نامیلکەی( سەدەیەک دوای سایکس - پیکۆ) کۆکراوەی بەشێک لە بابەت و نووسراوەی کۆمەڵێک نووسەر، ئەم نامیلکە

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪1‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پێڕست‬ ‫‪ -١‬دوای سەد ساڵ‪ ،‬هەمان چاوەڕوانی‪...........................................................‬بەرزان فەرەج‪٥ ........................‬‬ ‫‪ -٢‬سایکس پیکۆ و هەڵاڵو بگری یوبێلی ئەڵماسی! ‪.............................................‬سەربەست کەرکوکی‪٧ ..................‬‬ ‫‪ -٣‬وتووێژی رۆژنامهی “کوردستان” لهگهڵ د‪ .‬ئاسۆ حهسهن زاده بە بۆنەی سهت ساڵهی پهیمانی سایکس ــ پێکۆ‪١١ ...................‬‬ ‫‪ -٤‬سایکس ‪ -‬پیکۆ و کورد و ئاینشتاین‪..............................................................‬نزار سابیر‪١١ .....................‬‬ ‫‪......‬‮‪٢٢‬‬ ‫خـۆی ‮نیشـانكرد‪........‬رێبـوار حەمەوو شـوانی ‮‬ ‫كوردستانی ‮بە خوێنی‮ ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫‪ -٥‬پێش هەڵوەشانەوەی‮ ‮سایكس پێكۆ‮ ‮پێشمەرگە سنووری‮ ‮‬ ‫‮‪"-٦‬سایکس ‪ -‬پیکۆ"‪ ،‬ئایا کورد هەڵەی کرد یان؟‪..........................................................‬ئەمەگ ڕامان‪٢٤ .............‬‬ ‫‪ -٧‬ئاوڕێکی کورت لەسەر مێژووی سایکس پیکۆ‪.............................................................‬ئیمان مورادوەیسی‪٢١ .......‬‬ ‫‪ -٨‬خۆ ئامادەكردن بۆ قۆناخی دوای سایكس پیكۆ پرسی نەتەوە لە كێشەی ووەكی‪.................‬جهعفهر ئیبراهیم ئێمینكی‪٢٨ .....‬‬ ‫‪ -٩‬کۆتایی سایکس پیکۆ؛ سەرەتای پۆستسایکس پیکۆ‪............................................................‬هەندرێن‪٣١ ..........‬‬ ‫ئاشتی ‮شەهباز‪٣٣ ......‬‬ ‫خەبات‮‪-‬‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫دوای ‮سەد ساڵ چاوەڕوانی‮ ‮و ئەگەرو پێشهاتەكان لەبارەی‮ ‮كوردستانەوە‪..........................‬‬ ‫‪ -١١‬‮‬ ‫خۆری ‮سایكس پیكۆ لە ئاوابووندایە‪..............................................................‬شاخەوان برایم عەبدوڵاڵ‪٣٧ .....‬‬ ‫‮‬ ‫‪-١١‬‬ ‫‪ -١٢‬سایکس ‪ -‬پیکۆ‪ :‬ئەمڕۆ‪...................................................................................‬سهردار عهزیز‪٤٢ .........‬‬ ‫‪ -١٣‬سەدەیەک دوای سایکس ‪ -‬پیکۆ‪ ،‬هەر سایکس‪ -‬پیکۆیە‪.........‬سامی مۆوبەید‪......‬لە ئینگلیزییەوە‪ /‬ئاراز ئەحمەد محەمەد‪٤١ .....‬‬ ‫‪ -١٤‬سێ ڕێكهوتنی پێویست بۆ ههڵوهشاندنهوهی ڕێكهوتنامهی سایكس ‪ -‬پیكۆ‪........................‬هاشم محهمهد ئهحمهد‪٤٩ .........‬‬ ‫‪ -١٥‬پاش سهدهیهك‪ ،‬سهرهتایهك بۆ كورد‪.................................................................‬لیزا فهلهكهدین‪٥١ ...........‬‬ ‫‪ -١١‬یەكڕیزی نێو ماڵی كورد لەنێوان خواست و كردار‪........................................................‬شێركۆ حەبیب‪٥١ .........‬‬ ‫‪ -١٧‬ههڵوهشاندنهوهی سایكس پیكۆ بهنده به یهكێتی و یهكبوونی كوردهوه!!‪.................................‬عهتا قهرهداخی‪٥٨ .......‬‬ ‫‪ -١٨‬لۆمەی سایکس ‪ -‬پیکۆ مەکەن!‪............................................................................‬ئاسۆس هەردی‪١٢ .......‬‬ ‫‪ -١٩‬سایكس پیكۆ‪..............................................................................................‬ئاریان فەرەج‪١٤ ........‬‬ ‫‪ -٢١‬ئایا سایكس ‪ -‬پیكۆ هۆكارە بۆ نەبوونی دەوڵەتی كوردی؟‪...............................................‬یاسین ساڵح‪١١ ..........‬‬ ‫‪ -٢١‬واڵتە یەكگرتووەكانی كورد‪..............................................................................‬عارف قوربانی‪٧١ .........‬‬ ‫پیكۆ‮!‪........................................................‬ئاریتما محهممهدی‪٧٢ ...........‬‬ ‫‪ -٢٢‬سهدساڵ پاش خیانهتنامهی سایكس ‮‬ ‫‪ -٢٤‬سایکس پیکۆ دوای سەد ساڵ‪................................................................................‬حەمە جاف‪٧٧ .........‬‬ ‫‪ -٢٥‬لە سەدساڵەی (سایکس ‪ -‬پیکۆ)دا‪ :‬قوناغێکە پیاوی خۆی دەوێ‪...................................‬عەبدولسالم بەرواری‪٧٩ ........‬‬ ‫‪ -٢١‬یادی سەد ساڵەی سایکس – پیکۆ‪.......................‬عەبدولباری عەتوان‪.............‬وەرگێڕانی‪ :‬د‪ .‬شێرکۆ عەبدوڵاڵ‪٨١ .....‬‬ ‫‪ -٢٧‬جیۆپۆلەتیکی کوردستان لە نێوان ‪ ١١١‬ساڵی ڕابوردوودا ( بەرەو سایکس پیکۆی دووەم )‪................‬‮یعقوب کاکل‪٨٤ ..........‬‬

‫‪2‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪ -٢٩‬سایکس ‪ -‬پیکۆ بۆ خراپە‪..............................................................................‬چيمەن ساڵح‪٩٧ ............‬‬ ‫‪ -٣١‬کورد و سەدەمین ساڵوەگەڕی سایکس ‪ -‬پیکۆ‪..........................‬‮ڕا و بۆچوونی پۆلێک لە کارناسانی سیاسی‪٩٩ .............‬‬ ‫‪ -٣١‬هەڵوەشانەوەی پەیمانی سایکس پیکۆ‪........................‬و دژبەرانی و ئەرکی ئێمە!!‪.................‬رەشید قازی‪١١٣ .........‬‬ ‫‪ -٣٢‬پەیامی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە یادی سەدساڵەی ڕێككەوتنی سایكس ‪ -‬پیكۆ‪ .................‬رۆژنامەی خەبات‪١١١ ........‬‬ ‫‪ -٣٣‬ناوەڕۆكی سایكس ‪ -‬پیكۆ كە لە شاری سان پیتەرسبورگ واژۆ كرا‪ .....................‬رێبوار قاسم و چۆمان تەقیەدین‪١١٨ ......‬‬ ‫‪ -٣٤‬ڕێکەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‪ .........................................‬ماڵپەڕی ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە‪١١٢ ..........‬‬ ‫‪ -٣٥‬ئهو دوو پیاوهی خۆرههاڵتی ناوهڕاستیان دابهش كرد‪........................................................‬وێستگه‪١١٤ ...........‬‬ ‫‪ -٣١‬سایکس ‪ -‬پیکۆ‪.......................................................................................‬مستەفا شڵماشی‪١١١ .........‬‬ ‫‪ -٢٧‬لە پەراوێزی ‪ ١١١‬ساڵەی رێککەوتننامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ دا‪..........................................‬عەزیز شێخانی‪١١٧ ..........‬‬ ‫‪ -٢٨‬ئهگهری سهربهخۆیی ههرێمی کوردستان له ئارادایه‪ :‬کوردان‪ ،‬سهدهیهک پاش سایکس پیکۆ‪......‬محهممهد عهلی دهستماڵی‪١٢١ ....‬‬ ‫‪ -٢٩‬کورد و سەدەمین ساڵوەگەڕی سایکس ‪ -‬پیکۆ‪.............................‬‮ڕا و بۆچوونی پۆلێک لە کارناسانی سیاسی‪١٢٤ .........‬‬ ‫‪ -٣١‬سایكس پیكۆیهكی تر بهڕێوهیه ‪........................................................................‬سمکۆ محەمەد‪١٢٩ ..........‬‬ ‫‪ -٣١‬سەد ساڵ دوای سایکس ‪ -‬پیکۆ‪ ،‬بارزانی دەیەوێت چیبکات؟‪..................................................‬نوچەنێت‪١٣١ .........‬‬ ‫‪ -٣٢‬دوای سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەکەی سایکس پیکۆ دا‪ ،‬کورد و کوردستان لە کوێی مێژوو دان!‪........‬بێهزاد پیرموسا‪١٣٤ ........‬‬ ‫‪ -٣٣‬سەد ساڵ دوای "سایکس ‪ -‬پیکۆ" و پرسی سەربەخۆیی کورد‪.............................................‬حاتەم مێنبەری‪١٤١ ........‬‬ ‫‪ -٣٤‬تیرۆر بۆشاییەکانی سایکس پیکۆ پڕدەکاتەوە‪.............................................................‬زکری موسا‪١٤٢ ..........‬‬ ‫‪ -٣٥‬ئەمڕۆ یادی ‪ ١١١‬ساڵەی نەخشەی سایكس پیكۆیە‪ ..‬دەوڵەتی كوردستان راستییەكی گەشاوەیە‪......‬ئازا حەسیب قەرەداخی‪١٤٥ .....‬‬ ‫‪ -٣١‬سهد ساڵ بهسهر رێككهوتنه شومهكهدا تێپهڕی‪ ،‬با خۆمان بۆ سهربهخۆیی ئاماده بكهین‪..........‬ئامانج عهبدوڵاڵ سوور‪١٤٧ ......‬‬ ‫‪ -٣٧‬برینه یهك سهدهییهكه بهرهو سارێژبوون دهچێت‪ ..........................................................‬هەولێر‪١٤٨ ............‬‬ ‫‪ -٣٨‬رۆژهەاڵتی کوردستان و "سایکس ‪ -‬پیکۆ"‪................................................................‬ژیوار رەسووڵی‪١٥١ ........‬‬ ‫‪ -٣٩‬پهیمانی سایكس ‪ -‬پیكۆ‪..............................................................................‬ئەحمەد شێربەگی‪١٥٣ .......‬‬ ‫‪ -٤١‬پاش سهدهیهك له سایكس ‪ -‬پیكۆ‪.................................................................‬بورهان شێخ رهئوف‪١٥٤ .........‬‬ ‫‪ -٤١‬دوای سهد ساڵ‪.........................................................................................‬سهوم عهبدوڵاڵ‪١٥٧ ........‬‬ ‫‪ ١١١ -٤٢‬ساڵ بەسەر رێككەوتناممەی سایكس پیكۆ تێدەپەڕێت‪...................................................‬رووداو‪١٥٩ ............‬‬ ‫‪ -٤٣‬قۆناغی پۆست سایكس پیكۆ‪ ........................................................................‬کوردستانی نوێ‪١١١ ..........‬‬ ‫‪ -٤٤‬کورد لە سەدیەکی ڕەشی چەپەڵدا‪............................................................‬ئاڤان شێخ کریم باراوی‪١٧٧ .........‬‬ ‫‪ -٤٥‬ناوەندێکی جیهانی‪ :‬کۆتایی رێککەوتنی سایکس پیکۆ نزیکە‪ .....................................‬ماڵپەڕی هەولێر‪١٧٩ ............‬‬ ‫‪ -٤١‬چهند راسپاردهیهك له دووهم كۆنفرانسی سایكس پیكۆدا‪ ...........................................‬کوردستانی نوێ‪١٨١ ...........‬‬ ‫‪ -٤٧‬دوای سهدساڵهی سایكس ‪ -‬پیكۆ‪ ،‬كورد لهچاوهڕوانی كیری ‪ -‬وڤرۆڤ‪...............................‬هیوا سەید سەلیم‪١٨٤ .........‬‬ ‫‪ -٤٩‬مەرگی "پەیمانی سایکس پیکۆ" و شانسی کورد بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی‪....................‬رێبوار رەشید‪١٨١ ..........‬‬ ‫‪ -٥١‬ئەوەیە ڕەگی مەسەلەکە‪..................................................................................‬پیتر گاڵبڕێیث ‪١٩٣ ......‬‬ ‫‪ -٥١‬پاش ‪ ١١١‬ساڵ لە سایکس ‪ -‬پیکۆ; سهركردهكانی عیراق باشترین بژارده پێشنیار دهكهن‪.................‬‮س‪.‬م‪٢١١ ................‬‬

‫‪3‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪ -٥٢‬سایكس پیكۆ دژی عەرەب نەبووە‪ ،‬دژی كورد بوو‪ ..........................................................‬مەو بەختیار‪٢١٣ ......‬‬ ‫‪ -٥٣‬وهسفی کوردهکان له گرێبهستی سایکس ‪ -‬پیکۆ به دوای تێپهڕبوونی ‪ ١١١‬ساڵ‪ .............................‬کورد پریس‪٢١٥ ........‬‬ ‫‪ -٥٤‬سایكس پیكۆ و كاریگهرییهكانـی لـهسـهر كــورد‪...................................................‬رزگار حاجی حهمید‪٢١٧ .........‬‬ ‫‪ -٥٥‬سایکس پیکۆ لە بیری مرۆڤی کورد دایە؟‪.............................................................‬محمد مندووی‪٢١١ ...........‬‬ ‫‪ -٥١‬دواى سهدهیهك‪ ،‬دروستبوونى دهوڵهت‪ ،‬یان لێكترازانى زیاتر‪........................................‬فەهمی بورهان‪٢١٤ ...........‬‬ ‫‪ -٥٧‬دواى سهدهیهك‪ ،‬دروستبوونى دهوڵهت‪ ،‬یان لێكترازانى زیاتر‪........................................‬فەهمی بورهان‪٢١١ ..........‬‬ ‫‪ -٥٨‬د‪ .‬بهرههم‪ :‬دوای ‪ ١١١‬ساڵ له سایكس پیكۆ ناكرێت كورد فهرامۆش بكرێت‪٢١٨ ....................................................‬‬ ‫‪ -٥٩‬نەخشەی سایكس پیكۆ تەعریفی ریفراندۆم دەگۆڕێت‪...............................................‬رێكان سەباح‪٢٢١ ..............‬‬ ‫‪ -١١‬كیری ‪ -‬وڤرۆڤ لهبری سایكس ‪ -‬پیكۆ‪............................................................‬‮مهشخهڵ كهوڵۆسی‪٢٢٢ .........‬‬ ‫‪ ١١ -١١‬ساڵ پالنی پێش وەختە بۆ ساڵ رۆژی نەخشەسازی سایکس و پیکۆ و کوردی بێ ئاگا‪..........‬‮کارزان هەنارەیی ‪٢٢٤ .........‬‬ ‫‪ -١٢‬كۆتایی هاتنی سایكس پیكۆ و ملمالنێ ی هێزهكان لهسهر نهخشهی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستی نوێ!!‪ .....‬بهمن كاك عبدالله‪٢٢١ ....‬‬ ‫‪ -١٣‬ئاخۆ ژنێڤ سێ سایکس ‪ -‬پیکۆی دووی لێ دەکەوێتەوە؟‪..............................................‬جەنگیز چاندار‪٢٢٧ .........‬‬ ‫‪ -١٤‬لە دایک بوونێکی نوێ و دواین چرکەکانی تەمەنی سایکس ‪ -‬پیکۆ!‪...............................‬عباس آزاد عباس‪٢٣٢ ..........‬‬ ‫‪ -١٥‬سایکس ‪ -‬پیکۆ و داعش کەوتنە ناو گۆزەوە!‪.........................................................‬ڕەوف گوڵبەدەن‪٢٣٥ .........‬‬ ‫‪( -١١‬سـیـڤـەر) زیـاتر خـۆرهـەاڵتی ناوەڕاست رووندەكاتـەوە تا (سـایـكس ‪ -‬پـیـكـۆ)‪ .............‬و‪ :‬كوردەوان محەمەد سەعید‪٢٤١ ....‬‬ ‫‪ -١٧‬كوردو زیندوكردنەوەی پەیمانی سیڤەر‪...................‬حازم مبيضين‪..........‬لە عەرەبیەوە‪ :‬سەریاس سەمین‪٢٤٥ ..............‬‬ ‫‪ -١٨‬كوردوپەیمانە نێودەوڵەتیەكانی (سایكس پیكۆ سازانۆف ‪ -‬سیڤەر‪ -‬لۆزان)‪...........‬ئامادەكردنی ‪:‬ژیلوان هەڵەدنی‪٢٤٨ ..........‬‬ ‫‪ -١٩‬سهربهخۆیی كورد و چارهنووسی سایكس پیكۆ دوای داعش‪ ...............................................‬گوڵستان‪٢٥٢ ............‬‬ ‫‪ -٧١‬ئایا كاتی كۆتاییهاتنی سایكس ‪ -‬پیكۆ هاتووە؟‪......................................................‬سەروەر ساور ‪٢٥٥ ..........‬‬ ‫‪ -٧١‬کــــۆتایی ڕێکهوتننامهی نهێنی "ســــایکس ‪ -‬پیکـــۆ "‪..............................................‬جەهانگیر قوربانی‪٢٥٧ .........‬‬ ‫‪ -٧٢‬سایكس پیكۆ سنوورهكهی بهلم دروستكرا‪ ،‬ئێستا بهخوێن دهسڕدرێتهوه"‪................................‬مایكل ولیامز ‪٢٥٩ .........‬‬ ‫‪ -٧٣‬رەهەندەكان ‪ ١١١‬ساڵ دوای سایكس پیكۆ‪ ................................................................‬سمكۆ محەمەد‪٢١١ ........‬‬ ‫‪ -٧٤‬چوونی پێشمەرگە بۆ كۆبانێ‪ ،‬سایكس پیكۆ هەڵدەوەشێنێتەوە؟ ‪......................................‬‮هۆشیار عەلی‪٢١٣ .........‬‬ ‫‪ -٧٥‬جهواد مهو‪ :‬سایكس ‪ -‬پیكۆ زهوی كوردستانی دابهشكرد و حیزبه كوردیهكانیش خهڵكهكهی‪ ...........‬بههمهن عومهر‪٢١٥ ........‬‬

‫‪4‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دوای سەد ساڵ‪ ،‬هەمان چاوەڕوانی‬ ‫بەرزان فەرەج‬ ‫دوای سەد ساڵ لە داڕشتنەوەی نەخشەی جەستە لێكهەڵوەشاوەكەی ئیمپراتۆریەتێكی نەخۆش‪ ،‬كورد هێشتا برینداری غەدرێكی مێژووییە‬ ‫كە بەدەر لە نەتەوەكانی دراوسێی‪ ،‬لە دەوڵەت بێبەش كـرا و بە سـنوورەكان شـوناس و‬ ‫خاكیان پارچە پارچە كرد‪ .‬بێ ئاگایە لەوەی كە تەنیا قەڵەمی سایكس و پیكـۆ نەبـوو‬ ‫خاك و میللەتێكیان لە میراتیی پیاوە نەخۆشەكەی دوای جەنگ بێـبەش كـرد‪ ،‬بـێ ئاگـا‬ ‫لەوەی كە نائامادەیی خودی كـورد وەكـو نەتەوە و پـرۆژەی بەدەوڵەتبـوون پـێش پـارچە‬ ‫پارچەكردنی لەنێو بەرژەوەنـدییە نێودەوڵەتیەكانـدا‪ ،‬لەت لەتبـوونی كـورد لەنـاو دڵـی‬ ‫خۆیــدا هۆكــاری نەبــوونە دەوڵەتــی بــوو‪ .‬كــورد گلەیــی لە ســایكس‪ -‬پیكــۆ و شــیوەن بــۆ‬ ‫سیڤەرێك دەكات وەك شیوەنی بێهوودەی شیعە بۆ مەرگی حوسەین پاش بەتەنیا جێهێشتنی لەویەن وەفادارەكانییەوە‪.‬‬ ‫چوار سەدە پێش سایكس پیكۆ و سیڤەر و لۆزان‪ ،‬كوردستان بە پێشەنگیی كورد خۆی بۆ سوارەكانی سوڵتانی عوسمانی و شای سەفەوی‪،‬‬ ‫لەنێــو ســنوورەكاندا لەت كــرا‪ ،‬كەچــی تەنیــا دوای ســەد ســاڵ كــورد گلەیــی و هــاوار رووبەڕووی جیهانێــك دەكــاتەوە و داوای دووبــارە‬ ‫داڕشتنەوەی نەخشەیەكی سەد ساڵە و مافی خوراوی لێ دەكات كە دووكەڵ و گڕی ئێستای ناوچەكە و كارەساتەكانی نابینێت‪ ،‬ئیـدی چ‬ ‫ویژدانێــك ســەدەیەك لە ســتەمكاری و غەدر و خیــانەتی بیــر دێنێــتەوە كە تێیــدا جینۆســاید و وێرانكــارییە گەورەكــان و جەنــگە بــێ‬ ‫كۆتاییەكــان روویانــدا و‪ ،‬نەوەكــانی ئەم نــاوچە گــڕاوی و پــڕ قەیرانــانەی مەحكــوم كــرد بە ســەدەیەك یەكــدی كوشــتن و یەكــدی‬ ‫رەتكردنەوە و نەگونجان لە شوناسێكدا؟ دوای سەد ساڵ‪ ،‬تەنیا مێژوونووس و ئەكادیمی و سیاسییە خانەنشینەكان ئەو راسـتییە دەڵـێن‬ ‫كە بێ دەوڵەتیی گەلێكی لەبیركراو‪ ،‬سەد ساڵ جەنگ و نائارامی بە نەخشە دروستكراوەكەی سایكس‪ -‬پیكـۆ بەخشـی‪ ،‬كەچـی ئەفسـوس‬ ‫هیچ دیپلۆماتكارێك دیار نییە ئەو نەخشەیە تێكبداتەوە و ئەمجارەیان بە قەڵەمی ویژدان دایڕێژێتەوە‪.‬‬ ‫سایكس ‪ -‬پیكـۆ بەسـەر چـوو‪ ،‬جارێـك نەخشـەی بەشـێك لە جیهـانی داڕشـت و دووبـارە نـابێتەوە‪ .‬دوو دیپلۆمـاتی فەرەنسـی و ئینگلیـزی‬ ‫ویستیان لەگەڵ دابەشكردنی جەستەی پیاوە نەخۆشەكەدا‪ ،‬دنیایەكی ئارامیش دروست بكەن‪ .‬ئەوان لەناو بیابانـدا سـنوورەكانیان كێشـا‬ ‫تا بە ئارامی تێیدا بەرژەوەندیی رۆژئاوا فەراهەم بكەن‪ .‬ئەوان هێڵەكانیان كێشا و دواجار لە كۆنگرەی ئاشتیی پاریس (‪ ،)9191‬لە‬ ‫هۆڵە ئاوێنە بەندەكەی كۆشـكی ڤێرسـایدا‪ ،‬لە چـواردە بەنـدەكەی ویلسـندا‪ ،‬لە پەیمـانی سـیڤەر و لۆزانـدا‪ ،‬نەخشـەكە بەپێـی سـەنگی‬ ‫ئەكتەرەكان داڕێژرایەوە‪ .‬ئایا بەڕاست سایكس‪ -‬پیكۆ بۆ دنیایەكی ئارام بوو؟ دوای سەد ساڵ مێژوونووسی ئینگلیـزی جـێمس بـاڕ لە دوا‬ ‫كتێبیدا بە ناوی (سنووركێشان لەناو لمدا) دەڵێت‪" :‬سایكس‪ -‬پیكۆ ئاشتییەكیان داهێنا كە لە دەرئەنجامدا تەنیـا جەنگـی لـێكەوتەوە‪،‬‬ ‫هەموو نەخشەكان بە شێوەیەك داڕێژران كە ئەو ناوچەیە هەرگیز ئاشتی بەخۆوە نەبینێت"‪.‬‬ ‫بەاڵم كێ ئەو نەخشە گڕاویانە جارێكی دی دادەڕێژێتەوە و كێ سنوورەكانی ناو لم تێكدەداتەوە؟ جارێكی دی چاوەڕوانی سایكس ‪-‬‬ ‫پیكۆیەكی دی مەكەن‪ ،‬چاوەڕوانی كۆنگرەیەكی ئاشتیی پاریس و سیڤەر و لۆزانێكی دی مەكەن‪ ،‬ئەوەی نەخشەكان دەگۆڕێت لە ئیرادەی‬

‫‪5‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەكتەرەكانی ئێرەدایە‪ .‬خۆر لەم رۆژهەاڵتەوە هەڵدێ و لە خۆرئاوا بزر دەبێت‪ ،‬چاوەڕوانی پێچەوانە مەكەن‪ .‬بەندی دوازدەهەمی‬ ‫چواردە بەندەكەی ویلسن و بڕگەكانی ‪١٤ - ١٢‬ی سیڤەر‪ ،‬بەڵێن و هیوایەكیان بە چاوهەڵهێنـانی دەوڵەتێكـی كـوردی تێـدا بـوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی خەونــی كــوردی لە لۆزانــدا لەبــار بــرد‪ ،‬نائامــادەیی كــورد خــۆی بــوو وەكــو شــوناس و پــرۆژەی نەتەوە لە بەرامــبەر رێنیســانس و‬ ‫راچەنینی شوناس و پرۆژەی نەتەوەیی ئەوانی دیكەدا‪.‬‬ ‫جەنەراڵـی تـورك‪ ،‬مســتەفا كەمـا پاشــا‪ ،‬لەنێـو داروپەردووی داڕووخـاو و ســەرە مەرگـی ئیمپراتــۆریەتی بزربـووی خەوفەت و ئــوممەی‬ ‫ئیسالمیدا‪ ،‬تاج و مێزەری سـوڵتان فڕێـدەدات و پشـت لە خـۆرهەاڵت‪ ،‬رێبەرایەتـی نەوەكـانی بە شـەپقەی ئەوروپیـیەوە بەرەو خۆرئـاوا‬ ‫دەكــات و شوناســێك بــۆ تــورك دروســت دەكــات كە رێككەوتنەكــانی ســیڤەر و پەیمــانی ئاشــتی زینــدە بەچــاڵ دەكــات و نەخشــەكان بە‬ ‫سەركەوتووەكانی جەنگ‪ ،‬دادەڕێژێتەوە‪ .‬ئەو دەبێتە باوكی تورك و دوای سەد ساڵ واڵتێك بۆ نەوەكانی جێدەهێڵێت كە ئێستا ئەكتەری‬ ‫سەرەكی و هەرگیز پشتتێنەكراوی داڕشتنەوەی نەخشەكانی سایكس‪ -‬پیكۆیە‪.‬‬ ‫میرێكی جەنگ و رابەری خێڵە بەدووەكانی عەرەب‪ ،‬شەریف حوسێن (شەریفی مەككە) و هاشمیەكان‪ ،‬لەنێو سنوورەكانی لمدا‪ ،‬لە خاكە‬ ‫بەجێماوەكانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و میراتی خەلیفەكانی عەرەب‪ ،‬مەملەكەتێك بەدەست دێنێ و دەبێتە باوكی نەوەكانی وێـ بـوو‬ ‫بەدوای شوناســی عەرەبیــدا كە دوای ســەد ســاڵ دەبێــتە بكەرێكــی ســەرەكیی ئەگەری داڕشــتنەوەی هەر گۆڕانكــارییەك لە نەخشــەكانی‬ ‫سایكس ‪ -‬پیكۆ دا‪.‬‬ ‫پێش سەد ساڵ‪ ،‬ژەنەراڵێكی بزربوو لەنێو شوناسی كوردبوونی بە رەچەڵەك نەوەی خەندان و بابانەكانی سلێمانی و شوناسی عوسـمانی‬ ‫و ئیسالمبووندا‪ ،‬ژەنەراڵ شەریف پاشا‪ ،‬بێ ئاگا لەوەی هاوڕێ ژەنەراڵەكەی‪ ،‬كە بوو بە ئەتاتورك و توانی كۆتایی بە سیڤەر بهێنێت‬ ‫و كەرامەتــــی توركەكــــان لە دەوڵەتێكــــی توركیــــدا بپارێزێــــت‪ ،‬بــــێ ئاگــــا لەوەی كە شــــەریفی مەكــــكە وەك رێــــبەری خــــێڵە بەدووە‬ ‫شمشێربەدەستەكان لەناو لمدا مەملەكەتێكی عەرەبیی بەدەست هێنا‪ ،‬ئەم شەرمنانە تەنیـا بە نـامەیەكەوە لە دەرگـای سـیڤەر و لـۆزانی‬ ‫دا و ئومێدی وابوو بە یاداشتێك سـۆزی دابەشـكەرانی نـاوچەكە دەجـوڵێنێ و ئاوڕێـك لە كـورد دەدەنەوە و دەوڵەتێكـی پـێ دەبەخشـن و‬ ‫خۆیشــی دەبێــتە بــاوكی كــوردان‪ .‬بەاڵم هەرگیــز دەرگاكــانی ســیڤەر و لــۆزان و كــۆنگرەی ئاشــتییان لــێ نەكــردەوە و خــۆی و نەخشــەی‬ ‫كوردستانەكەی بێ ئومێد لە دەرەوەی دەروازەكان مـانەوە‪ .‬نە ئەو تـوانی ببێـتە بـاوكی كـورد و رێبەرایەتـی نەوەكـانی بكـات و شوناسـی‬ ‫نەتەوەیەكیــان پــێ ببەخشــێ‪ ،‬نە دوای ســەد ســاڵیش كــورد تــوانی بــاوكی بزربــووی خــۆی بــدۆزێتەوە كە بتــوانێ ببێــتە بكەرێــك و لە‬ ‫داڕشتنەوەی نەخشەكانی سایكس‪ -‬پیكۆدا پشتی تـێ نەكرێـت‪ .‬بـۆیە دواجـار ژەنەراڵـی خانەنشـین بـێ هیـوا لە ئاینـدە و پشـتكردوو لە‬ ‫خەونەكــانی‪ ،‬وەســێتی كــرد كە دوای مەرگــی تەرمەكەی بســووتێنن و ســوتووەكەی فــڕێ بــدەنە دەریــاوە‪ ،‬چــونكە نە ئەو ســاتە خــاك و‬ ‫دەوڵەتێكی كوردی هەبوو لە باوەشی بگرێ و نە لە ئایندەشدا چاوەڕوانی دەكرد‪.‬‬ ‫دوای سەد ساڵ‪ ،‬كورد هێشتا بەدوای باوكێكدا دەگەڕێـت و پێویسـتی بە رابەرێـك هەیە كە ئەو هەمـوو نەوە تـۆراو و لێـك جـودا و بـرا‬ ‫دوژمنــانە پــێكەوە ئاشــت بكــاتەوە و لە جیــاتی رێككەوتــنە ســتراتیژی و سیاســیە دوو ویەنییەكــان كە دەرئەنجــامەكەی ســەد ســاڵی دی‬ ‫دواخســتنی خەونــی دەوڵەتــی كوردســتانە‪ ،‬لە پــرۆژە و شــوناس و كردەیەكــی كوردیــدا كۆبكــاتەوە كە لەم ســاتەوەختەی نــاوچەكە و‬ ‫گڕگرتنیدا داوای پێبەخشینی دەوڵەت نەكات‪ ،‬بەڵكو ئەكتەرێكی دروستكردنی دەوڵەت بێت و خۆی لە خاكی خۆیدا بەبێ چاوەڕوانی‬ ‫ئەوانی دی‪ ،‬بڵێ‪ :‬من هەم‪ ،‬كەواتە من دەوڵەتم‪ .‬دوای سەد ساڵ ئەمەو هیچی دی‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رووداو نێت ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢ :‬ی جوونی ‪٢١١١‬‬

‫‪6‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس پیکۆو هەڵاڵو بگری یوبێلی ئەڵماسی!‬ ‫سەربەست کەرکوکی‬ ‫لەم چەند رۆژەی دواییدا‪ ،‬فۆبیایەکی سەیر بەرۆکی تۆڕە کۆمەاڵیەتی و میـدیا حزبـی و ئەهلییەکـانی باشـووری کوردسـتانی گرتـۆتەوە؛‬ ‫ئەویــش دیــاردەو فۆبیــای باســی ســایکس پیکــۆ و یــادی ســەد ســاڵەی ئەو پــیالنە‬ ‫نەگریسەی مێژووە‪.‬‬ ‫میللەتانی تر‪ ،‬یوبێلی زیوی و ئاڵتونی و ئەڵماسی و هەروەها هەزار ساڵەیەیان بۆ‬ ‫شانازییە مێژووییەکانی خۆیان دەکەن و کەچی ئێمەی نەتەوەی کـورد تـازە بە تـازە‬ ‫بەبێ رۆداچوونەوەیەکی قووڵ‪ ،‬لە بـۆ رووداوێـک یـادی سـەد سـاڵە دەکەیـنەوە‪ ،‬کە‬ ‫سەد عەیار بیرهێنانەوەی شکستی و ناتوانایی و نەبوونیی رچەیەکی نەتەوەییمان بۆ دەسەلمێنێت و‪ ،‬هەر وەکـو ئەوەی مێـژووی زوڵمـی‬ ‫دونیاو شانازی خۆمان بێت‪ ،‬تەپ و دوزەلەی بـۆ لێـدەدەین ! چەشـنی سـەد سـاڵەی دامەزرانـدنی رۆژنـامەگەریی کـوردیی و یـا دوو سـەد‬ ‫ساڵەو هەزار ساڵەی شارو شارۆچکەکانمان گردبوون و بەزمی بۆ دەگێڕین‪ .‬وەلی لە راستیدا ئێمە بەم هەڵاڵیەمان جگە لە پیشـاندانی‬ ‫قەبارەی بێ دەسەاڵتیمان چ شتێکی تر ناکەین‪.‬‬ ‫لەوەش زیاتر‪ ،‬با بگەڕێینەوە بۆ واقیعەکانی کات و ساتی پـیالنەکەو سـااڵنی پـاش ئەویـش‪ ،‬تـا بـزانین‪ ،‬ئەرێ ئەم مـامە (سـایکس و‬ ‫پیکۆت)ــانە ئەوەندە رۆڵیان هەبووە لە دابەشکردنی کوردستان و ئەوە دەهێنن کە ئێمە ئەم کاتە پڕ مەترسیانەی خۆمان و جەمـاوەری‬ ‫پێوە خەریک بکەین؟‬ ‫‪ -١‬دابەشــکردنی کوردســتانی خــاك‪ ،‬لە پــێش پیالنــی ســایکس پیکــۆوە واقیعــی تــاڵی سیاســی بــووە؛ ئەم دابەشــکردنە لە رێکەوتنــی‬ ‫ئەماسیەوە (لە ‪ ،)١٥٥٥‬تا رێکەوتنی زەهاو ( ‪ ،)١١٣٩‬ئەرزرومی یەکەم( ‪ ،)١٨٢٣‬و ئەرزرومـی دووەم ( لە ‪ ،)١٨٤٧‬و رێکەوتنـی تـاران‬ ‫(‪ )١٩١١‬و رێکەوتنی ئەستانە (‪ )١٩١٣‬ی نێوان تورکی عوسـمانلی و دەوڵەتـی ئێرانـی سـەفەویەوە لە سـەر سـنوور و جیوسیاسـی ئەو دوو‬ ‫دەوڵەتە داگیرکەرە‪ ،‬لە پێش ئەو سایکس پیکۆیەدا هەبووە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬رێکەوتن (پیالن)ی سایکس پیکۆ سەبارەت بە میراتەکانی ئیمپراتۆریەتە نەخۆشەکە بووە‪ ،‬نەک بە تەنیـا سـەبارەت بە کوردسـتانە‬ ‫دابەشبووەکەی ئێمە و بەس؛ پیالنەکە هەموو ئەم ئەرز و خاکانەی لە خۆگرتبوو؛ شام (سوریا و لوبنان‪ ،‬فەلەستین‪ ،‬ئوردن و وویەتی‬ ‫ئەسکەندەرۆنە) و وویەتەکانی موس و بەغداو بەسرە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬لە نێوان سێ دەوڵەتی بااڵدەستی سااڵنی پێش جەنگی یەکەمی جیهانی بووە؛ بەریتانیا و فەرەنسـا و روسـیای قەیسـەری‪ .‬لە پـاش‬ ‫شۆڕشی ئوکتۆبەری ‪ ١٩١٧‬بە بڕیاری گەورە شۆڕشگیری دنیا (ڤالدیمیر ئیلیچ لەنین) ەوە حکومەتی روسیای بەڵشەفی لە رێکەوتنەکە‬

‫‪7‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کشاوەتەوە و هەر ئەوانیش پیالنەکەیان بۆ جیهان ئاشکرا کردووە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬نەتەوەکانی هەر هەموو ئەو واڵتـانەی لە پـاش رێکەوتـنەکەو لە دوای جەنگـی یەکەمـی جیهـانیەوە‪ ،‬سـەربەخۆ بـوون و دەوڵەتیـان‬ ‫دروستکرد‪ ،‬بە هیچ شێوەیەک وەکو کۆت و پەیوەند تەماشای ئەو رێکەوتنەیـان نەکـردو هەر گوێشـیان بە هەبـوونی نەدابـوو؛ دەوڵەتـی‬ ‫عیراق لە ‪ ١٩٢١‬بەبێ هیچ ناوهێنانێکی سایکس پیکۆ و ویەنی دووەمی سایکس پیکۆ دامەزرێنرا‪ .‬دەوڵەتی ئوردن و سـوریا و لوبنـانیش‬ ‫هەر وەســا‪ .‬تورکیــاش لە ســااڵنی ســی ســەدەی رابــردوودا بە ســەپاندنی ریفرانــدۆمێکی پــڕ لە ســاختەکاری تــوانی ســەرجەمی ویالیەتــی‬ ‫(ئەسکەندەرۆنە) کە لە چوارچیوەی پیالنی سایکس پیکۆ بوو‪ ،‬بخاتە سەر دەوڵەتی ئەتاتۆرکی و ناوەکەشی گۆڕی و کردیە (هەتای) و‬ ‫ئەسکەندەرۆنەی لە بیری عەرەب و جیهانیش بردەوە‪.‬‬ ‫‪ -٥‬جووەکانی دنیا‪ ،‬هەر لەو ساتەوەختەوە بەبێ گوێدانە هەبوون یا نەبوونی ئەم رێکەوتنە‪ ،‬هەوڵی لۆبیکردنی نەتەوەیی خۆیـان داو‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩١٧‬ەوە پەیمانی (بلفۆر)ی وەزیری دەرەوەی بەریتانیایان مسۆگەر کردو بە سەدان هەزار خەڵکی جوویان لە هەمـوو قـوڕنەو‬ ‫(بوچاغ)ێکی دنیاوە هێنایە فەلەستین و لە چلەکانی سەدەی رابردوودا دەوڵەتی ئیسرائیلیان لەسەر ئەو خاکەدا داچەقاند !‬ ‫‪ -١‬ئەو پــیالنە‪ ،‬لەپــاش وەدەرکەوتنــی ســۆڤیەت‪ ،‬رێکەوتنێــک بــووە لە نێــوان ئەو دوو دەوڵەتەی کە تــا ســەرەتاکانی جەنگــی دووەمــی‬ ‫جیهــانیەوە حەو و قــودرەتی زلهێزییــان هەبــووە‪ .‬بەاڵم لە پــاش هــاتنە کــایەی شــیوازی نــوێی دەســەاڵتی نێــونەتەوەیی ( ئەمریکــا و‬ ‫سۆڤیەت) و دامەزراندنی سازمانی نەتەوە یەکگرتووەکـانەوە‪ ،‬ئەو رێکەوتـنە‪ ،‬لە ئەرشـیفی مێـژووی دیپلۆماسـیەتی جیهانیـدا نەبێـت لە‬ ‫هیچ نەخشەو پالنێکی جیوسیاسیدا گرنگی و کاریگەریی نەما‪.‬‬ ‫ئیتر نازانین‪ ،‬حزبە کوردییەکانی باشـوور‪ ،‬میـدیاکان و دەزگاکـانی لێکـۆڵێنەوەی کورسـتان‪ ،‬بە دووی چ بنـاغێکی پـووچ و چ تـۆویەکی‬ ‫پووکی ئەو مەسەلەیەدا دەگەڕێن؟‬ ‫ئەگەر مەسـەلە ئامــادەکردنی خەڵـک و جەمــاوەر بێـت بــۆ ریفرانـدۆم و ســەربەخۆیی‪ ،‬ئەوا دەبێـت بــزانن کە کـاری وا مەزن بەو شــێوەیە‬ ‫کردەنــی نیــیە‪ ،‬چــونکە ئەوڕۆکە ســایکس پیکــۆ واڵتێــک نیــیە خاوەنــدی بێــت – بە بەریتانیــا و فەرنساشــەوە‪ -‬و لە خــۆڕا هەڵســتن بە‬ ‫پاراستن و نەهێشتنی لە گۆڕنانی‪ .‬واتا پارێزەری سایکس پیکۆ بەرەی بێ سەنگەرەو ئەوەی خاوەندی بڕیارو دوا هەنگاوی ئەسەحیشە‪،‬‬ ‫گەلی کورد خۆیەتی‪ ،‬ئەو جەماوەرەیە کە سەد ساڵی رەبەقە گیرۆدەی داوی ئاڵۆزو گێژاوی ‪:‬‬ ‫ سەر لێشێواوی کوردانی ئۆروستوکراتی ئەستەنبولی پاش ئینقالبی مەشروتەی عوسمانلی بوون (‪ ١٩١٤‬تا ‪،)١٩١٩‬لە ناو قەدیشدا‪،‬‬‫ گیرۆدەی کەڕە سەرخێ و دەرەبەگە چڵێس و عەشیرەتبازێتی سەرجەمی ناوچەکانی کوردستانی گەورە بوون ( ‪ ١٩٢١‬تا ‪)١٩٥٨‬‬‫ لە دوا جاریشـا ‪ -‬هەر لە ســااڵنی ‪١٩١١‬ەوە‪ ،‬خەڵـکەکە ئەو حزبــانە بە دەمڕاسـتی خۆیــان دەزانـن کە لە کوردســتانیەتدا عیراقچــی و‬‫ئێرانچــی و تورکخــواهن‪ ،‬کە کــاتێ دروشــمی یەکپــارچەیی عیــراق و ئێــران هەڵــدەکەن‪ ،‬ئەوجــا رێــی هەڵەتــی کوردســتانیت دەگــرن‪ .‬ئەو‬ ‫حزبانەی لە دیموکراتیەتدا نیوەن و لە شۆڕشگێڕیدا نیوەن و لە ئاشتیدا نیوەن و لە دانانی سیستەمی ئیداریی و حکومەتیـدا نیـوەو لە‬ ‫گەرداندنی ئابووریشا‪ .. ،‬ن !‬

