و ههم له
210
ناوهرۆکههدا دوو دهسهههاڵتی جیههاوازو دژ بهیهههک بههوون .نههاوی قهوارهکههه "جمهههوری کوردسههتان" بههوو .کهههچی رێژیمههی ناوهنههدی لههه تههاران سهههلتهنهتی بههوو .ههههر بۆیههه لهههدایکبوونی کۆمههار نهیههدهتوانی لههه ئهههنجامی هههیچ چهشههنه گفتوگههۆ و رێککهههوتنێک لههه نێههوان تههاران و کوردستان دا هاتبێته ئاراوه. کۆمار بهدهر له بازنهی شهرعییهتی سنووری سیاسهی و جوغرافیهایی ئێهران بهوو .واتهه'' :وشههی ئێرانهی بههدواوه نههبووه .وهالنهانی وشهی ئێران له کۆتایی ئهو دهستهواژهیه نیشان دهدا که رێبهرایههتیی کهورد حیسهابی هۆوییههتی جیهاوازی خهۆی لهه هۆوییههتی ئێرانهی بووون جیا کردبۆوه)1( ''. هههر بههم پێیههش لهه ناوهرۆکیشهدا ئههم دوو قهوارهیهه دهچوونهه نهاو دوو خانههی لهه ئاشهتی نهههاتووی دژ بهیهکههوه .یههکیان لهه قههاوغی رێژیمێکههی سهههلتهنهتی ،هۆوییهههت و ئیتنیسههیتهی فارسههی کردبههووه بهشههێکی جیانهههکراوه لههه دهسهههاڵتهکهی .ئهههوهی تریههان نوێنهرایهتیی ناسنامهیهکی حاشا لێکراوی گرتبووه ئهستۆ .یهکیان زمانی فارسی زمانی رهسمی و دهوڵهتیی بهوو ،ئههوهی تریهان زمهانی نهتهوهیی خۆی کردبووه زمانی رهسمی .له یهکهمیاندا زمانی کهمایهتییهکی نهتههوهیی لهه واڵتێکهی فرهنهتههوهیی بهوو کهه دهیههویسهت بهزۆر شوێنهورای گشت زمانهکانی تر بسڕێتهوه ،ئهوی تریشهیان زمهانی نهتهوهیههکی دوورخهراوه لهه بازنههی دهسههاڵت بهوو کهه هههموو ههوڵی بۆ ئهوه بوو ماڵێکی سیاسی بۆ ئهو ناسنامه قهدهغه کراوه بونیات بنێ.له گوتاری یهکیان دا بهاس لهه قههبووڵی فرهچهشهنی و جیاوازی و یهکسانی لهدهسهاڵت له نێهوان نهتهوهکانهدا دهکهرا .کههچی بهه پێچهوانههوه ،ئههویتر تها سههر ئێسهقان کهاری بهۆ توانههوه و ئهسیمیله کردن و خاشههبڕ کردنهی فرهچهشهنی نهتههوهیی دهکهرد .هههر لهه بههر ئههوه پێوهنهدیی نێهوان ئههم دوو جهۆره نهتهوهخوازییهه، نهیدهتوانی پێوهندییهکی ئاسایی بێ و له چوارچێوهی سیستمێکی سیاسهیی هاوبههش دا حهوانههوهیان پێکههوه بهۆ بکهرێ .نهه دهسههاڵتی پاشههایهتی وهک نوێنهههری نهتهههوهخوازیی فههارس قایههل بهههوه بههوو لههه بیههری شۆوینیسههمی مهزنیخوازانهههی خههۆی بچههووکترین پاشههگهز بوونهوهیهک بکا و نه نهتهوهخوازیی کوردیش چیتهر حهازر بهه ژیهانی کۆیلههتی و دهسبهسههری بهوو .سههرکردهی یههکیان حهمههرهزا شهای پههلهوی کوڕی رهزاخانی قهزاق بوو که له باوکییهوه تهختی پاشایهتیی بۆ به میهرات مهابووهوه و کابرایههکی نهخوێنهدهوار و سههرهڕۆ که به یارمهتی و پشتگیریی ئینگلیسهکان بههۆی کودهتایهکی سهربازییهوه له 1981 / 8 / 81توانی دواشهای قاجهار لهدهسههاڵت بخها و له 1986 / 1 / 81تاجی پاشایهتی بنێته سهری و له ماوهی حکومهتهکه دا ئێعدام و قهاڵچۆ کهردن و سههرکوتو داپڵۆسهین بکاتهه بهشێکی جیانهکراوه له دهسهاڵتهکهی .حهمه رهزاشای کوڕیشی لهگهڵ بهدهسهاڵت گهیشتنی بوو به رێبواری ههمان ئهو میراتهی کهه لهه باوکهوه بۆی بهجێمابوو. سهرکردهی الیهنی ناسیۆنالیسمی رزگاریخوازانهش ،پێشهوا قازی محهمهد بهوو .کهسهایهتییهکی روونهاکبیر و تێگهیشهتوو بهه مانهای راستهقینهی وشه زانا .له بیری ئهو دا "نهتهوهی خاوهن شکۆ" و "نهتهوهی دواکهوتوو" جێگایههکی بهۆ نههبوو .ئههو هههڵگری روانینێکهی دێمۆکراتیانه بوو بۆ کهسهایهتیی سیاسهی و حقهووقی و کولتهوریی هههموو نهتههوهکانیتر .بههردی بناغههی بیهری ئههو لهسههر یهکسهانیی نێوان نهتهوهکان دامهزرابوو .یهکسانییش له هزر و بیری پێشهوادا بریتهی بهوو لهه یهکسهانیی نهتههوهکان لهه دهسههاڵت و دیهاریکردنی مافی چارهنووسیان .له راستیدا دهتوانین بڵێین ئهم دوو قهوارهیه ملمالنێی نێوان دوو جۆر له نهتهوهخوازی به دوو سیستمی جیاوازی
211
سیاسهی و فێکرییههوه بههوو .نهتهوهخوازییههکی داگیرکهرانهههو داپڵۆسهێنهر ،لهگههڵ نهتهوهخوازییهههکی رزگاریخوازانهه .ئهههم قهوارهیهه بههه مانای راستهقینهی وشه دهوڵهتێکی سهربهخۆی نهتهوهیی بوو .واته له کردهوه و له واقیعدا سهربهخۆ و خاوهن سهروهری بوو. لههه تیههۆریی سیاسههیدا چهههمکی سهههروهری گرینگتههرین بنهههمای دهوڵهتههه و یهههکێک لهههو تایبهتمهندییانهیههه قهههوارهی دهوڵهههتێکی سهربهخۆی پێ دهناسرێتهوه .بۆ گشت قهوارهیهک پرهنسیبی سهروهری دهسهاڵتی بااڵی دهوڵهت دهگهیهنێ له بهجێگهیاندنی دهسههاڵته نێوخۆیی و دهرهکییهکانی دا .له چوارچێوهی کۆماری کوردستانیش دا پرهنسیبی سهروهری له هههردووک ئاسهتدا بهتههواوی خوویها بهوو و چ جێگایهک بۆ ئۆتوریته و دهسهاڵت و تهنانهت سێبهری دهسهالتی داگیرکهرانههی تهاران لههئارادا نههبوو .لهه میانههی ئههو باسههدا تها ئهو جێگایهی بۆ رووکاری دهرهوهی ئهو سهروهرییه دهگهڕایههوه ،سههقامگیریی قهوارهکهه و پاراسهتنی بهرژهوهنهدیی نهتههوهیی کهورد لهه نێوهنههدی بایهههخی خههۆی دانههابوو .واتههه لههه ههڵسههوکهوت لهگهههڵ دونیههای دهرهوهی خههۆی و لههه پێوهندییهههکانی دهرهوهی دا ،سهههربهخۆ سیاسهتی خۆی دادهڕشت و خاوهن سیاسههتێکی سههربهخۆی نهتههوهیی بهوو ،بێئههوهی لهالیههن دهوڵههتێکی دیکههوه رادهی دهسههالتهکهی سنووردار کرابێ .بۆ وێنه سهربهخۆ گرێبهستی بازرگانی لهگهڵ واڵتێکی دهرهکی دهبهست .بهۆ پێگهیانهدنی کهادر و پسهپۆڕی قهوارهکههی گهنج و الوی واڵتهکهی رهوانهی واڵتێکی دهرهوه دهکرد .لهه سیاسههتی جیهانیهدا لهسههر بنههمای رێزدانهانی دوو الیهنهه دیپلۆماسهییهکی کارای بهڕێوه دهبهرد و پێوهنهدیی سههربهخۆی بهه دهوڵهتههکانی تهرهوه هههبوو .لهگههڵ حکوومههتی میللیهی ئازهربایجهان رێککهوتننامههی هاوکاری و تهبایی مۆر دهکرد و به وێنهی سیستم و نیزامێکی سیاسی -حقووقیی سهربهخۆ لهگهڵ دونیای دهرهوهی خهۆی ههڵسهوکهوتی دهکرد و سهروهرییهکهی خۆی له خانهی دهسهاڵتێکی رههای بێسنوردا دهپاراست .بنهمای (رهها) لێرهدا پشڕاسته به مهافی بێسهنوور بهۆ حههوکمرانی و پاراسههتنی سهههربهخۆیی قهوارهکههه لههه حانههد دهسههتتێوهردان و ههڕهشهههکانی دهرهکههی دا .واتههه وهک ئهکتهههرێکی سهههربهخۆ بهرژهوهندیی نهتهوهخوازیی کوردی له رێگای سیاسهتێکی سهربهخۆوه بهڕێوه دهبرد. دیهوێکی دیکههی ئهههو سههروهرییه ،بهۆ ئاسههتی نێوخهۆی کۆمههار دهگهڕایههوه و خهۆی لههه دانهانی یاسها ،حههوکمرانی و داڕشهتنی سیسههتمی بهڕێوهبهریی واڵت و دابین کردنی ئاسایش و پاراستنی ماف و ئازادییهکانی دانیشتوان و شهارومهندانی دا دهدیتههوه .لههم بوارانههش دا رادهی دهسهههاڵت و جههۆری بڕیههار و یاسههاکانی گرێههدراوی هههیچ یهکهیهههکی سیاسههیی دیکههه نهههبوون .بههۆ وێنههه ئهگهههر لههه خودموختههاری دا سیاسهههتی دهرهوه ،پههرۆژهی درێژخایهههنی ئههابووری ،دیفههاعی میللههی ،داهههاتی نهتهههوهیی ،یاسهها گشههتییهکانی واڵت لههه الیهههن حکومهههتی ناوهندییهوه دیاری دهکرێن ،له کۆماری کوردستان دا وهک دهوڵهتێکی سههربهخۆی نهتههوهیی هههموو ئههم دهسههاڵتانه لهه پهاوانی خهۆی دابوون .حکوومهتی خودموختار کارگێڕیی نوێنهرایهتیی ناوهندی ههیه و مافی سهربهخۆ بڕیاردانی نییه و لههو چوارچێوهیههدا بهاس لهه سهروهریی نهتهوهیی نایهته گۆڕێ ،بهاڵم کۆماری کوردستان هیچ ماف و دهسهاڵتێکی لهخۆی دانهبڕیبوو بۆ ئهوهی حکوومههتی ناوهنهدی بهڕێوهی بهرێ. ههر بۆیه خاشهبڕ کردنی هههموو سهیمبول و ئاسههوارهکانی دهسههاڵتی نهتههوهخوازیی داگیرکهرانههی فهارس لهه کوردسهتان ،بهوو بهه یهکێک له گرینگترین خهم و سهرقاڵییهکانی نهتهوهخوازیی کورد لهو قۆناغهدا .به ههڵکهوت نییه کاتێ له ههر روویهکهوه له بهیچم و سروشتی کۆمار دهڕوانی ،بچووکترین شوێنهوار و ئاسهوارێکی دهسهاڵتی تارانی پێوه نابینی.
212
لهخۆڕا نهبوو ئااڵی دهوڵهتی داگیرکهر له سهربان و دهزگا ئیدارییهکان دێنێته خوارێ و له جێگهای ئههو ئهااڵی نهتههوهیی خهۆیدهشهکێنێ. هێزی چهکداری دهوڵهتی نهتهوهیی خهۆی پێکهدێنێ کهه هههم کیهانی نهتههوه لهه پههالماری دهرهکهی بپهارێزێ و هههم ئاسهایش وهێمنیی شارومهندانی دهستهبهر بکا. یاسا و رێسا و میراتی دهسهاڵتی داگیرکهر ههڵدهوهشێنێتهوه و له جێگایان یاسای تایبهت به خۆی دیاری دهکا.لهگهڵ ئهوهی دهسهاڵتێکی ساواو کههم تهمهنهه و لهگههڵ گههلێک ههڕهشههی دهرهکهی و نهاوخۆیی بههرهڕووه ،بهۆ یههک سهاتیش چهاوی لهه دوایین ئاسهوارهکانی دهسهاڵتی داگیرکهرانهی تاران غافهڵ ناکها و بهۆ خاشههبڕ کردنهی هههموو قوژبنههکان دهگههڕێ و'' :نهاوه فارسهی و ناقۆاڵکانی مهکتهب و شوێنه گشتییهکان کران به ناوی کوردیی خۆش)8( ''. جگه لهوهش بهپێی ''دهسهتووری پێشههوا رهئیسهی جمههوری کوردسهتان لهه 81ی 11ی 81دا ههیئههتێک لهه ئاغایهانی فهرهههنگی لهه ئیدارهی فهرههنگ کۆ ببوونهوه پهسهند کرا که مهدرهسهی پههلهوی بهنێوی مهکتهبی ئامانجی کوردستان نێودار بێ)2( ''. له ههموو ئهوانهش گرینگتر .له رۆژی "ئیعالمی جمهوری"و بهه بهشهداریی پتهر لهه 81هههزار کههس لهه چهین و توێژهکهانی کۆمههڵی کوردهواری بهئاشکرا راگهیاندرا: -1لهو جێگایانهدا که ئێستا کوردی تێدا دهژین به ئیسقاللی تهواو بگا. -8ئینتخاباتی مهجلیسی شورا دهس پێ بکهن. -2حکومهتی میللی کوردستان ،وهزیران ئیدارهکانی ساز بکهن. -1هێزی موسهلهحی میللی کورد تهشکیل بدهن. -1لهگهڵ دهوڵهتانی ههمسایه رابیتهی تیجارهتی و ئیقتیسادی بهرقهرار بکهن. -6لهگهڵ برا ئازهربایجانییهکان ههمکاری و دۆستایهتی مهحکهم بکهن)1( ''. بڕیههاری ئازایانهههی پێشهههوا و بڕیارنامهههی جهههماوهریی دووی رێبهنههدان ههههڵگری دوو پهههیامی گرینگههی بهههم چهشههنه بههوو :یهکهههم ڕاگهیاندنی سهربهخۆیی به ڕاگهیانهدنی کۆمهاری کوردسهتان و دووهم،سههربهخۆ ڕاگهیانهدنی کهورد و بزووتنهوهکههی و نهبوونهه پاشهکۆی هیچ الیهنێک. پهیامی یهکهم :به ههڵبژاردنی سهرکۆمار و راگهیاندنی جمهوری ،بڕیاری سهربهخۆیی کوردسهتان ئاراسهتهی دهوڵههتی شاههنشهاهی له تاران کرا .رێبهرانی کورد به ههڵبژاردنی سیستمی کۆماری له کوردستان وهک شهێوهی دهسههاڵتدارهتیی سیاسهیی کهوردی بهه ئاشهکراو به کردهوه دابڕانی کوردیان له رۆژههاڵتی کوردستان له ئێرانی پاشهایهتی راگهیانهد .بههو هههنگاوه واتهه بهه بونیاتنهانی ئههو قههواره نهتهوهیییه و راگهیاندنی سیستمی جمهوری رێگای جیابوونهوهی کوردیان به ئاشهکرا و بهێ دڵههڕاوکێ لهه ئێهران گرهتهبههر .ئهمهه هههم بڕیارێکی یهکال کهرهوهی یهکجارهکی بوو ،ههم بڕیارێکی یهک الیهنه .بڕیارێکی یهکالکهرهوهی یهک جارهکی بوو ،له بهر ئهوهی
213
کۆتایی به دهسهاڵتی داگیرکهرانهی تهاران لهه کوردسهتان هێنها و چهشهنی دهسههاڵتێکی بهتههواو جیهاوازی بهۆ ژیهانی دواڕۆژی سیاسهی و کۆمهاڵیهتیی خۆی دیاریی کرد و کۆتایی به ژیهانی کۆیلههتیی کهورد لهه نیزامهی پاشهایهتی هێنها و خههوی لهمێژینههی بهدهوڵههتبوونی ئینسانی کوردی له ئاستی خهو و تئۆرییهوه بۆ ژیانی راستهقینه گواستهوه. ههر بهو پێیهش راگهیاندنی کۆمار بڕیارێکی یهک الیهنهش بوو ،بهو مانایهه لهه ئاکهامی ههیچ جهۆره دانوسهانێک و یهاخۆ بهه ههۆی هههیچ جههۆره پههێ قایههل بههوون و رێککهوتننامهیهههک لهگهههڵ دهوڵهههتی داگیرکهههری تههاران نههههاتبووه دی .سهههرچاوهی ئهسههڵی و ناوهنههدی سهرهکیی ئهم بڕیاره تهنیا بۆ ئیرادهی رێبهرایهتیی سیاسیی کوردی و جهماوهری خهڵکی کوردستان دهگهڕایهوه. لهههو قۆناغهههدا ،فاکتۆرهکههانی "بههوونی ئیرادهیهههکی پتهههوی نهتهههوهیی و ئاسههتی داخههوازی سیاسههیی کههورد"و "بااڵنسههی هێههز" خههۆ لههه خانهیهکی هاوبهش و تهواوکهری یهکتر دا دهبیننهوه بۆ دانی ئهو بڕیاره مێژوویییه. ''مهههفهوومی کۆمههار رێژیمێکههی حقههووقی -سیاسههی ناسههراوه و سیسههتمێک نیشههان دهدا کههه خهههڵک سهههرچاوهی دهسهههاڵته .لههه حاڵێکههدا حکومهتی خودموختار نوێنهری حاکمیهتی ناوهندییه؛ قانوونهکانی نابێ لهگهڵ قانوونی دهوڵهتی ناوهندی دژایهتییان هههبێ؛ پهووڵ و ئابووری و پێوهندیی دهرهوهی نییه؛ ئهرتهشی نییهه و سهنوری جوغرافیهایی ئاواڵهیهه .لهه حکومههتی خودموختهاردا بهاس لهه حاکمییههت ناکرێ و کهسایهتی حقوقی -سیاسی سههربهخۆی نییهه .نهاوی کۆمهاری کوردسهتان و سهروود و پهرچههم و لهشهکر و دیهار کردنهی سهنوور، سڕینهوهی ههموو شوێنهواری فارس و قهدهغه کردنی خوێندن به فارسی به گشتی راماڵینی ههموو شهوێنهواری عهجههم تهنانههت ببهووه قسهی نهستهق'')1( . بهکار هێنانی زاراوهی "سهربهخۆیی"" ،استقاللی تهام و تههمام"" ،هههڵکردنی ئهااڵی سهێ رهنگهی کوردسهتان" و راگهیانهدنی "جمههوری کوردستان" ...که بهردهوام لهالیهن پێشهواوه له کۆبوونهوهکانی قسهی لهسهر دهکرد ،راست بهو مهبهسته بوو کهه بهۆ ههمیشهه کۆتهایی به دهسهاڵتی داگیرکهرانهی تاران له کوردستان بێنێ. وهک دهبینین له هیچکام لهو ههنگاوانه دا ،چ باسێک له خودموختاری له چوارچێوهی ئێران و مانهوه له سیستمی پاشهایهتیی ئههو واڵتهدا له ئارا دا نییه .بهتایبههتی لهه رۆژی دووی رێبهنهدان وهک رۆژی دیهاریکردنی چارهنووسهی سیاسهیی کهورد ،ئههوهی نهاوی لههنێو ناواندا نییه ،ئێران و رێکهوتن لهگهڵ رێژیمی پاشایهتییه .بهپێچهوانه ههموو بڕیارهکان و گشت ههنگاوهکان بۆ ئهوهیهه کوردسهتان و کورد له پاشکۆیهتی به نهخشهی جوغرافیایی ئێران ،بۆ ههمیشه رزگهار بکهرێ .ئههم راسهتییه لهه ئهایینی سهوێند خهواردنی پێشههوا بهه باشترین شێوه خۆی دهنوێنێ: ''ئهمن به خودا ،به کهالمی عهزیمی خودا ،به نیشتمان ،به شهرافهتی میللی کورد به ئااڵی موقهدهسی کوردستان سوێند دهخۆم کهه تا ئاخر ههناسهی ژیانم و رژاندنی ئاخر تنۆکی خوێنم به گیان و بهماڵ له رێی راگرتنی سهربهخۆیی و بهرزکردنهوهی ئااڵی
214
کوردستان دا تێدهکۆشم و نیسبهت به رهئیسی جمهوری کوردستان و یهکێتیی کورد و ئازهربایجان موتیع و وهفادار دهبم'')6( . دانانی وهزارهتخانه و بنکه و دامهزراوی دهوڵهتی بۆ ئیدارهی واڵت و لێک جیاکردنهوهی دهسههاڵتهکان لهه یههکتر ،هههنگاوێکی تهر بۆ داڕشتنی بناغهکانی ستروکتوری سهربهخۆیی کۆمار بوو. ههر چهند یهکێک له بڕیارهکانی رۆژی 8ی رێبهندان ههڵبژاردنی مهجلیسی شورا بوو که جێگای پارلمانی ئێستا دهگرێتهوه، بهاڵم کهشو ههوای نالهباری سیاسی و کهم تهمهنیی کۆمار رێگای نهدا ئهم بڕیهاره بهه کهردهوه بێنێتهه دی ،هههر بۆیهه لهه کۆمهاری کوردستان دا دهسهاڵتی یاسا دانان وهک پارلمانێکی ههڵبژێردراو نهبوو ،بۆ پڕکردنهوهی ئهو بۆشایییه بڕیارهکان لهه سههرکۆمارهوه بهۆ دهسهاڵتی جێبهجێ کردن دهردهچوون .بهاڵم: ''لههه کۆمههاری کوردسههتاندا دهسهههاڵتی جێبهههجێ کههردن بههۆ راپهڕانههدنی ئههیش و کههاری حکومهههت بهتهههواوی دامهههزرابوو و سهههرۆکی ئهنجومهنی وهزیران 12وهزارهتی لهخۆ گرتبوو .که ئهم وهزارهتانهش دام و دهزگای تریان دامهزراندبوو که بهردهوام بۆ خزمههت کهردن و راپهڕاندنی کاروباری هاوواڵتیان و پهیوهندی کۆمارهکه و پاراستنی سنوورهکانی و ...له ههڵسووران و کارکردن دابوو)2( ''. بهشێکی تر له ستروکتوری کۆمار بوونی دهسهاڵتی دادوهری بوو .الکردنهوه له کێشه کۆمهاڵیهتییههکان وهک تلیهاک کێشهان ،شههڕ و کێشهی نێوان هاوواڵتیان و ههوڵدان بۆ دابین کردنی ئاسایش و هێمنایهتی ...ئهرکگهلێک بوون کهه بهۆ چارهسههرکردنیان ،پێویسهتیی دامهزراندنی دهسهاڵتی دادوهریی هێنابووه گۆڕێ. پهیامی دووههمیش رووی له کاربهدهستانی سهرانی فیرقه له تههورێز بهوو .پێشههوا بهه راگهیانهدنی جمههوری لهه نێهوان خۆبهوون و پاشکۆ بوون دا ،ئیرادهی نهتهوهیی کهوردی بهه باشهترین شهێوه بهۆ رهت کردنههوهی هههر چهشهنه پاشهکۆیهتییهک بههگوێی کاربهدهسهتانی ئازهری گهیاند .ئهو پهیامهی پێشهوا بۆ الیهنی ئازهری گهلێک روون و ئاشکرا بهوو .پێشههوا بهه ئیعالمهی جمههوری ویسهتی لهه سههرانی فیرقهه بگهیهههنێ پاشهکۆیهتیی کههوردو دوور کهوتنههوهی کههورد لههه بازنههی دهسهههاڵت ،لهالیههن کێههوه بههێ ،بهۆ تههاران بهێ یههاخۆ تهههورێز، پاشههکۆیهتی ،پاشههکۆیهتییه .ئهههم پاشههکۆیهتییه لههه ژێههر ههههر ناوێههک و بههه ههههر رهنگێکهههوه بههێ لهالیهههن ئیههرادهی نهتهههوهیی کههوردهوه دهخرێته سهرچاوه :ماڵپهری رۆژههاڵت تایمز /ڕێکهوتی 81ی جانێویری 8112
215
کۆماری کوردستان و خۆری زێرینی کوردستان عومهر کهریم بهرزنجی
دیرۆکی ئهم گهله دیرۆکێکه پڕ له قوربانی و بهرخودان ،ئهگهرچی شکست پانتاییههکی بههرفراوانی ئههم دیرۆکههی داگیهر کهردووه، بهههاڵم پههاش ههههر شکسههت و ههههرهس هێنانێههک کههورد بههه جهسههارهتهوه هاتۆتهههوه مهیههدان و خهههونی داگیرکهرانی زڕاندووه ،ئهمهش دهگهڕێتههوه بهۆ ڕۆحهی بههرنگاری و کۆڵنههدانی گههلی کهورد ،الپههڕه پرشنگدار و به خوێن نوسراوهکانی کورد گهڵێک زۆرن ،ئههوهی مهن دهمههوێت قسههی لهه سههر بکههم، کۆماری کوردستانه. ئهو کۆماره مێژوویهکی پرشنگداره و ههمیشهه لهه یادهوهریمانهدا ئامهادهیی ههیهه ،لهه سهاڵڕۆژی شههید کردنی قازییههکان دا واتها 21ی مهارتی 1912وهک وهفادارییههک بهۆ گیهانی ئههو نهمرانههی زۆر له خۆبوردووانه گیانیان کرده قوربانی نیشتمان چهپکێک وشه چهپکێک گوڵی وهفاداری پێشکهشی پێشهوا و قازییهکان دهکهم. گیاکهڵهههی خیانهههت ،ریشهههیهکی قههوڵی ههیههه لههه جهسههتهی کههورد دا ،ههههر بۆیههه دهکههرێ لههه باسههکردنی شکسههتهکانماندا چهههنێک دووژمنهکانمان تاوانبار دابنێین دهبێ پتر خیانهتکارانمان تاوانبهار بکههین ،ئهگههر دار پهوازی لهه خهۆی نههبێ ناقڵیشهێ ،بههاڵم کهورد زۆرجار پوازهکهی له خۆی بووه ههر بۆیه بهو چارهنووسه گهیشتووه هههر بۆیهه پێشههوا لهه وهسهێتهکهیدا دهنووسهێ ( بهۆ خهاتری خهودا پێتان دهڵێم :یهکتر بگرن و قهت پشتی یهکتر بهرمهدهن ،دڵنیا بن ئهگهر داگیرکهران هههنگوینتان بهداتێ ،دیهاره ژهههری تێکهردووه، ئهگهههر سهههرانی هههۆز و عهشههیرهته کوردهکانمههان خیانهههتیان نهههکردبا و خۆیههان بههه حکومهههتی ڕهزاشهها نهفرۆشههتبا" ئێمههه و ئێههوه و کۆمارهکهمان" وای به سهر نهدههات) پهرتهوازهیی و ناتهبایی گههلی کهورد ،فاکتههرێکی هههره سههرهکی شکسهتهکانمانه ،هههرچ کاتێهک کورد تهبا و یهک دهنگ بێت سهرکهوتنمان مسۆگهر دهکات ،پهرتهوازهیی ا ناتههبایش شکسهتمان بهسههر دێنهێ ،لهه ههموویشهی گرنگتهر ههڵکهندنی ڕهگ و ڕیشهی خیانهتکاریه ههر بۆیه (بێکهس) دهڵێ: کورد ئهبهد ناگاته مهقسهد نۆکهری بێگانهیه دوو دڵن ،پیسن لهگهڵ یهک بۆیه وا بێ النهیه لهو ماوهیهی تهمهنی کۆمار دا ،زۆرێک له سهرۆک خێڵ و عهشیرهتهکان نامهی وهفادارییان بۆ دهرباری شا نووسهیوه ( لهه هههمووی سهیرتر پهیوهندی عومهرخانی شکاکه به دهربارهوه که لهو ماوهیهی له سهقز و دهورووبهری " عومهر خان ئامیر هێزی لهشکری
216
کۆماری کوردستان بووه" نزیکهی " "12نامهی بۆ دڵنیا کردنی دهرباری شا له دڵسۆزی خۆی بۆ شای ئێران ناردووه و خۆی بهه سههربازی دهرباری شای ئێران ناساندووه و بهرههڤی به جێگهیاندنی ئهرک و فهرمانی دهرباری له خۆی نیشهان داوه) هههروهها ( جێگههی ئامهاژه پێکردنه که سهرداری دێبوکری عهلی یهار لهه یههکێک لههو نامانههدا چۆنیههتی چوونیهان لهه گههڵ پێشههوا قهازی محهمههد دا بهۆ بهاکۆ و ئازهربایجانی ڕوسیا و کۆبوونهوهکانیانی بێ کهم و کورتی و به تێر و تهسهلی بۆ دهربهاری شهای ئێهران نوسهیوه و ئههوانی لهێ ئاگهادار کردۆتهوه). دار پوازی له خۆی نهبێ ناقڵیشێ ،بهاڵم کورد زۆرجهار پوازهکههی لهه خهۆی بهووه هههر بۆیهه بههو چارهنووسهه گهیشهتووه هههر بۆیهه پێشهوا له وهسێتهکهیدا دهنووسێ ( بهۆ خهاتری خهودا پێتهان دهڵهێم :یههکتر بگهرن و قههت پشهتی یههکتر بهرمههدهن ،دڵنیها بهن ئهگههر داگیرکهران ههنگوینتان بداتێ ،دیاره ژههری تێکردووه ،ئهگهر سهرانی هۆز و عهشیرهته کوردهکانمان خیانهتیان نهکردبا و خۆیان به حکومهتی ڕهزاشا نهفرۆشتبا" ئێمه و ئێوه و کۆمارهکههمان" وای بهه سههر نههدههات) پهرتههوازهیی و ناتههبایی گههلی کهورد ،فاکتههرێکی ههره سهرهکی شکستهکانمانه ،ههرچ کاتێک کهورد تههبا و یههک دهنهگ بێهت سههرکهوتنمان مسهۆگهر دهکهات ،پهرتههوازهیی ا ناتههبایش شکستمان بهسهر دێنێ ،له ههموویشی گرنگتر ههڵکهندنی ڕهگ و ڕیشهی خیانهتکاریه ههر بۆیه (بێکهس) دهڵێ: کورد ئهبهد ناگاته مهقسهد نۆکهری بێگانهیه دوو دڵن ،پیسن لهگهڵ یهک بۆیه وا بێ النهیه لهو ماوهیهی تهمهنی کۆمار دا ،زۆرێک له سهرۆک خێڵ و عهشیرهتهکان نامهی وهفادارییان بۆ دهرباری شا نووسهیوه ( لهه هههمووی سهیرتر پهیوهندی عومههرخانی شهکاکه بهه دهربهارهوه کهه لههو ماوهیههی لهه سههقز و دهورووبههری " عومههر خهان ئهامیر هێهزی لهشهکری کۆماری کوردستان بووه" نزیکهی " "12نامهی بۆ دڵنیا کردنی دهرباری شا له دڵسۆزی خۆی بۆ شای ئێران ناردووه و خۆی بهه سههربازی دهرباری شای ئێران ناساندووه و بهرههڤی به جێگهیاندنی ئهرک و فهرمانی دهرباری له خۆی نیشهان داوه) هههروهها ( جێگههی ئامهاژه پێکردنه که سهرداری دێبوکری عهلی یهار لهه یههکێک لههو نامانههدا چۆنیههتی چوونیهان لهه گههڵ پێشههوا قهازی محهمههد دا بهۆ بهاکۆ و ئازهربایجانی ڕوسیا و کۆبوونهوهکانیانی بێ کهم و کورتی و به تێر و تهسهلی بۆ دهربهاری شهای ئێهران نوسهیوه و ئههوانی لهێ ئاگهادار کردۆتهوه). سهرجهم ڕۆژهکانی تهمههنی کهورتی کۆمهاری کوردسهتان ،الپههڕهی زێهرینن لهه دیرۆکهی کهورد دا ،ئههوهی لهه هههمووی زینهدووتره لهه زاکیرهی مندا ههڵوێستی جوامێرانهی قازییهکانه له کاتی دادگایی کردنیاندا و بهر لهه سهێدار دانیشهیان لهه کهاتی دادگهایی کرنیانهدا قازی دادستان به توڕییهوه له بهرامبهر پێشهوا دا دهڵێ( :کوردان سهگ سفهت؟!) قازی به ڕووی دادسهتان دا ههڵهدهپڕژێ و دهڵهێ( : سهگ و بێ شهرهف و بێ ئهابڕوو ،ئێهوهن" کهه ههیچ سهنوورێک بهۆ خۆتهان و بهۆ خههڵک و یاسها دانهانێن ،ئهاخر بهێ شههرهف :ئههتۆ هههر دهتوانی بڕیارێک که ئهو بێ شهرهفهی دیکه داویههتی "جێبههجێ بکههی" لههوه زیهاتر ههیچ ههڵهیههکی دیکههت لهه دهسهت نایهه ،مهن لهه زووهوه خۆم بۆ ئهوه ئاماده کردووه و به باوهشی ئاوااڵوه" ئهوهی که بێتاوانم و له ڕێگای ئازادی میللهتهکهمدا دهکوژرێم ،ئهمه به
217
ڕهحمهت له الی خودا بۆ خۆم دهزانم ،شانازی بهو مردنه مهردانهیه دهکهم) هههروهها ( سههروان کیومههرس سهاڵ ) دهنووسهێ ( مهن له زۆربهی دادگاکانی مهیدانی و سهربازی و بهدهویدا وهک ههواڵنێر بهشداریم کردووه ،ئهو کاتهی که ههوڵنێری ماهنامههی ئهرتههش بووم ،بهاڵم ههرگیز هیچ کهسێکم به ڕادهی قازی محهمهد به جهرگ و بوێر نهدیوه) سهیفی قازیش لهه کهاتی دادگهایی کردنیهدا دادوهر دهیهوێ توڕه بێت ئهویش مشتی خۆی گرێ کردووه و به سهرههنگی (واته دادوهر) نیشاندا و پێی گوت: (بهم مسته سهرو گوێالک و دهموو ددانت دهشهکێنم " ئهاخر لهه مههرگ زیهاتر کهه ئهاواتی ئێمهشهه" چیتهر ههیهه ،یههک ملیهۆن درۆ و بوختان و قسهی قۆڕ و شتی دیکهی بێ واتاتان بۆ درووست کردووین " ئهوجا خهریکن غهڵهت و ناماقووڵی زیاتریش دهکهن!). جهربهزهیی و بوێری و لهخۆبردوویی سیفهتی ئهم پیاوه مهرد و ئهم ئهستێره پرشهنگدارانهی دیرۆکهی کوردایههتی بهوون ،هههر ئههو سیفهتانهشه به نهمری ئهم پیاوه تێکۆشهرانهی هێشتهوه. سهرچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 82 :ی جانێویری 8112
218
کۆماری کوردستان و مەزنایەتی پێشەوای کورد! ئاریتما موحەممەدی تا مێژوو مێژووە و کورد کوردە پێشەواش هەر دەم زیندووە. پێشههەوا قههازی مههوحەممەد لە سههاڵی ١٢٨٩ی هەتههاوی لە شههاری مەهابههاد لە دایههک دەبێههت ،دواتههر لە سههاڵی ١٣٢٣ی هەتههاوی بە کههۆمەڵەی ژیههانەوەی کههورد ژ.ک .پێوەنههدی دەگرێههت و پاشههان دەبێههتە ئەنههدام لەو ڕێکخراوەیەدا .شایانی وتنە کە کۆمەڵەی ژ.ک ڕێکخراێکهی ناسیۆنالیسهتی کهوردی و نەتەوەیی بو کە بۆ پێکهێنانی دەوڵەتی کوردی خەباتی دەکرد. ئەنههدامەکانی ئەو ڕێکخههراوەیە دەبههوایە نەتەوەیههی و نیشههتیمانی بونههایە و خەباتی و تێکۆشانیان لەو پێوەندییەدا بەرەوپێش بردایە. پێشەوا قازی مەحەممەدیش وەک کەسێکی خوێندەوار و ڕوناکبیر کە بە سهەر چەندین زماندا زاڵ بووە و لە ناو کۆمەڵگەی ئەو کاتی کوردستان پێگە و جێپێهی تهاییبەتی هەبهووە و لە الیەن خەڵکهی کوردسهتانەوە ڕێزی لێنراوە ،هەروەهها وەک کەسهێکی نەتەوەیهی و مهافخواز و لە بەر نەتەوەیهی بهونی ئەو ڕێکخهراوەیە دەبێهتە ئەنهدامی چهاالکی ئەو بزوتنەوەیە. ئەندام بون لە کۆمەڵەی ژ.ک .دەبێتە سەرەتایەک بۆ ئەوە کە پێشەوا قازی مەحەممەد بێتە نهاو گۆڕەپهانی سیاسهی و کهۆمەاڵیەتی ئەو کاتی کوردستان و ناوچەکە ،هاوکات لە بەر ڕونهاکبیری نهاوبراو و هەڵسهوکەوتی پێشهکەوتوخوازانەی زۆر زوو لە الیەن خەڵهکەوە متمهانەی پێههدەرێت و خەڵههک وەک کەسهایەتییەکی نیشههتیمانی و کههۆمەاڵیەتی و سیاسهی دەیناسههن ،هەر بههۆیە لە مهاوەیەکی کورتههدا پههلە سیاسییەکان دەبڕێت و وەک نوێنەری کورد دەناسرێت. پێشەوای نەمریش ئەو هێز و توانایەیی دەبێت ،ئیتر هەوڵ بۆ ئەوە دەدات کە پرسی سیاسی و کهۆمەاڵیەتی کهورد بوروژێنێهت ،هەر بهههۆیە لە گەڵ نەتەوەی هاوسهههێی واتههها ئازارییەکهههان پێوەنهههدی دروسهههت دەکهههات و لە هەمهههو بوارەکانهههدا هەوڵ دەدات کە لە گەڵ ئەو نەتەوەیەدا لە پێوەندی سیاسی و ئابوری و کۆمەاڵیەتیدا بێت.
219
ڕوانگەی پێشکەوتوخوازانەی پێشەوا ئاوا دەبێت کە پێی وابووە کە دژوارە کورد بە تەنیا لە دژی حوکوومەتی ناوەندی بوەسهتێتەوە و داوای مافەکانی بکات ،هاوکات پێشی وابووە کە نابێت کورد دەستبەرداری مافەکانی بێهت ،دەبێهت کهورد لە هەمهو بوارێکهدا دریهژە بە خەبات و تێکۆشانی خۆی بدات و لەو پێوەندییەدا هەنگاوی مەزن هەڵنێتەوە. هەر بەو مەبەسههتە لە گەڵ ئازەرییەکانههدا پێوەنههدی بتههو سههاز دەکههات ،بە جۆرێههک کە لە گەڵ ئەو نەتەوەیەدا هاوپەیمههانی پێههک دەهێنێت و پێکەوە کۆماری سەربەخۆی کوردستان و ئازەربایجان بناغە دادەڕێژن. قازی موحەممەد هێدی هێدی دەبێتە کەسایەتییەکی سیاسی ناوچەیی کە سرنجی ئەمریکایی و ئینگلیزیی و ڕوسهەکان و پارچەکهانی دیکەی کوردستان بۆ الی خۆی ڕادەکێشێت و ئەوانیش چەندین جهار سهەردانی دەکەن بە مەبەسهتی تێگەیشهتن لە ڕوانهگە و بیهرو ڕاکهانی سەبارەت بە کوردستان و ناوچەکە و ئاڵۆگۆڕەکانی ئەو کاتی ڕۆژهەاڵتی کوردستان. دیههارە ڕوانههگەی پێشههەوا زۆرتههر لە ڕوسههەکان نزیههک دەبێههت ،لە بەر ئەوە کە ڕوسههەکان لەو کههاتەدا بەرنههامە و پالنیههان بههۆ نەتەوە ژێردەستەکانی ئێران و نهاوچەکە پهێ دەبێهت و هەوڵ دەدەن کە سهرنجی بهزوتنەوە کهۆمەاڵیەتی و سیاسهییەکانی نهاوچەکە و ڕۆژهەاڵتهی نێوەڕاستی بچوک بۆ الی خۆیان ڕابکێشن ،لە بەرامبەردا ئینگلیز و ئەمریکاییەکهان پشهتیوانیان لە داگیهرکەران و حوکهوومەتی ناوەنهدی ئەو کاتی ئێران و عێراق دەکرد ،هەر بۆیە ڕوانگەی پێشەوا لەوان دوور بو. هاوکات ئاڵوگۆڕەکان بە شێوەیەک هاتەبونە پێش کە بۆشایییەک لەو بەشەی کوردستان کە کۆماری کوردستانی تێهدا لە دایهک بهو، دەبینرا ،ڕوسەکانیش لە پاش ئاگاداربون لە هەڵومەرجی ئەو کاتی کوردستان و هەڵوێسهتە نەتەوەییەکهانی پێشهەوا و پهێگە و جێپێهی خودی پێشەوا پشتیوانیان لێی کرد ،دیارە پێشەوا لەو ماوەیەدا چەندین جار سەردانی کۆماری سەربەخۆیی ئازەربایجهانی کهردووە و لە نههزیکەوە لە گەڵ بەرپرسههانی سیاسههی و نیزامههی ئەو کههاتی یەکێتههی سههۆڤییەت کۆبههووەتەوە و هەروەههها سههەردانی یەکێتههی سۆڤییەتیشههی کردووە. هەر بۆیە پێشەوا قازی مەحەممەد لە ٢٥ی گەالوێژی ساڵی ١٣٢٤ی هەتاوی پارتێکی سیاسی بە ناوی حیزبی دیموکراتی کوردسهتان پێکهێنهها ،هەروەههها لە ٢ی ڕێبەنههدانی هەمههان سههاڵدا کۆمههاری کوردسههتانی دامەزرانههد ،لە پههاش ڕاگەیانههدنی کۆمههاری کوردسههتان سههپای کوردسههتانی پێکهێنهها ،ڕۆژنههامەی فەرمههی دەرکههرد ،سههرودی نەتەوایەتههی هەڵبههژارد و ڕادیههو و قوتابخانەشههی دروسههت کههرد ،گرینگههی بە پەروەردە و پێگەیاندن درا و ئاستی ڕوناکبیری و هۆشیاری خەڵک بەرز کرایەوە. پێشەوا دەیهان کهاری پهڕ بهایخی ئەنجهام داون کە ئیتسهاش لە سهەردەمی بەجیههانی بهون و بچهوک بهونەوەی دونیها و بەرز بهونەوەی ئاستی تێگەیشتنی خەڵک و هۆشیاری سیاسهی و کهۆمەاڵیەتی نەتەوەی کهورد و دامەزرانهدنی دەیهان پهارتی سیاسهی ،نەیهانتوانییوە وەک کۆماری کوردستان و کەسایەتی پێشەوا کاریگەری لە سەر بزاڤی نەتەوایەتی کورد و نەتەوەی کورددا بنێن ،بگرە بە ڕێگەیەکدا چونە
220
کە ڕێبازی پێشەوای کز و الواز کردووە ،ئەوەش لە ژێر ناوی خزمەت بە کورد و کوردستان و فریودانی نەتەوەی بااڵدەست. هەر ئەو سیاسەتەی کە خۆیان ناوی دەنێن هەوڵدان بۆ فریودانی دوژمن ،ئیستا لە ڕۆژهەاڵتی کوردستان بهووەتە کولتهوری سیاسهی بەشێکی زۆر لە پارتە سیاسییەکان و خەڵکی پێ پەروەردە دەکەن ،ئەوەش مایەی دا و پەژارەیە. پێشەوا هەوڵی زۆری بۆ ئەوە داوە کە حوکوومەتی ناوەندی ددان بە کۆماری سەربەخۆی کوردستاندا بنێت و وەک دەوڵەتی دراوسێی چاوی لێبکات ،بەاڵم لە بەر فاشیستی بونی ئەو حوکوومەتە و دەسەاڵتی دیکتاتۆری بنەماڵەی ڕەزا خانییەکان ئەو دەرفەتە نەڕەقسا، هههاو کههات دەسههەاڵتی ئینگلیههزی و ئەمریکاییەکههانیش بە سههەر یاسههاو ڕێسههای ئێرانههدا زاڵە بههووە و ڕوانههگەی ئەو زلهێههزانەش لە گەڵ بەرژەوەندی کورددا نەبووە و لە بەرامبەر دامەزراندنی دەوڵەتی کوردیی بە هەمو شێوەیەک دژایەتیان کردووە. بە بونی دەوڵەتی کوردی دەسەاڵتی ئەوان لە ناوچەکە کورت دەکرایەوە و ئیتر نەیاندەتوانی سەرمایەو سهەرچاوە ژێهر زەوییەکهانی کوردسههتان بههدزن .بههۆیە هەمیشههە لە هەوڵههی ئەوەدا بههونە کە نههۆکەر و دەستنیشههاندەی خۆیههان دروسههت بههکەن و دەسههەاڵتی پێببەخشههن و بیپارێزن ،بۆ ئەوە کە هەرچیان پێباش بێت ئەنجامی بدەن. وەک بههاس دەکرێههت ،پێشههەوا بەردەوام پێوەنههدی بە دەسههەاڵتدارانی ئەو کههاتی ئێههران گرتههووە بههۆ ئەوە کە هێههرش نەبەنە سههەر کوردستان و لە ڕێگای دیالۆگ و گفتوگۆ پرسەکە چارەسهەر بێهت ،ئەوە پەیهامی ئاشهتی و ئهازادیخوازی پێشهەوا دەگەیەنێهت کە هەمیشهە باوەڕی بەو پێوەرە ئینسانییەکان هەبووە و ئاواتی ئەوە بووە کە کێشەکە بە ڕێگای دیپلۆماسی چارەسەر بکرێت. تەمەنی کۆماری کوردستان زۆر درێژ نەبو ،بەداخەوە تەنیا ١١مانگی پێچهو ،تەمەنهی هەر چەنهد کەم بهو ،بەاڵم کهار و تێکۆشهانی پێشەوا بووەتە ڕەمزی تێکۆشانی کورد و دەسپێکی ڕێگای ڕزگاری کورد ،لەو مهاوەیەدا زۆر کهاری گرینهگ کهران کە ئیسهتاش کاریگەریهان لە سەر زمان و مێژو و داهاتوی کورد دەبێت و وەک نمونەی یەکەمین دەسەاڵتی سیاسی و یاسایی کورد چاوی لێدەکرێت. لە ٢١خەرمانههانی ١٣٢٥هەتههاوی لە پههاش داگیرکردنههی کۆمههاری سههەربەخۆی ئازەربایجههان ،هێزەکههانی پاشههایەتی هێههرش دەبەنە سەرکۆماری کوردستان و لە بەر ئەوەی کە گیانی خەڵک بپارێزێت و کەس نەکوژرێت پێشەوا خۆی دەکهات بە قوربهانی و دەبێهتە ڕەمهزی نەتەوەی کورد بۆ هەمیشە. دواتر لە دادگایەکی نادادپەروەرانە و بەبەشهداری نهوێنەری ئینگلیهزی و ئەمریکایەکهان پێشهەوا بهوێرانە لە خهۆی و نەتەوەی کهورد دیفاع دەکهات و هەمهو چەواشهەکارییەکان بەرپهرچ دەداتەوە ،لە ئاکامهدا بە لە سهێدارەدان حهوکم دەدرێهت و لە ١١ی خهاکەلێوەی سهاڵی ١٣٢١ی هەتاوی لە سێدارە دەدرێت و بە کاروانی نەمران و شەهیدان پەیوەست دەبێت.
221
(ڕوسەکانیش لە پاش وەرگرتنی چەند ئیمتیاز لە حوکوومەتی ئەو کاتی ئێران ،لە پشتیوانی کردنی کۆمهار دەکشهێنەوە و خیهانەت بە کۆمههاری کوردسههتان دەکەن .هاوکههات حوکههومەتی ئێههران بە پشههتیوانی هێههزە بریتههانی و ئەمریکایەکههان هێههڕش دەکەنە سههەر کۆمههاری کوردستان) ئەگەر بهههاس لە هۆکهههاری ڕۆخهههانی کۆمهههاری کوردسهههتان بکەیهههن ،ئەو گەلێهههک هۆکهههاری مەزن و ڕون هەن کە ئاماژەیهههان پێهههبکەین، فیئههۆدالیزم و دەرەبەگههایەتی ،سیسههتمی دواکەوتههویی سیاسههی و کههۆمەاڵیەتی و پشههت کههردنە پێشههەوا و کۆمههاری کوردسههتان لە الیەن دەرەبەگەکههان و دەیههان هۆکههاری دیههکە هەن کە باسههیان لەسههەر بکەیههن ،بەاڵم مههن پههێم وایە کە گرینگتههرین هۆکههار ئەوەیە کە کههورد و پێشهههەوا و نەتەوەی کهههورد دۆسهههتی ڕاسهههتەقینە و پشهههتیوانی سیاسهههی و دەرەکیهههان نەبهههووە ،لە هەمهههو گرینگتهههر پشهههتیوانی بریتهههانی و ئەمریکایەکان لە ڕژیمی دیکتاتور و داگیرکەری ئەو کاتی ئێران کە دەستنیشاندەی خۆیان بو ،بووە هۆکاری ڕۆخانی کۆماری کوردستان. لەو سەردەمەدا ،هەرچەند کهورد و نەتەوەی کهورد خهۆڕاگر و خەبهاتگێڕ و نەبەز بونهایە لە بەر نەبهونی پشهتیوانی نێهونەتەوەیی و دەرەکی بهزوتنەوەکە دەشهێوا و دەڕۆخها .کۆمهاری کوردسهتانیش قوربهانی نەبهونی پشهتیوانی دەرەکهی وسیاسهی و پشهتیوانی زلهێزەکهان لە ڕژیمی ناوەندی بو. سەرکوتی بزوتنەوەی لۆڕەکان ،عەرەبەکان لە ئەهواز ،بەختیارییەکانی چوارمەحال ،تورکەمەن و ئازەرییەکان لە ئازەربایجان ئەو پەیههامە دەگەیەنهههن کە کێشههەی نهههاوخۆی و سیسههتمی دەرەبەگهههی و عەشهههایەری هۆکههاری بنەڕەتهههی ئەو ڕۆخههانەی کۆمهههاری کوردسهههتان و ئازەربایجان نەبووە .بەڵکو تەنیا هۆکاری دەرەکی و پشتیوانی زلهێزەکان لەو ڕژیمە دڕندەیە بووە. ١١ی خههاکەلێوەی ٢٧١٣ی کههوردی واتهها ڕۆژی لە سههێدارەدانی پێشههەوا و سههەیفی قههازی و هەڤاڵەکههانی ،گونجههاوترین ڕۆژە بههۆ ئەوە بکههرێتە ڕۆژی شههەهیدانی کوردسههتان لە هەمههو بەشههەکانی کوردسههتان .لە بەر ئەوە کۆمههاری کوردسههتان تەنیهها پێوەنههدی بە ڕۆژهەاڵتههی کوردستانەوە نەبهووە ،نهوێنەرانی کهورد لە هەمهو بەشهەکانی کوردسهتان لەو کۆمهارەدا بەشهداریان کهردووە و یارمەتیهان داوە ،بهۆ نمهونە ڕۆشههەنبیرانی سههلێمانی لەو سههەردەمەدا نههامە بههۆ پێشههەوا دەنێههرن و هاوپشههتیوانی خۆیههان بههۆ کۆمههار دووپههات دەکەنەوە ،لە بههاکوری کوردسههتانیش هەر بەو شههێوە نههوێنەر و ڕوناکبیریههان بەشههداری ڕاگەیانههدنی کۆمههار دەکەن ،لە ڕۆژئههاوای کوردسههتانیش بە هەمههان چەشههن بووە. هاوکههات بەرزانییەکههانیش دەوری گرنگیههان لە ئاسایشههی کۆمههاردا گێههڕاوە .ئەمههانە هەمههوی نیشههانەی ئەوەن کە کۆمههاری کوردسههتان پەیوەسههت بههووە بە هەمههو بەشههەکانی کوردسههتان ،ئەو کەس و الیەنههانەش کە کۆمههاری کوردسههتان بە کۆمههاری مەهابههاد پێناسههە دەکەن ناڕاسههتەوخۆ دەیانهەوێههت لە مەزنههایەتی کۆمههار کەم بههکەنەوە ،بەڵههێ ڕاسههتە کۆمههار لە ماهابههاد دامەزرا ،بەاڵم پەلههی ڕاکێشهها بههوو بههۆ ناوچەکانی دیکەی کوردستان. لێرەدا ئەو خاڵەش بەرپرچ دەدەمەوە کە هندێک الیەن کۆماری کوردستان بە کۆمارێکی خودموختار پێناسە دەکەن ،کۆماری
222
کوردسهههتان بە تەواوەتهههی کۆمهههارێکی نەتەوەیهههی و لە سهههەر بنەمهههانی کهههۆمەڵەی ژیهههانەوەی کهههورد ژ .ک .دامەزراوە ،ئەو ڕێکخراوەشهههە ڕێکخراوێکهی بە تەواو ناسیۆنالیسههت و نەتەوەیههی بههووە ،ئەنههدامەکانی ئەو ڕێکخههراوەیە سههوێندیان دەخههوارد کە لە بەرژەوەنههدی کههورد و کوردستان هەنگاو هەڵنێهنەوە و هەوڵ بهۆ دامەزرانهدنی دەوڵەتهی کهوردی بهدەن ،هەر بهۆیە ههیچ کهات ئەو خەیهاڵە بە مێشهکی قهازی و کۆمارییەکاندا تێنەپەڕیوە کە ڕۆژێهک لە ڕۆژان لە ژێهر دەسهتی بنەمهاڵەی ڕەزاخانهدا کۆمهار بمێنێهتەوە یهان ببێهتە بەشهێک لە واڵتێکهی دیکتههههاتۆر لێههههدراو ،قههههازی کەسههههێکی دیمههههوکرات و ئههههازادیخواز بههههووە ،بههههاوەڕی بە چەوسههههاندنەوە نەبههههووە و لە دژی هەر چەشههههنە چەوسهاندنەوەیەک خەبهاتی کهردووە .هاوکههات ئاگهاداری پێشههاتەکانی جیهههان و نهاوچەکە بهووە ،بههۆیە بهاوەڕی بە داگیهرکەری ئێههران و ئینگلیز و ئەمریکایەکان نەبووە. قهههازی پێهههی وابهههو کە داگیهههرکەران تەنیههها سهههەرمایەی سروشهههتی ئەو واڵتەیهههان دەوێهههت ،بهههۆیە هەمیشهههە هەوڵ دەدەن کەسهههانێکی نەخوێندەوار و ناسیاسی دەسەاڵت بە دەست بگرن .ئەوش دژی ڕوانگەی ئەو زلهێزانە بو. ئەو ڕاستییە ئەوەمان پێ دەڵێت کە قازی هەوڵی بۆ ئەوە نەداوە کە بەشێک لە ئێران بێت .ڕێگای قازی بە چەواشە کردن درێهژەی پێنادرێت ،بەڵکو دەبێت لە فەلسەفەی ڕێگاکە تێهبگەین و لەو پێنهاوەدا بهرەو بە خەبهاتی سیاسهی و کهۆمەاڵیەتی و فەرهەنگهی خۆمهان بدەین.
سەرچاوە :ماڵپەڕی ئاژانسی کوردپا /ڕێکەوتی٣١ :ی مارچی ٢١١٣
223
باتەکانی٦١٠٦ : وتاری بهریز خالید عهزیزی ،سکرتیری گشتیی حیزبی دیموکراتی کوردستان له ٢٢ساڵهی دامهزرانی کۆماری کوردستاندا خوشک و برایانی ئازیز! میوانه بهڕێزهکان! دۆستان! و الیهنگران! و ئهندامانی حیزبی دێموکرات! و هاوڕێیانی پێشمهرگه! بههه بۆنهههی شێسههت و شهشهههمین سههاڵڕۆژی دامهههزرانی کۆمههاری کوردسههتان پیرۆزبههایی لههه ئێههوه و ههههروهها پیرۆزبههایی لههه سهههرجهم خهڵکی کوردستان و کۆمهاڵنی خهڵک له رۆژههاڵتی کوردستان به تایبهتی دهکهم. 66ساڵ رهنگه له تهمهنی ئینسانێک دا زۆر بێ ،بهاڵم له تهمههنی میللههتێک دا کههه لههه پێنهههاوی گهیشههتن بهههه مافهههکانی خههۆی دا خههههبات دهکهها و قوربهههانی دهدا و ئیفتخارات بۆ خۆی دهخوڵقێنێ ،تهمههنێکی زۆر نییهه 66 .سهاڵ پهێش ئههمڕۆ کۆمهاری کوردستان که دامهزرا پێناسههی کهوردی و هووییههتی کهوردی لهه چوارچێهوهی یهکههمین حکوومهتی کوردی دا نههادینه کرد ،به ئااڵ و به سهرۆک کۆمار و به کابینهی وهزیران کهوته نێهو موعادالتێهک کهه هههم بهۆ نهتههوهی کورد جێگای شانازی بوو ههم راستهوخۆ و ناڕاستهوخۆ ئیعترافی دۆستان و دوژمنانی له ناوچهکهدا بهرهو الی خۆی راکێشا. له مێژووی کێشه سیاسییهکان دا ئیدئۆلۆژییه جۆراوجۆرهکان یهک به دوای یهک دا هاتوونهته گۆڕێ و رۆیشتوون ،له کۆمۆنیزمههوه بگره تا لیبرالیزم و تا کۆنزێرواتیزم و تا دهیان بۆچوونی دیکهی کۆمهاڵیهتی ،له دژی یهک رهقابهتییان بهووه و بهه گهوێرهی زهمهان الیهههنێک سهههرکهوتوه و الیهههنێک تێههک شههکاوه ،الیهههنێک لههه کێشهههکانی کۆمهاڵیهههتی دا دهنگههی نههێناوهتهههوه و الیهههنێک دهنگههی هێناوهتهوه ،بهاڵم کهسایهتی و هۆوییهتی کۆماری کوردستان لهبهر ئهوهی که کهسایهتی و هۆوییهتی نهتهوهی کورد بوو ،لهه تههواوی ئهو ماوهیهدا نه له کهمی داوه نه له نێو کۆمهاڵنی خههڵک دا کههم رهنهگ بۆتههوه ،نهه بهه شهکان و تێکچهوونی ،کۆمهاری کوردسهتان لهه ئاستی کۆمهڵگهی کوردسهتان دا سهڕاوهتهوه ،بهڵکهه رۆژ بهه رۆژ رێگههی رێبهوارانی رێگهای کۆمهاری کوردسهتان ،رێگههی رێبهوارانی رێگهای رزگاریی نهتهوهی کورد ،به هۆی بایهخهدان بهه هۆوییههتی کوردایههتی لهه پهرهئهسهتاندن دا بهووه .کاتێهک کۆمهاری کوردسهتان رووخها، یهکهمین لێکدانهوهیدوژمنانی کورد ئهوه بوو که به ئێعدامی سهرۆک کۆمار و رووخانی کۆمار لهمهو بهدوا ئهو مهجال و دهرفهتهی که
224
کۆمار بۆ نهتهوهی کوردی له بهشێک له کوردستان دا خوڵقاندبوو رهنگه نهتوانێ ئیدامهی حههیات بهدا و لهسههر پێهی خهۆی رابوهسهتێ. بهاڵم زیندانیکرانی رێبهرانی کورد و ئهشکهنجه و دهربهدهری و ئهو زوڵم و زۆرهی که له کوردستانی ئێران بهرهوڕووی رێبوارانی رێگای کۆماری کوردستان و هاوڕێیانی قازی محهممهد کرایهوه ،دهری خست که ئهو خهباته بهردهوام دهچێته پێشێ و به ئهشهکهنجه و زینهدان و ئێعدام به هیچ جۆر تێدا ناچێ .ئهگهر ئهو وهختهه کۆمهاری کوردسهتان سهنووری جوغرافیاییهکههی ،ناوچههی موکریهان بهه پێیتههختیی مههههاباد بههوو ،ئێسههتا دهبینههین شههعوری نهتهوایهههتیی کههورد و ههسههت و داخههوازی نهتهههوهی کههورد لههه کوردسههتانی ئێههران ،لههه شههیمالی کوردسههتانی ئێرانهههوه بگههره ههههتا خههوارهوه الی ئیالمیشههی داگرتههوه .ئهههم راسههتییه ،بههۆ جههارێکی دیکههه دهری دهخهها کههه جوواڵنهههوهی نهتهوایهتیی نهتهوهی کورد له کوردستانی ئێران و رێبهوارانی رێگهای کۆمهاری کوردسهتان لههو مهیدانههدا هههوڵ دهدهن و تێدهکۆشهن کهه ئهقڵیهتی کۆماری کوردستان له تهواوی کوردستانی ئێران و له ههموو ئوستانهکان جێ بخهن. ئێمههه لههه سهههردهمێک دا یههادی کۆمههاری کوردسههتان دهکهینهههوه کههه بههه خۆشههییهوه شههعووری سیاسههیی کۆمهههاڵنی خهههڵک و شههعووری نهتهوایههتیی کهورد لهه کوردسهتانی ئێهران رۆژ بهه رۆژ لهه پهرهئهسههتاندن دایهه و توانیهوتی بهه شهێوازی جۆراوجهۆر لهه دژی حکوومهههتی کۆماری ئیسالمی له مهیدانه جیاوازهکاندا خۆ نیشان بدا و بێته گۆڕێ .فهلسهفهی دامههزرانی حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان و چهنهد مانگ دواتر دامهزرانی کۆماری کوردستان وهک حیزبێکی جهماوهری (و دهسهاڵتێکی جهماوهری) ئهوه بوو که بێ جیاوازیدانان له بههینی چین و توێژهکانی کۆمهڵ _ بێ ئهوهی که جیاوازی له بهینی ژن و پیاو دا دابنێ ،بهێ ئههوهی کهه تهاک تهاکی کۆمههڵی کهوردهواری بهه دهلیلی بهستراوهیی دینی و ئایینی یا به دهلیلی بهستراوهیی لههجه و زاراوه ههاڵوێردرێن -هههموو لهه حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان دا جێیان ببێتهوه ،بیرۆکهیهک ئێستاش کۆن نهبووه و تا دێ پتر له جێگای خۆی دایه. رهمزی مانهوهی یاد و بیرهوهریی کۆماری کوردستان لهو سهردهمهوه تا رووخانی حکوومهتی پههلهوی و تا ئێستا ئهوهیه که کهاتی خههۆی توانیویههه نوێنهرایهههتیی زۆربهههی زۆری چههین و توێژهکههانی کۆمهههڵ بکهها .لههه خهههڵکی شههارهوه بگههره تهها هههی گونههد ،لههه بههازاری و خوێندهوارهوه تا مهال و مهزههبی ،ههموو چین و توێژهکان به گشهتی (بهه ههی خۆیهان زانیهوه) .ئێسهتاش لهه جوواڵنههوهی کوردسهتان و بهتایبهت له حیزبی دێموکراتی کوردستان دا ههموو چین و توێژهکهانی کۆمهڵگهه بهێ ئههوهی هههاڵواردنێکی تێهدا بهێ ،توانیویانهه جهێ بگرن و تێیدا کۆ ببنهوه. ئاڵوگۆڕهکانی رۆژههاڵتی نێوهڕاست و ئهوهی لهو واڵتانهدا هاتۆته گۆڕێ له یهک کهالم دا بۆ ئێمه ئهو پهیامه دهنێهرێ کهه ئههو ئاڵوگۆڕانه که له دژی دیکتاتۆری و ئیستبداد دا له گۆڕێ دا بهوون و حکوومهتهه ئیسهتبدادی و دیکتاتۆرییههکان یههک بهه دوای یههک دا دهرووخێن و له هێندێک لهو واڵتانهدا تا رادهیهکی بهرچاو مهزههب بۆته وهسیلهیهک یا بۆته رێگهیهک بۆ ئهوهی کهه خههڵک لهه دژی دیکتاتۆرهکان رابوهستن .به خۆشییهوه له کوردستانی ئێران و ههموو پارچهکانی کوردسهتان هۆوییههتی میللهی و هۆوییههتی کوردایههتیی ئێمه سهمبولی بهربهرهکانی و دژایههتیی ئێمهیهه لهه گههڵ حکوومهتهه داگیرکههرهکان و حکوومهتهه مهرکهزییههکان .بۆیهه لهه کوردسهتانی ئێههران تهها رۆژێههک مهسهههلهی ئێمههه و کێشهههی نهتهوایهههتیی ئێمههه لهگهههڵ حکوومهههتی مهرکهههزی چارهسهههر نهههکههراوه و کههورد بههه مافههه نهتهوایهتییه کانی خۆی نهگهیشتوه ،مهسهلهی سهرهکی و سهمبولی سهرهکی و هۆوییهتی سهرهکی له کێشهکانی ئێمه لهگهڵ دهوڵهتی
225
مهرکهزیدا مهسهلهی نهتهوایهتیی ئێمهیه و ههموو چین و توێژهکانی کۆمهڵ به ههر ئایینێک که ههیانه لهو هۆوییههت و پێناسههیهدا دهتوانن جێ بگرن .ئهوه ئهساسی بهربهرهکانی و کێشهی ئێمه لهگهڵ دهوڵههتی مهرکهزییهه .لهگههڵ رێهز و ئیحترامهی ئێمهه بهۆ هههموو بیر و باوهڕێکی مهزههبی له کۆمهڵگهی کوردسهتان کێشههی ئێمهه لهگههڵ حکوومههتی تهاران چ لهه سههردهمی کۆمهاری کوردسهتان و چ لهه سهههردهمی جمهههوریی ئیسههالمی دا کێشهههیهکی میللههی و نهتهوایهتییههه و کێشهههی نهتهوایهههتی و میللیههی ئێمههه لهگهههڵ دهوڵهههتی مهرکهههزی زهمانێک به باشترین شێوه دهچێته پێشێ و زهمانێک دهتوانێ دهسکهوتی باشی ههبێ و سهرکهوتنی ههبێ که ههموو چهین و توێژهکهانی کۆمهڵ له خۆی دا جێ بکاتهوه .بۆیه مادام ئێمه له کێشهیهکی نهتهوهیی دا هههین لهگههڵ حکوومههتی مهرکههزی بهۆ ئههوهی کهه هههموو ئهو چین و توێژانه جیاواز له عیالقات و تهعهللوقاتی مهزههبی بتهوانن تێیهدا جێهی خۆیهان بکهنههوه ،پێویسهتیمان بهه قههراردادێکی نهتهوهیی ههیه. ئهگهر له واڵتانێک که رزگاریی خۆیان وهدهست هێناوه و ئێستا به شێوهی حکوومهتی واحیهد یها حکوومههتێکی قهانوونی و بهه هههر ناوێهک کهه ههیانهه دهسههاڵت و سهههروهریی خۆیهان ههیهه ،رێبهازی جۆراوجهۆری کێشههه لهگههڵ دیکتاتۆرییههکان و ئیسهتیبدادهکان شههتێکی رهوایه و حهقی تهبیعی کۆمهاڵنی خهڵکه ،بهاڵم مهادام لهه کوردسهتان تها ئێسهتا رزگهاریی نهتهوایههتیی ئێمهه مسهۆگهر نههبووه و ئێمهه لهگهڵ دهوڵهته مهرکهزییهکان له کێشه داین ،مهسهلهی میحوهری و رهمزی یهکگرتوویی ئێمه تهعهللوقاتی نهتهوایهتی و کوردایههتیی ئێمهیه .بۆیه لهگهڵ رێهز و ئیحتهرام بهۆ هههموو بیهر و بۆچهوون و ئیدئۆلۆژییههک لهه نێهو کۆمهڵگهه و خههڵک دا ،دهبهێ تێبکۆشهین لهه کوردستانی ئێران له ئێستا و له داهاتوودا ئهو بنهمایه و ئهو قهرارداده به قووهت بکهین ،قهراردادی یهکگرتوویی نهتهوهیی لهه دژی حکوومهتی مهرکهزی ،تا کاتێک ئێمه رزگار نهبووین ئهوهیه دهتوانێ وهک مهسهلهیهکی میحوهری ههموو چین و توێژهکان له نێهو خهۆی دا کۆ بکاتهوه. هاوڕێیانی خۆشهویست! ئێمه لهسهردهمێک دا یادی کۆماری کوردستان دهکهینهوه که ئاڵوگۆڕێکی بهرچاو له مهنتهقهکه و له کۆمهڵگهی ئێرانهدا لهه گهۆڕێ دا ههیه .جمهووریی ئیسالمی له چهندین ناحیهوه کهوتۆته بهر فشاری کۆمهاڵنی خهڵک .له نێوخۆی واڵت(له گهڵ نارهزایهتیی خههڵک بهرهوڕووه) ،له ئاستی نێودهوڵهتیدا ئیعتبار و ئیعتماد بهو رێژیمه نهماوه و سیاسهت و بۆچوونهکانی کۆماری ئیسالمی به جهۆرێکن کهه له ئاستی نێودهوڵهتی دا هیچ متمانهیان پێناکرێ .ئابووریی ئێران لهبههر ئههوهی کهه کۆمهاری ئیسهالمی سههروهت و داههاتی کۆمههاڵنی خهههڵک لههه پێنههاو بهرزهفڕییهههکانی خههۆی دا خهههرج دهکهها و مهههجالێکی بههۆ کۆمهههاڵنی خهههڵک نههێشههتۆتهوه ،رۆژ بههه رۆژ لههه وهزعێکههی خهراپتر دایه ،له باری کۆمهاڵیهتییهوه له سهرتاسهری ئێهران کۆمههڵێک گیهر و گرفتهی کۆمهاڵیههتی لهه گهۆڕێ دا ههیهه کهه کۆمهاری ئیسهالمی تها ئێسهتا رێگاچارهیههکی بهۆ نهدیتوونههوه .لهه بههاری دیپلۆماسهیییهوهش (ئههم رێژیمهه) ئیحتهرام بهۆ قهانوون و رێسهاکانی نێههو دهوڵهتی دانانێ .لهسهر یهک ههمووی ئهو فاکتۆڕانه دهستیان داوهته دهستی یهک که حکوومهتی کۆماری ئیسالمی حکوومهتێکی واڵمدهر نییه بهرامبهر به کۆمهاڵنی خهڵک ،حکوومهتێکی مهسئوول نییه له سهتحی ناوچهکهدا حکوومهتێک نییه که بهرامبهر به قانوونهکانی نێودهوڵهتی ،کهتهنانهت بۆخۆشی ئیمزای کردوون بهڕێوهیان بهرێ .بۆیه ههمووی ئهوانه ئهو پهیامه دهدهن که کۆماری ئیسالمی
226
درهنگ یا زوو دهبێ بڕوا. ئاڵوگۆڕهکانی ناوچهش به تێکڕایی ئهو نهتیجهیهه دهدهن بهه ئێمهه کهه رێژیمههدیکتاتۆڕ و ئیسهتبدادییهکان رۆژ بهه رۆژ لهه کههمی دهدهن و ژمارهیههان کهههم دهبێتهههوه و کۆمهههاڵنی خهههڵک لهههو واڵتانههه تێدهکۆشههن کههه بههه عهقڵیهههتێکی دیکههه سیسههتمێک لههه حکوومهههت دابمهزرێنن که لهمهو به دوا واڵمدهر بێ بهرامبهر به خۆیان .بهاڵم له ههمان کهاتیش دا دهبهێ ئههو واقیعیهتهه لهبههرچاو بگهرین لههو واڵتانه که دهورانێکی زۆر له ژێر دهسهاڵتی ئیستبداد و دیکتاتۆری دا بوون دێموکراسی و ماف نههادینه نهکراون تهبیعهتهن دهورانێك دهکێشێ ،زهمانێک دهگرێ تاکوو عهقڵیهتی یهکتر قهبووڵکردن و چۆنیهتیی دێموکراسی و تهحههممولی یههکتر و جێکههوتنی حکوومههتی قانوون لهو واڵتانه دابمهزرێ .به ههر حاڵ ئاڵوگۆرهکان که دهستیان پێ کردوه پههیامێک دهدهن بهه کۆمههاڵنی خههڵک لهه ئێهران کهه حکوومهتی کۆماری ئیسالمی ناتوانێ لهو چارهنووسانه بهدهر بهێ .یههکێک لههو الیهنانههی کهه راسهتهوخۆ هههم لهسههر کۆمهاری ئیسهالمی تهئسیری ههیه و ههم لهسهر مهسهلهی کورد به گشتی بۆ ئێمه سووریهیه .پێمان وایه رووخانی حکوومهتی بهشار ئهسهد له الیهک بهۆ ئێمهی کورد دهسکهوتێكی بهرچاوی دهبێ بهتایبهت که ئێستا هێزه سیاسییهکانی کورد له سووریه کهوتوونهته نێهو بازنههی هاوکهاری و پێوهندی و عیالقات لهگهڵ هێزه عهرهبهکانهوه ،دهتوانێ سهرهتایهکی باش بێ بۆ تهعامولی باش و خوێندنهوهیههکی ههمهالیهنهه کهه بکرێ مافی کوردیش لهسووریه دهستهبهر بکرێ. الیهنێکی دیکهی قهزیهکه ئهوهیه کۆماری ئیسالمی له ئاخیری تهمهنی خۆی دا تێدهکۆشێ به خوڵقاندنی بوحران لهه دهرهوهی خهۆی دا بهتایبهت له عێراق و لوبنان و ههروهها پشتیوانی کردن له سووریه و مهشغول کردنی کۆمهاڵنی خهڵک و ناوچهکهه بههو بوحرانانهه بوحران لهسهر خۆی وهال بهرێ .بههاڵم لێکدانههوهی ئێمهه بهه تێکڕایهی ئهوهیهه کهه کۆمهاری ئیسهالمی چهی دیکهه نهاتوانێ ئههو یارییانهه ئیدامه بدا ،چونکه یارییهکانی کۆماری ئیسالمی رۆژ به رۆژ کۆمهاڵنی خهڵک لهه نێوخهۆی واڵت و لهه ناوچهکههو لهه دنیهای دهرهوه پتهر له ماهییهتی ئهو حکوومهته دهگهیهنێ و رۆژ بهه رۆژ مههجالی لهێ بهرتهسهکتر دهبێتههوه .هههمووی ئههو کێشهانه ئێمهه کاتێهک لێکیهان دهدهینهوه و ههڵیان دهسهنگێنین و تهحلیلیان دهکهین و نموونه دێنینهوه ئاماژه به ئهم و ئهو تهجروبه دهکهین ئهویش ئهوهیه که بهۆ ئێمهی کورد سهرجهمی ئهو ئاڵوگۆڕانه چیان تێدا دهبێ .کاتێهک ئێمهه باسهی کێشهه لهه واڵتێکهی وهک میسهر ،تهونێس ،لیبهی و سهووریه دهکهین زۆرتر لهبهر ئهوهیه که چۆن دهتوانین لهو تهجروبه و لهو دهسکهوتانهی ئهوان کهڵک وهرگرین و ئهو تهجروبانهه لهه ئێهران بهکار بێنین و له ههمان کاتیش دا ئێمهه بهۆ خۆمهان وهک کهورد بتهوانین لهه داههاتووی ئێهران دا کههڵکیان لهێ وهربگهرین .یههکێک لههو فاکتۆڕانهی که دهکرێ له داهاتووی حاڵهته ناڕوونهکانی ئێران دا ئێمهی کورد زهرهر نهکهین و بتوانین به یهکگرتوویی و یهک دهنگی لهو مهیدانهدا مافهکانی خۆمان بچهسپێنین ئهوهیه که له نێومهاڵی کهورد یهکهدهنگی هههبێ ،نێومهاڵی کهورد رێهک بخرێتههوه و حیهزب و الیهنه سیاسییهکان بتوانن به لێکحاڵی بهوون و تههفاهومێک و جۆرێهک لهه ریککههوتنهی نهتههوهیی بههرهنگاری ئههو حاڵهتهه ناڕوونانهه بینهوه .ئێمه نازانین داهاتووی ئێران چۆن دهبێ؟ ئێران به شهڕ دهگۆڕێ؟ ئێران به سوڵ دهگۆڕێ ،ئێران له نێوخۆیدا ئاڵوگۆڕی تێهدا پێک دێ؟ بهاڵم له ههر حاڵ دا شتێک که بۆ ئێمهه گرینگهه ئهوهیهه کهه ئێمهه وهک کهورد لهه هههمووی ئههو حاڵهتهه ناڕوونانههدا چهۆن رووبهڕووی ئهو سێناریۆیانه دهبینهوه .بۆ ئهوهی که لهو مهیدانهدا ئێمه بتوانین باش بچینه پێشێ ،یهکگرتوویی و لێک نزیک
227
بوونهوهو جۆرێک کۆدهنگی له نێو الیهنه سیاسییهکان دا پێویسته .حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان لهه مهاوهی چهنهد سهاڵی رابهردوو لههو مهیدانه دا به شێوازی جۆراوجۆر ههوڵی داوه .ئێستاش که بهتایبهتی له حاڵهتێک داین ئهو زهروورهته زۆرتره ،تێدهکۆشهێ کۆمههک بههو لێههک حهاڵیبوون و بهههو لێهک نزیکبوونهوهیههه بکها .ئێمههه لهمههو بهههدواش ئههو سیاسهههته ئیدامهه دهدهیههن ،چونکهه پێمههان وایهه لههه جوواڵنهوهیهههکی نهتهوایهتیههدا کههه تهنهههووعاتی سیاسههی و تهنهههووعاتی دیکهههی تێههدا ههیههه ،یهههکگرتوویی و لێههک نزیکبوونهههوه و پهههیامێکی واحیههد و قهههراردادێکی نهتهههوهیی یهههکێک لههه فههاکتۆڕه سهههرهکییهکانی چهنههد و چههۆنی جێبهههجێ کردنههی پڕۆژهکههانی ئهههو جوواڵنهوهیهیه. بابهتیکی دیکه که پێویسته ههر له خانهی یهکگرتوویی نهتهوهیی و هێنانه گۆڕی قهراردادێکی نهتهوهییدا لێره مهن ئامهاژهی پهێ بکهم ئهوهیه که له ههمووی ئهو حاڵهتانهدا کورد له داهاتووی ئێران دا زهرهرمهنهد نههبێ ،ئهوهیهه کهه تێبکۆشهین ئههو عهقڵیهتهه جێ بخهین ،ئهو فهرههنگه جێ بخهین کهه پرۆتۆکۆڵێهک یها تههوافوقێک یها قههراردادێکمان هههبێ لهمهوبههدوا کهورد بهه ههیچ جهورهیچ الیهنێکی سیاسهی لهه چههک دژی الیهنهکههی دیکهه کهکههلک وهرنههگرێ .ئێمهه لهه سههردهمێک دا باسهی ئههو بابهتهه دهکههین کهه دهبهێ ههمووی ئینێرژی و توانا و عهقڵیهت و تێگهیشتنهکانی الیهنهه سیاسهییهکان و ئێمههی کهورد بهه گشهتی لهه یههک مهسهیر دا کههڵکی لهێ وهرگیرێ ،ئهویش مهسیری کهم کردنهوهی گیر و گرفت و ئاستهنگهکانی رێگای رزگهاریی نهتهوایههتیی کهورد لهه کوردسهتانی ئێهران لهه رهوتههی خهههبات و چههاالکیی خههۆی دژی کۆمههاری ئیسههالمیدا ،بههۆ ئهههوهی کههه ئهههو نیگهههرانی و دڵهراوکێیههه لههه نێههو کۆمهههاڵنی خهههڵک دا بڕهوێندرێتهوه ،ئێمه وهک حیزبی دێموکراتی کوردستان ههر وهک له رابردووش دا ئاماده بووین ئێستاش ئامهادهین کهه لهگههڵ هههموو الیهنهکانی دیکه پرۆتۆکۆڵێک یا قهراردادێکمان ههبێ بۆ ئهوهی که ههیچ کههس دهسهت بهۆ چههک نههبا .هیهوادارم هههموو الیهنههکان چ الیهنههه سیاسههییهکان چ خهههڵکی ئههههلی قهڵهههم چ خهههڵکی ئههههلی لێکدانهههوه ،چ ههههمووی ئهوانهههی بههه ههههر جۆرێههک بههه پهرۆشههن بههۆ داهاتووی کێشهی کورد له کوردستانی ئێران ،لهو پێناوهدا ههوڵ بدهن و ئهوه بکهرێ بهه ئیلزامهاتێکی کۆمهاڵیههتی بهه تهعهههوداتێکی کۆمهاڵیهههتی ،سیاسههی ،و ئینسههانی کههه بههۆ ههمیشههه لههه مێههژووی خۆمههان لههه داهههاتووی کوردسههتان دا دیاردهیهههکمان بههه نههاوی دیههاردهی نیگهرانیی شهڕی کورد لهگهڵ کورد نهمێنێ. مهوزوعێکی دیکه که من پێم خۆش بوو ئاماژهی پێ بکهم ئهوهیه که له بهرهبهرهی ههڵبژاردنی مهجلیسی شهووڕای ئیسهالمیی ئێهران دا یهههکێک لهههو کێشههانهی کههه کۆمههاری ئیسههالمی دهقیقهههن لهگهههڵیان رووبهههڕوو بۆتهههوه ئهوهیههه کههه تێدهکۆشههێ ههههوڵ بههدا بههه شههێوازی جۆراوجههۆر کۆمهههاڵنی خهههڵك لههه رۆژی ههههڵبژاردن دا بهشههداریی ههههڵبژاردن بکهههن ،ئهههویش لههه سهههردهمێک دا کههه فشههارێکی زۆری نێودهوڵهههتیی لهسهههره ،لههه سهههردهمێک دا کههه لههه نێوخههۆی واڵت خهههڵک رۆژ بههه رۆژ لههه دژی کۆمههاری ئیسههالمی پتههر نههاڕازی دهبههن و لههه فورسهت و دهرفهت دهگهڕێن که کهڵکی لێ وهربگرن له دژی ئهو رێژیمهه ،لهه سههردهمێک دا کهه لهه ناوچهکههدا رۆژ بهه رۆژ دێموکراسهی بهههرهو ئهههوه دهچههێ کههه جههێ بکهههوێ و ببههێ بههه فهرههههنگ .لههه سهههردهمێک دا بهتایبهههت لههه عێههڕاق کههه الیهنهههکان تێدهکۆشههن کههه بههه تهنهووعاتێک که له عێراق ههیه و لهسهر بنهمای فیدرالیزم و لێك حاڵیبوون ،عێڕاق به یهکهوه دروست بکهنههوه ،لهه سههردهمێک دا کههه لههه کێشهههی ناوچهکهههدا تورکیههه دهورێکههی زۆر دهگێههڕێ لههه ئاڵوگۆڕهکههان دا و ئێههران بههه دهلیلههی سیاسهههتهکانی خههۆی لههه پهههراوێز کهوتوه ،تێدهکۆشێ به بهشداریی خهڵک له ههڵبژاردن دا ههمووی ئهو کهمبودانه که ههیهتی ،ههموو ئهو سیاسهته غهڵهتانهی که
228
ههیهتی ،ههمووی ئهو ناخۆشهویستییه له نێوخۆی واڵت و ناوچهکهدا که ههیهتی به جۆرێك قهرهبووی بکاتهوه .بۆیه ئێمه له هههمان کات دا که پێمان وایه ههڵبژاردن فورسهت و مهجالێکی باشه بۆ حیزبێکی سیاسهی کهه لههو رۆژهدا بتهوانێ راسهتهوخۆ لهگههڵ کۆمههاڵنی خهڵك قسه بکها و پهرۆژه و بهرنامههکانی خهۆی بخاتهه بههر قههزاوهتی خههڵک ،بههاڵم بهداخههوه لهبههر ئههوهی کهه ئێمهه وهک حیزبهی دێموکراتی کوردستان له نێوخۆی واڵت مهجالی ئههوهمان نههبووه و جمههووریی ئیسهالمی حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتانی غههیره قهانوونی ئێعالن کردوه ،بۆیه هیچ رێگایهکی بۆ نههێشتووینهوه یا هیچ ریگایهکمان بۆ نهماوهتهوه به غههیری ئههوهی کهه هههڵبژاردنی مهجلیسهی شووڕای ئیسالمی که له 18ی رهشهمه دا دهکرێ بایکۆت بکهین. نهفسی بایکۆت کردن رهنگه به دانی بهیاننامهیههک یها بهه راگهیانهدنی ههڵوێسهتی حیزبێکهی سیاسهی لههکاتی خهۆی دا تههنیا وهک سهنهدێک جێبهجی ببهێ ،بههاڵم مهسههلهی ئهسهڵی ئهوهیهه کهه ئێمهه چهۆن تێبکۆشهین هههموو الیههکمهان لهه کوردسهتان بهتایبههتی رۆژی ههڵبژاردن بکهین به رۆژی بهربههرهکانیی نهتههوهیی کهورد لهه کوردسهتانی ئێهران دژی کۆمهاری ئیسهالمی .مهن هیهوادارم و ئهگههر هههموو الیهکمان (الیهنه سیاسییهکان) بهیهکهوه کاری بهۆ بکههین و رادیهۆ و تهلههڤیزیۆن و ئینێرژیهی هههموو الیههک لههم مهیدانهه دا وهگههڕ بکهوێ ،دڵنیام تا رادهیهکی بهرچاو دهتوانین لهو رۆژهدا وێڕای تهئکید کردنهوه لهسهر ههڵوێستی ههمهالیهنهی بایکۆت له پێوهنهدی له گهڵ ئهو ههڵبژاردنههدا ،بهه جۆرێهک یههکگرتوویی نهتههوهیی کهورد لهه کوردسهتانی ئێهرانیش دژی کۆمهاری ئیسهالمی لههم بۆنهیهشهدا نیشان بدهین .بۆیه هیوادارم ئهو مهجالهش بکهین به فورسهتێک بۆ ئهوهی که لهالیهک کوردایهتییهکی بهقووهتی تێدا بکرێ لهه دژی حکوومهتی مهرکههزی ،لهه الیههکیش پههیامی سیاسهیی ئێمهه کهه بهایکۆت کهردن ههڵوێسهتێکی گشهتییه لهه سهرتاسههری ئێهران ،هیهوادارم ههمووی ئهو الیهنانهی که له دژی کۆماری ئیسالمی کار دهکههن و هههڵبژاردن بهه هههڵبژاردنێکی نادێموکراتیهک دهزانهن لههو مهیدانههدا کاری بۆ بکهن. له کۆتایی دا بۆ جارێکی دیکه هیوادارم لهو فورسهتهی کهه ئاڵوگۆرهکهانی ناوچهکهه بهۆ ئێمههی هێناوهتهه پێشهێ ،بهباشهی کههلک وهربگههرین .کههورد لههه مهههجال و مهوقعیهههتێکی بههاش دایههه کههه بتههوانێ (پرسههی) خههۆی بێنێتههه گههۆڕێ بهتایبهههت ئێمههه لهگهههڵ حکوومهتههه مهرکهزییهههکان دهبههێ ئهههو دیههالۆگ و گفتوگۆیانههه بێنینههه پێشههێ لهگهههڵ تههاران ،لهگهههڵ بهغههدا ،لهگهههڵ دێمهشههق ،لهگهههڵ ئانکههاڕا کههه مهسهههلهی کههورد وهک تههدیههد چههاو لههێ نهکهههن .مهسهههلهی کههورد بهداخهههوه ههمیشههه بههه چههاوی تههدیههد و ئهمنیهههتی چههاوی لێکههراوه، مهسهلهی کورد وهک فورسهت چاو لێ بکهن .بڕواننه تهجروبهی کوردستانی عێڕاق .ههرێمی کوردستان به خۆشهییهوه لهه مهاوهی چهنهد ساڵی رابردوودا سهرهڕای کۆمهڵێک گیر و گرفت و موشهکیالت ،سههرهڕای دهسهت و پهنجهه نههرم کهردن لهگههڵ شهوێنهوارهکانی ئههنفال و ههڵهبجه و وێرانی و له بهین چوونی دێهاتهکان ،سهرکهوتنێکی بههرچاوی وهدهسهت هێنهاوه و تێدهکۆشهێ رۆژ بهه رۆژ دهسههاڵتدارهتی، قانوونمهند بکرێ ،ئازادی نههادینه بکرێ ،مافهکان سههقامگیر بهبن .تێدهکۆشهێ رۆژ بهه رۆژ عهقڵییههتی بهیهکههوه حاوانههوهی کهورد لهگهڵ نهتهوهکانی دیکه له عێڕاقدا جهێ بخها و یههکێک لهه پایههکانی ،جهێ خسهتنی فیهدرالیزم و لهگهڵیههک حاوانههوه بهووه .دهبهێ حکوومهتهکانی تاران ،ئانکاڕا ،دێمهشق له داهاتوودا تهجروبهی عێڕاق و تهجروبهی ههرێمی کوردستان وهک فورسهت چاو لێبکههن. ئاوای چاولێبکهن که له داهاتووی ئێرانیش دا(ئهزموونیان لێوهربگرن) .هیوادارم الیهنه ئێرانییهکان چ ئهوانهی که له نێهو دهسههاڵت دان و دژی کۆماری ئیسالمییشن ،چ ئهوانهی که به گشتی له دهرهوهی دهسهاڵت دان و دژی کۆماری ئیسالمین و خهبات دهکهن بهو چاوه
229
چاو له قهزیهی کورد بکهن ،ئهو دیدی ئهمنیهتی و به چاوی تههدید چاولێکردنه وهال بنێن و کورد بۆ داههاتووی ئێهران و لهه دروسهت کردنهوهی ئێراندا به فورسهت دا بنێن و ئهگهر تهجروبهی کوردستانی عێهڕاق و عهقڵییههت و بۆچهوونی ئێمهه وهک فورسههت چهاوی لهێ بکرێ و له ئێران نههادینه بکرێ .دڵنیام ئهو وهختی عهقڵییهتی ئیدارهی ئێران له الیهن ههموو الیهکمانهوه به یهکهوه دهتوانێ جێ بکهوێ و جێگای خۆشێهتی لێره ئێمه ئهو تهئکیده بکهینهوه کێشهی کورد لهگهڵ هیچ نهتهوهیهک نییه .ئێمه لهگهڵ ههیچ نهتهوهیههک چ نهتهوهی عهڕهب ،چ نهتهوهی تورک ،چ نهتهوهی فارس ،چ نهتهوهی ئهازهری شههڕ و کێشههمان نههبووه .النیکههم لهه ئێهران کێشههی ئێمه لهگهڵ دهسهاڵته مهرکهزییهکان بووه .کێشهی کۆماری کوردستان لهگهڵ دهسهاڵتی حکوومهتی شایهتی بهوو کهه حکوومههتی کۆمهاری کوردستانی قبووڵ نهکرد و تهنانهت له رێگای دیالۆگ و گفتوگۆش حازر نهبوو ئیحترام بۆ داواکانی دابنێ و قسهی لهسهر بکا. کێشهی ئێمه له ئێران لهگهڵ سیستمی کۆماری ئیسالمی و عهقڵییهتی جمهووریی ئیسالمییه ،له گهڵ عهقڵییهتی ئهو کهسانهیه کهه له تاران حکوومهت دهکهن و خۆیان به خودی دادهنێن و ئێمه به غهیری خودی دادهنێن .بۆیه پهیامی ئێمه لێرهدا پهیامی یهکدهنگی و هاوڕێیهتی لهگهڵ تهواوی نهتهوهکانی ئێرانهه دژی کۆمهاری ئیسهالمی و لهسههر ئههو ئهساسهه ئێمهه ههمیشهه تهئکیهدمان لهه سههر ئههو پهیامهههمان کردۆتهههوه .بۆیههه وهک رێگاچههارهش ،ئێمههه مههادام باوهڕمههان بههه فیدرالیزمههه ،ههمیشههه ئهههو حهللهههمان هێناوهتههه گههۆڕێ، گوتومانه ئێمه له رێگای گفتوگۆ و له رێگای دیالۆگ له رێگای ئیعتراف بهه مافههکانی ئێمهه ،ئامهادهین لهه داههاتووی ئێهران دا لهگههڵ ههموو الیهنهکانی دیکه ،ئێران ئیهداره بکههین .بههاڵم ئهگههر کهورد کهه هههوڵ دهدا بهه شهێوازی جۆراوجهۆر مافههکانی لهه ئێهران دا جهێ بکههوێ ئهگههر بهه گفتوگههۆ کێشههی ئێمهه چارهسهههر نههبێ ئهگههر حهههدی ئهقههلی داواکانمانیهان قبههووڵ نههکرد ،خودموختارییهان قبههووڵ نهکرد ،فیدرالیزمیان قبووڵ نهکرد ،ئهو میللهته وهک ههموو میللهتانی دنیایه حهقی خۆیهتی مهادام لهه ئێهران لهگههڵ خهۆی ناخههن و مهجالی پێنادهن ،رێگاچارهی دیکه ههڵ بژێرێ .بۆیه هیوادارم ئێمه ههموو الیهکمان تهێ بکۆشهین ئههو عهقڵییهتهه لهه نێهو کۆمهڵگههی کورد له کوردستانی ئێران دا جێ بخهین و ههروهها بیکهین به عهقڵییهتێکی گشتگیر له ئێران دا. بۆ جارێکی دیکه له 66ساڵهی کۆماری کوردستاندا هیوادارم که ئهرک و وهزیفهکانی کۆمار بکهینه سهرمهشقی خۆمان .ئهو دیهارده نهتهوهییهی که کۆمار بۆ ئێمهی بهجێ هێشتوه که کاتی خۆی که کۆمار دروست بوو ،به هاوکاری و ههماههنگیی هههمووی ئههو بهشهه له خهڵک لهو بهشهی کوردستان دروست بوو ،له ههمان کات دا بهداخهوه تێکشکانهکهشی هێندێک پێوهندیی به نهاکۆکیی نێوخۆییههوه ههههبوو .ئهههوهی دووهم لههه نێههو ئێمهههدا نهههمێنێ ئهههوهی یهکهههم بههه قههووهت بههێ ،واتهها رۆژ بههه رۆژ تێبکۆشههین هههاودهردی و ههماههههنگی و یهکگرتوویی نهتهوهیی له نێو ئێمههدا بهه قهووهت بهێ .هیهوادارم ئههو ئاواتهه زوو وهدی بێهت و رێهز گهرتن لهه سهاڵرۆژهکانی داههاتووی کۆماری کوردستان له نێوخۆی واڵت له شار و گوندهکانی رۆژههاڵتی کوردستان و به بهشداریی ههموو ئهو الیهنانه بهێ کهه لهه پێنهاوی رزگاریی نهتهوایهتی دا تێکۆشاون. جارێکی دیکهش بهرز و پیرۆز بێ یادی کۆماری کوردستان و ههروهها یادی سهرۆک کۆماری کوردسهتان پێشههوا قهازی محهممههد .بهۆ ئێوهش ههر داوای ساغی ساڵمهتی دهکهم و ههموو الیهکمان بهیهکهوه سهرکهتوو بین. سهرچاوه :ماڵپهری کوردستان و کورد /ڕێکهوتی 89 :ی جانێویری 8118
230
پێشەوا و كۆماری كوردستان د .كەمال مەزهەر
وەك مێژوونووسههێكی كههورد گەلێههك نووسههینم بههۆ بههابەتی كههۆڕی ئەمههڕۆ تەرخههان كههردووە ،لە دووەم النەی دوکتۆرانامەكەشههمدا باسههی پێشههەوا و كۆمههاری كوردسههتانم كههردووە ،هەر بههۆیە كاتێههك چههووم بههۆ بەریتانیهها یەكێههك لەو بابەتههانەی دەمویسههت لە نههزیكەوە بیههزانم ئەوەبههوو ئایهها دیبلۆماسههە ئینگلیزییەكههان لە ڕاپههۆرتە نهێنییەكههانی خۆیههان دەربارەی پێشەوا و كۆماری كوردستان چییهان نووسهیووە ،كە مهن نهاوم لێهی نهاوە(هەڵههاتن و خێهرا ئهاوا بههوونی خههۆری كۆمههاری مەهابههاد) وێههرای ئەوانە گەلێههك لە نههزیكەوە ئەوانەم دەناسههی كە پێوەنههدییان بە پێشههەوا و كۆمههاری كوردسههتانەوە هەبههووە ،وەك دوکتههۆر ڕەحیمههی قههازی ئههامۆزای پێشههەوا و بههرای سههەیفی قازی ،رەحیمی قازی لە شاری(باكۆ) ی پایتەختی ئازەربایجانی یەكێتیی سۆڤیەت دوکتۆرای لە مێهژوودا وەرگرتبوو،هەروەها دوکتۆر عادل گەالوێژ كە لە بنەماڵەی بەگزادانی مەهاباد بوو ،دوکتۆرای لە ئابووریهدا وەر گرتبهوو ،یهان سهولتان ئۆتەلیكی كە پزیشك بوو ،یان قادری مەحموودزادە كە ئەویش پزیشك بوو ،هەر هەموویهان وێهرای هاورێكهانی دیكەیهان بریتیهی بهوون لەو پەنجهها الوەی كۆمههاری كوردسههتان نههاردبوونی بههۆ خوێنههدن و پههاش ڕووخههانی ئەو كۆمههارە بههوونە پەنههابەر لە یەكەتیههی سههۆڤیەت و زۆربەیان لە شاری باكۆ دەژیان و ئەوانی دیكەیشیان لە شاری مۆسكۆ ،یان محەمەدی مەولوود كە یەكێهك لە پێشهمەرگە هەرە ئازاكهانی كوردستان بوو ،سۆڤییەتیەكان ڕێزێكی زۆریان دەگرت و تەنانەت شوقەیەكی سهەربەخۆییان لە شهاری بە بهاكۆ پهێ دابهوو ،ئەوەیهش بهۆ ئەو ڕۆژگارە زۆر بوو ،كە دەچوومە باكۆ زوو بە زوو سهەرم لێهی دەدا ،لە تەمەنهی هەشهتا سهاڵیدا هەر لە بهاكۆ كهۆچی دوایهی كهردووە، كچەكەی لە سەر وەسیەتی باوكی ،هاتۆوەتەوە مەهاباد و مشتێك لە خاكەكەی بردووە بۆ باكۆ و بە سهەر گلكهۆی ئەو گهۆرە غەریبەیهدا كردووە ،ئەمە شتێكە كەس ناتوانێت لە یادی بكات. بەر لە دروست بوونی كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان(ژێ كاف) و هاتنە نهاو كهۆڕی خەبهاتەوە پێشهەوا قهازی مهحەمەد لە سهییەكانی سهەدەی ڕابهردوودا بهووەتە ئەنهدامی كهۆمەڵەی خۆیبهوون ،كە سهاڵی 1982بە نهێنهی بەدرخانییەكهان دایانمەزرانهد و هەمهان كهات هەر بیست ئەندامەكەی كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان وەك پێشەوا قازی محەمەد بوونە ئەندامی كۆمەڵەی خۆییبوون. ڕۆژی 88ی مانگی كانوونی دووەمهی 1916كۆبهوونەوەیەكی جەمهاوەری لە تەختهایی چهوارچرای شهاری مەهابهاد سهازكرا ،كە پتهر لە بیست هەزار كەس بەشداری بوون و تێكرا دەنگیاندا دەربارەی دامەزرانهدنی كۆمهاری كوردسهتان بە سهەرۆكایەتی پێشهەوا قهازی مهحەمەد بە نیازی مسۆگەركردنی دوارۆژێكی چاك بهۆ نەتەوەی كهورد كە ڕۆلەكهانی لە دەمێهك سهاڵەوە چهاوەڕوانی هەڵههاتنی ڕۆژێكهی وەهها شهاد بوون ،پێشەوا لە وتە مێژووییەكەی خۆیدا فەرموویەتی(ئەمڕۆكە گەلی كورد توانیی كۆمارێكی سەربەخۆ دابمەزرێنێهت لە خهاكی بهاب و باپیرانیدا ،بە ئەوپەری ئازادییەوە ،پێویستە بێ وچان ڕوو بكەینە خوێندن و پیشەسازی و كشتوكاڵ بە مەبەستی دەوڵەمەندكردنی
231
گەلەكەمان و پێویستە هەتا هەتایە گەشبین بهین) دوا بە دوای وتە بە نهرخەكەی پێشهەوا بەدەم ههاژەی چەپهلە ڕێزانهی جەمهاوەرەوە، سههەیفی قههازی بههانگی ئەوەی دا كە پێشههەوا كههرایە سههەرۆككۆماری كوردسههتان ،دوا بە دوای هەڵبژاردنههی پێشههەوا بە سههەرۆككۆمار بە ڕاوێژكههاری كههۆمەڵەی ژیههانەوەی كوردسههتان ،ڕۆژی 11ی مههانگی شههەباتی 1916بڕیههاری دامەزرانههدنی ئەنجههوومەنی وەزیرانههی كۆمههاری كوردسهههتان درا و بهههابە شهههێخ بە سهههەرۆكوەزیران هەڵبژێهههردرا و نێهههوی هەر سهههێزدە وەزیهههرەكە ڕاگەیێنهههدرا ،كە بریتیهههی بهههوون لەم بەرێزانە(محەمەدئەمینی مەعینی وەزیری كاروباری ناوخۆ ،محەمەد حسێنی سەیفی قازی وەزیری كاروباری بەرگری ،محەمەد ئەیوبییهان وەزیری تەندروستی ،عەبدولڕەحمان ئیلخانیزادە وەزیری دەوڵەت ،ئیسماعیل ئیلخهانیزادە وەزیهری ڕێگەوبهان ،ئەحهمەد ئیالههی وەزیهری ئهابووری ،كەریههم ئەحههمەدی وەزیههری پۆسههت و كارەبهها ،مسههتەفا داودی وەزیهری بازرگههانی ،مەنههافی كەریمههی وەزیههری خوێنههدن ،مەحمههوود وەلیزادە وەزیری كشتوكاڵ ،ستیپ حەیدەری وەزیری ڕاگەیانهدن ،خەلیهل خوسهرەوی وەزیهری كاروبهار ،مەال حسهێنی وەزیهری داد) دوا بە دوای ئەوانە پێشەوا قازی محەمەد فەرمانیدا كە سەرۆك وەزیران و هەر سێزدە وەزیرەكان سهوێندی دڵسهۆزیی لە كارەكانیانهدا بخهۆن و لەوكههاتەدا وەزیههری داد ،مەال حسههێن ئههااڵی كوردسههتانی بەرزكردبههۆوەوە تههاوەكوو گشههتیان چههوونە نههاو ئەو شههوورەوە كە پێشههەوا قههازی محەمەدی لێ بوو ،پێشەوا و سەرۆك وەزیران و گشهت وەزیرەكهان یەك لە دوای یەك ئەو سهوێندەیان خهوارد ،بە خواوەنهدی گەورە و بە قورئانی پیرۆز و بە نیشتیمان و بە پیرۆزی گەلی كوردستان و ئااڵكەی ،كە مایەی شانازیمانە سوێند دەخۆم كە خزمەتگوزار بهم و تها دوا هەناسەی ژیانم هەوڵبدەم بۆ ئازاد كردنی گەلی كوردستان و شەكاندنی ئااڵ پیرۆزەكەی ،خۆزگە هەموو كوردێكی دڵسۆز سهوێندێكی وەهههای دەخههوارد ،كە هەرگیههز و هەرگیههز خیههانەت لە خههاكی كوردسههتان نەكههات ،ئینجهها پێشههەوا بە تەنیهها و بەدەم چەپههلە ڕێزانههی جەماوەرەكەوە ئەم سوێندەی خوارد؛ “شانازیی دەكەم كە بە سەرۆك كۆماری كوردستان هەڵبژێردرام و پەیمهان دەدەم كە برایەتهی كهورد و ئازەری بپارێزم و هەوڵ بدەم بۆ جێبەجێ كردنی ئەو ئاواتە پیرۆزە” .دوای ئەوە سەرۆك وەزیرانی كۆمار و هەر سێزدە وەزیهرەكەیش هەر سوێندهیان دووپات كردەوە. لەگەڵ هەمههوو كێشههە و كۆسپەكانیشههدا ،كۆمههار تههوانی هەنگههاوی بههاش بنێههت ،وەك بەڵههكە لێههرەدا تههاكە نمههوونەیەك دەهێههنمەوە كە(ئهارچەر) خهۆی ئەمەریكهاییە دانهی بەوە نهاوە كە لەو ڕۆژانەدا ههاتۆوەتە كۆمههار دەڵێهت :مهرۆ سهەری سهوور دەمێنێهت لە دیههاردەیەكی یەكجههار سههەیر بههۆ ڕۆژهەاڵتههی ناوەراسههت ،ئەویههش ئەو بههارودۆخە ئههازادییەیە كە لە كۆمههاری كوردسههتان هەیە ،تەنههانەت لە كۆمههاری ناوبراودا تاكە بەندێكی سیاسیی چییە نییە. شیاوی گوتنە كە سروودێكی نیشتمانی بۆ كۆمار دانرا بە ناوی(ئەی ڕەقیب)ههەوە كە لە شهیعری(دڵهدار)ە ،ئەنهدازیاری خهوا لێخهۆش بوو نووری سدیق شاوەیس ئاوازی بۆ دانا بوو ،هەروەها بە پێی بڕیارێكی تایبەتی ،زمانی كوردی ،كرایە زمانی فەرمهی لە سهەرتاپای كۆماردا و دەستكرا بە باڵوكردنەوەی ژمارەیەك ڕۆژنامە و گۆڤهار بە زمهانی كهوردی ئەوانهیش وەك(ڕۆژنهامەی كوردسهتان كە سهەدو سهێزدە ژمارەی لێ دەرچوو،وێرای گۆڤاری هاواری كورد و هاواری نیشهتمان و هەاڵڵە ،كە هەموویهان بهۆر باڵوكهردنەوەی ئەدەب تەرخهان كهران، گۆڤاری گڕوگالی مندااڵنی كورد ،كە سێ ژمارەی لێ دەرچهووە ،لە هەمهان كاتهدا بهۆ یەكەمجهار شهانۆی كهوردی لە مەهابهاد دامەزرێنهرا، ئەوەیش هەنگاوێكی گەلێك پێویست بوو ،هەر لەم ڕۆژانە یەكیەتیی ئافرەتانی كوردستان ڕۆژی 11هی مانگی مهارتی 1916دامەزرێنهرا، وێرای ئەوانە سووپای گەڵ بە ناوی (پێشمەرگە)وە دامەزرێنرا ،وشەی پێشمەرگە لەوساوە بووە وشەیەكی باو لە ناو زمانی كوردیدا،
232
ئاخر پێش دامەزراندنی كۆمار شتێك نەبووە بە ناوی پێشمەرگە ،ئەو وشەیە بۆ یەكەمین جار لەو كاتەوە بە كار هێنرا. وێهرای ئەمهانە ڕۆژی 12ههی كهانوونی یەكەمهی 1916پێشهەوا ئهااڵی كوردسهتانی دایە بهارزانی نەمهر ،كە پهلەی جەنەرال و سهەرۆكی ئەركهانی سههپای كۆمهاری كوردسههتان بههوو بهۆ ئەوەی الی خههۆی بیپارێزێهت ،لە بەر ڕۆشههنایی ئەو ڕووداوە مێههژووییە گەورەیەدا حەز دەكەم لێهرەدا ئامهاژە بهۆ ئەو ڕاسهتییە بهكەم كە پەرلەمهانی هەرێمهی كوردسهتان ڕۆژی 11هه ی تشهرینی دووەمهی 1999بڕیهاری دا كە هههر ئههو ئااڵیه ،بكرێتە ئااڵی هەرێمی كوردستان. سهرچاوه :سايت ههولێر /ڕێکهوتی 9 :ی جانێویری 8118
233
هێزی پێشمهرگه له کۆماری کوردستان ئاگری ئیسماعیل نژاد
بەرێوەبردنی واڵت یەکێ لە داخوازییە سەرەکییەکانی کوردەکان لە خەباتی خۆیاندا بووە و بۆ ئەو مەبەستەش پێکهێنهانی هێزێکهی نەتەوەی یەکههێ لە سههەرەکیترین کارەکهههانی خەبههاتگێری کهههورد بههووە هێهههزی پێشههمەرگەی کوردسهههتان لە سەردەمی کۆماری کوردستان چۆن پێکهاتووە؟ ئەنور دڵسۆز لە سەروتاری ژومارەی 65رۆژنامەی کوردستانی سەردەمی کۆماری کوردستان دەنوسێت: " هەروا هەر وەک دەبیین لەشکرمان لە خودی میڵلەت دەرچوو و کارگەر و رەنجهبەر و ئاغها و توجهار هەمههوو بههۆ ئامانجێههک لە ژێههر بەیههداغی موقەدەسههی کوردسههتان کههاردەکەن و داواکههاری عههاداڵنەی حقههوق و ئازادی و سەربەستی بۆ میللتی کورد دەکەن"()1 لە پێش 8ی رێبەندانی 1324دا زۆربەی الینگرانی حیزبی دێمکرات چەکیان دەستکەوت بهوو هەر بهۆیەش سهەرکردایەتی ئەو حیهزبە ئەو کەسانەی رێکخست بوو و وەک هێزی چەکداری سەر بە حیزبی دێمکرات دەناسران. لە رۆژی 8ی رێبەندانی 1281لە الیەک قوتابییەکان کە بریتی بوو لە کور و کچی هەموو قوتابخانەکهانی مەهابهاد و لەالیەکهیش هێزی پێشمەرگە راوەستا بوون. دوو کەس وەک نههوێنەری هێههزی پێشههمەرگە لە رۆژی دامەزرانههی کۆمههاری کوردسههتان وتاریههان خوێنههدەوە "ژنههرال حەمە حوسههین خههانی سەیفی قازی وەک کۆمەگ فەرماندەی هەموو هێزەکانی کوردستان" و "سەرهەنگ محەمەدی نانەوازادە فەرماندەی هێهزی مەرکەزی حیزبهی دێمکرات"()8 رۆژی رۆژی 8ی رێبەندانی 1281هێزی پێشمەرگەی کوردسهتان و فەرمانهدەرانی ئەو هێهزە "بەیهعەت" لەگەڵ پێشهەوا قهازی مهحەمەد دەبستن ()2 هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە دوو بەشی سەرەکی پێکهات بوو : -1الینگران و ئەندامانی حیزبی دێمکرات کە وەک هێزێکی نیزامی رێکخرا بوون.
234
-8ئەو هێزە نیزامییەی کە هێزی چەکداری خێڵە کوردەکان بوون و هاتبوونە ناو ریزەکانی هێزی پێشمەرگەی کوردستانەوە. "ستراتجی سیاسی و پێشمەرگەیی حکومەتی کوردستان هەمهان سهتراتجی سیاسهی پێشهمەرگەی حیزبهی دێمکراتهی کوردسهتان بهوو"()1 بۆیە دەکرێت بڵێن کە هێزی پێشمەرگە خۆی بە هاوپەیمهانی یەکێتهی سهۆڤیەت و دەوڵەتهی ئازەربایجهان دادەنها و کهارتێکەریەکی زۆری یەکێتی سۆڤیەتی بەسەرە وە بوو و ئەو بەشە لە هێزی پێشمەرگە کە وەک ئەندامی حیزبی دێمکراتی کوردستان چەکدار کرا بوون جەل و بەرگیان وەک جل و بەرگی لەشکری سۆڤیەتیان لەبەر دەکرد. لە گەڵ ئەوەش کەسهههێک بە نهههاوی" سهههەالحەدین کهههازمۆڤ کە پهههلەی سهههەروانی هەبهههووە لە سهههوپای سهههۆڤیەتدا و خەڵکهههی مەهابهههاد "کاکاغایان" پێگوتووە هاوکاری حیزبی دێمکراتی کردووە بۆ ڕاهێنانی پێشمەرگەکانی ئەو حیزبە "()1 لە کابینەی حکوومەتی کوردستان وەزیهری جەنهگ دانهراوە و ژنهراڵ حەمە حوسهین خهانی سهەیفی قهازی وەزیهری ئەو وەزارەتخهانەیە بووە بەاڵم لە رۆژنامەی کوردسهتاندا و نهامە رەسهمیەکانی حکهوومەتی کوردسهتان بە سهێ نێهو باسهی ژنهراڵ حەمە حوسهێن خهانی سهەیفی قازی و وەزارتەکەی کراوە : -1وەزیری هێز دێمکراتی کوردستان -8وەزیری جەنگ -2وەزیری هێزی میللی ()6 هێزی پێشمەرگە کوردستان راهێنان و مەشقی تایبەتی خۆی پێکراوە ()2 خولی ڕاهێنانی پێشمەرگە ٤مانگی خایاندووە و لەو چوار مانگەدا بژیو و شوێنی حەوانەوەیهان لە ئەسهتۆی حکهوومەت بهووە و هەر پێشمەرگەیەک مووچەی مانگانەی 11هەتا 81تمەنی وەرگرتووە)2(. پلەی نیزامی لە پێشمەرگەی کۆماری کوردستان پتر بە پێی دڵسۆزی و نیشتمانپەروەری دابەشراوە و ئەو هێزە 1ژنراڵی بووە : -1حەمە حوسێن خانی سەیفی قازی -8مەال مستەفا بارزانی -2محەمەد رەشید خانی خان قادرزادە(حەمە رەشید خانی بانە) -1عومەر خانی شەریفی (عومەر خانی شکاک) و سەرجەمی ئەندامانی کومیتە ناوەندی حیزبی دێمکراتیش پلەی "مایور"یان پێدراوە ()9 ژنهراڵ حەمە حوسهێن خهان لە وتههارێکی دا (کە لە رۆژی هەینهی 81ی پوشهپەری 1281پهاش گههرانەوەی هێهزی پێشهمەرگە لە مەشههق دەیخوێنێتەوە) دەلێت :ئەمرۆ 11هەزار فیدای لە ئیختیاری مندایە و گشت ئامادەن بە چکۆڵەترین ئیشارە خوێنی پاکی خۆیان لە
235
رێگای پاراستنی نیشتمان برێژن"()11 ئەو رێژەی کە لەو وتارەدا باسی کراوە سەرجەمی پێکهاتەی هێزی پێشمەرگەی کوردستان بووە. چۆنێتی وەرگرتنی هێزی پێشمەرگە هێزی پێشمەرگە کوردستان بۆ وەرگرتنی پێشمەرگەی ئەو مەرجانەی دانا بوو: -1سەڵت بێت -8تەمەنی نابێت لە 12خوارتر و لە 21زیاتر بێت -2لە ئەزموونی لەش ساغی دەرچێت -1خاوەنی رەوشتی باش بێت ()11 حکوومەتی کوردستان لە بەرانبەر هێزی پێشمەرگەدا ئەو بەرپرسایەتیەی هەبوو: -1دابین کردنی بژیوی ژیان لەو ئاستەدا کە بکرێت پێشمەرگەیەک سەربەرزانە پێێ بژیت -8دابین کردنی شوێنی حەوانەوە -2مووچەی مانگانە 11تمەن بۆ پێشمەرگەی پیادە و 81بۆ پێشمەرگەی سوار ئەگەر ئەسپ و زین هی خۆی بێت -1لە پاش 1مانگ خولی راهێنان ئەگەر پێشهمەرگە بهۆ کهارێکی دەوڵەت راسهپێردرێت و لە دەرەوەی ئەرکهی خهۆی بێهت رۆژێ یەک تمەنی دەدرێتێ ()18 هێزی چەکداری خێلە کوردەکان * وەک باسمان کرد هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە دوو بەش پێکهاتووە ئەو بەشی کە هێزی چەکداری خێلە کوردەکان بوو دەکردن واتە لە راستیدا هێزی ئێلەکان لە ژێر فەرماندهی سەرۆک ئێلەکاندا بووە گەورەی خێلەکەیان سەرکردایەتی ئیگڵتن سەبارەت بە هێزی چەکداری ئێلە کوردەکان دەڵێت :رێژەیان 18211کەس بووە لە ناو ئێلەکانی کوردستاندا بارزانییەکان بە 8111کەس و بە سەرکردایەتی جەنابی شێخ ئەحهمەد بهارزانی و ژنهراڵ مەال مسهتەفا بارزانی زیاترین هێزیان بووە. ئێلی هەرکی پاش بارزانییەکان زیاترین چەکداریان بووە رێژەی چەکداری ئەوانیش ١٧١١کەس بووە. شهههکاک ،فەیزواڵبەگههههی ،پیهههران ،زەرزا ،گەورک ،مەنگههههوور ،مههههامەش ،بەگهههزادەی بههههانە ،دێبهههوکری لەو ئههههێالنە بههههوون کە چەکدارەکانیان لەگەل هێزی پێشمەرگەی کوردستان کەتووە.
236
لەگەڵ ئەوەش ئیگلتن باسی ئەوە دەکات کە 111کەس پێشمەرگەی کۆماری کوردستان هەورامی و جوانرۆی بوون ()12 *ئەو 111کەسههە وەک ئەنههدامی حیزبههی دێمکههرات بههونە پێشههمەرگە نەک وەک ئێههل ،چههوون سههەرجەمی هێزەکههانی سههەر بە ئێلەکههان سەرۆکەکانیان گەورە پیاوانی ناو ئێلەکەی خۆیان بوون بەاڵم ئەو 111کەسە سەرۆکێکی دیهاری کهراوی سهەر بە ئێلهی خۆیهان نەبهووە و تەنیا وەک پێشمەرگە ناویان هاتووە. هێزی پێشمەرگە و زمانی کوردی زمانی کوردی لە سەردەمی کۆماری کوردستان نەتەنیا زمانی فەرمهی دام و دەزگهای حکهوومەتی بهووە و لە قوتابخانەکهان بەو زمهانە خوێندراوە بایەخێکی تایبەتیش بەو زمانە داوە. لە کابینەی حکوومەتی کوردستان دوو وەزارتخانە بۆ چاالکی فەرهەنگی و گەشەی کلتووری دامەزراوە وەزارتخهانەی " فەرهەنهگ" کە وەزیرەکەی مەنافی کەریمی بووە و وەزارتخانەی "تەبلیغات" کە وەزیرەکەی سەدیقی حەیدەری بووە ()11 لە پاڵ ئەو دو وەزارتخانەیە لێژنەیەکی فەرهەنگیش دامەزرا بوو بۆ پەرەسەندی و بەکهار هێنهانی زمهانی کهوردی و هەر وەهها ئەو لێژنەیە بەسەر خوێندنی مندااڵن ڕادەگەیشت)11(. *لە پههاش راگەیانههدنی کۆمههاری کوردسههتان و لە دانیشههتنی ئەفسههرانی هێههزی پێشههمەرگە لە رۆژی 11ی رێبەنههدانی 1281دا دەسههت دەکرێههت بە رۆنههانی وەشههەی و زاراوەی نههوێ بههۆ کاروبههاری لەشههکری و هێههزی پێشههمەرگەی کوردسههتان و هێنههدێک لەو وشههانە بەو جههۆرەی خوارەوەن: 1
سەرباز
پێشمەرگە
5
گورهان
چڵ
9
لەشکر
لەشکر
2
جوگە
لێزگە
6
گوردان
لک
10
سپاە
هێز()16
3
گروە
قۆڵ
7
هەنگ
پۆل
4
دەستە
دەستە
8
تیپ
تیپ
سەرجەم 161زاراوە و وشەی نوێ بۆ کاروباری پێشمەرگە لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا داندراوە و بەکار هاتووە ئەو وشهانە لە دو دانیشتنی ئەفسەرانی کۆمار رۆنراون یەکەم دانیشتن لە 11ی رێبەندانی 1281بووە و دانیشتنی دووهەم لە 81ی رێبەندانی 1281دا بووە. هەموو ئەو وشانە کە دانراون بۆ کاری هێزی پێشمەرگە لە ٥ژومارەی رۆژنامەی کوردستان دا باڵوبۆتەوە و لە ژومارەی 82
237
رۆژنههامەی کوردسههتان "سههەرپۆل دووهەم مههحەمەدی نههانەوازادە فەرمانههدەی هێزەکههانی ناوەنههدی حیزبههی دێمکههرات" داوای لە خههوێنەرانی رۆژنامەی کوردستان کردووە کە ئەگەر زاراوەیەکیتریان پێشک دێت بە نوسراوە بۆ ناوەندی هێزی پێشمەرگە بینێرن. شەرو شەهیدەکانی هێزی پێشمەرگە لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە سهەقز دووجهار بە تونهدی بەگهژ هێهزی دەوڵەتهی ئێرانهدا چهوون هەر دوو جهارەکە توانییهان هێهزی ئێران بە سەختی شکست بدەن.و چەکوچۆڵی زۆریان دەست کەوێت. یەکەم شهههەری هێهههزی پێشهههمەرگە لە 18ی گهههواڵنی 1281کە هاوکهههات بهههوو لەگەڵ دانیشهههتنی نهههوێنەرانی هاوبەشهههی کوردسهههتان و ئازەربایجههان ئەوان لە 2ی گههواڵن 1281گەشههتبوونە تههاران هەتهها لەگەڵ بەرپرسههانی تههاران کههۆببنەوە بەشههدار بههووانی ئەو شههەرە پێشمەرگەکانی ئێلهی بهارزانی و ئەفسهرانی باشهووری کوردسهتان بهوون و هێهزی پێشهمەرگە سهەرکەوت و ژنهراڵ حەمە رەشهید خهانی خهان قادرزادە لە نامەیەکدا کە بۆ پێشەوای دەنێرێ ،دەنوسێت: "لەو شەرەدا زیاتر لە 111کەس لە هێزی ئێران کوژراوە و 29کەس بەدیل گیراوە و هێندێ تفاقی جەنگی دەست کەوتووە"()12 ژنرال حەمە رەشید خان هەر لەو نامەیەدا داوای کرد کە ئەفسرانی هێزی بەشدار بوو لەو شەرە و یارمەتیدەرەکانیان پلەیان بەرز بکرێتەوە لە الیان پێشەواوە خەاڵت بکرێن ئەو کەسانەی کە داوای خەاڵتیان بۆ کرا بوو بریتی بوون لە : میرحهاج،بەکر حەوێههزی ،مسهتەفا خۆشههناو ،وەهههاب ئاغها و یارمەتیههدەرەکانیان :مهحەمەد ئەمههین میرخههان ،مامەنهد مەسههی ،سههاکۆ، خۆشەوی خەلیل رۆژی 81ی گواڵنی 1281لە ناوچەی سەردەشهت لە نێهوان هێهزی کوردسهتان و سهپای حکهوومەتی تهاران شهەر روودەدات و کەسێک بەناوی سەعید بەگ دەکوژرێت. لە رۆژی 81ی جۆزردانی 1281نهوێنەرایەتی کهورد_ئازەربایجهان لەگەڵ نهوێنەرانی حکهومەتی تهاران لە تەورێهز بهۆ جهاری دووهەم دادەنیشن لەو دانیشهتنەدا پێشهەوا قهازی محەمەدیهش بەشهدار دەبێهت لە رۆژی 81ی جهۆزردانی 1281دا .هێهزی ئێهران بە سهەرکردایەتی حاجی عەلی رەزمئارا کە فەرماندەی هەموو هێزەکانی ئێران بوو هێرش دەکاتە سەر هێزی پێشمەرگەی کوردستان و شهەرێکی قهورس لە نههاوچەی مامەشهها و میههرەدێ سههەقز روودەدات لە قههۆلی مههامە شهها کە پێشههمەرگەکانی ئێلههی بههارزانی شههەر دەکەن خۆشههەوی خەلیههل و 11 کەسیتر بریندار دەبن بەاڵم برینی خۆشەوی خەستر دەبێت خۆشەوی بۆ چارەسهەری برینەکهانی دەنێهردەرێتە تەورێهز پهاش چهوار رۆژ لە بەر قوڵی برینەکانی لە تەورێز شەهید دەبێت. تەرمەکەی خۆشەوی خەلیل دهێندرێتەوە مەهاباد و لە گۆرستانی مەالجامی دەینێژن. لە قۆڵی میرەدێش کە پێشمەرگەکانی ئێلی فەیزواڵبەگی شەر دەکەن محەمەد ئاغای شقۆیف شەهید دەبێت.
238
لەو شەرەشهههدا ٥١١کەس لە هێهههزی ئێهههران دەکهههوژرێ و 811کەس برینهههدار دەبێهههت و دو تانهههک و دوو فهههرۆکەی هێزەکهههانی ئێهههران تێکدەشکێندرێن ()12 سەرپۆلی دوو محەمەدی نانەوازادە فەرماندەی هێزەکانی ناوەندی حیزبی دێمکرات رۆژی 81ی پوشپەری 1281بە هۆی کەوتنە خوارێ فرۆکە شەهید دەبێت)19(. ئەو چوار کەسە لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا شەهید بوون. لە پاش ڕووخانی کۆماری کوردستان هاتنی هێزی ئێهران بهۆ مەهابهاد چەنهد کەسهیتر بە تهاوانی فەرمانهدەهی هێهزی پێشهمەرگە لە سێدارە دەدرێن ئەوانەش بریتین لە :ژنراڵ حەمە حوسێن خانی سهەیفی قهازی رۆژی ١١خهاكەلێوەی ١٣٢١وەک وەزیهری هێهزی میللهی لە سێدارە درا. حامیدی مازوچی ،رەسوڵی نەغدەیی ،عەبدواڵ روشنفکر و محەمەد نازمی وەک ئەفسهەرانی هێهزی پێشهمەرگە رۆژی 12ی خهاکەلێوەی 1286لە مەهاباد لە سێدارە دران. ئەحههمەد خههانی فههاروقی ناسههراو بە سههاالر کە فەرمانههدەی شههەری میههرەدێ بههوو رۆژی 12ی خههاکە لێههوە 1286لە سههەقز لە سههێدارە درا)81(. هەروەههها رەژیمههی عێههراق رۆژی 82ی جههۆزەردانی 1286چههوار ئەفسههەری کۆمههاری کوردسههتانی (کە فەرمانههدەهی شههەری سههال ئههاوا و مامەشههههای سههههەقزیان کههههرد بههههوو) لە سههههێدارەی دا :مسههههتەفا خۆشههههناو ،خیرواڵعەبههههدولکریم ،مههههحەمەد محمههههود قودسههههی و عیههههزت عەبدولعەزیز)81(. هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە ماوەی دەسەاڵتداری کۆماری کوردستاندا دوو دانیشتنی نیزامیان بووە: یەکەم دانیشههتن لە 1ی جههۆزردانی 1281بههووە و سههەرۆکی شههاندی کوردسههتان عههزت عەبههدولعەزیز بههووە( )88لەودانیشههتنەدا هههیچ رێکەوتنێک ئیمزا نەکراوە، دانیشتنی یەکەم لەگەڵ شەری مامەشای سەقز هاوکات بووە. دووهەمین دانیشتن لەگەڵ فەرماندەرانی هێزی ئازەربایجان و لە 81ی رەزبەری 1281بووە لەو دانیشتنەدا رێکەوتنێک لەگەڵ ئەو هێزە واژۆ کراوە کە لە 2خاڵ پێکهاتووە و ناوی رێکەوتنەکە "کۆمۆسیونی دیفاعی مشتەرەک"ە )82(. نێوەرۆکی رێکەوتنەکە لەسەر چۆنێتی پێکهێنانی هێزی هاوبەشی کورد_ئازەری بووە. ئەو رێکەوتنە بە هۆی بریاری بەرنگارنەبوونەوەی لەگەڵ هێزی حکومەتی ئێران هەڵوشایەوە. هێزی پێشمەرگەی کوردستان لەگەڵ هاتنی هێزی ئێران بۆ ناو شاری مەهاباد لە رۆژی 86ی سەرماوەزی 12( 1281ی دێسامبری
239
)1916واتە هاوکات لەگەڵ تێکچوونی حکوومەتی کوردستان هەڵدەوەشێتەوە. ٢٨دیسامبر ٢١١٢هەولێر سەرچاوەکان: -1رۆژنامەی کوردستان ژوومارە 61 -8ر.کوردستان ژ 11 -2ر .کوردستان ژ11 . -1ل 122حکومەتی کوردستان کورد لە گەمەی سۆڤیتیدا ،نەوشیروان مستەفا ئەمین ،سولیمانی 8116چاپی دووهەم -1ل 128حامیدی گەوهەری ،کۆماری کوردستان ،هەولێر 8111چاپی یەکەم -6ل 121حکومەتی کوردستان کورد لە گەمەی سۆڤیتیدا ،نەوشیروان مستەفا ئەمین ،سولیمانی 8116چاپی دووهەم -2ل 1ر کوردستان ژ66 . -2ل 1ر.کوردستان ژ11 . -9ل ،121حکومەتی کوردستان کورد لە گەمەی سۆڤیتیدا ،نەوشیروان مستەفا ئەمین ،سولیمانی 8116چاپی دووهەم -11ل 8.ر.کوردستان ژ 62 11و : 18ل 1ر.کوردستان ژ 11 -12ل 92کۆماری کوردستان 1916ویلیام ئیگڵیتن جۆنز و .محەمەدی سەمەدی ،نادیار -11ل 129کوردەکان حەسەنی ئەرفع وەرگێرانی حامید گەوهەری ،چ دەزگای وەرگێران ،هەولێر 8112 -11ل 1ر .کوردستان ژ1 . -16ل 2ر.کوردستان ژ 18 -12نامەی ژ 81 - 88 .دەوڵەتی جمهوری کوردستان نامە و دۆکۆمێنت محموودی مەالعێزت سۆێد ئازاری 1998 -12ل 8ر.کوردستان ژ 66 -19ل 1ر کوردستان ژ62 . -81ل 111 - 112زندگی سیاسی قوام السلطنە جعفر مهدی نیا چ 8تهران تابستان 1266 -81ل 111کۆماری کوردستان ،حامیدی گەوهەری چ هەولێر 8111 -88ل ، 199حکومەتی کوردستان کورد لە گەمەی سۆڤیتیدا ،نەوشیروان مستەفا ئەمین ،سولیمانی 8116چاپی دووهەم -82ل 819حکومەتی کوردستان کورد لە گەمەی سۆڤیتیدا ،نەوشیروان مستەفا ئەمین ،سولیمانی 8116چاپی دووهەم ٢٨دیسامبر ٢١١٢هەولێر
240
یادکردنەوەی کۆماری کوردستان ،دەستپێشخەریەک بوو بۆ کۆنگرەی نەتەوەیی ئاگری باڵەکی
ئەمساڵ یادکرنەوەی کۆماری کوردستان ،لە هەولێر پایتەختی هەرێمی کوردستان جیهاوازیەکی زۆری هەبهوو لەگەڵ سهااڵنی پێشهوو، هەرچەنههدە سههااڵنی رابههردوو یههادی کۆمههاری کوردسههتان لە باشههوری کوردسههتان دەکههرایەوە ،بەاڵم جیههاوازی ئەمەی ئەمجارەیان ئەوە بوو کە جارێکی تر مێژوو دووپاتە بۆوە .ئەو مێژووەی کە پێش 66سهاڵ لەمەو پێش لە دامەزراندنی کۆمهارێکی نەتەوەیهی و بەبەشهداری نهوێنەرانی هەر چوارپهارچەی کوردسهتان تۆمهار کرا ،ئەوکات بەدەستپێشخەری و میوانداری پێشەوا قازی محەممەد و بەپشهتیوانی بهارزانی نەمهر کۆمهاری کوردسههتان لە مەهابههاد دامەزرا ،دوای 6دەیە دیسههان مێههژوو دوبههارە بههۆوە و ئەمجههار بە دەستپێشههخەری و میوانداری جەنابی کاک مەسعود بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان و بە پشتیوانی قوتابیهانی مەکتەبهی پێشەوا قازی محەممەد و لە هەر چوار پارچەوە. ئەو ئااڵو سروودەی کە 66سهاڵ پهێش ئێسهتا بهارزانی بە ئەمهانەت لە پێشهەوای وەرگهرت و بە ئەمانەتیشهەوە پێشکەشهی بە کهاک مەسعود بارزانی کرد ،ئەو زاتە بەرێهزەش بەوپەڕی لە خهۆبردوویی و ئازایهانە تهاکو ئێستاشهی لەگەڵ بێهت ئەم ئەمهانەتەی پاراسهتوە، ئەمرۆش بەوپەڕی ئازایانەوە باسی ئەم بابەتە دەکات و دەڵێ" :لهکاتی دادگایی کردنی پێشهوا ،که ئێستا ئهو موستهمسههکاته دهسهت کهوتووه ،کاتێک رهئیسی دادگا لێی دهپرسێ و دهڵێ بۆ رێگهت دا کابرایهکی بیانیی وهک مهالمستهفای بارزانی بێت بۆ مههاباد؟ پێهی دهڵێ ،بارزانی کابرایهکی بیانی نییه ،هاتووه بۆ ماڵی برای خۆی .پاشهان پێهی دهڵهێ تهۆ ئههم ئااڵیهه دهبینهی؟ تێفیکهی لهێ دهکهات و فڕێی دهدات و پێی دهڵێت ئهوهیه ئااڵی ئێوه؟ پێشهوا پێی دهڵێ ئهتۆ کابرایهکی بێئهدهبی ،کابرایهکی بێ ئههخالقی ،ئهگههرنا ئههوه ئااڵی ههر واڵتێک بێ ،ئااڵی ههرجیههتێک بێ ،تفی لێناکهی .بهاڵم ئهو ئااڵیهی تۆ لێی دهترسی لهه دهسهتی کابرایههکی ئههمین دایهه و رۆژێکیش ههر ههڵدهدرێت .بۆیه ئهوانهی ئهمڕۆ دەیانهوێت ئهم مێژوویه بشێوێنن ،به حهقیقهت خیاڵیهان خهاوه ،حهقیقههتی مێهژوو ئهمهیه که جهنابی بارزانی وهکوو سهربازێک بهرگری کرد له کۆماری کوردسهتان لهه مهههاباد .پێشههواش وهکهو سههرۆکێک قبووڵمانهه و پێشهههوامانه و چ پێشهههوا قههازی محهممهههد ،چ شههێخ مهههحموودی حهفیههد ،چ شههێخ سهههعیدی پیههران ،چ سهههید رهزای دەرسههیم ،چ شههێخ ئهحمهدی بارزانی ،چ شێخ عهبدولسههالم بهارزانی و چ مهالمسهتهفای بهارزانی ،ئهمانهه هههموو سههرکردهی ئێمههن و ئێمهه قوتهابی ئههو قوتابخانهین و تا سهریش ئینشائهڵال له سهر ئهو رێبازه بهردهوام دهبین"
241
بەڵی دوێنێ بارزانیەکان میوان بوون ،ئێسهتا خهانەخوێن و میوانهداری کهوردان دەکەن لە هەمهوو پارچەکهانی تهر ،هەروەک پێشهەوا قازی محەممەد لەکاتی چوونی بارزانیەکان بۆ رۆژهەاڵتی کوردستان ئەوکات فەرمان دەدا بە دامودەزگاکان و گوتی" :پێشوازیەکی گەرم لەوانە بکەن ،ئەوانە برای خۆشەویشتی ئهێمەن" .ئەمهڕۆکە مێهژوو دوبهارە بهۆوە و ئەوجهار بارزانیەکهان و لە پێشهەوەی هەموویهان کهاک مەسعود بارزانی کوردانی هەر چوارپارچەی لە دەوری یەک کهۆکردەوە و یهادکردنەوەی کۆمهاری کوردسهتانی کهردە شهوێن و نهوێنگەیەک بهۆ ئەوەی کە تێدا باس لە سەربەخۆیی و یەکگرتوویی و مافی چارەی خۆنووسینی ئاشتیانە بۆ کوردان بکات. بەڵێ هەرماوەیەک لەمەوپێش بوو کە بەرێز کاک مەسعود بارزانی باسی لە گرتنی کۆنگرەی نەتەوەیی کرد لە باشهوری کوردسهتان، ئەو کههۆنگرەیەی کە دەتههوانێ وتههاری کههوردی یەک بخههات و کوردەکههان بههۆ جههاری دووەم دوای 66سههاڵ لە دەوری یەک کۆبکههاتەوە ،بەاڵم ئەوجارەیان جیاوازتر لە جاری پێشوو ،ئەمجار هەموو کوردەکان بڕیارە بە وتارێکی یەک دەنگ و یەک رەنهگ روو بەدەرەوە بهانگەوازی تەبههایی و ئاشههتی بههکەن بههۆ جیهههان و بە واڵتههانی درواسههێیان بڵههێن کە ئههێمە هەڕەشههە نههین بههۆ ئێههوە ،بەڵکههو کوردسههتان فورسههەتێکە بههۆ ناوچەکە و کوردەکانیش نەتەوەیەکی ئاشتیخوازن ،ئەگەر شەڕیش بکەن بۆ دیفاع لە خۆیانە دەنا پەالماری کەس نادەن. لە کۆریههادی دامەزرانههدنی کۆمههاری کوردسههتان دەتههوانین نیشههانەکانی بههوونی کۆڕبەنههدێکی نەتەوەیههی ببینههین و ئەویههش بەشههێوەی وتاردانی رێبەرانی سیاسی هەر چوار پارچەوە دیار بوو .رێبەرانی هەرچوار پهارچەی کوردسهتان لەم کۆریهادەدا وتاریهان پێشهکەش کهرد کە زۆربەی وتارەکان و وتاربێژەکان باسیان لە یەکگرتوویی کورد و بەرژەوەنهدیە بااڵکهانی نەتەوەی کهورد دەکهرد ،لە وتهاری سهەرۆکی هەرێمی کوردستاندا باسی لە وەکرد کە سەردەمی ئێستا جیاوازە و گوتی :ئێستا سهردهمی بهدهستهێنانی مافهکانمانه .مهن لهگههڵ ئههوه نیم که بڵێم ئهبێ مافمان پێبدهن .ئهبێ ئیقراری مافهکانمان بکهن ،چونکه که خوا ئێمهی خههلق کهردووه ئههو مافههی بهه ئێمهه داوه، به سهربهستی و به ئازادی بژین .بهشهر ناتوانێ ماف به بهشهر بدا ،بهاڵم ئهتوانێ لێی داگیربکات. هەروەها جەنابی سەرۆک باسی لە ئیرادەی نەتەوەیی کهرد و گهوتی" :خهاڵێکیتر ههیهه مهن دهمههوێ ئامهاژهی پێبکههم کهه هههرچی دوژمنانی گهلهکهمان ههوڵیان دا ئیرادهی میللهتی ئێمه بکوژن ،نهیانتوانی .ههوڵیان دا دهسهت بخەنهه نهاو بزووتنههوهی رزگهاریخوازیی کوردستان ،نهیانتوانی .تووشی گرفت بهووین ،بههاڵم لهه هههموو گرفتههکان دهربهاز بهووین .سهوپاس بهۆ خهوا ئێسهتا ئێمهه تههباین و لهه ههمووشی خۆشتر ئهوهیه که ئهو زهمانه رۆیشت کهسێک بیر لهوه بکاتهوه ،خوێنی کورد به دهستی کورد بڕژێ". وتاری بەرێز د .بەرهەم ساڵ سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستانیش باسهی لە یەکگرتهوویی و قوربهانی دان کهردو ئەو سهوێندەی پێشههەوا قههازی محەمههمەدی دوبههارە کههردەوە و گههوتی" :دەمهههەوێ سههوێندەکەی پێشههەوا قههازی محەمههمەد وێههردی زمههانی هەموومههان بێههت" کە فەرمههووی "بە کەالمههی عەزیمههی خههودا ،بە نیشههتمان و بە شههەرافەتی میلەتههی کههورد ،بە ئههااڵی موقەدەسههی کوردسههتان سههوێند دەخههۆم تهها ئاخرین هەناسەی ژیانم و رژانی ئاخرین دڵۆپی خوێنم لە ڕێگای ئازادی کوردستان تێ دەکۆشم". بەرێز خالید عەزیزی سکرتێری حیزبی دێمۆکراتی کوردستان لە وتارە کورت و پڕنێوەرۆکەکەی دا باسی لە قەراردادێکی
242
(کۆنتراکت) نەتەوەیی کرد و گوتی " :دیاردهیهکی به هێزی کۆماری کوردستان که رهنگه ئێستا به تههواوی سههنهدییهتی پهێ نههدرابێ، بهههاڵم لههه ههههموو ئاماژهکههانی مێژوویههی و سیاسههیی و ئاوڕدانهههوه ئیشههارهی پههێ دهکههرێ و نههاکرێ ئینکههاری بکهههین ،ئهههویش ئهوهیههه کۆنتراکتێکی نهتهوهیی واتە قهراردادێکی نهتهوهیی له الیهن کۆماری کوردستانەوە دامهزرا .ئهو قهراردارده نهتهوهییهه 66سهاڵ دوای کۆماری کوردستان ئێستاش له نێو ههموو چین و توێژێکی نهتهوهی کورد له ههموو ماڵههکان ،لهه هههموو مهیهدانێکی سیاسهی دا نهاکرێ حاشای لێ بکرێ و رۆژبهرۆژ نەهادینه دهبێ و دهبێ به فهرههنگ .ئەویش ئااڵی کوردستان ،مێژووی کوردستان و ههروهها لهه تهنیشهت ئهوانهدا سروودی نهتهوایهتیی ئهی رهقیبە .له هههموو دنیها دا نهتههوهکان بهه رابردوویهان پێناسهه دهکهرێن .رابهردووی ئێمههش ئهااڵی کوردستان ،مێژووی ههموو چاالکی و تێکۆشانی نهتهوهیی کورد و سروودی نهتهوایەتیی ئهی رهقیبه". بەڕێز سەالحەددین دەمیرتاش هاوسەرۆکی پارتی ئاشتی و دێمۆکراسی بە نۆبەی خۆی لە وتارەکەیدا باسی لە یەکگرتوویی کوردان کرد لە چوارپارچەی کوردستان و گوتی" :لە رۆژئاوای کوردستان ئەوان رێز لەهەر بڕیارێک دەگرن کە حیهزبە کوردسهتانیەکانی رۆژئهاوا دەیدەن ،خۆشبەختانە یەکڕیزیی لەنێهو هێزەکهانی باشهور و رۆژئهاوای کوردسهتان ههاتۆتە ئهاراوە ئەو یەکێتهیە لە بهاکوری کوردسهتانیش هەیە و بنەمایەکیش بۆ دروستبوونی یەکێتهیەکە لە رۆژهەاڵتهی کوردسهتانیش ههاتۆتە ئهاراوە .بەرێهز دەمیرتهاش وتیشهی :ئێسهتا کهاتی ئەوە هاتووە یەکێتی نەتەوەیی کورد بێتە ئاراوە و دەمێکیشە دانوستان لەوبارەیەوە دەکرێت". من وەک خۆم ئەم وتانەی ئەم رێبەرە سیاسیانەی پارچەکانی کوردستان بە سەرەتایەک بۆ یەکگرتوویی لە نێهو مهاڵی کهورد دەزانهم و پێمهوایە ئەوەی خههۆی بە کههورد بزانههێ و بهاوەری بە کههورد و کوردسههتان هەبههێ ئەوە دڵخهۆش دەبههێ بە هەر هەوڵێههک کە لەم بههارەیەوە بدرێت. هیواداریشهم کە جەنهابی سهەرۆک بهارزانی لەو هەواڵنەی بەردەوام بێهت بههۆئەوەی کە کهوردانی هەر چهوار پههارچە لێهک کۆبکههاتەوە و داواشم لە هێزە سیاسیەکانی چوارپارچە ئەوەیە کە بەپیهر ئەو کۆبهوونەوە و کۆڕیهادانەوە بچهن و بهۆئەوەی ئهێمەش بتهوانین گوتهارێکی نەتەوەیی یەکگرتوومان هەبێت. ژێدەرەکان: * وتاری جەنابی کاک مەسعود بارزانی لە 19ی شوباتی 8118لە کۆریادی دامەزراندی کۆماری کوردستان * وتاری بەرێز د .بەرهەم سال لە 19ی شوباتی 8118لە کۆریادی دامەزراندی کۆماری کوردستان * وتاری بەرێز خالیدی عەزیزی لە 19ی شوباتی 8118لە کۆریادی دامەزراندی کۆماری کوردستان * وتاری بەرێز سەالحەدین دەمیرتاش لە 19ی شوباتی 8118لە کۆریادی دامەزراندی کۆماری کوردستان سهرچاوه :ماڵپهری گواڵن میدیا /ڕێکهوتی 81 :ی فێبریوری 8118
243
به بۆنهی رێورهسمهکهی ههولێر بۆ رێزگرتن له یادی دامهزرانی دهوڵهتی جمهوری کوردستان سهالح ئهدیین مهجیدپوور
له رۆژهکانی 19و 81فێورییهی 8118به دهستپێشخهری و له ژێر چاوهدێری سهرۆکی ههرێمی کوردستان بەڕێز مەسهعوود بهارزانی، رێ و رهسمی رێزگرتن له شهست و شهشمین ساڵی دامهزرانی ' دهوڵهتی جمههوری کوردسهتان' ،لهه ههولێری پێتهختی باشوری کوردستان بههڕیوه چهوو .لههو یادکردنهوهیههدا رێکخسهتنه سیاسهیهکانی هههههر چواربهشهههی کوردسهههتان ،نوینههههرانی کۆمههههڵێک واڵتهههی بێگانهههه لهههه هههههرێم و کهسهههایهتییه سهربهخۆکانی کورد بهشداربوون. یادکردنهوەی بۆنه مێژوویهکان ،و باسکردن له مێژو خهاوهن دو الیههنی گێڕانههوه و توێژینهوهیهه .لێکۆڵینههوه و بهاس لهه ڕابهردوو هەمیشە بە مەبهستی خوێندنەوەیەکی نوێیە بۆ دەرس وەرگرتن لەو ڕابهردوویە ،تهاکوو بە تیژبینهی بهڕوانینە داهاتوومهان و هەنگهاویی بهۆ هەڵێنیههنەوە .لهههو گۆشهه نیگایههه ڕا دهکرێههت یادکردنهههوهی دامهزرانهدنی ' دهوڵهههتی جمهههوری کوردسههتان' لهه ئێسههتا دا ،و لههه الیهههن بهرزترین دزگای دهستهالتدارێتی قانوونی باشهوری کوردسهتان ،وهک پههیامێکی بهه هێهزی سیاسهی بهۆ جیههانی دهوران پشهتی کوردسهتان بخوێندرێتهوە .له ههمان کاتدا ڕێخۆشکهر بێت بۆ پاڵ وێکدانی وزه و تواناکانی کهوردان لهه پێنهاو ژیاندهنههوهی بهههاکانی 'دهوڵههتی جمهوری کردستان'. ساڵیادی دامهزرانی ' دهوڵهتی جمهوری کوردستان' له ههلومهرجێکی تایبهت ،ههستیار و پڕ له ههژانی ناوچههیی دا بههڕیوه چهوو. تایبهتمهندی گۆرانکارییه ناوچهییهکان بریتین له ،ههوڵ بۆ ژیانهوه و بهههێزکردنی بههها نهتههوهیی ،دینهی و دێمۆکراتیکههکان .هەر لەو سۆنگەیەشەوە کورد و کێشهکهی ئێستا پتر لە هەموو کاتێک له ڕیزی یهکهم ئهولهویتهکانی دهسهتوری کهاری هیهزه ناونهتههوهیی و ناوچهیههکان دان .ئهههگەر لههه ڕابههردودا کوردسههتان بههۆ ههههموو الیهنهههکان لهه ڕوانگهههی ژئێۆپۆلهههتیک ڕا جێگههای سهههرنج بههوو ،لههه ڕۆژیههی ئهورۆدا پوتانسێلی ژئێۆئێکۆنۆمیکی کوردستانیش بۆته جێگهی سهرنج و بایخێکی بەرچاویشی پێدەدرێت. به له برچاوگرتنی ئهو ههلومهرج و ئهاڵوگۆڕانە ،مهرۆڤ دەکهارێ ،خوێنهدنەوەیەکی دیکههی لەو دەستپێشهخەریەی سهەرۆکی هەرێمهی کوردستان لە یادکردنەوەی 'دەوڵەتی جمهوری کوردستان' ههبێت .وتهکانی سهرۆکی ههریمی کوردستان له یهکهمین رۆژی کرانههوهی ئههو یادهدا بهرینایی و قوالیی ڕوانگهی دهزگای سیاسهی و حکهوومی باشهووری کوردسهتانی دهرحههق بهه سههرجهم بزوتنههوهی کهورد لهه هههموو بهشهکانی کوردسهتان نیشهان دهدات .نهاوهرۆکی وتههکانی سههرۆکی هەرێهم بریتهی بهوو لهه رێهز لێنهان لههو رۆژ و دیهارده میژووییهه ،بهه سیحهب کردنی دهسکهوت و هێما نهتهوهییهکان ،یهک نهتهوهبوونی کورد ،له سهر حهق بوونی کوردان بۆ پێداگری له سهر
244
دهستهبهرکردهنی مافه نهتهوهییهکانیان ،شێوازی گهیشتن به مافهکان و تایبهتمهندی بهشههکانی کوردسهتان .بهه پێهی پێگههی هههریمی کوردستان له سیاسهتی نێونهتهوهیی و ناوچهییدا ،جێگایی خۆیهتی که ئهو تێڕۆانینانەی سههرۆکی هههرێم وهک بههرزترین دهسهتهاڵتی ههریمی کوردستان به ههند وهربگیرێت. ئهو ههڵوێستهی دهستهاڵتدارێتی ههرێمی کورستان خهاڵێکی ئهرێنیهه ،کهه دهکهرێ هانهدهرێکی مەزن بێهت بهۆ پێکهێنهانی ئێتالفێکهی نهتهوهیی له گوێن سەردەمی پێکهێنانی ' دهوڵهتی جمهوری کوردستان' .شتێک کە لە ژێر تیشکی ئاڵوگۆرە یەک لە دوایەکانی ناوچە، و گرینگی و سەقامگیریی حکوومەتی هەرێمی کوردستاندا ،هەتا دێت وەک پێداویستیکی حاشاهەڵنگەریی لێدێت .ئیتالفێک که لهه گههڵ دیاری کردنی بهرژوهندییه نهتهوهییهکان ،نهخشهی رێگای بۆ بهرهو پێشبردنی بزوتنهوهی نهتهوهیی کورد دیاری بکات. هەر بههۆیە یههادکردنەوەی 'دەوڵەتههی جمهههوریی کوردسههتان' بە دەسپێشههخەریی و ئیبتکههاریی سههەرۆکی هەرێمههی کوردسههتان دەتوانێههت سەرەتایەکی بەهێز بێت بۆ ئەوە کە دەنگۆی پێک هێنانی کۆنگرهیهکی نهتهوهیی له حاڵەتی دهنگۆ بهوون بێنێتههدهر و هەنگاوەکهان بهۆ بە کردەوەیی کردنی ئەو ئیدێە چڕ و پڕتر کاتەوە .پێک هێنانی ئهم کۆنگرهیه دهتوانێ سههۆڵبهندانی نێوان رێکخستنه سیاسیهکانی ناو کوردستان بشکێنێت و ئیتالفێکهی مێللهی لهسههرهوه ڕا بههرهو لێهک نزیهک بوونههوهیان بههرێت .لههو حاڵهدایهه کهه بهه زهق بوونههوهی بهرژهوندییه نهتهوهیهکان ،بهرژوهندیه رێکخراوهیەکان دەکهونه ژێر پێپهست و دهرهتانی درێژه پیدان بهه ژیهانی قازانجهه ناوچههیی و رێکخسههتنیهکان نههامێنێ .ئیتالفههی نهتهههوهیی سهههردهمی کۆمههاری کوردسههتان بههه سهههرۆکایهتی پێشهههوای نهههمر ئهوراسههتیه دهسههلمێنێت کههه ئیرادهیههکی بههه هێههزو رێبهرییهههکی بهبڕشهت دهتههوانێ پرۆسهههی هههاودهنگی و هاوبهرژهوهنهدی وهپههێش بخههات و بهرژوهندییههه بچووکهههکان داکووژێنی. بۆ پێکهێنانی ئیتالفێکی نهتهوهیی لەو چەشنە جگه له وهرگرتنی بڕیاراتی سیاسی و کاکهه و برالههکردنی رێکخسهتنه سیاسهیهکان، پێویسههتی بههه فهرههههنگی هههاوبیری و هاوبڕیههاری لههه نێههوان الیهنههه جیاوازهکههانی نههاو بزوتنهههوهی کههورد هەیە .بههۆ گهیشههتن بهوئێتالفههه نهتهوهییه پێویسته له چاویلکهی گێروکێشەو برینهکانی ڕابردوو و تازه راگرتنیان ڕا نهڕوانینه مێژومان .بهڵکو هههنگاوه ئهرێنیههکان ئهمرۆمان زهق بکهیینهوه و بۆ بههێزکردنی هاودهنگی و یهکریزی سیاسهی نهتههوهیی تهێ بکۆشهین .و لههو ڕوانگهیهه ڕا بروانیینهه یهادی دامهزرانی ' دهولهتی جمهوری کوردستان'. بهو هیوایه که ههموو الیهک بۆ به جێ هێنانی ئهو ئهرکه گرینگه تێ بکۆشین. سهرچاوه :ماڵپهری رۆژههاڵت تایمز /ڕێکهوتی 1 :ی مارچی 8118
245
كۆماری دیموکراتیکی کوردستان رەزا ئەمینی
کۆماری دیموکراتیکی کوردستان (1281 / 11 / 8ی ههتاوی) سهرهتای دیسکۆرسی نوێ له واتای کوردایهتیو وهاڵمی له مێژینهه بهه پرسی نهتهوهی کورده ،که باالنسی کوردی له نێو هاوکێشهکانی ناوچهییو جیهانی برده ئاستێکی بههانتر.کههاراکتێری پههۆزیتیڤی کۆمههاری کوردسههتان ،لههه سهههر گۆرانکارییههه مێژووییهههکانی هاوچهههر کێشهی کوردی بهرهو فازێکی مۆدیرنیتهگهری پاڵ پێوهنا.له سهر ئههم دیهارده سیاسهیو نهتهوهییهه لێکۆڵهرانو شارهزایانی ئهو بواره ،پێداچوونهوهی زانسهتی فهره رهههنهدیان ئاراسهته کهردوهو هههر نووسهری له روانگهی خۆیهوه ئهم بابهتهیان تاوو توێ کردوه .تهنانهت دژبهرانی مافو ئهازادیو ئامانجهههکانی کههوردیش ویسههتوویانه بههه زهقکردنهههوهی الیهنههه نهرێنیهههکانی بههه دوای ئامههانجی خۆیانههدا بگهههرێن .زۆر جههار چهواشهههکاریان بهههو پهههری خههۆی گهیانههدوه و ههههولیان داوه لۆژیههکو بههای ئهم گرینگیه له بایهخی خۆی به تهاڵ کهنههوه ،تها ئههو دهرئهنجامههیان دهسهکهوێ کهه ئیهرادهی نهتهوایههتی کهورد بخهنهه ژیهر پرسیارهوهو ئهو تهوههوومه ساز بکهن ،که گهلی کورد رێکخستنی نهتهوایهتی بۆ دامهزراوهی دهسههالتی نهتههویی ،الوازه و گهرهکیانهه ئهم بیرۆکه له جێ دا خامۆش بکهن . بههه داخهههوه تهها ئێسههتاش ئهوانهههی لههه سهههرکۆماری کوردسههتان نووسههیویانه نهههیانتوانیوه روخسههاری کۆمههاری کوردسههتان لههه ههههموو روویهکانهنهههوه بێننههه بهههرباس و لێکۆلینهههوهی گشههتیگیر .جگههه لههه مێههژووی نووسههی کههورد دوکتههوور قاسههملوو ئهههویش بههه شههێوهی کورتههه نووسههین ،لههه سهههر کۆمههار هینههدیک الیهههنی زانسههتی تههری بههۆ خسههتووینه روو .دیههاره کهسههانیکیتریش ئهههو کارهیههان ئهنجامههداوه بهههالم بۆشاییهک به نووسینی ئهم رووداوهوه ههر دیاره. له جێدا که باسی کۆماری کوردستان دێته گۆرێ پرسیار گهلی جۆراوجۆر گهاڵله دهکرین ،یهکێک له پرسیارانه پێناسههی نهتههوهی کۆماری کوردستانه کهپێویستی به شیکاری زیاتر ههیه.یا گرینگترین پرسیاری تر ئهوهیه ئایا کۆماری کوردسهتان رووداوێکهی دهسهکردی الوهکی بوو؟ یان ئیرادهی نهتهوایهتی لهه پێکهێنانیهدا رۆڵهی هههبووه؟ کۆمههڵگهاو رێکخهراوی سیاسهی و حیزبهی سههردهمی کۆمهار بهۆ لهه پاراسههتنی ئهههم دهسههکهوته نهتهوهییههه ناکههام مانهههوه؟ هێههزه کلۆنییالیسههتیهکان بههۆچی لههه حالێکههدا بانگهشهههی رزگههاری نهتهههوهکانیان کردبوویه دروشمی خۆیان کۆماری کوردستانیان بێ پشتیوان هێشتهوه؟ بۆ کرانهوهی دهالقهیهک به رووی پرسیاری لهو چهشنه ،پێویسته ئاماژهیهکی کورت بهه بهارودۆخی گشهتی کوردسهتان بکههین .بهه ههۆی داگیرکرانههی واڵتههی کوردسههتان لههه الیهههن هێههزه داگیرکهرهکانهههوهو داکههۆکی هێههزه کلۆنیالیسههتیهکانو نئۆکلۆنییالیسههتیهکانی دهرهوه لهههو دهسهاڵته داگیرکهرانه ،خهباتو بهربهرهکانی کورد بۆته رهمزێک بۆ نهتوانهوهی کوردو بهرخۆدان بۆته پێویستی گهله ستهم
246
لێکراوهکهمان .ئهگهر سهیری مێژووی بزاڤی رزگاریخوازانهی کورد بکهین بهردهوام پرۆسهی داگیرکردنی کوردستان له الیهن نهیارانێوهو ملکهچنهکردنی ئههو نهتهوهیهه بهه درێژایهی مێهژوو دووپهاتو چهنهد پهات بۆتههوه و گههلێک جهار کهورد سههرکهوتنو سههرهنگرێبوونی بهه خۆیهههوه بینیههوهو هۆکههاری جۆراوجههۆر بونهتههه هههۆی ناکههامی کههورد لههه گهیشههتن بههه دهسهههالتی نهتهههوهیی خههۆی.گرینگتههرین هۆکههار لهههو پهیوهندییههه دا ،نههارێکخراوی بههوونی کههورد بههووه .ئهههم رهوتههه تهها دامهزرانههدنی حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتانو پێکهاتنیکۆمههار وهک الوازییهکی بهرین به بزووتنهوهکهوه دیار بوو .بهالم بۆ یهکهم جار لهه رۆژهههاڵتی کوردسهتان ئههم پێویسهتیه لهه سههر دهمهی کۆمهار دا وهالمی پێدرایهوه .که وابوو دژ کردهوی کورد له بهرانبهر زۆرداریدا و دۆزینهوهی رێگه چارهکانی ئهو کێشهیه هێڵی بنههمایی خههباتی کههورد بههووه و هێزیکههی دهرهوهی ئهههو فههاکتۆره رۆڵههی الوهکههی گێههراوه و ههلسهههنگاندنی دۆخههی کۆمههار لههه سهههرو بهنههدی شهههری دووههههمی جیهانیو هاتنی هێزه دهرهکیهکان ،بۆ گورانکاری لهه ناوچهکهه شهوێندانهری بهه سههر قوزتنههوهی ههلهکهه لهه الیههن کهوردهوه هههبووه، بهههاڵم بنهههمای ههلوێسههتی نهتهههوهیی بههۆ کههورد نهههبووه ...وهکههی لههه پێشههدا ئامههاژهی بههۆ کههرا کههرداری رژیمههه دیکتاتۆرهکههانی ناوچهکهههو وهاڵمپێنهدانهوهی لۆژیکی به داخوازییه سهرهتایهکانی کورد ،لهه هۆکهاره بنهه رهتیههکان بهووه .بهه واتایههکیتر ئهگهه ر کهورد بهۆ خهۆی پارسهنگ نهبووبێ ،هیزه دهرهکیهکان نهیانکردۆته ئهو پارسههنگه کهه لهه سههروبهندی دامهزرانهدنی کۆمهار دا دۆخهکهه پێکههات .لههو قۆناغه دایه " حدک" خۆی له گهل داخوازییههکانی کهورد موتوربهه دهکها و کۆمهار دادهمههزرێنێ .گومهان ههڵنههگره لهه کهاری سیاسهی دا بهرژهوهندییهکانی الیهنێک له گههڵ بهرژهوهندییههکانی ،هێزێکهی دهرهکهی دهکهونهه خانههی تۆلێرانسههوهو پێچهوانهکهشهی هههر دهکهرێ بێتههه ئههاراوه .ئهگهههر ئهههم بهرژهوهندییههه لههه سهههردهمی شهههری دووههههمی نێودهولهههتی دا بههه هههۆی پشههتیوانی دهسهههاڵتی پادشههایهتی لههه فاشههیزمو نازیسههم و الیهههنی بهرانبهههری کههه گهههلی کههوردهو لههه بهههرهی دژی فاشههیزم دا قهههرار دهگههرێو حیزبههه پێشههرهوهکهی ،خهههباتی رزگاریخوازی کور د به خهباتی نهتهوهکانی دیکهی ئێهران و لهه ئاسهتی نێهو نهتهوهیشهدا خههباتی گههلی کهورد بهه نهتههوهکانی هێهرش بۆکراو به هۆی فاشیزمهوه گرێدهدا ،ئهوهیه که پێناسهی نهتهوهییو پێشکهوتوانه به کۆمار دهدا . وهکههی ئامههاژهی پێکههرا هاتنههه بهههرهی دهسهههالتی ئیههران لههه بهههرهی فاشیسههتیدا دهرهتههانی ئهههوهی رهخسههاند .هێههزه میلیشههاییهکانی دهسهاڵتی رهزا شای پههلهوی له ههرێمی کوردستان الواز بن.ئهوهش ههرگیز ناتوانێ واتای ئهوه بدا که کهورد خوازیهاری ههاتنی هێهزه دهرهکیههکانو چههاوه رێههی رێگهههچارهی ئهههوان بههێ لههه راسهتی دا سیاسهههتی دهسهههاڵته داگیرکهرهکانههه ،کههه راسههتهوخۆو ناراسههتهوخۆ هێههزه الوهکییهههکان دهکێشههێته گۆرپانههه ههریمیهههکان .رووداوهکههانی سهههردهمی کۆمههار ئهههم راسههتیهمان بههۆ دهسهههلمێنن .کههه ئهگهههر بهرژهوهنههدی زلهێزهکان بۆ دامهزراندنی پرنسیبه دیموکراتیکهکان کاتین ،ئهوه ئهمرێکی ئیستراتیژیکی بۆ رێبهرایهتی بزاڤی رزگاریخوازی کورده. کۆمهڵگای رێکخراوو سیاسی سهردهمی کۆمار به زۆر هۆ له پاراستنی دهسهاڵتی نهتهوهیی کۆمار ناکهام مهاوه .گرینگتهرین هۆکهاریش دهسهاڵته زلهێزهکان بوون که دهستی دهسهاڵتی ناوهندییان بۆ هیرشهکردن ئاوهاڵهێشهتهوه و بزوتنههوه نهتههوهییو دیموکراتیکههکان بهێ پشتیوان مانهوه .به اڵم پشتیان له ئامانجهکانیان نهکردو ئهم قۆناغه له سهرکهوتنی دیکتاتۆری نهیتوانی تا سهر بهردهوام بێ گهلی کورد به کهڵک وهرگهرتن لهه ئهزموونههکانی کۆمهار تها ههنووکههش درێهژهدهری خههباتی نهتهوایههتیههو تها دهسهت راگهیشهتن بهه ئاواتهکانی کۆمار کۆڵ نادا. سهرچاوه :ماڵپهری رۆژههاڵتی /ڕێکهوتی 88 :ی جانێویری 8118
247
قازی محهممهد ،پێشهوای مرۆڤی کورد رێبوار مهعروفزاده
مێژووی مرۆڤایهتی مڵماڵنێ و ناتهباییههکی بازنهییهه لهه مرۆڤههوه بهۆ مهرۆڤ ،کهه لهه ئاسهتی ورد و تاکههوه لهه نێهوان ئهندێشهه و کردهوهی مرۆڤهکانهوه بهرهو ئاستی فره و کۆمهڵگهکانهوه ههڵدهکشێ و له نێهوان ئهایین، ئایدیۆڵۆژی و نهتهوهکان له سهر خاک ،دهریا و سامان و دهسهاڵت بهرجهسته و سههر لهه نوێ رووبهڕوی مرۆڤ دهبێتهوه .لهه کهات و شهوێنی جیاجیهادا لهه سههر بابههتێک ڵێهدوان، نووسههین و کههرداری جیههاواز هاتۆتههه ئههاراوه و دواجههار "ههقیقهههت"ی جیههاوازیش بهرههههم هاتوه .ههقیقهتی مێژوو بریتییه له رووبهڕوبوونههوه و بهه نێویهکهداچوونێکی بههردهوامی نێوان خوا و مروڤ ،ئاسمان و زهوی ،خاک و دهریا ،ئایین و زانست ،ئهخاڵق و سیاسهت، داگیرکهر و رزگاریخواز ،دهسهاڵتخواز و ئازادیخواز ،مرۆڤکۆژ و مرۆڤدوستهکان .له مێژووی نهتهوهی کورددا به شوێن ههقیقههتی قهازی محهممهد دهکهوین ،سهر له نوێ دادگایهک دروست دهکهین ،به شوێن ئههوه دهکههوین کهه ئهاخۆ کهسهایهتی ،بهرپرسهیارهتی و ئههخاڵقی قازی محهممهد ،ئهندێشه و کرداری ،شێوازی ژیان و مهرگی چ جۆره "بوون"ێکه؟ ئههو "بهوون"ه لهه کوێهدا دهسهتپێدهکا و لهه کهام پێگههدا جێ دهگرێ و دواجار به پشتبهستن به رێبازهکهی سیمای مرۆڤی کورد دهستنیشان دهکهین. قازی محهممههد لهه ١١ی گهۆاڵنی سهاڵی ١٩١١لهه دایهک دهبهێ .لهه خزمههت بهاوک و مهامی بیرمهنهدی فێهری زانسهت ،یاسهای شههرع و جوامێری دهبێ .به ههوڵی خۆی له ههڵومهرجی پارچهکراو و اڵوازکهراوی کوردسهتاندا فێهری زمهانی فارسهی ،عههرهبی و تهورکی دهبهێ. ههروهها له ههڵومهرجی نفووزی زڵهێزهکان به سهر ئێراندا شارهزایی به سهر ئینگڵیسی و فهرانسهوی و رووسی پهیدا دهکا .له سهاڵی ١٩٢٣تها ١٩٢٥بهرپرسهی ئێهدارهی رۆشهههنبیری و ئههوقافی مهابهاد لههه ئهسهتۆ دهگهرێ .سهاڵی ١٩٢١لههه دوای دهسهت لهه کارکێشههانهوهی مامی"میرزا ئهبوڵقاسمی سهیفوڵقوزات" دهبێته بهرپرسی فێربوون و پهروهردهی شار .لهو پێگهیههدا یهکههمین خوێندنگههی کچانههی شهار دهکاتهوه .لێرهدا قازی محهممهد له تاک و گهنجێکی بڵیمهت و جوامێر که سهرقاڵی ئهنجامدانی بهرپرسهیارهتی کۆمهاڵیهتییهه سههرتر نییهه ،ئههو لێهرهدا لهه فهزایهکهدا بهرپرسهیارهتی ئهنجامهدهدا ،لهه فهزایهکهدا دهبینهێ و قسهه و ههڵسهووکهوت دهکها ،کهه نهه لهه گهههڵ دهسهههاڵتی شهها و نههه لههه گهههڵ نهتهوهیهههکی ژێردهسههت خههۆی رووبهههڕو ناکاتهههوه ،بهههڵکوو بهرپرسههیارهتی ئهههو لێههرهدا تهههنیا لههه نێههوان تاکهکهسههی خههۆی و خهههڵک دایههه .لههه راسههتتیدا قههازی محهممهههد لهههو دۆخهههدا دهسههتیی بههه ئهنجامههدانی بهرپرسههیارهتی و دیههاڵۆگێکی کۆمهاڵیهتی کردوه که لهودا ههر تاکهکهسی خۆی و خهڵک بوونی ههیه .له ساڵی ١٩٣١زایینی له نێو سههربازهکانی پادگهانی شهاردا، به زمانی کوردی له سهر دۆخی ئهو کاتی واڵت رهخنه و گازندهی دهسهاڵت دهکا ،ئهو کاره تهووڕهیی رهزاشهای ڵهێ دهکهوێتههوه و قهازی محهممهد له سهر پۆستهکهی الدهبردرێ و ئهو سزایه تاکوو ٢٥ی ئاگۆستی ساڵی ،١٩٤١که هێزه هاوپهیمانهکان هێرش دهکهنه سهر
248
ئێران و شا بۆ جهزیرهی موریس دووردهخرێتهوه ،درێژه دهکێشێ .لێرهدا قازی محهممههد بهرپرسهیارهتی کۆمهاڵیههتی بهۆ بهرپرسهیارهتی سیاسههی و نهتهههوهیی بهههرفراوان دهکاتهههوه واتههه لههه فهزایهکههدا قسههه و ههڵسههووکهوت دهکهها کههه ههههم دهسهههاڵتی پاشههایهتی و ههههم نهتهوهیهکی ژێردهست بوونی ههیه .ئهو به وتن و ههڵسووکهوتی خۆی رووبهڕوی زۆڵمی شها و سسهتی نهتهوهکههی دهبێتههوه .لێرهدایهه که قازی محهممهد دهست به ئهنجامدانی بهرپرسیارهتی و دیاڵۆگێکی نهتهوهیی و سیاسهی دهکها ،بههاڵم لههو دۆخهشهدا قهازی محهممههد ههر وهک تاكێکی هوشیار بهرپرسیارهتی سیاسی و نهتهوهیی ،له دهرهوهی ههر جۆره گهرووپ و پێکهاتهیههکی سیاسهی و نهتههوهی ،بهه ئهنجام دهگهیهنێ .دیاره کۆمهڵهی ژیانهوهی کهورد"ژ.ک" کهه رێکخراوێکهی ناسیۆناڵیسهتی بهوو ،لهه سهاڵی ١٩٣٨وه بهه شهێوهیهکی نهێنهی چااڵکی دهکرد ،جۆره فۆرم و بناخهیهکی سیاسی و نهتهوهیی دژبهر و جیاواز له دهسهاڵتی پاشایهتی دامهزراندبوو .له ساڵی ١٩٤١کهه سپای یهکیهتی سۆڤییهت له بهشێک له خاکی رۆژههاڵتی کوردستان جێگیر دهبێ ،له پێناو پاراستنی ئاسایشی ناوچهکه سهی کههس لهه سهرۆک عهشیرهت و دهرهبهگ و کهسایهتییهکان بۆ باکوو بانگهێشت دهکرێن کهه قهازی محهممههد یههکێک لههو کهسهایهتییانه دهبهێ .لهه گهڵ ئهوهدا که قازی لهو کاتهدا ئهندامی کۆمهڵه(ژ.ک) نهبووه ،بهاڵم به هۆی کهسایهتی بهرزی ،له سهر خۆیی و بهوێری و هههروهها شارهزایی به سهر زمانی رووسیدا به کردهوه سهرۆکایهتی وهڤدهکه له ئهستۆ دهگهرێ .لههو دۆخههدا قهازی محهممههد بهرپرسهیارهتییهکی زۆر گهورهتر له جاڕان له ئهستۆ دهگهرێ چۆنکهه لهه رووبهڕوبوونههوه لهه گههڵ نهتهوهیههکی دیکههدا(رووسههکان) نوێنهرایههتی ویسهت و شۆناس و کهسایهتی خهڵکهکهی دهکا .پاش گهرانهوهیان خهڵکی شار شهوورایهک پێکهدێنن کهه بهرپرسهیارهتی ئههو شهوورایه بهه قهازی محهممهد دهسپێرن .به دوای ئهو دهستنیشانکردنهیه که قازی محهممهد ناچهار دهبهێ بههردهوام دیهاڵۆگێکی کۆمهاڵیههتی لهه گههڵ خههڵک بکهها واتههه رێنوێنیههان بکهها و راوێژیههان لێههوهرگرێ .لهههو دۆخهههدا چێدیکههه ئهههو وهک تاکهکهسههێک ،بههه پێههی ویسههت و روانگهههی خههۆی، بهرپرسیار نییه ،بهڵکوو له بهرامبهر ئاسایش و ژیانی خهڵک بهرپرسیار دهبێ .ههر ئهو بهرپرسیارهتی و پێگهه جهماوهرییهه بهههێزه و کارامهههیی قههازی محهممهههد ،رێبهرایهههتی کۆمهڵههه ناچههار دهکهها داوای ئهندامهههتههی لهههو بکهههن و دواجههار قههازی محهممهههد لههه سههاڵی ١٩٤٤رێبهرایهتی کۆمهڵه له ئهستۆ دهگرێ .دواتر له کۆتاییهکانی مانگی سێپتهمبهری ١٩٤٥قازی محهممهد بۆ جارێکی دیکهه سههردانی بههاکوو دهکهها ،بهههاڵم ئههههمجارهیان وهک سهههرۆکی کۆمهڵهههی ژ.ک بهههه هاورێیهههتی ئهنههدامانی رێبهرایههههتی کۆمهڵههه سهههردانی کۆمهههاری ئازهربایجان دهکا و چاوی به باقرۆف دهکهوێ .له دوای گهرانهوهیان له باکوو له ٢٥ی گهاڵوێژی ١٩٤٥دا له راگهیهندراوێکدا ،که بهه واژۆی ٧١کههههس لهههه کهسهههایهتییهکان و ئهنهههدامانی کۆمهڵهههه(ژ.ک) دهگههها ،دامههههزرانی حیزبهههی دێمهههوکرات رادهگهیههههنن .لهههه یهکههههمین کۆبوونهوهی حیزبدا ٤٣کهس وهک کۆمیتهی ناوهندی و قازی محهممهدیش وهک بهرپرسی کۆمیتهکهه ههڵهدهبژێردرن .لهه ٢ی رێبهنهدانی ههمان سهاڵدا بهه پشهتگیری و اڵیههنگری ٢١هههزار ههاوواڵتی ،پێکههاتوو لهه عهشهایر و رونهاکبیران و خههڵکی کوردسهتان ،حکوومههتی کۆمهههاری کورسهههتان دادهمههههزرێ و قهههازی محهممههههدیش وهک سههههرۆک کۆمهههاری کوردسهههتان دهستنیشهههان دهکهههرێ .لێهههرهوه قهههازی محهممههههد بهرپرسههیارهتییهکی سیاسههی و نهتهههوهیی وهئهسههتۆ دهگههرێ ،بهههاڵم جیاوازییهکههه لێههرهدا ئهوهیههه کههه ئهههو پێگهیههه واتههه سهههرکۆماری کوردستان ،که لهودا دیاڵۆگ،قسه و ههڵسووکهوت دهکا ،دهبینێ و دهنووسێ و بڕیهار دهدا پێگهیههکی شهخسهی نییهه کهه خهۆی دروسهتی کردبههێ ،بهههڵکوو پیگهیهههکی گرووپههی و خهڵکییههه .پێگهیهکههه کههه خهههڵک لههه کههات و شههوێنێکی دیههاریکراودا پێیههان ئهسههپاردوه و ههههر خهڵکیش دهتوانن لێی بستێننهوه .لهو فهزایهدا قهازی محهممههد شهخسهییهتێکی حقووقییهه کهه هههر چهی بکهات بهه حیسهابی میللههتێک دهنووسرێ .به هێنانهوهی چهند نموونهیهک لهه نووسهین و کهردار و بڕیهاری سههرکۆماری کوردسهتان هههوڵ دهدهیهن شهێوازی ئهنجامهدانی بهرپرسیارهتی قازی محهممهد له ئاست هاوواڵتیانی ،له ئاست نهتهوهکانی دیکه ،له ئاست دهسهاڵتی پاشایهتی و زڵهێزهکان و
249
دواجار له ئاست ئهو کات و سهردهم نیشان بدهین: -١سهرۆک کۆماری کوردستان و هاوواڵتیان :له سهردهمی کۆماری کوردسهتان چهاپ و باڵوکردنههوهی رۆژنامهه و گۆڤهار بهه شهێوهیهکی دامهههزراوهیی و لههه ژێههر ئامههانجێکی درێژخایهههن و ههمهاڵیهنههه ئهههنجام درا .لههه باڵوکراوهکههانی ئهههو کههات دهکههرێ ئامههاژه بههه دهرچههوونی رۆژنامهی کوردستان ،هاوار ،نیشتمان و گروگاڵی مندااڵن( یهکهمین باڵوکراوهی تایبهت به مندااڵن لهه مێهژووی کهورددا) و ...بکههین. قازی محهممههد سههرکۆماری کوردسهتان لهه وتهاری خۆیهدا لهه رۆژی دامهزرانهدنی کومهاری کوردسهتاندا لهه ٢ی رێبهنهدانی سهاڵی ١٩٤٥دا بهمجۆره باس له ئامانجی خۆیان له چاپ و باڵوکردنهوه دهکا " :چهند قۆتابخانهی کچان وکورانمان کهردهوه ،قۆتابخانههی شههوانهمان دایر کرد و کتێب به زمانی کوردی وهرگێران .کچ و کور و پیاوی گهوره له قۆتابخانهکاندا شهو و رۆژ به زمانی کوردی دهرس دهخهوێنن له جیاتی ئهوهی شهش حهوت ساڵ خهریکی خوێندن و فێربوونی فارسی بن له مانگێک و دوو مانگدا دهبنه خوێنهدهوار و هههموو شهتێک دهخوێننهوه و دهنووسن .بۆ ناساندنی ڵیاقهتی میللی و دهرخستنی ژیانی ئهدهبی و فهرههنگیی کهورد و بهۆ راگهیانهدنی ههاواری خۆمهان بههه گههوێی دنیههای بهشهههرییهت و عهداڵهههت پێویسههتیمان بههه وهسههیڵهی چههاپ و باڵوکرنهههوه بههوو ،چاپخانهههی زۆر چههاک دانههرا ،لههه شههاری خۆماندا به زمانی خۆمان ،به چاپخانهی خۆمان گۆڤار و رۆژنامه دهردهچێ و بیر و ههست و داخوازی ئێمه له دنیادا باڵو دهکاتهوه". له راستیدا له کۆمهڵگهیهکدا که چاپ و باڵوکردنهوه بوونی نییه ،له کۆمهڵگهیهکدا که خهڵک نهخوێندهوارن و توانهایی نووسهین و خوێندنهههوهیان نییههه ،مههرۆڤ ئامههادهبوونیکی بهرتهسههک و اڵوازی ههیههه و نهتهههوهش ههههر بههوونی نییههه .ئهگهههر کهسههێک نهههتوانێ بخوێنێتهوه و بنووسێ ،بهو واتایهیه که له جۆغرافیای ماڵ و عهشیره و گهرهک و شارهکهی ،خهۆی بهنهد کهردوه و قههتیس ماوهتههوه، فراوانتر و دوورتر و سهرتر لهو شوێن و کاته بهرتهسک و دیاریکراوهی که تێیدایه نه دهتوانێ ببینێ و نه دهتهوانێ قسهه بکها و نهه دهتوانێ خاوهنی ویست و شۆناس بێ .لهه کۆمهڵگهیهکهدا کهه قۆتابخانهه و چهاپ و باڵوکردنههوه بهوونی هههبێ ،تاکێهک دهتهوانێ بیهر و ههست و ویستی خۆی بۆ ههزاران کهس بنووسێ و ههزاران کهس دهتوانن دۆ و ویستی یهکتر ببینن ،هههر تاکێهک مههجاڵی دیهاڵۆگ و بهشدارییهکی نهتههوهیی پهیهدا دهکها و هههمووان دهبنهه خهاوهنی پێیههک ،بناخهیههک و مێژوویههکی هاوبههش و نهتههوهیی .ئههوهی کهه سهرکۆماری کوردستان دروستی دهکا بریتیه له مهجاڵێک بهۆ دیهالۆگێکی نهتههوهیی و مههجاڵێک بهۆ بهوون بهه "ههاوواڵتی" ،هههوڵێک بهۆ دروستکردنی بناخه و مێژوویهکی نهتهوهیی .بهرههمی ئهو ههوڵه ئهوهیه که ئێمهه دهتهوانین بگهرێینههوه بهۆ زیهاتر لهه ١٥سهاڵ لههوه پێشوو و بزانین که له جیهانی ئهمرۆدا بۆ کورد بێ واڵت و بێ دهوڵهته .بهرههمی ئهو ههوڵه ئهوهیه که کهردهوه و ئهندێشههیهک بهه تێپهرینی کات له نێو ناچێ و مێژوویهکی هاوبهش دروست دهبێ. -٢سههههرکۆماری کوردسهههتان و نهتههههوهکانی دیکهههه ":لهههه حههههوتووی یهکههههمی سهههاڵی ١٩٤١دا کاتێهههک قهههازی محهممههههد لهههه بهههه سهرکردنهوهیهکی ناوچهکانی باکووری رۆژئاوای ئازهربایجانی رۆژئاوادا سهردانی شاری ورمێی کرد ،ههوڵیدا چاوی به قهشههی کڵیسهای ئاشوورییهکان بکهوێ و تێی بگهیهنێ که کوردهکان اڵیهنگری مافی ئاشوورییهکانن و رێگه نادهن تراژێدییهکانی پێشوو دووباره بێتهوه و قهشهی دڵنیا کردهوه و پێی گووت" سهردهمی ترس به سهر چووه".
250
پێویسته سهرنج بدهینه ئهو بابهته که دهکرێ کهسێک سااڵنێک سهرکۆمار بێ ،سهااڵنێک سهکرتێر بهێ ،بههاڵم قههت رێبههر نههبێت. ڵێرهدا سهرۆک کۆماری کوردستان رێبهره ،چۆنکه له گهڵ ئهوهدا که هاوپێوهندی نێوان دوو قۆناخی بزووتنهوهی نهتهوایههتی دهبینهێ، ههوڵ دهدا به سهر ههڵهکانی رابڕدوودا بچێتهوه و بزووتنهوهی نهتهوایهتی بباته نێو قۆناخێکی نوێ .تێدهکۆشێ که پێوهندی نێوان کورد و ئاشووری سهر لهه نهوێ دابرێژێتههوه و بزووتنههوهی رزگهاریخوازی کهورد بکاتهه بزووتنهوهیههکی ئهازادیخواز ،بزووتنهوهیههک کهه سهرتر له ئازادی خاک دهروانێ و مهبهستی دابینکردنی ئاسایش و ئازادی بۆ نهتهوهکهی و بۆ مرۆڤهکانه. -٣سهرکۆماری کوردستان و زڵهێزهکان " :له دێکومێنتی یهکیهتی سۆڤییهتدا له زمانی رۆژنامهی(اطالعات)دا هاتووه :پێشهوهری و قازی له باکوو بوون ،پێشهوهری و کاربهدهستانی دهرهوه سوور بوون له سهر ئهوه که کوردستان ببێته بهشهێک لهه ئازهربایجهان و سههر بهه ئههوێ ببێهت ،بههاڵم قهازی محهممههد بهه توونهدی دژی ئهههو ههڵوێسهته راوهسهتاوه و بڕیهاری لهه سههر نههداوه و رایگهیانهدوه ئهگهههر کوردستان بریاڕه سهر به تهورێز بێت باشتر وایه سهر به دهوڵهتی ناوهندی تاران بمێنێتهوه". لێرهدا سهربهخۆیی و خهڵکی بوونی سهرکۆماری کوردستان و بزووتنهوهی نهتهوایهتی کهورد دهردهکههوێ .بزووتنهوهیههکی شۆرشهگێر بزووتنهوهیهکه ،سهرچاوهگرتوو و پشتئهستوور به ویست و هێزی خهڵکه ،که نوێنهرایهتی ویستی خهڵکهکههی لهه بهرامبههر هێزهکهانی دیکه دهکا نهک ئهوهی که ببێته به بازرگان و دهاڵلی نێوان خهڵکهکهی و زڵهیزهکان .پێویسته سهرنج بدهینه ئهوه که سیاسهت شههڕی دهسهاڵته ،بهاڵم شۆڕشگێری خهباته بۆ ئامانجی گشتی و خهڵک .کهسێک دهتوانێ سیاسهت بکا به بێ ئهوهی تووشهی خهسهاری جیهددی بێ ،به بێ ئهوهی رووبهڕوی کوشتن ببێتههوه بههاڵم ئههو کهسهه قههت شۆڕشهگێر نییهه .ئههو دۆخهه کاتێکهه کهه کهسهایهتییهک رهههنهدی ئهههخاڵقی کهههمرهنگ دهبێتهههوه و ڵههۆژیکی بههازار و قههازانج بههه سهههریدا زاڵ دهبههێ .لهههو فهزایهههدا سیاسهههتکردن خههاوهنی ئهههخاڵق و بهرپرسیارهتی له بهرامبهر خهڵکدا نییه ،بهڵکوو سیاسهتکردن پیشهیهکه ههر وهک دووکاندارێتی و بازرگانی کردن. کۆماری کوردستان به چهند هۆیهک ،لهوانه کشانهوهی هێزهکانی یهکیهتی سۆڤییهت له ئێهران ،رووخهانی کۆمهاری ئازهربایجهان لهه ١٣دێسامبهر که لهودا رێبهرانی کۆماری ئازهربایجان له سهروویانهوه پیشههوهری بهۆ سهۆڤییهت هههاڵتن و هههروهها بهه ههۆی خیانههتی سهرۆک عهشیرهتهکان ،له ١٧ی دێسامبهری سالی ١٩٤١پاش ١١مانهگ رووخها .قهازی محهممههد وهک سههرکۆماری کوردسهتان بهۆ دوایهین جههاڕ لههه ١ی دێسههامبهر لههه مزگهههوتی ههههباس ئاغهها لههه گهههڵ کاربهدهسههتانی کۆمههار و سهههرۆک عهشههیرهتهکاندا کههۆ دهبێتهههوه .لهههو کۆبوونهوهیهدا قازی محهممهد و سهدری قازی باس له بهرگری کردن له بهرامبهر سپای شادا دهکهن ،بهاڵم سههرۆک عهشهیرهتهکان دژی ئهههو بوچوونههه رادهوهسههتن .دواجههار خهههڵک دهسههتبهرداری ئههازادی و دهسههتکهوتهکانی کۆمههاری کوردسههتان و لههه راسههتیدا دهسههتبهرداری کهسایهتی هاوواڵتی بوونیان دهبن .بهو پێیه هێزهکانی شا له ٢١سهرماوهزدا مهاباد داگیر دهکهنهوه .ڵێرهدا چێدیکه قهازی محهممههد سهرۆک کۆماری کوردستان نییه و هیچ جهۆره بهرپرسهیارهتییهکی حقهووقی نییهه .ئههوهی کهه قهازی محهممههد دهمێنێتههوه و ههڵنایههت، بهرپرسههیارهتییهکی حقههووقی نییههه چۆنکههه لههه هههیچ یاسههایهکدا ،لههه کاتێکههدا کههه خهههڵک خۆیههان بهههرگری ناکهههن ،داوا لههه سهههرۆک کۆمارهکهیان ناکهن که له ئهگهری کۆشتندا ههڵنهیهت و بمێنێتهوه .بهوپێیه ڵێرهدا مانهوهی قازی محهممهد بهرههمی
251
بهرپرسیارهتی و ئهخاڵقێکی شهخسییه .دیهاره لهه دادگهایی کردنهی قهازی محهممههددا ١٢تهاوان وهک بانگهێشهتکردنی بێگانهه بهۆ واڵت، دروستکرنی نهخشهی کوردستانی گهورهی ،راگهیاندنی سهربهخۆیی حکوومهتی کوردستان و داگیرکردنی بهشێکی گههوره لهه خهاکی ئێهران بههه نههاوی خههاکی کوردسههتان و ...رووبهههڕوی دهکهنهههوه .ئهههوان چاوهروانیههان نهههدهکرد قههازی محهممهههد بمێنێتهههوه ،بهههاڵم کههه مههابووه ههوڵیاندا کهسایهتی سهرۆک کۆماری کوردستان لهه نێهو ببههن .لههو فهزایههدا جهسهتهی قهازی محهممههد ههرهشههی کۆشهتنی لێهدهکرێ، بهاڵم ئامانج لهو ههرهشهیه کۆشتنی ئهندێشه و کهسایهتی سهرۆک کۆمهاری کوردسهتانه .قهازی محهممههد رووبههڕوی هههڵبژاردنێکی زور دژوار دهبێتهوه ،ههڵبژاردن له نێوان مردن و ژیان ،جهسته و ئهندێشه ،رۆح و مادده .دیاره مرۆڤ ههم له جهسته و ههم له ئهندێشه پێکهاتووه واته ناکرێ مرۆڤێک ههبێ به بێ ئهوهی خاوهنی جهسته بێ .ڵیرهدایه که قازی محهممهد سهرتر لهه ئههخاڵقی مهرۆڤ دهروا و دهسههت دهکهها بههه دیههاڵۆگکردن لههه نێههوان ئهندێشههه و ئههازادی ،دهسههت دهکهها بههه فیههداکردنی جهسههته لههه پێنههاو پاراسههتنی ئهندێشههه و کهسایهتی سهرۆک کۆماری کوردسهتان .لهه دنیهادا زۆر رێبههر هههن کهه ژیهانی خۆیهان بههختی ئهازادی کهردوه ،بههاڵم مردنیهان بهه دهسهت خۆیان نهبووه .قازی محهممهد خۆداوهندی کورده چۆنکه نهک ههر ژیانی ،بهڵکوو مردنهی جهستهشهی لهه چنهگ خهۆی دهگهرێ و بههختی ئازادی و سهربهستی کوردی دهکا .خۆداوهندی کورد بنیاتنهری رێبازێکهه کهه لههودا ژیهان و جهسهتهی مهرۆڤ دهچێتهه خزمههت ئهندێشههی ئازادی. سهرچاوهکان: -١بهختیار عهلی ،ئهخاڵق له کوێوه سهرههڵدهدات؟ -٢ژۆرژ پۆڵیتسێر ،بنهماکانی فهڵسهفه ،وهرگێران بۆ کوردی :هادی محهممهدی -٣د.ئهفراسیاو ههورامی ،رۆژههاڵتی کوردستان له سهردهمی شهڕی دووهمی جیهانیدا -٤محهممهد رهزا سهیف قازی ،نهێنییهکانی دادگاییکردنی قازی محهممهد ،وهرگێران بۆ کوردی :عهلی ئهکبهر مهجیدی -٥باڵوکراوهی حیزبی دێموکراتی کوردستان ،یادی ١١ساڵهی شههیدبوونی پێشهوا و هاورێیانی -١بهدرهدین ساڵ ،سهرۆک کۆماری کوردستان له بهردهم دادگای ئێراندا سەرچاوە :ماڵپەڕی بەیان /ڕێکەوتی ٣ :ی ئەپریلی ٢١١٢
252
دەوڵەتێکی کوردی نووسینی :مارتین ڤان بڕاونێسن وهرگێڕان له ئینگلیسییهوه :حهسهنی قازی
له 81ی ئووتی ،1911بریتانیاییهکان و ڕووسهکان هاوکات پهالماری ئێران یان دا و ڕهزا شایان ،که پشهتیوانی زۆر ئاشهکرای لهه ئهڵمان له خۆیه نیشان دا بوو،ناچار کرد له سهر تهختی شهایهتی الچهێ و جێگهای بدا بهه کوڕهکههی محهمههد ڕهزا .لهه گشهت ئههو ماوهیههی دا کهه شههڕ بههردهوام بهوو، بهشه باکوورییهکانی ئێران به دهست سهربازانی ڕوسییه و بهشه باشهوورییهکانی بهه دهسههت بریتانیهها داگیههر کرابههوون و ناوچهههی ناوهنههدیی ئێههرانیش بهناوچهههی بێالیهههن ڕاگهیێندرا بوو.له هههمان کهات دا کهۆنتڕۆڵی دهوڵههتی تهاران بهه سههر ئههو ناوچهه ناوهندییه دا ،که زۆربهی کوردستانی وهبهر دهگرت،تا ڕادهیهکی یههکجار زۆر الواز ببوو. سهرۆک عهشیرهت و خاوهنموڵکه گهورهکان ،که له زهمانی حوکمی ڕهزا شا دا له ههرێم دوورخرابوونهوه ،ڕێگایهان پێهدرا بچنههوه زێدی خۆیان له کوردستان و حهولیان دا دهستهاڵتی خۆیان وهدهست بهێننهوه .له ههمان کات دا ،الوانی کوردی خوێندهواری شارسهتانی له مههاباد ،که له گهڵ کورده ناسیۆنالیستهکان له عێڕاق له پێوهندی دا بوون ،کۆمهڵهیهکی نهێنی یان دامهزراند به نێوی کۆمهڵههی ژیانهوهی کورد (که به کورتی پێی دهگوترێ ژ.ک [ ).تێبینی وهرگێڕ نهاوی ئههو کۆمهڵهیهه بهه تههواوی سها کراوهتههوه کهه کۆمهڵههی ژیانی کورد بووه] ،که ههم ڕێکخراوهیهکی ناسیۆنالیست بوو و ههم له ڕووی کۆمهاڵیهتییهوه ڕادیکاڵ بوو.پارسهنگی نێوان هێزهکان لهه الیهن کهسایهتییه ناسراوه شارستانییهکان ڕادهگیرا وهکوو بنهماڵههی قهازی لهه مهههاباد ،کهه زۆر بهه ووشهیاری و ووردییههوه پێوهنهدی خۆیان ههم له گهڵ حکوومهتی نێوهنهدی ئێهران و هههم لهه گههڵ ڕووسههکان لهه ئازهربایجهان پاراسهت و ،بههکردهوه زۆر لهه ئهرکههکانی حکوومهتی ناوچهییان بهڕێوه دهبرد. به کۆتایی هاتنی شهڕ پێشوهچوونهکان خێراتر بوون ..ڕووسهکان که بۆ ماوهیهک بێ مههیل بهون بهۆ چهۆل کردنهی بهاکووری ئێهران، پشهتیوانیان کهرد لهه پهارتیی دێمهۆکڕاتی ئازهربایجهان ،کهه پارتییههکی چههپ بهوو ،کاتێهک ئههو پارتییهه دهسهتهاڵتی ئههو ئهیالهتهههی باکووری ڕۆژئاوای بهدهستهوه گرت و له مانگی دیسامبری ساڵی 1911لهوێ حکوومههتێکی خودموختهاری دامهزرانهد .کۆمهڵهه پێمهل کهرا بوو سهرۆکایهتی قازیی محهمهد قهبووڵ بکا ،که کهسایهتی ههره بهتوانا و بهدهستهاڵتی مههاباد بوو و ،ببێ به ڕێکخراوهیهکی زۆر کراوهتر و ههراوتری جهماوهری واته حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان .له 88ی ژانڤییهی 8( 1916ی ڕێبهندانی 1281ی ههتاوی) قازیی محهمهد جمهووری کوردستانی ڕاگهیاند ،کوردی وهک زمانی ڕهسمی جێی فارسی گرتهوه.
253
جمهههووری کوردسههتان ه ههر بریتههی بههوو لههه بهشهههکانی بههاکووری کوردسههتانی ئێههران ،واتههه ههههرێمی بهههرباڵوتری مههههاباد؛ ناوچههه و مهڵبهندهکانی بهر به باشوور هههر لهه ژێهر دهسهتهاڵتی حكوومههتی تهاران دا بهوون .ئهڕتهشهی جمههووری کوردسهتان کهه لهه تاکوتههرای عهشیرهتی ناوچه پێک هاتبوو ،به هاتنی چهندین ههزار جهنگاوهری به ئهزموون لهه عێڕاقههوه لهه ژێهر سههرۆکایهتی مههال مسهتهفای بارزانی و برایهکهی شێخ ئهحمهد دا بههێزتر کرا .ئهوان له سێپتامبری 1911دا پهنایان هێنا بۆ ئێران دوای دامرکاندنههوهی دوایهین ڕاپهڕینیان.مهال مستهفا که له زێدی خۆی دوورخرابووهوه ،بێ ئهوهی گوێ بداته ئهو پاتراو بوونه ناوخۆییه ،لهه سهاڵی 1912دا لهه سلێمانی یهوه گهڕاوه بارزان و ئهو یهکهیانهی ئهڕتهشی شکاند که بۆ گرتنی ناردرابوون ،هێزی بارزانی کهه نێهوه نێهوه بهه وتهوووێژ و به شهرکردنهوه خههریک بهوو ،تها دوایهی شههڕ خۆیهان ڕاگهرت ،بههاڵم پههالمارێکی نهوێی حکوومههت ئههوانی لهه شهوێنه سههرهکییهکانیان دهرپهڕاند. جگه له بارزانییهکان ،کوردی دیکهی عێڕاقیش له گهڵ وان له سنوور پهڕێنهوه و له جمهووری دا دهوری پچووکیهان هههبوو.ئهوانهه بریتی بهوون لهه هێنهدێک دهسهتهی پچهووکتری عهشهیرهتان و لهه وان زۆر گرینگتهر ،چهنهدین ئهفسههری کهوردی ئهڕتهشهی عێهڕاق ،کهه پێشههتر وهک نههاوبژیوان دهنێههو بارزانییهههکان و حکوومهههت دا ههڵسههووڕابوون و هێنههدێکیان لههه نێههو کههۆڕ و کۆمهههڵی ناسیونالیسههتی دا چااڵکییان هههببوو .ئههو ئهزموونهه سیاسهی و نیزامییهه دهسهتهاڵتێکی بههرچاوی بهۆ مسهۆگهر کردبهوون لهه مهههابادێ لهه مهانگی ئهاوریلی ،1916دوای ئهوهی یهکێتی شووڕهوی بهڵێنی ئیمتیازی زۆر گرینگهی نههوتی وهرگهرت ،سههربازانی ڕووسهی دهسهتیان کهرد بهه چهۆلکردنی ئێهههران .ڕاوێژکهههارانی سهههۆڤیهتی داوایهههان لهههه حکوومههههتی ئازهربایجهههان و جمههههووری کوردسهههتان کهههرد بهههه جۆرێهههک چارهسههههرییهک بهههۆ داوخوازهکانیههان ببینهههوه و لهگهههڵ حکوومهههتی تههاران پێههک بههێن.لههه ههههمان کههات دا هێههزی نیزامههی خۆشههیان بههه چههاو حکوومهههت دا بدهنهوه.قازیی محهمهد تێکۆشا دهرهجهیهک له خودموختاری بۆ ههموو ههرێمی کوردستان وهدهست بهێنێ .ئهوحهوالنه بهه مانگهان درێهژ بوونهوه ،بهاڵم هیچیان لێ شین نهبوو .له ههمان کات دا ،جمهووری له بهر کێشههیهکی سهنووری لهه گههڵ ئازهربایجهان و زێهده بهوونی دژایهتی نێوخۆیی الواز ببوو. ناسیۆنالیسته شارستانییهکان که له رێبهرایهتی سیاسی جمهووری دا دهستیان زۆر دهڕۆیشت ،سهرۆک عهشیرهتهکانیان خۆش نهدهویسهت و به قووڵی لێیهان دڕدۆنهگ بهوون ،بههاڵم بههرگری لهه جمههووری بهسهترابووهوه بهه هێهزه عهشهیرهتییهکان ،بههرهو کۆتاییههکانی وهرزی هاوین ،چهندین کهس له سهرۆک عهشیرهتهکان یان به تهواوی ڕۆیشتن و ریزهکانی جمهووریان به جێ هێشت یهان سههربهخۆ دهسهتیان کرد به وتووێژی تایبهتی لهگهڵ حکوومهت بۆ ئهوهی له گهڵی پێک بێنهوه.کاتێک دواجار له مانگی دیسامبر [ ]1916ئهڕتهشی ئێران بهرهو مههاباد هات ،به بێ ئهوهی له بهرانبهری دا دهست بکرێتهوه ،ئههو شهارهی گرتههوه .قهازیی محهمههد و دوو لهه خزمههکانی ،کهه خۆیان ڕادهست کردبوو ،له دادگهی نیزامی دا به ئێعدام حوکم دران و لهه سهێداره دران .مههال مسهتهفای بهارزانی و هێزهکهانی گهڕانههوه عێڕاق،لهوێوه به شهڕ به نێو تورکییه و باکووری ئێران دا خۆیان گهیانده یهکێتی شووڕهوی و وهک پهنابههر زیهاتر لهه ده سهاڵ لههوێ ژیان .کولتووری کوردی که بۆ ماوهیهک له مههاباد ژیابووهوه ،جارێکی دیکه له ئێران کپ و سهرکوت کرا سههرچاوه:
Susan Meiselas & Martin van Bruinessen, Kurdistan In the Shadow of History,The
University of Chicago Press, Second Edition, 2008.P, 176
سهرچاوه :ماڵپهری ناوهندێ نووچه و شرۆقهی رؤژ /ڕێکهوتی 19 :ی مەی 8118
254
یادێک له دووی ڕێبهندان تاهیر حیکمهت (د .ئازاد).
له سهر داوای دۆستێکی کۆن و زۆر خۆشهویستم که له بزووتنهوهی کۆمهاریخوازی ڕۆژهەاڵتهی کوردسهتاندا چاالکهه ،ئههم وتهارهم بهه بۆنهی ساڵیادی دووی ڕێبهندانهوه ئاماده کرد و پێشکهشتانی دهکهم. ههر نهتهوهیهک ڕێز له مێهژوو و ڕابهردووی خهۆی دهگهرێ ،هههر هههوڵێکی ،کههم یها زۆر بههووبێ ،سهههرکهوتوو یهها تێکشههکاو ،بهههڕێزهوه ههڵدهسهههنگێنێ و وهکههو بهشههێک لههه پڕۆسهههی سهروهری خۆی دێنێتهوه یاد .بهتایبهت ئهو ڕووداوانهی که تا لووتکه گهیشهتوون و نهخشهی چارهنووس سازیان ههبووه. ئێمهی کوردیش دهشێ ئههو یادانهه لهه بیهر نهکههین و لهه جێهی خۆیهدا بهه ڕێهزهوه یادیهان بکهینههوه ،بهتایبههت لووتکههکان .دووی ڕێبهندان ههم جێی یاده و ههم لووتکه .جیاوازی ئێمه له گهڵ گهالنی تر لهوه دایه که ئهوان سهروهری خۆیان دابین کردووه و تههنیا یادی بۆنهکانیان دهکهنهوه و ئێمه به سهروهری نهگهیشتووین و بێجگه له باشوور که بهشێکی لهرزۆکی سهروهری تێدا بهه دی ههاتووه، کیانێکی سهربهخۆی نهتهوهییمان نییه و ههتا ئێستاش ئههو پڕۆسههیه ئههزموون دهکههین ،.هههر بۆیههش ئێمهه بێجگهه لهه ڕێزدانهان بهۆ بۆنهکان ،دهشێ ڕهخنه و گازنده له کردهوه و بۆچوونهکانیش بێنینه گۆڕێ و پرسیاره واڵم نهدراوهکانیش دیسان له مێهژوو بپرسهینهوه. پرسیار بۆ ئهو ئهرکانهی که دهبوو بکرانایه و نهکراون .دووی ڕێبهندان لووتکهیهکه که دهبهێ ڕێهزی لهێ بگیهرێ ،جێهی ڕهخنهیهه کهه نهیتوانی کاروان بگهیهنێته ئامانج و زۆر "بۆ" و پرسیاریشی له دووی خۆی به جێهێشت. کۆماری کوردستان جێی ڕێزه: چون یهکهم دهسهاڵتی کوردی له ناوچهیهکی زۆر بهرتهسکی نیشتمانی کورددا دامهزراند .ئازادی و ئاسایشی به پێی گونجهاوی ئههو سهردهمه دابین کرد .خوێندنگه و گۆڤار و ڕۆژنامهی به زمانی کوردی دامهزراند ،ههوڵی پهرهپێدانی مافی مرۆڤ بهتایبهت ژنهانی دا و بازرگانی میللی گهشهی پێدرا .ئیرادهیهکی میللی سهری ههڵدا که تا ئهو سهردهمه ههبوونی نههبوو .نهتههوهی کهورد لهه کایههی سیاسهی ناوچهدا کهوته گهڕ که تا ئهو کات حیسابی بۆ نهدهکرا. کۆماری کوردستان الپهڕهیهکی نوێی له ژیانی نهتهوایهتی ،کۆمهاڵیهتی ،سیاسهی ،فهرهههنگی و حقهووقی کهورددا ههڵهداوه کهه لهه چهشنی خۆیدا بێ وێنه بوو .کورد بۆ یهکهم جار له سهردهمی نوێدا ئهزموونی بههڕێوهبردنی چارهنووسهی خهۆی لهه بهشهێکی واڵتهکهیهدا تاقی کردهوه.
255
نهیارانی کورد باس لهوه دهکهن که گوایه کۆماری کوردستان دهستکردی سۆڤیهت بوو که دهیویست ئهو بهشه له ئێرانهی خۆشهویسهت جیا کاتهوه ،له کاتێکدا ئهوه له بیر دهکهن که ئێران دهیان ساڵ بوو به دهست ئینگلیز و ڕووسهوه به ڕێوه دهچهوو ،پاشهایان الدهبهرد و یهکیتریان دێنایه جێی ،پاڕلمانیان به تۆپ دهبهست و ههموو کاروباری ئێران بهه دهسهت ئهوانههوه بهوو .ئهگههر ئههوهش ڕاسهت بهێ و سههۆڤیهت کوردسههتانی جیهها کردبێتهههوه ،ئهههوا لههه ئینگلیههزی جیهها کردۆتهههوه .بهسههتراوهیی چ بههه ئینگلیههزهوه و چ بههه سههۆڤیهتهوه ههههر بهستراوهییه و هیچ جیاوازی نییه .ئهوان به بهستراوهیی خۆیان شانازی دهکهن و بۆ خهڵکانی تر به عهیبی دادهنێن .لهه کاتێکهدا نهه کوردستان سههر بهه سهۆڤیهت بهوو و نهه سهۆڤیهت دڵهی بهه کهورد و کوردسهتانهوه خهۆش کردبهوو کهه بیکاتهه هێزێکهی سههر بهه جهمسههری کومونیستی (داهاتووش ئههو ڕاسهتییهی سههلماند) و نهه کوردسهتانیش لهه بهاری ئهابووری ،سیاسهی و کۆمهاڵیهتییههوه ئامهادهیی بهوو تها بچێته ئهو بلۆکهوه. ڕاستی ئهوهیه که پاش هاتنی ئهرتهشی سۆڤیهت بۆ ئهو ناوچانهی که له نهخشهی جوغڕافیای ئێرانهدا بهه ئازهربایجهانی ڕۆژئهاوا و ڕۆژههاڵت ناسهراون ،ههڵسهوکهوتی سهۆڤیهت بهه میهر جهعفههر بهاقرۆڤ ،سههرکۆماری ئههودهمی ئازهربایجهانی سهۆڤیهت سهپێردرا .میهر جهعفهر له بیری دامهزراندنی کۆماری ئازهربایجان له ئێراندا بوو که پاشان بیخاتهوه سهر کۆماری ئازهربایجانی سۆڤیهت. لهو خاکهدا که به ئوستانی ئازهربایجانی ڕۆژئاوا داندرابوو ،کورد دهژیا و دهیتوانی ئهو پالنههی میرجهعفههر بخاتهه مهترسهییهوه. ناوبراو پێوه بوو به دانی خودموختاری به کوردان ئهوان بێدهنگ بکا و به مانهوه له دهوڵهتی ئازهربایجاندا ڕازی بن. پالنی میر جهعفهر بۆ کوردان له دوو بواردا بوو :یهکهم خۆیان به دانیشتووی خاکی ئازهریهکان بزانن و ناوچههی خودموختهار لههو ناوچهی که به ئازهربایجانی ڕۆژئاوا ناسرابوو ،نهترازێ ،دووههم ،مافی کهوردان لهه خودموختهاری پتهر نههڕوا و دهسهاڵتیشهی لهه ژێهر چاوهدێری مهجلیسی میللی ئازهربایجاندا بمێنێتهوه. کۆماری کوردستان جێی ڕهخنهیه: چهههون نههههیتوانی و نهیویسهههت کهههه لهههه ناوچهیههههکی بهرتهسهههکی کوردسهههتان پتهههر بهههڕوا ،ئهگههههرچی بههههڵێنی بهههه ڕووسههههکان یههها ئازهربایجانیهکانیش دابێ و دیاره نکۆڵی له وهش ناکرێ که جێگیر بوونی ئهرتهشی سۆڤیهت لهو ناوچانهدا ههلی بۆ کهورد ڕهخسهاند. ئهگهر چی بهشهکانی تری کوردستان که له ژێر ناوی ئوستانی کوردستان و کرماشان دابهش ببوون له ژێهر دهسههاڵتی ئینگلیهزدا ئیهداره دهکرا ،بهاڵم ههر هیچ نهبێ لکاندنی دوو شاری سهقز و بانه بهه کۆمهارهوه گونجهاو بهوو و خههڵکیش ئامادهییهان هههبوو .کۆمهار پێشهی بهو پێکهوه لکانه گرت و تهنانهت لقی سهربهخۆی حیزبی دیمۆکڕاتی لهو دوو شارهدا ههرگیز به فهڕمی نهناسی. زۆر باس و لێکۆڵینهوه لهسهر ناوی کۆمار کراوه ،کۆماری مهاباد یا کۆماری کوردستان؟
256
دیاره بۆ ئێمهی کورد له ههر نوختهیهکی واڵتهکهمان تهنانهت گوندێکیش بێ ،ههردهسهاڵتێکی نهتهوهیی ،ماڵی ههمووانه و ههر کوردێههک بههۆی ههیههه ههسههتی خۆشهویسههتی و پاراسههتنی ببههێ و بههه هههی خههۆی بزانههێ .بهههاڵم ههههر دهزگهها و دامهههزراوێک ،چوارچێوهیهههکی حقووقی ههیه .ههر دهوڵهت یا حکوومهتێک بهو چوارچێوهوه دهناسرێ که دهسهاڵتداری بهسهرهوه دهکا ،قهانوونی بهۆ پهسههند دهکها و دانیشتووانیش دهبێ پهیڕهوییان لێ بکهن .بههو پێیهه ئهگههر چهی کۆمهار لهه دڵهی هههر کوردێکهدا کۆمهاری کوردسهتانه ،بههاڵم لهه بهاری حقووقییههوه ،کۆمهاری کوردهکههانی دانیشهتووی ئهههو بهشههی کوردسههتانه کهه لههه دابهشهینی جوغڕافیههای ئێرانهدا کهههوتبووه و تها ئێسههتاش کهوتۆته ناو ئازهربایجانی ڕۆژئاواوه. حیزبی دیمۆکڕاتی کوردستان درێژهدهری کۆمهڵهی ژ.ک بوو که پاش سههفهری نوێنههرانی کهورد بهۆ بهاکۆ ،دامههزرا .نهه ئههو گۆڕینهه تهنیا بۆ بهرژهوهندی کورد بوو و نه هێنانه گۆڕێی دروشمه نوێکهی واتهه خودموختهاری .ئههو دروشهمهش بهه پێهی ههلومههرج گهۆڕدراوه. کاتێههک دهوڵهههتی ناوهنههدی زۆر الواز بههووه و چهنههد جههار لههه شهههڕدا تێکشههکێندراوه ،بههاس لههه سهههربهخۆیی کههه لههه ڕاستیشههدا ئامههانجی لهمێژینهی کوردان بوو ،هاتۆته ئاڕاوه ،ئهو کات که دهوڵهتی ناوهندی بههێزتر بووه یها پهاش وهدهرچهوونی ئهرتهشهی سهۆڤیهت ،پتهر باس له خودموختاری له چوارچێوهی ئێراندا کهراوه و تهنانههت لهه کۆتاییههکادا داخهوازی ئهنجومههنی ئهیالههتی و ویالیههتی سههردهمی مهشروتییهت ،کراوهته ئامانجی کۆمار. ههر بۆیه ،تا ئێستاش الیهنگرانی سهربهخۆیی کوردستان زۆر فاکت و بۆچوون دێننهوه که ئامانجی کۆمار تهنیا سهربهخۆیی بووه، الیهنگرانی خودموختاری یا فیدڕالیسهم دهیهان فاکهت دێننههوه کهه کۆمهار داوای خودموختهاری لهه چوارچێهوهی ئێرانهدا کهردووه .هههر دوو الیهنیش ڕاست دهکهن .کۆماری کوردستان به پێی ههلومهرج و السهنگی هێز ،داواکاری و سیاسهتی فهرمی خۆی گۆڕیوه. میراتههی کۆمههار بههۆ درێژهدهرانههی ڕێگاکهههی ،یهههکێک دروشههمی خودموختههاری بههوو ،یهههکیش سیسههتمی حیزبایهههتی کههه لههه سههۆڤیهتهوه وهرگیرابههوو ،ئهههویتریش وتههاری جیههاوازی کههورد لههه گهههڵ نهتهههوهی خههۆ و نهتهههوهی سهردهسههت .درێژهدهرانههی ڕێگههای کۆمههار ،دروشههم و سیستمهکهیان ههر بهو شێوه درێژه پێدا و خۆیان و خهڵکیشیان زۆر تووشی زیان کرد .وتاریان به بێ پێوهندی له گهڵ ههلومهرج لهه گهڵ خۆ و به زمانی فارسی جیاوازه و پێموایه متمانهی ههر دوو الیان له دهست دابێ یا بیدهن. پرسیارهکان: کۆماری کوردستان بۆ نهیتوانی له ناوچهی ناسراو به ئازهربایجانی ڕۆژئاوا پتر بترازێ؟ کۆمار پێشهوایهکی بوو ،سههرهکوهزیران و چهنهد وهزیههر .بههۆ تها ئێسههتاش ههههر بهاس لههه بۆچههوون و ههڵسهوکهوتهکانی پێشهههوا دهکههرێ و نهازانین سهههرهکوهزیر حههاجی بابهشههێخ و وهزیرانی تر چۆنیان بیرکردۆتهوه و چییان کردووه؟ ئایا کۆمار لهسهر دهسهاڵتی تاکهکهس دامهزرابوو؟ کاتی وهدهرچوونی ئهرتهشی سۆڤیهت ،قازی له گوندی سهرا ڕایگهیاند که ئێمه بۆ خۆمان بههرگری لهه دهسهکهوتهکانمان دهکههین و چوونه دهرهوهی سوپای سوور کاریگهری له سهر کۆمار نییه .ئهی بۆ بهرگری نهکرا و کۆمار به دهستهوه درا؟
257
بارزانیهکان که خزمهتیان به کۆمار دهکرد ،بۆ له مهاباد دهرکران و ڕێیان پێنهدرا داکۆکی له کۆمار بکهن؟ ئهو ئهفسانه له کوێوه ههاتووه کهه قهازی ئههااڵی کوردسهتانی داوهتهه دهسههت مههال مسهتهفا تهها شههکاوه ڕایگهرێ ،لههه کاتێکهدا کهه تهها ئێسهتاش نهه بیسههتراوه و نهبیندراوه که ههرگیز مهال مستهفا له وتار یا لێدوانێکیدا به ڕێزهوه باسی کۆمار و بهتایبهت کهسایهتی قازی کردبێ .بۆ قازی دڵی بارزانیهکان و مهال مستهفای شکاند و ڕێی بهرگری کۆماری پێنهدان؟ قازی محهمهد ،پاش حوکمی له سێدارهدرانی لهه وهسهیهتهکهیدا دهڵهێ :کهه فریهوی دوژمهن مههخۆن ،بهۆ چهی؟ ئایها بهۆ خهۆی فریهوی خواردبوو؟ ئهو وتهیه ڕێک بهو مانایهیهه کهه ئههزموونی خۆیههتی ،یهانی مهن فریهوم خهوارد ،ئێهوه مههیخۆن .ئههو فریهوه چهی بهوو؟ ئایها بهڵێنی دهوڵهتی ناوهندی،بۆ ئهوهی ئهگهر تهسلیم بن ،بڕێک ماف به کورد دهدرێ و ههموو ناوچهه کوردنشهینهکان دهکرێنهه ئوسهتانێک و قازیش دهبێته ئوستاندار ،ڕاسته؟ ئایا بیانووی به کوشت نهچوونی خهڵک بۆ تهسلیم بوون مهنتیقی بوو؟ دهیهان و سههدان جوواڵنههوهی ڕزگهاریخوازی لهه جیهانهدا کهه خهباتیان کردووه و به ئامانج گهیشتوون ،قوربانییان داوه .جوواڵنهوهی کورد پاش شۆڕشی سهاڵی 12ی گههالنی ئێهرانیش ڕووبههڕووی ئهو پرسیاره بۆوه ،بهرگری یا تهسلیم؟ دیاره مهترسی بۆ خهڵکی بهدواوه بوو. ئهمجاره خۆڕاگری و داکۆکی ههڵبژێردرا .ئهگهر چی ههر دووک به ئاکام نهگهیشتن بهاڵم یهکیان خۆی به دهستهوهدا و ئههویتریان شکستی خوارد ،ههر دوو ڕێبهر فریویان خوارد ،یهکیان موحاکمه کرا و له سێداره درا و ئهویتریان گیانی له سههر دانها ،بههاڵم نهه بهه دهستی بهستراوه و له ژێر پهتی سێدارهدا. کۆماری کوردستان به ههموو تاریهک و ڕوونیهکانیههوه ،بهه هههموو خاڵهه زهق و الوازهکانیههوه مێژوومانهه و ههڵهدهگرێ پتهر ڕێهزی لێبگیرێ ،چون لووتکهیهکی بهرزی خهباتی نهتهوایهتیمانه .ههڵدهگرێ پتر لهه ڕهخنههکانی ورد بینههوه و لهه واڵمهی پرسهیارهکان بهۆ داهاتووی خهباتی نهتهوایهتیمان کهڵک وهرگرین .....تا گهیشتن به ئاوات و ئامانجه نهتهوایهتییهکانمان. سهرچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 82 :ی جانێویری 8118
258
بابەتەکان٦١٠٠ : کۆماری کوردستان؛ ناسنامهی کوردهکان قهرهنی قادری
شێست و پێنج ساڵ بهر له ئێستا (له 88ی مانگی یهکی ساڵی 1916ی زایینی) له شاری مههاباد ،به سهرۆکایهتیی پێشهوا قهازی محهممهههد ( )1912 -1911سهههرۆکی حیزبههی دێمههوکراتی کورسههتان ،کۆمههاری کوردسههتان ڕاگهیێنههدرا .ئهههم کۆماره نهتهوهیییه ،له ئاکهامی هههوڵ و تێکۆشهانی کوردهکهانی پارچههی کوردسهتانی ئێهران ،بهارودۆخی قهیراناوی ناوچهکه ،ههروهها به پاڵپشتیی کوردهکانی پارچههکانی تهری کوردسهتان ،ئهااڵی نهتههوهیی کوردستان له شاری مههاباددا ،شهکێندرایهوه. لههه بیسههتهکان و سههییهکانی سهههدهی ڕابههردوودا ،کوردسههتانی ئێههران گهههلێک بزووتنهههوه و ڕاپهههڕینی بهخۆیهوه بینی .زوڵم و زۆری و ملهوڕی دهسهاڵتی ڕهزاخانی پههلهوی و بهدوای ویشدا محهممهد ڕهزا شای کوڕی به دژی نهتهوهی کهورد لهم پارچهیهدا ،چهندین ڕێکخراو و پارتی سیاسی بۆ بهرپهرچدانهوهی ئههو زوڵمانهه هاتنهه کایههوه .خههباتی کوردهکهانی کوردسهتانی ئێران به دژی دهسهاڵتی پاشایهتیی پههلهوی ،هاوکاتیش بوو لهگهڵ تێکۆشانی کوردهکان له کوردستانی تورکیه و عێراقدا. کهشوههوای قهیراناویی ئێران و ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست ،چ لهه کهاتی شههڕی دووهمهی جههانی و چ دوای کۆتاییههاتنی شههڕ ،بناخههی دهسهاڵتی چڕ و ناوهندی له تاراندا وهلهرزه خست. له ساڵی 1911دا بهشێک له هێزی هاوپهیمانان واتهه سهۆڤیهت ،هاتهه نهاو خهاکی ئیرانههوه و دیکتهاتۆری ڕهزاشها ڕووخها .بۆشهایی دهسهاڵتی سیاسی له ئێهران و کوردسهتاندا ئههم دهرفهتههی بهه کوردهکهان دا ،کهه کههڵک لههم باردۆخهه سیاسهییه وهربگهرن و داخوازییهه نهتهوهیییهکانیان باشتر گهاڵڵه بکهن. له دیسامبهری ساڵی 1911له ئازهربایجان ،فیرقهی دیموکرات ،کۆماری دیموکراتی ئازهربایجانی دامهزراند .دوای ماوهیهکی کورت له 8ی ڕێبهندانی 1916له شاری مههاباد به بهشداری کۆمهاڵنی خهڵكی کوردستانی ئێران ،ههروهها بهشداری نوێنههرانی پارچههکانی تهری کوردسهتان ،لهه الیههن (پێشههوا)وه ،کۆمهاری کوردسهتان ڕاگهیێنهدرا .بههم چهشهنه کۆتهایی بهه دهسههاڵتی پاشهایهتیی ڕهزا شها لههه کوردستاندا هێندرا و بۆ یهکهمین جار لهم پارچهیهی کوردستان ،کۆماری کوردستان لهدایک بوو.
259
بهشداری و تێکۆشانی کوردهکانی کوردستانی عێراق بۆ پێکهێنانی کۆماری کوردستان و پاراستنی ئهم دهسکهوته نهتهوهیییه له ژێهر سهرکردایهتیی مهال مستهفای بارزانی سهرکردهی ناوداری کورد و فهرماندهی هێزهکانی کۆمار ،ئهویش به نهۆرهی خهۆی ،نهتههوهییبوونی ئهم کۆمارهی سهلماند. گهرچی پیالنی نهیارانی کوردستان تهمهنی ئهم کۆمارهیان کورت کردهوه ،ڕێبهرانیان له سهێداره دان و سههر لهه نهوێ کوردسهتانیان داگیرکردهوه ،بهاڵم بوونی کۆماری کوردستان وهکو کۆمارێکی نهتهوهیی ،ههروهها ئاکامههکانی لهه کهردهوهدا ،بوونهتهه بهشهێکی گرینهگ له ناسنامهی نهتهوهیی کورد. له 11مانگ تهمهنی کۆماری کوردستاندا: * زمههانی نهتهههوهی کههورد بههوو بههه زمههانی ڕهسههمی و لههه قوتابخانهکانههدا دهخوێنههدرا .منههداڵی کههورد بههۆ یهکهههمجار لهههم پارچهیهههی کوردستان توانی به زمانی زگماکی خۆی بخوێنێت و بنووسێت .ڕۆژنامه ،گۆڤار و باڵڤۆک به زمانی کوردی ،لهسهر پهرس و کێشههی کهورد بههه فراوانههی باڵودهکرانهههوه و دیاننووسههی .تهنانهههت منههدااڵنیش بههه زمههانی خۆیههان خههاوهنی گۆڤههاری خۆیههان بههوون .بههوار بههۆ ئههازادیی چاپهمهنی به شێوهیهکی بهرفراوان لهم پارچهیهی کوردستاندا هاته کایهوه. * بهشههداری ژنههان لههه دامهههزراوه حکوومییهههکان و وهدهسههتهێنانی دهرفهههت بههۆ کههار و چههاالکیی کۆمهاڵیهههتی ،بهرههههمی کۆمههار بههوو. بهڕێژهیهکی بهرچاو دهرگا بۆ ژنان کرایهوه که له ژیانی سیاسی و کۆمهاڵیهتیی کوردستاندا بهشدار بن. * پهیوهندیی سیاسی و بارزگانیی کۆماری کوردسهتان لهگههڵ کۆمهاری دیمهوکراتی ئازهربایجهان و یههکێتی سهۆڤیهت بهۆ بووژانههوه و گهشهی ئابووری و بازرگانیی واڵت ،هاوکات که یارمهتییهکی بهاش بهوو بهۆ کوردسهتان ،لهه هههمان کاتهدا پلههی کۆمهاری کوردستانیشهی وهکههوو کۆمههارێکی نهتهههوهیی بهههرزتر کههردهوه .مههۆرکردنی پهیماننامهههی دهوڵهههتیی لههه الیهههن کۆمههاری کوردسههتانهوه لهگهههڵ ئهههم دوو دهوڵهتهدا ،تایبهتمهندییهکی تری ئهم کۆماره بوو. * ڕێککهوتن لهگهڵ کۆماری ئازهربایجان بۆ چارهسهرکردنی هێمنانهی کێشهی سنوور ،هههروهها پرسهی هاوواڵتیهانی دووالیهنهه کهه لهههه خهههاکی یههههکتردا دهژیهههان ،ڕوداوێکهههی گرینهههگ لهههه تهمههههنی ئههههم کۆمهههارهدا بهههوو .لهبههههر ئههههوه لهههه 82ی ئهههاوریلی سهههاڵی 1916دا پهیماننامهیهکی دۆستایهتی و هاوکاری له نێوان حکومهتی دیموکراتی ئازهربایجان و کۆماری کوردستاندا مۆر کرا. * لهو سهردهمدا ،دهوڵهته دیکتاتۆرهکان که بهسهر تهواوی واڵتانی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستدا زاڵببوون ،کۆمهاری کوردسهتان بهه پێهی ئهوه که ههڵقواڵوی ههسهت و داخهوازیی نهتههوهیی بهوو ،تهنانههت لهه پارچههکانی تهری کوردستانیشهدا بهۆ هاتنهه کایههی ئههم کۆمهاره بهشداربوون و جهنگان ،یهکهمین کۆماری نهتهوهیی و دیموکراتیکه له مێژووی نوێی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستدا. سهرچاوه :ماڵپهرێ رۆژههاڵت تایمز /ڕێکهوتی 88 :ی جانێویری 8111
260
سهبارهت به وتووێژهکانی کۆماری کوردستان و حکوومهتی نهتهوهیی ئازهربایجان له گهڵ حکوومهتی قهوامولسهلتهنه ڕۆژنامهی کوردستان یش وهکوو ڕۆژنامهی آذربایجان باسی وتووێژهکانی کوردستان و ئازهربایجانی له گهڵ حکوومهتی نێوهندی بهاڵو کردووهتهوه .له خوارهوه گوزارشی محهمهد حوسێنی سهیفی قازی که لهو وتووێژانه دا نوێنهری کوردستان بهووه دهخوێننههوه .بابهتهکهه هێنراوهته سهر ڕێنووسی ئێستا .ئهم وێنهیهی شههید سهیفی قازی به سپاسهوه له ماڵپههڕی آذربایجهان " آذربایجهان دمهوکراتالری نهین اینترنت نشریهسی" وهرگیراوه. حهسهنی قازی
کوردستان /باڵوکهرهوهی بیری حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان ژمارهی 8 ،11شهمۆ 6ی جۆزهردانی 82 / 1281ی مهی 1916 گوزارشی جهنابی محهمهد حوسێن خانی سهیفی قازی وهزیری جهنگ و نوێنهری کوردستان جهنابی ئاغهای محهمهدحوسهێن خهانی سههیفی قهازی وهزیهری جههنگ و نومایهنهدهی کوردسهتان وهکهوو لهسهاتی گهڕانههوهی خهۆی لهه تهههارانێ بههههڵێنی دابهههوو لهههه میتینگهههی ڕۆژی 1281 – 8 – 21دا گوزارشهههی ژێهههرهوهی بهههه ئیتیالعی عمووم گهیاند: ئهمن که به ئهمری پێشهوای موعهزهم و به دڵگهرمی و پشتیوانی برایانی خۆشهویسهت مهههئموور بههه ئیفتیخههاری بههۆ حکوومهههتی تههارانێ بههووم بههه پێویسههت دهزانههم کههه شهههرحی مهئمورییهتی خۆم ئیجمالهن به عهرز بگهیێنم. ڕۆژی یهکشهمۆ 2ی بانهمهڕ سهعاتی 9و 81دهقیقه لهه ئیسهتیگای تههورێزهوه دهگههڵ نمایهندهگانی ئازهربایجهان کهه عیبهاڕهت بهوون لهه ئاغهای پیشههوهری سههرۆکی حکوومههتی میللههی ئازهربایجههان و رهئیسههی ههیئهههتی نمایهنههدهگی و ئاغههای سههادقی بادگههان و ئاغههای دوکتههور جههانشههاهلوو و ئاغههای ئیبراهیمههی و ئاغههای دیلمهههقانی و 11نهفهههر فیههدایی بههه ریاسهههتی یهههک نهفهههر کاپیتههان حهڕهکهههتمان کههرد و لههه سههاتی 11و 81دهقیقههه واریههدی ئیستگای مێهرئاباد بووین.
261
لهه الیههن ئازادیخواههان و ئهههالی ئازهربایجهانی سهاکینی تهاران ،بها ئینکههێ کهه سههعاتێک پهێش واریهد بهوونی مهه بهه وهسههیلهی مهئموورینی دهستگای دیکتاتۆڕی عیبارهت بوو له ئهفڕادی ژاندارمهری بێ شهرمانه مهمانهعهتێکی موسهلهحانه بۆ پێشوازی نهکردن له ئێمه به عهمهل هاتبوو و دوو نهفهر لهو ئهازادی خواهانهه کوژرابهوون و چهنهد نهفهرییشهیان برینهدار کردبهوون ،دیسهان جهمعییههتێکی یهکجار زۆر که خۆیان له چهنگی موستحهفیزینی ژاندارم خههاڵس کهرد بهوو بهه دهسهکه گوڵههوه خۆیهان گهیانهدبووه مهیهدانی تههیارهی، شوور وشهعهف و ئێحساساتێکی وایان به خهرج دا که روحی مهیان وهلهرزه خست و بهه دهنگێکهی بڵینهد چهپڵههیان لێهدهدا و هاواریهان دهکرد :ئهنگۆ ئهمهو نهجات دا! ،ئهنگۆ خهڵکی ئێرانێو له ئهسارهت خاڵس کرد ،ئهمما ووشیار بن ئیشتیباهێ نهکهن ئازادیی ئێمهه بهه حهڕهکاتی ڕاست و بێ خهتای ئێوه پهیوهنده و ،هوڕایهان دهکێشها و لێکهڕا دهیهان کهوت :بهژی خههڵکی ئازهربایجهان ،بهژی مهشهعهلداری ئازادیی ئێمه ئازدیخواهانی کوردستان. ده واقیعهدا ،ئهههو ئێحساسهاتهی وان ببههوه باعیسههی سههربڵیندی ئههههالی کوردسهتان و ئازهربایجههان و ئهههوهیان بهه تهههواوی مهههعلووم دهکهرد و دهیانگهیانهد کهه مهعلوومهه کوردسهتان و ئازهربایجهان خۆیهان خههاڵس کهردووه ،بههڵکوو لیاقههتی ئههوهیان ههیهه کهه ئههازادیی تهواوی خهڵکی ئێرانێ وهدهست بێنن و سهابیتی بکههن .ئاغهای موزهفههری فیهرووز موعهاوینی سیاسهی نوخسهت وهزیهری ئێهران و سههرتیپ سهفاری رهئیسی تهشکیالتی کولی شارهوانی له تهڕهف دهوڵهتێوه بۆ ئیستیقباڵ حهازر بهوون و بهه شهارهزایی وان بهۆ قهسهری جهوادییهه که له دوازده کیلۆمێتری تارانێ یه و له پێشدا بۆ پهزیرایی حازر کرابوو حهڕهکهتمان کرد .وهسهاییلی پهزیرایی،لهه تههڕهف وهزاڕهتهی ئومووری خاریجه به عهمهل دههات.له ڕۆژی دووشهممۆیهوه موزاکهره دهست پێکرا .نومایهنهدانی دهوڵههتی تهارانێ عیبهاڕهت بهوون لهه : ئاغایانی موستهشهارولدهوله ،محهمههد وهلهی میهرزا فهرمانفههرماییان ،لهنکهرانی،ئیپههکچیان و ئاغهای موهریخودهولههی سهێپێهر وهزیهری پیشهو هونهر و موزهفهری فیرووز موعاوینی سیاسی و پارلمانی نوخست وهزیر. پهههاش گفتوگۆیههههکی زۆر لهههه ئههههتڕافی نێهزهتهههی دێمۆکڕاسهههی کوردسهههتان و ئازهربایجهههان داوخهههواز و تههههقازای 1میلیهههۆن کهههورد و ئازهربایجانی که به خوێنی ههزاران الو و پیر و جهوانی میللهتی قارهمانی کورد و ئازهربایجان که ساڵههای ساڵ لهو ڕێیه دا له ملهه و موبارهزه دا بوون و به دهستیان هێناوه و ده موقابیلی ئیبالغییهی پووچ و بێ مهعنای حهوتگانهی دهوڵههتی تهاران ،لهه بههر ئههوهی که دونیا بزانێ که میللهتی قارهمانی کورد و ئازهربایجان حازر به خوێن ڕشتن و براکهوژی نهین و بهۆ لهه دهم دانهی ئیرتیجهاع و خهوێن مژه زاڵهم و گههورهکانی دنیایهه کهه دهو ڕێیهه دا هههزاران ئیفتیهرا وبوختانیهان بهۆ سهاز کردبهووین ،بهه 22مهادان بهه دهوڵههتی تهاران پێشنهاد کرا که ئهوه بۆ ئاگاداریی ئێوه عهرز دهکرێن. پاش گفتوگۆ و کێشه کێشێکی زۆر و چهند ڕۆژ موزاکهره به ئیستینادی درۆ و قسهی پووچی قهانوونی ئهساسهی و بههو نهوعههی کهه ئهمن له نیزیکهوه دیومهه و لهێم مههعلووم بهووه قهانوونی ئهساسهی بهه تههعبیری دهوڵههتی تهاران عیباڕهتهه لهه پامهاڵ کردنهی حقهوقی میللهت و دهست و پێ بهستنی وان و بهڕهاڵ کردن و تێ بهردانی عیدهیێکی مهعهدوود بهه عینهوانی جهوێ جهوێی مههئموورینی لهشهکری و کیشوهری و ژاندارم که له پاماڵ کردنی حهق و عهداڵهت،که مهزایقی قانوونی ئهساسی حهقیقی ،به تههواوی نهتههوانی ئێرانهی قایهل بووه ،داندراوه درێغیان نهکردووه .ههر وهکوو بۆخۆتان دیوتانه له تهعهروز به گیان وماڵ و حهیسییهت و نامووسی نهتهوانی ئێرانی
262
وهخسووسهههن میللهههتی کههوردی ده کهههماڵی بههێ شهههرمی و بههێ حهههیایی دا لههه مههودهتی 81سههاڵهی دیکتههاتۆری ڕهزا خههان دا موزایهقهههیان نهههکردووه و ئهههوان ئێرانههی فهقهههت بههه تههاران دهزانههن .وه بههه غهههیری ئیسههتیفادهی شهخسههی و خۆشههگوزهرانی و ڕاگرتنههی مهههقام و جهها وجهاللی خۆیان هیچ فکری دیکهیان نییه.تارانیش چ تاران مهرکهز و بناغهی فهساد و الئوبالیی و بێ عهالقهیی و بێ خهبهری و ده حهقیقهت دا مهرکهزێکی زۆر زۆر کهسیف به قهسر و قسووری زۆر عالی و موجهلهل کهه بهه خهوێن و زهحمههت و ڕهنهج و ئارهقههی نێهو چاوانی ههزاران ههزار بهدبههخت و بێچهارهی نهتههوانی زهحمهتکێشهی ئێرانهی بناغههی دانهدراوه و ڕازاندراوهتههوه ،بهه ههیچ نههوعێکی شوعلهی ڕووناکایی و ئومێدی ڕزگاری دهو عهسری تهمهدون و ئهتۆم دا بۆ میللهت و نهتهوانی ئێرانی وهبهرچاو نایه. و ههتا وهکوو ئههو سههفهره و دیتنهی ئههو دهزگایهی،مههعنای کهلیمههی حکوومههتی پووشهالیم نههدهزانی ،بههاڵم لههو موسهافهرهتهی تارانێ دا که به چاوی خۆم دهستگای ههڵسووڕی خوێن مژ و پووچهڵی حکوومهتی تارانم دی لهێم حهاڵی بهوو کهه حکوومههتی پووشهاڵی ئهوهیهه کهه ئههلئان لهه تهاران بهرقههراره .ئههمما ئهوهنهدهی ههیهه ئهوڕۆکهه ئههوهی جهنبههی مهیهدانی سیاسههتی بهینهلمیلههلی پهیههدا کردووه دهستگای ئیرتیجاعی دونیایه به وهسیلهی کاسه لێسانی خۆیان بۆ مهنفهعهت بردن و قازانجی خۆیان دائیمها خههریکی دهسیسهه و ئانتریک و ههو و جهنجاڵن. ئهمه دووباره له بهر ئهوهی که دونیا بزانێ غهیری حهقی حیسابی خۆمان و خوێندن و نووسین بهه زمهانی دایکهی و پههره پێهدانی فهرههنگ و لهش ساغی و هاتنهدهر له غار و ئهشکهوتی بهدبهختی و ،خۆ گهیاندن به عهسری تهمهدون ههیچ مههنزوور و دهسایسهێکی خارجی نییه و بۆ گوزهشهتێکی زۆر لههو حهقههی کهه وهدهسهتمان هێنهاوه حهازر بهووین .هههر چهنهد بهه سهووڕهتی زاهیهر شهخسهی ئاغهای قهوامولسهلتهنه موساعید و تا دهرهجهیێکی حازر بوو که ده موزاکهراتی دواییدا که دهست پهێ کرابها موافهقههتی [دهکهرد][ .لهه سههر] پێشنهادی خۆیان ده تهحتی 11مهاده دا تها ئهنهدازهیێک موافهقههت حاسهڵ بهوو .بههاڵم چهنهد نهفههر لهه وهزیهران کهه وا مههعلووم بهوو نهشهیان گوڵی کرد بوو یها بهه ئیسهتیناد بهه فهرمایشهی ئاغهای پیشههوهری لهه ئهسههری قهانوونی مههنعی تههریاک لهه ئازهربایجهانێ دا عهسهبانی ببوون نهیانهێشت که دهوڵهتی ئاغای قهوام لهو مهوقیعه ئیستیفاده بکا و ئهو مهسهله به خۆشی تهواو بێ .لهه بههر ئههوه ناچار بووین به بێ ئهخزی نهتیجه ڕۆژی دوو شهممۆ 82ی بانهمهڕ ههیئهتی نمایهندهگی کوردستان و ئازهربایجان سهعاتی 2و پێهنج دهقیقه له تاران گهڕاینهوه. و له پاش گهڕانهوهی مه دهوڵهتی قهوامولسهلتهنه ئێعالمییهیهکی لهه تهاریخی 1281 / 8 / 82ئینتیشهار دا ئههوا عههرز دهکهرێ. ههر وهکوو له تهورێزێ له تهرهف ههیئهتی نمایهندهگییهوه به وهسیلهی ئاغای پیشهوهری ڕهئیسی ههیئهت جوابی دراوهتههوه و ئههمن نامهوێ دهو مهوزووعهی چیدی بدوێم. برایانی خۆشهویست! حوسنی تهدبیر و ئیرادهی پێشهوای بهرز ،یهکهتی و برایهتی کوردستان و ئازهربایجان و غیرهت و شههامهت و جانبازی پێش مهرگانی کوردستان و فیدائییانی ئازهربایجان دهستگای زوڵم و ئیرتیجاعی موتهزهلزیل کرد و لێیان مهعلووم بووه کهه ئهو نێهزهته که به پشتیوانی تهواوی تهبهقاتی میللهتی قارهمان و ڕهشیدی کورد و ئازهربایجان به وجود هاتووه شۆخی پێ ناکرێ و
263
بههه فشههه و گاڵتههه نههاژمێردرێ و ئهههو دوو میللهتههه بههرا و ڕهشههیده ده مهیههدانی موبههارهزه دا خۆیههان پههێ ناسههاندوون .ئهههو حهقهههی کههه ئهسههتاندوویانه ڕای دهگههرن و لیاقهههتی ئیههداره کردنههی خۆیههان بههه دونیههای ئهههوڕۆ سههابیت کههرد .ئێسههتاش مهههرد و مهردانههه تێبکۆشههن و ئیتمینانوو ببێ حهق به مهیه و خودای بێ هاوتا یاری دهههندهی مهیه.