‫‪8‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دەردی ئێمەی نەتەوەی کورد‪ ،‬یاد و یادەوەری نییە‪ ،‬دەردی ئـێمە ئەوەیە کە نـازانین لەسـەر چ سـەکۆیەکدا وەسـتاوین و هـاوار بـۆ چـی‬ ‫دەکەیــن‪ .‬دەردی ئــێمەی کــورد نەدۆزیــنەوەی رەچەو پایگاکــانی گەیشــتن بە ویســتەکانمانە‪ ،‬کە کــورت و پوخــت لەم خــاونەی خــوارەوەدا‬ ‫خۆیان بەرچەستە دەکەن‪:‬‬ ‫‪ -١‬یەکگرتــوویی رەوتــی هەڵبژاردنــی چارەســەرییەکان و یەکبــوونی هەڵوێســتە نەتەوەییەکــان و دانــانی ســنوورە یاســاییەکان لە نێــوان‬ ‫داخوازیی و پالنە نەتەوەییەکان و بەرژەوەندیی و دەسەاڵتە حزبیەکانمان‪.‬‬ ‫‪ -٢‬مسۆگەرکردنی ئابوورییەکی کاتی تەنگەژەیی‪ ،‬درێژخایەنی ماوەی ‪ ٥ - ٣‬ساڵ؛ بۆ بەردەوامیی بەڕێوەبردنی دەزگاکانی دەوڵەتـی خـۆ‬ ‫ئامادەکردوو بۆ سەربەخۆیی و هەروەها بۆ مسۆگەرکردنی بژێوێکی مامناوەندی بۆ سەرجەم خەڵکانی کوردستان‪.‬‬ ‫‪ -٣‬دانــانی ژووری ئۆپەراســیۆنی لــۆبیکردنی نەتەوەیــی ( نەک حزبــی) و نــاردنی نــوێنەرانی گە ‪ ،‬بــۆ هەر هەمــوو واڵتــانی دونیــا‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی مسۆگەرکردنی پشتیوانی دیپلۆماسی و مسۆگەرکردنی دانپیانانی دەوڵەتانی جیهان بە دەوڵەتی کوردستانی چاوەڕوانکراو‪.‬‬ ‫‪ -٤‬خــۆ ئامــادەکردنی عەســکەریی و ســەپاندنی سیســتەمی پێشــمەرگایەتی ئیجبــاری و شــەڕڤانیی خــۆبەخش‪ ،‬بــۆ ئامــادەکردنی گەنجــانی‬ ‫کوردســتان (بە کــوڕو کــچەوە) بــۆ بەرەنگــاربوونەوەی هەر هەمــوو ئەگەرێکــی نەشــیاو‪ ،‬لە ویەن نەیــارانەرانی کــورد و داگیرکەرانــی‬ ‫کوردستانەوە‪.‬‬ ‫‪ -٥‬دانانی ئەنجومەنی تـایبەت بە دەسـتەی سـەربەخۆی یاسـایی و سیاسـی (هەر پـارچەیەک و بە گـوێرەی بـارودۆخی شـیاوی خـۆی) بـۆ‬ ‫دەستنیشانکردنی شێوەی سیسـتەمی سیاسـی و ئیـداری دەوڵەتە چـاوەڕوانکراوەکە و دەستنیشـانکردنی رۆڵ و هاوبەشـییەکانی هەر هەمـوو‬ ‫نەتەوەکانی ناو خاکی کوردستان‪.‬‬ ‫ئەمــانەن‪ ،‬هەنــدێ لەو خــااڵنەی ئەگەر هەر لە ئێســتاوە هەنگاویــان بــۆ بنرێــت‪ ،‬دەبــنە هانــدەری هەمــوو کەســێک بــۆ پشــتیوانیکردنی‬ ‫سەربەخۆیی راستەقینەی کوردستان‪ ،‬نەک چاوەڕوانی و شێن و شەپۆڕکردن بۆ یادێکی نەگریسی وەک سایکس ‪ -‬پیکۆ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستانی نوێ ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٩ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪9‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫وتووێژی رۆژنامهی “کوردستان” لهگهڵ د‪ .‬ئاسۆ حهسهن زاده بە بۆنەی سهت ساڵهی‬ ‫پهیمانی سایکس ــ پێکۆ‬ ‫رۆژنامهی "کوردستان"‬ ‫“ئیشکالێکی فۆکووسی لهڕادهبهر لهسهر سایکس ‪ -‬پێکۆ لهوهدایه که به بنهماگرتنی ئهو رێککهوتننامهیه بۆ راستکردنهوهی ئـهو غـهدره‬ ‫مێژووییه که له کورد کراوه‪ ،‬ئۆتۆماتیک دهبێته هـۆی پشـتگوێ خسـتنی مهسـهلهی کـورد‬ ‫لــه دووهمــین پارچــهی کوردســتان کــه لــهڕووی سیاســییهوه بهڕابردووترینیشــه‪ ،‬واتـــه‬ ‫رۆژههاڵتی کوردستان “‬ ‫ئەمســاڵ‪ ،‬ســەد ســاڵ بە ســەر ئیمــزا کردنــی پەیمــانی ســایکس ــــ پیکــۆ تێــپەڕ بــوو‪ .‬ئەم‬ ‫ڕێکەوتە باس و موناقشەیەکی زۆری لە نێوان رووناکبیران و کەسـایەتیە سیاسـییەکانی‬ ‫کورد بە گشتی بە دواوە بوو‪ .‬هۆیەکەشی ئەوەیە کە گەلی کورد یەکێـک لەو میللەتـانەی‬ ‫رۆژهەاڵتی نێوەڕاستە کە زۆرترین زەرەر و زیـانی لە هەمـبەر ئیمزاکرانـی ئەو پەیمـانە‬ ‫بەرکەوتوە‪ .‬بۆ زیاتر تیشک خستنە سەر ئەو بابەتە ” کوردستان” وتووێژێکی دەگەڵ د‪ .‬ئاسۆ حەسەنزادە‪ ،‬ئەندامی کـۆمیتەی ناوەنـدی‬ ‫حیزبی دێمۆکڕات و پسپۆر و شارەزا لە پێوەندییە نێونەتەوەییەکان پێکهێناوە کە دەقەکەی بەمجۆرەیە‪:‬‬ ‫پرسیار ‪ :‬بۆ ئەوەی بچینە نێو باسەکەمان‪ ،‬با بزانین بهستێن و هۆکارهکانی هاتنە گۆڕ و ئیمزاکرانی پەیمانی سایکس پیکۆ چی بـوون‬ ‫و ئهم رێککهوتنه به چ شێوهیهك نهخشهی ناوچهی داڕشتهوه؟‬ ‫وهاڵم‪ :‬لهگهڵ ئهوهدا که هیچ رێککهوتنێکی نێودهوڵهتی ئهوهندهی سایکس ‪ -‬پێکۆ بۆ کورد ئاشنا نیه‪ ،‬بهاڵم پێم وایه تێگهیشـتنی بـاو‬ ‫لــهوی ئێمــه بــۆ ئــهو رێککهوتننامهیــه ههمیشــه زۆر ورد و دروســت نــهبووه‪ .‬ئــهو رێککهوتننامهی ـه لهگــهڵ ئــهوهدا کــه بــهناوی ئــهو دوو‬ ‫دیپڵۆماتهوه ناوی دهرکردوه که ئامادهیان کردبوو‪ ،‬بهاڵم لهڕاستیدا لهویهن وهزیری دهرهوهی بریتانیـا و بـاڵیۆزی فهڕانسـه لـه پـاریس‬ ‫لهو سهردهمهدا (ئێدوارد گرێ و پۆ کامبۆن)هوه ئیمزا کراوه‪ .‬ئهگهرچی ئامانجی رێککهوتنهکه دابهشکردنی ناوچـهی حـزوور و نفـووزی‬ ‫ئهو زلهێزانه له سهرزهمینه پێشتر عوسمانییهکان و بهگشـتی رۆژهـهاڵت لـهپاش شـهڕی یهکـهمی جیهانییـه‪ ،‬بـهاڵم پـێش هـهموو شـتێک‬ ‫بهرهــهمی پێویســتیی ئیــدارهی ملمالنــهی نێــوان ئــهو زلهێزانــه لــهپێش شــهڕهوه و پێویســتییه ســهربازییهکانی شــهڕی یهکــهمی جیهــانی و‬ ‫تهنانهت پالنهکانی “لۆرانسی عهرهبی” بۆ دهستنیشـانکردنی فـهرمانڕهوایی کوڕهکـانی خانـهوادهی هاشـمی بـووه‪ .‬ئهوهنـدهی دهگهڕێتـهوه‬ ‫سهڕ ملمالنێکانی پێشووتری زلهێزهکان بۆ نموونـه ئینگلیزهکـان کـه لـهو سـهردهمهدا لـه میسـر بـوون ههمیشـه سـهبارهت بـه مهرامـهکانی‬ ‫فهڕانسه لهسهر کاناڵی سوئێز نیگهران بوون‪ ،‬لهو وشهوه ئینگلیز بۆی گرینگ بووه که رووسهکان دهست بهسهر ئـهو دهڤهرانـهدا نـهگرن‬

‫‪10‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫که سهرهڕێی هیندی ئهو کات حهیاتی بۆ بریتانیا بوون‪ .‬سهبارهت بـه پێویسـتییهکانی شـهڕیش‪ ،‬هاوپـهیمانان بـههۆی گیروگرفتـهکانی‬ ‫رووبهڕووبوونهوهی ئاڵمـان لـه بـهرهی رۆژئـاوادا پێویسـتیان بـه کردنـهوهی بهرهیـهک لـه رۆژهـهاڵت هـهبووه‪ ،‬بهتایبـهتی کـه دهوڵـهتی‬ ‫عوسمانییش ویهنگریی له ئاڵمان دهکرد‪ .‬بهلهبهرچاوگرتنی رکابهرییهکانیش‪ ،‬کردنهوهی ئهم بهرهیه لهویهن هاوپهیمانهکانهوه بـهبێ‬ ‫جۆرێک ههماههنگی و رێککهوتنی ئهو زلهێزانه سهبارهت به ئاینـدهی ئـهو ناوچانـه ئیمکـانی نـهبوو‪ .‬بهمچهشـنه جیـا لـه وهخۆکـهوتنی‬ ‫رووسیه لهو بهرهیهدا بهنیازی کۆنترۆڵی گهرووه گرینگهکانی وهك داردانێل و بۆسفۆر و نیمچـه دوورگـهی گـالیپۆلی و تهنانـهت خـهونی‬ ‫وهدهستهێنانهوهی قوستهنتهنیه و بهڵێنی نفووز له ناوچه ئهرمهنی نشین و کوردنشینهکانی عوسمانیدا‪ ،‬ههموو ئهو ناوچانهی دهكهونـه‬ ‫نێوان دهریای مێدیتهرانه و دهریای رهش لـه پێـنج زۆنـدا لـهنێوان فهڕانسـه و بریتانیـادا دابـهش دهبـن (فهڕانسـه لوبنـان و سیلێسـی ‪-‬‬ ‫ئانــاتۆلیی ئێســتا‪-‬ی وهك ناوچــهی بهڕێوهبــهری راســتهوخۆ و بــاکوری ســوریهی ئێســتا و موســڵی وهک ناوچــهی نفــووز وهبــهر دهکــهوێ؛‬ ‫بریتانیاش کوهیت و مێزۆپۆتامیی وهك ناوچهی بهڕێوهبهریی راستهوخۆ و ئوردون و فهلهستینی وهک ناوچهی نفووز دهدرێتێ‪ ،‬ئورشهلیم‬ ‫و ههیفا و ههندێک دهڤهری دیکـهش بـۆ ژێـر ئیدارهیـهکی نێودهوڵـهتی دیـاری دهكـرێن)‪ .‬دابهشـکارییهکه کـه تهئیـدی رووسـیه و دواتـر‬ ‫ئیتالیاشی لهسهر دهبێ‪ ،‬دوای کۆتایی شهڕ له کۆنفرانسی سهن ژان دو مۆریهن و سان رێمۆ به پهسندی کۆمهڵی نهتـهوهکان دهگـا و لـه‬ ‫چوارچێوهی سیستمی مانداکانـدا شـهرعیهت وهردهگـرێ‪ ،‬بـهاڵم نـهک لـه سـیههی ئهسـڵیی خۆیـدا‪ ،‬چونکـه لهویـهک موسـ دهخرێتـه سـهر‬ ‫عیراق و فهڕانسه رازی دهبێ کـه لـه بهرامبـهر پشـکدارییهکی بـهرچاو لـه نـهوتی کهرکووکـدا موسـ بکهوێتـه ژێـر دهسـهاڵتی بریتانیـا‪.‬‬ ‫لهویهکی دیکهوه‪ ،‬تورکهکان ناوچهی سیلێسی وهدهست دێننهوه و ئهو ناوچانهی قهرار بوو لهسهر بنهمای پهیمانی سـێڤر چارهنووسـیان‬ ‫به پرسکردن بـه دانیشـتووانی ئـهو ناوچانـه (بهتایبـهتی کوردهکـان) دیـاری بکـرێ‪ ،‬دهگهڕێنـهوه نێـو ئـهو چوارچێـوه جوغرافیاییـه کـه‬ ‫تورکیهی ئهمڕۆ پێک دێنێ‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئهگهر بمانهوێ بهراوردێک لهنێوان ئهو سهردهمهدا که پهیمانی سایکس پیکۆی تێدا ئیمزا کراوه و سهردهمی ئێسـتادا بکـهین‪،‬‬ ‫ئایا چ شتێک لهو کاتهوه تا ئهمڕۆ گۆڕانی بهسهردا هاتووه؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬بێگومان سایکس ‪ -‬پێکۆ و رێککهوتننامه پێوهندیدارهکانیش رهنگدانهوهی واقیعی پێوهندییه نێودهوڵهتییهکان و هاوکێشهی هێـز‬ ‫له جیهانی ئهو سهردهمهدا بوون‪ .‬پێش ههموو شتێک سایکس ‪ -‬پێکۆ رێککهوتننامهیهکی نهێنـی بـوو کـه هـهروهک دهزانـین پـاش هاتنـه‬ ‫سهرکاری بۆلشڤیکهکان ئاشکرا بوو‪ .‬ئهمڕۆ سهردهمی رێککهوتننامـهی نهێنـی بهسـهر چـووه و ئاشـکرایی و تۆمـارکرانی رێککهوتننامـهکان‬ ‫یهکێک له مهرجهکانی ئیعتباریان له یاسای نێودهوڵهتیدایه‪ .‬پاشان‪ ،‬له سهردهمی سایکس ‪ -‬پێکۆ و پـاش سـایکس ‪ -‬پێکۆشـدا بـههۆی‬ ‫ئهوه که رووسیه سهرقاڵی کێشه نێوخۆییهکانی بوو و ئهمریکاش بههۆی نههاتنی بۆ نێو کۆمـهڵی نهتـهوهکان بـۆ دهورهیـهکی دیکـه لـه‬ ‫گهمهی گهورهی سیاسیی ناوچهکه کشایهوه‪ ،‬دوو زلهێزی ئهسڵی فهڕانسه و بریتانیا بوون و هیچ هێز و دهسهاڵتێكی ئیقلیمییش وجوودی‬ ‫بــهکردهوهی وهك ئــهوهی ئــهمڕۆ دهیبینــین نــهبوو‪ .‬لــه ســهردهمی ئێســتادا لهگــهڵ ئــهوهدا کــه چهشــنێک لــه فرهجهمســهری لــه پێوهندییــه‬ ‫نێودهوڵهتییهکانــدا هاتۆتــه گــۆڕێ‪ ،‬بــهاڵم لــه ناوچــهی ئێمــهدا ئــهوه ئــهمریکا و رووســیهن کــه بوونهتــه دوو زلهێــزه هــهره دیــار و‬ ‫شــوێندانهرهکه‪ .‬ئــهوه جیــا لــهوه کــه چهنــدین دهســهاڵتی ناوچــهیی وهک ئێــران و تورکیــه و عهرهبســتان پهیــدا بــوون و لــه کێشــه و‬ ‫ملمالنێکانی ئهم ناوچهیهدا نهخشیان ههیه‪ .‬لهویهکی دیکهوه‪ ،‬له سهردهمی ئهمڕۆدا کۆمهڵێك ئهکتهری ناودهوڵـهتی سـهریان ههڵـداوه‬ ‫که تهرسیمی ئایندهی ئهم ناوچهیـه بـهبێ لهبـهرچاوگرتنی بـوونی ئـهوان واقعبینانـه دهرنـاچێ‪ .‬بهشـێوهیهکی گشـتی‪ ،‬سـهردهمی ئـهمڕۆ‬ ‫بێجگه لهوه که سهردهمی تهکنۆلۆژی و بهجیهانیبوونی زانیاری و وشیاریی گهونه‪ ،‬دهتوانین بڵێین ههموو ئـهو فۆرموولبهندییانـهش کـه‬

‫‪11‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫له دهوره یهکبهدوای یهکهکاندا دیزاینی سیاسی و ستراتژیی ناوچه و بهگشتی بنـهما و ئاقـاری پێوهندییـه نێودهوڵهتییـهکانیان دیـاری‬ ‫دهکرد‪ ،‬گۆڕانیان بهسهردا هاتووه‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬هۆکاری ئهوه که کورد له سهردهمی سایکس پیکۆدا لهبهرچاو نهگیراوه بۆچی دهگهڕێتهوه و ئایا وهك دهڵێن نههامهتیی گـهلی‬ ‫کورد بهڕاستی له پهیمانی سایکس پیکۆوه سهرچاوه دهگرێ؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬ئهوه که پاش شهڕی یهکهمی جیهانی ئاکام و کۆتایی ئهم پرۆسهیهی به رێککهوتنی سایکس پیکـۆ دهسـتی پـێ کردبـوو ویسـت و‬ ‫بهرژهوهندیی کوردی نادیده گرت‪ ،‬بێگومان راسته‪ .‬بهاڵم ئهوه تهنیا پێوهندیی به پالن و بڕیاری زلهێزهکـانی ئهودهمـهوه نیـه‪ ،‬بـهڵکوو‬ ‫دهبێ ئهوهش لهبهرچاو بگرین که نهبوونی فاکتهرێکی بههێز و یهكگرتووی کوردی لهوکاتهدا کاریگهریی گـهورهی هـهبووه‪ .‬دابهشـبوونی‬ ‫بژاردهکانی کورد لهو سهردهمهدا لهنێوان ئهوانهی به کاریگهری وهرگرتن له کـهلتوری عوسـمانی تـهنیا بیریـان لـه شـتێک بـۆ کـورد لـه‬ ‫چوارچێــوهی قــهوارهی جێنشــینی ئــهو ئیمپراتۆرییــهدا دهکــردهوه و ئهوانــه کــه پێیــان وابــوو پێویســته کــورد لــهو بازنهیــه دهربچــێ و‬ ‫چارهنووسی خۆی به تهواوی بگرێته دهست‪ ،‬و نهبوونی بزوتنهوهیهکی یهکدهسـت و رێکخـراوی کـورد کـه ئـهو ههسـتهی لـهوی دهسـهاڵته‬ ‫ئیمپریــالی و پۆســت ‪ -‬ئیمپریالییــهکان دروســت کردبــا کــه کوردهکــان هــهم دهتــوانن دهســهاڵتی خۆیــان جــێ بخــهن و هــهم لــه هاوکێشــه‬ ‫ناوچهیی و نێودهوڵهتییهکاندا به شـێوهیهکی گونجـاو و جێگـای متمانـهی وان یـاری بکـهن‪ ،‬هـهمووی هۆکـارن بـۆ وهدینـههاتنی خـهونی‬ ‫کــوردی بــهو چهشــنهی ئــهمڕۆ ئێمــه باســی دهکــهین‪ .‬ســهرباری ئــهوهش ئــهوه کــه بڵێــین ئــهوه رێککهوتننامــهی ســایکس‪ -‬پێکــۆ بــووه کــه‬ ‫سهرچاوهی نههامهتیـی گـهلی کـورده‪ ،‬پـێم وایـه زۆر عیلمـی نیـه‪ .‬یهکـهم‪ ،‬لهبـهر ئـهوهی هـهروهک دهزانـین دابهشـبوونی هـهره گـهورهی‬ ‫کوردستان بۆ چوار سهده پێش سایکس‪-‬پێکۆ دهگهڕێتهوه‪ .‬ئیشکالێکی فۆکووسی لهڕادهبهر لهسهر سایکس‪-‬پێکـۆش رێـک لهوهدایـه کـه بـه‬ ‫بنهماگرتنی ئهو رێککهوتننامهیه بۆ راستکردنهوهی ئهو غهدره مێژووییه که لـه کـورد کـراوه‪ ،‬دهبێتـه هـۆی پشـتگوێ خسـتنی مهسـهلهی‬ ‫کورد له دووهمین پارچهی کوردستان که لهڕووی سیاسییهوه بهڕابردووترینیشـه‪ ،‬واتـه رۆژهـهاڵتی کوردسـتان‪ ،‬چونکـه هـهروهک دهزانـین‬ ‫بههۆی بهشدارنهبوونی ئێران لـه شـهڕی یهکـهمی جیهانیـدا سـایکس‪-‬پێکـۆ هـیچ گـۆڕانێکی بهسـهر سـنوورهکانی ئێرانـدا نـههێنا؛ دووهم‪،‬‬ ‫لهبهر ئهوهی نهخشهی سایکس‪-‬پێکۆ قهت وهک خۆی جێبهجێ نهکرا؛ سێههم و له هـهمووی گرینگتـر‪ ،‬خـۆ سـایکس و پێکـۆ نـهیانگوتبوو‬ ‫کــه چارهنووســی ئــهو ناوچانــهی دهکهوتنــه ژێــر ئیــداره و نفــووزی زلهێزهکــان دهقی ـ چــی دهبــێ و چــۆن دهبــێ‪ .‬هــهروهک دهزانــین ئــهوه‬ ‫لهدرێژهی پرۆسهی سایکس‪-‬پێکۆدا و به پهسندی کۆمهڵی نهتهوهکان بـوو کـه سیسـتمی مانـداکان دامـهزرا و کۆمـهڵێک رێککهوتننامـهش‬ ‫که یهک لهوان پهیمانی سێڤر بوو ئیمزا کران‪ .‬سیستمی مانـداش و ئـهو رێککهوتننامانـهش ئهگـهر هـهمووی وهک خـۆی و بـهبێ تـهبعیز‬ ‫جێبهجێ کرابا‪ ،‬دهکرا ههر ئهودهم کورد لهسهر بهشێک له خاکهکهی ببێ به خاوهنی کیان و دهوڵهتی خۆی‪.‬‬ ‫پرسـیار‪ :‬ئێســتا کــه ســهت ســاڵ بهســهر ســایکس پیکــۆدا تێدهپــهڕێ‪ ،‬رســتەیەک بە دایــم دووپــات دەبێــتەوە‪ .‬ئەویــش ئەوەیە کە دهڵــێن‬ ‫“ســایکس پیکــۆ” کۆتــایی پێهــاتووە‪ .‬بە بــڕوای ئێــوە ئەو رســتەیە لە چــیەوە ســەرچاوە دەگــرێ و تــا چ ڕادەیەک دەگەڵ ڕاســتی یەک‬ ‫دەگرێتەوە؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬تێپــهڕینی ســهت ســاڵ بهســهر رێککهوتننامهیهکــدا بــه خــودیی خــۆی کۆتــایی بــهو رێککهوتننامهیــه نــاهێنێ‪ .‬دیــاره لــه یاســای‬ ‫نێونهتهوهییدا رێککهوتننامهمان ههن (بۆ نموونـه لـهبواری بهکرێـدانی سـهرزهمینێک بـه دهوڵـهتێکی دیکـه) کـه ماوهکـهی دیـاریکراوه و‬

‫‪12‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پاش تهواو بوونی ئهو ماوهیه ئهگهر ویهنهکان گرێبهستهکهیان نوێ نهکهنهوه‪ ،‬رێککهوتننامهکه ههڵدهوهشێتهوه‪ .‬بهاڵم ئهمه سـایکس‬ ‫ پێکـۆ ناگرێتـهوه‪ ،‬بهتایبــهتی کـه بنـهمای قــانوونیی نهخشـهی سیاسـیی ئێســتای رۆژهـهاڵتی نێوهراسـت ســایکس ‪ -‬پێکـۆ نیـه بــهڵكوو‬‫رێککهوتنهکانی دواترن و کۆمهڵێک پرهنسیپی یاسای نێودهوڵهتیشیان هاتۆته سهر‪ .‬ئهگهر تهنانهت سایکس پێکۆش به بنهما بگـرین‪،‬‬ ‫نهک پاش تێپهڕینی سـهت سـاڵ‪ ،‬بـهڵکوو تـهنیا چهنـد سـاڵ پـاش شـهڕی یهکـهمی جیهـانی‪ ،‬شۆڕشـهکانی کـورد و هێنـدێک بزوتنـهوهی‬ ‫ناسیۆنالیســتیی عــهرهبی نیشــانهی ناڕهزامهنــدیی گــهونی ناوچــه لــهو دابهشــکارییه بــوون‪ .‬ســهت ســاڵهی ســایکس ‪ -‬پێکــۆ بــه مانــای‬ ‫ههڵوهشانهوهی میراتی ئهو رێککهوتننامهیه نیه‪ ،‬بـهاڵم دهرفهتێکـه بـۆ ئاوڕدانـهوه لـه هـهموو ئـهو ناعهدالـهتی و نالهبارییانهیـه کـه‬ ‫مشــووری ئیمپریــالیی ســایکس ‪ -‬پێکــۆ بــهدووی خۆیــدا هێنــان‪ .‬ئــهمڕۆ نــهک هــهر کــورد‪ ،‬زۆر ویــهنی دیکــهش بــه جۆرێــک پێیــان خۆشــه‬ ‫“نهزم”ی پاش سایکس ‪ -‬پێکۆ کۆتایی پێ بێ‪ ،‬ئهگهرچی دهزانین که مهرام و مهبهستی ههموویان له کۆتایی سـایکس ‪ -‬پێکـۆ وهکیـهک‬ ‫نیه‪ .‬بۆ نموونه ئهگهر بۆ گهلێکی وهک گهلی کورد کۆتایی هاتنی سایکس ‪ -‬پێکۆ به مانای راستکردنهوهی ئـهو غـهدره مێژووییهیـه کـه‬ ‫لێی کراوه‪ ،‬بۆ پان ‪ -‬تورکیسم ئهمه گهڕاندنهوهی شکۆیهکی لهدهستچوو و لهڕاستیدا فراوانخوازییه‪ .‬سهرنجڕاکێش ئهوهیه ئهو ویهنـهی‬ ‫له ههمووان زیاتر و پێش ههمووان باسی کۆتایی سایکس پیکۆی کردووه‪ ،‬واته داعش‪ ،‬بهپێچهوانهی ئیدیعاکهی نهک ههر کۆتـایی بـه‬ ‫سایکس پێکۆ نههێناوه‪ ،‬بهڵکوو لهڕاستیدا سایکس ‪ -‬پێکۆی له سیههی ئهوهڵی خۆیدا جێبهجێ کردوه‪ ،‬چونکـه ناوچـهی ژێـر دهسـهاڵتی‬ ‫داعش راست ئهو شـوێنانه دهگرێتـهوه کـه بـه ناوچـهی ژێـر نفـووزی فهڕانسـه دانـدرابوون‪ .‬مێژووناسـێکی فهڕانسـهوی لـهبارهی سـایکس‪-‬‬ ‫پێکۆوه دهڵێ رۆژئاواییهکان خهتهکانیان کێشایهوه‪ ،‬عهرهبهکانیش رهنگیان کرد‪ .‬به باوهڕی من خهتهکان ههر له شوێنی خۆیان مـاون‪،‬‬ ‫بهاڵم رهنگڕێژییهکه له زۆر له خانهکانی ئـهو هێڵکارییـهدا ژهنگـی هـهڵێناوه و سـهردهمی بهسـهرچووه‪ .‬کهواتـه ئهگـهر نـاتوانین بڵێـین‬ ‫نهخشهی سیاسیی ناوچه ههڵوهشاوهتهوه یا تهنانهت ههڵدهوهشێتهوه‪ ،‬ونیکـهم ئـهو نهزمـه سیاسـییهی ئـهو نهخشـه سیاسـییهی لهسـهر‬ ‫داڕێژرابوو‪ ،‬له زۆر ووه چۆته ژێر پرسیار و زهواڵی هاتووه‪.‬‬ ‫پرســیار‪ :‬ســاڵی ‪ ٢١١١‬ئامریکــا باســی گەاڵڵەی رۆژهەاڵتــی نــاوینی نــوێی هێنــایە گــۆڕێ‪ .‬ئایــا دەکــرێ ئەم باســە وەک لە دایــک بــوونی‬ ‫سایکس پیکۆی تازە یان بە وتەیەکی دیکە لە ئێعتبار کەوتنی پەیمانی سایکس پیکۆ سەیر بکرێ؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬باسکردن له رۆژههاڵتی نێوهڕاستی تـازه یـا گـهوره پـێش ئـهو کاتـهش لـهنێو ئیـدارهی جـۆرج بووشـدا مـهتـرهح بـوو‪ .‬دیـاره ئـهو‬ ‫کاتــهش ئهوهنــدهی مهبهســت گــۆڕینی هاوکێشــه و پرهنســیپهکانی زاڵ بهســهر یــاریی سیاســی لــهو ناوچهیــهدا بــوو‪ ،‬ئهوهنــده مهبهســت‬ ‫سهرلهنوێ کێشانهوهی نهخشـهی سیاسـیی ناوچهکـه نـهبوو‪ .‬دۆخـی زاڵ بهسـهر یاسـای نێونهتـهوهیی سـهبارهت بـه مـافی جودابوونـهوه و‬ ‫سهربهخۆیی ههتا کۆتایی شـهڕی سـارد بـارێکی زۆر ناعاداڵنـه بـوو و لهڕاسـتیدا لـه غـهیری لێکجیابوونـهوهی مهخمـهلی یـان بهڕهسـمی‬ ‫ناسرانی قهوارهی گـهلێک کـه حاکمیـهتی خـۆی بـه زۆری وهدهسـت هێنابێتـهوه‪ ،‬ئـهو مافـه تـهنیا بـۆ موسـتهعمهرهکان بـه رهوا دهزانـرا‪.‬‬ ‫دهزانــین کــه لــه دوو دهیــهی رابــردوودا تــابووی تــهواوهتیی ئــهرزی بــه تــهواوی شــکاوه و دۆخــه حقووقییهکــه بــۆ ئــهو حاڵهتانــه کــه‬ ‫موستهعمهره نین‪ ،‬گۆڕانی باشی بهسهرداهاتووه‪ .‬ئهوهش راسته که کێشه و ئاڵۆزییهکانی سهت ساڵی رابردووی ناوچه و دۆخی ئێسـتای‬ ‫رۆژههاڵتی نێوهڕاست کـه لوتکـهی قهیرانهکانیـهتی‪ ،‬شکسـتی ئـهو پارادیگمانـهیان سـهلماند کـه لـه پـاش سـایکس ‪ -‬پێکـۆوه قـهواره و‬ ‫نهزمی سیاسیی ناوچهیان لهسهر دامهزرابوو‪ .‬بهچهشنێک که ئهمڕۆ دۆخی زاڵ بهسهر واڵتانی وهک سوریه‪ ،‬عیراق‪ ،‬لوبنـان‪ ،‬یهمـهن کـه‬ ‫زۆربهیان چوونهته حاڵهتی دهوڵـهتی شکسـتخواردووهوه (‪)Failed State‬و کێشـهی پێکـهوه هـهڵکردنی سـوننه و شـیعه و هـهروهها‬ ‫دۆزی کورد‪ ،‬ههمووی دهبیرخانه رهسمییه رۆژئاواییهکانیشی خستۆته فکری ئهوه که بڵێی وهختـی سـایکس ‪ -‬پێکۆیـهکی دیکـه نـههاتبێ؟‬

‫‪13‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫تهنانهت زۆرگرووپی لۆبیگهری و ناوهندی نێئۆکۆنسێرڤاتیڤ هێندێک نهخشهی غـهیره رهسمیشـیان بـۆ داهـاتووی رۆژهـهاڵتی نێوهڕاسـت‬ ‫له چهکمهجهکانیاندا ههیه‪ .‬لهگهڵ ههمووی ئهمانهش‪ ،‬جارێ بهدوور دهزانرێ که نهخشهی ئهو ناوچهیه سهرلهنوێ دابڕێژرێتـهوه‪ .‬بـۆ‬ ‫ئهوهی ئهم کاره بکرێ دوو شت که له سهردهمی پاش شهڕی یهکهمی جیهـانی هـهبوون‪ ،‬ئێسـتا وجوودیـان نیـه‪ .‬یهکـهم پێویسـته هـهموو‬ ‫ئهو ناوچانهی که باس له سـهرلهنوێ داڕشـتنهوهی سـنوورهکانیان دهکـرێ وهک سـهردهمی عوسـمانی یـان وهک سـهردهمی سـۆڤیهت لـهژێر‬ ‫حاکمییــهتێکی هاوبهشــدا بــووبن بــۆ ئــهوهی لــه ئــهنجامی نــهمانی ئــهو حاکمییهتــهدا قــهواره گشــتییهکهش لهبهریهکههڵوهشــێ‪ .‬دووهم‪،‬‬ ‫پێویســته چوارچێوهیــهك بــۆ رێککــهوتنی نێودهوڵــهتی لهســهر چۆنیــهتی داڕشــتنهوهی نهخشــهی ناوچــهکان لــه گۆڕێــدا بــێ‪ .‬شــتێک کــه‬ ‫لهســهردهمی پــاش شــهڕی یهکــهمی جیهــانی هــهبوو‪ ،‬بــهاڵم ئــهمڕۆ بــههۆی ملمالنــهی زلهێزهکــان و هێــزه ئیقلیمییــهکان وههــا بنــهما و‬ ‫چوارچێوهیهک لهبهردهست نیه و وێ ناچێ له ئایندهیهکی نزیکیشدا شک بگـرێ‪ .‬ئـهو تهوافوقـه “ئیمپریالیسـتی”یـهی لـه پـاش شـهڕی‬ ‫یهکهمی جیهانییهوه لهسـهر ناوچهیـهک کـرا کـه لـه بهرامبـهر نهخشـه نێودهوڵهتییـهكان تـا رادهیـهکی زۆر پاسـیڤ بـوو‪ ،‬ئـهمڕۆ بـهدی‬ ‫نــاکرێ و ژینگهکــهش بــه چهشــنێک سێکتاریســتی بــووه کــه بهپێچهوانــهی ئورووپــا لــه رۆژهــهاڵتی نێوهڕاســتدا ئالیــهتێک بــۆ کــۆنتڕۆڵی‬ ‫تونــدوتیژی نیــه‪ .‬ههربۆیــه زلهێزهکــان هێشــتا پێیــان وایــه بــهردهوام بــوون لهســهر چوارچێوهکــانی مــهوجوود کــهم زیــانترین بــژاره‬ ‫(ههوڵهکانی لێکنزیکبوونهوهی ئهم دوایییانهی ئهمریکا و روسیه سهبارهت به ئایندهی سوریه نیشـانهیهکی ئـهم راسـتییهیه)‪ .‬ههربۆیـه‬ ‫ئهوهی دهکرێ روو بدا جارێ تهنیا تهزعیف و تهقویهتی ئهم دهوڵهت له بهرامبهر ئهو دهوڵـهت یـا ئـهم فاکتـهر لـهنێو دهوڵهتهکـهدا‬ ‫له بهرامبهر ئهو فاکتـهر لـه هـهمان دهوڵهتـدا‪ ،‬سـهرههڵدانی قهوارهگـهلی مهیلهودهوڵـهت (‪ ،)Quasi State‬و مامهڵـهی بـهجیا و‬ ‫کهیس به کـهیس لهگـهڵ ئـهو حاڵهتانهیـه کـه لهونـدا گـهلێک (وهك بـۆ نموونـه کـورد لـه باشـووری کوردسـتان) هاتۆتـه سـهر رێـڕهوی‬ ‫سهربهخۆیی‪ .‬ئهو کاته بهپێی بوونی زهمینـهی لـهبار و ژێرخـانی پێویسـت بـۆ سـهربهخۆیی نهتهوهکـه کۆمـهڵگای نێونهتـهوهیی مامهڵـه‬ ‫لهگهڵ کهیسه دیاریکراوهکه دهکا‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬بۆ ئەوەی میللەتی کورد بتوانێ لەم هە و مەرجە بە قـازانجی خـۆی کەڵـک وەربگـرێ‪ ،‬دەبـێ چ بکـا و چ رێوشـوێنێک بگـرێتە‬ ‫بەر؟ ئێستا که زۆر باسی ریفراندۆم و سهربهخۆیی باشووری کوردستان دهکـرێ‪ ،‬ئایـا کـورد دهتـوانێ بۆخـۆی لـه داڕشـتنهوهی سیاسـهتی‬ ‫جیهانی بۆ رۆژههاڵتی نێوهڕاستدا دهوری ههبێ؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬کورد له بازنهی بڕیاردان لهسهر سیاسهتی جیهانی دا نیه هـهتا لـه داڕشـتنهوهی ئـهو سیاسـهته لهپێوهنـدی لهگـهڵ رۆژهـهاڵتی‬ ‫نێوهڕاستدا دهوری ههبێ‪ .‬بهاڵم پێشوهچوونی مهسهلهی کورد و جێگه و پێگهیهکی ناوچهیی و نێودهوڵـهتی کـه کـورد ئـهمڕۆ بهتایبـهتی‬ ‫له پهڕاوێزی رووبهڕووبوونهوه لهگهڵ داعشدا وهدهستی هێناوه‪ ،‬ههم لهڕووی زهینیهوه و ههم لهڕووی ههلومهرجهوه بهستێنێکی لهباری‬ ‫دروست کردووه بۆ ئهوهی کورد بتوانێ له ئاقاربهخشین به سیاسهتی جیهانی لهپێوهندی لهگهڵ چارهنووسی خۆیدا وهک ئهکتهر و نـهک‬ ‫ههر وهک کارتێکراو دهور بگێڕێ‪ .‬سهرکهوتنی کورد لـهو دۆخـهدا پـێش هـهموو شـتێک دهگهڕێتـهوه سـهر کـورد خـۆی و یهکـهم مهرجیشـی‬ ‫ئهوهیه که کورد ههموو هیوا و تهمای به پالنێکی نێودهوڵهتی نهبهستێ که گۆیا دهوڵهتی سهربهخۆی بۆ بـهدیاری دێنـێ و لـه ئاکامـدا‬ ‫خۆی له پێویستیی خۆ حازر کردن و چارهسهری کێشه نێوخۆییهکانی بێنیاز ببینێ‪ .‬نابێ لهبیرمان بچـێ خـودی سـایکس ‪ -‬پێکـۆ لهسـهر‬ ‫بهستێنی چهشنێک له خیانهتی نێودهوڵهتی دروست بوو‪ ،‬چونکه ئینگلیزهکان له ساڵی ‪ ١٩١٥‬دا لهسهر دهسـتی کۆمیسـێری بـااڵی خۆیـان‬ ‫له قاهیره (ماک ماهۆن) بهڵێنی مهملهکهتێکی یهکگرتووی عهرهبییان به شهریفی مهککه دابوو‪ .‬دهشـزانین سـاڵێک پـێش تـهواو بـوونی‬ ‫شهڕ بهڵێنی بهلفۆریان بۆ دروست کردنی کیانێکی قـهومی بـۆ جوولهکـه راگهیانـد‪ .‬تهنانـهت پـێش شـهڕی یهكـهمی جیهـانی کاتێـک لـه‬

‫‪14‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫باڵکانی ژێـر دهسـهاڵتی عوسـمانی شـهڕ ههاڵیسـابوو‪ ،‬فهڕانسـهییهکان بـۆ خـاتری پاراسـتنی نفـووز و ئیمتیازاتیـان لـه عوسـمانیدا زۆر‬ ‫نیگهرانی ههڵوهشانی عوسمانی بوون و قازانجی خۆیان له پاراستنی سـتاتووکۆ (وهزعیـهتی مـهوجوود)دا دهدی‪ .‬مهبهسـتم ئهوهیـه بڵـێم‬ ‫که ئهگهر تهنانهت ئاشکرا بوو که قهو و قهرارێكیش به کورد دراوه‪ ،‬هێشتا کورد نـابێ ئـهو ئهزموونانـهی رابـردووی لـهبیر بچێتـهوه‬ ‫که لهودا زلهێزهکان و دهوڵهتانی ناوچه خیانهتیان پـێ کـردوه‪ .‬ئێسـتا بهمهبهسـتی خۆئامـادهکردن بـۆ دوورهدیمـهنی ههلومـهرجێك کـه‬ ‫لهودا سهربهخۆیی کوردستان (ونیکهم له باشوور) عهمهلی ببێ‪ ،‬پێویسته کورد نێومـاڵی خـۆی و پێوهندییـه دهروونییـهکانی نـهک هـهر‬ ‫له باشوور بهڵکوو لهسهر ئاستی ههموو پارچهکانی کوردستاندا به چهشنێک رێک بخاتهوه که جیهانی دهرهوه فاکتهری کـوردی هـهمووی‬ ‫بهســهریهکهوه ببینــێ و حیســابێكی یهکدهســت یــا ونیکــهم ههماهــهنگی بــۆ بکاتــهوه‪ .‬لهگــهڵ ئــهوهدا کــه کــورد نــاتوانێ لــه مهیــدانی‬ ‫کارتێکهرییـه نێوخۆییــهکانی تایبـهت بــه هــهرکام لـه دهوڵــهتانی حـاکم بهســهر کوردســتاندا غایـب بــێ‪ ،‬بـهاڵم پێویســته ئهولهویــهت و‬ ‫فۆکووس بخاته سهر داینامیزمی تایبهت به کورد خۆی‪ ،‬ههم به دروستکردنی ژێرخانـهکانی سـهروهری و هـهم بـه پێناسـهیهکی فراوانـی‬ ‫کوردی که ههموو بزوتنهوهی کورد لهبهرچاو بگرێ‪ .‬ئهگهر نهخشی سهربازیی کورد له قـهیرانی ئـهمڕۆی ناوچـهدا دهتـوانێ حاکمییـهتی‬ ‫ئهو گهله لهسهر خاکی خۆی بچهسپێنێ و بشیکاته پـارتنێرێکی نێودهوڵـهتی‪ ،‬پێویسـته ئهمـه پشـت بـه رۆئیایـهکی سیاسـیی هاوبهشـی‬ ‫کوردییش ببهستێ‪ .‬ئاکامی سیاسی و حقووقیی ئـهو رهوتـه ئهگـهر تهنانـهت لـه کورتخایهنـدا سـهربهخۆیی کوردسـتان یـا یـهكگرتنـهوهی‬ ‫ههموو کوردستانیش نهبێ‪ ،‬ونیکهم دهبێته هۆی ئهوه که جێگه و پێگهی کورد ههم له هاوکێشهکانی رۆژهـهاڵتی نێوهڕاسـتدا و هـهم لـه‬ ‫چوارچێوهی ئالترناتیڤی سیاسیی ئهو دهوڵهتانهدا که کوردستانیان بهسهردا دابهش کراوه‪ ،‬بهشـێوهیهکی چارهنووسسـاز ئهوهنـده بـههێز‬ ‫بێ که هیچ ویهنێک ئیدی نهتوانێ حاشا له کورد بکا و سات و سهودا به چارهنووس و مافه رهوا و بنهڕهتییهکانی بکا‪.‬‬ ‫لە ژماره ‪ ١٨١‬ی رۆژنامهی “کوردستان”دا باڵو بۆتهوه‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستانی و کورد ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪15‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس ‪ -‬پیکۆ و کورد و ئاینشتاین‬ ‫نزار سابیر‬ ‫یاریکەرێکی نوێ لەسەر مێزێکی کۆن‬ ‫‪ ١١١‬ژمارەیەکی جوانە‪ .‬ڕێکەوتێکی جوانە لەم کاتەدا‪ ،‬کە ناوچەکە بەهۆی جەنگێکی بەرفراوانەوە بەسـەریەکدا دراوە و داعـش سـنووری‬ ‫ســــووریا و ئێراقــــی' هەڵوەشــــاندۆتەوە‪ ،‬لەم مــــانگی مــــایۆیەدا ‪ ١١١‬ســــاڵ تێــــدەپەڕێ بەســــەر‬ ‫ئیمزاکردنی ڕێککەوتنامەی سایکس‪-‬پیکۆدا‪ ،‬کە بنـاغەی داڕشـت بـۆ بەشـێکی گەورەی ئەم نەخشـە‬ ‫سیاســی ‪ -‬جـــوگرافییەی ڕۆژهەاڵتـــی ناوڕاســـت‪ .‬ئەم ڕێــکەوتە ســـەدییە جـــوانە بـــاس و خـــوازی‬ ‫سایکس‪-‬پیکۆی لە میدیاکانـدا چـاک گەرمکـردووە‪ .‬کە ئەمە دەڵـێم‪ ،‬دڵنیاشـم هەنـدێک هەن ئەم‬ ‫ژمارەی سەدە بە ڕێکەوت نازانن و پیالنێکی پێشوەخت لەپشت ئەم ژمارەیەوە مەزەندەدەکەن‪.‬‬ ‫بە هەر حـــاڵ‪ ،‬ئێســـتا زلهێزەکـــان دیســـانەوە نیشـــتوونەتە ســـەر مێـــزی "پـــۆکەر"ەکە و وەهـــا‬ ‫دەردەکەوێ‪ ،‬کە خەریکی لێدانەوەی "فڵچە"ن لە کارتە جیۆسیاسـییەکان‪ .‬ئامـاژەگەلی گـرنگیش دەرکەوتـوون‪ ،‬کە دیسـان "دەسـت"ی نـوێ‬ ‫بەسەر یاریکەرە بەهێز و بێهێزەکانی ناوچەکەدا دابەشبکرێنەوە‪ ،‬بە خێر و شەڕی نوێوە‪.‬‬ ‫لەم یـــارییەدا‪ ،‬هێشـــتا دوای ‪ ١١١‬ســـاڵ‪ ،‬هەنـــدێک شـــت هەن زۆر نەگـــۆڕاون‪ :‬ئەوســـا جەنگـــی دژ بە خەوفەتـــی ئیســـالمیی ئۆســـمانی‬ ‫یارییەکەی' هێنابووە پـێش‪ ،‬ئێسـتا جەنگـی دژ بە خەوفەتـی ئیسـالمیی داعـش بەزمەکەی سـازکردووە‪ .‬پێـڕی یـاریکەران هەر ئەوانەی‬ ‫جارانن‪ .‬یاریکەرێکی تازە کە هەبـێ‪ ،‬ئەمەریکـایە‪ .‬ئەمـیش تەواو تـازە نیـیە؛ کـوڕی بەریتانیـا و فەرەنسـایە‪ .‬ئەو کـاتەی ئەو جـووتە‬ ‫سەرگەرمی ڕێککەوتننامەکە بوون‪ ،‬ئەم تازە مووی' دەرکردبـوو و لە دوورەوە تەماشـای'دەکـرد‪ .‬ئەمـڕۆ‪ ،‬کە ئەوان پیربـوون و ئەمـیش لە‬ ‫هەڕەتی تین و گوڕی'دایە‪ ،‬پێشیان کەوتووە و بۆتە دەمڕاستیان‪.‬‬ ‫ڕووسـیاش کــۆنە ئاشــنایە‪ .‬کــاتی خـۆی' بەشــێک بــوو لە ڕێککەوتــنەکە‪ .‬ئەوەنـدە هەیە‪ ،‬ئەوســا‪ ،‬کە قەیســەری بەســەرەوە بــوو‪ ،‬هەر لە‬ ‫ئەوەڵەوە بۆ یارییەکە دامەزرابوو‪ ،‬بەاڵم بە هۆی شۆڕشی بەلشەفییەکانەوە لەپڕ هەڵستا و لێی' چووە دەرێ‪ ،‬بەبێ ئەوەی یـارییەکە‬ ‫تەواوبکـا‪ .‬ئەمجارەیـان‪ ،‬بە پـێچەوانەوە‪ ،‬بـێ ئەوەی جێـی' لەدەوری مێـزەکە گرتبـێ‪ ،‬لەپـڕ بە مەزاجێکـی قەیسـەرانەوە خـۆی' کــرد بە‬ ‫ژووردا و جێــی ســەرەوەی مێــزەکەی' گــرت‪ .‬ئەم دابەزیــنە بەهێــزەی ئەم‪ ،‬هەرچەنــدە ئەمریکــا و تیــپەکەی پشــتی' شــڵەژاندووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هەندێک جار بە چاوداگرتن بەیەک دەڵێن‪ ،‬ئەوەندەی' پارە لەژێر قونـدا نیـیە‪ ،‬بەرگەی یـاریی درێژخـایەن بگـرێ‪ .‬بـۆیە هەوڵـدەدەن‬ ‫یارییەکە ئەوەندەی دەکرێ درێژە بکێشێ‪ .‬بەاڵم هورچە سپییەکە‪ ،‬پشتبەستوو بە مێژووی هورچبوونی خۆی'‪ ،‬لە سەرکێشی ناترسێ‪.‬‬ ‫ئەمانە یاریکەرە ڕەنگکاڵەکانن؛ مووکاڵ و چاوکاڵ‪ .‬هەرچەندە میوانن و نەرمونیان دەردەکەون‪ ،‬بەاڵم بە حوکمی زیرەکی و لێزانی‪،‬‬