بژی کورد و کوردستانی گهوره. بژی پێشهوای موعهزهم و مهحبووبی مه. بژی فیرقهی دێمۆکڕاتی کوردستان بهرقهرار بێ یهکهتی و برایهتی کوردستان و ئازهربایجان. بژی و ڕاوهستاو بن الوان و جهوانانی ڕهشیدی کوردستان. سهرچاوه :ویبالگی ڕوانگه /ڕێکهوتی 81 :ی جووالی 8111
264
کۆماری کوردستان ،وشیاری نهتهوهیی یان پیالنێکی دهرهکی ؟ هاشم زوورئاوهر
ئاماژه : لههه کۆتاییهههکانی شهههڕی دووههههمی جیهههانی ،یهههکێک لههه گرینگتههرین رووداوهکههانی مێههژووی هاوچهههرخی کههورد ،دامهزرانههدنی کۆمههاری کوردستان بوو ،ئهزموونێک له دهسه اڵتهی کهوردی کهه بهۆ یهکههمجار لهه مێهژووی نوێ دا توانی گۆڤار و رۆژنامه دهربخات ،دام ودهزگاکانی ئیهداری دامههزرێنێت و وهکوو دهوڵهتێکی نهتهوهیی مامهڵههی لهه گههڵ بکرێهت .کۆمارێهک کهه بهرهههمی شۆڕشهکانی پێش خۆی و ههڵقواڵوی ناوهی کۆمهڵگاو ئاکهامی سههرههڵدانی ئههو وشیاری نهتهوهییه بوو که له سااڵنی پێش دامهزراندنیدا له نێو چین و تهوێژی الوانههی رۆشههنبیرو تههازه پێگهیشههتووی نههاو خانهههقا و حههوجره و خوێندنگهههکانی دهوڵهههتیی لههه ناوچهههی موکریههان دا سهههری هههه ڵههدابوو .بهههاڵم مهههخابن کههه ئهههو کۆمههاره سههاوایه سهههرهڕای تێپهههر کردنههی ههههموو تایبهتمهندییهکانی یاسایی نێونهتههوهیی خهۆی ،لهه الیههن نهیارانییههوه بهه پیالنێکهی دهرهکهی لهه قهڵهمهدراوه .لههت و پههت کردنهی واڵتانی رۆژههاڵتی نێوهڕاست له الیهن ئیستعمار و چهند پارچه کردنی جیهانی ئیسالم لهه الیههن خهاچ پهرسهتانهوه ،پاسهاو گههلێکن که له مێشک و بیروبۆچوونی ناسیۆنالیسمی بهرچاوتهنگی فارس و تورک و عهڕهب وهێندێک لهه هههڵگرانی بیرۆکههی ئیسهالمی سیاسهی دا خهول ده خههوات .ههههروه کههوو مێژوونووسههی ئێرانههی(( ئهحمهههدی کهسههرهوی)) داخوازیهههکانی ڕهواو نهتهههوهیی کههورد بهههو شههێوهیهلێک دهداتهوه و دهڵێ (( :خرابترین تۆوی ناکۆکی و دووبهرهکی که بێگانه له رۆژههاڵت دا چاندی ئارهزووی سههربهخۆیی نهتههوهکان بهوو ،دوای ئهوهی که ئهو سیخوڕه ئهوروپایانه به نێو کورد و ئهرمه ن و ئاشووریهکان دا گهڕان ،ئههو تهۆوه گاڵوهیهان لهه نێهو دا چانهدن ))(. )1 بۆ ئهو مهبهسته ئهو وتارهی ژێرهوه حهول دانێکه بۆ ئهوهی که کۆمهاری کوردسهتان و بزووتنههوهی نهتهوهییهکههی تها چ ڕاده یههک ههڵقواڵوی ناخی رووداوه سیاسی و کۆمهاڵیهتییهکانی کوردستان و گهشهی بیری سیاسی و نهتهوهیی کورد بووه ؟ رهزاشا و مهسهلهی کورد : شۆڕشی مهشرووته بوو به هۆی له رزۆک بوونی سیستمی حکومهتی پاشایهتی -عێلی و دامهزرانهدنی شهێوهیهکی بهڕواڵههت مهۆدێڕن له حکومهت ،بهاڵم ئاماده نه بوونی کۆمهڵی ئێران بۆ ئهو ئاڵ و گۆڕانه و دهس تێهوهردانی رووس و ئینگلهیس لهه کاروبهاری نێوخهۆیی ئێران ،بوو به هۆی ههرهس هێنانی مهشرووته ،که به کودتای 1899کۆتایی یهکجاری پێهات و حکومهتی سانترالیستی رهزاشا له
265
ئێران دهستی پێکرد ،ئهوهش هاوکات بوو له گهڵ گهشهی ئاڵمان له بواری پیشه سهازی و تورکیهای مهۆدێڕنی ئاتهاتورک ،کهه سههرنجی بیر و ئهندیشهی رووناکبیرانی ئێرانی بۆ الی یهکێک له دیاردهکانی شارستانییهتی رۆژئاوا راکێشا ،ئهویش ناسهیۆنالیزمی پههڕگیری ( شۆونیسم ) بوو .تهقی زاده که له بناغهدانهرانی مهشرووته بوو ،لهه ئاڵمهان گۆڤهاری (( کهاوه )) ی دامهزرانهد و بهه هاوکهاری جهه ماڵزاده و محهمهد قهزوینی دهستیان کرد به باڵوکردنهوهی ئهندیشهی ناسیۆنالیستی .ئهوان بڕوایان وابوو که تا له ئێران یهه کێتیهی میللی له بواری زمهان ،جهل و بههرگ ...... ،بههدی نهیههت سههربهخۆیی سیاسهی و پاراسهتنی تهواویههتی خهاکی ئێهران ئهسهتهمه .ئههو ئهندیشه شۆونیستانه له ڕاستی دا بنهمای دهسهاڵتی ره زاشای پێک هێنا ،هههر بۆیهه رهزاشها هههر کهه دهسههاڵتی بهه دهسهته وهگهرت، دهستی گرت به له نێوبردنی سهرۆک عێهل و عهشهیرهتهکان و نیشهتهجێ کردنیهان و بهه دیهێنهانی دهسههاڵتێکی سانترالیسهتی سیاسهی ، نیزامی به هێز(. )8 بێجگه له کاریگهرییهتی ئهو بیرۆکه ڕهگهزپهرستانه ،سهفهری رهزاخهان بهۆ تورکیهای ئاتهاتورکیش هێزکهارێکی گرینگهی هههبوو لهه سهر سیاسهتهکانی به نێو مۆدێڕن .رهزاشا پاش گهڕانهوهی له سههفهرهکهی خهۆی بهۆ تورکیها لهه سهاڵی 1212لهه ژێهر کاریگهرییههتی سیاسهتی مستهفا کههماڵ دا ،بڕیهاری دا کهه لهه مهوبههدواوه هههموو گههالنی ئێهران و لهه ناویشهیان دا کهورده کهان ،مهافی خوێنهدن و نووسین یان به زمانی زگماکی خۆیان نییه " .کهریمی حیسامی" لهه بهارهی ههولههکانی دهوڵههت بهۆ یاسهاغ کردنهی زمهانی کهوردی دا ده نووسێ ....... :نووسین و خوێندنهوهی زمانی کوردی یاساغ له قهڵهم ده درا و تهنانهت بڕیار درا له ئیهداره کهان بههو زمانهه گفتگهۆ نهکهن ،له سهردهرگای ئیداره کان نووسرابوو :قسه کردن جیا به فارسی قهدهغهیه (. )2 سیاسهتی حکومهتی پههلهوی به نیسبهت خهڵکی کوردهوه به دوو قۆنا دا تێدهپهڕی و له هههرکام لههو دوو قۆناخهه دا بهه دوای ئامانج گهلێکی تایبهت دا دهگهڕان ،گرینگ ترین یان بریتی بوون له : -1قۆنههاخی یهکهههم :پێههک هههاتبوو لههه نههه هێشههتنی هۆزگهههرایی ،لههه نێههوبردنی گروپههی چهکههداری عهشههیرهتهکان ،باڵوکردنهههوهی دهسههتڕۆیی دهوڵهههتی ناوهنههدی ههههتا سههنوورهکان ،دامهزرانههدنی ئیههداراتی تۆمههارکردنی بهڵگهنامههه و موڵکهههکان ،دارایههی ،دادوهری و ناوهندهکانی راهێنان و سهربازی بوون . قۆناخی دووههم :تایبهت بوو بهه قهدهغهه کردنهی کههڵک وهرگهرتن لهه زمهانی کهوردی و هههروهها دانهمهزرانهدنی کارمهنهده خهۆجێ یهکان له کوردستان دا (. )1 له کۆبهندیهکی گشتی دا دهتوانین بڵێین ،قهدهغه کردنی زمانی کوردی ،سهپاندنی جل و بههرگی ئوروپهایی بهه سههر کوردهکهان و دوورخسههتنهوه و بهنههد کردنههی کهسههایهتییه دیههار و سهههرۆک هۆزهکههانی کههورد ،دانههانی کارمهنههدی نههاکورد و گوشههاری سههوپاییهکان و ژاندهرمهکانی رهزاخان بۆ سهر دانیشتووانی کوردسهتان ،هههموو بههو واتایهه بهوون کهه رێژیمهی پههلههوی دژایههتی ئهازادی و هههڵس و کهوتی زمان و داب و نهریتی کوردهکان دهکا ،ئهو شهڕانگیزییه بێ هۆیه و گوێ نهدان به هیچ نهزانینی بێ هۆیانه له بابهت زمان
266
و کلتووری یهکێک له گهالنی ئێرانی ،نهتهوهی کوردی به تهواوهتی له حکومهتی پههلهوی دوور کرد (. )1 رهزاشا بێجگه له مانههش ههسهتا بهه گهۆڕین و بهه فارسهی کردنهی نێهوی ژمارهیههکی زۆر لهه شهار و ڕووبهارو چیاکهانی کوردسهتان بهو نموونه ورمێی کرد به رهزائیه ،سهڵماس بۆ شهاپوور ،خهانێ بهۆ پیرانشهاهر ،سهاباڵغ بهۆ مهههاباد و چهۆمی چهغههتوو بهۆ زهڕینهه ڕوود. ههروهها دراو و داراییهکی زۆری خهرج کرد له پێناوی سڕینه وه ی ئه ده بی کوردی وبه فارسی کردنی شێعره کانی " بابه تاهیر هه مه دانی " که به زارێکی که لهوڕی نووسراوه ،کرانه فارسی . داوایان له ( رشید یاسمی ) کرد تا له ڕێگای کارێکهوه که نووسینی کتێبی ( کردوپیوستگی تاریخی او ) ه ،تئهۆرێکی زڕ سههباره ت به فارس بوونی کورد بسهلمێنێت (. )6 ههروهها " توکلی" سهبارهت به کار و ڕهفتاری لێپرسراوهکانی دیکهی ئێرانی له کوردستان دا دهنووسێت :لهو بهرنامانهی دیکه که بههه ئامههانجی دژایهههتی و لێههدانی فهرههههنگ و فۆڵکڵههۆڕی کههوردی جههێ بههه جههێ دهکههران ،بریتههی بههوون لههه خههاپوور کردنههی ئهههو ئاسهههواره کۆنانهی ،ئاماژهیان بۆ مێژووی کورد دهکرد ( .حسن مقدم ) سهرکردهی هێزه ئێرانییهکان له شاری سنه لههو رووه دهسهتی نهپاراسهت، وێڕای ئهو ئازار و ستهمهی که خهڵک له دهستی ئهو کابرایهوه تووشی دهبوون ،مهردووه کانیشهی لهه بههاڵی ئههو سههرکردهیه بهێ بههش نهههبوون ،ئهههو ههسههتا بههه کههاول کردنههی گۆڕسههتانی ( سههلێمان بهههگ ) کههه شههوێنی ئارامگهههی سهههردارانی کههورد و کهسههایهتییه نیشههتمان پهروهریهکانییهتی .به پێی ئهو سیاسهته نالهبارهی که حکومهت بهرامبهر نهتهوهی کورد له ئێران گرتبوویهبههر ،ژمارهیههکی یههکجار زۆر له کوردی خێڵهکانی ( گهڵبا وپیران و جهاللی ) و ههزاران خێزانی دیکهی کوردستان له ساڵی 1921دا گواسترانهوه بهۆ شهوێنه دووره دهستهکانی ئێران ،به تایبهت بۆ کرمان ،سوڵتان ئاباد و شیراز. )2( . ........، ئاکامی کارکرد و ههڵس و کهوتی ڕهزاخان له گهڵ دهرهنجامی ههولهکانی ئاتاتورک و ناسیۆنالیستهکانی تورک ههریهک شت بوو، ئهههویش چهوسههاندنهوهی نهتهوایهههتی بههوو .مهبهسههت لهههوهها گوشههارێک لههه نێههوبردنی شوناسههی نهتهههوهیی تاقمێههک لههه خهههڵک لههه چوارچێوهی واڵتێک دا له الیهنی ره گهزی و زمانی ،ئایینی و کلتووری به کهمینهیهکی جیاواز داده نرێت . ئهو سیاسهته به نێو چاکسازییهی رهزاخان ،به دوو قۆنا دا له گهڵ پهرچه کرداری چین وتوێژهکانی خهڵکی کوردستان بهره وڕوو بوو : قۆناخی یهکهم :ڕاپهڕینی چهکداری :ڕاپهرینی عهشیرهتهکانی ههورامان و مهریوان به سهرکردایهتی رێبهره بهه نێوبانگههکانیان وهکوو مهحموود خانی دزلهی ( )1916 -1221و جافهرسهامی هههورامی ( ) 1918 – 1221و مههحموود خهانی کهانی سهانان لهه بهههاری ساڵی ( )1986دا دژ به حکوومهتی رهزاشای پههلهوی
267
* راپهرینی خێڵی جهاللی . )2( 1921 -1921راپهڕینی ڵۆرهکان به ڕێبهرایهتی ( قهدهم خێر ) ئهو ژنه لێههاتوو و ئازایههی کهه ( سهید مورادخان)ی برای و ( عههلی مهههخان ) مێهردی بهه فهرت و فێهڵ و پیالنهی لهشهکری ئێرانهی لهه نێهو بهران .ڕاپههڕینی سهمکۆ، ڕاپهڕینی مهال خهلیل مهنگوڕ(.)9 قۆنههاخی دووهههه م :راپهههرینی فهرههههنگی و سیاسههی :دامهزرانههدنی حیزبههی هیههوا لههه کوردسههتانی ئێههراق کاریگهههری بههێ وێنهههی لههه ڕاچڵهکانهههدنی ههسهههتی نهتهوایههههتی کوردسهههتانی ئێهههرانیش دا یهههاری کهههرد بهههه تایبههههت هاوکهههات لهههه گههههڵ پهرهسههههندنی راپهرینهههه چهکدارییهکانی کورد دژی رهزاشای پههلهوییهوه ،بزووتنهوهیهکی رۆشنبیری به هێز له نێو توێژی خوێندهوار و شارنشینی کوردسهتانی ئێران سههری ههڵهدا کهه بهوو بهه ههۆی دامهزرانهدنی رێکخهراو گههلێکی جۆراوجهۆر وهک حیزبهی ئهازادی کوردسهتان و کۆمهڵههی ژیانههوهی کوردستان ( ژکاڤ) .بێجگه له ڕێکخراوی هیواو شوێن دانهربوونی ئهو لهه سههر بووژاندنههوهی وشهیاری نهتههوهیی کوردسهتانی ئێهران"، مهال ئهحمهدی فهوزی " مامۆستای ئایینی له گهشه کردنی بیری نهتهوهیی کوردی دا به تایبهت له ناوچهی موکریان دا رۆڵی بهرچاوی گێڕاوه ".کههریمی حیسهامی " وێهڕای ئامهاژه کهردن بهه پێهک ههاتنی گروپێکهی سیاسهی بچهووک بهه بهشهداری پیهاوانی ئهایینی ناوچههی موکریان له ماوهی سااڵنی 1211 -1212که له گهڵ شۆڕشی ئارارات و پارتی خۆیبوون دا پێوهندیان بووه ،مهال ئهحمههدی فههوزی بهه بهرپرسی سهرهکی ئههو گرووپهه دهناسهێنێ و لهه بهارهی ڕۆڵهی مههال ئهحمههد لهه چهاالکی سیاسهی کوردهکهان لهه نێهوه ڕاسهتی سهاڵهکانی دهسهاڵتدارییهتی رهزاشا دا دهنووسێ :پێویسته بزانرێ که رۆڵی مهال ئهحمهدی فهوزی یهکێک لهه رۆشهنبیرانی کهورد ،لهه بههره بههری ههڵگیرساندنی شهڕی جیهانی دووههم دا ،زۆر گرینگه ئهو له سلێمانیهوه بۆ موکریان هاتبوو و لهه ڕاچڵهکانهدنی ههسهتی نهتههوهیی و دامهزراندنی ئهو گرووپه سیاسییه بچووکه دا ڕۆڵی سهرهکی ههبووه (. )11 لێکۆڵهههڕی کههورد" محهمهههد سهههمهدی " لههه گهههڵ ژمههاره یهههک لههه ئهنههدامانی دامهزرێنهههری کۆمهڵههه دا وتههووێژی سههاز داوه ،بههه لههه بهرچاوگرتنی وتهکانیان ده نووسێ که :مهال ئهحمهدی فهوزی بێجگهه لهه زانیهاری ئهایینی ،وانههی ههسهتی نهتهوایههتی کوردیشهی بهه قوتابیهکانی دهگووته وه ( .)11یهکێک لهو قوتابیانه "،مامۆستا هێمن بوو" ،هێمنی موکریهانی لهه ژیهان نامههی خهۆی ( لهه کهوێ وه بۆ کوێ ) دا دهنووسێ (( :دهبی بڵێم من دهسکردی (( فهوزی)) م ئهو ههڵیوهشاندمهوه ،و تێکی ههڵشێالم و سهر له نهوێ درووسهتی کردمهوه .....بێگومان ئهگهر نهچووبامه خزمهت فهوزی و لهکن ئههو مامۆسهتایهم نهخوێنهدبا ،رێبهازی ژیهانم ئههو رێبهازه نههدهبوو کهه گههرتم و پێیههدا رۆیشههتم و ئێسههتاش بهههرم نهههداوه .ئهههو تێیگهیانههدم مههن رۆڵهههی کههوردم و کههوردیش نهتهوهیهههکی بێبهههش و چههارهرهش و زۆرلێکراوه و دهبێ رۆڵهکانی له پێناوی رزگاری کردنی دا فیداکاری بکهن و له خۆبردوویی نیشهان بهدهن .........ئههو الوه کوردانههی له سهردهمی پاتشایهتی رهزاخانی پههلهوی دا که به تهقلیدی ئاتاتورک خهریک بوو گهلی کورد له کوردستانی ئێران دا بتوێنێتههوه، یا ڕاستهوخۆ شاگردی فهوزی بوون یا شاگردی شاگردهکانی ئهو ،بهتایبههتی پێشههوا قهازی محهمههدی شهههید شهانازی بههوه دهکهرد کهه شاگردی فهوزی بوو (.)18 بێجگه له دان پیانانی مامۆستا هێمنی شاعیر،له نووسینهکانی حیسامی و سهمهدیش دا وادهرده کهوێ کهه مهالفههوزی ئهگههر نههبێ له دوو سهدهی ناسک و هه ههستیار دا رووی کردۆته مههاباد و ههر جاره ههولی داوه گۆرانکارییهک درووست بکات و ههستی
268
نهتهوایهتی له نێو کوردهکانی موکریان دا وهئاگابێنێ ، جارێکیههان لههه گهرمهههی شۆڕشههی ئههارارات ،جههارێکی دیکهههش لههه دهسههپێکی شهههڕی جیهههانی دووهم دا ( .)12سیاسهههتی شۆوینیسههتی و گووشاری رژیمی شاههنشاهی پههلهوی بووه هۆی پهیدابوونی ڕق و بێزاری چین و توێژهکانی گهلی کورد له رۆژهههاڵتی کوردسهتان بهه شێوه یهک له سههرووبهندی ههڵگیرسهاندنی شههڕی دووهمهی جیههان دا تههواوی فاکتههرهکانی جوواڵنههوه و تهقینههوهی نێوخهۆیی ئامهاده بوون .بهتایبهت کاتێک که شهڕ ههڵگیرسا و ئێران تا دههات له ئاڵمانی نازی نزیک دهبۆوه .ئهو مهسههلهیهی کهه بهووه ههۆی تێهوه گاڵنی ئێران له ئاگری شهڕ و سهری رهزاشای پههلهوی خوارد و ئاواتی خهڵکی ستهم لێکراوی کوردستان هاته دی ( . )11رهزاشها خهۆی نهگرت له بهردهمیان دا بهوهش کهش و ههوای ئازادی له ئێران پهیدا بوو و کوردستانیش بهشێک له ئازادی و دێموکراسی بهه خۆیههوه بینهی .حیههزب و رێکخهراوه سیاسههییهکان بووژانهههوه لهه کاتێههک دا کههه لهه خههوارووی ئێههران لهه شههکری ئامریکهها و بریتانیها هههاتبوو ،لهههو سهرووشهوه لهشکری سووری سهۆڤیهتی ههاتبوو هههتا ورمهێ ی داگیرکردبهوو و ناوچههی مهههاباد لههو بارودۆخهه دا بهه دوور بهوو ،بۆیهه بهارودۆخێکی تایبهههتی لهه مههههاباد و ناوچهه کههه خولقهها بهوو .مههههاباد پێشهینهیهکی شۆڕشههگێری جواڵنههوهی نهتهههوهیی ،کوردایهههتییان ههبوو ههر بۆیه یهکهم رێکخراوهی به هێزی سیاسی کوردی به نێوی کۆمهڵهی ژیانهوهی کورد له کوردسهتان لهه ناوچههی مهههاباد پێهک هات .بهپێی ئهو سهرچاوانهی له دهستدان ئامانجی (ژکاڤ) ،دژی خۆخۆری و شهڕی ناوخۆ و پووڵ پهرستی و ههل پهرستان بووه ،بهه ههموو هێز و توانای تێکۆشاوه بۆ ئههوهی زنجیهرو تههوقی دیلهی و ژێردهسهتهیی لهه گههردنی نهتههوهی کهورد دامهاڵێ ،هههولی داوه کهه کوردستانی گهوره دروست بکاتههوه ،لههت و پههتی کوردسهتان نهههێڵێ کهه هههموو کوردێهک بتهوانێ بهه سهربهسهتی بهژی ( .ژکهاڤ) زۆر ههستی بهوه کردووه که دهبی کورد بیر له شارسهتانییهت و پێشهکهوتن و مهدهنییههت بکاتههوه ،خهۆ رۆشهنبیرکردن و ناسهاندنی کێشههی گهلهکهمان به دنیای دهرهوه زیهاتر رێگهای رزگاریمانهه نههک چههک و شههڕ ،چوونکهه ههیچ کهات ئههو چهکههی بهه دهسهتی کوردهوهیهه لهه بهرامبهههر چهههکی دوژمنهههکانی دا بههه راورد نههاکرێ ،بۆیههه ههههر زوو بیههری لههه رۆژنامهگهههری و دهرکردنههی گۆڤههار و رۆژنامههه بههۆ روونههاک کردنهوهی بیری نهتهوایهتی کردووه (. )11 ک ژ ک له سهر چوار کۆڵهکهی ( ئیسالمهتی ،کوردایهتی ،مهدهنییهت ،سوڵ و ئاشتیخوازی ) دامهزراوه. له رووی رۆشنبیرییهوه ( ک ژ ک ) زۆر گرینگی به بهاری رۆشهنبیری دا ،چهه نهدین باڵوکهراوهی دهرکردبهۆ هوشهیار کردنههوهی بیهری نهتهوایهههتی سیاسههی گهههلی کههورد لههه وانههه وهک ( گۆڤههاری نیشههتمان ،رۆژژمێههری کههوردی ،دیههاری کۆمهڵهههی ژکههاڤ و چهنههدین بابهههتی رۆشنبیری ( .)16له ژێر تیشهکی ئههو ئامهانج و حهوالنههی ژکهاڤ بهۆ بردنهسههری ئاسهتی رۆشهنبیری و نهتههوهیی کۆمههڵگای کهورد ،لهه ساڵهکانی ،1281 - 1281تههوهرهی سههرهکی شهێعر و ئههدهبیاتی کهوردی کهه تها ئههو کهات تههنیا لهه چوارچێهوهی ئههدهبیاتی گشهتی و بابهتی عیرفانی و فۆڵکلۆڕی بووه ،جێگهی خۆی دا به نێوهڕۆکی نهتههوه ،مێهژوو و رێزگهرتن لهه میراتهی سیاسهی رابهردوو .ئههو پههڕی ئهو رهوتهه دهتهوانین ئامهاژه بهه بهرهههمی عهبهدولرهحمانی شههڕه فکهنهدی ( ههه ژار ) بکههین کهه لهه (( ئاڵهه کهۆک )) دا شۆڕشهێکی گهورهی له ئهدهبیاتی کوردی ههڵگیرساندووه (. )12
269
تێکۆشههانی ژکههاڤ لههه ههههر دوو الی بههاکووری کوردسههتانی ئێههران چ دهورووبهههری مههههاباد و ناوچهههی بههاکووری میانههدواو کههه لههه ژێههر دهسهاڵتی رووسهکان بوو ،به تووندی درێژهی ههبوو ....له ناوچهی کرماشان هێزی ناسیۆنالیستی کورد توانی بهووی ،ئههوێ بهۆ الی خۆی رابکێشێ .له باکووری سهقزهوه ،نفووزی کۆمهڵه له نێوان عهشیرهتهکان به خێرایی گهشه سهند و ئامانج و بهرنامههکانی ژکهاڤ رهچاو دهکرا .له پێوهندی له مههڕ چهاالکی ژکهاڤ و پێوهنهدی دیپڵؤماسهی و دهرهکهی ئههو ،سهرکونسهولی یههکێتی سهۆڤیهت لهه رهزائیهه " هاشمۆڤ" 1911 / 1 / 1دهڵێ :من به چهاوی خهۆم ههسهتم کهردووه بهه بهوونی پهارتی ژکهاڤ و زۆربههی خههڵک ژکهاڤ بهه کۆمهڵهه نهاو دهبات ،زۆربهی کورده کان و پیاوه به ناوبانگه کانیهان الیههنگری سهۆڤییهت دهکههن و بهه هیهوان لهه خههباتیان دا بهۆ سههربهخۆیی لهه سهۆڤییهت یارمههتی وهربگهرن ،کۆمیتههی ژکهاڤ خههڵک دڵنیها دهکهات لهه ئهیش و کارهکهانی خهۆی دا پهیوهنهدی دهکهات لهه گههڵ یههکێتی سۆڤییهت ،بهاڵم (( له نێوان ئێمه و ژکاڤ دا هیچ پێوهندییهک نیه )) ( .)12ئهو وتهی هاشمۆڤ دان پیانهانێکی راسهتگۆیانهیه و بهه ڵگهیهکی ئاشکرایه بۆ ئهو نووسراوانهی که بێ هیچ بهڵگهیهک له نووسینهکانیان دا حههول دهدهن کۆمهڵههی ژکهاڤ و جوواڵنههوه پههره گرتووی نهتهوهی کورد له ههرێمی موکریان دا دهسکردی سۆڤییهتێکان بدهنه قهڵهم .مامۆستا ههژار لهو بارهوه دهنووسهێت :زۆر کههس الیان وایه که حیزبی ژکاڤ ڕووسان دروستیان کردووه که خوا ههڵناگرێ راستی بۆ نهچوون ،کاتێ که حیزب بۆ ههوهڵجار له سهاباڵغ دامهزرا ،رووس هیچ ئاگاداریهکی لێ نهبوو ،دهمانویست به رهسمی بمانناسن و یارمهتیمان بکهن بهاڵم ههرچی کۆششمان کرد جوابیان نهداینهوه (. )19 حهمه رهزاشای پههلهوی و مهسهلهی کورد : دهسهاڵتی حهمهه رهزاشهای پههلههوی لهه سههر هههمان سیاسههتی بهاوکی سههبارهت بهه ڕاوه دوونهان و سههرکووتکردنی ئهازادیخوازانی ئێرانی به گشتی و بههگژ داچوونههوهی داواکارییههکانی نهتههوه نافارسههکانی ئێهران لهه پهێش ههموویانههوه گههلی کهورد بهه تایبههتی، رۆڵێکی سهرهکی دهبینێت له شێواندن و تهقینهوهی بارودۆخهکهی واڵت له پاش تهواوبوونی شهڕ .حکوومهته یهک لهه دوای یهکههکانی ئێران له سااڵنی شهڕی دووهمی جیهانی چ دوای کۆتهایی ههاتنی ،گاڵتههیان بهه مهسههلهی نهتهوایههتی کهورد دهههات و ئامهاده نههبوون کهمترین ماف بۆ گهلی کورد له ئێران بسهلمێنن .له باشوور و ناوهندی کوردستانی ئێران ،ئهو ناوچانهی حکوومهتی ئێهران دهسهتی بهه سهههریان دادهڕۆی ،وهک دهسهههاڵتێکی نیزامههی پیرۆکراتههی ئێرانههی دامهههزرابوو کههه لههه گهههڵ کۆتههایی هههاتنی شهههڕ دا رۆژ بههه دوای رۆژ گوشهاریان لهه سههر خههڵکی شهارهکان و عێلهه نیشهتمانپهروهرهکانی زیهاتر دهبهوو ،ئهوانهه هههموو حههولێکیان ئههوه بهوو بنکهه و بارهگهها نیزامیهکانیان لهو ناوچانه دا به هێز بکهن و سیخوڕه کانیان باڵو بکهنهوه تا رێگا لهو شههپۆله ئهازادیخوازی و نهتهوهییهه بگهرن کهه له ههرێمی موکریان و باکووریانهوه قوڵپی ده دا ( .)81درووست مانگێک پێش به دهسته وهگرتنی دهسهاڵتی سیاسهی لهه الیهان ح.د.ک و دامهزراندنی کۆماری میللی کوردسهتان لهه مهههاباد ،ههفتهنامههی (( کوهسهتان )) لهه چهنهد ژمارهیههکی دا بهه درێهژی باسهی شهێواوی بارودۆخی ئابووری کوردستان کردووه و بهرپرسیارییهکی خستۆته ملی دهزگا گهندهڵ و ناکارهمهکانی حکوومهت ،ئهوانهی لهه کوردسهتان و نه له تاران حازرنین کارێک بۆ خهڵکی راپهڕێنن و وهاڵمی داخوازییهکانیان بدهنهوه بهه تایبههت وهاڵم نهدانههوهی تووتنهوانههکانی مههاباد له تاران و بێ بهش بوونیان له ههموو حههق و دهسهتڕهنجێکیان ،کوهسهتان نووسهیویه :دوای ئههوهی خههڵک لهه تارانههوه بهه دهستی خاڵی دهگهڕێنهوه مههاباد ،دێنه سههر ئهوباوهڕهی که دهسهاڵتدارانی ناوهندی ،مههابادیان پشت گوێ خستووه و ئاماده نین له رێی یاسایی و کارئاسانیان بۆ بکهن و ناڕاسته وخۆ پێیان دهڵێن :ئێمه ناتوانین بڕیارتان بۆ بدهین ،خۆتان چۆنتان پێ خۆشه
270
وا بکهن ،ئهو کاتهش خهڵکی پهی کاری خۆیهان دهکههون و خودموختهاری بهشهێک لهه کوردسهتان و لهه پهاڵ ئازهربایجهان رادهگهیههنرێت (. )81 چ لههه رۆژنامهههی کوردسههتان ،ئورگههانی حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان و چ لههه چاوپێکهوتنهههکانی پێشهههوا قههازی محهمهههد لههه گهههڵ رۆژنامهههی (( رهبههر )) ی حیزبههی تههوده و دواتههر وتههاری پێشهههوا بههه کۆمهههاڵنی خهههڵک ،بههاس لههه داواکاریهههکانی کههورد کههراوه و ئهههو داواکاریانهه بههه تهههواوی شههاراوه نههین ،پێشهههوا دهڵێههت :ئهگهههر ئێمههه ئههه مههڕۆ پێههدا دهگههرین لههه سهههر داوای ئۆتۆنۆمییهههکی جههوزئی بههۆ واڵتهکهههمان ،گونههاحی حکوومهههتی ناوهندیههه کههه هیچههی نهههکردووه بههۆ باشههکردنی وهزعههی ئێمههه ،ئێمههه بههه ڕاسههتی حهههز ئهکهههین رێگههای پێشکهوتن بگرین ،ئێمه حهز ناکههین السهای ئامریکها و رووسهیا بکهینههوه ،بههاڵم ئههوهش رهت دهکهینههوه کهه وهکهوو ئهاژهڵی واڵتهانی شارستانی بژین .ههروهها لهه شهوێنێکی دیکهه دا دهڵێهت :بهه ههیچ جهۆرێکی داوای تهجزیههی ئێرانمهان نههکردووه و تههنیا مهبهسهتمان ئازادی خۆمان و دێموکڕاسی بووه .بهاڵم له پێش دا کاربهدهستانی ئێهران بێجگهه لههوهی کهه جوابیهان نهداینههوه ،شۆخیشهیان بهه داوای ئێمه کرد و ناچار بووین حکوومهتی میللی مان دامهزراند و هێزی خۆمان له بهرامبهر ئهوان دا تاقی کردهوه ")88( .... ئهحمهد کهمانگر" که بۆ خۆی کارمهندێکی حکوومهتی ئێران و وهکیلی پایهی 2ی دادگهای شهاری سهنه بهوو لهه ئابهاری سهاڵی 1911 واته 2مانگ پێش دامهزراندنی کۆماری کوردستان له مههاباد ،له تهلهگرافێک دا ئهوهی پێشنیاری دهوڵهت کرد مادامههکی دهزگاکهانی حکوومهت له توانیان دا نیه به کارامهیی کار و بارهکانی ناوچهکه راپهڕێنن ،چی دهبێهت ئهگههر حکوومههت ( اسهتقالل نهاق
) واتهه
خوودموختاری به خهڵکی کوردستان بدایه تا بۆ خۆیان به کاروباری خۆیان دا رابگه ن (. )82 بهمجۆره له پێش نیوهڕۆی ڕۆژی 8ی رێبه نهدانی 1281ی هههتاوی بهرامبههر بهه کهانونی دووهمهی 1916لهه گۆڕهپهانی چهوارچرای شاری مههاباد دا و به ئاماده بوونی زۆربهی کادرهکانی ( ح د ک ) جههماوررێکی زۆری شهار و نوێنههرانی ناوچههکان و ههۆزه کوردهکهان ههر له ماکۆوه تها سههقز و سهردهشهت کهه پێشهتر بانگهێشهت کرابهوون ،ئاهههنگی ڕێ و ڕهسهمی راگهیانهدنی" کۆمهاری میللهی کوردسهتان" دهستی پێکرد ( .)81قازی محهمهد له کۆبوونهوهی دامهزراندنی کۆماری کوردستان لهه 8ی رێبهنهدانی 1281ی هههتاوی دا بهه بهشهداری ههموو چین و توێژهکانی کوردستان دا گوتی : (( کوردستان مهوقعیهتێکی جوغرافیایی مهخێوهێی ههیه که بێ پسانهوه و بێ ئهوهی نهتهوه و میللهتێکی که له نێویان فاێیهل و لێکیان بپچڕێتهوه کورد به سهریهکهوه و پێکهوه سکوونهتیان تێ دا ههیه و داوای مالکیههتی میللهی لهوێهدا .بهه سههرهات و سههوابیقی تاریخییان یهکه و عموومهن تێی دا شهریکن ،خاوهنی ئهاداب و عهادات و رسهوومی میللیههکی وان کهه ههیچ جهۆره سههدهمه و عهوادیسهێک نهیتوانیوه سستیهک له بناغهی میللییهتی ئهوان دا پهیدا بکا .کورد له قهدیم دا ههزاران پادشا و حوکمهدار و تهشهکیالتیان هههبووه. ههههر لهههم کوردسههتانه ئههازادهی ئێسههتا دا بنهماڵهههی ئۆمهههرای مههوکری کههه سهرسلسههلهی ئهههوان ئهههمیر سهههیفهدینا بههووه تهها 1181کههۆچی بیلئستیقالل یهک له دوای یهک ئهمیر سهیفهدین ،سارم بهگ ،شێخ حهیدهر ،ئهمیربهگ ،ئهمیر پاشا تا دهگاته قوبادخان به
271
دهسهههاڵت و قودرهتهههوه حکومهههتیان کههردووه ،میللهههتی رهشههید و بههه غیرهتههی کههورد لههه ههههموو دهور و زهمانێههک دا ههرکهههس خهههیاڵی ئیستیالی نیشت مانی ئهوانی بوو بێ بههرهنگاری بهوون و بهربههرهکانیان کهردووه و لهه ههیچ فیداکاریهه ک دهسهتیان دا نهنوانهدووه .لهه پاش له ده ست چوونی حوکمدارهتیان بۆ وه گیرخستنهوهی ئازادی وچانیان نهداوه .به دڵێکهی ئهوهنهده بهه هێهز و عههزمێکی سهابیتهوه تێکۆشاون تا ئێستا هێزێکی وا نهبووه بتوانێ خهفهیان بکات ،میهره کهوێره یهان کوشهتووه ،بابهان سههری ههڵهداوه بابانیهان بهێ دهنهگ کردووه ،ئهردهاڵن بڵیند بوون ئهوانیان له عههرزی داوه ،بتڵیسهی بههرز بوونههوه و هههزاری دیکهه وهک ئههوان .تها لههو دواییانهه دا لهه پاش شهڕی بهینهلملیلی پێشوو که دیکتاتۆری ئێران و تورکیا هاتنه سهرکار ،زمان و عادات و مهزههب و خسووسهیاتی میللهی کوردیهان به جارێک الواز و که نهفت کرد له هیچ وه حشییهت و دڕندهییهک رانهوهستان ،خوێنهدن و نووسهینی زمهانی کهوردی مههمنوع و پۆشهینی لیباسمان قهده غهبوو نهیانده هێشت له هیچ جۆره مهزایا و حقووقێکی به شهرییهت بهشمان ببێ)) )81( . لهو وتهارهی قهازی محهمههدی سههرۆک کۆمهاری کوردسهتان دا ئههوهمان بهۆ دهردهکههوێت کهه ئههو کهسهایهتییه مهزنهه تها چ رادهیههک باوهڕی به کوردستانی بوون و تێکڕای رهگهزه پێک هێنهرهکانی نهتهوایهتی کورد له (( مێژوو ،دابی هاوبهش و تایبهت مهندیههکانی نهتهههوهیی ....هتههد بههووه .کههه ئهههو تایبهههت مهندییهههش بههێ گومههان دهگهڕێتههه بههۆ بههوونی (( وشههیاری نهتهههوهیی )) سهههرۆک کۆمههاری کوردستان واته قازی محهمهد و ههروهها کۆمهڵگای کوردیی ئهو کات و کۆمهڵهی ژکاڤێش دهتوانین به هێمای ئهو وشیارییه نهتهوهییهه له قهڵهم بدهین .دوای ئهوهی که کابینهی قازی ناسێندرا و وهزیرهکان دهستیان به کارهکانیان کرد دروشهمی پێهک هێنهانی کوردسهتانی گهوره بوو به ئامانجی کۆتایی قازی و حیزبی دێموکڕات و ههموو توانا و بڕستی کۆمار لههو پێنهاوه دا خرایهه کهار .هههر زوو مهههاباد بوو به مهکۆی ناسیۆنالیسته کوردهکهانی تورکیها و ئێهڕاق و سهوریا و شهاعیران و ئهدیبهه گههورهکانی کهورد لهه هههموو رۆژهههاڵتی نێهوه ڕاسته وه روویان لهو شاره کرد و مههاباد بوو بهه ناوهنهدی شۆڕشهگێرانی رۆژهههاڵتی نێوهڕاسهت و قیبلههگاو هیهوای نهتههوه پههروهرانی کورد. کۆماری کوردستان و کاریگهری ئهو له سهر ئاستی ناوخۆ و دهرهوهی کوردستان : ئاستی ناوخۆ :له سهر ئاستی ناوخۆوه کۆماری کوردستان له نیو توێژی خوێنده وارو شارنشینی کۆمهڵگای کورد له نهاوخۆی ئێهران به تایبهت له تارانی پێته پێتهختی ئێران دا کاریگهری ههبووه .کاتێهک کهه الوێکهی کرماشهانی بهه نێهوی (( نهادر ئیبڕاهیمهی )) کهه لیسانسی زانکۆی ههبوو ،دێته مههابادو وهکوو نوێنههری کوردهکهانی باشهوور لهه گههڵ پێشههوازییهکی گههرمی خههڵك و رێبههرانی کۆمهار بهره وڕوو دهبێت و پۆستێکیشی بۆ دیاری دهکهن ( .)86لهه ڕاسهتی دا ههرلهه ژێهر کاریگهریههتی کۆمهاری میللهی کوردسهتان و دهسهکهوته دێموکڕاتییهکانی دا بوو که چهند الوێکی کهورد لهه ناوچههی گههرووس لهه حهوزهیرانی 1916دا رێکخهراوێ کیهان بهه نێهوی (( یههکێتی الوانی بیجار )) دامهزراند به سهرۆکایهتی الوی کورد (( عه بدولباقی رهفی )) .ئهو یهکێتییه ئامانجی به گهژدا چوونهه وهی دیهارده ناله بارهکانی دزیی و بهرتیل خهۆری و گهنهدهڵی دهزگاکهانی حکوومههتی ئێهران بهوو لهه ناوچهه کهیانهدا ( .)82کوردهکهانی دانیشهتووی تارانیش رێکخراوه یههکیان بهه نێهوی ( ئهه نجومههنی ئهازادیخوازانی کوردسهتان ) لهه سههرهتای تههمموزی 1916دامههزرا کهه ئامانجیهان پشتگیری له داخوازیهکانی گهلی کورد له ئێران و حهول دان و کارکردنه سهر ڕای گشتی ئێران و دهسهاڵتی ناوهندی له تاران بوو
272
تا سیاسهتێکی گونجاو و نهرم بهرامبهر به کورد و دهسهاڵته سیاسیهکهی له مههاباد بگرنه بهر(. )82 ههر له وقۆناخه دا بوو که خوێندکاره کوردهکانی زانکۆی تاران له سهرهتای تشرینی دووهمی سهاڵی 1916دا رێکخراوهیههکیان بهه نێوی ( اتحاد دانشجویان کرد در دانشگاه تهران ) دامهزراند .نادری موحسینی ئهندامی چاالکی ئهو یهکێتیهه لهه وتارێهک دا نووسهیویه :ئێمهش وهک خوێندکارانی کوردی زانکۆی تاران شوێنی گرینگ و ئهرکی مهزنی خۆمان له نهاو کۆمهڵهه دا ههسهت پێکهردووه و دهزانهین کوردستان النهی ئازیزمان چهند دهرده داره و ئهمڕۆ له ههموو رۆژێک دا پتر پێویستی پێمانه ،ئێمه به تهواوی دهرکمان بهوه کهردووه که به داخهوه فهرههنگمان ،باری تهندروستی مان ،کشت و کاڵ مان ،سهنعهت مان به کورتی ههموو شهتێک مهان خراپهه و لهه تههواوی شارهکانی تری ئێران دواکههوتووتره ،هههر بۆیههت ئههو جێگایههی کهه هههل و مههرج و شهوێن رێگههمان پهێ بهدات ،بگهره زیهاتر لههوهش خهبات دهکهین بۆ چاکسازی کۆمهاڵیهتی و دژی وێران کاری و خراپی بارودۆخی واڵتهکهمان رادهوهستین(. )89 ئاستی دهرهوه :دوای دامهزراندنی کۆمار به ماوهیهکی کهم ( قهدری جهمیل پاشا ) به نوێنهرایهتی کورده نیشتمان پههروهرهکانی سههوریا و لههه رێگههای سههلێمانیهوه ،خههۆی گهیانههده مههههاباد و پیرۆزبههایی ههههموو کوردهکههانی سههووریا و توورکیههای بههه پێشهههوا راگهیانههد. ناوبراو له یادداشتهکانی دا نووسیویه :ئێمه نیشتمانپهروهرانی کوردکه لهه سهووریا بهووین ،بهه بیسهتنی هههواڵی دامهزرانهدنی کۆمهاری کوردستان له مههاباد ،گهلێ دڵخۆش بووین ،له سههر پێشهنیاری مهن و رازی بهوونی هههڤااڵنم بڕیارمهان دا کهه بهه مهبهسهتی پێوهنهدی دۆستانه له گهڵ حکوومهتی کۆمار سهردانی مههاباد بکهم (. )21 بهاڵم لێره دا نابی ئهو راستییهش له بیر بکرێت که بهشهێکی زۆر لهه کهورده کهانی کوردسهتانی عێهراق ،خزمههتی دڵسهۆزانهیان لهه دهزگا نیزامی و رۆشنبیرهکانی کۆمار دا کردو زۆر به پهرۆشهوه بوون بۆ ئهو ئهزموونه که بهشێکیان وهکوو مامۆستا چووبوونهه مهههاباد و له خوێندنگاکانی کۆمار دا وانهیان به مندااڵنی کوردستان دهوتهوه .بارزانییهکان و ئهفسهره ئازادی خوازهکان ،که بهه سههرۆکایهتی مهال مستهفای بارزانی هاتبوونه ههرێمی موکریان ،ههر زوو بوونه بڕبڕهی پشتی هێزی میللهی کوردسهتان و بههرگری لێکردنهی و دڵسهۆز بوون بۆ پێشهوا و متمانههی تههواویان هههبوو و ئههرکی سهرپهرشهتی ناسهک تهرین بههرهکانی شههڕی پهێ سهپاردن ئههویش بههرهی سههقز بوو(. )21 ههههر لهههو بارودۆخههه دا بههوو کههه جوواڵنهههوهی ( ههقهههکان ) لههه باشههووری کوردسههتان لههه سهردهسههتی ( مامهههرهزای کههوڕی شههێخ عهبدولکهریمی شهدهڵه ) وهک بزووتنهوه یهکی سۆفیگهرای ئازادیخواز و جوتیارانهی پێشکهوتوو گهێشته قۆناخێکی پێگهیشهتوو و زوو له الیان حکوومهتی پاشایهتی ئینگلیزخوازی عێڕاق و چینه کۆنهپهرسهتهکانی بهه توونهدی دژایههتی ده کهرا ،مامهه رهزا وهک ئههرکێکی نهتهوهیی ،دهستهیهکی له ههقهکان به مهبهستی پشتگیری کردنی کۆماری کوردستان نارده مههاباد ،ئهو دهستهیه تها نزیهک رووخهانی کۆمار له رۆژههاڵتی کوردستان نهگهڕانهوه (. )28 کۆمهاری کوردسههتان و سهههربهخۆخوازی :کۆمههاری کوردسهتان سهههربهخۆ بههوو و ئهههو ههنگاوانهشهی کههه هاویشههتی نیشههانهی سهههربهخۆی کۆماره که بوون ،به تایبهتی وهکوو کۆمارێکی نهتهوهیی کورد له دیاریکردنی چاره نووسی گهلی کورد دا دیاری بکرێت .ویلیچیڤسکی
273
دهڵێت :دهربارهی سیاسهتی دهرهوه ،قازی محهمهد دهیهوێ سهرنجی ئینگلیزیهکان و ههروهها سۆڤییهتیهکان بهۆ الی خهۆی رابکێشهێت و بهه باشهتری دهزانێههت بههالی هههیچ الیههکان دا نههڕوات ( .)22ههههروهها لهه دوکیههومێتێکی رووسهیای سهۆڤییهت دا لههه زمهانی رۆژنامهههی ( اطالعات ) وه نووسراون :پیشهوهری و قازی له باکۆوه بوون ،پیشههوهری و کاربهدهسهتانی دهرهوهی ،سهوور بهوون لهه سههر ئههوهی کهه کوردستان ببێته بهشێک له ئازهربایجان و سهر بهه ئههوهێ بێهت ،بههاڵم قهازی محهمههد زۆر بهه توونهدی دژی ئههو ههڵوێسهته راوهسهتاو بڕیاری له سهر نهدا و رایگهیاندووه ئهگهر کوردستان بڕیاره سهر به تهورێز بێت باشتر وایه سهر به دهسهاڵتی ناوهنهدی بمێنێتههوه و حاجی بابه شێخ ههروهها رایگهیاندووه که رێبهرانی کورد له باکۆ له ژێر گووشارێکی زۆر دابوون ،تهنانهت قازی محهمهد ئامهاده بهوو که خۆی ژارخواردوو بکات و خۆی بکوژێ (.)21 بیههری سهههربهخۆبوونی کۆمههاری کوردسههتان ،پێشهههوا و رێبهههرانی تههری حیزبههی دێمههوکڕاتی کوردسههتانی هههان دا کههه بههه پاشههکۆیهتی حکوومهههتی ئازهربایجههان رازی نهههبن و سهههر بههۆ پیشهههوهری و بههاقڕۆڤ دانهههنوێنن و بڕیههاری دامهزرانههدنی حکومهههتێک بههه بهههدیهێنانی سهربهخۆیی و ئازادی نهتهوهیی کورد بدهن . رۆژنامهگهری کوردی و وشیاری نهتهوهیی :رۆژنامه و باڵوکراوهکانی کوردی کۆمار ،رۆڵی سهرهکیان گێڕا له باڵوکردنهوهی ههسهت و وشیاری نهتهوهیی بهاڵم سهربهخۆیانه و به بێ گوێ ڕایهڵی به ڕهنگدانهوهی سیاسهتهکانی سۆڤییهت و ئازهربایجان ،لهه تههواوی ئههو باڵوکراوانه دا بابهت گهلی پێوهندی دار به کۆمۆنیزم و مارکسیزم باڵو نهدهکراو و ههمیشه له الپهڕهی یهکههمی ئهه و باڵوکراوانهه دا، وشهی (( بسم الله الرحمن الرحیم )) و هێندێکیش جار ئایهتی قورئانی پیرۆز بهرچاو دهکهوت. حکوومهتی کۆمار باڵوکردنهوه و گهشددانی فهرهههنگ و زمهان و ناسیۆنالیسهتی کهوردی کردبهووه بهرنامهه و پێهڕهوی خهۆی .بهشهێکی گرینگی شێعرهکانی شاعیرانی گهورهی کورد وهکوو قانع،پیره مێرد ،ههژار و هێمن لهو سههردهمه دا بهاڵو دهبوونههوه وهکهوو رۆژنامههی کوردستان و گۆڤار و ههفتهنامی ههاڵڵه تایبهت به ژنان ،مانگ نامهی هاوار بابههتی ئههدهبی بهاڵوده کهردهوه کهه وێهڕای کههم و کهوڕی کاغهز و بووجهی کهمی حکوومهتی کۆمار ،شێعرهکانی ههژار و هێمنی تێهدا بهاڵو دهببهنههوه کهه ئهۆگری قهازی محهمههدی بهه نیسهبهت زمانی کوردی نیشان دهدا و ههروه ها باڵوکراوهکانی تری وهکوو :گۆڤاری ئاژیر ،گهالوێژ ،گڕوگاڵی مندااڵن ،نیشتمان (. )21 پێشهوا و رووخانی کۆمار :دوای ئهوهی که ههل و مهرجهکه به دژی ئامانجهکانی نهتهوهیی کورد و کۆماری کوردستان دا شهکایهوه و ئهگهری هاتنهوهی لهشکری حکوومهتی رهگهزپهرستی شاههنشاهی ڕهخسا ،پێشهوا بێ ئهوهی که ترسی مهرگ له وهفاداری به سهوێند و پهشیمانی بکاتهوه ،ههڵوێستێکی گرت که ئازادیخوازانی ئێرانی تووشی سهرسووڕمان کرد .ئهویش ئهوه بوو کهه سههرهڕای ئههوهی کهه دهیزانی له الیان رێژیمی حهمه ڕهزاشای پههلههوی سهزای لهه سهێداره دانهی بهۆده درێهت ،بههاڵم حهازر نههبوو مهه هابهاد بههجێ بهێڵێهت، چونکههه گومههانی ههههبوو لههه کوشههتار و تههااڵنی بههێ بهزهییانهههی خهههڵکی مههههاباد لههه الیههان رێژیمهههوه ".علههی اصههغر احسههانی" لههه بیرهوهریهکانی دا مهزنی و بوێری پێشهوای سهلماند و نووسیویه :ئهو مرۆڤهه مههزن و ئازایهه کهه دهبوایهه ئهمسهالی پیشههوهریهکان و غوالم یهحیاییهکان وانهی قارهمانێتی و بزورگواری و مهردایهتییان له قوتابخانهی ئهو دا خوێندبایه ...ئهوانه ئهگهر تۆزقاڵێک
274
مهردایهتی و بوێری قازی محهمهدیان ههبوایه ،به تهنیا ئیشارهتێک دهستیان له بهرگری بهرنهده دا وهکوو قازی سههنگهری مهردانههی خۆیان چۆل نهدهکرد(.)26شایانی باسه بوێری پێشه پێشههوا ،بهه جۆرێهک بهوو لهه بهرامبههر مههرگ دا چهۆکی نهلهرزانهد و ههڵوێسهتی جوامێرانهی له موحاکهمه کردنهی مهحکهمههی شهاهه نشهاهی دا سههری زۆر لهه ئامهاده بهووانی سهوڕاند ،پێشههوا لههو مهحکهمهیهه دا بهه زمانێکی پاراو سیاسهتی رهگهزپهرستانهی حکوومهتهکانی تارانی له قاو دا و ئاشکرای کرد که خهباتی گهلی کورد له پێنهاوی ئهازادی دایه و به له ناوبردنی سهرکردهکانی نهک ههر له ناو ناچێت بهڵكوو کڵپهش دهستێنێت و تا سهرکهوتن پشوو نادات (. )22 له پێوندی له مهڕ ئاستی خۆشهویستی قازی محهمهد له نێو توێژی جۆربه جۆره کانی کۆمهڵگای کوردستان " ،مرتضی زربخت " لهه بیرهوهریهکانی خۆی دا ئهاوا بهاس دهکهات :هههڵس و کههوتی قهازی محهمههد و پیشههوهری رێبههرانی کهورد و ئازهربایجهان ،شهوێنهواری دژوازی له سهر خهڵکهکهیان ههبووه و کاردانهوهی جیاوازی لێکهوتۆتهوه ،پاش تێپهڕبوونی 28ساڵ پیشهوهری و فیرقهی دێمهوکڕاتی ئازهربایجان هیچ کام نهیانتوانی له نێو دڵی کۆمهڵگای خهڵکی خۆیان دا جێی خۆیان بکهنهوه ،له حاڵێک دا له مههاباد گۆڕی قهازی محهمهد بۆته زیارهتگای خهڵک و له سهردهمی شۆڕشی 12دا و له ساڵڕۆژی شههید بوونی دا 111111ههزار کههس بهه حهازر بهوون لهه سهر گۆڕهکهی یاد و رێبازی ئهویان بهرز ڕاگرت .و له پاش شۆڕشی 12ی گهالنی ئێران دا بوو که گهوره ترین گۆڕهپانی شهاریان بهه نێوی ئهو گهوره پیاوه کرد (. )22 ئهمهیه بوێری و گیانفیدایی کهسایهتییهک له حاند چارهنووسی گهلهکههی دا تاسههره مههرگ خهۆی بهه بههرپرس دهزانێهت ،سههرۆک کۆمهاری حکوومههتێک کههه لهه الیههان دهسههاڵتدارانی ناوهندییهههوه بهه دهسههکردی دهرهکهی و سههۆڤییهتێکان لهه قهڵهههم دراوه لهه حاڵێکههدا کهسایهتی پیشهوهری و رێبهرانی فیرقهی ئازهربایجان بۆ ههمووان زهق و بهرچاوه .ئهوکاتهی که پیشهوهری و هێنهدێک لههو رێبهرانهه له سهر و وبهندی ههاتنی ئهرتهشهی ئێهران بهۆ تههورێز بهه بهێ ههیچ خهۆڕاگری و بههرگری کردنێهک ڕادهکههن و هههل و مههرجێکی لههبار دهڕهخسههێنن بههۆ ئهههوهی کههه هێههزی نیزامههی ئێههران کوشههتارێکی بههێ بهزهییانههه و تههااڵنێکی گهههوره و لههه ئاکههام دا کارهسههاتێکی دڵتهههزێن بقهومێنێ ،ئهو چهشنه ههڵس و کهوتهه ناجوامێرانههی ڕێبههرانی ئازهربایجهان نێشهانی دا ئههوان تههنیا لهه پێنهاوی بهرژهوهنهدی تاکهه کهسی خۆیان و گهیشتن به مهقام و دهسهاڵت ئهو حکوومهتهیان ،ئههویش بهه یارمههتی سهۆڤییهتێیهکان دامهزرانهدووه و نهه بهۆ خۆیهان جێگای ڕێزی خهڵک بوونه و نه کۆماره کهیان به پێچهوانهی کۆماری کوردستان ،ههڵقواڵوی ناوهی کۆمهڵگا بووه . پێشهههوا دوای خههۆ بهدهسههتهوهدانی و ئامههاده بههوونی لههه دادگهها دا ،لههه دوایههین لێدوانهههکانی لههه بهرامبهههر دادگههای فهرمایشههی شهها دا رایگهیاند :ئهو بزووتنهوهیه به مهرگی من کۆتایی نایهت بهڵکوو کڵپهش دهستێنێت ،جهخت کردن بهو ڕاسهتییهیه کهه ئاسهتی وشهیاری نهتهوهیی خهڵکی کوردستان ڕیشهیهکی زۆر لهوه قووڵتری ههیه که به مهرگی رێبهرهکهی خاشه بڕ بکرێت. دهسهههکهوتهکانی کۆمهههاری کوردسهههتان :دهسهههکهوتهکانی کۆمهههاری کوردسهههتان گههههلێک زۆرن و تێکهههڕای الیهنهههه سیاسهههی و ئهههابووری و کۆمهاڵیهههتی و تهندرووسههتی و فهرههههنگی و نهتهوهییهههکانی کۆمهههڵگای کههوردی دهگرنهههوه ،ههههر لههه دامهزرانههدنی دام و دهزگاکههانی حکوومهتی و به فهرمی راگههیاندنی زمانی کوردی و بهکارهێنانی له تهواوی خوێندنگا و دهزگا بهرێوبهریهکانی حکوومهتی
275
کوردستان دا ،تهنانهت له وتاری رۆژی ههینی مزگهوتهکانیش دا ،ئهمه و بایهخدانێکی زۆر به بووژاندنهوهی ئهدهب و مێژوو و کلتوور و رۆشهنبیری ،بهه دهرکردنهی چهنههدهها رۆژنامهه و گۆڤهاری وهک کوردسههتان ،ههاڵڵهه و ههاواری نیشههتمان ،گڕوگهاڵی منهدااڵن ،ئههاوات و هاواری کورد و هتد ......جگه له بایه دان به کرانهوه ی کتێب خانههی میللهی و کردنههوه ی خوێنهدنگای رۆژانهه و شههوانه و هێنهانی دهزگای رادیۆ و سینهمای گههڕۆک و کردنههوه ی خهسهتهخانه و بایهه دان بهه بهاری لههش سهاغی هههروهها حههول دان بهۆ بهاش کردنهی ئابووری ناوچهکه و دامهزراندنی شهریکهی پێشکهوتنی بازرگانی و هێنانی ماشێنی کشت و کاڵ و چهنهدهها کهاری تهر کهه بهه ئامهانجی گهشهههدان و وشههیاری کۆمهاڵیهههتی و سیاسههی و روونههاک بیههری خهههڵکی کوردسههتان بههوو .کههڕیس کههوچیرا لهههوباره وه دهڵههێ .......... : کۆماری مههاباد ههر چهند ناوچهیهکی بچووک بوو ،و تهمهنی حکوومهتهکهی زۆر درێژهی نهبوو بهاڵم له راپهڕینی نهتهوایهتی کهورد له له مێژوو دا جێگایهکی زۆر بهڕێزی ههیهه ئهووه یهکههم بزووتنههوهی کهورد بهوو کهه دهدیتهرا (( ڕووناکبیرهکهان )) کارووبهاری ئههوی بهڕێوه دهبهن ئهگهر کۆماری مههاباد بهردهوام بایه کوردهکان به دنیایان نیشان دهدا که کورد بهراستی مڵهووڕ نییه ،بهڵکوو توانهایی ئهوهی ههیه که خۆی بهڕێوهبهرێ ( . )29ڕه چاوکردنی ئازادی سیاسی و ئاسایشی ناوخۆ تایبهت مهندییهکی ههره زهقهی ئههو کۆمهاره له بهرچاو کۆماری ئازهربایجان و رژیمی دیکتاتۆری شاههنشاهی بوو .له کاتێک دا که ترۆریسم ئازهربایجانی رۆژههاڵتی داگرتبوو، شهپکهی سیاسی زۆر تووند ببوو ،له کوردستان دا تهنیا چهند زیندانی سیاسی ههبوون ،یهک دوو کهسیش ڕهنگه به هۆی سیاسهی کوژرا بن ههر چهند که ژمارهیهک له کوردهکان الیهنگرییان له کۆمار نهدهکرد ،بهاڵم دیسانیش توانیان ڕابکههن و بچهن بهۆ تهاران .لهه کۆاڵن و شهقامهکانی مههابادی پێتهخت به ئاشکرا دهکرا گوێ بدهیته رادیۆکانی ئیستانبول و لهندهن بهاڵم له تههورێز گهوێ دان بههو رادیۆیانه تاوانێکی مهزن و سزایهکی بۆ داندراوه (. )11 سهرۆک کۆماری حکوومهتی کوردستان کهسێک بوو که له بڕیهاردانی سیاسهی دا پهرس و ڕای بهه ئهنهدامانی تهری کۆمیتههی ناوهنهدی حیههزب دهکههرد کههه ئهههوه بههۆ خههۆی ئهوپهههڕی دێموکڕاسههی بههوونی کۆمههاری دهسهههلماند لههه بهههرچاو حکوومهههتی شاههنشههاهی ئێههران کههه حکوومهتێکی تاکه کهسی و دیکتاتۆری بوو .ههر وهک سهرۆک کۆمار کوردستان قازی محهمهد خۆی له رۆژنامهی کوردسهتان دا دهڵێهت : ئهمن به بێ تهصویبی کۆمیتهی مهرکهزی هیچ کارێکی ناکهم ،چوونکه دێمووکڕات ئهوهیه کهه شههخس نهاتوانێ مهسهڵهحهتی میللهی بهێ مشاوهره بگرێته دهستی خۆی ( .)11تهنانهت له بهره بهری هاتنی سوپای ئێران بۆ مههاباد سهرۆک کۆمار ،خههڵکی مهههاباد و پیهاو ماقوواڵنی و سهرۆک عهشیرهتهکان ،له مزگهوتی ههباس ئاغا کۆ دهکاتهوه تا به راوێژی ئهوان چۆنییههتی ههڵوێسهتییان لهه ههمبههر هاتنی سوپای ئێران دیاری بکهن. دهرهنجام : ناسیۆنالیسم له کوردستان راسهتییهکی حاشها ههڵنههگر و بهرهههمی بهارودۆخی نهوێی فهرهههنگی ،کۆمهاڵیههتی و سیاسهییه ،کهه لهه ههمان کات دا خاوهنی بنچینههایهکی بههێزی گهلی رابردوو و مێژوویی یه که لهه پشهتیوانی جههماوهری بهتایبهتمهنهدی فهرهههنگی و کۆمهاڵیهتی کهڵک وهردهگرێ که له نێوچوونی ئهو له داهاتوویهکی نزیک دا ئهستهمه .بهپێچهوانهوه ناسیۆنالیسم له کوردستان و له
276
داهاتوویهکی نزیک دا رۆڵێکی گرینگتر یاری دهکات بههۆی ئهوهی که کوردستان جڤاکێکی نوێ یه و پێکهاته و دامهزراوهکانی دهحهاڵی تهواوبوون و پێشکهوتن دانهه .کۆمههڵگای کوردسهتان سههبارهت بهه بهوونی هێنهدێک تایبهتمهنهدی دیهاریکراو ،جیهاوازی ههیهه لهه گههڵ نهتهههوهکانی تههر و ئهههو هۆکههارهش دهبێتههه هههۆی پێکهههاتنی شووناسههێکی دیههاری کههراوی کههوردی .چهسههپاندن و جێگیرکردنههی شووناسههی نهتهههوهیی ،یهکێکههه لههه شههازهکانی گرینگههی ناسیۆنالیسههمی کههوردی .تهههواوی بزووتنهههوه سیاسههییهکانی کههوردی و بزاڤههه فهرههنگییهههکان سهرهڕای ئامانجی جیاواز و شێوازی جیاله یهکتر ،لهو بهشه دا خاڵی هاوبهشیان ههیه .شووناسی نهتهوهیی له کوردستان سههربهخۆ و خاوهنی بنچینهی به هێزی مێژوویی ،واتا و بایهخی تایبهت به خۆی ههیه .و ئهوه بهه مانهای چاوپۆشهی لهه کارتێکههری شوناسههکانی تر له بههێزکردن یا هاندانی شوناسهی کهوردی نییهه ،دهوڵهتهه تهازه پێکههاتووه کهانی ئێهران و ئێهڕاق و تورکیها پهاش شههڕی جیههانی یهکهههم ،لههه هههه ولههی دۆزینهههوهی گوتههاری ناسیۆنالیسههتی تایبهههت بههه مهبهسههتی شهههرعیهتدان بههه دهسهههاڵتی زۆره ملههی و گهشهههدانی فهرههنگی سیاسی خۆیان بوونه که له بنهڕهت دا له بواری فۆڕم و تایبهتمهندیهوه له گهڵ شوناسی نوێ له کوردسهتان لهه دژوازیههکی تهواو دا بوو .پێشکهوتنی ئهو واڵتانه له ڕاسهتی دا ،ههاوڕێ بهوو لهه گههڵ حاشهالێکردنی پڕۆسههی فهرهههنگی سیاسهیی کوردسهتان لهه ههرێمی دهوڵهتهکانیان ،که ئهو مهسهلهیه بهوو بهه ههۆی خهۆڕاگری کوردهکهان و لهه ئاکهام دا سههرههڵدانی ناسیۆنالیسهمێکی پهرچهه کردارانه .سهرههڵدانی بزووتنهوه گههلی جۆراوجهۆری سیاسهی ناسیۆنالیسهتی کهوردی باشهترین بهڵگههن بهۆ ئههو خۆڕاگریهه لهه ههمبههر شۆردنهوه و حاشالێکردنی شوناسی نهتهوهیی کورد. لههه ڕاسههتیدا سیاسهههتهکانی بههه نێههو چاکسههازی رهزاخههان لههه کوردسههتان وهکههوو نههێشههتنی ڕهوتههی هۆزایهههتی و بههه زۆری نیشههته جێکردنیان ،قهدهغه کردنی خوێندن و نووسینی زمانی کوردی ،یهك چهشن کردنی جل و بهرگ و سهپاندنی جل و بهرگی رۆژئاوایی به سهریان دا ،دهوری کاریگهرییان ههبوو له ههڵگیرساندنی ڕاپهڕینی چهکهداری و سههرههڵدانی بزاڤههکانی فهرهههنگی و سیاسهی کهه لهه ئاکام دا بواری ڕهخساند بۆ دامهزراندنی (( کۆماری کوردستان )) .دامهزراندنی کۆماری کوردستان وهک ئورگانیکی دهوڵهتی له مێهژووی گهلی کورددا ،ووک هه نگاوێکی بوێرانه و گرینگ بهوو ئهگههرچی ئههو ماوهیههی دهسههاڵتداریهتی کههم بهوو بههاڵم وهکهوو هۆکارێهک و قۆناغێک له بهرجهسته کردنی کهسایهتی یاسایی نێونهتهوهیی گههلی کهورد دا جێیگههی خهۆی گرتههوه ،ئهگههرچی ئههو پێوهندیههی بهه دهرهوهی واڵت ههیبوو کهم و سهنووردار بهوو ،بههاڵم لهه رووی یاسهاییهوه دهتوانڕێهت وهک سههردهمێکی دیهاری کردنهی مهافی چهاره نهووس پێناسه بکرێت .ئهوهش دووهم حکوومهتی کوردی بوو که بهرههمی خهباتی رزگاری و نهتهوایهتی گهلی کورده لهو قۆناغه مێژوویه دا، دهتوانین بڵێین حکوومهتی کوردستان له رۆژههاڵتی کوردستان لهو کاته دا حکومهتی بههدیهێنانی مهافی چهاره نووسهی گههلی کهورد بهوو. له وتارهکانی پێشهوا له بهردهم جهماوهری خهڵک دا وتی : کورد گهلێکه زابیتهی تایبهت به خۆی ههیهه ،ئههرزی خهۆی ههیهه ،وهکهوو هههموو گههالنی تهر مهافی بڕیهاردانی چهاره نووسهی خهۆی ههیه ،کورد له خهوتنێکی دوور و درێژ دا ڕاپهڕیوه و ههروهها ڕایگهیانهد کهه ئیتهر لهه مههو بههدوا سهاباڵغ لهه حکوومههتی تهاران جیها بۆتهههوه و لههه مهههو بههه دوا رادهگهیهههنێت کههه حکوومهههتی سهههربهخۆی ههیههه و قههازی محهمهههد ههههروهها لههه وتارهکههانی دا رایگهیانههد کههه کوردسههتان لههه ڕووی جوغڕافیایهههوه تایبهتمهنههدی خههۆی ههیههه و کههوردی تێههدا جێگیههره ،کههورد تایبهتمهنههدی نهتهههوهیی و مێژوویهههکی دێرینهی ههیه ،کلتوور و داب و نهریتی نهتهوهیی خۆی ههیه که رۆژگار نهیتوانیوه بیفهتێنێت .ههمووی ئهوانه دان پیانان بهو
277
ڕاستیهیه که کۆماری کوردستان تا چ ڕادهیهک له ژێر کارتێکهری (( وشیاری نهتهوهیی )) رێبررانی کۆمار و کۆمهڵگای کوردی ئههوکات دامهزراوه .رهنگ نهدانههوهی سیاسههت و بیروبهاوهرهی سهۆڤییهت لهه کاروبهار و گۆڤهار و باڵوکراوهکهانی کۆمهار دا باشهترین بهڵگههن بهۆ سهربهخۆ بوونی کۆمار .رهدکردنهوهی داخوازی ئازهربایجانیهکان به ئهو مهبهسته کهه کۆمهاری کوردسهتان سههر بهه کۆمهاری ئازهربایجهان بێت ،له الیهن پێشهواوه بهڵگهیهکی تره بۆ پاراستنی سهربهخۆیی کۆمار دامهزراندنی کۆمهڵهی ژکهاڤ و حیزبهی ئهازادی کوردسهتان له پێش هاتنی سۆڤییهت بۆ کوردستان ،نیشان دهری ئهو راسهتییهن کهه سههرههڵدانی ناسیۆنالیسهم و هۆشهی نهتووایههتی کهورده کهان هیچ پێوهندێکی به سۆڤییهتیکان نهبووه ههر وهکوو سهرکۆنسولگهری سۆڤییهت هاشمۆڤ دهڵهێ کهه (( لهه نێهوان ئێمهه و ژکهاڤ دا ههیچ پێوهندیهههک نیههه)) .ئهگهههرچی سههۆڤییهت بههه ڕواڵهههت دژایهههتی داخوازیهههکانی کههوردی نهههدهکرد ،بهههاڵم لههه دامهزرانههدنی حکوومهههتی کوردستان دا ،هیچ ڕۆڵێکی نهبوو ،نهشی دهویست کوردستان له ئازهربایجان جیها بهێ ،تههنیا ئامهانجی نهتههوه ی کهورد پێهک هێنهانی ئهو حکوومهت بوو بۆ ئهوهش ههر ئهو خهڵکی کۆاڵن و بازاڕهی له پشت بوو ،دیتیشهمان پهاش بهسهترانی بڕیارنامههی نههوتی بهاکوور، سۆڤییهتێکان چۆن پشتی کوردهکانیان بهرداو به ڕاشکاوی دژی پێشهڕهوی کوردهکهان و هێهزی رزگهاریخوازی کهورد بهوون بههره و باشهووری کوردستان و ناوچهکانی سنه و کرماشان .پێوهندی سۆڤیهت له گهڵ کۆماری کوردستان ئهگهرچی لهه ئاسهتێکی دیپڵۆمهاتیکیش دا تێپههڕ ببوو ،بهاڵم ههموو گهلێکیش مافی خۆیهتی ههول بدات پشتگیری نێودهوڵهتی بۆ خهۆی بهه دهسهت بهێنێهت تها کهسهایهتی نێونهتههوهیی مسۆگهر بکات دهتوانین بڵێین ئهو پێوهندییه بواری کهسایهتی یاسهایی نێهو نهتههوهیی و پڕۆسهه کردنهی نیشهان دهدات بهۆ گههلێکی بهێ پشتیوانی وهکوو کورد ،ئهو کۆماره له کردهوه دا وهک دهوڵهتێکی سهربهخۆ له پێوهندی دهرهوه دا کاری دهکرد نموونههش پێوهنهدی لهه گهههڵ کۆمههاری ئازهربایجههان و یهههکێتی سههۆڤییهت ،سهههربهخۆ وهک دهوڵهههت ئهههنجامی دهدا .دێموکڕاسههی بههوون پایهههی سهههرهکی فیکههر و کهسایهتی پێشهوا بوو ،به جۆرێک نهتهوهیی بوونهکهی به ئاقارێکی ئهرێنی و مرۆڤ دۆستانه دابردبوو ،به شێوه یهکه دوور بێت له بهههرزه فههڕی و شۆونیسههم یههاخود بپارێزێههت لههه الر بوونهههوه و بهههره و دیکتههاتۆری چینێکههی کۆمهاڵیهههتی و راگهیانههدنی شهههڕی نێوخههۆیی، مهسهلهیهکی وا که کۆماری کوردستان دهکاتهه نموونهیههکی تاقانههی دهسههاڵتێکی دێموکڕاسهی لیبهڕاڵ لهه نێهو ناوچهیههکی دواکههوتووو گیرۆدهی سیستمی دیکتاتۆڕ و شۆوینیستهکان ،بگره له حکومهتی ئازهربایجانیشی جیا دهکاتهوه که سرووشتێکی ڕادیکاڵی چهپی هههبوو و تا دههات بهره و توتالیتربوون و پێشێل کردنی مافهکانی مرۆڤ ههنگاوی دهنا .کۆماری کوردستان بۆ یهکهمجار له مێژووی ئێهران دا جوواڵنهوهی دێموکڕاتی سهرانسهری لهه گرینگهی بزاڤهی ئازادیخوازانههی کوردسهتان وریها کهردهوه بهه جۆرێهک دێموکڕاتخهوازانی ئێهرانیش هیههوای گهههورهیان بههه ئهههزموونی کوردسههتان ههههبوو .کۆمههاری کوردسههتان ئهگهههرچی تهههنیا لههه ناوچهههی موکریههان دا قهههتیس مههابوو بهههاڵم کاریگهریهتی له سهر کوردی پارچهکانی تریش دانا وهکوو هاتنی بارزانییهکان و یارمهتی نیزامی ئهوان وهکهوو بڕبهڕهی پشهتی کۆمهار. ئه وسیاسهتهی قازی محهمهد و ههوااڵنی سهلماندنی ئهو ڕاستییهیه کهه بزووتنههوهی کۆمهار لهه سههر بناغههی یههکگرتوویی نهتههوهیی خهباتی کردووه که ئهو خاڵه ،ئهو بزووتنهوهیه له گهڵ بزووتنهوهکانی تر جیا دهکاتهوه .یهکێکی تهر لهه تایبهتمهندیههکانی کۆمهار له بهرچاو بزووتنههوهکانی تهری کهوردی ،ئههوه یهه کهه کۆمهار ژیاندنههوهی وشهیاری نهتههوهیی کهرده ئامهانج و رێبهازی خهۆی .کهه لههو سهروبهندهی ئهوکات دا گهلی کورد به هۆی سیاسهتهکانی پاکتاوی رهگههزی لهه الیهان دهسههالتی ناوهندیههوه خههریکی لهه دهسهت دانهی شووناسی نهتهوهیی و دووره پهرێزبوون له ڕاستیهکانی مێژووی ڕابردووی خۆی بوو .شانۆی دایکهی نێشهتمان و سهروودی ئههی ڕه قیهب و ههڵکردنی ئااڵی کوردستان نموونهیهکن لهو پێناوه دا .ئهگهرچی کۆماری کوردستان خاوهنی هێندێک خاڵی الوازیش بووه بهاڵم الیهنی به هێزی ئهوه بووه که ئهو بزووتنهوهیه له چوارچێوهی حیزبێکی سیاسی مۆدێڕن به بهرنامه و پڕۆژهیهکی داڕێژراوهوه دامهزراوه که
278
له کاتی خۆیدا له نێو کۆمهڵگای کوردی دا بێ هاوتا بووه .له الیهکی تر رێبهرانی کۆمار له روونهاکبیرانی سههردهمی خۆیهان بوونهه و به تێڕوانینێکی زانستی مامهڵهیان له گهڵ پێشهاتهکانی رۆژ کردووه . سهرچاوهکان : -1احمد کسروی _ تاریخ مشروطه ایران ،چاپ چهاردهم ،انتشارات امیرکبیر ،تهران ،ص . 22 -8گۆڤاری مههاباد ،ژماره 11پووشپهڕی 1222ل . 18-12 -2کاروانێک له شه هیدانی کوردستان – که ریمی حیسامی ،انتشارات روزبه ، 1921 ،ل . 2 – 11 -1بارودۆخی سیاسی کوردستان – مجتبی برزوی ،وهرگێڕانی نازنازمحهمهد عهبدولقادر ،چاپخانهی وهزارهتی پهروهرده ، 8111ل . 221 -1ههمان سهرچاوه – ل . 221 -6دوکتووریاسین سهردهشتی ،چهند الپهڕهیهک له مێژووی گهلی کورد له رۆژههاڵتی کوردستان ،چاپخانهی سیما ،سلێمانی ، 8112ل 181 . -2ههمان سهرچاوه ،ل . 111-116 -2ههمان سهرچاوه ،ل . 22 -9ههمان سهرچاوه ،ل . 92 -11کهریمی حیسامی ،کاروانێک له شههیدانی کوردستان ،ل . 11 – 11 -11محمد رضا جالئی پور ،قاضی محمد ،ص . 82 -18دیوانی هێمن موکریانی ،له کوێ وه بۆ کوێ . -12بارودۆخی سیاسی کوردستان – مجتبی برزوی ،وهرگێڕانی نازنازمحهمهد عهبدولقادر ،چاپخانهی وهزارهتی پهروهرده ، 8111ل . 261 -11کهریمی حیسامی ،کاروانێک له شههیدانی کوردستان ،ل . 181 -11نوشههیروان مسههتهفا ئهههمین ،حکومهههتی کوردسههتان ( کههورد لههه گهمهههی سههۆڤییهتیدا ) اربیههل چاپخانهههی حکوومهههتی ههههرێمی کوردسههتان، وهزارهتی رۆشنبیری ،چاپی یهکهم ، 1992 ،ل . 16 – 12 – 12 -16ههمان سهرچاوه ،ل . 68 – 62 – 61 – 61 -12گۆڤاری روانگه ژماره ، 11بانهمهڕی ، 1228ل . 11 -12دوکتوور ئهفراسیاو ههورامی ،رووداوهکانی رۆژههالتی کوردستان له چهند بهلگهنامهیهکی شورهوی دا – 1912( ، ، ) 1911ل . 11 -19هه ژار ،عبدالرحمان شرفکندی ،چێشتی مجێور ،چاپی یهکهم ،پاریس ، 1992ل . 61 -81دوکتووریاسین سهرده شتی ،چهند الپهڕهیهک له مێژووی گهلی کورد له رۆژههاڵتی کوردستان ،چاپخانهی سیما ،سلێمانی 122 ، 8112 . 126 -81هفته نامهی کوهستان 2دیماه ) 1281.88کوردستان ،رۆژنامه ، 1281 / 1 / 2 – 1281 / 2 / 88 ، -88نوشیروان مستهفا ئهمین ،حکومهتی کوردستان ( کورد له گهمهی سۆڤییهتیدا ) اربیل چاپخانهی حکوومهتی ههرێمی کوردستان ، وهزارهتی رۆشنبیری ،چاپی یهکهم ،ل . 881 – 821 – 882 – 829
279
-82هفته نامه کوهستان 2 ،ی خرداد . 1281 -81دوکتوور یاسین سهردهشتی ،چهند الپهڕهیهک له مێژووی گهلی کورد له رۆژههاڵتی کوردستان ،چاپخانهی سیما ،سلێمانی ،ل . 129 -81بیرهوهریهکانی سهعیدی هومایۆن ،پێشهوای ڕابوون ،چاپی یهکهم ، 8112 ،چاپخانه ی ئاراس ،ل . 11 – 62 -86گۆڤاری روانگه ژماره ، 16ره زبه ری ، 1228ل . 12 -82هفته نامهی کوهستان 11 ،تیر . 1281 -82ههمان سهرچاوه 81 ،تیر. 1281 -89ههمان سهرچاوه 1 ،تیر . 1281 -21دوکتوور یاسین سهردهشتی ،چهند الپهڕهیهک له مێژووی گهلی کورد له رۆژههاڵتی کوردستان ،چاپخانهی سیما ،سلێمانی ،ل. 191 -21ههمان سهرچاوه ،ل . 192 -28ههمان سهرچاوه ،ل . 196 – 192 -22دوکتوور ئه فراسیاو ههورامی ،رووداوه کانی رۆژههالتی کوردستان له چهند بهلگهنامهیهکی شورهوی دا ، ) 1911 – 1912( ،ل . 22 -21ههمان سهرچاوه ،ل . 28 21بارودۆخی سیاسی کوردستان – مجتبی برزوی ،وهرگێڕانی نازنازمحهمهد عهبدولقادر ،چاپخانهی وهزارهتی پهروهرده ، 8111ل . 182 -26علی اصغر احسانی ،خاطرات ما از قیام خراسان و حماسه خارک ،چاپ ، 1222ص . 626 -22بهدرهددین ساڵ ،سهرۆک کۆماری کوردستان له بهردهم دادگا دا ،چاپی یهکهم ههولێر ، 8111ل . 12- 81 -22زربخت ،مرتضی ،از کردستان عراق تا آنسوی رود ارس ( راهپیمایی تاریخی مال مصهطفی بهارزانی ) 1286نشهر شهیراز تههران ،چهاپ اول ،1226 -29مێژووی کورد له سهدهی 81و ، 19ل ، 822کڕیس کوچیرا ،وه رگێڕاوی محمدریانی . -11ئارچی رۆزوێڵت ،کۆماری کورد له مههاباد ،ل . 22 – 29 – 11 -11دوکتوور یاسین سهردهشتی ،چهند الپهڕهیهک له مێژووی گهلی کورد له رۆژههاڵتی کوردستان ،چاپخانههی سهیما ،سهلێمانی ،ل 169 – . 162
سهرچاوه :ماڵپهری ههتاوی قهندیل /ڕێکهوتی 12 :ی نۆڤیمبەری 8111
280
میژووی کۆمهڵهی ژ -ک و کۆماری کوردستان و رۆڵی کهڵوڕهکان ئێقباڵ سهفهری
پاش ئهوهی کۆمهڵێک له ههڵکهوتوانی کورد له ناوچهی موکریان و له ساڵی 1281ریکخراوی کۆمهڵهی ژیانهوهی کوردسهتان پیهک دێهنن و چاالکیههکانیان بهه مهبهسهتی بهدهسهتهێنانی مههافی گههلی کهورد دهسهتپێ دهکههن ،ئههم کۆمهڵهیههه پهلوپۆ دهکێشی بۆ ناوچهکانی دیکهی کوردستان.لهم پێوهندیه دا میرزا عهبهدۆاڵ مودهبههر ( ناسهراو بهه ئاغهگهوره) کهڵوڕ (کهڵهوڕ) خۆی دهگهیهنێته شاری مههاباد و لهگهڵ کۆمهڵێک له چاالکانی ئهوه دهم کۆ دەبێتهوه .لهو کۆبونهوهیهه دا نهاوبراو وهک بهرپرسهی گشهتیی رێکخسهتنی کۆمهڵههی ژ -ک لهه شهار و ناوچهکانی سنه ،کرماشان ،ئیالم و لوڕستان دیاری دهکرێ .به گهڕانهوهی ئاغاگهوره له مههابادهوه بهۆ کرماشههان ،چاالکیهههکانی کۆمهڵهههی ژ -ک پههی دهنێتههه قۆنههاخێکی نههوێوه .لهههم پێوهندیههه دا کۆمهههڵێک چههاالکوانی سیاسههی -تهشههکیالتی لههه ریزهکههانی کۆمهڵهههی ژ – ک دا دهسههت بههه چههاالکی و ریکخسههتن دهکهههن .یهههک لهههو کهسههانه میههرزا برایمخانی نادرییه که دهبێته جێگری میرزا مۆدهبر و چاالکیهکان لهه ناوچههکانی کرماشهان ،پشهتکویه و لوڕسهتان سهرپهرهسهتی دهکها. کهسی دووههم لهو تیکۆشهرانه مامۆستا سهید تاهیری هاشمی بووه که دهبێته دهبیری کۆمهڵه له شاری کرماشان .کهسی سهیههم رهشهید باجهاڵنییه که وهکیلی دادگوستهری بووه ،بهرپرسایهتی بهشی باشهور لهه شهاری خانههقینی پێدهسهپێردرێ و هههروهها پێوهنهدی نێهوان باشور و کرماشانیش بههڕێوه دهبها کهه لهه شهاری بهغهداوه دهسهتپێدهکا تها دهگاتهه کرماشهان .چهارم کههس یههدۆاڵ رهزایهی دهبهێ کهه بهه بهربرسی پێوهندیه گشتیهکانی ئێڵی کهڵوڕ دیاری دهکرێ و ناوبراو کهسێکی شارهزای بواری سیاسی بووه .بههمجۆره کۆمهڵههی ژ -ک بهه هۆی ئۆگر بوونی به بیر و ههزری نهتهوهییههوه لهه ماوهیههکی کهورت دا دهتهوانێ بیهری سههربهخۆییخوازی لههو ناوچانهه پههره پێبهدا و ریکخستنهکانیان وهک تهشکیالتێکی چاالک خۆیهان بنهوێنن .بهه دروسهت بهوونی حیزبهی دیمهۆکراتی کوردسهتان ئههم چاالکیانهه بههجۆرێک پهره دهستێنن که پێوهندی دایم له نێوان مههاباد و کرماشهان و ناوچههکانی دیکهه شهێوازێکی تایبههت بهخۆیهوه دهگرێ .بههجۆرێک کهه لههکاتی پێکهێنهانی کۆمهاری کوردسهتان دا عهبهدۆاڵ خهانی مۆدهبههر و برایمخههانی نههادری خۆیههان دهگهێننههه مههههاباد و چاالکانههه بهشههداری ههڵسههۆڕاندنی ئهرکهههکان دهبههن. بهدامهههزرانی کۆمههاری کوردسههتان ،میههرزا مۆدهبهههر دهگهڕێتهههوه کرماشههان و میههرزا بههرایمش دهکرێتههه راوێژکههاری سهههرۆک کۆمههاری کوردسههتان ،قههازی موحهممهههد .میههرزا بههرایم بێجگههه لهههوهی کههه راوێژکههاری پێشهههوا بههووه ،پلهههی سهههرههنگی لههه سههۆپای میللههی کوردسههتان دا ههههبووه .بهسهههرنجدان بهههوهی کههه زمانههکانی فهرانسهی ،ئینگلیسهی ،و عهههرهبی بهه باشهی زانیهوه ،لههه وهزارهتهی ڕوشنبیریشهدا ( فهرهههنگ) ههڵسههۆر بهووه و بابههتی بههۆ رۆژنامهههی کوردسههتان نووسههیوه ،یههان وهریگێڕاوهتهههوه .بهتایبهههت لههه گۆڤههاری کوێسههتان دا چهنههدین وتههاری لهسهههر سهههالحهدین ئهههیۆبی نووسیوه .له پێوهندی لهگهڵ گۆڤارهکهانی سههردهمی کۆمهاری کوردسهتان دا ،میهرزا بهرایم گهاڵڵههی دامهزرانهدن و باڵوکردنههوهی گۆڤهاری ژیان دهخاته بهردهست کاربهدهستانی کۆمار که به داخهوه لهبهر دهستپێکردنی شهر لهالیان دهوڵهتی ئێرانهوه و هێرش بۆسهر کۆمهاری ئازربایجان ،ناچێته بواری جێبهجی کرانهوه .بهاڵم بهوحاڵهش میرزا برایم دهبێته خاوهن ئیمتیازی گۆڤاری
281
دهنگی کورد به سهردهبیری سهید عۆبهیدۆاڵ ئههیوبیان ،کهه لهه دوایهین ژۆمهارهی ئههم گۆڤهاره دا ئامهاژه بهه رۆخهانی کۆمهاری کوردسهتان کراوه .له پێوهندی لهگهڵ نووسینی بابهت به زاراوهی کوردی خوارو دا ،یهدۆاڵ رهزایی که ئهودهم لهه شهاری گێاڵنهی رۆژئهاوا نیشهتهجێ بووه ،له گۆڤاری گهالویژ دا بابهتی نووسیوه که ناوئاخنێک بووه له شێعر و لیکۆڵینههوهی ئههدهبی .بههم جهۆره بهه ئامهاژه بههو بهڵگهه مێژوویانه بۆمان دهردهکهوێ که رۆڵی کهڵوڕهکان لهه کۆمهڵههی ژیکهاف دا و بگهره لهه کۆمهاری کوردسهتانیش دا بههرچاو بهووه .هههڵبەت نابێ لهبیرمان بچێ که ئهودهم ئهو ناوچانهی که ئهوان تیکۆشانیان تێ دا بووه ،له ژێر کۆنتروڵی دوستانی کورد و کۆماری کوردسهتان دا نهبووه. پێناسهیهک لهسهر برایم خانی نادری کهلوڕ: ئیبراهیم نادری یان ئیبراهیم خانی نادری ناسراو به میهرزا ئیبهراهیم ،کهوری فههیزۆاڵی نهادری ،لهسهاڵی 1861هیجهری لهه شهاری کرماشان لهدایک بووه .خوێندنی سهرەتایی و دواناوهندی له کرماشان تهواو دهکا و بۆ دریژهی خویندن دهچێته واڵتهی فهرانسهه .پهاش خوێندنی حقوق له فهرانسه ،دهبێته ئهندام له لۆژیونی فهرانسه و دوای گهڕانهوەش بۆ ماوهیهکی کهورت دهبێتهه مامۆستای دانشکهدهی ئهفسهری له تاران .له گهرمهی شهڕی گههردونی دوهههم دا دهگهڕێتههوه کرماشهان و پاشهان بههاوڕێیهتی میرزا عهبدۆاڵی مۆدهبههر دهبنهه ئهنهدامی کۆمهڵههی ژ -ک و چاالکیهه رێکخسهتنیهکان لهه کرماشهان دهسههت پێههدهکا .بههه پیکهههاتنی کۆمههاری کوردسههتان وهک راوێژکههاری پێشهههوا دیههاری دهکههرێ و هاوکههاتیش پلهههی سهرههنگی پهی دهدرێ .پهاش رۆخهانی کۆمهاری کوردسهتان لهگههڵ چهنهد ههاواڵێکی دیکههی و یههک لههوان سههید عۆبهیدۆاڵ ئهیوبیان دهگیرێ و بۆمهاوهی دوو سهاڵ لهه بهندیخانههی پههلههوی بهنهد دهکهرێ .دوای ئهازادبوون لهه بهندیخانهه ،دهکهوێتههه ژێهر چههاودێری کاربهدهسههتانی دهوڵههت و ئهههم بارودۆخههش بههۆ ئهههو پڕوکێنههر دهبههێ .لههه کۆتایی دا و له ساڵی 1289له ریگای باشوری کوردستانهوه دهچێته واڵتی سوریا و له الیان حهسهن زهعیم برازلی کهسایهتی ناسهراو و راوێژکاری سهرۆککۆماری سوریاوه پێشوازی لێ دهکرێ .پاش گیرسانهوه لهو بهشه دابڕاوهی کوردستان دا ،لهریگای حهسهن زهعیمهوه کاری بۆ دهکرێ و دهبێته ئهفسهری لیپرسراوی بااڵ له هیزی هههوایی ئههو واڵتهه و تهاکوو پلههی سهرلهشهکری لهسهۆپا دا سههردهکهوێ. برایمخان که به بیر و هزری کۆمهڵهی ژ – ک پهروهرده کراوه ،لهوێش دهست لهسهر دهست دانانێ و ناسهناوی و ئاشهانیی ئههو لهگههڵ ژۆمارهیهک له ئهفسهرانی کوردی سۆپای سوریا هیوایهکی دیکه دهخاته دڵ میرزا برایمهوه .ئهویش بهو مانایه کهه لهه چهنهدین رێگهاوه گوشار بخهنه سههر دهوڵههتی سهوریا بهۆ داکهۆکی لهه مافههکانی کهورد ،کهه چ ئاکهامێکی نهابێ .پهاش ئههوهی ههوڵههکانی میهرزا بهرایم و هاوااڵنی له ریگای گوشاری سیاسیهوه بێ ئاکهام دهبهێ ،ئههوجار بهه هاوکهاری ههاوااڵنی کهوردی لهه سهۆپای سهوریا و لهه سهاڵی 1221ی هیجری گهاڵڵهی کۆدهتایهکی لهشکرێ بۆ رۆخاندنی دهوڵهتی سوریا دادهڕێژن ،کهه ئههویش بهرلههوهی بچێتهه بهواری جیبههجێ کردنههوه ئاشکرا دهبێ و له الیان دهزگای زانیاری سوریاوه فرۆکهکهی بهردهدرێتهوه و بۆ ههمیشه ماڵئاوایی لە کورد و کوردستان دهکا .بههمجۆره و به داخهوه ئهم رۆڵهی دیاری کرماشان و نهتهوهی کورد ،بێ ناو نیشان دهمینێتهوه و نهگ بۆ خهڵکی کوردستان ،بهڵکوو بهۆ خههڵکی ناوچهکهی خۆیشی و حیزبهکهی خویشی (حدک) به نهناسراوی ،بنهو بارخانهی بهرهو کۆچی یهکجاری و بێ گهڕانهوه ههڵدهپێچێ. سهرچاوه :ماڵپهری خۆرههاڵت نیوز /ڕێکهوتی 8 :ی جانێویری 8111
282
کورتە یادێک لە دووی ڕێبەندان سیامەند شێخ ئاغایی
ئەیامێک پێش پێکههاتنی کۆمهاری کوردسهتان ،لەبهاری نێهونەتەوەیی یەوە هەلهومەرجێکی لەبهار لەجیهانهدا ههاتبووە ئهاراوە .شهەڕی دووهەمی جیهانی روو بەکۆتایی دەچوو .خەباتی دێمۆکراتی خهوازانەی جیههان ههاتبوو بەئاکهام دەگەیشهت. لەئاسیای دوور شۆڕشگێڕان ئیمپریالیسمی ژاپۆنیان بەچۆک داهێنابوو ،فاشیسمی ئیتالیاو نازیسمی ئاڵمهان سەریان بۆ خەبهاتگێڕان شهۆڕ کردبهۆوە .ئێهران لەقەیرانێکهی سهەخت و دژواردا دەژیها .ئەرتەشهی حکهومەتی پاشایەتی کەنەفت و کەلەال کەوتبوو. نەمههازە تههاڕادەیەکی بەرچههاو لەهەرێمههی موکریههان بههێ دەسههەاڵت ببههوو .هێههزی هاوپەیمانههان ئەمریکههاو ئینگلههیس دەسههتیان بەسههەر رۆژهەالت و باشووری ئێران داگرتبوو .ئەرتەشی سوور واتە بەرەی سوسیالیستی باکوورو بەشێک لەرۆژئاوایی ئێرانیان داگیرکردبوو .لە نێو ئەو گێژاوو کێشەو هەراییەی کە دونیا بەخۆییەوە دەدیت ،کوردانی مەڵبەندی موکریان خۆیان بۆ بەرنگاربوونەوەو ڕاونهانی دوژمنهی کزو الواز ئامادە دەکرد .دەکرێ بکوتری مەڵبەندی موکریان هەر لەنیوەڕاستی ساڵی 1281وە نهیمچە سهەربەخۆ ببهوو .کهۆمەڵەی ژیهان و حەیههاتی کههورد(ژێکههاف) وەک تههاکە حیزبێکههی سیاسههی ،پێشههڕەوو ڕێکههخەری ریزەکههانی گەڵ بههوو .هاوکههات سههەرزەمینی موکریههان بەدەسههت سەرۆک عەشایرو پیاوماقوواڵنی ناوچەکە ئیدارەو بەڕێوە دەچوو. ئیههدی کەس سههەرانەو بههاج و پیتههاکی بەحکههومەت ناوەنههدی نەدەداو کههوڕی خههۆی بههۆ سههەربازی ئەرتەشههی شههای ئێههران نەدەنههارد. لەنێوخۆیی ئێرانیشدا بەتایبەت لەناوەندو شارە گەورەو سەنعەتییەکاندا رێکخراوە دێموکراتە سوسیالیسهتەکان شهکڵیان گرتبهوو .لەژێهر کاریگەری تەواویهی ئەو هەمهوو گۆڕانکهارییە بەخێرایهانەی کە واڵتهانی ئورووپهای داپۆشهیبوو ،وە لەنێهو دونیهایەکی ئهاوا پهڕ لەکێشهەو هەراو هەنگههامەیەدا ،پێشههڕەوی کههۆمەینی وەزاڵەهههاتوویی کوردسههتان ،هەنگههاو بەهەنگههاو ڕیزەکههانی خۆیههان لەگەڵ هیههزە دێمههۆکرات و سوسیالیستەکانی ئێران ڕێکدەخست و بەرەو پێشەوەیان دەبرد. لەو رۆژانەدا مەهابههاد ببههوو بەمەکههۆی خەبههات .،دڵههی وەک بورکانێههک دەکههوڵی و ئههاوری لههێ بەرز دەبههووییەوە .شههارو گونههدەکانی دەوروبەری بەهەستێکی پاکی میللییەوە خۆیان بۆ رزگار کردن لەدەست رۆژە ڕەشەکان و چەوسانەوە ئامادە دەکرد .لەبارودۆخێکی ئەوتهۆ پڕ جۆش و خرۆش دا کۆمەڵەی ژێکاف هەڵوەشاوەو جێگای خۆی بۆ حیزبێکی مۆدێرن و سەردەمیانە واتە 'حیزبی دێمۆکراتی کوردسهتانی ئێران' بەجێ هێشت.
283
لەرۆژی دووی ڕێبەنههدانی سههاڵی 1281واتە شێسههت و پێههنج سههاڵ لەمەوبەر سههەدان هەزار لەخەڵکههی کوردسههتان لەهەر الوە ،بگههرە لەماکۆ ،سەڵماس ورمێ وەک ڕۆڵەکانی سهمکۆی شهکاک ،هەرکهی ،زەرزا و شهنۆیی .نەغەدەو پیهران ،سەردەشهت و بهانە .گەورکهایەتی و مەنگوڕو مامەش ،دێبۆکری و فیزوڵاڵبەگی .سەقزو بۆکان ،هەوشارو ساینقەاڵو ...هەمهوو دەسهت پهێکەوە ،بەیەکهدڵ و یەک ئامهانج بهۆ بەشداری لەمتینگێکدا کە حیزبی دێمۆکراتی کوردستان رێکی خستبوو ،ڕژانە نێو شارە خهونجیالنەکەی مەهابهاد .لەمەیهدانی چهوار چهرا، لەڕێوڕەسمێکی کەم وێنەدا سەربەخۆیی خۆیان بەگۆیی ئازادیخوازانی دونیها ڕاگەیانهد .هەر لەو کۆبهوونەوە گشهتی یەدا 'قهازی مهحەمەد' کەسایەتێکی دیارو زانا ،شارەزا بەسیاسەتە نێونەتەوییەکان و ئاشنا بەچەند زمهانی زینهدووی دونیها ،بەسهەر کۆمهارو پێشهەوای گەلهی کورد هەڵبژێردرا .هاوکات حیزبی دێمۆکراتی کوردستانی ئێهران کە لەڕاسهتیدا هەژدەمانهگ پهێش کۆمهاری کوردسهتان لەدایهک ببهوو ،بهۆ یەکەمجار لەمێژووی خەباتی سیاسی کورددا توانی ببێ بەپێشڕەوی ڕاستەقینەی گەلی خۆی. هەرچەنههد کۆمههاری کوردسههتان تەمەنێکههی درێههژی بههڕ نەکههرد ،بەداخەوە لە رۆژی 86ی سههەرماوەزی سههاڵی دواتههر ( )1281بەپیالنههی حکومەتی پاشایەتی ئێهران و لە پێنهاو بەرژەوەنهدی ئهابووری و سیاسهی دەوڵەتە زلهێزەکانهدا بهوو بەقوربهانی .بەاڵم سهەرەڕای ئەوەش کۆماری کوردستان لەماوەی یازدە مانگ تەمەنهی کهورتی خۆیهدا تهوانی مێژوویەکهی پهڕ لە شهانازی و سهەروەری بهۆ گەل و نیشهتمانەکەی بخوڵقێنێ .لەنێو سەدەی بیستم و لەوکاتە پر لەگۆڕانکارییەدا ،لە کات و ساتێکدا کە کوردستانی گەورە لەژێر چەکهمەی دیکتاتۆرانهدا هەر وەک ئەم سەردەمە دەینااڵند ،کۆماری کوردستان بۆ یەکەمجار توانی ئااڵی سێ ڕەنگی خۆر نیشان لەسەر خاکی کوردستان هەڵبهداو خۆر لەسەر ئااڵیی شەکاوە بە تیشکی زێڕینی دڵی نیشتمان رووناک بکاتەوە. بەڕێوەبەرانی کۆماری کوردستان ،بەتێکۆشانی بێوچان ،بە هیزو تواناییەکی قایمەوە توانیان چارەنووسی گەلهی خۆیهان بەدەسهتەوە بگهرن ،گەرمهاو گەرم زۆر ڕێوشهوێنی نههوێ و پێشهکەوتوانە بهۆ نیشهتمانەکەیان دەسههتەبەر بهکەن .کۆمهار هەر لەیەکەم رۆژی سههەربەخۆیی خۆیهدا تهوانی بە شهێوازێکی دێمۆکراتهانە هێمهای فیکهری خهۆی دابڕێهژێ و بیهرو بۆچهوونە جیاوازکهان لەنێهو خۆیهدا جهێ بکهاتەوەو ببههێ بەجێگای متمانەی گەلەکەی .ئەویش بەمانای ڕاستی خەڵک کۆمار بەهی خۆیان بزانن و بەچڕی تێدا بەشدار بن. شهههاری مەهابهههاد لەو رۆژانەدا ببهههوو بەیەکپهههارچە گهههڕوتین ،غهههرورو شهههادی .خەبهههاتگێڕانی ئەو ئهههاوو خهههاکە سهههەرکەوتوانە قەاڵی داگیرکەریان روخاندبوو .لەجێیدا کۆماری ئازادیان بۆ گەلی خۆیان دەستەبەر کردبوو .لەژێر ئااڵی کۆمارە سهاواو دێمۆکراتەکەیانهدا دڵ و دەروون و چاوی رۆڵەکانی کوردیان بەخوێندنی زمانی زگماکی ،کلتوورو کەلەپهووری خۆیهان ڕوون کردبهۆوە .رۆژنهامەو گۆڤهار بەزمهانی شهههیرنی کهههوردی مهههژدەی ئازادیهههان بهههاڵو دەکهههردەوە ،ڕاهێنهههان و وەرزیهههش لەبهههۆاری جیهههاوازدا بهههۆ الوان پێکهههدەهات و لەهەمهههوو بهههۆراو کۆڕوکۆمەڵێکدا پێشەوا قازی وەک مامۆستایەکی دڵسۆزو لێهاتوو بەشداری و حزوری هەبوو. یەکی دیکە لە ئاکارە جوانەکانی کۆمار ئەوەبوو ،بۆیەکەم جار لەمێهژووی بزاوڤهی کهورددا بەرەسهمی ناسهینی مهافی بەرحەقهی ژنهان بهوو .پێشهەوای بەلهیمەت رێگهای بههۆ ژنهان ئهاواڵەکرد کە بەبهێ پههێچ و پەنهاو بەبهێ پرسهی پیههاوان هەنگهاو بنێهنە نێهو دەرەوەی مههاڵ و لەکاروباری کۆمەاڵیەتی و سیاسیدا بەشداری بکەن ...بزوتنەوەی دێمۆکراتییکی کورد ،لەسەردەمی دواکەوتوویی ئەوکاتدا
284
بەبەشداریدانی نیوەی کۆمەڵ واتە ژن لە ژیهانی کهۆمەاڵیەتی و پرسهی نەتەوایەتیهدا ،توانیهان بەئەم کهردەوە مهۆدێڕن و کەم وێهنە کە تەنیا لەگەڵێکی هۆشهیارو پێشهکەوتوو دەوەشهایەوە ،لەمێژوویهی خەبهاتی کهوردا شهانازی بهۆ خۆیهان و گەلەکەیهان پێهک بێهنن .کۆمهاری کوردستان لە ماوەی کهورتی تەمەنیهدا کە تەنیها 221رۆژی خایانهد ،تهوانی ببهێ بەمەشهعەلێک کە سهەرنج و ڕایهی تەواوی ئەو خهاوەن نەزەرو تۆژینەوەر ،رۆژنامەگەرو گەریدەی ئەوکات سەردانی کوردستانیان دەکرد ،بۆالی خۆی ڕابکێشێ. خەباتی رۆژنامەگەری کوردی هیچ یەک لە توێژەکانی گەلهی لە تیشهکی خهۆی بهێ بەری نەکهرد .تها دوایهین سهاتەکانی تەمەنهی بهۆ گەورەسااڵن ،الوو مندااڵن رۆژنامەو گۆڤاری ئەدەبی وەک چیرۆک ،شێعرو پەخشانی باڵو کردەوە .هەروەهها شهانۆی 'دایکهی نیشهتمان' کە زمانی حاڵی بەشی زۆری خەلکی ئەو سەردەمی کوردستان بوو ،بۆماوەیەکی درێژ لەسەر سەکۆی نمایش ماییەوە ،بوو بەزاخاوی مێشک و لە دەروونی گەلدا جێی خۆی کردەوە ،بوو بەباسی نێو کۆڕو کۆمەڵی کوردەواری. دووی ڕێبەندان رۆژی ئازادی ،رۆژی سەرهەڵدانی ئاواتە لەمێژینەکانی گەلهی کهوردە .رۆژی زاڵبهوونی مافەڕەواکهانی نەتەوەی کهورد بەسەر رەگەزپەرەستی ،دەمارگرژی فیکری ،بەرچاوتەنگی ،خۆ پەرەستی ،چەوسێنەری و داگیرکەرییە ...دووی ڕێبەندان رۆژی ڕاپەڕینی گەلێکی مافخوراوە بەدژی سەرەرۆیی و کۆنەپەرەستی... دووی ڕێبەدان بەرهەمەکەی کۆمهارێکی سهاواو جهوانەمەرگ بهوو .کە تهوانی لەمهاوەیی کهورتی تەمەنهی دا زۆر هەنگهاوی بەنهر بەرز بکاتەوە ،زۆر بەخێرا بتوانی سەرنجی تەواویی ئازادیخوازانی بەشەکانی دیکەی کوردستان بۆالی خۆی ڕاکێشهێ و ببهێ بە مەکهۆی هیهواو هومێدو بەدڵێکی فرەوان لەدەوری خۆی کۆیان بکاتەوە .هەروەها کۆمهار تهوانی بنهاغەی هاوپەیمهانەتێکی پهتەوو برایهانە لەگەڵ گەلهی ئازەربایجان دابڕێژێ و بگوێرەیەک ئێستاش هەر دووک گەلی کوردو تورکی ئازادیخواز بەو هاوپەیمانەتییە گرانبەهایە دەخوڕن. کۆمار بەئەقڵ و زانهاییەوە تهوانی لە نهاوچە ئازادکراوەکهانی ژێهر دەسهەالتی خۆیهدا تهاڕادەیەک بهۆاری ئهابووری و بازرگهانی بەرەو پێشەوە بباو پێوەندی بازرگانی خۆی بەناردنی کاال بۆ واڵتی سهۆوڤێت بەهیهز بکها .بهێ گومهان یەکێکهی دیهکە لەشهانازییەکانی کۆمهاری کوردسههتان پێکهێنههانی هێزێکههی میللههی بههوو کە بەهێههزی پێشههمەرگە نههاودێربوو .بە هەزاران کەس لەڕۆڵەکههانی کههورد بههۆ وەدەسههتهێنان و پاراستنی دەستکەوتەکانی کۆماری کوردستان چەکی شهەڕەفیان هەڵگهرت و بەپشهتیوانی جەنگهاوەرانی بهارزانی کە لەپێشهەوەی هەمهووان سەردارو ساالری کورد ژێنەڕاڵ مستەفا بارزانی بوو خەباتیان درێژە پێ دا. گرینگی و پڕ بایە بوونی کۆماری کوردسهتان لەوەدایە :سهەرەڕای تەواویهی ئەو هەمهوو کۆسهپ تەگەرەی ههاتنە سهەڕێی و بهوون بە هۆی سەرنەکەوتنی وەک :بەرتەسک بهوونی چوارچێهوەی خەبهات .رێهژەیەی زۆری نەخوێنهدەواری دانیشهتوانی هەرێهم زیهاتر لە . % 91 بیری عەشایری و تیهرەو خزمهایەتی و ...نەبهوونی پشهتوانی و هاوپەیمهانەتێکی تهۆکمە لەگەڵ واڵتە دێمۆکراتەکهانی دونیها .نەبهوونی سەرچاوەیەکی بەهێزی ئابووری .نەبوونی هیزێکی نیزامی یەکدەست و دەورەدیتوویی پۆشتە بەکەرەستەو چەکی ئاوتوماتیهک و خودکهار. نەبههوونی ماسههمیدیاو دامودەزگههای راگەیانههدن کە بتههوانن پەیههامی خۆیههان لەم ڕێگههاوە بەدەرەوەو دنیههایی ئههازاد ڕابگەیەنههن و لەگەڵ زۆر کەموکوڕی نەگوتراوی دیکە ،دیسانیش کۆماری کوردستان توانی زۆر دەسکەوتی بەنر بۆ گەلی خۆی دەستەبەر بکا .سا هەر بۆییە
285
ڕۆڵەکهههانی کهههورد هەمهههوو سهههاڵێک بەگرینگهههدانەوە لە ڕێوڕەسهههمی بیرانییەکەیهههدا بەشهههداری دەکەن و بە دووژمنەکانیهههان دەسهههەلمێنن، بەلەسێدارەدانی قازی محەمەدو هاوڕێیانی( 11ی خاکەلێوەی ساڵی .)1286بە تێروری ڕێبەرانهی ئەم ڕێبهازەو گوشهتن و لەسهیدارەدان، بەتواندنەوە و قڕکردنی بەکۆمەڵ وێران کردنی شارو گوندەکان ،نەک گەل هەر بەچۆک دانایە ،بەڵکوو سوورتر لەپێشوو ،بەپشت ئەستووری کیژان و کوڕانی زاناو چهاوکراوەی ئەم سهەردەمەمان بهۆ چەقڵهی چهاوی دوژمننهان لە گۆڕەپهانی خەباتهدا بەچەشهنی کێوەکهانی شههاهۆ ،قەنههدیل و ئههاراڕات سههەربەرزانە راوەسههتاو ،تههاکوو رزگههاری یەکجههاری کههوردو کوردسههتان گیههان لەسەردەسههت لەمەیههدانی خەباتههدا دەمێنەوە... کۆماری کوردسهتان لەمێهژووی خەبهاتی کهورددا تهوانی وەک گەوهەڕێکهی درەوشهاوە جێگهایی تهایبەت لەنێهو خەبهاتی ڕزگهاریخوازانەی گەلی کوردسهتان بهۆ خهۆی دەسهت نیشهان بکهاو ببهێ بەمڵکهی هەر چوارپهارچە داگیرکهراوەکەی کوردسهتان ...دەکهرێ ڕاشهکاوانە بگهوترێ، کاریگەری ئەو یازدەمانهگ سهەربەخۆییەی کوردسهتان ئەوەنهدە بەگهوڕو تهین بهوو کە پهاش شێسهت و پێهنج سهااڵن ،ئێسهتاش کە ئێسهتایە ئامانجە پیرۆزەکانی ،ڕێبازی هۆگرانی سهەربەخۆیی کوردسهتانەو هەروەک چهۆن لەپێکههاتنی کۆمهاردا ئهازادیخوازانی کهورد لە هەر چهوار کەنارەو بەپیرییەوە هاتن و بوون بەپشت ئەستورو دەستی کۆمەک و یارمەتیان بۆ ال درێژ کهرد و لەپێناویهدا خوێنیهان بهۆدا .ئێسهتاش کوردان پاش ئەو هەموو ساڵەی بەرسەر کۆماردا تێپەڕیوە دیسانیش هەر بەو رۆژە مێژووییە پرشنگدارە دەخهوڕن و وەک رۆژێکهی بەنهر ،پههڕ دەسههکەوت و هەمیشههە زینههدوو چههاوی لێههدەکەن .لەهەر شههوێنێکی ئەم دونیههایە بههن ،ئەمەگناسههی و وەفههاداری خۆیههان بههۆ ئامههانجە پیرۆزەکانی کۆمارو پێشەوامان قازی محەمەدو باقی شەهیدان وەک مانگی چاردە لەسەر ئاسمانی لێڵ و تهاریکی کوردسهتان بەدرەوشهاوە ڕادەگرن!... سهرچاوه ماڵپهری خاکهلێوه /رێکەوتی 11 :ی جانێویری 8111
286
کۆماری کوردستان ،لێگەرێک لە هەمبەر دیکتاتۆری و تۆتالیتریزم دا! . مەجید حەقی
شەست و هەفت ساڵ لەمەوبەر کۆماری کوردستان بە سەرۆکایەتی پێشەوا قازی مهحەمەد ،رێهبەری حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتان لە شاری مەهاباد -دوومانگ دوای دامەزراندنی حکوومەتی میللی ئازەربایجان لە تەورێز -دامەزرا. کۆماری کوردستان وەاڵمدانەوە بە ویستی کۆمەڵگای کهوردی لەو سهەردەمە بهۆ بەدەسهتەوە گرتنهی مافی چارەنووس و بەیارمەتی هۆکهاری دەرەکهی و نهاونەتەوەیی سهەروبەندی کۆتهایی شهەری دووەمهی جیهههانی بههوو .کۆمههاری کوردسههتان بە پههێچەوانەی پرۆپاگەنههدەی نەیههارانی مههافی نەتەوایەتههی گەلههی کههورد و تۆتالیترەکههان ،بەرهەمههی ویسههتی هێزەکههانی دەرەکههی یههان دەسههتکردی دەسههەاڵتێکی بێگههانە نەبوو. ئەوەی کە گرنگی دەبەخشێتە ئەو کۆمارە ساوەیە ،کە تەنیا توانی یازدەساڵ درێهژە بە ژیهانی خهۆی بهدات ،نهاوەرۆکی هومانیسهتی، دێموکراتیک و دژە فاشیزم و رەگەزپەرەستی ئەو کۆمارە بوو .دامەزرێنەرانی کۆماری کوردستان لە یەکەم بەیانیەی دامەزرانهدنی حیزبهی دێموکراتی کوردستاندا ،ئامانجی خەبهاتی خۆیهان دێموکراسهی ،خەبهات دژی فاشهیزم و هەاڵواردن ،بەرەو پێشهبردنی رەوشهی ئهابووری و کۆمەاڵیەتی ژیانی خەڵکی کورد لە کوردستان ،جێبەجێ کردنهی یاسهای "ئەیهالەتی و ویالیەتهی" مەشهرووتە ،دادپەروەری و کۆنسێنسهۆی کۆمەاڵیەتی دیاری کرد. ئەو ئامانجە دێمکراتیکانە لە راستیدا ببوونە لێگەر و چالشی بەردەم رژێمی پەهلەوی و سیسهتەمی دیکتهاتۆری زاڵ بەسهەر ئێرانهدا کە خەونی ئێرانێکی دەدی بە یەک پادشا ،یەک نەتەوە ،یەک زمان و یەک ئااڵ. کۆماری کوردستان تەنیا یازدە مانگ خایاند ،کاتێک حکوومەتی میللی ئازەربایجان بە هێرشی ئەرتەشهی پەههلەوی و بە پشهتیوانی هێزەکانی ئەرمریکا و بریتانیا لە ناو چوو و سەرۆکوەزیران و کاربەدەستانی حکوومتی میللی ئازەربایجهان ،تەورێزیهان بەرەو یەکیەتهی سۆڤیەت بەجێ هێشت و بەوە بوون بە هۆی ئەوەی کە هەزاران کەس لە خەڵکی تەورێز بکوژرێن ،سهەرۆک کۆمهاری کوردسهتان ،پێشهەوا قههازی مههحەمەد ،وەفههادار بە سههوێندێک کە لەرۆژی ٢ی رێبەنههدانی سههاڵی 1281دا لە مەیههدانی چههوارچرای مەهابههاد دا خواردبههوو ،لە بەرانبەر خۆراگری و ماڵوێرانیەک ،کە لەوانەیە شەڕ لە گەڵ ئەرتەشی پۆشتەو پەرداخی پاشایەتی بەسهەر کوردسهتاندا سهەپا بهوایە، بەجێ هێشتنی کوردستان و هەاڵتن بۆ شوێنێکی ئارام و خۆ بەدەستەوەدان و بوون بە قەڵغانی بەرگری لە ویست و ئاواتەکانی خەڵکی
287
کههورد یەکێکیههان هەڵبژێرێههت .سههەرۆک کۆمههاری کوردسههتان دوایههین هەڵبههژاردەی بههژارد و لە بەردەم "دادگهها"ی حکههوومەتی پەهلەویههدا، سیستەمی دیکتاتۆری و حاکمیەتی تۆتالیتری بە دادگا کێشا. 62ساڵ دوای دامەزرانهدنی کۆمهاری کوردسهتان ،هەمهوو سهاڵی گەلهی کهورد لە سەرانسهەری جیههان ،یهادی دامەزرانهدنی ئەو کۆمهارە دەکەنەوە .کوردەکهههان ئەو رۆژە یهههاد دەکەنەوە وەک سهههەمبۆلی دژی زوڵههههم و زۆرداری ،سهههەمبۆلی ئهههازادی سهههیوتی ،دژایەتههههی لە گەڵ تۆتالیتریزم ،شۆڤۆنیزم و چەوساندنەوەی مرۆڤ بە دەستی مرۆڤ. کۆماری کوردستان ،بزاڤی دژی شەپۆڵی دیکتاتۆری و کپ کردنەوەی دەنگهی خەڵکهی ئێهران لە زینهدانێک بهوو بەنهاوی "تمهدن بهزرگ ایران" بوو .بانگەشەی رەساڵەتی مرۆڤ بهوو بهۆ بەدەسهتەوە گرتنهی چارەنووسهی خهۆی و رێزگهرتن لە کەڕامەتهی مرۆڤهی .ئەو نرخهانەی کۆماری کوردستان لە پێناوی دا دامەزراو و پێشەوا قازی محەمەد گیانی لە رێگای دا لەدەستدا ،ئەمرۆ بوونەتە نرخهی گشهتی خەبهاتی نەتەوەکانی ئێران بهۆ دامەزرانهدنی سیسهتەمێکی دێموکراتیهک ،سهێکۆالردا کە لەودا هەمهوو جهۆرە چەوسهانەوەی مهرۆڤ بە دەسهتی مهرۆڤ خاشههەبەڕ بکرێههت و دەوڵەمەنههدیەکانی نەتەوایەتههی ،کولتههووری و ئههایینی ئەو واڵتە بکههرێتە هەوێنههی پێشههكەوتنی مههرۆڤ لە هەمههوو بوارێکەوە. سهرچاوه :ماڵپهری خاکهلێوه /ڕێکەوتی81 :ی جانێویری 8111
288
سهرکردهکانی رۆژههاڵت :کۆمارێک به ناوی کۆماری مههاباد وجودی نییه ن :هـاوار بازیـان
61سههاڵ بەسههەر دامەزرانههدن و راگەیانههدنی كۆمههاری كوردسههتان لە مهابههاد تههێ دەپەڕێ ،كەسههایەتییە سیاسههییەكان و رێبەرانههی بههزووتنەوەی سیاسههی لە كوردسههتانی ئێههران وەك كههوڕی قههازی مههحەمەد و رێبەرانههی سیاسهههههیی حزبهههههی دیمهههههوكراتی كوردسهههههتان (لە ئێهههههران) هەنهههههدێك پرسهههههی وەك گۆڕانكارییەكان ،یادی كۆمار لە بەشەكانی كوردستان و رۆڵهی بارزانییەكهان و نهاوی كۆمار دەخەنە بەرباس. عەلی قازی (كوڕی رەش) كە ئێستە سەرۆكی پارتی ئازادیی كوردستان هێزێكی ئۆپۆزسهیۆنی حكهوومەتی ئێهرانە لەبهارە ئامهانج و كاریگەریی كۆماری كوردستان بەئاژانسی كوردستان بۆ دەنگوباس (ئاكانیوز)ی راگەیانهد ،ئامهانجی كۆمهار سهەربەخۆییی كوردسهتان بهوو، پێم وایە حزبە كوردییەكانی كوردستانی ئێران بەئاراستەی ئامانج و نیازەكانی پێشووتری كۆماری كوردسهتان خەبهات دەكەن و هەنگهاو دەنێن. جەلیل گادانی كەسایەتیی سیاسیی كوردستانی ئێران بۆ (ئاكانیوز) گوتی ،لە سەردەمی كۆماردا پرسی كورد پێوەندیی بەڕێژەیەكهی كەم لە كوردەوە هەبوو ،بەاڵم ئێستە سەرووی 11ملیۆن كهورد بەشهداری پرسهەكەن ،هەروەهها ئەوكهات لە هەر پهارچەیەك نهوێنەر یهان چەند نوێنەرێك لە رۆژی راگەیاندنی كۆماردا ئامادە بوون. زیههاتر گههوتی ،كۆمههار زوو گەشههەی كههرد ،بەاڵم بەداخەوە زۆر زووش جههوانەمەرگ بههوو و لەو مههاوەیەدا هەمههوو كارەكههانی كههاریگەریی خۆیههان هەبههوو ،چههونكە ئێسههتە لە هەر شههوێنێكی دنیهها كههوردێكی لههێ بههێ ئەوە دووی رێبەنههدان 88 /ی كههانوونی دووەم-یەنههایەر /رۆژی دامەزراندنی كۆماری كوردستان رێزی لێ دەگیرێ و الی نەتەوەكەمان بەبیرەوەرییەكی خۆش ماوەتەوە. "ئێستە بەداخەوە دەبینین كە پرسەكە گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە و ئەویش بهۆ ئاڵوگۆڕەكهانی دنیها دەگەڕێهتەوە ،واڵتهانی خهاوەن دەسههەاڵت و زلهێزەكههان زیههاتر گرینگیههی بەبەرژەوەنههدییەكانی خۆیههان دەدەن ،ئەگینهها گەلههی كههورد لەمێههژە ئەو مههافەی هەیە خههاوەن سەربەخۆیی بێ". گادانی روونی كردەوە ،لەگەڵ ئەوانەشهدا بهێ گومهانم لەوە ئێسهتە هەسهتی نەتەوەیهی لە نهاو كهورددا بەبەراورد لەگەڵ سهەردەمی كۆمار سەدان هێندە زیادی كردووە كە ئەوكات تەنانەت لە زۆر شوێنی كوردستانی رۆژهەاڵت شوێنەواری هەستی نەتەوەیی نەبوو ،یاخۆ
289
تەواو پشتگوێ خرابوو ،هیوای من ئەوەیە ئەو هەستە نەتەوەیییە رۆژێك بەتەواویەتی ببێتە خواسهتی هەمهوو گەلهی كهورد و بۆچهوونی پێشەوا و ئاواتی سەرجەم شەهیدانی كوردستان كە سەربەخۆییی كوردستانە بێتە دی. الی خۆیەوە عەبدواڵ حەسەنزادە سكرتێری پێشووی حزبی دیموكراتی كوردستانی ئێران و كەسایەتیی سیاسی بۆ (ئاكانیوز) گهوتی، لە ئامههانجی كههورددا پههاش كۆمههار لەو پههارچەیە هههیچ گۆڕانێههك بەدی نەهههاتووە ،چههونكە ئامههانجی كههورد هەر لە سههەرەتاوە تهها ئێسههتە رزگاریی نەتەوەیییە ،رەنگە لە هەندێك درووشمی سهتراتیجیدا جیهاوازییەك هەبهێ ،بەاڵم درووشهمی سهتراتیجی لەسهەر زاری پێشهەوای قازی محەمەد ئۆتۆنۆمییە. هەروەها گوتی ،لەگەڵ ئەوە ناخۆشە كە ئەو ئامانجهانەی كۆمهاری كوردسهتان لە دەسهتی چهوون تها ئێسهتە وەدی نەههاتوونەتەوە، بەاڵم جێگە سەربەرزییە كە خەباتی نەتەوەی كورد هەر بەردەوامە ،هۆشیاریی نەتەوەیی و هۆشیاریی سیاسهی لەنهاو رۆڵەكهانی كهورد لە رۆژهەاڵتی كوردستاندا زۆرە و تەنانەت بەبەراورد لەگەڵ سەردەمی كۆمار بەهێزتر و زیاتر بووە. لەبارە چۆنیەتیی یادكردنەوە ئەو یادە لە بەشە جیاجیاكانی كوردستان ،قازی گوتی "كهوردان لە هەر چهوار پهارچە كوردسهتان بەوشێوەی كە پێویسهتە و بەگهوێرە تواناكهانی خۆیهان سهاڵوەگەڕی دامەزرانهدنی كۆمهاری كوردسهتان پیهرۆز دەكەن و بەپێهی دۆخهی ئەو واڵتانەی كوردستانی تێیدا پارچە كراوە كوردەكان هەموویان كۆمار وەك بهزووتنەوە ئهازادیخواز سهەیر دەكەن كە خەبهاتی كهردووە بهۆ رزگاریی گەلی كورد. گههادانی پێههی وابههوو ،كارنههامە و ئامانجەكههانی كۆمههاری كوردسههتان لەو سههەردەمدا هەوێنههی خەبههاتی هەمههوو پارچەكههانی تههرە ،بەاڵم بەهۆی ئەو تەنگژە و كێشانەی لە پارچەكانی كوردستان لەالیەن حكوومەت و دەسەاڵتدارانەوە بەسهەر كوردەكانهدا سهەپێنراوە ،واڵتهان هەوڵیان داوە دەرفەتی یهادكردنەوە كۆمهار سهنووردار و كەمتهر بهكەنەوە و لەمهپەری بهخەنە بەردەم ،بهۆیە نهابێ چهاوەڕوانی ئەوە بهین هەموویان وەك یەكتر ئەو یادە بكەنەوە. بەپێههی قسههەكانی حەسههەنزداە ،ئەگەر لە بەشههەكانی كوردسههتان جیههاوازییەك هەبههێ لە روانههین بههۆ كۆمههاری كوردسههتان ،ئەوە لە بەشەكانی كوردستاندا نیهیە ،رەنهگە ئەو جیهاوازییە لە بۆچهوونی كەسهەكاندا بهێ ،چهونكە تەنهانەت ئەو جیهاوازییە لە بۆچهوونی هێهزە سیاسییەكانی پارچەكانی كوردستانیشدا نییە ،لەگەڵ ئەوە ئەو كۆمهارە لە بەشهێكی كوردسهتان دامەزراوە و لەالیەن حزبێكهی سیاسهیی كە حزبی دیمهوكراتی كوردسهتانە ههاتووەتە دامەزرانهدن ،بەاڵم هەمهوو بەشهەكانی تهری كوردسهتان هەر لە سهەردەمی كۆمهار و ئێسهتەش بەڕووداوێكی مێژوویی بۆ كورد دەزانن. لە چەند قۆناخێكی مێژووییدا كوردستان دابەشی سەر چوار حكوومەتی عێراق ،ئێران ،توركیا و سووریا كراوە.
290
هەروەههها گههوتی ،ئەوە دەسههتكەوتێكە لە دەسههتكەوتە مێژوویییەكههانی گەلههی كههورد و ئەگەر لە بۆچوونههدا جیههاوازییەك لە نێههوان پارچەكانی بۆ كۆمار هەبێ ،رەنگە كەسانێك بەجۆرێكی تر سەیری پرسەكە بهكەن ئەویهش لەوانەیە بهۆ ئەوە بگەڕێهتەوە كە بەوجهۆرەی كە پێویستە لە كۆمار نەگەیشتوون و بەهاكەیان بۆ دەرنەكەوتووە ،ئەگینا پێم وابێ كۆماری كوردستان هی هەمووانە. لەبارە رۆڵی بارزانییەكان لە كۆماری كوردستاندا ،كوڕی پێشەوا پێهی وایە "بارزانییەكهان لە كۆمهاری كوردسهتاندا لەسهەر دەسهتی جەنەراڵ مستەفا بارزانی رۆڵێكی بەرچاویان هەبووە ،هەروەها پێشمەرگە بارزانییەكان كە لە بەرە سەقز هەرێمهی ئەوكهاتی كۆمهاری كوردستانیان دەپاراست ،زۆر بە لەخهۆبردوویییەوە خزمەتهی كۆمهاری كوردسهتانیان كهردووە و درێخییهان نەكهردووە تها كۆتهایی بەرامهبەر كۆماری كوردستان خاوەن سۆز بوون ،بۆیە بەشێوەیەكی گشتی رۆڵێكی بەرچاو و دیاریان لە كۆماردا هەبوو. گادانی لەوباریەوە گهوتی ،مهن شهایەتحاڵی بەچهاودیتە زینهدووم ،كاتێهك بارزانییەكهان لە شۆڕشهی خۆیانهدا لەژێهر پاڵەپەسهتۆی بەریتانیا و حكوومەتی بەغدا پاشەكشەیان كرد و روویان لە كوردستانی رۆژهەاڵت كرد ،دیارە هەسهتی كوردایەتییهان تێهدا بهووە بهۆیە خەباتیان كردووە ،بەاڵم هیچ گومانم لەوەدا نییە كە بینینهی كۆمهار و دۆخهی كوردسهتانی رزگهاربووی ئەوكهات لە كوردسهتانی رۆژهەاڵت هەرچەندە سنووردار بوو ،هەستی نەتەوەییی بارزانییەكانی پتەوتر لە پێشوو كرد ،بەشێوەیەك كە ئەوانیش بەتێكڕا بەگیان و دڵ لە خزمەتی كۆماردا بوون. حەسههەنزادە گههوتی ،راسههتبینانە دەڕوانههمە ئەو پرسههە ،بارزانییەكههان پههێش ئەوە كۆمههار دابههمەزرێ لە ئەنجههامی ئەو هێههرش و پاڵەپەستۆیەی لەالیەن هێزی ئاسمانیی بەریتانیا و سوپای عێراقەوە لەسەریان بوو ،ناچار بوون پەنا بۆ رۆهەاڵتی كوردسهتان بهبەن و لە سەردەمی كۆماری كوردستاندا لەو پارچەیە جێگیر بن. زیاتر گوتی ،بەاڵم دەزانین كە هەر لە رۆژی یەكەمی دامەزراندنی كۆمارەوە سەركردە ناوداری كورد مەال مستەفا بارزانی خهۆی لە تەنیشت پێشەوا بوو و ئەوەی لە توانایاندا بوو بۆ خزمەت بەرامبەر كۆمار درێخییهان نەكهرد ،كۆمهاریش ئەوانهی وەك بەشهێك لە خهۆی وەك خاوەنماڵ وەرگرت و مامەڵە لەگەڵدا كردن ،هەر ئەوە بەسە بۆ ئەوە بارزانی ببێت بەفەرماندە سهەرجەم هێهزە چەكهدارەكانی كۆماری كوردستان ،نیشانەی ئەوەیە كۆماری كوردستان ئەوانی بەمێوان نەزانیوە و بەخاوەنی ماڵ و هاوبەشی چارەنووس داناون. بەاڵم لەبههارە هەردوو دەسههتەواژە كۆمههاری كوردسههتان یههان كۆمههاری مەهابههاد كە زۆرجههار بەیەك مانهها دێههن ،قههازی پێههی وابههوو، دامەزراوەیەك یان دەوڵەتێك بەناوی كۆماری مەهابهاد بهوونی نەبهووە ،ئەو كۆمهارە نهاوی كۆمهاری كوردسهتان بهووە ،لە تهابلۆی رەسهمیی وەزارەتەكهانی ئەوكههاتی كۆمههاری كوردسههتان نووسههراوە "دەوڵەتههی كوردسهتان" و نەنووسههراوە "دەوڵەتههی مەهابههاد" یههان كۆمههاری مەهابههاد، ئەوانەی دەڵێن كۆماری مەهاباد جا لەڕووی زانین بێ یان بێ مەبەست ،ئەوە كۆمار بچووك دەكەنەوە ،بەاڵم مەرج نییە هەموویان هەر بەمەبەستی كەمكردنەوە كۆمار بەكۆماری مەهاباد ناوی بێنن و لەوانەیە لەڕووی نەزانینەوە بێ. گادانی لەو بڕوایەدابوو ،بەكاربردنی كۆماری مهاباد 8الیەنی هەیە ،هەندێك بەمەبەستی بچووككردنەوە و بێ بایەخكردنی كۆمار
291
ئەو دەستەواژە كۆماری مهاباد بەكار دەبەن ،هەروەها رەنگە هەندێكی تر بەبێ مەبەست ئەو دەستەواژەیە بەكهار بهبەن ،بەو مانهایەی مەهاباد پایەتەخت و ناوەندی كۆمار بهووە ،بەاڵم نهاوەكە كۆمهاری كوردسهتان بهووە و لە گوتهارەكە پێشهەوا قهازی مهحەمەد لە رۆژی راگەیاندنی كۆماردا بەوناوە هاتووە. هەروەها روونی كردەوە ،من تەنانەت بەبیرم نایەت لە ناوونیشانی یەك تابڵۆی ئەوكاتی حكوومەتدا نهاوی مەهابهاد یهان شهارێكی تایبەت هاتبێ ،تابلۆكان هەموویان بەناوی ئیدارە كۆماری كوردستان بوو ،با لە پێناو ناوی مەهاباد هەوڵی كەمكهردنەوە گرینگیهی كۆماری كوردستان نەدەین ،مەهاباد پایەتەختی كۆماری كوردستان بووە ،بۆیە پێم وایە دەبێ هەمیشە بڵێین كۆماری كوردستان. عەبدواڵ حەسەنزادە گوتی ،ئێستە ئەگەر نهاوی بنێهین ئەو كۆمهارە كۆمهاری كوردسهتانە ،ئەگینها ئەوكهات تەنهانەت نهاوی كۆمهاریش نەبههوو و نههاوی دەقههاودەقی "دەوڵەتههی جمهههوریی كوردسههتان" بههوو ،بەاڵم چههونكە لە مەهابههاد بههووە هەنههدێك كەس هەر بەناهۆشههیاری بەكۆماری مەهاباد ناوی دەبەن. لە ساڵی 1911كە ژمارەیەك لە هێزەكانی هاوپەیمان (یەكەتیی سۆڤیەتی پێشوو) هاتنە نهاو خهاكی ئێهران و دەسهەاڵتی رەزا شها پەهلەوی لە ئێران بۆشاییی سیاسی و سەربازی تێ كەوت ،لە ئەنجامدا دەرفەتێكی لەبار بۆ كورد لە ئێران رەخسا و توانییان بەشهێك لە داخوازییە نەتەوەیییەكانیان گەاڵڵە بكەن. لە كانوونی یەكەم/دیسێمبەری ساڵی 1911كە توركەكان لە رۆئاوای ئێران و بەتایبەت شاری تەورێز بەههۆی ئەو دۆخەی واڵتەوە "فیرقە دیموكرات" لە ئازەربایجانیان راگەیاند ،دواتر لە 8ی رێبەندان (88ی كانوونی دووەم/یەنایەر)ی ساڵی 1916قهازی مهحەمەد دژی دەسەاڵتی پاشایەتی لە ئێهران كۆمهاری كوردسهتانی لە مەهابهاد راگەیانهد كە ژمهارەیەكی بەرچهاو كهورد لە هەمهوو پارچەكهانی تهر بەشداری رێوڕەسمەكە بوون. سهرچاوه :ماڵپهری بهیان /ڕێکهوتی 82 :ی جانێویری 8111
292
بابەتەکانی٦١٠٠ : کۆماری کوردستان و چهند ڕاستییهکی تاڵ جهالل چوارتایی
8ی ڕێبهندان کهه بهرامبههره بهه 82کهانوونی دووهم(ژوئههن) بریتییهه لههو ڕۆژهی کهه یهادی دامهزرانهدنی کۆمهاری کوردسهتانی تێهدا دهکرێتهوه لهسهر دهستی پێشهوا قازی محهمهد و ههڤااڵنی . لهههه 8ڕێبهنهههدانی سهههاڵی 1911دا بهههۆ یهکههههمین جهههار لهسههههر دهسهههتی پێشههههوا قهههازی محهمههههد و هاوخهباتهکانیههدا یهکهههمین کۆمههاری کوردسههتان ڕادهگهیهههنرێت لههه بهشههێکی بهرتهسههکی ڕۆژههههاڵتی کوردستاندا که ناسراوه به ناوچهی موکریان و پایتهختهکهی دهبێته شاری مهاباد ،نیسبهت به شاری مهاباد ناوی کۆماریش به کۆماری مهاباد دهبێته وێردی سهر زاران . ئهگهرچی کۆماری کوردستان لهماوهیهکی زۆر کورتدا جاڕ دهدرێت و ناوچهی دهسهاڵتدارێتیشی تهواو بهرتهسهک و دیهاریکراو دهبێهت و تهمهنی کۆماریش له یازده مانگ دهرباز نابێت ،بهاڵم لهگهڵ ئهو تهمهنه کورتهشدا خاوهن دهسهتکهوتێکی هێجگهار مههزن دهبێهت بهۆ نهتهوهکهههمان کههه کاریگهههری لهسهههر ههههر تههاکێکی کههورد دانههاوه و ئهههم کاریگهریانهههش رۆژ لههه دوای ڕۆژ لههه زیادبووندایههه ،ئهههم کاریگهریانهش بۆته جێگا شانازی ههر مرۆڤێکی کورد . کاتێک باس له شانازیهکانی کۆمار دهکهین ناکرێت که ئامهاژه بهه ڕۆڵ و کاریگهریههکانی پێشههواش نهکههین چونکهه هههردوو نهاوی [کۆمار و پێشهوا] ئاوێتهی یهکترن و لهیهک جیا ناکرێنهوه .مهزنی پێشهوا قازی محهمهد ههر لهه دامهزرانهدنی کۆمهاردا دهرناکههوێت ،بهڵکو ههوڵ و ماندوبوون و ئیرادهی ئههم مرۆڤهه گهورهیهه لهه چهنهدین بهواردا خهۆی دهنوێنێهت و چهنهدین ئامهانجی مههزنی لهه پهێش خۆیدا دهبینی. ئامانجهکانی پێشهوا قازی محهمهد :
-1ئیرادهی ئازاد
293
ههر لهگهڵ ڕهخساندنی بچوکترین ههل دا جاڕی کۆمار دهدرێت و ئااڵی کۆمار له هههر جێگایهکهدا دهشههکێتهوه و ئهااڵی داگیرکهاری توڕ دهدرێت بهبێ ئهوهی که هیچ هاوکارییهکی نێونهتهوهیی له پشت کۆمار و خهودی پێشههواوه هههبووبێت ئهمهه جگهه لهه الوازی بهاری ئابووری ،که ئهم دیاردهیه تهوا نامۆیه به ڕهوشی ئیمڕۆی باشووری کوردستان چونکه جگه لهوهی که باشووری کوردستان به تهواوهتی ئازاد کرا (لهالیهن جهماوهره) له ههمان کاتدا پشتگیرییهکی زۆری نێونهتهوهیشی لهگهڵدا بوو به ئابوورییهکی هێجگار بێشومارهوه ، کهههچی لهسههایهی سهههرکردایهتی فیههوداڵ و خێڵهکایهههتی دا ههههم داگیرکهههری نههوێ دروسههتکرایهوه و ههههم ههههموو داگیرکهههرهکانی دیکهههی کوردستان ئاشنای باشوور دهکرێن و باشوور دهکرێته بنکهی سیخوڕی ههرێمی و جیهانی و ئهااڵی کوردسهتانیش وهکهو پهڕۆیههکی چڵکهن و ئاواتهکانی کوردانیش به خهونی نێو هۆنراوهکان پێناسه دهکرێن .
-8ئاسایشی نهتهوهیی و ڕۆڵی ژنان . له یازده مانگ تهمهنی کۆماردا به جۆرێک ئاسایش دابین دهکرێت که مرۆڤ سهرسام بکات ،چونکه لههو مهاوهی دهسههاڵتدارێتییهدا تهنها یهک کهس دهکوژرێت ئهویش بههۆی کێشهی کۆمهاڵیهتیهوه نهک به هۆکارێکی سیاسی .ئهمه جگهه لههوهی کهه ڕۆڵهی ژنهان تههوا بهرز دهنرخێندرێت و بۆ یهکهمین جار ژنان دێنه کۆڕی خهباتی سیاسی و سههربازییهوه و ڕێکخسهتنی تایبههت بهه ژنهان ئهاوا دهکرێهت و مینا خانمی هاوسهری پێشهواش پێشهنگایهتی ئافرهتان له ئهسهتۆ دهگرێهت .بههاڵم لهه نهۆزده سهاڵ دهسههاڵتدارێتی سههرانی باشهووردا نهک ههر هیچ ئاسایشی کهوردان دابیننههکرا بههڵکو باشهووری کوردسهتان کرایهه گۆڕسهتانی ئهازادیخوازان و بهه دهیهان هههزار لهه ژنهان و پیاوان بوونه تیرۆری دهستی سهرانی خهڕهکی و تاوان و ههموو ئاسایشهی باشهوور دابینکهرا بهۆ بانهدی مافیهایی و داگیرکههران و هێهزی ئیمپریالیزمی جیهانی .
-2ههنگاونان بهرهو یهکێتی نهتهوهیی . یهههکێک لههه ئهرکههه ههههره سهههرهکیهکانی کۆمههار و خههودی پێشهههوا بریتههی بههوو لههه ههههنگاو ههههڵگرتن بهههرهو یهههکێتی نهتهههوهیی و ڕۆڵپێدانی کوردی پارچههکانی دیکههی کوردسهتان لهه کۆمهاردا .بههاڵم دیاردهیههکی وههها نههک هههر لهه باشهووردا بههدی ناکرێهت بههڵکو باشووری کوردستان کرایه باشترین جێگا بۆ پاکتاوکردن و تیرۆرکردنی کوردی بهشهکانی دیکهی کوردستان و به ههزاران ئازادیخوازیهان له باشهووردا تیرۆرکهران و ڕهوشهێکی تهسلیمکاریشهیان بهسههر پارتههکانی ڕۆژههاڵتهدا سههپاند و مهرجههکانی داگیرکهرانیشهیان لهسههر جێبهجێ کردن که بریتی بوو له لهتوپهت کردن و بێ ئیراده کردنیان .
-1پوچهڵکردنهوهی فشاری دهرهکی لهسهر کۆمار . له کاتی ئاواکردنی کۆماردا زۆر ههوڵی الوهکی دهدرێت لهالیهن ههردوو "فیرقهی دیموکراتی ئازهربایجان" و "کۆماری فیدراڵی
294
ئازهربایجان"هوه بۆ به پاشکۆکردنی کۆمار و توانهوهی لهنێو ئازهربایجاندا ،بهاڵم پێشهوا خاوهن بڕوایهکی بهههێز دهبێهت بهه کۆمهار و هێههزی نهتهوهکهههی و ئهههم پیالنگێڕیانههه پوچهههڵ دهکاتهههوه و سهههنگی کۆمههار دهپارێزێههت ،کهههچی لههه دوای نههۆزده سههاڵ دهسهههاڵتدارێتی سهههرانی یهههکێتی و پههارتی نهههک ههههر ههههنگاوێکی وهههها بوێریانهههیان ههڵنهههگرت بهههڵکو ههههموو ههههوڵێکیان ئهههوه بههوو کههه باشههووری ئازادکراویش بخهنه سهر یهکێک له داگیرکهرهکانی دیکه و بۆ ئههم مهبهسهتهش تورکیهای کهمالیسهتیان زیهاتر پهسههند دهکهرد ،بههاڵم کاتێک ئهم ڕێسهی سهرانی یهکێتی و پارتی کرایهوه به خوری ئهو کات به نێوی هاوبهشیکردن لهه دهسههاڵتدا جهارێکی دیکهه باشهووری کوردستانیان ماره بڕیهوه له داگیرکهری عهرهبی عێراقی .
-1بهرخۆدان و خۆڕاگری . یهههکێک لههه شههانازیه ههههره مهزنهههکانی پێشهههوا و هاوسهههنگهرهکانی بریتبههوو لههه بهههرخۆدان لههه کههاتی تێکچههوونی کۆمههاردا .چونکههه پێشهوا ئاماده نهبوو ڕێگهی ههڵهاتن ههڵبژێرێت و جهماوهریش فهرامۆش بکات بۆ دوژمنی داگیرکهر ،لهبهرئههوهی پێشههواش زۆر بهه ئاسانی دهیتوانی بڕیهاری ئاشهبهتاڵ بهدات و گیهانی خهۆی دهربهاز بکهات ،بههاڵم ڕهوشهتی بههرز و خۆڕاگریانههی پێشههوا ئههو ڕێگهیههی پێنهههدهدا کههه میللهههت گورگههانخوارد بکههات بههۆ خههاتری دهربههازکردنی گیههانی خههودی خههۆی ،چونکههه بهههر لههه تێکجههونی کۆمههاری کوردسههتان ئاشبهتاڵی فیرقهی دیموکرات و ههڵهاتنی پیشهوهری لهبهر چاوان بوو . کهمایهسیهکانی کۆماری کوردستان :
کاتێک که ئێمه باس له شانازیهکانی کۆمار و مهزنیهکانی پێشهوا دهکهین ئهوا هیچ کاتێک گونجاو نابێت که بهاس لهه کههموکوڕی و چهوتیهکانیش نهکهین ،بهڵکو دهبێت زۆر به سههربڵندی بهاس لهه هههموو ههڵهه و چهوتیههکانیش بکههین و بیانکهینهه وانهیههک بهۆ دووباره نهبوونهوهیان ،چونکه هۆکاری ههره سهرهکی تێکچوونی کۆمار بریتی بوو لهم خااڵنهی خوارهوه -:
-1بهرتهسکی سنووری جوگرافیایی کۆمار . سنووری جوگرافیایی کۆمار له ناوچهی موکریهان دهربهازی نههدهکرد ،بهه مههرجێک زۆرینههی چهڕی دانیشهتوانی ڕۆژهههاڵت لهه دهروهی ناوچهی موکریان ههڵکهوتبوو ،کهه لهه باشهوورهوه ناوچههکانی ئههردهاڵن و کرماشهان و ئهیالم و لوڕسهتان و لهه باکووریشههوه ئورمیهه و باکووری ئۆرمیهی دهگرتهوه .کاتێکیش بزوتنهوهیهک له ناوچهیهکی دیاریکراودا قهتیس بمێنێت ئههوا ئهگههری گههمارۆدان و خنکانهدنی هێجگار زۆره و ئهم دیاردهیهش زۆر بهخێرایی له کۆماردا ڕووی دا .
-8ڕۆڵی به پارێزانه(محافزهکارانه) لهپێشهوادا.
295
لهگهڵ ئهوهی که قازی محهمهد کهسێکی ڕۆشنبیر و تێکۆشههر بهوو بههاڵم نههیتوانیبوو خهۆی دهربهاز بکهات لهه چوارچێهوهی بیهری بهه پارێزانهی سهرۆک خێڵهکاندا ،چونکه ئهگهر سهرنجێک بدهینه پێکهاتهی کۆمار ئهوا زۆر به ڕوونهی دهردهکههوێت کهه هههموو جێگاکهان قۆرخکرابوو بۆ سهرۆک خێڵ و دهرهبهگهکان .ئههم سههرۆک خێهڵ و دهرهبهگانههش تههنها بهۆ هاوبهشهیکردن لهه دهسههاڵتدا بهشهداربوون نهههک بههۆ پاراسههتنی کۆمههار و بهههرخۆدان ،چونکههه هههیچ کاتێههک سهههرۆک خێڵێههک ئامادهنابێههت بهرژهوهنههدی خێڵهکایهههتی بکاتههه قوربههانی بهرژهوهندی نهتهوایهتی .تهنانهت ههندێک له سهرۆک خێڵهکان بۆ پاراستنی بهرژهوهندی خێڵهکایهتیان له پهیوهندی ژێر به ژێردا بوون لهگهڵ بنکهی ههواڵگیری و سیخوڕی ڕژێمی پادشایهتی که نموونهی ههره بهرچاویشیان قاسم ئاغهای دیبهۆکری و ڕهحمهان ئاغهای موهتهدی بوون .
-2ڕۆڵپێدانی ئهندامانی خانهواده . لهگهڵ ههموو دڵسۆزییهکی پێشهوادا بهاڵم ڕۆڵێکی زۆری دهدا به خانهوادهکهی خۆی و هێنانه پێشهوهیان و دابهشهکردنی دهسههاڵت بهسهریاندا ،که به باوهڕی من ئهمه کارێکی ڕاست نهبووه چونکه مهرج نییه بیرکردنههوهی هههموو ئهنهدامانی بنهماڵهیههک چوونیههک بێههت ،زۆر جههار ههڵدهکهههوێت کههه کهسههانی بودهڵههه لههه نێههو بنهماڵههه ناودارهکانههدا ههڵدهکهههون و دهتههوانن سههود لههه نههاوی بنهماڵههه و کهسایهتیهکان وهربگرن .وهک : سههودوهرگرتنی شههێخ قههادری حهفیههد بههۆ زهوتکردنههی زهویههوزاری جوتیارهکههان بههههۆی خۆشههناوی شههێخ مهههحمودی حهفیههدی برایهههوه ، سههودوهرگرتنی عوسههمان بههۆ گرتنهبهههری ڕێگههای تهسههلیمکاری بههههۆی لهههخۆ بوردووییهههکانی بهههڕێز عهبههدوڵاڵ ئۆجهههالنی برایهههوه ، سودودوهرگرتنی سابیر و لوقمان و عوبهیدوڵاڵ بۆ چونه نێو باوهشی بهعسهیهکانهوه بهههۆی خۆڕاگریههکانی خوالێخۆشهبوو مههال مسهتهفا بارزانی باوکیانهوه ،سودوهرگرتنی عهلی قازی بۆ کارکردن له بنکهی ههواڵگری"سیخوڕی" سهردهمی شا و باڵوێزی ئێران لهه ئههڵمانیا بههۆی شکۆداری پێشهوا قازی محهمهدی باوکیهوه .
-1بڕوابوون به ههندێک بهڵێنی سۆڤیهت . ئهههو بڕوایهتییهههی کههه بههه بهڵێنهههکانی سههۆڤیهت ههههبوو لههه سهههردهمی کۆمههاردا یهههکێکی دیکههه بههوو لههه خاڵههه الوازهکههان ،چونکههه سۆڤیهتیش ئهگهرچی ههڵگری بیری کۆمۆنیستی بوو بهاڵم زیاتر لهه دوی بهرژهوهندیههکانی خهۆی وێهڵ بهوو و ئههم وێڵبوونهشهی لهه وێهڵ بوونهکانی ئیمپریالیزمی ئهمریکی کهمتر نهبوو ،ههر بۆیهش کاتێک سوپای سور له باکوری ئێران پاشهکشه دهکات سههرانی کۆمهاریش خۆیان بهبێ پشتیوان و تهنها دهبینن . حیزبی دیموکرات له ڕۆژگاری ئیمڕۆدا :
296
ئهگهر سهرنجێکی حیزبی دیموکرات به ههردوو بهشهکهیهوه بدهین له ڕۆژگاری ئیمڕۆدا ئهوا گهلێک ڕاستی تاڵ دێته پێش چاوا، چونکه لهگهڵ ئهوهی ههردوو بهشهکه خۆیان بهه میراتگهری کۆمهار و قهازی دهزانهن بههاڵم ههڵسهوکهوتیان بهه تههواوهتی پێچهوانهیهه و پهیڕهوی له هیچ ئامانجێکی پێشهواش ناکههن و تههنها دهخهوازن سهود لهه نهاو و ناوبهانگی کۆمهار و پێشههوا وهربگهرن .چونکهه ئهگههر سهرنج بدهینهه ئههو ئامانجانههی کهه پێشههوا بهه بنچینههی گرتبهوو ئههوا ههیچ یههک لههو خااڵنهه بههدی ناکرێهت لهه حیزبهی دیمهوکراتی ئیمڕۆدا. واتههه (بههێ ئیرادهبههوون و چههاوهڕوانیکردن) شههوێنی (ئیههرادهی ئههازاد) دهگرێتهههوه ( -فهرامۆشههکردنی میللهههت و شهههڕه چهههقۆی نێههو ئۆردوگاکههان) جێگهههی (ئاسایشههی نهتهههوهیی و ڕۆڵههی ژنههان) دهگرێتهههوه ( -پارچههه پارچههه بههوون و ناوچهگهههرێتی) شههوێنی (یهههکێتی نهتهههوهیی) دهگرێتهههوه ( -ههههڵبژاردنی ژیههانی ئۆردوگانشههینی و موچهههخۆری بهههر دهسههتی سهههرانی باشههوور) شههوێنی (نههێشههتنی فشههاری دهرهکی) دهگرێتهوه ( -تهسلیمکاری و ههڵهاتن له ڕاستی) شوێنی (بهرخۆدان و خۆڕاگری) دهگرێتهوه . ئهگههرچی هههردوو بهشههکهی حیزبهی دیمهوکرات پاسهاوی پاراسهتنی ئههزموونی باشهوور و هاوچارهنوسهیان لهگههڵ سههرانی باشههووردا دههێننهههوه ،بهههاڵم ئهههم پاسههاوهێنانهوانه ههههم ڕهوایهتیدانههه بههه ناڕهوایهتیهههکانی دهسهههاڵتدارانی باشههوور وههههم زۆریههش دوورن لههه ڕاستیهوه .چونکه له هیچ کهسێکی برایانی حیزبی دیمهوکرات شهاراوه نییهه کهه سههدان کادریهان بوونهه تیهرۆری دهسهتی دهسههاڵتدارانی باشوور بۆ بهجێگهیاندنی داخوازیهکانی کۆماری ئیسالمی و دهستتێکهاڵویهکانی سهرانی باشووریش لهگهڵ کۆمهاری ئیسهالمیدا نههک هههر کهمی نهکرد بهڵکو کار گهیشتۆته ئهو ڕادهیهی که کێبڕکێیان بێت بۆ زیاتر چونه خزمهتی کۆماری ئیسالمییهوه .که ئههم دوو لینکههی خوارهوهش بچوکترین ڕاستینهی الیهنهکانی باشووری کوردستان دهسهلمێنێت . سهرچاوه :ماڵپهری کاڵوڕۆژنه /ڕێکهوتی 86 :ی جانێویری 8111
297
كۆماری كوردستان -شۆڕشی 1929ی گهالنی ئێران، كهیهانی یووسفی
كۆماری كوردستان ه شۆڕشی 1929ی گهالنی ئێران ه و دهنگۆی دهسپێكی ههستانهوهیهكی دیكه گهلی كورد له بهشههكانی جۆاروجهۆری كوردستان و به تایبهت له كوردستانی ئێران لهو دهگمهن نهتهوانهن كه له قۆناغهكانی جیاوازدا بهۆ مسۆگهر كردنی ئازادی نهتهوهیی خهبات و تێكۆشانیان بهه رێخسهتووه ،بههاڵم ههمیشهه تراژدییههكان بوونهتههه هههۆی دامركانههدن و الواز كردنههی ئهههم سهههر ههڵدانانهههو و دهسههت رانهگهیشههتن بههه خواسههت و داخوازییهكانیان .لێرهدا به كورتی ئاماژهیهك به سێ قۆناغی گرینگ و به دیهاتنی دهرفهت بۆ ئهم نهتهههوهو و چۆنیهههتی كهههڵك وهرگههرتن لهههم دهرفهتانهههوه و دهرهنجامهكهههی لههه كوردسههتانی ئێههران دهكهین. -1سههاڵهكانی كۆتههایی شهههڕی دووههههمی جیهههانی و پێكهههاتنی كۆمههاری كوردسههتان لههه ناوچهههی موكریههان و بنیاتنههانی كۆمههارێكی دێموكراتیك له 88ژانویهی 1916ی زایینی و گواسهتنهوهی ئههوه دهرفهتهه بهۆ مسهۆگهر بهوونی مهافی نهتههوهیی ،و تهمههنی كهورتی ئههم كۆماره و رۆخانی دوای یانزه مانگ .ئهوهی كه بۆ دهستهبهربوونی مافی نهتهوهیی و پێكهێنانی سههروهریی نهتههوهیی پێویسهته بریتیهه له دوو فاكتهری دهرهكی و نێوخۆیی كه فاكتهری دهرهكی بریتیه له ویست و گرێبهست و ئیرادهی سیاسهی ئههو دهوڵهتانههی كهه خهاوهنی هێژمونین و له پێناوی پاراستنی بهرژهوهندیهكانی خۆیاندا هێز و ئیرادهیان دهخهنهگهڕ بۆ دابین بوونی مافی نهتهوهیهك ،هههروهها فاكتهری دووههمیش خواست و ئیرادهی نهتهوهییه كه بزووتنهوهی ناسیۆناڵیستی دروست دهكات و ئهم بزووتنهوهش خاوهنی پرۆژهیههك به ناوی دهوڵهتی نهتهوهییه ،كه مافی ئهو گهلهی كه به ئاستی هوشیاری نهتهوهیی گهیشتووه دابین دهكات ،ههروهها ئههم دووانههش رهنگه پێكهوه گرێ بخۆن بۆ به دیهاتنی ئهو مافانه. له كۆماری كوردستاندا ئێمه ئههم دوو فاكتههر دهبینهین بههاڵم هههر دووكیهان دوو فاكتههری سههقهتن و بۆیهه لههو كاتههدا مافههكانی گهلی كورد لهو بهشهی كوردستان ناتوانێت دهستهبهر بێت. 28 -8ساڵ پاش رۆخانی كۆمار ههلێكی دیكه بۆ گهلی كورد دهرهخسێت و ئههویش سههرههڵدانی شۆڕشهی گههالنی ئێهران و رۆخهانی دهسهاڵتی پاشایهتی و ههروهها چهن ساڵ دواتر داگیرسانی شهڕی نێوان ئێران و عێراق بوو .