‫‪16‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئاغای ماڵن‪ .‬ئەمان کات و وادەی یارییەکە دیاریدەکەن و هەر ئەمانیش فڵچە لە کارتەکان دەدەن و دابەشیاندەکەن‪ .‬شەڕی نێوان‬ ‫ئەمان لەسەر ئەم جێگەیەیە؛ واتە سەر "بانکەکە"‪.‬‬ ‫یاریکەرە ڕەشتاڵەکانیش هەر ئەوانەی جارانن‪ .‬ئێران ئەوسا بە دەستی بنەماڵەی قاجارەکانەوە داوەشـابوو و هێـزی یـاریکردنی نەبـوو‪.‬‬ ‫ئـــاقڵییەک کە کردیـــان ئەوەبـــوو‪ ،‬نەبـــوونە ویەنێـــک لە شـــەڕە گەورەکەی جیهـــان و بەوەش خۆیـــان لە زەرەر و زیـــانی ڕاســـتەوخۆی‬ ‫ڕێککەوتنـــامەکە پاراســـت‪ .‬بەاڵم ئەمـــڕۆ ڕێـــک ئەو مەویـــانە لەســـەر تەختـــی ئێـــران دانیشـــتوون‪ ،‬کە بەر لە پتـــر ‪ ١١١‬ســـاڵ فەتـــوای‬ ‫حەرامبوونی جگەرەکێشانیان دا‪ ،‬بۆ ئەوەی گورز لەو مۆنۆپۆڵی بازرگـانیی تـووتنە بوەشـێنن‪ ،‬کە قاجـارە گەنـدەڵەکان لەپـاڵ چەنـدان‬ ‫کەرتی ئابووریی دیکەدا خستبوویاننە ژێر دەستی مووکاڵەکان‪ .‬ئەم مەویـانە ئێسـتا بە ڕقێکـی مێژووییـانەی سەدسـاڵەوە دابەزیـونەتە‬ ‫سەر مێزی یاریکردنەکە و جیڕانە و پشوودرێژانە خۆیان بۆ بەربەرەکانێ و دەستکەوتی گەورە ناوەتەوە‪.‬‬ ‫یاریکەرێکی ڕەشتاڵەی دیـکە تورکەکـانن‪ .‬لە گەمژەیـییەوە بـێ یـان لە ناچـاری‪ ،‬ئەگەر سـوڵتانەکەی گوێئـاوی بۆسـفۆر داخڵـی جەنـگە‬ ‫گەورەکەی یەکەم نەبووایە‪ ،‬ئەو دوو دیپلۆماتە بەریتانی و فەرەنسییەی ناویان سـایکس و پیکـۆیە‪ ،‬ئەمـڕۆ کەس ناویـانی' نەدەبیسـت؛‬ ‫چونکە ڕێککەوتنامە بەناوبانگەکەیان لە ڕاسـتیدا ڕێککەوتـنە بـۆ دابەشـکردنی کەوکـی ئیمپراتـۆرییە ئۆسـمانییەکە بەسـەر براوەکـانی‬ ‫جەنگەکەدا‪ .‬سیاسەتمەدارە ئۆسمانییەکان تەمائی ئەوەیان هەبوو‪ ،‬بە پشتی ئەڵەمانەکان جەنگەکە بـبەنەوە و ئەو شـوێنانە بـخەنەوە‬ ‫ســـــەر ئیمپراتۆریـــــاکە‪ ،‬کە لە دەورانـــــی پـــــێش جەنـــــگەکەدا لە بالکـــــان و ئەوروپـــــا دۆڕانـــــدبوویانن‪ .‬تەمـــــا ســـــەری خۆیـــــان و‬ ‫ئیمپراتۆریایەکەشیانی' خوارد‪ .‬ئەمڕۆ سوڵتانێکی نوێ لە بەرگی سەرکۆمارێکدا لە گوێ بۆسـفۆر دانیشـتووە‪ ،‬تەمـائی ئەوەی هەیە میلـی‬ ‫سەئات بگێـڕێتەوە بـۆ ‪ ١١١‬سـاڵ لەمەوبەر‪ ،‬کاتێـک لەو شـوێنەوە حـوکمی ئیمپراتۆریـایەک دەکـرا‪ ،‬لە بۆسـنەوە شـۆڕدەبۆوە بـۆ حیجـاز و‬ ‫لیبیــا‪ .‬تورکیــا بەم ســوڵتانە گــرژەوە هــاتۆتە ســەر مێــزی یــاریکردن‪ .‬ڕەنــگە پەرەســەندنی ئاســتی ملمالنێــی نێــوان ئەمەریکــا و ڕووســیا‬ ‫دیاریی'بکەن‪ ،‬ئەم سوڵتانە نوێیە بە مایەی خۆیەوە هەڵدەستێتەوە یـان‪ ،‬وەک سـوڵتانە کـۆنەکە‪ ،‬سـەری خـۆی' و ویەکـی واڵتەکەشـی'‬ ‫دەخوا‪.‬‬ ‫یــاریکەرێکی کــۆنی ڕەشــتاڵەی دیــکە عەرەبەکــانن‪ ،‬بە ســوننە و شــیعە و عەلەوییــانەوە‪ ،‬بە عەگــا و عەمــامە و ئەفەنــدییانەوە‪.‬‬ ‫هەرچەندە‪ ،‬ئەگەر بە گشتی وەک عەرەب وەربگیرێن‪ ،‬دۆڕاوتـرین ویەنـی یـارییەکەن‪ ،‬بەاڵم دەمـدرێژترینی سـەر مێـزەکەن‪ .‬مـاوەی ‪١١١‬‬ ‫ساڵە نەفرەت لە سـایکس‪-‬پیکـۆ دەکەن‪ ،‬گـوایە خیـانەتی' لێکـردوون و واڵتەکەیـانی' بەش بەش کـردووە‪ ،‬لە کاتێکـدا ئەگەر سـایکس‪-‬‬ ‫پیکۆکارەکــان نەبوونــایە‪ ،‬ڕەنــگە لە بــری ئەم هەمــوو دەوڵەتەی ئێســتا هەیــانە‪ ،‬دوور نەبــوو هێشــتا هەر ڕەعیەتــی ژێردەســتی تــورکە‬ ‫ئۆســمانییەکان بوونــایە‪ .‬لە ڕاســتیدا خۆشــبوونی موناســەبەت بــۆ کۆبــوونەوەی یاریکەرەکــان و تێکەڵکــردنەوەی کارتەکــان و ســەرلەنوێ‬ ‫دابەشـکردنەوەیان بەشـی زۆری' دەگەڕێــتەوە بـۆ فەشـە و بــوودەڵەییی ئەمـان لە بەڕێـوەبردنی ئەو دەوڵەتــانەی سـایکس‪-‬پیکۆکارەکــان‬ ‫لەســەر ســینی پێشکەشــیانکردن‪ .‬گیرخــواردن لەنــاو دۆگمــای دینــی و جیهــانبینیی ئەکــتەرە دینــییە سیاســییەکانی پــێش پتــر لە ‪١٤١١‬‬ ‫ســاڵیانەوە و تێنەپەڕانــدنی قۆنــاغی تیــرەگەری لەســەر ئاســتی زۆریــنە ڕێگایــان خۆشــکردووە بــۆ ئەوەی عەرەب لە مــاوەی ‪ ١١١‬ســاڵی‬ ‫ڕابــوردوودا‪ ،‬لە بــری ئەوەی بە ناســیۆنالیزم بــبن بە یەک "ئــوممە"‪ ،‬بە چەقــۆی عەشــرەتیزم و مەزهەبیــزم لەتــلەت و پەرتــپەرت بــبن‪.‬‬ ‫ڕاستییەکەی' هەر ئەم لەتلەتبوون و پەرتپەرتبوونەی ئەمانە وای'کردووە یاریکەرێکی ڕەشتاڵی دیکە ئەمجارە ڕێی' هەبێ لەسەر مێـزی‬ ‫یاریکردنەکە جێگەیەک بۆ خۆی' هیساب بکا مایەی ئومێد بێ؛ لە کاتێکدا ‪ ١١١‬ساڵ لەمەوبەر هەر بەردەستی و تەپڵەکڕشتنی' پێ‬

‫‪17‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دەکرا‪ .‬ئەم یاریکەرە هەڵکشاوە کوردە‪.‬‬ ‫کورد تا ئێستا ڕێی' پێ نەدراوە لەسەر مێزی گفتوگۆکانی ژنێف لەسەر داهاتووی سووریا دابنیشێ‪ ،‬سەرەڕای خۆسەپاندنی بەهێـزی' لە‬ ‫مەیدانی شەڕدا و جێگرتنی بەرچاوی لەسەر ئەردی واقیع‪ .‬هەرێمی کوردستانی سـەر بە ئێـراق‪ ،‬سـەرەڕای ئەوەی بە عەمەلـی لە هەمـوو‬ ‫بوارەکاندا دەستی لە ئێراق بۆتەوە و‪ ،‬پەیوەندییە ڕەسمییە شکڵییەکە نەبێ‪ ،‬هیچ پەیوەندییەکی دیکەی' بە بەغداوە نەماوە‪ ،‬کەچی‬ ‫ئەمەریکا بە ئاشکرا هێشتا لەگەڵ یەکپارچەییی خاکی ئێراقدایە و دژ بە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی قسەدەکا‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا کورد خۆی' بە یاریکەرێکی پڕئومێدی سەر مێزی پۆکەری سیاسیی ئەمجارە دادەنـێ بـۆ دابەشـکردنەوەی خێـر و‬ ‫شەڕەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوڕاست‪ .‬ئەمەش هەر تەنیا خۆشخەیاڵییەکی ساویلکانە نییە‪.‬‬ ‫‪ ١١١‬ساڵ لەمەوبەر کورد خاوەنی هیچ هێزێکی ڕێکخراوی هیساببۆکراو نەبوو‪ .‬دژ بە خۆی' و دژ بە مێـژوو شـەڕی'دەکـرد بـۆ هێشـتنەوەی‬ ‫خەوفەت بەرانبەر بە "گاوران"ی ڕووس و ئینگلیز‪ .‬ئەوانەی لە ڕێساکانی یارییە نوێیەکەی جیهان دەگەیشتن تەنیا چەند شوانێکی بـێ‬ ‫مێگە بوون و ئەوانەشـی تەقەی سـەریان دەهـات‪ ،‬چەنـدان مێگەلـی بـێ شـوان بـوون‪ .‬وت و هەژار بـوون‪ .‬ئێسـتا کە یـادی ‪ ١١١‬سـاڵەی‬ ‫سایکس‪-‬پیکۆ دەکەینەوە‪ ،‬دەبێ یادی ‪ ١١١‬ساڵەی "سەفەربەلک"یش بکەینەوە‪ ،‬کە بە هەزاران خەڵـک لە برسـان و نەخۆشـییان دەمـردن‪.‬‬ ‫شارێکی وەک سلێمانی لە ماوەی دوو ساڵدا لە ‪ ٢١‬هەزار نفووسەوە هاتە سەر ‪ ٢‬هەزار و نیو‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ هەموو کوردستانی سەر بە سنووری ئێراق و سووریا بە دەست کـورد خـۆیەوەن‪ .‬ئەگەرچـی ئەم ناوچـانە یەکگرتـوو نـین و‪ ،‬لەبـری‬ ‫یەک هێــز‪ ،‬ســێ هێــز حوکمیــان دەکەن‪ ،‬بەاڵم هەمــوو هێــزی ڕێکخــراون لە قــاڵبی حیزبــدا‪ ،‬کە بــایی ئەوەنــدە تــوانین و ئەســبابی‬ ‫شەڕکردنیان پێیە‪ ،‬خۆیان لەبەردەم هێزە لۆکاڵییەکان پێ ڕابگیرێ‪ ،‬ئەگەر هێزی دەرەکی یارمەتییان نەدەن یـان بە چەکـی ئاسـمانی‬ ‫شەڕیان بۆ یەکالنەکەنەوە‪ .‬هەموو ئەم هێزانەش‪ ،‬بە پێچەوانەی ‪ ١١١‬ساڵ لەمەوپێش‪ ،‬دژ بە خەوفەت شـەڕدەکەن (خەوفەتـی داعـش)‬ ‫و کلکیان لەگەڵ مووکاڵە سەردەستەکاندا گرێداوە‪ .‬ئەمە بێجگە لەوەی دابەستە و قەڵەو لەسەر بۆری نەوت و گاز دانیشتوون‪.‬‬ ‫ئەدی چۆنە هێشتا بە ڕەسمی بانگنەکراون بۆسەر مێزەکە؟‬ ‫کێشــەی ئەم یــاریکەرە ڕەشــتاڵە خــڕەیە گرێــی خــۆبەکەمزانینیەتی'‪ .‬هێشــتا شــەرمی بەردەســتی و تەپڵەکڕشــتنەکەی ئەم ‪ ١١١‬ســاڵەی‬ ‫ڕابوردوو بەری'نەداوە‪ .‬سەرەڕای دەوڵەمەندی و داشسواری‪ ،‬هێشتا سایکۆلۆژیای سەپان سەری' بەجێنەهێشتووە؛ سـەرباری زۆرتـرین کـار‬ ‫و ئەرککێشان و قوربانی‪ ،‬لە خۆی' ڕانابینێ هاوشانی گەورەپیاوان لەسەر دۆشەک دابنیشێ و سـنگدەرپەڕیوانە ئەوەی ئەوان بە خۆیـان‬ ‫ڕەوا دەبینن‪ ،‬ئەمیش بە خۆی' ڕەوا ببینێ‪.‬‬ ‫ئەوەی وا دەکا سایکس‪-‬پیکۆسازەکانی ئەمڕۆ کورسییەک بۆ ئەم یاریکەرە شەرمنە بگرن‪ ،‬بوونی بەهێزی خۆیەتی' لەسەر ئەرزی واقیـع‪.‬‬ ‫ئەوەی واش دەکا بە ڕەسمی بانگی' نەکەن بۆ سەر مێزەکە‪ ،‬گوێڕایەڵی و دەممردووییی خۆیەتی'‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لە هەمــووی خەتەرتــر ئەوەیە‪ ،‬گرێــی خــۆبەکەمزانین وی ئەم یــاریکەرە ســەری' کێشــاوە بــۆ بلۆکبــوون لەئاســت تێگەیشــتنی ڕێســاکانی‬ ‫یــاریکردن لە دنیــای دەرەوەی خــۆی'دا‪ .‬هەرچەنــدە خــۆی' دانــاوە بچێــتە ســەر مێــزی پــۆکەرەکە‪ ،‬بەاڵم لە دڵەوە وا دەزانــێ‪ ،‬ئەو دەســتە‬ ‫کارتەی' وەری'دەگرێ‪ ،‬پێشـوەخت پێکەوەنـراوە و دەسـتەکەی بەهێـز بـێ یـان نـا‪ ،‬لە ئەنجـامی یـارییەکە نـاگۆڕێ‪ ،‬چـونکە بە چـاوێکی‬ ‫میتافیزیکـانەوە لە توانـای زلهێزەکـان دەنـواڕێ‪ .‬لە ئاسـتە بەرزەکـانی سیاسـەتدا هەرچـی ڕوودەدا و ڕوونـادا بە قەدەری لەسـەرەوە بـۆ‬ ‫نووسراو تێدەگا‪ .‬ئەمە یەکێکە لە خاڵە ووازەکانی ئەم یاریکەرە تازەهەڵکەوتووەی ڕۆژهەاڵتی ناوڕاستی ‪ ١١١‬ساڵ دوای سایکس‪-‬پیکۆ‪.‬‬ ‫دەستێکی باش و یاریکەرێکی خراپ‬ ‫لەو چەند ڕۆژەی مانگی مایۆی ساڵی ‪١٩١١‬دا‪ ،‬کە سایکس و پیکۆ حازرکارییان دەکرد بۆ ئیمزاکردنی ڕێککەوتنامەکەی نێوان بەریتانیـا‬ ‫و فەرەنســـا‪ ،‬لە بەرلـــین پیاوێـــک تێـــورییەکی' باڵوکـــردەوە‪ ،‬کە کاریگەرییەکـــانی' لە ســـنووری ‪ ١١١‬ســـاڵ و نـــاوچەیەکی گـــۆی زەویدا‬ ‫نەمــایەوە‪ ،‬بەڵکــو چارەنووســی پەیوەنــدیی ئینســانی' بە دنیــا و گەردوونەوە گــۆڕی و کەس نــازانێ جــارێ کاریگەرییەکــانی تــا کەی‬ ‫بڕدەکەن‪.‬‬ ‫ئەو پیاوە ناوی' ئەلبێرت ئاینشتاین بوو‪ .‬تێورییە بەناوبانگەکەشی' ناوی' تێـووریی گشـتیی نیسـبییەت بـوو‪ .‬ئەم تێـوورییە دەرگـای'‬ ‫خستە سەر پشت بۆ تێگەیشتنێکی نوێی گەردوون‪ ،‬لە ‪ bing bang‬ەوە بۆ کونە ڕەشەکان و دواتر دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی‪.‬‬ ‫تێورییەکە‪ ،‬زۆر بە کورتی‪ ،‬یاساکەی نیوتن لەبارەی هێزی کێشکردنی زەوییەوە هەڵدەوەشێنێتەوە‪ .‬نیـوتن پێـی' وا بـوو‪ ،‬کـات یەکەی‬ ‫نەگۆڕی بوونە‪ .‬ئاینشتاین گوتی'‪ ،‬نەخێر کات و شوێن لە گۆڕین دێن و ئەوەی نەگۆڕە ڕووناکییە‪ ،‬کە لەوەتەی هەیە و هەتـا مـاوە بە‬ ‫خێراییی ‪ ٢٩٩‬هەزار و ‪ ٧٢٢‬کیلۆمەتر لە چرکەیەکدا دەڕوا‪ ،‬بێ زیاد و بێ کەم‪.‬‬ ‫ئەمە ئەوەی' لێ دەکەوێتەوە شوێن و کات بە ناچاری خۆیان بە گوێرەی ڕووناکی بگۆڕن و نیسـبی بـن‪ .‬بە گـوێرەی ئاینشـتاین کـات لەو‬ ‫شــوێنانەدا‪ ،‬کە دوورتــرن لە چەقــی (بــواری کێشــکردن)ەوە‪ ،‬لەســەرخۆتر تێــدەپەڕێ‪ .‬بــۆ تــاقیکردنەوەی ئەمە ســاڵی ‪ ١٩٧١‬دوو فــڕۆکە‬ ‫هەڵفــڕین و کــاتژمێرێکی ئەتۆمییشــیان لەگەڵ خۆیانــدا بــرد‪ ،‬کە غەڵەت قبووڵناکــا‪ .‬لەســەر زەویــش کــاتژمێرێکی لەو جــۆرە دانــرا‪.‬‬ ‫ئەنجــام ڕێــک ئەوە بــوو‪ ،‬کە ئاینشــتاین پێشــبینیی' کردبــوو‪ :‬کــاتژمێری نــاو فــڕۆکەکە کەمتــر کــاتی' ژمــاردبوو وەک لەوەی ســەر زەوی‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە فەرقەکە لەو ئاســتەدا ئەوەنــدە نەبــوو جێــی بــایەخی ئینســانی ئاســایی بــێ‪ .‬بەاڵم بــۆ زانســتکاران شــۆڕش بــوو‪ .‬ئێســتا‬ ‫سەتەویتەکان‪ ،‬کە لە بۆشاییی ئاسماندا دەخولێنەوە‪ ،‬ئەگەر ڕەچاوی ئەو تێورییەی ئاینشتاین نەکەن‪ ،‬فەرقی کات کارەسات دەخاتە‬ ‫کاریانەوە‪.‬‬ ‫ئیمکــانییەتی تێورییــانەی تێپەڕانــدنی کــات ئیلهــامی بە ســینەماکاران بەخشــی و لە زنجیــرە بەناوبانگەکــانی (ســتارتریک)دا ئینســان‬ ‫سواری کەشتی دەبوو‪ ،‬کە بە خێرایی ڕووناکی دەڕۆیشت و بە دڵی خۆی' دەگەڕایەوە بۆ ڕابوردوو یان دەچوو بۆ داهاتوو‪.‬‬ ‫هەرچەندە تێورییەکەی ئاینشتاین بە کردار فڕی بە دنیای سیاسەتەوە نییە‪ .‬بەاڵم من هەزدەکەم ئەم هەلە لەدەستنەدەم و لە یادی‬ ‫‪ ١١١‬ساڵەی ئەم دوو ڕووداوە مێژوویییەدا ئیلهامێک لە تێورییەکە وەربگرم و لە ڕێی کوردەوە پەیوەندییەک لەنێوان ئاینشتاین و‬

‫‪19‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس ‪ -‬پیکۆدا دروستبکەم‪.‬‬ ‫وی ئاینشتاین کات نیسبییە‪ .‬ئەگەر لەسەر شۆستەی جادەی شەستییەکە وەستابیت و (بیئێم)ێک بە خێراییی ‪ ١٤١‬کم لە سەئاتێکدا‬ ‫گیڤڤەبکـا بە وتـدا‪ ،‬یەکجـار خێـرا دێـتە بەرچـاوت و ئەو ماوەیەیشـی' دەی'بـڕێ بە کـاتێکی زۆر کـورت دێـتە بەر زەینـت‪ .‬بەاڵم ئەگەر‬ ‫خۆت لە (کرایـزلەر)ێکـدا دانیشـتبیت‪ ،‬کە بە خێرایـیی ‪١٢١‬کـم لە سـەئاتێکدا لێبخـوڕرێ‪ ،‬تێپەڕینـی (بـیئێم)ەکە زۆر کوتـوپڕ نـایەتە‬ ‫بەرچاوت و ئەو ماوەیەشی' دەی'بڕێ وەک کاتێکی زۆر کورت هەستپێناکەیت‪.‬‬ ‫کورد‪ ،‬چونکە خۆی'‪ ،‬لەڕووی زانسـت و کەلتـوورەوە وەسـتاوە‪ ،‬وا هەسـتدەکا ئەو مووکـااڵنە فڕیـون‪ .‬بـۆیە دەسـتی' لەوە شوشـتووە پێیـان‬ ‫بگاتەوە‪ ،‬چ جای پێشبڕکێیان لەگەڵدا بکـا‪ .‬بـۆیە‪ ،‬لەو فـڕینەی خۆیانـدا‪ ،‬کاتێـک مووکاڵەکـان ئاوڕێـک لە کـورد دەدەنەوە‪ ،‬کـورد زۆر‬ ‫دڵی' پێ خـۆش دەبـێ‪ .‬لە بـواری سیاسـەتدا فەرقـی ڕێکـردن بە ئـامرازی دەوڵەت و دامودەزگـای ناشەخسـی لەچـاو ڕێکـردن بە ئـامرازی‬ ‫بنەمــــاڵە و دەســــەاڵتی خێڵەکــــی وەک فەرقــــی خێرایــــیی (بــــیئێم)ەکە وایە لەچــــاو کیســــەڵدا‪ .‬تورکیــــا و ئێــــران‪ ،‬هەرچەنــــدە لە‬ ‫دەوڵەتــداریدا(بــیئێم)یــان پــێ نیــیە‪ ،‬بەاڵم چــونکە بە کیســەڵی خێــ نــاڕۆن بەڕێــوە‪ ،‬خێرایــیی (بــیئێم)ە مووکــاڵەکە ئەوەنــدە‬ ‫نەی'حەپەســـاندوون‪ ،‬بیـــر لە پێگەیشـــتنەوەی' نەکەنەوە‪ .‬تـــورک‪ ،‬ســـەرەڕای دۆڕانیـــان لە جەنگـــدا‪ ،‬یەکەم یـــاریکەر بـــوون تەحەدای‬ ‫مووکاڵەکانیان کرد و سایکس‪-‬پیکۆیان بەش بە حاڵی خۆیان هەڵوەشاندەوە‪ .‬تورکیـای ‪ ١٩٢٣‬پێـنج ئەوەنـدەی ئەوە بـوو سـایکس_پیکـۆ‬ ‫بۆی' دەستنیشانکردبوون‪.‬‬ ‫‪ ١١١‬ســـاڵ بەســـەر ســـایکس‪-‬پیکـــۆدا تێپەڕیـــوە‪ .‬کـــورد چیـــدی کۆمەڵێـــک تیـــرە و عەشـــیرەتی بێســـەروبەر و نـــاڕێکخراو نیـــیە‪ .‬کـــورد‬ ‫پێشــکەوتووترە؛ ئێســتا کۆمەڵێــک حیــزبە‪ .‬مــادام باســی ڕیفرانــدۆم بــۆ ڕاگەیانــدنی دەوڵەت جــارێ هەر بــۆ کوردســتانی ســەر بە ئێــراق‬ ‫تــاووتوێی واقیعییــانەی' بــۆ دەکــرێ‪ ،‬بــا واز لە تەجــروبەی حیزبــی تۆتالیتــارانەی پەکەکە و پاشــکۆکانی بهێنــین و لەســەر حیــزبە‬ ‫دەسەاڵتدارەکانی کوردستانی هێشتا سەر بە ئێراق بڕۆین‪ ،‬کە ‪ ٢٥‬ساڵە بە کردەوە حوکمدەکەن‪.‬‬ ‫کـورد‪ ،‬کە لە ســەدەی ‪٢١‬دا شــەقی مــزری ســایکس‪-‬پیکــۆی' خــوارد‪ ،‬فێربــوو واز لە شــەرعییەتی عەشــاییری و بنەمــاڵەییی وەک بابــان و‬ ‫بۆتان و بادینان و سۆران بهێنێ و حیزب دروستبکا‪ .‬فێریشبوو ناوی مـارکە لە حیزبەکـانی' بنـێ یـان بیانکـا بە دروشـم بۆیـان‪ ،‬چ هـی‬ ‫سـەر بە دنیــای غەرب‪ ،‬چ هــی ســەر بە دنیـای شــەرق‪ :‬دیمــوکراتی‪ ،‬کۆمۆنیســتی‪ ،‬سۆسـیالدیموکراتی و هتــد‪ .‬هەر بــۆ راگرتنــی مــۆدەش‪،‬‬ ‫کاتێک حیزبەکانی هاتنە سەر دەسەاڵت‪ ،‬پەرلەمان و حکومەت و دەزگای دیکەی مۆدێرنیان دامەزراند‪.‬‬ ‫بەاڵم لەگەڵ یەکەم ئیمتیحاندا دەرکەوت ئەم حیزبـانە‪ ،‬هەر وەک ‪ ١١١‬سـاڵ لەمەوپـێش‪ ،‬مەکیـنەی خێڵیـان لەسـەرە‪ .‬لەسـەر دەسـەاڵت‪،‬‬ ‫وەک بابانەکـــان و ســـۆرانەکانی ســـەدەی ‪ ،١٩‬پـــارتی و یەکێتـــی کەوتـــنە شـــەڕی بێمانـــا و گەمـــژانەوە دژ بە یەک‪ .‬لەگەڵ چەســـپانی‬ ‫دەسەاڵتیشــیاندا شــەرم لە ئاشــکراکردنی شــەرعییەتی بنەمــاڵەیی و خێڵەکــی هێــدی هێــدی کەمبــۆوە‪ ،‬تــا جومگەکــانی دەســەاڵتیان بە‬ ‫نەوەکانیان پڕکردەوە‪ .‬هەمووی چەند مانگێکیش لەمەوپێش پارتی "دیموکرات"ی کوردستان شەقێکی عەشاییرانەی لە پەرلەمـان هەڵـدا‬ ‫و دای'خست‪ .‬حیزبە "سۆسیالدیموکراتەکە"ی کوردستانیش‪ ،‬واتە یەکێتی‪ ،‬چونکە لەوی خۆیەوە بە میکانیزمە خێڵەکییەکـان حوکمـدەکا‪،‬‬

‫‪20‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەمەی پێ کفری دیموکراتی نەبوو و دەنگی'نەکرد‪ .‬لە ڕاستیدا هەمـوو حیزبەکـانی دیـکەش‪ ،‬بە گـۆڕان و ئیسـالمییەکانەوە‪ ،‬میکـانیزمە‬ ‫خێڵەکییەکانیان زۆر پێ غەریب نییە و تێگەیشتنیان هەیە بۆ شەقی عەشاییرانەی لەو جۆرەی پارتی‪.‬‬ ‫ئێســتا‪ ،‬مــادام بە گــوێرەی تێــورییەکەی ئاینشــتاین‪ ،‬ئیمکــانییەتی هــاتوچۆکردن بە کاتــدا هەیە‪ ،‬کــورد ســواری کەشــتییەکی "نیســبی"‬ ‫دەکەین و بەم بارە پێشکەوتووەی ئێستای'ەوە دەیخەینەوە ساڵی ‪ ،١٩١١‬کە سایکس و پیکۆ خەریکی دابەشکردنی خێر و شەڕ بوون‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئەو جووتە چەند لووتبەرز و بێباکیش بوونایە‪ ،‬هەر نەیاندەتوانی باز بەسەر هێزی پارتی و یەکێتیدا بـدەن و حیسـابێکیان‬ ‫بۆ نەکەن‪ .‬بۆیە زۆر ڕێی' تێ دەچوو‪ ،‬ویالیەتی موس نەلکێنن بە ئێـراقەوە و‪ ،‬بە چەشـنی ئەردەن و سعوودسـتان‪ ،‬دوو دەوڵەتـۆکەی ‪-‬‬ ‫بــا بڵێــین ‪ -‬بارزانســتان و تاڵەبانســتانیان بە سەرپەرشــتیی خۆیــان دابمەزرانــدایە‪ .‬لەبەر ئەوەشــی شــوێنی کوردســتان و کــۆمەڵی‬ ‫کــوردەواری هاوچەشــنی ئەوەی سعوودســتان نیــیە و حــوکمی بــارزانی و تاڵەبــانی وەک مــاڵی هاشــمییەکانی ئەردەن "مەلیکــی دەســتووری"‬ ‫نییە‪ ،‬زۆر ڕێی' تێ دەچوو‪ ،‬بەهارێکی لەوەی بەهاری عەرەبی بەسەریاندا دابهاتایە و ئەوەی ئێستا لە یەمەن و ئێراق بەرکەماڵە‪ ،‬لە‬ ‫کوردستانیش بەرکەماڵ بووایە؛ دیـن و عەشـرەتیش بەیەکـدابچوونایە و‪ ،‬هەر وەک ئەفهانسـتان‪ ،‬هێـزی چـاوەڕوانکراو بـۆ گرتنەدەسـتی‬ ‫دەسەاڵت هێزێکی ئیسالمیی توندڕەوی وەک ئەنسارولئیسالم بووایە‪ .‬بۆ ئەوەی ئەم مۆتەکەیە ڕوونەدا‪ ،‬باشتر وایە‪ ،‬گـورج کـورد سـواری‬ ‫کەشتییەکە بکەینەوە و لێگەڕێین سایکس و پیکۆ بە دڵی خۆیان کەتنەکانی خۆیان بنێنەوە‪ .‬خۆ کەتن لە سیاسەت نابڕێ‪.‬‬ ‫ڕەنگە ئێستا کێـری و وڤـرۆڤ خەریکـی هەمـان ئەو کەتـنە بـن‪ ،‬کە سـایکس و پیکـۆ بەر لە ‪ ١١١‬سـاڵ خەریکـی' بـوون‪ .‬ئەوەنـدە هەیە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی کــارتە باشــەکان لەدەســت عەرەب بــوونەتەوە‪ ،‬کــارتگەلی بــاش هــاتوونەتە دەســت کــورد‪ .‬بەاڵم ئەقڵییەتــی خێڵەکــی وای'‬ ‫کردووە کارتەکان‪ ،‬لەبری یەک دەست‪ ،‬دابەشبن بەسەر چەند دەستێکدا و "پێڕ"ە بەهێزەکان لە دەست هەموو ویەک بچن‪.‬‬ ‫خوێندنەوەی کۆمەڵناسانە بۆ حاڵی کورد داتای دڵخۆشکەر نادەن بە دەستەوە‪ .‬ئاراستەی زاڵ لە پڕۆسەی سیاسیی کوردستاندا پـڕۆژەی‬ ‫دەسەاڵتی خێڵەکییە‪ .‬پێناچێ جارێ هێزی سینفی شاریی ناخێڵەکی لە هەقی هێزی زاڵی دەستە و تـاقمە خێڵەکـی و عەشـاییرییەکان‬ ‫بــێ‪ .‬هەر ئەو واقــیعەیە وای' کــردووە هێزێکــی بەزیــوی وەک گــۆڕان بە ناچــاری بگەڕێــتەوە بــۆوی یەکێتــی و ڕێککەوتننــامەی' لەگەڵــدا‬ ‫ئیمزابکا‪ ،‬لە حاڵێکدا هیچ ناوەڕۆکێکی سیاسی لەناو یەکێتیدا نەگۆڕاوە‪.‬‬ ‫ئیهتیمالێکی ووازە ئەم ڕێککەوتـنە بتـوانێ ئەجێنـدای دەوڵەتـداریی مەدەنـی تەنـانەت بەسـەر یەکێتیشـدا بسـەپێنێ‪ .‬لەگەڵ ئەوەشـدا‬ ‫هیــوادارم ئەم ڕێککەوتــنە بــۆی' بچێــتە ســەر‪ ،‬هــیچ نەبــێ ڕێ خــۆش بکــا بــۆ ئەوەی کــورد لە کۆتــاییدا وەک نەتەوە لەســەر مێــزی‬ ‫یاریکردنەکە دابنیشێ‪ .‬نەتەوەیەکی کیسەڵڕەوتی خێڵەکی لەچاو خێڵێکی دەسەاڵتداری داکـوتراودا خێراتـر پێشـدەکەوێ‪ .‬هەمـوو شـتێک‬ ‫"نیسبی"یە‪ ،‬ڕووناکی نەبێ!‬ ‫خۆزگە دەمتوانی سواری کەشتییەکەی ئاینشتاین بوومایە و ئەمجارە گیڤڤەم بکردایە بۆ داهـاتوو؛ بـۆ دوای ‪ ١١١‬سـاڵ‪ .‬دەترسـم ئەوەنـدە‬ ‫سامناک بێ‪ ،‬بە پەلە سوارببمەوە و بگەڕێمەوە بۆ ئێستا‪ .‬بۆ کورد چییە؟ وابزانم باشتر وایە واز لە ئاینشتاین بێنم و بە یاساکانی‬ ‫نیوتن بە جێگەی خۆمەوە بنووسێم و سەیری کەتنەکانی کێری و وڤرۆڤ بکەم‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی شارپریس ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٤ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪21‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‮‬ ‫خۆی‬ ‫كوردستانی‮بە خوێنی‮‮‬ ‫‮‬ ‫پێش هەڵوەشانەوەی‮‮سایكس پێكۆ‮‮پێشمەرگە سنووری‮‮‬ ‫‮نیشانكرد‬ ‫رێبوار حەمەالو شوانی‮ ‮‬ ‫بكات‪ .‬‮‮‬ ‫درێژایی ‮دەسنینشان ‮‬ ‫‮‬ ‫سنووری ‮كوردستان بە‬ ‫‮‬ ‫خۆی ‮‬ ‫خوێنی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫توانی ‮بە‬ ‫‮‬ ‫داگیركارانەی ‮سایكس پێكۆ‬ ‫‮‬ ‫رێككەوتنی ‮‬ ‫‮‬ ‫هاتنی ‮‬ ‫‮‬ ‫كۆتایی ‮‬ ‫‮‬ ‫پێش‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫بەشـداری‬ ‫دوژمنانی ‮ناو خۆ پاشـان دەرەوە سـەروەری‮ ‮و شـانازی‮ ‮تەنیـا بـۆ ئەوكەسـانەیە‬ ‫‮‬ ‫جێگـای ‮شــانازی‮‬ ‫‮‬ ‫كسـی ‮تــرنیە‬ ‫لەدوای ‮ئەوان ‮‬ ‫‮‬ ‫شـەری ‮داعشـیان كــرد ئەوانـیش پێشــمەرگەن‬ ‫‮ ‮‬ ‫‮بێــت لەم كــات و ســاتە‮‪ ...‬ســەد ســاڵەی‮ ‮بەدبەختــی‮ ‮كــورد وا بەســەر دەچێــت‪،‬‮ ‮پەیمــانی‮‬ ‫پێكهــاتەكەی ‮تێكوپێــك‬ ‫‮‬ ‫دەســتی ‮پێشــمەرگە واخەریــكە‬ ‫‮‬ ‫پیكــۆ‪ ،‬‮لەســەر‬ ‫‮‬ ‫شــوومی ‮ســایكس‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫نەم‪.‬‬ ‫كوردكردنەوەی ‮داعش بو بـۆ جەهە ‮‬ ‫‮‬ ‫ئیشی ‮پێشمەرگە رێگا‬ ‫‮‬ ‫لەماوەی ‮رابردوو‬ ‫‮‬ ‫دەشكێت ‮‬ ‫‪..‬‬ ‫‮‬ ‫بارزانی ‮و فەرماندەبەرێزەكان پێشمەرگە قارەمانەكـان سـەرجەم‬ ‫‮‬ ‫رێنمایی ‮سەرۆك‬ ‫‮‬ ‫‮لەسەر‬ ‫مـادەی ‮‪ ١٤١‬‮‬ ‫سـورەكانی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫مۆڵگەكانی ‮داعشیان كاو كـرد بەسـەدان كیلـۆمتر پـاككرایەوە و‬ ‫‮‬ ‫‪".‬‮‬ ‫دارێژرایەوە ‮‬ ‫‮‬ ‫بەخوێنی ‮پێشمەرگەقارەمانەكان دووبارە‬ ‫‮‬ ‫‮تێكشكا و‬ ‫زۆربەی ‮شــەرەكان لە ســنوری‮ ‮پــارتی‮ ‮بــوو وە لەم‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەم شــانازیەش بە تــایبەت بەر پــارتی‮ ‮دیمــوكراتی‮ ‮كوردســتان دەكەوێــت لەبەر‬ ‫‮‬ ‫بەشـداری‬ ‫زۆربەی ‮ویەنەكـان نەك پێشـمەرگەیان نـیە و‬ ‫‮‬ ‫چەكـدارەكانی ‮كوردسـتانە و وە‬ ‫‮‬ ‫فەرمانـدەی ‮هێـزە‬ ‫‮‬ ‫بارزانی ‮‬ ‫‮‬ ‫كاتەش تەنیا سەرك‬ ‫‮شــەرەكان نــاكەن بەڵكــو دژایەتــی‮ ‮پێشــمەرگەیان كــرد لە رێگــای‮ ‮راگەیانــدەكانیان چاوكیەكــانی‮ ‮داعشــان دەگواســتەوە بەاڵم بــۆ دواجــار‬ ‫پــارتی ‮بژیــت فەرمانــدە‬ ‫‮‬ ‫بــارزانی ‮بژیــت‬ ‫‮‬ ‫بــژی ‮ســەرۆك‬ ‫شــەری ‮ســەربەخۆی‮ ‮دەكــات بــۆیە ‮‬ ‫‮‬ ‫هەرپێشــمەرگەش ســەركەوت و هەر پارتیشــە‬ ‫قارەمانەكـانی ‮كوردسـتان‪.‬بـا رێـگە نەدەیـن‬ ‫‮‬ ‫برای ‮سـەرۆك حكـومەت و سـەرجەم پێشـمەرگە‬ ‫برای ‮سەرۆك ‮‬ ‫كوری ‮سەرۆك ‮‬ ‫ماندوونەناسەكان ‮‬ ‫‮‬ ‫سـنووری‬ ‫گەرمـا‪ ،‬‮سـەرما دەسـت لە سـەر تفەنـگ‬ ‫‮‬ ‫پێشمەرگە‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫لە ‮ئێستەدا‬ ‫بكەن‪..‬‮‪.‬‮ ‮‬ ‫چارەنووسی ‮كورد ‮‬ ‫‮‬ ‫نموونەی ‮ئەو گاڵتە بە‬ ‫‮‬ ‫نەوشیروان و‬ ‫كەســانێكی ‮نـــۆكەری‮ ‮بێگـــانە و نەیـــاری‮ ‮كـــورد بە نـــاوی‮‬ ‫‮‬ ‫‮‪ ١١٥١‬‮كیلــۆمەتر لە خـــاكی‮ ‮كوردســـتان لە داگیـــركەران و دوژمنـــان دەپـــارێزن و‬ ‫نەبینیووە‪.‬‬ ‫‮‬ ‫بەرەكانی ‮جەنگییان‬ ‫‮‬ ‫قسەی ‮زڵ دەكەن و تەنیا رۆژێك و كاتژمێرێك‬ ‫‮‬ ‫‮كوردایەتییەوە موزایدە و‬ ‫نـاوی ‮كـورد بـوون كە‬ ‫‮‬ ‫بارزانی ‮بین و چیتر رێـگە نەدەیـن كەسـانێك بە‬ ‫‮‬ ‫قارەمانەكان ‮‪،‬سەرۆك‬ ‫‮‬ ‫پشتیوانی ‮پێشمەرگە‬ ‫‮‬ ‫هەموومان ‮یەكریز‬ ‫‮‬ ‫‮با‬ ‫‮‬ ‫سـاڵەی‬ ‫ئەزمـوونی ‮دەیـان‬ ‫‮‬ ‫‪..‬پێوسـتە كـورد وانە لە‬ ‫بـكەن ‮‬ ‫‮‬ ‫چارەنووسی ‮میللەتەكەمان‬ ‫‮‬ ‫بۆنی ‮كوردیشیان لێنایەت و خائینن گاڵتە بە‬ ‫تەنیا ‮‬ ‫ەواكــانی ‮كــورد و نەك ئامــادە وەك‬ ‫‮‬ ‫بگرێــت ‮ ‮‪ ،‬‮چــونكە نە باوەریــان بە مافەر‬ ‫‮‬ ‫یەكەكــانی ‮بەغــدا وەر‬ ‫‮‬ ‫دوای ‮‬ ‫رژێــمە ‮یەك لە ‮‬ ‫‮‬ ‫خــۆی ‮لەگەڵ‬ ‫‮ ‮‬ ‫چارەسـەرییەكی ‮بـۆ كـورد پـێ‬ ‫‮‬ ‫سیاسـییەكانی ‮كوردسـتان دەزانـن بەغـدا هـیچ‬ ‫‮‬ ‫بكەن‪ .‬‮بە دڵنیاییەوە هەمـوو‬ ‫حیسابی ‮بۆ ‮‬ ‫‮‬ ‫هاوواڵتی ‮پلەیەك‬ ‫‮‬ ‫پێـی ‮باشــە‬ ‫ناكرێـت‪ ،‬‮بەاڵم دیـارە كــورد وا ‮‬ ‫‮‬ ‫نیـیە و راسـتگۆش نیــیە لەگەڵ كـورد و تەنـانەت ئەگەر رێككەوتنــیش بكرێـت ئەوە جێبەجــێ‬

‫‪22‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫رێكـبكەون‪ ،‬‮بەاڵم ئەوە‬ ‫‮‬ ‫خۆی ‮پیشان بدات كە بەردەوام ئامادەن لەگەڵ بەغدا‬ ‫نیازپاكی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫وی ‮بەغدا بێت و كورد‬ ‫تاوانەكە هەموو جارێك ‮‬ ‫خـۆی ‮پیشـان بـدات‬ ‫نیازپـاكی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫ناكەوێت ‮یان ئەوە ئەو رێككەوتنانەش ئەنجام دراون جێبەجێیان ناكات‪.‬دەیەوێـت هەمیشـە‬ ‫‮‬ ‫بەغدایە رێك‬ ‫رای ‮گشــتی‮ ‮جیهــانی‮ ‮خــاڵێكی‮ ‮ئەرێنیــیە بــۆ كــورد كە كــورد دەیویســت لەگەڵ عێــراق رێــك بكەوێــت و‬ ‫بەرانــبەر بە بەغــدا و ئەوەش بــۆ ‮‬ ‫"‪.‬‮‮‬ ‫ناكات ‮‬ ‫‮‬ ‫بێت‪ ،‬‮بەاڵم ئەوە بەغدایە هەمیشە رێككەوتنەكان جێبەجێ‬ ‫عیراقێكی ‮ئارام و ئاوەدان دروست ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫پلە ‮یەك خـۆی‮ ‮ببینێـتەوە و‬ ‫دەسەاڵتی ‮بەغدا هیچكات بەشێوەیەك واڵتی‮ ‮بەڕێوە نەبردووە كە هەموو تاكێكی‮ ‮ئەو واڵتە وەكو هاوواڵتی‮ ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫بەڕاسـتی ‮عێـراق تەنیـا لەسـەر نەخشـە ‮‬ ‫بە‬ ‫‮‬ ‫ئەگەری ‮جیـابوونەوە چـونكە‬ ‫‮‬ ‫ئەگەرەكـانی ‮دیـكە بكـرێتەوە وەكـو‬ ‫‮‬ ‫وای ‮كردووە رێگا بۆ‬ ‫ئەوەش ‮‬ ‫بێـت‪ ،‬‮چـونكە شـیعە ‮‬ ‫خـۆی‬ ‫عیراقـی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫ناسـنامەكەی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەناوی ‮عێراق و گەلێكیش نییە كە‬ ‫‮‬ ‫یەكگرتووی ‮ماوەتەوە ‮و ‮لە پراكتیكدا واڵتێك نییە‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫نـاوچەكە‪،‬‬ ‫ئاسـتی ‮‬ ‫‮‬ ‫بـارزانی ‮چ لە سـەر‬ ‫‮‬ ‫داكـۆكیكردنی ‮سـەرۆك‬ ‫‮‬ ‫پێـداگری ‮و‬ ‫‮‬ ‫خۆی ‮بە كورد دەزانێـت‪.‬‬ ‫‮بە شیعە و سوننە بە سوننە و كوردیش ‮‬ ‫بناسێت‪.‬‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮جیهان كورد وەك خاوەن ماف‬ ‫‮‬ ‫زۆری ‮هەبووە بۆ‬ ‫كاریگەری ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫كورد ‮‪ ،‬‮‬ ‫اكانی ‮ ‮‬ ‫چەسپاندنی ‮مافەرەو ‮‬ ‫‮‬ ‫نێودەوڵەتی ‮بۆ‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫‮لە ویەكــی‮ ‮دیــكەوە بــوونی‮ ‮راســتەوخۆی‮ ‮ســەرۆك بــارزانی‮ ‮لە بەرەكــانی‮ ‮شــەڕ‮ ‮كــاریگەری‮ ‮راســتەوخۆی‮ ‮لەســەر مــۆڕا و ســەركەوتنەكانی‮‬ ‫‮‬ ‫كـارێكی‬ ‫شـەڕە‪ ،‬‮وەك‬ ‫‮‬ ‫بەرەكانی ‮‬ ‫‮‬ ‫خۆی ‮لە‬ ‫سەرۆكەكەی ‮پێش ‮‬ ‫‮‬ ‫نەویستە‪ ،‬‮كاتێك پێشمەرگە دەبینێت‬ ‫‮‬ ‫شتێكی ‮بەڵگە‬ ‫‮‬ ‫هەبووە‪ ،‬‮ئەمە‬ ‫‮‬ ‫‮پێشمەرگە‬ ‫ئەوەی ‮دووپــات كــردۆتەوە و‬ ‫بـارزانی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫بێـت‪ ،‬‮لەمەش زیــاتر زۆر جـار كــاك مســعود‬ ‫‮‬ ‫هیممەتـی ‮پێشــمەرگە زیــاتر‬ ‫‮‬ ‫سرووشـتی ‮ئەمە وادەكــات‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫مەرگەم‪ ،‬‮نەك ســەرۆك‪،‬‮ ‮هەروەهــا شــانازی‮ ‮دەكەم كە بە درێژایــی‮ ‮تەمەنــم و تــا ئێســتا‬ ‫‮‬ ‫گوتــوویەتی‮‪ :‬‮«مــن شــانازی‮ ‮بەوە دەكەم كە پێشـ‬ ‫تەمەنی ‮هەر پێشمەرگە بووە و هەموو ‮‬ ‫تاڵی‬ ‫‮‬ ‫درێژایی ‮‬ ‫‮‬ ‫بارزانی ‮بە‬ ‫‮‬ ‫هەقیقەتە‪ ،‬‮بەڕێز كاك مسعود‬ ‫‮‬ ‫باری ‮واقیعیشدا ئەمە‬ ‫پێشمەرگەم» لە ‮‬ ‫تێپەڕێنێت‮‪.‬‬ ‫‮‬ ‫واقیعەی ‮ئێستا بكات و دەتوانێت ئەم قۆناخە‬ ‫‮‬ ‫سەرۆكایەتی ‮ئەم‬ ‫‮‬ ‫بینیوە‪ ،‬‮بۆیە ئەم سەرۆكە دەتوانێت‬ ‫‮‬ ‫نەهامەتییەكانی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮و‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ڕۆژنامەی خەبات ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٤ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪23‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫"سایکس‪ -‬پیکۆ"‪ ،‬ئایا کورد هەڵەی کرد یان‪...‬؟‬ ‫ئەمەگ ڕامان‬ ‫زۆر جار گوێمان لێدەبێ کە دەڵێن کورد لە جەنگەی شەڕی جیهـانی یەکەمـدا هەڵەی کـرد‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە لە سایکس‪ -‬پیکۆ و لۆزان دا قوربـانی کـرا‪ .‬وەک هەڵە ئامـاژە بە هاوکـاریی ژمـارەیەک لە‬ ‫سەرۆک عەشیرەتەکان دەکرێ کە لە شەڕی عوسمانییەکاندا چووبوونە ریـزی سـوپای تـورک و بـۆ‬ ‫وێنە لە ریزەکانی "سوپای حەمیدییە"دا دەستیان لە کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکاندا هەبووە‪ .‬هەوەها‬ ‫بـاس لەوە دەکـرێ کە کـورد پـڕۆژەی سـەربەخۆیی نەبـووە‪ ،‬واتـا خـۆی سـەربەخۆیی نەویسـتووە و‬ ‫بۆیەش نەیانداوەتێ‪.‬‬ ‫لێــرەدا دەکــرێ پرســیارێک بهێننــیە ئــاراوە کە ئەگەر کــورد ئەم هەاڵنەی نەکردبــایە‪ ،‬چــی رووی‬ ‫دەدا؟ ئایا ئەگەر شێخ‪ ،‬مەو یان ئاغایەک داوای رێفراندۆم یان سەربەخۆیی هێنابایە گۆڕ‪ ،‬کـورد بە سـەربەخۆیی شـاد دەبـوو؟ یـان بـۆ‬ ‫وێــنە ئەگەر چەنــد ســەرهەڵدانێک کرابــان و تەنــانەت پێوەنــدی بە دەوڵەتــانی فەرانســا و ئینگلیــز کرابــا و چەنــد دەهەزار کەســیش‬ ‫بەدەست عوسمانییەکان کۆمەڵکوژ کرابان‪ ،‬ئایا ئەوان لەپای ئەم هەڵوێستە ‪ ،‬ئەمەگناسیی خۆیـان نیشـان دەدا و لە نـاو پەیمانەکـانی‬ ‫سایکس‪ -‬پیکۆ و لۆزاندا واڵتێکی گەورە و هاوبەشیان بۆ کوردەکان دیاری دەکرد؟‬ ‫بە بــاوەڕی مــن واڵمــی ئەم پرســیارانە "نــا"یە‪ .‬راســتە کــورد لەو ســەروبەندەدا بە شــێوەیەکی چــاوک لە دژی عوســمانی و بــۆ داوای‬ ‫ســەربەخۆیی رانەپەڕیــوە‪ ،‬راســتە ژمــارەیەک لە کــورد وەک هێنــدێک لە ســەرۆک عەشــیرەتەکانی ئەمــڕۆ هاوکــاری عوســمانییەکانیان‬ ‫کردووە‪ ،‬بەاڵم ئەمانە هەمووی نابێتە بەڵگە کە کورد وەک گە هەڵە یان تاوانێکی مێژوویی کردبێ‪ ،‬یان لە خەوی جەهل و نەزانیـدا‬ ‫بووبێ و لەبەر ئەمەش ئەم بەاڵیەی بەسەر هاتبێ‪ ،‬تۆڵەی لێ کرابێتەوە و سزا درابێ‪.‬‬ ‫دەوڵەتانی فەرانسا و ئینگلیز بێگومان زۆر باشتر لە خودی کورد ئەم گەلەیان ناسیوە‪ ،‬لە مێژووی دێرین و گەلێک سەرهەڵدانی ئەوان‬ ‫لەپێناو رزگاری و سەربەخۆییدا ئاگادار بوون‪ ،‬لەوە ئاگادار بوون کە ئەم گەلە دێرین و بوێرە خەون بە رزگاری خۆی لە ژێر چەپـۆکی‬ ‫داگیرکەراندا دەبینێ و لە پۆتانسییە و تواناکانی ئەم گەلە شارەزا بوون‪ .‬ئەوان هەروەها زانیویانە کە چـاوکی و هاوکـاریی بەشـێک‬ ‫لە سەرۆک عەشیرەتە کوردەکان لەپێناو خەوفەتی عوسمانیدا و هەروەها لە کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکاندا‪ ،‬هەرگیز نابێ بەناوی "گەلـی‬ ‫کـورد"ــەوە ئەژمــار بکـرێ‪ .‬ئەوان خۆیـان بە ســااڵن سـیخور و نێردراویـان لە کوردســتان هەبـووە و زانیویـانە کە بە درێــژای مێـژوو هــیچ‬ ‫گەلێک لە ناوچەکەدا هێندەی کورد دڵکـراوە‪ ،‬میوانـدار و ئاشـتیخواز نەبـووە و بـۆ وێـنە بە دەیـان سـاڵ پێشـتر لە شـارە کوردییەکانـدا‬ ‫"گەڕەکی جوولەکان" و "گەڕەکی ئەرمەنییان" هەبوون و کورد کێشەی لەگە نەتەوە و ئایینە جیاوازەکانی ناو کوردستان نەبووە‪.‬‬

‫‪24‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دەوڵەتانی فەرانسا و ئینگلیز نەک هەر لە ئێمە زۆرتر شارەزای مێژوو و کۆمەڵگا و رەوانشناسی گەلی کورد بوون‪ ،‬بەڵکوو لە ئێمەش‬ ‫باشتر شارەزای یاسا و پیوەرە نێونەتەوەییەکان بـوون‪ .‬ئەوان زانیویـانە کە کاتێـک گەلێـک بندەسـت و بەسـتراوەی خەاڵفەتێکـی دڕنـدە‬ ‫بێ‪ ،‬ئەو ناکرێ هەڵە یان تاوانی ژمارەیەک شیخ و مەو یان سەرۆک عەشێرەتی ئەم گەلە‪ ،‬بکرێتە تاوان لەسـەر تێکـڕای ئەو گەلە و‬ ‫بڕیاری سزادانی گشتیی بۆ دەربکرێ‪ ،‬چونکوو ئەم کەسانە یان لە ترسی سەر و ماڵی خۆیان ناچار بە هاوکاری کراون‪ ،‬یان بە پارە و‬ ‫زێڕ و زیوەر و لەدژی بەرژەوەندی گەلەکەیان بەکرێ گیراون‪ .‬ئەگەر کـورد ئەو کـاتە وەک نەتەوەیەکـی سەربەسـت و بەنـاوی دەوڵەتـی‬ ‫کوردی بەرەسـمی ویەنـی خەوفەتـی عوسـمانی بگرتـایە و وەک هاوپەیمـانی ئەوان چووبـایە نـاو شـەڕ لە دژی ئەورووپییەکـان‪ ،‬ئەوسـا‬ ‫هەموو شتێک جیاواز دەبوو‪ .‬ئەوسا دەکرا بڵێین کورد یان سەرانی کورد هەڵەیەکی مێژووییان کرد و لەبەر ئەوە ئەورووپییەکان سزایان‬ ‫دان و واڵتەکەیان دابەش کرد‪ .‬ئاشکرایە لە باری یاسایییەوە ناکرێ گەلێک کە خـاوەن بڕیـار و سـەروەری خـۆی نیـیە و لەژێـر زەختـی‬ ‫دڕنــدانەی داگیــرکەردا دەژی‪ ،‬لەبەر بڕیــار و هەڵوێســتێک کە داگیــرکەر بەســەر بەشــێک یــان کەســانێک لەم گەلەیــدا ســەپاندووە‪ ،‬ســزا‬ ‫بدرێ‪.‬‬ ‫ئەگەر فەرانسا و ئینگلیز ویستبایان لەو چاخەدا دەوڵەتێکی کـوردی سـەربەخۆ پێـک بهێنـدرێ‪ ،‬ئەوە سـەرەڕای هەمـوو ئەو هەاڵنە یـان‬ ‫نەیــاری ژمــارەیەک لە ســەرۆک عەشــێرەتەکان‪ ،‬ئەوا کەســێکی جێــی متمــانەی خۆیــان پەیــدا دەکــرد‪ ،‬هاریکارییــان دەکــرد و دەیــانکردە‬ ‫سەرۆکی دەوڵەتی کوردستان و بێگومان گەلێک کەسیش لەو کاتەدا هەبوون کە شیاو و ئامادەی وەها کارێک بن‪.‬‬ ‫لە ویەکی دیکەوە ئەوە کورد سەد ساڵە هەوڵ دەدا‪ ،‬خۆی لە زلهێزەکان و بەتایبەتی رۆژئاوایییەکان نیزیک بکاتەوە‪ ،‬دڵیـان بەدەسـت‬ ‫بێنــێ و دانوســانیان لەگەڵ بکــا و نەک لە پێنــاو ســەربەخۆیی‪ ،‬بەڵکــوو تەنــانەت لەپێنــاو دەســەاڵتدارییەکی ناوچەییــدا (ئۆتۆنــۆمی‪،‬‬ ‫فیــدرالی‪ )...‬هاریکارییــان لــێ بخــوازێ‪ ،‬کەچــی دەوڵەتە رۆژئاوایییەکــان لەم ســەد ســاڵەیەدا دیســان هەر کوردیــان پەراوێــز خســت و‬ ‫تەنانەت هاوکار بوون بۆ لێدان و کۆمەڵکوژ کردنی‪.‬‬ ‫لەراســتیدا هۆکــاری ئەوە کە دەوڵەتــانی رۆژئــاوایی نــاخوازن و تــا ئێســتا نەیانهێشــتووە‪ ،‬گەلــی کــورد بە ســەربەخۆیی بگــا‪ ،‬هەڵە و‬ ‫کەمایەسییەکانی سیاسەتی کوردی نەبووە‪ ،‬بەڵکوو ئەوان لەوە ترساون کە کیانێکی کوردی بەهێز و دەوڵەمەند لە نـاوچەکەدا دەتـوانێ‬ ‫بە زیــانی بەرژەوەنــدی سیاســی و بەتــایبەتی ئــابووری ئەوان بشــکێتەوە‪ .‬ئایــا بــۆ وێــنە ئەگەر کــابرایەک بخــوازێ بچــێ و لە کــۆاڵنی‬ ‫دارتاشان و لە پەنا دارتاشـەکانی دیـکە دوکانێـک بـۆ خـۆی بکـاتەوە‪ ،‬دارتاشـەکانی دیـکە‪ ،‬بەتـایبەتی دارتاشـە زلەکـان رازی دەبـن و‬ ‫پێشوازی لێدەکەن؟ بێگومان نا‪ ،‬مەگەر ئەوەی کابرای گۆرین‪ ،‬کابرایەکی بوێر و بە ئیرادە و بەهێز بێ و بتوانێ خۆی بسەپێنێ‪...‬‬ ‫کەوابوو سایکس‪ -‬پیکۆ و لۆزان بە باوەڕی من بەرهەمی هەڵە و کەموکوڕی سیاسەتی کوردی نەبـوون‪ ،‬بەڵکـوو بەرهەمـی پـڕژ و بـاڵوی‪،‬‬ ‫ووازی و نەبــوونی وزە و توانــا بــووە‪ .‬بە هەمــان شــێوەش کــورد تەنیــا کاتێــک دەتــوانێ تەلیســمی ســایکس‪ -‬پیکــۆ بشــکێنێ و خــۆی لە‬ ‫سیاچالی کۆیلەیی رزگار بکا کە ببێتە گەلێکی یەکگرتوو و خاوەن هێز و ئیـرادە‪" .‬راگەیانـدنی دەوڵەتـی کـوردی ئەگەر لە گوندێکیشـدا‬ ‫بێ"‪ ،‬هەرگیز ئەو پڕۆژەیە نییە کە بتـوانێ گەلێکـی وەهـا یەکگرتـوو و بەهێـز دروسـت بکـا‪ .‬بە پـێچەوانەوە ئەگەر گەلـی ئـیمە لەسـەر‬ ‫ئاســتی کوردســتانی مەزن بتــوانێ هیــز و ئیــرادەی بەرخــۆدانی کۆبــانی لەخۆیــدا دروســت بکــا‪ ،‬ئەوســا دەتــوانێ واڵمــی مێژوویــی خــۆی بە‬ ‫سایکس و پیکۆ بداتەوە‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی هەڵوێست ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٤ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪25‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئاوڕێکی کورت لەسەر مێژووی سایکس پیکۆ‬ ‫ئیمان مورادوەیسی‬ ‫لە پاییزی ‪١٩١٥‬ی زایینی‪ ،‬لە کاتی شەڕی جیهـانی یەکەم دا‪ ،‬بریتانیـاو فەڕانسـەو ڕووسـیە و ویێـک لەو شـەڕە بـوون بڕیاریـان دا کە‬ ‫ئەگەر لەو شەڕەدا سەرکەوتوو بوون و براوەی ئەو شەڕە بوون‪ ،‬دەوڵەتی عوسمانی کە ویێکـی‬ ‫تــری ئەم شــەڕە بــوو لە نێــوان خۆیانــدا دابەشــی بــکەن‪ ،‬دوو نــوێنەر لە واڵتــانی بریتانیــا و‬ ‫فەڕانســە چەنــد مانگێــک بە شــێوەی نەهێنــی وتووێژیــان دەکــردو ئاکــامی وتووێژەکانیــان بە‬ ‫ڕووسیا ڕادەگەیاند‪ .‬هەتا مانگی مەی ‪ ١٩١١‬کە سەد ساڵ پێش ئێسـتا دەکـات بـه ڕازی بـوونی‬ ‫هەمــوو ویێــک بە نەهێنــی “ڕێککەوتننــامەی ئاســیایی بچــووک” کە هێنــدێک لە مێژووزانــان‬ ‫باوەڕیــان وایە جوغرافیــای سیاســی و تەنــانەت داهــاتووی دانیشــتوانی خــۆرهەاڵتی نــاڤینی‬ ‫قەڵەم لێدا‪ ،‬ئەم ڕێککەوتننامەیە زیاتر بە ناوی “ڕێککەوتننامەی سایکس پیکۆ دەناسین‪.‬‬ ‫واتای سایکس پیکۆ چیە؟‬

‫سایکس ناوی نوێنەری بریتانیا لە دانیشتنەکاندا بووو پیکۆ نازناوی نوێنەری فەڕانسە‪ ،‬ئەم ڕێککەوتننـامە کە بە هـۆی دانیشـتنەکانی‬ ‫ئەم دوو نوێنەرە بە تێکەاڵوی ناوی ئەو دوو کەسە‪ ،‬ناوبانگی دەرکرد‪.‬‬ ‫ناوەڕۆکی ئەم ڕێککەوتننامەیە چی بوو؟‬

‫بە کـورتی هەر یەک لە ویەنەکـانی ئەم ڕێککەوتننـامەیە بەشـێک لە ئیمپراتـووریی عۆسـمانیان هەلبـژاڕدو ئەو بەشــانە بە تەواوی لە‬ ‫ژێردەسهەاڵتی ئەوان دابەش کران‪.‬‬ ‫پشکی بریتانیا بە کورتی برتی بوو لە‪ :‬بەشێک لە عێراق‪ ،‬کوەیت‪ ،‬ئۆردۆن‪ ،‬نیوەی باشووری ئسراییل و هتد…‬ ‫پشکی فەڕانسە بە کورتی‪ :‬سوریە‪ ،‬لوبنان‪ ،‬بەشێک لە باکووری عێراق وبەشێک لە تورکیا کە هاوسنووری سووریایە‪.‬‬ ‫پشکی ڕووسیە‪ :‬بەشێک لە تورکیا لەجیرانەتی ئێران و هەروەها ئێستانبوو وهتد…‬ ‫ئەدی ڕای خەڵک و دەسەاڵتدارانی ئەو واڵتانەچی؟‬

‫‪26‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بەکورتی‪ ،‬بۆچوونی خەڵکی ئەو واڵتانە گرینگیەکی نەبوو‪ ،‬سەڕەرای ئەوەی کە بەدژ ڕاوەستانی خەڵک لەو کاتەدا دەیتـوانی کێشەسـاز‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم زلهێزانی ئوروپایی هۆکارێکیان نەدەبینی کە ڕای کەسێک وەربگڕن‪ ،‬کەسـایەتیە سیاسـیەکانی ئوروپـا بەتـایبەت سـایکس و‬ ‫پیکۆ کە خۆرهەاڵتی ناڤینیان دیتبوو لەو باوەڕەدا بوون کە حکوومەتی ئەوان بەسەر خەڵکی ئەو واڵتانەدا خێر و بەرەکەتە بۆیان‪.‬‬ ‫هەوڵی کورد دوای سایکس ‪ -‬پیکۆ‪:‬‬

‫ساڵێک پێش ئێستا سەرۆکی هەرێمی کوردستان باسی لە ئامادەبوونی مەرجەکان بۆڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردی دەکـردو ئێسـتا بـاس لە‬ ‫نەبوونی توانا بۆڕاگەیاندنی دەوڵەتی کوردی دەکات؟؟‬ ‫لە کۆتایی شەڕی جیهانیی یەکەمدا و لەنـاوچوونی دەوڵەتـی عۆسـمانی‪ ،‬دەرفەتێکـی بـاش بـۆ درووسـت کردنـی دەوڵەتـی کـوردی هـاتبۆ‬ ‫ئاراوە بەاڵم ڕووداوەکانی دواتر بە شێوەیەک بەرەوپێش نەچوو کە لە ڕێککەوتننامەی *سێڤر* پێش بینی کرابوو‪.‬‬ ‫بەپێی ڕێککەوتننامەی سـایکس‪ -‬پیکـۆ‪ ،‬کوردسـتان لەسـەر سـێ واڵتـی سـوریەو تـورکیەو عێـراق دابەش بـوو کە ئێسـتا شـی لەگەڵ بێـت‬ ‫هێشتا بەو شێوە ماوەتەوە‪ .‬لە ماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا کوردەکانی ناوچە‪ ،‬بینەری چەندها ڕووداو یان هەوڵـدانی مێژوویـی بـوونەو‬ ‫ئەم هەوڵ دان و ڕووداوانە هێشتا نەگەیشتوون بە ئاکام و کورد بەئاواتی کۆنی خۆی نەگەیوە‪.‬‬ ‫یەکەم ئەزموونی کوردەکان پاش شەڕی جیهانی یەکەم بزاڤی مستە فابارزانی لەک وردسـتانی عێـراق بـوو کە لە دوو جـاردا هەوڵـی بـۆ‬ ‫درا‪ ،‬لە نێوان ساڵەکانی ‪ ١٩٣١‬هەتا ‪ ١٩٤٢‬کە نەگەیشت بە ئاکام وسەرکوت کرا‪.‬‬ ‫دووهەمین ڕووداو کۆماری کوردستان ىوو لە مەهاباد کە ساڵی ‪ ١٩٤١‬لە ئێران بە هۆی شەڕی جیهانی دووهەم و بوونی ئەرتەشـی سـوور‬ ‫لە بەشی ڕۆژئاوای ئێران و کاریگەرییەکانی سەری هەڵـداو بە شـێوەی کۆمـارێکی خودموختـار‪ ،‬دوای نزیـک بە یەک سـاڵ لەگەڵ چـوونی‬ ‫ڕووسەکان لە باکووری ئێران سەرکوت کراو کۆتایی پێهات ‪.‬‬ ‫هەرێمی کوردستانی باشوور و داهاتووی سایکس ‪ -‬پیکۆ‪:‬‬ ‫کوردەکانی دانیشتووی عێـراق لەدوای ڕووخـانی سـەدام‪ ،‬لە سـاڵی ‪ ٢١١٣‬ئـاڵووگۆڕێکی نـوێ بەسـەر ژیـان و دۆخینەتەوەییانـدا هـاتووە‪،‬‬ ‫کوردەکـانی ئەو بەشـەی کوردسـتان کە لەگەڵ ئامریکـا بـۆ ڕووخـانی سـەدام کاریگەرییـان هەبـوو‪ ،‬دوای ڕووخـانی سـەدام‪ ،‬واڵتێکیــان لە‬ ‫بەشێک لەعێراق (کە لە ئەسڵدا کوردسـتانە نەک عێـراق)‪ ،‬دامەزرانـدو بە فەرمـی لە یاسـای بنەڕەتیـی ئەو واڵتەدا ناسـران و داهـاتی‬ ‫نەوت‪ ،‬ئیزنی ئەوەی پێدان کە لەباری ئابووری زۆر بە باشی سەرکوتووبن و بتـوانن پێوەنـدی ئـابووری لەگەڵ دوو واڵتـی جیـران واتـا‬ ‫ئێران وتورکیەدا درووست بکەن‪.‬‬ ‫لە ئێستاشـدا واتـا ســاڵی ‪ ،٢١١١‬بڕیـاری ڕفرانــدۆم بـۆ سـەربەخۆیی لەو بەشــە لە کوردسـتان دراوە کە ئەگەر بێــت و ئەنجـام بــدرێت و‬ ‫سەرکەوتوو بێت ئەوا دەکرێ بڵێین یەکەم تیر لە دڵی ڕێکەوتننامەی سایکس‪-‬پیکۆ دراوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ڕۆژی کورد ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٤ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪27‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫خۆ ئامادەكردن بۆ قۆناخی دوای سایكس پیكۆ پرسی نەتەوە لە كێشەی الوەكی نێوان‬ ‫حزبەكان گەورەترە‬ ‫جهعفهر ئیبراهیم ئێمینكی*‬ ‫لە چەند رۆژی رابردوو سەد ساڵی تەواو بە سـەر رێككەوتنـی سـایكس پیكـۆ تێـپەڕی‪ .‬راسـتە ئەم رێككەوتـنە لە بنەڕەتـدا رێككەوتنـی‬ ‫هێزەكــانی ئیمپریــالیزم بــوو بــۆ دابەشــكردنی میراتــی ئیمپراتــۆریەتی عوســمانی‪ ،‬بەاڵم بە شــێوەیەكی تــایبەتی گەلــی كــوردی تێــدا‬ ‫زەرەرمەند بوو‪ ،‬هەر بەهۆی ئەم رێككەوتنەشەوە كوردستان بە سەر چوار واڵتدا داگیركرا و كورد لە دەوڵەتی سەربەخۆی بێـبەش كـرا‪.‬‬ ‫هەر بۆیە ئەگەر هەموو ویەك لە سەر ئەو سنوورە دەسـتكردانەی سـایكس پیكـۆ بێـدەنگ بـن‪ ،‬ئەوا نابێـت كـورد بێـدەنگ بێـت و دەبێـت‬ ‫هەنگاوی پراكتیكی و واقیعییانە بۆ وبردنی ئەو زوڵمە هەڵبگرێت و ئەو غەدرەی لە كورد كراوە‪ ،‬كۆتایی بێت‪.‬‬ ‫ئێستا بە شـێوەیەكی پراكتیكـی سـنوورەكانی سـایكس پیكـۆ بوونیـان نەمـاوە‪ .‬ئەو دەوڵەتـانەی بەرەنجـامی ئەم رێككەوتـنەن سـەروەریی‬ ‫خۆیان لەدەستداوە و توانای ئەوەیان نییە خاكەكەی خۆیان بپارێزن‪ ،‬بەاڵم وێڕای ئەم راستییانەش كە لە سـەر ئەرزی واقیـع بوونیـان‬ ‫هەیە و هەموو جیهان گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی بە كردەیی ئەو سـنوورانە كۆتاییـان هـاتووە‪ ،‬كەچـی وا هەسـتدەكرێت هێشـتا لە نـاو‬ ‫ئەقڵییەتی بەشێكی هێزە سیاسییەكانی كوردستان ئەو سنوورانە هەمان سـنوورەكانی سـەردەمانی شـەڕی سـاردن و هـیچ گۆڕانكارییەكیـان‬ ‫بەسەردا نەهاتووە‪.‬‬ ‫لێرەوە گرنگە ئەقڵی سیاسیی كورد بە لەبەرچـاوگرتنی واقیعـی سیاسـیی تـازەی كوردسـتان و نـاوچەكە خوێنـدنەوەیەكی ریالیسـتییانەی‬ ‫بارودۆخە بكات‪ ،‬لە چوارچێوەی بیركردنەوەیەكی نەتەوەییانەدا ئاسـتی تێـڕوانین و بیركـردنەوەی ئەو سـنوورە دەسـتكردانە ببەزێنێـت‪،‬‬ ‫ئەمەش كاتێك دروست دەبێت كە بیركردنەوەی نەتەوەیی زاڵ بێت بە سەر هەمـوو بیركردنەوەیەكـی تەسـكی حزبایەتیـدا و بەرژەوەنـدی‬ ‫بااڵی نەتەوەیی لە سەرووی بەرژەوەندیی حزبایەتی بێت‪.‬‬ ‫دیارە لە هەموو واڵتێكی دیموكراتی كە دیاردەی فرەحزبی و فرەویەنـی‪ ،‬سروشـتی ئەو كـۆمەڵگەیە بێـت‪ ،‬كـارێكی ئاسـایی و سروشـتییە‬ ‫لەنێوان حزبە سیاسـییەكاندا جیـاوازی بیـر و بۆچـوون و تەنـانەت كێشـەی سیاسـیش لە نێـوان ئەو حزبـانە لەسـەر پرسـە لۆكاڵەكـانی‬ ‫كۆمەڵگە بوونی هەبێت‪ ،‬بەاڵم ناكرێـت ئەم كێشـە و ناكۆكییـانە بپەڕێـتەوە بـۆ ئاسـتی بەرژەوەنـدیی نەتەوەیـی و چارەنووسـی ئاینـدەی‬ ‫نەتەوە و حزبەكــان لەســەر پرســی نەتەوە و چارەنووســی نەتەوە‪ ،‬كێشــە‪ ،‬یــان جیــاوازی‪ ،‬یــان نــاكۆكیی بەردەوامیــان هەبێــت‪ .‬لەمەش‬ ‫زیاتر ناكرێت پرسی نەتەوە بچووك بكرێتەوە بۆ سەر ئاسـتی نـاوچەگەرایی و بە چـاویلكەی سیاسـیی نـاوچەگەرایی پرسـی چارەنووسـی‬ ‫نەتەوە بخوێنـدرێتەوە‪ ،‬یـان بگەڕێیـنەوە بـۆ دواوە و پرسـی چارەنووسـی نەتەوە بكەیـنە قوربـانی تێڕوانینـی نـاوچەگەری و تێڕوانینــی‬ ‫تەسكبینانە‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بۆ ئێستای كوردستان كە بە بارودۆخێكی هەسـتیار و مەترسـیدار و چارەنووسسـازدا تێـدەپەڕێت‪ ،‬ئەركـی سەرشـانی هەمـوو ویەكمـانە و‬ ‫گـرینگە هەمـوو توانـا و ئیمكــانیەتی سـەرجەم حـزبە سیاســییەكان لە خزمەتـی پرسـی نەتەوەییـدا لە ســەر بنەمـای دڵنیـایی و متمــانە‬ ‫دروستكردنەوە یەك بخرێنەوە و گومان و راڕایی لە قۆناخی دوای سایكس پیكۆ كۆتایی پێبهێنین‪.‬‬ ‫ئاشــكرایە لە مــاوەی ‪ ١١١‬ســاڵی ســایكس پیكــۆ ‪ -‬دا‪ ،‬بــۆ كــورد و بزاڤــی رزگــاریخوازی كوردســتان‪ ،‬قۆنــاخی شــپرزەیی و نــاڕوونی بــووە‪،‬‬ ‫راشكاوانەتر لەوە دڵنیـا نەبـووین ئەگەر هەنگـاو بـۆ سـەربەخۆیی هەڵبگـرین‪ ،‬چارەنووسـمان بەرەو كـوێ دەچێـت‪ ،‬بەاڵم ئێسـتا ئاینـدە‬ ‫رۆشــنە و پێشــهاتەكان پێمــان دەڵــێن‪ ،‬روانــگەی جیهــان و كــۆمەڵگەی نێــودەوڵەتی و تەنــانەت تــا رادەیەكــی باشــیش لەســەر ئاســتی‬ ‫رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتیش‪ ،‬تەفەهــومێكی زۆر بــاش بــۆ زەروورەتــی دەوڵەتــی كوردســتان دروســت بــووە و ئەو قۆنــاخە تێپەڕیــوە كە باســی‬ ‫دەوڵەتی كوردستان بكەین‪ ،‬هەموو جیهان وا سەیر بكەن كە شتێكی سەیر و نامۆ باس دەكەین‪.‬‬ ‫بە لەبەرچــاوگرتنی ئەم بــارودۆخە نێــودەوڵەتییە كە تــا رادەیەكــی زۆر بــۆ بەرژەوەنــدیی پرۆســەی ســەربەخۆیی كوردســتان لەبــارە‪،‬‬ ‫پێویستی بەوەیە هەوڵەكانیش لە سەر ئاستی ناوخۆی كوردستان هاوشانی بارودۆخە نێودەوڵەتییەكە یەكبگرنەوە و كێشە و جیـاوازییە‬ ‫سیاسییەكانمان نەكەینە لەمپەر و شپرزەیی و ئاستەنگ دروستكردن بۆ پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان‪.‬‬ ‫دیارە پرۆسەی سەربەخۆیی كوردستان‪ ،‬وەك پرۆسە جیاوازە لە دەركردنی بڕیارێك بۆ راگەیاندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ‪ ،‬ئەم پرۆسـەیە‬ ‫پێویستی بە نەخشەڕێگە و میكـانیزمی گونجـاو و لەبەرچـاوگرتنی تەواوی رەهەنـدەكان و زەمینەسـازكردن بـۆ دیـالۆگ و وتـووێژ لەگەڵ‬ ‫ســەرجەم ویەنە پێوەندیــدارەكان هەیە‪ .‬ســەرۆك بــارزانی كە رێبەرایەتــی سەرخســتنی ئەم پرۆســەیەی خســتۆتە سەرشــانی خــۆی‪ ،‬لە‬ ‫چەندین بۆنەدا ئەوەی دووبـارە كـردۆتەوە‪ ،‬كـورد دەیەوێـت پرۆسـەی سـەربەخۆیی بە شـێوەیەكی ئاشـتییانە و لە چوارچێـوەی دیـالۆگ و‬ ‫لێكتێگەیشتن لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سەركەوتن بەدەست بهێنێت‪.‬‬ ‫كەواتە ئەم پرۆسەیە لەسەر هەموو ویەنە سیاسییەكانی كوردستانی فەرزدەكات‪ ،‬بە یەكدەنگی و یەكهەڵوێستی و یەكڕیـزی میكـانیزمی‬ ‫ئەم پرۆسەیە دیاری بكەن و‪ ،‬هەر ویەكیش بە قەد قەوارەی خۆی بەرپرسـیاریەتی ئەم پرۆسـەیە بخـاتە سەرشـانی خـۆی‪ ،‬بـۆ ئەمەش‬ ‫گرینگە هەموو ویەكمان لەسەر ئەوە رێكبكەوێن‪ ،‬ئایا ئێمە پێشان ریفراندۆم دەكەیـن و پاشـان لەبەر رۆشـنایی ئاكـامی ریفرانـدۆمەكە‬ ‫بڕیار دەدەین و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆمان رادەگەیەنین‪ ،‬یان ئێمە هەموو حزبە سیاسییەكانی كوردستان بڕیاری جیابوونەوە دەدەین و‬ ‫ئەم بڕیــارە دەخەیــنە بەردەمــی خەڵكــی كوردســتان بــۆ ئەوەی لە چوارچێــوەی پرۆســەیەی ریفرانــدۆم دەنگــی لەســەر بــدەن و پاشــان‬ ‫سەربەخۆیی رادەگەیەنین؟ لە هەردوو حاڵەتەكە چ هەموو حزبەكان بڕیار بدەن و پەسەندكردنی بگەڕێننەوە بۆ گەلی كوردسـتان‪ ،‬یـان‬ ‫گەلی كوردستان بڕیار بـدات و حزبەكـان پێـوەی پابەنـدبن‪ ،‬هەردوو رێـگەكە گەڕانەوەیە بـۆ ئیـرادەی گەلـی كوردسـتان و دەبێـت حـزبە‬ ‫سیاسییەكان لەسەر ئەو میكانیزمە رێكبكەون‪.‬‬ ‫ئەو خــااڵنەی لە نەخشــەڕێگەی پرۆســەی ســەربەخۆیی كوردســتان هەمــوو ویەنە سیاســییەكان لەســەری رێكــدەكەون‪ ،‬دەبێــت هەنگــاو بە‬ ‫هەنگاو بەپێی ئەو نەخشەڕێگەیە بە سەركەوتوویی جێبەجێ بكرێت‪ ،‬ئەگەر خوانەخواستە نەتوانین ئەمە بكەین‪ ،‬ئەمە مانـای ئەوەیە‪،‬‬ ‫هێشتا كەلتووری داگیركارانی كوردستان و ترسی سەد ساڵەی سایكس پیكۆ بە سەر ئەقڵـی سیاسـیی كـورددا زاڵە‪ ،‬بـۆیە دەبێـت لە ژێـر‬

‫‪29‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كاریگەری ئەو كەلتوور و ترسە خۆمان رزگار بكەین و بە ئیرادەیەكی پۆویینەوە‪ ،‬یەقینێك لە بیركـردنەوەی خۆمانـدا دروسـت بكەیـن‪،‬‬ ‫بەوەی سایكس پیكۆ لە واقیعدا بوونی نەمـاوە و ئەوەشـی مـاوە لەنـاو سیاسـەتی نێـودەوڵەتی نابێـت وەك شـەبەحێك سـەیری بكەیـن و‬ ‫ئیرادەمان بۆ هەنگاوهەڵگرتن بۆ ئایندە سڕبكات‪.‬‬ ‫خــاڵی هەرە گەشــاوە كە دەبێــتە هۆكــاری ئەوەی بە گەشــبینی ســەیری ئاینــدە بكەیــن‪ ،‬ســەركەوتن و قارەمــانیەتی هێــزی پێشــمەرگەی‬ ‫كوردستانە لە بەرەكانی شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش بە درێژایی زیاتر لە ‪ ١١١١‬كیلۆمەتر‪ ،‬ئەم سـەركەوتنانەی پێشـمەرگە كە بـۆتە‬ ‫مایەی شانازی بۆ هەر تاكێكی كوردستان و سەرسـامی بـۆ هەمـوو جیهـانی ئـازاد و دیموكراتخـواز‪ ،‬بەشـێكی گرینگـی پێناسـەی دەوڵەتـی‬ ‫سەربەخۆیی كوردستانە‪ ،‬لەبەر ئەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان سەلماندنی تەنیا هێـز و سـوپایە ئەو ئیـرادە و توانـایەی هەیە كە‬ ‫بتوانێت خاك و واڵتی خۆی بپارێزێت‪ ،‬گەلێكیش خاوەنی سوپایەكی وەك هێزی پێشمەرگەی كوردستان بێـت‪ ،‬ئەوا ئەو گە و نەتەوەیە‬ ‫شایەنی دەوڵەتی سەربەخۆیە و جیهانیش رێز لەو ئیرادەیە دەگرێت‪.‬‬ ‫لە دوماهیدا‪ ،‬گرینگە هەڵوەستە لەسەر ئەوە بكەین‪ ،‬پرسی سەربەخۆیی‪ ،‬یان بڕیاردانی چارەنووس‪ ،‬پرسێكە لە ئەجیندا و بەرنـامەی‬ ‫ئەم حـــزب و ئەو حـــزب گەورەتـــرە‪ ،‬راســـتە حزبەكـــان لە پرۆســـەی دیموكراتیـــدا نـــوێنەرایەتی میللەتـــی خۆیـــان دەكەن‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫نوێنەرایەتییە تەنیا بۆ پرسی بەڕێكردنی كاری رۆژانە و حوكمڕانییە‪ ،‬لە پرسە چارەنووسسـازەكاندا‪ ،‬دەبێـت هەمـوو ویەك بگەڕێـنەوە‬ ‫بۆ بڕیاری میللەت‪ ،‬دەبێت میللەت بڕیاری خۆی بدات و هەر بڕیارێكیش بـدات‪ ،‬دەبێـت هەمـوو حزبەكـان پێـوەی پابەنـد بـن و هەر ئەو‬ ‫بڕیارەش جێبەجێ دەكرێت‪.‬‬ ‫*جێگری سهرۆكی پهرلهمان‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی پارتی دیموکراتی کوردستان ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٣ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪30‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کۆتایی سایکس پیکۆ؛ سەرەتای پۆستسایکس پیکۆ‬ ‫هەندرێن‬ ‫لە دوای ‪٢١١٣‬ەوە کۆمەڵگەی کوردسـتان بـوو بە کـۆمەڵگەیەکی بەرخـۆری مەکینەیـی بـۆ کـااڵیە مادییەکـان نەک مەعنەوییەکـانی بـازاڕی‬ ‫سەرمایەداریی‪ ،‬هەر بۆیە سااڵنێکە ناوە ناوە مێـدیا‪ ،‬بـوارە مەعریفییەکـان‪ ،‬لەوانەش‬ ‫زانستگەکان بوونەتە بەرخۆریی ئەو دۆخە مادییە‪ ،‬مەکینەیی و ئامێرییە‪.‬‬ ‫ئەو ماوەیە‪ ،‬مانگی مای مێدیا و مەیدانەکانی ئێرە بەدەر لە گوێیەک بۆ بیستن‪ ،‬بوون‬ ‫بە زارەکانی سایکس پیکۆ؛ بابەتی سایکس پیکۆ‪ ،‬یەکگرتنـی نێـوان گـۆڕان و یەکێتیـی‬ ‫نیشتمانیی کوردسـتان و سـەربەخۆیی کوردسـتان‪ ،‬بە زۆرگـۆییەکی زیانـدارەوە زمانییـان‬ ‫نەزۆرک کردووە‪.‬‬ ‫دیـــارە ئاکـــامی کـــۆی ســـەرکەوتن‪ ،‬دەســـتکەوت‪ ،‬دابەشـــکردن و‪ ...‬تـــاد‪ ،‬مێـــژووی جیهـــان و نەتەوەکـــان‪ ،‬کـــردەی سیســـتەمی گوتـــاری‬ ‫دەســتەاڵتەکانی دوێنــێ و ئەمــڕۆن‪ .‬ئەم سیســتەمی کۆگوتــاری دەســتەاڵتانەش‪ ،‬لە کۆبــوونەوە‪ ،‬کــۆکردنەوە‪ ،‬دانووســاندن (دیــبەیەت)‪،‬‬ ‫یەکگرتنەوە‪ ،‬کۆنفرانس و‪ ...‬تاد بەرهەمهاتوون‪ ،‬بۆ نمـوونە‪ ،‬سـەرکەوتن و سـەربەخۆیی ناسـیۆنالیزمی ئەڵمانیـا لە سـەتەی نـۆزدەدا‪،‬‬ ‫ئاکامی ناسیۆنالیزمی کولتووریی ئەڵمانیی لە بەرانبەر دەستەاڵتی بـااڵی فەڕەنسـا و بریتانیـا‪ ،‬بەرهەمـی کۆبەنـدی گوتـاری هێـردەر و‬ ‫فرێدریش لیست بوو؛ ئاکامی دابەشـکردنی نەخشـەی ئەوڕوپـای ناوەڕسـت لە سـەتەی نـۆزدەدا‪ ،‬بەرهەمـی شۆڕشـی فەڕەنسـیی و کـۆنگرەی‬ ‫ڤێنــا بــوو‪ ،‬دابەشــکردنی دروســتبوونی دەوڵەتە عەرەبییەکــان و لەت و پەتبــوونی کوردســتانیش‪ ،‬بەرهەمــی شــەڕی یەکەمــی جیهــانیی و‬ ‫کۆبوونەوە درێژەکانی سایکس و پیکۆ بوون و‪ ...‬تاد‪.‬‬ ‫بەاڵم لە دۆخی ئێستای کوردستاندا‪ ،‬ئەوەی جێگەی تێڕامانە نەک تێـدامان‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬بە بـۆنەی سـەت سـاڵ تێـپەڕین بەسـەر پەیمـانی‬ ‫سایکس پیکۆدا‪(،‬خۆشی ئەوەیە‪،‬پسپۆڕانی ناو تیڤییەکانی کوردستان لەسەر وەزنی گـۆکردنی عەرەبییـدا‪ ،‬دەڵـێن سـایکس ‪ -‬پیکـۆ‪ ،‬نەک‬ ‫پیکۆ)‪ ،‬کە گوایە بۆ کۆکردنەوەی کوردستانە‪ ،‬مانگێک زیاترە مێدیا‪ ،‬دکتۆر‪ ،‬پرۆفیسۆر و‪ ...‬تاد خەنی بـوونە بە باڵوکـردنەوەی هەرای‬ ‫هەواڵ و هەوڵی خۆسازکردن و ئامادەبوونن لە کۆنفراس‪ ،‬کۆبوونەوە‪ ،‬یەکگرتن و‪ ...‬تاد‪ ،‬کە سەبارەت بە سایکس پیکۆوە رێکدەخرێن‪.‬‬ ‫ئەڵــبەت تشــتێکی بەڵگەنەویســتە‪ ،‬کە ئەوە ئەرکــی مێــدیا و تــوێژی ئەکادیمییەکــانی کوردســتانن‪ ،‬کە بــۆ تێگەیشــتن و تێکــدانی ئەو‬ ‫پەیمانی سایکس پیکۆیە و پرسیارەکانی تری کۆمەڵگەدا‪ ،‬مژولی تـاووتوێکردنی یەکگـرتنەوەی یەکێتـی جەسـتەی لێکتـرازاوی نیشـتمان‬ ‫بــن‪ ،‬لــێ ئەوەی جــێگەی تێڕامــانە ئەو کــۆنفراس‪ ،‬کۆبــوونەوە و دیبەیتــانەی نێــوان ئەکادیمییەکــان لە تیڤیــی و یەکگرتنــانەی نێــوان‬ ‫حیزبەکــان نەک هەر بــۆ تێکــدانی ئەو ســنوورە کولتــووریی‪ ،‬جیــۆگرافییە هەو هەو بــووەی کوردســتان نــین‪ ،‬بەڵــکە ئەو کــۆنفراس‪،‬‬ ‫کۆبوونەوە‪ ،‬یەکگرتنانە بوونەتە بەردەوامییەک‪ ،‬کۆلۆنیالییەکی خۆیەکیی لەو پەیمانی سـایکس پیکـۆیەدا‪ ،.‬کە ئەمەش کتومـت دەکـرێ‬