298
له قۆناغی یهكهمدا به كهڵك وهرگرتن لهو ههلهی كه رهخسا بوو و له نهبوونی دهسهاڵتی دهوڵهتی ناوهندیدا كۆمار دادهمهزرێت و بهاڵم لهم ماوهیههدا واتهه قۆنهاغی دووهههم ،هههر چههن سههرهتا لهه نههبوونی دهسههاڵتی ناوهندیهدا زۆربههی شهارهكان دهكهونهه دهس ئازادیخوازانی كورد بهاڵم به هۆی سهقهت بوونی فاكتهری دووههم و ههروهها نهبوونی فاكتههری یهكههم و دیسهانیش داگیرسهانی شههڕی براكوژی و بوونی دووبهرهكێ له نێو هێزهكانی ئازادیخوازی كوردا ئهم سهرههڵدانه سیاسی و كۆمهاڵیهتی یهه تووشهی هێرشهی سههربازی دهبێت و بزووتنهوه ناچار به شهڕی چهكداری دهبێ و دوای ماوهیهك دهسهاڵتی ناوهندی زاڵ دهبێت و بهوونی سههرههڵدان و بزووتنههوه له نێو كۆمهڵگادا بهرهو كهم رهنگی دهڕوات. -2دۆخی ههنووكهیی و دهرفهتی ههستانهوه ئهوهی كه كۆمهڵگای نێونهتهوهیی و ههروهها كومهڵگای كوردیش لهم چهن مانگهی دواییهدا بینهی و سهرنجی گشهت بیهرو ڕاكهانی بهۆ الی خۆ راكێشا سهرههڵدانی بزووتنههوی كۆمهاڵیهتی لهه نێوخهۆی ئێهران و دهربڕیینهی نارزایههتی دژی دهسههاڵتی ئهایینی زاڵ بهه سههر ئێرانه .یهكێك لهو فاكتهرانهی كه یهكێك لهو هۆكارانهیه كه بوونه هۆی خهسارمهند بوونی سهرههڵدانهكانی گهلی كورد لهه ئێرانهدا ویسهت دێمهوكراتیكی ئهههم گهلههو دڕنههدهیی و مڵههوڕی دهسههاڵتانی زاڵ بههه سههر ئێههران و هههروهها تههنیا بههوونی ئههم گهلههه لهه راسههتای سهقامگیری دێموكراسیدا بووه بهاڵم ههنووكه دهبینین ههموو بهستێنێك بۆ ههستانهوهیهكی دیكه بۆ به دهستهێنانی مافی نهتهوهیی له كوردستانی ئێراندا ئامادهیه. یهكهم :فاكتهری دهرهكیی كه بریتیه له پشتگیری زلهێزهكانی جیهان بهۆ دێموكراتیزاسهیۆن بهوونی ئێهران لهه ئارادایههوه ،تهنانههت ئهگهریش تهنیا به هۆی پاراستنی تهناهی نهتهوهیی و بهرژهوهندییهكانی خۆیان به هۆی كێشهی ناوكی ئێرانهوه بێت. دووههم :ئهمڕۆكه دهبینین شهپۆلی دژبهری دهسهاڵت رهوتێكه كه به هۆی راگهیاندنی ئهم دواییانهی روونهاكبیرانی ئههم شههپۆله ( شهپۆلی سهوز) باس له مافی نهتهوهكانی ئێران و ههروهها سهقامگیری دێموكراسی وههڵوهشهاندنهوهی یاسهای بنههڕهتی ئێهران دهكهات كه زۆربهی داخوازییهكانی گهلی كوردیش له خۆ دهگرێت. سێههم :فاكتهری ئاگایی نهتهوهیی گهلی كورد له كوردسهتانی ئێهران و هههبوونی هێهز و رێكخهراوی فراوانهه كهه هههموویان خهاوهن خااڵنێكی هاوبهشن بۆ به دهستهێنانی خواسته هاوبهشهكانیان .ئایا لهم دهرفهتهدا دهكهرێ گههلی كهورد بتهوانێ كههڵكی لێهوهر بگهرێ و خهباتی له پێناو ئازادیدا لهم بهشهی كوردستان به دهرهنجام بگات؟ سهرچاوه :ماڵپهری پێشمهرگهکان /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8111
299
لە پێشوازی 8ی رێبەندان ساڵرۆژی دامەزرانی كۆماری كوردستان دا مستەفا مەعرووفی
رۆژی چوارشهەممەی داههاتوو 8ی رێبەنهدان ،سهاڵڕۆژی رووداوێكهی گرینهگ و مێهژووییە كە لە بهاری گرینگهی و نهر و بههایەخەوە لە مێژووی نەتەوەی كورددا بەرزتهرین جهێگەی گرتهووە .لەم رۆژەدا لە سهاڵی 1281ی هەتهاوی (1916ی زایینهههی) یەكەم حكهههوومەتی كهههوردی بە شهههێوەی كۆمهههاری لە الیەن پێشهههەوا قهههازی محەممەدی نەمرەوە لە شاری مەهاباد دامەزرا .لە رۆژگهاری تاریهك و تنهووكی دواكەوتهوویی و دیكتهههاتۆری ئەو سهههەردەمەدا كۆمهههاری دێمهههوكراتیكی كهههورد و دەسهههكەوتە بەنرخەكهههانی لە نههاوچەدا دڕی بە شههەوەزەنگی كۆنەپەرسههتی و سههەرەرۆیی داو گەلێههك دەسههكەوتی زێڕینههی بههۆ كهورد بە دیههاری هێنهها كە هەتهها هەتهایە نەتەوەی كههورد دەبههێ لێیههان فێهر بههێ دەرسههیان لههێ وەرگرێ و شانازییان پێوە بكا. كۆماری كوردستان هەر چەند بەداخەوە تەمەنی كورت بوو و لە رووی خوغرافیهاییەوە بەشهێك لە خهاكی رۆژهەاڵتهی گرتبهۆوە بەاڵم خەسههڵەت و نێههوەرۆكە پێشههكەوتوو و دێموكراتیكەكههانی ئیعتیبههار و پرسههتیژی ئەم حكههوومەتە نههاوچەیی و كەم تەمەنەی لە بەرچههاوی خەڵكی بەئینساف و بێالیەنی ناوچە و تەنانەت جیهان دا بردۆتە سەر .ئەمە لە بەرهەمهی نووسهەرانی بێگهانەش دا رەنگهی داوەتەوە و بە دەیان نووسەر و رۆژنامەنووسی بێگانە لە دوور و نزیك شاهیدی بۆ ئەم راستییە دەدەن و تەنانەت لە هێنهدێك لەو بەرهەمهانەدا سەرسووڕمان لەو دەسكەوتە مەزنانە و لەو ئەمنییەت و ئازادییەی لە كۆماری كوردستان دا هەبوو ،دەربڕاوە. كۆماری كوردستان بە هەق شایانی ئەو سهەرنج و گرنگهی پێهدانەیە .سهەبارەت بەوەی ئەو حكهوومەتە هەڵقهواڵوی ویسهت و ئیهرادەی نەتەوەیەكههی مههافخواز و چەوسههاوە بههوو ،سههەركۆمارەكەی كەسههایەتییەكی هەرە خۆشەویسههتی كههورد بههوو و خەڵكههی كوردسههتان بە دڵەوە خزمەتیان دەكرد و خۆشیان دەویست ،بە تین و تەوژمێكی كەم وێنەوە گەشەی دەكرد و لەو ماوە كورتەدا ئەوەندەی دەسهكەوتی گەورەی وەدەست هێنان كە زۆر نەتەوە لە ماوەیەكی دوورودرێژدا وەدەستیان نەهێناوە. لەو دەرفەتە كەمەدا قوتابخانەی كوردی دامەزران و مندااڵنی چاوگەشی كورد بە زمانی زگماكی دەیان خوێند كە تا ئەوكهات لێیهان قەدەغە كرابوو .چاپخانە هێنرایە كوردستان و چەندین گۆڤارو رۆژنامە بە زمانی كوردی چاپ و باڵوبوونەوەو شۆڕشێكی فەرهەنگی لەو
300
ناوچەیەی كوردستان دا وەڕێ كەوتبوو كە وەك نووسەرێكی بێگانە باسی دەكا "رێنساسهێك" لەو مهاوەیەدا رووی دا .لەو سهەردەمەدا دوو رێكخراوی سینفی و مەدەنی واتە یەكیەتیی ژنان و یەكیەتیی الوان دامەزران تا بتوانن ژنان و الوان بێننە نێو كاروباری سیاسی و كۆمەاڵیەتییەوە .سوپای میللی دامەزراو بهارودۆخی ژیهان و گهوزەرانی خەڵهك لە چهاو ئەوكهات و لە چهاو خەڵكهی دەوروبەر بەرەو باشهی چوو بازرگانی رمێنی پەیدا كردو زۆر دەسكەوتی دیكە ،كە بەهەق لەو ماوە كورتەدا جێی سەرسوڕمانە. جگە لەمانە ئەمنییەت و ئازادییەك كە لەو سەردەمدا هەبوو ،نە لە مێهژووی ئێهران و نهاوچەدا دیترابهوو و نە تەنهانەت ئێستاشهی لەگەڵ بێ لە ئێراندا دیتراوە .بۆ سەلماندنی ئەم راستییە تەنیها ئەوەنهدە بەسهە كە دوو نمهوونە بهاس بكەیهن :لە مهاوەی تەمەنهی 11 مانگەی كۆماردا تاقە یەك كەس كوژراو تاقە یەك كەس بە هۆی تاوانی قەتهڵەوە زینهدانی كهرا .زینهدانیی سیاسهی هەر نەبهوو ،دزی، رێگری و جەردەییش نەمابوو. لە كۆمههاری كوردسههتاندا دەرگهها بههۆ ئههازادیخوازانی پارچەكههانی دیههكەی كوردسههتان ئههاوەاڵ بههوو و ئەوانەی روویههان كههردە رۆژهەاڵتههی كوردستان نەك وەك پەنابەر ،بەڵكهوو وەك خهانەخوێ سهەیریان كهراو تەنهانەت لە كاروبهاری حكوومەتهدا بەشهدار كهران و هەم كۆمهار خزمەتههی بەوان كههردو هەم ئەوان خزمەتیههان بە كۆمههار كههرد .نمههوونەی هەرە بەرچاویههان بارزانییەكههان بە سههەرۆكایەتیی نەمههر مەال مستەفای بارزانی بوو .كۆماری كوردستان ببوو بە مەكۆی ئازادیخوازانی هەموو پارچەكانی دیكەی كوردستان. كۆماری كوردستان و دەسكەوت و شانازییەكانی بە رادەیەك پڕ بایە و گرنگ بوون كە شوێنیان لە سەر رووداوەكهانی دوای خۆیهان هەبووەو ئێستاش هەیانە .ئەزموونی سهەركەوتووی حكهوومەتی كهوردی ئیلهامهدەری خەبهات و شۆڕشهی نەتەوەی كهورد لە مهاوەی سهااڵنی رابردوودا هەبووەو ئێستاش خەباتگێڕانی كورد بۆ ئەو ئامانجانە خەبات دەكەن كە كۆماری كوردستان هەوڵی بۆ دەدان. رۆژی چوارشههەممەی داهههاتوو سههاڵرۆژی لەدایكبههوونی ئەو قۆنههاغە پههڕ لە شههانازییەی كههوردە كە هەمههوو سههاڵێ رۆڵە بەوەفههاو بە ئەمەگەكانی كورد لە سەرانسەری كوردستان و لە دەرەوەی واڵت بە پێی دەرفەت و ئیمكان بە پێكهێنانی باس و سمینارو جێژن و شایی بەرەو پیلی دەچن و رێهزی لهێ دەگهرن ،خهاڵە بەهێهزو الوازەكهانی هەڵ دەسهەنگێنن ،بهۆ ئەوەی لە خەبهات و تێكۆشهانی داهاتوویهان دا بەكاریان بێهنن .بە خۆشهییەوە لەم سهااڵنەی دواییهدا یهاد و بیرەوەریهی كۆمهاری كوردسهتان بهۆتە جێژنهی ههاوبەش و نەتەوەیهی زۆربەی هەرە زۆری هێزو الیەنەكانی كورد لە سەرانسەری كوردستان .لەو رۆژەدا خەڵكی نیشتمانپەروەری ئازادیخوازی رۆژهەاڵتی كوردسهتان بە شێوەی جۆراوجۆر بە باڵوكهردنەوەی دروشهم و وێهنەی پێشهەوا قهازی محەمهمەدی نەمهر و رێبەرانهی شهەهیدی حیزبهی پێشهەوا قهازی واتە حیزبی دێموكراتی كوردستان قاسملوو و شەرەفكەندی ،بە سەردانی گڵكۆی شەهیدان ،سهەردانی بنەمهاڵەی سهەربەرزی شهەهیدان بە پێهی ئیمكههان پێشههكێش كردنههی دیههاری و شههیرینی بە یەكتههر ،یههادی ئەو رۆژە پیههرۆزە زینههدوو دەكەنەوە و بە پێشههوازی ئەو رۆژە مێههژووییەوە دەچن. سهڕچاوه :ماڵپهری کوردستان و کورد /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8119
301
كۆماری كوردستان مەشخەڵێكی هەمیشە بەگڕ بۆ شوناسخوازی عەواڵ بەهرامی
لە 8ی رێبەندانی 62ساڵ لەمەوبەردا كورد لە بەشێكی هەرچەند بچهووك لە نیشهتمانە دابەش وداگیركراوەكەیهدا تهوانی بە سهوود وەرگههرتن لە هاوكێشههە ناوچەییەكههان و بە پشههت بەسههتن بە ویسههتی شوناسههخوازانەی خههۆی، دەسهههەاڵتێكی نەتەوەیهههی لە چوارچێهههوەیەكی مهههودێڕن و كۆماریهههدا دامەزرێنهههێ .دەسهههەاڵتێكی نەتەوەیهههی كە لە زۆر بهههارەوە لەگەڵ دەسهههەاڵتە كهههوردییە پچڕپچڕەكهههانی مێهههژووی كهههورددا جیاوازییەكی زۆر زەق و بەرچاوی هەیە. كۆماری كوردستان (سەرەڕای هەموو دەسكەوتە سیاسهی و فەرهەنگییەكهان و الوازییەكهانی) بەو پێیە كە هەڵگری پەیام و خودانی جەوهەرێكی نەتەوەیی و شوناسیخوازانە ،بە واتا مودێرنەكەی بهوو ،لەگەڵ ئەوەدا كە هەر زوو كۆتایی بە تەمەنی هات و 62ساڵ بەسەر دامەزرانی دا تێپەڕیوە ،ئێستاكەش وەك چرایەكی رێنهوێن و رێپێشهاندەرو وەك رچەیەك بهۆ خەبههاتی شوناسههخوازانە (بە تههایبەت لە رۆژهەاڵتههی كوردسههتان) لە بیههرو زەینههی تههاكی كههورددا جێههی گرتههوە .بە چەشههنێك كە ئەمههڕۆكە خوێندنەوەی مێژووی ئەم دەسەاڵتە هاوچەرخە كوردییە و یادكردنەوەی رۆژی دامەزرانی تا دێ گرنگیی زیاتر پەیدا دەكهاو تهاكی كهورد لەگەڵ خولیای دەسەاڵتی نەتەوەیی و شوناسی ونبوو و نكۆڵیلێكراوی لێك گرێ دەداتەوە. دیارە ئەو تایبەتمەندییەی كۆماری كوردستان دەگەڕێتەوە بهۆ ئەم بنەمها فكهرییە پهتەو و نەتەوەییهانەی دامەزرێنەرانهی كۆمهارو لە سەرووشهیانەوە پێشهەوا قهازی محەمهمەد هەیهانبوو و كردیهانە بنههاخەیەك بهۆ دەسهەاڵتێكی ههاوچەر و مهۆدێرنی نەتەوەیهی .ئەم بنەمهها فكرییانەش بە تایبەتی لە چەنهد كهاری گرنگهی وەك هەڵكردنهی ئهااڵ ،دانهانی سهروودی نەتەوەیهی ،بە فەرمهی كردنهی زمهانی كهوردی، دروست كردنی سوپای نیشتمانی ،بووژاندنەوەی فەرهەنگ و وێژەی كوردی ،هەوڵدان بۆ گەڕاندنەوەی ئەو بەشهانە لە خهاكی كوردسهتان كە لە ژێر دەسەاڵتی كۆماردا نەبوون و ..رەنگی دابۆوە .بۆیە دەكهرێ بڵێهین یەكەم :دامەزرانهی كۆمهار هەوڵێكهی جیهدی بهوو بهۆ دەربهاز كردنی شهوناس ،جوگرافیها ،فەرهەنگهی كهوردی لەو مەترسهییە گەورەو جۆراجهۆرانەی بە سهەدان سهاڵ بهوو لە گەڵیهان بەرەو روو بهوون. دووەم :دامەزرانی كۆماری كوردسهتان لە روانهگەی تیئهورە نوێیەكهانی ناسیونالیزمیشهەوە هەنگهاوێكی گەورە بهوو لە پرۆسهەی بە نەتەوە بوونی كورد دا. سەرجەم ئەم تایبەتمەندیانەی لە بارەی كۆماری كوردستانەوە باسیان لێوە كرا بوونەتە هۆی ئەوە ئەم دەسەاڵتە نەتەوەییە كورت ماوەیە جێگەو پێگەیەكی تایبەتی لە مێژووی هاوچەرخی كوردستان دا هەبێ تا ئەو رادەیە كە سەركۆماری كوردستان پێشەوا قازی وەك رێههبەری سههەربەخۆی چههاوی لههێ بكههرێ و رێبههازی نەتەوەیههی و شوناسههخوازانەی كۆمههاریش وەك رێبههازی خەبههات بههۆ گەڕانههدنەوەی دەسەاڵتی نەتەوەیی كورد چاوی لێ بكرێ. سهڕچاوه :ماڵپهری کوردستان و کورد /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8119
302
دووی رێبهندان سهرههڵدانی نهتهوهی کورده ههژیر .ب .ش
سالی 1281ی ههتاوی و له رۆژی دووی رێبهندان دا ،له کۆبوونهوهیهکی جهماوهریدا له شاری مههاباد، کۆماری کوردستان راگهیهندرا و پێشهوای نهمر بوو به یهکهم سههرۆک کۆمهاری کهورد لهه مێژوودا .ئهم کۆماره ساوایه له ههلومههرجی ئههو کاتههی دنیهادا تهوانی تههنیا یهازده مانهگ بژی ،گهرچی گهلی کهورد لهه شانسهێکی گههوره بهۆ دامهزرانهدنی ژیهانێکی سهه بههخۆ بێبههش کههرا ،بهههاڵم جوانهمهههرگ بههوونی کۆمههار لههه خۆیههدا تههوانی کاریگهریهههکی گهههوره بکاتههه سهههر کۆمهڵگای کوردسهتان و خههیاڵ و ئهاواتێکی سهربهسهت و ئهازاد لهه رۆح و مێشهکی کۆمههاڵنی خهڵکدا زیندوو بهێڵێتهوه .دهست پێکردنی شهڕی دووهههمی جیههانی و الیههنگری رهزاشها لهه دهوڵهتی ئاڵمان ،رێخۆشکهر بوو بۆ هێزهکانی هاوپهیمانان(ئهمریکاو بریتانیا و رووس)کهه خههاکی ئێههران داگیههر بکهههن .هههاتنی هێزهکههانی هاوپهههیمانان بههوو بههه هههۆی رووخههانی رژیمههی رهزاشهها و بۆشههاییهکی گهههورهی دهسهههاڵت کهوتههه ئێرانهههوه .ناوچهههکانی بههاکووری ئێههران لههه الیهههن هێزهکههانی رووسهههوه و ناوچهههکانی باشوریش له الیهن هێزهکانی بریتانیاوه(ئینگلیس)داگیرکران .لهم نێوهدا ناوچهکانی مههاباد و بۆکان و سهقز و بانه و دیوانهدهره کهه دهکهوتنه نێوان دوو ناوچهی داگیرکراوهوه ،وهک ناوچهیهکی بێ الیهن مانهوه .بۆشایی دهسههاڵت هههلێکی باشهی بهۆ خههڵک رهخسهاند بهوو کهه خۆیهان ئیههدارهی واڵت بهه دهسهتهوه بگههرن و لههم کاتههدا دهسهتهیهک لههه رۆشهنبیرانی ناسیونالیسهتی کههورد لهه شهاری مههههاباد، کۆمهڵهیهکیان به ناوی کۆمهڵهی ژیانی کورد واته ژ.ک دامهزرانهدبوو کهه خههریکی کهاری سیاسهی و رۆشهنبیری بهوون .چههن رۆشهنبیرێک وهک بهڕێزان :عهزیز زهندی ناسراو به عهزیزئاڵمانی وحوسهێن فروهههر و محهممههدی نانههوازاده و رهحمهان زهبیحهی و چهنهد کهسهێکی دیکه که حیزبی ئازادی خوازانی کوردستانیان دامهزراندبوو ،له دامهزرێنههرانی کۆمهڵههی ژ.ک بهوون .هاوکهات رۆشهنبیرێکی واڵتپهارێزی کههورد ،واتههه پێشهههوا قههازی محهممهههد کههه لههه بنهماڵهیهههکی نههاودار و خههاوهن دهسهههاڵتی رووحههانی لههه سههاڵی 1829ی کههۆچی ههههتاوی ئهستێرهی ژیانی بڵێسهی دا و چاوی به دونیای روون ههڵێنا وله دوایه بهوو بهه یههکێک لهه نهاودارانی مێهژووی کهورد و کوردسهتان ،بهه کومهلهکه پهیوهست بوو .ههیئهتی ناوهندی ژ.ک داوای له پێشهوا کرد که بێته ناوریزی ئهو کۆمهڵهوه و پێشهوا قهبووڵی کهرد و توانی ببێ به مێحوهریک لهو کۆمهڵهیهدا که لهو کاته له شاری مههاباد و دهورووبهری بهڕێوهی دهبرد .پێشهوا هههر چهنهد راسهتهوخۆ هیچ چهشنه بهرپرسایهتییهکی لهو کۆمهڵهدا وهئهستۆ نهگرتبوو ،بهاڵم به کردهوه یهکههم کههسهی بهه نفهووزی نهاو کۆمهڵهه بهووو بهه ناوی نهێنی بیناییهوه کاری دهکرد. ئهندامێکی کۆنی ژ.ک به ناوی محهممهدی شاپهسهندی بهم شێوهیه دهگێڕێتهوه :له کاتی سوێند خواردن دا ،قورئانێک و
303
ئااڵیهکی کوردستان و خهنجهرێکیان دادهنا و بهم جۆره سوێند دهخورا :سوێند دهخۆم بهو قورئانه و به ئهااڵی کوردسهتان ،خیانههت بهه کورد نهکهم .دوایه کارتێکیان دهدا به ئهندامهکه که نیشانهی چهکوچ و داسی له سهر بوو. ئەگەر کەمێک بۆ رابردووتر بروانین دهبینین که ههوڵههکانی مسهتهفا کههمال ئاتهاتورک و دهوڵههتی تورکیها بهۆ راگرتنهی کۆمهاری تورکیا ،دهبوایه لهو واڵته زمان و کهلتوور و مێژووی نهتهوهی تورک ببێته بناغهی دهوڵهتی نهوێ .رهزاشهاش لهه ئێهران ئهاواتی ئههوه بوو که دهوڵهتێکی یهک شێوهی یهکگرتووی نهتهوهیی له ئێراندا پێهک بهێنهێ و دهیویسهت زمهان و کههلتوور و مهزهههبی شهێعه ببهێ بهه مێحوهری ئهم دهوڵهته نوێیه .بۆ گهیشتن به ئهم ئامانجه ناچار بوو هێزێکی سهرتاسهری به هێز پێک بهێنێ که تهواوی ئێران بخاته ژێر چاوهدێری خۆیهوه ،ههبوونی خهت و زمانێکی هاوبههش یههکێک لهه بهنهدهکانی دامهزرانهدنی ئههو دهوڵهتهه نوێیهه بهوو ،بههم جهۆره زهمینهی ئاڵ و گۆڕی سیاسی و ئابووری له ئێران پێک دههات ،بۆ ئهوهی ئهم خهونانه بێنه دی ،دهبوایه رێ و بانی باش و به کههڵک له واڵتدا ساز بکرێ که ههم سپا و ههم کار بهدهستانی دهوڵهت به ئاسانی بتوانن بۆ ههر کوێیهک که بیانهوێ ،زوو بگهنهێ .دیهاره شهرتی سازکردنی ئهم پێناسه ئێرانییه،وهالنانی پێناسهکانیتر بوو ،یانی ههبوونی زمان و کهلتوور و مێژووی کوردان و نهتهوهکانی تر پشت گوێ دهخران ،زمان و کهلتووری فارس کرابووه ههموو شتێکی ئهو نهتهوانههی کهه لهه چوارچێهوهی دهوڵههتی ئێرانهدا دهژیهان و ههمووی ئهمانه ئاڵوگۆڕی زۆری خسته سهر کوردستان ،لهم کاتهدابوو بۆ یهکهم جهار سیسهتمی پێشهکهوتووی ئیهداری و دهوڵههتی هاتهه کوردستان و گههلێک فێرگهه و قوتابخانههی نهوێ لهه کوردسهتاندا کرانههوه وئیهداراتی دهوڵههتی روویهان لهه زۆر بهوون کهرد .بهارودۆخی سیاسی له زهمانی رهزاشادا بواری به کوردان نهدا که خۆیان رێک بخهن و جواڵنهوهیهک پێک بێنن. سههاڵی 1911ی زایینههی بهرابهههر بههه سههاڵی 1281ی کههۆچی ههههتاوی بههه رووخههانی رژیمههی رهزاشهها ،دهسهههاڵتی دهوڵهههتی ناوهنههدی لههه کوردستان نهما و بهم جۆره بواری پێک هاتنی کۆمهڵهی ژیانی کورد واته ژ.ک پێک هات و بهم جۆره کۆمەڵەکه به شێوهی نیوه نهێنهی پهرهی به خهباتی سیاسیو رۆشنبیری خۆی دا بۆ بههێزکردنی ناسنامهی کورد .مهسهلهی سەرەکی له بهرنامهی کۆمهڵهی ژ.ک له سهر بنهمای سیاسی یهکگرتووی کوردستان بوو ،رێبهرانی ئهو کۆمهڵهیه سەبارەت به سیاسهەت لهه کۆمههڵگای کهورددا ،ههسهت و بۆچهوونێکی روونیان ههبوو ،ئهوان باسیان له دامهزراندنی دهوڵهتێکی یهکگرتووی کوردی دهکرد کهه بتهوانێ ناسهنامهی کهوردی بپهارێزێ 12 .مانهگ دوای دامهزراندنی کۆمهڵهی ژ.ک ئهندامانی زیاتربوون و له گهلێک شار و ناوچهکانی تری کوردستان لقیان پێک هێنها و پێیهان وابهوو که ههلومهرجی شهڕی چهکداری له کوردستاندا هێشتا پێک نههاتووه و ئهو مهسهلهیان چاک دهزانی که هێزی چهکهداری ئههو وهختههی کورد له ئاغاوات و سهرۆک عهشیرهکان پێک دههات و رێبهرانی کۆمهڵهی ژ.ک یش نهیاندهویست پشت بهو بهشهی کۆمههڵگا ببهسهتن و هەر ئەوانەش دواتر له کاتی رووخانی کۆماردا پشتی کۆماریان چۆڵ کرد. لههه مههانگی ئۆکتۆبهههری 1911ی زایینههی بهرابهههر بههه رهزبهههری 1282ی کههۆچی ههههتاوی پێشهههوا قههازی محهممهههد دهبێتههه بهرێوهبهههری کۆمهڵهی ژ.ک .بنهماڵهی ئهوان رۆڵێکی بهرچاویان له خهباتی نهتهوایهتی گێڕاوه و ههر وهک قازی عهلی بهاوکی پێشههوا هاوکهاری له گهڵ سمکۆی شکاک و شێخ عوبهیدوڵاڵی نههری کردوه و سههیفولقوزاتی مهامی لهه سهاڵی 1921ی زایینهی بهرابههر بهه سهاڵی 1212ی کۆچی ههتاوی له شاری مههاباد رێخراوێکی نهینی نهتهوهیی به ناوی بزووتنهوهی محهممهدی دادهمهزرێنێ و پێشهوا ههروهها
304
پێوهندی ههبووه له گهڵ ئێحسان نووری پاشا سهرۆکی بزووتنهوهی ئاڕاڕات که پاش تێکچوونی روو له ئێهران دهکها و دهبێتهه پهنابههر و بهو شێوهیه له گهڵ خهباتی بهشهکانی دیکهی کوردستان ئاشنا دهبێ .له ساڵی 1911ی زایینی پێشهوا له گهڵ چهنهد کهسهی خهاوهن دهسهاڵتی کورد وهک بهڕێزان ئههمیر ئهسهعهد ،حهاجی بابهشهێخ ،رهشهید بههگی هههرکی ،زێهڕۆ بههگی بهههادوری ،محهممههدی قاسهملوو و ژمارهیهکی دیکه بۆ چاوپێکهوتن و وتهووێژ دهڕۆنهه بهاکۆ لهه ئازهرباییجهانی سهۆڤییهت و داوای یارمههتییان لێدهکههن بهۆ یهکگرتنههوهی کوردستان ،پێشهوا وهک بهڕێوهبهری ژ.ک و وهک رێبهری بێ ئهمالوئهوالی کورد ،لهه الیههن دهوڵههتی ناوهنهدی ئههو کهاتی ئێهران و لهه الیهن دهوڵهتانی ترهوه وهک بهرپرسێک قهبووڵ دهکرا و ببووه رێبهرێکی سیاسی کورد ،به دامهزرانهدنی حیزبهی دێمهوکڕاتی کوردسهتان له سهر بناغههکهانی ژ.ک ،پێشههوا کهه رۆڵێکهی تایبههتی هههبوو ،بێشهک تههنیا کاندیهدای سههرۆکایهتی ئههم حیزبهه بهوو ،لهه سهاڵی 1911ی زایینههی حیزبههی دێمههوکڕات دادهمهههزرێ و یهکهههم کههۆنگرهی خههۆی دهبهسههتێ .حیزبههی سهههردهمی کۆمههار کۆمۆنیسههت نهههبوو ،بهههڵکوو حیزبێکی ئاشتی خوازی جەماوەری بوو،ههروهها لهسهر بنهمای مهدهنی و ئهقاڵنی و ئایینی دامهزرابوو. له سهر هۆیهکانی ههڵوهشانهوهی کۆمهڵهی ژ.ک و دامهزراندنی حیزبی دێموکڕات بیروبۆچوونی جیاواز ههن ،زۆربهی لێکۆڵهرهوانی مێژووی کورد له سهر ئهو باوهڕهن که ئیتر حیزبی دێموکڕات درێژ کهرهوهی رێگای کۆمهڵهی ژ.ک ه ،بهاڵم به بۆچوونی کهسانێک وهک رێبهرانی ژ.ک ،به بێ حهز و ئارهزووی خۆیان له ژێر گوشاری رووسهکان ههڵوهشانهوهی کۆمهڵهیان قهبووڵ کرد. سهفهری دووههمی پێشهوا بۆ باکۆ هاوکاته له گهڵ کۆتایی هاتنی شهڕی دووههمی جیهانی ،بهاڵم سۆڤییهت نایهوێ پاشهکشه بهه هێزهکانی خۆی بکا ،له 11ی سپتهمبهری سهاڵی 1911ی زایینهی دا پێشههوا پهاش بهشهداری کهردن لهه مهڕاسهمی دامهزرانهدنی کۆمهڵههی دێموکڕاتی ئازهرباییجان به دهستی جهعفهری پیشهوهری که وهک شاخهی حیزبی تووده بوو له ئازهرباییجاندا ،ههروهها لهه پاڕلمهانی میللی ئازهرباییجاندا جێ دهدرێ به پێنج نوێنههری کوردسهتان ،لههوێوه لهه گههڵ چهنهد کهسهایهتی سیاسهی وهک بههڕێزان سههیفی قهازی ئامۆزای و مهنافی کهریمی بۆ جاری دووههم دهچێ بۆ باکۆ ،سهفهری ئهمجارهشیان لهگهڵ جاری پێشوو جیهاواز دهبهێ ،شههڕی دووهههمی جیهانی به سهرکهوتنی هێزهکانی هاوپهیمانان(ئهمریکا و بریتانیا)تههواو دهبهێ ،بههاڵم پێوهنهدی نێهوان سهۆڤییهت و هێزهکهانی رۆژاوا بهرهو خراپ بوون دهڕوات .سۆڤییهت ئاماده نابێ پاشهکشه به هێزهکانی خۆی بکا و پێشتر له پهیمانی نێوان هێهزه هاوپهیمانهکانهدا بڕیههار درابههوو کههه شهههش مانههگ دوای تهههواو بههوونی شهههڕ،ههموو الیهنهههکان پاشهکشههه بههههێزهکانی خۆیههان بکهههن .لهههم چاوپێکهوتنهههدا باقرۆڤی سهرۆک کۆماری ئازهرباییجان داوا له رێبهرانی کورد دهکا که له چوارچێوهی ئازهرباییجانی ئێرانهدا ببنهه خهاوهنی ئۆتۆنهۆمی، بهاڵم کوردهکان به یهک دهنگ ئهو داوایه رهت دهکهنهوه و پێشهوا دهڵێ:جا ئهگهر وابێ ،ههر له ژێر چهاوهدێری تارانهدا دهمێنمههوه، ئهسپێکم پێدهدهن ،لهغاوهکهی له کهسێک و زینهکهی له کهسێکی دیکهیه. له 86ی سهرماوهزی ساڵی 1281ی ههتاوی کۆمهاڵنی خهڵک بهرهو شارهوانی مههاباد رێپێوان دهکههن و ئهااڵی کوردسهتان لهه سههر سهههربانی شههارهوانی ههڵههدهدهن و بهههم جههۆره دوایههین بارهگههای سهههر بههه دهوڵهههتی ناوهنههدی ههڵدهوهشههێتهوه و لههه سهههر درگههای ناوهنههده دهوڵهتییهکان له شارهکانی مههاباد و شنۆ و نهغهده ئااڵی کوردستان دهشهکێتهوه .لهه 88ی ژانوییههی سهاڵی 1916ی زایینهی بهرابههر به دووی رێبهندانی ساڵی 1281ی ههتاوی له مهیدانی چوارچرای شاری مههاباد به بهشداری کوردانی کوردستان ،دامهزراندنی کۆماری
305
کوردستان له رێوڕهسمێکی پڕشکۆی بیست ههزار کهسیدا که تا ئهو دهم لهه مهههاباد وێنههی نههبینرابوو ،پێشههوا لهه باسهێکدا وهدهسهت هێنانی ئیستقالل و ئازادی نهتهوهی کوردی راگهیاند و له دوایین بهشی رێوڕهسمهکهدا به دهستی خۆی سهرپۆشی له سهر قورئان و نهخشه و ئااڵی کوردستان البرد و کاری سوێند خواردنی به جێ هێنا .بهاڵم بهداخهوه ئهو کۆمهاره سهاوایه کهه هیهوای هههموو کوردێهک بوو ،تهنیا یازده مانهگ ژیها .بهه پاشهکشههی هێزهکهانی سهۆڤییهت ،سهپای ئێهران بهه بهێ بههرگری کهردن ،ئازهرباییجهانی داگیهر کهرد و زۆربهی رێبهرانی فیرقهی دێموکڕات و کۆماری ئازهرباییجان واڵتیان به جهێ هێشهت و بههرهو سهۆڤییهت وهڕێ کههوتن ،ئههم باروودۆخهه کاریگهری زۆر خراپی خسته سهر کۆماری کوردستانیش و له بهر دهمی پێشهوادا تههنیا دوو رێگهه هههبوو ،یهان کوردسهتان بههجێ بێڵهێ، یان بۆ ئهوهی رێگه له بهر کوشتنی نهتهوهکهی بگرێ ،دهبێ خۆی بدا به دهست هێزهکانی دهوڵهتهوه .ئهگهر چی باش دهیزانی که لهه سێداره دهدرێ ،بهاڵم هیچ رێگهیهکی نهبوو ،چونکه له رۆژی راگهیاندنی کۆماردا بهو شێوهیه سهوێندی خواردبهوو کهه :ئههمن بهه خهودا، به کهالمی عه زیمی خودا ،به نیشتمان ،به شهڕافهتی کورد ،به ئااڵی مووقهددهسی کوردستان ،سوێند دهخۆم که تا ئاخرین ههناسههی ژیههانم و رژانههی ئههاخرین تنههۆکی خههوێنم ،بههه گیههان و بههه مههاڵ لهههرێی راگرتنههی سهههربهخۆیی کۆمههاری کوردسههتان و یهکیهههتی کههورد و ئازهرباییجان موتیع و وهفادار بم. پێشهوا گاندی کوردستانه :چونکه له ماوهی ژیانیدا ههوڵیدا ،به هێمنی و ئارامی و ئاشهتی ،مهاف و ئازادییههکانی نهتههوهی کهورد وهدی بێنێ و له ماوهی دهسهاڵتیدا توانی دۆستایهتی کورد و تورک له ناوچهکانی سهڵماس و خۆی و ماکۆ و ورمێ و ...بپارێزێ. کۆمههاری کوردسههتان ئهههزموونێکی زۆرزۆر تایبهههتی و تاکههه لههه مێژوویههی کههورددا و کۆمارێههک بههووه لههه سهههر بنهههمای نهتهههوهیی و دابینکردنی مافه نهتهوهییهکان .ئهگهر ههڵیسهنگێنین له گهڵ ئهزموونهکانی پێشووی دیکهی کوردی ،تهنانهت بگهره ههی پاشیشهی کهه راپهڕین ههبووه زۆربهی راپهڕینهکانی کورد به شهێوهی عهشهیرهیی بهوون ،بههاڵم بهه ههاتنی کۆمهار راپهڕینههکان شهکلی نهتهوایههتییان بهخووه گرت .کۆمار چارده وهزیروو کابینهی ههبووه که بریتین له: -1سهیید رهحمانی سهیادهت ناسراو به حاجی بابه شێخ سهرۆک وهزیران -8محهممهد حوسێن سهیفی قازی -وهزیری شهڕ -2ئهحمهد ئیالهی -وهزیری دارایی -1محهممهد ئهمینی موعینی -1کهریم ئهحمهدی
-
-
کیشوهر (ناو خۆ)
پۆست و تهلگڕاف
-6حاجی رهحمانی ئێلخانی -راوێژکاری کۆمار -2مهناف کهریمی -وهزیری پهروهرده -2سهدیق حهیدهری
-
راگهیاندن(تهبلیغات)
-9خهلیل خوسرهوی " کار -11حاجی مستهفا داوودی
-
تهجارهت(بازرگانی
306
-11مهحموود وهلی زاده -کشت وکاڵ(کهشاوهرزی -رێگا و بان
-18ئیسماعیل ئیلخانیزاده -12محهممهد ئهیووبیان - -11مهال حوسێن مهجدی
بێهداری -
دادگوستهری
کۆمههار بههۆ ههههر وهزارهتخانهیهههک ئهههرکی دیههاری کههراوی ههههبووه و لههه ههههموو شههت گرینگتههر ئهرتهشههی ههههبووه .خههاوهنی شههوناس و پێناسهی تایبهتی خۆی بووه ،سروودی ئهی رهقیبی دڵداری شاعیری کردۆتهه سهروودی نهتهوایههتی ،لهه ئۆرگهان ونووسهراوهکانی ئههو سهردهمهدا له پێشکهش کردنی چاالکی کولتووری و فهرههنگی وهک شانو و چهندین بابهتی دیکه ،ههموو کاتێک مهجالی بههوه دابهوو که ههستی نهتهوایهتی وهک فۆڕم و شکڵ به جۆرێک دهرببڕێ .کۆمهار خهاوهنی ئهااڵی خهۆی بهوو کهه بهوو بهه ئهااڵی نهتهوایههتی کهورد، ئااڵی کوردستان له سێ رهنگدا نهخشابوو ،سوور ،سپی ،کهسک(سهوز) ورۆژێکهیش بهه 81تیشهکی پڕشهنگدارهوه لهه نهاو ئااڵکههدا بهوو، ئااڵی سهردهمی کۆمار ،تهنیا ئااڵی حیزبی دێموکڕات نهبوو ،بهڵکوو ئااڵی نهتهوایهتی نهتهوهی کوردی ههر چوار پارچههی کوردسهتان بههوو کههه پێشههتر لههه کۆبوونهههوهی هاوبهشههی رێبهههرانی ژ.ک و حیزبههی هیههوای باشههوور و نوێنهههرانی بههاکوور و رۆژاوای کوردسههتان کههه لههه مههاباد بهسترابوو ،رهنگ و شکڵ و ئاڕمی ئااڵی کوردستانیان دیهاری و پهسههند کردبهوو .پێشههوا بهه دوژمنهی سههلماندو و پێهی گهوتن که:من رهنگی ئهو ئااڵیهم و ئهویش منه ،ئهو خوێنی نهتهوهکهمه ومنیش دهستم پهڕ دڕکهی چهاوی دوژمنهه ،ئهااڵ و کوردسهتان و کۆمهار، مێژووی کورده ،کوردیش ههناسهی منه . دهتوانین بڵێین کهه کۆمهار یهکههم ئههزموونی ئههو پارچهیههی جیههان بهووه کهه تها رادهیههکی زۆر دێموکڕاتیهک بهووه و بهرانبههر بهه نهتهوه و ئایینهکانی دیکه ،ئاستێکی بهرزی لهخۆبردوویی نواندووه ،به تایبههت لههو سههردهمهدا کهه 21بنهماڵههی جوولهکهه لهه نهاو شههاری مههههاباددا ههههبوون ،حهههقی خوێنههدن و بهههجێ هێنههانی ئههایین و کهههلتووری خۆیههان ههههبووه و لههه ههههموو بوارهکههانی کهههلتووری و کۆمهاڵیهتیههدا سهربهسههت و ئههازاد بههوون .ههههروهها ئهههو ئازهریانهههی کههه لههه چوارچێههوهی جوگڕافیههای کۆمههاردا بههوون ،ئهههو ئازادیانهههیان ههبووه . گرینگترین تایبهتمهندی کۆمار ئهوه بوو که تهنیا تایبهت به کوردی ئێرانی نهبوو ،بههڵکوو کۆمهارێکی ئهوپههڕ سهنووری بهوو ،کهه به هاتنی مهال مستهفای بارزانی و هێنانی ئهفسههرانی پسهپۆڕ و کارامهه ،تهوانی رۆڵێکهی گههوره لههو کۆمهارهدا بگێهڕێ و وهک ژنڕاڵهی ههرهبهرزی کۆماری کوردستان ناوی له مێژووی کورددا بنووسرێ .به رووخانی کۆمهار ،بهارزانی و هاوریکهانی پههڕیوهی واڵتهی سهۆڤییهت دهبن ،که قازی لێرهدا دهڵێ :بارزانی بۆیه دهڕوا ،چونکه میللهتهکهی له گهڵه ،من ناتوانم میللهتهکههم بهه جهێ بهێڵم و وهک ئهاخرین دیفاع له دادگادا دهڵێ :وا بیر مهکهنهوه که شارهزایی قانوون نیم ،باش لێی شارهزام ،بهر له ههاتنی ئهرتههش و هێهزی ناوهنهدی بهۆ مههاباد لێکمدابۆوه که ههر له دار دهدرێم ،ئهدی بۆ ههڵنههاتم ،ئهوه نهبوو که نهمدهتوانی،شهش دهزگا ماشێنی سهواری و جیبم لهه بهر دهست دا بوو ،که ههر دهقیقه و سهعاتێک که ویستبام دهمتوانی سنوور ببڕم و خۆ دهرباز بکهم ،بۆ کوێ ههڵهدههاتم؟ئێره واڵتهی منه و تا ئێستا ههشت پشتی من لهم واڵت و خاکهدا نێژراون و تا یهک رۆژم مابێ ،دهست له خهبات ههڵناگرم و به ههموو کهسێکی
307
دهسهلمێنم که کورد شایانی ژیانه. پێشهوا و سهدر و سهیفی قازی له دادگایهکی نهێنی و فهرمایشیدا دادگایی کران ،به تاوانی ئهوهی که: -1له بهر کردنی جلوبهرگی ژنڕاڵی -8سهرۆکایهتی کۆماری کوردستان -2گۆڕینی شکڵ و رهنگی ئااڵی ئێران -1رێگادان به بارزانیهکان ،که هاتوونه کوردستانهوه و شهڕ و ئاژاوه دروست دهکهن! بهاڵم پێشهوا دهڵێ: کوردستان ماڵی ههموو کوردێکه،جهنابی مهال مستهفا هاتۆته ماڵی خۆی و بێگانه نهبووه که من رێگای نهدهم و چهنهدین تهاوانی دیکههه .لههه رێکهههوتی 81ی سهههرماوهزی سههاڵی 1281ی کههۆچی ههههتاوی ههرسههێکیان بههه ئێعههدام مهههحکووم کههران و لهرێکهههوتی / 2 / 21 1912ی زایینی بهرابهر به 11ی خاکهلێوهی 1286ی کۆچی ههتاوی ،سهعاتی سێ و ده خولهکهی سههر لهه بههیانی هههر لههو جێگایههی که کۆمار راگهیهندرا ،له سێداره دران که پێشهوا له پای سێدارهدا دهڵێ :ئهی خائینان من له حاست نهتههوه و نیشهتمانم شههرمهنده نیم که چاوم ببهستن ،بهڵکوو سهربهرزم و دهمهوێ لهدوایین ساتهکانی ژیانمدا ،له سپێدهی بهرهبههیانی لهه ئاسهۆی نیشهتمانی جهوانم بڕوانم وببینم که چۆن دڕ به تاریکی دهدا ،بژی نهتهوهی کورد ،بژی رزگاری کوردستان .پاشان تهرمهکانیان له داوێنی کێوی داشها مهجید ئهسپهردهی خاک کران و ئهو رۆژه به رۆژی شههیدانی کوردستان له مێژووی حیزبی دێموکڕاتدا تۆمار کرا. له کۆتاییدا دهڵێم :ورهی نهتهوهی کورد قهت له ناو ناچێ وناوی کۆماری کوردستان ههموو کاتێهک وهک ئهسهتێرهیهک لهه مێهژووی کورددا دهدرهوشێتهوه. سهرچاوه :ماڵپهری خاکهلێوه /ڕێکهوتی 19 :ی جانێویری 8119
308
بزاڤی نهتهوهیی كورد لهروانگهی سیاسییهوه "پێشهوا قازی محهممهدو كۆماری كوردستان " بێهزاد خۆشحاڵی و :ئهفراسیاب گرامی
بزووتنهوهی قهازی محهممههد بهههۆی نێهوهرۆكی جیهاوازو تایبهتمهندییهه سیاسهییه مۆدێڕنههكانی ،گرینگتهرین بزووتنههوه لههمێژووی سیاسههیی نهتهههوهی كههورددا بهئهههژمار دێههت .بنهههماییترین تایبهتمهنههدیی بزووتنهههوهی پێشهوا قازی محهممهد كهه بهووه ههۆی دامههزرانی "كۆمهاری كوردسهتان" لههماوهی سهااڵنی 1912 / 1916دا ،بههههنێوهرۆكێكی دێموكراتیهههك لههههجێگیركردنی كردهكارێكهههه كهههه تههها ئێستاش دهتوانێ باشترین نموونهی سیستمی دهوڵهتیی بهۆ حكوومهتههكان لهرۆژهههاڵتی ناڤیندا بێت. كردهكار :پێشهوا قازی محهممهد هۆكار :قازی محهممهد گۆڕهپان: الف :كات 1916 :ه 1912 ب :شوێن :بهشێكی سهرهكی كوردستان لهباشووری ئازهربایجانی رۆژئاوا (ناوچهی موكریان)و بهشێك لهباكووری كوردسهتان (سههقزو بانه) كه تا ئهوكات ئهوانه بهشێك بوون لهویالیهتی ئازهربایجان و ئهردهاڵن. ئامراز :راپهڕینی چهكدارانهو پێوهندییه دیپلۆماتیكییهكان ئامانج :دامهزرانی كۆماری كوردستان ههههروهها كههه گههوترا ،بنهههمایی تههرین تایبهتمهنههدیی "كۆمههاری كوردسههتان" بهرێبهههریی پێشهههوا قههازی محهممهههد ،تایبهتمهنههدیی دێمههوكراتیكی ئهههو بههوو كههه لهروانگهههی پێكهاتهههیی ،پێناسهههو دامهزرانهههوه ،چوارچێوهیهههكی مههۆدێڕنی ههههبووهو ههههڵگری شههرۆڤهیهك بهپێناسهههو چهمكههه نوێیهههكان لهدێموكراسههییه .لهههم روانگهههوهو بهههپێی چههوار تیههۆریی نههوێی دێموكراسههی ،واتههه دێموكراسههیی بههازاڕ، دێموكراسیی نیئۆكۆماریخواز ،دێموكراسیی بهاوك سهاالرانهو دێموكراسهیی ژاكهۆبنی ،دهتهوانین بڵێهین "كۆمهاری كوردسهتان" لهسههر بنههمای دێموكراسییهكی ژاكۆبنی دامهزراوه كه تێیدا لهسهر بنهمای رێككهوتنی بههاكانو پلهیهكی بااڵ له بهشداریی سیاسی دهتوانین ببینین.
309
لهههه وههههها پێكهاتهیههههكی دێموكراسهههیدا دهتهههوانین گرینگیهههی وشههههگهلێك وهك نهتههههوهییو نهتههههوه لهههه چوارچێهههوهی چههههمكی ئیهههرادهی كۆمهاڵیهتیدا بدۆزینهوه كه به ئهبسهتراكت (مجهرد) قبهووڵكردنی ،نێهوهرۆكی سیاسهی بههخۆوه دهگرێهتو لهچههمكی "رهزامهنهدیی گشهتیی نهتهوهیی (رزایت ملی همگانی)"و "نهریتی كهڵهكهكراوی نهتهوهیی(سنت ملی انباشته)"دا كورت دهكرێتهوه. خاڵێكی دیكه كه دهتوانین له"كۆماری كوردستان"دا بیدۆزینههوه ،چههمكی "نهتههوهخوازی"یهه كهه وهكهوو چههمكێكی مهۆدێڕن ،شوناسهی كۆمهڵێك لهمرۆڤهكانه كهه خۆیهان بهوێنههی شوناسهێكی جیهاواز لههچوارچێوهی یهكهیههكی سیاسهی ،شهوێنێكی جوغرافیهاییو كولتهوورێكی جیاوازدا پێناسه دهكهن. تایبهتمهنههدیی سههێههمی "كۆمههاری كوردسههتان" ،لهههرۆڵی گرینگههی پێشهههوا قههازی محهممهههد ،دهتههوانین ببینینهههوه .قههازی محهممهههد ههرچهنههده كهسههایهتییهكی ئههایینی بهپێگهیهههكی بههههێزی بنهماڵهییهههو زۆركهههس رۆڵههی "ئههایینی ه كاریزمههایی" بههۆ بهلووتكهگهیشههتنی كهسایهتی پێشهوا دهزانن ،بهاڵم ناتوانین رۆڵی "هێژمونی عهقاڵنی"ئههو لههخودئاگایی ،شهوێن هههڵگرتنی درووسهت (جهتیهابی معهین)، هاوئاههنگی ،رێكخستنی بیروهزرو بهرههمهێنانی له پێكهاتهیهكی پراكتیزهكراو بهناوی" كۆمهاری كوردسهتان"دا ،لهبههرچاو نههگیردرێ. گرینگتر ئهوهیهه كهه تایبهتمهنهدیی كهسهایهتیی بههرزی ئهایینیو بنهماڵههیی ،دهبێتهه "ئاوهزمهنهدێتی (عقالنیهت)"ی رێبههریو جههماوهر بههۆی هۆگریی خێڵهكیو هێندێكیش ناوهنهدخواز ،لهكۆڕێكهدا ئاپۆرایهان دهداو بهناسهینهوهو پێناسههكردنهوهی "شهوناس" ،ههسهتو ورهی "خۆیبوون (ما بودن)"نیان پێدهبهخشێ" ،خۆیبوون"ێك كه ئهركی رهنگدانهوهو بهرز ڕاگرتنی بایهخهكان دهداتهوه بهجههماوهرو بههواتای "ئیدئۆلۆژی نهتهوهیی" ،شوناسو كهسایهتی نهتهوهیهك دهنوێنێت. تایبهتمهنهههدیی دیكههههی "كۆمهههاری كوردسهههتان" ،پێكهێنهههانی رهوشهههێكی لههههبار بهههۆ دهورانهههی تێپههههڕین لهپێكهاتهیههههكی نههههریتی بهههۆ ئۆرگانیزاسیۆنێكی "مۆدێڕن"ه .سههرههڵدانی "كۆمهڵههی ژ.ك" یهان كۆمهڵههی ژیانههوهی كهوردو كاریگههربوونی حیزبهی هیهوا لهكوردسهتانی عێراقدا ،كه پێكهاته نهێنییهكهی بهشێوهی رێكخستنێكی نهێنی لهسهر بنهمای "كوردبوون"و دواتهر گهۆڕان پێكهێنهان لهپێكهاتهكههدا بهۆ "حیزبی دێموكراتی كوردستان" لهگهڵ چوارچێوهیهكی تهواو دیاریكراوی "حیزبی مۆدێڕن"و چڕبوونهوهی داخوازییهكانی خهڵكی كوردستان لهچوارچێوهی "حیزبی"دا ،یهكێكی دیكه لهتایبهتمهندییه گرینگهكانی كۆماری كوردستان لهو سهردهمهدا بهئهژمار دێت. تایبهتمهندییهكی دیكهی كۆمهاری كوردسهتان ،گهاڵڵههكردنی داخوازییهه مۆدێڕنههكان لهسههردهمێكو لهشهوێنێكدا كهه لهبنهڕهتهدا نهه ههڵگری "كۆمارییه"و نه دێموكراسی .هێنانهه بهرباسهی گرینگهی "كۆمهاری" لههپاڵ چههمكی "دێموكراسهی" لهه واڵتێكهی كاریزماپههروهر كهه تانوپۆی هزره حكوومهتییهكانی تهنیوهتهوه ،هاوپێوهندییهكی پیرۆز بوو كه بنهما سهرهتاییهكانی گۆڕان لهچییههتی ئههم پێكهاتهیههو شههكاندنی پێكهاتهههی زهینههی ه نهسههتیی(ناخوداگههاه) خهههڵكی ،نههۆژهن كههردهوهو هههزری مرۆڤههی رۆژههههاڵتی بهههرهو "خهههڵكباوهڕی" نههه "كاریزماپهروهری" ئاراسته كرد. ههوڵ بۆ جێگیركردنی پهروهردهو فێركردنی مۆدێڕن لهناوچهكانی ژێر دهسهاڵتیدا ،وهڕێخستنی دهسهاڵتی دادوهری ،تێپهڕین
310
لهخێڵگههراییو عهشهیرهگهراییو ئاراسهتهكردنیان بههرهو "نهتههوهخوازیی كهورد" ،تێپههڕین لهه دووبههرهكیو ههاڵواردنهه ئاینییهههكان، بهههرهو قبههووڵكردنی فرهئههایینیو فرهیههی ،یهكیهههتیی ئیسههتراتیژیك لهگهههڵ ئازهرییهكانههداو پهسههندكردنی رێككهوتننامهههی پشههتیوانی لهكهمایهتییهكانی بیاڤی ژێر دهسهاڵتی كۆماری كوردسهتان ،دامههزرانی سیسهتمێكی ئهمنییههتیی مهۆدێڕن ،چاپهمههنی و باڵوكراوهكهان بهه ئههازادیو ههههوڵ بههۆ پهرهپێههدانی چههاپو باڵوكردنهههوه ،فێركردنههی زمههانی كههوردی وهكههوو زمههانی فهههرمیو دامهههزرانی رادیههۆو راگهیانههدنی ههمهالیهنهه بههۆ دابینكردنهی دێمههوكراتیكی پێداویسههتییه كولتهووری ،پهههروهردهو فێركههردن ،سیاسهیو ههههموو بیاڤهههكان لههپاڵ ههههوڵ بههۆ پراكتیزهكردنی ئامانجه دێموكراتیكهكان لهبیاڤی حكوومههتی كوردسهتاندا ،لهتایبهتمهندییهه بههرچاوهكانی دیكههی كۆمهاری كوردسهتانو ئهم دهورهیه بهئهژمار دێ. لهبیاڤی "چاپهمهنی"یهكاندا ئهوهی كه "بهرچاوه" باڵوكراوهكهانی وهكهوو" :نیشهتمان"" ،ههاواری كهورد"" ،ههاواری نیشهتمان (ئۆرگهانی یهكیهههتیی جهههوانانی كوردسههتان)"" ،كوردسههتان"" ،گۆڤههاری ههاڵڵهههه"و ...دهتههوانین وهك بهڵگههه بهێنینهههوه .پێههداگری لهسهههر مهههافی دیههاریكردنی چههارهنووس بههۆ نهتهههوهكان ،مههافی دیههاریكردنی چارهنووسههی نهتهههوهی كههورد ،مههافی سهههربهخۆیی نهتهههوهكان ،ههههوڵ بههۆ سههرههڵدانی بزاڤێكههی روونههاكبیری بههۆ كههورد ،بزاڤههی فهرههههنگیی نهتهههوهی كههورد ،ئاشههتیو دێموكراسههی بههۆ جیهههان ،چوونههه نێههو بیاڤههه فهرههههنگیو كۆمهاڵیهتییهههكانو جێگیركردنیههان بههه جێگههای روانگههه عهشههیرهتی ،ئهههتنیكیو مهزههبییهكانههه كههه بههه روونههی دهردهكهههوێو پێویست به بهڵگههێنانهوهش ناكات. گرینگیههدانی "كۆمههاری كوردسههتان" بههه مهسهههلهی ژنههانو دامهزرانههدنی یهكیهتییهههكی تایبهههت بههۆ ژنههان بههه مهبهسههتی گرینگیههدان بههه كاروبههاری ژنههان لهههژێر چههاودێریی راسههتهوخۆی "قههازی محهممهههد" هه ئهههویش لههه دهورانێكههدا كههه شوناسههی ژن وهكههوو مههرۆڤ لهرۆژههههاڵتی نێوهڕاستدا بۆ حكوومهتهكانی ئهو كات نامۆ بوو ه له"قازی محهممهد"و "كۆماری كوردستان" نموونهیهك بهۆ "رێبههری"و "دهسههاڵتداریهتی" دروست دهكات كه بهگهڕانهوه بۆ ئهو ،دهتوانین زۆر لهپرهنسهیپه دێموكراتیكههكان بهۆ رێككههوتنی ئههوڕۆی كۆمههڵگای جیههانی وهدهسهت بهێنین. پێشهوا قازی محهممهد تهنانههت لههكاتی ئاویلكهشهدا ،بهۆ پارێزگهاری لهه"دێموكراسهی"و "مهافی دهنگهدانی خههڵك"" ،مههرگ"ی خهۆی دهداتهههوه دهسههتی دهنگههی خهههڵكههی تهها نهههكا خهههڵك لههه"بیههری نههوێ"و "نوێخههوازی" ئهههو ،بهههگومان بههن .ئهمهههش لهوانهیههه پڕبههههاترین تایبهتمهندیی "كۆماری كوردستان"و "پێشهوا قازی محهممهد" بێ" .كۆماری كوردستان" ،دهتوانێ خاڵی دهسهتپێكی هههڵبژاردنێكی سیاسهی بۆ دێموكراسی لهسهردهمی دهسهاڵتداریهتی دیكتاتۆرهكان لهرۆژههاڵتی نێوهڕاستدا بێت. سهرچاوهكان: )1قازی محمد و جمهوری در اینهی اسناد ،بهزاد خوشحالی1221 ، )8وبالگ نزریههای ناسیونالیسم ،بهزاد خوشحالی )2ناسیونالیسم دمكراتیك و دمكراسی چند فرهنگی ،كتێبی ئیلكترۆنیك ،بهزادخوشحالی
سهرچاوه :ماڵپهری کوردستان میدیا /ڕێکهوتی 81جانێویری 8119
311
هۆکاره ناوخۆییهکانی دامهزران و رووخانی کۆماری کوردستان تاهیر حیکمهت ( د .ئازا د)
کۆمههههاری کوردسههههتان درێههههژهی سهههههرههڵدان و شۆڕشهههههکانی دهیههههان سههههاڵهی پههههێش خههههۆی بههههوو و بنهههههما فیکههههری -سیاسههههییهکهی پێشههتر ئامههاده کرابههوو و ههوڵیشههی بههۆ درابههوو هههیچ رووداوێکههی مێژوویههی کههورد بههه قهههت کۆمهههاری کوردسهههتان قسههههی لهههه سههههر نههههکراوه ،دوکهههومێنتی بهههۆ کۆنهکراوهتههههوه و مشهههتومڕی لهههه سههههر نههههکراوه .ئههههوهش گرینگهههی و پڕشهههنگدار بهههوونی ئههههو لوتکهههه بههههرزهی مێهههژووی نهتهوهکهمان دهنوێنێ. ئهگههههرچی مێهههژووی ئێمهههه زیهههاتر لهههه الیههههن بێگانهکانههههوه نووسهههراوه بههههاڵم لهههه دوو دهیههههی رابهههردوودا لێکۆلههههرهوهی کهههوردیش قهههۆلی لێهههههڵماڵیوه و لێکدانههههوهی خۆمهههاڵی لهسههههر کهههردووه .بههههاڵم هێشهههتاش جاروبهههار لهههه بۆچهههوونی زۆر نههههیاری کهههورد وهکهههو فهههاکتی راسهههتهقینه کههههڵک وهردهگیهههرێ (ههڵبههههت مهبهسهههتم لهههه گێڕانههههوهی رووداوهکهههان نییهههه) ،بهتایبههههت لهههه مههههڕ کۆمهههاری کوردسهههتان کهههه را و بۆچهههوونی راسهههپارده و ئهفسههههرانی ئینگلیهههز یههها سهههۆڤیهت و تهنانههههت ئێرانیش دهکرێنه بنهما بۆ لێکدانهوهی مێژووی کورد که ئهوهش بێگومان زۆر ههڵهی لێدهکهوێتهوه . لهههه بیریشهههمان نههههچێ کهههه مێهههژوو تههههنیا گێڕانههههوهی رووداوهکهههان نییهههه ،بههههڵکوو هههههڵێنجانی راسهههتهقینهیه بهههه تێڕوانینێکهههی کۆمهڵناسهههی -سیاسهههییهوه .دیاردهکهههان دهبهههێ لهههه بهههاری نهههاوهرۆک و هۆکارهکانههههوه لێکبدرێنههههوه نهههه بهههه پێهههی ئاکامههههکانیان .زۆر دیهههاردهی سههههرکهوتوو هههههن کهههه هههههڵگری راسهههتهقینه نهههین و بهههه پێچهوانهههه زۆر دیهههاردهی تێکشهههکاو ،راسهههتهقینهی تههههواون .لهههه لێکدانههههوهی رووداوهکانیشهههدا دهبهههێ ئاسهههتی تێگهیشهههتوویی و ههلومههههرجی ئههههو کاتهههه لهبههههر چهههاو بگیهههرێ نهههه بهههه پێهههی ئاسهههتی ئهمڕۆی کۆمهڵگا و پاش روون بوونهوهی ئاکامی رووداوهکان. لێرهدا ههوڵدهدرێ بهو پێیه و به کورتی هۆیهکانی ناوخۆیی دامهزران و رووخانی کۆمار بدرێته به باس. چهنههههد هۆکارێههههک کۆمههههار لههههه جوواڵنهههههوهکانی پههههێش خههههۆی جیهههها دهکهنهههههوه .یهکهههههم ،سیسههههتێمێکی کۆمههههاری وهکههههوو ئههههامڕازی دهسهههاڵتی کههوردی راگهیانههد کههه لههه ناوهرۆکههدا خههۆی بههه تهههواوی لههه ناوهنههد جیههاکردهوه و بههه کههردهوه تهها چهشههنێک سهههربهخۆیی چهههووه پهههێش .دووهههههم ،لهههه سههههر سهههنووری سهههوننهت و مودێڕنیتههههدا بهههوو ،یهههانی پهڕینههههوه لهههه شهههێوازی خههههباتی بهههاو ،بههههرهو شێوازی نوێ .ههر بۆیهش بڕێک له لێکۆڵهرهوان به زهقکردنهوهی الیهنی سوننهتی تێدهکۆشن به کۆنهپهرهست و
312
پاشهههکهوتووی بقههههبڵێنن ،الیهنگرانیشهههی بهههه چهههاو قووچانهههدن لههههو الیهنهههه تههههنیا الیههههنی مهههودێڕن و سههههردهمیانهکهی دهبیهههنن .لهههه کاتێکدا کۆمار پێکهاتهیهکه له دوو رهههندی کۆن و نوێ. سهههێههم ،داخوازییههههکانی لهههه خودموختهههاری لهههه چوارچێهههوهی ئێهههران ( )1تههها پێکهێنهههانی کۆمهههار لهههه چوارچێهههوهی سیسهههتێمێکی سهههههڵتهنهتی و لههههه پێکهێنههههانی دهوڵهههههتی سهههههربهخۆی نهتهوهییهههههوه تهههها داوای بهههههڕێوهبردنی قههههانوونی ئهساسههههی و ئهنجومهههههنی ئهیالههههههتی و ویالیههههههتی بهههههه پێهههههی ههلومههههههرجی ئههههههو دهم ،گهههههۆڕانی بهههههه سههههههردا ههههههاتووه .ئههههههوهش ،وای لهههههه بهشهههههێک لهههههه لێکۆڵههههرهوهکان کهههردووه کهههه بهههه زهقکردنههههوهی الیههههنێکیان ،ئامهههانجی کۆمهههار تههههنیا بههههو الیهنههههدا بشهههکێننهوه .لهههه راسهههتیدا، کۆمههههار ههههههڵگری ههههههمووی ئهههههو الیهنانهیههههه .ههههههتا ئێسههههتاش رێکخههههراوه سیاسههههیهکان دووچههههاری ئهههههو پارادۆکسهههههن و بهههههرۆکی بهرنهههداون .کاتێهههک لهههه گههههڵ نهتههههوهی سهردهسههت دهدوێهههن باسهههی مانههههوه لهههه چوارچێههوهی ئێهههران دهکههههن و لهههه کوردسهههتانیش بههههو بهشه دهڵێن رۆژههاڵتی کوردستان! ئامانجهکانی کۆماری کوردستانیش ،وهکوو ههموو جوواڵنهوهیهکی تر له ژێر کارتێکهری چهند هۆکاردا بووه. الف -کاتێک دهوڵهتی ناوهندی الواز بێ. ب -جوواڵنهوهی کورد یهکگرتوو و بههێز بێ. ج -کورد پشتیوانێکی ستڕاتیژیکی دهرهکی به تایبهت زلهێزێکی له گهڵ بێ. کۆمهههاری کوردسهههتان ،لهههه هههههر قۆنهههاغێکی ژیانیهههدا ،لهههه ژێهههر سهههێبهری یههههکێک لههههو هۆکارانههههی سههههرهوه ،ئامهههانجێکی زهق کردۆتهوه. پێناسه مودێڕنهکانی کۆمار
* حیزبێکههههی سیاسههههی وهکههههو ئههههامڕازێکی سهههههردهمیانه و پلۆڕالیسههههتی بناغهههههی کۆمههههاری دامهزرانههههد -.ئۆڕگانهههههکانی دهوڵهههههتی مودێڕن وهکوو سهرهک وهزیر ،وهزیران و بهڕێوهبهرانی حکوومی پێکهاتن. * داوای چاپخانههههه و رادیههههوی لههههه سههههۆڤیهت کههههرد کههههه ئههههامڕازی پێشههههکهوتنی فهرههههههنگی ،زانیههههاری گشههههتی و پێوهندیهههههکانی کۆمهاڵیهتین ()٢ * کردنههههوهی قوتابخانهههه و ئیجبهههاری کردنهههی خوێنهههدن .ئههههو کهههات زۆر کههههس تهنانههههت کهههوڕی نههههدهنارده مهدرهسهههه کهههه فێهههری دهرسهههی شههههیتانی [دهبهههێ .لهههه مهههاوهی ژیهههانی کۆمهههاردا چهنهههد کچێکهههیش ناردرانهههه مهدرهسهههه و قهههازی کچهههی خۆشهههی نهههارد .ئههههوه بهههۆ نهتهوه کهم ئهژمارهکانی کوردستانیش رهچاو کرا. * بازرگانی دهوڵهتی (له گهڵ سوڤیهت) دامهزرا.
313
* ئهرتهشی مونهزهم به شێوهی نوێ پێکهات. پێناسه سوننهتیهکان
* سههههرهڕای بهههوونی حیزبێکهههی سیاسهههی کهههه دهبهههوا دابینکههههری پلهههۆڕالیزمی سیاسهههی بهههێ ،هههههموو بڕیارێهههک بهههه سههههرۆکی حیهههزب سهههپێردرا .کاتێهههک بهههاس لهههه کۆمهههار دهکهههرێ تههههنیا نهخشهههی قهههازی محهممههههد بههههرچاوه و سههههرۆک وهزیهههر و بهههاقی وهزیرهکهههان هههههر دیههار نههین .ههههر بۆیهههش شههانازیهکانی کۆمههار بههۆ قههازی لههه قهڵهههم دهدرێههن و ههڵهههکانیش ههههر لههه ئهسههتۆی ئهههودان .لههه سهههر بڕیهههاری قهههازی و پهههاش وتارێهههک" ،ک.ژ.ک" کرایهههه حیزبهههی دیمهههوکڕات و پهههاش وتهههارێکی تهههر ،بڕیهههاری خهههۆ بهدهسهههتهوهدانی کۆمهههار پهسهند کرا .قازی محهممهد پاش ئهوهی نازناوی "پێشهوا"ی وهرگرت ئیتر بوو به بڕیاردهری بێ ئهمال و ئهوالی کۆمار. * بههههه پێچهوانهههههی رای „ک.ژ.ک“ ،نهتهههههنیا ههههههوڵی گههههۆڕینی پێوهندیههههه عهشههههیرهییهکان نهههههدرا بهههههڵکوو لههههه دهسهالتیشههههدا بهشهههههدار کهههههران .بێگومهههههان ههلومههههههرج ،مههههههودای ئههههههو ئهرکههههههی بهپهلهههههه نههههههدهدا .بههههههاڵم لههههههو بهههههوارهدا ههههههیچ هههههههنگاوێک ههڵنههێندراوه. مهسهلهی زهوی به ئامۆژگارییهک له بهرنامهی حیزبدا هاته ئاڕاوه که بۆ خهڵکی بێ زهوی خێری نهبوو. * دهزگای قهزایی سهربهخۆ و پاڕلمان که هێمای دیموکڕاسین ،دانهمهزران. بارودۆخی کۆمهاڵیهتی و ئابووری
سههههاڵهکانی شهههههڕی دووههههههمی جیهههههانی سهههههردهمی گهشهههههکردنی پێوهندیهههههکانی سهههههرمایهداری لههههه ئێههههران و سهههههرههڵدانی بازرگهههانی لهههه شهههارهکانی کوردسهههتاندا بهههوو .لهههه موکریهههان سههههرهڕای زاڵبهههوونی "ئهههابووری گونهههد" ،لهههه مهابهههاددا بازرگهههانی سههههری ههڵهههدابوو .گێرهوکێشههههی سههههرۆک عهشهههیرهتهکان و خههههڵکی شهههار هێرشهههی چهنهههد عههههشهههیرهتی دهوروبههههری بهههۆ نهههاو شهههاری مهابهههاد ( )1918لێکهوتهههههوه .پاشههههانیش ئهههههو دوژمنکاریههههه درێههههژهی کێشهههها .بنهههههمای سیسههههتێمی خێڵهههههکی لههههه سهههههر دهسهههههاڵتی پتههههر و دهسڕاگهیشهههتنی هههههرچی زیهههاتر بهههه سههههرچاوهکانی زهوییهههه و ئههههوهش پێویسهههتی بهههه داکهههۆکی و پشهههتیوانی دهسههههاڵتێکی بهههههێزی دهوڵهههههتی ههیههههه .عهشههههیره کوردهکههههان بههههۆ پاراسههههتنی دهسهههههاڵتهکهیان ،خۆیههههان بههههه دهوڵهههههتانی دهوروبهههههر دهبهسههههتهوه تهههها لههههه دوژمنهههکانیان بیانپهههارێزێ .گههههورهترین دوژمنههی ئههههو عهشهههیرانهش عهشهههیرهکهی نزیکیههان بهههوو کهههه ئههههویش کههورد بهههوو .ئههههوان نهههه دهیههههانتوانی یهههههکبگرن و نههههه عهشههههیرهیهکی ئهوهنههههده بههههههێزیان تێههههدا بههههوو کههههه بهسهههههر ئهههههوانی تههههردا زاڵ بههههێ و دهسهههههاڵتێکی دهوڵهتی بۆ خۆی پێکبێنێ .دیاردهیهک که هۆکاری گرینگی نهبوونی کورد به دهوڵهت بوو. رهزاشا توانی زۆربهی عهشیرهکانی موکریان بۆ الی خۆی راکێشێ و تهنانهت دژی ههر جوواڵنهوهیهکی کورد به
314
کاریان بێنێ (ههڵبههههت ناوچههههکانی تهههری کوردسهههتانیش بهههه ڕادهیههههکی زۆر هههههر وابهههوون) ،ئهگههههرچی پهههاش وهالنهههانی رهزاشههها و هاتنهههه سههههر کهههاری کوڕهکههههی ئههههو متمانهههه بهههه رژیمهههی شههها کههههم ببهههۆوه ،بههههاڵم هێشهههتا جێهههی مهترسهههی بهههوون .کۆمهههاری کوردسهههتان پهههێش دامهزرانی دهبوایه ،ئهگهرێش نهتوانێ ئهو عهشیرانه بکاته دۆست ،هیچ نهبێ له دوژمنایهتی دووریانکاتهوه. دروسهههت کردنهههی یههههکێتی و ئیرادهیههههکی نهتههههوهیی بهههه بهههێ هێهههور کردنههههوهی سههههرۆک عهشهههیرهکان نههههدهگونجا .بهههه واتایههههکیتر، کۆمههار نهتهههنیا دهبوایههه لههه بیههری رێکخسههتنی ئهههو هێزانهههدا بوایههه کههه دهیپههارێزن ،بهههڵکوو ئهههو هێزانهههش رازی راگههرێ کههه لههه وانهیه پێش به پێکهاتنی بگرن .دامهزرانی حیزبی دیموکڕات ئهو ئیمتیازهی به سهرۆک عهشیرهکان بهخشی. سهرۆک عهشیرهکان له ژێر کارتێکهری چهند هۆکارهوه پشتیوانیان له کۆمار کرد:
* کهسایهتی جێی بڕوای قازی. * نهبوونی متمانه به دهسهاڵتی الوازی شاههنشاهی و بێدهسهاڵتی ئهرتهشهکهی. * بهههوونی ئهرتهشهههی سهههۆڤیهت وهکهههوو پاڵپشهههتی کۆمهههار .ئهرتهشهههی کۆمهههار بێجگهههه لهههه بارزانیههههکان لهههه هێهههزی عهشهههیرهکان پێکهههاتبوو کههه پههاش دهنگههۆی دهرچههوونی هێههزی سههۆڤیهت ،زۆربهههیان لههه گهههڵ ئهرتهشههی ئێههران پێوهنههدییان گرتهههوه و راسههتهوخۆ چوونه بهرهی دوژمنهوه ،رێبهری کۆماریش به باشی ئاگاداری ئهو بادانهوه بوو. کۆمار ههوڵی نهدا به هێنانه گۆڕێی دابهشکردنی زهوی ،پارێزهرانی خۆی له جوتیارانی بێ زهوی ههڵبژێرێ. بارودۆخی سیاسی
بیرۆکهههههی دامهزرانههههدنی دهسهههههاڵتی کههههوردی لههههه ناوچهههههی موکریههههان هههههیچ پێوهندییهههههکی بههههه هههههاتنی سههههۆڤیهت و پههههالن و بهرژهوهنهههدی ئههههوهوه نههههبوو .کۆمهههاری کوردسهههتان درێهههژهی سههههرههڵدان و شۆڕشههههکانی دهیهههان سهههاڵهی پهههێش خهههۆی بهههوو و بنههههما فیکری -سیاسییهکهی پێشتر ئاماده کرابوو و ههوڵیشی بۆدرابوو. سهههاڵی 1922حیزبهههی ئهههازادی کوردسهههتان لهههه الیههههن کۆمههههڵێک رۆشهههنبیری شهههاری سهههاباڵغهوه پێکههههات کهههه بیهههری نهتههههوهیی بهههاڵو دهکهههردهوه ،دژی فاشهههیزم بهههوو و وهدیهێنهههانی مهههافی نهتهوایههههتی بهههه شهههێوهی چهکداریشهههی بهههه رهوا دهزانهههی .پهههاش ئاشهههکرایی تهههههبلیغات و چاالکییههههههکانی لههههه 1929دا ،کهوتهههههه ژێههههر پههههههالماری دهوڵهههههتی شاههنشهههههایی و چاالکییهههههکان راگیهههههران .کهسهههههی یهکهههههمی ئهههههو حیزبههههه واتههههه عهههههزیزی زهنههههدی چههههووه ئاڵمههههان و مههههاوهی دوو سههههاڵ لهههههوێ مههههاوه .ئهههههو حیزبههههه پههههاش هههههاتنی هاوپهیمانهکان بۆ ناو خاکی ئێرانهوه چاالکی خۆی دهسپێکردهوه و له جوواڵنهوهی ورمێ پشتیوانی کرد .ئهو حیزبه به
315
هۆیههههکی نهههاروون توایههههوه .لهههه سههههر ههڵوهشهههانهوهی ئههههو حیزبهههه زۆر قسهههه کهههراوه ،بهههه پێهههی مههههنتیقی رووداوهکهههان مهههن پێموایهههه دهبێ سۆڤیهت دهستی تێدا بوو بێ (.)2 81ی گهههههالوێژی ،1918کۆمهڵهههههی ژ.ک لههههه الیهههههن رۆشههههنبیرانی شههههاری سههههاباڵغهوه دامهههههزرا کههههه بههههه پێچهوانهههههی حیزبههههی ئههههازادی ،پههههڕۆژهی کوردسههههتانی گهههههورهی وهکههههو ئامههههانجی سهههههرهکی خههههۆی دانههههابوو و دژی پێوهندییههههه خێڵهکییهههههکان و خوازیههههاری گۆڕینیهههان بهههوو ،هههههوڵی بههههرز کردنههههوهی تێگهیشهههتوویی وههسهههتی نهتههههوهیی لهههه چوارچێهههوهی خههههباتێکی مهدهنیهههدا دهدا و ههههیچ پڕۆگرامێکهههی بهههۆ رێکخسهههتنی خههههباتی چهکهههداری یههها بهدهسهههتهوه گرتنهههی دهسههههاڵت لهههه کهههردهوهدا ،نههههبوو .خهههاڵی هاوبهشهههی هههههر دوو حیزب ،گرینگیدان به نهخشی دهرهکی و راکێشانی زلهێزێک بۆ پشتیوانی له ویستهکانیان بوو و ههوڵیشیان بۆ دا. پههاش سهههفهری دووههههمی نوێنهههرانی کهههورد بههۆ بههاکۆ ،لههه کۆبوونهوهیهکههدا ،قهههازی محهممهههد مهسهههلهی گههۆڕانی "ک.ژ.ک"ی بهههه حیزبههههی دیمههههوکڕاتی کوردسههههتان هێنایههههه گههههۆڕێ کههههه لههههه الیهههههن بهشههههداران ،یههههانی پیههههاو مههههاقوواڵن و سهههههرۆک عهشههههیرهکانی موکریانهههههوه پهسههههههند کهههههرا .بنههههههما فیکرییههههههکانی حیزبهههههی دیمهههههوکڕات درێهههههژهدهری "ک.ژ.ک" نههههههبوون بههههههڵکوو حیزبهههههی تهههههازه پێکهههههاتوو لههههه سهههههر وێرانهههههی "ک.ژ.ک" دامهههههزرا .بههههۆ ئهههههو گۆڕانکاریههههه دهتههههوانم چهنههههد هههههۆ دهستنیشههههان کهههههم کههههه بههههه پێههههی رووداوهکانی پاشتر ،وێدهچێ نهخشی سهرهکیان بووبێ. " -1ک.ژ.ک" هیچ بهرنامه و ئامادهکاری بۆ وهدهست گرتنی دهسهاڵت نهبوو ،تهنیا رێکخراوێکی مهدهنی ،رۆشنبیری و رۆشنگهری مابۆوه ()1 -8ههر وهکوو له دیهداری قهازی لهه گههڵ نوێنههرانی سهۆڤیهتدا دهردهکههوێ کهه داوای راوێژکهاری بهۆ یارمههتی " ک.ژ.ک" کردبهوو، دهردهکهوێ که ههر هیچ نهبێ قازی رێبهرانی "ک.ژ.ک"ی به کهم ئهزموون و له باری تێگهیشتوویی سیاسییهوه ،الواز زانیوه. " -2ک.ژ.ک" وهکهههوو رێکخراوێکهههی ناسیۆنالیسهههتی کهههورد داوای یارمههههتی لهههه زلهێهههزه دهرهکییههههکانی وهکهههوو سهههۆڤیهت و ئینگلیهههز دهکرد ،بۆیهش ههر دووکیان به الیهنگری ئهوی تریان دهزانی و مهتمانهی تهواویان پێی نهبوو. - 1سهههۆڤیهت زیهههاتر گرینگهههی بهههه ههڵوێسهههتی سههههرۆک عهشهههیرهکان دهدا و ئههههوانی لهههه ئهههاڵوگۆڕ و رووداوهکهههانی ناوچههههدا بهههه کارتێکهههرتر دهزانههی .بۆیهههش لههه ههههر دوو سهههفهری بههاکۆدا تهههنیا پیههاو مههاقوواڵن و سهههرۆک عهشههیرهکانی بانگهێشههتن کههرد .لههه کاتێکدا حیزبێکی سیاسی لهو ناوچهدا چاالکی دهنواند و سۆڤیهتیش به باشی ئاگار بوو. - 1پهههڕۆژهی "ک.ژ.ک" ،کوردسهههتانی گههههوره بهههوو بههههاڵم سهههۆڤیهت ئههههو بهشههههی کوردسهههتانی تههههنیا بهههه ههههۆی ههڵکههههوتوویی (دابهشهههینی پیالنگێڕانههههی دهولهههههتی رهزاشههها) لهههه ئوسههههتان و خهههاکی ئازهربایجانهههدا ،بههههۆ گرینهههگ بهههوو .یههههانی ئیمتیازێهههک بهههههو کوردانههههه بههههدا کههههه دانیشههههتووی بههههه نههههاو ئۆسههههتانی ئازهربایجههههانی رۆژاوان و لههههه داهههههاتوودا نهبنههههه مڵههههۆزمی پالنهههههکانی .ئهههههو ئیمتیهههازهش نههههدهبا لهههه خهههاکی ئازهربایجهههانی رۆژئهههاوا بترازایهههه .فیرقههههی دیمهههوکڕاتی ئازهربایجهههانیش دهیزانهههی کهههه بهههه تهشههههنه کردنههههی دهسهههههاڵتی کههههورد بههههۆ دهرهوهی ئوسههههتانی ناسههههراو بههههه ئازهربایجههههانی رۆژئههههاوا ،ئهههههو بهشههههه لهههههو خاکههههه ،دهلکههههێ بههههه کوردستانهوه .ههر ئهوهی که تا ئێستاش گرفتی کورد و ئازهربایجانیه شۆڤێنیهکانه
316
- 6میر جهعفهر باقرۆف سهرۆکی ئازهربایجانی سۆڤیهت که لهه بیهری دامهزرانهدنی ئازهربایجهانی گههورهدا بهوو و لهه ئازهربایجهانیش فیرقهی دیموکڕاتی پێکهێنابوو ،ئهو بهشه له کوردستانیشی بهه خهاکی ئازهربایجهان دهزانهی ،پێشهنیاری گهۆڕینی "ک.ژ.ک"ی بهه حیزبهی دیموکڕات دا که له باری ناویشهوه وهکوو پهلی ناوچهیی فیرقه بچێ. - 2بهرنامهههههههی "ک.ژ.ک" ،زۆربهههههههی سهههههههرۆک عهشههههههیرهکانی دووچههههههاری مهترسههههههی کردبههههههوو .مانهههههههوهی "ک.ژ.ک" سهههههههرۆک عهشیرهکانی نیگهران و له بهشداری کۆمار ،بێبهشی دهکردن. -2قهههازی محهممههههد کهههه هههههر لهههه سههههرهتاوه ئاگهههاداری یارمههههتی سهههنوورداری سهههۆڤیهت ببهههوو ،بیهههری لهههه کوردسهههتانی پهههاش دهرچهههوونی ئهرتهشهههی سهههۆڤیهت کردبهههۆوه ،بۆیهههه پێوهنهههدی خهههۆی لهههه گههههڵ دهوڵههههتی ناوهنهههدی ئێهههران نهپسهههاند .رۆژنامههههکانی ئهههودهمی ئێههران باسههیان لههه "ک.ژ.ک" و رۆژنامهههی نیشههتمان دهکههرد کهههه باسههی کوردسههتانی گهههوره و جیابوونهههوهی ئهههو بهشههه لهههه ئێرانهههی خۆشهویسهههتیان دهکههها( .)1قهههازی محهمههههد کهههه لهههه وتووێژهکهههانی لهههه گههههڵ دهوڵههههتی ناوهندیهههدا ،ئههههو ویسهههتهی ئینکهههار دهکرد ،دهبا سنووری له گهڵ "ک.ژ.ک"یش دیاری کردبا .گۆڕینی ناوهکه بۆ داهاتووی وتووێژهکان ،مهسڵهحهت بوو. بهههو پێیههه ،حیزبێکههی نههوێ پێکهههات کههه دهبهها لههه ناوهرۆکههدا داوای خودموختههاری لههه چوارچێههوهی ئێرانههدا بکهها ،عهشههایهریش نهڕهنجێنێ و دهسهاڵتهکهی له چوارچێوهی ئهو ناوچهی که به ئازهربایجانی رۆژئاوا ناسراوه نهترازێنێت. حیزبی دیموکڕات وهکوو حیزبهکانی پێش خۆی سکۆالر ماوه و حیزبێکی ئیدۆلۆژیک نهبوو. سههههردهمی ههههاتنی هێهههزه هاوپهیمانههههکان بهههۆ نهههاو خهههاکی ئێهههران هاوکهههات بهههوو لهههه گههههڵ سههههرههڵدانی بیهههری سۆسیالیسهههتی لهههه ئێرانهههدا ،حیزبهههی تهههوودهی ئێهههران توانیبهههووی رۆشهههنبیران ،کرێکهههاران و بهههه گشهههتی دژبههههرهکانی رژیمهههی پاشهههایهتی لهههه دهوری خهههۆی کۆکاتهههوه .ئهههو بیههره لههه کوردسههتان بههه گشههتی و لههه ناوچهههی موکریههان بههه تایبهههتی لههه نههاو الوانههدا پهههرهی سهههند .لههه شههاری سهههاباڵغ بهتایبههههت نهخشهههی کهههاک سهههدیقی ئههههنجیری بههههرچاوه .رێکخهههراوی الوانهههی دیمهههوکڕات زۆربههههی زۆریهههان لهههه ژێهههر کارتێکههههری ئههههو بیهههرهدا بهههوون ( .)6یارمههههتی سهههۆڤیهت بهههه کۆمهههار و دڵخۆشهههی زۆربههههی خههههڵک لههههو ،ئههههو بیهههرهی بهههههێزتر و شهههیرین تهههر کردبوو. الوانههی چهههپ ئهگهههرچی لههه رهوتههی کۆمههاردا کارتێکهههر نهههبوون ،بهههاڵم پههاش رووخههانی کۆمههار ،حیزبههی دیموکڕاتیههان زینههدوو کهههردهوه .بهههه دوای رووخهههانی کۆمهههار و پاشهههان لهههه سهههێدارهدرانی قازییههههکان ،پێکهێنههههران و دهسههههاڵتدارانی حیزبهههی دێمههههوکڕات خۆیههان لههه حیههزب نهگهیانههد .حیزبههی تههوودهی ئێههران بههه هههۆی یهههکێک لههه کههادره کوردهکانیهههوه بههه نههاوی عهبههدوڕهحمان قاسههملو پێوهنهههدی لهههه گههههڵ الوه چهپههههکان گهههرت و بهههه دانهههانی راهێنهههانی تایبههههت ،حیزبهههی زینهههدوو کهههردهوه .زهبروزهنگهههی رژیهههم بهشهههێک لههههو الوانههههی پههههرهوازهی باشهههوور کهههرد و بهشهههێکیان کهوتنهههه بهندیخانههههوه .لهههه باشهههوور ،لهههه ژێهههر کارتێکههههری شۆڕشهههی بهههارزانی و ئوتۆریتهههههی عهبههههدوڵاڵی ئیسهههههحاقی کههههه ناسیۆنالیسههههتێکی دژ بهههههه بیههههری سۆسیالیسهههههتی بههههوو ،حیههههزب کهوتهههههه سهههههر رێبهههههازی ناسیۆنالیسهههتی .تههههنیا پهههاش نههههمانی ئیسهههحاقی بهههوو کهههه دوکتهههور قاسهههملوو لهههه پێسهههپاردهی دووههمهههدا حیزبهههی هینایههههوه سههههر رێچکهی سوسیالیستی ،بهاڵم ئهمجاره به بێ کارتێکهری حیزبی تووده که تا ئهمڕۆش درێژهی ههیه.
317
الیهنه کارتێکهرهکانی سهر رهوتی کۆمار
کۆمار له ژێر تهوژمی سێ هێزدا بوو :سۆڤیهت ،ئازهربایجانی ئێران ،دهوڵهتی ناوهندی. -٠سۆڤیهت
ههههاتنی ئهرتهشهههی سهههوور بهههۆ نهههاو خهههاکی ئێهههران نهتههههنیا یارمههههتی هاوپهیمانههههکانی بهههۆ بههههرهی سهههۆڤیهت سهههانا دهکهههردهوه بههههڵکوو بهرژهوهندییههههکانی ئههههو واڵتههههی لهههه ئێرانهههی پهههاش شهڕیشهههدا دهپاراسهههت .لهههه الیهکههههوه ئازهربایجانیههههکانی کهههه بهههۆ کهههار لهسهههههر چاڵههههه نهوتهههههکان چوبوونههههه بههههاکۆ و ئهنههههدامی حیزبههههی کومونیسههههت بههههوون ،گهڕابوونهههههوه ئێههههران و لههههه الیهههههکی تههههرهوه پیشههههوهری و زۆربههههی رێبههههرانی جوواڵنههههوهی ئازهربایجهههان ،چههههپ و کومونیسهههت بهههوون ،بهههواری بهههۆ سهههۆڤیهت رهخسهههاند کهههه لههههو بهشههههدا جوواڵنهوهیههههک ههڵگیرسهههێنێ کهههه بهههه دهسهههتی پهههڕهوه لهههه گههههڵ ئێرانهههدا معامهلهههه بکههها .لهههه کاتێکهههدا ،ئینگلیهههز نههههوتی باشووری ئێرانی دهبرد ،سۆڤیهت له بیری نهوتی باکووردا بوو که پاش شهڕ دهیتوانی یارمهتیدهری بێت. ههههروهها ،دهیتههوانی پههێش بههه نهخشهههی ئینگلیههز بگههرێ کههه لێههدانی جاددهیهههک لههه نێههوان مووسههڵ و هیندوسههتان بههوو(درێههژهی جهههادهی ههههامیلتۆن کهههه ئێسهههتاش بههههو نهههاوه دهناسهههرێ) کهههه لهههه خهههاکی ئوسهههتانی ناسهههراو بهههه ئازهربایجهههان تێدهپههههڕی و بهشێکیشهههی ناوچهههههی موکریههههان بههههوو .بۆیهههههش لههههه جوواڵنهههههوهی ئازهریهههههکان داکههههۆکی کههههرد و پێویسههههتیش بههههوو کوردهکههههانی (دانیشههههتووی ئازهربایجهههان) رازی راگهههرێ .دهوڵههههتی سهههۆڤیهت هههههر لهههه سههههرهتای پێکهاتنیههههوه بۆچهههوونێکی باشهههی لهههه سههههر جوواڵنههههوهی کهههورد نههههبوو ،جوواڵنههههوهکانی بهههاکووری لهههه سههههردهمی ئاتهههاتورک وهههههروهها لهههه باشووریشهههدا بهههه عهشهههیرهیی و کۆنهپهرهسهههتانه و بهههۆ راووڕووتهههههی نهتههههههوه دراوسهههههێکانی ههڵدهسههههههنگاند ( .)2بێگومهههههان بههههههو ههڵوێسهههههتهوه ههڵسهههههوکهوتی لهههههه گههههههڵ جوواڵنههههههوهی موکریهههانیش دهکهههرد .بانهههگ کردنهههی پیهههاو مهههاقوواڵن و سههههرۆک عهشهههیرهکان بهههۆ بهههاکۆ لهههه کاتێکهههدا حیزبێکهههی سیاسهههی کهههوردی لهههه مهیدانهههدا بهههوو ،تههههنیا دهتوانهههدرێ لههههو چواچێهههوهدا بههههراورد بکرێهههت .کۆمهههاری کوردسهههتان راسهههتهوخۆ پێوهنهههدی لهههه گههههڵ سهههۆڤیهت نهبوو بهڵکوو تهنیا به هۆی کۆماری ئازهربایجانهوه .زۆربهی کاربهدهستانی سۆڤیهت له تهورێز ئازهربایجانی بوون. سههههههۆڤیهت بههههههه بهسههههههتنهوهی موکریههههههان بههههههه ئازهربایجانهههههههوه دهیویسههههههت چهشههههههنێک خودموختاریشههههههیان بههههههداتێ تهههههها پێشههههههی بهرژهوهندیهههههکانی نهههههگرن .سههههۆڤیهت الیهههههنگری دامهههههزرانی کۆمههههار نهههههبوو و لههههه رۆژی دامهههههزرانی کۆماریشههههدا کههههه بههههه تههههۆپزی دامههههزرا ،بهههه فههههڕمی بهشهههداری نههههکرد ئهگههههرچی نوێنهرهکههههیان دوراودوور چهههاوهدێری رێوڕهسهههمهکهی دهکهههرد .سهههۆڤیهت بههههپێی پههههیمانێک کهههه لهههه گههههڵ دهوڵههههتی ناوهنهههدی ئێهههران ئیمهههزای کردبهههوو کهههه تههههواوهتی ئههههرزی ئێهههران بپهههارێزێ ،هههههروهها بههههپێی پههههیمانی مۆسهههکۆ لهههه گههههڵ ئینگلیهههز و ئامریکههها کهههه یارمههههتی بهههه لهتوپههههت بهههوونی ئێهههران نههههدا ،خودموختهههاری لهههه چوارچێهههوهی ئێرانههدا بهههه سهههر ئازهربایجهههان و کوردسهههتاندا سهههپاند ،هههههروهها بهههه پێههی بهرژهوهندییههههکانی ،موکریهههانی تهههنیا لهههه چوارچێهههوهی ئازهربایجاندا بۆ گرینگ بوو .بۆیهش تا له ئێراندا بوو ئیزنی به کۆمار نهدا له چوارچێوهی ئازهربایجان بترازێ .جێی
318
سهههرنجه کهههه کۆمههههاڵنی خههههڵکی کوردسهههتان سهههۆڤیهتیان وهکهههوو رزگارکههههر و سهههتالینیان وهکهههوو بهههابی کهههوردان دهزانهههی و دهیهههان دروشههم و گهههۆرانی و ئهفسهههانهیان بههۆ سهههاز کردبهههوو .لهههه سهههفهری دووهههههمی نوێنههههرانی کهههورد دا بههۆ بهههاکۆ ،زۆربههههیان و بهتایبههههت قهههازی محمههههد لهههه سیاسههههتی ئازهربایجهههان و سهههۆڤیهت تێگهیشهههتبوون .لههههو هومێهههدهی کهههه بهههه نهههاڕهوا کههههوتبووه دڵهههی کۆمههههاڵنی خههههڵکی کوردسهههتانهوه کهههه زلهێزێکهههی وهکهههوو سهههۆڤیهت پاڵپشهههت و دۆسهههتی کهههورده ،رێبههههریی حیزبهههی دیمهههوکڕات و بهههه تایبههههت شهخسی قازی بهرپرسیارن. - ٦دهوڵهتی ئازهربایجانی ئێران
ئهگهر له بۆکانهوه بهرهو سهقز بڕۆین له سهر کهلی (سهرا) تابلۆیهک چهقاوه که لێی نوسراوه :به خێر هاتن بۆ کوردستان .لهو دیویشی دیاره :به خێر بێن بۆ ئازهربایجان .پێوهندی فیرقهی دیموکڕاتی ئازهربایجان و کۆماری کوردستان لهه سهێبهری ئههو تابلۆیههدا رهقهههمی دهخههوارد .ئازهربایجههان ،موکریههانی وهکههوو بهشههێکی خههاکی خههۆی دهدی کههه کههوردی لههێ نیشههتهجێیه -تهها ئهههمڕۆش ههههر وایههه- نوێنهرانی کوردی له مهجلیسی میللی ئازهربایجاندا وهکوو نوێنههرانی شهارێکی خهۆی قههبووڵ کهرد و بهۆی گرینهگ بهوو کۆمهار لهه تهابلۆی "سهرا" ئهوالتر نهچێ و ئهوهشی داسهپاند .به پێچهوانهی پهیمانێک که له گهڵ کۆمهار بهسهتبووی کهه بهه بهێ ئیزنهی یههکتر لهه گههڵ دهوڵهتی ناوهندی وتهووێژ نهکههن ،بهه بهێ بهشهداری نوێنههرانی کهورد لهه گههڵ دهوڵههتی ناوهنهدی دهکهوتهه وتهووێژهوه .ناوچههی ژێهر دهسهاڵتی کۆماریان به شارهکانی ساباڵغ ،شنۆ و بۆکان سنووردار کرد و ناوچهه کوردنشهینهکانی ورمهێ ،خهۆی تها مهاکۆ ،وهکهوو ناوچههی جێی کێشه له دهرهوهی ههرێمی کوردستان مانهوه (وهکو کهرکووک و خانهقینی ئێستا له باشووردا) .دهوڵهتی ناوهنهدی لههو ناکۆکیانهه دژی ههر دووکیان کهڵکی خۆی وهرگرت. - ٢دهوڵهتی ناوهندی ئێران
پاش هههواڵی ههاتنی ئهرتهشهی سهۆڤیهت بهۆ نهاو ئێهران ،ئهرتهشهی شاههنشهاهی بهه سهرشهۆڕیهوه ناوچههی موکریهانی بهجێهێشهت. پاشهانیش لهه شههڕی "قهاراوا"دا ،شکسهتێکی قورسهی بهه سهههردا ههات .ژێنڕاڵهه ئێرانییههکان ،بهه تایبههت رهزم ئهارا چهاوهڕوانی ههههل و تۆڵهئهستاندنهوه بوون .به کهڵک وهرگرتن له ناکۆکی نێوان کۆمار و دهوڵهتی ئازهربایجان ،ههروهها ههڵوێستی سۆڤیهت ،هێزهکهانی لهه سهههقز ،بانهه و سهردهشههت هێشههتهوه ،بهه واتهیهههکی تههر کۆمهاری لههه دوو الوه گههمارۆ دابههوو( .)2کاتێههک کۆمهار بڕیههاری گرتنهههوهی پادگانی سهردهشتی دا ،نوێنهری ئێران ،موزهفهری فیروز چهووه "تههورێز" و لهه گههڵ "جاویهد" ئوسهتانداری تههورێز رێکههوت کهه ئهگههر سهردهشت نهگیرێتهوه ،فیرقه دهتوانێ له زهنجاندا بمێنێتهوه .سهرهڕای بڕیاری کۆمار ،به ئاغای کهریمی که لهه رێهی سهردهشهتدا بهوو ههواڵ گهیی که واز لهو پالنه بێنێ .لهه کاتێکهدا یارمهتیههکانی سهۆڤیهت بهه رێگهای ئازهربایجانهدا دهدرا بهه کوردسهتان ،کۆمهار لههوه الوازتر بوو که دژی بڕیارهکانی ئازهربایجان بوێستێ. ههلومهرجی ئێران به هۆی الوازی دهوڵهتی ناوهندییهوه ،ههلێکی وهخۆکهوتنی به ئازادیخوازان و هێزه
319
دیموکڕاتهکان دا .کۆماری دیموکڕاتی کوردستان وحکومهتی ئازهربایجان ،ئهستوندهکی ئهو جموجووڵه بوون. لههه سههاڵی 1911دا ،حیزبههی دیمههوکڕاتی ئێههران لههه الیهههن "ئهحمهههد قهههوام" کۆنههه سیاسهههتوانی ئێههران ،دامهههزرا کههه بههه ئههااڵی دژی فاشهههیزم و بهههۆ دابینکردنهههی ئازادییهههه دیموکڕاتیکههههکان ،هاتهههه گۆڕهپهههانی سیاسههههتی ئهودهمههههوه و لهههه گههههڵ پێهههنج حیزبهههی پێشکهوتووخوازی تر ،لهوانه حیزبی دیموکڕاتی کوردستان و فیرقهی دیموکڕاتی ئازهربایجان ،کهوته بهرهیهکهوه. هاتنهههه کایههههی قههههوام وهکهههوو سههههرۆک وهزیرانهههی ئێهههران ،ئههههو هیوایههههی لێدهکهوتههههوه کهههه کێشههههی کوردسهههتان و ئازهربایجهههان لههه رێگههای وتههووێژهوه چارهسهههر بکرێههت .دهوڵهههتی سههۆڤیهتیش رێنههوێنی ئازهربایجههان و کوردسههتانی دهکههرد تهها لهههو ههلههه کهههڵک وهربگهههرن و پێویسهههته لهههه گههههڵ قههههوام پێکبهههێن .قههههوام 81رۆژ پهههاش هههههڵبژێردرانی سههههردانی مۆسهههکۆی کهههرد و بههههڵێنی نههههوتی بهههاکووری بهههه سهههۆڤیهت دا ،بههههاڵم جێبههههجێ کردنهکههههی سهههپارد بهههه بڕیهههاری مهجلیسهههی پازدههههههم کهههه پاشهههان هههههڵبژاردنی بهههۆ دهکههههرا .ئهههههو بهڵێنهشههههی بههههه کوردسههههتان و ئازهربایجههههان دا تهههها ئهههههو جێیههههه وتهههههکانی رێبهههههرانی ههههههر دوو ال دهری دهخهههههن، ئهوانیش به بهڵێنهکانی قهوام دڵخۆش بوون(.)9 قههههوام سهههوور بهههوو لهههه سههههر ئههههوهی کهههه بهههۆ بههههڕێوهچوونی دروسهههتی ههڵبژاردنههههکان ،ئهرتههههش دهبهههێ بێتههههوه کوردسهههتان و ئازهربایجههههان .سهههههرئهنجام سهههههالموڵاڵ جاویههههد ئوسههههتانداری ئازهربایجههههان لههههه تێلگڕافێکههههدا بههههۆ قهههههوام ،ئامههههادهیی خههههۆی بههههۆ پێشهههوازی کهههردن لهههه ئهرتههههش راگهیانهههد .رۆژی 81ی مهههانگی سههههرماوهز ،ئهرتههههش هاتهههه نهههاو شهههاری تههههورێزهوه و بهشهههێکی زۆری فیرقهییهکان بهرهو باکۆ ههاڵتن و کوشتاری ئهوانهی مابوونهوه دهستی پێکرد ،بهاڵم هیچیان له جاوید نهکرد. کوردسههههتان تهههههنیا مههههابۆوه .بهشههههی ههههههره زۆری سهههههرۆک عهشههههیرهکان خۆیههههان داوه پههههاڵ دهوڵهههههت ،لههههه 18211پێشههههمهرگهی کۆمهههار تههههنیا 1811بهههارزانی و چهنهههد عهشهههیرهیهک لهههه گههههڵ کۆمهههار مابوونههههوه ( ،)11ئامادهکهههاری بهههۆ بههههرگری نههههکرابوو ،بههههرهی شهههڕ لهههه گههههڵ دوژمهههن ناوچهیههههکی بچهههووک بهههوو ،وێهههدهچێ هیهههوای دروسههت کردنهههی ئوسهههتانی کوردسهههتان لهههه مهههاکۆوه تههها تکهههاب لهههه الیههههن قهوامههههوه هێشهههتا بهههه تههههواوی نههههمردبوبێت .لهههه کۆبوونهوهیههههکی مزگههههوتی "هههههباس ئاغههها"دا بڕیهههاری تهسهههلیم بهههوون درا. پێویسهههته بکهههوترێ بهههه پێچهوانههههی ئههههوهی کهههه دهکهههوترێ ئههههو کۆبوونههههوه پرسهههێکی دیموکڕاتیهههک بهههه خههههڵک بهههوو ،بهههه پێهههی پرینسههیپ ،دیموکڕاتیههک نهههبوو ،چههوون ههههموو خهههڵک بهشههدار نهههبوون ،زۆربهههی سهههرۆک عهشههیرهکان لههه گهههڵ کۆمههار نهههمابوون تههها بڕیهههاری دیموکڕاتیهههک بهههدهن ،بهشهههێک لهههه خههههڵکی شهههار کهههه بهشهههدار بهههوون هههههر ئهوانهههه بهههوون کهههه پاشهههان ماڵهبههههماڵ و دوکانبهههدوکان دهگهههڕان و ئیمزایههان کههۆ دهکههردهوه کههه شهها ،قههازی لههه سههێداره بههدا .دیههاره وهکههوو ههڵوهشههاندنهوهی "ک.ژ.ک" کههه قازی له پێشدا بڕیاری دابوو و به وتهکانی به پهسهند کردنی دا ،بڕیاری خۆ به دهستهوهدانی له پێشدا دابوو. ئایهههها ئهههههو جههههۆرهی کههههه نهتهههههوهخوازه ئێرانیهههههکان باڵویههههان کردۆتهههههوه ،کۆمههههاری کوردسههههتان دهسههههتکردی سههههۆڤیهت بههههوو و بههههه رۆیشتنهدهرهوهی ئهو تێکڕووخا؟
320
پێش ههموو شتێک ،دهوڵهته هاوپهیمانهکان ،ئێرانیان داگیر نهکرد ،بهڵکوو به بێ شهڕ به مهبهستی یارمهتی بهرهی سۆڤیهت هاتنه ناو خاکی ئێرانهوه .ئێران دهیهان سهاڵ پهێش ئههوهش لهه الیههن ئینگلیهز و رووسههوه ئیهداره دهکهرا .هههموو وهزیهر و نوێنههرێکی مهههجلیس دهبوایههه سهههر بههه یهههکێکیان بوایههه .تهنانهههت پاشههایان دهگههۆڕی ،مهجلیسههیان بههه تههۆپ دهبهسههت و بههه بههێ ئیزنههی ئهههوان هههیچ ههڵسوکهوتێکی سیاسی یا نیزامی له ئێراندا بهڕێوه نهدهچوو. له ئێرانی پاش شهردا ،سۆڤیهت به پێی بهرژهوهندی خۆی و شهریکایهتی له گهڵ ئینگلیز هاته خاکی ئێرانهوه. بههوونی ئهرتهشهههی سههوور لهههه ناوچهههدا لهههه الیهکهههوه دهسههههاڵتی دهوڵهههتی ناوهنهههدی ئێرانههی الواز کهههرد و لههه الیههههکی تریشههههوه ههههلێکی بههۆ دانیشههتووانی ئهههو بهشههه پێکهێنهها تهها ههههوڵی گهیشههتن بههه ئاواتههه نهتهوهییهههکانیان بههدهن .کههوردیش بهههو پێیههه بههه کههههڵک وهرگهههرتن لهههه هههههلی رهخسهههاو مهودایههههکی بهههۆ لهههوا کهههه خهههۆی ریکبخههها ،یههههکێتی نهتههههوهیی پێکبێنهههێ و بهههه ئیرادهیههههکی هاوبهشههههوه بههههرهو دابهزانهههدنی ئامانجهههه لهمێژینههههکانی هههههنگاو ههڵینێتههههوه .رهوتهههی کۆمارهکهههانی کوردسهههتان و ئازهربایجهههان و چارهنووسهههههکانیان دهریخسههههت کههههه سههههۆڤیهت تهههههنیا کهههههڵکی ئههههامرازی لێوهرگرتههههوون ،بههههه تایبهههههت بههههۆ کوردسههههتان پالنێکههههی لههههه چوارچێهههوهی رزگهههاری نهتههههوهیی کهههورددا نههههبوو .ئهگههههر چهههی بهههوونی سهههۆڤیهت لهههه پێکهێنهههانی ئههههو کهشهههوههوایهدا نهخشهههی بهههوو و نهههاتوانین خهههۆی لهههێ ببهههوێرین ،بههههاڵم سهههوودی سهههۆڤیهت لهههه رهوتهههی کۆمهههاردا بهههۆ کهههورد تههههنیا 1811چههههک ،دهزگایههههکی چهههاپ و لهوانهیهههه رادوێیههههکی بهههێ هێهههز ،بهههووبێ .لهههه کاتێکهههدا ،چهههون پههههیمانی دابهههوو کهههه یارمههههتی بهههه لهتوپههههت بهههوونی ئێهههران نههههدا، دروشهههمی خودموختهههاری بهههه سههههر جوواڵنههههوهی کهههورددا سههههپاند کهههه هههههتا ئێسهههتاش بههههرۆکی کهههوردی لهههه هههههموو پارچهکانیهههدا بهرنههههداوه .کۆمهههاری کوردسهههتانی لهههه ناوچهیههههکی زۆر بچکۆلههههدا زینهههدانی کهههرد و تههها رووخهههان ئیزنهههی نههههدا لهههه کههههلی سههههرا بههههوالوهتر پههههل بکێشهههێ و ئههههو بهشههههی کوردسهههتانی وا بهههه ئازهربایجانههههوه بهسهههتهوه کهههه تههها ئێسهههتاش ئازهربایجانیههههکان ئههههو بهشه به خاکی خۆیان دهزانن. وتهی کۆتایی
دووی رێبهنهههدان مێهههژووی تههههنیایی و مههههزڵوومی نهتهوهیهکهههه کهههه وهکهههوو مۆرهیههههک کایههههی پێکهههراوه و ههلومههههرجی تایبههههتی ئههههابووری ،کۆمهاڵیهههههتی و سیاسههههی خههههۆی یارمهتیههههدهری ئهههههو بێههههدهرهتانی و چهوسههههانهوه و داگیرکرانههههی واڵتهکهیهههههتی .هههههۆی ناوهکی وهکوو زهبر و زهنگی دوژمنان و هۆ دهرهکیهکانی تر کارتێکهر بووه. کۆمهههاری کوردسهههتان ،ئههههزموونێک بهههوو کهههه نیشهههانیدا ،کهههورد توانهههای بههههڕێوهبردنی خهههۆی ههیهههه و ئهگههههر مههههودای ههههههبێت دهتهههوانێ خهههۆی بههههرهو پهههێش بههههرێ و موکریهههان لهههه مهههاوهی 11مانگهههدا زیهههاتر لهههه هههههموو دهورهی حکوومههههتی شههها ،لهههه هههههموو بوارهکاندا پێشکهوتنی به خۆیهوه دیت.
321
کۆمهههاری کوردسهههتان درێهههژهی خههههباتی چهنهههد سههههد سهههاڵهی کهههورد بهههوو بهههۆ مسهههۆگهر کردنهههی دهسههههاڵتی کهههورد لهههه سههههر خهههاکی خۆیههههدا و سههههۆڤیهت تهههههنیا لههههه پێنههههاو بهرژهوهنههههدی خۆیههههدا ههلومهههههرجێکی لهههههباری رهخسههههاند کههههه کههههورد دهیتههههوانی کهههههڵکی لێوهرگرێ. کهههورد هههههتا ئێسهههتاش بهههه شهههوێن پشهههتیوانی دهرهکهههی ،بهههه تایبههههت زلهێزێهههک دهخولێتههههوه .لهههه رهوتهههی کۆمهههاردا ،سهههۆڤیهت پیشههههانیدا کههههه وهکههههوو زلهێزێههههک پشههههتیوانی راسهههههقینهی کههههورد نییههههه و بههههه پێههههی بهرژهوهنههههدی خههههۆی دهیههههههوێ کوردسههههتان بههههه ئازهربایجانهههههوه ببهسههههتێتهوه ،جوواڵنهههههوهی کههههورد ئهگهههههر چههههی لههههه مههههاوهی مانهههههوهی هێزهکههههانی سههههۆڤیهت لههههه ناوچهههههدا بههههاش جهههوواڵوه ،بههههاڵم پهههاش دهنگهههۆی چوونههههدهرهوهی سهههۆڤیهت کههههڵکی تایبههههتی وهنههههگرت و خهههۆی بهههۆ هههههنگاوی بههههرهو پێشهههتر ئامهههاده نهکرد (.)11 وێنهههاچێ سهههۆڤیهت کۆمهههاری کوردسهههتانی وهکههههوو دیاردهیههههکی راسهههتهقینه بهههه هێنههههد گرتبێهههت .سهههۆڤیهت سههههرهڕای پاراسههههتنی بهرژهوهندییههههکانی و کههههڵک وهرگهههرتن لهههه کوردسهههتان و ئازهربایجهههان ،دهیویسهههت لهههه بهههاری سیسهههتهمهوه لهههه سوسهههیالیزم نزیهههک ببنههههوه .ئههههو کهههاره لهههه ئازهربایجهههان کهههرا ،زهوی دابهشهههکرا و سههههرمایهدارهکان ئازهربایجانیهههان بهههه جێهێشهههت ،ئازهربایجهههان خهههۆی بهههۆ سۆسهههیالیزم و پهههێش مهرجههههکانی ئامهههاده دهکهههرد .ئههههو ههنگاوانهههه لهههه کوردسهههتان ههڵنههێندرانههههوه و لهههه ههههیچ دوکومێنتێکهههدا نه بیندراوه که سۆڤیهت داوایهکی ئهوتۆی له کوردستان کردبێ .بێگومان بۆشی گرینگ نهبووه (.)18 گۆڕانی ناوی کۆمهڵهی ژ.ک به حیزبی دیموکڕاتی کوردستان ،نه به پێی پێداویسهتی خههباتی رزگاریخوازانهه و بهرژهوهنهدی گشهتی نهتهههوهیی بههوو و نههه ئههامڕازێکی بههاش بههۆ دامهزرانههدن و پاراسههتنی کۆمههار وهکههوو دهزگههای دهسهههاڵتی نهتهههوهیی .حیزبههی دیمههوکڕات، مهسههڵهحهتی کههاتی و ههلومهههرجی ئهههو سهههردهمه بههه پێههی ویسههتی سههۆڤیهت و بههاری نههاوخۆی کوردسههتان و بهرژهوهنههدی ئازهربایجههان و دیپلۆماسی له گهڵ دهولهتی ناوهندیدا بوو. کهههورد بهههه پێهههی ههلومههههرج و الوازی دهوڵههههتی ناوهنهههدی یههها بهههه هێهههزی کهههورد و گرینگتهههر ،پشهههتیوانی الیههههنێکی دهرهکهههی، دروشهههمی خهههۆی گۆڕیهههوه .داواکهههاری کۆمهههاری کوردسهههتانیش هههههر بههههو پێیهههه لهههه سههههربه خۆییههههوه تههها خودموختهههاری و تهنانههههت ئهنجومهههنی ئهیالهههتی و والیهههتی بههه پێههی قههانوونی ئهساسههی ئێههران ،گههۆڕدراوه .بههۆ وێنههه قههازی محهمهههد لههه وتووێژهکههانی لههه گهههڵ نوێنهههرانی سههۆڤیهت ،ئینگلیههز و ئامریکههادا ،باسههی مههافی کههورد بههه گشههتی و سهههربهخۆیی کوردسههتان دهکههات و لههه گهههڵ شهها و دهوڵهتی ناوهندی ،باسی خودموختاری و پێش رووخانی ،داوای ئهنجومهنی ئهیالهتی و والیتی دهکات. ئههههوه تههها ئێسهههتاش تایبهتمهنهههدی سیاسههههتی حیزبهههه کوردهییههههکانیتره لهههه هههههموو پارچهکانهههدا .ئههههو پاڕادۆکسهههه لهههه کۆمهههاری کوردستانیشدا به روونی بهر چاو دهکهوێت.
322
هاتنهههه سههههر کهههاری قههههوام هومێهههدێک بهههوو بهههۆ سهههۆڤیهت ،ئازهربایجهههان و کوردسهههتان .وێهههدهچوو کهههه زۆر مهسههههلهی ئێهههران بهههۆ وێنهههه پرسهههی کوردسهههتان و ئازهربایجهههان لهههه پرۆسههههیهکی دیموکڕاتیهههک و ئاشهههتیانهدا چارهسههههر بکهههرێن .ئههههوه تههههنیا هومێهههدێک بههههوو .سههههۆڤیهت بهههههڵێنی نهههههوتی بههههاکووری وهرگرتبههههوو ،بهههههاڵم بهههههو مهرجهههههی مهجلیسههههی 11پهسهههههندی کههههات ،کوردسههههتان و ئازهربایجانیش ههر بهو هومێده سپێردران به مهجلیسی ،11ئهوه تهنیا خهونێک بوو که ههر گیز نههاته دی. زۆریک له نهتهوه پهرهستانی ئێرانی به شانازییهوه باسی بلیمهتی قهوام دهکهن که کاڵوی سهر سۆڤیهت، ئازهربایجهههان و کوردسهههتان کهههرد .ئههههوه بلیمههههتی قههههوام نههههبوو ،بههههڵکوو کهشهههوههوای ئههههو سههههردهمه بهههوو کهههه بهههوار فێڵبهههازی به قهوام دا. سههههرهنجام رێبههههری کۆمهههار بڕیهههاری تهسهههلیمی دا .قهههازی کهههه لهههه کهههاتی بڕیهههاری دهرچهههوونی سهههۆڤیهتدا ،دهیگهههوت ،ئێمهههه کۆمهههار دهپهههارێزین و دهیسههههلمێنین کهههه دروسهههتکراوی سهههۆڤیهت نهههین ،چهههۆن بهههوو کهوتهههه بیهههری ئههههوهی کهههه بهههه پیهههری ئهرتهشهههی ئێرانههههوه بچههێ و تهنانهههت دڵههی مهههال مهسههتهفای بههارزانیش لههه خههۆی بێشههێنێ کههه بڕیههاری پاراسههتنی شههاری مهابههادی دابههوو و لههه بۆکانهههوه گهڕابۆوه تا کۆمار بپارێزێ .تهنانهت قازی بارزانیشی مهجبوور کرد تا شاری مههاباد به جێ بێڵێت. ئهههوه چ هیوایهههک بههوو کههه داهههاتووی کۆمههاری وا لههه ژێههر سههێبهری خۆیههدا دانههابوو؟ مههن پێموایههه تهههنیا هومێههد وهیههوا ،هێههزه ئههازادیخواز و دیموکڕاتهههکانی ئێههران بههوون کههه لههه وانههه بههوو مهجلیسههی 11ی ئێههران بههه دهسههتهوه بگههرن و بههه یارمهههتی قهههوام لههه رێگای دیموکڕاسییهوه کێشهکان چارهسهر بکهن. ئهههههو هیوایههههه ،قههههازی بهههههرهو پیههههری ئهرتهشههههی شاههنشههههایی نههههارد .بههههههیوای سهههههرکهوتنی دیموکڕاسههههی لههههه مهجلیسههههی 11و دهسههتهبهر بههوونی بهشههێک لههه داخوازهکههانی کههورد .ههههر ئهههو هیوایهههی کههه پاشههتر بههوو بههه دروشههمی حیزبهکهههی ،واتههه دیموکڕاسههی بۆ ئێران و خودموختاری بۆ کوردستان. مهجلیسههی 11پێکهههات و ههههیچ هومێههدێکی لێنهکهوتههههوه .بههاس لهههه نهههوتی بهههاکوور و پهههیمان لهههه گهههڵ سهههۆڤیهت ههههر نههههکرا. پێشههههوهری بههههرهو بهههاکۆ راونهههرا تههها پاشهههان لهههه رووداوێکهههی ئوتۆمۆبیلهههدا بیمهههرێنن ،و سههههرهنجام سههههری قازیههههکان بهههه پهتههههوه کرا. قههههازی لههههه دوایههههین سههههاتهکانی ژیههههانی و لههههه کهههههنار سههههێدارهدا ،ئهههههو ئهزموونهههههی لههههه وهسههههیهتنامهکهیدا زۆر بههههه روونههههی و راستگۆیانه به نهتهوهکهی رادهگهیهنێ که :به دوژمنانی نهتهوهکهتان بڕوا مهکهن و فریویان مهخۆن.......
323
سهرچاوهکان -1قاضهههی محمهههد و جمههههوری در آینهههه اسهههناد .بههههزاد خوشهههحالی .وتهههووێژی قهههازی محهمههههد لهههه گههههڵ رۆژنامهههه فارسهههیهکانی "ایران ما"" ،فرمان" و "رهبر" .ل . 12رۆژنامهی کوردستان 1981 / 1 / 21 -8بیرهوهریهکانی محهمهدی شاپهسهندی ،به وردی باسی کردووه. -2چهند الپهرهیهک له مێژووی گهلی کورد له رۆژههاڵتی کوردستان .د.یاسین سهردهشتی .ل 111 -1سهرچاوهی پێشوو -1د.ئهفراسههههیاو ههههههورامی -راپههههۆرتی قههههولی یههههف ،جێگههههری کونسههههوولی سههههۆڤیهت لههههه تهههههورێز ،وتههههووێژ لههههه گهههههڵ قههههازی محهمهد. -6بیرهوهریهکانی محهمهدی شاپهسهندی. -2د.ئهفراسیاو ههورامی -بۆ وێنه :نامهی مۆلۆتۆف وهزیری دهرهوهی سۆڤیهت بۆ باڵوێزی سۆڤیهت له تاران. -2گهشتێک به کۆماری کوردستاندا -بیرهوهریهکانی بهکر عبدولکهریم حهوێزی .به وردی باسی کردووه. -9قاضی محمد و جمهوری در آینه اسناد -بهزاد خوشحالی .ل 61 -11محاکمه کردنهکهی قازی محهمهد له یاداشتهکانی قوام السلطنهدا .وهرگێڕانی موکری ،ل 28 -11قاضهههی محمهههد و جمههههوری در آینهههه اسههههناد ،خوشهههحالی86 .ی مارسهههی 1916سهههۆڤیهت رایگهیانههههد کهههه ئێهههران بهههه جههههێ دێڵێ و 16 / 1 / 16به رهسمی له سهرا به حهمه رهشید خانیان راگهیاند .سپتامبری 1916ئێرانی به جێهێشت. -18بهههه پێهههی تیهههۆری ماڕکسیسهههت -لنینیسهههتی ،سوسهههیالیزم لهههه واڵتهههانی پههههرهگرتووی سههههرمایهداریدا سههههر ههڵهههدهدا .پهههاش شۆڕشهههی ئوکتهههوبر ،تیهههۆری سههههرههڵدانی سوسهههیالیزم لهههه واڵتانێهههک کهههه پێوهنهههدی سههههرمایهداریان بهههه سههههردا زاڵهههه (ئهگههههر چهههی ئهمپڕیالیسهههتیش نههههبن) بهههه یارمههههتی سههههۆڤیهت ،هاتهههه ئهههاڕاوه .دامهزرانهههدنی سوسههههیالیزم لههههو شهههوێنانهی کهههه پێوهندیهههههکانی پهههههێش سههههههرمایهداری زاڵ بهههههوون ،بهههههه نههههههگونجاو دهزانهههههدرا .سهههههۆڤیهت بهههههۆ خهههههۆی بهههههه دهسهههههت کۆمارهکهههههانی تورکمنسهههههتان و قرقیزسههههتانهوه گیههههری کردبههههوو کههههه چههههۆن بتههههوانن خۆیههههان لههههه ئههههابووری سوسیالیسههههتیدا رێکخهههههن .پاشههههان تیههههۆری "رێگههههای پهرهسهندنی ناسهرمایهدار"یان داتاشی. ئهههههم وتههههاره بههههۆ سههههمیناری دووی رێبهنههههدان لههههه رۆژی 8119 / 1 / 12ی شههههاری سههههتۆکهۆڵم ئامههههاده کرابههههوو کههههه بههههه هههههۆی کهمی کاتهوه تهنیا بهشێکی پێشکهش کرا. سهرچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 11 :ی فێبریوری 8119
324
ڕێـبـهنـدان و ستراتێژی سهعید كوێستانی
كاتێك مرۆڤ نووسراوهیهك كه وشهی 8ی ڕێبهندانی پێوهیه .له نێو ڕۆژنامهیهك ،سهردیوارێك یان لهههر شوێنێكی دهیبینێ ،كهه چهههاوی پێكهههههوت ،یهكسههههركۆماری كوردسههههتان و ئهههااڵی سههههێڕهنگی كوردسهههتان بههههه دروێشهههمی قهڵهههههم و گوڵهگهنمهكهیهوه ،وهك فیلم دێته پێش چهاو .دهمێهك هههر مهاتو حههیرانی ئههو سههردهم و ڕێهژه ڕۆیشهتنی پێشمهرگهو دهست ههڵێنانی پێشهوای شههیدو حهشیمهتی دهورو بههریو مهیهدانی چهوارچرای مهههاباد ،كهه له نێو وێنه یادگاریهكاندا دیومانه ،له ڕووبهڕوودا وهك تابڵۆیهكی دڵگیربه جوانترین شێوه خۆی دهنوێنێ. لهخۆڕا نییه كه له سهروربهندی نیزیك بوونهوهی ئهوڕۆژه مێژوویه دا دڵسۆزان و نیشهتمانپهروهرانی كهورد ڕۆژئههژمێری دهكههن بهۆ وهی بزانن كۆبونهوهی ئهوڕۆژه له كوێیه بچن بهشداری له جیژنهكهیدا بكهن .لههاوڕێیههكم پرسهی :بهۆ ئهوهنهده دهپرسهی لهه كوێیهه و كهنگێه ؟ دهڵێ :پێموایه بهشداریم لهو ڕۆژهدا ئهركێكه دهبێ ئهنجامی بدهم .ههر بۆیهش لههو ڕۆژهدا ڕێگهای دوورو نیزیهك و چهوونو هاتنهوهیان و ...به زهحمهت نازانن و بهشداری دهكهن . له ڕاستیدا كاتێك مهرۆڤ دهچێتهه جێژنهی دووی ڕێبهنهدان و ئههو خهڵكهه بهه سۆزودڵشهادهی كهه وهك گهوڵ گهشهاوهتهوه دهیبینهێ ، دهردهكهوێ كه بهڕاستی گرتنی جێژنی دووی ڕێبهندان بۆ گهلی كورد ئهوهنده گهورهیه بۆی بۆتهه ئامانجێهك .بههبڕوای مهن ،هههروهها بههه لێكدانهههوهو ههڵسهههنگاندنی زۆركهسههی كههه لههێم بیسههتوون ،دهڵههێن بێتههوو بههه وردی بچینههه نێههو نههاوهرۆكی ئهههو ڕۆژه مێژوویههه ،دووی ڕێبهندان بۆگهلی كورد بۆته بۆنهیهكی ستراتێژیكی و دهبێ جێژنی بۆبگیرێ . 8ی ڕێبهنهدان لهه مێهژووی گهلهكهمانهدا ڕووداوێكهی ئهوهنهده گهورهیههه ،رووداوی كهۆن و نهوێی لهه نێهو خۆیهداوه حهشههارداوه .دووی ڕێبهندان له ئاسمانی كوردهواریدا ئهستێرهیهكی ئهوهنده گهورهو گرینگ و گهشاوهیه زانایان له ههڵسهنگاندنو دانهانی نهر و باییهدا واقیان وڕماوه كه لهو سهردهمدا شههید قازی پهدیدهی دامهزرانی كۆماری كوردستانی بۆ مێژووی دوا ڕۆژی كورد دوزیوهتهوه . بهڕاسهتی كاتێهك لههه سههردهمی كۆمههاری كوردسهتان خهورد دهبیهههوهو دهبینهی زلهێزكههانی وهك ئههمریكاو ئینگلیهزو … بههه گشهتی لهههو سهردهمدا خهریكی دابهشكردنی واڵتانی ئاسیا وئوروپا بوونو له نێوخۆیاندا ههركام بهشی خۆی دیاری كردووه .ئهو كات كورد له
325
نێومعادالتی سیاسیو جوغڕافیایی جیهاندا نهك ههر نێوی نهبوو،و حیسابی بۆنهكرا ،تهنانهت به ڕاگهیانهدنی كۆمهاری كوردسهتان پتهر كهوتۆته بهر ڕقوكینهو غهزهبی داگیر كهرانی كوردستان . راسته داگیركهرانه بۆ ڕووخانی كۆماری دێموكراتیكی كوردسهتان پاڵیهان وێهك داواهو لههناویان بهردووه ،بههاڵم بههردهوامی خههباتی شێلگیری نهتهوهكهمان،ڕانهوهستانیله کارو چاالکی بهردهوامیدا ،دهبینین له ماوهی 62سالی ڕابردوودا گههلی كهورد بهه تێپههڕ كردنهی سهههدان کۆسههپ و تهگهههره ،ههههورازو نشههێوی بڕیههوهو ،توانیویهههتی دروشههمی پڕنههاوهرۆكی کۆمههاری كوردسههتان بهههرزو پایهههدار ڕابگیههرێ و لهبهرانبهههرزهبرو زهنگههی دوژمنانیههدا بههه ههههزاران ڕۆڵهههی قارهمههانی لهدهسههت داوه .کههه لههه نێویانههدا ڕێبهههرانی شههههیدو قوتههابی قههازی محهمهد “ قاسملوو ،شهرهفکهندی ،نموونهیهكی هاشا لێنهكراون. بێشههك تهها گهههلی كههورد مههابێو خههاوهنی قوتابیههانی قههازی و ئهههو سهههركرده مهزنانههه بههێ ،دهكههرێ بههه پشههتیوانی کۆمهههاڵنی خهههلکی کوردستان،هیوادار به سهرکهوتن بین . * به نۆبهی خۆم پربهدڵ پیرۆزبایی ئهو ڕۆژه مهزنه به گهلی كورد دهڵێم * ڕووخان و تێكهوه پێچانی رژیمه داگیركهرهكانی كوردستان ئاواتهخوازم . * سهرشۆڕی بۆ خۆفرۆشان و دوژمنانی حیزبهكهمان حدكا . سهرچاوه :ماڵپهری خاکهلێوه /ڕێکهوتی 81 :ی جانێویری 8119
326
وتووێژ لهگهڵ كاك مهال حهسهن شێوهسهڵی دیمانهی حهمید تهیموری
* بهڕێز كاك مهال حهسهن شێوهسهڵهی ،بهڕێزتان وهكهوو كهسهایهتی یههكی دیهاری بزووتنههوهی گهلهكههمان ،پێتانوایهه پێكههاتنی كۆمههههاری كوردسههههتان چ رۆڵێكههههی لهسهههههر بهرهوپێشههههچوونی بزووتنهههههوهی نهتهوایهههههتیی ههههه دێموكراتیكی گهلهكهمان داناوه؟ وهاڵم :كاتێك باسی رووداوی تاریخی دهكهین و بهتایبهت كه باسهی كۆمهاری كوردسهتان دهكهین ،یان دهبێ ئهو كهسه بۆ خهۆی شهاهیدی عههینی بێهت یهان دهبهێ پسهپۆڕی ئههو بهواره بێت ،كهه مهن نهه شهاهیدی عههینی كۆمهاری كوردسهتانم و نهه پسهپۆڕی ئههو بهوارهمو بهه ههۆی ههلومهرجی تایبهتیی جهستهییمهوه ناتوانم بهو جۆره موراجیعه به كتێب بكههم ،بۆیهه مهن زیهاتر پشهت بههو گێڕانهوانهه دهبهسهتم كهه بیستوومهو بهو كتێبانهو بهو بهڵگانهی خوێندوومنهتهوه. پێموایه باشتر ئهوهیه پێكهاتنو لهناوچوونی كۆمهاری كوردسهتان پێكههوه بهاس بكههین ،چوونكهه لهه نێهوان دروسهتبوونو تێكچهوونی كۆماردا تهنیا 11مانگ ماوه ههیه .بهاڵم كۆماری كوردستان لهو ماوهیهدا چهند حهرهكهتی گهورهی كردووه كه جێگای شهانازینو هههتا دنیایش ههیه شوێنهوارهكانیان دهمێننهوه .ئهگهر ئێمه بمانههوێ باسی كۆمار كوردستان بكهین ،لهپێشدا دهبهێ باسهی بنههمای یهكههمی ئهم كۆماره واته باسی كۆمهڵهی ژێ ه كاف بكهین ،پێكهاتنی كۆمهڵهی ژێ ه كاف لهه ساڵههی 1281ی ههتاویهدا دهسهتكهوتێكی گههورهی مێژوویهی بههوو ،كهههوابوو دهبههێ حیزبههی دێمههوكراتی كوردسههتانی ئێههران و گههلی كههورد خۆیههان بههه قهههرزداری كۆمهڵهههی ژێ هه كههاف بههزانن. ناسۆنالیزمی پڕرهنگی كۆماری كوردستان شتێك نیه كه ئینكار بكرێ ،بهاڵم من پێموایه كه ئهو رهخنهیهی بهو خهسهتوخۆڵیهی لهه ژێهر كاریگهری عهناسوری ماركسیستی بڕێهك تونهدڕهودا ئاراسهتهی كۆمهڵههی ژ هه ك كهراوه .كۆمهڵهه ژ هه ك ،كۆمهڵههی لههدایكبووی رۆژگهاری خۆی بووو بۆ بیروباوهڕی ناسیۆنالیستی لهو رۆژگارهیدا دیاردهیهكی ئاسایی بووه. پێكهاتنی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران كه شیعاری گونجاوی دێموكراسی ههڵگرتبوو ،بازتابێكی بهجێی مێژوویی بوو .كههس ناتوانێ ئینكاری ئهوه بكات كه كۆمهاری كوردسهتان بهدهسهتی حیزبهی دێمهوكرات خولقها ،ئهگههر مهبهسهت لهه دێموكراسهی ئههوه بێهت كهه زۆرایههههتی دهسههههاڵتی بهسههههر كهمایهتیهههدا هههههبێ ،هههههروهها پلهههۆرالیزم بهههه باشهههترین شهههێوه رهعایههههت بكهههرێو ئازادییهههه فههههردی و كۆمهاڵیهتییهكان لهبهرچاو بگیردرێ و جیاوازییهكانی رهنگ و جینسی و ئهایینی و غههیره لههنێو بچهن ،كۆمهاری كوردسهتان تهوانی ئههو ئهساڵنه به باشترین شێوه جێبهجێ بكات و نهقشونیگاری چاالكانهو ماهیرانهی خۆی به خهڵكی كوردستان و ئێران و دنیا نیشان
327
بدات .كۆماری كوردستان لهو ماوه كورته دا زۆر ههل و دهرفهتی رهخساند .له كۆماری كورستاندا ،ئیهرادهی ئازادانهه و گههل حكومههتی دهكرد ،خهڵك به راشكاوی پرسیاریان دهكرد ،بیری ئهوه له خهڵكدا پێكهات كه بێههۆ ههیچ شهتێك قبهووڵ نهكههن و گهوێ بهۆ نههزهری موخالیفانی خۆیان شل بكهن ،لهو دهمهدا ژیانی كوردی بووژایهوه و رۆژنامهگهری گهشهی كرد ،خوێندكاران بۆ دهرهوهی واڵت بهڕێ كران ،پهیمانی كوردستان و ئازهربایجان بهسترا ،حیزبی دێموكراتی كوردستان لهگهڵ پێنج حیزبی دیكهی ئێرانی بوو به هاوپههیمان، ههوڵههدرا كههه دۆسههتایهتی لههه نێههوان گهههلی كههوردی و بههاقی نهتهههوهكانی ئێههران بههههێز بكههرێ ،ژنههانی كوردسههتان شههانیان وهبهههر ئهركههه نهتهوایهتی و ئینسانییهكانی خۆیان دا ،ههیئهتی سیاسی و نوێنهرایهتیی گههلی كهورد بهه شهێوهیهكی زۆر رێكوپێهك سههردانی دهرهوهی واڵتیان كهرد ،كوردسهتان تههرحی ئهابووریی خهۆی داڕشهت و بهوو بهه خهاوهنی ئابوورییههكی بهههێز ،كوردسهتان باوهشهی گههرمی خهۆی بهۆ كوردهكانی ههر چوار پارچهی كوردستان و بهتایبهت بارزانییهكان ئاوهڵه كردهوه ،ئهفسهرانی كورد ریزی سوپای عێراقیان بهجێهێشهت و بهوپهههڕی خاكهههڕایی یهههوه پێشههمهرگایهتیی كۆماریههان قبههووڵ كههرد ،مهههنتیق و رێبهرایهههتی حهكیمانهههی كوردسههتان وا جێههی گههرت كههه كوردهكانی ئامریكاو ئورووپا بهپهله خۆیان گهیانده كوردستان ،رۆژنامهنووسان و وێنهگرانی مهشههووری دنیها لهه كوردسهتان دامههزران، تیاتری "دایكی نیشتمان" لهسهر شانۆ ئیجرا كرا كه دهنگدانهوهیهكی زۆری ههبوو ،نهقش و رۆڵهی كۆماری كوردسهتان ئهوهنهده زۆر بهوو كههه مههن ئیسههتا تهههنیا تههوانیم باسههی بهشههێكی زۆركهههمی بكهههم .ههههر ئهههم دهسههتكهوتانه و نهههقش و نیگههارو رۆڵهههكانی بههوو كههه كۆمههاری كوردستانیان كرده چقڵهی چاوی دوژمنان و نهیارانی ژوورهوهو دهرهوه كه به ههموو توانایهوه پیالنیان گێڕا بۆ ئهوهی كۆماری كوردستان بڕووخێنن كه بهداخهوه به ئاواتی چهپهڵهی خۆیان گهیشتن. ئهگهر بمانههوێ وهاڵمی ئههو پرسهیاره بدهینههوه كهه كۆمهاری كوردسهتان چ تهئسهیرێكی لهسههر جووواڵنههوهی میللهی هه دێمهوكراتیكی گهلی خۆی داناوه ،دهبێ بگهڕینهوه بۆ ئهو بهشهی كه كۆماری كوردستان چ ئهزمونێكی لێوهرگیراوه و چ تهئسهیرێكی لهسههر كادرهكهانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران داناوه كه توانیویانه تا ئێستا لهگهڵ ئهو ههمووه گیروگرفتههی كهه هاتووهتهه سههر رێگایهان ،بهه شێوهیهكی ئوسوولی رێگای خهبات و تێكۆشانی خۆیان درێژه بدهن ئێستا شهست و چهنهد سهاڵه كهه خههباتی حیزبهی دێمهوكرات درێهژهی ههیههه ،حیزبههی دێمههوكرات لهسهههر رابههردووی خههۆی لێكۆڵینهههوهی كههردووهو بههه ئهههزموونێكی زۆر بهههنر و بایهخههدار گهیشههتووه كههه ئهههو ئهزموونانه دهتوانن لهسهر بزووتنهوهیهكی میللی ه دێموكراتیكدا شوێنهوارێكی گهورهیان هههبێ .شهتێكی ئاشهكرایه كهه ئههو ئهزموونانهه به قیمهتی زۆرگران بهدهست هاتوون و نرخی زۆرگهورهیان بۆ دراوه .مێژووی دوورودرێژو خوێناویمان ئێمهی هێناوهته سهر ئهو بهاوهڕه كه به وچانێكی زۆرهوه چاوێك له رابردوومهان بكههین و تههنیا دوژمنهان بهه تاوانبهار نههزانین و لهه شكسهتهكانی رابهردوودا خۆمهان بهه بهشدار بزانین .مێژوو فێری كردووین كه ئێمه نابێ چیدی كهمتهرخههمی بكههین و ئهوهنهدهی لهه توانامانهدا ههیهه لهه بهاری سیاسهی و فیكرییهوه خۆمان باربێنین و فێربین و فێربكهین و نهقشی رۆشنگهریی خۆمان لهه هههموو بوارهكانهدا بهه شهێوهیهكی ئوسهوولی جێبههجێ بكهین .زیانهكانی رابردوومان فێری كردووین كه ئێمه لهو كاتهدا كاركوشتهو بهئهزموون و لێهاتووین كه له بهرابهر دوژمنی غههدار دا به ئیحتیاتترو بهئهزموونتر بین ،ههروهها ئێمه بهو ئاكامه گهیشتووین كه بهه لهبههرچاوگرتنی دیسهیپلینی ئاگاهانههو پههروهردهكردنی كههادری پێگهیشههتووو ئاگهها لههه مهیههدانی تیههۆریو كههردهوهدا مهسهههلهیهكی زۆرگرنگههه ،بههههێزكردنی بهدهنهههو رێبهههری ،پشتبهسههتن بههه چهوساوهكان و زهحمهتكێشهانی گهلهكههمان و هههروهها لێهدانی پهردی یهكیههتیی بههكردهوه لهه نێهوان ئهوانههدا ئێمهه بهه ئاكهامی بهاش دهگهیهنن و له سهركهوتن نزیكمان دهكهنهوه .ههڵسووكهوتهكانی رابردوو ئێمهیان گهیاندووهته ئهو جێگایه كه ههم له ژوورهوه و
328
ههم له دهرهوه دۆستان و دوژمنهانی تهاكتیكی و ئیسهتراتیژیكی خۆمهان بهه شهێوهیهكی زۆر لههبارو ئوسهوولی بناسهین ،فهلسههفهی بهاوهڕ بهخۆبوون له خۆماندا بههێز بكهین ،لهسهر رۆژههاڵتی كوردستان وهك پایگایهكی قایم و قوڵهی ئینسانی و سیاسی حیسابی خۆمان ههبێو له موعادیالتی سیاسی و ئیمڕۆیی ئهوڕۆدا رۆڵهی عهقاڵنی خۆمان بگێڕین .ئێستا ئهزموونه تاڵهكان ،شكستهكان و دهرسهكان ههههموومان وهك مهشههخهڵێكی بهههرز رێگههای خهههبات و تێكۆشههانی میللههی هه دێمههوكراتیكی گهلهكهههمان روون دهكهنهههوه .حهرهكهههتی میللههی هه دێموكراتیكی ئێمه له سایهی ئهو ئهزموونانهوه قۆناخهكانی دینامیزم و پویایی خۆی دهپێوێ. رۆڵهی پێشهوا قازی محهممهد وهكوو سهركۆمار تاچهنهد بهرجهسهتهیه و ئایها كهسهایهتیی بههڕێزیان لهه یهكهدهنگبوونی خههڵك لههو سهردهمه دا شوێندانهر بووه؟ له وهاڵمی ئهم پرسیارهو ناساندنی شهخسییهتی بههرزی پێشههوا قهازی موحهممههد ،دهبهێ بگهڕینههوه بهۆ رۆژگهاری پهێش دامههزرانی كۆماری كوردستانو زۆر بهكورتی چاوێك به وهزعی ئێرانو كوردستان و دنیادا بخشێنین .ئهوهی كه مهن لهه كتێبهی "چهل سهاڵ خههبات"ی دوكتور قاسملوو تۆزێكم لهبیر مابێ ،له ساڵهی 1281ی هههتاویدا رێژیمهی رهزاشها رووخها ،لهشهكری سهوور لهه شهومالی ئێرانهدا جێگیهر بهههوو ،ئههههوه بهههوو كهههه سهههۆڤییهتییهكان راسهههتهوخۆ لهگههههڵ مهسههههلهی كهههوردو وهزعهههی كوردسهههتان رووبههههڕوو بهههوون ،لههههدوای راپهڕینهههه عهشیرهتییهكهی ورمێ تێگهیشهتن لهه كوردسهتاندا ههسهتێكی تونهدو خهستوخۆڵههی نهتهوایههتی ههیههو دهبهێ كههڵكی لێهوهربگرن ،بۆیهه سۆڤییهتییهكان و ئهفسهرانی ئهو واڵته دهستبهكار بوون تا كهسێكی بهتواناو ژیر وهك ئهسڵهی قهزییه لهه كوردسهتاندا بدۆزنههوهو لهه راستیدا ئهوان بهدوای بهنفووزترین ئینساندا دهگهڕان. پێشههوا قههازی موحهممهههد ههههم لههه بههاری تێگهیشهتنو ئاگههایی سیاسههییهوهو ههههم لههه بههاری نفهووزی لههه نێههو كۆمهههاڵنی خهڵكههدا ئهههو تایبهتمهندییانههی تێهدابووو ئههو كهاراكتێره بهوو كهه سهۆڤییهتییهكان دهیانویسهت .ئههو ههیئهتهه سهی كهسهییهش كهه لهه چهینو تهوێژه جۆراوجۆرهكانی كورد له الیهن سهۆڤییهتییهكانهوه بهۆ بهاكۆ بانگهێشهت كرابهوو ،وهك ئههمن بیسهتوومه گۆیها بهمهبهسهتی ئههوه بهووه كهه سۆڤییهتییهكان لهسهر كهسایهتییه كوردهكان موتالیعه بكهن و بتوانن موخاتهبی ئهسڵهیی خۆیان بۆ دوارۆژ ببیننهوه .پێمخۆشهه لێهرهدا ئاماژه بهوه بكهین كه چهند مانگ پێش پێكهاتنی كۆماری كوردستان ،نازیسمی ئاڵمانی به سهرۆكایهتی هیتلێرو فاشهیزمی ئیتالیها بهه سهرۆكایهتی موسولینیو ههروهها ئیمپراتۆری ژاپۆن تێك رووخابوون ،له رۆژهههاڵتی ئورووپهادا هێنهدێ كۆمهاری سوسیالیسهتی خههریكی پێكهاتن و شكڵگرتن بوون .سۆڤییهتییهكان ئهوجار پێشهوا قازی محهممهدیان چاك ناسیبوو و له راستیدا ئههوان كهسهایهتیی ئیهدهئال و ههروهها خهاوهن نفهووزی خۆیهان لهه كوردسهتاندا دۆزیبهووه و بههو نفهووزه كۆمهاڵیههتی و سیاسهییه كهه لهه شهخسهی پێشههوایان دهرك دهكرد ،زۆر پیانخۆش بوو كه لهگهڵ پێشهوا كار بكهن .سۆڤییهتهكان كه له تێكشكاندنی فاشیسمدا رۆڵهی گههورهیان هههبووو بهتههنیا 81میلیههۆن كوشههتهیان دابههووو تووشههی وێرانبههوون و زیههان وزهرهری زۆرقههورس هههاتبوون ،نفههووزێكی زۆریههان لههه دنیههای دهرهوهدا پهیههدا كردبوو ،ههروهها شورهوی كه له دنیای دهرهوه دا تهنیا پشتیوان و دۆستی كوردهكان بووو تههنیا دهروازهی كوردسهتان بهۆ دنیهای دهرهوه بووو له الیهكی دیكهشهوه بوونی پێشهوا قازی محهممهد وهكوو كهسایهتی و ئینسانێكی بهتوانای سیاسهی و شهخسهییهتی ههڵكههوتووی كۆمهاڵیهتی ،وهكوو ئینسانێكی خاوهن فهرههنگی بههێز ،وهكوو ئینسانێكی خاوهن پرستیژو ئیعتبارو نفووز ،وهزن و قورسایی و
329
حورمهت و ئۆتۆریتههی زیهاتری بهۆ خههباتی رهوای گهلهكههمان بههدیاری دههێنها .پێشههوا بهوو كهه خهاوهن گهنجینههی گههورهی زانسهت و فهرههنگ بوو و به ئاشنایی به حههوت زمهانی زینهدووی دنیها زیهاتر لهه هههموو كههس دهیتهوانی بهتایبههتی لهه پۆسهتی سههركۆماری دا رێبهری راستهوخۆو راست و دروست و زمانی ئاگای گهلی بهشخوراوی كورد بێت. * پێتانوایه ههبوونی حیزبێكی مۆدێرن وهكوو حیزبی دێموكراتی كوردستان له پشت كۆمارهوه تا چهند یارمهتی به مۆدێرن بهوونی كۆمار داوه؟ مۆدێرنبوون و سهردهمی بهوونی كۆمهاری كوردسهتان لهه سههردهمی بهوونی حیزبهی دێمهوكراتی كوردسهتانی ئێرانههوه سههرچاوه دهگهرێ، چوونكه كۆماری كوردستان بهدهستی بههێزی پێشههوا قهازی محهممههد و حیزبهی دێمهوكراتی كوردسهتانی ئێهران پێهك ههات ،لهه راسهتیدا موههندیسی ئهسڵهی كۆماری كوردستان ،حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێرانهو كۆماری كوردستان ئاوێنههی بهااڵنوێنی تههالرو نهاوهرۆك و بهرنامهههی حیزبههی دێموكراتههه .كهههوابوو بههۆ دهركههی ئهههو واقعییهتههه و تیشههك خسههتنه سهههر سهههردهمی بههوونی كۆمههاری كوردسههتان دهبههێ بگهڕینهوه بۆ ناوهرۆكی سهرچاوهی ئهسڵهی كۆمار ،واته حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران .حیزبی دێمورات زۆر زوو توانی تههكانێكی مێژوویههی وهههها لههه خههۆی نیشههان بههداتو پههێ بنێتههه نێههو جهههغزی مههۆدێرنیزه بههوون و چاكسههازی و خههۆی لهگهههڵ رۆژگههار و ههلومهههرجی ئهوكاتهههدا رابێنههێ ،پههێش ههههموو شههتێك پێمخۆشههه ئیشههاره بهههوه بكهههم كههه ههههڵگرتنی دروشههمی گونجههاوی "دێموكراسههی" وهك دروشههمی ههڵقواڵوی خهون و ئاواته لهمێژینهكانی میللهتی ژێرچهپۆك ،بهرههمی حیزبهی دێمهوكراتی كوردسهتانه ،بۆیهه كێشهان بههرهو مهیهدانی تازهبوونهوهو نوێبوونهوهو وهدهركهوتن بهمهبهستی حهللی بهكردهوهی گیروگرفتهكان لهو مهیدانهدا تازهیه .بهوپێیه حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران له كۆماری تازهی خۆیدا بهمهبهستی كهڵكوهرگرتن له گوتهاری دێموكراسهی بهۆ حههللی بههكردهوهی مهسههلهكان لهسههر سێ میحوهری ئهساسی دهستی بهكاركردن كرد ،یهكهم ،راكێشان و هێنانهمهیدانی كۆمهاڵنی خهڵكی كوردستان له ژێر تیشهكی نهاوهڕۆكی بهرنامهیهكی روونی سیاسی كه جهماوهری شارو دێ بتوانن لێی حاڵهی بن و له ژێر ئهو بهرنامهیهه دا بتهوانن رێگهای خههباتی دوارۆژی خۆی دیاری بكهن ،دووههم ،نزیهك كردنههوه و لهه لێهك گرێهدانی خههباتی گههلی كهورد و گههالنی دیكههی ئێهران بهمهبهسهتی دهسهتهبهر كردنهی دێموكراسههی بهۆ واڵت و ههههروهها دژایههتی و بهربهههرهكانێ لهگههل ههرچهشههنه فیكرهیههكی نالهههباری ئههو سهههردهمه دا ،سههێههم، حیزبی دێموكرات دهیههویست پشتیوانیی گهالنی ئازادیخواز و دژی فاشیزمی جیههانی بهۆ الی خهۆی رابكێشهی و لهه نفهووزی بهههێزتر لهه جیهانی ئهورۆژه دا به قازانجی گهلهكهی خۆی كهڵك وهربگرێ .ئهو سێ خاڵه باسهمان كهردنن هههموویان شهتی تهازه بهوون كهه حیزبهی دێموكراتی كوردستانی ئێران ههوڵهی بۆ دهدا .بهتایبهت خاڵهی سێههمیان مهسهلهیهكی تازه بوو ،چوونكه بۆ یهكهم جار بوو ،خهباتی گهلی كورد لهگهڵ خهباتێكی بهرینی جیهانی دا دهچوونه ناو یهك بهرهوه .لهو كاتهدا حیزبی دێموكراتی كوردسهتانی ئێهران بهرنامههی خۆی له ههشت ماددهدا باڵو كردهوه كه بهشی زۆریان شتی تازه بوون .ئهگهر لهه كۆمهاری كوردسهتاندا كۆمهڵگایههكی مههدهنی نهازهنین و رهنگهههین پێهههك ههههات و لهوێهههدا جیاوازیهههدانانی جینسهههی ،فهرهههههنگی و نهههژادی و مهزهههههبی زینهههده بههههچاڵ كهههراو رێهههز بهههۆ هههههموو تایبهتمهندییهكانی جوولهكهكان و ئازهربایجانییهكان و ئاسووری و ئهرمهنییهكان دانراو پهیمانی هاوكاری و بهرگریكردن لهه یههكتر، له كوردستان و ئازهربایحان مۆر كراو ئهگهر بهرهیهكی بهرین له نێوان حیزبی دێمهوكرات و پێهنج حیزبهی بههرینی سهرتاسههریی ئێهران پێك هات و چهند شتی دیكهش ،ههموویان بهرههمی ئیبتكارو فیكری نوێخوازانهی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران بوون و له نێو
330
جهغزی ههڵسووران و تێكۆشانی كۆمار دا رهنگیان دایهوهو بهكردهوه تا ئهو جیگایهی توانرا ههنگاویان بۆ ههڵ هێنرا. * كۆماری كوردستان له زۆر بوار دا توانیویههتی بناغههو بنههمای بهواره جیاجیاكهانی داههاتووی خههباتی گهلهكههمان دابڕێهژێ كهه یهكێك لهوانه پێكهاتنی سوپای میللی لهو سهردهمهدا بوو ،دهكرێ بهڕێزتان زیاتر لهسهر دامهزراندنی سهوپای میللهی كوردسهتان بۆمهان باس بكهن؟ وهاڵم :كۆماری كوردستان شكل و قهوارهو ناوهڕۆكی دهوڵهتی ههبوو ،لهسهر سێ پایهی هێزهكانی قهزاییه و موقهننهنهو موجرییه دامهههزرابوو ،بهشههی بهههرچاوی هێههزی پێشههمهرگه یههان سههوپای میللههی بههوو كههه تێكههرا یونیفههۆرمی نیزامییههان دهپۆشههیو لههه سهههربازانو دهرهجهدارانو ئهفسهرانی خوارو ئهرشهد پێكهاتبوو .گومان لهوهدا نیه كه پێكهاتنی ئهو سوپایه سهركهوتنێكی یهكجارگههوره بهۆ گههلی كورد بوو ،چوونكه گهلی كورد هههرگیز سهوپایهكی ئهاوای بهخۆیههوه نههدیبوو .لهه سهرتاسههری مێهژوودا هههرگیز الوانهی كهورد ئهوهنهده ههستیان به سهربهرزی نهكردبوو ،پێشمهرگهكان كه له جووتیارانو زهحمهتكێشان پێك هاتبوون بهتێكڕا ئامادهی فیهداكاری بهۆ كۆمهار بوون .بهاڵم هێزی میللی سهروسامانێكی رێكوپێكی پهیدا نهكرد ،ئهوهش به دوو مهسهلهدا دهردهكهوت ،یهكهم ،هێزی پێشمهرگه چ لهه باری سیاسهیو چ لهه بهاری نیزامییههوه وهكهوو پێویسهت نههبووه ،تههنیا مههرجی بهوون بهه پێشهمهرگه كوردبهوون و لێزانینهی چههك بهوو، ئاییننامهی رهسمیی سوپای مللی نهنووسرابوو و بهشكۆو دیسیپلینی نیزامی بهتهواویی جێگیر نهبوو .رهوابیتی عهشهیرهتی وهك نهپسهێن لههه بهههژن و بههااڵی سههوپای میللههی یهههوه ئههااڵبوو و دهسههت و بههااڵی شهههكهت دابههوون و زیههانی زۆری بههه سههوپای میللههی گهیانههد .دووههههم، ئهگهرچی سوپای میللی زۆر سههركردهی بهجهربههزه و نهبههز و لێوهشهاوهی لهه نێوخۆیهدا پههروهرده كردبهوون و پێگهیانهدبوون و ئهوانهه جێگههای هیههوای دوارۆژی گهلهكهههمان بههوون و ههههورهها وهكههوو پێشههمهرگه ئاگههایی سیاسههی و نیزامییههان لههه پلهیهههكی بهههرزدا بههوو ،بهههاڵم مهههخابن زۆربهههی ئهفسهههرانی هێههز لهههو سههیفهته ئهساسههییه بێبهههش بههوون كههه بههۆ ههههموو ئینسههانێكی نیزامههی و شۆڕشههگێر پێویسههتن، سههركردایهتی هێهزی میللهی الواز بهووو لههه توانایهدا نههبوو ئههركی سهینفی و دژواری پاراسههتنی كۆمهاری كوردسهتان بهئهسهتۆ بگهرێو لههه ئاكامدا سوپای میللی نهتهنیا دیفاعی له كۆماری نهكرد ،بهڵكوو دیفاعی لهخۆیشی نهكرد .لێرهدا دهمههوێ بڵهێم كهه ئاشهبهتاڵ تههنیا تایبهت به سوپای میللی نهبووهو ئهو سوپایه تهنیا هێزێك نیه كه له ئاشبهتاڵدا مهسئوول بوو ،سوپای میللی هێزێكی شهلك و ناسهك بوو ،تازه پێی ههڵ دهگرت ،تازه خههریك بهوو وهگههڕ دهكههوت ،مهن بهه چهاوی خهۆم چهنهد هێهزی پۆشهته و تههیارو مهۆدێڕنم دیهوه كهه كاتێكی دیتویهتی كه رێبهرایهتییهكهی تێكچووه ،وهك بهفری هاوینی تواونهتهوه. * رۆڵی بارزانی یهكان له كۆمار دا ههمیشه جێگای باس و شانازی بووه ،ئایا به بڕوای ئێهوه دهكهرێ باسهی كۆمهاری بكهرێ بههبێ ئهوهی باسی رۆڵهی بارزانی یهكان به سهرۆكایهتیی بهڕێز مهال مستهفا بارزانی بكرێ؟ وهاڵم :لێرهدا راستییهكی حاشاههڵنهگر ،هێندێ واقعییاتی تاریخی ههیه كه ناتوانی بهسهریدا تێپهڕی یان فهرامۆشی بكهی یهان لهههبیرخۆتیان بهریتهههوهو باسههیان نهكهههیت .بههۆ مههن كههه نههه شههارهزاییم كههه مێههژوو ههیهههو نههه لهگهههڵ كۆمههار بههوومو نههه لههه نزیكهههوهش بارزانییهكان دهناسم ،دهكرێ باس له كۆمار بكهمو نێوێكیش له بارزانییهكان نههێنم .بهاڵم تا كوێ لهگهڵ ویژدان دێتهوهو تا كوێ
331
مونسیفانهیه ،ئهوه مهسهلهیه .ههڵوێستێكی زۆر بێئینسافانهو داوهرییهكی زۆرناعادالنهیه كه باسهی كۆمهاری كوردسهتان بكههی ،بههاڵم نهخشی گرنگو بهرچاوی بارزانییهكان فهرامۆش بكهی .بارزانییهكان بهشێكن له مێژووی شۆڕشگێڕانهی گهلی كوردو كۆماری كوردسهتان، بهشداری و فیداكاری بارزانییهكان بهتایبهتی و هههروهها بهشهداری و لههخۆبردوویی كوردهكهانی پارچههكانی دیكههی كوردسهتان جێگهای شانازیی ههموو الیهكی ئێمهیه .كهسێكی بێهێزی وهك من باسی قهزییهی بارزانییهكان بكها یهان نههكا ،مێژوونووسهانی نهاوخۆو دهرهوه لهسهههر پاڵهوانهههتی و قارهمههانی ئهههوان بههه پههاراوی نووسههیویانه .بهههاڵم لێههرهدا ئیمكههانی ئهههوه نیههه باسههی ههههموو كههون و قههوژبنی ئهههو مهسهلهیه بهوردی بكهین ،بهاڵم هێندێ شت ههن كه دهرسن ،ئامۆژگارین ،حهماسهتن ،نوختهی بهرزو رووناكن و مهشخهڵن كهه ئهگههر لهههبیر بچنهههوه ههههم وهكههوو فهههرد ،ههههم وهكههوو میللهههت زهرهری زۆرمههان پێههدهگا .نهخشههی بارزانییهههكان بههه شههێوهیهكی گشههتی روون و بهرچاوه،بهاڵم له مهیدانی بهرهنگاربوون و دهستهویهخهبوون لهگهڵ دوژمنانی فێڵبازی میللهتهكهمانهدا هێنهدێ نوختههی زۆر روونهاك و ئاوڕدانهوهو وهرچهرخانهوه و كشانهوهی زۆرحهكیمانهو ژیرانه و وردبینانه ههیه كه له شهخسی بهارزانی نههمردا خۆدهنهوێنن .سههرداری نهمر مهال مستهفا بارزانی ئهركی قورسی بهرپرسایهتیی هێزی پێشمهرگهی كوردستانی لهسهرشان بوو ،له ههموو مێهژووی مانهوهیانهدا له رۆژههاڵتی كوردستان بۆ ساتێك رانهوهستان و ههناسه بهدوای ههناسهه لهه مێهژووی گهلهكهمانهدا تۆماریهان كهرد .چهنهدین شهاكاری گهورهی له مهیدانی سیاسی و نیزامیدا له خۆی نیشان دا كه دوژمنانی گهلهكههمان سههریان سهووڕما ،دهكهرێ پاشهكشههی بارزانییههكان له ژێر رێنهوێنی حهكیمانههو وردبینانههی بهارزانی نههمردا ،شههڕی سههقزو زۆر حهماسههی تهر وهبیهر بێنینههوه .ئههوان توانییهان گههلێك پسههپۆڕانهو وردبینانهههو بهههبێ ئهههوهی زیانیههان پههێ بگهها بهههرهو ناوچهههی مههههاباد پاشهكشههه بكهههن ،كههه پاشهكشههه بههه تههاكتیكێكی زۆر شههارهزایانه و نیزامییانههه دادهنههرێ .شههانۆی پێكههههڵپرژانی لهشههكری شههاو بارزانییهههكان لههه چهنههد جێگههای جۆراوجههۆر دا و ههههوهرها تێكشههكاندنی سهرشههوڕانهی لهشههكری پۆشههته و پهههرداخی ئێرانههێ كههه دهسههتووری راسههتهوخۆی لههه دهربههاری شههاوه وهردهگههرت و ههههروهها ئێعترافههی ئهرتهشههی ئێههران بهههوهی كههه ههههرگیز لهگهههڵ دوژمنههی ئههاوا سهرسهههخت بهههرهوڕوو نهههبووه ،تهها رادهیهههك تێكشههكانی كۆمههاری كوردستانی قهرهبوو كردهوهو برینی گهورهی سهرتاسهری كوردستانی تها رادهیههك سهاڕێژ كهردهوهو فێنكهایی بهه دڵههی دانیشهتووانی هههر چوار پارچهی كوردستان بهخشی .ئامۆژگاریی بارزانی نهمر به ئهفسهره شۆڕشگێڕهكانی كورد كه بهاوهڕ بهه حكوومههتی عێهراق نهكههن و نهگهڕێنهههوه بههۆ واڵتههی عێههراق ،بهداخهههوه كاریگهههر نهههبوو و دوای گهڕانهههوهیان و شههههیدبوونیان ،راسههتی و دروسههتی ئامۆژگارییهههكانی بههارزانی نهههمر دهركهههوت .پاشهكشهههی لێزانانهههو وردبینانهههی بارزانییهههكان لههه ژێههر فهرمانههدهیی بههارزانی نهههمرو ههههروهها هێرشههی پهیتاپهیتای توركیه و عێراق و ئێران به لهشكری دهههزار كهسییهوه له كۆڕو كۆمهڵهكانی دنیادا وهك تۆپ تهقیهوهو دهنگهی دایههوه. بڕینهی رێگها بهه شههڕی نیوهشههو و تێكشههكاندنی دوژمهن لهسههر پهردی مهاكۆو كێهوی ئههاراس و گهیشهتن بهه خهاكی یهكیههتیی سههۆڤیهتی، داستانێكی دیكهی ههرهقارهمانههتی و شهانازی بهۆ گههلی كهورد و بهه تایبههتی بهۆ بارزانییههكان تۆمهار كهرد .لهه ژیهانی پڕلهه تههنگ و چهڵهمهو شۆڕشگێڕانهی بارزانییهكان و بهتایبهتی ژیانی سهخت و دژواری نهمر مهالمستهفای بارزانی و ههروهها مانهدوویی و هههوڵ و تهقهالی بێوچانی ئهو هێزه شۆڕشگێڕه بۆ بهئاكام گهیاندنی كۆماری كوردستان ههرگیز فهرامۆش ناكرێن و لهه مێهژوو دا بهه ئهاوی زێهڕ دهنووسرێنهوه .خۆگێل كردن لهو واقعییهته تاریخییانه ،تهنیا كاری دوژمنانی گهلی كوردهو بهس. * كاك مهال حهسهن ههروهك دهزانین ئهو بواره گرێدراوانه به كۆماری كوردستانهوه كه پێویستیان به تاوتوێی تایبهتیو دوانی زیاتر ههیهو له دهرفهتی ئهم وتووێژه دا ناكرێ لهسهر ههموویان پرسیارتان ئاراسته بكهین .وهكوو دواپرسیار داوامان له بهڕێزتان
332
ئهوهیه كه سهبارهت به ئااڵی كوردستان و سروودی نهتهوایهتیی كۆمار بۆمان باس بكهن؟ وهاڵم :كه باسی ئااڵی كوردستان دهكهین ههمیشه وهبیر شێعرهكهی مام ههژار دهكهومهوه ،كه پێموایه له كاتی ههڵهدانی ئهااڵ لهه بۆكاندا گوتوویهتی "بێ ببینێ ئهو كهسهی پێی وابهوو كهورد سههرناكهوێ هه كهێ بهوو پێهی وابهوو كهه نهكبههت لهسههرمان نهاڕهوێ" .ئههو كاتهی ئااڵ له مههاباد ههڵكرا ،سروودی "ئهی رهقیب"یش بوو بهه سهروودی نهتهوایههتی .شهێعری سهروودی "ئههی رهقیهب" ههی مامۆسهتا دڵداره ،گۆیا كه بیستوویهتی شێعرهكهی بووه به سروودی كۆمهار ،لهه خۆشهیدا دهسهتی كهردوه بهه گریهان .لهه مێهژوودا زۆر حهرهكههت و رووداوی چووك ههیه كه بهووه بهه سههرهتای راپههڕین و سههركهوتنی زۆرگههوره و ئهاڵوگۆڕ و ئاكهامی زۆرباشهیان بههدوودا ههاتووه .لههو كاتهدا كه قاڕڕهی ئورووپا بهدهست كاتۆلیكهكانهوه ناڵهی دهگهیشته ئاسمان ،مارتین لوتێر كه بۆخۆیشی پیاوێكی ئایینی بوو، چهند تێزێكی خۆی به درگای قهاڵی كلیسای كاتۆلیكهوه چهسپاند كه ئهگهر ئیشتبام نهكردبێ وابزانم ئهوكاتهی 1119ی مهیالدی بهوو، هههر ئهههوه بهوو بههه ههۆی ئهههوهی كههه ورده ورده تلیسهمی كاتۆلیكهههكان بشهكێت و چهنههد راپهههڕین و ریفهۆرمی گرینگههی بههدوادا هههات .لههه زهمینهی رهگهزپهرستی سپیپێستهكانی ئامریكادا ،ژنێكهی رهشپێسهت كورسهییهكهی خهۆی بهۆ پیهاوێكی سپیپێسهت چهۆڵ نههكردو ئههوه زۆر راپهڕین و خۆپیشاندانی زۆرگهورهی بههدوادا ههات و مهافی رهشپێسهتهكانی تها رادهیههكی بههرچاو مسهۆگهر كهرد .بههاڵم هههڵكردنی ئهااڵ كارێكهی ساده نهبوو ،یهكهم جار ههڵكردنی ئااڵ له دووی رێبهنداندا له نێو بهفرو سروشتی نیوهخنكاوی ئهوكاتهدا ،مهشخهڵی بهگڕو بهتین و رووناكیدهری سهرتاسهری مێژووی كورد بوو .بهرزبوونهوهی ئااڵی سێ رهنگی سهوورو سهپی و سههوز ،زنجیهری كۆیلههتی و دیلیهی گهلی ئێمهی پساند .گهلی كورد له ههموو مێژوودا ئهوهی ئاواتی بوو ،پێی گهیشت و پێناسهو كهسایهتیی راسهتهقینهی خهۆی دیتههوه. ههر ئهو ئااڵ له ههموو شارهكان و دێهاتهكانی ژێر دهسهاڵتی كۆمار ههڵكرا .گهلی كورد هههرگیز خهۆی وا بهه سههربهرزی نههدیبووو بهه دیتنههی ئهههو ئااڵیههه لهسهههر سهههری خۆیههان سهههربهرزو سهههربهرزتر دهبههوون .ئهههمن ئههااڵی ئهههم دواییانهههم نهههدیتووه ،گۆیهها تهههغییرات و ئاڵوگۆڕێكی تێدا پێك هاتووه ،بهاڵم ئااڵی سێ رهنگی ئهوكاتهی بهمجۆره له شێعرهكانی مام ههژاردا رهنگ دهداتهوه" :پارچهكهی سهێ رهنگی كورد دهنوێنێ ه رهنگی سوور دهڵهێ تا تنۆكێك خوێنێ كورد مابێ قههتی نهانوێ هه سهپی یهكههی مهژدهی بههیانی رۆژی كهوردی كهرد بهیان ه یهعنی رۆژی كورد ههاڵت و لێی نهما پهردهی شهوان ه رهنگهی سههوزی یهانی دایكهی نیشهتمان لههو رۆژهوه هه شهینو سهرسههوزه و وهدهستی كهوتهوه رهنگی نوێ ه دوو گوڵهی گهنمی دهڵهێ ئاگات له رسقی خۆت ههبێ ه خۆت كهه برسهیت ،بهۆچی دوژمهن پێهت بهژی لێهرو لهوێ ه پێم دهڵهێ نووكی قهڵهم گهر ژینی خۆشت پێدهوێ ه غهیری مهن دهسهت ناكههوێ بهۆ رێهی تههرهقی و پێشهڕهوێ ".ئههوهی كهه لهه مامهقالهی دهباغیم بیستووه ،سهد كهس تهنیا له سهردهشتێ سهرهڕای ئههوهی زسهتانێكی زۆرسههخت بهووو بههفر لهه رێگاكانهدا بهوو بهه پیاده تا مههاباد رۆیشتن و بهشدارییان له رێوڕهسمی ههڵكرانی ئااڵی كوردستاندا كردووه .بهرزبوونهوهی ئااڵی كوردستان ئههمجار بهه شێوهی رهسمی بهرزبوونهوهی كهرامهت و كهسایهتیی تێكهڕای گههلی كهورد بهوو .ئێسهتا ئێمهه شهتێكی ناڕاسهتمان نههگوتووه ئهگههر بڵێهین زیاتر له سی میلیۆن كورد ئهو ئااڵ پیرۆزه به كهرامهت و سهربهرزیی خۆیان دهزانن .شهكانهوهی ئهو ئااڵیهه نهتههنیا بهۆ گههلی كهورد، بهڵكوو مزگێنی ئاسۆی روونو سهركهوتنی یهكجاری به ههموو میللهتانی ژێرچهپۆكی رۆژههاڵتی ناوهڕاستو دنیا راگهیاند .شهكانهوهی ئهو ئااڵیه رهمزی سهركهوتنی كوردان بووو ههروهها ئایهتی وهگهڕكهوتنی به رهسمیی كۆماری كوردستان بوو .شاباڵهی پیرۆزی ئهم ئااڵیه باوهشێنی دڵهی ههر كوردێكی ماندوو و ئازارچێشتووی سهر ئهم جیهانه دهكات .بۆیه ئهمنیش له كۆتاییدا وێڕای مام ههژار ئهم
333
دۆعایهی دهكهمهوهو دهڵێم" :رهبی ههركهس دوژمنی ئهم میللهته دڵپاكهیه ه ژێركهوێ ،كۆستی كهوێ ،رهبی سههعاتێ نهسهرهوێ هه داری ئااڵكهم عهجهب چقڵێكه بۆ چاوی عهدوو" .ههر كهسێك خۆشی نهوێ رهبی وهبهر خهنجهر كهوێ" .شهكانهوهی ئااڵی كۆمهاری كوردسهتان تا ئێستایش له مێژوودا شیرینترین زهردهخهنه بووه كه له دڵهی كوردهكانی ههر چوار پارچهی كوردستاندا جێی گرتووه. سهرچاوه :باڵو کراوه له پاشکۆی رۆژنامهی کوردستان / 118ڕێکهوتی 9 :ی فێبریوری 8119
334
جمهوری کوردستان یان حکومهتی خودموختار ؟ حهسهن ئهیوب زاده
رۆژی بيست ودووی ژانویيه ی 8119شه ست و سێه همين سالرۆژی دامه زرانی کۆمهاری کوردسهتان بهوو.جمههوری کوردسهتان لهه دووی رێبه ندانی سالی 1281ی ههتاویی له ميتينگێکهی 81.111نهفههری نوێنههرانی کهورد لهه مهیهدانی چهوارچرای شههاری مهابههاد لههه الیهههن حيزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان ( پێش هتر کۆمهلهههی ژ .ک) بههه سهههرۆکایهتی قههازی محمد،راگه یاندرا .بروانه روۆژنامه ی کوردستان ئۆرگهانی رهسهميی حهدک ژمهاره ی 2سهاڵی 1281هههتاویی! کۆماری کوردستان نومادی دهربرێنی ئيرادهی ئازادی گهلی کورد بۆ دیاری کردنی چاره نووسی خۆی بوو. دوکتور قاسهملوو لهه ''کتێبهی چهل سهاڵ خههبات لهه پێنهاوی ئهازادیی'' بهاس لهه مێهژووی سياسهی کهورد لهه سهردهمی سهفهویيهکان دهکاو له الپهڕهی 19دا دهنووسێ : به پێی ئهو نووسراوهیهی دوکتور قاسملوو ،کوردستان ،ههرگيز بهشيک له ئێران نهبووه .کوردستان واڵتێکی داگيرکراوه و کهورد بهۆ ئازادیی خۆی و رزگاریی نيشتمانهکهی له داگيرکهر خهبات دهکا. دوکتور قاسملوو له کتێبهکهی دا باس له واقعييهتێکی تاڵی مێژویی – سياسيی دهکا. دوکتور قاسملوو ،لهو باسه دا ،ئهو سياسهتڤانه نييه کهتوانایی گهلهکهی ،وهزعی ژئۆپۆليتيکيی کوردستان ،ههلومهرجی جيههانيی وه بهرچاو دهگرێ و مافی سروشتيی کورد بۆ پێکهێنانی دهوڵهتی نهتهوهیی و رزگاریی کوردستان له قاپێلکی خودموختاریی دا فۆرمولهه دهکا12 .سال دواتر ئهو بيرمهنده ،بێ ئيدیعایه ،ئهو سياسهتڤانهیه که له کوورهی خهباتهدا قهاڵ بهووه و بههو ئهزموونهه گهیشهتووه که خهبات بۆ خودموختاریی له بهشێکی کوردستانی داگيرکراوی دابهشکراودا به ئاکام ناگا (.وتووێژ له گهڵ کریس کۆچرا). د .قاسهملوو لههو ماوهیههه دا ئههزموونێکی کههه وهدهسهتی هێنههاوه بهه گهران لههه سههر کههورد کههوتووه .دوای ئهههو خهباتهه دژواره و ئهههو ئهزموونه تاڵهه ،بههو ئاکامهه گهیشهت کهه ههۆی سههرنهکهوتنی کهورد دابڕاویهی و جياکردنههوهی خههباتی هههموو بهشهه داگيرکراوهکهانی کوردستانه و ویست و ئامانجه که بهو قيمهته که کورد دهیدا فره گران و ناڕهوایه. لههه مهههر دامهههزرانی جمهههوریی کوردسههتان ،و چوارچێههوهی سهههالحييهتهکانی ,سهههربهخۆیی یههان گرێههدراویی بههه حکومهههتی پاشههایهتی ئێرانهوه ،بيروڕای جياواز ههیه : حيزبه سهرانسهریييه تهواویتخوازهکان ،جيا له حيزبی تودهی ئێران ،کۆماری کوردستان ،به دهسکرد و پيالنی دهرهکيی،
335
"جياوازیخوازیی" و ههوڵ بۆ لهت کردنی ئێران ناودهبهن. حيزبی تودهی ئێهران ،جمههوریی کوردسهتان بهه "حکومههتی خودموختهاری کوردسهتان" یهان "حکومههتی ملهی کردسهتان" پێناسهه دهکها(. نموونهی حکومهته خودموختارهکانی سۆڤێتی بهرێ). لهه بهرنامهههی سياسههيی حيزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان پهه سههندکراوی کههۆنگرهی دووههههم دا ( سهههرماوهزی ) 1961بههه سهههرۆکایهتی ئهحمهد توفيق ،نه ناوێک له کۆماری کوردستان و نه باسێک له مێژووی – 1212خهباتی کورد کرابوو. بهرنامههه سياسههيييهکهی کههۆنگرهی دووههههمی حيههزب ،تێکهڵپێکهههڵ و ئههاڵۆز بههوو ..بههه گههوێره ی بهنههدهکانی سهههرهتای بهرنامهکههه بهشدارانی کۆنگرهکه ،ئامانجێکی یهکگرتوویان نهبوو. لههه مههاددهی سههێههم دا نووسههرابوو" حههدک ،حيزبێکههی شۆرشههگێر و دێمههوکرات و زانسههتيييه و خهههبات ئهههکات بههه رێگههای راپهههرینی چهکدارانه بۆ ئازادیی کورد و کوردستان. "له مادهی چوار دا گوترابوو ":تێکۆشانمان بۆ النی کهمی مافههکانی سياسهيی و کۆمهاڵیههتی و ئهابوریی و فهرهههنگی بهردهوامهه بهۆ ئۆتۆنۆمی کوردستان له ئێراندا". ماددهی پێنجهم ":ئهگههر ههاتو حکومههتی تهاران دانهی بهه مهافی نهتههوه ی کهورد بهه نهاوی ئۆتۆنهۆمی کوردسهتان دانههنا ،حزبمهان دهسهاڵتی شۆرش و نهتهوهکهمان هان دهدات بۆ گواستنهوهی تيکۆشهان بههره و ئامهانجی بههرزتر کهه سههربهخۆیی کوردسهتانه .بهه شهێوه یهک لهو دوو شێوهیهی خوارهوه: -1سهربهخۆیی دهسهاڵتی کوردستان له ناو چوارچێهوهی سههربهخۆیی نهتههوهکانی ئێهران بهه نهاوی حکومههتی فێهدرالی ئێهران واتهه حکومهتی یهکگرتووی ئێران. -8له نهگونجانی حکومهتی یهکگرتوی ئێران حزبمهان تێکۆشهان دهگوێزێتههوه بهۆ سههر شههقام و رێبهازی خههبات بهۆ دیهاری کردنهی چاره نووسی نهتهوهی کورد به دهستی خۆی.. ههههروهها لههه مههاددهی شهشهههم دا نووسههرابوو ":ئهگهههر هههاتو دهسهههاڵتی حههاکم بههه سهههر ئێرانهههوه لههه گهههل حيزبمههان بههۆ سهههلماندنی ئۆتۆنۆمی کوردسهتان پێهک نهیهه و لههو کاتههدا هاونهتههوهکانمان لهه یههکێک لهه پارچههکانی تهری کوردسهتانی بههش کهراو ناوهنهدێکی بهڕێوه بهرایهتی ( ئوتونومی یان فێهدراڵی) بهه دهسهته وهبێهت ،حيزبمهان بهپهسههندی نهتهوهکههمان چهاره نووسهی نهتههوهی کهورد لهه کوردستانی رۆژههالت داوێته سێبهری دهسهاڵتی ئهو بهشه له نهتهوهکههمان که خاوهنی دهسهاڵت و حکومهته. جيا لهو پهرێشان فکریييه که لهو بهرنامهیه دا ههیه ،ڕهگه فکریيهکهی کۆماری کوردستانی پێوه دیاره و باسێکی له ئێرانيگهریی تێدا نييه. دوکتور قاسملوو ،رێکخهرهوهی تهشکيالتی حدک ،دارێژهری سياسهت و هێڵی فکریی حيزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران،
336
سهربهخۆیی بڕیاری سياسيی حيزبی دێموکراتی کوردستانی له حيزبی تهودهی ئێهران ڕاگهیانهد .لههو سههردهمه دا خههتی فکریهی دوکتهور قاسملوو دوور له فکری سياسيی حيزبی تودهی ئێران نهبوو. له کۆنفهرانسی سێههمی حيزب له سالی 1921وشهی "ئێران"له نێو کهوانه دا به ئيبتيکار و پێشنياری دوکتور قاسملوو به دهسته وشهی حيزبی دێموکراتی کوردستانهوه لکێندرا. له ژمارهی 22فێوریهی رۆژنامهی "کوردستان" ساڵی 1922تا ئهمڕۆ کهوانهی وشهی ئێران وهالنراوه و وشهی ئێران به بێ کهوانهه به حيزبی دێموکراتی کوردستانهوه لکێنراوه. دوکتور قاسملوو یهکهم ئاکادێميسهيهنی کهورد بهوو کهه گهوهههری مهسههلهی کهوردی دهستنيشهان کهرد .سههرهرای ئههوه کهه نيشهانی دا کوردستان واڵتێکی داگيرکراوی دابهشکراوه ،بهاڵم ئههو واقعييهتهه و سروشهتی خهباتهه کهه لهه بهرنامههی سياسهيی حيزبهی دێمهۆکراتی کوردستان دا فورموله نهکرا .به نهاوی دوورکهوتنههوه لهه ناسهيۆناليزمی بهرچاوتههنگ و دۆسهتایهتي کردنهی واڵتهانی کۆمۆنيسهتيی ،لهه سهههرووی ههموانهههوه یهههکێتی سههۆڤێتيی و پێکهێنههانی بهههره یهههکی دژی ئيمپریاليسههتيی لههه گهههل حيزبههی تههودهی ئێههران ،خهههبات بههۆ خودموختاریی و دێموکراسيی له بری خهبات بۆ رزگاریی نهتهوهیی تێئۆریزه کرا. دوکتور قاسملوو له کتێبی " کوردستان و کورد" که پاش باڵو بوونهوهی بوو بهسهرچاوه یهکی جێی متمانه، مافی دیاریکردنی چارهنووسی له سێ فۆر مدا خسته روو. یهکهم :خودموختاریی (مافێکی فهرههنگيی و ئيداریی بۆ ناوچه یهک که کوردی تێدا دهژی و له ژێر حاکمييهتی داگيرکهردابێ ). دووههم :سيستمی فێدراليی .دهکرێ ،ئيداریی ،ئيتنيکی یان تێکهاڵوێک لهو دووه بهێ .بيسهت و پێهنج واڵت لهه جيهانهدا خهاوهنی ئهو سيستمه حکومهتييهن. سێههم کۆنفێدراڵيی و سهربهخۆیی. لهو سهردهمهی دوکتور قاسملووی تێيدا ژیا ،جيهان له ژێر حاکميييهتی دوو نيزامی کاپيتاليسهم و سۆسهياليزم دا بهوو .ئههو ناچهار بوو لهه خوارهوکهه و پێچوکههی پهیوهنهدیی نێهوان ئههو دوو نيزامهه دا ،رێچکهیههک بهۆ سههرههڵدان و پهرهپێهدانی خههبات بهۆ ئهازادیی دهسنيشان بکا. خودموختاری ( ئۆتۆنۆمی) ئهو خهته فکریييه – سياسييه بوو که دوکتور قاسملوو بۆ حيزبهی دێمهوکراتی فۆرمولهه کهرد .ئههو رێگهه چارهیه بۆ مهسهلهی کورد به رواڵهت بۆ ئهو سهردهمه گونجاو بوو .بهاڵم ئاکامهکهی بێ ئاکاميی بوو .ئهو هێلهه فکریييهه و ئههو رێگهه چارهیه ،خهباتی کوردی بۆ ئازادیی له کۆیلهتی و رزگاریی کوردستان دوورخستهوه و دابهش دابهشی کرد .ئاکامی ههره خراپيشی ئههوه بههوو کههه جێگرهکههانی دوکتههور قاسههملوو لههه ئههاخردا ئهههو بزووتنهههوه مهزنههه خوێناویيهههیان بههه بيههانووی ئێرانيههی بههوون و ئێرانيگهههریی و برایهتی و تهجروبهی باشورو ...بهره و ئاشبهتاڵ و توناکردن برد.