‫‪31‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەو دۆخی دوای سەت ساڵ تێپەڕین بەسەر پەیمانی سایکس پیکۆیە‪ ،‬بە تێکەاڵوییەک لە دۆخی سەرەتای گوتاری کۆلۆنیالیزمی نوێ و‬ ‫پۆسـتکۆلۆنیالیزم نــاودێری بکەیـن‪ ،‬واتە ئەو ســایکس پیکـۆیە لە گوتــارێکی دەرەکیـیەوە بــۆتە گوتـارێکی نــاوەکیی‪ .‬بە واتەیەکـی تــر‪،‬‬ ‫ئاکــامی دابەشــکردنی جەســتەی کوردســتان بەســەر چــوار دەوڵەتــی دەســتکرد لە ویەن کۆلۆنیــالیزمی ئەوروپــاوە‪ ،‬بــۆتە دابەشــکارییەکی‬ ‫خۆیەکیی بە دەستی کورد خۆیەوە‪.‬‬ ‫هەمــوو دەزانــین‪ ،‬کە گەرەکە بیــزانین‪ ،‬بەر لە هەر ئەنجامێــک دەبــوو بە دەم تێپەڕینــی یــادی ســەت ســاڵ بەســەر ســایکس پیکــۆوە ئەو‬ ‫کـۆنفرانس‪ ،‬کۆبــوونەوە‪ ،‬یەکگــرتن‪ ،‬دانووســاندن (دیـبەت)انە زەمیــنە خۆشــکەربووان بــۆ نەهێشـتنی ســنووری نێــوان دێــگەڵە‪" ،‬ســمێلکا و‬ ‫سنوورە نیشتمانیی و ئەخالقە خۆخۆرییەکانی مرۆڤی کورد‪ ،‬کەچی بە پێچەوانەوە بوونەتە جۆشدان و هەڕەشە بۆ ئاییندەی ئەو سنوور‬ ‫و ئەخالقە خۆخۆرییەی مرۆڤی کورد‪.‬‬ ‫لەوەش بترازێ‪ ،‬ئەو کۆنفرانس‪ ،‬دیبەیت و‪ ...‬تاد‪ ،‬بوونەتە بۆنەیەک بـۆ جەختکـردنەوە لە زیـادکردنی کولتـووری بـاوی لەقەبسـازیی‪،‬‬ ‫بــۆ نمــوونە‪ ،‬بــۆ گــوتنی خوشــکەڵەش بێــت‪ ،‬دەتــوانین ئامــاژە بەوە بکەیــن‪ ،‬کە لەو کــۆنفرانس و دیبەیتــانەی تیڤیــدا کە ســەبارەت بە‬ ‫ســـەربەخۆیی و حیکـــایەتی ســـایکس پیکـــۆ ئەنجـــام دەدرێـــن‪ ،‬ســـیمینار پێشکەشـــکار هەیە خـــۆی "مامۆســـتا" یـــان "دکتـــۆر"ە‪ ،‬کەچـــی‬ ‫پێشەشکارەکانی تیڤی یان کۆنفرانسەکان لە گۆترە بە "پرۆفیسۆر" یان "دکتـۆر" بانگییـان دەکەن‪ ،‬هەروەک ئەو کەسـە نـاوی پرۆفیسـۆر‬ ‫بێت!‬ ‫لەوەش هەژەنـــدهێنەرتر‪ ،‬گەرەکە ســـرنج لەوە بـــدەیت‪ ،‬کە چـــۆن لەو کۆنفرانســـانەدا بەڕێـــوەبەر و مێـــدیای کـــوردیی جەخـــت لەســـەر‬ ‫بەشــداریکردنی چەنــد میــوانی رۆژئــاوایی و ئەمەریکییــانە دەکــرێنەوە‪ ،‬هەروەک بە بەشــداریکردنی ئەوانە ئەو کۆنفرانســانە دەبــن بە‬ ‫جیهانیی و دواجاریش دەرمانی دەری کورد چارەسەر دەبێـت‪ ،‬واتە بە ئامـادەبوونی ئەو تـوێژەرە سـافیلکە لە کـورد و مێـژووی کـوردانەوە‬ ‫لەو کۆنفرانسانەدا‪ ،‬قەدەری کورد دەبێ بە جیهانیی و دەوڵەت‪ .‬ئەو ئەخالقە بەزەییهێنەرەش لە بنەڕەتدا مانای ئەخالقی بێمتـانەیی‪،‬‬ ‫خۆبەکەمزانی و نەبوونی ئیرادەی کورد نیشاندەدەن‪ .‬ئەو رووحە پاشکۆییە‪ ،‬کە ئاکامی بوونی مێژوویی کوردە لە بندەستی‪ ،‬وایکـردووە‪،‬‬ ‫بڕوای بەو هەموو دکتۆر‪ ،‬پرۆفیسۆر و توێژەرانەی خۆی نەبێت لەو دەیان زانستگەی خۆیدا‪.‬‬ ‫بە هەڕمێنبــوونی بــازاڕی ئەو مــۆدە و مــۆدێلەی ئەکــادیمیی و ئــابوورییە‪ ،‬بەشــێکن لەو کولتــووری فیتیشــیزمی کااڵپەرســتیی‪ ،‬کولتــووری‬ ‫بەرخــۆرییەی کە دوای ‪ ٢١١٣‬دەســتی پێکــرد‪ .‬هۆکــاری ئەمەش گواســتنەوەی کولتــووری ئــامێریی و مەکینەیــی ســەرمایەدارییە بەدەر لە‬ ‫کولتــووری مەعنەویــی‪ ،‬کولتــووری ئێســتێتیکیی هزریــی‪ ،‬فەلســەفە‪ ،‬بــۆ کوردســتان‪ .‬گواســتنەوەی ئەو کولتــووری مــاددیی‪ ،‬مەکینەیــیە بــۆ‬ ‫کوردستان‪ ،‬وایکرد هەموو بەهـایەک‪ ،‬خوێنـدن‪ ،‬نووسـین‪ ،‬مەعـریفە‪ ،‬ئەخـالق‪ ،‬نەتەوە و‪ ...‬تـاد‪ ،‬لە بەهـای مەعنەویـی‪ ،‬کولتـوورییەوە‬ ‫ببن بە بەهای بازرگانیی‪ ،‬قازانج‪ ،‬پایە و پارە‪ ،‬بە کورتی کااڵ‪.‬‬ ‫بەڵێ‪ ،‬لە پێناو دەسـتپێوەگرتن بە قەدەری کوردبـوونی کوردبـوونمەوە گەرەکە بڵـێم‪ ،‬ئەو کـۆنفرانس‪ ،‬کۆبـوونەوە‪ ،‬یەکگـرتن‪ ،‬دیبەیـت‪،‬‬ ‫سەنتەرسازییانەی کە ئێسـتا بـوون بە مـۆدە مۆدێـل‪ ،‬هێنـدەی بەردەوامـی هەوەسـی کاسـبی ئـابووریی‪ ،‬گوتـاری ئـابووریی و نمایشـکردنی‬ ‫لەقەبسازیی (د‪ .‬پێشگر و خێڵی پاشگریی)ن‪ ،‬کە دوای ‪ ٢١١٣‬بوون بە مۆدە مۆدێل‪ ،‬ئەوەندە بەرهەمی گوتاری مەعریفیی‪ ،‬ئەکادیمیی و‬ ‫ئێتیکی نیشتمانیی نین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی دەنگەکان ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٣ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪32‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دوای ‮سەد ساڵ چاوەڕوانی‮‮و ئەگەرو پێشهاتەكان لەبارەی‮‮كوردستانەوە‬ ‫‮‬ ‫ئاشتی ‮شەهباز‬ ‫‮‬ ‫خەبات‪-‬‮‬ ‫‮‬ ‫لە ‮ڕێكەوتننــامەی‮ ‮ســایكس پیكــۆ دەزگــای‮ ‮رۆشــنبیری‮ ‮و راگەیانــدنی‮ ‮پــارتی‮ ‮دیمــوكراتی‮ ‮كوردســتان‬ ‫وادەی ‮تەواوبــوونی‮ ‮‪ ١١١‬ســاڵ ‮‬ ‫‮‬ ‫لەگەڵ‬ ‫بەهەمــاهەنگی‮ ‮لەگەڵ زانكــۆی‮ ‮ســەوحەدین لەنێۆهــۆڵی‮ ‮راگەیانــدن لەمیــدیا‬ ‫ێرسـازكرد‪ ،‬‮كە ژمـارەیەك‬ ‫‮‬ ‫لەشاری ‮هەول‬ ‫‮‬ ‫دیدارێكی ‮تایبەت بەم پرسە‬ ‫‮‬ ‫سەنتەر‬ ‫‮‬ ‫نێــودەوڵەتی‬ ‫ویاساناســانی ‮‬ ‫‮‬ ‫ئــابوری ‮ناســان‬ ‫‮‬ ‫سیاســی ‮و‬ ‫‮‬ ‫بــواری ‮‬ ‫‮‬ ‫پســپۆڕانی ‮‬ ‫‮‬ ‫لە‬ ‫لەهەرێمی ‮كوردستان لەگەڵ چەندین سیاسەتمەداران و رۆشنبیرو چاوكوانـان‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫لە ‮‪ ٢١١١ / ٥ / ١١‬بەشـــــداریان تێـــــداكرد‮‪ .‬‮ ‮د‪ .‬‮رۆژنـــــوری‮‬ ‫و رۆژنامەوانـــــان ‮‬ ‫پ ‪ .‬‮ ‮د ‪ .‬‮ك)و ســــەرۆكی‮ ‮دەزگــــای‮‬ ‫‮شــــاوەیس ئەنــــدامی‮ ‮مەكتەبــــی‮ ‮سیاســــی‮ ‮( ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەحمەددزەیـی‬ ‫پـارتی ‮مەحمـوودمحەمەد وهەروەهـا ‮د‪ .‬‮‬ ‫‮‬ ‫وراگەیاندنی ‮‬ ‫‮‬ ‫رۆشنبیری ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫‮ســەرۆكی‮ ‮زانكــۆی‮ ‮ســەوحەدین و ژمــارەیەك لەمامۆســتایانی‮ ‮زانكــۆو بەرپرســانی‮ ‮حزبــی‮ ‮و حكــومی‮ ‮ئامــادەی‮ ‮دیــدارەكەبوون‮‪ .‬‮لەدەســتپێكدا‬ ‫كـرد‪ ،‬‮كەتـایبەت ‮‬ ‫بەو‬ ‫‮‬ ‫لەگرنگـی ‮پرسـەكە‬ ‫‮‬ ‫باسـی ‮‬ ‫‮‬ ‫وتارێكی ‮پێشـكەش كـرد و لە وتەكانـدا‬ ‫‮‬ ‫پارتی ‮‬ ‫‮‬ ‫وراگەیاندنی ‮‬ ‫‮‬ ‫رۆشنبیری ‮‬ ‫‮‬ ‫دەزگای ‮‬ ‫‮‬ ‫ەرۆكی ‮‬ ‫‮‬ ‫س‬ ‫‮‬ ‫زانكـۆی‬ ‫سـەرۆكی ‮‬ ‫‮‬ ‫بـوو‪ .‬‮دواتـر‬ ‫هەرێمی ‮كوردسـتان ‮‬ ‫‮‬ ‫ئێستای ‮‬ ‫‮‬ ‫واقیعی ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەوسای ‮ناوچە و‬ ‫‮‬ ‫سروشتی ‮‬ ‫‮‬ ‫دابەشكردنی ‮كوردستان و‬ ‫‮‬ ‫‮ڕێككەوتننامەیە و‬ ‫‮‬ ‫كۆتاهــاتنی‬ ‫بەپێــزی ‮جۆراوجــۆری‮ ‮تــایبەت بە پرســی‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫‮ســەوحەدین وتەیەكــی‮ ‮پێشەكەشــی‮ ‮ئامــادەبووان كــرد‪،‬‮ ‮لەگەڵ چەنــدین بــابەتی‮ ‮‬ ‫بــوونی ‮كوردســتان‬ ‫‮‬ ‫پرســی ‮بەدەوڵەوت‬ ‫‮‬ ‫رۆژهەاڵتــی ‮ناوەراســت و‬ ‫‮‬ ‫داهــاتووی ‮‬ ‫‮‬ ‫نەخشــەی ‮‬ ‫‮‬ ‫لەبــارەی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮رێكەوتننــامەكەو پێشــهات وئەگەرەكــان‬ ‫‮‬ ‫وەرگـرت‪،‬‬ ‫زانكـۆی ‮‬ ‫‮‬ ‫مامۆستایانی ‮‬ ‫‮‬ ‫كەسایەتی ‮تایبەتمەند و‬ ‫‮‬ ‫راوبۆچوونی ‮چەند‬ ‫‮‬ ‫هاتەبەرباس‪ .‬‮خەبات لەوبارەوە‬ ‫‮‬ ‫بەتی ‮لە سێ پانێڵدا‬ ‫بەتای ‮‬ ‫بەمشێوەیەبوو‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫‮كەوەاڵمەكانیان‬ ‫دەوڵەتی ‮كوردستان ؟‬ ‫‮‬ ‫دروستبوونی ‮‬ ‫‮‬ ‫وادەی ‮سایكس پیكۆ هیج بنەمایەك هەیە بۆ‬ ‫تەواوبوونی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫‮❊ ‮ئایا لەگەڵ‬ ‫ نەورەس رەشــید ئەنــدام لەســەنتەری‮ ‮دیراســات‮‪ :‬‮كۆمەڵێــك فــاكتەر هەیە كە ئامــاژەیە‪،‬‮ ‮ئــێمە هەنگــاوی‮ ‮گەورەمــان نــاوەو بەرەوپێشــتر‬‫‮‬ ‫ڕۆڵێكـی‬ ‫واتـا ‮‬ ‫لێبـدەین‪ ،‬‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫بگەیێنـین ‮یـان زەرەریـان‬ ‫‮‬ ‫هێزێكی ‮وامان نەبووە نەسـوود بەواڵتـان‬ ‫‮‬ ‫دەرۆین ‪ .‬‮یەكێ لەوانە ئێمە كەلە رابردوودا‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫سیاسی‬ ‫خاڵی ‮دووەم ئەو قییەمە‬ ‫پاراستووە‪ ،‬‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫بەرژەوەندیەكانی ‮ئەوانمان‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮‬ ‫شوێنی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫‮ونبوومان هەبووە و مافمان پێشێلكراوەو بوینەتە‬ ‫‮ ‮و ‮یاســاییەی‮ ‮هەبــووە نەبــۆتە مــایەی‮ ‮چــارەنووس‪،‬‮ ‮واڵتــان تــا ئێســتا كەســەردەمی‮ ‮گڵوبــالیزیمە رێزیــان لێنەگرتــووین‪،‬‮ ‮بەاڵم ئێسـتا ئەو‬ ‫قیــیەمە لەپەرەوســەندندایە‮‪ .‬‮یەكــێ لەو كێشــانەی‮ ‮ئــێمە ئەوەبــوو‪،‬‮ ‮واڵتــانی‮ ‮ژێردەســتە بە كاروبــاری‮ ‮نــاوخۆ هەژمــاردەكرا‪،‬‮ ‮بەبەشــێك‬ ‫لەوەی ‮كە‬ ‫‮‬ ‫لەكێشــەكانی‮ ‮نــاوخۆ ســەیردەكراو ونەدەبــووایە دەســت تێــوەردانی‮ ‮تێــدابكرایە‪،‬‮ ‮بەاڵم ئێســتا بە پــێچەوانەوە ئێســتا بەشــێكە‬ ‫لەرووەی ‮تـایبەتیەوە‬ ‫‮‬ ‫دەڵـێ ‪ :‬‮‬ ‫‮‬ ‫بەخـاڵێكی ‮تـر دەدات و‬ ‫‮‬ ‫جـواب‪ .‬‮ئامـاژە‬ ‫‮‬ ‫لەسـەری ‮دێـنە‬ ‫‮‬ ‫رێكخـراوی ‮نەتەوەیەكگرتووەكـان‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتان وهەتـا‬

‫‪33‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‮‬ ‫ئـابووری‬ ‫ژێرخـانێكی ‮‬ ‫‮‬ ‫گەشەی ‮پێبدەین وبیبوژێنینەوە كەئێستا ئێمە ئەمانەوێ‬ ‫‮‬ ‫بەكوردستان‪ ،‬‮ئەمرۆ ئێمە توانیومانە ئەو واڵتە‬ ‫‮‬ ‫سەبارەت‬ ‫‮‬ ‫جیهـانی‪،‬‬ ‫شـارێكی ‮‬ ‫‮‬ ‫هەیە‪ ،‬‮لەویەنێكیتـر وەك هەولێـر كەپـایتەختە وبـۆتە‬ ‫‮‬ ‫سەرچاوەكانی ‮تریش كاریگەریان‬ ‫‮‬ ‫‮پتەودرووستبكەین ونەوت و‬ ‫‮‬ ‫لەرووی‬ ‫وئەگەرهەیە‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫سەیربكەین‪ ،‬‮لێـرە گریمـانە‬ ‫‮‬ ‫ئایندەیی ‮‬ ‫‮‬ ‫دراساتی ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەكادیمیی ‮وەكو‬ ‫‮‬ ‫لەروویەكی ‮زانستیانەو‬ ‫‮‬ ‫ئابوورییەوە‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫ئەمەلەرووی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫بەكردەگـی‪ ،‬‮كەلەهەمـوو جیهـان جـگە‬ ‫‮‬ ‫كەشـەڕی ‮داعـش ئـێمە ئەیكەیـن‬ ‫‮‬ ‫لەنـاوچەكە‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫معـادەلەی ‮‬ ‫‮‬ ‫سیاسی ‮ئسـتراتیجیەوە ئـێمە بەشـێكین لە‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫ترنییە‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫هێزێكی ‮‬ ‫‮‬ ‫لەئێمە هیج‬ ‫ئەوەی ‮هەیە ســابیتە و‬ ‫‮‬ ‫ئەمە ‮یاســای‮ ‮سروشــتییە و ئەمــڕۆ ســەردەم وائەخــوازێ هەمــوو دەرئەنجامەكــان ئامــاژەن كە ئــایە‬ ‫بەدڵنیــاییەوە ‮‬ ‫ڕێكەوتننـامەی ‮سـایكس‬ ‫‮‬ ‫كەواتـا ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەڕۆیـن ‪ .‬‮‬ ‫‮‬ ‫ئەگەڕێنەوە ‮یان بەرەوپێشـەو ئەڕۆیـن ئـێمە؟ ئـێمە بەرەو پێشـەوە‬ ‫‮‬ ‫ناگۆڕێ ؟ ئایا بەروودواوە‬ ‫ئەڕوات‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫كۆتایی ‮‬ ‫‮‬ ‫پیكۆ بەرەو‬ ‫‮‬ ‫فاكتەرەكـانی‬ ‫پـانێلی ‮یەكەم سـەبارەت بە‬ ‫‮‬ ‫سـاڵەی ‮سـایكس پیكـۆدا لە‬ ‫‮‬ ‫بە ‮‪١١١‬‬ ‫لەدیـداری ‮تـایبەت ‮‬ ‫‮‬ ‫حەقی ‮شـاوەێس‬ ‫‮‬ ‫دكتۆر دلێر ئیسماعیل‬ ‫لە ‮ڕێكەوتننــامەی‮ ‮ســایكس پیكــۆ پێشكەشــی‮ ‮كــرد‪،‬‮ ‮ســەبارەت بە پرســیاری‮ ‮خەبــات‪،‬‮ ‮ئایــا هــیج شــتێك بەفەرمــی‮ ‮لەویەن واڵتە‬ ‫‮ئــابووری‮ ‮ ‮‬ ‫رۆژهەاڵتـی ‮ناوەراسـتدا‬ ‫‮‬ ‫داهـاتووی ‮‬ ‫‮‬ ‫لەنەخشەی ‮‬ ‫‮‬ ‫گۆڕانكاری ‮‬ ‫‮‬ ‫ڕێكەوتننامەی ‮سایكس پیكۆ و‬ ‫‮‬ ‫هاتنی ‮‬ ‫‮‬ ‫كۆتایی ‮‬ ‫‮‬ ‫لەدوای ‮‬ ‫‮‬ ‫زلهێزەكانەوە راگەێنراوە‬ ‫دەوڵەتێكی ‮سەربەخۆ؟‬ ‫‮‬ ‫كوردستان ببێتە‬ ‫ئـێمە‪ ،‬‮پێویسـتە ئـێمە‬ ‫بەرژەوەنـدی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫وبەتـایبەتی ‮بـۆ‬ ‫‮‬ ‫دانـاڕێژن‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫بەتایبەتی ‮زلهێزەكان نەخشە بۆ ئێمە‬ ‫‮‬ ‫دلێرئیسماعیل‪ :‬‮هیج واڵتێك‬ ‫‮‬ ‫‮د ‪ .‬‮‬ ‫‮‬ ‫ئەمـری‬ ‫دەكەن‪ ،‬‮ئەو‬ ‫‮‬ ‫ئەمـری ‮واقیعـدا‬ ‫‮‬ ‫بكەیـن‪ .‬‮ئەوان مـامەڵە لەگەڵ‬ ‫‮‬ ‫اینـدەی ‮خۆمـان‬ ‫‮‬ ‫خۆمان نەخشـە بۆخۆمـان داڕێـژین وخۆمـان كـار بـۆ ئ‬ ‫هەیە‪ ،‬‮كە بــۆ‬ ‫‮‬ ‫‮واقــیعەی‮ ‮كەهەیە دەبــێ ئــێمە ســوود لەو هەلــومەرجەی‮ ‮نێوخــۆیی‮ ‮نیــودەوڵەتیی‮ ‮و هەرێمیــیەوە وەربگــرین كەلە ئێســتادا‬ ‫‮‬ ‫رزگـاری‬ ‫بـزوتنەوەی ‮‬ ‫‮‬ ‫نەبـوونی ‮یەك ریـزییە لەنیـو‬ ‫‮‬ ‫كێشـەگەورەكانی ‮ئـێمە‬ ‫‮‬ ‫بـووە‪ ،‬‮یەكـێ لە‬ ‫‮‬ ‫گەلـی ‮كـورد دروسـت‬ ‫رزگاریخوازی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫بزووتنەوەی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫بەفەرمـی‬ ‫بپـارێزین‪ .‬‮ئەوان وەختێـك شـتێك‬ ‫‮‬ ‫گەلـی ‮كوردسـتان‬ ‫رزگـاری ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫ریزەكـانی ‮‬ ‫‮‬ ‫یەكێتـی ‮‬ ‫‮‬ ‫بـۆئێمە ‮‬ ‫‮‬ ‫كوردستانە‪ ،‬‮بۆیە گرنگتـرین شـت‬ ‫‮‬ ‫گەلی ‮‬ ‫‮ ‮‬ ‫لەسـاڵی ‮‪ ١٩٩١‬دا ئەوكـات هـیج هێزێـك لەگەڵ ئـێمە‬ ‫‮‬ ‫فیدرالیزمان ‮ڕاگەیاند‬ ‫‮‬ ‫كردبێ‪ ،‬‮كاتێك ئێمە‬ ‫‮‬ ‫‮ڕادەگەێینن كە ئێمە شتێكمان بۆخۆمان‬ ‫هەنگاوی ‮گەورەمان ناوە وئەوانیش مـامەلە لەگەڵ ئەو‬ ‫‮‬ ‫كردین ‪ .‬‮ئەمرۆ ئێمە‬ ‫‮‬ ‫بوون ‮‪.‬بەاڵم دواتر مامەڵەشیان لەگەڵ‬ ‫نەبوون و هەموو دژ ‮‬ ‫زی ‮پێشـــمەرگەی‮ ‮كوردســـتان خـــۆی‮ ‮لەخۆیـــدا‮ ‮ئەمەش مـــامەڵەیەكی‮ ‮نـــوێیە‬ ‫دەكەن‪ ،‬‮وەك نـــاردنی‮ ‮هاوكـــاری‮ ‮ســـەربازی‮ ‮بـــۆ هێـــ ‮‬ ‫‮‬ ‫واقـــیعەدا‬ ‫پەیوەنـدی ‮لەگەڵ‬ ‫‮‬ ‫وبەستنی ‮‬ ‫‮‬ ‫ومامەڵەكردنی ‮دبلوماسیانە‬ ‫‮‬ ‫جیهانی ‮‬ ‫‮‬ ‫زلهێزی ‮‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتانی ‮‬ ‫‮‬ ‫مامەلەكردنی ‮واڵتان و‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتیدا‪ .‬‮‬ ‫‮‬ ‫لەسەرئاستی ‮نێو‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫بكەیـن‪،‬‬ ‫دەكەن‪ .‬‮بـۆیە دەبـێ خۆمـان شـتێك‬ ‫‮‬ ‫قەوارەی ‮دەوڵەتـدا مـامەڵە‬ ‫‮‬ ‫بـوونی ‮‬ ‫‮‬ ‫ەی ‮‬ ‫جۆرێكی ‮نـوێیە لەدەرەو ‮‬ ‫‮‬ ‫هەرێمی ‮كوردستاندا‬ ‫‮‬ ‫حكومەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫پارێزگـاری ‮لێــبكەین و پــتەوی‮‬ ‫‮‬ ‫نەهێشـتووە‪ ،‬‮ئەوهەنگــاوەی‮ ‮ئــێمە ناومـانە پێویســتە ئــێمە‬ ‫‮‬ ‫نەمـاون‪ ،‬‮داعــش ســنورەكانی‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫‮ئەمـرۆ ســنورەكان‬ ‫دەكرێت‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫گەلی ‮كورد‬ ‫ریزی ‮ ‮‬ ‫بكەین‪ ،‬‮ئەمەش تەنهابەیەك ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫ناونیشــانی ‮ئەو بــابەتەبوو كە دكتــۆر خەلیــل مســتەفا‬ ‫‮‬ ‫ســایكس پیكــۆ لەژێــر ســێبەری‮ ‮گۆڕانكاریەكــانی‮ ‮سیاســەتی‮ ‮نێــودەوڵەتی‪،‬‮ ‮ئەمە‬ ‫‮‬ ‫بەســەربەخۆبوونی‬ ‫ئەترووشــی‮ ‮مامۆســتا لە زانكــۆی‮ ‮دهــۆك لە دیــدارەكەدا پێشكەشــی‮ ‮كردو‪،‬چەنــدین خــاڵی‮ ‮گرنــگ وئاماژەكــانی‮ ‮بەرەو‬ ‫گۆڕانكاریانەی ‮كەلەناوچەكانـدا روویانـداوە دەكـرێ بەبنەمـا وەربگێـرن‬ ‫‮‬ ‫بەپێی ‮ئەو‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮ئایا‬ ‫پرسیاری ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫لەبارەی ‮‬ ‫‮‬ ‫ەڕوو ‪ .‬‮‬ ‫‮كوردستان خست ‮‬ ‫كوردنابێت‪ ،‬‮یاخود هەنگاونانە بەرەو‬ ‫‮‬ ‫ولەسەرحیسابی ‮‬ ‫‮‬ ‫لەبەرژەوەندی ‮كورددا دەبێت‬ ‫‮‬ ‫سەربەخۆیی ‮كوردستان وئەمجارەیان‬ ‫‮‬ ‫بۆ‬

‫‪34‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بەدەوڵەتبوونی ‮كوردستان؟‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫گۆڕانكاریـانەی‬ ‫وادەی ‮رێكەوتننامەكە وئەو‬ ‫تەواوبوونی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫بەسەرگەلی ‮كوردو‬ ‫‮‬ ‫شەڕی ‮سەدساڵ‬ ‫دوای ‮ ‮‬ ‫بەقەناعەتی ‮من ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەترووشی‪ :‬‮‬ ‫‮‬ ‫‮د ‪ .‬‮خەلیل‬ ‫شـەڕی ‮سـارد‬ ‫نەمـانی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫نەخشەی ‮رۆژهەاڵت دەگۆرێت و هەروەها‬ ‫‮‬ ‫بۆئەوەی ‮بەڵێ‬ ‫‮‬ ‫ئارا‪ ،‬‮پێشهاتەكات ئاماژەن‬ ‫لەناوچەی ‮رۆژهەاڵتدا هاتۆتە ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫وشۆرشــی‮ ‮بەهــاری‮ ‮عەرەبــی‮ ‮و كێشــەی‮ ‮نێــوان واڵتــانی‮ ‮دەوربەرلەگەڵ ئیســرائیل وهەروەهــا نەمــانی‮ ‮چەكــی‮ ‮ئەتــۆمی‮ ‮دەوڵەتــی‮ ‮ئێــران و‬ ‫ێشـەكانی ‮ ‮‬ ‫واڵتـی‬ ‫‮‬ ‫دیموكراسـی ‮تێـدا و ك‬ ‫‮‬ ‫چەمكـی ‮‬ ‫‮‬ ‫نەبـوونی ‮‬ ‫‮‬ ‫نائـارامی ‮لەناوچەكانـدا‬ ‫‮‬ ‫وهۆكارەكـانی ‮‬ ‫‮‬ ‫مەزهەبی ‮نێوشـیعە وسـوننە‬ ‫‮‬ ‫ملمالنێەكانی ‮‬ ‫‮‬ ‫وهێـزی ‮ئـاو و‬ ‫‮‬ ‫ئاسایشـی ‮خـۆراك‬ ‫‮‬ ‫نەبـوونی ‮‬ ‫‮‬ ‫هەمـووی ‮و‬ ‫‮‬ ‫وكێشـەكانی ‮سـوریا و ئەوانە‬ ‫‮‬ ‫نێوخـۆی ‮عێـراق‬ ‫‮‬ ‫ئاڵۆزەكـانی ‮‬ ‫‮‬ ‫سعودی ‮وئێرانـدا وكێشـە‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫ڕین‪ .‬‮بەاڵم‬ ‫ئەمــانە هەمــووی‮ ‮گرێــدراون بەیەكە وەو ئەوە ئەوەمــان پــێ دەڵــێ بەڵــێ نەخشــەی‮ ‮سیاســی‮ ‮لەرۆژهەاڵتــی‮ ‮ناوەڕاســت دێــتە گــۆ ‮‬ ‫كورددادەبێت ‮یان نا ؟ ئێستا نەخشەكە لەبەرچاوە كە نەخشەكە دەگۆڕدرێـت چەنـدین‬ ‫‮‬ ‫لەبەرژەوەندی ‮‬ ‫‮‬ ‫پرسیار ئەوەیە ئایا گۆڕانكاریەكان‬ ‫دەوڵەت ‪.‬‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتـــی ‮نـــوێ لەئـــارادایە و لەنێـــو ئەو پرۆژەیشـــدا كوردســـتان دەبێـــتە‬ ‫‮‬ ‫دروســـتبوونی ‮‬ ‫‮‬ ‫وپـــرۆژەی ‮‬ ‫‮‬ ‫نـــاوچە دابەش دەبـــن‬ ‫پارچـانە ‮یەكـدەگرنەوە‬ ‫‮‬ ‫هەرێمی ‮نیمچە سەربەخۆدروست دەبن كەلەپاشەرۆژدا ئەم‬ ‫‮‬ ‫اشوورلەبەشەكانی ‮دیكە وەك باكورو رۆژئاواش‬ ‫‮‬ ‫‮جگەلەب‬ ‫بەكۆتاهاتووە‪ .‬‮‮‬ ‫‮‬ ‫رێكەوتننامەكەی ‮سایكس پیكۆ‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮‬ ‫لەسەربنەمای ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫یەكپارچەیی ‮دروستدەبێتەوە‬ ‫‮‬ ‫كوردستانی ‮‬ ‫‮‬ ‫و‬ ‫راگەیانـدنی ( ‮ ‮‬ ‫پ‬ ‫‮‬ ‫رۆشـنبیری ‮و‬ ‫‮‬ ‫دەزگـای ‮‬ ‫‮‬ ‫دا‪ ،‬‮‬ ‫لەنەهامەتی ‮وخەبات ‮‬ ‫‮‬ ‫دوای ‮‪ ١١١‬ساڵ‬ ‫كوردستانە‪ ،‬‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫گەلی ‮‬ ‫وای ‮ ‮‬ ‫مافێكی ‮رە ‮‬ ‫‮‬ ‫بڕیاردان لەچارەنووس‬ ‫بەهەمـاهەنگی ‮زانكــۆی‮ ‮سـەوحەدین دیــداری‮ ‮تــایبەتی‮ ‮بەم بـۆنەیەوە لەهــۆلی‮ ‮راگەیانــدن‮ ‮لەنێوبارەگـا ســازكرد‪،‬‮ ‮كە چەنــدین‬ ‫‮‬ ‫ك )‮‬ ‫‪ .‬‮ ‮د ‪ .‬‮ ‮‬ ‫پســپۆرو شــارەزو مامۆســتایانی‮ ‮زانكۆكــان و كەســایەتیە بەئەزموونەكــانی‮ ‮نێــوحزب هەریەك بەجیــا بــابەتی‮ ‮جۆراوجۆریــان لەوبــارەیەوە‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتــی‬ ‫لەژێرناونیشــانی ‮‬ ‫‮‬ ‫بــابەتێكی ‮‬ ‫‮‬ ‫ئافرەتــانی ‮كوردســتان‬ ‫‮‬ ‫یەكێتــی ‮‬ ‫‮‬ ‫ســكرتێری ‮‬ ‫‮‬ ‫كــرد‪ .‬‮لەنێویشــاندا دكتــۆرە ڤیــان ســلێمان‬ ‫پێشــكەش ‮‬ ‫بەوەی ‮لەنێــو ئەویاســا‬ ‫‮‬ ‫چـاوەڕوانكراوی ‮كوردســتان و رۆڵ و پــێگەی‮ ‮ئــافرەت تێــدا پێشــكەش كـرد‪.‬لەبــارەی‮ ‮پرســیاری‮ ‮خەباتــدا ســەبارەت‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫كەلەسـەدا ‮‪ ٥‬‮‬ ‫یشـی‬ ‫‮‬ ‫كراوەودەكرێت‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫لەوتوندوتیژیانەی ‮دەرهەق بە ئافرەتان‬ ‫‮‬ ‫لەهەرێمی ‮كوردستاندا بۆپێشگرتن‬ ‫‮‬ ‫بەرجەستەكراوەی ‮ئێستا‬ ‫‮‬ ‫ڕۆڵی ‮ئافرەتان چۆن و بەچ پێوەرێك دەنرخێندرێ؟‬ ‫پێگەو ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫جێبەجێكرن‪ ،‬‮چۆن لە داهاتوودا‬ ‫‮‬ ‫‮نەهاتە‬ ‫‮‬ ‫چاكسـازی‬ ‫بەتـایبەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫گرنگـدا‪ ،‬‮یەكەمیـان‬ ‫‮‬ ‫ویەنـی ‮زۆر‬ ‫‮‬ ‫هەیە‪ ،‬‮لەسێ‬ ‫‮‬ ‫پێویستی ‮بە هەمواركردنەوە وچاكسازیكردن‬ ‫‮‬ ‫دەڵێ‪ :‬‮‬ ‫سلێمان ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫‮د‪ .‬‮ڤیان‬ ‫دەرفەتـی ‮یەكسـان بـۆ ژن و پیـاو‬ ‫‮‬ ‫مافی ‮مـرۆڤ و‬ ‫بنەماكانی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫هەرێمی ‮كوردستان كە دەنووسرێتەوە پێویستە لەسەر‬ ‫‮‬ ‫دەستوری ‮‬ ‫‮‬ ‫‮لەیاسادا ولە‬ ‫‮‬ ‫كەسـێتی‬ ‫زۆرلەبـاری ‮‬ ‫‮‬ ‫گۆرانكـاری ‮‬ ‫‮‬ ‫كۆمەڵگـادا‪ ،‬‮و‬ ‫‮‬ ‫ژیانی ‮‬ ‫پرۆسەكانی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫وهاوبەشی ‮یەكتربن لەهەموو‬ ‫‮‬ ‫یەك‪ ،‬‮هاودەرفەت‬ ‫وەكو ‮ ‮‬ ‫لەئەرك و مافدا ‮‬ ‫بـۆئەوەی ‮گەڕانـدەوە كەوا‬ ‫‮‬ ‫یاسایانەی ‮پەیوەست بەئافرەتان ‮د ‪ .‬‮ڤیان‬ ‫‮‬ ‫ئەو ‮‬ ‫یاسایانەی ‮كەهەن و بەتایبەت ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەو ‮‬ ‫جێبەجێنەكردنی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫بكرێت ‪ .‬‮‬ ‫‮ ‮‬ ‫كـۆمەاڵیەتی ‮و‬ ‫‮‬ ‫سسـتمی ‮‬ ‫‮‬ ‫گۆرانكـاری ‮لە‬ ‫‮‬ ‫جددی ‮هەیە و ئەویش نارۆشنبیرییە و پابەنـدنەبوونە بەیاسـاكان كە پێویسـت دەكـات‬ ‫بەربەستی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫یەتی ‮ورۆشــنبیركردنی‮ ‮كۆمەڵگــا بەهەردوو تــوخمەوە‪،‬‮ ‮پێویســتە ئــافرەت‬ ‫جیهــازی‮ ‮ئەمنــی‮ ‮بكرێــت‮‪ .‬‮جــگە لەپەرەپێــدان بەوشــیاری‮ ‮كــۆمەاڵ ‮‬ ‫بنكەكـانی ‮پـۆلیس و ئاسایشـەوە‬ ‫‮‬ ‫لەرێگـای ‮‬ ‫‮‬ ‫هەبێت‪ ،‬‮جونكە ئافرەت‬ ‫‮‬ ‫وهاوسەنگی ‮‬ ‫‮‬ ‫وەزارەتی ‮ناوخۆشدا بوون و رۆڵیان هەبێت‬ ‫‮‬ ‫لەنێودەزگانی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫دانـراوەن‪،‬‬ ‫كراونەتەوەودادگـای ‮تـایبەت بەكێشـەكان‬ ‫‮‬ ‫بنكە ‮ ‮ی ‮زۆر‬ ‫لێبكات ‪ .‬‮راستە ‮‬ ‫‮‬ ‫پارێزگاری ‮‬ ‫‮‬ ‫خۆی ‮و عەدالەت‬ ‫مافەكانی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫دەتوانی ‮بگاتە‬ ‫‮‬ ‫بۆبكرێت‪ ،‬‮تـا ئافرەتـان بتـوانن‬ ‫‮‬ ‫سازی ‮‬ ‫بكرێنەوە ‪ .‬‮بۆیە دەبێ لەئێستاوە زەمینە ‮‬ ‫‮‬ ‫‮بەاڵم پێویستە ئەوانە بە سستماتیك بكرێت و ئەكتیف‬ ‫هەنگاوەكانی ‮ژنان بەرەو خـاوەن دەسـەاڵت بـوون‬ ‫‮‬ ‫اربێت ‮‪.‬جونكە لەو پرۆسەیەوە‬ ‫سیاسی ‮بن ‮و ‮ڕۆڵیان دی ‮‬ ‫‮‬ ‫پرۆسەی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەشداری ‮‬ ‫‮‬ ‫لە داهاتوودا‬

‫‪35‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لەنێوكایەكـانی ‮كـۆمەڵگەدا‬ ‫‮‬ ‫هێـزی ‮ئـافرەت‬ ‫‮‬ ‫پێـدەكات ‪ .‬‮كە لەكۆتاییـدا‬ ‫‮‬ ‫جێبەجێكاری ‮وبڕیاردانـدا دەسـت‬ ‫‮‬ ‫تشریعی ‮یان‬ ‫‮‬ ‫لەنێودەزگاكانی ‮چ‬ ‫‮‬ ‫نی ‮ناگات‮‪.‬‬ ‫بەرجەستەدەبێت ‪ .‬‮ئەگینا بەهیچ جۆرێك بەمافەكا ‮‬ ‫‮‬ ‫بەروونی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫پەروەردەی‬ ‫ســكرتێری‮ ‮یەكێتــی‮ ‮ئافرەتــانی‮ ‮كوردســتان پێــوایە ئافرەتــان لەچوارچێــوەی‮ ‮حزبەكانــدا هەوڵەكانیــان چــڕبكەنەوەو ئــاوێتەی‮ ‮‬ ‫لەسـەربنەمای ‮ ‮‬ ‫جـۆری‬ ‫‮‬ ‫سیاسی ‮حزبەكـان بـن وهەوڵبـدەن و دەبـێ قەنـاعەت بـۆ سـەركردە سیاسـەكان دروسـتبكرێت كە ئافرەتـان‬ ‫‮‬ ‫پرۆسەی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫مـافی ‮هـاوواڵتیبوون بـۆ‬ ‫‮‬ ‫دیموكرات‪ ،‬‮واڵتێـك كە‬ ‫‮‬ ‫واڵتێكی ‮‬ ‫‮‬ ‫سیاسیەكەیە ‮‪.‬ودەبێ ئەوە بنەمایەك بێت بۆ‬ ‫‮‬ ‫شیاكاری ‮‬ ‫‮‬ ‫وتەواوكەری ‮‬ ‫‮‬ ‫كۆمەاڵیەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫دەستەبەركرابێت‪ ،‬‮لەنێویاندا ئافرەتان‪.‬‬ ‫‮‬ ‫هەموو توێژەكان‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ڕۆژنامەی خەبات ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٨ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪36‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫خۆری ‮سایكس پیكۆ لە ئاوابووندایە‬ ‫‮‬ ‫شاخەوان برایم عەبدوڵاڵ‬ ‫جـارێكی ‮دیـكە فـۆكس‬ ‫‮‬ ‫رووسیا‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫تایبەتی ‮بەریتانیا و فەڕەنسا و‬ ‫‮‬ ‫زلهێزی ‮جیهان بە‬ ‫‮‬ ‫واڵتانی ‮‬ ‫‮‬ ‫یەكەم‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫جیهانی ‮‬ ‫‮‬ ‫جەنگی ‮‬ ‫‮‬ ‫دەستپێكردنی ‮‬ ‫‮‬ ‫لەگەڵ‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتـی‬ ‫لەژێردەسەاڵتی ‮‬ ‫‮‬ ‫رۆژهەاڵتی ‮ناوەڕاست و ئەو ناوچانە ‮ی ‮‬ ‫‮‬ ‫دەخەنەوە سەر‬ ‫‮‬ ‫بەهـــۆی‬ ‫‮عوســـمانی‮ ‮دابـــوون‪ ،‬ئەمەش هاوكـــات بـــوو كە دەوڵەتـــی‮ ‮عوســـمانی‪،‬‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫زلهێـزی‬ ‫واڵتـانی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەهێزی ‮‬ ‫‮‬ ‫سەربازییەكەی ‮لەبەرانبەر‬ ‫‮‬ ‫سیاسی ‮و‬ ‫‮‬ ‫ووازبوونی ‮پێگە‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫هیچ ‮یەكێك لەو واڵتە‬ ‫ئەگەرچی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫دەناسرایەوە‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫جیهان‪ ،‬‮بە دەوڵەتە نەخۆشەكە‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫زلهێــزانە لە بنەڕەتــدا دۆســتی‮ ‮یەكتــری‮ ‮نەبــوون‪ ،‬تەنیــا بەرژەوەنــدی‮ ‮سیاســی‮ ‮و‬ ‫‮‬ ‫ژێردەسـەاڵتی‬ ‫ناوچەكـانی ‮‬ ‫‮‬ ‫كۆی ‮دەكردنەوە و بەرژەوەنـدیان لەوە دابـوو‬ ‫ئابووری ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫نەتەوە‬ ‫ئیرادەی ‮ئەو‬ ‫‮‬ ‫بكەن‪ ،‬‮بەبێ گوێدانە ماف و‬ ‫‮‬ ‫‮دەوڵەتە نەخۆشەكە كۆنتڕۆڵ‬ ‫ئەوەی ‮گفتووگۆكانیـان بـۆ ئەوە بێـت‬ ‫لەبـڕی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫فەرمانڕەوایی ‮دەكـردن‪،‬‬ ‫‮‬ ‫هێز‪ ،‬‮‬ ‫بەزەبری ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫عوسمانی ‮‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫جیاوازانەی ‮كە پێشووتر‬ ‫‮‬ ‫‮و گەلە‬ ‫كە مــاف بــۆ خەڵكــانی‮ ‮مــاف خــوراو بگەڕێنــنەوە‪ ،‬بەپــێچەوانەوە ژێربەژێــر گفتووگۆیــان دەســتپێدەكرد كە چــۆن رۆژهەاڵتــی‮ ‮ناوەڕاســت‬ ‫‮‬ ‫رێككەوتنـی‬ ‫دابەشـكردنی ‮نـاوچەكە‬ ‫‮‬ ‫ووازتـری ‮بـكەن‪ ،‬دەرئەنجـام لەسـەر‬ ‫‮‬ ‫لەوەی ‮هەبـوو‬ ‫‮‬ ‫عوسـمانی ‮زیـاتر‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتـی ‮‬ ‫‮‬ ‫پارچەپارچە بكەن و‬ ‫هاتەكایەوە‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫سیاسیی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫گفتووگۆی ‮واڵتە زلهێزەكان‬ ‫‮‬ ‫ئەنجامی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫چەكەرەكردنـی‬ ‫ناوچەكانی ‮رۆژهەاڵت ‮ی ‮ناوەڕاسـت و‬ ‫‮‬ ‫پەرتەوازەیی ‮‬ ‫‮‬ ‫جیهانی ‮یەكەم و‬ ‫‮‬ ‫جەنگی ‮‬ ‫‮‬ ‫هەڵگیرسانی ‮‬ ‫‮‬ ‫عوسمانی ‮و‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫ووازبوونی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮ئــاواتی‮ ‮واڵتە زلهێزەكــان بــۆ دابەشــكاری‮ ‮لە نــاوچەكەدا‪ ،‬وایكــرد واڵتە زلهێزەكــانی‮ ‮وەك بەریتانیــا و فەرەنســا و دواتــریش رووســیا‪،‬‮‬ ‫كۆبـوونەوەی ‮فەڕەنسـا و بەریتانیـا بـۆ‬ ‫‮‬ ‫كردەیی ‮بێتە ناو‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮رووسیا بە‬ ‫‮‬ ‫ئەگەرچی ‮پێش‬ ‫‮‬ ‫كۆبوونەوەی ‮ژێربەژێر ساز بكەن‪،‬‬ ‫‮‬ ‫‮زنجیرەیەك‬ ‫بەریتانیـا‪ ،‬‮لەنێـوان خۆیانـدا‬ ‫‮‬ ‫جۆرەكان‪ ،‬‮فەڕەنسا و‬ ‫‮‬ ‫رۆژهەاڵتی ‮ناوەڕاست‪ ،‬بەجۆرێك لە‬ ‫‮‬ ‫دابەشكردنی ‮‬ ‫‮‬ ‫چۆنێتی ‮دەستگرتن و‬ ‫‮‬ ‫تاوتوێكردنی ‮‬ ‫‮‬ ‫وی ‮رووسیا دەگەڕێنەوە و ‮‬ ‫رازی‬ ‫بەناچاری ‮بۆ ‮‬ ‫‮‬ ‫سیاسییەكەی ‮رووسیا لەناوچەكەدا‪،‬‬ ‫‮‬ ‫بەهێزی ‮پێگە‬ ‫‮‬ ‫بەهۆی ‮‬ ‫‮‬ ‫گەیشتبوونە رێككەوتنێك‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناسراوە‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫سیاسی ‮كە بە سایكس پیكۆ‬ ‫‮‬ ‫فراوانتری ‮‬ ‫‮‬ ‫رێككەوتنێكی ‮‬ ‫‮‬ ‫گرێدانی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮دەكەن لەسەر‬ ‫چییە‮‪:‬‮‬ ‫سایكس پیكۆ ‮‬ ‫زلهێـزی ‮ئەوروپـایە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫واڵتـی ‮‬ ‫‮‬ ‫نهێنـی ‮نێـوان هەر سـێ‬ ‫رێككەوتننـامەیەكی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫نـاوی ‮دێـت‪،‬‬ ‫‮‬ ‫یكـۆ‪ ،‬‮كە هەنـدێكجار بە سـایكس پیكـۆش‬ ‫سایكس پ ‮‬ ‫‮‬ ‫گوشـاری‬ ‫عوسـمانی ‮لەژێـر‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتـی ‮‬ ‫‮‬ ‫ناوچـانەی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەشـێكی ‮زۆر لەو خـاك و‬ ‫‮‬ ‫دابەشـكردنی ‮‬ ‫‮‬ ‫فەرەنسا‪ ،‬‮رووسـیا‪ ،‬لەسـەر‬ ‫‮‬ ‫بەریتانیا‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫ئەوانیش‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫‪ ١٩١١‬‮لەنێــوان مــارك‬ ‫‮هێــزدا لە رۆژهەاڵتــی‮ ‮ناوەڕاســت داگیــری‮ ‮كردبــوون‪ ،‬ســەرەتا بەشــێوەیەكی‮ ‮نهێنــی‮ ‮ئەو رێككەوتننــامەیە لە ســاڵی‮ ‮ ‮‬

‫‪37‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫رۆژهەاڵتی ‮ناوەڕاسـت‪ ،‬مـارك‬ ‫‮‬ ‫كۆنی ‮رووسیا لە‬ ‫مێژووی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫بەهۆی ‮پێگە و‬ ‫‮‬ ‫فەرەنسی ‮واژوو دەكرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫‮‬ ‫بیكۆی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەریتانی ‮و جۆرج‬ ‫‮‬ ‫سایكسی ‮‬ ‫‮‬ ‫ســــایكس و جــــۆرج پیكــــۆ بەمەبەســــتی‮ ‮فراوانكــــردن و رازیكردنــــی‮ ‮رووســــیا لەگەڵ نــــوێنەری‮ ‮رووســــیا كــــۆدەبنەوە و پاشــــان دەگەنە‬ ‫قەیسـەری ‮ ‮‬ ‫بـوو‪،‬‬ ‫‮‬ ‫رووسـیای ‮‬ ‫‮‬ ‫دەرەوەی ‮‬ ‫‮‬ ‫وەزیـری ‮‬ ‫‮‬ ‫سـازانۆف) ‮ناسـرا‪ ،‬سـازانۆڤ ئەوكـات‬ ‫‮‬ ‫بیكـۆ‪-‬‮‬ ‫نـاوی ‮(سـایكس ‮‬ ‫‮‬ ‫رێككەوتننامەیەك كە دواتر بە‬ ‫قەیسـەری ‮هەڵوەشـایەوە و ئەوە‬ ‫‮‬ ‫رووسیای ‮‬ ‫‮‬ ‫سەرۆكایەتی ‮لینین‪،‬‬ ‫‮‬ ‫ئۆكتۆبەری ‮كۆمۆنیستەكان لە رووسیا بە‬ ‫‮‬ ‫شۆڕشی ‮‬ ‫‮‬ ‫هەڵگیرسانی ‮‬ ‫‮‬ ‫هۆی ‮‬ ‫‮بەاڵم ‮‬ ‫بوو رووسیا بە جۆرێك لە جۆرەكان كشایەوە لەو رێككەوتننامەیە و فەرەنسا و بەریتانیا لە پشت رێككەوتننامەكە مـانەوە كەوا ئێسـتا‬ ‫دەناسرێت‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫رێككەوتننامەی ‮سایكس پیكۆ‬ ‫‮‬ ‫بە‬ ‫دەرئەنجامەكانی ‮رێككەوتننامەكە‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮بـــاس لە ئەنجامەكـــانی‮ ‮ئەو رێككەوتننـــامەیە‮ ‮(ســـایكس پیكـــۆ‮) ‮بكرێـــت‪،‬‮ ‮گـــرنگە ئامـــاژەیەك بە هۆكـــاری‮ ‮گرێـــدانی‮ ‮ئەو‬ ‫‮‬ ‫پـــێش‬ ‫رێككەوتننــامەیە بكرێــت‪،‬‮ ‮گرنگــی‮ ‮ئەوەش لەوە دایە تــا بزانــدرێت بــۆ فەرەنســا و بەریتانیــا لەپێنــاو بەرژەوەنــدی‮ ‮سیاســی‮ ‮و ئــابووری‮‬ ‫بـۆ ‮یەك نەبـووە‪ ،‬چـونكە ‮‬ ‫هەر‬ ‫ئەگەرچی ‮ئەو دوو دەوڵەتە زلهێـزە لە سـێبەردا هـیچ كـات ئارەزوویـان ‮‬ ‫‮‬ ‫خۆیان‪ ،‬‮بیر لە سازان دەكەنەوە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫ئەگەرچی ‮ئێسـتا ئەڵمانیـا‬ ‫‮‬ ‫زلهێزی ‮ئەوروپا‪،‬‬ ‫‮‬ ‫یەكتری ‮هەبووە كە كامەیان دەبێتە گەورە‬ ‫‮‬ ‫لە ‮‬ ‫مێژوودا‪ ،‬‮ترسیان ‮‬ ‫‮‬ ‫‮یەك لەو دوو دەوڵەتە لە‬ ‫هەر ‮یەك لە بەریتانیـا و‬ ‫جوگرافییەكەی ‮لە بەرانـبەر بەریتانیـادا بوەسـتێتەوە‪ ،‬بەاڵم دواتـر ‮‬ ‫‮‬ ‫ئابووری ‮و پێگە‬ ‫‮‬ ‫بەهێزی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەهۆی ‮‬ ‫‮‬ ‫دەیەوێت‬ ‫قۆرخكردووە‮‪.‬‬ ‫‮‬ ‫ئابووری ‮ئەوروپایان‬ ‫‮‬ ‫یەكتری ‮پەراوێزبخەن‪ ،‬چونكە هەر سێ دەوڵەت سیاسەت و سوپا و‬ ‫‮‬ ‫ناتوانن ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەڵمانیا‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫فەرەنسا و‬ ‫بەرەی ‮دژە فەرەنسا و‬ ‫‮‬ ‫هاوپەیمانی ‮ئەڵمانیا و نەمسادا بوو‪ ،‬ئەمەش واتە‬ ‫‮‬ ‫جیهانی ‮یەكەمەوە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫جەنگی ‮‬ ‫‮‬ ‫لەسەروبەندی ‮‬ ‫‮‬ ‫عوسمانی ‮‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫عوسـمانی ‮كە بە دەوڵەتە نەخۆشـەكە ناسـرابوو بكەوێـت‪،‬‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتـی ‮‬ ‫‮‬ ‫لەوەی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەریتانیا و رووسیا‪ ،‬هەر بۆیەش فەرەنسا و بەریتانیـا بەر‬ ‫ئەگەری ‮شكســتی‮ ‮یەكجــارەكی‮ ‮دەوڵەتــی‮ ‮داگیــركەری‮ ‮عوســمانی‪ ،‬خــاك و ئەو‬ ‫‮‬ ‫لەنێــوان خۆیانــدا بەجۆرێــك لە جۆرەكــان رێككەوتبــوون لە‬ ‫ناوچــانە بەســەر خۆیانــدا دابەشــبكەن كە لە ویەن عوســمانییەوە داگیركرابــوون‪ ،‬واتە هەر زوو چــاو خرابــووە ســەر میراتــی‮ ‮دەوڵەتــی‮‬ ‫دووچـاری ‮شكسـت و بـێ‬ ‫‮‬ ‫پێشـووتری ‮‬ ‫‮‬ ‫لەوەی ‮‬ ‫‮‬ ‫عوسـمانی ‮زیـاتر‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتـی ‮‬ ‫‮‬ ‫لە ‮‪١٩١٤‬دا هەڵدەگیرسێت و‬ ‫شەڕی ‮جیهانیش ‮‬ ‫‮‬ ‫عوسمانییەوە‪ ،‬‮هەركە‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫بەپێــی ‮ئەو‬ ‫‮‬ ‫ئیــدی ‮زەمیــنە بــۆ رێككەوتننــامەكە دەرەخســێت و پاشــان لە ‪ ١٩١١‬‮ســایكس پیكــۆ واژوو دەكرێــت‪،‬‬ ‫‮‬ ‫هێــزی ‮تــر دەبێــتەوە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫رێككەوتــنەش‪،‬‮ ‮ویالیەتــی‮ ‮بەســرا و بەغــدای‮ ‮ئەوكــات بــۆ بەریتانیــا و ویالیەتــی‮ ‮مووســڵیش كە درابــوو بە فەرەنســا‪ ،‬بەاڵم لە ئاكــام ‮ی‬ ‫ئەوەی ‮بەریتانیــا‪،‬‮ ‮ســووریا و ئــوردنی‮ ‮ئێســتا‬ ‫‪ ١٩٢١‬‮بەگــوێرەی‮ ‮ئــاڵوگۆڕی‮ ‮درایە بەریتانیــا‪ ،‬ئەمە ســەرباری‮ ‮ ‮‬ ‫‮رێككەوتننــامەی‮ ‮ســان ریمــۆ‮ ‮ ‮‬ ‫درابــوون بە بەریتانیــا‪ ،‬لوبنــان درایە فەرەنســا‪ ،‬هەروەهــا فەلەســتین بە هەردوو واڵتــی‮ ‮فەرەنســا و بەریتانیــا درا كە پاشــان بەهــۆی‮‬ ‫كەوت‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫ئەوكاتی ‮جولەكە‬ ‫‮‬ ‫قەوارەی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮رێككەوتنێك بەر‬ ‫یەكەمی ‮سایكس پیكۆ‬ ‫‮‬ ‫زەرەمەندی ‮‬ ‫‮‬ ‫كورد‬ ‫ئەو ‮غەدرە دابەشــكارییەی‮ ‮رێككەوتننــامەی‮ ‮ســایكس پیكــۆی‮ ‮بەركەوت‪،‬‬ ‫گەورەی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫كــورد وەك نەتەوەیەكــی‮ ‮دیــاری‮ ‮نــاوچەكە‪،‬‮ ‮پشــكی‮ ‮هەرە‬ ‫ئەگەر بەشــێك لە خــاكی‮ ‮عەرەب لە ملمالنــێ و رێككەوتــنەكەدا دابەشــكراوە‪ ،‬بەاڵم كــورد قوربــانی‮ ‮ســەرەكی‮ ‮ئەو دابەشــكارییە بە زۆرە‬ ‫خاكەكەی ‮بەسەر چەنـد دەوڵەت و‬ ‫‮‬ ‫خاكی ‮كوردان بێت‪ ،‬بەڵكو كورد و‬ ‫‮‬ ‫كوردستان ‮یان‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەناوی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەوەی ‮شتێك رەچاو نەكراو‬ ‫بووە‪ ،‬‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫عوسمانی ‮بۆ توركەكـان‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫شكستی ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەگەرچی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەشكراوە‪ ،‬‮وەك تورك و فارس و عەرەب‪،‬‬ ‫‮‬ ‫بااڵدەستی ‮ناوچەكەدا دا‬ ‫‮‬ ‫تری ‮‬ ‫نەتەوەیەكی ‮ ‮‬ ‫‮‬

‫‪38‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كـوردی ‮رەچـاو نەكـردووە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫گەلـی ‮‬ ‫مـافی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫عوسمانی ‮بە هـیچ شـێوەیەك‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫زیانێكی ‮گەورە بوو‪ ،‬بەاڵم بۆ كورد زۆر زیاتر بوو‪ ،‬راستە‬ ‫‮‬ ‫نەهێشـتەوە‪.‬‬ ‫‮‬ ‫جوگرافیـای ‮كوردسـتان‬ ‫‮‬ ‫نەتەوەیـی ‮و‬ ‫‮‬ ‫شووناسـی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەنـاوی ‮‬ ‫‮‬ ‫شـتێكی ‮‬ ‫‮‬ ‫مافی ‮كورد ‮ی ‮پێشێڵكردەوە و‬ ‫بەاڵم دیسانەوە ئەو رێككەوتنە ‮‬ ‫ئیـدی ‮لەو‬ ‫‮‬ ‫واڵتـی ‮بەریتانیـاوە وەرگیـرا‪،‬‬ ‫‮‬ ‫ویالیەتی ‮مووس كە لە سایكس پیكۆدا بۆ فەڕەنسا دیاریكراوە و پاشـان لە ویەن‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮‬ ‫دوای ‮ ‮‬ ‫‮ ‮‬ ‫یەكتـری ‮جیـادەبنەوە و جۆرێـك دابـڕان دروسـت دەبێـت كە‬ ‫‮‬ ‫لە ‮‬ ‫رۆژئـاوای ‮كوردسـتان ‮‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتی ‮عێـراق دروسـت دەبێـت و باشـوور و‬ ‫‮‬ ‫نێوانەدا‬ ‫زیـانی ‮بـۆ گە و‬ ‫ناراسـتەوخۆ‪ ،‬‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫پـێگەی ‮كـورد وواز دەبێـت‪ ،‬كەوایە ئەو رێككەوتـنە لە هەمـوو رەهەنـدەكانییەوە راسـتەوخۆ و‬ ‫‮‬ ‫بەهۆیەوە‬ ‫دوای ‮ئەون‪،‬‬ ‫ئەوانـی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫رێككەوتنـی ‮سـایكس پیكـۆ و‬ ‫‮‬ ‫بەرئەنجـامی ‮‬ ‫‮‬ ‫سـووریایەكی ‮بەهێـز كە‬ ‫‮‬ ‫دروستكردنی ‮عێـراق و‬ ‫‮‬ ‫خاكی ‮كوردستان هەبووە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫رزگـاریخوازی ‮كوردسـتان‪ ،‬ئەو‬ ‫‮‬ ‫بـزووتنەوەی ‮‬ ‫‮‬ ‫گەلـی ‮كـورد‪ ،‬بـۆیە‬ ‫چەوسـاندنەوەی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫دروستكردنی ‮كێشـە لەنـاوچەكەدا و‬ ‫‮‬ ‫هۆكاری ‮سەرەكین لە‬ ‫‮‬ ‫بەرژەوەنـدی ‮خۆیـان كوردیـان‬ ‫‮‬ ‫نێـودەوڵەتی ‮دروسـتكراون و بـۆ‬ ‫‮‬ ‫گوشـاری ‮‬ ‫‮‬ ‫زەبـری ‮هێـز و‬ ‫‮‬ ‫واقیعی ‮نازانێـت‪ ،‬بەڵكـو بە‬ ‫‮‬ ‫راستی ‮و‬ ‫‮‬ ‫سنوورانە بە‬ ‫دابەشكراون‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫بەسەر‬ ‫دوای ‮داعش‬ ‫قۆناغی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫سایكس پیكۆ و‬ ‫كە ‮یــادی ‪١١١‬‬ ‫دەوڵەتــی‮ ‮ئیســالمی‮ ‮(داعــش‮ ‮) ‮‪ ،‬‮لەگەڵ پەیــدابوونی‮ ‮دەســتیگرت بەســەر بەشــێكی‮ ‮زۆر لە خــاكی‮ ‮ســووریا و عێــراق‪ ،‬ئێســتاش ‮‬ ‫بەشـێكی ‮زۆریـش لە‬ ‫‮‬ ‫ژێردەستی ‮ئەو گرووپە چەكدارەدایە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫ویالیەتی ‮مووس لە‬ ‫‮‬ ‫ساڵەی ‮سایكس پیكۆ دەكرێتەوە‪ ،‬بە گەڕانەوە بۆ مێژوو‪،‬‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫بەناوی ‮سایكس پیكـۆ‪،‬‬ ‫‮‬ ‫كاریگەری ‮هەیە و شتێك نەماوە‬ ‫‮‬ ‫بیكۆ‪ ،‬‮داعش‬ ‫‮‬ ‫چوارچێوەی ‮سایكس‬ ‫‮‬ ‫واڵتانی ‮ناو‬ ‫‮‬ ‫زۆربەی ‮‬ ‫‮‬ ‫سووریا‪ ،‬‮كەوایە لە‬ ‫‮‬ ‫خاكی ‮‬ ‫‮‬ ‫كـــورد لە باشـــوور پێشـــمەرگەی‮ ‮هەیە‪ ،‬خـــۆی‮ ‮خـــۆی‮ ‮بەرێوەدەبـــات‪ ،‬عێـــراق بەتەوازە بـــووە‪،‬‮ ‮پاڵپشـــتی‮ ‮جیهـــانی‮ ‮بەتـــایبەتی‮ ‮ویـــالیەتە‮‬ ‫سیاسـی ‮كوردســتان و‬ ‫‮‬ ‫ناوەنـدێكی ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮هەولێـر بـووەتە‬ ‫سـەرباری ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫كـوردی ‮باشـوور و رۆژئـاوا هەیە‪ ،‬ئەمە‬ ‫‮‬ ‫یەكگرتووەكـانی ‮ئەمەریكـا بـۆ‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫زۆری ‮ئەو خــاكە داگیركــراوە هەم لە داعــش و هەمــیش لە‬ ‫فۆكســی‮ ‮دنیــای‮ ‮كەوتــووەتە ســەر‪ ،‬لە رۆژئــاوای‮ ‮كوردســتانیش كــورد بەشــێكی‮ ‮ ‮‬ ‫حكــوومەتی‮ ‮دیكتــاتۆری‮ ‮بەشــار ئەســەد وەرگرتــووەتەوە‪ ،‬چ باشــوور و چ رۆژئــاوا‪ ،‬تــازە ئامــادەنین بــكەونەوە ژێردەســەاڵتی‮ ‮حكــوومەتی‮‬ ‫مامەڵەی ‮لە تەكـدا دەكرێـت و هاوكـارییە جیهانییەكـان بـۆ پێشـمەرگە لە‬ ‫‮‬ ‫ئاستی ‮جیهاندا‬ ‫‮‬ ‫‮سووریا و عێراقەوە‪ ،‬ئەمە وەك فاكت لەسەر‬ ‫‮‬ ‫كۆتـایی‬ ‫دوای ‮داعش بە‬ ‫قۆناغی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫ئیدی ‮‬ ‫چاودێرانی ‮سیاسی‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫بەپێی ‮شارەزایان و‬ ‫‮‬ ‫زیادی ‮كردووە و‬ ‫‮‬ ‫باشوور و شەڕڤان لە رۆژئاوا روویان لە‬ ‫‮ســـایكس پیكـــۆ هەژمـــار دەكرێـــت و تەنـــانەت خـــودی‮ ‮ئەو واڵتـــانەی‮ ‮خـــاوەنی‮ ‮ســـایكس پیكـــۆن گەیشـــتوونەتە ئەو قەنـــاعەتەی‮ ‮ئەو‬ ‫قازانج‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫زیانی ‮زیاتر بووە وەك لە‬ ‫‮‬ ‫رێككەوتننامەیە‬ ‫بۆچوونی ‮سیاسەتوان و رۆشنبیران‬ ‫‮‬ ‫گەورە بیرمەنــدی‮ ‮ئەمەریكــی‪،‬‮ ‮نــوام چۆمســكی‮ ‮كە بەردەوام فــۆكس دەخــاتە ســەر رووداوە سیاســییەكانی‮ ‮جیهــان‪،‬‮ ‮لە دیمانەیەكیــدا لەگەڵ‬ ‫سەدەی ‮بەسەردا تێپەڕیوە و لە ئێستادا تێكدەشـكێت‪،‬‬ ‫‮‬ ‫تەنیا ‮یەك‬ ‫‮‬ ‫دەڵێت‪ :‬‮سایكس بیكۆ‬ ‫‮‬ ‫لەبارەی ‮سایكس بیكۆوە‬ ‫‮‬ ‫فنون) ‮‬ ‫رۆژنامەی ‮(ادب و ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫ئاشكراشـی‬ ‫چۆمسـكی ‮لە دیدارەكەیـدا‬ ‫‮‬ ‫نیـیە‪ ،‬‮نـوام‬ ‫ەكـی ‮ ‮‬ ‫ئیمپریالی ‮كراوە و هـیچ رەوایەتیی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەدەستی ‮‬ ‫‮‬ ‫دەشڵێت‪ :‬‮ئەو رێككەوتننامە‬ ‫‮‬ ‫هەروەها‬ ‫رایەڵەی ‮گــرووپە مرۆییەكــانی‮ ‮پچڕانــدووە و ئەو هــێاڵنە دەچەســپێنێت كە مانایەكیــان نیــیە‪،‬‮ ‮ئەو بیرمەنــدە‬ ‫‮‬ ‫‮كــردووە‪،‬‮ ‮ســایكس پیكــۆ‬ ‫‮‬ ‫پەیوەندییەكی‬ ‫هۆكارەكەی ‮بۆ ئەو سنوور سەپێنراوانە دەگەڕێتەوە و هیچ‬ ‫‮‬ ‫ئاڵۆزییانەی ‮روودەدەن لەناوچەكەدا‪،‬‬ ‫‮‬ ‫زۆربەی ‮ئەو‬ ‫‮‬ ‫ئەمەریكییە‬ ‫‮‬ ‫بەهـۆی‬ ‫لەدەستی ‮واڵتەكەیدا بوون‬ ‫‮‬ ‫خاكانەی ‮‬ ‫‮‬ ‫سەرۆككۆماری ‮توركیا‪ ،‬كە سەد ساڵ پێش ئێستا ئەو‬ ‫‮‬ ‫لەویەكی ‮ترەوە‬ ‫‮‬ ‫نییە‪ .‬‮‬ ‫‮بە گەلەكانەوە ‮‬

‫‪39‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‮‬ ‫بەنـاوی‬ ‫كـردنەوەی ‮پێشـەنگەیەكدا‬ ‫‮‬ ‫میـانەی ‮‬ ‫‮‬ ‫زلهێـزی ‮جیهانـدا‪ ،‬رەجەب تەیـب ئۆردوغـان لە‬ ‫‮‬ ‫واڵتانـانی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮سایكس پیكۆوە دابەشكران بەسەر‬ ‫گەونی ‮نـاوچەكەدا واژوو كـرا كە لە‬ ‫‮‬ ‫دروستكردنی ‮دیوار لەنێوان‬ ‫‮‬ ‫رایاگەیاند‪ :‬‮ئەو رێككەوتنە بۆ‬ ‫‮‬ ‫جیهانی ‮سەد ساڵە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫جەنگی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەڵگەكانی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮ئەو رێككەوتــنەی‮ ‮داڕشــتووە ئامانجیــان‬ ‫بنەڕەتــدا مەبەســتی‮ ‮ئــارامی‮ ‮و ئاسایشــی‮ ‮نــاوچەكە نەبــوو‪ ،‬هەروەهــا ئەردۆغــان دەشــڵێت‮‪ :‬‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫داگیركارییەكــانی‬ ‫لەســەروبەندی ‮‬ ‫‮‬ ‫خوێنڕشــتن بــووە و بــۆیەش ئــارامی‮ ‮و ئاســایش لەنــاوچەكەدا بەرقەرار نەبــووە‮‪ .‬‮لە ویەكــی‮ ‮تــرەوە‪،‬‬ ‫دەڵێت‪ :‬‮‮‬ ‫‮‬ ‫تێپەڕبوونی ‮سەد ساڵ بەسەر سایكس پیكۆدا‬ ‫‮‬ ‫لەبارەی ‮‬ ‫‮‬ ‫پۆست‪ ،‬‮دێڤید ئەگناتیۆس‪،‬‬ ‫‮‬ ‫دیاری ‮واشنتۆن‬ ‫نووسەری ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫‮داعشدا‪،‬‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی‬ ‫ووازی ‮وەك عێراق و سووریای‮ ‮دروستكردووە‪ ،‬هەروەها دەشڵێت‮‪ :‬‮ئەوەش بەڵگەیەكی‮ ‮بەهێزە لەسـەر‬ ‫ئەو رێككەوتننامەیە واڵتانی‮ ‮ ‮‬ ‫‮ئەو چوارچێــوە داگیركــارییەی‮ ‮بەریتانیــا و فەرەنســا دروســتیانكردووە ســوودی‮ ‮نەبــووە و ناشــتوانێت بەردەوام بێــت كە نووســەر لێــرەدا‬ ‫‮‬ ‫ناوەراسـتدا‪،‬‬ ‫رۆژهەاڵتـی ‮‬ ‫‮‬ ‫سیاسـی ‮‬ ‫‮‬ ‫نەخشـەی ‮‬ ‫‮‬ ‫داڕشـتنەوەی ‮‬ ‫‮‬ ‫رۆڵی ‮ئەمەریكا لە‬ ‫یكۆیە‪ ،‬‮هەروەها سەبارەت بە ‮‬ ‫‮‬ ‫كۆتایی ‮سایكس پ‬ ‫‮‬ ‫مەبەستی ‮لە‬ ‫‮‬ ‫تـری ‮حوكمــدا بگەڕێــت بـۆ داهــاتوو كە ببێــتە جێگــرەوەی‮ ‮ئەو‬ ‫دوای ‮پەیكەرێكــی‮ ‮ ‮‬ ‫‮دێڤیـد ئەگنــاتیۆس‪ ،‬دەنووســێت‮‪ :‬‮پێویسـتە ئەمەریكــا بە ‮‬ ‫‮‬ ‫ئەمەریكـا‪،‬‬ ‫پرۆفیسـۆری ‮زانسـتە سیاسـییەكان لە‬ ‫‮‬ ‫مـاڵپەڕی ‮واشـنتۆن پۆسـتدا‪،‬‬ ‫‮‬ ‫دانـراون‪ .‬‮هەر لە‬ ‫‮‬ ‫هێاڵنەی ‮لە سـایكس پیكـۆدا لەسـەر لـم‬ ‫‮‬ ‫جەنگی ‮سـووریا و‬ ‫‮‬ ‫كردنی ‮‬ ‫ئاشكرای ‮كردووە كە بە سەیر ‮‬ ‫‮‬ ‫كۆتایی ‮سایكس بیكۆ‬ ‫‮‬ ‫ئەگەرەكانی ‮‬ ‫‮‬ ‫گۆز‪ ،‬‮لە شیكردنەوەیەكدا سەبارەت بە‬ ‫گریگۆری ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫پشــێویەكانی‮ ‮عێــراق و لوبنــان هەســت دەكرێــت ئەو ســنوورە دەســتكردانەی‮ ‮لە ویەن بەریتانیــا و فەرەنســاوە لەســەر میراتــی‮ ‮دەوڵەتــی‮‬ ‫هەرێمـی ‮كوردسـتان و لوبنــان‪ ،‬ئەو‬ ‫‮‬ ‫سیاسـی ‮‬ ‫‮‬ ‫دۆخـی ‮‬ ‫‮‬ ‫دروسـتكران‪ ،‬‮كۆتاییـان نزیكبـووەتەوە و خەریـكە دەتــوێنەوە‪،‬‮ ‮سـەبارەت بە‬ ‫‮‬ ‫عوسـمانی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫واڵتـانی‬ ‫ددانی ‮پێدانەندراوە لە ویەن‬ ‫‮‬ ‫هەرێمی ‮كوردستان لە واقیعدا سەربەخۆییە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫‮‬ ‫ئەوەی ‮‬ ‫دەڵێت‪ :‬‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫پرۆفیسۆرە ئەمەریكییە‬ ‫‮‬ ‫بۆچـوونی‬ ‫حكوومەتی ‮لوبنانیش‬ ‫‮‬ ‫ووازبوونی ‮سایكس پیكۆ سەیر دەكات‪ ،‬هەروەها سەبارەت بە‬ ‫‮‬ ‫بەڵگەیەكی ‮‬ ‫‮‬ ‫نێودەوڵەتییەوە‪ ،‬‮ئەوەش وەك‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫هەرێمـی‬ ‫دروسـتبوونی ‮‬ ‫‮‬ ‫خاكەكەی ‮بكـات‪ ،‬سـەبارەت بە عێـراقیش ئامـاژە بە‬ ‫‮‬ ‫كۆنتڕۆڵی ‮‬ ‫‮‬ ‫حكوومەتی ‮لوبنان تا ئێستاش نەیتوانیوە‬ ‫‮‬ ‫‮وایە كە‬ ‫دەگەیەنێت‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫هەڵوەشانەوەی ‮عێراق‬ ‫‮‬ ‫خۆی ‮لە خۆیدا‬ ‫‮كوردستان دەكات كە ئەو پێیوایە ئەمە ‮‬ ‫سایكس پیكۆ لە هەولێرەوە هەڵدەوەشێندرێتەوە‬ ‫ئێســـتا ســـەد ســـاڵ بەســـەر ســـایكس پیكـــۆدا تێـــدەپەڕێت‪ ،‬لەو ماوەیەشـــدا هەلـــومەرجی‮ ‮جیـــاواز و ئـــاڵۆز لە رۆژهەاڵتـــی‮ ‮ناوەڕاســـت‬ ‫‮‬ ‫كوردسـتان‪،‬‬ ‫هەرێمـی ‮‬ ‫‮‬ ‫سیاسی ‮‬ ‫‮‬ ‫بڕیاری ‮‬ ‫‮‬ ‫ناوەندی ‮‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتی ‮رانەگەیەنراوە‪ ،‬هەولێر‪ ،‬وەك‬ ‫‮‬ ‫هاتوونەتەكایەوە‪ ،‬عێراق بە كردەوە بووە بە سێ‬ ‫‮‬ ‫سـنووری‬ ‫تـایبەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫خـاكی ‮عێـراق بە‬ ‫‮‬ ‫بەشـێكی ‮زۆر لە‬ ‫‮‬ ‫مامەڵەی ‮لە تەكدا دەكرێت‪ ،‬داعـش‬ ‫‮‬ ‫دەوڵەتێكی ‮ددان پێدانراو‬ ‫‮‬ ‫‮وەك دیفاكتۆیەك و‬ ‫‮‬ ‫پەرەی‬ ‫هەڵوەشـاندنەوەی ‮حكـوومەت‬ ‫‮‬ ‫ئاسـتی ‮هەڵكوتـانە سـەر پەرلەمـان و‬ ‫‮‬ ‫مەزهەبگەرایـی ‮لە عێراقـدا تـا‬ ‫‮‬ ‫شـەڕی ‮‬ ‫‮‬ ‫سوننەی ‮داگیركردووە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫خـۆی ‮و لەو وتریشـەوە‬ ‫خـاكی ‮كوردسـتان كەوتـووەتەوە دەسـت كـورد ‮‬ ‫‮‬ ‫بەشـێكی ‮زۆریـش لە‬ ‫‮‬ ‫چارەنووسی ‮سووریا نازانێـت و‬ ‫‮‬ ‫سەندووە‪ ،‬‮كەس‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫رۆیشـتنی‬ ‫هەڕەشـەی ‮‬ ‫‮‬ ‫خـاكەكەی ‮لەدەسـتدا مـاوە و هەمـوو جیهـان‬ ‫‮‬ ‫سـی ‮‬ ‫نزیكەی ‮سـەدا ‮‬ ‫‮‬ ‫حكوومەتەكەی ‮بەشار‪،‬‬ ‫‮‬ ‫داگیركردووە‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫بەشێكی ‮‬ ‫‮‬ ‫داعش‬ ‫‮‬ ‫ویەكـی‬ ‫هاوكـاری ‮كـورد دەكـات و لە‬ ‫‮‬ ‫خـۆی ‮بكاربهێنێـت‪ ،‬ئەمەریكـا لە ویەك‬ ‫بەرژەوەنـدی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫علی ‮دەیەوێت سـووریا بـۆ‬ ‫‮دەكەن‪ ،‬توركیا بە فی ‮‬ ‫هەڕەشـەی ‮لەسـەرە‪،‬‬ ‫‮‬ ‫شەڕی ‮حوسییەكان و دەسـەاڵت بەردەوامە‪ ،‬لیبیـا بە هەمـان شـێوە‬ ‫‮‬ ‫لە ‮یەمەن‬ ‫‮تریشەوە دەڵێت نابێت ئەسەد بمێنێت‪ ،‬‮‬ ‫ببن‮‪.‬‮‬ ‫دەوڵەتی ‮تازە دروست ‮‬ ‫‮‬ ‫نەخشەیەكی ‮تر دەكەنەوە كە پێدەچێت‬ ‫‮‬ ‫ئەگەرەكانی ‮‬ ‫‮‬ ‫سیاسیەتوانی ‮جیهانیش هەن باس لە‬ ‫‮‬ ‫هەرچی ‮‬ ‫‮‬ ‫داوای ‮جیابوونەوە لە‬ ‫‮‬ ‫دەنگی ‮بەرز‬ ‫‮‬ ‫دەكات‪ ،‬‮بە‬ ‫‮‬ ‫هەرێمی ‮كوردستان‬ ‫‮‬ ‫فەرمیی ‮‬ ‫‮‬ ‫رێبەرایەتی ‮‬ ‫‮‬ ‫هەرێمی ‮كوردستان كە‬ ‫‮‬ ‫سەرۆكی ‮‬ ‫‮‬ ‫بارزانی‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫مەسعود‬

‫‪40‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بێـدەنگی ‮هەڵبـژاردووە لەبەرانـبەر لێدوانەكانیـدا كە شـارەزاییان‬ ‫‮‬ ‫ئاستێكی ‮باشیش ئەمەریكـا‬ ‫‮‬ ‫كۆتایی ‮سایكس پیكۆ دەكات‪ ،‬تا‬ ‫‮‬ ‫عێراق و‬ ‫دەڵــێن ئەو قســەی‮ ‮ئەمەریكییەكــان دەكــات‪ ،‬ســەرۆكی‮ ‮هەرێــم‪ ،‬لەبــارەی‮ ‮ســایكس پیكــۆ لە گفتووگــۆیەكی‮ ‮رۆژنامەوانیــدا بــۆ ئەلحەیــاتی‮‬ ‫دابەشـكردنێكی ‮بە زۆر‬ ‫‮‬ ‫بـارزانی ‮دەشـڵێت هەر‬ ‫‮‬ ‫نییە‪ ،‬‮هەروەها‬ ‫سروشتی ‮ ‮‬ ‫‮‬ ‫سنوورێكی ‮دەستكردە و‬ ‫‮‬ ‫ئاشكرای ‮كردووە كە سایكس پیكۆ‬ ‫‮‬ ‫لەندەنی ‮‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫سـنووری ‮نـوێ ئەو‬ ‫‮‬ ‫گوتویەتیشـی‪ ،‬‮‬ ‫‮‬ ‫جیهـانی ‮و بەناوبـانگە‬ ‫‮‬ ‫هەرێمـی ‮بـۆ ئەو رۆژنـامە‬ ‫‮‬ ‫سـەرۆكی ‮‬ ‫‮‬ ‫بەردەوامـی ‮هەبێـت‪،‬‬ ‫‮‬ ‫ناكرێت هەتـا هەتـایە‬ ‫جیاتی ‮سایكس پیكۆ‪.‬‬ ‫‮‬ ‫سنوورەیە كە بە خوێن نەخشێنراوە لە ناوچەكەدا لە‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ڕۆژنامەی خەبات ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪41‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس ‪ -‬پیکۆ‪ :‬ئەمڕۆ‬ ‫سهردار عهزیز‬ ‫له ‪١٧‬ی مانگی ئایاری ساڵی ‪ ١٩١١‬بەریتانیاو فەرەنسا رێککەوتنامەیەکیان واژۆکرد بۆ بەڕێوەبردنو ئیدارەدانی بەشی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی عوسمانیو رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ .‬ئەم رێککەوتنە‪ ،‬پەیماننامە نیە‪ ،‬که لەزۆر‬ ‫شوێندا لەئەدەبیاتی کوردیدا بەپەیماننامە ناوی دێت‪ .‬لەروی دیپلۆماسیەوه جیاوازیەکی زۆر‬ ‫لەنێوان رێککەتنامەو پەیماننامەدا هەیە‪ .‬چونکە بەشی زۆری ئەم رێککەوتنامەیە لەرێگای نامەوە‬ ‫بوە‪ ،‬نەک دیدار‪ ،‬هەرچەندە دیداریش هەبوە‪ ،‬بەاڵم کەمتر لەئاستی بااڵدا‪ ،‬بۆ نمونە هیچ کام‬ ‫لەجۆرج پیکۆو مارک سایکس بەرپرسی بااڵنەبون که رێککەوتنامەکەیان بەناوەوە باڵوبوەتەوە‪.‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەم رێککەوتنامەیە بەفەرمی ناوی رێککەتنامەی ئاسیای ناوەندە‪ ،‬نەک سایکس‪ -‬پیکۆ‪.‬‬ ‫ئەوەی شایانی باسە‪ ،‬کە هەردو واڵتی روسیاو ئیتاڵیاش بەشداربون لەم پرۆسەیەدا چونکە هەردو‬ ‫خواستی بەشیان هەبو له ناوچەکەدا‪ ،‬بەتایبەت هەردوکیان لەناوچەی ئەنادۆڵ‪ .‬ئەوەی ئەمڕۆ من لێرەدا مەبەستمە خوێندنەوەی ئەم‬ ‫رێککەتنامەیەیە بەدیدی ئێستا‪ .‬کە دەڵێم دیدی ئێستا‪ ،‬مەبەستم ئەو دیدە نیە که بڕوای وەهایە که ئەم ناوچەیە لەسەر بنەمای ئەو‬ ‫رێککەوتنامەیە هاتوەتە ئاراوەو ئێستا ئەم مۆدێلە کۆتایی هاتوە‪.‬‬ ‫بەڵکو مەبەستی من لەخوێندنەوەی دەقی رێککەوتنامەکەیە کە بریتیه لەدوانزە خاڵ لەڕوانگەی ئێستاوه‪ ،‬یان لەڕوانگەی نەگۆڕی‬ ‫کۆمەڵێک بنەماوە‪ ،‬که ئەمڕۆ لەمامەڵەمان له گەڵ دونیادا سودی لێدەبینین‪ .‬ئەمە جۆرێکە لەجیوپۆلەتیکا ئیمپارەتیڤی هێزی گەورە‬ ‫لەجیهاندا‪ ،‬بەزمانێکی تر بەرژەوەندی نەگۆڕی هێزە جیهانیەکان‪ .‬لەهەمانکاتدا دەمەوێت لەروی ناڕاستەییەوە‪ ،‬مەبەستم لەمە لەرێی‬ ‫وەهمو خەیاڵو خراپ تێگەیشتنو پیالنگێڕیەوە ئەم دەقە بخوێنمەوە‪ .‬دیارە ئەم ڕوانگەیە که بەوەهمو خەیاڵو پیالن لەقەڵەمی ئەدەم‬ ‫وی زۆرێک لەخەڵک وەک راستیەک مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت‪ .‬بۆ نمونە دەوترێت رێککەوتنامەی سایکس پیکۆ دوای سهد ساڵ بەسەر‬ ‫دەچێت یان ئیکسپایەر دەبێت‪.‬‬ ‫بۆیە بابەتی سەرەکی ئەم نوسینەی من بریتیه لەپرسی ئەوەی کە ئایا رێککەوتنامەیەک که سهد ساڵ لەمەوپێش واژۆکراوە چیمان‬ ‫پێدەڵێت لەئەمڕۆدا‪.‬‬ ‫خاڵی یەکەم دەربارەی کۆمەڵێک پرینسیپە‪ .‬یەکەم‪ ،‬بەشکردنو دیاریکردنی ناوچەکە‪ ،‬لەگەڵ شێوازی حکومڕانیدا‪ .‬ئەم شێوازه بریتیه‬ ‫لەئەگەرێک‪ ،‬یان ناوچەکە وەک یەک یەکە لەویەن حکومەتێکی عەرەبیەوە یان لەکۆنفدڕاڵیەکی چەند حکومەتیدا بەسەرکردایەتی‬ ‫کوێخایەکی عەرەبی‪ .‬بەاڵم هەردوو لەسەر ئەوە رێکن که عەرەب ناتوانێت حکومی خۆی بکات‪ .‬لەهەمانکاتدا دیاریکردنی ئەولەویەتی‬ ‫و بااڵدەستی هەرویەک بەسەر ناوچەکەدا‪ .‬بۆ نمونە ئەم خاڵە بەرونی ئاماژە بۆ ئەوەدەکات کە هەریەک لەدو واڵتی بااڵدەست مافی‬ ‫بازرگانی و قەرزی لۆکاڵیان هەیە‪ ،‬هەروەها بەدابینکردنی ڕاوێژکارو فەرمانبەری بیانی بەپێی خواستی حکومەت یان حکومەتەکان‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەم خاڵە چیمان پێدەڵێت؟‬ ‫یەکەم‪ ،‬دەبێ رون بێت کە کێ لەکوێ بااڵدەستە‪ ،‬مافی چیە‪.‬‬ ‫دوو‪ ،‬لەپاش دەسەاڵت‪ ،‬ئیدارەو ئابوری دێت‪ ،‬که ئەویش مافی واڵتی کۆنترۆڵکەرە‪.‬‬ ‫سێ‪ ،‬دیاریکردنی ستاتۆو رۆڵی خەڵکانی لۆکاڵ‪ ،‬کە بەگشتی وەها دەبینرێن که بێتوانان لەوەی کاروباری خۆیان ببەن بەڕێوه‪ ،‬لەروی‬ ‫سیاسیو ئابوری و ئاسایشەوە‪.‬‬ ‫خاڵی دوەم‪ ،‬رێگەپێدانی هەردو واڵت بەیەکتر بەبونی ئازادی لەوەی که چۆن پەیوەندی لەگەڵ هێزه لۆکاڵیەکاندا ببەستن‪ .‬ئەمە‬ ‫ئاماژەیەکی رونە بەجیاکردنەوەی ناوچەو دەستێورنەدان لەکاروباری یەکتر‪ ،‬بنەمایەکی که ئەورپیەکان لەرێککەتنامەی وێستڤیلیاوه‬ ‫هێناویانەتە ئاراوە‪ .‬کەواتە لەخاڵی یەکەمدا مافی دانپیانان دابینکرا‪ ،‬لەخاڵی دوەم چۆنێتی پەیوەندی‪.‬‬ ‫سێ‪ ،‬دروستکردنی ناوچەیەکی دور لەدەسەاڵتی هەردو بەریتانیاو فەرەنسا بۆ ئەوەی ویەنەکانی تری پێ ڕازی بکەن وەک روسیا‪،‬‬ ‫ئیتاڵیا لەگەڵ شەریفی مەککە‪ .‬بونی ئەم پانتاییە رەنگ قاوەییە‪ ،‬بۆئەوەیە که کۆمەڵێک پەیام بگەیەنن‪ :‬یەکەم‪ ،‬هەردو واڵت هەمو‬ ‫ناوچەکە تەنها بۆ خۆیان نابەن‪ .‬دو‪ ،‬بوار هەیە بۆ ئەوانی تریش هەتا بەشێک بن لەناوچەکە‪.‬‬ ‫چوارو پێنج‪ ،‬دەربارەی بونی بەندەری ئازادە‪ ،‬لەبەندەرەکانی حەیفاو عەکاو ئەسکەندەریە‪ .‬هەروەها دوپاتی ئازادی هاتوچۆو شمەک‬ ‫دەکاتەوە بەرێگای ئاسنینیدا‪ .‬ئەم خەسڵەتە یەکێک لەخەسەڵەتە سەرەکیەکانی کۆلۆنیالیزم‪ .‬کردنەوەی رێگا‪ ،‬ئازادکردنو دروستکردنی‬ ‫رێگاوبان بۆ گەیشتنی شمەکو هەناردەکردنی کەرەستەی خاو‪ .‬ئەمە سەرەتای جیهانگیریە‪ .‬سیستەمی سەرمایەداری پێویستی بەوە‬ ‫هەبوە کە دەستی بگاتە بازاڕو هەروەها کەرەستە خاوەکان‪ .‬بۆیە سەربازو شمەک پێکەوە سنورەکان دەبڕن‪ ،‬رێگاکان دەکەنەوە‪ ،‬ئازادی‬ ‫دەهێنن بۆ بەندەرەکان‪ .‬دەبینی خاڵی شەشیش بەهەمان شێوە دەربارەی هێڵی ئاسنینو شەمەندەفەرە کە ئەو رۆژگارە وەک ئامڕازی‬ ‫سەرەکی گەیاندن بینراوە‪.‬‬ ‫خاڵی هەشتیش دەربارەی تاریفەی گومرگیە‪ .‬بەاڵم خاڵەکانی تر هەتا خاڵی دوانزە دەربارەی ئیدارەکردنی ناوچەکەیە لەروی هێزو‬ ‫خاوەندارێتیو چەکەوە‪ .‬هەردو واڵت لەسەر ئەوە رێکدەکەون کە رێگە بەهێزێکی تر نەدەن بێتە ناوچەکە‪ ،‬ناوچەکە نەکەوێتە دەست‬ ‫هێزو ویەنی تر‪ ،‬هەروەها چەک بەرەزامەندی خۆیان بێتە ناوچەکە‪.‬‬ ‫دەکرێت ئەم خااڵنە پۆلێن بکەین بۆ ئەم پۆلێنانەی خوارەوە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ ،‬خاوەندارێتی و کێشانی نەخشە‪،‬‬ ‫دوەم‪ ،‬مافی ئیدارە‪،‬‬ ‫سێیەم‪ ،‬ئازادی هاتوچۆو شمەک‪،‬‬

‫‪43‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫چوارهەم‪ ،‬بواردان بەدەست گەیشتن بەناوچەکە لەرێگای هێڵی ئاسنینەوە‪،‬‬ ‫پێنجەم‪ ،‬رێگریکردن لەهێزی تر که بێتە ناوچەکە‪.‬‬ ‫ئایا ئەمڕۆ ئەم خااڵنە چی دەگەیەنن؟ دیارە هەر پاش ئەم رێککەوتنە کە چەند ساڵی خایاند هەتا بێتە واژۆکردن هەڵوێستی هەردو‬ ‫واڵت دەگۆڕیتو گۆڕانکاری لەپیشەسازیو تەکنەلۆجیاو هاوسەنگی هێز جارێکی تر کاریگەری لەسەر ئەم چۆنێتی بەڕێوەچونی‬ ‫ناوچەکەو دەستگەیشتن بەسەرچاوەکانی گۆڕانکاری بەسەردادێت‪ .‬خاڵێک که گرنگە ئەوەیە موسڵە‪ .‬پاشان دروستکردنی ئوردن‪ ،‬که پاش‬ ‫نیوڕۆیەک چرچل خۆی بەتەنها نەخشەی بۆ کێشا‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ ئەگەر لەم دەقە بنواڕین‪ ،‬دەبینین کە رەفتاری هێزە بااڵکانی جیهان هێندە نەگۆڕاوە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ ،‬هەمو هێزەکان پێیان باشە که هیچ هێزێکی نەیار بااڵدەست نەبێت لەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬ ‫دوەم‪ ،‬هەمو هێزە گەورەکان پێیان باشە که ناوچەکە لەروی بازرگانیەوە کراوەبێتو سامانە سروشتیەکەی بگاتە بازاڕ‪.‬‬ ‫سێ‪ ،‬هێشتا کێشەی چەکو جۆری چەکو خاوەندارێتی چەک کێشەیە‪ ،‬بۆ نمونە چەکی ئەتۆمی ئێران‬ ‫چوار‪ ،‬هێشتا هێزە گەورەکان لەو باوەڕەدان که خەڵكی ناوچەکە ناتوانن حوکمی خۆیان بکەن‪ .‬لەراستیدا خەڵكی ناوچەکە هەمو‬ ‫رۆژێک خۆیان ئەمە بەدونیا دەڵێن بەچەندین شێوازی قێزەوەن‪.‬‬ ‫سایکس پیکۆ لەعەقڵی رۆژهەاڵتیدا‬ ‫عەقڵی خەڵکی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬کورد بەتایبەتی‪ ،‬عەقڵێکی سەرەتاییە‪ ،‬که خەسەڵەتەکانی بریتین لەخۆشباوەڕی‪ ،‬بەشەخسی‬ ‫کردنی کێشەکان‪ ،‬نەبونی توانا بۆ تێگەیشتن لە ئاڵۆزی‪ ،‬سادەو ساویلکە کردنی کێشەکان‪ ،‬بڕوابون بەموئامەرە‪ ،‬کە رەگەکەی‬ ‫لهئاینەوە هاتوە چونکە خەڵكی ئاینی بڕوای وەهایە که هێزێک هەیە لە ئەو بااڵترەو ئەویش خۆی وەک بچوکێک ناتوانێت هەمو‬ ‫شتێک بزانێت‪ .‬خۆ بەقوربانیزان و بێتاوان‪ ،‬گوناهبارکردنی ئەویتر‪.‬‬ ‫خوێندنەوەی پەیماننامەی سایکس‪-‬پیکۆ لەڕوانگەی ئەم عەقڵەوە کۆمەڵێک دەرئەنجامی هەیە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ ،‬چونکە بەناوی دو کەسەوەیە ئەوا بەباشیو بەئاسانی جێگای باوەڕە‪ ،‬بۆ نمونە رێککەوتنامەی سانریمۆ یان قاهیرە کاریگەری‬ ‫زیاترە بەاڵم چونکە بەناوی شەخسەوە نیە ئەوا نەناسراوە‪.‬‬ ‫دوو‪ ،‬وەها دائەنرێت که دایکی هەمو بەاڵکان ئەم نەخشەیەیە‪ ،‬ئەگەر ئەم نەخشەیە وەها نەکێشرایە ئەوا ئەم ناوچەیە شامی شەریف‬ ‫دەبو‪ .‬ئەزمونی شکستخواردوی چارەکە سەدەی کورد بۆ خۆی هەمو ئەم وەهمانە بەتاڵ دەکاتەوە‪ .‬هەرچۆنێک نەخشەی ئەم ناوچەیە‬ ‫بکێشیت واڵتی سەرکەوتوی تیادا نابێت چونکە ئاستی عەقڵی خەڵکەکەی لەئاستی ئەوەدا نیە که بتوانن ببنە بەشێک لەدەوڵەت‪.‬‬ ‫سێ‪ ،‬سهد ساڵەی ئەم پەیماننامەیە وەها دەبینرێت که ساتەوەختی بەسەرچونیەتی‪ .‬چوار‪ ،‬هەتا ئەمڕۆ پاش سهد ساڵ‪ ،‬لەشکستو‬