337
سروشتی خهباتی کورد رزگاریی له کۆیلهتيييه .قبووڵی گرێدراویی به واڵت و دهوڵهتێکی داگيرکهرهوه بهه مانهای قبهووڵی ئههنفال و تواندنهوه ،ئاسيميالسيۆن و وهپاشکهوتوویی فکریييه. دوکتههور قاسههملوو چهنههد مانههگ بهههر لههه تێڕۆڕهکهههی ،دانههی بههه شکسههتی سههتراتێژیيهکهی(دێموکراسههی بههۆ ئێههران و خودموختههاری بۆکوردستان) دانا .بروانه وتووێژی دوکتور قاسملوو کریس کۆچرا. خوێندنهوهی حيزبه ئۆردوگانشينهکانی ژێر دهسهالتی ینک و کۆماری ئيسالمی ( ههر دووبهش) له سهر جمهوری کوردستان ،تودهیی و ئيرانيگهههریی کۆنهپهرسههتانه یههه .روحههی نهتهههوهیی لههه ئهندێشهههی رێبهرایهههتی ئهههو حيزبههه ئۆردوگانشههينانه دا نهههماوه .ئهههوهی لههه باڵوۆکيان دا له سهر جمهوری کوردستان دهینووسن و له رادیۆو تلویزیۆنهکانيانهدا بهاڵوی دهکهنههوه ،هههمان بۆچوونهه ،کهه کيهانوری و حيزبهکهی گوتوویه و له بازاری سياستی کۆماری ئيسالميی و پا نئێرانيستهکان دا برهویه ههیه. جمهههوری کوردسههتان لههه بههه رنامههه و بۆچههوونی سياسههيی ئەو سههەرتاقمانه پێکهاتههه یەکههی سياسههيی ،خههاوەنی مههافێکی فەرهەنگيههی و بەرێوەبەریی ئيداریی رۆتينيی بووه. جمهههوریی کوردسههتان ،بههۆ دامهزرێنهههرانی کۆمههار سيسههتمێکی ناسههراوبوو .ئهگهههر دامهزرێنهههرانی ئهههو سيسههتمه ،بههه پێههی بۆچههوونی رێبهرایهتی حيزبی دێموکرات ،مهبهستيان پێکهێنانی حکومههتێکی خودموختهار بهووبێ ،زۆر دوور لهه راسهتييه ئههو حکومهتهه بهه نهاوی "جمهوریی کوردستان" رابگهیهنن و جێژنی سهربهخۆیی و ئيستيقاللی بۆ بگرن. حکومهتێکی خودموختار لهه بهشهێکی واڵتهدا ،بهرهزامهنهدیی دهوڵههتی ناوهنهدیی پێهک دێ .نيزامهی حکومههتی ناوهنهدیی ئێهران لهه سهردهمی کۆماردا ،پاشایهتيی بوو .ئهم خاوهن بيرانه بيریان لهوه نهکردووهتهوه که چهۆن لهه ژێهر حاکمييههتی نيزامێکهی پاشهایهتيدا دامهزراندنی جمهوریی ،یان جمهوریی خودموختار دهگونجێ؟ له حيزبی دێموکراتهدا بهۆ شهاردنهوهی واقعييههتی کۆمهاری کوردسهتان ،ئامهاژه بههو تهووێژێکی پێشههوا قهازی محمهد دهکهرێ کهه لهه ژمهارهی 1ی 81بههه فرانبههاری سهالی 1281لههه رۆژنامهههی کوردسههتاندا بهالو کراوهتهههوه .ههههروهها وشههیهکی خودموختههاریی لههه شههێعرێکی مامۆستا حهقيقی له رۆژنامه ی کوردستاندا کراوهته بهڵگه و دهیانهوێ بهو تاقه وشهیه کهه بهۆ دروسهتبوونی قافيهه بههکارهێنراوه و زۆرله پێش ڕاگهیاندنی کۆماری کوردستاندا گوتراوه ،بيسهلمێنن که جمهوری کوردسهتان حکومههتی خودموختهار بهووه!! .ئههو تێبينييانهه له مهر ئهو وتووێژه جێی ڕامانن. یهکهم – ئهو وتووێژه له 1281 - 11 - 81و له ژمارهی 2رۆژنامهی کوردستان دا چاپ کراوه. دووههم – کۆبوونهوهی 81.111کهسيی که به ميتينگی مێژوویی چواچرا بۆ راگهیاندنی کۆماری کوردستان ناودێره ،له شاری
338
مههاباد له رۆژی 8رێبهندانی 1281دا بووه .راگهیاندنی کۆماری کوردستان النی کهم بێ وه بهرچاوگرتنی تهشریفاتی هاتن و ماوهی لههه رێههدابوونی رۆژنامههه نووسههان 12رۆژ دوای دیههداری قههازی محمههد لههه گهههڵ رۆژنامههه ڤانههان بههووه .ئهههو وتههووێژهی پێشهههوا و ئهههو خودموختاریيهی که له گهڵ رۆژنامه نووسانی تاران باسی کراوه ،بهرنامهی راگهیاندراوی حدک بووه کهه 161رۆژ بههر لهه راگهیانهدنی جمهوریی کوردستان باڵو کرابۆوه. سيههم -سهردێڕی وتووێژهکهی سکرتێری حيزب بهم جۆره نووسراوه " :
گوفتوگۆی جنابی قاضی محمد پێشهوای بهرزی کوردستان دهگهڵ خاوهنانی رۆژنامهی تاران" . لێره دا قازی محمد سهرۆک کۆماری کوردستان نهبووه ،بهلکو وهکو سهرۆکی حيزب یان رێبهری ميللهتی کورد ناوی هاتووه. دهقی خهبهره که بهم شێوه یه نووسراوه : " هێندی له مهدیرانی جرائهدی تهاران :آغهای تفضهلی ،خهاوهنی روزنامههی (ایهران مها) آغهای عبهاس شهاهنده ،خهاوهنی روزنامههی ( فهرمان) ئاغای بزرگ علوی وه ههموو نووسهرانی دوو رۆژنامهی ( رهبر و ایران ما) بۆ ئاگاداری له وضعی کوردستانی خودموختار هاتنهم ههاباد و له گهڵ جهنابی قاضی محمد رهبری ميللهتی کورد یهکتریان دیت و گوفتوگۆیان کرد ... -1پاش ميتينگهی چهوارچراو راگهیانهدنی کۆمهار لهه دووی رێبهنهدان ،عينهوانی ڕهسهميی ،سههرۆک کۆمهاری کوردسهتان،یان سههروکی جمهوریی کوردستان بووه ،که له بری سهرۆکی حيزیان پێشهوای ميللهتی کورد'' نووسراوه. -8لهو کاته دا دهنگۆی راگهیاندنی کۆماری کوردستان له ئارادابووه .خهبهرچييههکانی کهورد ئههو دهنگۆیههیان بهه حکومههتی تهاران گهیاندبوو .له بهر ئهوهیهکه رۆژنامه نووسان له رێبهری حيزبی دێموکرات جهنابی قازی بهم جۆره پرسياریان کردبوو : " له تاران دهڵێن :کوردان به رێبهریی جهنابت جوێ بونهوه و اسهتقاللی کوردوسهتانيان راگهیانهدووه آیها ئههوه راسهته؟ دیهاره هههر وهکو جهنابی قازی وهالمی داونهوه ،ئهو ههواڵه لهو کاتهدا راست نههبووه و کۆمهاری کوردسهتان رانهگهیهنهدرابوو .جههنابی قهازی لههو وتووێژه دا گوتوویهه کهه ":دهمانههوێ لهه ژێهر بهیهداغی ئێرانهدا ،بهژین و خودموختاریشهمان وهگيرکههوتووه .کهه لێهی دهپرسهن چهنهد وهخته خودموختارن ؟ وهالمهکهی ئهوهیه :چوارساڵه خودموختاریی داخڵيمانه ههیه. پرسيارێکی دیکه و والمهکهی له الیهن رێبهری کوردهوه ،ئهو گرفته دهڕهوێنی و روونی دهکاتهوه کهه وتهووێژه کههی جههنابی قهازی محهمهد بهر له راگهیاندنی کۆماری کوردستان بووه .رۆژنامه نوسان پرسيارێکی ئهوتۆ دهکهن : حيزبی دێموکراتی کوردستان له ههموو والتی کوردستان تهشکيالتی ههیه؟ وهالمهکه بهم جۆره نووسراوه :
339
و -فرقهی دێموکراتی کوردستان له ههموو جێگایهک کهه دهوڵههتی دیکتهاتۆر و ارتجهاع اجهازهی دابهێ بهه ئاشهکرا لکهی ههیهه و لهه جێگای دیش بهدزیييهوه دهگهڵ هههموو کوردی ئێران پهیوهندمان ههیه. ههرورک و لهسهرهوه ئاماژهی پێکرا و لهو وتووێژه دهردهکهوێ ،ئههو ناوچهیهه کهه لهه ژێردهسههاڵتی کهورد دابهووه ،چوارسهاڵ بهووه خودموختار بووه و ئهو حاکمییهته سهربهخۆنه بووه .ئهو خودموختاریييه سيستمێکی خۆگێڕی خهلک بووه بێ پێناسهی رهسميی و ههلبژاردن و تهشکيالتێکی بهرپرس که له نهبوونی دامودهزگای دهوڵهتيدا پێکهاتبوو .ئهو بهشه لهو کاتهدا به ناو له ژێر دهسههالتی پاشایه تيدابووه .بهالم بڕیاری 81.111کهسی نوێنهرانی کورد له دووی رێبهندانی 1281کۆتایی بهو گرێهدراویی و حاکمييهتهه هێنها. ئهههو بڕیههاره ،یهههک الیهنههه ،جمهههوریی کوردسههتانی راگهیانههد .جمهههوریی کوردسههتان بههه واتههای رهت کردنههووهی نيزامههی پاشههایهتيی و حاکمييهتی ئێران له و بهشهی کوردستان بوو .به مانای دامهزراندنی کيان و سهروهریی و سهربهخۆیی بست به بسهتی خهاکی کوردسهتان بوو. بههه گههوێرهی ئهههو وتهیهههی کههه لههه قهههولی سهههرۆک کۆمههاری کوردسههتانهوه ،لههه کههاتی وتههووێژه کهههی لههه گهههڵ رۆژنامههه ڤانههان باڵوکراوهتهوه" :چوار سال بووه کوردستان خودموختهار بهووه" .پرسهيار ئهوهیهه ،ئهاخۆ کۆبوونههوهی بيسهت هههزار کهسهيی لهه مهابهاد بهۆ راگهیاندنی خودموختاریی ئهو چوارساڵه بووه یان راگهیانهدنی سههربهخۆیی کوردسهتان ؟ نهه خودموختهاریی چوارسهاڵه پێویسهتيی بهه راگهیاندنهوه یان راگهیاندن بووه و نه ميتينگی 81.111کهسهيی نوێنههرانی کهوردی پێویسهت بهووه و نههخودموختاریی سههربهخۆیييه کهه جێژنی "ئيستيقالل و سهربهخۆیی" بۆ بگرن. بۆ راگهیاندنی خودموختاریی ،رهزامهندیييهک له نێوان حکومهتی پاشایهتی ئێهران و خودموختهاریيخوازان پێویسهته .خودموختهاریی خوازان له گهل کام حکومهت بۆ راگهیاندنی "جمهوریی خودموختار"؟! رێک کهوتبوون؟ ئهگهر بينا له سهر ئهوه داندرابی که ناوچهی خودموختار له چوارچێوه ی نيزامی پاشایهتی دا بمێنێ ،ژیربێژانه(مه نتيقی) نييهه که ئهو بهشه خۆی به کۆمهاری کوردسهتان پێناسهه بکها .نهاودێرکردنی سيسهتمێکی حکومههتيی دیکهه و دامهزرانهدنی حاکمييههتی جيها لهه دهسهاڵتی ناوهندیی جيا له جيابوونهوه و راگهیاندنی سهبهرخۆیی ناوێکی دیکهی نييه. جمهوری کوردستان شهرعی بوونی خۆی له بڕیار و ڕای بيست ههزار نهفهر له نوێنههرانی کهورد کهه لهه مهیهدانی چهواچرای مهههاباد کۆببوونهههوه وهرگههرت .بروانههه رۆژنامهههی کوردسههتان ئۆرگههانی حيزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان یههازدهی ژانویهههی 1916لههه 19ژمههارهی "کوردستان" ی سهردهمی کۆماری کوردستاندا ،باس له راگهیاندنی جهژنی" استقالل و سهربهخۆیی کوردسهتان" کهراوه .پرسهيار ئهویهه، گهلۆ بۆ راگهیاندنی دامهزرانی حکومهتی خودموختار( به گوێرهی وتووێژهکهی ڕێبهری کورد و رۆژنامه نووسان که 1سال بووه لهو بهه شهدا بهرێوه چووه ) .جهژنی سهربهخۆیی و ئيستيقالل دهگيرێ؟!
340
ئهههو فاکتانهههی سهههردهمی کۆمههار بهتایبهههتی رۆژنامهههی کوردسههتان ،جێيهههکيان بههۆ ئينکههار و حاشههاکردن لههه سهههربهخۆیی جمهههوری کوردستان نههێشتووهتهوه .هۆی ئهوه که تا ئهمرۆ ژمارهکانی "کوردستان''ی سهردهمی کۆمار ،ئۆرگانی رهسميی حيزب لهه الیههن حيزبهی دێموکراتی کوردستانی ئيران ( ههر دوو بههش) چهاپ و بهاڵو نهدهکرانههوه ،تههنيا لهه بههر ئههوه بهووه کهه بنههمای تێئۆریييهه ههڵهکهه ئاشههکرا نهههبێ و داگيرکهههر ،ئههازادیخوازان بههه جيههاوازیخواز لههه ئێههران پێناسههه نهههکاو حيزبههه کههانی ئۆپۆزیسههيۆن لێيههان نهپرینگێنهههوه. سروشههتی خهههباتی ئازادیخوازانهههی کههورد رزگههاربوون لههه کۆیلهههتيی فکریههی ،سياسههيی ،کۆمهالیهههتی فهرههههنگيی وئابووریييههه کههه بههه دامهزراندنی دهوڵهتی نهتهوهیی ،کورد لهو کۆیلهتييه رزگاری دهبێ .قهرارێک که له دووی رێبهندانی ساڵی 1281له الیه ن 81.111 کهس له نوێنهرانی خهڵکی کورد له شاری مهاباد بۆ راگهیاندنی سهربهخۆیی کوردستان درا ،له ژماره ی 2ساڵی یهکههم '' کوردسهتان'' سهردهمی کۆماردا نووسراوه .ههروه ها بڕوانه ژمارهی ده '' کوردستان'' ،سالی یهکهم 11رێبهندانی ، 1281 جێژنی سهربهخۆیی و استقاللی کوردسهتان*" :درهوشهينی ئهسهتێرهی خۆشهبهختی کهوردان .ژمهاره کهانی - 12 -18 –11بيسهتی رێبهه ندان ،بيست و دووی ڕێبهندان ( 11فێوریه) .ژماره ی 11سالی یهکه م 81رێبهندان .ژماره ی 11بيست و حههوتی رێبهنهدان .ژمهاره ی 16بيست و نۆی رێبهندان . 1281ژماره ی 12کوردسهتان ژمهارهی هههژده .چهواری رهشههممه ،کوردسهتانی ژمهاره ی 19سهاڵی 1281 دوو شهههممه 6رهشهههمه 1281و ژمههارهی 81رۆژی دووی مارسههی ژمههارهی 1916ژمههارهی 88شهشههی مههانگی مههارس بروانههه :لههه ههههموو ژمارهکانی کوردستاندا که باسکران ،جيا له راگهیاندنی دامهزرانی جمههوری کوردسهتان و جێژنهی ئيسهتيقالل و راگهیانهدنی سههربهخۆیی کوردستان باسێک له خودموختاریی یان حکومهتی خودموختاریان تێدا نييه. به کارهێنانی دهستهواژهی" جمهوریی خودموختار" حکومهتی خودموختار" یان دهولهتی خودموختار لهه بهری ''جمههوریی کوردسهتان'' و دابهزاندن و نزمکردنهوهی ئامانجهکان بۆ ویستێکی فهرههنگيی -کولتوریی و گۆڕینی سروشتی خهباتی رزگاریخوازانهی کورد له عالههمی واقيعدا وهاڵمی نهدایهوه. حيزب و گروهی سياسيی بۆی ههیه ئامانجی سياسيی خۆی ههبێ .بۆی ههیه بهرژهوهندیی خۆی بۆ گهیشتن به ئامانجههکانی دیهاری بکا .دۆست و هاوپهیمانی خۆی ههڵبژێرێ .سهتراتێژیی و تهاکتيکی سياسهيی خهۆی هههبێ .بهه الم بهۆی نييهه ،واقعييههتی مێژوویهی بهۆ بهرژهوهندیی سياسيی خۆی بگۆڕێ .حيزی دێموکراتی کوردستان خوازیهاری خههباتی ههمووالیهه نههو هاوکهاریی حيزبهی تهوده ی ئێهران و باقی گروپه کان بوو .بۆ دروست کردنی بهرهیهکی دژی ئێمپریاليسهتيی هههوڵی دهدا .ئههو حيزبهه ،خههبات بهۆ دامهزرانهدنی دهوڵههتی نهتهویی بۆ کوردی ،به خهون و خهیال له قهلهم دهدا .بهاڵم کۆماری کوردستان ئههو خهونهه بهوو کهه و وهدیههاتبوو .کۆمهار لهه رهوتهی ژیانی خۆی دا له الیهین بڕیاردهرانی جيهانييهوه کۆسپی خرایه سهرڕێ و نهفهس گير بوو. شاردنهوهی واقعييهتی مێژوویی به هيچ هۆیهک دیفاعی لێناکرێ. جمهوری کوردستان حاکمييهتێکی سهربهخۆ بوو .له ماوهی 11مانگ دا هيچ بنکه و پێگه و رێکخراوێکی سهر به سيسهتمی حکومههتی ناوهندیی له کوردستاندا ن نهبوو که ببيته بهلگه بۆ ئهوه ،ئهو کۆماره به حکومهتی خودموختار پێناسه بکرێ یان بهشێک بێ سهر
341
به حاکمييهتی رژیمی پاشایهتی ئێهران .کهوا دهکهرێ واڵتێهک حکومهتهه ناوهندیيهکههی پاشهایهتی بهێ ،بههالم بهشهێک لههو واڵتهه حکومهتهکهی جمهوریی بێ؟! ئهگهر شتێکی ئاوا بلهوێ ،ئهوانهه یههک حکومههت و یههک واڵت نهين بههلکو دووحکومههت و دوو واڵتهن .نووسههرانی تهوودهیی و پهان ئێرانستيی کورد ،ههرگيز ئاماژه یان بهوه نهکرد که سهرانی جمهوری کوردستان به چ تاوانێک محاکمه و مهحکوم به ئێعدام کران. تاوانی جياکردنهوهی بهشهێک لهه ئێرانهی پاشهایهتی بهه مانهای دامهزرانهدنی حکومههتی خودموختهاره یهان ڕاگهیانهدنی سههربهخۆیی واڵتێک؟ باڵوبوونهوهی رۆژنامهی کوردستانی سهردهمی کۆمار ،کۆماری ئيسالميی ناچار کردووه پهنا بۆ ههموو الیهنگر و سهوداخۆشهێکی کهورد بهرێ ،بۆئهوه به ههر شێوهیهک بلوێ ببنه کۆسپی سهرڕێ بۆ چهواشه کردن و گۆڕینی واقعييهتی جمهوری کوردستان. له سالرۆژی بيرهوهریی شهست ساڵهی کۆمهار دا لهه هههولێر ،گرێهدراوێکی کۆمهاری ئيسهالميی کهه ئهنهدامێکی لهه مێژینهه و نهاوداری حيزبێکی سهر به کۆمهاری ئاخونهده تێڕۆریسهتهکانه ،شههرمێونانه دهپاڕایههوه و داوای دهکهرد کهه بڵهێن :جمههوری کوردسهتان ،حکومههتی خودموختار بووه نه جمهوریی کوردستان. ناساندنی واقعييهتی کۆماری سهربهخۆی کوردستان له حقوقی نێونهتهوهیی دا بۆ سهلماندنی مهافی کهورد و دامهزرانهدنی دهوڵههتی نهتهههوهیی و یهکگرتنهههوهی کوردسههتان خههاوهنی گرنگييهههکی تایبهتههه .کۆمههاری کوردسههتان سههێمبولی ئههازادیی و رزگههاریی نهتهوهیيههه و سراتێژی خهباتی دوارۆژی کورد له سهربناخهی پتهوی ،ئهو کۆماره دادهندرێ. پيرۆز بێ یاد و بيرهوهریی دامهزرێنهرانی جمهوری کوردستان! بروانه سهرچاوهکان: -1ناميلکهی مێژوو نوووسين یان حيکایهت کردن .شادره وان که ریمی حيساميی! -8شێعری شادره وان مامۆستا حهقيقی 1281 / 11 / 81که پێش راگهیاندنی جمههوریی کوردسهتان لهه ژمهاره 1رۆژنامهه ی کوردسهتان ئۆرگانی رهسميی حيزب،له ژێرسهردێڕی "ههلکردنی ئااڵی مقدسی کوردستان" باڵوکراوه تهوه''. -2رۆژنامهههکانی "کوردسههتان "ی سهههردهمی کۆمههار ( سههاله کههانی ) 1281 - 1281هههه تههاوی ( ) 1916زایينيههی الیهههن بنکههه ی ژیههن و ئاراس له سولهیمانی به زهحمهت و دڵسۆزیی بهرێزان ره فيق سال و سهدیق سال لهه 8112بالوکهراوه تههوه .ئههم گهنجينهیهه دیهاری به "هه شتی ،مافناس رهشيد باجهالن" ئهندامی کوميتهی پارتی دێموکراتی کورد بووه. سوپاس و پێزانين بۆ ههموو ئهو دڵسۆزانهی که ئهو خزمهته مهزنهیان به مێژووی خهباتی گهلهکهیان کرد. سهرچاوه :ماڵپهری ههڵوێست /ڕێکهوتی ٣١ :ی جانێویری ٢١١٩
342
کۆماری کوردستان و ئازهربایجان ،دوو ههڵوێست و ڕوانگهی جیاواز حامید گهوههری
ههڵبژاردنی پهرلهمانی نهتهوهیی ئازهربایجان پێویستیی بهه ههاودهنگیی مۆسهکو هههبوو .بهه دوای ههڵبژاردنهکهشهدا پێویسهت بهوو مۆسکو ئیزنی پێکهێنانی یهکهم کۆبوونهوهی پهرلههمانی نهتههوهیی بهدات .کۆمیتههی ناوهنهدیی فیرقههی دیموکراتی ئازهربایجان و لیژنهی سێ کهسیی سۆڤیهت "میهرزا ئیبراهیمهۆڤ ،حهسههنۆڤ و ئاتاکشهیۆڤ" کههه ڕێبهههری عهمهههلیاتی پاککردنهههوهی ئازهربایجههان بههوون لههه سههوپای ئێههران و بههه هههاودهنگیی لهگهههڵ میرجهعفهر باقرۆڤ سهرۆک کۆماری ئازهربایجانی باشور "ئازهربایجانی ژێردهسهتی ڕووسهیا" ،ڕۆژی 19 )1911 / 9 / 11( 1281 / 6 /یان بۆ کردنههوهی پهرلههمان دهستنیشهان کهرد .پهرلههمانی نهتههوهیی دهبووایههه مههافی گهههلی ئازهربایجههان لههه چوارچێههوهی ئێههران و دهسههتوری شۆڕشههی "مهشههروتهیهت" واتههه ئهنجومهنی ئهیالهت و والیهت دا دیاریی بکهات .مۆسهکو بههم وهاڵمههی خهوارهوه ههاودنگیی کهرد لهگههڵ یهکههم کۆبوونههوهی ئهنجومههنی نهتهوهیی ئازهربایجان: * (باکۆ .هاوڕێ باقرۆڤ ،له وهاڵمی بروسکهی ژمارهی 1911 / 9 / 8 – 229ئێوهدا ،پێتان ڕادهگهیههنم کهه لهگههڵ پێشهنیازی کۆمیتهی ناوهندیی فیرقههی دیمهوکرات "سههبارهت بهه کردنههوهی مهجلیسهی نهتههوهیی" ههاودهنگین .مۆلۆتهۆڤ 1911 / 18 / 1کهاتژمێر ).)1( 8:11 چونکه وهاڵمی مۆسکو له کاتی خۆی واته بهرله 1911 / 9 / 11نهدرایهوه و نزیکهی سێ مانهگ بهه دوای دهستنیشهان کردنهی ڕۆژی کردنهوهی پهرلهمان به کۆمیتههی ناوهنهدیی فیرقههی دیمهوکرات و لیژنههی سهێ کهسهیی سهۆڤیهت گهیشهت ،ئههوان نههیانتوانی لهه کهاتی دیههارییکراودا پهرلهههمان بکهنهههوه و یهکهههم کۆبوونهوهکهههی پهرلهههمانیان بههۆ ڕۆژی )1911 / 18 / 18 ( 1281 / 9 / 81دواکهههوت کههه ڕۆژی ڕاگهیاندنی کۆماری ئازهربایجانه. لهو ڕۆژهدا سهید جهعفهر پیشهوهریی سکرتێری گشتیی فیرقهی دیموکراتی ئازرهبایجان ،لههژێر چهاودێریی بهرپرسهانی سهۆڤیهت و بهشداریی کردنی کۆمهڵێک میوان پهرلهمانی کردهوه و حکومهتی نهتهوهیی ئازهربایجهانی ڕاگهیانهد .یههکێک لههو میوانانهه ،محهممههد قازی سکرتێری گشتیی حیزبی دیموکراتی کوردستان بوو کهه لهگههڵ چهنهد ئهنهدامی ڕێبهرایههتی حیزبهی دیمهوکرات بهشهداریی کهرد لهه ڕاگهیاندنی کۆماری ئازهربایجاندا. به گوێرهی بهڵگهنامهکان ههر دوو بهشی ئازهربایجانی باشور و باکور و ڕووسیا "ئازهربایجانی ڕۆژههاڵت و ڕۆژئاوای ئێرانیان" به
343
خههاکی ئازهربایجههانی بههاکور دهناسههی و هههیچ پرۆژهیهههکیان بههۆ پێکهههاتنی کۆمههاری کوردسههتان نهههبووه .ئهههوان کێشهههی گهههلی کوردیههان لههه چوارچێوهی پالنی دهرهکیدا دهبینی بۆ پارچه کردنی ئێران و بۆ کۆتاییهێنان به دهستی دهرهکیهی لهه کوردسهتاندا ،دهیانویسهت بهه دوای چارهسهههرکردنی کێشهههی نهتهوایهههتی گهههلی ئازهربایجههان ،حکومهههتی ئازهربایجههان خودموختههاریی ناوچهههیی بههه گهههلی کههورد بههدات. "ئاندرهسمیرنۆڤ" سهفیری یهکیهتی سۆڤیهت لهم بارهیهوه دهڵێت: ه (له ئێران مهسهلهی جیاوازییخوازیی کوردهکهان بهه بههردهوامیی یارییههک بهووه لهه دهسهت سیاسهیکارانی بێگانههدا .ئێمهه دهبهێ لهه خۆگالنههدن لهههو یارییههه دووریههی بکهههین .ئهههوه بهههو واتایههه نیههه کههه پهیوهنههدیی خۆمههان بههه کوردهکانهههوه ببههڕین و بههه قههازانجی خۆمههان کهڵکیان لێوهرنهگرین .له ههر حاڵهتێکدا تێکۆشانی سیاسیی ئێمه له باکوری ئێران پهیوهندیی به ئازهربایجانییهکانهوه ههیه().)8 ڕێبهرانی فیرقهی دیموکرات و کاربهدهستانی ڕووسیا لهو سههفهرهدا بهه گههرمیی پێشهوازییان لهه محهممههد قهازی و ڕێبههرانی کهورد کرد .یهکێک له بهڵگهکانی ئهو پێشوازیی کردنه ،کورته فیلمێکه که دوای ههرهسههێنانی یهکیههتی سهۆڤیهت کهوتهه دهسهت میهدیاکان و ههندێک جار له شاشه تهلهڤزیۆنه کوردییهکاندا پێشاندهدرێت. دوای گهڕانهوهی قازی محهممهد و ههڤااڵنی بۆ مهاباد ،سهرکردایهتی حیزبی دیموکرات که به پالنی ڕووس و ئازهرییههکانی زانهی، دهستبهجێ بڕیاریدا وهک چۆن له تهورێز و شاره ئازهریی نشینهکاندا ئااڵی ئێرانیان دابهزاند و ئهااڵی ئازهربایجانیهان بههرز کهردهوه، ئهوانیش ئااڵی کوردستان له جێگهی ئااڵی ئێهران بههرز بکهنههوه و لهه هههرێمی ئهازادیی ڕۆژهههاڵتی کوردسهتاندا ،جمههوریی کوردسهتان ڕابگهیهنن. بهم مهبهسته سێ ڕۆژ دوای ڕاگهیاندنی کۆماری ئازهربایجان له تهورێز ،خهڵکی مهاباد بهگوێرهی بهرنامهی دیاریی کهراوی حیزبهی دیموکرات ،ڕۆژی 1911 / 18 / 81له کۆبوونهوهیهکی مهزندا ئااڵی ئێرانیان لهسههر دهزگها حکومییههکان دابهزانهد و محهممههد قهازی بهشێوهی خوارهوه سوێندی یاسایی سهرۆکایهتی کۆماری کوردستانیی خوارد: ه (ئهمن به خودا به کهالمی عهزیمی خودا به نیشتمان بهه شههرافهتی کهورد بهه ئهااڵی موقهدهسهی کوردسهتان سهوێند دهخهۆم کهه تها ئاخر ههناسهی ژیانم و ڕژاندنی ئاخر تنۆکی خوێنم بهگیان و ماڵ له ڕێی ڕاگرتنی سهربهخۆیی جمههوری کوردسهتان و یههکێتی کهورد و ئازهربایجان موتیع و وهفادار بم (.)2 دوو ڕۆژ دوای دابهزاندنی ئااڵی ئێران لهسهر بانی ئێداره و دهزگا حکومییهکان ،سهرلهنوێ حیزبی دیمهوکراتی کوردسهتان ڕۆژی 86 )1911/ 18 / 12( 1281 / 9 /کۆبوونهوهیهکی مهزن و شکۆداری بهمهبهستی ههڵکردنی ئااڵی کوردسهتان لهه مهابهاد پێکهێنها .گۆڤهاری کوردستان له ژمارهی سێی خۆیدا پهنجه بۆ ڕێوڕهسمی ههڵکردنی ئااڵی کوردستان ڕادهکێشێ و دهنوسێت: ه (ههروهکو پێشتر بهعهرزتان گهیشت ڕۆژی 86ی آذر ههموو نوێنهرانی کوردستان له شاری مهاباد کۆبوونهوه .کاتژمێر 11ی
344
بهیانی ئااڵی کوردستان له کانگای حیزبهوه گوازرایهوه .نزیکهی ده ههزار کهس لهو ڕێوڕهسهمهدا بهشهداربوون .دهسهتهی موزیهک مارشهی نهتهوهیی دهژهنی .لهه سههرتاپای شههقامی وهفهایی پێشهمهرگهکان بهه جلوبههرگی ڕهسهمی لهگههڵ کهچ و کهوڕه خوێنهدکارهکان لهه باسهکی ڕاستی ئااڵ دهڕۆیشتن .گهوره و بچووکی مهاباد ،ههیئهته ڕهسمییهکان و نوێنهرانی حیزبی دیموکرات بهدوای ئااڵدا دههاتن .خهڵک بهه شانازیی ئااڵ چهپڵهیان لێدهدا .پێشهوای مهزنی کوردستان وتارێکی پێشکهش کرد .به دوای وتارهکهیدا و بهرز کردنهوهی ئهااڵ لهسههر بانی بینای ههیئهتی ڕهئیسهی میللی کوردستان ،ڕێوڕهسمهکه کۆتایی پێهات ().)1 شایانی باسه لهو کۆبوونهوهیهدا محهممهد حوسێن خانی سهیفی قازی که به بهرگی سهربازییهوه بهشداریی ڕێوڕهسهمهکهی کردبهوو، به نوێنهرایهتی ههیئهتی ڕهئیسهی حیزبی دیموکراتی کوردستان ،محهممهد قازیی به سههرۆک کۆمهاری کوردسهتان ناسهاند و پیرۆزبهایی ئهو ههڵبژاردنهشی له ههموو گهلی کوردستان کرد و خهڵکهکهش نازناوی پێشهوایان به محهممهد قازی بهخشی. ههههنگاوی دووهمههی ڕێبهههرانی کههورد و حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتان ،ڕاگهیانههدنی کۆمههاری کردسههتان بههوو کههه ئامههاده کارییهههکانی پرۆسهیهکی زیاتری بهخۆیهوه بینی و دوای 21ڕۆژی له ) 1916 / 1 / 88( 1281 / 11 / 8بهه بهشهداریی ئهنهدامان و الیههنگرانی حیزبی دیموکرات و خهڵکی مهاباد و به پاڵپشتیی سهرۆک مستهفا بارزانیی ئهنجامی گرت. جگه لهو ههڵوێستهی که پێشهوا قازی محهممهد و ڕێبهرانی حیزبی دیموکرات به دوور له هاودهنگیی کردنهی ڕووسهیا هههڵیانگرت، کۆماری کوردستان له ناوهڕۆکیشدا جیاوازیی لهگهڵ کۆماری ئازهربایجان ههبوو .به پێچهوانهی کۆماری ئازهربایجان که گهوێی خهۆی لهه بهرامبهر کۆماری ئازهربایجانی باشوردا کپ کرد ،له کۆماردا سهرنج به نهتهوه و خاکی کوردسهتانی مههزن درا .بههم مهبهسهته ڕۆژی 82 ، 1916 / 8 /سهرۆک مستهفا بارزانیی لهسهر بانگهێشتی قازی محهممهد ،لهگهڵ لیژنهیهک گهیشته مهاباد. ههاتنی بهارزانیی بههۆ مهابهاد لههه چوارچێهوهی ڕێککهوتنێکههدا ئههنجامی گههرت کهه پێشههتر لهه نێههوان پێشههوا قههازی و سههرۆک مسههتهفا بههارزانیی و شههێخ ئهحمهههد بههارزانیی دا پێکهههاتبوو .چوارچێههوهی خاڵهههکانی ئهههم ڕێککهوتنههه لههه یهکهههم وتههاری مسههتهفا بارزانییههدا دهردهکهههوێت کههه ڕۆژی 1916 / 8 / 82لههه کانگههای حیزبههی دیمههوکراتی کوردسههتان ئاڕاسههتهی پێشهههوا قههازی و سهههرکردهکانی حزبههی دیمههوکراتی کوردسههتانی کههرد .لهههو کۆبوونهوهیهههدا محهممهههد مهههحمود قودسههیی وتههاری بههارزانیی خوێنههدهوه و ڕۆژنامهههی کوردسههتان دهقههی وتارهکهی له ژمارهی ، 82ڕۆژی چوارشهممه ، 1916 / 2 / 6 - 1281 / 18 / 11الپهڕهی 2دا باڵوکردهوه .بهارزانیی لهه بهشهێکی وتارهکهیدا که یهکهم وتاریهتی له کۆماری کوردستاندا ،دهڵێت: (به مهبهستی گهشهپێدانی دیموکراسی ،گهشهپێدانی باری ئابوری گههل ،دابینکردنهی ئازادییهه دیموکراتییههکان ،ههوڵهدان بهۆئازادکردنی بهشهکانیتری کوردستان و سهربهخۆیی گهلی کورد له چوارچێوهی کوردستانی مهزندا هاوکاریی کۆماری کوردستان و پێشهوا قازی دهکات().)1
345
ڕێککهوتنی سهرۆک بارزانیی و پێشهوا قازی و ڕێبهرانی کۆماری کوردستان ،ئهو ڕاستییه دهردهخهات کهه قهازی محهممههد و مسهتهفا بههارزانیی خههاوهن بیههری نهتهههوهیی ،دیمههوکراتیی ،کوردسههتانیی و مرۆڤدۆسههتانه بههوون .ویسههتویانه بههۆ دیموکراسههی ،بههۆ ئههازادکردنی بهشهکانیتری کوردستان ،بۆ سهربهخۆیی گهلی کورد و بهرزکردنهوهی ئاستی بژێوی گهل ههوڵبدهن که تهمهنی کهورتی 11مانهگ و 81 ڕۆژی کۆماری کوردستان ڕێگهی پێنهدان که ئاواتهکانیان بهێننهدی! کۆمههاری کوردسههتان لهههو ماوهیهههدا گهههلێك دهسههتکهوتی سیاسههیی ،ئههابووریی ،كۆمهاڵیهههتیی ،فهرههههنگیی و نهتهههوهیی بهدهسههتهێنا. سیستمی ئیداریی ،دهزگهای حکومههتی ،سهوپای نهتههوهیی ،دهزگهای پههروهرده و ڕاگهیانهدنی گشهتی و چهنهده ڕێکخهراوی مههدهنی ژنهان، الوان و ڕۆشنبیریی دامهزراند ،زمانی کوردی به ڕهسهمی ناسهی و لهه خوێندنگهکانهدا کههڵکیان لێهوهرگرت .چهنهدهها ڕۆژنامهه و گۆڤهاری وهك :كوردستان ،ههاڵڵه ،هاواری نیشتمان ،گڕوگاڵی مندااڵنی كورد ،ئاوات و هاواری كوردی باڵوکردهوه .سینهمای سهیار و ڕادیۆی به زمانی کوردی دانا و به دامهزراندنی شیرکهتی تهرهقی و هێنانی ماشێنی کشهتوکاڵ ویسهتی پههره بهه ئهابووری کوردسهتان بهدات ،بههاڵم ماوهی نهبوو ،که سیستمی پهیوهندییهکانی عهشیرهتی بگۆڕێت و جگه له چوار بهتالیۆنی بارزانییهکان که خاوهن دسهیپلینی سههربازیی و ڕێکخراوهیی بوون و له بهرهی شهڕی سهقز و سهردهشت کهڵکیان لێوهردهگیرا ،چهکدارانی عهشیرهتیی سهر به دهرهبهگههکان ،سهوپای کۆماریان پێکدههێنا و به فهرمانی دهرهبهگهکان ههڵدهسوڕا ،که ئهوه ئهڵقهیهکی ههره الواز بوو و لهکاتی خۆیدا کۆمهاری کوردسهتانی بهچۆک هێنا. کۆماری ئازهربایجان ساڵێک دهوامی کرد .سوپای ئێران به فهرماندهیی سهرتیپ هاشمی ڕۆژی )1916 / 18 / 12( 1281 / 9 / 81 تهورێزی داگیرکردهوه و پیشهوهریی و ژمارهیهک له کاربهدهستانی فیرقهی دیموکرات و کۆماری ئازهربایجان پهنایان بۆ سهۆڤیهت بهرد. کۆمههاری کوردسههتانیش دوابهههدوای ئهههو ،بهدروسههتی ڕۆژی ) 1916 / 18 / 12( 1281 / 9 / 86واتههه سههاڵێک دوای ههههڵکردنی ئههااڵی کوردستان له مهاباد ،دڵه چکۆلهکهی له لێدان کهوت و دوژمن مهابادی داگیر کردهوه. ڕووخههانی کۆمههاری ئازهربایجههانو کوردسههتان بههۆ چهنههد هههۆی سهههرهکی دهگهڕایهههوه ،وهك :پشههتیوانی نهههکردنی هاوپهههیمانان لهههو کۆمارانه ،پاشهکشهی سۆڤیهت له ئێران و کوردستان ،خیانهتی سهرۆک عهشیرهته بهزیوهکان که به وتهی پێشههوا قهازی محهممههد بهۆ خزمهتکردن به دوژمن و خیانهت به گهلهکهیان پێشبڕکێیان بوو ،بهاڵم بهڕای مهن سههرهڕای ئههو خاڵهه گرنگانهه و چهنهد خهاڵێکیتر، هۆی سهرهکی ڕووخانی کۆمهاری کوردسهتان دهگهڕایههوه بهۆ درهنهگ ڕاگهیانهدنی کۆمهار و بهێ توانهایی ڕێبهرایههتی حیزبهی دیمهوکرات لهه پهههروهرده کردنههی ئهنههدامانی حیههزب و ڕۆشههنبیران و بهگشههتی خهههڵکی کوردسههتان بههۆ یهههک ههڵوێسههتی و بهههرگریی کردنیههان لههه کۆمههاری کوردستان. ئهههو بهشهههی کههه کۆمههاری کوردسههتان و ئازهربایجههانی لههێ ڕاگهینههدرا ،لههه مههانگی ئاگۆسههتی سههاڵی 1911وه ئههازاد بههوو ،کهههچی سههرکردایهتی سیاسهی کوردسههتان لهه سههاڵی 1916دا بهه فیکههری بیرۆکههی دامهزرانهدنی کۆمههار و سههربهخۆیی واڵتهکهههیان کههوت .واتههه ئهوکاتهی که جهنگی دووهمی جیهانی کۆتایی پێهاتبوو و بهریتانیای مهزن ،ویالیهته یهکگرتووهکانی ئهمریکا و یهکیهتی سۆڤیهت
346
(هاوپهههیمانانی جهههنگ) دهبووایههه بهههگوێرهی پهههیمانێک کههه ڕۆژی 1911 / 11 / 89لهسهههری ڕێککهههوتبوون ،بههۆ ڕێزگههرتن لههه سهربهخۆیی ئێران ،شهش مانگ دوای کۆتاییهاتنی جهنگ ئێران بهجێهێڵن(.)6 ههرچهنده سۆڤیهت بۆ بهدهستهێنانی ههندێک دهستکهوت و نوسینی پهیمانێکی نهوتیی لهگهڵ ئێران له 1916 / 1 / 1به ئیمهزای ساوچیکۆڤ سهفیری سۆڤیهت و قهوام سهلتهنه( )2له ئێران مایهوه و بهدوای ههڕهشهی "ترومن" سهرۆک کۆماری ئهوکاتی ئهمریکادا، له سهرهتای مانگی سێپتهمبهری 1916ئێرانی بهجێهێشهت( ،)2بههاڵم ده یهازده مانهگ ماوهیههک نییهه بهۆ حیزبێکهی سیاسهی کهه بتهوانێ کادیر و گارگێڕ بۆ بهڕێوهبردن و بهرگری کردن له واڵت پهروهرده بکات و له بهرامبهر دهوڵهتێکی پڕچهکدا خۆی ڕاگرێت. سهرچاوهکان: Ibid, V. 137 -1 له کتێبی فراز و فرود فرقه دمکرات آذربایجان وهرگیراوه -8
f. 28, s. 4, i. 2, v.55
AR MDYTA,
له کتێبی فراز و فرود فرقه دمکرات آذربایجان وهرگیراوه -2قازی محمهد و جمهوری در آینه اسناد ،بهزاد خوشحالی ،الپهڕهی ،11چاپ اول 1221همدان. -1گۆڤاری کوردستان ژمارهی .2 -1ڕۆژنامهی کوردستان ،ڕۆژی چوارشهممه ، 1916 / 2 / 6 - 1281 / 18 / 11ژمارهی ، 82الپهڕهی .2 -6قازی محمهد و جمهوری در آینه اسناد ،بهزاد خوشحالی ،الپهڕهی ،2چاپ اول 1221همدان. -2ساڵێک بوو کورد ئازاد ئهژیا ،نووسینی عوله ،1922 ،سوید. -2ئێران و زلهێهزه گههورهکان لهه جههنگی دووهمهی جیهانیهدا .دوکتهۆر ئیرهجهی زهوقهی .الپههڕهی .892وهاڵم بهه مێهژوو ،نووسهینی محهممهد ڕهزاشا .قازی محمهد و جمهوری در آینه اسناد ،بهزاد خوشحالی ،الپهڕهی ،826چاپ اول 1221همدان.
سهرچاوه :ماڵپهری خاکهلێوه /ڕێکهوتی 82 :ی جانێویری 8119
347
حكوومهتی جهمهووری كوردستان یادداشتهكانی خوالێخۆشبوو «موحهمهد سهعیدخانی هومایوون»(بهرپرسی دهفتهری پێشهوا قازی) تێبینی گزینگ :خوێنهرهوانی بهڕێز ،ئهو یادداشهتانهی لێهرهدا دهیخوێننههوه ،بهرهههمی چاوپێكههوتنێك بهووه كهه نووسههری ڕێهزدار كهههاك «كاكشهههار ئۆرهمهههار»(وێنههههی خهههوارهوه) ،نیزیكههههی دهسهههاڵێك لهمهوبههههر بهههه شهههێوهی ههڤپهههیڤین(وتههووێژ) دهگهههل خوالێخۆشههبوو «موحهمهههد سهههعیدخانی هومههایوون»(بهرپرسههی دهفتهری پێشهوا قازی) ئهنجامی داوه ،بهاڵم به هۆی باری ئهمنییهت و ههلومهرجی سیاسی ئهوكاته ،سهعیدخان وای بهباش زانیوه كه وهاڵمی پرسیارهكانی كاك كاكشار ،بهم شهێوهیه بداتهوه كه سهرجهمی ئههو یادداشهتانه لهه چهنهد بهشهدا پێشهكێش دهكهرێن .دیهاره ،جێگههی خۆشحاڵی یه كه سهعید خانی هومایوون جگه لهو یادداشتانه ،بیرهوهرییهكانی خهۆی نووسهیوهتهوه و بڕیهاره لهه داههاتوودا بهه شهێوهی كتێب له چاپ بدرێ. شههایانی بیرهێنانهوهشههه كههه »موحهمهههد سهههعیدخانی هومههایوون» ،ڕۆژی جومعههه(81ی مههانگی مههای )8111سهههعات پێنجههی بهههیانی ماڵئاوایی له ژیان دهكا و ،له سهر وهسێتی خۆی له گوندی خانهقای شێخی بورهان(ههڵكهوتوو له نێوان جادهڕێی مههاباد هه بۆكهان)، به بهشداریی خهڵكێكی زۆر له شارهكانی مههاباد و سهقز و بۆكان و ..به خاك دهسپێردرێ .ڕهوانی شاد و گڵكۆكهی پهڕ لهه گهوڵ بهێ. (گزینگ)
به نێوی خودای گهوره و مێهرهبان -٠خۆ ناساندن:
ئهمن نووسهری ئهم یادداشتانه ،نێوم موحهمهد سهعید كوڕی عهبدولڕهحمانی كوڕی موئمین بهگ كهوڕی ئاغاشهێرموحهمهدبهگ كهوڕی ئاغا فهیزوڵاڵ بهگ(بهگزادهی بابامیری موكری)یه. لهههه سهههاڵی 1218ی هههههتاوی (1982ز) ،وا حههههفتا سهههاڵ لههههوهپێش لهههه دێهههی یهكشههههوه لهههه ناوچههههی فهیزوڵاڵبهگی بۆكان هاتوومهته دونیاوه .وهكهوو گهوتم بهاوكم لهه عێلهی فهیزوڵاڵبههگی و دایكهم (خهدیجهه) كچی خوالێخۆشبوو «قازی عهلی» و خوشكی پێشهوای شههید قازی موحهمهد بوو. له تهمهنی حهوت ساڵیدا بۆ خوێندن هاتوومه شاری مههاباد كه ئهو وهخته (ساباڵغ)یان پێ دهگوت،
348
له ماڵی خاڵم «قازی موحهمهد» ،له مهدرهسهی پههلهوی و دوای ئهوه له مهدرهسههی سههعادهت خوێنهدنی سههرهتاییم تههواو كهرد و، پاشان له مهدرهسهی ئێرانشار تا ساڵی 1281ی ههتاوی دهرسم خوێند. له مانگی خهرمانانی 1281ی ههتاوی ،كاتی شهڕی دووهمی جیههانی ،كهه هێزهكهانی ڕووس و ئینگلهیس هاتنهه ئێهران و حكوومههتی ڕهزاشا ڕووخا ،تا ئهو كاته له ژێر چاوهدێری و سهرپهرستی خۆشهویستانهی پێشههوای شهههیددا درێهژهم بهه خوێنهدن دا .دوای ههاتنی سوپای ڕووس و ئینگلیس بۆ ئێران ،واڵتی موكوریان و شاری مههابادیش لهالیهن ڕووسهكانهه داگیركرا. له كاتی شێواویی بارودۆخی ئێهران و ئهازادبوونی نهتههوهی كهورد لهه دهسهت زوڵهم و زۆریهی ڕێژیمهی پاشهایهتی ،بهۆ مهاوهی سهاڵ و نیوێك له دێی یهكشهوه مامهوه .له ههوهڵی ساڵی 1288ی هههتاوی بهه ئههمری قهازی موحهمههد هاتمههوه شهاری مهههاباد و دهسهتم بهه كاری كۆمهاڵیهتی كرد .ئهو سهردهمه له شاری مههاباد (كۆمهڵههی ژ.ك) بهه نهێنهی كهاری دهكهرد .ئههمن و رهحیمهی سههیفی قهازی دوای ماوهیهك تێكۆشان له كاروباری كۆمهاڵیهتیدا له (كۆمهڵههی ژ.ك)دا بهه ڕهسهمی وهرگیهراین ،بهۆمن نێهوی نهێنهی «ئهاگر» و بهۆ ئههویش «ئۆگر» دیاری كرا. له دامهزرانی حكوومهتی جهمهووری كوردستان له ساڵی 1281ی ههتاویدا له دهفتهری تایبهتیی پیشهوای كوردستاندا و لهه بهشهی ڕهمز و مهحڕهمانه دهستم به كهاركرد .لهه زۆربههی سههفهرهكانی پێشههوای كوردسهتاندا لهه خزمهتیهدا بهووم و تها شهههیدكرانی پێشههوا درێژهم به خزمهت دا .دوای ماوهیهك حهبس و زیندان له ئاخری ساڵی 1281دا له زیندان ئازاد كرام. -٦دوای ڕووخانی حكوومهتی ڕهزاشا:
پههێش ڕاگهیانههدنی كۆمههاری كوردسههتان و دوای ڕووخههانی حكوومهههتی ڕهزاشههای پههلهههوی ،بههه هههاتنی سههوپای سههووری سههۆڤیهت، سههههربازهكانی سههههربازخانهی مهههههاباد باڵوبوونههههوه و ههركههههس ڕۆیشهههتهوه مهههاڵی خهههۆی .ئیهههدارهكانی مهههههاباد لههههق و لهههۆق بهههوون. مهئموورهكانی الوهكی كه له مههاباد خزمهتیان دهكرد پهنایان هێنا بهۆ مهاڵی قهازی موحهمههد .دوای چهنهد ڕۆژ مانههوه بهه دهسهتووری قازی و له ژێر چاوهدێری پیاوهكانی قازی موحهمهددا به ساڵمهت بهرهو میاندواو و تهورێز ڕهوانه كران .شاری مههاباد و خهڵكی شار كهوتنه ژێر سهرپهرستی قازی موحهمهد؛ چونكوو جگه له قازی كهسهێكی دیكهه ئههو پایهه و مایههی نههبوو و لهه زهمهانی پاشایهتیشهدا ههركهس گرفتاری و ناڕهحهتی بۆ پێش بهاتایه ههر ماڵی قازی عههلی و دوای ئههویش قهازی موحهمههد و سههدری قهازی بهوون كهه بهه هانا و هاواری خهڵكهوه دههاتن. بوونی (كۆمهڵهی ژ.ك) و ئهندامهتی زۆربهی خهڵك لهو كۆمهڵهیهدا و سهرپهرستی و ڕێبهریی قازی موحهمهد بوه هۆی یههكگرتنی خهڵكی شاری مههاباد .لهو ماوهیهدا به ئهمری قازی موحهمهد بۆ پارێزگاری له شاری مههاباد ژمارهیهك چهكداری مههابادی به نێوی (قۆڵ سپی) ئهركی خزمهت له شاریان به عۆده گرت.
349
قازی موحهمهد كه هێشتا لهقههبی پێشههوای لهالیههن میللهتههوه پێنههدرابوو ،ئههو شههوانهی كهه مهترسهی دهكهرا عێلهی مههنگوڕ بهۆ شڕهخۆریی هێرش بۆ شاری مههاباد بهێنن ،بۆخهۆی لهگههڵ چهنهد نهفههر لههو قهۆڵ سهپییانه و خههڵكی شهار تفههنگی ههڵهدهگرت و تها گومبهزی بوداق سوڵتان كه ئهو وهخته له شار دوور بوو ،دهچوو؛ بۆ ئهوه وڕه بدا به خهڵكی شار و فێری بهرگریكردن له كهاری خهراپ و دزییان بكا ،تا نیزیك ڕۆژبوونهوه له دهوری شار دهماوه .ئیدارهكانی دهوڵهتیش لهه ژێهر ئههمر و چهاوهدێری ئههودا بهه كهاری خۆیهان درێژه دهدا .مهدرهسهكان كه بۆ ماوهیهك داخرابوون كرانهوه ،هێمنیهی و ئهمنییههتێكی كهه لهه ژێهر سهایه و ڕێبههریی قهازی موحهمههد و تهشكیالتی نهێنی (كۆمهڵهی ژ.ك)دا پێكهاتبوو ،كهم وێنه بوو. دزیی و زوڵم و داوێنپیسی ،له بهر ههسهتی برایههتی و سهوێندخۆریی لهه (كۆمهڵههی ژ.ك)دا نههمابوو .لهبههر یههكگرتوویی خههڵكی شار له ژێر سهرپهرسهتیی قهازی موحهمههددا ،عهشهایر و عێالتهی دهوروبههری مهههاباد ،توانهایی دهسهدرێژییان بهۆ سههر شهاری مهههاباد نهههبوو .بهههبێ وجههودی دهوڵهههت ،نهههزم و قههانوون لههه شههاری مههههاباد بهرقهههرار بههوو .بههه بههوونی ئهههو وهزعهههوه لههه شههارهكان و دێهههاتی دهوروبهری مههابادیش كه كۆمهڵه ڕیشهی تێدا داكوتابوو ،زوڵم و زۆریی و دهسدرێژیی كهم بوو و ،مههاباد ببوه چرای ڕووناكیدهر بۆ ههموو ناوچهی موكوریان. ڕووسهكان به نێهوی كڕینهی ئهسهپ ئهفسههرێكیان لهه شهاری مهههاباد هههبوو ،جاروبهاریش مههئموورینی دیكههیان ههاتوچۆی دهكهرد و لهگهههڵ قههازی موحهمهههد و چهنههد كهسههێكی دیكههه دیههداریان دهكههرد .لهههو ماوهیهشههدا ڕووسهههكان دووجههار لههه قههازی موحهمهههد و سهههرۆك عهشیرهتهكانیان دهعوهت كرد كه بۆ دیتنی ئازهربایجان و میرجهعفهر باقرئۆف بچنه باكۆ. -٢گۆڕینی نێوی (كۆمهڵهی ژ.ك) به حیزبی دێمۆكراتی كوردستان:
بۆ ئهوهی (كۆمهڵهی ژ.ك) كه داوای ئازادی بۆ ههموو میللهتی كورد دهكرد ،له باری نهێنی بێتههدهر و بهه ئاشهكرا دهسهت بهه كهاری ڕێكخستن و ئامادهكردنی خهڵك بكا؛ وه لهبهر ئهوهی له ههلومهرجی زهمانی شهڕدا بتوانێ به بارێكی ڕهسهمی و ئاشهكرا خههباتی خهۆی درێژه پێبدا و ،ههروهها كوردخۆرهكان و ڕۆژئاواییه الیهنگرهكانی ئهوانیش له موخالهفهت و دژكهاریی خۆیهان كههم بكهنههوه ،كۆمیتههی ناوهندی (كۆمهڵهی ژ.ك) دوای لێكۆڵینهوه لههباری سیاسهی و كۆمهاڵیههتی و ههلومههرجی زهمانهه هاتنهه سههر ئههو مهبهسهته كهه نێهوی (كۆمهڵهی ژ.ك) بگۆڕن و ،تهنیا له چوارچێوهی ئێراندا ،داواكاری خودموختاری و ڕاپهڕاندنی كاروباری واڵت به دهسهت گههلی كهوردهوه بن .بهم جهۆره لهه مهانگی گههالوێژی سهاڵی 1281ی ههتاویهدا( جێژنهی دامهزرانهدنی كۆمهڵههی ژ.ك) ،نێهوی كۆمهڵههی ژ.ك بهه حیزبهی دێمۆكراتی كوردستان گۆڕدرا. حیزبی دێمۆكراتی كوردستان له بهیاننامهیهكی 2ماددهییدا خههبات و تێكۆشهانی خهۆی بهۆ وهرگرتنهی خودموختهاری لهه چوارچێهوهی ئێراندا ڕاگهیاند.
350
بۆ كارو باری پاراستنی واڵت له هێرشی سوپای ئێران و نهتهویستهكان ،ڕۆژی 86ی سهرماوهزی ساڵی 1281به ڕهسمی به ڕۆژی هێزی پێشمهرگه دیاری كرا و ،هێزی پێشمهرگهی كوردستان ،به باری ڕهسمی و نیزامی دهستی به خههبات بهۆ پاراسهتنی واڵت و شهۆڕش كرد. -٢كۆماری كوردستان چۆن پێكهات؟:
بۆ ئهوهی كار و باری واڵت لهو حاڵههتی بیالتههكلیفی بێتههدهرێ و خههڵكی كهورد سهرنویشهت (چهارهنووس)ی خهۆی بهه تههواوی بهه دهستهوه بگرێ و دنیای دهروهش به چاوێكی باشهتر تهماشهای وهزعهی كوردسهتان بكها ،كۆمیتههی ناوهنهدی حیزبهی دێمهۆكراتی كوردسهتان تهسمیمی گرت كه حكوومهتی خودموختاریی كورد ئیعالم بكا .له ههموو ئهندامان و هاوااڵنی حیهزب لهه شهار و دێهاتههكانی كوردسهتانی ئهازاد و سهههرۆك عهشههیرهتهكان و پیاوماقووڵهههكانی واڵت داوا كهرا لههه شههاری مههههاباد كۆببنههوه .دوای كۆبوونهههوهی ههههموو نوێنهههرانی حیزب و خهڵكی عادی و سهرۆك عهشیرهتهكان و تێگهیانهدنی مهبهسهت لههو كۆبوونهوهیهه لهالیههن كاربهدهسهتانی حیزبههوه ،ڕۆژی 8ی ڕێبهندانی ساڵی 1281ی ههتاوی (1916ز) لهمهیهدانی چهوارچرای شهاری مهههاباد ،حكوومههتی جههمهووری كوردسهتان بهه سههرۆكایهتی پێشهوا قازی موحهمهد له نێو شادمانی و چهپڵهڕێزانی ههموو بهشداران له ڕێوڕهسمێكی زۆر بهشكۆدا ئیعالم كرا. بهداخهوه لههو ڕۆژه پیهرۆزهدا ،ئههمن بهشهداریم نههبوو ،چونكهوو لهه پهێش ئههو جێهژن و شهادییهدا بهه ئههمری پێشههوا بهۆ كهارێكی پێویست سهفهری تارانم كردبوو ،له ماڵی سهدری قازی نوێنهری شاری مههاباد له مهجلیس بووم. -٢شێوهی بهڕێوهبردنی كاروبارهكان:
دوای ئیعالمهی جهههمهووری ،كاروبهار بههه شهێوهی ڕهسههمی دهسههتی پێكهرا و ههیئهههتی دهوڵههتی كوردسههتان دامههزرا .هێههزی پێشههمهرگه، تهشههكیالتی ڕهسههمی بههۆ دیههاری كههرا و چههوار كهههس بههه پێشههنیاری كۆمیتهههی ناوهنههدی حیههزب و بههه فهههرمانی پێشهههوا قههازی دهرهجهههی ژهنهڕاڵییان پێدرا و بهرگ و لیباسی ڕهسمی بۆ پێشمهرگه و ئهفسهرهكان دیاری كرا. ئهو چواركهسهی كه دهرهجهی ژهنهڕاڵییان پێدرا ،بریتی بوون له: -1موحهمهد حوسێنخانی سهیفی قازی (وهزیری بهرگری)، -8مهال موستهفای بارزانی، -2عومهرخانی شكاك [شهریفی] (سهرۆكی عێلی شكاك) و، -1حهمه ڕهشیدخانی قادرخانزاده له بههگزهدهكانی بانهه .موحهمههد حوسهێنخانی سههیفی قهازی لهه دامههزرانی حیزبهی دێمهۆكرات و تهشكیالتی هێزی پێشمهرگهی كوردستان و ههروهها ئیعالمی جهمهووری كوردستان نهخشی بهرچاوی ههبوو .لهبهر ئهو تێكۆشان و
351
نهخشه گرینگانه لهالیهن پێشهواوه به وهزیری بهرگری ههڵبژێردرا. -٢تهشكیلی دهوڵهتی جهمهووری كوردستان:
تهشكیلی دهوڵهتی جهمهووری كوردستان كه بۆ هههوهڵین جهار لهه تهاریخی نهتههوهی كهورددا پێكههاتبوو ،بهوو بهه باعیسهی دهنهگ و باسێكی زۆر له ئێران و دونیادا .بهاڵم ئهوكاره گرینگهه چونكهوو لهگههڵ موخالهفههت و بهرههڵسهتی دهوڵهتهه ڕۆژئاواییههكان ڕووبههڕوو بوو ،دهوڵهته كوردخۆرهكان و پشتیوانهكانیان بۆ پاراستنی مهنافعی خۆیهان و بهۆ بهربههرهكانی لهگههڵ دهوڵههتی شهۆڕهوی ئههوكارهیان زۆر پهێ نههاخۆش بههوو .بههاوجودی موخالهفههت و بهربهههرهكانی دهرهوه و ئێههران و ،نهههبوونی دهرامههد و داهههاتێكی بهههرچاو و كزیههی بههاری ئابووری له ماوهی یهكساڵ هه تهمهنی كورتی كۆماری مههاباددا ،ئاڵوگۆڕێكی زۆر گرینگ و بنهڕهتی له ههرێمی ژێر دهسههاڵتی كۆمهاردا بهدیهات كه به كورتی بریتی بوون لهم خااڵنهی ژێرهوه: * تهشكیلی هێزی پێشمهرگهی كوردستان. * دامهزرانی مهدرهسهی كوردی و خوێندن به زمانی كوردی كهه بهۆ هههوهڵین جهار لهه ئێرانهدا ،منهدااڵنی كهورد بهه زمهانی زگمهاكی خۆیان له فێرگه و مهدرهسهكاندا دهرسیان دهخوێند. * پێكههاتنی ڕوحهی هاوكهاریی و بڕوابههخۆبوون لهه نێهو خههڵكی كوردسهتاندا و ههسهتی سههربهخۆیی و كهسهایهتی(شهخسهییهت)ی میللی. * تهشكیل و ئیعالمی ههوهڵین كۆمار له تاریخ و سهربهوردی نهتهوهی كورددا. * باڵوبوونهوهی ڕۆژنامه و گۆوار به زمانی كوردی بۆ پهرهپێدان به زمان و كولتووری كوردی. * ناردنی قوتابی كورد بۆ دهرهوهی كوردستان بۆ فێربوونی زانست و تێكنیكی تازه. * دامهزرانی ئیستگای ڕادیۆ و دانانی چاپخانه بۆ چاپ و باڵوكردنهوهی گۆوار و ڕۆژنامه و چاپهمهنی بۆ ئیدارهكانی كوردستان. * پاراستنی مافی كهمایهتییهكانی دانیشتووی كوردستان (بۆ وێنه بۆ مندااڵنی 21ماڵ جوولهكه له مههاباد مهدرهسههی تایبههتی داندرا كه منداڵه جوولهكهكان جیا له زمانی كوردی و فارسی ،زمانی عیبڕیشیان دهخوێند). * ئههاڵوگۆڕ لههه وهزعههی كشههتوكاڵدا و باشههتربوونی ژیههان و گههوزهرانی گوندنشههینهكان و ،البردنههی زۆڵههم و زۆریههی لههه سهههریان تاڕادهیهكی بهرچاو. * پێوهندی لهگهڵ ئازهربایجان بۆ بهڕێوهبردنی كارهكانی ههردوو واڵت. -٢كۆماری كوردستان و سنووری ژێر دهسهاڵتی:
كۆماری كوردستان له ئاڕاڕاتهوه تا نیزیك شهاری سهنهی لهه ژێهر حوكمهدا بهوو .دهسههاڵتی كۆمهاری كوردسهتان لهه هههموو شهارهكانی ماكۆ ،خۆی ،سهڵماس ،ورمێ ،به پێی نفووس و له ههموو دهوروبهری ئهو شارانه و ههرجێگایهك كه زۆرینهی دانیشتووانی كورد
352
بههوون ،ههههروهها لههه شههارهكانی شههنۆ ،نهغهههده ،مههههاباد ،پیرانشههار ،سهرهشههت ،بۆكههان و میانههدواو و دهوروبهههری شههارهكانی سهههقز و ساینقهاڵ و تیكاب و ههموو گوندنشینهكان بهرقهراربوو. -٢ههیئهتی دهوڵهت
ههیئهههتی دهوڵهههتی جهههمهووری كوردسههتان لههه كهسههانێكی ناسههراو لههه ناوچهههدا و بهههگوێرهی ههلومهههرجی ئهههو سهههردهمه شههارهزا و لێهاتوو ،پێكهاتبوو .زۆربهی وهزیرهكان تهحسیالت (خوێندهواری)ی قهدیمییان ههبوو .حاجی بابهشێخ و مهال حوسهینی مهجهدی عهالمی زۆر گهورهی دینی بوون .مهحموودی وهلیزاده و مهنافی كهریمی له خوێندنی كالسیك و تازه بههرهمهند بوون ،بهاڵم لهسههریهك هههموو وهزیرهكان له ناوچهدا سهرشناس بوون. كاروباری بهڕێوهبردنی حكوومهت له ڕێگای شۆڕ و مشوهڕهتهوه بوو ،بهاڵم له ههموو حاڵێكدا بهڕێوهچوونی كاروباری جهمهووری لهه ژێر چاوهدێری و ڕێبهریی پێشهوا قازی دا بوو. ههیئهتی دهوڵهتی كوردستان بهه دڵسهۆزی و عهالقههوه كاریهان دهكهرد بههاڵم بهداخههوه نههبوونی ئههزموونی سیاسهی و بهرههڵسهتی دهرهوه له كاروباری كوردستان و تهمهنی كورتی كۆمار ،ئیجازهی لهوه زیاتری نهدهدا. ههیئهتی وهزیرانی كوردستان بریتی بوون له: )1حاجی بابه شێخ سیادهت :سهرۆك وهزیر )8مهال حوسێنی مهجدی :وهزیری عهدڵییه )2موحهمهد حوسێنخانی سهیفی قازی :وهزیری بهرگری )1حاجی موستهفای داودی :وهزیری بازرگانی و تیجاڕهت )1مهنافی كهریمی :وهزیری پهروهرده و زانیاری(مهعاریف) )6سهدیقی حهیدهری :وهزیری تهبلیغات )2مهحموودی وهلیزاده :وهزیری كشتوكاڵ (كهشاوهرزی) )2سهید موحهمهدی تاهازاده(ئهیوبییان) :وهزیری بێهداری (لهشساغی) )9خهلیلی خوسرهوی :وهزیری كار )11ئهحمهدی ئیالهی :وهزیری دارایی (ئیقتیساد) )11عهبدولڕهحمانی ئێلخانیزاده :وهزیری موشاویر )18ئیسماعیلی ئێلخانیزاده :وهزیری ڕێگاوبان )12كهریمی ئهحمهدهین :وهزیری پۆست و تێلگڕاف
353
)11موحهمهد ئهمینی موعینی :وهزیری ناوخۆ(داخیله) زۆربهههی وهزیرهكههان ،ئهنههدامی (كۆمهڵهههی ژ.ك) و دوایههیش ئهنههدامی حیزبههی دێمههۆكراتی كوردسههتان بههوون .ههركهههس بههه ئهنههدازهی پێسپێراویی خۆی تێدهكۆشا ،بهاڵم ههڵسووڕێنهری ئهسڵی و ڕێنیشاندهری ههمووان پێشهوا قازی بوو. -٢شهخسییهتی مهال موستهفای بارزانی:
له بارهی شهخسییهتی مهال موستهفای بارزانی یهوه دهبێ ئهو مهبهسته بۆ ههموو كهس ڕوون و ئاشكرا بهێ كهه :مههال موسهتهفا لهه ڕێگای نهتهوهی كورد و بۆ ئازادی كوردستان زۆری زهحمهت كێشاوه .ساڵهها زیندان و دهربهدهریی دیوه و له پێناوی ئازادیی نهتههوهی كورددا شهڕی كردووه .له كۆماری مههابادیشدا به گههرمی هاوكهاری دهكهرد .بههاڵم بهه پێهی داب و دهسهتووری عهشهایری و شهخسهییهتی ڕوحانی و ڕێبهریی بابوباپیرانی كه ههمیشهه و هههموو وهختێهك ڕێبههری عێهل و عهشهیرهتی خۆیهان بهوون ،ئههمر و دهسهتوور و نههزهری خۆی له نهزهری جهماعهتێكی بهدهوروبهرییهوه بوون بااڵتر دهزانی .لهبهر ئهوه ئهفسههرهكانی عێراقهی وهكهوو عیهزهت عهبدولعههزیز و ئهوانی تر له ئیعمالی نهزهری مهال موستهفا دڵتهنگ بوون. -٠١شكستی كۆماری كوردستان:
بۆ شكستی كۆماری مههاباد چهند هۆ و دهلیلی گرینگ ههبوو .دهوڵهتهه گههورهكان لهه هههموو دونیهادا بهه دوای مههنافیعی خۆیانهدا دهگهههڕێن .دهوڵهههتی شههۆڕهویش دهیهویسههت ئیمتیازاتێههك بهتایهههبتی نهههوتی بههاكووری ئێههران وهدهسههتبهێنێ .ئینگلیسههیش نهیدهویسههت لههه كانگاكانی نهوتی ئێراندا شهریكی بۆ پهیدا ببێ و ،ئهمریكاش دهیهویست لهو نمهده كاڵوێكی پێ بگا. بۆ وهدهستهێنانی ئیمتیهازاتی نههوتی بهاكوور ،دهوڵههتی شهۆڕهوی یارمهتییههكی زۆری بهه دهوڵههتی ئازهربایجهانی ئێهران و فیرقههی دێمۆكرات دهكرد و ،به حیزبی دێمهۆكراتی كوردستانیشهی تاڕادهیههك كۆمههك و یاریهده دهدا ،بههاڵم لهه بهرانبههر یاریهده و كۆمههك بهه ئازهربایجان زۆر كهم و تهنیا له بهر لهنگهر ڕاگرتن بوو. سهرۆك وهزیرانهی ئێهران «ئهحمههد قههوام» ،بهۆ فریهودانی دهوڵههتی شهۆڕهوی ڕۆیشهته مۆسهكۆ و ،دوای وتهووێژێكی زۆر قههراردادی نهوتی باكووری ئێرانی له سهر پێودانی %19و %11لهگهڵ دهوڵهتی شۆڕهوی ئیمزاكرد. وه له پێش ئهوهشدا ،سێ كهس له ئهندامانی حیزبهی تهوودهی بهۆ وهزیهر لهه دهوڵههتی خۆیهدا هههڵبژاردبوو .بههاڵم تهسهویبی ئههو قهراردادهی به ڕا و نهزهری نوێنهرانی مهجلسی ئێرانهوه بهستهوه .بۆ تهئمینیی ههڵبژاردنی مهجلیس ،داوای له شۆڕهوی كهرد كهه دوای كشانهوهی هێزهكانی له ئێران ،ئیجازهی ناردنی هێزی سوپای ئێران بۆ ئازهربایجان و كوردستان بدرێ.
354
حكوومهتی شۆڕهویش ،بۆ كشانهوهی هێزهكانی له ئێران كهوتبوه ژێر فشاری ئهمریكا و ئینگلیس و ،دوای وهرگرتنی قهول و قههرار له ئهحمهد قهوام ،دهستی به كشانهوهی سوپای خهۆی لهه خهاكی ئێهران كهرد .دهوڵههتی ئێهران هێزهكهانی خهۆی نهاردهوه ئازهربایجهان و كوردسههتان .حكوومهههتی ئازهربایجههان شهههڕێكی چكۆڵهههی لههه قافالنكوهههه كههرد .سهههرۆكهكان ههههاڵتن بههۆ شههۆڕهوی و ژمارهیهههكی زۆر لههه فیداییهكانی پێشهوهری كوژران .بهاڵم له كوردستاندا ،له نهتیجهی سیاسهتی پێشهوا قازی ،ئهو پێشهاته ڕووینهدا .شۆڕهوی ئێرانی چۆل كرد ،ئازهربایجان ئاشبهتاڵی كرد و سهرۆكهكانی ههاڵتن بۆ شۆڕهوی .بهمجۆره پشتی جهمهووری كوردستان خاڵی بوو. سهرۆك عهشیرهتهكانیش به بیستنی خهبهری تهسلیمبوونی ئازهربایجان ،خۆیان كشاندهوه. پێشهههوا قههازی سهههرانی حیههزب و دهوڵهههت و خهههڵكی شههاری كههۆكردهوه و داوای لێكههردن نهههزهری خۆیههان نیسههبهت بههه شهههڕكردن یهها تهسلیمبوون بدهن .دوای وتووژێكی زۆر قهراردرا ،بهۆ پێشهگرتن لهه خهوێنڕێژی و كوشتوكوشهتار ،پێشههوا قهازی لهه گههڵ سهوپای ئێهران واردی گفتوگۆ بێ .دوای موالقهاتی پێشههوا لهگههڵ سههرتیپ هومهایوونی فهرمانهدهی سهوپای ئێهران ،هێهزی سهوپای ئێهران بههبێ شههڕ و كوشتار واریدی مههابا بوون .پێشهوا قازی باوجودی ئهوهی بۆی مومكین بوو بڕوا و ،مههال موسهتهفاش زۆری حههول دا ،بههاڵم ئامهادهی ڕۆیشتن نهبوو ،فهرمووی :من خهڵكی شار و واڵتی خۆم بهجێ ناهێڵم و ئامادهم بۆ ههموو پێشئامهد و سهرنویشتێك .ئهمن نهاتوانم ژن و منداڵی كورد له ژێر دهستی دوژمندا به جێبهێڵم .بهو جۆره بۆ وتووێژ لهگهڵ فهرماندهی لهشكری ئێران ئاماده بوو. خوالسه هۆیهكانی شكستی جهمهووری كوردستان: -1پشتبهردانی شۆڕهوی، -8تهسلیمبوونهوهی ئازهربایجان و ههاڵتنی سهرۆكهكانیان و، -2پشتبهردانی عهشایر و زۆڵه كوردهكان بوون. وهختێك ڕووسهكان پشهتی ئازهربایجهان و كوردسهتانیان بههردا ،بهۆ پێشههواقازی كهه ئههركی گههورهی پاراسهتنی خههڵكی كهوردی بهه ئهسههتۆوه بههوو ،زۆر سهههخت و دژوار بههوو .بهههاڵم پێشهههوا قههازی مهتانهههت و گهههورهیی خههۆی زیههاتر نیشههان دا و تههرس دای نهههگرت ،بههه دهربڕینی پێناخۆشبوونی خۆی لهو پێشامهده ،ئامادهگی خۆی بهۆ فیهداكاری لهه پێنهاو میللههتی كهورددا بهه ئیمهانی پتههو و ڕووی خهۆش نیشههان دا .فهههرمووی :دۆسههتهكانمان ناپیاوهتییههان لههه گهههڵ كههردین بهههاڵم ئێمههه بههه ڕێههی خۆمههان وهفههادارین و ئهههو شههێعره فارسههییهی خوێندهوه: سر كه نه در راه عزیزان بود بار گرانی است كشیدن به دوش (سهر ئهگهر له ڕێگای عهزیزاندا نهبێ هه بارێكی گرانه ههڵگرتنی به شان)
355
-٠٠چۆنیهتی گرتن و موحاكهمهی پێشهوا و یارانی:
پێشهوا قازی سهرهڕای ئهو ههموو حهول و تهقهلالیهی بۆ ڕۆیشتن لهگهڵی درا ،ئاماده نهبوو خهڵك بهجێبێڵێ و بۆ پاراستنی خهڵكی كورد ئامادهی موالقات لهگهڵ سهرتیپ هومهایوونی بهوو .جارێهك لهه دێهی حههمامیانی نیزیهك بۆكهان لهه مهاڵی مههحموود ئاغهای ئیلخههانیزاده كههه بههه پشههتبهردانی جهههمهووری لههه گهههڵ دهوڵهههت سههازابوو و ،جههاری دووهمههیش لههه شههاری میانههدواو موالقههاتی فهرمانههدهی لهشكری ئێرانی كرد و قهول و قهراری لهگهڵ دانا كه مههاباد بهبێ شهڕ تهسلیم بێ و ئهرتهشیش به ئارامی بێته نێو شار و ههتا لهشكری ئێران واریدی شار نهبێ ،عهشایر ههقیان نییه بێنه نێو شارهوه. ڕۆژی 86ی سهرماوهزی ساڵی 1281ی هههتاوی ،هێهزی سهوپای ئێهران زۆر بهه تهرس و ئیحتیهات واریهدی مهههاباد بهوو .دوای چهنهد ڕۆژێك به مهبهستی چاكداماڵین و كۆكردنهوهی چهك و تهقهمهنی ،پێشهواقازی و ئهو كاربهدهستانهی لهه شهاردا مهابوون بهۆ دهفتههری فهرمانداریی نیزامی بانگ كران ،شهوی ئهوهڵ پێشهوا و ههموو بهشداران له كۆبونهوهكه دا گهڕانهوه ماڵی خۆیهان .بههاڵم ڕۆژی دووهم كۆبوونههوه درێههژهی پێههدرا و دوای نهوێژی شههێوان پێشهههوا و ژمارهیهههكی دیكهه لههه كاربهدهسههتانیان ڕاگههرت .پێشههوا و سهههیفی قههازی لههه فهرمانداریی نیزامی و باقی دهزگیركراوهكان تهحویلی زیندانی شارهوانی دران. دادگای زهمانی جههنگ تهشهكیل درا و دهسهتیان كهرد بهه لێپرسهین و موحاكهمههی دهزگیركراوهكهان .دادگهای هههوهڵ بهه سههرۆكایهتی سهههرههنگ «پههارس تهههبار» فهرمانههداریی نیزامههی مههههاباد و دادسههتان سهههرهنگ « 8فیههوزی» رهئیسههی سههتادی لهشههكر پێكهههات .لهههو ماوهیهدا سهدری قازی برای قازی موحهمهد كه نوێنهری مهجلیس بوو لهه تهاران دهزگیهر كهرا و بهۆ موحاكهمهه هێنهدراوه مهههاباد .دوای موحاكهههماتێكی دوورودرێههژ دادگههای ههههوهڵ حههوكمی ئیعههدامی قازییهههكانی دهركههرد .لهههو ماوهیهههدا دهنگههۆ ههههبوو كههه ئهمریكاییهههكان لههه زینداندا دهگهڵ پێشهوا قازی دیداریان كردووه بهاڵم پێشهوا تهسلیمی نهزارهتی ئهوان نهبووه. دوای نیزیك دوو مانگ و نیو مانهوه له زینهدان كهه مانهگ و نیهوی دوایهی لهه سههربازخانهی مهههاباد و لهه زیندانهدابوون ،دادگهای تهجدید نهزهر(بڕیار نوێكردنهوه) به هاتنی ژمارهیهك ئهفسهر له تهورێزهوه پێكهات. سهرۆكی مهحكهمهی دووهم سهرههنگ« عهتا» و داستانی مهحكهمه سههرههنگ «نیكهوزاد» بهوون .دادگهای دووهم دوای 12سههعات موحاكهمه و تاوانباركردن ،حوكمی دادگای ههوهڵیان به سههر پێشههوا و هاواڵهكانیهدا سههپاند كهه دوای تهئییهدی سهتادی ئهرتههش و شای ئێران ،شهوی 11ی خاكهلێوهی ساڵی 1286ی ههتاوی له مهیدانی چوارچرای شاری مههاباد شههید كران. -٠٦چۆنیهتی شههیدكرانی پێشهوا و هاواڵهكانی:
شهوی 11ی خاكهلێوه ،له زیندان به پێشهوا و هاواڵهكانی ڕادهگهیێنن كه دهستوور هاتووه بیان بهن بۆ تاران ،له سهعات 18ی
356
شهو ،له پێشدا پێشهوا قازی سواری ماشێنێكی پڕ له سهرباز دهكهن و دهیهێنن بۆ فهرمانداریی نیزامهی (عیمهارهتی ئێسهتای شهارهداری له مهیدانی چوارچرا) .پێشههوا بهه دیتنهی وهزعهی مهیهدان و كۆبوونههوهی سهربازێكی زۆر دهزانهێ كهه درۆیهان لهگههڵ كهردووه ،دهیبهنهه عیمههارهتی شههارهداری .سهههرههنگ نیكههوزاد دادسههتانی مهحكهمهههی دووهم و فهرمانههداری نیزامههی سهههرههنگ پههارس تهههبار و ڕوحانییهههكی مهحهللی لهو هۆدهیهدا دهبن ،لهوێ حوكمی دادگا بۆ پێشهوا قازی دهخوێننهوه و دهڵێن ههر وهسێتێكت ههیه بیكه .پێشهوا بهو ڕوحهی گهوره و نهترسی خۆیهوه دوای بیستنی حوكمی دادگا وهسێتنامهی خۆی دهنووسێ .له وهسێتنامهی مێژوویی خۆیهدا دوای بهرهههق زانینهی داوای خۆی بۆ ئازادی میللهتهكهی ،بهشێك له دارایهی خهۆی بهۆ دروسهتكردنی مهدرهسهه و بیمارسهتان لهه شهاری مهههاباد تههرخان دهكها. دوای دوو ڕهكاعهت نهوێژ ئامهادهی چهوونی مهیهدانی ئیعهدام دهبهێ و دهفههرموێ :چونكهوو لهه ئیسهالمدا لهه داردان بهاش نییهه داوادهكههم گولللهبارانم بكهن .بههاڵم داواكههی لهێ قههبوڵ ناكههن .وهختێهك دێهن چهاوی ببهسهتن دهفههرموێ چهاوم مهبهسهتن مهن الی میللههتی خهۆم شهرمهزار نیم دهمهوێ له دواكاتی ژیانیشمدا چاوم له كوردستان بێ .دوای ئهوه له سهر كورسهی ئیعهدام بهه دهنگێكهی بههرز دهفههرموێ: «ئێوه قازی موحهمهدێك دهكوژن ،بهاڵم له ههر قههتره خهوێنێكی مهن قهازی موحهمههدێك بهه وجهود دێ ،بهژی كوردسهتان» .بههو جهۆره پێشهوا به قهولی خۆی وهفا دهكا و ڕوحی گهوره و پاكی خۆی فیدای كورد و كوردستان دهكا. دوای ئیعدامی پێشهوا قازی ،ژهنهڕاڵ سهیفی قازی كه سواری ماشێنی دووهم كراوه ،دهبهنه ژووری فهرمانداری و حوكمی دادگای بۆ دهخوێننهوه و داوای لێدهكهن ههر وهسێتێكی ههیهه بیكها .حهمهحوسهێنخان بهه شهههامهتهوه لهه پشهت میزێهك دادهنیشهێ و وهسهێتنامهی خۆی دهنووسێ ،وهختێك دهیهێننهه مهیهدانی چهوارچرا و تههرمی پێشههوا بهه دارهوه دهبینهی حهملهه بهه سههربازهكانی دهوروبههری دهكها و نهعرهته لێدهدا و به دهنگێكی بههێز ،ترس و لهرزه دهخاته دڵی دوژمنانهوه و دانیشتووانی دهوروبهری مهیدان له خههو ههڵدهسهتێنێ و دهگوڕڕێنێ :بژی پێشهوای موعزهمی كوردستان ،بهژی كوردسهتان .سههربازهكان دهوری دهگهرن و بهه زۆر تههنافی دار دهخهنهه ئهسهتۆی، تهنافهكه هێزی ههڵكێشانی سهیفی قازی نهابێ و دهپچهڕێ ،نهاعیالج دهیهێننهه بههر داری سهێیهم كهه بهۆ سههدری قهازی ئامهادهكرابوو، لهوێ له داری دهدهن و شههیدی دهكهن .ماشینی سێیهم كه هههڵگری سههدری قهازی یهه واردی مهیهدانی چهواررا دهكههن .سههدری قهازیش دهبهنههه ژوورهكهههوه و حههوكمی دادگههای بههۆ دهخوێننهههوه .ئهههویش دوای وهسههێتكردن و نووسههینی نامهیهههك بههۆ كچههی گهههورهی ،لههه وهختههی ڕوونبوونهوهی ڕۆژی دووشهمۆ 11ی خاكهلێوه ئیعدام و شههید دهكرێ (ڕوحیان شاد بێ). تهواوی شهقامهكانی دهوروبهری چوارچرا و سهربانی ماڵهكان له نیوهشهوهوه به سهرباز تههنرابوو .لهه بههر یاسهای قهدهغههكردنی هاتوچۆ كهس به دهرهوهنهبوو ،تهنیا ماڵهكانی ڕووبهڕووی مهیدانی چهوارچرا لهههاتوچۆی سههربازهكان و تهقههی ههڵخسهتنی دارهكهان ههستیان بهكارهسهاتێك دهكهرد ،بههاڵم نهیانهدهزانی چییهه .بهه ڕووناكبوونههوهی ڕۆژ و البردنهی قهدهغههی ههاتوچۆ ،خههڵكی شهار لههو كارهساته دڵتهزێنه ئاگادار بوون .شاری مههاباد بوو به مهحشهر ،تهواوی ژن و منداڵ و زۆربهی پیهاوانی شهاری مهههاباد بهه ههاوار و ڕۆڕۆ ڕوویان كرده چوارچرا. تهرمی پیرۆزی شههیدهكان له سهعاتی ههشتی بهیانی هێندرانه خوارێ و ،بۆ غوسڵ و شوتن بردیاننه مزگههوتی حهاجی ئهحمههد. لهوێ له ژێر چاوهدێری گروهانێك سهربازدا دوای شوشتن و كفنكردن بهرهو گۆڕستانی شار له داوێنی كێوی داشامهجید وهڕێخران .ههر
357
ئهوهندهی تابووتهكان واردی گۆڕستان بوون تهواوی خهڵكی شار(نهوهد له سهدی خهڵك) به دیتنی تابووتی شههیدان لهه گابۆڕیهان دا و ،ژن و منههداڵ خههۆڵی سههههرقهبرانیان وهسهههر خۆیههان دهكهههرد .سهههربازهكان بههه دیتنهههی ئهههو وهزعههه زۆر ترسهههان و سهههرنێزهیان لهههه تفهنگهكانیان دا و فیشهكیان برده بهر لوولهی تفهنگ و به زۆریی سهرنێزه ڕێگای سهر گۆڕهكانیان كردهوه .دوای به خاكسپاردنی شههیدهكان خهڵكیان به زۆری سهرنێزه له قهبرستان دوورخستهوه و سهربازهكان له گۆڕسهتان مانههوه .دیتنهی ئههو ڕۆژه قههت لهه بیهر ئهو كهسانهی شاهیدی ڕووداو بوون ناچێتهوه. -٠٢ههیئهتی دهوڵهتی كوردستان چیان بهسهرهات؟:
لهگهڵ گیرانی پێشهوا و سهدر و سهیفی قازی ،زۆربههی وهزیرهكهانی كۆمهاریش دهزگیهر و زینهدانی كهران و بهۆ موحاكهمهه نێردرانهه تهورێز .حاجی بابهشێخ ،حاجی موسهتهفای داودی ،ئهحمههدی ئیالههی ،سههید موحهمههدی تاههازاده(ئههیوبییان) ،كههریمی ئهحمههدهین، مهحموودی وهلیزاده و زۆر كهسی دیكه وهكوو عهزیز خانی كرمانج ،حوسێنی فروههر(زێڕینگهران) ،موحهمهدی یاهوو و چهند نهفهر لهه ئهفسهرهكان وهكوو حامیدی مازووچی ،موحهمودی نازمی ،ڕهسووڵی نهغهدهیی و موحهمهدی ڕهوشههنفكر و ،هههروهها ژمارهیههكی دیكههش لهه كاربهدهسهتانی كۆمهار لهه تهههورێز موحاكهمهه و مههحكووم بهه ئیعهدام و حهههبس كهران .حهفتهیههك دوای ئیعهدامی پێشههوا و سهههدر و سهیفی قازی ،چوار ئهفسهری كورد :حهمید مهازووچی ،موحهمههد ڕهوشههنفكر ،ڕهسهووڵی نهغههدهیی و موحهمههدی نهازمی لهه تههورێزهوه هێرانهوه و لهه مهیهدانی چهوارچرا ئیعهدامیان كهردن .ئههوانی دیكههش لهه دوو سهاڵهوه تها حهبسهی ئهبههد حهوكم دران و لهه تههورێزهوه بردیاننه ورمێ بۆ موحاكهمهی دووهم .حاجی بابه شێخ به موناسهبهتی ئاشنایهتی زووی لهگهڵ سپههبود شابهختی فهرماندهی لهشهكری ئازهربایجان ،زووتر ئازاد كرا. لهه 81ی ڕێبهنهدانی سهاڵی 1281ی ههتاویهدا ،ژمارهیههك لهه پیاوهگههورهكانی عێلهی بههگزادهی فهیزوڵاڵبههگی لهه بۆكهان و سهههقز موحاكهمه و ئیعدام كران كه بریتی بوون لهم شههیدانه: -1عهلی بهگی شێرزاد(یهكشهوه) فهرماندهی هێزی پێشمهرگه له بۆكان، -8موحهمهدخانی فارووقی، -2عهبدوڵاڵخانی مهتین، -1حهمهخانی دانیشوهر(ئهو سێیانه برابوون)، -1موحهمهدخانی فهیزوڵاڵبهگی، -6حهسهنخانی فهیزوڵاڵبهگی، -2عهلی خانی فاتی ، -2ئهحمهدخانی شههجیعی كهه ئههم ههشهت شهههیده لهگههڵ عههلی بههگی شهێرزاد لهه عێلهی فهیزوڵاڵبههگی ،هههموو بهرا و ئهامۆزا و لهگهڵ پێشهوا قازیش خزم بوون(دایكی پێشهوا قازی كچی ئاغاشێربهگی فهیزوڵاڵبهگی بوو)،
358
-9عهلی ئاغا جهوانمهردی، -11ڕهسووڵ ئاغا جهوانمهردی(له عێلی گهوركی سهقز)، -11شێخ سهددیق ئهسعهدی و، -18شێخ ئهمین ئهسعهدی(له شێخانی دهوروبهری سهقز) .وهك گوتمان عهلی بهگی یهكشهوه له بۆكان و یازده كهسهكهی دوایی له سهقز ئیعدام كران. نیزیكهی سێسهد كهس له مههاباد و سهقز و بۆكان دهزگیر و زیندانی كران كه ماوهی زندانیان له شارهكانی مهههاباد و تههورێز و ورمێ گوزهراند. خهڵكێكی زۆر بۆ ئهسلهحه دهزگیر كران و ،دوای لێدان و ئهشكهنجه و لێ ئهسهتاندهوهی چهكههكان یهان پهێ كڕینیهان ئهازاد كهران. گۆیا بیست ههزار تفهنگ و دهمانچه له خهڵكی ئهستێندرانهوه ،بهاڵم بهو ههموو زهبرو زهنگهشهوه ،دهوڵهتی ئێران كه لهه پشهتیوانی عهشهاریش بهههرخوردار بههوو نهههیوێرا دهسههت بههه قهههتڵی عههامی خههڵكی كههورد بكهها ،چونكههوو ئامههادهگی نیزامههی و ههههروهها ڕهگ و ڕیشهههی واقیعیی جوواڵنهوهی كوردستان لهه دڵهی نهتههوهی كهورددا هههبوو .دوای شهههیدكردنی پێشههوا و هاواڵههكانی و شهههیدهكانی بۆكهان و سهقز و مههاباد و ،گرتن و مهحكوومكردنی سێسهد كهسی دیكه ،دوای ئهوه دهوڵهتی ئێران فهرمانی عهفوی دهركرد. -٠٢خاترهیهك له موحاكهمهی پێشهوا قازی
له دادگای دووهمدا ،سهرههنگ نیكوزاد دادستانی دادگا لهگهڵ تاوانباركردن و داوای ئیعدامكردنی پێشهوا و سهدر و سهیفی قازی، تهوهین به میللهتی كورد دهكا و كوردان به سهگ سفهت لهقهڵهم دهدا .پێشهوا قهازی تهووڕه دهبهێ و ههڵدهسهتێ ،بهه سههندهڵییهكهی ژێرخۆی پهالماری دادستان دهدا و له حاڵێكدا كورسییهكهی پێدادهدا ،دهڵێ :ئهتۆ ڕێتناكهوێ تهوهین به میللهتی كورد بكهی. دادگا دهشڵهژێ و بۆ ماوهیهك مهحكهمه تهعتیل دهكرێ .دوای كۆبوونهوهی دووباره ،دادگا درێژه به كاری خۆی دهدا و دادسهتان لهه قسهكانیدا ،پێشهوا و هاوكارهكانی به خاین به ئێران ناودهبا ،دیسان پێشهوا قازی تووڕهدهبێ و دووباره هێرش بهۆ دادسهتان دهكها و دهفهرموێ :خاین ئێوهن ،داگیركهر ئێوهن ،ئێمه داوای مافی خۆمهان دهكههین ،ئههمن ئێسهقانی ههشهت پشهتم لههم خاكهدایهه ،ئههمن بههو خاكه و به ئێسكی باب و باپیرانی خۆم خهیانهت ناكهم ،ئهمن دهمزانی به هاتنهوهی ئێوه دهگیرێم و دهشهمزانی دهمكهوژن ،ههرچهنهد ههموو وهسیلهی ڕۆیشتن بۆمن ئامادهبوو ،ئههمن نههمتوانی ئههم خاكهه و خههڵكی كوردسهتان بهه جێبههێڵم و بهڕۆم بهۆ دههوهی واڵت ،دهنها ڕۆیشتن بۆ من ئاسان بوو. -٠٢ههژار و هێمن
359
ئهو دوو شاعیره كه دهزهمانی حكوومهتی میللی كوردستاندا لهالیهن پێشهوا قازییهوه لهقهبی (شاعیری میللهی)یهان پێهدرابوو ،زۆر خۆشهویست بوون .ئهو دوو شاعیره گهوره ،زۆر بهههست و ئیحساس و ،خاوهن بیروبڕوایهكی پاك و خاوێن به نهتههوهی كهورد بهوون و تا دوا ههناسهی ژیانیان له پێناو گهل و نهتهوهی خۆیاندا بۆ بووژاندنهوه و گهشهپێدانی زمان و ئهدهبیاتی كورد تهالش و كۆششیان كرد. دوای تێكچوون و شكستی كۆمار ،مامۆستا ههژار ڕۆیی بۆ عێراق و ههموو ناڕهحهتی و دهربهدهری و ڕووتی و برسێتی قههبوڵ كهرد و له دواییدا تێكهڵ به شۆڕشی مهال موستهفا بوو .دوای مامۆستا ههژار ،مامۆستا هێمنیش كه له ژێر چاوهدێری دابوو ،لهه ترسهی گهرتن و ئهشكهنجه ڕای كرده عێراق و تا تێكچوونی ڕێژیمی پاشایهتی له وێ مایهوه و دوای شكستی ڕێژیمی شا گهڕایهوه مههاباد. مامۆستا ههژار ،دوای شكستی شۆڕش له ساڵی ،1921لهگهڵ بارزانییهكان گهڕایهوه ئێهران و تها ڕۆژی وهفهاتی ،لهه شهاری كههرهج دادهنیشت و خهریكی نووسین و تهرجومهی كتێبی كوردی و نووسینی قامووسی كوردی و تهرجومهی قورئانی پیرۆز به زمانی كوردی بوو. مامۆسههتا هههێمن دوای هاتنهههوهی لهگهههڵ حیزبههی دێمههۆكراتی كوردسههتان هاوكههاری دهكههرد و ،دوایههیش چههوه ورمههێ و بههوو بههه سهرنووسهههری گههۆواری (سههروه) كههه لههه الیهههن دهوڵهتهههوه بههه زمههانی كههوردی باڵودهكرێتهههوه .مامۆسههتا هههێمن لههه ڕۆژی 1261 / 1 / 82ی ههههتاوی بههه نهخۆشههی دڵ لههه شههاری ورمههێ كههۆچی دوایههی كههرد و تهرمهكهههی بههه ڕێههز و حورمهتهههوه لهالیهههن عهالقهمهنههدان و خزمانییهههوه هێنههدراوه مههاباد و له گۆڕستانی بوداق سوڵتان تهسلیم به خاك كرا .مامۆستا ههژاریش ڕۆژی 1269 / 18 / 8به نهخۆشهی دڵ لهه بیمارسهتانی تاران كۆچی دوایی كرد و ،تهرمهكهی به ڕێز و حورمهتێكی زۆرهوه لهالیهن كوردهكانی تارانهوه بهرهو مههاباد وهڕێخرا .خهڵكی شاری مههابادیش به سهدها ئۆتۆمبیل تا شاری بناوی ئازهربایجان چوونه پێشوازی و پاشان تهرمهكهی بردرا بهۆ مزگههوتی جامیعهه و ،دوای خوێندنی نوێژی جومعه به سهر شانی زۆربهی دانیشتووان و الوهكانی مههابادی ،له مزگهوتی جامیعهه بههرهو گۆڕسهتانی بهوداق سهوڵتان لههه نێههو دروشههم و شههوعاری :بههژی كوردسههتان ،هههێمن و شههههیدان میوانتههان بههۆ هههات ،ڕهوانهههی كۆڕسههتان كههرا .كههاك مهسههعود بههارزانی و ژمارهیهكی زۆر چهكداری بارزانی له سهر قهبران بوون و له ڕێوڕهسمێكی گهوره و خوێندنهوهی وتهار و شهێعر و ئیحساسهاتی تونهد ،لهه الی مامۆستا هێمن و مهال غهفووری دهباغی تهسلیم به خاك كرا .ڕوحی ههموویان شاد بێ. -٠٢ڕۆڵی عهشایر له شكستی كۆمار دا
ههر وهكوو له هۆیهكانی شكستی كۆماردا باسمان كرد ،دوای ئهوهی دهوڵههتی شهوڕهوی دهسهتی بهه كشهاندنهوهی هێزهكهانی خهۆی لهه ئێران كرد و پشتی ههر دوو دهوڵهتی ئازهربایجان و كوردستانی بهردا؛ زۆربهی سهرۆك عهشهیرتهكان لهه ژێهرهوه دهسهتیان بهه گفتوگهۆ لهگهههڵ كاربهدهسههتانی ئێههران كههرد .هێههزی عهشههیرهی شههكاك بههه سهههرۆكایهتی ئهمهههرخان دهوروبهههری سهههقزی بهجێهێشههت و هاتنهههوه دهوروبهری بۆكان.
360
عهشیرهی دێبۆكریی بۆكان ،پردی بۆكانیان ڕووخاند بۆ ئهوهی له پاشهكشهی هێزهكانی كوردستاندا خراپكاری بكههن .ئههوهبوو بهه نیزیكبوونهوهی سوپای ئێران ،ههلپهرسهتیی خۆیهان نیشهاندا و گهڕانههوه الی دهوڵههت و پشهتی كۆماریهان چهۆل كهرد و ،لهگههڵ سهوپای ئێران بۆ گرتنهوهی مههاباد و له دواییدا بۆ شهڕكردن لهگهڵ هێزهكانی مهال موستهفا تا نهغهده و شنۆ و سنووری ئێرانیش یاریدهی هێزی دهوڵهتییان دا. -٠٢خۆشترین و ناخۆشترین خاترهی خۆم له تهمهنی كۆماری كوردستاندا
دهستنیشانكردنی خاترهیهك بۆ خۆشترین خاتره دژواره ،چونكوو ئهو یهكساڵهی تهمهنی كۆمار بۆ من و ههر كوردێك هههمووی هههر خاترهی خۆش و بهدیهاتنی ئاواتی لهمێژینهی گهلێكی بهشخوراو و زوڵملێكراو بوو ..خاتراتی خۆشی من لهو دهورانهدا ،له ههڵكردنی ئااڵی كوردستان و له ڕۆژی ڕاگهیاندنی جهمهووریدا بوو(ههرچهند خۆم لهو كاتهدا له مههاباد نهبووم) ،كهه لهه تهاران ،پێشهوازییهكی گهرم و بهشكۆ لهالیهن ئازادیخوازانی ئێران و كوردهكانهوه له پێشهوا قازی موحهمهد كهرا و بۆخهۆم شهاهیدی بهووم .بههاڵم خاترهیههكی دیكهی خۆش كه زۆر له سهر بیر و ههستی من ئهسهری دانا و ئێستاش ههر له یادمه و له پێش چاومه ئهوه بهوو :لهه سههفهرێكدا كهه له خزمهت پێشهوا قازی و جهنابی حاجی باباشێخ بۆ باكووری كوردستانی ئازاد (ورمێ ،سهڵماس ،خۆی و ماكۆ) كردمان ،له ههموو ئهو شار و دێهاتانهدا له الیهن خهڵك و دانیشتووانی كوردستانهوه پێشوازییهكی گهرم و به تین له سهرۆك كۆماری كورد و هاوڕێكانی كرا ،وهختێك له شاری خۆی بههرهو سههڵماس و لهوێشههوه بههرهو مهاكۆ دهڕۆیشهتین لهه دوورهوه كێهوی سههربهرزی ئهاگری (ئهاڕاڕات) بهه مێزهری سپی بهفرهوه دهركهوت ،پێشهوا قازی به دڵێكی پڕ له ئیحساسهوه دوو جار فهرمووی :ساڵو لهه تهۆ ئههی ئهاگری ،سهاڵو لهه تهۆ ئهی ئاگری ..لهو لهحزهیهدا ههستی پێشهوای گهورهی كورد له دیتنی ئاگری و ساڵو لێكردنی به ئاشهكرا ،بیروبهاوهڕی وی بهه تهاریخی كورد و داوای ڕهوای بۆ وهرگرتنی ماف و ئازادی و ئهو شههیدانهی لهه قیهامی ئاگریهدا دهوریهان گێهڕاوه و خهوێنی پهاكی خۆیهان فیهدای ڕێگای ئازادیی نهتهوهی كورد كردوه نیشاندهدا و ،هیوا و هومێدی پێشهوای بهۆ ئهازادی هههموو كوردسهتان و میللههتی كهورد دهردهخسهت. ئهمن كه الوێكی 88ساڵه بووم له دیتنی ئهو دیمهنه ،ئیحساسی غروور و شادی و ئیفتیخارم كرد و فرمێسك به چاومهدا هاتنههخوارێ و له بهرانبههر ئهاگری و میللههتی كهورد و پێشههوای كوردسهتاندا كهه ورهی بهه قههد كێهوی ئهاگری بههرز و پتههو بهوو ،سههری تههعزیم و كرنۆشم دانواند. ناخۆشههترین خاترهشههم ،خههاترهی دڵتهههزێنی دیتنههی تهههرمی پیههرۆزی پێشهههوا قههازی موحهمهههد و سهههدری قههازی و سهههیفی قههازی لههه مهیههدانی چههوار چههرا بههه سهههر دارهوه بههوو ،ئهههو سههاته كههه كههاس و گێههژ تهماشههای تهههرمی ئهههو سهههردارانهم دهكههرد ،ئهههو كاتهههی كههه تهرمهكانمان ڕهوانهی گۆڕستانی شهاری مهههاباد كهرد و ههاوار و ڕۆڕۆی ژن و منهداڵ و گههوره و بچهووكی هاوشهاریانم دیهت كهه دهتگهوت قیامهت ڕابووه ،تاڵیی و ناخۆشی و غهم و پهژارهی ئهو ڕۆژه ڕهشهم تا مردن له بیر ناچێت. -٠٢بیر و ڕا سهبارهت به ڕاپهڕینی باكووری كوردستان
361
ههر وهك چۆن شێخ سهعید و مهال سهلیم ،شهێخ عوبهیهدوڵاڵ و شهێخ مههحموود ،سهمكۆ و پێشههوا قهازی و هههموو ئههو سههردارانه و تهواوی ئهو شههیدانهی بۆ ئازادی كوردسهتان جههنگاون و خۆیهان فیهدای میللههتی كهورد كهردووه ،ڕێگهای خههبات درێهژهی ههیهه و دوای ئهوانیش ڕێگای دوكتور قاسملوو و دوكتور سادق و ههزارانی دیكه بۆ خهبات له پێناو ئازادی و سهندنی مهافی نهتهوایههتی كهورد هههر درێههژهی دهبههێ .لههه حههاڵی حههازردا لههه كوردسههتانی بههاكوور ئااڵههههڵگری ڕاسههتهقینهی ئهههو ڕێگهها پههڕ لههه شههانازییه(پ.ك.ك)هیههه و ئههاپۆ ئااڵههڵگری پێشهوهی میللهته .بهش به حاڵی خۆم هیوا و هومێدێكی زۆر و گهورهم بهو خهبات و تێكۆشانه ههیه و ،هیواشم وایه كهه ئهو خهباتكاره كۆڵنهدهرانه خۆیان له چهپڕهویی توند بپارێزن ،چونكوو تا ئهمڕۆ خهباتهكانی میللهتی كورد له چهپڕهوی زیانیان زۆر دیوه .فیداكاری و خۆبههختكردنی كوردهكهانی بهاكووری كوردسهتان(توركیهه) ئاسهۆی ڕوونهاكیی ئهازادی تێهدا بههدی دهكهرێ .ڕاگرتنهی ویجههی كورد له دنیای دهرهوه بهتایبهت له ئوڕووپادا زۆر پێویسته. ههلومهرجی ئهمڕۆكه له جیهاندا زۆر موساعید به حاڵی میللهتی كورده و مهزڵومیههتی كهورد بهۆ بیهروڕای گشهتی ئاشهكرا بهووه .بهه یهكگرتوویی خهڵك و ڕێبهرایهتی ئاگایانهی ڕێبهرهكان ڕۆژی ڕزگاری نیزیكه به هومێدی خودای گهوره. -٠٢گۆوار و ڕۆژنامهكانی سهردهمی كۆمار
له پێش دامهزرانی كۆماری مههاباد و له زهمانی خهباتی كۆمهڵهی ژ.ك دا گۆواری (نیشهتمان) بهه سهرنووسههریی عهبهدولڕهحمانی زهبیحی باڵودهكراوه ،ئهو گۆواره زۆر به نهێنی له شاری تهورێز چاپ دهكرا و له كوردستان باڵودهبووهوه .زۆر بهه نهر و ،پهڕ بهوو لهه نووسراوهی سیاسی و شێعر و گوتار بۆ ئاگاداریی نهتهوهی كورد و هاندانیان بۆ خهبات. دوای دامهزرانی كۆمار ،ڕۆژنامههی (كوردسهتان) لهه شهاری مهههاباد و لهه چاپخانههی كۆمهاردا بهه سههر نووسههریی سههید موحهمههدی حهمیههدی باڵودهكههراوه .ڕۆژنامهههی (كوردسههتان) ئۆرگههانی حیزبههی دێمههۆكراتی كوردسههتان و باڵوكهههرهوهی یبروبههاوهڕی حیههزب و دهوڵهههتی كوردستان بوو .ههیئهتی نووسهرانی بریتی بوون له سهید موحهمهدی حهمیدی ،عهبدولڕهحمانی زهبیحی ،دڵشاد ڕهسهووڵی ،ئیبراهیمهی نهادری و كهسههانی دیكههه ،كهه هاوكاریههان دهكههرد و وتاریههان لهه بههارهی مهسههایلی ڕۆژ و داواكارییههكانی كوردسههتان و دهنههگ وباسههی واڵت دهنووسی. گۆواری (گوڕوگهاڵی منهدااڵنی كهورد) ،گۆوارێهك بهوو بهۆ منهدااڵن و تهازهالوان كهه سهرنووسههرهكهی ئاغهای قهادری مودهڕڕیسهی بهوو. گۆواری (هاوار) كه ماوهی دهرچوونی زۆر درێژ نهبوو .گۆواری (ههاڵڵه) له شاری بۆكان به ههۆی مامۆسهتا قزڵجهی و مامۆسهتا عهباسهی حهقیقی یهوه دهنووسرا و باڵودهكراوه .گۆوارێكی باش و پڕنێوهرك بوو. گهاڵڵهی كتێبی دهرسیش بۆ پۆلهكانی سهرهتایی ئاماده كرابوو ،بهاڵم بهداخهوه له بهر كورتی تهمهنی كۆمار چاپ نهكران.