‫‪44‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کوشت و کوشتار‪ ،‬ئەگەر بڵێێت دەوڵەت پێویستی بەوەیە که بونیاد بنرێت‪ ،‬دەوڵەت پێکهاتەی ئاڵۆزە‪ ،‬دەوڵەت ناوەندی دەوێت‪،‬‬ ‫دەزگای دەوێت‪ ،‬سیستەمی دەوێت‪ ،‬ناسنامەی هاوبەشی دەوێت‪ ،‬هاواڵتی دەوێت‪ ،‬ناوەندی ڕاکێشانی تواناو داینەمۆی نوێبونەوەی دەوێت‪،‬‬ ‫جێگای بەرهەمهێنانی مەعریفەی دەوێت‪ ،‬هیچ نەبێت هێندەی سەری دەرزیەک عەقڵی دەوێت‪ ،‬زۆرینەی کورد گاڵتەی لێدێت‪.‬‬ ‫پێنج‪ ،‬زۆربەی کورد بڕوای وەهایە کە دەوڵەت لەرێگای راگەیاندنێکی تەلەفزوێنەوە دێتە ئاراوە‪ .‬بەیاننامەی ژمارە سفر‪ ،‬بڕیارمان دا‬ ‫دەوڵەتی کوردی رابگەیەنین‪ .‬نوقتە کۆتایی دێر‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ئاوێنە ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٢ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪45‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سەدەیەک دوای سایکس ‪ -‬پیکۆ‪ ،‬هەر سایکس‪ -‬پیکۆیە”‬ ‫سامی مۆوبەید‬ ‫لە ئینگلیزییەوە‪ /‬ئاراز ئەحمەد محەمەد‬

‫ئەوە راستە کە تەنانەت جەماوەری عەرەبیش دەیانویسـت رێگریـی لە نەهامەتییەکـانی رێککەوتنـامەی سـایکس‪-‬پیکـۆ بـکەن‪ ،‬بەاڵم زۆر‬ ‫لەوە ووازتر بون بتوانن ئەو رێگرییە ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫ســـەد ســـاڵ پـــێش ئێســـتا و لە ‪ ١٩١١-٥-١١‬دا‪ ،‬رێکەوتننـــامەی ئاســـایی‬ ‫بچوک‪ -‬کە باشتر بە ناوی هەردو ئەنـدازیاری رێکەوتننـامەوەکەوە‪ ،‬مـارک‬ ‫ســایکس و فرانکــۆ جــۆرج‪ -‬پیکــۆوە ناســراو بــو بە هــۆی پێــدانی فــۆڕم و‬ ‫شێوەی هەنوکەیی چەندین دەوڵەت لە رۆژهەاڵتیی ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫رێکەوتننامەی سایکس‪-‬پیکۆ دەستنیشانی سنوری نێوان سوریا و ئینتیـدابی‬ ‫بەریتانیی فەلەستینیی لە بەرەیەکەوە کرد‪ ،‬لە بەرەکەی ترەوە دروست کردنی دەوڵەتی مەزنی لوبنانی نـوێ بـو‪ .‬هێڵێکـی تـری سـنوری‬ ‫کێشرا بە دروستکردنی ئیمارەتی نوێی ترانس‪-‬ئوردن‪ /‬ئوردنی شەرقی (ناوی پێشوی واڵتی ئوردن هەتـاوەکو سـاڵی ‪ )١٩٤٩‬لە مـانگی ‪-٤‬‬ ‫‪ ١٩٢١‬دا‪.‬‬ ‫عەرەبە ناسیۆنالیســتەکان هەمیشــە گەنگەشــەی ئەوە دەکەن کە ئەگەر نەتەوەی عەرەب بە یەکگرتــویی و بە بەهێزیــی لە یەک واڵتــدا‬ ‫بمانایەتنەوە‪ ،‬ئەوا کۆلۆنیاڵیزمی رۆژئـاوایی نەیـدەتوانی سـەروەت و سـامانیان ببـات و واڵتـی ئیسـرائیلیش لە سـاڵی ‪ ١٩٤٨‬دا دروسـت‬ ‫نەدەکــرا‪ .‬رێکەوتننــامەی ســایکس‪-‬پیکــۆ نمــونەیەکی نایــابی خــۆ‪-‬بەقوربــانیی نیشــاندان و پاســاو هێنــانەوەی حــازر بەدەســتیی ســەرانی‬ ‫عەرەبە بۆ رونکردنەوەی یەک سەدە لە شکستیی دەوڵەتداریی و سیاسەتەکانیان‪.‬‬ ‫حاشــا‪-‬هەڵنەگــرە کە تەنــانەت جەمــاوەری عەرەبیــیش دەیانویســت بەربەســت لەبەردەم بەد‪-‬بەختییەکــانی رێکەوتننــامەی ســایکس‪-‬پیکــۆ‬ ‫دابنــێن‪ ،‬بەاڵم زۆر لەوە ووازتــر بــون بتــوانن ئەو بەربەســتە دروســت بــکەن‪ .‬بە تێڕوانینێکــی ورد‪ ،‬بەڕونــی ئــاڵۆزییەتیی ســەرکردە‬ ‫عەرەبییەکــان‪ -‬هەر لە جەنگــی یەکەمیــی جیهــانەوە هەتــاوەکو ئەمــڕۆکە‪ -‬دەردەکەوێــت لە کارکردنیانــدا لە چوارچێــوەی ســنورەکانی‬ ‫رێکەوتننامەی سایکس‪-‬پیکۆ دا کە رەنگە بەشێوەیەکی بێ مەبەستیش شەرعیەتیی دیفاکتۆییان لێوە وەرگرتبێت‪.‬‬ ‫هەرچۆنێک بێت‪ ،‬رێکەوتننامەی سایکس‪-‬پیکۆ داگیرکردنی فەلەستینی بە دوای خۆیـدا هێنـا و هەمـو بەهـانەیەکی دایە دەسـت سـەرکردە‬ ‫عەرەبییەکان بۆ ئەوەی بەهێزی شمشێر فەرمـانڕەوایی بـکەن و بە ملیـار دۆور لە کڕینـی و تەقەمەنـی و پڕچەککردنـدا بەهەدەر بـدەن‬

‫‪46‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫وەک لەوەی بێن ئەو پارەیە لە کردنەوەی زانکۆ و قوتابخانەدا سەرف بکەن‪ .‬سایکس‪-‬پیکۆ لۆجیکی دایە دەست سەرکردە عەرەبەکان بـۆ‬ ‫رزگاربون و پاساویشی پێدان بۆ ئەوەی بە دەستی ئاسنینەوە فەرمانڕەوایی بکەن‪.‬‬ ‫هــیچ یەکێــک لەو ســەرکردە عەرەبیــیە بەهێــزانە کــارێکی بەرجەســتەیان نەکــرد بــۆ ملمالنــێ کــردن دژ بە رێکەوتننــامەی ســایکس‪-‬پیکــۆ‪.‬‬ ‫ســــەرۆک و پاشــــاکانی نــــاوچە بەرفراوانەکــــانی شــــام و میســــۆپۆتامیا‪ ،‬ســــەرەڕای هەمــــو نەیــــارێتیی و کێشــــەی مەزهەبگەریــــی و‬ ‫دانپێدانانەکانیان‪ ،‬ئامادەگی زیاتریان تێدا بو بۆ ئەوەی فەرمانڕەوایی “دەوڵەتی دەستکرد” بکەن‪.‬‬ ‫لە رۆژگاری ئەمڕۆدا‪ ،‬ئەو سەرکردە عەرەبییانە هەرەس دەهێنن‪ ،‬چونکە هەردو سـەرکردەکان و ئامانجەکانیـان ئامـادەن جـارێکی تـر لە‬ ‫نێــو چوارچێــوەی نیــوە‪-‬دەوڵەتەکانیانــدا بــژین ئەو نیــوە دەوڵەتــانەی کە لە ســەردەمی ئێســتادا بە دەوڵەتــانی “ســایکس‪-‬پیکــۆی ‪”٢١١١‬‬ ‫دەناسرێن‪.‬‬ ‫ڤێرژنی سایکس‪-‬پیکۆی ساڵی ‪ ،١٩١١‬هەردو واڵتـانی سـوریاو لوبنـانی بەخشـی بە فەرەنسـا‪ ،‬فەڵەسـتین و عێـراقیش بە بەریتانیـا‪ .‬لە‬ ‫لوبناندا‪ ،‬مەسیحییە مارونییەکان بە بەهێزی خۆیان دڵخۆش بون‪ ،‬چونکە لە دروستکردنی دەوڵەتی نوێـدا دەسـەاڵتی زیاتریـان پێـدرا‪.‬‬ ‫مسوڵمانەکان بەوە بێزار بون و دەیانویست وەک بەشێک لە واڵتی سوریا بمێننەوە‪ .‬بەاڵم نەک بۆ ماوەیەکی دور و درێژ‪.‬‬ ‫هەر بەزویش‪ ،‬مەسیحییەکان لەنێـو سـنورە نـوێیەکەدا بە تەواویـی مژۆڵکـران و زیـاتر سـەرقاڵی ژمـارەی کورسـیی پەرلەمـان و پۆسـتی‬ ‫حکومیی بون نەک چەمکی پارچە پارچە بونی ئەوروپیی هەرچەندە سەرۆکی لوبنان درا بە مەسیحییە مارونییەکان‪.‬‬ ‫کاربەدەستانی فەرەنسا واڵتی سوریایان بۆ دەوڵەتۆکەی بچوک بچوک لە دیمەشـ و حەلەب و چیاکـانی عەلەوییەکـان و چیاکـانی دروز‬ ‫دابەش کرد‪ .‬دانیشتوانی شاری دیمەش نیگەران بون نەک لەبەرئەوەی شـاری حەلەب ئـااڵ و حکـومەتی تـایبەت بە خـۆی هەبـو‪ ،‬بەڵکـو‬ ‫لەبەرئەوەی شاری دیمەش بەهـۆی بـاجی خـاڵی سـنوریی و رسـوماتەوە کە خرابـونە سـەر کەلـوپەلی هەنـاردەکراوە بـۆ هەردو بەنـدەری‬ ‫حەیفا و بەیروت هەراسان بو بون‪.‬‬ ‫کاتێک شا فەیسەڵی یەکەم بو بە پاشای عێراق لە مانگی ‪ ١٩٢١-٨‬دا‪ ،‬نامەیەکی بۆ هاوڕێیەکی نوسیی‪“ :‬نەتەوەی عێراق بـونی نیـیە‪،‬‬ ‫بەڵکــو چەنــد گروپێــک خەڵکــن بەبــێ ئەوەی هــیچ بیرۆکەیەکیــان بــۆ دەوڵەتــداریی و نیشــتیمان‪-‬پەروەریــی هەبێــت یــان ه ـیچ ئینتیمــا‬ ‫(پابەندێتیی) و پابەست بونێکیان بۆ خاکی خۆیان هەبێت‪”.‬‬ ‫هەر لە نامەکەیــدا نوســیویەتیی‪“ :‬ئەم گروپــانە ئەفســانە (خورافــات)ی خێڵەکیــی و نەریتیــی و ئاینییــان لە ئــامێز گرتــوە و هــیچ‬ ‫شتێکیشـــیان نیـــیە بەیەکەوە بیانبەســـتێتەوە‪ .‬ئەم گروپـــانە گـــوێ لە خراپتـــرین جـــۆری قســـەو قســـەڵۆک دەگـــرن و حەزیشـــیان لە‬ ‫گێرەشێوێنییە‪”.‬‬ ‫ئەوە شمشێرەکەی سەدام حوسەینیی دیکتاتۆر بو‪ ،‬نەک ناسیۆنالیزمیی عێراقی‪ ،‬کە توانیبوی گەلی عێراق بە یەکگرتویی لە ماوەی‬ ‫نێوان سااڵنی ‪ ١٩٧١‬بۆ ‪ ٢١١٣‬دا بهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ٢١١١‬وە‪ ،‬خەڵکی دەڤەری شام و میسۆپۆتامیا بەشێوەیەکی خەواڵو پیاسە دەکەن روە و دابەشبونی زیاتری خاکە بە شەڕ‬

‫‪47‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫وێــران بوەکەیانــدا و زۆر بە شــێوەیەکی دوژمنکــارانە لەوەی کە تەنــانەت سیاســەتمەداری بەریتــانیی مــارک ســایکس و دیپلۆماتکــاری‬ ‫فەرەنســیی جــۆرج پیکــۆ ئەندێشــەیان دەکــرد‪ .‬رەنــگە بەهــۆی نەریتــی گەونــی عەرەبەوە بێــت کە هەتــاوەکو رۆژگــاری ئەمــڕۆکەش هەر‬ ‫دڵدانەوەی بەد‪-‬بەختییەکانی خۆیان دەخەنە ئەستۆی کاربەدەستانی رۆژئاواوە‪.‬‬ ‫چەند ساڵێک بەر لە ئێستا‪ ،‬هەر جـۆرە قسـەو باسـێک سـەبارەت بە پـارچە پـارچە بـون یـان فیـدڕاڵیزم وەکـو تـابو (حەرام) وابـو لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ .‬بەاڵم لە جەنگی سـوریادا هـیچ ویەنێکـی جەنـگەکە ئامـادە نەبـو سـازش بکـات بـۆ کەمتـر لە کـۆنتڕۆڵی تەواو و‬ ‫بێمەرجی شاری دیمەش ‪.‬‬ ‫ئەو داواکـــارییە بەهێواشـــیی گـــۆڕانی بەســـەردا هـــات‪ .‬لە پشـــت دەرگـــا داخراوەکـــانەوە‪ ،‬هەردو بەرەی جەنـــگەکە دانیپێـــدا دەنـــێن کە‬ ‫سەرکەوتنی تەواوی سەربازیی کارێکی ئەستەمە‪ ،‬هەروەک ئێستا پارچەکانی خاکێک بەیەکەوە دەلکێننەوە کە بەهۆی شـەڕەوە لە سـاڵی‬ ‫‪ ٢١١١‬وە خاپورکراوە‪ .‬لەجیاتیی فشار هێنان بۆ دروستکردنی بەرەیەکی یەکگرتوی عەرەب لە بەرەیەکـی فراوانـدا یـان کۆمـاری سـوریای‬ ‫هەموان‪ ،‬هەندێک لە سورییەکان لە ئێسـتا خەرقـی وەفـادارێتیی نیـوە‪-‬نەتەوەیـی (تەنهـا عەرەب لە دەوڵەتەکەدا هەبێـت) وەفـادارێتی‬ ‫ئیتنیکــی ســەدەکانی ناوەڕاســت دەکەن و داوای جیــاکردنەوەی دەوڵەتــان دەکەن کە ئەمەش جــارێکی تــر لە خۆیــدا کێشمەکێشــمێکە بــۆ‬ ‫سنورەکانی سوریا‪ ،‬هەرچەندە ئەمجارە بە پێچەوانەشەوە دەبێت‪.‬‬ ‫لە ئێستادا هەرێمێکی کوردیی لە بەشی بـاکوری رۆژهەاڵتـی سـوریادا دروسـت دەکرێـت و ئەوەش وەک لەریـنەوەیەک وایە بەنێـو بڕبـڕەی‬ ‫پشتی رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆکی تورکیادا‪ .‬هەرێمێکی سونی بە پاڵپشـتیی سـعودییە لە بیابانەکـانی سـوریا و عێراقـدا دروسـت‬ ‫دەکرێت و شارەکانی موس و رومادی و دیر ئەزور و رەقا لە خۆی دەگرێت و ئامانجیش لە دروسـتکردنیان بـڕینەوەی دەسـتی تەماعـاویی‬ ‫فراوانخوازیی ئێرانە‪ .‬قەوارەیەکی تر لە کەنارەکانی سوریادا لە دروست بوندایە لەگەڵ بەشێک لە ناوەڕاسـتی سـوریا و شـاری دیمەشـ‬ ‫کە لە ئێستا بەشێکە لە ناوچەی قەڵەمڕەویی روسیا لە شامدا‪.‬‬ ‫ئەمجارە نە دیپلۆماتی بەریتانیی و نە دیپلۆماتیی فەرەنسیی لێیە بۆ ئەوەی بە نهێنیی لە شاری لەنـدەن کـۆببنەوە و سـنورەکان دیـاری‬ ‫بــکەن‪ .‬ئەنــدازیارانی ئێســتا دانیشــتوانی عێــراق و ســوریا خۆیــانن‪ ،‬کە بە دڵینــاییەوە هانــدراون یــان لەباشــترین حاڵەتــدا لەویەن‬ ‫بیانییەکانەوە هان دەدرێن‪.‬‬ ‫هەروەک شــا فەیســەڵ وتیــی‪ :‬جەمــاوەری عەرەبیــی هێشــتا گوێیەکانیــان بــۆ قسەوقســەڵۆک هەڵخســتوە و واش دەردەکەوێــت هێشـــتا‬ ‫گێرەشێوێنیان پێباش بێت‪ .‬جەماوەری عەرەبیی چیی دیکە نایانەوێت لە یەک قەوارەدا بژین و “بەهاری عەرەبیی”ان بەرپا کرد تەنهـا‬ ‫بۆ ئەوەی نیمچە‪-‬شانشینییبۆ خۆیان دەستنیشان بکەن‪.‬‬ ‫جارێــک تــر لە هەمــو نــاوچەکەدا رێکەوتننــامەی ســایکس‪-‬پیکــۆیە‪ ،‬بەاڵم ئەمجارەیــان بەبــێ ئامــادەگیی مــارک سایکســی سیاســەتمەداری‬ ‫بەریتنایی و جۆرج پیکۆی دیپلۆماتکاری فەرەنسیی‪.‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی چاوی گە‬

‫‪ /‬ڕێکەوتی‪٢١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪48‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سێ ڕێكهوتنی پێویست بۆ ههڵوهشاندنهوهی ڕێكهوتنامهی سایكس‪-‬پیكۆ‬ ‫هاشم محهمهد ئهحمهد‬ ‫ئێستا پتر لهسهد ساڵه بهسـهر ڕێكهوتنامـهی سـایكس‪-‬پیكـۆدا دهگوزهرێـتو دهرفـهتێك بـۆ ههڵوهشـاندهوهی ئـهم ڕێكهوتنامـه هاتووهتـه‬ ‫ئــاراوه‪ .‬لــهم قۆناغــهدا هاوســهنگی هێــزی دهوڵهتــهكان لهخۆرهــهاڵتی نــاوین تێكچــووهو لهگۆڕاندایــهو‬ ‫بهشـێوهیهك لهشـێوهكان بـارودۆخی جـهنگی جیهـانی یهكـهم بـهدی دهكرێـتو ئهگـهری ههیـه گۆڕانكـاری‬ ‫لهسنوری دهوڵهتهكاندا بكرێت‪ .‬لهم قۆناغه مێژووییهو ئهم دهرفهته گرنگهدا كه لهوانهیـه سـهد سـاڵ‬ ‫جارێك بێته ئاراوه‪ ،‬سێ ڕێكهوتنی نـاوخۆی مـاڵی كـورد بـۆ ههڵوهشـاندنهوهی ڕێكهوتنامـهی سـایكس‪-‬‬ ‫پیكۆ پێویستهو وهكو بنهمایهك دهبن بۆ سستو ووازتر كردنی ئهو ڕێكهوتنامهیه كه مـافی بهدهوڵـهت‬ ‫بوونی لهنهتهوهی كورد زهوتكرد‪.‬‬ ‫سێ ڕێكهوتنهكه بریتین له‪:‬‬ ‫یهكهم‪ :‬ڕێكهوتنی یهكێتی نیشتمانی‪-‬بزوتنهوهی گۆڕان وهكو هێـزی چـهپ لـه نـاو هـهرێمی كوردسـتان دا‪ .‬بـهم ڕێكهوتنـه بـهرهی چـهپی‬ ‫ناوخۆی ههرێم دروست دهبێت و دهتوانێت هاوسهنگییهك له سیاسهتی ههرێم دا دروست بكات كه به كـهڵك وهرگـرتن لـهو ههاڵنـهی كـه‬ ‫له ماوهی چهن ساڵی ڕابردوودا كراون‪ ،‬سهقامگیری سیاسی بۆ ههرێم بگهڕێنێتهوه و هـهنگاوێك بێـت بـۆ كارامـهكردنی دووبـارهی دهم و‬ ‫دهزگاكانی حكومهت و به تایبهت پاڕلهمانی كوردستان‪ .‬له ویهكی دیكهیشهوه‪ ،‬بێ هیوایی له ناو بهشـێك لـه كۆمـهڵگا و بـێ بهرهـهم‬ ‫زانینی چاوكی مهدهنی ناهێڵێت كه ئهمهش له ماوهی درێژخایهندا گهشهی كۆمهڵگا و بیر و هزری سیاسی به دواوه دهبێت‪.‬‬ ‫دووهم‪ :‬ڕێكهوتنی پارتی دیموكرات‪ -‬یـهكگرتووی ئیسـالمی وهكـو هێـزی ڕاسـت لـه نـاو هـهرێمی كوردسـتان دا‪ .‬بـهم ڕێكهوتنـه بهرهیـهكی‬ ‫ڕاســتی میانــهڕهو لــه نــاوخۆی هــهرێم دا دروســت دهبێــت و دهتوانێــت وهكــو هێــزی یهكــهمی دهســهاڵت‪ ،‬حكومــهتێكی زۆرینــه پێكبهێنێــت و‬ ‫ههڵوێستی یهكالكهرهوهی ههبێت بۆ چارهسهری كێشهكان به تایبهت كێشه ئابورییهكان كه ژیـانی خـهڵكی هـهرێمی كوردسـتانی نـاخۆش‬ ‫كردووه‪ .‬ههروهها به پێكهێنانی حكومـهتێكی زۆرینـه خـهڵك لـه هـهڵبژاردنی داهـاتوودا ئاسـانتر دهتـوانن بڕیـار بـدهن كـه كـام ویـهن‬ ‫توانــای حكومــهتی ههیــه و باشــتر حكومــهتی كــردووه و ســوڕانهوهی دهســهاڵت لــه نێــوان دوو بــهرهی ڕاســت و چهپــدا ئاســانتر دهبێــت و‬ ‫یهكگرتوویی ناوخۆیی به دواوه دهبێت‪ .‬یهكێكی دیكه له كاریگهرییه ئهرێنییهكانی پێكهێنانی بهرهی ڕاسـت و چـهپ ئهوهیـه كـه توانـای‬ ‫ورده حیزبهكان بۆ گۆڕانكاری له هاوسهنگی سیاسی كهمتر دهبێت و چیدی حكومهتی ههرێم مهجبور نیه بـۆ بڕیـاری سیاسـی هـهموو ڕای‬ ‫ورده حیزبهكان وهرگرێت و بڕیاردانی سیاسی ئاسانتر و كارامهتر بێت چونكو درهنـگ بڕیـاردان خـۆی دهبێتـه ڕیشـهی ههنـدێكی زۆر لـه‬ ‫كێشهكان‪.‬‬

‫‪49‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سێ یهم‪ :‬ڕێكهوتنی حكومهتی ههرێم‪-‬پهكهكه وپهیهده‪ :‬بهم ڕێكهوتنهیش سیاسهتی ههرێم بهرامبهر بهڕۆژئاواو ههروهها چۆنێتی‬ ‫پهیوهندی لهگهڵ توركیا ڕێك دهخرێت‪ .‬ههروهها توانای حكومهتی ههرێم بۆ خۆبهستنهوه بههێڵی وزهی توركیا‪-‬ئهوروپا زۆرتـر دهبێـت‪.‬‬ ‫ڕێكهوتنی نێوان حكومهتی ههرێم‪-‬پهكهكه دهتوانێت یارمهتیدهر بێـت بـۆ تـهواو بـوونی شـهڕی توركیـا لـه بـاكوری كوردسـتان‪ .‬هـهروهها‬ ‫ڕێگهخۆشكهر دهبێت بۆ ئهوهی هـهرێمی كوردسـتان بـهزووترین كـات هێڵـی وزهی كوردسـتان‪-‬توركیـا ببهسـتێتهوه بـه هێڵـی وزهی توركیـا‪-‬‬ ‫ئهوروپا و به دابینكردنی ههموو وزهی پێویستی توركیا و بهشێك له وزهی ئهوروپا‪ ،‬جگـه لـه گهشـهی ئـابوری‪ ،‬پاڵپشـتی سیاسـی ئـهو‬ ‫ویهنانهیش بهدهست بێنێت بۆ پالنی سهربهخۆیی‪ .‬ڕێكهوتنی حكومـهتی هـهرێم‪-‬پهیـهده بـۆ چـۆنێتی پهیوهنـدی كـردن لهگـهڵ ڕۆژئـاوای‬ ‫كوردستان زۆر پێویسته‪ .‬ئهگـهر هـهرێم و پهیـهده بتـوانن ڕێـك بكـهون لـه مـاوهی درێژخایهنـدا هـهم توركیـا مـهجبور دهبێـت پشـتگیری‬ ‫زۆرتری ههرێمی كوردستان بكات و ههمیش گهشهی ئـابوری ڕۆژئـاوا ئاسـانتر دهبێـت‪ .‬ئهگـهر نـا‪ ،‬توركیـا بـه دابڕانـی باشـور و ڕۆژئـاوا‬ ‫دهتوانێت زاڵ بێت بـه سـهر هـهر دوو پارچهكـهدا و تهنانـهت دژ بهیـهكتری بـهكاریان بێنێـت و چیـدی پێویسـتیش نـهكات خـۆی بخاتـه‬ ‫مهترسی شهڕ لهگهڵ كورد‪.‬‬ ‫ئهم سێ ڕێكهوتنه یهكگرتوویی و هاوئاههنگی سیاسی ناو ماڵی كوردیان به دواوه دهبێت و ئهگهری زهوت كردنی مافی كورد بۆ جارێكی‬ ‫دیكه كهمتر دهكهنهوه‪ .‬ئهمه ڕاستییهكی حاشـاههڵنهگره كـه هێـزی ئـابوری و سـوپایی كـورد بهرامبـهر بـه دوژمنـهكانی كـهمترن و بۆیـه‬ ‫هاوكات به شهڕهاتن لهگهڵ ههموو ویهنهكان‪ ،‬هیچ دهستكهوتێكی به دواوه نابێت‪ .‬بهم ڕێكهوتنانه پاش یهكگرتنی نـاوخۆیی‪ ،‬پـۆلێن‬ ‫كردنی سیاسهتی باش و باشتر و دوژمنی خراپ و خراپتر ئاسان تر دهبێت‪ .‬بۆیه دهبێـت هیـوادار بـین كـه ڕێكهوتنـهكان لـه نـاو مـاڵی‬ ‫كورددا بهردهوام بن‪.‬‬ ‫هاشم محهمهد ئهحمهد‬ ‫ماستەر لەزانستە ڕامیارییەکان لقی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‬ ‫مامۆستا لەزانکۆی گەرمیان‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ئاوێنە ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪50‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پاش سهدهیهك‪ ،‬سهرهتایهك بۆ كورد‬ ‫لیزا فهلهكهدین‬ ‫یهكهم پرسیار دهبێت ئهوه بپرسین وەکوو کوردانى باشـوور‪ ،‬چمـا لـه ئێسـتادا داوای مـافی سـهربهخۆیی دهكـهین؟ ههوڵمـداوه ئامـاژه بـه‬ ‫وەاڵمی ئهم پرسیاره له سێ خاڵدا بكهم‪:‬‬ ‫‪ -١‬کۆتایی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬ ‫پهیماننامـــهی زههـــاو ســـاڵی ‪ ،١١٣٩‬دهســـپێكی زاڵبوونێـــك بـــوو بهســـهر نهتـــهوهی كـــورد‪.‬‬ ‫ئاكامهكــهی بریتــی بــوو لــه دابهشــكردنی كوردســتان و پێكهێنــانی دوو شوناســی دهســتكرد‬ ‫(كوردستانی عوسمانی و كوردستانی سهفهوی)‪ .‬پـهیمانی لـۆزان ‪ ١٩٢٢‬ئـامرازێكی دیكـه بـوو‬ ‫بۆ دووباره دابهشكردنی كوردستان‪ ،‬بهاڵم ئـهمجارهیان بـۆ چـوار پارچـه (كوردسـتانی توركیـا‪ ،‬كوردسـتانی عێـراق‪ ،‬كوردسـتانی ئێـران و‬ ‫كوردســتانی ســووریا)‪ .‬کــۆنگرەی لــۆزان کە پەیمــانی لــۆزانی لــێکەوتەوە‪ ،‬زەبرێکــی کــاریگەری لە مەســەلەی کــورد و کێشــە رەواکەی دا و‬ ‫نەیهێشت ئاوات و داخوازییەکانی کورد بەپێی پهیمانی سیڤهر بێتە دی‪ .‬ئـهم پهیمانـه دوای رێككـهوتنی سـایكس ‪ -‬پیكـۆ بهسـتراوه بـۆ‬ ‫تهواو چهسپاندنی سنووری واڵته دروستبووهكانی ناوچهكه‪ ،‬واتا به تهواوكهری خاڵ و بهندهكانی سایكس ‪ -‬پیكۆ دادهنرێت كهوا نـاوی‬ ‫كوردی به تهواویی سڕییهوه‪ .‬ناچاركردنی كورد به ژێردهسـتهیی‪ ،‬چاوپۆشـیكردن لـه مـافی دیـاریكردنی چارهنووسـی خـۆی و رێگـرتن لـه‬ ‫دامهزرانــدنی حكوومــهتێكی ســهربهخۆی كــوردی لــه ئاكامــهكانی پارچــهكردنی خــاكی كوردســتان بــوو‪ .‬ئهنجامهكهشــی بریتــی بــوو لــه‬ ‫نادادپهروهریی پێكهاتهیی‪ ،‬وابهستهكردنی بهشه جیاوازهكانی كوردستان به شوناسگهلێكی فرهچهشن وهك بهرنامهیهكـی درێژخایـهن كـه‬ ‫بهدرێژایی سهدهیهك ههوڵی بۆ سڕینهوهی نهتهوهی كورد دهدا‪.‬‬ ‫پاش تهواوبوونی ماوهی رێككهوتنامهی سایكس ‪ -‬پیكۆ‪ ،‬جارێكی تر نهخشهی رۆژههاڵتی ناوهڕاست بـه دیزاینێكـی نـوێ و بـه فـۆڕمێكی‬ ‫تازهوه دائهڕێژرێتهوه و كورد له ناو چهقی گۆڕانكارییهكاندایه‪ .‬ئهو كوردهی كهوا دوور له خواستی خۆی خاك و مافی نهتهوهیی كـران‬ ‫به قوربانی بهرژهوهندی زلهێزهكانی جیهان‪ ,‬ئێسـتا لـه رووی پهیوهنـدی نێودهوڵـهتی و بـوونی ئیرادهیـهكی بـههێز لـه مانـهوه و مـرۆڤ‬ ‫دۆستییهكهی ههمبهر نهتهوه و ئایینه جیاوازهكانی ناوچهكه‪ ،‬بووه به ئهكتهرێكی سهرهكی له جواڵندنـهوه و پراكتیكـهكردنی مهبهسـته‬ ‫سیاسییهكانی زلهێزهكانی جیهان‪ .‬به رادهیهك كه ناتوانرێت رۆڵ و نهخشـی كـورد بـه ههنـد وهرنـهگیرێت‪ .‬گهیشـتن بـهم ئاسـته شـتێكی‬ ‫سانایی نهبوو‪ ،‬بهتایبهت بۆ نهتهوهیهك كـه ماوهیـهكی دوور و درێـژه بـێ مـاڵ و دهربـهدهر بـه ناچـاری ژێردهسـتهیی قبـووڵ كـردووه و‬ ‫بهردهوام چهوساندنهوه و زوڵم بووه به بهشی‪ .‬له سهردهمی بههاری عهرهبیـدا تـاوهكوو سـهرههڵدانی داعـش‪ ،‬كـورد بـه سـهركهوتوویی‬ ‫توانی وجودی خۆی وهك ویهنێكی سهربهخۆ بسهلمێنێت‪ ،‬بهبێ ئهوهی لهم گهمهیهدا ببێت به پاشكۆی هیچ كام له واڵتانی ئیقلیمی‪.‬‬

‫‪51‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بهمهش ئهو مافه بهخۆی دهدات كه بڵێت له ههرێمێكی فیدڕاڵییەوە بهرهو كیانێكی تهواو سهربهخۆ‪.‬‬ ‫‪ -٢‬نادادپەروەرییەکانى حکوومەتى ناوەند بەرامبەر بە حکوومەتى ههرێم و رەوشی ئاڵۆزى نێوخۆیی عێراق‪.‬‬ ‫عێراق بەم شێوەیەى ئێستاى ناتوانێت بە یەک پارچەیی بمێنێتەوە‪...‬‬ ‫مهسعوود بارزانى سهرۆكی ههرێمى كوردستان‪ ,‬له پهیامهكانیـدا ههمیشـه دووپاتیكردووهتـهوه كـه كـورد نابێتـه هۆكـاری پارچـه پارچـه‬ ‫بوونی عێراق و خوازیارین برایهتی كورد عهرهب شهراكهی راسـتهقینهی لێبكهوێتـهوه‪ ،‬كـورد ههمیشـه هـهوڵی داوه هاوكـار و پاڵپشـتی‬ ‫بهغدا بێت له دووباره بنیاتنانهوهى عێراقێكی سهركهوتوو به مۆدێلێك كه دان به مـافی تـهواوی پێكهاتـه نهتـهوهیی و ئایینییهكانـدا‬ ‫بنێت‪ .‬له بهرامبهردا عێراق بهردهوام كاردانهوهی نهرێنی بهرامبهر به كورد نوانـد‪ .‬راسـته كـورد نیيـهتی دابهشـبوونی عێراقـی نـهبووه‪،‬‬ ‫وهلى ملمالنێكانی نێوان ههردوو مهزههبی (شیعه و سوننه ) دروستبوونی چهندین رهوت و تـهوژمی ئـایینی و میلیشـیای مـۆدێلی عێراقـی‬ ‫به تهواوهتی گۆڕی‪.‬‬ ‫کەمتەرخەمییەکان لە جێبهجێكردنی مادهی ‪ ١٤١‬و پرسی نهوت و پرسی پێشمهرگه و دواجاریش بڕینی بودجـه و مووچـهی فهرمانبـهرانی‬ ‫ههرێم‪ ،‬له کاتێکا عێراق دەستى بەسـەر بەشـە بـودجەى هەرێمـدا گرتـووە‪ ،‬بەاڵم بـودجەى ناوچەکـانى ژێـر دەسـتى داعـش وەکـوو خـۆى‬ ‫بۆیان رهوانه دهكرێت! ئهمه جگه لهوهی پرسی گەندەڵى لە حکـوومەتى عێـراق و نـاڕەزایەتییە جەماوەرییەکـان‪ ،‬عێراقىـان رووبەڕووى‬ ‫مەترسییەکى گەوره كردووهتهوه كـه پێـدهچێت رهوشـی عێـراق بـهرهو ئاڵۆزییـهكی زیـاتر لـه ئێسـتا بـهرێت‪ .‬بـهم شـێوهیه عێراقێـك كـه‬ ‫بههۆی ووازی له بهرێوهبردنی واڵت گیرۆدهی چهندین قهیران بووهتهوه چۆن دهتوانێت لهناو ئهو هـهموو حهشـاماتهوه فریـای دهنـگ و‬ ‫پرسی كورد بكهوێت؟‬ ‫ئهمانه ههموو پێمان دهڵێن كه چیدیكه ئومێدێك نهماوه لهگهڵ عێراقدا بمێنینهوه‪.‬‬ ‫‪ -٣‬شوناسى نەتەوەیی کورد‪ ،‬ئەو شوناسەى مافى زیاترمان پێ دەبەخشێت لە داواکردنى سەربەخۆیی‬ ‫تــهوهره ســهرهكییهكانی شوناســی نهتــهوهیی‪" :‬زمــان و ئــهدهبیات‪ ،‬مێــژوو‪ ،‬میراتــی كولتــووریی و جوغرافیــا" لــهخۆدهگرێ و لە رێــگەى‬ ‫فهرههنگ‪ ،‬سیاسهت‪ ،‬یاسا و ئابووریی دهتوانرێت پەرەیان پێ بدرێت‪.‬‬ ‫شوناسی نهتهوهیی باس و پرسیار له چییهتی و كێیـهتی ئێمـه و فهلسـهفهی بـوون و هـهرمانی ئێمهیـه‪ .‬تهنانـهت بـهردهوامی خـهباتی‬ ‫ئێمه و سهركهوتنی ئێمه و گهلی ئێمه‪ ،‬به تهواوی گرێـدراوی ئـهم چهمكهیـه‪ .‬چونكـه تـهنیا هۆكارێكـه كـه رهوایـی بـه داخوازییـهكانی‬ ‫ئێمه دهدات‪.‬‬ ‫وهاڵمدانهوه به پرسیاری سهرهكی "كێمه ئهز" ههڵگری واتای تاكه كهسی‪ ،‬سۆزداری‪ ،‬جڤاكی و كولتووريیه‪ .‬چارهنووسی هاوبهش‪،‬‬

‫‪52‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫خووخدهی هاوبهش‪ ،‬مێژووی هاوبهش و داهاتووی هاوبهش له جوگرافیا و قهوارهیهكی هاوبهشدا بۆت دیـاری دهكـا و بهرپرسـیارێتی و‬ ‫حهزێك له ناخ و هزردا دهئافرێنێ‪ ،‬كه ههستی نیشتمانپهروهری و واڵت خۆشهویستی پێدهڵێن‪.‬‬ ‫لــه كوردســتاندا‪ ،‬میرنشــینهكانی بابــان‪ ،‬ئــهردهاڵن‪ ،‬موكریــان‪ ،‬ســۆران و بادینــان‪ ،‬یــان مدحــهت بــهدرخان لــه ســاڵی ‪١٨٩٨‬دا رۆژنامــهی‬ ‫كوردسـتانی لـه تاراوگــهدا باڵوكردووەتـهوه یــان سـمكۆ "رۆژی كــورد"ی وهشـاندوه و شـێخ مــهحموودی نـهمریش نیمچــه دهسـهاڵتێكی كــوردی‬ ‫پێكهێناوه‪ ،‬یان ئهحمهدی خانی له پێشهكی مهم و زین و حاجی له شیعرهكانیدا‪ ،‬پرسی نهتهوایـهتی و دهوڵـهتی كوردییـان هێناوهتـه‬ ‫ئاراوه و خوازیاری تێكۆشان بۆ بهدیهاتنی بوون‪.‬‬ ‫ههروهها كۆماری كوردستان‪ ،‬به رابەرایەتى قازى محەمەد‪ ،‬خاڵێكی وهرچهرخانی مهزن له دیرۆكی كورددا ههژمار دێت‪ ،‬چونكه مێـژووی‬ ‫مۆدێرنی كورد و ههوڵدانی بۆ به نهتهوهبوون و دامهزراندنی سهروهری و دهسهاڵتی نهتهوهیی له چوارچێوهی یهكێك له سێ میكـانیزمی‬ ‫مـافی دیـاریكردنی چارهنووســدا (خودمختـاری‪ ،‬فیــدڕاڵی‪ ،‬سـهربهخۆیی) هێنایــه ئـاراوه و وهكــوو فیكرییـهت و شوناســێكی رهسـهن جێگیــر‬ ‫بکرێت‪ .‬کە تا ئێستاشە بووەتە هەوێن و سەرچاوەیەکى نەتەوەیی و مێژوویەکى پڕ لە شانازى بۆ نەوەکانى کورد‪.‬‬ ‫پرۆژهی سهربهخۆیی خاوهن میراتێكی نهتـهوهیی پـڕ بههایـه‪ ،‬كـه لـه ئێسـتادا بـارزانی هـهڵگری میراتهكهیـه و هـهوڵ بـۆ بـهدیهێنانی‬ ‫وهسییهتنامهكهی خانی و بهدرخان و حاجی قادری كۆیی دهدات‪.‬‬ ‫دووهم پرسیار ئهمه دهبێت‪ ،‬لەپێناو گهیشتن به ئامانج‪ ،‬لە ئاستى نێوخۆیدا چى دەتوانرێت بکرێت؟‬ ‫لە پرســی ســەربەخۆییدا‪ ،‬پاڵپشــتى نێــودەوڵتى واڵتــانى ئەوروپــا و ئەمریکــا خــاڵێکى زۆر گــرنگە کە دەبێــت بەرنــامەى ســتراتیجى بــۆ‬ ‫دابڕێژرێت و بە وردى مامەڵەى لەگەڵدا بکرێت‪ .‬وهلی ئهوهشمان بیرنهچێت كه یهك ریزی و یـهك دهنگـی مـاڵی كـورد هۆكـاری یهكهمـه‬ ‫له بهرهوپێشبردنی فایلی سهربهخۆیی‪...‬‬ ‫باشــە چــۆن بتــوانین ســەرنجى کــۆمەڵگەى نێــودەوڵەتى بەرەو وى خۆمــان رابکێشــین و پاڵپشــتى زیــاتر کــۆبکەینەوە؟ کــێن ئەو ویەنە‬ ‫نێوخۆییانەى کەوا کاریگەری راستەوخۆ و ناراستەوخۆیان لەسەر فایلى سەربەخۆیدا هەیە؟‬ ‫‪ -١‬رۆڵى پێشمهرگه‬ ‫ویستم له خـاڵی یهكهمـدا وهبیـر هێنانهوهیـهك لـه رۆڵـی پێشـمهرگهدا بكـهم‪ ،‬وهكـوو ئاماژهیـهك بـه گرنگـی و پێگـهی تایبـهتی هێـزی‬ ‫كوردی‪ .‬بۆ ماوهی ‪ ٢‬ساڵ و به درێژایی ‪ ١١٥١‬كم پێشـمهرگه لـه خـهباتێكی ئێجگـار سـهخت و دژوار دایـه‪ ،‬خـۆ راگـری و چاونهترسـی بـۆ‬ ‫گرووپێكی توندڕهوی تۆقێنهر كه زۆر به ئاسانی له توانایدایه په بهاوێته واڵتـانی رۆژئـاوا و بـه كـردهوه تیرۆریسـتییهكانی سـهدان‬ ‫خهڵك بكات به قوربانی‪ .‬كهچی جیهان سهرسامی ئیرادهی پێشمهرگهیه كه چۆن توانیویهتی بهو بره چهك و تهقهمهنییـه سـنووردارهی‬ ‫كه ههیهتی بهرگریی له سهروهرییهكانی خاكهكهی بكات‪ .‬مرۆڤ دۆستی‪ ،‬رێزگرتن لـه گیـان و مـاڵی خـهڵكی سـڤیل بـهبێ جیـاوازی لـه‬

‫‪53‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫نێوان كورد‪،‬عهرهب‪ ،‬توركمان و پێكهاتـهكانی دیكـه‪ ،‬پێناسـهگهلێكن كـه لـه ئاسـتی نێودهوڵهتیـدا بهخشـراونهته پێشـمهرگه و پێگـهی‬ ‫كوردیان بردووەته ئاستێكی درهوشاوه له رۆژههاڵتی ناڤیندا‪.‬‬ ‫‪ -٢‬دووبارە کاراکردنەوەى پهرلهمان‬ ‫له ئیسـتادا پرسـی گشتپرسـی بـۆ بریـاردان لـه جیابوونـهوه لـه عێـراق پرسـێكی گهرمـه‪ ،‬بـهاڵم بـۆ ئهنجامـدانی پرۆسـهكه پێویسـت بـه‬ ‫یاســایهكی تایبــهت ههیــه لــه پهرلــهمان‪ .‬بــهاڵم بهداخــهوه تــا وهكــوو ئــهم ســاتهش پهرلــهمانی هــهرێم بــههۆی كێشــه سیاســـی و‬ ‫نێوخۆییهكانهوه له چاوكییهكانی خۆی وهستاوه‪ .‬بۆچی یاسـا گرنگـه؟ بـه یاسـییكردنی ریفرانـدۆم هۆكارێكـه بـۆ زیـاتر بـاوهرپێكراوهیی‬ ‫پرۆســهكه و ووازكردنــی بیــانوو و رهخنــهی نێودهوڵــهتی‪ .‬ئهمــهش لــه پێنــاو بــهدیهێنانی پشتراســتكردنهوهی یاســایی بــۆ پرۆســهكه‬ ‫ههنگاوێكی پڕ له بایهخ دهبێت‪.‬‬ ‫‪ -٣‬رۆلی حكوومهت‬ ‫حكوومهت ویهتی جێبهجێكار و پراكتیكه‪ .‬ئهوهی حكوومهت له ئێستادا پێویسته جهختی لهسهر بكاتهوه بریتییـه لـه زیـاتر ناسـاندنی‬ ‫كهیسی (ئهنفا ‪ ،‬كیمیاباران‪ ،‬جینۆساید) له ئاستی نێودهوڵهتیدا‪ .‬ههروهها پهرهپێدان به پەیوەندییەکانى دەرەوە بەتـایبەتى لەگەڵ‬ ‫واڵتانى ئیقلیمى‪ ،‬خاڵێكی دیكهیه كه حكوومهت رۆلی تێدا دهبینێت‪ .‬کـارکردن بـۆ زیـاتر بەهێزکردنـى ویەنـى ئـابووریی و بەدیهێنـانى‬ ‫ئابوورییەکى تەواو سەربەخۆ‪ .‬نەک تەنها له كهرتی نەوت بهڵكوو کەرتى پیشەسازیى‪ ،‬کشتوکاڵ‪ ،‬گەشتوگوزار‪...‬‬ ‫‪ -٤‬رۆلی پارته سیاسییهكان‬ ‫لــه ئهركــه ســهرهكییهكانی پارتــه سیاســییهكان‪ ،‬هانــدان و بهشــداریكردنه‪ .‬نــهبوون بــه پاشــكۆی سیاســهتی هــیچ دهوڵــهتێكی ئیقلیمــی‪،‬‬ ‫رێزگرتن له بریارهكانی سهركردایهتی كورد له مهلهفی سهربهخۆیی‪ ،‬پێشكهشكردنی پڕۆژه و پێشنیاز بۆ دهوڵهمهندتركردنی پرۆژهكـه‪.‬‬ ‫ههروهها ههماههنگی و بهدیهێنانی یهك ریزی نهك تهنها لهناو پارته سیاسییهكانی باشوور‪ ،‬بهڵكوو لهگهڵ سهرجهم پارته سیاسـییه‬ ‫كوردییهكانی پارچهكانی دیكهشدا‪.‬‬ ‫‪ -٥‬رۆلی راگهیاندن‬ ‫نووسراو‪ ،‬بینراو‪ ،‬بیستراو و سۆشیا مێدیا‪ .‬راگهیاندنی كوردی بهرپرسیاره له پاڵپشتیكردنی پرۆژهی سهربهخۆیی و گهیاندنی دهنگـی‬ ‫كورد به تهواوی جیهان‪.‬‬ ‫‪ -٥‬رۆڵی هاونیشتیمانیان و پێکهاتە ئایینى و نەتەوەییەکان‬