362
-٦١له بارهی ئهخالق و بیروباوهڕی پێشهوا قازی موحهمهدهوه
پێشهوا قازی لهه سهاڵی 1829ی ههتاویهدا لهه شهاری سهاباڵغ (مهههاباد) هاتووهتهه دنیها ،بهاوكی _ خوالێخۆشهبوو قهازی عههلی و دایكی _ گهوههرتاج (كچی ئاغاشێربهگ) له بنهماڵهی گهورهی فهیزوڵاڵبهگی بووه .پێشهوا ههر له سهرهتای خوێندنیهوه زۆر ئهههلی موتااڵ و بۆ فێربوونی شتی تازه كۆششی كردووه .دوای تهواوكردنی دهرسی علوومی دینهی و مههعاریفی ئیسهالمی ،لهبههر عهالقهمهنهدیی به خوێندی مندااڵنی كورد هههوڵی دانهانی مهدرهسههی بهه شهكڵی تهازه لهه مهههاباد داوه و ،لهبههر ئههوهش سههرۆكایهتی مههعاریفی لهه ساڵی 1211ی ههتاویدا له شاری مههاباد به عۆده گرتووه .له ساڵی 1211ی ههتاوی دوای وهفاتی قازی عهلی له جێگای باوكی داندراوه و له تارانیشهوه فهرمانی قهزاوهتی ناوچهی موكریهانی بهۆ ههاتووه .پێشههوا ،بهۆ بهااڵبردنی زانسهت و ئاگهاداری لهه ئههوزاعی زهمان ،مۆتااڵی كتێب و ڕۆژنامه و گۆواری زۆر بوو .لهبیرمه ،پێشهوا گۆواری (گهالوێژ)ی له بهغداوه بۆدههات. پێشهوا ،لهالیهن میستهر (میلر)ی ئههمریكایی كهه لهه مهههاباد دادهنیشهت و قهشهه بهوو ،دهرسهی زمهانی ئینگلیهزی دهخوێنهد كهه لهه ههلومهرجی ئهو زهماندا شهتێكی زۆر تهازه و بێوێنهه بهوو .هههروهها لههالی میسهیۆ (شهاڵك) كهه ئاڵمهانی بهوو و لهه مهههاباد دادهنیشهت دهرسی زمانی ئاڵمانی دهخوێند( .لهو سهردهمهدا ئهمریكایی و ئاڵمانی له مههاباد به نێوی مهزههبییهوه نوێنهریان ههبوو). پێشهوا به ئهندازهیهك شهوقی فێربوون و موتااڵی ههبوو ،كه له وهختی نانخواردنیشهدا كتێبهی دهخوێنهدهوه .زۆری كتێهب دهكهڕی، له كتێبخانهكهیدا ههموو چهشنه كتێبی عهڕهبی ،فارسی ،كهوردی ،ئینگلیهزی و فهڕانسههیی هههبوو .لههو سههردهمهدا كتێبخانههی وی لهه مههاباد گهورهترین كتێبخانهی شهخسیی بوو .پێشههوا زۆر عهالقههی بهه وهرزیشهیش هههبوو .لهه مهاڵی خهۆی سهبهینان میلبهازی دهكهرد. ههموو سبهینان دوای نوێژكردن له ههر چهوار فهسهڵی سهاڵدا بهۆ پیهادهڕهوی و هههاڵتن وهدهردهكههوت .ئههو وهختهه الی ڕۆژئهاوای شهاری مههاباد چۆل بهوو ،هههموو سهبهینان تها پهردی سهوور( كهه ئێسهتا بووهتهه ئاوبهنهد_ سههددی مهههاباد) بهه هههاڵتن دهڕۆیهی .هههروهها عهالقهی به سواری ئهسهپ و مهلههكردن زۆر بهوو .ههمیشهه ئهسهپی سهواریی ڕادهگهرت .لهه وهختهی ههواخۆشهیدا هههموو ڕۆژێ نیوهڕۆیهان دهچوه مهله .تا ئهم سااڵنهی دواییش گۆمی قازی ( جێگای مهلهی پێشهوا) هههر مهشههوور بهوو .پێشههوا قهازی مهلههوانێكی زۆر بههنێو بوو. پێشهوا ،له ماڵهوه لهگهڵ ماڵ و منداڵی خۆی زۆر ڕووخۆش بوو .لهگهڵ منداڵههكان كایهه و یهاری دهكهرد .زۆر كههم تهووڕه دهبهوو. ڕۆژانه دوای بهرچایی خواردن بۆ پهزیرایی له خهڵكی شار و ئهو كهسانهی كاروگرفتاریان ههبوو ،دههاته وهتاغی پهزیرایی خهۆی كهه ئهههو وهختههه مهحكهمهههیان پێههدهگوت؛ یههانی جێگههای پێڕاگهیشههتن بههه سههكااڵ و شههكایهت و دهردی دڵههی خهههڵك و ،ههههتا وهختههی نێههوهڕۆ خهریكی ڕێكخستنی كاروباری خهڵك دهبوو .دوای نیوهڕۆیانیش تا وهختهی نوسهتن هههر لهه خزمههت بهه خههڵك و ڕاپهڕانهدنی كاروبهاری ئهواندا بوو .لهه هههموو ناوچههی موكریانههوه ههركههس كهار و گرفتهاری بووایهه دههاتهه خزمههتی و لهگههڵ سههدری قهازی بهرای كهار و تێگیراوی خهڵكیان له الی دهوڵهت و ئیهداراتی مهههاباد چارهسههر دهكهرد .دهرگهای مهاڵ و مهحكهمههی پێشههوا بهه ڕووی میهوان و هههر كهسانێكی كاریان ههبایه ئاواڵه بوو.
363
پێشهوا قهازی نهاتقێكی گههوره بهوو .لهه زهمهانی ڕهزاشها و دوای ئههوهش لهه هههموو كهۆڕ و كۆبوونهوهیههك دا بهه موناسههبهتی ئههو جێگایه بۆ خهڵك و ڕوونكردنهوهی جهماوهر قسهی دهكرد .ئهو ،زۆر لهسههرهخۆ قسههی دهكهرد و لهه زۆربههی لێهدوان و ئاخافتنهكانیهدا خهڵكی بۆ خوێندن و كاروكۆشش هان دهدا. لههه دوای دامهزرانههدنی كۆمهههار ،بۆخههۆی زووزوو سهههری لهههه مهكتهبهههكان دهدا و لهگهههڵ خوێنهههدكارهكان قسهههی دهكههرد ،پرسهههیاری جۆراوجۆری دهرسی و بابهتهكانی ڕۆژی لێدهكردن و به گوێرهی تێگهیشتنی منداڵهكان بارودۆخی بۆ شیدهكردنهوه. بۆ ئهوهی بهرگ و لیباسی خوێندكارهكان له یهك ڕهنگ بێ و ،دارا و نهدار ههست به كهمی و زۆریی نهكا ،دهستووری دابوو بۆ ههموو قوتابیان لیباسی یهكڕهنگ لهالیهن حكوومهتی كوردستانهوه بكڕدرێ. پێشهوا قهازی لهه مهاوهی سههرۆكایهتی كۆمهاردا ،ههیچ چهشهنه مووچهه و پهووڵ و پارهیههكی لهه حكوومههتی كوردسهتان وهرنههگرت و زۆرجار بۆخۆی كومهگی ماڵیی به حكوومهت و خهڵكی داماو دهكرد. له بیرمه ساڵێك پێش دامهزرانی كۆمار چهند نهفهر له مامۆستای قوتابخانهكان هاتبوونه خزمهتی و ناڕهحهت بوون لهوهی له الیههن حكوومهههتی ئێرانهههوه مووچههه و مانگانهههیان بههۆ نههانێردرێ .پێشهههوا فهههرمووی ئێههوه خهههریكی كههاری خۆتههان بههن ئهگهههر ئهههو فهرشههانهی مهحكهمهشم فرۆشتبێ ناهێڵم ئێوه بێ پووڵ بن .پێداویستییهكانیشی بۆ دابین كردن. پێشهوا قازی زۆر ئازا و بهجهرگ بوو ،پێش تهشكیلی كۆماریش ،ههروهختێك ترس و ناڕهحهتییهك له شاریدا ببووایه ،شهوانه بۆخۆی كێشكی شاری دهكێشا و به سهر كێشكچییهكان ڕادهگهیشت .ڕاحهت تهڵهب نهبوو ،خۆی بۆ ههموو دژوارییهك ئامادهكردبوو .هههر وهختێهههك ناڕهحهتییههههك دههاتهههه پهههێش یهههان هههههواڵێكی نهههاخۆش لهههه بهههارهی كوردسهههتانهوه باڵودهبهههووهوه ،ئهغڵههههب لهبههههر خۆیههههوه دهیفهرموو”:ئهی كوردهكهی بێ چارهكهی بێ پارهكهی بێ كارهكهی بێ یارهكه.“.. پێشهوا زۆر قانیع و كهم خۆراك بوو .خۆی بۆ ههموو دژواریی و ناڕهحهتییهك ئامادهكردبوو .به ڕاستی لهه مهرمدۆسهتی و قههبوڵی مهسئوولیهت دا بێ وێنه بوو .لهه كهاتی موحاكهمهه و لهه دادگهای نیزامیهی زهمهانی جهنگهدا بهه ئاشهكرا بهه سههرۆكی دادگها و دادسهتانی مهحكهمهی ڕاگهیاند و فهرمووی” :ئهمن بهرپهرس و مهسهئوولی هههموو كهار و ڕووداوهكهانم .ئههو خهڵكههی ئێهوه گرتووتهانن هههموو بهه دهستووری من كاریان كردووه و هیچیان تاوانبار نین“. بهڕاستی مرۆیهكی ههڵكهوتوو و تاقانه بوو خۆی كرده فیدای نهتهوه كورد ،ڕوحی شاد بێ. -٦٠له بارهی برایانی موعینی و مهال ئاواره و سمایلی شهریفزاده
له زهمانی حكوومهتی كۆماری كوردستاندا ،سولهیمانی موعینی الوێكی 12ساڵه بوو ،عهبدوڵاڵی موعینی و سمایلی شهریفزاده
364
تازه دهچوونه مهكتهب .ئهو الوانه له كاتی خوێندنی ناوهندی له مههاباد واریدی خهباتی سیاسی و كۆمهاڵیهتی بوون .له ساڵهكانی 1211و 1211دا لهبهر زهبروزهنگی حكوومهتی حهمه ڕهزا شا پهڕیوهی عێراق بوون .له عێراق كۆمیتهیهكیان بهنێوی كۆمیتههی ینقالبهی حیزب دێمۆكراتی كوردستانی ئێران دامهزراند كه ئهندامهكانی بریتی بوون له: -1سولهیمانی موعینی -8عهبدوڵاڵی موعینی -2عهبدولڕهحمانی قاسملوو -1محهمهد ئهمین ڕهوهند(سیراجی) -1سمایلی شهریفزاده -6مهال ئهحمهدی شهڵماشی (مهال ئاواره)، ئهوانه خهبات و تێكۆشانی خۆیهان بهه زیهددی ڕێژیمهی حهمهڕهزاشهای ئێهران دهسهت پێكهرد .لهه دوای ئههوهی كهه مههال موسهتهفا بهه زیددی دهوڵهتی بهعسیی عێراق ،لهگهڵ دهوڵهتی ئێران دهسهتی بهه وتهووێژ كهرد بهه كوردهكهانی ئێرانیهی گهوت” :یهان بچهن لهه بهغهدا بمێننهوه یان بڕۆنهوه بۆ ئێران ،له كوردستانی عێراق حهقی تێكۆشانتان نییه“. لهه سهاڵی 1962ی زایینههی ئههو كوردانهه گهڕانهههوه بهۆ ئێههران و لهه ناوچههكانی بانههه و سهردهشهت و مهههاباددا دهسههتیان بهه شهههڕی پههارتیزانی كههرد .بهههاڵم لهبهههر فشههاری زۆری هێزهكههانی ئێههران و كهههم ئهههزموونی و پشههتوانی نهههكردنی پێویسههت ،دوای چهنههد شهههڕ و پێدادانێك و به خهیانهتی چهند زۆڵه كوردێك ،كاك عهبدوڵاڵی موعینی له 1212 / 1 / 1ی ههتاویدا له ناوچهی پیرانشار و ،كاك سمایلی شهریفزادهش ههر له دوای ئههو لهه ناوچههی بانهه شهههیدكران .مههال ئهاواره و مههال مههحموودی زهنگهنهه و چهنهد تێكۆشههرێكی دیكهش لهو شهڕانهدا شههید دهكرێن و تهرمهكانیان له چهند شار بۆ تهماشای خهڵك و ترساندنیان نیشان دهدرێن. كاك سولهیمانی موعینی له دوای گهشتێكی ئوڕووپا له گهڕانهوهدا كه دهیهویست له عێراقهوه بێتههوه ئێهران بهه دهسهت پیاوهكهانی مهال موستهفا شههید كرا و ترمهكهیان تهحویلی ئێران داوه .دوای گێڕان له چهند شاری كوردستان تهرمهكهی تهحویلی بهاوكی دراوه و له مههاباد له ڕۆژی 81ی مانگی گواڵن (بانهمهڕ)ی ساڵی 1212ی ههتاوی له قهبرستانی بوداغ سوڵتان تهسلیم به خاك كرا. سهعید [خانه]ی موعینی موتهوهللیدی سهاڵی 1221هههتاوی ،بهرا چكۆڵههی سهولهیمان و عهبهدوڵاڵ كهه لهه ئێهران بهوو ڕای كهرد بهۆ عێراق و ،له دێیهكی كوردستانی عێراق به نێوی (درێ یان دێرێ) له ڕۆژی 1212 / 1 / 21بهه دهسهت بهعسهییهكانی سههددام شهههید كرا. -٦٦كوردستانێكی سهربهخۆ و ئازاد
365
بههه بیههر و بههڕوای مههن ،كههورد بههۆ ئههازادی زۆر قۆنههاغی گهههورهی بڕیههوه و زۆری سهههركهوتن بههه دهسههت هێنههاوه .هسههتی كهسههایهتی و كوردبوون له نێهو هههموو نهتههوهی گههورهی كهورددا بهه وجودههاتووه .پلههی زانیهاری خههڵك زۆر چووهتهسههرێ .دنیها مهسههلهی كهوردی ناسیوه .لێ قهوماوی و زوڵم و زۆریی له كوردان بۆ ههموو دونیا ئاشهكرا بهووه .ئهگههر كهوردان و ڕێبههرهكانی میللههتی كهورد بهه باشهی لهوههلومهرجه ههڵكههتووه كههڵك وهرگهرن و زۆرتهر و زیهاتر پهاڵ پێكههوه بهدهن و لهگههڵ داگیركههران هاوكهاری نهكههن و ،زۆرتهریش ههوڵی خوێندهواری و بااڵبردنی زانست و تهكنیكی ڕۆژ بدهن به هیوای خودا ئاسۆی ڕزگاری نیزیك و ڕووناكه. سهرچاوه :ماڵپهری گزینگ /ڕێکهوتی 82 :ی جانێویری 8119
366
کۆماری کوردستان حسن ئهیوبزاد
کۆماری کوردستان ،ئهوجۆرهی که بووه نه ئهو جۆرهی که دهیناسێنن خوێندنهوهی حیزبهه کوردسهتانییهکان و حیزبهی تهودهی ئێهران لهسهههر واقعییهههتی وجههودیی کۆمههاری کوردسههتان و سیسههتمه حکومهتییهکهههی ناتهههبان. دۆکۆمێنته کانی سهردهمی کۆمار ئهو خوێندنهوانه رهتدهکهنهوه.. حیزبههی تههوده ،یهکهههم حیزبههی سیاسههییبووه کههه کۆمههاری کوردسههتانی بههه حکومهههتی خودموختههار ،نههاوبردووه .حیزبهسیاسههیییهکانی کههورد ،بههه تایبهههتی حیزبههی دمههوکراتی کوردستانی ئێران ،بهچاولێکهریی لهه حیزبهی تهوده ،کۆمهاری کوردسهتانی بهه حکومههتی خودموختار ،حکومهتی میللی و جمهوریی مههاباد ناو بردووه. ئهو فاکتۆرانهی که ئاماژهیان پێدهکرێ تازهنین ،بهلکو وهبهرچاونهگرتنیان له رابردوودا مهسلهحهتیی بووه. -1دۆکۆمێنتهحاشاههڵنهگرهکانی کۆماری کوردستان( کوردستان -ئۆرگانی کومیتهی ناوهندیی حیزب). -8ئیددیعانامهی دادستانی دادگای نیزامیی ئێران دژ به پێشهوا ،صدر و سهیفی قازی و 18شهههیدی ئێعهدامکراوی بنهماڵههی فی
اللهبهگیی له سهقز و بۆکان،به تاوانی” جیاکردنهوهی بهشێک له ئێران و سهربهخۆییخوازیی ) . -2وته و نوسراوهی بهشدارانی کۆمهڵهی ژ.ک ،ئهندامانی کومیتهی ناوهندیی و میتینگی بهناوبانگی د ووی رێبهندان ” -1ویستی خهلک و پێشینهی خهباتی کورد. -1رهخسانی زهوینهی لهبار بۆ ڕاگهیاندنی سهربهخۆیی کوردستان .واته نهبوونی هێزی تێکشکاوی حکومهتی شا له کوردستان. -6ههبوونی سهرۆکایهتییهکی زانا و خاوهن بڕیار. ئیددیعادهکرێ که کۆماری کوردستان دامهزراوێک بهووه وهکهو فیرقههی دێمهوکرات لهه چهشهنی جمهوریییهه خودموختارهکهانی سهۆڤێتی
بهرێ .بۆ ئهو ئیددیعایانهش ئامهاژه بهه وتهووێژێکی ناتههواو وکاتنههدیاری چهنهد رۆژنامهنووسهی ئێرانیهی دهکههن کهه گۆیها لهگههڵ سهرۆکی حیزبی دێمهوکراتی کوردسهتانی ئێهران ،پێشههوا قهازی محمهد ،کهراوه .ئههو ئیددیعایههش بههپێی دۆکۆمێنتههکانی ” کوردسهتان” ئۆرگانی کومیتهی ناوهندیی حیزبی دێموکراتی کوردستان بێئیعتیباره. چونکه ڕاگهیاندنی کۆماری کوردستان 81رۆژ دوای ئهو وتووێژهی پێشهواو ههواڵنووسهکان بووه .وتووێژهکه له ژمارهییهکهمی ”
367
کوردسههتان” و لههه 1281 / 11 / 81دا چههاپ کههراوه .بهههالم کۆمههاری کوردسههتان ،دوای میتینگههی 81.111کهسههیی نوێنهههرانی ههههموو بهشهکانی کوردستان له مههاباد له 8رێبهندان و النی کهم 12رۆژ دوای” وتهووێژه” کههی جههنابی قهازی محمهد و رۆژنامهنووسههکان ڕاگهیهندراوه. داخههوازی بهشههداران بۆڕاگهیان هدنی سهههربهخۆیی کوردسههتان لههه میتینگههی 81.111نهفهههریی نوێنهههرانی ههههموو بهشهههکانی کوردسههتان لهمههاباد له رۆژی 8رێبهندانی 1281بهم شێوهیه راگهیاندراوه :ئهلف. ”.1لهو جێگایانهی کورد تێیدا دهژین به ئیستیقاللی تهواو بگا”. ”.8انتخاباتی مجلس شورابکهن” -2حکومهتی میللی کوردستان و وهزیرهکانی ساز بکهن. ”-1هێزی موسهلهحی کورد تهشکیل بدهن”. ”-1لهگهل دهوڵهتانی همسایه رابطهی تجارهتی و اقتصادی برقرار بکهن”. ” -6لهگهڵ برا ئازهریهکان همکاری و دۆستایهتی محکم بکهن”. ب .لههژمارهی 11ئۆرگهانی کوردسهتان ،لهه رۆژی 11رێبهنهدان واتهه 81رۆژ دوای وتووێژهکههی قاضهی محمهد ،جههژنی سههربهخۆیی کوردستان و ههڵکردنی ئااڵ و دامهزراندنی هێزی میللیی دهستی پێکردووه. ڕاگهیاندنی کۆمهاری کوردسهتان لهه الیههن قهازی محمهد هوه پهازدهڕۆژ دوای میتینگهی 81.111کهسهیی نوێنههرانی خههلک لهه مهههاباد بووه. نوتقی جهنابی قازی محمد و ڕاگهیاندنی کۆماری کوردستان له ژمارهکانی 11و 11ی ”کوردستان”دا باڵوکراوهتهوه. لهه ژمهارهی ده بهه دواوه تها ژمهارهی 86مانشهێتی ئۆرگهانی ”کوردسهتان” راپهۆرتی بههڕێوهبردنی جههژنی ئیسهتقالل و سهههربهخۆیی، ههڵکردنی ئااڵی کۆماری کوردستان و دامهزراندنی هیزی میللی بۆ دیفاعی نیشتمان بووه. مهسههلهحهتی حیزبهسیاسههییهکان و واقعییهههتی مێژوویههی ئهگهههر یهههک نهگرنهههوه دوو مهسهههلهی جیههاوازن.حیههزب ئههازاده چههۆن بیههر دهکاتهوه یان سیاسهت دهکا .بهاڵم ئازاد نییه واقعییهتی مێژوویی بۆ سیاسهتهکهی و بۆچوونهکهی بگۆڕی. بزووتنهوهی ئاڕاڕات ،پاشایهتی شێخ مهحمود ،بزووتنهوهی سمکۆ ،بزوتنهوهی شێخ سهعیدی پیران و ئێعدام کردنهی سههرکردهکانی به تاوانی سهربهخۆییخوازیی کورد ههوێنی ویستی پیرۆزی دامهزرێنهرانی کۆماری کوردستان بوون. حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتانی ئێههران لهسهههرهتای دهسههتپێکردنهوهی خهههباتی خههۆی دوای روخههانی کۆمههاری کوردسههتان ههههرگیز ئهههو دۆکۆمێنتانهی که ئێستا لهبهردهستدان نه خستهروو .بهلگه و دۆکۆمێنتهکان بۆ رهتکردنهوهی بۆچوونی ئێرانیچییهکانی حهدکا زۆره و دهتوانن له 92ژمارهی کوردستاندا بیانخوێننهوه .له نێو ئهو کهسانهی کهه لهه کۆمهاری کوردسهتان و لهه کۆمهڵههی ژکهافدا خههباتیان کردووه ،نووسراوهکهی مامۆستا ههژار سهبارهت به سهربهخۆیی کۆماری کوردستان گرینگترینه. مامۆستا ههژار شاعیری میللی کورد و ئهندامی کۆمهڵهی ژک ،له الپهڕهی 122کتێبی چێشتی مجێور ،چاپی یهکهم پاریس،
368
ساڵی 1922دا دهنووسێ: ” ڕهفیقی ساباڵغم ههر ئهو عێڕاقیانه بوون که مالیان هاتبوه ساباڵغ… بهیانییهههک لههه خهههو ههسههتام ،گوتیههان ژانههدارمێک لههه ئاگههاهی شههارهبانییهوه هههاتبوه دوات .عهبههدوڵالی بههرام لهگهههڵ سهههید عهبدولالی کولیجی گوتیان لهگهڵتا دێین. * ناکاکه ،خۆم دهچم بزانم چیان دهوێ. کابرایهکی کورد -رهئیسی ئاگاهی دهستی به پرسیار کرد: * ناوت،؟ عومرت؟ تۆ وهختی خۆی کۆمۆنیست بوی ،ههاڵتوی…” لهو قسانه. گوتم تۆ کوردی ساباڵغی؟ بهڵێ! * کاکه خۆت نا ،باوکت ،دایکت ،قهت بۆیان نهگێڕاویهوه که کۆمهڵه ههبووه ،قازی محمد هههبوه ،داوای ئیسهتیقاللی کوردسهتان کراوه ؟! * نا نهم بیستووه! حهههزم ده کههرد بیسههتبات! مههن داوای دابهشههبونی خههاکی ئێههران و ئیسههتیقاللی کوردسههتانم کههردووه ،قهههت ئهوهنههده خههوێری نهههبووم کمونیست بم”. * سههرچاوه .کههۆی 92ژمههاره ”رۆژنامههی کوردسههتان” سهههردهمی کۆمهاری کوردسههتان ( .)1916 -1281ئامههاده کردنهی /رفیههق سههاڵ . سهدیق ساڵ .پرۆژهی هاوبهش ئاراس و بنکهی ژین ژمارهی سپاردن 121 .سالی 8112 خوزیا دوو دهزگای ئاراس و بنکهی ژین که خزمهتیان به فهرههنگ و مێژووی کورد جێی پێزانینه ،بۆیان بکرابایهه سههرجهمی ئههو 92ژمارهیهی کوردستان بخهنهسهر تۆڕی ئینترنێت و لیستی کتێبهکانیانهوه ،بۆ ئهوه سهراسهویی کردنیهان بهۆ خوێنههری کهورد بهسهانیی بێ. سهرچاوه :رۆژی کورد /ڕێکهوتی 12 :ی دێسەمبری 8119
369
ساڵەکانی٦١١٢ - ٦١١٢ - ٦١١٢ : کۆماری کوردستان له ڕوانگهی وهزیری فهرههنگهکهیهوه گۆڤاری دوومانگانهی ڕوانگهه کهه لهه الیههن خوێنهدکارانی کهوردی زانکهۆی زانسهته پژیشهکییهکانی تههبریز [تههورێز] دهر دهچهوو لهه ژمارهی 11ی خۆیدا ،گههاڵوێژی /1228ژووییههی 8112چاوپێکههوتنێکی لهه گههڵ نههمر مههنافی کههریمی یههکێک لهه ڕێبههرانی کۆمهاری کوردستان له مهاباد به زمانی فارسی باڵو کردووهتهوه.لێره دا وهرگێڕدراوی ئهم چاوپێکهوتنه پێشکێش دهکرێ. وتووێژ له گهڵ مهنافی کهریمی ئاماده کردنی :سمایلی مستهفازاده وهرگێڕان له فارسییهوه :حهسهنی قازی * بهر له ههموو شتێک کورتهیهک له بیۆگرافی خۆتان و چلۆنایهتی ئهندامهتیتان له ژێ.کاف دا باس بکهن. * له ساڵی 1892ی ههتاوی لهه شهاری سهاباڵغی مهوکری کهه ئێسهتا نێهوی مهابهاده لهه دایهک بهووم.خوێنهدنی سههرهتاییم تها سهاڵی 1216ی ههتاوی که بهۆ یهکههم جهار لهه مهابهاد دهبیرسهتانی سهێ پۆلهه دامههزرا لههوێ بوو .بهر لهوه دوو خوێندنگهی سههرهتایی سههعادهت و پههلههوی لهه مهابهاد هههبوون. بهو پێیه پهۆلی یهکههم ،دوویههم و سهێیهمم لهه مهابهاد تێپهڕانهد بههاڵم پهۆلی چهوارهم نهبوو.چهند ساڵێک سهرگهردان بووم و دواجار چوومه ورمێ و لهوێ دیپڵهۆمی ئههدهبیم وهرگرت .یهکهم جار کهلهه گههڵ وشههی حیهزب ناسهیاویم پهیهدا کهرد حیزبهی ژێ.کهاف (ژیانهوهی کوردستان) 1بوو.بهر لهوه له سهرای کهریم خان له گهڵ عهبهدولرهحمانی زهبیحی که میرزای تهجاڕهتخانهی حاجی ساڵحی شاتری بوو هات و چوو و دۆستایهتی ئاساییم ههبوو.ڕۆژێک عهبدولڕهحمانی زهبیحهی پێشنیاری پێکهردم بهه یهکههوه بچینهه ماڵێهک کهه مهن نهمهدهزانی مهاڵی کێیهه ،لههوێ زهبیحهی خهاوهن مهاڵی پهێ ناسهاندم کهه حوسهێنی فرووههر بوو .له گهڵ قسهی دیکه زهبیحی کوتی ئێمه چهند کهسهێکین کهه جگهه لهه دۆسهتی و برادهرایههتی تهشکیالتێکیشهمان ههیهه و زۆر جههار لههه دهوری یهههکتری کههۆ دهبینهههوه ،ئهگهههر پێههت خههۆش بههێ دهتههوانی لههه گهههڵمان کهههوی.بهههاڵم ئێمههه ڕێوشوێنێکیشههمان ههیههه و ههرکهس تازه لهه گههڵمان دهکههوێ دهبهێ جێبههجێی بکها .منهیش ئامهادهیی خهۆم نیشهان دا ،بهه یهکههوه چووینهه ژوورێکهی دیکههی کهه ڕووبهڕووی ئهو ژوورهی بوو لێی دانیشتبووین.ژوورهکه کهسی لێ نهبوو و مێزێکی چکۆڵه و دوو کورسی لێ بوو،له سهر مێزێکه
370
قورئانێک و به تهنیشتییهوه ئااڵیهک داندرابوو .زهبیحی له چهکمهجهی مێزهکه نووسراوهیهکی دهرهێنا و کوتی ئهمهه مهڕامنامههی ئههو چهند کهسهی ئێمهیه .دهبێ بهه قورئهان سهوێند بخهۆی قههت ڕاز و نهێنییههکانی ئههو کۆمهڵهیهه نهه بههزمان ،نهه بهقهڵههم ،نهه بهه قهدهم و تهنانهت نه به ئیشاره له الی ههیچ کههس نههدرکێنی .چهنهد جهار قورئانهکههم مهاچ کهرد و مهڕامنامهکههم کهه ئاغهای زهبیحهی بڕگه به بڕگه به دهنگی بهرز دهیخوێندهوه دووپاته کردهوه و ئهندامههتی کۆمهڵههم قبهووڵ کهردو ژمهارهی " "81و نازنهاوی "ئاریها" یهان پێههدام.ههڵبهههت دهبههێ ئهههوهش بڵههێم عهبههدولرهحمانی زهبیحههی پێوهنههدی لههه گهههڵ حیزبههی هیههوا لههه کوردسههتانی عێههراق ههههبوو و لههه ڕێنوێنییهکانی ئهوان بۆ بهڕیوهبردنی کۆمهڵهه کههلکی وهردهگهرت .لهه گۆڤهاری نیشهتمان دا کهه ئۆرگهانی ژێ.کهاف بهوو کارمهان دهکهرد و ئهههومان لههه چاپخانهههی ئهرمهههنییان لههه تهههورێز چههاپ دهکههرد و پهههڕهکانمان دهبههردهوه مهابههاد و لهههوێ سهههحافیمان دهکههرد ،بهههرگمان تێدهگرت و باڵومان دهکردهوه .کۆمهڵهی ژێ.کاف حیزبێکی مهزهبی – نهتهوهیی بوو له سهاڵی 1281وه تها سهاڵی 1281مهابهادی بهه ڕێههوه بههرد و دهوماوهیههه دا پههاکی و دروسههتکاری لههه نێههو خهههڵک دا بههاڵو بههووهوه کههه ئهههوه دنیهها قهههتی بههه خۆیهههوه نهههدیتبوو.بههۆ وێنههه قومار،ئارهق خواردنهوه و چاوتێبڕینی نامهحرهم له نێهو کۆمههڵ دا نههمابوو و پهاکی و لههخۆ بهوردوویی بهاڵی بهه سههر ههمووجێیهکهدا کێشابوو (.ههژار و هێمن یش له بیرهوهرییهکانی خۆیاندا هێمایان بهو مهسهالنه کردووه). * له مانگی سهرماوهزی ساڵی 1281ی ههتاوی دا هێندێک کهس له الیهن دهوڵهتی شووڕهوی یهوه له مهابادهوه بانگهێشتن کهران بۆ باکۆ .لهو بارهیهوه چ ئاگادارییهکتان ههیه؟ * باسی سهفهری ههوڵێ بۆ باکۆ پێویستی به سهرهتایهک ههیه .به دهم شهڕی یهکهمی جیهانییهوه ڕووسههکان لهه گههڵ کوردهکهان له دهوروبهری ساباڵغێ تێک ههڵچووبوون .لهو سهروبهندی دا کوردهکان به الیهنگری له دهوڵهتی عوسمانی به دژی ڕووسهکان شهڕیان کردبههوو و ئههامۆزای نیکهههاڵی ڕووسههییهیان ٢کهلههه میانههدواو کۆنسههوولی ڕووسهههکان بههوو کوشههتبوو و تهرمهکهههیان هینههابووه مهابههادێ. ڕووسهکانیش به تۆڵهی خوێنی وی ،هێرشیان کردبهووه سههر مهابهاد و " ئینهدرقاش" (دێیههک لهه دهورو بههری مهابهاد) و ههشهت هههزار کهسیان قهتڵی عام کردبوو .ڕووسهکان دوای بیست و چهند ساڵێک که لهو ڕووداوه تێپههڕ دهبهوو و لهه بههر دڵدانههوهی کهوردانیش بهێ 11 – 21کهسههیان لههه خهههڵکی بههازاڕی و سهههرۆک عهشههیرهتهکان بههۆ دیههدهنی لههه ڕووسههییه بانگهێشههتن کههرد .لهههو سهههفهر دا لههه جێههدا مهسهلهی سیاسی نههاتبووه گۆڕێ ،ئهو دهمی هێشتا کۆمهڵهی ژێ .کاف دانهمهزرابوو. * له سهفهری دوویهمدا بۆ باکۆ که له 81ی خهرمانانی ساڵی 1281ی ههتاویدا کرا چ جۆره مهسهلهیهک هاته گۆڕێ ؟ * سێ ساڵ له پێکهاتنی ژێ.کاف تێپهڕیبوو و ڕووسهکان چهند جار به ڕێگهی مهئموورهکانی خۆیان که لهه هههموو ئازهربایجهان و کوردستانی موکریان دا ههبوون به ئێمهیان کوتبوو بچن و له گههڵ سههرانی ئازهربایجهان قسهه بکههن و ئامانجههکانی ژێ.کهاف یهان بهۆ ڕوون کهنهوه.دواجار دهستهیهکی 2کهسی کهه بریتهی بهوون لهه قهازی محهمههد ،محهمههد حوسهێنی سههیفی قهازی ،قاسهمی ئێلخهانیزاده، ئهمن ،کاک ههمزهی جهڵدیان ،نهووری بههگی بههگزاده و عههلی ڕیحهانی چووینهه بهاکۆ و ڕۆژێهک بههر لههوهی چاومهان بهه میهر جهعفههر باقرۆف بکهوێ داوخوازهکانی خۆمان ئاماده کرد و له ماڵه خۆی چاومان پێی کهوت و له بهر ئهوهی ترکیمان دهزانی پێویستی به
371
دیلمانج نهبوو .باقرۆف کوتی ئامانجهکانی کۆمهڵهی ژێ.کاف که داوای سهربهخۆیی کوردستان دهکا له دنیای ئهمڕۆ دا قبووڵ ناکرێ و دهبێ ئامانجهکانی کۆمهڵهکهتان هێندێک سهنگ و سووک بکهن ،دهنا ( تازه شهڕ بڕابووهوه) دهبێ شهووڕوی لهه بههر کوردهکهان خهۆی تووشی شهڕی سێیهمی جیهانی بکا .به کورتی دوای گهڕانههوه لهه بهاکۆ کۆبوونههوه یههکمان لهه بهاغی عههزیزئاغا کهه زۆربههی خههڵکی مهاباد و ههموو ئهندامانی ژێ.کاف تێیدا ئاماده بوون ،پێهک هێنها و لههو دانیشهتنه دا قهازی محهمههد ئاکهامی سههفهرهکهی بهۆ خههڵک باس کرد و سهبارهت به گۆڕینی نێو و ئامانجهکانی کۆمهڵه پرسی پێکردن و هههر لههوێ بهه پێهی لهه دوودانهی خههڵک ژێ.کهاف نێهوی خۆی گۆڕی و دوای چهند ڕۆژ له گهڕانهوهی دهستهی نوێنهرایهتی له باکۆ بهه دوای گهوڕینی نێهو لهه الیههن حیزبهی تهازه دامههزراوهوه، لیستێکی بهورده ڕیشاڵمان له داواکانمان ئاماده کرد و ناردمانه باکۆ که ئهوانهی خوارهوهم له بیر ماوه و بۆشیان پێک هێناین. -1ماشێنێکی چاپی گهوره که پێداویستییهکانی ئێمه بۆ چاپی ڕۆژنامه و گۆڤار و کتێبی دهرسی جێ بهجێ بکا. 18 -8ماشێنی نیزامییان بۆ گواستنهوهی پێشمهرگه و کهلوپهلی سهربازخانه له بهر دهست ناین. -2موافهقهت کرا 61کهس له الوانی خوێندهوار بۆ پهروهردهی سهرکردهیی (ئهفسههری) و زانکهۆی جهۆر بهه جهۆری دیکهه بنێرینهه باکۆیه و 11کهسیشمان به خوێندنگه نیزامییهکانی ئازهربایجانی ئێران کهه لهه الیههن دهوڵههتی شهووڕهوییهوه بهۆ ئازهربایجهانی ئێهران ساز کرابوون ناساند و له ماوهی 2ڕۆژان دا ناردنی خوێندکارهکان دهستیپێکرد. -1به مهبهستی ئابووری و بۆ گهشهه پێهدانی خهۆش گهوزهرانی گشهتی بهه تایبههتی بازرگانهان شهیرکهتێک بهه نێهوی " تههڕهقی" لهه الیهن بازرگانان و کاسبانهوه دامهزرا که کهلوپهلی پێویست دهنێردرا بۆ ئهو شیرکهته. -1ئهو کهسهانهی کهه دهیانهویسهت ببنهه پێشهمهرگه و پههروهردهی نیزامهی ببیهنن دهچوونهه سههربازخانهکان بهۆ پههروهرده کردنیهان سهرکردهیهک ( ئهفسهرێک) به نێوی کاکاغا که له شووڕهوییهوه هاتبوو ،دهستی بهکار کرد. -6دهزگایهکی ڕادیۆ که تا نێو مهاباد و دهور و بهری بڕی دهکرد دامهزرا. -2دهستهیهکی مووزیکی نیزامی بۆ ڕۆژانی جێژن و شادی و ڕێوڕهسمی نیزامی له پێشمهرگهخانهی مهابادێ دامهزرا. -2دهزگایهکی سینهمای گهڕۆک که بهۆ بانگهشههی حیزبهی کههلکی لێهوهردهگیرا و خههڵک پێشهوازییان لێکهرد لهه الدێکهان و لهه نێهو شاری مهاباد دا دهستی به کار کرد. * سهبارهت به سهفهری دوازدهی خهرمانانی 1281بۆ تهورێز که بۆ پیرۆزبایی له فیرقهی دێمۆکڕاتی ئازهربایجان کهرا چتهان لهه بیر دا ماوه؟ * حکوومهههتی ئازهربایجههان دهیهویسههت مهڵبهنههدی موکریههان بخاتههه ژێههر دهسههتهاڵتی خههۆی و کاتێههک دهیانهویسههت مهجلیسههی میللههی خۆیان پێک بهێنن وهکوو شارهکانی دیکههی ئازهربایجهان لهه مهابادیشهیان گێڕابهووهوه.بهۆ نوێنهرایههتی مهابهاد لههو مهجلیسهه دا حهاجی مسههتهفای داودی ،کهههریمی ئهحمهههدهین ،وههههابی بلووریههان ،مههن و عهههلی ڕیحههانی ههههڵبژێردراین .لههه ڕۆژی کرانهههوهی مهجلیسهههکه دا نوێنهرانی شارهکانی ئازهربایجان یهک یهک قسهیان کرد و پێپیرۆزهی خۆیهان ڕاگهیانهد و دوایهه ڕێوڕهسهمی سهوێندخواردنیان وا بههچێ دههێنا که فیدایی و سهرلهپێناوی ئازهربایجان بن و کاتێک نۆره گهیشته نوێنهری مهاباد؛ حاجی مستهفای داودی ههستا سهرپێیان و
372
ڕایگهیانههد ئێمههه پشههتیوانی نهتهههوهی ئازهربایجههان دهبههین بهههاڵم سههوێندی نهههخوارد کههه فیههدایی و سهههرلهپێناوی ئازهربایجههان بههێ .بههۆ بهیانییهکهی بێ ئاگاداری حکوومهتی ئازهربایجان له تهبریزهوه [تههورێز] گهڕاینههوه مهابهاد و لهه مهابهادهوه نامهیههکمان بهۆ تههورێز نارد و ڕامان گهیاند ئێمه بهشێک نین له ئازهربایجان و دهمانهوێ خۆمان سهربهخۆ بین .ههڵبهت دوای پێکهێنانی مهجلیسهی میللهی ، ئهوان دهستهی وهزیرانی خۆشیان ڕاگهیاندبوو و ڕوونووسی نێوی وهزیرهکانیان بۆ تاران و مهاباد و بهۆ حیزبهی تهووده نهاردبوو .ئێمههش لههه مهابههاد دانیشههتوویهکی [ دانیشههتنێکی] نائاسههاییمان پێههک هێنهها و لهههو کۆبوونهوهیههه دا دهسههتهی وهزیرانههی خۆمانمههان ههههڵبژارد و ههڵبژاردنی وهزیرهکان به تهواوی بهه پێهی ڕاوێهژ و ئهاڵوگۆڕی بیهروڕا بهوو .بهۆ وێنهه مههحموودی وهلیهزاده کهه دیپڵهۆمی کشهتوکاڵی لهه کهرهج وهرگرتبوو به پێی ڕاوێژی ئهندامانی ئاماده له کۆبوونهوهکه دا ،وهکوو وهزیری کشتوکاڵ هههلبژێردرا .ئێمههش ڕوونووسهێک لهه بڕیارهکانی ئهو کۆبوونهوه و لیستی وهزیره ههڵبژێردراوهکانمان بۆ تاران و ورمێ و تهبریز [تهورێز] نارد. * جگه لهو کهسانهی له کوردستانی عێراقهوه بۆ بههرگری لهه کۆمهار و دهرس گوتنههوه و کهار لهه چاپهمهنیهدا ههاتبوون گههلۆ لهه کوردستانی ترکییهشهوه له زهمانی کۆمار دا کهس هات بۆ مهاباد؟ * ئێحسان نووری پاشا و قهدری بهگی جهمیل پاشاش هاتن و سهردانی مهابادیان کهرد .ڕاوێژمهان پهێ کهردن و ئههوانیش ئێمههیان ڕێنوێنی دهکرد.ئهوان بهرلهوهی کۆمار بڕوخێ سهردانی مهابادیان کرد. * ویلیام ئیگلتن له کتێبی " کۆماری کوردی ساڵی ( " 1916وهرگێڕانی محهمهدی سهمهدی) دهڵهێ کهه کۆمهار بهایی ههشتسههدههزار ( )211111دۆالری تووتن به شوورهوی فرۆشتووه ،له بری ئهوه ،ئێوه چتان له شووڕهوی وهرگرت؟ * ئهوی ساڵێ دهوڵهتی ئێران بهرههمی تووتنی کوردستانی نهکڕی و ئێمه به ناچار به شووڕهویمان فرۆشت وچاپخانهیهکی گهوره و کاغهزی جۆر به جۆر و ئامرازی پێویستمان بۆ چاپ له ڕووسهکان وهرگرت و دراوی نهغد وهرنهگیرا. * گهلۆ کهمایهتی جوولهکهی مهاباد له کۆمار دا بهشدارییان ههبوو؟ * له مهاباد نزیکهی 61بنهماڵهی جوولهکه دهژیان و خهریکی کهارو کاسهبی وهکهوو زێڕینگههری ،ئارهقفرۆشهی ،وردهواڵهه فرۆشهی، عهتتاری و پارچه فرۆشی بوون .به ڕاگهیاندنی حکوومهتی کۆماری کوردستان ئهوانیش وهکهوو خههڵکی مهابهاد لهه جێهژن و شهادمانی دا بهشداریان کرد و وهزارهتی فهرههنگی کۆمار ههر ئهو جۆرهی که خهریکی ڕێکوپێک کردنی مهدرهسهکان و ئاماده کردنی کتێبی شاگردان و کارهکانی دیکهی فهرههنگی بوو ،جوولهکه هاوشارییهکانیشی لهه بیهر نههکرد و لهه ئاگادارییههک دا پێمهان ڕاگهیانهدن ئههوانیش وهک برا کوردهکان دهتوانن خوێندنگهی تایبههتی خۆیهان هههبێ و دهرس خوێنهدن بهه زمهانی خۆیهان ئهازاده و مهدرهسههکانی ئههوانیش وهکهوو خوێندنگهههکانی کوردسههتان یارمهههتی و ئالیکههاری پێویسههتیان پههێ دهکههردرێ و خوێندنگهیهههکمان کههردهوه کههه ئاغههای داودزاده ( بۆخههۆی جوولهکه بوو ) بهڕێوهی دهبرد و ئهوانیش وهکوو کۆمهڵی یههوودی مهاباد به شادی سهربهخۆیی و ناساندنی پێشهوای کوردستان
373
جێژنێکی زۆر جوانیان گێڕا که شهو وڕۆژێک بهردهوام بوو. * باسی دهوری ژنان بکهن لهکۆمار دا .دهوری ژنان له کۆمهڵگهی ئهو سهردهمی کوردستان دا چلۆن بوو؟ * به پێی بهندی 81ی مهڕامنامههی حیزب،کۆمیتههی یایهان پێهک ههاتبوو کهه مینها خهانم هاوسههری قهازی محهمههد سههرۆکی بهوو و ئهندامهکانی تائهو جێیهی وهبیرم دێ بریتی بوون له میناخانم سهرۆکی حیزبی یایان ،ئامینهی داودی ،زیبها ئههیووبیان ،شاسهوڵتانی فهتتاحی قازی ،ڕهعنا فرووههر ،خهجیجی حهیدهری ،وجیههی شوجاعی،ویڵمای سههیادیان ،کولسهومی سهوڵتانیان و نهزاکههتی حهاجی ڕهشید ،و ئهو خانمانهش که له گهڵ ڕۆژنامهی کوردستان هاوکارییان دهکهرد بریتهی بهوون لهه کهوبڕای عههزیمی ،شاسهوڵتانی فههتتاحی قههازی ،حهڵهههبی ئیسههماعیل فهههرهجی ،خهههجیجی حهیههدهری و ئهوانهههی کههه لههه جێههژن و ڕێوڕهسههمی حیزبههی دا وتههار یههان سههروودیان دهخوێندهوه بریتهی بهوون لهه عیشهرهتی عههزیمی ،ویڵمهای سههیادیان ( ئاسهۆڕی) ،فهریهدهی زهنهدی ،خههجیجی حهیهدهری ،سههلتهنهتی داودزاده ( یههوودی) ،له ڕۆژی ڕاگهیاندنی کۆمار دا خهجیجی مهجدی (حهیدهری) ،ویڵمای سهیادیان و کوبڕای عههزیمی نوتقیهان کهرد .2 * له ماوهی ژیانی کۆمار دا چ ئاڵوگۆڕێک لهدهستهی وهزیران دا کرا؟ * تا دوایین دهمی حکوومهتی کۆمار هیچ گۆڕانێک له پێکهاتهی کابینه دا نهکرا .کار و بارهکانی ڕۆژانه چ گشهتی و چ وهردهکهاری به پێی بهرنامهی که له پێشدا داندرابوون بهم شێوهیهی خوارهوه بههڕێوهدهچوون و چاوهدێریهان بهه سههردا دهکهرا .حیهزب خهاوهنی دوو کۆمیتهی [ بهڕێوهبهری] و ههیئهت ڕهئیسهیهک بوو: -1کمیتهی ناوهنهدی کهه لهه سههرهوهی هههموو تهشهیالتهکانهوه بهوو ولهه ئهنهدامانی دهسهتهی وهزیهران و چهنهد کهسهی دیکهه وهکهوو زهبیحههی و محهمهههدی ڕهسههووڵی [ دڵشههاد] ،غهههنی خوسههرهوی و محهمهههدی یههاهوو پێههک هههاتبوو و بههه سهههر ههههموو کههارو بههاری سیاسههی و کۆمهاڵیهتی ڕادهگهیشت و بڕیاری پێویستی دهدا. -8کۆمیتهههی ناوچهههیی کههه بههه کاروبههاری دانیشههتوانی شههاری و ناکۆکییهههکانی نێههوان خهههڵک بههه تایبهههتی کاسههبکاران و بازاڕییههان ڕادهگهیشت و گیروگرفتهکانی ئهوانی به پێی توانای خهۆی ڕادهپهڕانهد و ئهندامههکانی بریتهی بهوون لهه قاسهمی قهادری قهازی ،قهادری مودهریسی ،محهمهدئهمینی شهڕهفی ،وههابی بلووریان ،وههابی قازی ،عهلی ڕیحانی .محهمهدی یاهوو مونشی دهفتهری ئهو کۆمیتهیهه بوو و کاروباری لهمهڕ نامه ئیدارییهکانی ڕادهپهڕاند. -2ههیئهت ڕهئیسهی میللی زیاتر به کاروباری وهرزیڕان و کرێکاران و کێشه و ناکۆکێ نێوان خاوهنموڵهک و جهووتێران ڕادهگهیشهت و ئهندامهکانی بریتی بوون له :حاجی بابه شێخ ،مهال حوسهێنی مهجهدی ،شهێخ حهسههنی شهمسهی بورههان ،کههریمی کههریمی قونقههاڵ، هاشمی یۆسفی ،نهجمهدینی تهوحیدی ،ئیبراهیمی ئهدههم ،عهزیزئاغای کولتهپه .کاروباری لهمهڕ جهوانان ئاغای عهلی خوسرهوی،
374
سهههرۆکی لکههی جهههوانانی حیههزب بهههڕێوهی دهبههرد.مههودیری مهسههئوولی ڕۆژنامهههی کوردسههتان خودالێخۆشههبوو سهههید محهمهههدی حهمیههدی و گهڕێنهندهی گۆڤاری نیشتمان یش عهبدولرهحمانی زهبیحی بوو. * ئێوه وهکوو وهزیری فهرههنگی حکوومهت له ماوهی وهزارهتی خۆتاندا چتان کرد ؟ * قههازی محهمهههد ئهوپهههڕی گرینگههی دهدا بههه خوێنههدن و فهرههههنگ و بهرهوپێشههبردنی و گهههورهترین ههنگاویشههمان لهههو بههواره دا ههڵهێنایههههوه .ئێمهههه لهههه مهههاوهی 11مانهههگ تهمههههنی حکوومههههتی کۆمهههار دا لهههه عێراقههههوه کتێبهههی کوردیمهههان هێنههها و دوای البردنهههی تایبهتهمهندییهکانی له مهڕ عێراق له سهر ڕا چاپمان کردنهوه و له بهر دهست شاگرد مهدرهسهمان نان.هههر وههها بهۆ دهرس گوتنههوه به زمانی کوردی 11تا 18مامۆستامان له سلێمانی ،کهرکووک و ههولێرهوه هێنا و ئهوانیش بهێ ئههوهی چ پاداشهتێکیان بهوێ دهسهتیان به خزمهت کرد که بهداخهوه ههر ناوی چهند کهسێکیانم وهبیر دێتهوه: -1عوسمان دانیش، -8محهمهد وردی ، -2قادر ئهحمهد، -1جهمیل بههائهدین .له مهابادییهکانیش مهال عهبدواڵی داودی و دڵشادی ڕهسووڵی که دهیهانزانی دهرسهی زمهانی کهوردی بڵێنههوه له دهرسخانهی گهالوێژ کاریهان دهکهرد و تهنانههت مهدرهسههی شهوانهشهمان بهۆ خوێنهدنی کهسهانی گههوره سهاڵ کردبهووهوه و بهه زمهانی کوردی پێیان دهخوێندرا و له ماوهی چهند مانگاندا زۆربهی شاگردهکان فێری خوێنهدن و نووسهینی کهوردی بهوون.یههک لهه هههنگاوهکانی دیکه ناردنی 61کهس بۆ باکۆ و 11کهس بۆ تهورێز بوو بۆ درێهژه دان بهه خوێنهدن .هههروهها جلوبههرگی یههک شهکڵمان دهبههر هههموو شاگردان کرد وجلوبهرگ و کتێب و کهرهستهی پێویستی خوێندنمان به خۆڕایی دا به شهاگردان .جگهلههوه ژمارهیههک لهه منهدااڵنی شهاری که تهمهنیان له نێوان 6تا 18سااڵن و بێ دایکوباب بوون کۆ کردهوه و بۆ وهخۆکردن به سهر ماڵه دهوڵهمهنهدان دا دابهشهمان کهردن و ههموو خهرج و مخاریجی ئهوانهش وهزاڕهتی فهرههنگ وهئهستۆی گرتبوو. * کۆمار زیاتر له کام ناوچانه دهستهاڵتی دهڕۆیی ؟ * بهرهو باشوور تا شارهدێی سهرا که له نێوان بۆکان و سهقز ههڵکهوتووه .له دهوروبهری سهردهشتهوه تا سنووری عێهراق و هههر وهها شارهکانی نهغهده و شنۆ و بۆکان و دێیهکانی دهور و بهری سهڵماس و ورمێ له نێو سنووری کۆمار دابوون و له شهارهکانی ورمهێ، سهڵماس ،ماکۆ و میاندواویش نوێنهرمان ههبوو بۆ پێڕاگهیشتن به گیروگرفت و کارهکانی کوردانی دانیشتووی ئهو شارانه. * هێنههدێک کهههس ڕهخنههه لههه بهرپرسههانی کۆمههار دهگههرن کههه بههۆ بهدهسههتهوه گرتنههی بهشهههکانی دیکهههی کوردسههتان هههیچ ههههنگاویان ههڵنههێناوه و ههر به مهڵبهندی موکریان ڕازی بوون .واڵمتان بۆ ئهو ڕهخنهیه چییه؟
375
* دهبههێ ههڵکهوتوویایهههتی زهمههانی و ئهههو دهرفهتانهههی ئهههو دهمههی ههههبوون لهبهههرچاو بگیههڕێن .ڕاسههتییهکهی ئهوهیههه ئهههو دهمههی باکووری کوردستان [ی ئێران ] به دهست شووڕهوییهکانهوه بوو و باشووریشی لهه بهن کهۆنتڕۆڵی ئینگلیسهییهکاندا بهوو ،و هههر کهام لههو دهوڵهتانه لهه ناوچههکانی ژێهر دهسهتهاڵتی خۆیانهدا تها ڕادهیههک دهسهتیان دهڕۆیهی و هێچکامیشهیان لهه ناوچههی دهسهتیان لههکاروباری ناوچهی ژێر دهستهاڵتی ئهویتر دا وهر نهدهدا .بهو شێوهیه گهلۆ دهکرا حیزب له ناوچهی ژێر دهستهاڵتی دهوڵههتی دیکههدا ،کهه ئههوان حیزبیان سهر به شوورهوی دادهنا ،به ئاشکرا بانگهشه و تهبلیغات بکا و کانگهانی [ بنکههکانی] خهۆی دامههزرێنێ؟ تها ئههو جێیههی کهه ههڵدهسووڕا کۆمار حههولی دهدا بهۆ هانهدانی گههلی کهورد و ئهگههر چههتێک لهه بههرهو پێشهچوونی کارهکانهدا هاتهه پێشهێ ههلومههرجی جیهههانی ئهههو دهمههی و شهههرت و ههڵکهوتوویایهههتی و بهرعۆدهییهههکانی نێونهتهههوهیی و پهههیمانی نێههو دهوڵهههتان هههۆی ئهمههه بههوو نهههک خهمساردی و کهمتهرخهمی کاربهدهستانی کۆمار. * ڕهخنهیهکی دیکهی له بهرپرسانی کۆمهار دهگیهرێ ئهوهیهه کهه لهه کهسهایهتییه کوردهکهانی ناوچههکانی دیکههی کوردسهتان کههلک وهرنهگیراوه و دهبهر کار نهندراون. * ئهو دهنگۆیانه له جۆره کهسهانهوه دهبیسهترێ کهه تهنانههت بهرپرسهیارهتی قسههکانی خۆشهیان بهه ئهسهتۆوه نهاگرن.دانهی پلههی ژهنهڕاڵی به مهال مستهفای بارزانی ،حهمه ڕهشیدخانی قادر خانزادهی خهڵکی کوردستانی عێراق ،ئهمهر خانی شهریفی شکاک و پلههی سهرپۆلی به زێڕۆ بهگی ههرکی خۆی شاهیدی ئهو ڕاستییهیه که تا ئهو جێیههی کرابها لهه کهسهایهتییهکانی نهتههوهی کهورد جها لهه چ تایفه و عهشیرهتێک بووبن به دڵپاکییهوه پێشوازی کراوه ،چما ئامۆژگارانی فێرگهکان و فهرماندهرانی هێزی بهرگری ئێمهه هههموویان خهڵکی کوردستانی عێراق نهبوون؟ چما ئهوه سهرکرده [ئهفسهر] ئازاکانی کوردی عێراق نهبوون که هێندێک ناوچهی سنووری کۆماریهان دهپاراست؟ مهگهر پلهی جێگریی وهزارهتی فهرههنگ نهدرا به ئاغای برایمی نادری کوردی کرماشهانی؟ مهگههر لهه میوانهانی پایهبههرزی وهکوو جهمیل قههدری پاشها لهه سهوورییهوه و ئیحسهان نهووری پاشها لهه ترکییههوه و دوکتهور سهمایلی ئههردهاڵن خههڵکی سهنه لهه مهاوهی مانهوهیاندا له مهاباد به گهرمی میوانداری و پێشوازی نهکرا؟ * سپاس بۆ بهشداریتان لهم هاوپرسهکییه دا. * ئهمنیش سپاسی ئێوه دهکهم. سهرچاوه :وێباڵگی ڕوانگه /ڕێکهوتی 2 :ی ئەپریلی 8112
376
رۆژی دووی رێبهندانی ساڵی ،1911له مێژووی کورددا نووسینی :ح .س .سوران
به ناوی کوردستانی گهوره رۆژی دووی رێبهندانی ساڵی ،1911له مێژووی کورددا ،رۆژێکی پیرۆز و تایبهتیهه ،چهون رۆژی راگهیانهدنی کۆمهاری کوردسهتانه و ههر لهبهر ئهمه ،تهواوی کورد رێزی بۆ دادهنێن. جهها ،ئێسههتا کههه دووی رێبهندانههه ،بههۆ بیههرهوهری ئهههو کارهسههاته مهزنههه ،بههه کههورتی گۆشهههیهک لهههو جهژنهتان له بیرهوهری خۆم بۆدهگیڕمهوه -که پێموایهتا ئێستا نهنووسراوه : هۆزی فهیزوڵاڵبههگی ( بههگزادهی مهوکری ) ،کهه لهه ناوچههی بۆکهان و سههقز دادهنیشهن ،یههکجار زۆر هۆگری کۆماری کوردستان بوون .دهلیلێکی ئهم هۆگریه ئهمه بوو ،که شههیدان پێشهوا قازی محهممهد ،سهدری قهازی و سههیفی قهازی، ههرسێکیان له دایکهوه ،له بنهماڵهی فهیزوڵاڵ بهگی بوون .هۆیهکی دیکهشی ئهمه بوو ،که ئهم بنهماڵهیه ،ههر له مێژهوه بۆ خۆیهان خاوهنی ههستی پتهوی نهتهویی کوردی بوون .ههر بۆیههش ،لهه کارهسهاتی کۆمهاری کوردسهتاندا ،ئههم بنهماڵهیهه ،یهازده نههفریان لهێ لهداردرا. ههر بهم پێیه ،بنهماڵهی فهیزوڵاڵبهگی و خهڵکی ناوچهکه ،له زستانی 1911دا ،لێبڕان که بچهن ئهااڵی کۆمهاری کوردسهتان ،لهه مههابادهوه به رێورهسمێکی تایبهت بهێنن بۆ ناوچهی خۆیان و بهم چهشنه پهیوهندیان له گهڵ کۆمار دا پتهوتر بکهن. رێکهوتی ،1911 / 11 / 21ئهندامانی ئهم هۆزه و خهڵکی ههرێمهکه ،ئااڵی کۆماری کوردستانیان ،لهه مهههابادهوه بهه ئۆتۆمۆبیهل هێنا بۆ شاری بۆکان .ئهو شهوه ،له شاری بۆکان مانهوه و بهیانی ئهو رۆژه ( )1911 / 11 /1به رێورهسمێکی تایبهت ،نزیکه دووسههد سههوار و سێسهههد نهفهههر پیههاده ئااڵکهههیان ههههڵگرت و بهههرهو ئههاوایی یهکشهههوه ،لههه 11کیلههۆمیتری رۆژههههاڵتی بۆکههان ،بهرێکهههوتن ،کههه ناوهندی ناوچهی فهیزوڵاڵ بهگی بوو و ماڵی خاڵی پیشهوا قازی محهممهدی لێبهوو .لههم رێورهسهمه بهه شهکۆیهدا ،سهوارهکان رمبهازی و سوارچاکیان دهکرد و لهگهڵ دهنگی دههۆڵ و زوڕنا ،به پێی باو و نهریتی کوردهواری تهقڵهیان دادهکوتی و گهۆرانی وێژانهی دهنگخۆشهی ئهو کاتهی کورد ،حهمه حهسهن و محیهددینی قهڵهندهری ،شانۆیهکیان له بهیتی دمدم وت ،که هێنده بهسۆز بوو ،زوربهی خهڵکهکه، دهستیان کرد بهگریان .دههۆڵهکه خۆشهویستێکی جوولهکه لێی دهدا به ناوی سیمهن و زوڕناکهش ههر جوولهکهیهکی کوردستانی لێی دهدا به ناوی عهزیزه جو یادیان بهخێر . به تهقڵه و رمبازێن و خۆشی ،له سهر رێگهی گوندی یهکشهوه ،ئااڵکهیان برده گوندی ئاڵباڵغ و شهو لهوێ مانهوه .بۆ سبهینێ (
377
،)1911 / 11 / 8یانی دووی رێبهندان ،تهواوی خهڵک له خزمهت ئااڵکهدا ،گهیشتنه گوندی یهکشهوه و ئااڵکهیان برد ،له سهر دیواخانهکهی یهکشهوه { که لهه قههراغ حهوزهکهه بهوو } ،چهقانهدیان و جههژنێکی یههکجار گههورهیان گهرت ،کهه لههم جهژنهه دا ،نههمر مایور ( سهرگورد ) عههلی شهێرزاد ،فهرمانهدهی هێهزی بۆکهان ،لهه بنهماڵههی فهیزوڵاڵبههگی و خهاوهن مڵکهی یهکشههوه ،وتهارێکی هههره جوانی پێشکهش کرد و بهههشهتی عهبهدوڵاڵ نیروومهنهد ( ههاواڵ ) ،هۆنراوهیههکی لهه وهسهفی کۆمهاردا ،خوێنهدهوه ،لهه ژێهر سههردێڕی (مانگی یهکشهوهی موکوریانی ) ،که زۆر سهرنجی خهڵکهکهی راکێشا. تهشکی ئااڵکه بهم چهشنه بو :رهنگی سوور ،سپی و شین ،رهسمی دوو گوڵهگهنم و پێنووسێکشی پێوه بهوو .ئههم ئهااڵ پیهرۆزه ،تها رووخانی کۆماری کوردستان ،له گونهدی یهکشههوه ،لهسههر ئههو سههربانه ،بههرێزهوه هههر دهشههکاوهو ئێسهتاش خهڵکهه کهه هههر دهڵهێن خۆزگه بهو رۆژانه ،بلێی... سهرنج :ئههو ئهفسههره کهه لهه رژهکههدا ،بههر لهه سههفهکهوه دهروا ،بهاوکی مهن { سههرههنگ سههالح ] ه ،کهه فهرمانهدهی تههواوی ئهرتهشی کوردستان بووه. دوی رێبهندان جهژنی رێبهندان ،بهنرخه بۆ گهل رهوڕهوهی خهبات ،سهر ئهخا لهکهل تیشکی تێگهین ،له دوندی شاهۆ رووناک ئهکاتهو ،خاکی پاکی تۆ هۆزی هۆگری ههتاوی ههستان ئهبنه پهپوولهی شهمی کوردستان کوردی ئیزهدی و شیعه و موسایی سوننی وئههلی حهق ،گهور و عیسایی بادینی و لوڕ و لهک و گۆرانی داسنی و زازا و فهیلی و سۆرانی کۆئهبن ،له کن ئااڵی رزگاری کوردانه ئهژین ،له کوردهواری شای بهزیوی کش ،پاکی ئهبن مات ئهو رۆژه ،سۆران ئهگاته ئاوات ح .س .سوران .تاران 1221 / 11 / 8 = 8211 / 11 / 8 - سهرچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 11 :ی جانێویری 8112
378
وتهکانی بهڕێز دوکتور گولمراد مرادی له 68ههمین سالیادی کۆماری کوردستان ،له ئۆسلۆ پێتهختی نۆروێژ هاونێشتمانی بهرێز بێرهوهری ئهم رۆژه پیرۆژه به ههموو ئیوه بهشهدارانی بههریز و هههموو خههڵکی کهورد لهه سهرانسههری کوردسهتان پێرۆزبهای دهڵهێم. ئیجازه له ئیوهی بهرێز دهخوازم که زۆر بهه کهورتی چۆنیههتی دامههزرانی کۆمهاری کوردسهتان لهه دهسهتپێکی شهری دووههمی جیهانیهوه باس بکهم. ههر چهند ئێران پێماننامهی بێ الیهنی لهشهری دووهههمی جیههانی ئیمهزا کردبهوو ،سههرهرای ئهمههش هیزهکههانی موتهفهههقین لههه روژی 16سههیپتامبر 1911ی زاینههی لهسهههر تایبهتمهنههدی یهههک کههه ئهههم واڵتههه ههیبوو لهباکوور و باشورهوه ئێرانیان داگیرکرد. رهزاشا دیکتاتوری ئێران ،کهه گههلی کهورد و گههالنی تهری ئێرانهی خسهتبوه ژێهر زولهم و زۆرهوه مههجبورکرا ئیسهتعفا بهدا ،بههدوای هاتنی هیزهکهانی موتتههفقین بهی ئههوهی کههس داوای لهی بکها ،ئیجبهارهن واڵتهی ئێرانهی بههجی هێشهت لههم روژه دا دهسهتبهجێ هههموو زیندانیه سیاسیهکانی ئێران ئازاد کران ،ههروهها له شارهکانی کوردسهتانیش بهه راسهتی فهزایههکی نهوێ درا بهه وهزعهی سیاسهی واڵت. شههاری قارهمههان پهههروهری مههه هابههاد وهک پیتهههختی داگیرنهههکراوی کوردنشههین بههوو بههه ناوهنههدی تیکوشههانی سیاسههی و کولتههوری کههورد وکوردستان ،له واقیعدا ههمووکهس هیوا و ئومیدی به مهههاباد بهوو .لهه ماوهیههکی کهورت دا ،ریکخهراوی کولتهووری و حیزبهی سیاسهی، لهسهرانسهری ئێراندا و ههروهها له م بهشی کوردستان دامهزرا .تیکۆشانی سیاسی کوردستانی داگیر نهکرا ،بهفرهوانترو بههیزتر بهوو له ناوچهکانی تری ئێراندا .بۆ یهکهم جار له میژووی گهلی کهورد دا ،دامههزرانی حیزبیکهی پێشهکهوتوو بههمانای ئیمهرۆی لهه مهههاباد پیک هات ،واته دامهزرانی کۆمهڵهی ژه کاف که الیه ن 88کهس له رووناکبیرانی کورد له رێکهوتی 16ی ئهووتی 1918ی زاینهی سهاز کرا. دوای سێ ساڵ راست له روژی دامهزرانی کۆمهڵهی ژه کاف ،واته 16ئهووتی 81( 1911گههالویژی 1281ی هههتاوی) بهیانیههک بهه ئیمزای 28کهس ،بهرێبهرایهتی پێشهوای نهمر قازی محمد بهالو کرایههوه ،لههم بهیانیهه دا دامههزرانی حیزبهی دێمهوکراتی کوردسهتانی ئێرانیان راگهیاند،به واتهیهکی تر سازمانی کۆمهڵهی ژ -ک کرا به حیزبی دێموکرات و قازی محمد وهک یهکهمین کهس و بهریوهبهری ئهم حیزبه ههلبژێردرا .تهنیا چهند مانگ له دامهزرانی ئهو حیزبه رانه برد بوو که بهریوهبهرانی میلله تی کوردی ئێران بریاریان
379
دا ،له رۆژی 8ی ریبهندانی سالی 1281ی ههتاوی 88ی ژانوی (1916یانی دوای 2مانگ پاش کوتای شهری دووههمی جیهانی) کۆماری کوردستان لهسهر داوای خهڵک دامزراند. ئهمرۆ رێ ورهسمی 68ههمین ساڵرۆژی دامهزرانی کۆمهاری کوردسهتان ،ناسهراو بهه کۆمهاری مهههاباده ،لهه میهژووی گههلی کهورد لهه سهرانسهری خورههالتی ناوه راست (خاورمیانه) و ئورووپادا کراوهته سهمبولی بهربهرهکانی رزگاریخوازانههی گههلی کهورد .یههکێک لههو رووداوه گرینگانهیه که ئۆگرانی ئازادی که باوهریهان بهه دێموکراسهی ههیهه بههچاوی رێهزهوه روانیوانهتهه دامهزرینههرانی ئهه م کۆمهاره. بههههرحا ل بهههدوای 61سههاڵ سههرکوتی ناجوامێرانهههی ئهههم جووالنهویهه ،ئیسههتاش لههه دڵهی دادخههوازان و شهخسههیهتهکانی پیشههکهوتوو زیندوهو به بێ شک زیندوش دهمێنێ ،قهت لهبێرمان ناچیتهوه و جێگای ریزمانه ،بۆیهش ههمووسالی ئوگرانی ئازادی و دیموکراسی له چین و توژهکانی کورده واری ،لهسهرئهم رۆژه میژوویه مهقالهه و نووسهراوهی جوراوجهور بهالو دهکهنههوه ،هههتا کۆمهاری کوردسهتان کهه بهحهق دوورنمایهکی رووناکی له میژووی گهلی کورد داههیه له ناومێشکی نهسلی دواروژدا زیندو رابگرن و لێی حاڵی بن و دهرسهی لهێ فێههربن .شههتێک کههه ئێمهههی کههورد دهبههی سهههرنجی بههدهینێ ،مهسهههلهی یههار و نهههیارانی ئههازادی و دیموکراسههیه کههه کۆمهههڵی ئێمهههیان لههه دواکهوتووی دا راگرتووه ،مهسهلهی دۆستانی گهلی ئێمه زور روون و ئاشکران ،واته ئێمه که سانیک به دۆست و یهار خومهان دهزانهین، که ئهو شتی بۆخویان به رهوا دهبینن ،بو ئێمه گهالنی به ناو جیهانی سێههمیش بهرهوای بزانن ،ئهمانه دێموکراته واقیهع بیننههکانن. دوژمنانی نا ئاشتی خوازی ئێمه ،که سانێک بوون و ههن که ژیانێکی شایسته له ژیر سێبهری دێموکراسی و ئازادی بو ئێمهیان بهه رهوا نهزانیوهو نایزانن ،ههر چهند زوڕنایان ههڵگرتوه بۆ تهبلیغی ئهازادی و دیموکراسهی ،بههاڵم سههرهتایترین مهاف بهۆ ئێمهه قایهل نهابن. ئهمرو به جوانی ههڵویستی ئهوان له ئال و گؤرهکانی ناوعێراق دهبینین ،سههرکوت کردنهی سهاالنی دوورو درێهژی ریژیمهی ئێهرانیش لهه جی خهۆی .بههاڵم ئیسهتا قهلههم بهدهسهتانی ناسیونالیسهتی ئێهران لهه بههر ئههوی هیژمهونی خۆیهان لهه دهسهت نههدهن ،روویهان کردوهتهه کوردستانی عیراق ،چهپ و راسهت هوشهدار دهدن کهه ئێمههش وهک کوردهکهانی عیهراق ،لههم بهوارهدا هههنگاو هههڵ نههێنینههوه ،چوونکهه دهبێته جیاوازیخوازی ،یان هیرشی ئهم دوایانهی ئهرتهشی ناسیونالیستی تورکیه بو سهر کوردسهتانی عیهراق ،وێنهیههکی تهری درندانهه سهبارهت به گهلی کورده. بهداخههوه لهههماوهی 811سهاڵی رابههردوودا ئێمهه بهههردهوام دهگههل ئهههو دوژمنانهه کههه بهه رواڵهههت خویهان بههه دوسهتی ئێمههه دهزانههن، بهههرهوروو بههووین و تهها ئیسههتا بهسهههریان دا زال نهههبووین ،چوونکههه تهههواوی دهزگاکههانی تهههبلیعاتی و ههههواڵ نیههری (روژنامههه ،رادیههوو جاسووسهکانی خهبهری) لهه ئیختیاریهان دایهه .ههرچهشهنه رووداو و خهبههرێک کهه قهازانجی ئههوان دهخاتهه مهترسهی یههوه ،خهۆی لهێ دهپاریزێن وبه پێچهوانه دیگهێننه گوێی گهالنی جیهان بهتایبههت بوختهان و رووداوهکهانی دوای شههری دووهههمی جیههانی و دهسهتپێکی شهری سارد به کهڵک وهرگرتن له درۆکانی گهوبلزی ،کهه ئههم کارهیهان ئهونهده دووپهات دهکهردهوه کهه دوسهتانی ئێمههش باوهریهان بههم درؤیانه دهکردو ئیستاش دهیکهن .سهرنج راکێشه که گۆبلز وزێری ئیتالعات و تهبلیعاتی زمانی نازیهکان بوو ،ئهو دهڵهێ :درۆ هههرچی گهورهتر بی و بهردهوام دووپات بکریتهوه خههڵک زۆرتربهاوهر دهکههن .بهه دوای شههری دووهههمی جیههانی ،دوژمنهانی گههلی کهورد ،زور بههاسانی دهیانتوانی رووداوهکان به پێچهوانهوه به قازانجی خۆیان نیشان بدهن .ئهارچی رۆژولهت نیزامیههکی مهمموری ئههمریکا کهه لهه سالهکانی 16ه 1911زاینی له مههاباد بوو ،یان ویلیام ئیگلتون سهرکۆنسولگری ئهمریکا ،له سالهکانی ،9611 / 68درک کینان
380
میجرادموندز ئینگلیسی و ژنراڵ ئه رفع رئیس ستاد ئهرتشی شاه ( له واقیعدا سهر به ئینگلیس) هیچکات و له هیچ زهمانێکدا دۆسهتی گهلی کورد نهبوون و ئهگهر جاروبار مهجبوور دهبوون هێندێک شتی باش لهسهر کورد بڵێن یان بنووسن له سێ حاڵهت تێنهپهریوه: یان نه یان توانیوه واقعیتهکه بشارنهوه ،یان خۆیان به نیسبهت مافی گهلی کورد بهشهرمهزار زانیوه ،یان خهریکی ئهوه بوون که هیندێک دؤست له ناو گهلی کورددا بهدهست بێنن ،خالێکی گرینگ و سهرهکی که سازمانه جاسووسیهکانی واڵتانی رۆژئهاوا وهک ئههرک بۆیان دیاری کرابوو ،دهنا دڵیان بۆ گهلی کورد نهسهووتاوه .لهه هههنگاوی ههوهڵهدا ناحههز نیشهاندانی هاوپهیمانههکانی زهمهانی شههر، رهقیب و به دوژمن زانینی ئیدئولوژیکی وان و له ههنگاوی دووههمدا وابه ستهگی ههر جووالنهوهیههکی خههڵکی و دوژمنهی خههیاڵی کهه ههمان شورهوی پێشوو بوو .ئهگهر ئهم جووالنهوه به حهق بووبا لهسهر ئهم تیئوریه ههر عهمهلێک و رهفتهاری کوردهکهان دهبوایهه وهک فهرمانی مهسکؤ یان ئازهربایجانی شورهوی به حیساب دههێندرا .ههر وهها ئهوان دهتوانن بڵێن که ته بدیل کرانی کۆمهلههی ژیانههوهی کورد به حیزبی دێموکراتی کوردستان به فههرمانی شهورهوی بهوو ،تکایهه سههرنج بهدهن بههو چهنهد دێهره ،ئهارچی رۆژولهت ده بیهژی :لهه سێپتامبری 1911قازی محمد و چهند کهس له کوردهکان جارێکی دیکه له الیهن شورهوی وه بانگ کرابوون ،ئهم جاره دهگهڵ بهاقرئوف سهرۆک وهزێری ئازهربایجانی شورهوی دیداریان کردبهوو ،کوردهکهان بهه باقرئوفیهان گهوت کهه دهیانههوێ واڵتێکهی کهوردی دابمههزرینن و هیوادارن شورهوی له دانی یارمهتی مهاڵی و نیزامهی دریه نههکات .بهاقرئوف لهه وهالمهدا گهوتی پهلهه مهکههن ،ئهازادی کوردهکهان دهبهی باوهری به هێزی خهڵک ههبی و ئهویش تهنیا له ئێراندا نا ،بهڵکو له ئیراق و تورکیهش ،ئهو بهه کوردهکهانی گهوت کهه مهسهلهحهتی وان له وهدایه ،شورهوی به پاڵ پشتی خویان حیساب بکهن ،بێ شک که ئهوانیش له بواری مالی و نیزامیهه وه پشهتیوانیان دهکهرێ( . ئهم دێرانه له کتیبی موخته-سهری ئهز تاریخی کورد .وهرگیراوی ئیبراهیم یونسیه). ئهم قسه ههڵخهلهتێنهرانه به هیچ گرتنی ههر شههرهفێکی ئینسهانیهو تههنیا دهتوانهدرێ لهه ئهاخۆری مههئمووران و جاسووسههکانی بێوێژدان بگوترێ .لهبهر ئهوهی قازی محمد له ههیچ زهمانێهک دا باسهی سههربهخؤیی کوردسهتانی و جیاوازیهان لهه ئێهران نههکردوه ،لهه دونیا ئهمرۆدا بهخۆشیهوه ،ده توانین ئارشیوڤی ههموو واڵتانی :روسیه ،ئهمریکا ،ئینگلیس و فهرانسه که کراوهتهه وه و ئینسهان بهه راحهتی دهتوانێ سهره نجیان بگرێ و ئهم درۆیانه لهقاو بدا .له بهردهوامی دیره -کانی سهرهوه دا ده خهوینین" :لههم چاوپیکهوتنههدا قازی محمد و هاورێیانی زانیان که باقرئوف خۆشحاڵ نهبوو له کۆمهلهی ژه کاف ،له پاشگهرانهوه لهم سههفهرهدا قهازی محمهد ئاکهامی وتووێژهکههانی دهگهههڵ بهرێوهبهههرانی کۆمهڵههه بههاس کههردو بهدوایههدا بهیانیهیهههک بههه ئیمههزای قههازی محمههد و 111کهههس لههه کههوررده بههه ناوبانگهههکان بههاڵو کرایهههوه .لهههم بهیانیههه دا دامهههزانی حیههزب دێمههوکرات و ئامانجهههکانی دهسههت نێشههان کههرا بههوو .ئهههو دێههره ههههل خهڵهتینهرانه و دروو و دلهسانه ئهونده دووپهات کراونههوه کهه یهاران و دوسهتانی ئێمههش باوهریهان کهردوه و لهه نووسهراوه کانیهان دا توانهدریێ لهه مێشهکی کهسهانێکدا وابسهته دهنووسرێ و دینووسن .له حالیکدا ئهم قسانه ،ههروهک له سهرهوه باسمان کرد ،تههنیا ده به سازمانی ده وله تی خویان ،وه ک ئارچی رۆژولت ،ویلیام ایگلتون و دیرک کینان و ئهدمۆندز و ژیرنال ئهرفهه ع (کهه لهه راسهتی دا ئینگلێسی بوو) دهگوترا .له واقع دا ئهو بهڵگانهی که ئیستا ههن ،یانی نهاردنی تیلگهرام بهۆ تههوریز و بهڵگههکانی سههفهری هیئههتی نۆێیهرایهتی کورد بۆ باکوو ههروهها بایگانی وهزارهتی دهرهوی بریتانیا که ههر بهه دوای سهی سهاالن بهۆ بێهرورای گشهتی دهدریتهه بههر دهست ههموو کهس بو خوێندنهوه و چاو لێ کردن ،ههموو ئهم درۆ و دهڵهسانه بو خهڵک روون دهکاتهوه و به پێچهوانهی ئهم قسانه
381
مان پی دهڵهێن .لهه کتێبهی( ملتهی بهدون سهرزمین) کهه بابهه تهی ئهارچی رۆژولهت لهه نهاو ئهه و داویهه ،لهه الپههری 111ئههم کتیبهه دا رێکهوتی دووههمین سهفهری قازی محمد و ههیئهتی نوینهرایهتی کوردهکان بۆ باکوو رۆژی 18سیپتامبری 1911ناودێردهکا .ئهوه له حاڵێکدایه که قازی محمد به ناوی رێبهر و 81ههزار ئهندامی حیزب دێموکرات کوردستانی له سهرهتای مانگی سیپتامبری 1911یانی 18رۆژ پێش چوون بو سهفهری باکۆ ،تێلگرافی پیرۆژبایی به بۆنهی دامهزرانی فرقه یا حیزب دێموکرات ئازهربایجان ناردبوو .چاو له باڵوکراوهی جوواڵنهوهی 81ی ئازهر الپهری ،11چهاپی تههوریز بکههن .لهه راسهتیدا دامههزرانی حیهزب دێمهوکرات کوردسهتان یهان بهه قهول گورانی ناوی کۆمهڵه به حیزبی دێمهوکراتی کوردسهتان لهه رێکههوتی 16ی ئهووتی 81( 1911ی گههالویژ 1281ی هههتاوی) بهوه؛ نهوهکوو بهدوای گهرانهوی قازی محمد له باکوو .کورده زوڵهم لێکراوهکهان رهسهانه گشهتیهکانیان لهه دهسهتدا نههبوو و بهه دوای شکسهتی کۆمارێش دا ئیمکانی ئهوهیان نهبوو راستیهکان به گوی جیهانیههکان بگهیههنن .هههر بۆیهه بهه قههولی فارسههکان پارچهه و مهقسهت لهه دهست دوژمن دایه؛ ههرچی پیان خۆش بی دهرخواردی رسانه گشتیهکانیان داوه و بالویان کردوتهوه .تهازه بهه دوای( )6شههش حههوتوو دوای گهرانهوهی ڕێبهرانی حیزب دێموکراتی کوردستان ئێران له سهفهری باکوو ،لهه ریکههوتی 8تها 1ی سههرماوهزی 1281ی هههتاوی ( 82ئوکتوبری )1911ههوهلین کۆنگرهی ئهم حیزبه بهریوه چوو .حیزب ئهوکاته زۆرتهر لهه 81.111کهه سهی ئهنهدام ههه بهوو ،هههموو رۆژیش زۆرتر خهڵک دههاتن بهۆ مقههرهکانی حیهزب و ناویهان دهنووسهی بهۆ ئهندامههتی لهه حیزبهدا ،کههوابوو بهاڵو کردنههوهی ئههم درۆ ودهلهسانه تهنیا له خزمهت سیاسهتی جنایتکارانه دا بووه و ئهویش بهه هێنهد نههگرتنی جووالنههوهی کوردسهتان ونێشهاندانی سههر بهه واڵتی شورهوی پێشوو .که لهواقیع دا ئاوا نهبوو. دهمهوێ عهرزتان بکهم یهکهم :ئهمن کتیبیکهم 12ساڵ لهمهوبهر به زمانی ئالمانی لهسهر کۆماری کوردستان نووسیوه و 16سهاڵ لهمهوبهر چاپ و باڵو بۆتهوه ،که هیوا دارم ئۆگرانی چارهنووسی گهالنی ژێر دهسته؛ ئهم کتیبه به زمانی کهوردی و فارسهی وهربگێهرن. دووههم لێکۆڵنهرانی واقیع بین لێکۆلینهوه یهکی زۆر زۆرتر لهم بوارهوه بکهن ،بۆ ئهوه مهیدان بهه سهێخورهکانی سهازمانی سهیا تههنگ بکهنهوهو درۆکانیان زیاتر بۆ خهڵک ئاشکرا بیت .به داخهوه ئێمهی کورد نه پێش کۆمهاری کوردسهتان و نهه لهه زهمهانی کۆمهاردا دهزگها تهبلیغاتیهکانمان ئهوهنده به هێز نهبوو که بتوانن بهربهرهکانی دهگهڵ ئهم درۆیانه بکهین و له قاوی بدهین و راستیهکان به گهالنی تر رابگهینن؛ ههر بۆیه له دوژمن شکستمان خوارد. بهاڵم ئێمه ئهمرو باس له شکست ناکهێن ،بهڵکوو رۆژی سهرکهوتنی گهلی کهورد لههم رێکهوتهه تایبهتیههدا جێهژن دهگهرین؛ لهبههر ئهوهی لهسهر ئهو باوهرین که ریگای کۆماری کوردستان له مههاباد دروست و بهرحهق بوو ،ههرچهند ئهو کۆماره کههمتر لهه یههک سهاڵ تهمهنی بوو؛ بهاڵم دهسکهوتهکانی بۆ گهلی ئێمه زۆر بهنر و گهو-رهن .چهند نموونه له کاره گرێنگهکانی زمانی کۆمار بریتین له: -1سهرنجدان به مهسههلهی ئهامووزش و کولتهوری گههلی کهوردو زمهانی زگمهاکی و چهاپ کردنهی کتیهب بهه زمهانی کهوردی لهه مهانگی نۆامبری .1911 -8کردنهوهی قوتابخانهی کچان بۆ یهکهم جار له مێژووی گهلی کوردداو دامهز رانی رێکخراوی ژنان ،بۆ بهرهوپیش بردنی کولتور
382
و هاندانی ژنان بۆ تیکۆشان له جامیعهدا. -2خۆیندن به زمانی زگماکی له قوتابخانه؛ له هێندێک شارهکانی کوردستانی ئازاد کراودا. -1البردنی داب و نهریتی کۆن و عهشیرهیی ،دامهزراندنی پێوهندی مۆدێرن له ناو بنهمالهکانی کوردو سهرنجدان به مافی ژنان له بنهمالهداو هاندانیان بۆ کارکردن له کاروباری کولتووری و هتد دا. -1باشههترین پێوهنههدی لههه نیههوان سههاحب زهوی و جووتیارانههداو ههههروهها سهههرنجدان بههه خواسههت و مههافی جووتیههاران و کرێکههاران و بازرگانان ورده پا. -6سازماندانی ئهمنیهتی شارنێشنهکان و پشتیوانی کردن له کۆماری کوردستان و دابین کردنی ئاسایش و ئازادی بۆ خهڵک . کۆماری کوردستان نموونهو رینوێنی دهر بوو بۆ ئازادی و دێمۆکراسی ،تهنیا ئهوهنده بهسه که مهروڤ هێنهدێک الیههنگری مهسهایلی سیاسی له خۆی نێشان بدا و الیهنگری چارهنووسی خۆی بی تا بتوانێ به ئازادی و دێمۆکراسی بگات .ئێمه هیوادارین که الوانی گههلی کورد سهرنج بدهن بهم وێنانهو بۆ وهدی هێنانی ئامانجهکانی ئهم کۆماره ،ههنگاوی گرینگ و جیددی ههڵبهینهوه. هاو واڵتیانی به ریز! رێگهم پێ بدهن له ئاخری (کوتهای) قسهه کانمهدا هێنهدێک خهاڵ بهاس بکههم کهه زؤر بهه پێویسهت دهزانهم .لهه ههیچ کؤمهلگایهکهدا پیرۆژی و ئیدالهتی ئیجتماعی و گهیشتن به دمکراسی به هاسانی به دهس نایهه .بهێ شهک پێویسهته بهؤ بهه دهسههێنانی ئههم پیرۆژیهه، خهبات بکرێ .ئێمه ئیرۆ ،له خهبات چی فام دهکهین؟ وهک ههموومان باش دهزانین ،دونیا زور عه وهز بهووه و فههرقی کهردووه و دکهه خهباتی چهکداری گۆراوه و جێگه ی خۆی به خهباتی ئاشتی خوازانه داوه و پیویسته له گهڵ باس و ئیستدالل و مهنطیق به ئامهانجی خۆمان بگهین. ههلبهته ئهم رهوشته که مههاتما گاندی بنیاننهری بووه ،ئیحتیاج به سهبر و تاقهت و زانهایی و چهاالکی ههیهه .ئێمهه پیویسهته مافی خۆمان چاک بناسین ،به گرتنی ئههوه باوهرمهان بیهت و لهه چوارچێهوی حیهزب ورێکخراوێهک دا چهاالک بهین ،بهی شهک پیهرۆزی بهه هاسانی به ده س دیت .ئێمه له میهژوی تهازه دا دیمهان ،قاضهی محمهدی نههمر ،دوکتهور قاسهملوی نههمر ،دوکتهور شههرهفکهندی نهه مهرو دههان و سهدان خهباتگهری هیژای کورد و فارس و ئازهری و بهلوچ و تورکمهن و عههرهب و هتهد ...گیانیهان دایهه کهه ئێمهه ئهازادی و دمکراسی له ریگای ئاشتی خوازانهوه به دهس بهێنین .ئیوه خۆتان چاک تر له من دهزانن ،بۆچی تا ئیستا پیرۆز نههبوین؟ بهه داخههوه مرۆڤی ئێمه ته نیا نیه ن که به ده ردی نه زانی وعوامفریفتی ودیکتا-تورخووازی گرفتارین .بیشتر لهه مرۆڤهانی "جیههان سهومی" ئهه م دهردیانه هه یه .له روانگه ی جیهانیه وه دیمان که له ئاخری (کوتای) ساڵی رابردووی زاینی دا بینه زیر بوتوی پاکستانی (واڵتی ئیسالمی ضدی سه روکایه تی ژن) گیانی خوی بوو به ده س هینانی دمکراسی له ده س داوه .ئه و دهخواست له رێگه ی ئاشتی
383
خووازیه وه به ئه م ئامانجه بگات .رێبه رانی ناو بردو میلله تی کورد هه موویان خووازت کهه گیانیهان دا .گهه رچهی بینهه زیهر بوتهو دهولهمهند و فئودال زاده بوو، ئهمما بیرو و باوهری به دێموکراسی و ئازادی و مافی ژنان ههبوو. ئێمه میللهتی کورد له درێژایی میژودا ،تهجربیات و بیرهوهری زۆر زۆر تاڵمان له پشت سهره و بو به دهس هینانی شانازی و شای و ئازادی مرۆڤ ،وهکو روژی 8ی رێبهندان ،خوینمان داوه وه لهی تها ئیسهتا پیهرۆزی نهه هائیمهان بهه دهس نهه ههاوردووه .فهقههت بیری ئهم روژانه له میژی ئێمه ماوه .گهنجانی(الوان وکچان) میللهتی کورد پێویسته بزانن کهه رێبهرایههتی میللهتهکههمان لهه رابهردوو دا گیانیان داوه که ئێمه زندوو بمێنین و پێویسته ئێمه تا حهددی ئیمکاناتمان چاالکی بکهین و موتهحید بین و حهتا گیانمان بهدهین که داهاتوهکانمان به شادی بژین و ئهم روژانهی پیرۆزه به یادی ئێمه جه ژن بگرن .ئازیزان ئێمه له ئه م جه ژنه ،له به رانبه ری ناو و وینه و یادی قاره مانان میلهتمان له ههر چوار پارچهی کوردستان سهر تهعظیم دێنینه خووارهوه و رێزو ئێحترامیان دهگرین. بهرێز و پایدار بی کۆماری کوردستان ،بژی گهلی کورد، بهرقهرار بیت حیزبی دێموکراتی کوردستان ،ئێستا له ههردوالیان به هێوای سهرکهوتنی ههموو گهالنی مافخوراو .سپاس بو تاقهتتان 81ی جانێویری 8112له ئۆسلۆ
384
له پهراوێزی بهپاشکۆبوونی پرسی کورد به کێشهی دێمۆکراسی له ئێران بهبۆنهی دووی ڕێبهندان ()8112 شهمال کاوه
ئێمه ،ئێمڕۆ لێره کۆبووینهتهوه تا ساڵیادی یهکێک له گرینگترین ڕووداوهکانی میژووی کورد به پیرۆز بکهین .بۆ ئێمهه سهاڵیادی دوووی ڕیبهنههدان ،بههه گشههتی ههمیشههه بیانوویهههک بههووه بههۆ ئاوڕدانهههوه لههه مێههژوو .بهههاڵم بهداخهههوه، بهتایبهههت لههه بۆنههه حیزبییهکانههدا کهههم وا ههڵکهههوتووه کههه ئێمههه لههه جیههاتی ئاوڕدانهههوه ،ههههولی پێداچوونهوهیهکمان بهو مێژوویهدا ههبێ .ئههو ئاوڕدانهوانههش ،زیهاتر بهمهبهسهتی شههرعییهتدان و سهلماندنی ئهو ههقیقهتانه بووه که خۆمان به ههڵگرییان زانیوه .بهم هۆیههش ههڵسهوکهوتی ئێمهه لهگهههڵ دووێ ڕیبهنههدان ،تهههنیا ههلسههوکهوتێکی هێمههایی و سیاسههیی بههووه و کهههمتر رهنههگ و ڕووی لێکدانهههوه و پێداچوونهوهیهههکی مێژوویههی و ڕهخنهگرانهههی ههههبووه .واتههه ڕوانینههی ئێمههه بههه دووی ڕێبهندان ،تهنیا وهک ڕۆژێکی مێژوویی و ،وهک هێمایهک بووه بۆ خهبات و تێکۆشان و ،ههروهها بۆ سهلماندنی بهرهههقیی سیاسههتی خۆمان .بۆیهش لهو ئاستهدا کهمتر ههول دراوه که دوو ڕێبهندان نههک هههر وهک ڕۆژێکهی مێژوویهی ،بههڵکو بههر لهه هههموو شهت ،وهک دیاردهیهکی مێژوویی بخرێته بهر باس. بێگومان ئهگهر ئێمهه دووی ڕێبهنهدان تههنیا وهک ڕۆژێکهی مێژوویهی سههیر بکههین ،ئهوسها ئههو ڕووداوه هههر لهه ئاسهتی هێمایههکی نهتهوهیی و له ئاسهتی ئهفسهانهیهکدا دهمێنێتههوه کهه بهواری ڕهخنهه و پێداچوونههوه فهره بهرتهسهک دهکهات .بههاڵم ئهگههر ئێمهه دووی ڕێبهندان وهک دیاردهیهکی مێژوویی ههڵسهنگێنین ،ئهوسا مهبهستمان له گهڕانهوه بۆ مێژوو و بۆ ئهو دیارده مێژووییه ،تههنیا نابێتهه وهبیرهێنانهوهی شکۆداری ئهو ڕووداوه یان کردنی مێژوو به داوهر و شایهدی ڕاست و درووستی بۆچوونهکانمان ،بهڵکو ئهوسا دهتهوانین له ههمان کاتدا مێژوو وهک پێوهندییهکی نێوان زانیاری و دهسهاڵت ببینین که لههودا مێهژوو تههنیا بریتهی نهابێ لهه کۆمههڵی ڕووداو و فاکتی بێتاوان؛ ئهوسا مێژوو نابێته بکهر یان سابجێکتێک له دهرهوهی ئیراده و دهرهوهی خوێندنهوهکانی ئێمههدا؛ ئهوسها مێهژوو تههنیا یهک ناوهرۆک و یهک ناوئاخنی ڕاستهقینهی نابێ و دهستی ئێمه له تهفسیر و خوێندهوهیهکی جیاواز و ڕهخنهگرانه ئاوهاڵتر دهکات. پێداچوونهوهیهکی رهخنهگرانه به دووی ڕێبهندان وهک دیاردهیهکی مێژوویی ،دهتوانێ یارمهتی ئهوهمان بهدات کهه ئێمهه شهوێنگه و پێناسهی ئێمڕۆی خۆمان باشتر بناسین .چونکو ههر وهک ئاماژهم پێدا ،شیکاری مێژوویی نابێ بهو مهبهسته بێت که ئێمه بگهڕێنێتههوه بۆ شکۆمهندی ڕابردوو ،بهڵکو دهبێ بهر له ههموو شت ،کهرهسهیهک بێت بۆ پێناسهکردنی ئێمڕۆ و کێشه و گرفتهکانی ئێمڕۆ.
385
پێداچوونهوهیهک به مێژوو دهبهێ بههر لهه هههموو شهت وهاڵمهی ئههو پرسهیاره بداتهه کهه ئێمهه بهۆ ئێمڕۆکهێ ڕاسهت لههو شهوێنه تایبهتهه راوهستاوین؛ دهبێ وهاڵمی ئهوهمان بداتهوه که چ دیارده یان کام رهههندی ڕابردوو پێناسهی ئێمڕؤکێی ئێمهی شکڵ داوه؟ چونکو ئێمه نابێ ئهوه له بیر بکهین که ئێستاکێی ئێمه ،ئهنجامی ئهو چارهسهر و پرۆژانهن که ئێمه پێشهتر وهک وهاڵمێهک بهه کێشهه کۆنههکانمان گهاڵڵه کردبوون. که وایه ،پێداچوونهوهیهک به دووی ڕێبهندان ،دهبێ تێگهیشتنی ئێمه له ئێستاکێ و سهردهمی ههنوکهییمان باشهتر بکهات ،چونکهو ئهو کاتهی ئێمه تێیادا دهژین کهمتازۆر بهرههمی ئهو وهاڵمانهن ،که ئێمه پێشتر بهه گرفتههکانی ئههو سههردهممان دابهۆوه .ئههوهش لهه خۆیههدا دهتههوانێ یارمهتیههدهری ئهههوه بههێ کههه ئێمههه لههه پێداچوونهوهیهههکی ئههاوادا باشههتر سهههردهمی خۆمههان بناسههین و گرفتهههکان لههه گۆشهنیگایهکی جیاوازتره ببینین .بهه کهورتی .خوێندنههوهی ئێمهه لهه مێهژوو دهبهێ بتهوانێ یارمههتیمان بهدات تههوهرهکانی بهرژهوهنهدی نهتهوهیی کورد و ،هۆکار و سهرچاوهکانی گرفت و قهیرانهکانی باشتر دهستنیشان بکهین. *** ههههر بهههو پێیهههش مههن حهههز دهکهههم لههه کهمکاتییهههدا قسهههکانم لههه یهههک تهههوهری دیههاریکراودا چههڕ کهمهههوه و ئهههویش مهسهههلهی بهپاشکۆبوونی کێشهی نهتهوهیی کورد له ڕۆژههاڵتی کوردستانه به کێشهی ئێران و دێمۆکراسی له ئێراندا. بههۆ ئهههوهی بتههوانم بههه کههورتی ههنههدێ بیههروڕای خههۆم لهوبارهیهههوه دهرببههڕم ،سهرشههاری باسهههکهم دهخهمههه دهورانپشههتی جمهوریهههتی کوردستان .لهوهشدا گریمانهی سهرهکی من ئهوهیه که ئێمه له سهردهمی شهڕی دووهمی جیهانیهدا تووشهی گوازتنهوهیههک ههاتین کهه لهه بنهڕهتدا ،به مهبهستێکی کاتیی و وهک تاکتیکێکی سیاسهیی ڕۆژ ههاتبووه ئهاڕا ،بههاڵم دواتهر بهوو بهه سهتراتێژی نههگۆڕی جوواڵنههوهی کورد له ڕۆژههاڵتی کوردستان .ئهو گوازتنهوه مێژووییه ،که له سهروبهندی دهستپێکی شهڕی سهارددا ڕوویهدا ،وهک تاکتیکێهک بهه سههر کهههورددا سههههپێندرا و سههههرکردایهتی ئههههو کهههاتی جوواڵنههههوهی ناچهههار کهههرد ملکههههچی بێهههت ،بههههاڵم دواتهههر هههههر ئههههو سیاسههههته بههههبێ ههڵسهنگاندنێکی بابهتی بووه به ستراتێژی سهرهکی جوواڵنهوهکه و تا ئێسهتاش گهۆڕانێکی جهوهههری بهسههردا نهههاتووه( .واتهه مهن لێرهدا درووشمی فیدراڵیزم وهک دابڕانێک لهو ستراتێژییه نابینم ،بهڵکو وهک گۆڕانێکی تاکتیکی ههڵیدهسهنگێنم). که باسی گوازتنهوه دهکهم ،مهبهستم ئهو گۆڕانکارییهه مێژووییهه کهه لهه ماوهیههکی کورتهدا لهه سیاسههت و سهتراتێژی جوواڵنههوهی کوردیههدا ڕووی دا و کێشهههی کههوردی ،کههه تهها ئهههوکات وهک کێشهههیهکی سهههربهخۆ ،وهک پرسههێکی نێونهتهههوهیی و لههه قههالبی دروشههمی سههربهخۆییدا ههاتبووه ئهاڕا ،کهرده بهه کێشههیهکی مهحههللی و بهسهتییهوه بهه چارهنووسهی ئێهران و بهه دێمۆکراسهی لهه ئێرانهدا و بهههم چهشنهش درووشمی خودموختاری جیگای به درووشمی سهربهخۆیی لێژ کرد. با ئێمه له "کۆمهڵهی ژیانهوهی کورد"وه دهست پێبکهین .کۆمهڵهی ژێکاف لهسهر ویستی سههربهخۆیی و بهڕوا بهه کوردسهتانی گههوره دامهزرابوو .بهاڵم به پێچهوانهی ههندێ بۆچوون ،ژێکاڤ بۆ ئهو مهبهسته خاوهنی بهرنامهیهکی ڕۆشن و گهاڵڵهکراو نهبوو .بهرنامه و ههولی کۆمهڵهی ژێکاف له ژێرتاوی خوێندنهوهیهک له بارودۆخی جیهانیدا بوو که تایبهتی نێوان دوو شهڕی جیهانی بوو؛ تهفسیرێک
386
له مافی دیاریکردنی چارهنووس که بۆ ئهو کات ،تهفسیرێکی خۆشبینانه و تا ڕادهیهکی زۆر نابابهتیانه بوو. لهو تهفسیره له بارودۆخی جیهان ،ژێکاڤ ،به گوێرهی ئهزموونهکانی ههندێ نهتهوه و واڵتی دیکه ،پێی وابوو کێشه نهتهوهییی کورد دهتوانێ له چوارچێوهی ههندێ پهیمان و یاسای نێونهتهوهیی له مهڕ مافی دیاریکردنی چارهنووسدا چارهسههر بێهت .بهه مانایههک کۆمهڵه کهمتر سهرنجی ئابستراکتبوونی ئهو مافهی دابوو و ،له کردهوهدا تا ڕادهیهکی زۆر هیوای به سیاسهتی دۆخێک بوو که ههنهدێ جار به قۆناغی ویلسۆن ناوزهد کراوه ،دۆخێک کهه لهه ڕاسهتیدا لهسههربهندی چاالکییههکانی ژێکهاف بهه کۆتهایی خهۆی گهیشهتبوو و بههر لهمههش هههیچ بهرههههمێکی بههۆ نهتهههوه بێدهوڵهتههکان لههێ نهکهههوتبوهوه .بههۆ ئهههو مهبهسهته کافییههه سهههیرێکی نههاوهرۆک و ئهنجامهههکانی پرینسیپه چوارده خاڵییهکهی ویلسن بکههین کهه ڕهنگبهێ باشهترین هێمهای ئهه قۆناغهه بێهت .ویلسهن لههو خااڵنههدا باسهی چههمکی مهافی دیاریکردنی چارهنووسی ناکات ،بهڵکو باسی دوو چهشنه تهفسیری ناوهکی و دهرهکی لهو مافه دهکا .الیهنی ناوهکی باسههکهی بریتییهه لهوه کهه هههموو خههڵکێک دهبهێ سهربهسهت بهن لهه دیهاریکردنی شهێوهی حکومههت و دهوڵههتی خۆیانهدا ،بههبێ ئههوهی گوشهاری والتهانی دهرهکیان لهسهر بێت .ئهو الیهنه ناسی دهسهتێوهرنهدانی والتهانی بیانییهه .الیههنی دهرهکهی کهه ههڵبههت ویلسهن خهۆی زۆر بهه دهگمههن باسی لێوه دهکا ،پێوهندی به مافی پێکهێنانی دهوڵهتی تازهوه ههبوو .هههر بۆیههش وهک زۆر کههس ئامهاژهی پێدهکههن ،ئههو مافهه بهۆ ویلسن مافێکی رهها نهبوو و زیاتر مهبهست دابینکردنی مافێکی ناوهکی بوو بۆ پاراستنی ئاشتی .ههر وهک دهشزانین ،تها سهاڵی 1961 و گونجاندنی خاڵیک سهبارهت به مهافی واڵتهانی کۆلهۆنیکراو ،ههیچ مادهیههک کهه بهه ڕاشهکاوی باسهی مهافی پێکهێنهانی دهوڵههتی نهوێ بکات ،نهکهوته ناو پهیمان یان گرێبهسته نێونهتهوهییهکان. که وایه ئێمه دهتوانین بڵێین که لێکدانهوهی کۆمهڵهی ژێکاف له بارودۆخی ئهو سههردهم ،لێکدانهوهیههکی بابهتیانهه نههبوو .ئههوه بهو مانایه نییه که ههڵگرتنی درووشمی سهربهخۆیی درووست نهبوو ،بهڵکو لێرهدا تهئکیدی من لهسهر ئهوهیه کهه ئههو درووشهمه بههر لهوهی ئهنجامی لهباربوون یان ئهنجامی شیکارییهکی فکری و سیاسی بێت ،ئهنجامی خوێندهوهیههکی ههڵهه بهوو لهه بارودۆخهکهه .ئههوه ئهنجامی بهۆره خۆشهبینییهیهکی کۆمهڵهه بهوو بهه ئینگلسهتان و دواتهریش بهه سهۆڤیهت؛ ئههوه ئههنجامی تێگهیشهتنی کۆمهڵهه لهه چههمکی شارسههتانیهت و ههههروهها تهگهههرهکانی سهههر ڕێگههای دهوڵهههتێکی سهههربهخۆ بههوو .واتههه لههه ڕووی ئاسههتی مومکینبههوونی سیاسهههتهکه، سهربهخۆیی نه بنهمایهکی چاوێنی هههبوو و نهه زهمینههی بهدیهاتنیشهی لهه بهارتر بهوو لهه خودموختهاری .هههر بۆیههش ئێمهه دهتهوانین بڵێین که داواکاری سهربهخۆیی ژێکاڤ بهر لهوهی ئهنجامی ههڵسهنگاندنێکی بابهتی بارودۆخی سیاسی بێهت ،ئههنجامی ویسهت و خههون و ئارهزووهکانی ئێلیتێکی سیاسی بوو. ئهوه به دامهزرانی حیزبی دێمۆکراتی کوردستانه که ئێمه کێشهی کورد بۆ یهکهم جار به شیوهیهکی رهسمی به ئێران دهبهسهتینهوه. بهههاڵم ئهههوه لێکدانهویهههکی سههاکارانه دهبێههت ئهگهههر ئێمههه ،ئهههو بهسههتنهوه وهک ههههنگاوێکی سههتراتێژیک چههاو لێبکهههین .لههه سهههرهتای دامهههزرانی حیزبههی دێمههۆکرات تهها ڕووخههانی کۆمههار ،ئهههو حیزبههه و پێشهههوا خههۆی ،لههه نێههوان سهههربهخۆیی و خودموختاریههدا پهنههدۆلیان دهخواردهوه .له الیهک به تایبهت له ئاستی ئهدهبیات و گووتاری ڕۆژانههدا ،وا پێهدهچێ مهسههلهی سههرهکی کهورد لههو سههردهمدا هههر سهربهخۆیی بووبێت و لهو ڕوویهوه حیزبی دێمۆکراتی کوردستان خۆی زۆر له ئامانجهکانی ژێکاف دوور نهخستبۆوه .له بواره فهرمی و
387
له ئاستی سیاسهتی ڕهسمیدا ئهو سنوورانه نادیارن و له سهرهتادا زیاتر بهرهو خودموختاری دهشکێنهوه .دواتر له سهرهتای سهازبوونی کۆمهار سههربهخۆیی زهقتهر دهکرێتهههوه و دووبهاره لهه مانگههکانی کۆتههایی ژیهانی کۆمهاردا ،کێشهی خودموختههاری زیهاتر دهبێهت .هههر لهههو پێوهندییهشدا ئێمه نابێ ئهوه به شتێکی ڕێکهوت بزانین که قهوارهی جمهوریههتی کوردسهتان هههرگیز بهه ڕهسهمی و بهه فههرمی مههعلوم نهکرا و زۆر جاران ،بۆ وێنه له گووتارهکهانی پێشههوادا ،ناڕوونییههکی بهئهنقهسهت و ،چهشهنه لێڵییههک لهه نهاوهرۆک و قههوارهی ئههو دهوڵهتهدا بهدی دهکرا. ئهههم ڕهوت و گۆڕانکارییههه بهههر لههه ههههموو شههت ئهههنجامی بێبههاوهڕی حیههزب بههه مومکینبههوونی ویسههتی سهههربهخۆیی بههوو و لههه ههههمان کاتیشدا ئهوکات هێستا بۆره هیوایههک بهه راگرتنهی قههوارهی نهاڕوونی دێ فهاکتۆی کۆمهار مهابوو .بههو مانایهه بهژاردهی پێشههوا قهازی موحهمهد له خودموختاریدا ،تاکتیکێکی سیاسی بوو کهه بهه شهێوهیهکی کهاتی بهرجهسهته کهراوه و هههر لههو ماویهشهدا ،تهئکیهد لهسههر مافهکانی کورد و ئاستی داخوازییهکان به گوێرهی هاوسهنگی هێزهکان ،دایم له حاڵی گۆڕان و سهروخوارکردندا بوو. لهههو ڕوویهههوه قههازی محهمهههد کارامهییهههکی بێوێنهههی لههه خههۆی نیشههان دا و لههه مهیههدانی سیاسهههتی کردهوهییههدا ،نیشههانی دا کههه لههه خوێندنهوهی ئاڵوگۆرهکان و له ههڵسهنگاندنی بارودۆخهکه ،تیژبینییههکی تایبههتی ههیهه .ههڵبههت لێهرهدا مهن تههنیا باسهی هۆکهاره دهرهکییهکانم کرد ،ئهوهشمان نابێ له بیر بچێتهوه که پێشهوا له ئاستی ناوخۆییدا توانی له ماوهیهکی کورتدا ئیرادهیهکی نهتههوهیی له ناوچهیهکدا ساز بکات کهه نهوقمی کێشهه و دوژمنایههتی و رکهبهرایههتی عهشهیره و دهرهبهگهه جیاوازهکهان بهوو ،تهوانی ئیرادهیههکی نهتهوهیی له واڵتێکدا درووست بکا ،که پتر له سهدی نهوهدی بێسهواد بوون. ئهو بارودۆخهی دوای شهڕی دووهمی جیهانی ،تا کۆتایی ههشتاکان گۆڕانێکی ئهوتوێ بهسهر نههات .ئێمه دهتوانین بڵێین که لههو قۆناغهدا تا کۆتایی شهری سارد ،ئهو تهفسیرهی له مافی دیاریکردنی چارهنووس ههبوو له سههر چهوار کۆڵهکههی سههرهکی ڕاوهسهتابوو که هیچکامیان سوودێکی ئهوتوێیان بۆ داواکاری نهتهوهیی ئێمه نهبوو .ئهو چوار پرینسیپه بریتی بوون له: -1مافی دیاریکردنی چارهنووس تهنیا شمولی کۆلۆنییهکانی دهکرد. -8ئهوهمافه شموولی خاکی دهکرد نهک خهڵک. -2ئهو مافه به پێچهوانهی قۆناغی ویلسن ،وهک مافێکی رهها دهبیندرا ،بهاڵم تهنیا بۆ کۆلۆنییهکان -1ئهو مافه به مانای جیابوونهوه نهبوو ،بهڵکو به مانای مهافی پێکهێنهانی دهوڵههتی سههربهخۆ بهوو بهۆ ئههو کۆلۆنیانههی کهه لهه الیهن دهوڵهتێکی دیکهوه داگیر کرابوون و له خاکێکی دیکهوه بهڕیوه دهبردران. به گوێرهی ئهو چاوپێخشاندنه ،حیزبی دێمۆکراتی کوردستان لهوهدا بهرههقه کاتێک دهڵێ سهربهخۆیی له قۆنهاغی شههری سهارددا ئاسۆی بهدیهاتنی نهبوو .بهاڵم ئایا نهبوونی ئاسۆیهک بۆ وهدیهاتنی درووشمێک ،ئهو درووشمه دهکاته بهه شهتێکی ناواقعبینانهه؟ ئایها ئهوه به چهشنێک تێکهڵکردنی تاکتیک و ستراتێژی سیاسیی نییه؟ چونکو ئهوکات ئێمه دهتوانین بپرسین که ئایا درووشمی
388
خودموختاری له زهمانی حکومهتی شادا واقعبینانه بوو و ئهگهر نا ،بۆ ئهو درووشمه ههر له شوێن خۆی مایهوه؟ ههڵبهت ئێستا باسی سهرهکی من ئهوه نییه که ئایا سهربهخۆیی واقعبیانه بوو یان خودموختاری ،چونکو من پێموایه هیچکهام لههو درووشمانه له بنهڕهتدا ،له ڕووی سیاسییهوه و له کهشی ئهوکاتی ئیران و پێوهندییه نێونهتهوهییهکاندا و له بارودۆخێکی ئاسهاییدا، واقعبیانه و شیاوی ودیهاتن نهبوون .باسی من زیاتر ئهوهیه که بۆ خودموختاری له تاکتیکێکی سیاسی و له درووشمێکی کاتییهوه گۆڕا و بههووه سههتراتێژییهکی سیاسههی؟ بههۆ حیزبههی دێمههۆکرات دوای ڕووخههانی کۆمههار و دوای زاڵبههوونی حکومهههتی پاشههایهتی پههلهههوی لههه کوردستاندا ،که ئیتر هیچکهس هیوایهکی به خودموختاری نهمابوو ،نهههات ئاوڕێهک لههو درووشهمه بداتههوه؟ بهۆ حیهزب لهه کهردهوهدا، پاشکۆبوونی کوردی به کێشهی دێمۆکراسی له ئێراندا چهسپاند و له ستراتێژی سیاسیی خۆیدا کردی به ناوهرۆکێکی ناوهندی؟ من لێرهدا نایهمه سهر کۆمهڵێ هۆکاری جیهاواز ،لههوان دهوری زلهێزهکهان و بهتایبههت سهۆڤییهت ،دهوری نێگهاتیڤی چههپی کهورد و چهپی ئێرانی ،لۆژیکی شهڕی سهارد و ههلومههرجی تایبههتی سیاسهیی کوردسهتان ،کهه لههو ڕهوتهه و لهه بهپاشهکۆکردنی کێشههی کهورددا دهوری فهره سهههرهکیان ههههبوو .بهههاڵم ڕهنگبههێ ئاماژهیههک بهههوه زیههانی نهههبێ کههه یهههکێک لههو هۆکارانهههی کههه کهههمتر باسههی لێههدهکرێت، نهبوونی لێکۆڵینهوه و پێدانهچوونهوهیهکی ڕهخنهگرانه بوو له هۆکارهکهانی جێگیربهوونی خودموختهاری و سروشهتی تهاکتیکی و سیاسهیی ئهو درووشمه له قۆناغێکی تایبهتدا .چونکهو ئهگههر پێهواری سههرهکی بهۆ هههڵبژاردنی ئههو درووشهمه ،ڕادهی واقعبینهی و مومکینبهوونی بێت ،وا له کردهوهدا کهس باوهڕی بهوه نهمابوو که ئهو درووشمه له زهمانی محهمهد رزاشادا بهدی بێت. ئێمههڕۆ ،کۆتاییهههاتنی شهههری سههارد و لهههناوچوونی جهمسهههربهندییهکانی ئهههو قۆناغههه ،لههه چهنههد ڕووهوه گههۆڕانێکی گرینگههی لههه پێوهندییه نێونهتهوهییهکاندا ساز کردووه .ئێمه له الیهکهوه شایهدی سهرههڵدانی دووبارهی بزووتنهوهیهکی ناسیۆنالیسهتی هههین کهه زۆربهی بیرکارانی قۆناغی شهڕی سارد ،مهرگ و نهمانیان راگهیاندبوو .له الیهکی دیکهوه یهکێ له تهگهره ههره سهرهکییهکانی ئههو چهند سهد ساڵهی ناو پێوهندییهکانی نێونهتهوهیی که بریتی بوو له پێرۆزی سهروهری سیاسیی و نامومکینبوونی دابهشین و لهتکردنی ئهو سهروهرییه ،ئێستا درزی تێکهوتووه و ئێمه ههر لهو بیست سهاڵهی دواییهدا ،شهایهدی پێکههاتنی دهیهان دهوڵههتی نهوێ بهووین .لهه پاڵ ئهوانهشدا ،بارودۆخی خودی ناوچهکه ،ئهزموونی باشووری کوردستان ،قههیرانی سیاسهی ئێهران و لههوانیش گرینگتهر پهرهسههندنی ڕوح و ئیرادهیهکی نهتهوهیی له کوردستاندا ،زهمینهکانی داواکاریی نهتهوهیی کوردی لهبارتر کردووه و پێویسهتی سههربهخۆیی کێشههی کوردی له ههموو کاتێک زیاتر کردووه .با ئهوهشمان لههبیر نهچێتههوه کهه ئهگههرچی پێوهندییههکی دیهالێکتیکی لهه نێهوان سههربهخۆیی کێشهیهکی نهتهوهیی و ،داواکاری سهربهخۆیی وهک تاکتیکی سیاسی ههیه ،بهاڵم ئههو دوانهه یههک شهت نهین .ئێمهه دهتهوانین بهۆ وێنهه تهنانهت له ڕووی سیاسییهوه داوای فێدرالیزم بکهین ،بهاڵم کێشههی کهورد نهکههن بهه کێشههیهکی نهاوهکی ئێهران .کهه وایهه قسههی مهن ئهوه نییه که ئێستا زهمینهی سازکردنی دهوڵهتێکی کوردی فهراههمه ،بهڵکو مهبهستم ئهوهیه که ئهو زهمینهیه له جاران له بهارتره و لهوان ،بهشێ له تهگهره سهرهکییهکانی پێکهێنانی دهوڵهتێکی کوردی ،که بنهمای له تهفسیرێکی تایبهت لهه سههروهری سیاسهی بهووه، تووشی قهیران هاتووه و ڕێگهی بۆ تهفسیری دیکه کردۆتهوه.
389
دیسانیش لهو قسانه نابێ ئهو تهفسیره بکردرێ که من پێموایه ئیتر کورد ههروا به سانایی دهتوانێ خاوهنی قهوارهی سیاسی و کیانی سهربهخۆی خۆی بێت ،بهڵکو مهبهستم ،سهرنجدان و تێگهیشتنه لهو ههلومهرجه نوێیه ،که بۆ یهکهم جار دوای کۆمار ،بهستهر و زهمینهیهکی لهباری بۆ سهربهخۆیی کێشهی کورد فهراههم کردووه که ئێمه دهبێ به ههموو شێوهیهک کهڵکی لێوهربگرین .دیاره ئێمڕۆ ههموو الیهک سهبارهت بهوه هاودهنگن که بارودۆخهکه به نیسبهت قۆناغی شهڕی سارد گۆڕاوه ،کهوایه ،نابێ ئێمه له خۆمان بپرسهین که ئهو گۆڕانهی که ههموو بڕوامان پێیهتی ،له چ ڕوویهکهوه کاری کردۆته سهر ستراتێژی سیاسیی ئێمه؟ چونکو له ئاستێکی سیاسهیی و بهتایبهت له ئاستی ستراتێژی نهتهوهیی کورددا ،ئێمه گۆڕانێکی بهرچاو نابینین .هێزه سیاسییهکانی کورد تا ئێستا بهرباڵون؛ تا ئێسههتا ئێمههه سههتراتێژییهکی ڕوون و دیارمههان سهههبارهت بههه کێشهههی کههورد نییههه؛ تهها ئێسههتا ئێمههه ههههولی جههددیمان نههه لههه دهورانپشههتی سهازکردنی ئیرادهیههکی نهتهوهییهدا چههڕ بۆتههوه و نهه هههولمان داوه کێشهههکهمان لهه کێشههی دێمۆکراسهی بههۆ ئێهران دابهڕین و بیکهینههه کێشهیهکی سهربهخۆ؛ ئێمه تا ئێستا لهو ههلومهرجه ناسکهدا نهمانتوانیوه پالتفۆرمێکی هاوبهشی نهتهوهیی گهاڵڵه بکهین. جوداکردنهوه و دابڕینی کێشهی کورد له کێشهی ئێران و پرسی دێمۆکراسی له زۆر ڕووهوه گرینگی ههیه .من لێرهدا تهنیا ئاماژه به الیهنێک دهکهم. ئهگهر ئێمه کێشهی خۆمان وهک کێشههیهکی نهاوهکی ببینهین؛ ئهگههر ئێمهه پرسهی کهورد بهه بهشهێک لهه کێشههی ئێهران و لهه پرسهی دێمۆکراسی له ئێراندا بزانین ،بمانهوێ یان نا ،خۆمان دهخهینه قالب و قهوارهی چهمکی خهڵکی ئێرانهوه (یا فارس گووتههنی اقهوام ایرانههی) .واتههه لهههو ڕهوتهههدا ئێمههه خۆمههان دهخهینهههناو دوو کێشهههوه .جهمسهههرێکی ئهههو کێشهههیه ئهوهیههه کههه ئێمههه لههه سهههر ئهساسههی دێمۆکراسی دهبێ بهناچار ملکهچی بڕیار و سهروهری خهڵکی ئێران بین که لهودا دهنگی ئێمه فره الواز دهبێت .کاتێ گووتمهان "خههڵکی ئێران" ،ئهوسا ئێمه له کردهوهدا باسی یهکهیهکی لێکدانهبڕاو و هۆمۆژێن دهکهین .ئهوسا سهروهری خهڵکی ئێران ناکرێ دابهش کرێهت بهسهههر ناوچههه جیاوازهکانههدا .چونکههو بنهههمای حاکمییهههتی سیاسههی و دێمۆکراسههی لههه ئێههران ،لهسهههر ئهساسههی ئیههرادهی ئهههو خهڵکههه دادهمهزرێ و ئهو "خهلکهش" بۆ ئهوهی بتوانێ ئهو بنهمایه بێت بۆ شهرعییهتدان به حاکمییهتێکی سیاسی ،ناتوانێ لهتلههت و دابههش بکرێت .ئهوسا داواکارییهکانی ئێمه دهکهونه خانهی داواکاری کهمایهتییهک ،گروپێک یان کۆمهڵه تاکێک .ئهوسها ئێمهه بمانههوێ یهان نهها ،پرسههی کههورد تهها ڕادهیهههک دهکهوێتههه نههاو ئاڵقهههی مهسهههلهی شههاروهندییهوه .بهههاڵم ئێمههه لههه حاڵێکههدا هههاوار دهکهههین کههه کێشهههی نهتهوایهتی کورد کێشهی شاروهندی نییه ،له ههمان حاڵیشدا به بهستنهوهی کێشهکهمان به دێمۆکراسی لهه ئێهران ،ئههوه دهسههلمێنین که ئهو کێشهیه دهتوانێ له چوارچێهوهی سیاسههتی پێناسهه و مهسههلهی مهافی شهاروهندیدا چارهسههر بێهت .چونکهو باشهترین چارهسههری کێشهههی دێمههۆکراتی لههه واڵتێکههدا پهیوهسههته بههه بهشههداری شههاروهندان لههه کێشههه و پرسهههکانی ئهههو واڵتهههدا ،بهههاڵم ئهههو چارهسهههره دێمۆکراتییه ،مهرج نییه به هیچ کلۆجێ چارهسهری کێشهی ئێمه بکات. له الیهکی دیکهوهش دێمۆکراسی خۆی له خۆیدا به مانای چارهسهری کێشههی نهتهوایههتی نییهه و تهجرووبههی زۆر واڵت نیشهانیان داوه کههه دێمۆکراسههی پێوهندییهههکی جهوههههری و ڕاسههتهوخۆی بهههو کێشهههیهوه نییههه و بههه هههیچ چهشههنێ نههابێ دێمۆکراسههی و دهسههتهبهری چارهسهری کێشهی کورد بهیهک مانا بگرین .که وایه ئهگهر ئێمه کێشهی کورد بکهینه کێشهیهکی ناوهکی یان باشتره بڵێم الوهکی
390
ئێران ،ئهوسا ئێمهه کێشههی کوردمهان کردۆتهه پاشهکۆی سیاسههتێکی ئێرانهی .لههو حاڵههدا ئێمهه خۆمهان دهبینهه داکۆکیکههری پاراسهتنی چوارچێوهی خاکیی ئێران و ناتوانین داواکاری سهروهری سیاسی بین بۆ کورد .چونکو سهروهری سیاسیی ئێمه دهکهوێته دژایهتی لهگهڵ پرینسیپهکانی سهروهری خودی ئێران .ئهو فیدرالیزمهی تا ئێسهتاش بهه نهاڕوونی و بهه شهێوهیهکی گشهتی باسهی لێهدهکرێ ،جیهاوازێکی جهوههری لهو وهزعهدا ساز ناکات و بۆیهش له خۆڕا نییه که ئێمهڕۆ زۆربههی هێزهکهانی ئێرانهی دانیهان بهه فێهدرالیزم دانهاوه ،چونکهو فێدرالیزم بهۆ ئههوان بههر لههوهی شهێوهیهک لهه مهاف و رهههنهدێکی مهافی دیهاریکردنی چهارهنووس بێهت ،چارهسههرێکه بهۆ پێشهگرتن لهه دابهشبوون و دابڕانی ئێران. مافی دیاریکردنی چارهنووس ناوهرۆکێکی جهوههری و نهگۆڕی نییه ،بهڵکو وهک ههموو چهمکێکی سیاسی دیکه ،به گوێرهی شهوێن و کاتی تایبهت ،تهفسیری جیاوازی لێکراوه و دهکرێ .لهو ههلومهرجهی ئێستادا ،ئێمهه دهبهێ نهاوهرۆکی چارهسههری کێشههکهمان ڕوونتهر کهینهوه و به بڕوای من لێرهدا چهمکی سهروهری سیاسی دهتوانێ ڕێگهیهک بهۆ ئههو دووبهاره داڕشهتنهوهی سهتراتێژی ئێمهه و لهه هههمان کاتیشدا ،دابڕین کێشهی کورد له کێشهی دێمۆکراسی بۆ ئێران بکاتهوه .ئێمه دهبێ تا ئهو جێگایهی دهکرێ ئههو مافهه گهرێ بدهینههوه بههه دامهزرانههدنی دهوڵهههتێکی نهتهههوهیی .چونکههو ئهگهههر ئهههم مافههه خههاوهنی مانایهههکی رهههها و نهههگۆڕ نهههبێ ،ئهوسهها درووسههتی یههان مومکینبوونی تهفسیرهکان دهبهسترێنهوه به هاوسهنگی دهسهاڵت ،بارودۆخی سیاسی ناوچه ،رێکهوت و زۆر فاکتۆری دیکه. لهم روانگهشهوه دهبێ ئێمه خوێندنهوهی خۆمان ،له مافی دیهاریکردنی چهارهنووس هههبێ و ئههو خوێندهوهیههش بهسههر الیهنههکانی دیکهدا بسهپێنین .ڕهنگبێ ههندێ کههس پێیهان وابهێ کهه داواکهاری مهافی دیهاریکردنی چهارهنووس و سههروهری سیاسهی لهه گههڵ واقعهی ئێمڕۆی کوردستان که هێشتا بهشێکه له ئێران ،یهک نهگرێتهوه .بههاڵم داواکهاری سههروهری سیاسهی بههو مانایهه نییهه کهه ئێمهه تههنیا لهسهر ئاستی سهربهخۆیی دهبێ لهگهڵ الیهنهکانی دیکه بدوێین ،بهڵکو گرینگ ئهوهیه که ئێمه ئهو داواکارییهه بکهینهه بهه سهرشهاری مامله و دانوستاندمان لهگهڵ الیهنهکانی دیکه. ههڵبهت ئێمه ههموومان خهڵکانێکی سیاسین و دهزانهین کهه هههڵگرتنی درووشهمێک لهه خۆیهدا بهه مانهای وهدیههاتنی ئههو درووشهمه نییه و ئهنجامی ئهو ،بهستراوهتهوه به زۆر فاکتهری دیکه .بهاڵم له ههمان کاتدا دهبێ بزانین که سیاسهت بریتییهه لهه داسههپاندنی خوێندنهوهکان؛ سیاسهت تهنیا هونهری بینینی واقعیهت نییه ،بهڵکو هونهری گۆڕینی ئهو واقعییهتهشه. به کورتی :مافی دیاریکردنی چارهنووس بهۆ کهورد وهک نهتههوه ،بریتییهه لهه پێکهێنهانی کیهانێکی سههربهخۆ ،واتهه سههرهوهرییهکی سیاسی .ئهم سهروهرییه وهک ئامانجێک نابێ بهه ههیچ چهشهنێک بهه "ئههما و ئهگههر" ببهسهترێتهوه ،بههاڵم دیهاره لهه ئاسهتی سیاسههتی ڕۆژانهدا ،له تاکتیکدا ،ئهوه هاوسهنگی هێزهکان و زۆر فاکتۆری دیکهن که دیاری دهکهن تها چ ڕادهیههک ئێمهه لهه کهردهوهدا دهتهوانین بهو ئامانجه بگههین .بههاڵم ئهگههر ئێمهه بمانههوێ ئیرادهیههکی نهتههوهیی سهاز بکههین ،ئهوسها ناچهارین کێشههی نهتههوهیی کهورد وهک کێشهیهکی سهربهخۆ سهیر بکهین و وهک ئهنجامێکیش ،ناچارین له ئاستی ستراتێژی سیاسییدا ،پێداچوونهوهیهکمان به درووشم و
391
بهرنامهکانمانههدا ههههبێت .ئیههرادهی نهتهههوهیی نههاتوانێ لههه ڕێگهههی پاشههکۆکردنی کێشهههی کههورد سههاز بێههت ،بهههڵکو پێشههمهرجی سهههرهکی سازبوونی ئهو ئیرادهیه ،ڕزگارکردنی پرسی کورده له پرسی ئێران و دێمۆکراسی بۆ ئێران. قسهههی ئاخریشههم ئهوهیههه :کههاتێ باسههی سههتراتێژییهکی نهتهههوهیی سهههرکهوتوو دهکهههم ،مهبهسههتم تهههنیا ئامههاژه بههه سیاسهههت یههان ستراتێژیی سیاسیی حیزبێک نییه .سهتراتێژییهکی نهتههوهیی دهبهێ گشهتگر بێهت و لهه سههر ئاسهتی پالتفهۆرمێکی یههکگرتوو لهه نیهوان ههههموو الیهنهههکانی سیاسههی کۆمهڵگایهههک پێکبێههت .سههتراتێژی حیزبێههک بهتهههنیا نههاتوانێ سههتراتێژی جوواڵنهوهیهههک بههێ ،بهههڵکو ئهههو ستراتێژییه دهبێ له سهر بنهمای پالتفۆرمێکی هاوبهش له نیوان ههموو الیهنه سیاسییهکاندا شکڵ بگرێ. ههندێ کهس ئێستا دوای ئهو یهکساڵه پێیان وایه جهماعهتی پالتفۆرم له ههڵسهنگاندنهکانیاندا تووشی ههڵه هاتن .دوای ساڵێک نه کۆماری ئیسالمی رووخاوه و نه هێزه سیاسهییهکانی کهوردی یههکیان گرتهووه .بههاڵم ئێمهه نهابێ ئههوهمان لههبیر بچێتههوه کهه گهاڵڵه کردنی پالتفۆرم نه به یهکگرتوویی هێزهکان و نه به رووخهانی کۆمهاری ئیسهالمی بهسهترابۆوه و بهسهتراوهتهوه .پالتفهۆرم پێهی وابوو که چارهسهری کێشهی کورد به رووخانی کۆماری ئیسالمی نهبهستراوهتهوه ،دیاره بوونی ئهو رژێمه تهگهرهیهکی جیددییه له سهر رێگای وهدیهاتنی مافهکانی نهتهوهی کورد ،بهاڵم الچوون و رووخهانی ئههو رژێمهه ههیچ دهسهتهبهرێک نییهه بهۆ وهدیههاتنی ئههو مافانهه. سهبارهت به یهکگرتنی هێزهکانی کوردیش کهس ئهوهنده ساکار نهبووه کهه پێیهوابێ ئههو هێزانهه هههموو رابهردوو و کێشههکان و شههڕی دهسهاڵت و بهرژهوهندییهکانی خۆیان فهرامۆش دهکههن و یههک دهگهرن .بۆیهه هههر لهه سههرهتاوهش جههخت کرایهه سههر ئههو خاڵهه کهه مهبهستی پالتفۆرم پێکهێنانی بهره نییه وهک ههندێ کهس پێیان وابوو ،بهڵکو باشتر وایه بههر لهه هههموو شهت بیهر لهه پالتفهۆرمێکی هاوبهش بكڕێتهوه و دوایی باسی یهکگرتن بکرێت .جیاوازی نێوان گهاڵڵهکردنی پالتفۆرمێکی هاوبهش و پێکهێنانی بهره لهوه دایه که له حاڵهتی یهکهمدا هێزه سیاسییهکانی کوردی دهتوانن له سهر یهک یان چهنهد خاڵێهک بهۆ داههاتووی کوردسهتان سها ببنههوه ،بههبێ ئهوهی بهرهیهک پێک بێنن ،بهبێ ئهوهی مهرجێ بۆ شێوهی دابهشینی دهسهاڵت یان شێوهی کاری داهاتوویان دابڕێژن. لهو روویهوه بهراستی جێگای داخه که کاری پالتفۆرم تا ئێستا به ههموو پیوانهیهک یهكێ لهو دهگمهن کهاره گهاڵڵهکراوانهه بهووه که له چوارچێوهی رۆژههاڵتی کوردستاندا ئاراسهتهی خههڵک کهراوه .دهڵهێم بهداخههوه ،چونکهو ئههو گهاڵڵههی ئههو کهسهانه پێشهنیاریان کردووه ههم له باری سیستماتیک بوون و ههمیش ناوهرۆکهوه کهموکوڕیی یهکجار زۆره .بهاڵم تا ئێستا سهرهڕای ههموو باس و دروشمی هێزهکههانی سیاسههی و خهههڵکانی دیکههه ،هههیچ کههارێکی فکههری شههیاوی ئهههو باروۆخههه و لههه ئاسههتێکی پێویسههتدا نهههکراوه .کههۆنگرهی حیزبههی دێموکرات و کۆمهڵهی زهحمهتکێشانیش تهنیا له ئاستی بهرنامهیهکی گشتیدا باسی فێهدرالیزمیان کهردووه و تها ئێسهتا بنههماکانی ئههو ههڵبژاردنه ،کاراکتهری ئهو فێدرالیزمه و هۆکاری ههڵبژاردنی فێدرالیزم لهبڕی سهربهخۆیی تا ئێستا به وردی له الیهن هیچکام لهو هێزانهوه نهخراوهته بهر لێکدانهوه و ههڵسهنگاندن .بۆیهش دهبێ بڵێم بهداخهوه تا ئێستا کاری پالتفۆرم و ئهو چهند وتارانههی لهه دهورانپشت و سهبارهت به الیهنه جیاوازهکانی پالتفۆرم نووسراون ،سههرهڕای هههموو کهمووڕییههکانی یههکێک لههو سههرچاوانه پێکهدێنن که سهبارهت به داهاتووی کوردستانی رۆژههاڵت که خراونهته بهردهم رای گشتییهوه.
392
من به رای شهخسی خۆم پێموایه یهکێ له ههڵهکان له داڕشتنی پالتفۆرمدا تهۆن یهان لههحنێک بهوو کهه بهداخههوه تههوازوعی کههم تێهدابوو و هههر ئههوهش بهووه هههۆی ئههوهی کهه زۆر کههس بههه ههڵهه لههم کهاره تێگهیشههتن .کهسهانێکی زۆر ئههو رهخنهیههیان ئاراسههتهی پالتفۆرم کردووه که پالتفۆرم بایهخێکی زۆریان به توانایی فکری خۆیان دا و پێیان وابوو دهتوانن به تهنیا پالتفۆرمێک دابڕێژین. لهم روویهوه من به رای شهخسی خۆم پێموایه بهشهێک لههو رهخنهیهه بههههقن ،بههاڵم بهشهێکی راسهت نهین و زیهاتر لێکدانهوهیههک کهه پێوهندی به مێنالیتهی سیاسی ئێمهوه ههیه .کهس له پالتفۆرمدا باسی ئهوههیان نههکردووه كهه ئههو پالتفۆرمهه خهۆی لهه خۆیهدا ههیچ كهموكوڕییهكی نییه و بۆیهش ههموو هێزه سیاسییهكانی دیكه دهبێ بێنه ژێر باڵی ئهم پالتفۆرمه و له ژێر ئااڵی كۆمیتهی پالتفۆرمهدا یهك بگرن .ئهو فکره هههرگیز الی پالتفهۆرم نههبوو کهه هێهزه سیاسهییهكان یهان کهسهایهتییه و کهۆڕه سیاسهییهکانی کهوردی بهه مههرجی پالتفۆرم و له ژێر ئااڵی ئهودا یهک بگرن .پالتفۆرم نه ئااڵیهکی ههبووه و ،نهه مههرجێکی بهۆ کههس دانهاوه نهه ئههو ههقههش بههخۆی داوه که به کهسان و هێزهکانی دیکه بڵێ که وهرن له چوارچێوهی پالتفۆرمدا یهک بگهرن .ئههو تێگهیشهتنه لهه الیهکههوه پێوهنهدی بههو بارودۆخهوه ههبوو که زۆر کهس مهترسهی ئههوهیان هههبوو کهه لهه بهرانبههر ئاڵوگۆڕێکهدا ،تووشهی هههژانکی نهتههوهیی بهین و بۆیههش لهحنی نوووسراوه و بانگهوازهکهه ههنهدێ رهنگهی بهپهلههیی و نیگههرانی پێهوه دیهار بهوو .الیههنێکی دیکهه ئههوه بهوو کهه بهداخههوه لهه مهیدانی سیاسهتی کوردیدا هیچ کام له هێزه سیاسییهکان رانههاتوون گوێ له کهسانی دیکه بگرن و بۆیهش ئههو هههنگاوهی پالتفهۆرم له الیهن ههندی کهسهوه به گومانهوه سهیری کرا. ئێسههتا سههاڵێک دوای ئهههو ههههنگاوه روون بۆتهههوه کههه پالتفههۆرم نههه مهبهسههتی سههازکردنی حیزبێکههی سیاسههی بههوو و نههه پێکهێنههانی بهرهیهههکی سیاسههی .مههن پێموایههه مهبهسههتی پالتفههۆرم ههههم ئهههو کههات و ههههمیش ئێسههتا ئهوهیههه کههه ههههول بههدرێ کههورد لههه رۆژههههاڵتی کوردستان خاوهنی ویست و داخهوازێکی یهکهه بێهت و وهک هێزێکهی یههکگرتوو داخوازییههکانی خهۆی بێنێتهه ئهاراوه .دیهاره ئههو کهاره نهه هاسانه و نه به یهک شهو دهکرێت ،بهاڵم بۆ ئهوهی یهکگرتنێک مهومکین بێهت ،بهۆ ئههوهی ئیئهتالف یهان بهرهیههک مهومکین بێهت ،دهبهێ ئێمه پێشتر له سهر ههندێ لێکدانهوه و الیهنی ستراتێژی سا بووبینهوه .داڕشهتنی پالتفۆرمێهک ئههو ئههرک و ئامانجهه دهپێکهێ .مهن پێموانییه کهس له خهڵکانی دهورانپشتی پالتفۆرم پێی وابێ كه پالتفۆرمی پێشنیاری ئهوان خهاوهنی كههموكوڕی نییهه؛ بهه پێچهوانهه، ئهوان بۆیه گهاڵڵهی پێشنیاری پالتفۆرمیان ئاراستهی ههموو الیهك كردووه و داوایان له هههموو الیههك کهرووه كهه لهه گهاڵڵهه كردنهی پالتفۆرمێكی نهتهوهییدا هاوكاری و هاوفكری بكهن ،چونكو پێیهان وایهه ئههم كهاره بهه الیههنێك و بهه چهنهد كههس ناكرێهت .كهه وایهه پالتفۆرمی پێشنیاری ،ههنگاوێكهه بهۆ داڕشهتنی پالتفهۆرمێكی پوخهت و ههمهه الیهنهه .بههاڵم كاتێهك ئههم پالتفۆرمهه وهك پێشهنیارێك ئاراسته كرا ،كه بهداخهوه پالتفۆرمێكی گهاڵڵهكراوی دیكه له ئارادا نهبوو كه ببێته بنهمایهك بۆ دهستپێكی هههنگاوێكی هاوبههش بهۆ هاوكههاری .بۆیههه وا بههه بههاش زانههدرا کههه لههه بههڕی پێههداگرتن لههه سهههر پێداویسههتی هاوكههاری و ههههروهها جهههختكردن لهسهههر ناسههكی بارودۆخهكه ،ئهو کهسانه به پێشنیارێكهوه بێینه مهیدان و ههول بدهین لهم رهوتهدا لهگهڵ خهڵك و هێزهكهانی دیكهه ،پالتفهۆرمێكی پوختتر و گشتیتر ئاماده بكهین. تا ئێستا ههموو هێزه سیاسییهكان و زۆربهی كۆڕوكۆمهاڵنی كوردی له سهر چهند خاڵی سهرهكی هاوفكرن :ههموویان باسی
393
كوردستانێكی سێكولهر و دێمۆكراتیك دهكهن و ههموویان باسهی البردنهی سهتهمی نهتهوایههتی دهكههن و زۆربهشهیان لهه سههر فێهدرالیزم سا بوونهتهوه .دیاره رێگای گهیشتن بهو ئامانجانه و ناوهرۆکی ئهو ئامانجانه ههندێ جار ههر روون نییه ههندێ جهاریش لهیههکتر جیاوازه ،بهاڵم جیا لهو جیاوازییانه ،ئێمه دهتوانین له سهر ئهو سێ خاڵه واته کوردستانێکی سێکولهر ،دێموکرات و فێدراڵ باسێکی تێروتهسهههلتر بکهههین و بههزانین لههه کههوێ هههاوفکر و لههه کههوێ تێگهیشههتنی جیاوازمههان لهههم کێشههانه ههیههه .بهههاڵم ئهههو سههاخبوونهوهیه بهداخهوه له ئاستی درووشمێکدا سهر ناگرێ ،بهڵکو دهبێ ناوهرۆکی ئهو دروشمانه بێنه بهر باس و له سهر ئهو ناوهرۆکه یههکگرتنێک سهر بگرێ .پالتفۆرمێک لهم روویهوه دهتوانێ سوودی ههبێ که دهبێته سهکۆیهک بۆ ئهو یهکگرتنه فکرییه و بهۆ سهاخبوونهوه لهه سههر چهند خاڵێکی سهرهکی که ویست و داخهوازی کهورد لهه رۆژهههاڵتی کوردسهتان دامههزراوهیی دهکهات و بهه دهنگێکهی یههکگرتوو و لهه سههر بنهمایهکی تۆکمهی سیاسی و فکری بهرنامه و رۆژهڤی ئێمه دهچهسپێنێ. کورد لهوانهیه بتوانێ بهبێ یهکگرتن و بهبێ پالتفۆرمێکی نهتهوهیی به ههنهدێ لهه مافههکانی خهۆی بگهات؛ لهوانهیهه بهشهی لههو هێزه سیاسییانه له موعادلهیهکی سیاسیدا ههندێ دهسهاڵت بگرن ،بهاڵم بێگومان ئهو ئیمکانه تهنیا کاتێهک مهیسههره کهه سیاسههتێک خۆی به سههر ئێمهه و هێزهکهانی دیکههدا بسههلمێنێ .لهه بهارێکی ئاسهایی سیاسهی و لهه کێشهه و خههباتێکی ئاسهاییدا ،یهکگرتووییههکی نهتههوهیی پێشهمهرجی وهدیههاتنی خهونههکانی نهتهوهکهمانهه و بۆیههش دهبهێ لهسهه پالتفهۆرمێکی نهتههوهیی پێهداگرترێ .ئێمهه دهبهێ بتههوانین ویسههتهکانمان و نههاوهرۆکی ئهههو ویسههتانهمان لههه پێشههدا و بهههر لههه روودان و هههاتنی گۆڕانکارییهههکان دیههاری کردبههێ بههۆ ئهههوهی بتوانین له هاوسهنگی هێزهکاندا به پێشدهستخهری و هێزێکی زیاترهوه بهرژهوهندییهکانی نهتهوهکهمان بپارێزین و بهدی بێنین. سهرچاوه :ماڵپهری نووسراوه /ڕێکهوتی :دووی ڕێبهندانی 8112
394
كۆماری كوردستان و 8ی ڕێبهندان -ڕهههند و كاردانهوهكانی لهسهر بزووتنهوهی ڕزگاریخوازانهی گهلی كورد [ دیمانه لهگهڵ د .یاسن سهردهشتی ،مامۆستا له زانكۆی سلێمانی ] سازدانی دیمانه :ئهردهاڵن فهرهج
61سهههاڵ لهمهوبههههر یهكههههمین كۆمهههاری كهههوردی لهسهردهسهههتی پێشههههوا قهههازی محهممههههد لهههه شهههاری مهههههاباد دامههههزرا .بێگومهههان دروسهههتبوون و دامهزرانهههدنی ئههههو كۆمهههاره كۆمههههڵێك هۆكهههار و فاكتههههر و بسهههتێن و بهسهههتهری هههههبوو و كاریگههههریی زۆری لهسههههر ڕهوتهههی بزووتنههههوهی ڕزگاریخوازانههههی گههههلی كهههورد لهههه هههههموو كوردسهههتان و كوردسههههتانی ڕۆژههههههاڵت بهتایبهههههتی ههههههبووه .بههههۆ خوێندنهههههوهی بسههههتێن و زهمینهههههكانی دامهزرانههههدنی كۆمهههار ،ڕۆڵهههی هێهههزی دهرهكهههی لهههه پهههاگرتنی ،ڕۆڵهههی كهسهههایهتیی قهههازی محهممههههد و كاردانههههوهی ئههههم خاڵهههه لهههه مێهههژووی نهتههههوهی كهههورد و دهسهههكهوتنهكان و خاڵهههه بهههههێز و الوازهكهههان و هۆكارهكهههانی شكسهههت و كۆتاییههههاتنی و ئههههو دهرسهههانهی كهههه دهبهههێ و دهشهههێ گههههلی كهههورد لێهههوهی فێهههر بهههێ ،لهههه گفتوگۆیهههههكی چههههڕ و تێروتهسهههههل لهگهههههڵ بهههههڕێز د .یاسههههین سهردهشههههتی ،مێژوونههههاس و مێژوونههههووس و مامۆسههههتا لههههه زانكههههۆی سلێمانی ،هێناومانهتهبهر باس و تاوتوێكردن. بهههههه بهههههاوهڕی ئێهههههوه بهسهههههتهر و بسهههههتێن و زهمینههههههكانی شهههههكڵگیریی كۆمهههههاری مهههههههاباد چ بهههههوون؟ چ لههههههڕووی كههههههلتوریی و كۆمهاڵیهههههتیی و سیاسههههیی خهههههڵكی كوردسههههتان و ناوچهكههههه و و ڕۆڵههههی هێههههزی دهرهكههههی و زلهێزهكههههانی جیهههههان لههههه ناوچهكههههه بههههۆ پاگرتنی كۆماری مههاباد و فاكتهكانی دهخیل لهو ڕووداوه گرنگ و مێژووییهی گهلی كورد چ بوون؟ وهاڵم :پێشههههكی بههههخێرهاتنی گههههرمتان دهكهههههم بهههۆ ئههههم چاوپێكهوتنهههه و سپاسههههتان دهكههههم .بهڕاسهههتی كۆمههههڵێك هۆكههههاری گرنهههگ لهپشهههت دامهزرانهههدنی كۆمهههاری دیمهههوكراتی كوردسهههتانه كهههه بهههه ڕای ئێمهههه ئههههو كۆمهههاره خهههاڵێكی وهرچههههرخانی گرنگهههه لهههه مێهههژووی سیاسهههیی و نهتهوایههههتیی و كۆمهاڵیههههتیی ڕۆژهههههاڵتی نێوهڕاسهههت .بێشهههك چهنهههد فاكتههههری گرنهههگ لهپشهههت دامهزرانهههدنی ئههههو دهسههههاڵته سیاسهههییهن كهههه یهكههههمین دهسههههاڵتی سیاسهههییه لهههه مێهههژووی رۆژهههههاڵتی كوردسهههتان بههههو شهههێوهیه كهههه ناوچهیههههك یهههان یههههك لهسههههر سهههێی خهههاكی كوردسهههتان لههههژێر دهسههههاڵتێكی سیاسهههیدا ،لههههژێر ئیهههداره و بهڕێوهبهرایهتییههههكی كهههوردی خۆماڵیهههدا كهههۆ بكاتههههوه ،كهههه لههههپێناو ئامانجهههه نهتهوایهتییههههكانی كهههورددا ،لههههپێناو ئامهههانجی ئهههازادی و دیموكراسهههیدا و بهرقههههراركردنی مافهكانی كۆمهڵگهی كوردستاندا خهبات بكات .دیاره یهك له گرنگ ترینی ئهو فاكتهرانهی كه هۆكاری دامهزراندنی
395
كۆمهههاری كوردسهههتان بهههوون مهسههههلهی كێشههههی نهتهوایهتییهههه لهههه ئێهههران .یهههان كێشههههی نهتهوایههههتیی كهههورد و خههههبات و تێكۆشهههانی گههههلی كهههورده چهنهههدین سههههاڵ لههههپێناو دهسههههاڵتی سیاسهههی بههههۆ ڕزگهههاری نهتهوایههههتی .ئێمهههه بۆخۆمههههان دهزانهههین كهههه مهسهههههلهی خههههباتی نهتهوایههههتیی گههههلی كهههورد وهك هههههموو گههههالنی تهههری ڕۆژهههههاڵتی نێوهڕاسهههت لهههه كۆتاییههههكانی سههههدهی نۆزدهیههههم ئیلیتهههی كههوردیش واتههه نوخبهههی كههوردیش فكههری ئههازادی و سهههربهخۆیی نهتهوایهتیشههی لهههال دروسههت بههووه و كههاری بههۆ كههردووه و لهههڕووی سیاسهههی و لههههڕووی فهرههنگییههههوه هههههوڵی بهههۆ داوه و هههههر لهههه سههههردهمی شهههێخ عوبهیهههدوڵاڵی نهههههری كهههه لههههپێناو سههههربهخۆیی كوردسهههتاندا جوواڵنهوهیههههكی گههههورهی بههههرپاكرد و دواتهههر هههههوڵ و تێكۆشهههانهكانی بنهماڵههههكانی بههههدرخان و دهركردنهههی ڕۆژنامهههه و كهههاری فهرهههههنگیان بهههۆ ئههههو بهههواره و پاشهههتر جوواڵنههههوهكانی سهههمایلخانی سهههمكۆ كهههه بهههه ناسهههیۆنالیزمی كهههورد دادهنهههرێ لهههه ڕۆژهههههاڵتی كوردسهههتان ئهمهههه بۆخهههۆی مێژوویهكهههه كهههه دهتهههوانین بهههه زهخیهههرهی مێهههژووی دامهزرانهههدنی كۆمهههاری كوردسهههتانی دابنێهههین. بهتایبههههتی كهههه ئێمهههه دهبینهههین كهههه پهههاش گهههۆڕینی ئیمپراتهههۆری قاجهههاری بهههۆ دهوڵههههتی ئێرانهههی نهههوێ لهالیههههن ڕهزا خانههههوه پهههاش كودتهههای شهههوباتی ،81كودتایهكهههه كهههرا بهههه پاڵپشهههتی ئینگلیزهكهههان و دهسهههتی ئینگلیزهكهههان لهههه ههڵوهشهههانهوهی ئێهههران وای بهههه پێویسهههت زانهههی كهسهههایهتیی ڕهزاخهههان و چهنهههد كهسهههایهتییهكی وهك زیائههههدین تهبابههههبائی و ئهوانههههی كهههه الیههههنگری سیاسههههتی بریتانیههها بهههوون و نوێنهرایههههتی نوخبههههی ناسهههیۆنالیزمی بهههۆرژوازیی فارسهههیان دهكهههرد ئهمانهههه تهبههههنی بكههههن و كودتههها بكههههن لهههه ئێهههران كهههه یههههكێتیی خهههاكی ئێهههران بپهههارێزن و بهرژهوهندییههههكانی بریتانیههها لهههه ئێهههران پهههارێزراو بێهههت لهههه بهرامبههههر ههڕهشههههی بهلشهڤیزم و جوواڵنهوهی سۆسیالیزم و ڕادیكال و جوواڵنهوه نهتهوهییهكانی نهتهوهی غهیره فارس له ئێران. بێگومههان ئێمههه نههابێ ئهههوهمان لهههبیربچێ كههه مهسهههلهی ههوڵههدانی ڕهزاخههان كههه شاههنشههایی بههۆ خههۆی مسههۆگهر كههرد ،ههوڵههدانی ئهههههو بههههۆ گههههۆڕینی ئێرانههههی فرهنهتهههههوه بههههۆ ئێرانێكههههی یهكنهتهههههوه ،یهككهههههلتور ،یهههههكزمان و سهههههپاندنی كهههههلتور و زمههههانی و بهرژهوهندییههههكانی نهتههههوهی فارسهههی سهردهسهههت بهسههههر نهتههههوهكانی دیكههههی غههههیره فارسهههی ئێهههران و هههههوڵی سهههڕینهوهی ژیهههان و كهههلتور و زمههانی ئهههو نهتهوانههه كههارێكی وای كههرد كههه لههه ئێرانههدا مهسهههلهی كێشهههی نهتهوایهههتی بخاتههه قۆنههاغێكی زۆر ئههاڵۆز و چارهسههههههرنهكراو و لههههههالی نوخبههههههی كهههههوردی ڕق و كینهیههههههكی قهههههووڵ لهههههه بهرامبههههههر ئههههههو زۆرداری و ئههههههو ئهسمیالسهههههیۆن و سهههڕینهوهیهدا بههههرپا بكهههات .هههههر بۆیهههه كاتێهههك سیسهههتهمی دیكتهههاتۆری ڕهزا شههها لهههه نهتیجههههی پشهههتگیریكردنی لهههه نازییههههت و فاشهههییهت لهههه جههههنگی جیههههانی دووهمهههدا گهیشهههته ئاسهههتێك كهههه هاوپههههیمانان پههههالماری ئێهههران بهههدهن ،ئههههو سیسهههتهمه بهههڕوخێنن، جهههارێكی دیكهههه بزووتنههههوه و جوواڵنههههوهی نهتههههوه غههههیره فارسههههكان بهههۆ سهههڕینهوهی ئههههو سهههتهمه مێژووییهههه تێكۆشهههانی خهههۆی دهسهههتپێبكاتهوه و لهههه تههههواوی ناوچههههكانی ڕۆژهههههاڵتی كوردسهههتان ،لهههه ورمهههێ ،لهههه بانهههه و لهههه ناوچههههكانی دیكهههه جوواڵنههههوهی چهكدارانههههی خهههههڵكی كههههورد بههههۆ دژایهههههتیكردنی دامودهزگهههها سهههههركوتگهرهكانی ڕێژیمههههی ئێرانههههی لههههه سههههاڵهكانی جهههههنگی دووهمههههی جیهههههانی بههههه درێژایههههی بهههههردهوام بههههوو و لههههه چهنههههد شههههوێنێكی جیههههاواز لههههه ههههههورامان و مهههههریوان و ئهههههو ناوچانههههه سهههههرۆك عهشهههههیرهكانی كهههههورد و بهشهههههێكی زۆر لههههههو كهسهههههانهی لهسههههههر دژایههههههتیكردنی ئهسیمیالسهههههیۆنی ڕهزاخهههههان و سیاسههههههتی لێهههههدانی بهههههردهوام ببهههههوون ،ئهههههوان جوواڵنههههههوهی خۆیههههان دهسهههههتپێكرد و داواكارینهتهوایهههههتیش هههههههبوو كههههه بێگومهههههان لهههههو قۆناغههههههدا زلهێزهكهههان ئامهههاده نههههبوون بهههه ههههیچ شهههێوهیهك چهههاو بپۆشهههن لههههو جوواڵنهوانهههه و پێیهههان وا بهههوو ئههههو جوواڵنهوانهههه دهبنهههه ههههۆی تێكۆچوونی گهیاندنی پێویستییهكانی جهنگ لهالیهن هاوپهیمانانهوه بۆ جهبههكانی ڕووسیا كه ئهوكات له بهردهم
396
ههڕهشههههی فاشهههیزمدا بهههوون .كهواتهههه عهههامیلی بهههوونی سهههتهمی نهتهوایههههتی و مێهههژووی خههههباتی نهتهوایههههتیی كهههورد و ههوڵههههكانی ئیلیتههههی كههههوردی بههههۆ ڕهتكردنهههههوهی ئهههههو سههههتهمه مێژووییههههه كههههه بهسهههههر گهلهكهههههیان سهههههپێنراوه و بێبهشههههكردنیان لههههه مافههههه نهتهوهییههههكانیان ،لهههه مهههافی ئازادیخوازیهههان ئهمهههه یهكێكهههه لهههه فاكتهههه گرنگههههكانی یهههان فاكتهههه هههههره سههههرهكی و ڕهسههههنهكانی دامهزرانههههدنی كۆمههههاری دیمههههوكراتی كوردسههههتان .بهههههاڵم بێگومههههان جگههههه لهههههم فاكتهههههره كۆمهههههڵێك فاكتهههههری دیكههههه ههههههبوون كههههه زهمینههههیان بهههۆ ڕهخسهههاندنی دروسهههتبوونی ئههههو ئهزموونهههه خهههۆش كهههرد ،ئههههویش ئهوهیهههه لهگههههڵ ڕووخهههانی ڕێژیمهههی دیكتهههاتۆری ڕهزاشههههها لهشهههههكری شههههها ههڵوهشهههههایهوه چونكهههههه هاوپههههههیمانان ئێرانیهههههان داگیركهههههرد لهههههه شهههههههریوهری سهههههاڵی 1281دا .ئههههههم ههڵوهشههههانهوهی دیكتاتۆرییهههههتی ڕهزاشهههها و لهشههههكری شاههنشهههها و الوازبههههوون كههههۆنترۆڵكردنی ناوهنههههد و دهزگهههها سهههههركوتگهرهكانی بهسههههر ههرێمههههكان جهههارێكی دیكهههه ئههههو ههسهههته نهتهوایهتییهههه و جوواڵنههههوهی گههههالنی غههههیره فارسهههی بوژانهههدهوه بهههۆ بههههدیهێنانی ئازادی و مافه نهتهوایهتییهكانیان. ههههروهها لههه جهههنگی دووهمههی جیهانیههدا مهسهههلهی دژایهههتیكردنی فاشههیزم و الیهههنی باڵوكردنهههوهی مهنشههووری ئهههتاڵنتیك لهالیهههن هاوپهیمانهكان كه ئهم جهنگه گهورهیه دژی فاشیزمه و ههوڵدهدا كه گهالنی ژێرسهتهم و كۆلهۆنیكراو ڕزگهار بكهرێن و مهافی ئهازادی بهۆ ئهو گهالنه بێتهدی .بۆخۆی ئهمانه دهورێكی زۆر گرنیگان هههبوو لهه بیهری ئهازادیخوازیش چ لهه ئێرانهدا بهگشهتی و چ لهه كوردسهتاندا بهتایبهتی سهرههڵبدات .نابێ ئهوهشمان لهبیربچێ كه له كۆتاییهكانی جهنگی دووهمی جیهانیدا ڕووسیای بهلشهڤیك یاخود شهوورهوی وهكو زلهێزێك لهه ناوچهكهه دهركههوتبوو و ڕووسههكانیش بیهر و بهاوهڕی دژایههتیكردنی ئیمپریهالیزمی و هههروهها سههركهوتنی خههباتی گهالنی چهساوه بهدژی داگیركاری یهكێك بوو لهو پڕوپاگهنده و لهو ههوڵه ئیعالمیانهی كه لهه سهاڵهكانی جهنگهدا بههدرێژایی جههنگ قسهههی لێههدهكرا .ههههروهها شكسههتی فاشههیزم لهههپاش جهههنگی دووهمههی جیهههانی بهدهسههتهێنانی سهههربهخۆیی بههۆ ههنههدێك لهههو گهالنههه و چهسپاندنی رێژیمی سۆسیالیسهتی لهه واڵتهانی ئههوروپای شههرقی و هههروهها دهركههوتنی هێهزه چههپ و ئهازادیخواز و رادیكاڵههكان لهه ناوچهكههه بهگشههتی و لههه ئێههران بهتایبهههتی كههه ئهههو كاتههه حیزبههی تههووده لههه ناوهنههد و بانگهشهههی بههۆ ئههازادی و دژایهههتی فاشههیزم و پاشهكشهی نفوزی ئیمپریالیزم له ئێران و ههروهها نفهووزی موڵكهداره گههورهكان و دهربهار و ئههو ئهفسههره شاپهرهسهتانهی بههدرێژایی سیستهمی ڕهزا شا ههوڵیاندابوو كه كۆمهڵگهه سههركوت بكههن بهۆ ناوهنهدێكی بهههێز و هههروهها لههدوای ڕووخهانی ڕهزا شهایش جهارێكی دیكه دهیانههویست بێنهوهسهر كار و ههمان سیستهم درێژه پێبدهن لهه ئێرانهدا كهه بێگومهان بهۆ پاراسهتنی بهرژهوهندییههكانی خۆیهان و ئهو زلهێزانهی كهه پشهتگیرییان دهكهردن یهاخود بهرژهوهندییههكانیان دهپاراسهتن لهه ئێهران و بهتایبههتی بریتانییههكان .لێهره دهبینهین فاكتهری نهتهوایهتی وهك فاكتهرێكی ڕهسههن ،فاكتههری ههلومهرجهكهه پهاش جههنگی دووهمهی جیههانی و هههروهها فاكتههری ئێرانهی و دهركهوتنی بیری ئازادیخوازی و الوازی حكومهتی ناوهندی -چونكه ئێمه دهزانین كه حكومهته دیكتاتۆر و تۆتالیتارهكان هێزی ناوهنهد و دهزگا سهركوتگهرهكان فاكتهری گرنگ بۆ پاراستن و كۆنترۆڵكردنی ههرێمهكان و چواردهور له كاتێكهدا كهه ئههو هێهزه لهه ناوهنهدهوه تووشی الوازی دهبێت بێگومان ئهمه دهرفهتێك دهبهخشێت به ههرێمهكان تا بزووتنهوهكانی خۆیان دهستپێبكهن. بێگومهههان ئێمهههه دهبهههێ ئاگامهههان لههههوه بێهههت كهههه دراوسهههێكانمان و بهتایبههههتی ئازهرییههههكان سهههوودیان لهههه ههلومههههرجی سیاسهههی جهنگی دووهمی جیهانی و كۆتاییهاتنی جهنگ وهرگرتبوو و بزووتنهوهی ئازادیخوازیان گهشابۆوه و حیزبی "فیرقهی
397
دیمهههوكراتی ئازهربایجهههان" پێكههههاتبوو و حكومههههتێكیان پێكهێنهههابوو كهههه داوای دیموكراسهههی سهرتاسههههری بهههۆ ئێهههران و داوای بهههوونی دهسههههاڵتێكی خودمختهههاری دهكهههرد لهههه ئازهربایجهههان و داوای ئهوهشهههیان دهكهههرد كهههه ناوچهههه كوردییههههكانی ئازهربایجهههان بهشهههێك بهههن لهو حكومهته. دیاره ڕێبهرایهتیی كورد له شاری مههاباد و له ناوچهی موكریان كه ئهو سهردهمه پێشهوا قازی محهممهد وهك كوردێكی لێهاتوو و شارهزا و ڕۆشنفكر و مرۆڤێكی نهتهوهپهروهر و پێشكهوتخواز پێی وا بوو كهوردیش وهكهو ئهازهری لههوان چهوسهاوهتهوه و مهافی خۆیههتی دهسهاڵتێكی تایبهت به خۆی ،حكومههتێكی تایبههت بهه خهۆی هههبێ .دیهاره ئازهرییههكان تها ڕادهیههكی زۆر بهسهترابوونهوه یهان لههژێر تهئسیری سیاسهتی ئازهربایجانی سوڤیهتی و جهعفهر باقرۆفهوه ههبوون كه ئههوان پالنێكیهان هههبوو كهه گۆیها ئازهربایجهانی ئێرانهی لهگهڵ ئازهربایجانی شورهوی واته ههردوو ئازهربایجانهكهی باكوور و باشوور یهكبخههن و كهوردیش پێهی وا بهوو لهه حاڵههتێكی وهههادا یان له ڕووی ئیداره و بهڕێوهبهرایهتییهوه كراوهته بهشێك له ئازهربایجانی ڕۆژئاوا و لهوهها حاڵهتێكدا دهبێ ههڵوێسهتێك وهربگهرێ كه له ئێران دانههبڕێ و بكهوێتهه باوهشهی دهسههاڵتێكی دیكههوه .دیهاره پێیشهیان وا بهوو كهه ههلومهرجهكهه لههپاش جههنگ لههباره بهۆ ئهوهی كورد له ساڵهكانی جهنگدا به حوكمی داگیركردنی ئێران و ناوچهی موكریان كهوتۆتهژێر تهئسیری سهۆڤیهت ،و سهپای سهوور لهه ناوچهههكانی بههاكوورهوه ڕێگهههی كههردووه و شاههنشههاهی بگهڕێتهههوه ئهههو ناوچانههه؛ سهههركردایهتی كههورد پێیههان وا بههوو كههه دهرفهههتێك هاتۆتهپێش و دهتوانن دهسهاڵتێكی خۆماڵی لهه ناوچهكههدا دامههزرێنن كهه وهكهو كهارتێكی فشهار هههم نهكهونهه نێهو باوهشهی دهوڵههتی ئازهربایجانهوه و ههم ببنه فشارێك لهسهر تاران و داوای ئهوهی لێبكهن النیكهمی مافه نهتهوایهتییهكانیان له ئێران بێتهدی كهه لهه بهرنامهكانی حیزبی دێموكراتهدا بهه مهافی خودمختارییهه بهۆ كوردسهتان ،دروسهتكردنی ئهنجومههنێكی میللهی زمهانی كهوردی ،پهرهپێهدانی ئابووریی كوردستان ،سهرفكردنی باج و دهرامهتی كوردستان بهشێكی بۆ قازانجی خهڵكی كورستان و هههروهها كردنههوهی قوتابخانهه و بایهخدان به تهندروستی و الیهنهكانی و خزمهتگوزاری بهۆ خههڵكی كوردسهتان كهه لهه ئههنجامی سیسهتهمێكی دیكتهاتۆری و فاشهیزم لهه تاراندا بهداخهوه خهڵكی كوردستان لهژێر دهسهاڵتی پههلهوی لهو مهسهلهیه مهحروم بوون و ههروهها ئهوانهشهی كهه لهه تهاران بهوون له ماوهی ساڵهكانی جهنگی دووهمی جیهانیدا به خودی دهربار و سهرۆكوهزیرهكانیشهوه كهارێكی وایهان نهنوانهدبوو كهه دهسههاڵت یهاخود ڕێبهرایهههتی كههورد ئهههو كاتههه هۆمێههدێكیان پێیههان ههههبێت .بۆیههه لههه بهرامبهههر ئهوانههدا ههوڵیانههدا وهكههو ئهههمری واقههع ئهههزمونێك یههان جمهوریهتی دیموكراتیكی كوردستان ڕابگهیههنن و هههوڵی ئههوه بهدهن ئههم شهته بكهنهه واقعێهك و هههوڵی ئههوه بهدهن كهه ئههو سهتهمه مێژووییههه لههه كههورد كههراوه بسههڕێتهوه و ئێههرانیش لههه ئێرانێكهههوه كههه لهسهههر سیسههتهمی دیكتاتۆرییهههت و میلیتاریسههتیهت و شههۆڤینیهت بنیاتنرابوو ههوڵ بدهن كه ئێران بهرهو دیموكراتیك و ئێرانێكی دهستوری و ئێرانێكی یاسا و ئێرانێكی پێشكهوتوو بهرن بهڕێوه. لهبههههر ئههههوه تێكهههڕای ئههههو فاكتهرانهههه ئێمهههه دهتهههوانین قسههههیان لێبكههههین وهك فاكتههههری گرنهههگ لهههه دامهزرانهههدنی كۆمهههاری كوردسهههههتان بههههههبێ ئههههههوهی ئههههههوهمان لههههههبیربچێ كهههههه جوواڵنههههههوهی نهتهوایههههههتیی كوردهكهههههانی ڕۆژهههههههاڵت لههههههژێر كاریگههههههری جوواڵنههههوهی نهتهوایههههتیی كوردهكهههانی باشهههووردا بهههووه و بهههوونی بارزانییههههكان وهكهههو هێزێكهههی شههههڕكهر و جههههنگاوهر لهههه كۆمهههاری كوردسههتان ئومێههدێكی بهخشههیبوو كههه ئهههو كۆمههاره بڕیههاری خههۆی بههدا لههه دامهزرانههدن لههه بههوونی هێزێههك كههه هههاتوو ئهههو كۆمههاره تووشهههی فشهههارێكی ناوهنهههد ببێهههت و ئههههم كۆمهههاره بتهههوانێ بههههرگری لهههه خهههۆی بكهههات و خهههۆی وهك ئههههمری واقهههع بسههههپێنێ بهسههههر ناوهندا.
398
د .یاسهههههین ،ئێهههههوه لهههههه قسههههههكانتاندا بههههههردهوام وشههههههی "كۆمهههههاری كوردسهههههتان" بهكاردهبههههههن .یهكههههههم ئیسهههههتداللتان بهههههۆ بهكارهێنانی وشهی "كۆماری كوردستان" له بهرامبهر ئهو خهڵكانهی ئهو كۆماره به "كۆماری مههاباد" دهناسێنن چییه؟ ههڵبههههت بهههه لهبههههرچاوگرتنی ئههههوهی كهههه زۆرێهههك لهههه بهشههههكانی كوردسهههتان و بهتایبههههتی جنهههوبی كوردسهههتانی ڕۆژهههههاڵت لههههو كۆمهههارهدا بهشهههدار نههههبوون و ئههههو كۆمهههاره لهههه موكریهههان تێنهپههههڕی و لهههه هههههمان كاتهههدا ڕۆڵهههی كهسهههایهتیی قهههازی محهممههههد لهههه دامهزرانههههدنی كۆمههههاری كوردسههههتان كههههه ههڵبهههههت ئهههههویش بههههه لهبهههههرچاوگرتنی مێههههژوو و ڕابههههردووی كۆمهڵهههههی ژیانهههههوه كههههورد (كۆمهڵههههی ژ .ک ).و پاشهههان گهههۆڕینی ناوهكههههی بهههۆ "حیزبهههی دێمهههوكرات" و ههههاتنی قهههازی بهههۆ سههههركردایهتی ئههههو حیزبهههه چهههۆن ههڵدهسهنگێنن؟ وهاڵم :سهههههبارهت بههههه پرسههههیاری یهكهههههم ،ئێمههههه تهههها دهڵێههههین كۆمههههاری دیمههههوكراتی كوردسههههتان ناوهكههههه و ئهههههدهبیاتی ئهههههو سههههردهمه لهههه ڕۆژنامهههه و نووسهههینهكان و مۆرهكهههان و هههههموو شهههتهكانی كۆمهههار قههههت بههههوه نهههههاتووه بڵێهههت "كۆمهههاری مهههههاباد". لهبههههر ئههههوهی ڕێبهرایههههتی كهههورد لهههه ڕۆژهههههاڵتی كوردسهههتان دهسههههاڵتهكهی خۆیهههان بهههۆ ئههههوه دروسهههت نههههكرد كهههه تههههنها شهههاری مهههههاباد بههههرێت بههههڕێوه ،بههههڵكو سههههنتهری دهسههههاڵتهكهیان شهههاری مهههههاباد بهههوو و ههنهههدێك جهههار كهههه دهوتهههرێ كۆمهههاری مهههههاباد بههههۆ ئهههههوه دهوتههههرێ كههههه سهههههنتهرهكه شههههاری مههههههاباد بههههووه ،ئهههههگینا چ ناوهكههههه لهههههو سهههههردهمهدا و چ ئامههههانج و بیروبههههڕوای سههههركردهكهیان و بنیاتنههههرانی كۆمهههار بهههۆ ئههههوه بهههووه كهههه جهمهوریههههتێكی كوردسهههتانی ،دیموكراسهههی و نهتههههوهیی بێهههت كهههه لهههه بهرنامهههههكانی حیزبههههی دێموكراتههههدا هههههاتووه كههههه ههههههموو ههرێمهههههكانی كوردسههههتانی ڕۆژههههههاڵت بگرێتهههههخۆ و ئهههههم ههرێمانههههه دهسههههههاڵتێكی هههههههڵبژێردراوی خۆیهههههان هههههههبێ و تههههههواوی مافهههههه نهتهوایهتییههههههكانی خۆیهههههان لهههههه مهههههافی زمهههههان ،كههههههلتوری، كۆمهاڵیههههتی ،مافههههكانی بایهههه پێهههدان بهههه بوارهكهههانی دیكههههی ژیهههان بههرهمهنهههدی تههههواویان هههههبێت و خهههودی ئههههو دهسههههاڵته لهالیهههن خهههودی كهههوردهوه بهههڕێوه بهههڕوات لهسهههایهی ئێرانێكههی دیمهههوكرات كهههه ناوهندهكهههی تهههاران بێهههت ،دهنهها نهههاوه ڕاسهههتهقینهكهی "كۆمهههاری دیمهههوكراتی كوردسهههتانی ئێهههران"ههههه .سههههبهههارهت بهههه ڕۆڵهههی پێشههههوا قهههازی محهممههههد مهههن پێموایهههه جههههنابی پێشههههوا قهههازی محهممهههد ڕۆڵێكههی یهههكجار گهههوره و یهههكجار موئهسههیری لههه بنیاتنههانی كۆمههاری كوردسههتاندا دیههاریكردووه .بهههو دهلیلهههی كههه لهههو سههههردهمانهی كهههه ڕۆڵهههی سههههركرده و ڕۆڵهههی ڕابههههر ڕۆڵێكهههی بڕیهههاردهر و هههههره سههههرهكی بهههوو لهههه بهرهوپێشهههبردنی ڕووداوهكهههان یهههان دیههاریكردنی ئاراسههتهی ڕووداوهكههه و تهها ئێسههتهش لههه ڕۆژههههاڵتی نێوهڕاسههتدا ڕۆڵههی سهههركرده ڕۆڵێكههی دیههار و گهههوره لههه بڕیههاره سیاسهههییهكان و بێگومهههان قهههازی محهممههههد یههههكێك بهههوو لههههو كهسهههایهتییانهی كهههه بهههه مانهههای وشهههه مرۆڤێكهههی نهتهوهپههههروهر و پێشههكهوتنخواز و دیمههوكرات بههوو و زۆر بههه جیههددی تێدهكۆشهها و كههاری دهكههرد لهههپێناو ئهههو ئازادییهههی كههه لههه سههاڵهكان جهههنگی دووهمهههی جیههههانی لهههه ناوچههههی موكریهههان و شهههاری مهههههاباد هاتۆتههههدی هههههوڵ بهههدرێ بكرێتهههه دی فهههاكتۆر و بكرێتهههه فاكتۆرێهههك و هههههوڵ بهههدرێ لهڕێگههههی ئههههوهوه ئهههازادی و بهرقههههراربوونی مافهههه نهتهوهییههههكان بهههۆ بهشههههكانی ناوهنهههد و خهههوارووی كوردسهههتان بهێنرێتهههه بهههوون كهههه ناوچههههكانی سهههنه و باشهههوور و كرماشهههان و بهههاقی ناوچههههكانی دیكههههی .دیهههاره كهسهههایهتیی قهههازی محهممههههد كهسهههایهتییهكی زۆر گرنهههگ و بایهخهههداره و عهههاملێكی كاریگههههره و وهك ڕێبههههرێك كهههه كاتێهههك سههههردانی تههههبرێز دهكهههات لهگههههڵ پیشههههوهریدا و كاتێهههك سههههردانی بهههاكۆ دهكهههات لهگههههڵ بهههاقرۆفدا تووشهههی موناقشهههه و ڕووبهڕووبوونههههوهی تونهههد دهبهههن لهبههههر ئهوهی كه ئهوان داوای ئهوه دهكهن كه مههاباد و ناوچهی موكریان ئهوكات ئازهربایجانی غهربی ناودبڕی له
399
بهڕێوهبهرایهتیههههوه دهبهههێ بهشهههێك بێهههت لهههه حكومهتهكههههی ئازهربایجهههان .دهبینهههین ئههههوه قهههازی محهممههههده ئیسهههرار دهكهههات كهههه ئههههوان ئامهههاده نهههین سههههردانهوێنن و بهشهههێك بهههن لههههو حكومهتههههی ئازهربایجهههان و ئههههوانیش وهكهههو میللههههتێكی غههههیره فهههارس و میللههههتێكی خهههاوهن زمهههان و كههههلتور و خهههاوهن هههههموو ڕهگههههزهكانی نهتهوایههههتی سهههتهمیان لێكهههراوه و مهههافی ئههههوهیان ههیهههه كهههه دهسهههاڵتێك و ئیدارهیههههكی نێوخهههۆ و سههههربهخۆیان هههههبێت لهههه ئیدارهكههههی ئازهربایجههان و بڕیهههاری ئههههوه بهههدهن كهههه خۆیهههان خهههاوهن ئیهههههداره و دهسههههههاڵتێكی تایبههههههت بهههههه خۆیهههههان بهههههن ،لهبههههههر ئههههههوه ڕۆڵهههههی قهههههازی محهممههههههد وهك كهسهههههایهتییهكی كاریزمهههههای نهتهوهپهههههروهری دیمههههوكراتی پێشههههكهوتنخواز بههههه یهههههك لههههه ههههههره فاكتهههههر گرنگهههههكان و بنیاتنهههههرهكانی دامهههههزرانی كۆمههههاری دیموكراتی كوردستان دادهنرێت. د .یاسهههین ،ئێهههوه وهك پسهههپۆرێك و مێژووناسههههێكی ئههههكادیمی باسهههتان لهههه دهسههههكهوتهكانی كۆمهههاری دیمهههوكراتیكی كوردسههههتان كهههرد؛ لهوانهههه خوێنهههدن بهههه زمهههانی كهههوردی و ،...بههههپێی زانیارییههههكانی مهههن ئێهههوه هههههر ئێسهههتا بابههههتێكتان لهسههههر ماڵپههههڕی دیمانههههه ههیههههه كههههه تێیههههدا ڕۆڵ و پێگهههههی نیهههههاد و دامهههههزراوه دیموكراتیكهههههكانتان تههههاوتوێ كههههردووه .ئێههههوه ئهگهههههر تیشههههكێك بخهنهسههههر ئههههو نیههههاد و دامهزراوانهههه و لهههه هههههمان كاتیشهههدا بفههههرموون كاریگهرییههههكانی كۆمهههاری كوردسهههتان لهسههههر بزووتنههههوهی دیموكراتیك و ڕزگاریخوازانهی گهلی كورد بهگشتی و له كوردستانی ڕۆژههاڵت بهتایبهتی ،به ئێستاشهوه ،چۆن دهبینن؟ وهاڵم :بێگومهههان ڕێبههههرانی یهههاخود دهسههههاڵتدارانی ئێرانهههی و نوێنههههرانی گههههلی سهردهسهههتی فهههارس بهداخههههوه تهههاكو ئێسهههتا بهههه شهههێوهیهكی شۆڤێنیسهههتیانه بیردهكهنههههوه و بهههه شهههێوهیهكی شۆڤێنیسهههتیانه ڕهفتهههار دهكههههن و باوهڕیهههان بهههه مهههافی نهتههههوه غههههیره فارسهههههكان نییههههه و دان بههههه مهسهههههلهی بههههوونی كێشهههههی نهتهوایهههههتی وهكههههو یهههههكێك لههههه ههههههره كێشههههه گرنگهههههكان و قهیرانههههه بهردهوامههههكانی مێهههژووی ئێهههران دانهههانێن و ههوڵهههدهدن وا پیشهههان بهههدهن كهههه كۆمهههاری كوردسهههتان بریتهههی بهههووه لهههه مهقاشهههێك یهههان بریتهههی بهههووه لهههه دهسهههتهنێژێكی یههههكێتیی شهههورهوی لهههه ناوچهكهههه و ئامهههانجی ئههههوه كهههه ئههههو كۆمهههاره ههوڵهههدان بهههووه بهههۆ فشهههار خستنهسههههر تهههاران و یهههاخود ههوڵهههدان بهههووه بهههۆ بهلشههههفهكردنی ئێهههران ،واتهههه بهكۆمۆنیسهههتكردنی ئێهههران .لهههه كاتێكهههدا كهههه ئههههو كهسههههی مێهههژووی جمهوریههههتی دیمهههوكراتی كوردسهههتان بههههوردی بخوێنێتههههوه بهههۆی دهردهكههههوێ كهههه ڕێبهرایههههتیی كۆمهههاری كوردسهههتان ڕێبهرایهتییههههكی نهتهوهپههههروهر بهههوون ،واتهههه ناسیۆنالیسهههت بهههوون و كۆمۆنیسهههت نههههبوون ،لیبهههرال بهههوون ،تۆتهههالیتێر نههههبوون، ئهههههازادیخواز بهههههوون ،بانگهشههههههی دیكتاتۆریههههههتیان نههههههكردووه ،و لهههههه كۆمهههههاری كوردسهههههتاندا پرۆلیتاریههههها نههههههبوو ،و زۆربههههههی ڕێبههههرهكانی كۆمهههار یهههان مۆڵكهههدار بهههوون یهههان كهسهههایهتیی ئهههایینی بهههوون و هێهههزی كۆمهههاری كوردسهههتان عومههههر خهههانی شهههكاك و حهمهڕهشهههید خهههانی بانهههه و مههههال مسهههتهفا بهههوون؛ هههههمووی زیهههاتر كهسهههایهتیی خێڵههههكییان پێوهدیهههار بهههوو تههها كهسهههایهتییهك بهههن كههه كۆمۆنیسههت بههن و كهههار بههۆ بهلشهههفهكردنی كوردسههتان و ئێهههران بكهههن .ئهههم تهجروبهههی جهمهوریههههتی كوردسههتان ئهههبێ جیهههاواز لهههه تهجروبهكههههی یهههاخود لهههه پێكهاتهههه و سهههتراكچهری و وهرچههههرخانی سیاسهههی و فیكهههری تهجروبهكههههی ئازهربایههههجان تهماشههها بكهههرێ .بۆیهههه ئێمهههه دهبینهههین جهمهوریههههتی كوردسهههتان لههههو قۆناغههههدا زۆر كهههاری كهههردوون كهههه لهههه مێهههژووی نهتهوایههههتیی كهههوردی ئێرانههههدا كههههاری یهكهههههمین جههههار بههههوون لهههههڕووی دروسههههتكردنی ئیدارهیهههههكی كههههوردی ،بهرهسههههمیكردنی زمههههانی كههههوردی ،مهسهههههلهی ههوڵدان بۆ باڵوكردنهوی بیری ئازادیخوازی ودژهفاشیزم ،و ههوڵدان بۆ چهسپاندنی یاسا و دژایهتیكردنی مهسهلهی
400
مههههوادی موخههههدیر و دزی و بههههرتیلخۆری ،كهههه ئهمانهههه بهشهههێكن لهههه كههههلتوری نهتههههوهی سهردهسهههت و دهیانهههههوێ بههههزۆر بیسههههپێنن بهسهر نهتهوه غهیره فارهسه ژێردهستهكانی خۆیاندا. بهڕاستی لهو مهسهالنهدا نهماوه بهڵكو ئههو تهجروبهیهه مهۆركێكی قهووڵی نهتههوهیی لهه مێهژووی ڕۆژهههاڵتی كوردسهتان و خههڵكی كوردستان له ئێران داوه و له كاتی خۆیشیدا گههورهترین و ورووژێنههر و هانهدهری بیهری نهتهوایههتی وكهاری نهتهوایههتی بهووه چ لهه بهشهكانی دیكهی ڕۆژههاڵتی كوردستان كه لهژێر دهسهاڵتی كۆماری كورستاندا نهبوون ،یان ئازاد نهكرابوون و لهژێر چنگهی فارسهیزمی ئێرانی و ههیمهنهی بریتانییهكان و ئهمریكییهكاندا بوون ،و چ له پارچههكانی دیكههی كوردسهتان كهه باشهووری كوردسهتان و ڕۆژئهاوای كوردستانه .بهڕاستی ئێمه كه تهماشا دهكهین لهم قۆناغهدا دروستبوونی یهكێتیی ئازادیخوازانی كورد له تاران ،دروسهتبوونی یههكێتیی دانشجویانی كوردی زانكۆی تاران ،ههروهها یههكێتیی جههوانانی گههروس كهه ئههم ڕێكخهراوه ئهازادیخوازه دیموكراتانهه لههژێر تهئسهیری ئهههزمونی جهمهوریهههتی كوردسههتاندا بههوون لههه سهاڵی ١٩٤١لههه پارچهههكانی دیكهههی ڕۆژههههاڵتی كوردسههتان یههان بهشههه ئازادنهههكراوهكانی ڕۆژههههاڵتی كوردسههتان .و ههههروهها ئهگهههر تهماشههای ئهههزموونی جهمهوریهههتی كوردسههتان بكهههین ڕاسههته لههه یهههك لهسهههر سههێی خههاكی ڕۆژههههاڵتی كوردسههتاندا بههووه ،بهههاڵم تهماشههای كهههین ئهههم ئهزمونههه ئهزمونێكههه تایبهههت نییههه بههه تهههنیا كوردهكههانی ڕۆژههههاڵتی كوردسههتانهوه ،بهههڵكو كوردهكههانی پارچهههكانی دیكهههی كوردسههتان بهشههداریان تێههدا كههردووه ،بهئهههزموونی خۆیههان دانههاوه و مههههابادیان كردۆتههه قیبلهههگای بیههری نهتهوایهههتی وئههازادیخوازی لهههو قۆناغهههدا ،بهشههداری بارزانییهههكان بههه هێههزی پێشههمهرگهی كوردسههتان و بهرگریكردنیان له كۆمار لهو شهڕهانهی كه له مامهشا و له ناوچهكانی دیكهی نزیك سهقز بوون و ڕێگریان ههتاكو ڕۆژی كۆتاییهاتنی كۆمار كوردهكانی باشهووری كوردسهتان و بارزانییههكان و ئهفسههره ئازادیخوازهكهانی كهورد كهه دواتهر پهاش گهڕانههوهیان لهه حهوزهیرانی 1912دا له عێراق ئیعدام كران .ئهمانه تێكڕایان هێزی پارێزهری كۆمار بوون. هههههروهها حهمهڕهشهههید خهههانی بانهههه كهههه خێڵهههی قادرخانزادهیهههه و لهههه ناوچههههی پێنجهههوێن و باشهههووری كوردسهههتان چهههوون بهههۆ ئهههههوێ و چهنههههدی دیكههههه لهههههو كهسههههایهتیانهی لههههه باشههههووری كوردسههههتانهوه چوونهتههههه نێههههو كۆمههههار وهكههههو پێشههههمهرگه بهشههههداریان كههردووه لههه پاراسههتنی ئهههو ئهزمونههه كههه بههۆ مههاوهی نزیههك سههاڵێك تهمهههنی كههرد و چ لههه بوارهكههانی دیكهههدا خزمهههتیان كههردووه، وهك مامۆسهههتای زمهههانی كهههوردی كهههه ئێمهههه چهنهههدین كهسهههایهتیمان ههیهههه كهههه ناومهههان بهههردوون وهكهههو قهههانع ،كههههریم زهنهههد ،شهههێخ جهعفههههههر بههههههرزنجی و هههههههروهها محهممههههههد تۆفیهههههق وردی و چهنهههههدین كهسهههههایهتیی دیكهههههه كهههههه لهههههه خهسهههههتهخانه و یهههههاخود نهخۆشهههخانهی مهههههاباد كاریهههان دهكهههرد و چهههاككردنی ئههههو بریندارانههههی لهههه جهبههههه برینهههدار دهبهههوون و یهههاخود ئههههو بریندارانههههی ڕوویهههان تێهههدهكردن ،بهههرینپێچ بهههوون یهههاخود شهههارهزا بهههوون لهههه باشهههووری كوردسهههتانهوه چووبوونهههه ئههههوێ و سههههركردهكانی دیكههههی كهههورد قههههدری پاشههها و چهنهههدانی دیكهههه .ئهمانهههه كۆماریهههان بهههه نمونهیههههكی نهتهوایههههتی دادهنههها .چهههۆن ئههههمڕۆ ئههههزمونی باشهههووری كوردسهههتان لهالیههههن سههههرجهم پارچههههكانی دیكههههی كوردسهههتان وهكهههو ئههههزمونێكی كهههوردی تهماشههها دهكهههرێ كهههه ههوڵهههدهدا بهشهههێكی دیكههههی كوردسهههتان ڕزگهههار بكهههات و ببێتهههه بنههههما و پایگههها و پهناگایههههكی ئههههو كوردانههههی لهدهسهههتی زۆرداری و لهدهسهههتی فاشهههیزمی تههوركی و فارسههی ههڵههدێن .ئهههو ڕۆژهش بههه ههههمان شههێوه چهنههدین كهههس و بههه سهههدهها ئینسههان كههه لهههژێر فاشههیزمی عهههرهبی و تۆپ و تهیارهی دهوڵهتی بریتانیای پشتگیری سیستهمی هاشمی پاشایهتی عێراق ڕایانكرد ،پهنایان بردبوو بۆ كۆماری
401
كوردسههتان و لهههه دامودهزگاكهههانی كۆمهههاری كوردسههتاندا كاریهههان دهكهههرد .لهبههههر ئههههوه ئهههزمونی جهمهوریههههتی كوردسهههتان نههههك تههههنها جهمهوریهههههتێك بههههوو بههههۆ كوردسههههتانی ڕۆژههههههاڵت ،بهههههڵكو پهههههناگای كههههورده ئازادیخوازهكههههانی باشههههوور و پارچهههههكانی دیكهههههی كوردسهههههتانیش بهههههوو و هههههههروهها ئومێهههههدێكی گههههههوره بهههههوون و ئههههههزمونێكی نهتهوایههههههتی بهههههوون و سهرانسههههههری ئهههههازادیخوازان و نهتهوهپهروهرهكانی دیكه به قیبلهگای خۆیان و به ئهزمونێكی نهتهوایهتیی كوردیان دهزانی. زۆر سهههپاس دوكتهههۆر گیهههان ،ئێمهههه تهههاكو ئێسهههتا باسهههمان لهههه بسهههتێن و زهمینههههكانی پهههاگرتن و دامهزرانهههدنی كۆمهههاری كوردسهههتان و كاریگهههری و تهئسهههیرهكانی لهسههههر بزووتنههههوهی كهههورد لهههه ڕۆژهههههاڵت بهتایبههههتی و كوردسهههتان بهگشهههتی كهههرد .بهههه بهههاوهڕی ئێهههوه هۆكارهكههان و یههان باشههتر بڵێههین سهههرهكی تههرین هۆكارهكههانی شكسههتی هههاتنی كۆمههاری كوردسههتان چههی بههوون كههه نهههیتوانی لههه 11 مانگ زیاتر بخایهنێت و درێژه به ژیانی خۆی بدات؟ وهاڵم :بههههه بههههاوهڕی مههههن فاكتهههههر بههههۆ شكسههههتی كۆمههههاری مههههههاباد تهههههنیایی و بههههێ پشههههتیوانی كۆمههههار بههههوو لههههه بهرامبهههههر دوژمنهایهههههكی خههههاوهن تواناییهههههكی بههههههێز و دڕنههههده كههههه ههههههموو ههههههوڵێكیان ئهههههوه بههههوو كههههه ئهههههزمونی كۆمههههار پهرهنهسههههتێنێ و قههههتیس بمێنهههێ لهههه بهشهههێكی دیهههاریكراوی كوردسهههتاندا و هههههر لهههه سههههرهتاوه گهمارۆیههههكی سیاسهههی و گهمارۆیههههكی ئهههابووریی تونهههد بهسههههر كۆمهههاردا بسههههپێنن ،چهههون منهههداڵێك كهههه تهههازه لهدایكهههدهبێ و لهههه النكدایهههه و پێویسهههتی بهههه خهههواردن و پێویسهههتی هههههوا و پێویسههتی بههه كۆمهههڵێك وهسههائیل ههیههه بههۆ ژیههان و تههۆ بێههی ئهههو وهسههائیلهی لههێ قهههتع بكهههی لههه النكههدا دهیكههوژی ،بههه ههههمان شههههێوهش ئهههههزمونی كۆمههههاری كوردسههههتان ئهههههزمونێك بههههوو بهداخهههههوه لههههه بهرژهوهنههههدیی هێههههزی كۆنهپهرسههههتی و زلهێزهكههههانی ئهههههو سههههردهمی جیهانهههدا نههههبوو و ئههههزمونێك بهههوو كهههه سههههرهڕای گیانفیهههدایی و ماندوونهناسهههی و خهههاوهن بهههاوهڕی سههههركردهكانی لهههه النكدا خنكێندرا. ئهوه ڕاسته كه فاكتهری نێوخۆی كۆماری كوردستان الوازیی ههبوون به حوكمی ئهوهی كه ژێرخانی كۆمهڵگهی كوردستان لهو دهمیدا ژێرخانێك بوون له ئهنجامی داگیركاری مێژوویی و ئهو چهوسانهوه و سیستمی چهوسانهوهی نهتهوایههتی درێژخایههن لهه زۆر الیهنههوه تووشی الوازی كردبوو ،بهاڵم ئهگهر ئێمه تهماشا بكهین ناتوانین بڵێهین كهه جمهوریههتی كوردسهتان -كاتێهك باسهی فاكتههری دروسهت بوونهكهههیمان كههرد وتمههان فاكتهههری جیهههانی و ملمالنێههی زلهێزهكههان لههه ناوچهكهههدا و حاڵهههتی داگیركردنههی ئێههران و دواتههر ههوڵههدانی شورهوی بۆ دژایهتیكردنی نهیارهكانی خۆی له ئێراندا ڕێگهی دا جوواڵنهوه ڕهسهنه نهتهوایهتییهكانی كورد و ئازهری شههقاوێك بههرهو پێش بهرن .بهاڵم پاش ئهوهی شورهوی نهیتوانی بهه هێهز و تواناییههكی تههواو و بهاوهڕ بههخۆبوون و قودرهتێكههوه كارهكهانی خهۆی لهه ئێراندا پێش بخات و له بهرابهر زلهێزهكانی جیهاندا پاشهكشهی كرد بهتایبهتی بریتانیا و ئهمریكا كه ئهو كات ڕووسیا له پاش كۆتاییهاتنی جههنگی دووهمهی جیههانی ڕێبههری پاڵپشهتی هێهزه كۆنهپهرهسهتهكانی ئێهران بهه دهربهار و ئهفسههره شاپهرهسهتهكان و بههو هێزانهی كه به دژی خواست و بهرژهوهندییهكانی نهتهوهی كورد بوون ئهوانه سهركهوتنیان بهدهستهێنا له ئێراندا. بێگومان تا ئێستا زۆر باسی كۆمار كراوه و ههوڵدراوه وا پیشان بدرێ كه یهكێتیی سۆڤیهت دهوری یهكهمی ههیه له
402
ڕووخانهههههدنی كۆمهههههار و زیهههههاتر ئههههههم مهسههههههلهیهش لهالیههههههن نووسههههههره ڕۆژئاواییههههههكان و نووسههههههره ئێرانییهكانههههههوه ورووژاوه و هاتۆتهبههههر باسهههكردن بهههه دوو مهبهسهههت :یهكههههم ،ئههههوهی وا پیشهههانی بهههدهن كهههه كۆمهههاری كوردسهههتان زادهی سیاسههههتی یههههكێتیی سههههۆڤیهت و شههههورهوییه و مهقاشههههی دهسههههتی شههههوورهوی بههههووه ،نهههههك ههههههڵقواڵوی خواسههههتێكی نهتهوایهههههتیی كههههوردیی ڕهسهههههن و تێكۆشهههان و ئومێهههدێكی نهتهوایههههتی .دووهم ،لهههه كهههاتی خۆیهههدا ههوڵهههدانێك بهههووه بهههۆ ڕهش و ناشهههیرینكردنی یههههكێتیی سهههۆڤیهت و پیشهههاندانی وهك درۆزنێكهههی ههڵخهڵهتێنههههر كهههه ههههانی كهههوردی داوه و وای لێكهههردووه ئههههزمونێكی پهههێ دروسهههت بكهههات و ههوڵبهههدا هههههنگاوێك بههههرهو پێشههههوه بههههرێت و پشهههتی بههههرداوه و لهههه مهیهههدانی ڕووبهڕووبوونههههوهدا بههههجێی هێشهههتووه .دیهههاره ههههیچ كهههات نهههاتوانرێ دهوری سیاسههههتی دووفاقههههی شهههورهوی لهههه كۆمهههاری كوردسهههتاندا نكهههۆڵی لێبكهههرێ ،بههههاڵم ئهمهههه ڕاسهههتییهكی گرنگهههه و ناشهههارێتهوه كهههه ئههههمریكا و بریتانییههههكان دهوری هههههره گههههوره و گرنگیهههان بینیهههوه لهههه پهههاش جههههنگی دووهمهههی جیههههانی كهههه هێهههزه كۆنهپهرهسههههتهكان و میلیتاریسههههته دیكتاتۆرهكههههان و شۆڤێنسههههتهكان لههههه ئێرانههههدا كههههۆنترۆڵی دهسهههههاڵت بكهههههن و ئازهربایجههههان و كوردسهههتان لهسههههر سهههینییهكی زێهههڕین پێشهههكهش بهههه شاههنشهههاهی تازهبهدهسهاڵتگهیشهههتووی تهههازهالو حهمههههڕهزا شههها بكههههن .دیهههاره هههههر لهههه سههههرهتاوه ئهمریكییههههكان و بریتانییههههكان هههههوڵی ئههههوهیان دا كهههه مهسههههلهی كهههورد لهههه ئێرانهههدا وا پیشهههان بهههدهن كهههه مهسههههلهیهكی كۆمۆنیسهههتییه و كهههورد ههوڵهههدهدا تهجروبهیههههكی كۆمۆنیسهههتی دابمههههزرێنێ و ههوڵهههدهدا سهرانسههههری كوردسهههتان لهههه ئهههههزمونێكی كۆمۆنیسههههتی بگرێتهههههخۆ و ئهمهههههش بههههۆ ئهههههوان لهدهسههههتچوونی سهههههرچاوهیهكی گهههههورهی وزه و بیههههره نهوتییهههههكانی كههههركوک و بیهههره نهوتییههههكانی باشهههووری ئێهههران و گههههورهترین ههڕهشهههه دهبێهههت بهههۆ ڕۆژئهههاوا و بهرژهوهندییههههكانی ڕۆژئهههاوا لهههه ناوچهكههه .یههانی ئهههوان پێیههان وا بههوو ئهمریكاییهههكان یههان نوێنهههرهكانیان ،وهكههو رۆسههۆ كههه جێگههری كۆنسههۆلی ئهههمریكی بههوو لههه تهههبرێز ،و ههههروهها دۆههههر كههه دواتههر لهههدوای رۆسههۆ بههوو بههه جێگههر ،لههه ڕاپۆرتهكانیانههدا ههههوڵی ئهههوهیان داوه كههه دهسهههاڵتی سهههههرهوه وا ئاگههههادار بكهنهههههوه كههههه بههههه فیعلههههی ئازهربایجههههان پردێكههههه بههههۆ بهلشهههههڤهكردنی ئێههههران و كوردسههههتانیش پردێكههههه بههههۆ بهلشههههڤهكردنی ئێهههران و سههههپاندنی نفهههوزی شهههورهوی لهههه ڕۆژهههههاڵتی نێوهڕاسهههتدا .بههههم شهههێوهیه ئههههوان هههههر لهههه سههههرهتاوه لهههه خسوسهههیاتی جوواڵنههههوهی نهتهوایههههتی و ئههههزمونی كۆمهههاری كوردسهههتان تێنهگهیشهههتن یهههان ئهسهههڵهن نهیانویسهههت تێبگههههن و پێیهههان وا بهههوو هێنانهسههههركاری دهسههههاڵتێكی دیكتهههاتۆر لهههه ئێهههران و بهههاقی ناوچههههكانی دیكههههی ڕۆژهههههاڵتی نێوهڕاسهههتدا ئههههوان پهههارێزهری بهرژهوهندییههههكانی ئههههوانن نههههك پشهههتگیریكردنی لهههه جوواڵنههههوه ئازادیخوازانههههكان و نهتههههوه غههههیره فارسههههكان و جوواڵنههههوهی چههههپ و خههههڵكی زهحمههههتكێش .بهههه واتایههههكی تهههر سهههتراتیژییهتی ئههههمریكی و دیپلۆماسهههیهتی ڕۆژئهههاوا لهههه ڕۆژهههههاڵتی نێوهڕاسهههت لهههههپاش جهههههنگی دووهمههههی جیهههههانی شههههێوازێك بههههوو كههههه پشههههتگیری لههههه سیسههههتهمه دیكتههههاتۆر و كۆنهپهرهسههههتهكان بكههههات نهههههك پشهههتگیری لهههه جوواڵنههههوه گههههلی و نهتههههوه كۆلۆنیكراوهكهههان و ئهههازادیخواز و خهڵكهههه چههههپ و پێشهههكهوتنخوازهكان .بێگومهههان لههههم سههههتراتیژییهدا خهههههبات و ئهههههزموونی جهمهوریهههههتی كوردسههههتان لهالیهههههن ئهمریكییهههههكان خرایههههه بهههههرهی چهپهههههوه و گهههههورهترین دژایهههههتی كههههرا و بێگومههههان محهممهههههد ڕهزا شهههها هههههیچ كههههات نهیشههههاردۆتهوه كههههه ڕۆڵ و نهخشههههی ڕۆژئههههاوا و ئهمریكاییهههههكان لههههه گێڕانهوهی ئازهربایجان بۆسهر خاكی ئێران و تێكشكاندنی ئهزموونی كۆماری كوردستان به چ شێوازێك بوو. لهپاش ئهوه ئهو دهورهی ئهمریكییهكان بینیان هاندهرێكی گهوره بوو ،چونكه ئێران پاش جهنگی دووهمی جیهانی كه ئێرانێك بێت بكهوێته نێو باوهشی ڕۆژئاواوه و ئهمریكا و ئێرانێك بێت كه لهپاشدا پێی بوترێ ژاندهرمی ڕۆژئاوا له كهنداودا.
403
دوكتهههۆر یاسهههین ،بهههه بهههاوهڕی ئێهههوه كهههام ڕهههنهههد و كهههام الیههههن لهههه كۆمهههاری كوردسهههتاندا كههههمتر گرنگهههی پێهههدراوه ،خراوهتهههه پههههراوێزهوه و یهههان تهنانههههت بهههه الڕێهههدا چهههووه و لهههه مێهههژوودا تۆمهههاركراوه كهههه دهبهههێ كهههورد لهههه ئێسهههتادا ڕاسهههتی بكاتههههوه یهههان ئهوهی پێی لهسهر دابگرێ؟ وهاڵم :بهههه بهههاوهڕی مهههن ئههههو كهسهههانهی كهههه باسهههیان لهههه ئههههزمونی جمهوریههههتی كوردسهههتان كهههردووه زۆربههههی زۆریهههان یهههاخود نوێنهههههر و جێبهجێكهههههری سیاسهههههتی ڕۆژئههههاوا بههههوون لههههه ناوچهكههههه وهك ئیههههدڵتون و رۆزفێڵههههد ،ئهمانههههه ههههههموویان كارمهنههههد و دهمڕاسهههتی دهواڵتهههانی ڕۆژئهههاوا و ئههههمریكا بهههوون لهههه ئێرانهههدا و بێگومهههان ئهمانهههه جهمهوریههههتی كوردسهههتان لهههه بیهههر و بۆچهههوونی خۆیههان و ههههروهها لهههو بارهیهههوه قسهههی لێدهكهههن كههه خزمهههت بههه بۆچوونههه ڕهسههمییهكانی ئهههمریكا بكههات لههه ئێههران .ههههروهها نووسههههرانی دهسههههاڵت ،ئهوانههههی لهسهههایهی دهسههههاڵتی تۆتالیتهههاری ئێرانهههی ههوڵیانهههداوه لههههو ئهزموونهههه قسهههه بكههههن و ئههههوانیش ههوڵیانههههداوه و بههههه شههههێوازی ناسیۆنالیسههههتێكی تهنگهتیلههههه سهههههیری مهسهههههلهكهیان كههههردووه و ههوڵیانههههداوه وهك مهسهههههلهیهكی كۆمۆنیسهههتی و یهههان بیخهنهههه خانههههی ههوڵههههكانی شهههورهوی بهههۆ فراوانخهههوازی لهههه ئێهههران و جهمهوریههههتی كوردسهههتان بهههه عهههامیلێكی شهههورهوی و هههههروهها جوواڵنهوهكههههیان بهههه مهسههههلهی تهجزییهتهڵههههبی لهقهڵههههم بهههدهن .كاتێهههك كهههه ئێمهههه باسهههی جهمهوریههههتی كوردسهههتان دهكههههین پێویسهههته ئههههوهمان لههههبیر نههههچێ كهههه مهسههههلهی جهمهوریههههتی كوردسهههتان و حكومههههتی ئازهربایجهههان دانههههبڕین لههههو ههلومهرجهههه سیاسهههی و فكرییههههی كهههه لهههه سهراسههههری ئێهههران و سهراسههههری ڕۆژهههههاڵتی نێوهڕاسهههت لههههو قۆناغههههدا چۆتههههپێش. بهتایبههههتی بیهههری ئهههازادیخوازی ،بیهههری حكومههههتێكی دیموكراتیهههك و بیهههری وهدیهێنهههانی مافههههكانی خههههڵكی نههههدار و زهحمههههتكێش و ههوڵههدان بهههۆ هێنانهسهههركاری ڕێژیمێهههك كههه بایهههه بههه ژیهههانی كۆمهڵگههه بهههدا و مافهههكانی تهههاك لههه كۆمهڵگههههدا بپههارێزێ ،بهههه پێچهوانهههههی ڕێژیمههههه تۆتالیتێرهكههههان ،ڕێژیمههههه شوڤێنیسههههتییهكان ،ڕێژیمههههه دیكتاتۆرهكههههان كههههه ههوڵههههدهدهن بهرژهوهنههههدیی تهههههنها چینێكههههی دیههههاریكراو بپههههارێزن و سهههههرجهمی كۆمهڵگههههه و چههههین و توێژهكههههانی دیكههههه بخهنههههه ژێههههر فشههههار و لههههه نههامهههههتی و لههههه برسێتی و نهداری و له حاڵهتێكی خراپدا بیانهێڵنهوه. بهڕاسهههتی كۆمهههاری كوردسهههتان لهگههههڵ ئههههوهی ئههههزمونێكی نهتهوهیییهههه ئههههزمونێكی ئینسهههانییه ،لهبههههر ئههههوهی نهتهوایههههتی كهههورد جیاناكرێتهههههوه لههههه بیههههری ئههههازادیخوازی و بیههههری ئینسههههانی .هههههر وهكههههو لێنههههین دهڵێههههت" :ههههههموو تێكۆشههههانی نهتهوایهههههتی گههههالنی بندهسهههت ههوڵێكهههه بهههۆ چهسهههپاندنی بیهههری ئهههازادیخوازی و بیهههری ئینسهههانی ،واتهههه خههههباتی نهتهوایههههتی گههههالنی بندهسهههت خههههباتێك نهههین لههههپێناو بندهسهههتكردنی نهتههههوهكانی دیكههههدا بههههڵكو لههههپێناوی ڕهتكردنههههوهی سهههتهمی نهتههههوهیی سهردهسهههتن كهههه ههوڵههدهدات ئهههم كۆمهڵگهیههه وهكههو كۆمهههڵ بههێ بهشههه لههه مافهههكانی خههۆی" و ههههر وهكههو مههاركسیش پێمههان دهڵێههت" :هههیچ گهههلێك ناتوانێت ئازاد بێت ئهگهر بێتو گهلێكی دیكه لهسایهی خۆیدا به بندهستی بهێڵێتهوه". ههرچهنهههد مهسههههلهی كۆمهههاری كوردسهههتان دهكهههرێ زۆر لههههوه تێروتهسههههل تهههر لهسههههر ئههههبعادی كاریگههههر و ڕهههنهههدهكانی قسهههه بكهههرێ و توێژینههههوه و لێكۆڵینههههوهی بهههۆ بكهههرێ ،بههههاڵم وهك دوایهههین پرسهههیار ،ئێهههوه وهك كهسهههایهتییهك كهههه خوێندنهوهیههههكی زۆر ورد و چڕوپڕ و له ههمان كاتدا زانستیانهتان بۆ مێژووی كورد له ڕۆژههاڵتی نێوهڕاست و له سهرووی ههموویانهوه
404
بهههۆ كۆمهههاری كوردسهههتان كهههردووه بهههه لهبههههرچاوگرتنی ئههههوهی كهههه خههههڵكانێكی زۆر لهههه نازنهههاوی "گانهههدیی ڕۆژهههههاڵت"یهههان داوهتهههه پێشههههوا قهههازی ،كهههه لهههه كهههاتی تهنگانههههدا خهڵكهكههههی جێنههێشهههت و بهههه لهبههههرچاوگرتنی هههههموو ههلومههههرج و دۆخهههی ئهوسهههای كهههورد و كۆمهههار و ڕێژیمهههی دیكتهههاتۆری حهمههههڕهزا شههها لهگههههڵ مهههههاباد دهرنههههچوو و مێهههژوویش شهههاهیده كهههه وێهههڕای هاوڕێیهههانی لهههه چهههوارچرا لهههه مهههههاباد بهههه پههههتی سهههێداره شهههههید كهههرا ،بههههاڵم ئێهههوه وهاڵمتهههان بهههۆ ئههههو ڕایههههی كهههه پێهههی وایهههه "پێشههههوا قهههازی محهممههههد كهسهههایهتییهك بهههوو كهههه بهههه نیسهههبهت دهوڵههههتی ئههههوكاتی حهمههههڕهزا شههها ڕارا بهههووه یهههان تههههوههۆمی هههههبووه هۆكهههاری سهههههرهكی ئهههههوه بههههوو كههههه مههههههابادی جێنههێشههههت و وهاڵمههههی ڕهدی بههههه بارزانییهههههكان داوه كههههه لهگهههههڵیان لههههه مههههههاباد دهربههههاز نهبوو ".چییه؟ وهاڵم :بهڕاسهههتی ئێمهههه وهكهههو ئهكادیمییههههك بههههبێ ئههههوهی بچینههههژێر مهسههههلهی سهههۆزی نهتهوایههههتی یهههان خۆشهویسهههتی بهههۆ قهههازی كهههه كهسهههایهتییهكی یههههكجار گههههوره و پایههههداره لهههه مێهههژووی گههههلی كهههوردی هاوچههههر ،ئێمهههه پێمهههان وایهههه كهههه كاتێهههك جههههنابی پێشههههوا بڕیهههاری دامهزرانهههدنی كۆمهههاری كوردسهههتانی دا ،كهههه بڕیهههارێكی زۆر سههههخت بهههوو ،تهههۆ لهههه واقعێكهههی بههههو شهههێوهیهی ڕۆژههههههاڵتی كوردسههههتان و واڵتێكههههی وێههههران و گهههههلێكی داگیركههههراو كههههه خهههههڵك هۆشههههیاریی نهتهههههوهیی ئهونههههده فههههره نییههههه و دۆسهههتهكانی كهههوردیش زۆر نهههین و تهنانههههت لهههه نێوخهههۆی كوردسهههتانی ڕۆژهههههاڵتیش زۆرێهههك لهههه سههههرۆك خێڵههههكان ئهمانهههه لهههه چوارچێهههوهی پشهههتگیركردنی سیاسههههتی دهوڵههههتی ناوهنهههدی ئامهههاده نههههبوون دهسههههاڵتی كۆمهههاری قبهههوڵ بكههههن ،كاتێهههك كهههه قهههازی محهممهههههد بڕیههههاری دامهزرانههههدنی كۆمههههاری كوردسههههتانی دا نههههه بیههههری لههههه پاراسههههتنی گیههههانی خههههۆی و نههههه بیههههری لههههه پاراسههههتنی بهرژهوهنههههدیی مههههاددی كردبههههۆوه .واتههههه لهههههو مهسهههههلهیه كههههه زیههههاتر ئامههههانج و بهههههدیهێنانی خواسههههتی ئههههازادیخوازی و نهتهههههوهیی پاڵنهههری سهههرهكی بههوون و قههازی محهممهههد سههوێندی خواردبههوو كههه لهههو پێنههاوهدا (یههانی لههه سههوێندی كۆمههاردا) كههه لهههو پێنههاوهدا هیچ پاشهكشهیهك نهكا و لهو پێناوهدا تا دواتنۆكی خوێنی له خهبات و تێكۆشاندایه. مههههن پههههێم وایههههه چههههۆن گهههههورهی مهسههههی لههههه لهخاجدانهكهیهههههتی ،گهههههورهیی پێشهههههوا قههههازییش لههههه لهسههههێدارهدانهكهیهتی. بێگومهههان حكومههههتی ئێهههران بهههه لهسهههێدارهدانی قهههازی محهمهههههد ،قهههازی خهههۆی چهنهههد گههههوره بهههوو ،ئهونهههدهی دی قهههازی محهممههههدی گههههوره كهههرد .پێموایهههه كاتێهههك قهههازی محهممههههد سهههێ هههههاڵوێردهی لهههه بهردهمهههدا دانهههرا كهههه یهههان وهكهههو پیشههههوهری ڕایهههانكردوو و پههههنای بردهبههههر شهههوورهوی و دهسهههتیان لهههه تێكۆشهههان بههههردا ئههههویش خهڵكهكههههی بههههجێ بێڵهههێ و خهڵكهكههههی بكاتهههه قوربهههانی و گیهههانی خهههۆی دهربهههاز بكهههات .یهههان ئههههوهی دهسهههت بدهنهههه چههههك و لهههه شهههاخهوه شههههڕی پهههارتیزانی بكههههن بهههه دژی جهیشهههی ئێهههران و ئههههو جهیشههههی كهههه ئێمهههه دهزانهههین كهههه ئهمریكییههههكان لهههه سهههاڵهكانی جهنگهههدا لهالیههههن جههههنراڵ شوارسهههكۆفهوه بهههاپیری ئههههو شوارسهههكۆفهوه بهههوو كهههه عێهههراق لهههه كویهههت بهههۆ ئهمریكییههههكان دهركهههرد تههههمرینیان پێكردبهههوون ،لهههه بهرامبههههر ئههههوان ،لهبهرامبههههر خێڵهههه دژ بهههه كۆمهههار و الیههههنگری شههها واتهههه سههههرۆك خێڵهههه جاشههههكانی كهههورد كهههه دهوری زۆر خراپیهههان بینهههی لهههه ڕووخانهههدنی كۆمههاردا بكهوێتههه خههههباتێك بههێ هههیچ پشهههت و پهنایهههك بیدایهتههه شههها و دژایهههتی دهسهههاڵت بكهههات و ناوچهكههه تووشههی شههههڕ و وێرانكههاری بكههات یههان ئهههوهی كههه تهههواوی مهسهههله و ڕووداوهكههان بخاتهسهههر شههانی خههۆی و چههاو لههه گیههانی خههۆی بپۆشههێ و خههۆی بۆ خۆی بچێ بهرهوپیری لهشكری شاههنشاهی و لهپێناو پاراستنی شار و ناوچهكه و خهڵكی ناوچهكه و تووش
405
نهبوونیان به كوشتوبڕ خۆی به سپای ئێرانی تهسلیم بكا و بڕیاری بهرگریكردنی نهدات. مههههن پێموایههههه قههههازی محهمهههههد زۆر لههههه ئێمههههه باشههههتر ئێرانییهههههكانی دهناسههههی و پێشههههووتر سهههههردانی تههههارانی كردبههههوو ،شههههای بینیبههههوو ،ئهفسهههههرهكانی بینیبههههوون ،لهگهههههڵ حهسهههههن ئهرفهههههع و چهنههههدینی دیكهیانههههدا دانیشههههتنی ههههههبوو و ئهههههوانیش زۆر بههههه باشهههی قهههازی محهممههههدیان دهناسهههی و قهههازییش زۆر بهباشهههی ئههههوان و سیاسههههتی ناجهوانمهردانهههه و سیاسههههتی غههههدر و دڕنهههدهیی ئهفسههههرانی ئێهههران و دهربهههاری ئێرانهههی زۆر بهههاش دهناسهههی؛ پهههێم وا نییهههه قهههازی محهممههههد ههڵخهڵههههتابێ بهههه خهههۆ تهسهههلیمكردنی. ئهگهههههر بهههههو شههههێوهیه بوایههههه نههههه لههههه كههههاتی مهحاسههههبهكردندا ئهونههههده مهردانههههه وهاڵمههههی دادگههههای دهدایهههههوه و نههههه لههههه كههههاتی لهسهههێدارهداندا ئهونهههده مهردانهههه پههههتی سهههێدارهی لهههه مهههل دهكهههرد و بهههه چهههاوی كهههراوه لهههه دواسهههاتهكانی ژیانیهههدا مهههههاباد ببینهههێ بههههبێ منههههت دهچهههووه سههههر پههههتی سهههێداره و لههههپێناو ئهههازادیی میللهتهكهیهههدا پههههتی سهههێدارهی لهههه مهههل دهكهههرد و ئههههو قسههههیهی دهكهههرد كهههه "ئهگههههر ئهوڕكهههه ئێهههوه قهههازی محهممههههدێك لهسهههێدارهدهدهن ،سهههبهینێ هههههر كهههوردێكی ئههههم نیشهههتمانه دهبێتهههه قهههازی محهممههههدێك" كهههه بهههه فیعلهههی ڕاسهههته و سیاسههههتی تۆقانهههدن و كوشهههتن و ئهسمیالسهههیۆن نههههك نههههیتوانیوه خههههڵكی كوردسهههتان ملكههههچ و سهرشههۆڕ بكهههات و لهنێویبههههرێ ،بهههڵكو ئههههمڕۆ لهههه زۆربهههی كاتههههكانی دیكهههه خهههڵكی كوردسهههتان هۆشهههیار تههره ،هههههڵگری بیهههر و بههههاوهڕی ئههههازادیخواز تههههره و ڕێكخههههراو و حیزبههههی ههمهچهشههههنهی ههیههههه ههههههر ههههههموویان داوای مافههههه نهتهوایهتییهههههكانی كههههورد و مافهههه ئازادیخوازانههههكانی خههههڵكی كوردسهههتان دهكههههن بهههه شهههێوهی جیهههاواز جیهههاواز و حهتمییههههتی مێهههژوو ئههههوه دهسههههلمێنێ كهههه لههههو شوێنهی كه قازی محهممهدی تێدا لهسێدارهدرا ئااڵی كوردستان بۆ جارێكی دیكه ههڵدهكرێ. سهرچاوه :ئارشیڤی ماڵپهری دیمانه /ڕێکهوتی 16ی فێبریوری 8112
406
له یادی ٢٠سالیادی کوماری مهاباد د.سهالحهدین خهدیو
دووی ڕێبهنههدانی ئهمسههاڵ 61سههاڵی تهههواو بههه سهههر ڕووداوی مێژوویههی ڕاگهیانههدنی کۆمههاری کوردسههتان لههه مههههاباد تێپهههڕی. زێدهڕهویمان نهکردووه ئهگهر بڵێین ،درهوشانهوه و کووژانهوهی ئهستێرهی کۆمهار یههکێک لهه هههره ڕووداوه گرینگهکانی سهدهی بیستی مێژووی کهورد بهوو کهه شهوێنهواری ڕاسهتهوخۆ و ناڕاسهتهوخۆی فراوانهی لهه سههر گۆڕانکارییهکانی دوایی ،النیکهم کوردستانهکانی ئێران و عێهراق بههجێ هێشهت .ئههمڕۆ 61سهاڵ دوای ئههم ئهزموونههههه ،زۆر فههههاکتۆری جیههههاواز و جۆراوجههههۆری وهک پچڕانههههه یهههههک لههههه دوای یهکهههههکانی ئهزموونههههه سیاسییهکانی کوردستانی ئێران لهه دوای کۆمهار و هههژاری و الوازی فهرهههنگی مێژوونووسهی لهه کوردسهتان (کههه تهنانهههت مێههژووی هاوچهههرخیش دهگرێتهههوه) و ههههروهها سیاسهههتلێدراوی (سیاسههتزدگی) زۆربهههی ڕهههنههدهکانی ژیههان لهههم دهڤهههره ،کۆمههاری کوردسههتانیان وهک دهقێکههی مێژوویههی لێکههردووه ،کههه چهنههدین ڕاڤههه و خوێندنهههوه جیهها جی ها ههڵدهگرێ. له پشتی هههر کهام لههم خوێندنههوه تایبهتیانههشدا هێزێهک یهان الیههنێکی سیاسهی بههدی دهکهرێ .جێهی خۆیههتی کهه ئامهاژه بههم ڕاسهتییهش بکهرێ کهه میراتگههری سههرهکی و فههرمی کۆمهار ئهمڕۆکههه ئهوهنهده تووشهی الوازی و قههیران هههاتووه کهه نههتوانێ بهه تهههنێ خاوهندارێتی بکا و تهنانهت له نێو لیستی بهه ڕێهژه دوور و درێهژی داواکارهکهانی(مهدعیان) تها ڕادهیههکیش بخرێتهه پههراوێزهوه .وهک دیههار بههێ ،لههه نێوهڕاسههتی نهوهدهکانهههوه ،حیزبێکههی گهههنج بهههاڵم بههههێز لههه ڕێههی ئههامێر و ڕاگهیاندنههه بهرباڵوهکانییههوه (وهک ڕادیههۆ و تلویزیههۆن و… کههه ئهههودهم حیزبهههکانی دی خههاوهنی نهههبوون) ،تهها ڕادهیهههکی زۆر «یههادی» کۆمههاری کوردسههتانی زینههدوو کههردهوه و بههه واتایهک بردییه ناو جهرگهی کۆمههالنی خهڵکههوه .ئامهانجی سههرهکی ئههم حیزبهه دهوڵهمهنهد کردنهی گوتهاری «سههربهخۆییخوازی» و «کوردستانی گهوره« بوو که ئهودهم بانگهشهی بۆ دهکرد و بهۆ ئههم مهبهسهته پێداویسهتی زۆری بهه هێمایههکی وهک کۆمهاری کوردسهتان ههبوو .له الیهکی دیکهوه لهم چهند ساڵهی دواییدا خوێندنهوهیهکی دیکه له الیهن پارتێکی دهسهاڵتداری ئهودیو هاتوته ئاراوه ،که تێدهکۆشێ به زهقکردنهوهی له راده به ده ری دهوری سهرکردهکهی ،کههڵکێکی سیاسهی و حیزبهی لههم ئهزموونهه وهرگهرێ .دیهاره کهه لهه پهنای ئهمانهش دا ،چهندین وردهههڵوێست و خوێندنههوهی دیکههش هههن ،کهه زۆر شهیاوی بهاس نهین.وهک ههه وڵهی نههزۆکی ههنهدێک کههس و رهوت کههه تێدهکۆشههن بههه بهرزنرخانههدن و پهسههند کردنههی زیههاتری ئههزموونی کومهڵهههی ژ.کههاف ،ئهههم گومانههه بههه هێههز کهههن کههه رهسهنایهتی و بایهخی کومهڵه له کۆمار و حیزبی دیموکرات زیاتره.وێدهچی هۆکاری سهرهکی ئهم ههوڵهه شههریک نههبوونی ئههم کههس یا رهوتانه ،له شانازییهکانی کۆمار دابێ. ههڵبهت هاوکات لهگهڵ ئهم ڕهوتهی باسی لێکرا ،چهن ههوڵێکی بهرچاویش بۆ ڕووخاندن و پیرۆزی داڕنین له
407
کۆمهههار هههههبووه کهههه گرینگترینیهههان ،بابهتههههکانی گۆڤهههاری «چشهههمانداز ایهههران» و چهنهههد کتێهههب و نامیلکههههی دیکههههن ،کهههه لهههه چوارچێههههوهی گوتههههارێکی ئێرانخوازانهههههدا و لههههه بهسههههتێنی نیگهههههرانی لههههه پهههههرهگرتنی ناسههههیۆنالیزمی شههههوناسخوازانهی کههههورد، کۆمهههاری کوردسههههتان وهک هێمههههای ئهههههم بزاڤهههه دهکههههوتن .بهههههاڵم دهکههههرێ کۆمهههار وهک ئهههههزموونێکی سهههههرکهوتوو و دیمۆکراسههههییانهی «خههههۆ بهههههڕێوهبردنی کههههورد » ببێتههههه ،سهههههرچاوهی تهههههئویل و خوێندنهوهیهههههکی تههههازه بههههۆ ئهههههم بزاڤههههه کۆمهاڵیهتییهههههی ئێسههههتا و چاالکهههههههانی سیاسهههههههی و فهرهههههههههنگی وهک بههههههههرچاوترین و گرینهههههههگترین نوێنههههههههرهکانی .مێژوونووسهههههههێکی ئینگلیسهههههههی دهڵهههههههێ: «ڕووداوهکههههانی ڕابههههردوو لههههه خههههودی خۆیههههاندا گرینههههگ نههههین .بهههههڵکوو بایهههههخی ناسههههینی وان لهبهههههر ئهوهیههههه کههههه ئێمههههه بهههههرهو لێکۆڵینههههوه و نرخانهههدنی ورد و کهههۆنکرێتی داههههاتوو ڕێنهههوێنی دهکههههن .مێژوویههههک کهههه یارمههههتی ئههههم ئامانجهههه نههههدا ،بهقههههرا بڵیتههههی ئوتوبههههۆس بێبایهخههههه ».بههههه داخهههههوه لههههه ئهههههدهبیاتی ڕۆشههههنبیری و ڕۆژنامهگهههههری ئهههههمڕۆماندا ،ههههههژاری و دهسههههکورتێکی گههههورهی «تهههاریخی» وهبههههر چهههاو دهکههههوێ ،ئێمهههه ئههههمڕۆ پێویسهههتمان بهههه گوتارێهههک ههیهههه کهههه بتهههوانێ کهههارکردێکی «کهههاربوردی» بههههههه مێههههههژوو ببهخشههههههێ ،خوێندنهههههههوهی زانسههههههتی و بێالیهنانههههههه و وردبینانهههههههی کۆمههههههاری کوردسههههههتان و بههههههاقی ئهزموونههههههه سههههرکهوتووهکانی دیکهههه ،دهتهههوانێ بههههردی بناغههههی زۆر قاڵهههب و ماناکهههانی ئهندیشههههی سیاسهههیمان پێهههکبێنێ .ئههههمڕۆ لهههه زۆربههههی ئهههههم شهههههتانهی کهههههه لههههه گۆڤهههههار و ڕۆژنامههههههکانماندا دهنووسههههرێن چهشهههههنێک تیۆریلێهههههدراوی (ئهههههویش نازانسهههههتی و ناشهههههیانه و تهرجهمههههیی) پهڕگیرانهههه دهبینهههرێ کهههه لهگههههڵ ئههههرزی واقیهههع و بهههه دهسهههتهوهدانی لێکدانههههوهی شهههیکارانه و کۆنکرێهههت مهودایههههکی زۆری ههیهههه .ناسهههینی مێهههژوو و کهههاربوردی کردنهههی ،دهتهههوانێ ئههههم مههههودا و کهلێنهههه پهههڕ کاتههههوه .کۆمهڵگایههههک کهههه ناسهههیاوێکی قهههووڵی لهههه ڕابهههردوو و مێهههژووی خهههۆی نههههبێ ،لهههه ناسهههینی ئههههمڕۆ و داهاتووشهههیدا ،تووشهههی گرفهههت دهبهههێ .کههههوا بهههوو گهڕانههههوهی زانسههههتی بههههۆ مێههههژوو و بهتایبهههههتی کۆمههههاری کوردسههههتان وهک ئهههههزموونێکی نموونههههه ،پێداویسههههتێکی حاشههههاههڵنهگره و پێوهنههههدێکی ئورگانیکیشهههههی ههیهههههه لهگههههههڵ داخوازییههههههکانی ئههههههم بزاڤهههههه کۆمهاڵیهتییههههههی ئێسهههههتا بهههههۆ خۆبههههههڕێوهبردنی شارسهههههتانیانه و دیمهههوکراتیکی گههههلی کهههورد.دیهههاره کههههس بهههۆی نییهههه پهههیش لهههه تههههئویل و خوێندنههههوهی ئازادانههههی خههههڵکی دیکهههه بگهههرێ.بههههاڵم بهههۆ سهههر لێنهشههێوانی زیههاتر لهههوهی کههه ئێسههتا ههیههه ،دهکههرێ تهئویلهههکانمان لههه کۆمههاری کوردسههتان لههه دوو تهههوهرهی دیههاریکراوی «زانسهههتی » و «سیاسهههی » دا ،جهههێ بکرێنههههوه.خوێندنههههوهی زانسهههتی بههههم مانایهههه کهههه ئهههازادی تههههواو بهههۆ لێکۆڵینههههوهی مێژوویهههی لههههم بهسهههتێنه قاییهههل بهههین و دهمهههارگرژی سیاسهههی نهبێتهههه ئاسهههتهنگ لهههه بههههردهم ئهههازادی ئاکادیمیهههک دا«.عهههیلم » لهههه سهههادهترین پێناسههههی خهههۆی دا،بهههه مانهههای دووبهههاره نیشهههاندانی راسهههتییهکانی جیههههانی کۆنکرێتهههه.خوێندنههههوهی مێژوویهههی کۆمهههاری کوردسهههتانیش لهههم بازنهیههه ناچێتههه دهر و بههه بههێ پێخههوش بههوون و یههان پێنههاخۆش بههوونی ئێمهههمانان گشههت رهههنههده پۆزیتیهه و نگهتیڤهههکان و یههان خاڵههه بههههێز و الوازهکههانی لهههه خههۆ دهگههری.جگههه لههههو ئهرکههه ئهخالقییهههی لههه سهههۆنگهی ملکهههچی لههه بهرانبهههر زانسهههت دا لهههه سههههر شهههانمانه ،چهههاالک بهههوونی ئههههم مهیدانهههه زۆر قهههازانجی وهک بههههرگری لهههه چهواشههههکاری و شهههێواندنی روخسهههاری مێهههژوو و هههههروهها کهههاربوردییکردنی «خوێندنههههوهی سیاسیانهشهههی» دهبهههێ.جیهههاوازی ئههههم خوێندنههههوه لهههه گههههڵ خوێندنههههوهی زانسهههتی لهمهههه دایههه کههه بههه تهههنیا پشههت بههه راسههتییه مێژووییهههکان نابهسههتێ و جۆرێههک «مهسههڵهحهتی سیاسههی »ش لهبهههر چههاو دهگههرێ.بهههاڵم لێرهدا لهبهر چاوگرتنی دوو مهرج گرینگه: یهکهم :رادهی زاوییهگرتن له گهڵ ئهسڵی شتهکه نهگاته ئاستێک که ئیدی کۆمار نهناسرێتهوه و ئهرزیشی کاربوردی خۆی له
408
دهست بدا.یانی وای لێبێ که لهه عالههمی ئیمکانهدا ئیهدی نههکرێ ئیسهتراتیژی سیاسهی لێههڵینجێنهدرێ.بهۆ نموونهه وا پێشهاندرێ کهه کۆمار نموونهیهکی سهربهخۆییخوازی تهواوی وهک ئهمریکای سهدهی 12بووه! دووههم؛ مهرجی دووههم ئهوهیه که هههوڵ بهدرێ ،بازنههی ئههم مهسهڵهحهتهی کهه باسهی لهێ کهرا هههرچی زیهاتر بکرێتههوه و لهه پاوانی تاقم و حیزب و کهس بچێته دهر و به تهواو مانا گشتی و نهتههوهیی بهێ.پێداویسهتی حاشهاههڵنهگری ئههم چاخهه لێکگرێهدانی گونجاو و وهستایانهی ئهم دوو تهئویله له کۆماره. ڕۆژنامهنوسیی کوردی سهردهمی کۆماری دێمۆکراتی کوردستان 1912 -1918 سهرچاوه :ماڵپهری نیشتمان /ڕێکهوتی 88 :ی جانێویری 8112
409
ڕهوتی نهتهوهخوازیی کورد له ئیران د .عهبدوڵاڵ ئهبریشهمی
[ بهشی دووهم ] [ له 1281ههوه تا سهرهتای ] 1286 قازی محهممهد له ئاست موخالفان به تابوشت ( )Toleranceو بوردبار بهوو .بهداخههوه ئێمههی لههخۆبایی ،ئێسهتاش تابوشهتی ڕهفتاری وا شارستانیانه و دیموکراتیک لهه خهۆدا نهابینین .نهاتوانین جیهابیر تهحههمول بکههین .قهازی محهممهد سهد سال پێش زهمانی خۆی لهنێو کورداندا ههڵکهوتبوو. د .عهبدوڵاڵ ئهبریشهمی -١بووژانهوهی نهتهوهخوازیی گهالن له ئێران ڕهزاشا و الیهنگرانی به دامهزراندنی دهوڵهت -نهتهوهی تایبههت بهه گههلێک لهه ئێهران ،ڕواڵههتی پێناسههی کۆمهاڵیههتی گههالنی ئێرانیان شیواند و له ڕاستییهکانی مێژوو الیاندا .بهر لهه ڕهزاشها ،کههس بههرگری لهه پێناسهه ،دابونههریت و زمهانی گههالنی نهفارسهی ئێرانی نهدهکرد .بهاڵم دهوڵهتی نوێ لهو بارهوه قهدهغه و قۆڕغی دانا و گهالنی نهفارسی ئیرانی دژ بهم ڕهوته هاندا .ئهو پرۆژهیهه به پێچهوانهی ویستی دهوڵهت ،بوو بههۆی بووژانهوهی نهتهوهخوازیی گهالنی غهیری فارس بهتایبهت گهلی کورد له ئێران.
-8دهرهتانێک بۆ نهتهوهخوازیی گهلی کورد الچوونی ڕهزاشا دهرهتانێک بوو بۆ ڕزگاریی گهلی کورد لهه زوڵهم و زۆری کاربهدهسهتانی ڕێهژیم و پێناسههی نهتهوایههتی داسههپاو. لهدوای هێرشی هێزی سۆڤیهت ،نیزامی و ژاندارمهکانی دهسهاڵتی ناوهندی له ناوچه کوردییهکان ڕایهانکرد .دهتگهوت لهشهکری بێگانههن وهاڵت چۆل دهکهن! خهڵکیش بهو ڕاکردنهیان خۆشحاڵ بوون .بۆ وا بوو؟ بهاڵم پاوانخواز و ڕهگهزپهرست و داگیرکههران ئههو پرسهیارانه له خۆ ناکهن! [بۆ نموونه کاتێک هێزی پادگانی سهردهشت وهڕێکهوتبوون تا خۆیان بگهیهننه مههاباد (لهوێوه بگهڕێنهوه وهاڵتی خۆیان)، دانیشتوانی دهورووبهری ڕێگایه زۆر به سووکایهتی چاویان لێکردبوون! دهیانگوت فهرماندهیهکی ڕووسان -که ئهوکات له مههاباد بوو- به فهرماندهی هێزه ڕاکردووهکهی پادگانی سهردهشتێی گوتبوو :ئێوه باشتره له خۆ بپرسن ،لهگهڵ ئهو خهڵکه چۆنتان ڕهفتار کردووه که ئهوان لهو لێقهومانهدا وا چاوتان لێدهکهن؟ بهاڵم قازی محهممهد زۆر به حورمهت و ڕووخۆشییهوه ههاڵتووهکانی وهرگرتن و بۆ
410
گهڕانهوه بۆالی مهڵبهندی خۆیان ،یاریده و یارمهتی دان .ن]. له مهڵبهندی مههاباد هێزی سۆڤیهت بهرگری له گهڕانهوهی ژاندارم و نیزامی دهسهاڵتی ناوهندی دهکرد .ئهوان بێزاریهی خههڵکیان له ڕهفتاری کاربهدهستانی ڕێژیمی پههلهوی دیبوو ،بۆیه له گهڕانهوهیان بههرگری دهکهردن .ئههو ههڵویسهتهی ڕووسهان بهۆ ههڵسهووڕانی نهتهوهخوازانهی گهلی کورد له ئیران دهرهتانێک بوو.
-2دامهزراندنی دهسهاڵتی نێوخۆیی کورد بهو چهشنه مههاباد بێ حکومهت مایهوه .بهاڵم دێهات وهک دهوری بهر له ڕهزاشا ،دیسانیش کهوتنهوهژێر "دهسههاڵتی عاشهیرهتی". عهشایر له خودایان دهویست دهوڵهت لێیان بگهڕێ و ئهوان به مهیلی خۆیان ههڵسووڕێن و دهرهبهگایهتی بکهن .بهاڵم ئهگهر شهار بهێ دهسهاڵت ببا ،دهرفهتێک دهبوو بۆ عهشایر که شار تااڵن بکهن .دهسهاڵتی میره کوردهکان -لهدوای زاڵبوونی ئیسالم (له سهدهی )2که تا سهدهی 19ی خایاند -لهو پێویستیانهدا پێکهاتبوون]1[. عهشیرهتی الی باشوور و ڕۆژئاوای مههاباد (مهنگوڕ) که شاریان بێ دهسهاڵت دی ،له فکری تهااڵن کههوتن .بههاڵم قهازی محهممههد به کردهوه زۆر زوو بۆشایی نهبوونی حکومهتی له شار پڕکردهوه .ئهو چهشنێکی لهه دهسههاڵتی خههڵکی لهه مهههاباد پێکههوهنا .دهکهرێ بڵێههین لهههدوای الچههوونی ڕهزاشهها ،مههههاباد بههه هیممهههتی قههازی محهممهههد و هاوکههاریی خهههڵک ،بههه کههردهوه ( )de factoخههاوهنی دهسهاڵتی نێوخۆیی بوو. ئهههو کهسههانهی دهسههتیان دهڕۆیههی یههان بههه ههههر هۆیهههک نهیاندهویسههت بۆخۆیههان چهههک ههههڵبگرن و بچنههه ڕێکههی هێههزی دابینکردنههی هێمنایهتی و بهرگری له تااڵن ،به ویستی خۆیان یارمههتی ماڵییهان دهدا .ئههو ڕهوتهه چهشهنێک بیهری دهسههاڵتی ناوچههیی لهه بهواری دیموکراسی وهگهڕخستبوو .ئهوهش به کردهوه ههوهڵ ئهزموونی بهدهستهوهگرتنی چهارهنووس -وهک بهرهههمی نهتههوهخوازیی کهورد -لهه ئیران بوو .بهو ههڵسووڕانه هێمنایهتی شار دابین کرا .بهاڵم الیهنێکیش هههوڵیان دهدا تهاران حهاکم بهۆ شهار دابنهێ .تهارانیش چهنهد کهسی به ناوی فهرماندار ناردن ،یهک لهوان سهرۆک عێلی دێبۆکری بوو ،بهاڵم ئهو ناردراوانه سهرنهکهوتن و شار به کردهوه لهدهست خهڵکدا مایهوه. دهسهههاڵتی نێوخههۆیی لههه مههههاباد جگههه لههه بزاڤههی نهتهههوهخوازی ،لههه مهههودای پێویسههتییهکانی کۆمهڵگههه ،کههات و ناوچههه و ئاگههایی کۆمهاڵیهتیدا بوو ،ئهو ڕهوته بۆ ماوهی پتر له چوار ساڵ وهک "حکومهتی مههاباد" خۆی نواند .دواتر به هاوکاریی خهڵکی ناوچهکانی دیكه ،دهسهاڵتی کوردی به ناوی "جمهوری کوردستان" له ماکۆیهوه تا سهقزی داگرت.
-1پێکهاتنی کۆمهڵهی ژ .ک.
411
-1ده مانههگ دوای وهگهڕکهههوتنی دهسهههاڵتی شههار ،کۆمهڵهههی ژ .ک .لههه مههههاباد پێکهههات .گۆڤههاری نیشههتمان ،ئۆرگههانی ژ.ک ،.بههۆ ئاگاداریی گشتی له مهرامی کۆمهڵه ڕایگهیاند: "کۆمهڵهی ژ .ک .لهسهر چوار کۆڵهکهی ئیسالمهتی ،کوردایهتی ،مهدهنییهت ،صوڵ و ئاشتی داندراوه]8[". ئهوحێزبه وێنهیهک له بیر و کردهوهی نوێ و سوننهتی کهورد بهوو .ههرچهنهد پێکهێنههرانی ژ .ک .هههموویان زۆر ئهایینی نههبوون، بهاڵم ئهو ڕاستییهیان بۆ ڕوون بوو که ئهو سهردهم کاری کۆمهاڵیهتی و تهنانهت نهتهوایهتی لهه کوردسهتان ،نهیهدهتوانی لهه جههغزی ئایین دوور بکهوێتهوه .ئهودهم زۆرتری خهڵک ئهندامانی کۆمهڵههیان بهه "سهوێندخۆر" نهاو دهبهرد .دیهار بهوو ڕواڵههتی ئهایینی کۆمهڵهه لهالی بهشی زۆرینهی خههڵکی عهاددی بههرچاوتر لهه ڕواڵههتی نهتهوایههتی بهوو .ئههو سهوێندخۆرانه لهالیههن جههماوهرهوه زۆر بهقههدر بوون.
-8پهیدابوونی ناکۆکی ههڵبهههت نههاکۆکیی کۆمهاڵیهههتی زۆرتههر لههه بیههر و کههردهوهی نادیموکراتیههک سهههرچاوهدهگرێ .وهک بهرژهوهنههدخوازی ،حهسههادهت، قینهبڕکێ ،دوژمنایهتیی کۆن یان ئهوانهی به نهێنی بۆ دوژمن کار دهکهن و ... پاش دامهزرانی کۆمهڵهه زۆری نهخایانهد کهه نهاکۆکیی سههریههڵدا .بهشهێک لهه بههرهی بههکاری کۆمهڵهه و الیههنگرانیان ،بهبۆنههی نوێخوازی و چهمکی کۆمۆنیستی وێڕای چهند کهسی دیكه دژ به قازی محهممهد ،چههق وێسهتان .لههو نێهوهدا قهازی محهممههد بهه کهردهوه ڕهوتێکههی دیمههوکراتیکی لهبهههرچاوگرت .ئهههو لههه ئاسههت موخالفههان بههه تابوشههت ( )Toleranceو بوردبههار بههوو .بهداخهههوه ئێمهههی لههخۆبایی ،ئێسهتاش تابوشهتی ڕهفتهاری وا شارسهتانیانه و دیموکراتیهک لهه خهۆدا نهابینین .نهاتوانین جیهابیر تهحههمول بکههین .قههازی محهممهد سهد سال پێش زهمانی خۆی لهنێو کورداندا ههڵکهوتبوو. زۆر جار ئهو جیابیر و موخالیفانه له کۆمهڵێکی سی ،چل کهسیدا له بهرابهر مهحکهمهی قازی کۆدهبوونهوه؛ بهه شهوعاردان بههرهو چوارچرا وهڕیدهکهوتن .خهڵک دهیانگوت ئهوانهه تهودهیین( .موخالیفههکانی قهازی محهممههد هههموویان چههپی نههبوون ،بههاڵم ئههوکات ئهمن نهمدهزانی توودهیی چن و چ دهڵێن؟) [ڕۆژێههک -ئێوارهیهههکی درهنههگ -الیهههنگرانی قههازی محهممهههد و موخالیفهههکان لههه حهوشهههی شههارهداری (کههه هاوسههێی ماڵههه مهههبوو) کۆبوونهوه .قازی محهممهد لهگهڵ چهند کهس له دهوری مێزێک دانیشتبوو .جهماوهر ێکی 21 - 21کهسی له حهوشهکهدا بوون .چهند کههس لههه موخالیفهههکان (کههه نامهههوێ نێویههان بێههنم ،ههڵبهههت لهههمێژه نهههماون) زۆر تونههد و ناحهههز دهدوان .یهههکیان بهههرهوڕووی قههازی دهمانچهی بهدهستهوه بوو .خهڵکهکه و الیهنگرانی قازی محهممهد زۆر پهرۆشی ئهو بوون .بهاڵم چاویان له دهمیی بڕیبوو .سهربهخۆ
412
کاریان نهدهکرد .قازی محهممهد لهپشت مێزهکه دهنگیشی بهرز نهدهکردهوه ،بهڵکو زۆر به هێمنی دهدوا .ن]. به باوهڕی کهسایهتییهکی بهرز -که ئێستا ماوه و ئاگاداری ئهو ههڵاڵیه بووه -ئهگهر ئهودهم ،قازی محهممهد وا خۆڕاگر نهبووبا، ههر ئهوێ شهوێ دهیان کهس دهکوژران و مێژووی کورد چهشنێکی دیكه دهنووسرا.
-1حیزبی دێموکرات چۆن دامهزرا پێویستییهکانی ناوچه و جیهان بزووتنهوهیهکی هێژایان گهرهک بوو .ئهو کاره دهگهڵ مهودای سنووربهزێن و چهمکی نهێنیی ژ .ک. نهیدهخوێندهوه .دهبوو ڕهوتێکی دی دهستپێبکرێ که کردهوهیی (عهمهلی) تهر بهێ .بههاڵم بهۆ دامهزانهدنی ڕێکخراوهیههکی نهوێ ،زۆرتهری ئهندامانی ئاسایی ژ .ک .موخالیف بوون .ئهوان دهیانگوت" :سوێندهکهمان لێدهکهوێ" .بهاڵم قازی محهممههد بهه چهشهنێک دهسهتیبهکار کرد ،دهتگوت حیزبی دێموکراتی کوردسهتان ،جێگهری کۆمهڵهیهه .بهیاننامههی دامهزرانهدنی حیهزب لهه 1281 / 12 / 11دا دهرکههوهت و کههۆنگرهی یهکههههمیش ڕۆژی دوایههه بههههڕێوهچوو .بهههاڵم جێژنهههی سههاڵگهردی دامههههزران لههه ڕۆژی 81ی گههههالوێژی 1281دا بههههڕێوهچوو. (ساڵڕۆژی دامهزرانی کۆمهڵه) بۆ وایان کرد؟ دهقهی بهیاننامهکهه لهسههر الپهههڕێکی گههوره لههالی ڕاسهت بههه فارسهی و لههالی چههپ بههه کهوردی نووسهراوه ،لهه بنهههوهش 21 - 61 ئیمزای له کهسایهتیی ئایینی ،سهرۆک عێل و عاشیرهت و کهسایهتیی شاری پێوهیه .ئیمهزای قهازی محهممههد لهه سههرهوه لههالی چههپ دهبیندرێ ]2[.تۆمارێکیش له کهتانی سهپی بهۆ ئیمهزای گشهت خههڵک و خوازیهاران لهه ئهارادا بهوو .بههو چهشهنه نهاوی کۆمهڵههی ژ .ک. کوژایهوه و کۆمهڵهی دێموکراتی کوردسهتان دهسهتبهکاربوو .بههاڵم قهازی محهممههد بهه هاوبهشهکردنی سههرۆک عێلههکان لهه دامهزرانهدنی حیزبی دێموکراتدا ،له ههڵوێستی سهرهتایی ئهوان دژ بهو بزاڤه بهرگریی کرد. بهشی فارسی به "بسم الله الرحمن الرحیم /بیاننامه حیزب دمکرات کردستان" دهستپێدهکا .لێرهدا دهقی چهند خهاڵی "بهیاننامهه" به زمانی کوردی -لهسهر شێوهی نووسینی خۆی -دهخرێنهبهر چاو: "به ناوی خودای بهرزو بی ههمتا بهیاننامهی کۆمهڵهی دیموکراتی کوردستان هاونیشتمانان ،برایان ،آگری شهری تهواوی دنیای داگرتبو ...بههیزی ...متفقینی گهورهی ایمه کوژاوه ،دنیای دیموکراسی غالهب و دنیا فاشیستی [ تێکڕووخا ] ...ئهوهیه آرهزوی ایمه -1میللهتی کورد له ایران له ههلسوران و پیک هینان و کاروباری جیگهای خهوی آزادبهی و لهسهنوری دهولههتی ایهران دا خودموختهار بی،
413
-8بتوانی بهزمانی خوی بخوینی و له [ وشهیهک ناخوێندریتهوه ] کوردی دا کاروباری اداراتی دهولهتی ههر به کوردی بی -2ئهنجومهنی والیهتی کوردستان که وهکو قانونی ئهساسی دهبی جی به جهی دانهرێ لهه هههمو کارهکهانی اجتمهاعی و دهولههتی دا چاوهدیری بکا و پیی رابگا -1مامورینی دهولهت ههردهبی لهخهلکی محهل بی -1به بونی قانونیکی کولی بهینی رهعیهت و ئهرباب وا سازشت بهجی بیت که دواروژی ههردوکیان تهمین ببیت. [ -6لهسهر هاوکاری گهالنی ناوچه ] [ -2وهپێش خستنی کشت و کاڵ ] [ -2ئازادی بۆ ههموو گهالنی ئیران ] بژی کوردستانی خودموختاری دیموکرات"
-6بهرگری له مهترسێکی مێژوویی ئهگهر کوردان کهمتهرخهم بووبان ،به دامهزراندنی دهسهاڵتی ئازهربایجان بهشی ڕۆژئاوای ئهو ناوچهیه -کهه کهوردن -وهک پێشهوو بێدهسهاڵت دهمایههوه .لههو کاتههدا قهازی محهممههد و هاوڕێکهانی بهه فریهای گههلی خۆیهان گهیشهتن .ئههوان بهه دامهزرانهدنی کۆمهڵههی دێموکراتی کوردستان به هاوبهشی سهرۆک عێلهکانی بهاکوور ،بیهری دامهزرانهدنی دهسههاڵتی گههلی کوردیهان لههم ناوچانهه وهگهڕخسهت. دواتر که دیتیان تاران به هێندیان ناگرێ ،به دامهزراندنی "جمهوری کوردستان" ئیراده و دهسهاڵتی گهلی کوردیان نیشهاندا .ههڵبههت ئهگهههر تههاران دوای دهربڕینههی بهیاننامهههی حیزبههی دێمههوکراتی کوردسههتان ( )1281 / 2 / 1مههافی کههوردانی لههه جهههغزی یاسههاگهلی ئهنجومهنی ویالیهتی (قانون اساسی مشروطه) ،به ڕهسمی ناسهیبا ،چهشهنی حکومههتی خودموختهاری سههردهم ،لهه ڕاوێهژ دهگههڵ تهاران پێکدههات( .بهیاننامهکه داوا دهکا "جێبهجێ [ههرچی زووتهر] دانهرێ") .ئههو ڕووداوانهه ،ئاگهایی کۆمهاڵیههتی ،لێههاتوویی و توانهایی بهڕێوهبهری کاروباری نێوخۆی کوردانی له ئیران نیشاندا.
-2چهمکی دامهزرانی کۆمار شهوعاری دوایههی بهیاننامههه" :بهژی کوردسههتانی خودموختههاری دیمههوکرات" ،لهه ئههارادابوونی حکومهههتی ناوچههیی دهسهههلمێنێ .مهبهسههت لههه هێنههانی دهقههی بهیاننامهههی کۆمهڵهههی د .ک .و داواکههانی ،نیشههاندانی ئهههو مهبهسههتهیه کههه کههوردان داوای جیابوونهههوه لههه ئێرانیههان نهکردبوو .خواستهکانیشیان یاسایی و له مهودای بهڕێوهبهری کاروباری نێوخۆدا بوو .ئههو دهسهاڵتهشهیان هههر لهه سههرهتای دهربڕینهی بهیاننامه له ماکۆیهوه تا سهقز پێکهێنابوو .له 1281 / 9 / 86ئااڵی کوردستان ههڵکرا ،هێزی پێشمهرگهش پێکهوهنرا .ئهو کردهوانه بهر له دامهزرانی کۆمار ،به کردهوه له ئارادابوونی دهسهاڵتی کوردیان دهسهلماند.
414
به وردبوونهوه بۆمان دهردهکهوێ که بڕیار و ڕهسمی دامهزراندنی کۆمهار لهه 8ی ڕێبهنهدانی 88( 1281ژانویهه )1916کاردانههوهی وهپشتگوێخستنی داخوازییهکانی سێ مانگ پێشهتری کۆمهڵههی دێمهوکرات ،لهالیههن دهسههاڵتی ناوهنهدی بهوو :تهاران کوردهکهانی بههێنهد نهدهگرت ،له تهورێزیشی دهویست ناوچه کوردییهکانی ڕۆژئاوای ئازهربایجان لههبن دهسهتی خۆیهدا ڕابگهرێ .مهبهسهت بههێندنههگرتن و حاشاکردن له کێشهی کورد بوو! بهاڵم وهک هێمن دهڵێ :ئهو گهلهی حاشا دهکهن لێی و ههشه. لهو نێوهدا قازی محهممهد ئهگهرچی ههر وهک کۆمهڵهی ژ .ک .الیهنگری ئاشتی و خهبات له مههودای مهدهنیهدا بهوو ،هههروهها لهه کهموکووڕییهکانی کۆمهڵگه و گیروگرفتهکانی ناوچه و دهرهوه ئاگادار بوو ،بهاڵم دهیهویست لهو دهرفهتهدا به دنیایه نیشان بدا که گهلی کورد بۆ بهدهستهوهگرتنی مافی چارهنووسی خۆی لێهاتوویی پێویستی ههیه. [ له کۆبوونهوهیهکی خوێندکاراندا پێشهوا ئاماژهی بهوه کرد که له یهکێک له شهڕه داسههپاوهکاندا 18کههس لهه کهادری پزیشهکی هێزی نیزامی دهوڵهت گیراون .ئهو گوتی :ئهمن زۆر ڕێزی ئهوانه دهگرم ،هههموو بههیانان دهچهم حاڵیهان دهپرسهم .ئهمهه نیازمهان بههو کادره ههیه .بۆخۆمان پزیشکمان نییه .ن]. بهداخهوه له بهشهکانی تری کوردسهتان (ئێهران) ،چ هاوکهارێکی کۆمهار نههدرا .دهحاڵێکهدا لهه گههرمێن گههلێک مامۆسهتا ههاتبوون. تهنیا مامۆستایهک له کرماشان هاتبوو که زۆریان ڕێز لێگرت و کردیان به موعاوین و ههمهکارهی وهزاڕهتی پهوهرده. پێشهوا لهمهڕ کهموکووڕییهکاندا دهیگوت"[ :ئهگهر دهوڵهت هێرشیش نهکاته سهرمان ،به گههماڕۆدان فشهارمان دهخاتهسههر .ئهگههر هاوسێکانمان نهیهڵن کبریتمان بهدهست بگا ،دهبێ وهک نهسلی عهسری حهجهر ،به بههردی ئهاگر بکهینههوه ".ن ].بههاڵم بههوهش ههانی دهداین که نابێ ناهومێد بین .دهیگوت"[ :ئههم وهدواکهوتووییههی گههلی کهورد ،بهرهههمی دهسههاڵته زاڵهکانهه کهه لهه هههموو بوارێکههوه بهری پێشکهوتنمان دهگرن و دهمانچهوسێننهوه .ههوڵ بۆ فێربوون و پێشکهوتن ،ههوڵ بۆ ڕزگارییه ".ن]. هێندێک کهس دهڵێن چون کورد ئهو سهردهم له مهودای زانست ،پیشهسازی ،ئابووری و ...نهیدهتوانی لهسهر پێی خۆی ڕابوێستێ، نهدهبوو داوای دهسهاڵتی چارهنووسی خۆی بکا .ئهو بۆچوونه نادروسته ،وهاڵتی هیند و پتری موستهعمهرهکان ،زۆر داماو بهوون .بههاڵم کاتێک توانیان چارهنووسی خۆیان بهدهستهوه بگرن ،ئهوانهی ڕهوتی دیموکراتیکیان گرتهپێش ،وهپێشکهوتن.
-2چهمکی ڕووخانی کۆمار له کاتی ڕووخانی کۆمار ،قازی محهممهد وهک بهڕێوهبهرانی حکومهتی ئازهربایجان له فکری خۆڕزگارکردندا نهبوو ،بهڵکو ئهو لهه فکری کهمکردنهوهی خهسار و مهینهتی خهڵکدا بوو[ .دهحاڵێکدا 2کیژ و کوڕێکی لهپاش بهجێدهما کهه گههورهترینیان 11سهاڵی بهوو. ن]. قازی موحهمهد له کۆبوونهوهیهکی پێکهاتوو بۆ نهزهرخوازی له خهڵک -سهبارهت به سهرهنجامی کۆمار -به ڕاشکاوی چلۆنایهتی
415
ئهوزاعی ناوچه و دهسهاڵتی ناوهندی و پشتیوانی زلهێزهکانی له ڕێژیمی شا ،ڕاگهیاند .ئههو چ بابههتێکی لهه خههڵک نهشهاردهوه، نههزهرخوازی لێکههردن .زۆرتهری ئهههو کهسهانهی لههه کۆبوونهوهکههدا بههوون ،لهسههر ئهههوه پێکههاتن کههه جێگهۆڕکێی دهسهههاڵت بهه چهشههنێکی شارستانیانه پێکبێ .بهو حاڵهش چهند کهسێک خوازیاری بهرگری له دهسهاڵتی نێوخۆ بوون[ .باشتره ئهوهش بزانین بهر له ڕووخهانی کۆمههار ،حکومهههتی کوردسههتان بههۆ دابینکردنههی مووچهههی کارمهنههد و بنکهههکان ،بههێ جههێ بههوو .تههووتن لههه ئهمبارهکانههدا دهگنخهها و ڕێگههای فرۆشتنی گیرابوو ...قازی محهممهد دهستوری دا گهنمی داهاتی مڵکی خۆی بفرۆشن و بیدهن بهه ئیهدارهی دارایهی مهههاباد .لهه کهسهانی دیشی یارمهتی خواست .ن].
-9هۆیهکانی ڕووخانی کۆمار -1تا ئههو کاتههی ئازهربایجهان لهه ماکۆیههوه تها نزیهک سههقز بههینی کهورد و هێهزی تهارانی گرتبهوو ،مههودای هێرشهی دهسههاڵتی ناوهندی بۆسهر کوردان زۆر بهرتهسک بوو. -8دوای تهسلیم بوونی تهورێز ،کوردان له مهودایهکی زۆر بهریندا وهبهر پهالمار دهکهوتن .عهشایریش الی کۆماریان بهردابوو. -2وهرزێر و جووتیاریش توانای بهربهرهکانیی دهگهڵ دهوڵهت و ئاغاکانیان نهبوو. -1زۆر زوو مهودا بۆ بهرگری له هێرش تهنگ دهبۆوه. -1دهوڵهت به زۆرهملی و هاندان ،خهڵک و عهشایری بهگژ خۆڕاگران دادهکرد. -6بژیوی خهڵک و ئاستی ئابووری و نهبوونی ئیمکاناتی لۆجێستیکی دهرفهتێکی بۆ خۆراگران نهدههێشتهوه. -2ئهزموونگهلی پێشووی کورد (بهتایبهت بارزانییهکان) الیهنگری له شهڕی نابهرابهر نهدهسهلماند. -2بهجێهێشتنی نیشتمان و ڕووکردنی گشت گهلی کورد له تاراوگه ،ههڵهیهکی مێژوویی دهبوو( .کورد تا لهنێو نیشتمانه دهتهوانی وهاڵتی خۆی بپارێزێ). -9شهڕ ،به کردهوه دیاردهیهکی فیزیکییه ،له مهودای نابهرابهری چههکی نوێهدا ،دیهاره کهه بههری الواز دهیهدۆڕێنێ .بهه قسهه و و شوعار ،الیهنگری له شهڕی نابهرابهر ،خهڵک فریودانه. پهڕاوێز [ ]1بۆ زانیاریی پتر لهو بابهته بڕوانه کتیبی نووسهر (هویت تاریخی و مشکالت کنونی مردم کرد) ،پێشوو. [ ]8گ .نیشتمان ،ژماره 1ڕێبهندانی ،1288ل.1 . [ ]2له ڕووی کۆپییهکی زۆر کۆنم نووسیوهتهوه. ڕهوتی نهتهوهخوازیی کورد له ئیران سهرچاوه :ئارشیڤی ماڵپهری دیمانه /ڕێکهوتی 18 :ی جانێویری 8112
416
یادی کوماری دیموکراتی کوردوستان له مههاباد ،ئهزموونێکی گهورهیه له مێژووی نهتهوهکهمان ئاسایش عوسمان دانش
کۆمههاری دیمههوکراتی کوردوسههتان لههه مههههاباد وهرچهههرخانێکی مێژوویههی گرنگههه لههه خهههباتی نهتهههوهی کههوردا .ئهههو ههلههه مێژوویهههی مههاباد له دهستپێکی دامهزراندنی کۆمهڵهی ژێنکاڤ ( ژ .ک) واته کۆمهڵههی ژیانههوهی کوردوسهتان و دواتر پێکهێنانی حیزبی دیمهوکراتی کوردوسهتان و هههڵکردنی ئهااڵی پیهرۆزی کوردوسهتان لهه مهههاباد ڕۆژی دووی ڕێبهندانی 1281ههتاوی بهرامبهر 1916 / 1 / 88ی زاینی .مێژوویههکی پهڕ لهه خههبات و سهروهری و تێکوشانی نهتهوهی کورد بوو ڕۆژێکی مهزن و پیرۆز بوو که گهلی کورد تهوانی کۆمارێهک به ناوی کۆماری کوردوستان لهسهر بهشێک له خاکی خۆی کهه ڕۆژهههاڵتی کوردوسهتانه دابمههزرێنێت و شاری ساباڵ (مهههاباد) بکاتهه پایتههختی ئههو کۆمهاره سهاوایه .مهههاباد ئههو کاتهه بهووه قیبلههگای ههست و ئاواتی دێرینهی ههزاران ههزار کوردی دڵسۆز و خۆین گهرم .ههر ئهو ڕوداوه گرنگهش بوو لهو سهردهمهدا هههموو کهوردهواریی ههژاند .ناساندنی پێشهوا قازی محهمهد وهک سهرۆک کۆماری کوردوسهتان و پێشههوای کهورد باسهکردن وخسهتنه ڕووی چهنهدهها الیههنی ههسههتیاری مێژوویههی ئهههو سهههردهمهی گهههلی کههورد لهوبهشهههی کوردوسههتان دا زۆر گرنههگ و پێویسههته ههمیشههه ببێتههه مهبهسههت و جێگههای وهبیرهێنانهوهی الپهرهکانی مێژووی پڕ سهروهری گهلهکهمان .بۆ جاری دووهم بوو کورد لهناو پڕۆسهیهکی سیاسهی ڕهسهمی دهوڵههتی دا کههارێکی وا گرنههگ و بهسههتراوه بههه الیهههنێکی ههسههتیاری سهههر ڕیبههازی خهماڵنههدنی ناسههیونالیزمی نههۆیی کوردیهههوه ئهههنجام بههدات دوای تاقیکردنهوهی حوکمڕانی شێخ مهحمودی حهفید له کوردوستانی باشور سهاڵی 1912تها سهاڵی 1982ی زاینهی .ئینجها ژیهانی سیاسهی و سههههربازی و کلتهههوری و کۆمهاڵیههههتی و ملمالنهههێ ههمهالیهنهههه .دواتهههریش ڕوخانهههدنی کۆمارهکههههو سههههرنجامهکهی کهههه هههههمووی بههههه تاقیکردنهوهیهکی له وێنه نهبووی مێژووی کهورد دادهنرێهت .لهبههر ئههوه تها ئێسهتاش زۆربههی کههس لهه سیاسههتمهداران و نوسههران و ڕۆشنبیران به شیوهیهکی بهر باڵو باسی ئهم ئهزموونه دهکهن .چ لهسهر زار و چ به نوسهین .بهه چهنهد ناوێهک مهزنهده دهکرێهت وهک ، کۆماری میللی مههاباد ،کۆماری دیموکراتی کوردوستان ،دهوڵههتی جمههوری کوردوسهتان ،کۆمهاری میللهی مهههاباد و کۆمهاری مهههاباد. بهاڵم له زۆر نامهی فهرمی و له ڕۆژنامهی کوردوستان بهه جمهوریههتی دیمهوکراتی کوردوسهتان نهاوبراوه و نوسهراوه و لهه سههر دروشهمی وهزارهتی فهرههنگیش به دهوڵهتی کوردوستان نوسرابوو . کوردوستانی گهوره که نیشتمانی ئیمهیه له مێژهوه دابهش و لهت لهت کراوه له نێوان چوار واڵتی بێگانهی دڵرهق دا کهه ئههویش ( ئێهران ،تورکیها ،ئێهراق ،سهوریا) یهه بهشههێکیش لهه ئههرمینیای سهوڤیهتی جهاران .وه ئێمهههی کهورد بهه ڕۆژهههاڵت و بهاکور و باشههور و ڕۆژئاوای ناوزهنده دهکهین له گهڵ بونی ههزهراها ڕۆڵهی تری نهتهوهکهمان له واڵتانی تری جیهاندا وهک لوبنان و هێندو
417
ئهفخانستان و چهندانی تر که له دێر زهمانهوه له مێژودا به هۆی شهڕو کوشتار و ڕاودونانهوه لهسهر خاکی خۆیان پهرهوازه بوون. کۆماری کوردوستان له بهشی ڕۆژههاڵت واته کوردوستانی ئێران له دوای جهنگی جیهانی ی دووهمهوه دروسهت بهوو لهه سهااڵنی 1911تها 1916لهم بهشهدا ئهم ههله مێژووییه ههڵکهوت کۆمارهکهش تهمهنی یانزه مانگی خایاندو مایهوه!!!... سههاڵی 1929ئههاگری شهههڕی جهههنگی جیهههانی دووهم ههههموو دنیههای گرتهوهحکومهههتی پههلهههوی لهههئێران لهههو کاتهههدا پهیوهندیهههکی بهههتینی سیاسههی و ئههابوری و کلتههوری لههه گهههڵ ئهڵهههمان و ئیتالیههادا ههههبوو وواڵتهکههه پههڕ ببههوو لههه ئهفسهههر و شههارهزا و سههیخوڕ و بههه ئارهزووی خۆیان له هاتوو چوون و نهخشهو پالن داناندا بوون بێ ئهوهی ڕێگایان لێ بگیرێت .ئهم ههڵوێستهی ڕژێمی شاه جگه لهوهی دژ به بهرژهوهندی گهالنی ئێران بوو .ڕاسهتهو خهۆش ههڕهشهه بهوو بهۆ سههر سهنوری سهۆڤیهت و پێچهوانههی ئهارهزووی بههرهی دهوڵهتهه دیموکراتیهکان و نهخشهی شهڕ بوو له بهر ئهوه ههردوو دهوڵهتی سۆڤیهت و بهریتانیا له ئهیلولی ساڵی 1911دا ئاگاداری ئێرانیان کهرد کهه ئهگهههر لهه مهاوهی 81کههات ژمێهر دا ئههو جاسههوس و ئهفسههر و شهارهزایانه لههه ئێهران نهکاتهه دهرهوه .ناچههار ئههبن بهه هێههزی سهربازی دهست بهسهر ئێران دا بگرن .پاش ئهوهی ڕژێمی تاران گوێی نهدایه ئهو ئاگاداریه لهشکری هههردوو ال بههرهو ئێهران کشهان و ههر لهو مانگهدا توانیان زۆربهی ناوچهکان داگیر بکهن. بهاڵم ههر دهوڵهتهو که لهشکرهکهی ئاڕاستهی ئهو ناوچانه که مهبهستی بوو وه بهالیهوه بایههخی هههبوو بهۆ نهخشههی تایبههتی خۆی هێزهکانی لهشکری سووری سۆڤیهتی لهه بهشهی بهاکور دهسهتی گهرت بهسههر ناوچههکانی ئازهربیجهان و بهشهێکی زۆری کوردوسهتان ( ناوچهی موکریان) لهشکری بههریتانیاش ناوچههکانی خهوارو و ڕۆژئهاوا وبهشههکهی تهری کوردوسهتان کهه ناوهندهکههی کرماشهان بهوو .لهه دوایشدا سوپای ئهمهریکاش لهگهڵ هێزهکانی بهریتانیا شۆێنی خۆی گهرت .لههم جهنگههداوواڵتانی داگیرکهراوی ئههوروپا بهه تێکشهکانی لهشکری ئهڵهمانیای نازی و هاوپهیمانهکانی له چنگی فاشیزم ڕزگار کران. له ئێرانیش کوردوستان و کوردیش له دهست زوڵم و زۆرداری حکومههتی پههلههوی هاوپههیمانی ئههڵمانیای نهازی ڕزگهاری بهوو .بههم شێوهیه ناوچهی خوارو واته له سهقز بهو الوه ههتا کرماشان کهوته ژێر کونترۆڵی ئینگلیهز و ناوچههی سههروش لهه وورمهی وه تها الی ماکۆ کهوته ژێر کونتڕۆڵی ڕووس .مهڵبهنهدی ناوهنهدی کوردوسهتانیش بهه خهاڵی مهابووهوه .سههرزهمینێکی ئهازاد کهراو لهه دهورو بههری چیاکانی نێوان ئێراق و ئێران مایهوهکه بوو به مهیدانی نیشاندانی هێز و دهسهاڵتی کورد .هههر چهنهده لهه مهڵبهنهدی ژیهر دهسههاڵتی لهشههکری ئینگلیههز دهسهههاڵتی حکومهههتی تههاران سهههرهڕای ڕاکردنههی ڕهزا شههاه و تێکچههوونی دامودهزگاکههانی دیکتههاتوری .بهههاڵم لههه پهههنای لهشکری ئینگلیزدا هههر مهابوون توانیهان ڕاپههڕین و تێکۆشهانی کهورد لههم ناوچانههدا سههرکوت بکههن .بههاڵم لهناوچههکانی ژیهر نفهوزی لهشکری ڕووس کورد توانی بهرهو دیاری کردنهی چهارهنووس و وهدهسهتهێنانی ئهازادی هههنگاو بنێهت .مهههابادیش ههیج جهۆره لهشهکرێکی ڕۆژئاوایی و لهشکری سووری ڕووسی تێدا جێگیر نهبوو بۆیه وهزعیکی تایبهتی تیادا خوڵقها بهوو .لههم ناوچهیهه دا بهه ههۆی ئهازادی و نهمانی بهااڵ دهسهتی زۆردار و خهۆین مهژ و ڕوخانهدنی حکومههتی ڕهشهی ڕهزا شهاه کهورد بهه کههڵک وهرگهرتن لهه توانهاو دهسههاڵتی خهۆی هێزیان زیاد کرد وورده ورده له دهوروبهری شاری مههاباد له ناوچهیهکی پان و بهریندا حکومهتێکی سهربهخۆی دامهزراند ..
418
ڕۆژی دووی ڕێبهنههدانی 1281ی ههههتاوی بهرامبهههر 1916 / 11 / 88ی زاینههی لههه مێههژووی نهتهههوهی کههوردا بووتههه ئهسههتێرهیهکی پرشنگدار و ڕۆژێکی میللی و شۆێنێکی تایبهتی پڕ له شانازی له الپهڕهکانی مێژوو دا گرتوتهوه .ئهم ڕۆژه له مێژووی نهتهوهی کهوردا ههتا ههتایه بهه زینهدویی دهمێنێتههوه و لهه بیهر ناچێتههوه .دامهزرانهدنی کۆمهاری کوردوسهتان بهڕین و تههواوکردنی قوناغێهک بهوو لهه خهباتی نیشتمانی گههلی کهورد نهتههوهی کهوردی خسهته بههردهم گهۆڕانێکی گههورهو پاشهه ڕۆژێکهی ڕوونهاک .ئها لههو ڕۆژهدا لهه مهیهدانی چوارچرای شاری مههاباد به ئامادهبوونی جهماوهرێکی زۆر پێشهوا قازی محهمهد له ناو ئاپورهی خهڵک دا به دهنگێکهی کاریگههر و بهه سۆز ڕووی کرده جهماوهر و له وتارێکدا ووتی کورد گهلێکه وهکهو هههموو گههالنی جیههان مهافی بڕیهاردانی چارهنووسهی خهۆی ههیهه لههم ڕۆژهشهوه مههاباد له حکومهتی تاران جیا بۆتهوه .کورد له ئێستا بهدواوه گهلێکی سهربهخۆیه .دوای داگرتنهی ئهااڵی دهوڵههتی ئێهران لهسهر ههموو دام و دهزگاو دایهره و قوتابخانهکان ئااڵی سهربهرزی کوردوستانی له جیاتی ههڵکراو کۆماری کوردوستان دامهزرا .... (( دامهزراندنی کۆمار و دهزگاکانی ))
دوای دامهزراندنی کۆماری کوردوستان یهکهم کابینهی وهزارهت پێک هێنرا که لهه 11وهزیهر پێهک ههاتبوو لیسهتی یهکههم وهزارهتهی کۆمارهکهش بهم شێوهیه بوو: -1حاجی بابه شێخ بۆکانی ..سهرۆک وهزیران. -8محمهد حسین سهیفی قازی ..وهزیری جهنگ و یاریدهری سهروک وهزیران -2محمهد ئهمین موعینی ..وهزیری ناوخۆ -1ئهحمهدی ئیالهی ..وهزیری ئابوری -1کهریمی ئهحمهدیان ..وهزیری پۆستهو تهلهگراف. -6سهدیق حهیدهری ..وهزیری ڕابهری -2خهلیل خوسرهوی ..وهزیری کار. -2حاجی مستهفای داودی ..وهزیری بازرگانی -9مهحمودی وهلی زاده ..وهزیری کشتوکاڵ -11سهید محمهدی ئهیوبیان ..وهزیری تهندرووستی -11مهنافی کهریمی ..وهزیری ڕۆشنبیر -18سمایلی ئیلخانی زاده ..وهزیری ڕێگاو بان -12حاجی عهبدولڕهحمان ئیلخانی زاده ..وهزیری تهکبیر ههه مشاور -11مهال حسین محمهدی ..وهزیری داد ههه عهدل
419
دوای ئهوهی ئهنجومهنی وهزیران پێک هێنرا یهکهم کۆبونهوهی ڕهسهمی کهرد لههو کۆبونهوهیههدا قورئهان و ئهااڵی کوردوسهتان ئامهاده کرابوو پێشهوای مهزن قازی محمهد سوێندی خوارد ؛ (( سوێند ئهخۆم بهخوا و قورئانی پیرۆز .به نیشهتمان بهه شههرافهتی میللهی کهورد بهه ئهااڵی موقهدهسهی کوردوسهتان کهه تها ئهاخر ههناسهی ژیانم تا ڕژاندنی دوا تنۆکی خۆینم به گیهان و بههماڵ لهه ڕیهی ڕاگرتنهی سههربهخۆیی و بهرزکردنههوهی ئهااڵی پهڕ ئیفتخهاری کوردا کۆشش بکهم وه به سهرۆکی جمهوری کوردستان ئیفتخار ئهکهم و هفادار بم )). له دوایدا وهزیرهکان لهبهردهم سهرۆک کۆمار دا بهه هههمان شهێوه سهۆێندیان خهوارد .سههیفی قهازی کهوتهه پهالن و ڕێگهه دانهان بهه سهرپهرشتی ڕاستهوخۆی سهرۆک کۆمار بۆ دامهزراندنی سوپایهکی بههێزو چهکداری پتهو بۆ پاراسهتنی کۆمهار و دهسهتکهوتهکانی گههلی کورد. دامهزراندنی سوپایهکی وا لهو ماوه کورتهدا هێز و تواناو سههلیقهی کهورد دهردهخهات و ئاشهکرای کهرد کهه ووزهو لێههاتویی گههلێک لهوه زیاتره که دوژمن ئهیزانی .له ههمان کاتدا ڕوونی کردهوه کهگهلی کورد ئهتوانێت به باشی پشت به ڕۆڵهکانی ببهسهتێ و بهڕوای تهواوی به هێزی جهماوهر ههیه .ههر چهنده لهو کاتهدا گهلێک ناتههواوی هههبوون لهه کههمی الیههنی مهشهق و ئامۆژگهاری و ڕاهێنهان. بهاڵم ئهگهر ئهو سوپایهش سهرکردایهتی باش بکرایه بێگومان به باشی بهرانبهر به لهشکری دوژمن ئهوهستاو کۆمارهکهی له هێهرش و پهالماردان ئهپاراست. ئهو ئهفسهرانهش که له کوردوستانی ( ئێهراق) وه گهیشهتبونه مهههاباد بهۆ بهشهداربوون لههو کۆمهارهدا و دڵسهۆزی خهاک و نهتههوه بوون پلهیان وهرگرت وهک ئهفسهر لهوانهش وهک ،کۆلۆنێل میر حاج ،نووری ئهحمهد تهها ،سهید عهبدولعهزیز ،بهکر خۆشهناو ، کۆلۆنێل مستهفا خۆشناو ،خهیرولاڵ عهبدولکهریم ،محمههد مههحمود قودسهی ،کۆلۆنێهل عهزهت عبدولعههزیز و جههالل ئههمین .حکومههتی کوردوستان دوای ماوهیهکیش دهستی کهرد بهه چاکسهازی کۆمهاڵیههتی و دانهانی یاسهاو قهانون و ڕێکخسهتنی کاروبهاری ئیهداری و حکهومی. زمانی کوردی کرا به زمانی ڕهسمی دهوڵهت و له ههموو دائیره و قوتابخانههکان دا شهارهزا و ئههدیب و نووسههر هاتنهه مهیهدانی کهار و گهشه درا به مێژوو و ئهدهب و فۆلکلۆر و شانۆ به سهدان کتێبی قوتابخانههکان لهه کوردوسهتانی ئێراقههوه گهیهنرایهه مهههاباد و زۆری تر ئاماده کرا بۆ له چاپ دان .ئێزگهی کوردی دامهزێنرا و دهنگی ئهی ڕهقیب ماو ه قهومی کورد زمان هههزاران کهوردی ووشهیار کهردهوه چاپخانهی کوردوستان له مههاباد و یهکێکی تر له شاری بۆکان دامهزرا... ههر چهنده کۆماری کوردوستان تهمهنی تهنها یانزه مانگ بوو بهاڵم بهم ماوه کورته کهورد تهوانی چارهنوسهی خهۆی دیهاری بکهات و ئاواتی خۆی بهێنێته دی .کۆماری دیموکراتی کوردوستان له مههاباد بوو به النهی نهتهوهی کورد له هههموو پارچههکانی کوردوسهتانهوه ڕوویان تێدهکرد .بهه تایبههتی تێکۆشههرانی کوردوسهتانی باشهور (ئێهراق) بهه گشهتی و بارزانیههکان بهه تایبههتی کهه بوونهه پشهتکیر و سوپای کۆماری کوردوستان .ههروهها خهباتکهرانی کوردی باکور و ڕۆژئاواشی له باوهش گرت گهلی کورد لهم بهشهدا له دڵهوه
420
پێشوازی لهم میوانانه ئهکرد و ڕیزی لێگرتن .کۆمهاری کوردوسهتان لهه مهههاباد جێگهای هیهوای نهتههوهی کهورد بهوو و بنکههی ئهازادی و سهرفرازی کورد بهوو چهنهدهها ماموسهتای نیشهتمان پههروهری کوردوسهتانی باشهور ڕوویهان کهرده مهههاباد بهه مهبهسهتی خزمههت و دهرس وتنهوه .لهسهر فهرمانی پێشهوا خۆێندن بۆ مندااڵنی تهمهن حهوت ساڵی بوو به ئیجباری و بهۆ گههوره سهااڵنیش قوتابخانههی شههوانه کرایهههوه .ڕۆژنامهههی کوردوسههتان ئۆرگههانی حیزبههی دیمههوکراتی کوردوسههتان و ڕۆژنامهههی فهههرمی کۆمههار بههوو .ههفتهههی سههێ ڕۆژ شهههممه و دووشهممه وچوارشهممه دهردهچوو و له چاپخانهی کوردوستان له مههاباد چهاپ دهکهرا .یهکههم ژمهارهش لهه 11ی کهانونی دووهمهی سهاڵی 1916دا باڵو کرایهوه وه له تهمهنی کۆمارهکهدا ( ) 116ژمارهی لێ چاپ کرا .ئهم ڕۆژنامهیه لێشی ئهنێدرا بۆ کوردوسهتانی ئێهراق و پارچهههکانی تههریش .چهنههد گۆڤههاری تههری وهک هههاواری نیشههتمان وگۆڤههاری گهاڵلههه وگۆڤههاری گڕوگههاڵی منههدااڵنی کههورد و هههی تههریش لههه مههاباد چاپ کران و ژمارهیان لێ دهرچوو .. بایه درا به نهورۆز وهک چهژنێکی دیرینی نهتهوه کرا به چهژنی سهری ساڵی کهوردی ئهوانههی فههقیر و دهسهت نهڕۆیشهتوو بهوون له لهیهن شارهوانیهوه نامهیان درایهه کهه بهه خهۆڕایی تیمهار بکهرێن و دهرمانیهان بهدرێتی .یاسهای سهزادان دانهرا دژی سههر پێچیکههر و تاوانباران له ڕاستیدا ئهو یاساو بڕیارانهی که نزیکهی 61سهاڵ لهمههو بههر کۆمهاری کوردوسهتان بهۆ چاکسهازی و چهاکردنی بهارودۆخی کۆمهڵی کوردهواری دهری کهردن .تها ئێسهتا لهه ههیچ وواڵتێکهی ڕۆژهههاڵتی ناوهڕاسهت دا دانههنراون و بههڕێوه نههچوون .یههکێکی تهر لهه ههنگاوه پێشکهوتووهکانی حکومهتی کوردوسهتان هێنهانی ژن بهوو بهۆ کهۆڕی تێکوشهانی کلتهوری و سیاسهی .بهۆ یهکههم جهار ئافرهتهان لهه چاپخانهی کوردوستان دهستیان دایه کار کردن له ئهنجامیشدا یهکیهتی تایبهتی خۆیان دامهزراند به ناوی یهکیهتی ژنانی دیموکراتی کوردوستان .ئهم کارانه گهشه کردنی خهباتی کۆمهاڵیهتی ئافرهتان بوو لهناو واڵتیشدا جواڵنهوهیهکی گهوره بههرچاو کههوت یهکیههتی نهوجوانانی دیموکراتی کوردوستانیش دامهزرا .دامهزراندنی ههموو ئهم یهکیتیانهش ڕادهی ووشیاری و زیرهکی ئاستی جهماوهر بوو. (( پیالنی دوژمنان بهرامبهر کۆمار و ڕوخاندنی کۆمار ))
ماوهیهک دوای دامهزراندنی کۆمار و دامودهزگای ئیداری بار ودوخی کوردوستان وکههش وهههوای نیونهتههوهیی تها دهههات بهه زیهانی بزوتنهوهی ڕزگاری خوازی کورد گۆڕانی بهسهردا دههات ئهمانهس له سێ الیهنهوه خۆی ئهبینێهوه ؛ ههه الیهنی یهکهم /سیاسهتی حکومهتی ئێران به پشت ئهستوری به دهوڵهتانی ئینگلیز و ئهمهریکاو ڕووس که دوای شههش مانهگ لهه تهواوبوونی شهڕ له ئێران کشانهوه. الیهههنی دووهم /سیاسهههتی دهوڵهههتانی ئینگلیههز و ئهمهههریکا بههوو سهههبارهت بههه كێشهههی کههوردو نهتهههوهی ئازهربیجههان کههه لههه گهههڵ نهتهوهی کورد له یهک کاتدا سهربهخۆیان ڕاگهیاندبوو و دهوڵهتیان دامهزراندبوو و یهکیتیش له نێوانیان دا مۆر کرابوو. الیهنی سیههم /سیاسهتی بێ قهولی و خۆپهارێزی و پهشهیمان بوونههوهی دهوڵههتی سهۆڤیهت (ڕووس) بهوو لهه پهیوهنهدی لهه گههڵ هههردوو نهتههوهی کهورد و ئهازهر دا چونکههه ئههم ناوچانهه لههژێر کههۆنتڕۆڵی ڕووسهدا بهوو بههاڵم لهبهههر بهرژهوهنهدی کهاتی خهۆی لهگهههڵ حکومهتی تاران پشتی ههردوو ئهم نهتهوانهی بهردا!!
421
ڕژێمی تاران به پشت بهستن به دیبلۆماسیهتی ئهو وواڵتانه کهوته نهخشه دانان. پێشهکی (ئیبراهیم حهکیمی) لهوهزارهت الداو (ئهحمهد قوام السلطنه) ی هێنایهه شهۆینی و وهزارهتهی تهازهی پێهک هێنها و کهوتهه جیبهجێ کردنی ئهو نهخشه ئامادهکراوانهی که بۆی دانرابوو .بهڵێنی دا به گهالنی ئێران که ههڵبژاردنی گشتی ساز بکات و خهڵک به ئازادی نۆێنهری خۆی ههبێت و یاسای ئیش کردنی داناو یهکی ئایهاری کهرد بهه چههژنی فههرمی وڕێگههی دا بهه دامهزرانهدنی یههکیتی نهقابهکان و بهم ههنگاوه ساختهو درۆ و دهلهسانهی ئهیویست هێزی گههالنی ئێهران لهه خشهته بههرێت .حیزبهی تهودهی ئێهرانیش چهووه پاڵ قهوام سلطنه و پهیمانی لهگهڵ بهست و سێ وهزارهتی به فهرمی پیدرا له حکومهتهکهدا .پهیمانی نهوتی بهست لهگهڵ دهوڵههتی سۆڤیهت له ساڵی ١٩٤١کۆمپانیایهکی نهوتی ڕووس و ئێرانهی دامهزرانهد کهه بههم پێهه حههق بهدات بهه ڕووس و دهوڵههتی سهۆڤیهت بهۆ دهست بهکار بوونی دهرهێنانی نهوت له ئێران دا .بێگومان ئهمانهش ههمووی بوونه ههۆی سهارد کردنههوهی وورهی شۆڕشهگێڕی و بڕیهاری بهرگری و هیوای به خۆنهبوونی ڕێبهرانی کۆماری کوردوستان .بۆیه بزوتنهوهی کورد کرا به بارمته وقوربانی سهودا ومامهڵهی له سههر کرا کۆماری دیمهوکراتی کوردوسهتان لهه مهههاباد هیهواو ئهاوت وبهرهههمی خههباتی درێهژ خایههنی نهتههوهی کهورد بهوو .جههماوهری کهورد دڵسۆزانه له دهوری ئااڵکهی گرد بوونهوه ههر به هههمان شهێوهش کۆمهاری ئازربیجهان .هههردوو کۆمهار بهه مهترسهیهکی گههورهی بههردهم ڕژێمههی خههۆین مههژی تههاران دائهههنران .لهبهههر ئهههوه بههه پشههتکیری و نهخشهههو پالنههی واڵتههه زلهێههزو کۆنالیسههتهکان الواز کههراو ڕوخێنههرا. یهکهمینیشهیان لهشهکری سههورو واڵتهی سههۆڤیهت بهوو کههه بهئاسهانی لهبههر بهرژهوهنههدی تهسهکی خۆیههان ئههم تروسههکه هیهواو ئاواتهههیان خنکاند و کۆمارهکهیان لهناو برد .قوام سلطنه به یارمهتی ئیگلیز و ئهمهریکا بهو بهخشانهی دایڕشتبوو له بهاڵی جواڵنههوهی ڕزگهاری خوازی کوردوستان و ئازهربیجانیان داو له گۆمی خۆین و خۆڵ دا نوقمی کردن ! (( ههڵۆێستی پێشهوا له ڕۆژی کارهسات و ناخۆشیدا ))
خۆ به دهستهوه دانهی پێشههوا مهسههلهیهکی گرنگهه لهه مێهژووی نهۆیی نهتههوهی کهوردا .پێشههوا زۆر بهه ئاسهانی ئههیتوانی بڕیهاری بهرگری کردن یهان خۆشهاردنهوهو دهرچهوون بهدات .بههاڵم تهازه کهار لهه کهار ترازابهوو و دوژمهن پالنێکهی زۆر گههورهی بهۆ ئههم پههالماره داڕشتبوو ڕێهڕهوی ڕوداوهکهان وایهان دهرئهخسهت کهه گۆڕانههکان زۆر کتهوپڕ بهوون بهه شهێوهیهکی چهاوهڕوان نههکراو .لهالیههکی تریشههوه کۆماری ئازهربیجان زۆر کاریگهری ههبوو لهسهر کوردوستان چونکه کورد پشهت و پههنای نههماو دوژمهن لهه هههموو الیهکههوه هێرشهی بهۆ کردو و بهرهو ڕووی چوو .پێشهوا و هاوهڵهکانی بڕیاری خۆبهدهستهوهدانیان دا .تهنها وهاڵمیش بۆ چهندهها پرسیار لهه دهمهی خۆیههوه بوو که فهرمووی (له سهرمانهوه ناچن و دهمانکوژن ) بهاڵم پێم خۆش نییه گهلهکهم بهجێ بهێلم و دهمههوێت لهه نهاو ئهوانهدا بمهرم !! بهو جۆرهش بهڵێنهکهی خۆی برده سهر چونکه له کاتی پێویستدا له خههبات دا بهوو .کهه مهیهدانی خههباتیش چهۆڵ کهرا خیانههتی بهه خهڵک نهکرد له پێناوی گهل و نیشتمان دوا ههناسهی لهسهر سیدارهی دوژمن ههڵکێشا و دڵی گهورهی له لێدان خرا .ڕژێمی خۆینمژی تاران دوای ئهوه کهوته له سێدارهدانی هاوهڵ و تێکۆشهران .به سهدان نیشتمان پهروهری له زیندان توند کرد .ههزاران هههزار کهسهی پهرهوازهو بێ دهرتان کرد کهوته چهساندنهوهو زوڵهم و زۆرو تهااڵن کهردن ههرچهنهده کۆمهاری دیمهوکراتی کوردوسهتان ڕوخێنهدرا بههاڵم دوژمن نهیتوانی نهتهوهی کورد بڕوخێنی بهڵکو رۆڵهکانی به خهباتی شۆڕشگێڕانهیان باشتر بوونی نهتهوهکهیان سهلماند کورد به
422
گشتی و لهو بهشهی کوردوستان دا سهلماندویهتی که نهتهوهیهکی زیندوه و هێز نیه بتوانی له ناوی ببات لهدوای نهمانی کۆماریشهوه خۆڕاگری و خۆ بهدهستهوه نهدانی ڕۆڵهکانی بهڵگهیهکی ههمیشه زیندوه .تاقیکردنهوهی کۆمار و ڕۆژانی ئازادیش ههمیشه هاندهره بۆ بهدیهێنانی ههموو مافهکانی کورد له کوردوستانی ڕۆژههاڵتدا ئهوهی که ماوه بیڵیم ئهوهیهه کهه بڵهێم هههزاران سههاڵو لهه گیهانی پهاکی سهروک پێشهوا قازی و ههموو هاوهڵهکانی . سهرچاوهکان ؛ * بیرهوهریهکانم بهرگی ٤،٣،٢،١کهریمی حسامی ،پێداچونهوه ..کهریمی حسامی * ڕۆژهکانی ئێران ،ئارچی ڕۆزفیڵد ،ئاڵه کۆک ..غهنی بلوریان * کۆماری میللی مههاباد ..لێکۆڵینهوهی مێژوویی سیاسی ..مهحمود مهال عزهت سهرچاوه :ماڵپهڕی کاڵوڕۆژنه /ڕێکەوتی21 :ی جانێویری 8112
423
گۆتوبێژ له گهل نهمر «محهمهد شاپهسهندی» یادگارهکی دیکهی کۆماری کوردستان تێبینی :خوالێخۆشبوو «محهمهدی شاپهسهندی» له رۆژی 8116 / 18 / 11له شاری سلێمانی مااڵوایی له ژیان كردووه و ههر لههم شارهش به خاك ئهسپێردراوه. لێرهدا ،جێی خۆیهتی سپاس و پێزانینی خۆم ئاراسهتهی ڕیهزدار كهاك «كاكشهار ئهۆره مهار» بكهم كه ئهو دهقهی ده ئیختیار ماڵپهڕی گزینگ ناوه .شیاوی گوتنیشه ،ئهو دهقهه ئاسهتهكراوی وتووێژێكههه كههه كههاتی خههۆی لههه 1ی نیسههانی سههاڵی 8111لههه شههاری سههلێمانی ،بههۆ بهرنامهههی (ناودارانی كورد) ی تهلهڤیزیۆنی ڕۆژتێڤی ( )Roj TVكه كاك كاكشار خۆی پێشكێشی دهكا ،ئاماده كراوه و نیشان دراوه. س .چ .هێرش
• ڕێزدار محهمهد شاپهسهندی ،یادگارهکی دیکهی کۆماری کوردسهتان کهه لهه کهاتی کۆمهار دا ئهندامههکی چهاالک بهووی هههتا پهێش پێکهاتنی کۆماریش له نێو کۆمهڵهی ژیانهوهی کوردیش دا .باشه ئهتوانم بپرسم محهمهد شاپهسهندی کێیه؟ هه من محهمهدی شاپهسهندی کوڕی محهمهد ساڵحی شاپهسهندی خهلکی مههاباد له ساڵی ١٩٢١له دایهک بهووم .سهاڵی مههال خههلیل له کالسی تههیهی دبستانی پههلهوی خوێندوومهه تها کالسهی شهشههم لهه دهبسهتانی سههعادهت دا تههواوم کهردووه .دوایهی لهه مهدرهسهه نهمخوێندووه و ههر له موتااڵتی خۆم فێری شت بوومه. له ساڵی 1212ی ههتاوی تا 1211گواهینامهی کالسی شهشهی ئیبتهدایی (سههرهتایی)م وهرگرتهووه .لههوهی بههو الوه الی تهاجرهکی تهورێزی شاگرد بووم بۆ ئهوهی ئوسوولی بازرگانی فێر بم. چهند ساڵێک الی ئهو بووم دوایهی تها لهه 1219ی هههتاوی ژنهم هێنهاوه و لهه 81ی 1281 /ی هههتاوی دا کهاتێ ئیهران لهه الیههن دهوڵهتانی ڕووسیا و ئینگلیسهوه داگیر کرا کوردستان کهوته ژێر کۆنترۆلی ڕووسهکان. • کوردستان کهی کهوته ژێر کۆنترۆلی ڕووسهکان؟
424
* له ساڵی 1281ی شهمسیهوه که ساباڵ بۆمبهاران کهرا سهاباڵخیش کهوتهه ژێهر دهسهتی کوردهکهان کهه لهه 11ی شهههریوهری سهاڵی 1281ی شهمسی دا بوو .لهو ساوه قازی موحهمهد که دوایی بهوو بهه پێشههوا ئێختیهاری بهه سههر هههموو سهاباڵ و ناوچههی موکریهان دا پهیدا کرد .ئهوسا ئێمه ترسمان ههبوو که عهشایری دهور و بهری مههاباد شهو بێن و کوشتار بکهن له ساباڵ و ساباڵ تااڵن بکهن. قازی موحهمهد ههموو ماڵێكی مهجبوور کرد که ئهسلهحه(چهک) بكڕن و خۆیان حیفازهت له ماڵی خۆیان بکهن و ههر ماڵێهك ههفتههی یهک کهس بۆ شهو بدا بۆ حهراسهت .یانی ههر ماڵێك له ههر محهلهیههک بههو شهێوهیه پهارێزرا .بههو جهۆره ئههو تهوانی سهاباڵخێ لهه تااڵن و وێرانکاری بپارێزێ .ئهوه له نهتیجهی کۆششی قازی موحهمهد دا بوو. • ئێوه چۆن دهستتان به کار و چاالکی سیاسی کرد؟ * لهو ساوه من هاتوچووی تهورێزم دهکرد .وردهورده بۆ کووتهاڵکرین بهۆ بازرگهانی و شهتی وا .بهابم ئههو سهاڵه بههزاز بهوو .یهانی کووتهههاڵفرۆش بهههوو .مهههن دهچهههووم کووتهههاڵم بهههۆی دهکهههری .لهههه تههههورێز«عهبهههدولرهحمان زهبیحهههی»م دیهههت .داوای لێکهههردم فێهههری حروفچینی(تیپچینی) چاپخانه ببم .له ژماره پێنجی کۆڤاری نیشتمان( ئۆرگانی فێرمی کۆمهڵهی ژ.ك مهن دهسهتم کهرد بهه حروفچینهی.. ئهوسا به نهێنی کارمان دهکرد .کۆڤارهکهمان حروفچینی دهكهرد و پاشهان دهمانهدا بهه مهتبهعهیههکی ئهرمههنیان و چهاپی دهکهرد .پهاش بهینهک ڕووسهکان دهگهڵمان باش نهبوون .ئهوان دهیانویست ئێمه بهرنامههی ئههوان ئیمهزا بکههین .ئێمهه ڕازی نههدهبووین .قهازی ڕازی نهههدهبوو ،زهبیحههی ڕازی نهههدهبوو .وردهورده دهگهههڵمان تێكچههوون و ئیشههارهیاندا بههه چاپخانهکههه کههه ئیههدی چههاپی نیشههتمان تهههخیر بکهن(وهپاشی بێخن) .بۆ ئهو مهسهلهیه ئێمه مهتبهعهیههکی بچووکمهان پهیهدا کهرد و بردمانههوه بهۆ سهاباڵ بهۆ ئههوهی لههوه بهه الوه خۆمان نیشتمان چاپ بکهین .تا ئهو کاتهی که من ئهو باسهت بۆ دهکهم 9ژمارهی نیشتمان دهرچووبوو. • بهلێ دیاره که نیشتمان ئۆرگانی ک .ژ بووه و ئێوهش ئهندامهکی ئهو کۆمهڵه بوون .باشه تو چۆن بهووی بهه ئهنهدامی کۆمهڵههی ژ .ک؟ * پێموایه له ساڵی 1912یههوه بهوو .زۆرم هههوڵ دا ئهوسها زۆر گههنج بهووم زۆرم هههوڵ ئههدا بهۆ ئهنهدامبوون ڕێبههرانی کۆمهڵهه قهبوڵیان نهدهکردم و دهیانگوت: تو هێشتا منداڵی. له ئاخری دا «دڵشاد ڕهسووڵی» واستهی بۆ کردم و قهبوڵیان کردم .من و باوکم به یهک ڕۆژ سوێندمان خوارد لهه مهاڵی «عههلی ڕیحهههانی» .ئهوانههههی کهههه حوزووریهههان هههههبوو« :عههههلی ڕیحهههانی»« ،دڵشهههاد ڕهسهههووڵی»و «عهبهههدولرهحمان زهبیحهههی» بهههوون .ئههههو سێیانهحوزووریان ههبوو که ئێمه سوێندمان خوارد. لهو ساوه من خهریکی کۆڤاری نیشتمان بووم له گهڵ زهبیحی دا .من و ئهو وهک مامۆستا و شاگرد ئیشمان کرد ،چل ساڵ ،چل و
425
پێنج ساڵ پێکهوه بووین. • ناوی نهێنیتان چیبوو؟ * ناوی نهێنیم (م .ش .ئازهر) بوو .واته :محهمهد شاپهسهندی ئازهر. • ناوی نهێنی باوکتان.. * نایێته بیرم.. • مامۆستا ئێوه له کۆڤاری نیشتمانیش دا ههر بهو ناوه شتتان ئهنووسی؟ * بهڵێ له نیشتمان دا شتم ههیه ههر بهو نهاوه .نووسهیومه لهه ژمهارهی 11ی نیشهتمان دا نووسهراوهم ههیهه ..نهازانم ئههوهی ئێهوه دیتووتانه له کام ژماره دایه. * بهلێ پێموایه له ژمارهی 6دا نووسراوهیهکی ئێوهم له ژێر ناوی (م .ش .ئازهر) دیوه.. * بهڵێ منیش باش نایێته بیرم .شتهکان له بهر دهستم دا نینن. • بۆ ،سهبهب..؟ * سهبهب ئهو ماڵوێرانییه یه که بۆ کورد و کوردستان ههر به دوامان دا بوو .سێ چوار جاران ماڵیان لێ تااڵن کردین.. • ناوهرۆکی نووسینهکانت له سهر چیبوو؟ * ههمووی باش نایێته بیرم ،بهاڵم یهکهکیان ئهمه بوو :خۆشبهختی چییه .ئهوانهی دیکهم له بیر نین. • ئهو کۆڤار و ڕۆژنامانهی که حروفچینیت ئهکردن ئێستا هیچیان له الت ماون؟ * نه ..ههتا ئێستا له ئێره له کاتی ڕژیمی عێراق 1 - 1جاران مهکتهبهکهیان پێ تێکداوم .هیچم له ال نهماوه ،بهداخهوه.
426
• باشه ئهو ههموو ساڵه له گهڵ مامۆستا زهبیحی دا پێکهوه بوون .دیتنی ئێوه له سهر کهسایهتی نهمر زهبیحی چییه، پیاوهکی چۆن بوو..؟ * زهبیحی به تهواوی مانا کورد بوو .ئینسانهکی باش بوو سهیی( چاالکی ) زۆر کرد که کۆمهڵه( واته ژ .ک ) سازبوو .ئهو یهکێ بوو له گهوره ئهندامانی دامهزرینهرانی ژ .ک.. • ژ .ک که ئهلێن واتای چیه؟ * ژ .ک یانی کۆمهڵهی ژیانهوهی کورد .که ئهلێن کۆمهڵههی ژیهانی کهورد ئیشهتبایه .هێنهدێک دهڵهێن :کۆمهڵههی ژیاندنههوهی کهورد ئهمهش ئیشتبایه .هێندێکیش دهڵێن :کۆمهڵهی ژیاندنهوهی کوردستان ئهمهش ئیشتبایه .چونکه دهبێ ئهمه بزانین که میللهت دهژیتههوه نهک واڵت .ئهوه قسهی مامۆستا «ئیبراهیم ئهحمهد»ه. • ئهی دیتنی مامۆستا زهبێحی لهم بارهیهوه چیبوو ،کام ناوی پێ دروست بوو.. * کۆمهڵهی ژیانهوهی کورد. • زهبێحی مرۆڤهکی دووربین و زانا بووه... * بهڵێ ..ئینسانهکی به تهواو مانا باش بوو .کوڕی پیاوهکی تهقریبههن ئیسهالمی بهوو بههاڵم نههک ئیسهالمی مووتهسهرف ..خۆشهی خوێندبووی .ئهمن له ساڵی 1212یا 1212ی شهمسی دیومه که له الی «گیو موکریانی» دهرسی فهرانسهی دهخوێند .ئهمن ئهوسها زۆر مندال بووم .له کالسی تههیه بووم. • مامۆستا محهمهد ئێوه له کاتی کۆماری کوردستان دا چهند وهزیفهتان ههبوو؟ * من له کاتی کۆماری کوردستان دا که چاپخانهی کوردستان هات(ڕووسهکان هێنابوویان) دو مههندسی ده گهڵ دا بوون .کۆمیتههی ناوهندی ژ .ک منیان بانگ کرد و گوتیان که :له تهو زیهاتر كههس سههنعهتی (تههکنیکی) چهاپ نهازانێ تهۆ بهرپرسهی ئههو چاپخانههی. دهبێ کرێکاری تهواومان بۆ ڕابێنی ..دهستم پێکرد و خۆم حازر کرد و نێزیک به ٢١شهو مهتبهعهکهم سازکرد .دهستمان پێکرد .یهکهم نموونهی کارمان کۆڤاری کوردستان ژمارهی یهک بوو .بۆ نموونه که بزانین چاک(باش) کار دهکا ،ناکا ..ئهوه بوو که لهو
427
مهجهلهیهمان( کۆڤار) ڕا دهستپێکرد .دوایی ڕۆژنامهی کوردستان هات .ڕژنامهی کوردستان ڕۆژنامهیهکی ڕسمی حكوومهتی میللی بهوو کهه به دوو ڕۆژ جارهک دهردهچوو و زمانحاڵی کۆماری کوردستان بوو. • مامۆستا جگهله هێمن و ههژار ئهو کهسانهی که دههاتنه چاپخانه یان بابههتیان هههبوو ،نویسههنده بهوون ..نهاوی کێتهان دێتهه وهبیر؟ * نویسهندهمان زۆر بوو :سهیید محهمهدی حهمیدی که سهکرهتهری مهسوول( بهرپرس ) بوو .دوایی گیرا و ئاگام لێ نییه که پاش تێکچوونی کۆمار چی به سهر هات .ههموو ئهوانهی که دههاتنه چاپخانهی کوردستان ئهندامی ژ .ک بوون .ناوی ئهوانههی دیکههم له بیر نییه ..ههموویان ئهدیب بوون. • پێشهوا قازیش بۆ ئێوه بابهتی دهنووسی؟ * پێشهوا خۆی بابهتی نهنووسیوه ،نه ..بهاڵم فهرمایهش و دهستوورهکانی له ڕۆژنامه و کۆڤاری کوردستان دا باڵوئهکرانهوه. • بهڵێ ..ئهو نومایشنامهی دایکی نیشتمان کێ نووسیوه ..یانی ههتا ئهمرۆش دیار نییه کێ نووسیویه.. * نازانم نووسینی کێ بوو .بهاڵم دایکی عهبدوڵاڵ نههری دهستی بااڵی ههبوو له ئامادهکردنی ئهو نومایشنامهیه دا. • هێندێک کهس دهڵێن ناوگۆڕینی ژ .ک به پێی داخوازی ڕێبهر و پێکهێنهرانی ئهم ڕێكخراوه نهبووه .واتهه ئههڵێن قهازی محهمههد به بێ پرسی کهسانی زهبیحی کارهکی وای کردووه .واته ناکۆكییهک له نێوان پێشهوا و ئهودا ههبووه .ئێوه وهکوو شاهیدهكی مێژوویهی بۆ ئهم مهسهلهیه جوابتان چییه؟ * من له بیرهوهرییهکانم دا ئهمهم نووسیوه :خهڵك مهسهلهکه گهوره دهکهنهوه بهاڵم وا نهبووه .ڕاسته مهسهلهن زهبیحهی و چهنهد کهسێک موخالفی ئهوه بوون که پێشهوا ببێ به بهرپرسیاری کۆمهڵه ،بهاڵم ئهوه له بهر ئههوه نههبوو کهه پێشههوا الیقهی ئههو هێنهدهی نهبێ .چونکه پێشهوا پێش ئهوهی ئێمه له دایک ببین بهرپرسی ساباڵ بووه .مهامی پێشههوا خهۆی هههر لهه سههر پاراسهتن لهه خههڵكی ساباڵ کوژراوه .یانی ڕووسان کووشتوویانه .ئهوانه ههر به تایفه نفۆزیان ههبووه له ساباڵ دا .نفهوزی قههزاوهتیان هههبووه ،نفهوزی کارووباری خهڵك دورستکردن ..نا ،ئهوه ڕاست نییه. • ئهی خۆدی زهبیهی لهم بارهیهوه چی ئهگوت؟
428
هه تو بڕۆ کتێبی (ژیان و بهسهرهاتی زهبیحی) بخوێنهوه تێدهگهی .زهبیحی وهختێ کهه کۆمهاری کوردسهتان کههوت ،ڕایکهرد بهۆ مهاڵع قازی ،دوو سێعات و نیو ههوڵی داوه بهڵكهه قهازی ڕازی بکهات کهه سهاباڵ بهه جهێ بێلهێ قههبوڵی نههکرد .لهه عێهراق هههوڵ دراوه بهه حوزووری نهمر مهال مستهفا بارزانی که ناوی قازی نهینن ،ههژار قهبوڵی کردووه که ناوی قازی نههێنێ بهاڵم زهبیحی له ئێره ههمیشه دیفایی لێکردووه .پاش ئهوهی که کۆماریش نهماوه ئهو ههر پێشهوای پاراسهتووه .ئینسهان چهۆن دیفهاع لهه یههکێک دهکهات کهه خۆشی نهوێ!! یا دوژمنایهتی له گهل ههبێ ..ههمووی قسهی دوژمنانه.. • لهم بارهوه قسه زۆره . . .ڕۆژی ڕاگههاندنی کۆماری کوردستان له بیرتانه.. * بهڵێ باش له بیرمه ..ههموو شتهک وهكوو ئێستا له بهر چاومن.. • باشه ،هێندێک باسی ئهو ڕۆژه پیرۆزهمان بۆ بکه .چی کرا چی نهکرا؟ * بههاش لههه بیرمههه ..ئهههوهی لههه بیرمههه ،ئهههوێ ڕۆژێ ئێمههه ههههموومان لههه چاپخانههه ئامههاده بههووین .ئێمههه فرقهیهههکی نهشههیتمان ههبوو(تیپی سروود گۆتن) .قهرار وا بوو له وێ ئاماده بین و سروود بخوینینهوه .نهشیتهکهش ئهوه بوو: نیشتمانم ڕنگینه بهههشتی سهر زهمینه خاکم وهكوو ئااڵكهم رهنگ سوور و سپی و شینه... شێعری ههژاره .ئێمه لهو ڕۆژه دا ئاماده بووین بۆ ئهوهی که وهختی مهراسمهکه دهسپێدهکا ئهو سهرووده بخوێنینههوه .سهروودهکهمان خوێندهوه .پاشان دهستپێکرا :پێشهوا قازی خۆی ختابهیهکی دا و قسهی کرد .دوایی ئهوانههی کهه دهبهوو ختهاب بهدهن زۆر بهوون .یههک به یهک هاتن و قسهیان کرد .سهیید عهزیزی شهمزینی( ...ناوی کهسانی دیکه نایێته بیری) • زێرۆبهگی ههرکی ،سهیفی قازی و.. * زێرۆبهگی ههرکی ختابهکهی باش نهبوو .ڕووسان فێریان کردبوو بۆ ئهوهی ئههو مهجلیسهه تێکبهدهن ،فێریهان کردبهوو کهه ختهاب بدات دژی باوکی شهمزینی(حاجی عهبدوڵاڵ ئهفهندی) ،که دژی ئهو ختاب بدات و بڵێت ئهو مرۆڤهی ئینگلیزهکانهه و هاتووهتهه ئێهره.. بهاڵم ،قازی زوو جێ به جێی کرد و ئیتر نهیهێشت ببێ به ههڵاڵ.
429
• بۆ چی ڕووسهکان ئهیانویست ناکۆکی له نێوان کوردهکان دا دروست بکهن؟ * بۆ ئهوهی ئهوان ڕازی نهبوون ،دهیانویست کوردستان ببێ به پارچهیهکی ئازهربایجانی قهفقاز .قازی محهمهد بهوه ڕازی نهبوو ،کورد ئهوهی قهبوڵ نهکرد .له بهر ئهوه ئهوان دهیانویست تێکی بدهن .بهاڵم بۆیان نههکرا .ڕازیبوونیشهیان بهۆ ئههوهی کهه کهورد ئیعالمی ئعستقالل بکات ،واته ئیعالمی جمهووری بکات .ههر له بهر خاتری ئهوه بوو دیتیان کورد ڕازی نابن ،مهجبوور بوون. • ئهی ئهو قراره چۆن درا ..کێ قهراری دا که کۆماری کوردستان ئیعالم بکرێت ئهگهر ڕووسهکان موافق نهبوون..؟ * وهختێ که ئهو مهراسمه ههبوو ،دوو کهس له زابته گهورهکانی شوورهوی(سۆڤیهت) له وێ دانیشتبوون و له نێزیک و دوورهوه مراقبهی ئهو مهجلسهیان دهکرد .کوردهکان خۆشیان بریاردهر بوون و پێشهوا ئاگای له پیالنهکان ههبوو .ئهیزانی چ بکات. • ئهو کۆم یان گرۆپهکهتان که سروودتان خوێند چهند کهس بوون ناوی کێتان له بیره؟ * ئهوان ههموویان کرێکارهکانی چاپخانهی چاخی کۆمار بوون .ههموویان ئاماده بوون .ناویان جارێ له بیرم نییهه ،بههاڵم دوایهی بۆتان ئهڵێم که بینووسن .له بیرهوهرییهکانم دا ناوی ههموویان نووسراوه. • ناوهرۆکی ختابهکهی پێشهوا له سهر چی بوو؟ * ههههر لههه بههارهی مێههژووی کوردسههتان دا بههوو کههه ئێمههه ڕازی نههابین بچینههه ژێههر ئهههمری هیچکهههس .ئهههو لههه بههاکۆ (پایتهههختی ئازهربایجان) یش ههر ئهو نوتقهی کرد و گوتی :ئهگهر قهرار بێ ئێمه ژێردهستی خهڵكی دیکه بین دهچین ژێردهستی فارسههکان بهین، ژێردهستی فارسهکان و ئێرانییهکان باشتره بۆ ئێمه ههتا له ژێردهستی ئازهربایجانییهکان دا بین. • ئهو ڕوژه ئااڵی کوردستان ههڵكرا ،چهند دانه ئااڵتان ههبوو؟ * یهک دانه ئااڵی گهوره ههڵكرا .لهو مهجلیسه دا که ئااڵی کوردستان به ڕسهمی هههڵكرا دوو سهێ ڕۆژ دوایهی ئههو حهفلهیهه بهوو. یانی ئااڵ به شێوهیهکی ڕسمی دوو سێ ڕۆژ پاش ئیعالمکردنی مهراسم ههڵكرا. • بهاڵم ئهو ئااڵیهی له ڕۆژی ئیعالمکردنی کۆمار دا ههیه و دهبینرێت .له سهر ئهو مێزهیه که پێشهوا له پشتی ڕاوهستاوه؟
430
* ئهوه وهک مهراسمهک ههبوو ،بهاڵم ڕسمی نهبوو .چهند ڕۆژ پاش ئهوه به ڕسهمی لهه سههر بهانی دادگوسهتهری( بهانی مهحكهمهه) ئااڵی کوردستان ههڵكرا .ههیئهتی دهوڵهت ههموو حازر بوون له وێ .من خۆشم له وێ بووم.. • ئهی کوردهکانی دیکه که له ژێر دهسهاڵتداری کۆماری کوردستان دا نههبوون ..کوردهکهانی ناوچههکانی دیکهه مهسههلهن کوردهکهانی کرماشان ،سنه و.. * له کۆمار دا ههموویان نوێنهریان ههبوو .نوێنهری دێیهکان ،نوێنهری مامهش ،دێبۆکری ،نوێنهری گهورک ،مههنگۆر و قسهمهتهک له ئاخاکان خۆیان حازر بوون له مهراسمهکه دا. • مامۆستا شپهسهندی ،پێشهوا قازی محهمهد شهخسییهتهكی چۆنی ههبوو .مرۆڤهکی چۆن بوو زۆر جار پێشهواتان بینیبوو.. * ئهغڵهب دیتوومه زۆر جارم دیتووه .ئینسانهکی ئارام و موالیم و وهک ئارچی ڕۆزڤێلت دهڵێت :ڕنگی مایهل بهه زهردی بهوو ..یهانی سا نهبوو ،تهقریبهن مهدهی(مێعدهی) سا نههبوو .ئینسهانهکی زۆر ئهارام و زۆر دیمهۆکرات بهوو .مهن لهه مهدرهسههش دیومهه .بهینههک مودیری مهعارف بوو .خزمهتی زۆری بۆ خهڵك کرد .مهکتهبهکی کچانی دروست کرد و زۆر کاری دیکهش. • نهزهری له بارهی ژنان دا چبوو؟ * دیمۆکراسییانه بوو .چۆنکه خۆی مرۆڤهکی دیمۆکراتخواز بوو .ئینسانهکی ئهسیل بوو .ئهسیلزاده بوو. • ئهی برا و کوڕهمامهکهی.. * سهدری قازی نوێنههری پارلمهان بهوو ،مرۆڤههکی دیپلۆمهات بهوو .سههیفی قهازی تهقریبههن ئینسهانهکی ئاغها سهفهت بهوو ،مڵهك و ماڵدارییان ههبوو .ئینسانهکی قهاڵو و جسمی گهوره بوو .بهخۆوه بوو .کهڵهگهت و ههیکهلدار بوو .ههموویان پیاوی خاس بوون. • کاتێ ئێوه له مههاباد بوون ،له سهر موحاکمهی پێشهوا چی دهگوترا لهم بارهیهوه ئێوه چی دهزانن؟ * پێشهوا موقاومهی کردووه ههمیشه دیفای له مافی نهتهوهی کورد کردووه .موحاکمهکهی ههیه و دهتوانم بتاندهمێ .ئهو ههمیشه دیفای له میللهتی کورد کردووه .مێر بوو سهری بۆ عهجهم دانهنواندووه.. • ڕاسته که دهڵێن له کاتی موحاکمه دا له ئهفسهرهکی داوه؟
431
* نازانم ..وهكوو دهڵێن ئهو موحهقیقه قسهیهکی تهوهینامێزی دهرههق به کورد کردووه .ئهویش کورسیهکهی ههڵگرتووه و ویستوویهتی لێیبدا .بهڵێ ئهوه ڕاسته. • نهمر سهدری قازی له کۆماری کوردستان دا پیاوهکی ئاکتی نهبووه ئهی بۆچی ئیعدام کرا. * وهاڵهی قهوامولسهلتهنه دهزانێ له پێش موحاكهمه کردنهی ئهوانهه دا ئههوامر هههبووه کهه دهبهێ ئهوانهه نههمێنن .ئههما شهاه کهه قسه دهکات دهڵێ من نهمگۆتووه که ئهوانه بکوژن .قهوامولسهلتهنهش وادهڵێهت ،بههاڵم پهێش موحاكهمهه ئهوانهه حوکمیهان دراوه .ئههما ههموویان درۆ دهکهن .عهجهم قهت له گهڵمانا ڕرست نهبوون ..ههتا ئهمرۆشی له گهڵدابێت .چهن درۆزنن باوکه گیان.. • پێت وایه گهورهترین سهبهبی تێکچوونی کۆماری کوردستان چیبوو؟ * گهههورهترین سهههبهب گهڕانهههوهی ڕووسهههکان بههوو .ڕووس گهرانهههوه وازیههان هێنهها .ئازهربایجههان تهسههلیم بههوو .پههاش تهسههلیمبوونی ئهوان ،سی ههزار کهس له ئازهربایجان کوژران ،پاش ئهوهی که پیشهوهری و هاورێیانی ههاڵتن .بهاڵم ڕهوشهی ئێمهه وا نههبوو ،ئێمهه زۆر باش بووین .واته وهزعمان زۆر له هی وان باشتر بوو. • له چ بوارهک دا ڕهوشتان باشتر بوو؟ * له بواری تهلهفات و خسارهی ماددی و جانی .له کوردستان کهسی وا نهکوژرا جگه له ئهوانهی که ئیعدام کران. • فهرقهکانی ههردوو کۆماری کوردستان و ئازهربایجان چیبوون؟ * کۆمههاری کوردسههتان بهههری خهههباتی میللهههتی کههورد بههوو .میللهههتی کههورد خههۆی دهیههویسههت کههه خههاوهن دهوڵهههت بههێ .ئهههما کۆمههاری ئازهربایجان بهرنامهیهکی ڕووسی بوو بۆ داگیرکردنی ئازهربایجان .فهرقه ئهساسییهكه ئهو هێندهیه. • ئهی شێوهی ئیدارهکردنی ههردوو کۆمارهکه له چ بوارهک دا جودا بوو یا کهسایهتی پێشهوا و پیشهوهری.. * ئهوان(ئازهربایجانییهکان) ڕژیمهکی زۆر ئیستبدادی بوون .ڕێبهرانی حكوومهتی ئازهربایجهان ئیسهتبدادی بهوون ،بههاڵم الی ئێمهه دیمۆکراسی ههبوو .تۆ دهتوانیت شکایهت بکههی لهه کامهه وهزیهر کهه داوات بهوو بچیهه الی قهازی و لهه مهحكهمهه دا شهکایهتی لێبکههی. بهاڵم له ئازهربایجان ئهوه نهکرا.
432
• مامۆستا ڕاسته که دهڵێن پێشهوا زۆر جاران له ماڵێ ڕا به پێیان دههاته دهفتهری کاری خۆی؟ * بهڵێ ..ئهوسا ساباڵ بچووک بوو و ماشینی تێدا نهبوو .ههموو کهس مهجبوور بوو بهه پێیهان بڕواتهه سههر کهاری خهۆی .تههنیا یهک ماشین له بهر دهرگای پێشهوا دا ههبوو .ئهویش بهۆ ڕێگهای دوور بههکار دههێنهرا .بهۆ ڕێگهای نێهو شهار و سههرکار خهۆی بهه پێیهان دههات. • بهاڵم زۆر کهسیش دهڵێن که چوار ههتا ههفت ماشین له بهر دهرگای پێشهوا دا ههمیشه ئاماده بوون.. * من ئهوه نازانم نایێته بیرم. • ئهی پێشهوا بهو حاڵه له نهدهترسا که وهکو ڕهیسجمهوور گیانی له خهتهر دا بێت؟ * نهخێر ..نهخێر ،چون ئهو ئینسانهکی باش بهوو .خهڵكهکهه زۆری خهۆش دهویسهت .حاکمیههتی ئههو لهه سههر داڵن بهوو . . .دڵهی ئینسانهکانی بۆ خۆی کریبوو ..پیاوی وا نهبوو ..نه... • باشه ،پاشناو یان لهقهبی پێشهوا چۆن یا کهی درا به قازی محهمهد؟ * من ڕسمهن ئاگام لێ نییه ،بهاڵم ئهو ناوه دهبێ هی هههژار بێهت .کهاتێ تهشهریفاتی سههرۆککۆماری جهێ بهه جهێ کهرا لههو سهاوه پێشهوا بوو .ههموو کهس ئهم پاشناوهی به دڵ بوو و زهبیحی یش موخالیف نهبوو. • ئهی چۆن بوو که له کاتی کۆمار دا کابینهی وهزیران ههر ههموویان خهڵكی ساباڵخێ بوون؟ * ئهغڵهبی ئهوانه و قسمی زۆریان له دامهزرێنهرانی ژ .ک بوون .ئێجا تهبعهن دهبێ شرکهتیان ههبێ له وهزارهتهکان دا. • دیتنی ئێوه له سهر ههردوو شاعیری میللی کۆمار واته ههژار و هێمن چییه ،فهرقی وان چییه؟ * ههژار زۆر به سهواد بوو .زۆریش شاعیر بوو ،ئهما مرۆڤهکی سیاسی نهبوو .هێمن ئینسانهکی بهاش بهوو ،ههێمن بهوو یها باشهتره بلێم ناوهکهی خۆی به خۆیهوه ههیه .به سهوادیش بوو ،بهاڵم نهک بهه قههدهر هههژار(!!) .قهووهی شهێعری هههژار لهه ههی ههێمن زیهاتر بوو .ئهما شێعرهکانی هێمنیش ههمووی واتهدارن و ئهغڵهبی کراون به گۆرانی و شتی وا..
433
• نێزیکهی 61ساڵه تۆ له کهاری کوردایههتی دای ،هێنهدێک باسهی سهرگۆزهشهتی خۆتهان بکهه پهاش ئههوهی کهه کۆمهاری کوردسهتان تێکچوو.. * پاش تێکچوونی کۆماری کوردستان دهگهڵ «غهنی بلوریان» ئێمه هاتین بهۆ ئێهره(باشهووری کوردسهتان) .لهه وێ غههنی نههیگوت مهن سههر بهه حیبهی تهۆدهم .باسهی ئههوهی لهه گههڵ ئێمههی نههکرد .ئێمهه قههرارمان ئههوه بهوو کهه بهۆ بووژاندنههوهی حیزبهی دیمههۆکراتی کوردستان که %91له ئهندامههکانی گیرابهوون یها کوژرابهوون کهارهک بکههین .قههرار وا بهوو ئێمهه ئهیش بکههین بهۆ بووژاندنههوهی ئههو حێزبه و بێین بۆ عێراق .لهوێ ئێمه چهند دانیشتنهکمان کرد بهاڵم ئهو له (ئاڵهکۆک) دهڵێت :ئێمه یهكێكمان نارد بۆ الی «ئیحسهان تهبهری» له تاران ..ئهوه ڕاست نییه .ئهمن خۆم لهو ساوه بێزار بووم لهحیزبی تۆده. رۆژی نهورۆزی ساڵی 1912ئێمه له حدود(سنوور)ی عێراق بووین .من به تهنیا هاتم بۆ سلێمانی و چووین بۆ سهر قهبری قودسی و شههیدهکانی دیکه .پاش ئههوهی دهگههڵ «عوسهمان دانهیش» (ئهوسها ئههو تووشهم بهوو الی مزگههوتی گههوره لهه سهلێمانی) و پێکههوه چووین بۆ سهر قهبران .دوایی چووین بهۆ گونهدی سهیتهک و لههوێ زهبیحهیم دۆزیههوه .تێلێگرافههکم کهرد بهۆ غههنی .غههنی ڕۆژی دوایهی هات .ههموومان(من ،غهنی بلوریان ،زهبیحی و بههزوری شێخ لهتیفی کوڕی شێخ مهحموود بهرزهنجی) قهرارمان دا که بنکهیهکی چاپی دابنێین و خزمهتی کورد بکهین. دروستکردنی چاپخانهیهک به من سپێردرا .غهنی هیچی نهدهزانی .وهلهو(ههرچهند) زهبیحی پیشهی چاپخانهه بهڵههد بهوو و هههتا ڕادهیهک لێیدهزانی بهاڵم لهو پلهیه دا نهبوو که بتوانێ مهتبهعه(چاپخانه) دروست بکات .ئهوه من قههبوڵم کهرد و نێزیکههی مانگێهک من هاتوچووی ئاسنگهرهکم کرد به نێوی شێخ حوسێنی ئاسهنگهر .لهه ئێهره ،لهه سهلێمانی بهوو كهه چاپخانهکههم سهازکرد .مهن و غههنی و زهبیحههی ژمههارهی 11ی نیشههتمانمان پههێ چههاپکرد .لهههو ژمههاره 11یههه ئێمههه نێزیکهههی 211ژمارهمههان لههه سههلێمانی و بهغههدا باڵوكههردهوه. باقیهکهمان به سێ جار ناردهوه بۆ مههاباد .دوو جار به هۆی قاچاخچیان دا و جارێکیش غههنی خهۆی گهوتی ئهڕۆمههوه و 111ژمهارهی له گهڵ خۆیا دا برد بۆ ئهو دیوی کوردستان .غهنی کهه دهگاتههوه سهاباڵ تهبعههن لهگههڵ تۆدهییههكان ڕێكدهکههوێت و قیهادهی حیزبهی دیمۆکراتی کوردستان له گهڵ چهند کهسهکی دیکه دهگرنه دهست .ئینجا ئهو لهه (ئاڵههکۆک)دا داوا دهکهات و دهڵهێ کهه مهن لهه ژمهارهی 11ی نیشتمان دا حازر نهبووم بهڵكو من مهجهلهی (ڕێگا)م چاپکردووه .من له بیرهوهرییهکانم دا جوابم داوهتهوه و ههمووی به شههوود و ئیستفادهم له قسهکانی خۆی کردوووه و سابتم کردووه که ڕاست ناڵێت .ڕێگا مهجهلهیهکی کۆمونیستی بوو که »ڕهحهیم سهوڵتانیان» ساحێبی بوو .یهکهم ژمارهی ڕهحیم سوڵتانیان له تهورێز چاپی کردووه .دوێنێ له ماڵێ وهبهر چهاوم کههوت .ئههمما غههنی دهڵهێ ئێمهه له سیتهک چاپمان کردووه که ڕاست نییه. • کۆڤاری نیشتمان ،ئاخرین ژمارهی 11بوو؟ * بهڵێ ،ژمارهی ١١ئاخرین ژمارهی بوو..
434
• پاشان قهت کارتان نهکرد که دیسان چاپی بکهنهوه.. * نه ..لهو مهرحهلهیه ،مهرحهلهی نیشتمان و مهرحهلهی کۆمهڵه ڕۆیشتبوو .مهرحهلهیهكی دیکه هاتبوه گۆرێ... • ئهو مهرحهلهیه چی بوو؟ * ئهو مهرحهلهیه بوو که زهبیحی هاوکاری ههبوو له گهڵ پارتی دیمۆکراتی کوردستان .لێره ئهخباریان لێکردین که شێخ لههتیف بهرزهنجی کوردهکانی ئێرانی هێناوه و دایناون له سیتهک و چاالکی سیاسی دهکهن .پێش ئهوه خهبهریان دابوو به ئێمهه .پهێش ئههوهی ئێمه بگرن ،من پێش زهبیحی ڕامکرد بۆ بهغدا و زهبیحی یش پاش من هات. • له بهغدا چیتان کرد؟ * زهبیحی ماوهیهک الی کابرایهک مایهوه به نێوی عهبدوڵاڵ که خۆی خهڵكی ئێران بوو .ئهو خاوهن کاباره بوو ،ئینسانهکی بهاش بوو .زهبیحی دهگهڵ قزلجی لهه گههڵ وی دا بهوون .هههردووکیان بهوون بهه وهکیهل .یهانی هههردووکیان وهکیلهی عهبهدوڵاڵ بهوون .زهبیحهی دهفتهردارییهکهی دهکرد و قزلجیش پاره و مارهی ئهوی وهردهگرت لهه جیهاتی عهبهدوڵاڵ .یهانی کابارهکههی جیگایههکی عهادی( نۆرمهاڵ) نهبوو ،ههموو وهزیرهکانی عێراق هاتوچووی ئهوێیان ئهکرد و کابارهکه تایبهتی بوو بۆ وهزیرهکان .نووری سهعید و... • ئهی کۆڤاری نیشتمان ئاخرین ژمارهی چ بابهتهکی تێدا بوو؟ * له بیرم نییه ،ئهما من خۆم بابهتهکم ههیه و غهنیش بابهتهکی ههیه .من به ناوی ئازاد ئیمزام کردووه .غهنی له بیرم نییه ناوی چی بوو ..غهنی ئینکاری ئهوه دهکات بهاڵم ڕاست ناکا. • بابهتهکهی تو ناوهرۆکی له سهر چی بوو؟ * چاک له بیرم نییه.. • مامۆستا شاپهسهندی ،نهمر زهبیحی قهدهرهکهی زۆر به تاڵی دوایی هاتووه .ئهو مرۆڤه ئاکتی و ڕۆشهنبیر و زانایه زۆر کهاری کردووه بۆ فهرههنگی کوردی له سێ تعپا ...چۆن بوو که ئهو مرۆڤه به ئاسانی ژیانی خۆی له دهست دا؟ * هێندێک کهس تووشیان کرد .ئاخر شهرت نییه ..پیاوهکی گهوره بوو ،مهسهلهن پیاوهکی زۆر ئاقڵ یا پرۆفهسۆرهک دهبینی
435
ئیشتباه دهکات بۆ ئیشهکی زۆر هاسان ئیشتباه دهکات .ئیشتباههکی زۆر گهوره دهکات که سهری تێدا ئهڕوات .ئهوانهی که ڕهفیقهی زهبیحی بوون ئهوانه ههموو دهڵێن که زهبیحی بۆ ئهو کارهی که خۆی تووش کرد نهدهبوو .ئهو الیقی کارهای گهورهتر بهوو .زوڵمهی لهه خۆی کرد. • چۆن بوو شههید کرا ،ئهسبابی شههیدکردنی چیبوون؟ * ئهسبابی شههیدبوونی!! ..له ئێره حكوومهتی عێراق دهیویست هاوکاری ئۆپۆزیسیۆنی ئێران بکات .به ههۆی زهبیحهی یههوه چههک و تهقهمهنی و ئهو جووره شتانهی بۆ دهناردن .جاری ئهوهڵ ئهو موساداتانه دههێنێهت و دابهشهیان دهکهات .جهاری دووهههم دهیهێنێهت و بهشهک لهو هاوکارییانه دهدات به پێشمهرگهکانی یهكێتی كه شهری ههیه دهگههڵ دهوڵههتی عێهراق .ئههوه ئههخباری لێدهکههن .ئههویش که دهچێتهوه ههر له ڕێگا دا دهیگرن و دهیکوژن .له نیسانی ساڵی ١٩٨١دا زهبیحی کوژراوه. • ئهو کتابهی که کاک «عهلی کهریمی» له سهر زهبیحی نووسیوه{ئامادهی کردووە} دیتووته؟ * بهلێ خوێندوومهتهوه.. • نهزهرتان له بارهی ئهم کتابهدا چییه؟ * لهو کتابهدا ،عهلی کهریمی سهالحیهتی ئهوهی نهبوو که ئهو کهاره بکهات .عههلی کههریمی ئههو سههوادهی نییهه کهه بتهوانێ ئههو کتابه جهێ بهه جهێ بکهات .مهسههلهن لهه دژی قهازی موحهمههدی نووسهیوه .بههاڵم زهبیحهی خهۆ دژی قهازی موحهمههد نههبووه .لهه ئهاخردا زهبیحی زۆر ههو:ی دا که له گهڵی بروات بۆ عێراقێ یا بۆ باکۆ بهاڵم قازی ڕازی نهبوو و گوتی :ئهمن میللهتی خهۆم بهه جهێ نهایێلم. که ڕووسان زهبیحی یان وهالنا قازی موحهمهد گرتیهوه (پشتگیری لێکهرد) .قهازی موحهمههد کهاری دایهێ .لهه مهاڵی خهۆی کهاری دهکهرد. وهکۆ موشاور وابوو .بهینهک ..ده ئاخریشدا بوو به موفهتیش .واته دهچوو پێشهمهرگهکانی تههفتیش دهکهرد .ئهیش و کهاری پێشهمهرگهی جێ به جێ دهکرد. • کاتێ پێشهوا شههید کرا تو له کوێ بووی ،چۆن زانیت؟ * (ئاههک ههڵدهکێشێ و جواب دهداتهوه ) دهمانزانی شههید دهکرێ ،ئێمه شههوی پهێش ئههوهی شهههید بکهرێ خهبههریان داینهێ. خهبهههریان داینههێ و بهههیانی زوو مههن چوومههه دهرێ .چههووم دیههتم ههڵواسههراوبوون لههه چههوار چههرا .نێزیکههی دوو سهههعات مههن ههههر ئهههوها دانیشتم ،گوتم بۆ ئهوهی چاک دهگهڵ خوێنم تێکهڵ ببێ ئهو دیمهنه ،با بزانین دوژمنمان کێیه.
436
• گریای؟ * تهبعهن ..ئهی چۆن نهگریام ،کێ ههموو کورد بێ و لهو ڕۆژه دا نهگرێ... • خهڵكهكه.. * خهههڵك ..ههههموو کهههس دهگریههان ،ژن دهگریههان ،پیههاو دهگریههان ،منههداڵ دهگریههان ،کهههس نهههبوو نهههگرێ .ئهههو دیمهههنی قههازی موحهمهد ..ئهو قازیهی که گوڵی ساباڵ بوو ،ڕوحی ساباڵخیان بوو ..وای لێهاتبوو ..عهجهمی ئهفیۆنی ئهوهای به سهر کورد هێنا... • ئهی لهم حاڵهدا که مینا خانم و وان هاتن چیان کرد؟ * له بیرم نییه ،چونکهه قههرهباڵخی زۆر بهوو ،خههڵكیش نهیانهدهوێرا زۆر ئیزدحهام بکههن و خهڵكهکهه خۆشهیان نهیانهدهوێرا زۆر ڕاوهستن له تهک عهسکهرهکانی ئیران .چواردهوریان گرتبوو. • ئیحتیمالی ئهوه نهدهدرا که له نێوان خهڵك و عهسکهرهکانی دهوڵهت دا شهر بکرێت.. * دهوڵهت ئیحتیاتی خۆی کردبوو له ههموو بوارهکدا .ئاماده بوو ،سهربانهکان ههموو گیرابوون ،جادهکان ههموویان داگیرکرابوون .ڕێگا نهمابوو که نهگیرابێت. • مامۆستا تا ئهو جێگایهی که بێته بیرتان جهنازهکان چهند سهعات به سهر دارهوه مان؟ * تهقریبهن ههتا ساهت 11یا 11.21ی بهیانی من له وێ بووم ،ئهوانه به سهر دارهوه مابوون .دوایی ئهمن ڕۆیشتم نهازانم ئیتهر کهی لێکراونهتهوه.. • هێندهک کهس دهڵێن که دهوڵهت نیازی وا بوو که بۆ سێ ڕۆژان جهنازهکان بهه سههر دارهوه ههڵواسهراو بهێڵێهت بههاڵم خهڵكهکهه نهیانهێشت.. * بهلێ ڕاسته ..دهوڵهت نیهازهکی وای هههبوو ،خههڵكیان نهارد ،ڕێشسهپیان نهارد بهۆ الی قایهدهی عهسهکهری مهههابادێ و داوایهان لێکرد که کارهکی وا نهکهن .چونکه ئیمکانی ئهوه ههبوو که خهڵكهکه شۆرهش بکهن.
437
• پاش شههیدکردنی پێشهوا قازی موحهمهد و هاورێیانی ،چهند کهسی دیکههش شهههید کرابهوون لههو شهههیدانه نهاوی کێتهان لهه بیره؟ * ئهو چوار کهسهی دیکه« ..ڕهسووڵی نهقهدهیان» که ڕسمهکهیم دا بهه ئێهوه« .حامهد مهازووچی»« ،عهبهدوڵاڵی ڕوشههنفکر» و «محهمهدی نازمی». • باشه مامۆستا چۆن بوو که کاتێ پێشهوا و هاورێیهکانی گیران تو ههڵنههاتی؟ * ئهمن ئهوسا به ناوی کرێکارهک له چاپخانهدا مهشغووڵی کار بووم و ئهوان به دوایی ئهو کهسانهدا چهوون کهه لهه مهن مهوهیمتر بوون .دیاره له ڕهوشهکی وا دا به دوای من دا ناکهون .ئهوان به دوای گرتنی کهسایهتییه مهشهوورهکان دا بهوون .جهارێ وهختهی ئێمهه مابوو که بێن به دوامانا .که زانیمان وهختی گرتنمان هاتووه من و چهند کهسی دیکه پێکهوه هاتینه ئهم دیوی کوردستان. • باشه مامۆستا چۆن بوو ئهو وهزیرانهی دیکهی کابینهی کۆمار نهگیران مهسهلهن بۆ نهمر بابا شێخ نهگیرا؟ * حاجی بابا شێخ ،ئینسانهکی شێخ بوو ،مرۆڤهکی دینی بوو له کوردسهتانی ئێهران دا لهه نێهو خهڵكهدا نفهووزی هههبوو .شهێخ بهوو شێخهکی گهوره بوو .له گهڵ شهاهی ئێهران سهابقهی یهکترناسهینیان هههبوو کهه شهاه ههمیشهه لێهی پرسهیوه( .جها نهازانم پارهمهارهی بهۆ ناردووه یان نه) ،له بهر ئهوه دهستیان لێنهدا .هێندێک بۆ کاتێکی کهم گیرا بهاڵم بهردرا .مهال خهلیلیش کهه سهاڵی ١٣١٧ئاسهی بهوو و گوتی :پۆشینی جل و بهرگی پههلهوی حهرامه ،كاڵوی پههلهوی حهرامهه ..ئههویش کهه دوایهی مههجبوور بهوو تهسهلیم بێهت ،پههلههوی ئهوی عهفوو کرد .ئهوجا ئهو سهبهبهی که مهال خهلیل پێی عهفوو کرا ،حاجی بابا شێخیش ههر ئهوه بوو که خاوهن نفووز بوون. • له کاتی مهحاكهمهکردنی پێشهوا دا ئهو کهسانهی که له دژی پێشهوا نامهیان ئیمزا کرد بۆ ئیعهدامکردنی نهاوی کێتهان لهه بیهر ماوه باشه چۆن بوو ئهو شته کرا؟ * ئهوه ئهغڵهبی فشاری حكوومهت بوو .ئێمهه کههم کهسهمان هههبوو کهه دوژمنهی گیهانی پێشههوا قهازی موحهمههد بێهت .ئههمما ئههوه ئهغڵهبی به فشاری دهوڵهت کراوه ،گوشاری حكوومهت وای لێکردوون داوا بکهن له شاه که قازی موحهمهد ئیعدام بکرێ. • ئیمزاکردنی ئهو نامهیه تاسیری ههبوو له ئیعدامکردنی پێشهوا و هاورێیانی.. * ئیمزاکردنی ئهو نامهیه ،نه ..زۆر نامه ههیه من ناوی ئهغڵهبی ئهوانم نووسیوه .نهخێر ئهوه بۆ ئهوهی کهه وهسهیلهیهک بدهنهه دهست حكوومهت که بڵێن معللهت خۆی داوای کردووه که ئهوانه بکوژرێن ،ئهوانه له دار بدهن .بۆ ئهوهیه که جوابی ڕۆژاوا بدهنهوه،
438
جوابی خهڵك بدهنهوه.. • لهو دهمه دا عهشایری کورد ههبوون ..پێتان وایه عهشایری کورد له تێکچوونی کۆمار دا چهنده ڕۆڵی ههبووه؟ * ئاغا و بهگهکان به گشتی یانی ڕهیس عهشیرهکان به گشتی دهگهڵ قازی دا نهبوون .ههرچهند قسمهکیان تێدا بوون ،ئههما لهه گهڵ مهسهلهی کورد دا نهبوون ،دژی مهسهلهی کورد بوون. • هێندهک کهس دهڵێن که پێشهوا قازی موحهمهد چوو به پێشوازی ئهو سهرههنگهی که قهرار بهوو بێهت و مهههاباد بگرێتههوه .وه ئهو کارهی پێشهوا به خۆتهسلیمکردن به حیسابب دێنن بۆچوونی ئێوه چییه؟ * ئهههو کهسههه سهههرههنگ نهههبوو ،دهرجهههی گهههورهتر بههوو لههه سهههرههنگی .مههن لههه بیرهوهرییهههکانم دا ههههموو شههتهک و ههههتا ناوهکانیشیانم نووسیوه .بهاڵم ئهوان داوایان لێکردن که بڕۆن و پێشوازیان لێبکهن .قازی موحهمهد مهجبوور بوو کارهکی ئهوها بکات... • بۆ مهجبوور بوو؟ * مهجبوور بوو ..چونکه خۆی تهسلیم کردبوو که خسهاری گههوره بهۆ خهڵكهکهه نهیێتهه پهێش .یها دهبهوو ڕابكها(هههڵی) یهان دهبهوو ئهوی حكوومهت بڵێ قهبوڵی بکات. • بهاڵم پێشهوا قازی دهیزانی که ئهکوژرێت.. * بهڵێ ..بهڵێ .. .بهاڵم له بهر ئهوهی چوو که میللهتی مههاباد وهک ئهوهی بهه سههر تههورێز ههات بهه سههر ئازهربایجانیهان دا هات ،به سهر میللهتی ساباڵ دا نهیێت .ئهو خۆی کرد به قوربانی میللهتی کورد به گشتی و میللهتی ساباڵ به تایبهتی... • بهڵێ ..دیاره ئهو پێشبینی و ئهو دووربینییهی پێشهوا زۆر موئهسیر بوو ..وایه؟ * بهڵێ ..بهڵێ ..مهال مستهفا زۆر ههوڵی له گهڵ دا که بڕوا ،زهبیحی زۆری ههوڵ دا که له گهڵی بڕوا .ئهوانهی قهبوڵنههکرد، گوتی :من میللهتی ساباڵ به جێ ناهێڵم ...ئهوه شتهکی ئاشکرا بوو خۆ ،ههموو کوردی ساباڵ دهزانن که کارهکه چۆن کرا. • ئێستا 21ساڵ له تهمهنت گوزهراوه .گهورهترین ئارهزووت له ژیانا چییه؟
439
* گههورهترین ئهارهزووم ئهوهیهه کهه هههموو پارچههکانی کوردسهتان یههک بگهرن ،کهورد ئهازاد بهێ ..ئههوه نههک هههر ئهارهزووی منههه ئارهزووی ههموو کوردهکی دڵسۆزه. • پهشیمان نیت لهو ههموو ڕهنج و زهحمهت و جهفایه؟ * ئهگهر دوای مردن زیندوو ببمهوه ههر ئهو ڕێگایه دهگرم .ئهو ڕێگایهی که خزمهتی کورده ،کوردایهتی یه. • ناخۆشترین خاترهی ژیانت چییه؟ * خهبهری مردنی باوکم .باوکم نهدیوه ،عایلهی خۆم کهسم نهدیوه ،ههموویان مردوون ،ئهمن له مهراسمی هیچیان حازر نهبووم. • مامۆستا شهخسیهتی پێشهوا و نهمر مهال مستهفا بارزانی چۆن له گهڵ یهکترا موقایسه دهکهی؟ * عهفووم بکه( ..جواب نادهتهوه) • پێتان وایه له حاڵی حازردا پاش ئهو پارچهیه که ئازاد کراوه ،نۆبهتی کام پارچهی دیکهی کوردستانه که ئازاد بکرێت؟ * چۆنیهتی سیاسهت دهزانێ ،ڕهوشی پاشهڕۆژی دونیا دهزانێ که چۆن دهبێ ،کامیان وهپێش دهکهون .ئهما پێم وایهه ئیتهر ئیشههاڵ ئیران دهبێ... • ئهی ڕهوشی کوردهکانی باکوور چۆن دهبینی؟ * بهخۆیان ورده ورده ڕامیان دهکهن ،ئهمریکاییهکان ورده ورده ترکهکان ڕام دهکهن .وهختی ئهوه دێهت کهه ئههوانیش داوای هههقی خۆیان بکهن. • نهزهرت له سهر بهرنامهکهمان(ناودارانی کورد) چییه؟ * من ئهوهڵهن زۆر لهوه نارازیم که من زمنی ئهو ناودارانه گۆتووبێژم له گهڵ دا بکههی .چونکهه مهن خهۆم بهه نهاودار نهازانم .مهن خههۆم لههه پێشههمهرگهیهکی کههورد زیههاتر نههازانم .بههۆ بهرنامهکهههتان داوای سهههرکهوتن دهخههوازم .بههۆ ئارشههیڤی میللههی کههورد و بڵینههدکردنی شهخسیهتی کورد کارهکی پیرۆزه .کارهکی مێژوویی یه.
440
• وهک کهسایهتی و مرۆڤهکی به تهجروبه مهساژ(پهیام)ی ئێوه بۆ میللهتی کورد (بۆ کوردهکانی ههر چوار پارچه) چییه؟ * ڕێكکهوتنههه ،ئیتیحههاده بهههینی ئهههو چههوار پارچانههه ،لهههوه زیههاتر نییههه .ئهههما ئهگهههر ڕێكنهکهههوین نههاتوانین مووهفهههق بههین لههه چاالكییهکانی خۆمان دا ،له خهباتی خۆمان دا .دهرمانی ههموو دهردێک یهكێتی یه ،یهكێتی ،تهنیا یهكێتی.. • له ژیانت دا قهت تامی ئازادیت چێشتووه؟ * کهم ..ههر ئهو زهمانی دیمۆکرات ،زهمانی کۆماری کوردستان ..ئهو بهینهش بهس تامی ئازادیم چێشتووه. • ئهی ئێستا که پارچهکی خاکی کوردستان ئازاده؟ * ئێسههتا زۆر باشههه ،باشههه ئهگهههر خۆمههان لههه خۆمههان تێکههی نهههدهین .ئێسههتا ڕهوشههی کههورد ئهگهههر ڕێكکهههوین ،ئهگهههر ئیتیحههاد و یهكێتیمان ههبێت ،ئهگهر ئهو دوو پارچهی کوردستانی عێراق یهک بن ..داهاتوومان باشتر دهبێت. • ئهو وهزیرانهی کۆماری کوردستان که پاش تێکچوونی کۆمهار زۆربههیان ئیعهدام نههکران ،وهک نههمر مههناف کههریمی و زۆر کهسهی دیکه ..پاشان قهت پهیوهندیتان له گهڵ هیچیهک له واندا ههبوو؟ * نهخێر ،قهت نهدهکرا ،ئێمه له ئێره و ئهوانیش لهو دیوی کوردستان ،ههمیشه له ژێر زهخت دا بووین ..چۆن دهکرا؟ • ئهی له گهڵ هێمن و ههژار موکریانی؟ * هێمن و ههژار ..له ئێره کاتێ که من هاتم گوتیان ههژار نهخۆشه ،دهینێرن بۆ لوبنان .له هۆتێلهک بوو به نێهوی ترۆکهادێرۆ. له گهڵ ( كهسێك؟) چووم بۆ الی ،دۆزیمهوه ،ڕهوشی زۆر قۆڕ بهوو .واتهه نهخۆشهی سهیلی هههبوو .لهه وێ مهن هههژارم دۆزیههوه ،دوایهی پاش بهینهک هێمنیش هات .هێمنم له ئێره (له باشووری کوردستان ) ناسی. • مامۆستا ،ئهوانهی که پاش تێکچوونی کۆماری کوردستان حزبیان بووژاندهوه ،یهکێ له وان تو بووی ،ئیتر کێی دیکه ههبوو؟ * ئهوانههه دهرنهکهههوتن ههههتا دوایههی ١٤ی تهههمووز ،جهماعهههت جهماعهههت دههههاتن بههۆ ئێههره .وهک جهماعهههتی قههادر شهههریف ،زۆر جهماعهتی دیکهش دههاتن بۆ ئێره .لهه ئێهره ئهغڵههبی میهوانی مهکتههبی سیاسهی پهارتی بهوون .یهانی میهوانی مهام جههالل و ئیبهراهیم ئهحمهد و ئهوانه بوون .یانی ئینسان ڕاست بڵێ که مهکتهبی سیاسی ئهوسا خزمهتی زۆر بوو بۆ کوردی ئێران ،به چهک ،به پاره،
441
خزمهتی زۆریان کردین. • ڕێزدار شاپهسهندی ،کێبوون ئهوانهی له گهڵتانا بوون که حیزبیان بووژاندوه؟ ئهڵێن مینا و عیسمهت قازی کچی پێشهوا زۆر هاوکاری ئێوهیان دهکرده ،ڕاسته؟ * بهڵێ ڕاسته ،بهاڵم من له ئهم دیوی کوردستان بووم و ئهو کاره له الی خۆمان دهکرا (ڕۆژههاڵتی کوردستان) .یهانی مهن دهگههڵ ئهوانه نهبووم .ئهوان خزمهتی غهنی بلوریان و ئهوانی دیکهیان کردووه .واته وهختی خۆی له ساباڵ حیزبی دیمهۆکراتی کوردسهتانیان به حیسابی خۆیان دهبووژاندهوه .بهڵێ ،مینا خانمی خێزانی پێشهوا و عیسمهتی کچی و ئهوانی دیکه هاوکاریان کردوون. • زۆر سپاس بۆ ئهوهی که وهختتان دا به من بۆ ئهم گۆتوبێژه. * منیش سپاست دهکهم .هیوادارم که له کارهکانتان دا ههمیشه سهرکهوتوو بن. سهرچاوه :ماڵپهری گزینگ /ڕێکهوتی 81 :ی جووالی 8112
442
نهخشی بارزانی له کۆماری کوردستاندا س .چ .هێرش
بههر لههوهی کهسهایهتی مێژوویهی و سیاسهی یههکێک لههه مههزنترین سههرکردهکانی بزووتنههوهی ڕزگهاریخوازیی کهورد «مههال مسههتهفای بههارزانی» کههه لههه کۆمههاری کوردسههتان ( )1916بههه ڕێبهرایهههتی «پێشهههوا قههازی محهمهههد» ،نهخشههێکی بهههرچاوی ههههبووه بخرێتهبهههرچاو ،بههاش وایههه ئاوڕێههک بههه ڕابههردووی ناوچهههی بههارزان و بهتایبهههت بنهماڵههههی شهههێخانی بهههارزان بدهینههههوه کهههه بههههر لهههه شههههڕی یهکههههمی جیهانییههههوه لهههه دژی تورکهههه دهسهههاڵتدارهکانی عوسههمانی ڕاپهههڕیون و گیانیههان لههه پێنههاو بهرهوپێشههبردنی ههسههتی نهتهوایهههتی و ئامانجی ڕزگاریخوازیی کورد بهخت کردووه .هههژار لهه پاشهکۆی (شههڕهفنامه)دا سههبارهت بههم مهبهسهته ئاوای نووسیوه: «ناوچهی بارزان مهڵبهندێکی چڕ و سهخت و لێڕهواره .له سهر سنووری نێوانی تورکیها و ئێهران و عێهراق ههڵکههوتووه و سههر بهه ئهستانی ههولێره .زهوی و زاری بۆ داچاندن یهکجار کهمه... جا چونکهه مهڵبهندهکهشهیان چهڕ و دڕ و لهه داعبها و دڕنهده پهڕه .کوڕوکاڵیهان زۆربههی کهاتی خههریکی نچیهر و ڕاوه .هههمووی زۆر ئهنگێوهی چاک و به گورد و گوڕ و چاالک و به جهرگ و ئازا دهرهخسن ،له خوا نهبێ له هیچ کهسی تر ناترسن... دهماودهم وا دهگێڕنهوه که ماڵه شێخانی بارزان له ڕۆژگارانی پێشیندا له بهرهی ماڵی میرانهی ئامێهدی بهوون ،یههکێکیان بهه نهاوی (مهسعوود) له میرایهتی میراتی وهرهز بووه ،ڕووی کردۆته بناری چیای زێبار و دهستی له دنیا بهرداوه و تههکی داوه بهه الی خهواوه و به گۆشهنشینی ژیاوه .له پاش ئهویش وهچ و نهوهی له سهر شوێنی ئهو ڕۆیشتوون ،خوێندوویانه و پلهپله پێ گهیشتوون ،بوونه زانها له زانستی ڕواڵهتی و نهێنیدا .لهمانه ئهوی ناسراون و نازنهاوی مههالیان هههبووه ،بهه زنجیهره :تاجههددین و محهمههد و عهبدوڵاڵیهه. کوڕانی مهال عهبدوڵاڵ هاوچهرخی مهوالنا خالیدی شارهزوورین (1286 -1222م =(1192هه 1818ههه) .لهوانهه دووان :عهبهدولڕهحمان، عهبدولسههالم ،بوونهه خهلیفههی سههید تهههای شههمزینانی کهه سههید تهههاش خهلیفههی مههوالنا بهووه .لهوسهاوه شهێخانی بهارزان بهه تهریقهت نهقشبهندین .عهبدولسهالم له شۆڕشی سهربهخۆبوونی کوردستان ( 1896کۆچی) که شێخ عوبهیدوڵاڵ سهرکردهی بهوو بهشهدار بووه .کوڕه گهوره و جێنشینی عهبدولسهالم :شێخ محهمهدی بارزانی دهگهڵ ئاغا و قهلهوقوتههی خوانههناس و ههژارچهوسهێن کهوتۆتهه بهربهرهکانی و تورکهکان لێی دڕدۆنگ بوون و بۆ ماوهیهک له بهندیخانههی بدلیسهدا حههپس کهراوه و ماوهیههکیش لهه بهارزان دووریهان خستووه و له شاری موسڵ ژیاوه .شێخ محهمهد پێنج کوڕی بوون :عهبدولسهالمی دووههم ،شێخ ئهحمهد ،شێخ حهمهه سههدیق ،شهێخ بهابۆ و مهال مستهفا»( .شهڕهفنامه ،ههژار) {به ڕێنووسی گزینگ نووسراوهتهوه}
443
لێرهدا ده پێوهندی دهگهڵ مهسهلهی تهریقهت (نهقشبهندی و قادری و)..دا ،پێویسته لهپاڵهوه ئهو الیهنهه جههخت بکرێتههوه کهه له دوای نهمان و لهناوچوونی یهک له دوای یهکی ئهماڕهته کوردییهکان و ئاخرینیان ئهماڕهتی ئهڕدهاڵن ( )1222لهالیهن پادشاکانی قاجار و سوڵهتانهکانی عوسمانی ،مهکۆی بیری بهربههرهکانی و کانگههی ئامهانجی ڕزگهاریخوازی و نیشهتمانی دهگوزرێتههوه بهۆ ناوهنهدی خانهقا و تهکیهکان که ڕاپهڕینهکانی شێخ عوبهیدوڵاڵی نههری ،شێخ مهحموودی حهفیهد ،شهێخ سههعیدی پیهران ،شهێخانی بهارزان و.. باشترین نموونهی ئهو دیاردهیهن. جێی بیرهێنانهوهیه له سهردهمی ئیمپراتۆریی عوسمانیدا ،ههر لهو بنهماڵهیهی شێخانی بارزان سێ کهس واته شێخ عهبدولسههالم و شێخ محهمهد و عهبدولسهالمی دووههم(باپیر و باوک و برا گهورهی مهال مستهفا) که لهه دژی زوڵهم و سهتهمی دهسههاڵتدارانی تهورک ڕاپهڕیون و دهکرێ به قۆناخی یهکهمی ڕاپهڕینی ئهو بنهماڵهیه له قهڵهم بدرێ ،به دهست تورکه خوێنمژهکان له داردراون. قۆناخی دووههمی ڕاپهڕینی ئهو بنهماڵهیه له سهردهمی دهوڵهتی تازه پێکهاتووی عێراق(له ژێر کۆنترۆڵی بریتانیها) ،واتهه ئههو کاتههی کههه ئیمپراتههۆریی عوسهمانی لههه ئاکههامی شههڕی یهکهههمی جیهانییهههوه دادهوهشهێ و دادهبهشههرێ دهسههت پێدهکاتههوه .دیههاره لهگهههڵ ڕاپهڕینی ئهو قۆناخهی بهارزان ،هاوکهات زنجیرهیههک ڕاپههڕینی دیکهه لهه زۆربههی ناوچههکانی کوردسهتانی گههوره (تورکیها ،ئێهران و عێراق) به چهند ساڵێک ئهمالوئهوال سهرههڵدهدهن کهه لێهرهدا بهۆ ههتڵهنههبوون لهه مهبهسهت خۆیهان لهێ دهبهوێرم .ههڵبههت ئههوهش بگوترێ که یهکێک له الیهنه الوازهکانی شۆڕشی کورد له ههموو قۆناخههکانی مێژوییهدا کهه ههمیشهه بهه زیهانی سهتراتێژی نهتههوهیی داشهکاوهتهوه ،یهکنهههگرتوویی و نههبوونی ئامههانجی هاوبهههش و پچڕپچهڕ و لێکههدابڕانی ڕاپهڕینههکان لههه یهههکتر بهووه .دیههاره ،شههیاوی ئاماژه پێکردنه که کاکڵ و نێوهرۆکی تهواوی شۆڕش و ڕاپهڕینهکان که له ناوچهه جیاجیاکهانی کوردسهتانی دابهشهکراودا ههڵگیرسهاون، ههموویان بۆ دامهزران و بنیاتنانی دهوڵهتی نهتهوهیی کورد بوون ،بهاڵم ههرکام به گهوێرهی کارتێکههری و کاردانههوهی ئههم یهان ئههو بارودۆخی ناوچهیی و ههلومهرجی نێونهتهوهیی خاوهنی ویست و خواز و ههڵوێست و تاکتیکی تایبهت به خۆیان بوون. بۆنموونههه ،کاتێههک ئههاخرین سهههنگهری شههۆڕش و ڕاپهههڕینی شههێخ مهههحموودی حهفیههد لههه سههاڵی 1921لهالیهههن دهوڵهههتی عێههراق بههه یارمهههتی و پشههتیوانیی هێههزی ههههوایی بریتانیهها تێکشههکێندرا ،ڕاپهههڕینێک بههه سهههرۆکایهتی شههێخ ئهحمهههدی بههارزانی لههه سههۆنگهی نیشتهجێکردنی ئاسۆرییه دهرکراوهکانی حهکاری له ناوچهی بارزان له الیهن بریتانیاوه دهست پێهدهکا .ههرچهنهد ئههو ڕاپهڕینههش لهه بههاری ساڵی 1928به هاوکاری و پشتیوانیی فڕۆکه بۆبمهاوێژهکانی بریتانیا سهرکوت کهرا ،بههاڵم دهگههڵ ههڵگیرسهانی ئههو شۆڕشهه نێوی شێخ ئهحمهد و براکهی واته مهال مستهفای بارزانی وهک درێژهپێدهری ئهو خهبات و ڕاپهڕینههی کهه کهاتی خهۆی شهێخانی بهارزان له قۆناخی یهکهمدا له دژی ئیمپراتۆریی عوسمانی وهڕێیان خستبوو ،له گۆڕهپانی سیاسهتدا کهوتنه سهر زارانهوه. لههه ئاکههامی تێکشههکاندنی ئهههو شۆڕشهههدا و بهتایبهههت بۆمبههارانی 29گونههدی ناوچهههی بههارزان ،شههێخ ئهحمهههد و مهههال مسههتهفا و بنهماڵهکهیان بۆ باشووری عێراق و دواتر کهرکووک و سلێمانی دوورخرانهوه.
444
مهال مستهفا که له تهواوی ئهو ڕاپهڕین و شهڕوشوڕانهدا وهک پارتیزانێکی کارامه و سهرکردهیهکی لێهاتوو سهرنجی کۆڕوکۆمهاڵنی خهلکی کوردی بۆ الی خۆی ڕاکێشهابوو ،تهوانی بهه یارمههتی حیزبهی «هیهوا» و ئهفسههره شۆڕشهگێڕهکان و کهورده نیشهتمانپهروهرهکانی سلێمانی ،دوای دهساڵ دوورخراوهیی و دهستبهسهریی له ساڵی 1912دا بگهڕێتههوه بهارزان و ،ئهاگری شوڕشهێکی دیکهه ههڵگیرسهێنێتهوه. دهنگدانهوهی ئهو ڕاپهڕینه به جۆرێک بوو که کۆمهڵهی (ژ .ک) له گۆڤاری «نیشتمان ،ژماره » ،8دا نووسی« :ئهم جهنگهی سههرۆکی گهورهی کورد (مهال مستهفای بارزانی) ههڵیئاییساندووه ئیختیالل{شۆڕش}ێکی میللی کورده«. به کورتی ،شهڕ و گرژیی و پێکههڵپڕژان و ناکۆییهکانی نێوان دهوڵهتی عێراق و بریتانیا و هێزی ڕهوانهکراوی جاش لهالیههک و، مهال مستهفا و بارزانییهکان لهالیهکی تهرهوه ،مهاوهی دوو سهاڵی خایانهد؛ کهه لهه ئاکامهدا ،لهه ئهووتی 1911دا لهه سهۆنگهی شههڕێکی سهخت و ئهستهم که لهشکرێکی زۆر تهیار له سهرباز و جهاش بهههاوکاری و پشهتیوانی هێهزی هههوایی بریتانیها تێیهدا بهشهدار بهوون، مهال مستهفای بارزانی له مانگی ئۆکتۆبری ئهوساڵهدا ،وێڕای ده ههزارکهس له بنهماڵه و پێشمهرگه و شوڕشوانانی کورد ،بهه ناچهاری سنووری عێراق دهبهزێنێ و به ڕێگهی (کێلهشین)دا پێ دهنێته خاکی کوردستانی ڕۆژههاڵتهوه. سهههبارهت بههه هههاتنی بارزانییهههکان بههۆ کوردسههتانی ڕۆژههههاڵت کههه هاوکههات بههووه لهگهههڵ سهههرهتای پێکهههاتنی حیزبههی دێمههۆکراتی کوردستان و دواتر دامهزرانی کۆماری کوردسهتان (88ی ژانڤییههی )1916لهه شهاری مهابهاد ،گههلێک بیروبۆچهوونی جیهاواز هاتوونهتهه ئاراوه ،کهه یههکێک لهه بههرچاوترینیان ئهوهیهه گوایهه ههاتنی بارزانییههکان و مههال مسهتهفای بهارزانی ترسهێکی زۆری خسهتووهته دڵهی کوردهکان و بهتایبهت شهخسی«قازی محهمهد»هوه کهوا له داهاتوویهکی نزیکدا له تهدارهکی دامهزرانی دهوڵهتی خۆیاندان. با بزانین ڕاستی و دروستی ئهو بیروبۆچوونه تا کوێ بڕ دهکا و ،ئایا دهگهڵ واقیعی ڕووداوهکان یهک دهگرێتهوه؟! ههروهک دهزانین کاتێک مهال مستهفای بارزانی له وتووێژ و گفتوگۆ دهگهڵ کاربهدهسهتانی دهوڵههتی عێهراق و هههروهها کهارگێڕانی سیاسیی بریتانیای جێگیر له عێراق به ئامهانجی دڵخهواز نهگهیشهت ،بهۆ ئهاخرین جهار لههم قۆناخههدا ڕاپههڕی کهه ئههوه هاوکهات بهوو لهگهههڵ کۆتههایی هههاتنی شهههڕی دووههههمی جیهههانی و ،ئهههوهش بهههو مانایههه بههوو کههه هێزهکههانی بریتانیهها ئێسههته دهیههانتوانی بههه فکههر و خهیاڵێکی ئاسوودهوه ئاگری شۆڕشی بارزان که لهوانه بوو له داهاتودا ههڕهشه له بهژهوهندی وان و به تایبهت نههوتی کههرکووک بکها دابکوژێننهوه. ئهوهش دهبێ بگوترێ ئهگهر تا دۆێنی ئهمریکا و ئینگلیس و یهکێتی سۆڤێت له شههڕی دژی نازیسهمی هیتلێریهدا هاوپههیمان بهوون، ههر له دوای کۆتاییهاتنی شهڕی دووههم ئهو هێڵه کهمڕهنگ دهبێتهوه و دهوڵهته ڕۆژئاواییهکان دهگهڵ هاوپههیمانی دۆێنیهان دهکهونهه ملمالنێ و ناکوکی و ،یهک له مهسهله بهرچاوهکانی ئهو ناکۆکییهش کێشهی کورد و بهتایبهت کشانهوهی هێزهکانی یههکێتی سهۆڤێت لهه ناوچهی ژێر کۆنترۆڵ (ئازهربایجانی ڕۆژئاوا و ڕۆژههاڵت) بوو .ههربۆیهشه کاتێهک مههال مسهتهفای بهارزانی وێهڕای هێهزی پێشهمهرگه و بنهماڵهکانیان ڕوودهکهنه کوردستانی ڕۆژههاڵت ،زۆربهی دهوڵهته دراوسێکان تووشی دڵهڕاوکێ دهبن و ،تهنانهت یهکێتی سۆڤێتیش هه
445
جا چ بهه شهێوهی گهمههی دیپڵۆماسهی یهان هههر بهه ڕاسهت ههڵوێسهتی سیاسهیان وابهووبێ ،بهه چهاوێکی شهک و گومانههوه سههیری ههاتنی بارزانییهکان دهکهن و پێیانوابووه مههال مسهتهفای بهارزانی لهه الیههن ئینگلیسهییهکانهوه بهۆ تێکهدهری و گێرهشهێوێنی هاتۆتهه ئههودیوی سنوور ،که مێژوو ناتوانێ ئهو ئۆباڵه وهئهستۆ بگرێ! ئهوهی ڕاسهتی بهێ ،سهۆڤێتییهکان لهگههڵ ئههوهدا کهه ههیچ سیاسههت و بهرنامهیههکی ڕوون و بههرچاویان بهۆ کێشههی کهورد (النیکههم ناوچهی ژێر کۆنترۆڵی خۆیان هه مهاباد و شارهکانی دیکهه) نههبوو ،دهیانویسهت لهه مهسههلهی کهورد و بهتایبههت ههاتنی بارزانییههکان، وهک گهمهی دیپڵۆماسی و ئهامرازی گهیشهتن بهه بهرژهوهندییهه گشهتییهکانی دوای شههڕ دهگههڵ ڕۆژئهاوا کههڵک وهرگهرن .ئههوهش جههخت بکهمهههوه کههه ڕووسهههکان بههه هههیچ بارێههک دامهههزرانی کۆمههاری کوردسههتانیان بهههدڵ نهههبوو ،ئهههوان مهسهههلهی کوردیههان بههه تێکڕایههی وهک مهسهلهیهکی ناوخۆیی ئازهربایجان چاو لێدهکرد. بهه ههههرحاڵ ،ئهههو سهههرچاوانهی کههه بههاس لهوهدهکهههن کههه هههاتنی بارزانییهههکان بههۆ کوردسههتانی ڕۆژههههاڵت ،دڵهههڕاوکێ و نیگهههرانی خستۆته دڵی کوردهکانی ئهو بهشه و تهنانهت شهخسی قازی محهمهدهوه دهگهڵ واقیعی ڕۆژ و فاکتهکان یاک ناگرێتهوه .مێژوو زۆر بهه ڕوونی ئهوه دهسهلمێنێ که ههم قازی محهمهد بهه شهێوهیهکی زۆر سیاسهییانه و ئهمهگدارانهه لهه هێهزی بارزانییههکان ئهوپههڕی کههڵكی وهرگرت و ،ههم مهال مستهفاش ئهوپهڕی یهکدڵی و یهکڕهنگیی خۆی له خزمهت به مهسهلهی کورد و کۆماری کوردسهتان( )1916نیشهان دا. ••• سهرنج:سهرنج :هه (ئهو گوتاره له سهر داوای ماڵپهڕی «کۆماری کوردستان» نووسراوه هه س .چ .هێرش) بۆ نووسینی ئهو گوتاره ،لهم سهرچاوانهی خوارهوه که پێوهندییان به باسهکهوه ههبووه کهڵک وهرگیراوه: )1شهڕهفنامهی شهڕهفخانی بدلیسی ،ههژار کردویه به کوردی هه ( ،1921له شوێن چونێک :ههژار). )8تاریخ و مشاهیر کرد ،تالیف :بابا مردو روحانی(شیوا) ،بخهش دوم(جلهد سهوم) ،سهروش ،تههران ه (1221بهشهی :بارزانیهان، قازی محهمهد). )2دیوید مک داول ،تاریخ معاصرکرد ،ابراهیم یونسی1221 ، )1با این رسوایی ،چه بخشایشی؟ جاناتان رندل ،ترجمه :ابراهیم یونسی. )1حکومهتی کوردستان ،ڕێبهندانی 1281ه سهرماوهزی ،1281کورد له گهمهی سۆڤێتیدا ،نهوشیروان مستهفا ئههمین (الپههڕهکانی 29 ،22و .)21 نهخشی بارزانی له کۆماری کورستان ()1916
(بهشی دووههم)
446
دهوهدا شک نییه ،که بهشێکی زۆر له سهرۆک عهشهیرهکانی کهورد ،بهه ههاتنی«مههال مسهتهفای بهارزانی» بهۆ کوردسهتانی ڕۆژهههاڵت نهتهنیا خۆشهحاڵ نههبوون ،تهنانههت هێنهدێکیان پێیهان خهۆش بهوو کهوێر بهن و هێهزی بارزانییهان بهه دهوروبههری دهسههاڵتی خۆیانههوه نهبینن. بهاڵم ئهوهیکه بگوترێ «قازی محهمهد» لهم بارهیهوه دژایههتی نوانهدووه ،بیروبۆچهوونێکی ڕاسهت نییهه .چونکهه لهه کهاتی ههاتنی بارزانییهکانههدا ،قههازی محهمهههد ،نههه پلهیهههکی ڕهسههمی(فهههڕمی) ههههبووه ،نههه حیزبههی دێمههۆکراتی کوردسههتان سههازکراوه و نههه کۆمههاری کوردستانیش ڕاگهیێندراوه .ههروهها ئهو قسهیهش که گوایه »مهال مستهفای بارزانی» ویستوویه لهه دژی قهازی محهمههد کودهتها بکها، بیروبۆچوونێکههه زیههاتر لههه مێشههکی ناحهههزان و نهههیارانی کههورد و نهشههارهزایانی مێههژوو دهاڵوهتهههوه .ههڵبهههت لههه مێههژووی جوواڵنهههوهی ڕزگاریخوازیی کهورددا زۆر جهار ڕوویهداوه کهه لهه وهختهی ناسهک و ئهسهتهمدا ،دوژمهن کهه نههیتوانیبێ راسهتهوخۆ بههرهنگاری ڕاپههڕیهن و بزووتنهوهکان ببێتهوه ،به سازکردنی قسهڵۆک و دهنگۆی لهم چهشنه الیهن و الباڵهکانی کوردی تێک بهرداوه و ،بهداخههوه زۆرجهاران لهم بوارهوه سهرکهوتنیشی بهدهست هێناوه. ههههروهک پێشههتر گههوترا ،کاتێههک بههارزانی ،لههه مههانگی ئۆکتههۆبری 1911دا ،هاتههه نههاو خههاکی کوردسههتانی ڕۆژههاڵتهههوه(رۆزفێڵههت)، ڕووسهکان که خاوهندهسهاڵتی ناوچهکهه بهوون ،لهه ژێهر تهئسهیر و لۆمهه و لهقههم و گلههیی ئینگلیسهییهکان ،داوایهان لهه بهارزانی کهرد ماوهیهک خۆی دهرنهخا .دیاره کاکڵی ئهو قسهیه بهو مانایه بوو که خۆ دهکاروباری کوردهکانی ژێرناوچهی ئهوان وهرنهدا .بهاڵم ئایها کهسههێکی وهک بههارزانی دهیتههوانی لهههو بارودۆخهههدا بێالیهههن بمێنێتهههوه؟ ههڵبهههت بههه پێههی بههارودۆخی گشههتی و ههلومهههرجی سیاسههی و ناوچهیی ،نه بۆ «بارزانی» دروست بوو که وهک میوانێکی بێالیهن لهه سهووچێکی ئههو کوردسهتانهی کهه خهۆی بهۆ گههورهترین ڕووداوی چارهنووسسههاز ،واتههه دامهههزرانی کۆمههاری کوردسههتان ئامههاده دهکههرد پاڵبداتهههوه و ،نههه بههۆ «قههازی محهمهههد»یههش کههه ههههر لههه دهورانههی کۆمهڵههی (ژ .ک) و تهنانهههت پههێش پێکهههاتنی حیزبههی دێمههۆکراتی کوردسههتان (نۆڤههامبری |1911ئیگلههتن) ڕێبهرایهتییهکهههی لههه الیهههن خهڵکهههوه قهههبوڵکرابوو ،جێگهههی ساوهسههاو بههوو کههه چههاوی واقیعبینههی نهکاتهههوه و لهههپێناو تهبایهههتی و کوردایهتیههدا ،ئههاوڕ لهههم کهسایهتییه و هێزه نیشتمانپهروهرهکهی نهداتهوه! ئهوهی وهک واقیعێكی مێژوویی دهبێ جهخت بکرێتهوه و پشت گوێ نهخرێت ،له ئارادابوونی سێ جهۆره شهێواز و ههڵویسهتی سیاسهی ئهوکاتهی دهوڵهتی یهکێتی سۆڤیهت بووه له ئاست واڵتی ئێران بهگشتی و مهسهلهی ئازهربایجان و کوردستان بهتایبهتی. یهکههمیان :ههڵویسهت و سیاسههتی رهسهمیی دهوڵهههتی یههکێتی سهۆڤیهت ئههوه بهوو کههه تههنیا بهرژهوهندییههکانی خهۆی لهه ڕوانگهههی شهڕێکدا دهدیت که له سۆنگهیهوه بتوانێ نفوزی سیاسی خۆی له ناوچه و ههرێمدا پهرهپێبهدا و بههم جهۆره بهه ئاواتهه لهمێژینههکانی بگا که بهرچاوترینیان مهسهلهی نهوتی باکووری ئێران بوو.
447
دووههمیان :ههڵوێست و سیاسهتی قهومی و ناسیۆنالیستیی دهوڵهتی ئازهربایجانی سهروو(باکۆ) به سهرکردایهتی میر جهعفهری باقرۆف کهه لهه ژێهر پههردهی خزمههت بهه ئامانجههکانی یههکێتی سهۆڤیهتدا بهۆ لکاندنههوهی بهشهی خهواروو(ئازهربایجهانی ڕۆژهههاڵت و ڕۆژئاوا له ئێران) و دامهزرانی ئازهربایجانی یهکپارچه بهڕێوهدهچوو. سێههمیان :ههڵوێست و سیاسهتی هێزهکانی سۆڤیهت له ئێران و ئازهربایجان کهه سههرهڕای هههبوونی چهنهد هێهڵ و الیههنی جیهاواز تێیاندا ،بهه تێکڕایهی خهوازهری ئههوهبوون کهه ئهارامی و هێمنایههتی ناوچهه بپهارێزرێ و بههر بهه گێرهشهێوێنی و بهلبهشهۆی عهشهیرهیی بگیرێ. کهوابوو ،له بارودۆ و ههلومهرجێکی ئاوا ناسک و ئهسهتهمدا ،شهکاندنی هههموو دێهزه و گۆزهکهان ده سههری ڕێبههرێکی لێههاتووی وهک «قازی محهمهد» که گوایه له سههرهتای ههاتنی بارزانییههکان تووشهی ساوهسهاو و کهمتههر خههمی بهووه و بایههخێکی ئههوتۆی پهێ نهداون ،بیروبۆچوونێکی ناڕهوایه. بهههرحاڵ ،دوای ئهوهیکه له ڕۆژی 8ی ڕێبهندانی 1281ی ههتاوی(88ی ژانڤییهی )1916کۆماری کوردستان له چوارچرای مهاباد ڕاگهیێندرا« ،مهال مستهفای بارزانی» له الیهن «قازی محهمههد»هوه بهه شهێوهی رهسهمی بهۆ مهابهاد بانگهێشهتن کهرا کهه هههواڵی ئههو سهردانه له ڕۆژنامهی کوردستان (ژماره ،81ڕێکهوتی )1281 / 18 / 11دا بهم جۆره باسکراوه: «جهنابی مهال مستهفا قائیدی کوردی بارزان ڕۆژی 9ی 18ی 1281ساتی 1ی پاش نیهوهرۆ واریهدی مهههاباد بهوو .وهختهێ گهیشهته نێو باغان ئهندامهکانی کۆمیتهی مهرکهزی پێشوازییان لێ کرد .وهختێ مهال مسهتهفا لهه چهۆمی پهڕییههوه بهه ئیحتیڕامهی ئهندامههکانی کۆمیتهی مهرکهزی دابهزی ،لهم کاتهدا کۆمیتهی مهرکهزی ههنگاویان توندتر کرد و له قهرا چۆمی پێهک گهیشهتن ،بهرای خۆشهویسهت سهدیق حهیدهری مهراسیمی به خێرهاتنی به جهێ هێنها و هههموو ئهندامههکانی کۆمیتههی مهرکههزی بهه مههال مسهتهفا ناسهاند و ئههویش دهستی له ناو دهستی ههمووان نها و لهه نیهایههتی خۆشهیدا بهۆ کانگهای حیزبهی دێمهۆکرات ههاتن و لهه سهاڵۆنی ئهنجومههنی فهرهههنگی دانیشتن. له ساتی 6حهزرهتی پێشهوای کوردستان به پێی (القادم یزار) تهشریفی بۆ کانگا هات و موالقاتی دهگهڵ مهال مسهتهفا فههرموو. لهو وهختهدا محهمهد ئهفهندی خیتاب به حهزرهتی پێشههوا ،خیتابێهک کهه وێنههی ئیحساسهاتی قههلبی مههال مسهتهفا بهوو لهه خسهووس خۆدهپێناونانی کوردی بارزان و دهربهدهری ئهم قهومه نهجیبه له ڕێی سهربهسهتی کوردسهتاندا خوێنهدهوه و جههنابی پێشههواش وهاڵمهی دانهوه و ئهوانی بێ ئهندازه به حکوومهتی کوردستان و حیزبی دێمۆکرات ئومێدهوار کرد. پاشان حهزرهتی پێشهوا تهشریفی برده ساڵۆنی تایبهتی خۆی ئهنجا مهال مستهفا به حزوری شهڕهفێاب بهوو و ،مهاوهی دوو سهات خهریکی گفتوگۆ بوون.
448
مهال مستهفا پیاوێکی سیاسی و زهعیمی کوردی بارزانه له ڕێی سهربهستی کوردستاندا زۆری مهینهت کێشاوه .دوژمنانی کوردستان ئهو و تهواوی ئێل و عهشیرهتی وییان به گوناهی ئازادیخواهی دهربهدهر و له نیشتمانی خۆشهویستیان وهدهرناوه .زاتی ناوبراو بێجگه لهوهی قائیدێکی بهرزه ،پیاوێکی زانا و تێگهیشتووه ،موتهمهدین و نیشتمانپهرسته و تهمهنی لهه حهدودی چلهوپێنج سهاڵ دایهه( ».بهه ڕێنووسی گزینگ نووسراوهتهوه). ههروهک مێژوو بۆمان باسهدهکا و پیهره پیاوهکهانیش گێڕاویانهتههوه ههیچ چاوپێکههوتن و پێشهوازییهک تها ئههو کاتهههه ئههویش بهه شێوهی رهسمی و سیاسی ،ئهوهندهی ئهو دیداره که مانا و نێوهرۆکێکی یهکگرتنهوه و یهکگرتووانه بهه بهشهه لێکهدابڕاوهکانی کوردسهتان ببهخشێ ،گرینگی و بایهخی پێنهدراوه. «مهال مستهفای بارزانی»ا و بهشێک له ئهفسهرانی هاوڕێی ،له تهواوی ڕۆژانی 11و 18و 12ی مانگی ڕهشههمه( 1281ههه )1916 دا ،سهردانی بنکهی هێزی کوردستان ،چاپخانهی کوردستان ،مهدرهسه و ئیدارهکانی کوردسهتان و هههروهها بنکههی ههیئههتی رهئیسههی میللی کوردستان دهکا و ،الی ئێوارهی ڕۆژی ئاخر ،جهارێکی دیکهه خهۆی و چهنهد ئهفسههری ههاوڕێی دهچنههوه الی پێشههوا قهازی و دوای نیوسهعات گفتوگۆی تایبهتی دهگهڕێنهوه شوێنی خۆیان. «مهههال مسههتهفای بههارزانی» لهههو کاتهههوه کههه بههه گههوێرهی دهرچههوونی بڕیارێههک لهالیهههن کۆمیتهههی مهرکهههزی حیزبههی دێمههۆکرات و حکوومهتی کۆماری کوردستان ،وێڕای سێ کهسایهتی دیکهه (محهمههد حوسهێنی سههیفی قهازی ،ئهمههرخانی شهکاک|شههریفی ،حهمهرهشهید خانی بانه| قادرزاده) پلههی ژهنههڕاڵی پێدهبخشهرێ ،بههو پههڕی چهاالکی و لهه خۆبوردووییههوه بهه خهۆی و هێزهکههی لهه چارهنووسهی سیاسی و سهربازیی ئهو کۆماره ساوایهدا بهشدار دهبێ. شیاوی ئاماژه پێکردنه که بهشێکی زۆری ڕێکخستن و شارهزایی سهربازیی هێزی پێشمهرگه و هێزی میللی کوردسهتان ،بهه بهشهداریی چاالکانهی هێزی بارزانییهکان و بهتایبهت ئهو ئهفسهره کوردانهی که دهرچووی زانکۆی ئهفسهریی بوون بهدی دێ و کامڵ دهبێ. ههربۆیه له سهرهتای مانگی بانهمهڕی 1281دا ،له سهرداوای پێشهوا قازی ،هێزی بارزانییهکان له ڕیزی هێزی میللی کوردسهتاندا ڕێکدهخرێن و ،پاشان به فهرمانی ژهنهڕاڵ بارزانی نزیکهی ههزار بارزانی بۆ پێشمهرگایهتی بانهگ دهکهرێن و لهه 1لکهی سههربازیی و به چهکی تازهوه ڕهوانهی بهرهی سهقز دهکرێن. ••• • بۆ نووسینی ئهم بهشه ،لهم سهرچاوهی خوارهوه کهڵک وهرگیراوه: * حکومهتی کوردستان ،ڕێبهندانی 1281ه سهرماوهزی ،1281کورد له گهمهی سۆڤێتی دا ،نهوشیروان مستهفا ئهمین ،الپهڕهکانی 121ه .121 سهرچاوه :ماڵپهڕی گزینگ /ڕێکهوتی 2 :ی ئەپریلی 8116
449
کۆماری کوردستان یان کۆماری مههاباد؟! د .عهبدوڵاڵ ئهبریشهمی
نزیک حهوتوویهکه تیڤییه کوردییهکان له 8ی ڕێبهنهدانی سهاڵی 88( 1281ژانویههی )1916دهدوێهن .بهداخههوه زۆرتهری بێهژهران لههجیاتی ئههوهی نهاوی دروسهتی کۆمهاری کوردسههتان بێهنن ،دهڵهێن "کۆمهاری مهههاباد" .ئهههرێ بڵێهی هههموو لههه ههڵههدا بههن یهان ههڵهههی ئههم کههاره نههزانن؟ ئهههو بهڕێزانهه بههۆ لهه خۆیههان ناپرسهن نهاوی ئههوکاتی کۆمههار چ بهووه؟ "جمههوری مهههاباد" بههوو یهان "جمههوری کوردسههتان"؟ بهگوێرهی کام بهڵگه ناوی داتاشراوی کۆماری مههاباد جێی کۆماری کوردستانی گرتۆتهوه؟ بهڵگهکان و نووسراوهکانی "سهردهم"ی کۆمار پیشان دهدهن كهه وشههی کوردسهتان لههدوای کۆمار(جمهوری) هاتووه نهک مههاباد! ئهو بهڕێزانه بۆ له خۆیان ناپرسن ئهم ناوگۆڕینهه لهه کههنگێوه هاتۆتهه ئهاراوه؟ ئهگههر نهازانن یان نایانهوێ بزانن ،با بێن وهاڵم بدهنهوه که ئهم ناوه داتاشهراوه بهه قهازانجی کهام الیهه؟ کهورد یهان دهسههاڵته زاڵههکان؟ تهنانههت ئهگهههر ئهههو بهڕێزانههه گوتبایههان "حکومهههتی مههههاباد" ،هێنههده جێههی ئیههراد نهههبوو .بهههاڵم ههههموو دهڵههێن "کۆمههار" و پهههیتا پهههیتا نههاوی داتاشراوی "کۆماری مههاباد" دووپات دهکهنهوه! ئهگهر ئهم کاره له ڕووی نهزانینه ،باشتره قسان نهکهن .ئهگهر به عهمده ،بڵێن بهۆ؟ بها بهزانین ئههم نهاوه (جمههوری کوردسهتان) چۆن دامهزرا؟ ئهو سهردهم نهدهکرا نوێنهری ههموو الیهکی کوردستان له مههاباد کۆببنهوه .بههاڵم هێنهدێک لهه دانیشهتوانی کهوردی الی ماکۆیهوه تها نزیهک سههقز ،دهگههڵ بارزانییههکان و هێهدێک کهسهی دی لهه الیههکانی تهری کوردسهتان ،لهه مهههاباد کۆبوونههوه و نهاوی دهوڵهتهکههیان نهها "جمهههوری کوردسههتان" .بهههاڵم پرسهیار ئهمهیههه ،بههۆ سهههردهمێک پههاش ڕووخهانی کۆمههاری کوردسههتان ،نههاوی داتاشههراوی کۆماری مههاباد ،هاته ئاراوه؟ بۆ کهس لهو بهڕێزانهه نهاڵێ کۆمهاری تههورێز؟! یهان کۆمهاری مۆسهکۆ ،تهاران و ...بههڵکو تههنیا دهڵهێن کۆماری مههاباد؟! دیاره دهسهاڵته زاڵهکان دهیانهوێ ناوی "کوردسهتان" لههدوای "کۆمهار" بسهڕنهوه .ئههوان وایهان پێخۆشهه! ئههرێ بڵێهی گهۆڕینی نهاوی کۆمار بۆ بهرگری له دڵمهنهدی داگیرکههران و دهسههاڵته زاڵههکان نههاتبێتهه ئهاراوه؟! وهاڵمههکان چ ئها بهن چ نها ،مهسههلهکه نهاگۆڕن! (الدان له پرسیارهکه و بهحاشیهدا ڕۆیشتن خۆدزینهوه له وهاڵمه) ئهم ناوگۆڕینه ویستی دڵی دهسهاڵته زاڵهکانه .تورکهکان ڕهخنهیان لهسهر ناوی کوردستان ههیه .دهڵێن ناوچهیهک به ناوی کوردستان له تورکیا و عێراق و سوریادا نییهه! کوردسهتان نهاوێکی داتاشهراوه. لهم ناوچهیهدا قهت حکومهتێک به ناوی "کوردستان" له ئارادا نهبووه .شوڤێنیستهکانی ئێرانیش دهڵێن خهتای داگیرکهرانی تورکی
450
سهلجوقی بوو که بۆ یهكهم جار ناوی داتاشراوی کوردستانیان لهسهر ناوچهیهک له ئێران دانا. دهڵێی بێژهرانی باس و تهحلیلهکانیش ئهم ویستهی دهسهاڵته زاڵههکان بهجێهدێنن .نهاوی داتاشهراوی کۆمهاری مهههابادیان کردۆتهه قاو! ناوی ڕاستهقینه کۆماری کوردستانیشیان وهالناوه .ئهم کوردانه بهه ههاواری دوژمنهان و دهسههاڵته زاڵهکانههوه ههاتوون .ئێسهتا لهه نووسراوه فارسییهکاندا (ئهز خهبهرم له زمانهکانی تر نییه) ناوی یهكهم حکومهتی کوردستانیان وهالناوه .دهنووسن "جمهوری مهابهاد". من به خوێندنهوه و بیستنی ئهم ناوه داتاشهراوه ،دهنگهی ڕادیهۆ ئانکهارام وهبیردێتههوه کهه لهه سههردهمی کۆمهاردا وای دهسهت بهه قسهان دهکرد" :دیگهت! دیگهت! ئیجا ئانکهرهس... ،حکومههتی پووشهاڵی کوردسهتان "...بیسههرانیش بهه بهوغزهوه گوێیهان دهدایهه بهزانن دوژمهن دهڵێ چی! بهاڵم تورکهکانیش حاشایان له ناوی "کوردستان" نهدهکرد و ناوی داتاشراوی مههابادیان لهسهر دانهدهنا. له ڕاستیدا ئهم ناوه داتاشهراوه سههرکهوتنێکی گرینگهه بهۆ دهسههاڵته زاڵههکان .ئههم ناوگۆڕینهه پهاش ڕووخهانی کۆمهاری کوردسهتان هاتۆته ئاراوه .بهشێک له کوردهکان بۆخۆیان ناوی کۆماری کوردسهتانیان کردۆتهه کۆمهاری مهههاباد و دوانهاوی کوردسهتانیان بهه مههیلی نهیاران سڕیوهتهوه. چۆن ناو دادهنێن؟ چهشنی ناودانان لهسهر زارۆک ویسته ،چ ویستی دایکوباب ،چ الیهنێکی تر .چهشنی ناودانان لهسههر ڕێکخهراوه و دانراوهش .ویستی دامهزرێنهران یان پێویستی تره له کاتی دامهزراندی دانراوهکهدا( .لهم باسهدا ناوی شتی تر مهبهست نییه). پاش مردنی کهسێک بهدهگمن ناوی مردووهکه دهگۆڕدرێ .ناوی ڕێکخراوه و دانراوهکهانیش بهه دهگمههن گهۆڕدراون .بههاڵم کههس نییهه لهسهر مێژووی کۆماری بێکهس و ههناسهساردی کوردستان وهجواب بێ که بۆ ناوی ڕاستهقینه خوی لهسهر الدراوه و بهه مههیلی نههیاران ناوی داتاشراوی بهسهردابڕاوه .ئهوهیش ڕوونه که له مێژوودا پاش لهناوچوونی دانراوهیهک ،یان کهسێک ،ناوگۆڕان یان ههڵهیهه یهان به دههۆ .له گوڕینی ناوی کۆماری کوردستان به مههاباد ،نهاکرێ بڵێهین لهه نهزانینهوهیهه ،لهبههر ئههوهی زۆربههی بێژهرانهی ئههم نهاوه داتاشههراوه ،لههه ڕیههزی تهحلیلگهههرانی سیاسههی و مێههژوویین و ئیههدعای وردبوونهههوه و لێکۆڵینهههوه و سیاسهتوانیشههیان ههیههه .بهههاڵم ههههر چۆنێک بێ ،ئهم گۆڕانکارییه به زیانی کورد و قازانجی دهسهاڵته زاڵهکانه. سهرچاوه :ئارشیڤی ماڵپهڕی دیمانه /ڕێکهوتی 86 :ی جانێویری 8116
451
کۆماری کوردستان یا کۆماری مههاباد؟ خهلیل غهزهڵی
کۆماری کوردستان ،له الیهن هێندێک کهسهوه به کۆماری مههاباد ناو دهبرێ .ئهم کهسانه به سێ ( )2دهسته دابهش دهکرێن : یهکهم :ئههو کهسهانهی کهه سههرنج نهادهن و وردبینانهه چهاو لهه خۆیهان و رووداوهکهانی گهلهکههیان ناکهن .ئهم کهسانه لهه هههموو توێژهکهانی کۆمهڵهدا بههدی دهکهرێن .واتها بهه بهێ ئههوهی مهبهسهتێکی (پوزیتی تا نیگاتی ) یان ههبێ ههروا شوێن قسههی نههیاران و نها حههزان کههوتوون .ئههم کهسهانه تهههنیا ئهههو رهخنهیههه دهیانگرێتهههوه کههه ورد چههاو لههه مێههژووی نهتهوهکهههیان ناکهههن .بهههاڵم کهههس لههه دڵسۆزیی و نیشتمانپهروهرییاندا گومان ناکات. الیهنی دیکه که کۆماری کوردستان به کۆماری مههاباد ناو دهبهن ،کهوردانی ناوچهه گههران .ئههم کهسهانه کهه ژمارهیهان زۆر نییهه ههوڵدهدهن که ئهوهی شانازی و لێهاتوویی کۆماره به ناوی مهڵبهندهکهی خۆیانهوه تۆمار بکهن .به بێ ئههوه بهزانن بههم کارهیهان ؛ یهکهم تهعهسوب و چهقین له گێژهنی تهسکی ناوچهگهراییدا دهردهخهن . دووهم :خزمهههت بههه نهههیارانی نهتهههوهی کههورد لههه بچههووک و ناوچهههیی نیشههاندانی یهکهههم ئهههزموونی مههودێڕنی خهههباتی نهتهههوهیی گهلهکهماندا دهکهن . دهستهی سهێههم ( :کهه بهداخههوه هێنهدێک کهسهی خۆجێیشهیان لهه گهڵهه) ئههو کهسهانهن کهه وشهیارانه دهیانههوێ بڵێهین کهه ئههو حهرهکهته ناوچهیی بووه و هیچ خولیا و ئاواتێکی نهتهوهیی گشت گر و کوردستانیی لهگهڵ نهبووه . دیههاره ههڵوێسههتی بهشههی ئههاخر دهبههێ بههه گرینههگ بگیردرێههت .چوونکههه دابهزانههدن و کهههم بایههه نیشههاندانی سهههروهری و خهههباتی نهتهوهیهک ،له الیهن ئهم کهسهانهوه ،بێحورمههتی و تهوهینهه بههم نهتهوهیهه و راسهتهوخۆ لهه خزمههتی شهوڤینیزمی دهسههاڵتدار و حکوومهت دایه .چوونکه ئهو الیهنانهش ههوڵیان ئهوهیه که نیشان بدهن چتێک بهناوی نهتهوهی کورد (له ئیران) بوونی نییه و ئهو رووداوانهی که کۆماری کوردستانی لێ ههڵکهوتهوه یاخی بوونێکی ناوچهیی بووه . له ههر حاڵهتێک دا ئهم ئیدیعایه ،ههرکهس بیکات ههڵهیه .چوونکه گهر چاوێک له رابردوو بکهین و به مێژوودا بچینهوه،
452
دهبینین کۆمهار ،کۆمهاری هههموو کوردسهتان (وهک یههک نهتههوه و یههک خهاک) بهووه .ئهوانههی کهه بهه مهبهسهتهوه ئههم کۆمهاره بهه کۆماری مههاباد ناو دهبهن دهبێ بزانن که ئهم کۆماره ،دهسهاڵتی ههر لهه مهههاباد نههبووه و ناوچههی موکریهان و مههنگوڕ و گههورک و فهیزواڵبهههگی و بهشههێکی زۆر لههه ناوچهههی ئهردهاڵنیشههی گرتووهتهههوه (بانههه و سهههقز) .ههههروهها بههۆ بهشهههکانی دیکههه رۆژههههاڵتی کوردستانیش کۆمار بهئاسانی دهیتوانی پهل بکوتێ .بهاڵم به بوونی هیزهکانی بریتانیا ( له سهقز بهرهوخوار .واتها بهه سهنه شههوه) کۆمار نهیتوانی دهسهاڵتی بگهیهنێته ههموو ناوچهکانی رۆژههاڵتی کوردسهتان .لهه بهرانبههردا نوێنههری هههموو ناوچههکانی کوردسهتان (ههر چوار پارچهی کوردستان و کورده پهڕهوازهکانی واڵتانی دیکهش) خۆیان گهیانهده کۆمهار و لهه بهواری جۆربههجۆری وهک نیزامهی ، سیاسی ،فهرههنگی و کۆمهاڵیهتیدا چاالک و بهشدار بوون . بۆیه کۆمار ئهوهنده هین مههاباد بوو ،ههر ئهوهندهش هی بۆکهان ،سهنه ،کرماشهان و مههریوان و بهارزان و بادینهان و هههولێر و سلێمانی و ئامێد و قامیشلی و نوسهیبین و جههزیر و بۆتهان بهوو .مهگههر ئههوه نههبوو مامۆسهتا قهانێع لهه مهریوانههوه بهه پێهی خهۆی گهیانده چوار چرا و له خزمهت کۆماردا سهروماڵی ههنگاوی ههڵگرد و پاش رووخانی کۆماریش تاوانهکهی له زیندانهکانی شای ئێران دا دایهوه و گهورهترین بهرههمی (ئاخرین ماڵی زیانم کونجی بهندیخانهیه) هۆنییهوه ؟ مهگهر بهارزانی و پێشهمهرگهکانی "سهاباڵخی" بوون؟ ئهو ئهفسهرانهی (مستهفا خۆشناو و محهمهد قودسی و عیزهت عهبدولعهزیز و خههیروڵال عهبدولكههریم) کهه ژیهانی ئاسهوودهیان فڕی دا و خۆیان به کۆمار گهیاند و له سهردهستی سهرۆککۆمار قازی موحهمهد به فهرماندهریی بهشهکانی لهشکری کوردسهتان دانهران و خزمهتیان کرد ،مههابادی بوون؟ کهسانێک که سهرهنجام له پێناوی ئامانجهکانیاندا (ئازادیی کوردسهتان ) سههریان چهووه سههر دار . بهاڵم ههتا ههتایه بۆ ئهمهگناسانی ئهم رێگایه رێنوێن و لهبیر نههکراوهن .ئایها ئههو دهیهان و سههدان رۆشهنبیره کهه هههر لهه مسهکۆی رووسیاوه تا ههولێر و سلێمانی و سنه و ...خۆیان گهیاندبووه مههاباد و له خزمهت کۆمار دا بوون ،سههلمێنهری ئههوه نهین کهه ئههو کۆمارهیان به هی خۆیان و واڵته پارچه پارچه کراوهکهیان زانیوه؟ گهرچی باسکردنی ههموو ئهوکهسانهی کهله شارهکانی دیکهی هههر چوارپارچههی کوردسهتانهوه خۆیهان گهیانهده کۆمهار و خزمههتیان کرد لهم وتاره کورتهدا ناگونجێ ،بهاڵم ههر ئهو نموونانهی که باسهکران سههلمێنهری ئههو ڕاسهتییهن کهه کۆمهار ههی هههموو نهتههوهی کههورد و ههههمو کوردسههتان بههووه .و ئهگهههر بهههر پهههالماری شههوینیزمی ئێرانههی بههه پاڵپشههتی ئیمپریالیسههتهکان (بههه تایبهههت ئامریکهها ) نهکهههوتبا و کۆنهپهرسههتیی خۆمههاڵی و دهرهکههی و ههلومهههرج ،جوانهمهههرگیان نهکردایههه ،بێگومههان ههلومهههرجی کههورد و ناوچهکههه جیهها لهوهی بوو که ئیمرۆ ههیه .بۆیه النی کهم بۆ ئێمه سزاوار نییه به گۆڕانی ناوهکهی و چکۆلهکردنهوهی تا ئاستی شهارێک ،لهه گههوریی و جێگهی مێژوویی ( کوماری کوردستان) کهم بکهینهوه . سهرچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 8 :ی ڕێبهندانی 8116
453
کۆماری کوردستان کۆماری ئازادی و دیموکراسی هیوا گوڵ محهمهدی
یهکێک له دهرسه ههره گرینگهکانی ڕاگهیاندنی کۆماری کوردستان له الیهن پێشهوا قازی محهمهدهوه بڕوا به خۆ بونه . له کاتێک دا که کوردستان له بارێکی ئاستهم و نالههباری ئهابوری و کۆمههڵگای مروڤایههتی قوربهانی شهههڕی دنیههاگر بههون ،پێشهههوا قههازی محهمهههد و یههارانی ئههااڵی کوردسههتانیان ههههڵکرد و بههانگی دهسهههاڵتی کوردیان دا و ههوڵی وهدهس خستنی ناسنامهی کوردی و ئهازادی کوردسهتان وهک بڕوایههکی پهۆاڵین بهو بهه ئامانجیان .ئهوکاته که پێشههوا قهازی محهمههد لهه چهوارچرای مهههاباد دامهزرانهدنی کۆمهاری کوردسهتانی ڕاگهیان هد ،تهههنیا بهشههێکی بچههوکی ڕۆژههههاڵتی وهاڵتههی بههه دهسههتهوه بههو .بێگومههان لهبهههر هههاتنی هێههزی هاوپهیمانان له چهند قۆڵهوه ڕۆژههاڵتی کوردستان بوبوه دوو بهش ،بهشێکی کههوتبوه بههر دهسهت هێزهکهانی ئینگلیهز کهه تها سهنوری دیواندهره ئههات و بهشهکهی دیکهشی له الیهن هێزهکانی ڕوسهوه کونتروڵ ئهکرا و ئهو بهشهش تا نێزیک شاری سهقز بو. له ڕاستی دا دهبێ بڵێن ئهو ناوچهیهی کۆماری تێدا دامهزرا تهنیا مههاباد و بۆکان و بانه بو .کهوا بو ئهگهر بهڕوا بهه خهۆ بهونی پێشهوا و هاڤاڵهکانی نهبایه کهس نهیدهوێرا بڕیارێکی ئاوا جیدی بدات و خۆ له قهیرانێکی ئاوا بههاۆێ. بهاڵم پێشهوا قازی محهمهد ئهیزانی که لهو ههل و مهرجه دا چهسپاندنی مافی گهلی کورد له الی هێزهکانی بێگانهه و بنیاتنهانی ههستی نهتهوهێی له الی کوردان دهبنه بناغهی بون و بهردوامیشی دهبێتهه ههوی پهرهپێهدان و فراوانترکردنهی ناوچههکانی کوردسهتان و مهڵبهندی حوکمڕانی حکومهتی کوردستان .پێشهوا قازی و هاوبیرهکانی لهو کاته دا هیچ پێویستیان به پله و پایهه نههبو ،تهنانههت له سهروهت و سامانی خۆشیان خسته خزمهت جهاڵنهوه و کۆمارکهیهوه. ئهوهی وای لێ کردن که ئهو کۆماره له ناوچهیهکی بچوک و ئاستهم دا دامهزرێنن دڵسهۆزی نهتههوه و وهفاداریهان بهه نیشهتمان بهو. پێشهوا قازی محهمهد مروڤێکی ئاینی سهرف نهبو ،بهڵکو کوردێکی خاوهن ههستی نهتهوهێی و مروڤێکهی ڕوشهنبیر و خهاوهن تههگبیر و دڵفراوان بو. ئاواتی وهدی هێنانی ئازادی کوردستان و دهسهاڵتی کوردی له پێشکهوتنی کۆمهڵگا و به تایبهتی بهشداری ژنان و الوان و خۆ پهروهرده کردن وخۆیندن دا ئهبینیت و ههربویه له ماوهی یازده مانگ دهسهاڵتی دا ئهوهندنهی خزمهت بهو بهشانه کرد که پاش شهست ساڵ هێشتا نهوهکانی دوای خۆی نهیانتوانیهوه بیکهن یان بهو ئهندازه و بهو جوهری ئهو سهردهمهیان نهکردوه.
454
لههه الی پێشهههوا یهههک بهرژهوهنههدی بههۆ پاراسههتن ههههبو ئهههویش بهرژهوهنههدی گهههل ،بهههاڵم لههه الی پارتهههکانی ئێسههتا و تهنانهههت حیزبهکهی پێشهواشهوه بهرژهوهندی خۆیان یهکهم و کۆتاێیه .پێشهوا هههوڵێکی زوری دا کهه نهاکۆکی نێهوان عهشهیرهکان نهههێڵێ و بهه دڵێکی فراوانهوه کوردی بهشهکانی دیکهی کوردستانی لهه بهاوهش دهگهرت و تها دواکاتههکانی ژیهانی بهه خهاوهن مهاڵی ئهناسهاندن و لهه دهساڵتدا بهشهداری ئههکردن ،بههاڵم بهداخههوه ئێسهتا دوای ئههوه بهشهێک لهه کوردسهتان ئهازاده و میوانهه خهاوهن ماڵههکانی ئههو کاتهه دهسهاڵتیان ههیه بیرهێنانهوهی ئهو کۆماره به پیز و بهرهکهت و پڕ له سهروهری و شانازیه یاساغ و بڤهیه. کۆماری کوردستان تهنیا دهسهاڵتێکی ئاساێی نهبو ،بهڵکو سیسهتهمێکی سیاسهی کۆمههاڵتی دیموکراتیهک و پێشهکهوتونخۆاز بهو .لهه ماوهی ئهو یازده مانگه دا مافی ئازهری ،فارس ،جولهکه ،ئاسوری و کهمه نهتهوهکانی دیکهی ژێر حهوکمڕانی کۆمهار پهارێزرا و ئههو ئیمکاناتهی که به کوردهکان بدرایه ئهوانیش لێی بهرخوردار بون .زور الیهنی دیکهی کۆمار ههیه کهه مهروڤ ئههتوانی باسهیان بکهات و جێگای شانازین که من لێره دا نامهوی له سهریان بڕۆم ،ئهوهی بۆ من گرینگه و ئێستا وهک شهسهت سهاڵ بههر لهه ئێسهتا لههو کۆمهاره ساوا و جوانهمهرگه ئهڕوانم دهبینم گهورهترین دوژمنهی کۆمهار نهه شهای ئێهران ،نهه ئینگلیهز و نهه ههیچ هێزێکهی دیکههی دهرهکهی بهو ، بهڵکو کورد خۆی و بهس... ئهو سهرک عهشیره کۆنهپهرهست و سهرشۆڕانهی که خهیانهتیان به کۆمار کرد ،نهوهکانی دواێی خۆیان له ناسنامهی نهتهوهێی ، ئازادی ،سهروهری و پهروهرده و پێشکهوتن بێ بههش کهرد .ئهگههر لههو کاتهه دا پێشههوا قهازی محهمههد و یهارانی لهه مهههاباد ئهااڵی کوردستانیان ههڵکرد و به ڕۆاڵهت ڕوسیهش به ڕهسمی ناسین ،کرماشان ،سهنه ،کامیهاران ،جهوانڕو و شهارهکانی دیکههی ڕۆژهههاڵت سهریان ههڵدایه و پشتیوانیان لێ بکردایه بێگومان نه پێشهوا و نه کۆمار له بهین نهدهچون و چارهنوسی ئێمههش ئههمڕۆ بهه جهورێکی دیکه دهبو. بهداخهوه شهست ساڵ دوای ئهو تهجروبه شیرن و تاڵه هێشتا هیچ دهرسێکیمان وهر نهگرتوه و هیچ لهو ههڵه و کهموکۆڕیانه فێهر نهبوین .هێشتا ههر به ههمان ئهقڵ و بیر کردنهوه و تێگهیشتنی شهست سهاڵ بههر لهه ئێسهتا هههڵس و کههوت و ههڵۆێسهت ئههگرین ، ئهگهر ئهو کاته سهرۆک عهشیرهتهکان بۆ بهرژهوهندی تاک و بنهماڵهی خۆیان یهکیان نهدهگرت و ئاویان به ئاشی دوژمن و داگیرکههر دا ئهکرد ئهمڕۆ به شێوهی ڕکخستن و به ناوی حیزب و به بهرنامهی سیاسی و جیاوازهوه ههمان پێوهن له پێی گههل دهکههین و نهه لهه دنیا تێ دهگهین ،نه ههل و دهرفهتهکان ئهناسین و نه ههڵۆێستی به جێ و هاوچهر دهگرین. دهبا به گێانێکی کوردانه و به له خۆبردووێی پێشهوا و قازیهکانی هاوڕێ و هاوبیرهکانیان له کێشهکهمان بڕوانین و لهگهڵ یهک دڵسۆز و لهبهرانبهر دوژمن دا سهربهرز بین .دهبا پێشهوا و ههڤاڵهکانی بکهینه سهرمهشقی بیری نهتهوهێی و نیشتمان خۆشهویسهتی و ڕێگاکهیامن درێژه پێ بدهین و ئامانج و ئاواتهکانیان وهدی بێنین. سهرچاوه :ماڵپهری گیارهنگ /ڕێکهوتی 8 :ی ڕێبهندانی 8116
455
کۆماری کوردستان له شێعری شاعران دا
ههژار رێبهندان گهرچی رێگه بهندانهههههههی گلێنهی چاوی گهکی کوردانهههههههههههههههی له نێو مانگان دا جوان و رووسووری له تۆ دا کرا جێژنهههههههههی جهمهووری
هێمن رۆژی جێژن و خۆشییه تێپهربوو رۆژی دهردو خههه ههم هات شنهی رهحمهت به جارێ رای رفاندو بدی تهههههم دێ له ههر الێیکی قای قای پێکهنینی کیژو کهههه--هههههههور دێ له ههر سووچیکی نهغمهی ساخو تارو زیل و بهم گهرچی زستانه بهفر دای پۆشی ئهورۆ گشههههههههههت واڵت خاکی پاکی ئێمه خهمڵیوه وهکوو باخهههههههههههههههههی ئیرهم جێژنه پیرۆزه دهکهم لێتو دهڵێم خپش بی بههههههههههههژی ئهی رهئیس جهمهووری کوردو پیاوی زاناو موحتهرهم تۆم به خودا ئهسپاردو ئهسپاردم به تۆ ئهی پێسهههوا میللهتی دڵپاک و چاک و نیشتمانه جوانهکهههههههههههههههم
456
قانح سهد شوکر وامن نهمردم تاکه دیتم ئااڵی کهههههههههههههههههورد کهوته بهرچاوم به بهرزی سوورهت و سیمای کههههههههورد بازبوو دوو رابوو دیدهی نهرگسی شههالی کههههههههههههههههورد مژده بێ ئهمرۆ که بهربوو چاوی پڕ بینای کههههههههههههههورد ههههههر بههههژی ئههههااڵی کههههوردو پێسهههههوای زانههههای کهههههههههههههههههههههههههههورد چهن زهمانێکه ئهسیرو ژێر چهپۆکوی عاڵهمههههههههههههههههههن سهر کزو بێ قیمهتی بهر چاوی زادهی ئادهمهههههههههههههههههن دیلی زیندانی نهزانین مهستی بادهی مهتهههههههههههههههههمن بانگ کهنه یهکتر ههمووتان چۆنکه ئهمرۆ بێ خهمن ههر بژی ئااڵی کوردو پێشهوای زانههههههههههههههههههههههههههای کورد
سواره ئیلخانی زاده دووی ڕێبهندان بیرهوهریی دووی ڕێبهندان دهمخاته سهر بهسته و بهندان ڕێبهندانی ڕێنوێنه له داگیرکهر سهرشێوێنه دوژمنی کورد جێی پێ لێژه با بگێڕین گهڕهالوێژه هۆ هۆ شوانه! به نهغمهی تهڕ و پاراوت به بلهوێری له خهم و دهردا سووتاوت بارووژێنه گیانی خهوتووی گهزیزهی ههرد به سوارۆیێک ،به حهیرانێک ،دامرکێنه بڵێسهی دهرد! هۆ هۆ جووتێری چهوساوهی خهمان!
457
خاڵه ڕێبواری خهیاڵت نیشتهجێ بوو ،خهمان نهمان به ئارهقی نێوچاوانی بهرز و تهرزی کرێکاریت چناوی هیوا با شین بێ له کووزی ڕووی دهردهداریت ئهی کچی جوان! ئهی یهزدانی داوێنپاکی! دیالنێ بگێڕه ،بهسهر چوو دیلهی و زهلیلهی و خهمناکی ئهو ههورییهی له دهوری دارت پێچاوه له دهوری دهستت هاڵێنه به دهم سووڕانی سهماوه شایی دهگهڕێ له دێیان گیان هاتۆته ئاسۆی گوێیان دیالنه له ههموو مااڵن پیرۆزبایی له ئاوااڵن بهو زستانهم دڵ بههاره له ههموو سنووران هاواره له دوژمنان ڕێبهندانه بۆ کورد وادهی گۆوهندانه شایی نهدار و ههژاره ئهوجار ههژار خۆی سهرداره مهڵبهند بههاری تێزاوه "قازی" مهزن ههروهک کاوه هێزی کۆمهڵی له پشته ههودای خاوی هیوا گشته قورینگ چلههی زستان دهبڕن چاویان له کوردستان دهبڕن به پۆل گوڵن له شهتاوان دهخهمڵێنن دهم چۆماوان بیستوومه له کۆنهپیاوان سهرگورشتهی خاوهن ناوان له سهخڵهتا خۆشیی دیارن ههر زۆره کوژهی زۆردارن شهوهی شهو لهشی گوشی بووین
458
رێبهندان رێگای تهنیبووین گیانمان خارا به دهردو ئێش رێگای ئازادیین گرته پێش پاش خهن ساڵ له نوور دووریمان ههڵ بوو چرای جهمهووریمان
خاڵه قازی یادی ڕێبهندانه و کۆماری کورد یادی قازێ،پێشهوا و سهرداری کورد خۆرههاڵت و ،ههڵکرا ئااڵکهمان تێپهڕی شهوگاری سهخت و تاری کورد خونچهیی شاری مههاباد بوونه گوڵ وا دهپشکوتن له ناو گوڵزاری کورد پهرچهمی سێ ڕهنگی فهخری نیشتمان سێبهریان وا خسته سهر دیواری کورد بهوسرودی نیشتمانی ئهی ڕهقیب گهیه بهرزی ئاسمان هاواری کورد نیشتمانێکیان دروست کرد پێکهوه کیژی ڕووسوور و کوڕی وشیاری کورد ههر له باشور و له باکور ڕا دههات دهسته دهسته لهشکری چهکداری کورد بوو به ژوانگهی عاشقانی نیشتمان کۆوه بوون لێره ،ههموو دڵداری کورد ئهی مهاباد سونبولی مێژووی گهلم فهخری قازی و فهخری بۆ کۆماری کورد سەرچاوە :ماڵپەڕی گیارەنگ
459
460
461
462
463
کۆکردنەوە و ئامادەکردنی :رەحمان نەقشی ڕێبەندانی ٢٧١٥ی کوردی -جانیویری ٢١١١ی زایینی
464