‫‪54‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ههر هاوكارییهكی ماددی و مهعنهوی له ویهن تاكی كوردهوه دهسكهوتێكی رهمزی پێشكهش به پرۆژهی سهربهخۆیی دهكـات‪ .‬بچـووكترین‬ ‫هاوكاریی و پاڵپشتی رهنگـه لـه داهـاتوو ببێتـه هۆكارێـك بـۆ دهسـكهوتگهلێكی مـهزن‪ .‬بهتایبـهتی رۆلـی كـوردانی تاراوگـه (رهوهنـدی‬ ‫كوردی) و ئهنجامدانی چاوكی جۆراوجۆر بـۆ دروسـتكردنی فشـار لهسـهر حكوومـهتی واڵتـه زلهێزهكـان‪ .‬هـهروهها ناكرێـت رۆڵ و پێگـهی‬ ‫پێكهاته نهتهوهیی و ئایینییهكانی ههرێم لهبهرچاو نهگیرێت‪ ،‬كه وێنایهكی شارستانییان بهخشیوهته ههرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫‪ -١‬رۆڵی ئافرهتان‪ .‬بیرمان نهچێت رۆڵی ئافرهت له كۆمهڵگەدا پێوهرێكه بۆ ئاستی شارستانییهتی ئهو كۆمهڵگەیه‪.‬‬ ‫‪ -٧‬رۆڵی كۆمهڵگەی مهدهنی‪.‬‬ ‫ئامادهكردن و پێشكهشكردنی پرۆژه و ههڵمهتی هۆشیاركردنهوهی هاواڵتیان بۆ پرسی ریفراندۆم‪.‬‬ ‫لە کۆتاییدا وەک میللەتێک‪ ،‬هیچ کات تووشی غروور نەبین و ههرگیز حاشا له بوونی نهتـهوهكانی دیكـه نهكـهین‪ ،‬لە هەمـبەر هەمـوو‬ ‫پرسەکاندا بەرپرسیارانە مامەڵە بکەین و هەمیشە ئامادهبین بۆ نهتهوه‪ ،‬گیانی خۆمان بهخت بكهین‪.‬‬ ‫"هەوڵدان بۆ سەربەخۆیی" بهرخودانێكی بێكۆتایی نهتهوهیهكه بۆ گهیشتن به "جهوههری ئازادی"‪" ،‬ئازادی ژیان"‪" ،‬ئازادی بیركردنـهوه"‬ ‫و "ئازاد مانهوه"‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستان ‪ / ٢٤‬ڕێکەوتی‪١٩ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪55‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫یەكڕیزی نێو ماڵی كورد لەنێوان خواست و كردار‬ ‫شێركۆ حەبیب‬ ‫سەد ساڵ بەر لە ئەمڕۆ و بەمەبەستی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی زلهێزەكانی ئەوكات و هەوڵی پارچەپارچەكردنی نەتەوەی نـاوچەی‬ ‫رۆژهەاڵت كە خواســتی ئەوكــاتی واڵتــانی داگیــركەر ئەو مەرامەی مەبەســت بــوو بــۆ ووازكردنــی‬ ‫بەرەنگاربوونەوەی جەماوەر دژ بە پالنەكانیان‪ .‬هەڵـبەتە لەم سـەروبەندا میللەتـی كـورد بـوو بە‬ ‫گەورەتــرین زەرەرمەنــد لەم رێككەوتنــامەی نێــوان بەریتانیــا و فەرەنســا كە بە رێككەوتنــامەی‬ ‫سیكس بیكو ناسراوە‪ ،‬دابەشبوونی بەسەر چەندین واڵتێكی نـاوچەكە كە ئەمەش بـوو بە هۆكـاری‬ ‫بێ هێزی و لێكترازانی یەكگرتووی كورد و چەوسانەوەی لە ویەن ئەو واڵتانەی كوردیـان بەسـەر‬ ‫دابەشكرا‪.‬‬ ‫هەڵــبەتە لەو ســەردەمەدا هەســت و هــزری نەتەوایەتــی بە شــێوازێك نەبــوو‪ ،‬كــورد بیــر لە بــوونی نەتەوەیــی و كیــانێكی ســەربەخۆی‬ ‫بكــاتەوە‪ ،‬ئەگەرچــی لە دوای بە كۆتاهــاتنی جەنگــی جیهــانی یەكەم‪ ،‬دووبــارە زلهێزەكــان لە هەوڵــی گۆڕانگــارییەكی دیــكەدا بــوون‬ ‫لەناوچەكە‪ ،‬لە میانەی رێككەتنـامەی سـیڤەر بەڵێنیكـی زۆر بە كـورددرا‪ ،‬بەاڵم هەمـدیس بەرژەوەنـدییەكانی واڵتـانی كوردیـان بەسـەر‬ ‫دابەشكرا‪ ،‬دووبارە بەرژەوەندییەكانی ئەوان لەگەڵ زلهێزەكانی ئەو سەردەمە یەكیگرتەوە‪ ،‬بەڵێنەكانی بە كورد دران بەووە نران‪.‬‬ ‫لە میانەی تەمەنی ئەو رێككەوتنامە چەنـدین پـالن و كـاری دژ بە مرۆڤـایەتی دەرهەق بە كـورد كـرا‪ ،‬لەوانە رێككەوتنـامە شـوومەكەی‬ ‫جەزائیر بوو‪ ،‬ئەگەرچی رێككەوتنامەی سایكس بیكۆ‪ ،‬لە هەلومەرجێكی جیاواز بوو لەگەڵ رێككەوتنـامەی جەزائیـر‪ ،‬بەاڵم هەردووكیـان‬ ‫یەك مەبەستیان هەبوو‪ ،‬ئەویش دژایەتی كورد‪ ،‬لەگەڵ جیاوازی كاریگەرەكان‪.‬‬ ‫لەم سەروبەندەدا دوژمنانی كورد‪ ،‬ئەوەی بۆیان رەخساو و گونجاو بوبێت بەرامبەر كورد ئەنجامیانداوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێگای نیگەرانییە‬ ‫كورد لەو ماوەیەدا بەتایبەتی لە دوای جەنگی جیهانی دووەم نەیتوانیوە یەك هەڵویست بێت بـۆ ئەگەرەكـان و پێشـهاتەكان‪ ،‬تەنـانەت‬ ‫بەرامبەر پرسە نەتەوەییەكان یەك بۆ چوون نەبـوون و ئێستاشـی لەگەڵ دابێـت ئەو یەكهەڵوێسـتییە لەنێـو مـاڵی كـورد بەدی ناكرێـت‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەو بۆچوونە تەنیا خواستە و نەبۆتە كردار و ئەگەر رێككەوتنی سایكس بیكۆ جارێك غەدری لە میللەتی كـورد كردبێـت‪ ،‬ئـێمەی‬ ‫كورد زیاتر غەدرمان لە خۆمان كردووە‪ ،‬ئەمەش وایكردووە هەڵوێسـتی كـورد لە بەغـدا وواز بیـت و نەتـوانین مافەكـان دابـین بكەیـن‪،‬‬ ‫تەنانەت كەركووكی دڵی كوردستان نەمانتوانی بۆچوونەكان یەكبخەیەن‪ ،‬ئەو شارە بگەڕێنینەوە ئامێزی كوردستانی دایك‪.‬‬ ‫بــوونی بۆچــوونی جیــاواز و رای جیــاواز هەڵــبەتە بــوونی ئاســاییە‪ ،‬بەاڵم نەك لە پرســە نەتەوەیــی و مافەكــان‪ ،‬تەنــانەت بانگەشــەی‬ ‫راپرســـی بـــۆ شـــێوازی مـــامەڵەكردن لەگەڵ بەغـــدا كە لە رۆژی بونیاتنـــانی ئەو دەوڵەتە كـــورد تەنیـــا زوڵـــم و زۆردای لەو دەوڵەتە‬ ‫بەدیكــردووە‪ ،‬نەیتوانیــوە یەكریــزی نێوانمــان بپــارێزێ‪ ،‬ئەمــڕۆ كــاتی ئەوە هــاتووە ئەو یەكریــزییە ببێــتە كــردار كە خواســتی ســەرجەم‬

‫‪56‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫میللەتی كوردە‪ ،‬بۆ ئەم یەكریـزییە و یەكهەڵوێسـتییە تەنیـا داواكەی جەنـابی سـەرۆك بـارزانی بـۆ پرسـی ریفرانـدۆم دەتوانێـت كۆمـان‬ ‫بكــاتەوە و بڕیــار لەســەر ئاینــدەی كوردســتان بــدرێت‪ ،‬هەڵــبەتە ئەم بۆچــوونەی ســەرۆك بــارزانی لە چوارچێــوەی هەوڵە نەتەوەیــی و‬ ‫نیشــتمانییەكانی بەرێزیــان ســەرچاوە وەردەگرێــت‪ ،‬بــۆیە گــرنگە ئەم پرۆســەیە بە هەنــد وەربگــرین و بەكــردار پشــتگیری بكەیــن‪ .‬بــا‬ ‫یەكڕیزی نێو ماڵی كورد ببێتە دروشمی سەرەكی و بەكردار بێت نەك هەر خواست و ریكالمی نێو میدیاكان بێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رۆژنامەی خەبات ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٩ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪57‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ههڵوهشاندنهوهی سایكس پیكۆ بهنده به یهكێتی و یهكبوونی كوردهوه!!‬ ‫عهتا قهرهداخی‬ ‫سایكس پیكۆ ناوی ئهو رێكهوتنه نهێنیهیه كه له ‪١١‬ی مایسی ‪ ١٩١١‬سهبارهت به باشووری رۆژئاوای ئاسیا ئیمزاكرا‪ .‬ئهم رێكهوتنه لـه‬ ‫نێوان فهڕهنساو بهریتانیادا و بـه رازیبـوونی روسـیا ئهنجامـدرا‪ ،‬كـه بـۆ دابهشـكردنی بهشـێكی‬ ‫دیار له و جوگرافیا بوو كـه پێشـتر لـه ژێـر سـایهی دهوڵـهتی عوسـمانیدا بـوو واتـه باشـووری‬ ‫رۆژئاوای ئاسیا‪ .‬گهیشـتن بـهو رێكهوتنـه لـه مـانگی تشـرینی دووهمـی ‪ ١٩١٥‬تـا مایسـی ‪١٩١١‬ی‬ ‫خایاند له نێـوان فهرهنسـوا جـۆرج پیكـۆی دیپلۆمـاتی فهرهنسـی و مـارك سایكسـی بهریتانیـدا‪.‬‬ ‫بــهپێی رێكهوتنهكــه ســوریاو لوبنــان و موس ـ دهكهوتنــه ژێــر ســایهی دهســهاڵتی فهرهنســاوهو‬ ‫بهریتانیاش دهبوو به خاوهنی بهشـی باشـووری شـام و بهغـداو بهسـرهو فهلهسـتینیش دهكهوتـه‬ ‫ژێر سایهی بهڕێوهبردنی نێودهوڵهتیهوه‪ ،‬ئهگهرچی دواتر گۆڕانكاری لهو دابهشكردنهدا كراو موس درا بـه بـهریتانیا‪ .‬دیـاره رێكـهوتنی‬ ‫سایكس پیكۆ به نهێنی ماوهتهوه تا دوای روخاندنی روسیای قهیسهری و هاتنی بهلشهفیك بۆ سهر كورسی دهسهاڵت‪.‬‬ ‫ئهو نهخشهیهی كه ئهم رێكهوتنه بۆ رۆژههاڵتی ناوهڕاستی كێشا لهسـهروبهندی كۆتـایی هـاتنی جـهنگی یهكـهمی جیهانیـدا‪ ،‬بـه پلـهی‬ ‫یهكهم بۆ بهرژهوهندی ههردوو ئیمپریالیزمی بهریتانی و فهرهنسی و بهپلهی دووهمیش بۆ عهرهبی ناوچهكهو پاشانیش بۆ جولهكه بـوو‪،‬‬ ‫قوربانی یهكهمیش تیایدا كورد‪ .‬وهك ئاشكرایه له ساڵی ‪ ١٩٢١‬رێكهوتنی سیڤهر كرا‪ ،‬كه تیایدا بڕیاری درووستكردنی نیشـتیمانێك بـۆ‬ ‫كوردهكانی ژێر سایهی پێشتری دهوڵهتی عوسمانی درا‪ ،‬بهاڵم جارێكی تر بۆ رازیكردنی دهوڵهتی نوێی تورك و بۆ گیان بهبـهرداكردنی‬ ‫ئهو دهوڵهته نوێیهی به ناوی عێراق درووستیان كرد‪ ،‬لـه رێكـهوتنی لۆزانـدا هیواكـانی كـورد بـۆ بـوون بـه خـاوهنی نیشـتیمانی خۆیـان‬ ‫زیندهبهچاڵكران‪ .‬بـهمجۆره جـارێكی تـر دابهشـكردنی دووهمـی كوردسـتان لـه ئـهنجامی ئـهو كـاره دڕندانـهی كـه فهڕهنسـوا پیكـۆو مـارك‬ ‫سایكس بهنهێنی كردیـان بـوو بـه دیفـاكتۆو سـهد سـاڵه كـورد قوربـانی دهسـتی ئـهو رێكهوتنهیـه‪ .‬واتـه لـه رووی راسـتیهوه بـهریتانیاو‬ ‫فهرهنسا وهكو دوو دهوڵهتی داگیركهرو دژه مرۆڤـ بهرپرسن له ههموو ئازارهكانی كورد بۆیه ئهوه گهمژهییه كه كورد ئێسـتا وهكـو دۆسـت‬ ‫سهیری ئهو دوو دهوڵهته نهگریسه بكات‪ ،‬بهڵكو ئهگـهر لـهم جیهانـه ههڵوهشـاوهدا یاسـا سـهروهر بوایـه دهبـوا ئـهو دوو دهوڵهتـه كـۆی‬ ‫زیانه جۆراوجۆره نهتهوهیی و نیشتیمانی و مرۆییهكانی كوردییان بۆ سهدهی رابردوو ببژاردایه‪.‬‬ ‫بهههرحاڵ ماوهی سهدهیهكه كوردی ژێرسـایهی پێشـتری دهوڵـهتی عوسـمانی قوربـانی رێكهوتننامـهی سـایكس پیكۆیـهو ئـهو سـنوورانهی‬ ‫درووســتكران نــهك یــهكێتی نهتــهوهیی كوردیــان تێكــدا‪ ،‬بــهڵكو بوونــه بهربهســت لــه نێــوان پهیوهنــدی ئاســایی هــهردوو دیــووی ســنووره‬ ‫دهسـتكردهكاندا تـا ئهنـدازهی ووازكردنـی پهیوهنـدی دامـهزراوه لۆكاڵیـهكانیش لــه جـۆری خێـ و عهشـیرهت‪ .‬دیـاره رۆڵـی نـهرێنی ئــهم‬ ‫دابهشكردنه ههر ئهوه نهبووه كه كوردی كردووهته كۆڵۆنیهكی نێودهوڵهتی‪ ،‬بهڵكو له رووی كهلتووریشهوه كوردی خسته ژێر كاریگـهری‬ ‫كهلتووری داگیركهره جیاوازهكانیهوهو له رووی ئابووریشهوه بووه رێگهر له كۆبوونهوهی ئابووری له ناوهندی كوردستانداو ئابووری‬

‫‪58‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كوردستان بهرهو پایتهخته جۆراوجۆرهكانی دهوڵهتانی داگیركهری ئهو‬ ‫واڵتانه راكێشراو لهبری درووستبوونی ناوهندی ئابووری كوردی‪ ،‬بهشێوهیهكی ترسناكتر لهبهر رۆیشتنی ئابووری كورستان به ئاراسـتهی‬ ‫ناوهندی دهوڵهتانی داگیركهر بهردهوام بوو‪ .‬ئهمهش ئهو ئهگهرهی له كوردستان ئیفلیج كرد كه ئابووری ببێته بزوێنهری مێـژوو‪ ،‬چینـی‬ ‫ناوهند درووست ببێت كه ئهو درووستكهری دهوڵـهتی نهتهوهییـه‪ .‬هـهروهك ئـهوهش ئاشـكرایه یـهكێك لـه هۆیـه سـهرهكیهكانی لكانـدنی‬ ‫باشووری كوردستان به عێراقی عهرهبیهوه بوونی سهرچاوهی ئـابووری دهوڵهمهنـد بـوو لـهم بهشـهی كوردسـتان كـه ئـهو سـهرچاوانه زۆر‬ ‫گرنگ بوون بۆ ئهوهی ببنه پایه بۆ لهسهرپێ راوهستانی دهوڵهتی تازه درووستكراوی عێـراق‪ .‬دیـاره هۆكـاری درووسـتكردنی هاوسـهنگی‬ ‫له نێوان شیعهو سوونهی عێراقه نوێیهكهشدا رۆڵی دیاری ههبووه بۆ لكاندنی كوردی سوونه به عێراقهوه‪.‬‬ ‫ئــهو ســنووره جوگرافیــه نوێیانــهی كــه رێكــهوتنی ســایكس پیكــۆ درووســتی كــردن وهكــو هێڵــی پیــرۆز ســهیركراون تــاكو هــاتنی داعــش و‬ ‫راگهیاندنی دهوڵهتی خهوفهتی ئیسالمی كه بهشێكی ئـهو سـنوورانه ههڵوهشـێنرانهوه‪ .‬ئێسـتا ئاشـكرایه لـه نێـوان رووبـهرێكی فراوانـی‬ ‫ســـوریاو عێراقـــی عهرهبیـــدا ســـنوور نـــهماوه‪ ،‬بـــهاڵم بـــه پێچهوانـــهی ئـــهوهی ئێمـــه وهكـــو كـــورد چـــاوهڕوان دهكـــهین هـــهموو ســـنووره‬ ‫درووستكراوهكانی نێوان بهشهكانی كوردسـتان ههڵوهشـێنرێتهوه‪ ،‬ئـهوه لـه نێـوان باشـوورو رۆژئـاوای كوردسـتاندا رووینـهداوه‪ ،‬سـهرباری‬ ‫ئـــهوهی ئێســـتا باشـــوورو بهشـــێكی باشـــی رۆژئـــاوا لـــه ژێـــر دهســـهاڵتی كـــورد خۆیدایـــه بـــهاڵم ســـنووری نێـــوان ئـــهم دوو بهشـــه نـــهك‬ ‫ههڵنهوهشــێندراوهتهوه بــهڵكو پێــدهچێت لــهو كاتــه پتــهوتر بێــت كــه دهوڵــهتی داگیركــهری ئهســهد لهســهر ســنوورهكان بــوو‪ .‬ئــهوهش‬ ‫ئاماژهیــهكی ترســناكه بــۆ مانــهوهی كوردســتان بــه پارچــه پارچــهیی تهنانــهت دوای رزگــاربوونی هــهموو بهشــهكانیش‪ .‬دیــاره ئــهوهش‬ ‫ناڕاستهخۆ پێمان دهڵێـت كـه دابهشـكردنی كوردسـتان و ئاسـهواری نێگـهتیفی سـایكس پیكـۆو مانـهوهی كـورد لـه ژێـر سـایهی دهسـهاڵتی‬ ‫داگیركهراندا چۆن ئهو بۆچوونهی وی رووبهرێكی فراوان له حیزبی كوردی و تهنانـهت بهشـێك لـه جـهماوهریش بهرجهسـته كـردووه كـه‬ ‫گوایه ههر بهشه تایبهتمهندی خۆیی ههیهو ههر بهو پێیهش بڕیارو چارهنووسی ههر بهشێك پهیوهسته بهخۆیهوه‪ .‬ئهمه سهرباری ئهو‬ ‫ملمالنێ سهخت و ناجۆرهی له نێـوان حیزبـه دیارهكـانی كوردسـتانی گـهورهدا ههیـه لهسـهر ئاینـدهو لـه ئێسـتاوه كێشـهی سـهخت لهسـهر‬ ‫ئهوهیــه كــه كــێ هێــز یــان حیزبــی یهكهمــه لهســهر ئاســتی كوردســتانی گــهوره‪ .‬دیــاره جێگــای خۆیــهتی لــه نێــو ئــهم ملمالنــێ ناوخۆیــهی‬ ‫كوردستاندا سهیری ئهوهش بكرێت ئایا ئهگهر سایكس پیكۆ كۆتایی بێت‪ ،‬كورد بهم دیدوبۆچوونهی ئێستایهوه چی پێدهكرێت؟؟‬ ‫رهنگــه بهههلــهَ‮دا نــهچووبین ئهگــهر هۆكــاری دابهشــكردنی دووهمــی كوردســتان كــه بهرهــهمی ســایكس پیكــۆ بــوو ببهســتینهوه بــۆ دوو‬ ‫خاڵهوه‪ ،‬كه یهكهمیان جووتبوونی بهرژهوهندییهكانی دهوڵهتانی بڕیار بهدهستی ئهو كاته بوو كه بهریتانیاو فهرهنسا بـوون بـه پلـهی‬ ‫یهكهم لهگهڵ بهرژهوهندییهكانی عهرهبدا له باشووری رۆژئاوای ئاسیاداو‪ ،‬دواتریش رازیكردنی دهوڵهتی نوێی تورك دیسان له پێنـاوی‬ ‫پاراستنی بهرژهوهندی ئهوانی بڕیاربهدهست خۆیاندا‪ .‬به پلهی دووهمیش ووازی كـورد لـهو كاتـهداو نـهبوونی رۆڵێكـی كاریگـهری ئـهوتۆ‬ ‫لهویهن ئهم پێكهاتهیهوه كه لهویهن ئهوانی بڕیار بهدهستهوه حیسـابی بـۆ بكرێـت‪ .‬ئهمـه سـهرباری نهدۆزینـهوهی بهرژهوهنـدی گـهوره‬ ‫لهوی كورد لهویهن بهریتانیاو فهرهنساوه‪ .‬ئهمهش هۆكاری سهرهكی بوو بۆ ئهوهی كه ئهوانی بڕیاربهدهست هـیچ بههایـهكی مرۆیـی بـۆ‬ ‫كـــورد دانـــهنێن و لـــهوهش بێبـــاك بـــن كـــه چـــۆن ئـــهم پێكهاتـــه گهورهیـــه لـــه رۆژهـــهاڵتی ناوهڕاســـتدا دهبێتـــه قوربـــانی سیاســـهته‬ ‫پاوانخوازییهكانی ئهوان‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لهراستیدا ئهگهر له روانگهی پهرهسهندنی كۆمهاڵیهتیهوه سهیر بكرێت عهرهبهكانی رۆژههاڵتی ناوهڕاست له سـهروبهندی كۆتاییهـاتنی‬ ‫جــهنگی یهكهمــدا زۆر لــه كــورد پهرهســهندوتر نــهبوون‪ ،‬بــهاڵم بهرژهوهنــدی وایكــرد كــه چهنــدین دهوڵــهت بــۆ ئــهوان درووســت بكرێــت و‬ ‫كوردیش بكرێته پاشكۆی ههندێ لهو دهوڵهتانهو توركیای نوێ‪.‬‬ ‫ئایــا دوای ســهدهیهك ئهگــهری ههڵوهشــاندنهوهی رێكهوتنامــهی ســایكس پیكــۆو ســهرلهنوێ داڕشــتنهوهی نهخشــهی جوگرافیــای سیاســی‬ ‫رۆژههاڵتی ناوهڕاست ههیه؟ ئایا بوونی ئهگهرێكی لهم جۆره چی بۆ كورد بهرههم دههێنێـت؟ ئایـا دهوڵـهتانی بڕیاربهدهسـت كـه ئێسـتا‬ ‫واڵتــه یــهكگرتووهكانی ئهمــهریكا ســهركردایهتیان دهكــات لــهوبارهوه چــی بــۆ كــورد پێیــه؟ ئایــا كــورد خــۆی لــه ئێســتادا لهســهر ئاســتی‬ ‫كوردستانی گهورهو لهسهر ئاستی باشوورو رۆژئاواو لهسهر ئاستی باشوور به تهنیا دهتوانێت ببێتـه ئـهو بكـهره كـه خـۆی رۆڵـی هـهبێت‬ ‫له گۆڕینی نهخشهی جوگرافیای سیاسی ناوچهكـهو سـنووره ناوخۆییـهكانی كوردسـتان ههڵوهشێنیــَ‮تـهوهو سـنووری خـۆی لهگـهڵ ئـهوانی‬ ‫عهرهب و تورك و فارسدا جیابكاتهوهو لهبری ئهوهی ژێردهستهی ئهوان بێت ببێته دراوسێیهكی خاوهن ماڵ و شووناس بۆیان‪.‬‬ ‫ئێستا رۆژههاڵتی ناوهڕاست بهگشـتی و ئـهو رووبـهره جوگرافیـهی كـه سـایكس پیكـۆ سـنوورهكانی تێـدا دیـاریكرد‪ ،‬لـهبـارێكی ترسـناكی‬ ‫شـهڕوپێكدادانی ئـایینی و مهزهـهبی و ئیتنیكیدایـهو رۆژ لــهدوای رۆژ ئاراسـتهی رووداوهكـان بـههرو ئـهوه دهچــن كـه گهڕانـهوه بـۆ بــاری‬ ‫پێشترو بۆ درووستبوونهوهی سهقامگیری لهم جوگرافیایهدا ئهگهرێكی چاوهڕوان نـهكراو بێـت‪ .‬ئهگـهری پێكـهوهژیانی كـوردو ئـهوانی تـر‬ ‫بهتهواوی ههرهسی هێناوه‪ .‬بههۆی بارودۆخی هـهڵچووی كوردسـتانهوه پهیوهندییـهكانی عـهرهب و تـورك خراپـه‪ .‬دوژمنایـهتی دێرینـهی‬ ‫نێوان سوونهو شیعه بهجۆرێك تهقیووهتهوه ئهگهری پێكهوهژیانیان نهماوه‪ ،‬ئێستا ماڵی شیعهش لهبیهردهم تێكچووندایه‪ .‬ئـهوهی نـاوی‬ ‫بههاری عههربی بـوو نـهیتوانی شـتێك بـۆ گـهونی عـهرهب بهرهـهم بهێنێـت و سیاسـهتی بهرژهوهنـدی پهرسـتانهی ئهمـهریكاو رۆژئـاوا و‬ ‫روســیاش كــه دهوری ئــهو گهماڵــه پیــره دهبینێـــت كــه ئێســقانهكان دهكڕێنێتــهوه‪ ،‬سیســتێمهكهی بهشــار ئهســهدیان پاراســت و پێــدهچێت‬ ‫ههرخۆیشیان بهشێوهی جۆراوجۆرو له رێگای جۆراوجۆرهوه دروستكهری داعـش بـن و تـا ئهوكاتـهی ئیشـیان پێـی ههبێــت لـه ناوچهكـهدا‬ ‫بیپارێزن‪ .‬ئێستاش ئهمـهریكا لـه روانگـهی بهرژهوهندییـه ههنوكـهیی و داهاتوویـهكانی خۆیـهوه سـهیری رۆژهـهاڵتی ناوهڕاسـت و هـهموو‬ ‫جیهانیش دهكات و دیاره تهنیا له روانگهی بهرژهوهندییهكانی خۆیشیهوه سهیری هـهر گۆڕانكارییـهك لـهو نهخشـه جوگرافیـهی ئێسـتادا‬ ‫دهكات‪ .‬واته چی لهبهرژهوهندی ئهمهریكادایـه‪ ،‬كـار لـه پێنـاوی ئـهوهدا دهكرێـت‪ .‬رهنگـه دهوڵـهتانی تـری رۆژئـاواو روسـیاش ههریهكـه‬ ‫چـاوهڕوانی شـتێك بكـهن لــه ئاسـتی دووهمـدا‪ .‬بـهاڵم پێگــهی توركیـاو ئێـرانیش پهیوهسـت بــهو ناوچانـهی سـایكس پیكـۆ گرتوویهتیــهوه‬ ‫گرنگــه‪ .‬دیــاره لهگــهڵ هــهموو ئهمانهشــدا ئاماژهكــان بــۆ ئــهوهن كــه ناشــێت سیاســهت و بــارودۆخی هــهڵچووی ئــهم رووبــهر بــهم شــێوهیه‬ ‫بهردهوام بێت‪.‬‬ ‫رهنگـــه مایـــهی لهســـهر راوهســـتان بێـــت كـــه بـــۆچی داعـــش ئاراســـتهی كوردســـتان كـــرا‪ ،‬راســـته كـــورد رۆڵـــی كاریگـــهری بینیـــووه لـــه‬ ‫رووبهڕووبوونهوهی داعشدا كه به پلهی یهكهم بۆ پاراستنی خۆی بووه‪ .‬بهاڵم راوهسـتانی كـورد لهبهرامبـهر ئـهو هێـزه ترسـناكهدا‪ ،‬دوو‬ ‫ئاماژهی گرنگی داوه‪ ،‬یهكهم به داگیركهرانی‬ ‫عهرهب و تورك و فارس كه كورد خاوهنی هێزه لهسهر زهمینـهی واقیـع و هـهم دهتوانێـت خـۆی بپارێزێـت هـهم ئهگـهر بـوو بـه دهوڵـهت‬ ‫كێشه بۆ ئهوان درووسـت نـهكات و بهژهوهندییـه هاوبهشـهكانی خـۆی و ئـهوانیش بپارێزێـت‪ ،‬وهكـو دهوڵـهتێكی دراوسـێ‪ .‬دووهم ئامـاژهی‬

‫‪60‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئـهوهی بـه ئهمـهریكاو واڵتــانی تـر داوه كـه ئـهم وهكــو هێـز دهتوانێـت خـۆی بپارێزێــت و بهرژهوهندییـهكانی ئـهوانیش بپارێزێـت و لــهو‬ ‫سهنگهرهشـدا بێـت كـه كۆمهڵگـهی نێودهوڵـهتی كۆدهكاتـهوه بهرامبـهر بـه تیـرۆرو هێـزه توونـدرهوهكان‪ .‬كهواتـه ئێسـتا دهتـوانین بڵێــین‬ ‫ئهگهری گهوره ئهوهیه كـه پـاش سـهد سـاڵ لـه رێكـهوتنی سـایكس پیكـۆ گۆڕانكـاری بهسـهر ناوچهكـهدا بێـت‪ .‬كـوردیش لـه رووی هێـزی‬ ‫مهیدانیهوه توانای پاراستنی خۆیی ههیه‪ ،‬بۆیه دهبێ له رووی سیاسی و بڕیاردانیشهوه خۆی بۆ ئهوه ئاماده بكات كه كاتی ئهوهیه به‬ ‫كردهوه ئهم بڕیاری ههڵوهشاندنهوهی ئهو خااڵنهی رێكهوتنی سایكس پیكۆ بدات كه پهوهستن بهمهوهو تـهنیا دڵـی بـهوه خـۆش نـهبێت‬ ‫كه ۆژئـاوا بـهبااڵی پێشـمهرگهدا ههڵبـدهن (چونكـه مهترسـی ئـهوهش ههیـه رۆژئـاوا كـورد تـهنیا وهكـو ئـامراز بـهكار بهێـنن بـۆ شـهڕی‬ ‫تیرۆر)‪ ،‬بهڵكو دهستكهوتی بهكردهوهی نهتهوهیی بهدهست بهێنێت كه ئـهویش تـهنیا لهسـهربهخۆیی و درووسـتكردنی دهوڵـهتی كوردیـدا‬ ‫دهبێــت كــه ئــهوهش بــه بــێ رێكخســتنی تــهواوهتی نێومــاڵی كــوردو بــهبێ یــهكێتی و یــهكبوونی نهتــهوهیی یهكــهم لهســهر ئاســتی هــهر‬ ‫پارچهیهك و دووهمیش لهسهر ئاستی نهتهوهو نیشتیمان بهگشـتی كـارێكی زهحمهتـه‪ .‬كهواتـه ئهگـهر كـورد وهكـو فاكتـهری نـاوخۆ خـۆی‬ ‫ئاماده بكات بۆ ههڵوهشاندنهوهی ئهو رێكهوتننامهیه‪ ،‬ئهوا بارودۆخی نێودهوڵهتی لـهباره‪ .‬دیـاره هـهر ئامادهباشـیهكی لـهوجۆرهش بـه‬ ‫قسهو سۆزو عاتیفه نابێت بهڵكو به خۆئامـادهكردنی بـهكردهوه دهبێـت لهسـهر هـهموو ئاسـتهكانی كۆمهڵگـه‪ ،‬ههڵبـهت ئـهوهش كـارێكی‬ ‫گران نیه ئهگهر بهرژهوهندی بااڵی نهتـهوهیی و نیشـتیمانی بكهرێتـه ئامـانجی سـهرهكی و بهرژهوهنـدی حیزبـی و بنهماڵـهیی و دهسـتهو‬ ‫گروپ و تاكهكهسهكان بخرێته خزمهتی بهرژهوهندی نهتهوهو نیشتیمانهوه‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رۆژنامەی خەندان ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٩ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪61‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لۆمەی سایکس ‪ -‬پیکۆ مەکەن!‬ ‫ئاسۆس هەردی‬ ‫پاتریک کۆکبێرن رۆژنامەنووسی بەناوبانگی رۆژنـامەی ئیندیپێنـدێتو پسـپۆڕی کاروبـاری خـۆرهەاڵتی ناوەڕاسـت‪ ،‬لە مـانگی حـوزەیرانی‬ ‫ساڵی ‪٢١١٣‬دا وتارێکی نووسی بە ناونیشانی "ئایا ئەمە کۆتایی سایکس پیکۆیە؟"‪ .‬لەو وتـارەدا بە‬ ‫درێـــژی بـــاس لەدۆخـــی ئـــاڵۆزی نـــاوچەکەو ئەگەری باڵوبـــوونەوەی شـــەڕی ســـووریا بە واڵتـــانی‬ ‫دەوروبەریـــــدا دەکـــــات‪ .‬ئامـــــاژە بـــــۆ ئەوەش دەکـــــات کە گەلێـــــک ویەن بەتـــــایبەت لەعێـــــراقو‬ ‫بەتایبەتتریش لەنێو کورددا پێیان وایە ئەمە کۆتایی رێکەوتننامەی سایکس‪-‬پیکۆیە‪.‬‬ ‫لەدوای ئەو وتارەوە‪ ،‬ژمارەیەکی زۆر نووسەرو چـاودێر لەنـاوچەکەو جیهانـدا بەدرێـژی لەسـەر ئەم‬ ‫بۆچــوونە قســەیان کــردو هۆکــاری ســەرەکیی شــەڕو ئاڵۆزییەکــانی ئێســتای ناوچەکەیــان گێــڕایەوە بــۆ ســایکس‪-‬پیکــۆ‪ .‬چــونکە ســەد ســاڵ‬ ‫لەمەوبەر دەوڵەتە کۆلۆنیالییەکان لەو رێکەوتنەدا‪ ،‬بەپێی بەرژەوەندییەکانو هاوسەنگی هێزی نێوانیـان پالنـی داڕشـنەوەی نەخەشـەی‬ ‫سیاســی ناوچەکەیــان دانــا‪ .‬واتە هــیچ حســابێکیان بــۆ واقیعــی سیاســی‪ -‬کولتــووری‪ -‬کــۆمەاڵیەتیی گەونــی نــاوچەکە نەکــرد‪ .‬بەمەش‬ ‫پێکهاتەی جۆراوجۆری ئاینی‪ ،‬مەزهەبیو نەتەوەییان ترنجانـدە نێـو چوارچێـوەی سـنووری ئەو دەوڵەتـانەوە کە بـۆ بەرژەوەنـدی خۆیـان‬ ‫دروستیان کردبوون‪ .‬بۆیە ئەوەی ئێستا دەیبینین‪ ،‬هیچ نیە جگە لە دەرەنجـامی ئەو "تـاوانە" مێـژووییە دەرهەق بە گەونـی نـاوچەکەو‪،‬‬ ‫شکستی ئەو دەوڵەتە دەستکردانە لە هێنانەئارای ونیکەمی زەمینەی پێکەوەژیانی پێکهاتەکانی ناو سنوورەکانیان‪.‬‬ ‫بەاڵم ئاڕاســـتەی قســـەکان تەنهـــا رووی لە رەخنەکـــردنو داوای هەڵوەشـــاندنەوەی رێکەوتـــنەکە نەبـــوو‪ ،‬بەڵکـــو دیســـانەوە ناوەنـــدە‬ ‫ناسیونالیســتو ئیســالمییەکان لەواڵتــانی عەرەبو نــاوچەکەدا کەوتــنەوە دووبــارەکردنەوەی ئەو بەیــتو بــالۆرەیەی کە گــوایە ســایکس‪-‬‬ ‫پیکۆیەکی نوێ بەڕێوەیەو ئامانجەکەشی "پارچە پارچەکردنی" واڵتانی عەرەبیو ئیسالمییە‪.‬‬ ‫لەبەرامبەردا جەنگیز چاندار رۆژنامەنووسی بەناوبانگی تورک پێی وایە ئەوەی چاوەڕێ دەکرێت‪ ،‬سایکس‪-‬پیکۆیەکی دیکە نـیە‪ ،‬بەڵکـو‬ ‫(وێســتفالیا)یەکــی تــرە‪ .‬رێکەوتننــامەی (وێســتفالیا‪ )١١٨٤ -‬کۆتــایی بە شــەڕێکی خوێنــاوی هێنــا لەنێــوان دوو لقــی گەورەی ئــایینی‬ ‫مەسیحیدا لەئەورووپا (کاتۆلیکو پرۆتستانت) کە ماوەی ‪ ٣١‬ساڵی خایاند‪ .‬چاندار پێـی وایە ئەوەی روودەدات هاوشـێوەی جەنگـی سـی‬ ‫ساڵەی ئەورووپـایە‪ ،‬بە دیـوە ئیسـالمییەکەیدا‪ .‬چـونکە لەئێسـتادا ئەوە دەوڵەتە کۆلۆنیالییەکـان نـین پـالن بـۆ دابەشـکردنی "میراتیـی‬ ‫پیاوە نەخۆشەکە‪ :‬دەوڵەتی عوسمانی" دادەنێن‪ ،‬بەڵکو ئەوە دوو بەرەی شیعەو سوننەن لەسەر نفـووزو دەسـەاڵت لەناوچەکـدا شـەڕیانەو‬ ‫دەیــانەوێ زلهێزەکــانیش پەلکێشــی ئەم شــەڕە بــکەن‪ .‬بــۆیە دەبــێ چــاوەڕێی رێکەوتننــامەیەکی هاوشــێوەی (وێســتفالیا) بکەیــن لەنێــوان‬ ‫هەردوو بەرەکەدا تا کۆتایی بەم شەڕو ئاڵۆزییە بێنێت‪.‬‬ ‫چەند رۆژێک لەمەوبەریش لەگۆڤاری (فۆریەن پۆلیسی)دا هەریەک لە ستیڤن کووکو عەمر لەهێتا وتارێکیان نووسیوەو دەڵێن "لۆمەی‬

‫‪62‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس ‪ -‬پیکۆ مەکەن!"‪ ،‬چونکە پێیان وایە دەوڵەتە کۆلۆنیالەکان لەڕێگەی هاوسەنگیی لەنێوان بەرژەوەندی خۆیـان لەگەڵ پەیـکەری‬ ‫ئیداریی دەوڵەتی عوسمانیو دانیشتوانی ناوچەکاندا‪ ،‬ناوچەی نفووزی خۆیان دەستنیشان کردووە‪ .‬بۆیە سنوورەکان بەرپرسیار نـین لەو‬ ‫فەوزایەی لەئارادایە‪ ،‬بەڵکـو بەرپرسـیار ئەو دەسـەاڵتدارانەن کە بە ئـاگرو ئاسـن حـوکمی دەوڵەتەکانیـان کـردووەو لەپێنـاو مـانەوەی‬ ‫دەســەاڵتی خۆیانــدا هەمــوو پێکهــاتە جیاوازەکانیــان ســەرکوتکردووە‪ .‬لێرەشــەوە بە بۆچــوونی ئەوان پێشــنیاری گــۆڕینی ســنوورەکان وەک‬ ‫چارەســەری قەیــرانەکە‪ ،‬جــگە لە "ئەفســانە!" هیچــی تــر نــیە‪ ،‬چــونکە تــا عەقلییەتــی قــۆرخکردنو ســەرکوتکردن وی نــوخبەی سیاســی‬ ‫ناوچەکە بەردەوام بێت‪ ،‬گۆڕینی سنوورەکان هیچ کێشەیەک چارەسەر ناکات‪.‬‬ ‫پــێم وایە هەمــوو ئەو رەخنــانەی ئاڕاســتەی رێکەوتــنەکە دەکــرێن لەجێــی خۆیانــدان‪ ،‬بەاڵم ئەوەش راســتە کە بە تەنهــا لــۆمەکردنی‬ ‫دەوڵەتە کۆلۆنیالەکان‪ ،‬خۆدزینەوەیە لە بەرپرسیاریتی بکەرەکانی سەر ئەرزی واقیع‪ ،‬واتە گەونی ناوچەکە خۆیان‪ .‬هەر بـۆ نمـوونە‪،‬‬ ‫ئەگەرچی ژمارەیەک سیاسەتمەداری گەورە (لەپێش هەمووشیانەوە شەریف پاشا خەندان) پاش هەوڵو تێکۆشانێکی زۆر توانییان مـافی‬ ‫دەوڵەتێک بۆ کورد لە پەیماننامەی سیڤەردا جێگیـر بـکەن‪ ،‬بەاڵم لەنـاو واقیعـی کوردسـتاندا نـوخبە سیاسـیو خـاوەن پێگەکـان پەرتو‬ ‫ووازبوون‪ ،‬لەئاستی گەورەیی ئەرکی قۆناغە مێژووییەکەدا نەبوونو نەیانتوانی هێزو تواناکانی کـۆمەڵگەی کوردسـتان بـۆ گەیشـتن بەو‬ ‫ئامانجە تەیارو ئاڕاستە بکەن‪ .‬بەپێچەوانەشەوە‪ ،‬نوخبەی سیاسی تورکی بە سەرکردایەتی مستەفا کەما ‪ ،‬توانییان نەک هەر خەڵکـی‬ ‫تورک بەڵکو بەشێک لە هێزو عەشیرەتە کوردەکانیش (بەنـاوی دیـن یـان هەر نـاوێکی تـرەوە بێـت) دژی پەیماننـامەکە کـۆبکەنەوە‪ .‬لە‬ ‫ئەنجامیشدا سیڤەر هەڵوەشایەوەو لۆزان جێگەی گرتەوە کە زۆر بەسادەیی دوا بزماری داکوتراو بوو لەسـەر تـابووتی خەونـی دەوڵەتـی‬ ‫کوردی لەو سەردەمەدا‪.‬‬ ‫ئەمــڕۆ دیســانەوە خــۆرهەاڵتی ناوەڕاســت نــوقمی شــەڕو ئــاڵۆزییەو ئەو قســەیە راســتە کە لەئێســتادا لەســەر ئەرزی واقیــع زۆرێــک‬ ‫لەسنوورەکان تەنها لەسەر نەخشە ماونەتەوە‪ .‬دیـارە ئەم دۆخە کـراوەیە بـۆ هەمـوو ئەگەرێـک‪ ،‬بەاڵم ئەوەی تێبینـی دەکرێـت ئەمـڕۆش‬ ‫وەکو ساڵی ‪ ،١٩١١‬پەرتبوونو ناکۆکی سیمای هەرە دیاری هێزە سیاسییەکانمانە‪ .‬لەم دۆخە ئاڵۆزەی پێکدادانی بەرژەوەنـدییە جیـاوازە‬ ‫ناوچەییو نێوەدەوڵەتییەکاندا دامەزراندنی دەوڵەت بە دروشمبازیو فووتێکردن ناکرێت‪ ،‬بەڵکو بە پالنو کاری پێکەوەییو کۆکردنەوەی‬ ‫هێـــزو تواناکـــان لەدەوری ئەو ئامـــانجە دەکرێـــت‪ .‬بەداخەوە ئەوەی روودەدات‪ ،‬شـــەڕێکی بێهـــوودەیە لەســـەر کورســـیی ســـەرۆکایەتیو‬ ‫فەرمــانڕەوایی واڵتێــک کە هێشــتا لەبەردەم ئەگەرە مەترســیدارەکانی داهــاتوودا‪ ،‬خــۆیو کورســی سەرۆکایەتییەکەشــی جێگیــر نەبــوون‪.‬‬ ‫ئەوەی وفــی دروســتکردنی دەوڵەتــی کوردســتان لێــدەدات‪ ،‬پــێش هەمــوو شــتێک دەبــێ لە کێــوی غــرووری خــۆی بێــتە خــوارەوەو رێــز لە‬ ‫شەرعییەتی یاساییو ئیرادەی خەڵکی واڵتەکەی بگرێت‪ ،‬ئەو ئیرادەیەی لە سندووقەکانی دەنگـدان هـاتۆتە دەرەوە‪ ،‬چـونکە تەنهـا لەم‬ ‫رێـگەیەوە دەکرێــت هەمــوو تواناکــان لەپێنــاوی دەوڵەتــدا یەکبخــرێن‪ .‬مەنتیقــی "بە دەنــگ نــیە بە ســەنگە"‪ ،‬مەنتیقــی کەســێکە کە هــیچ‬ ‫حسابێک بۆ ئیرادەی خەڵکی واڵتەکەی ناکات‪ .‬خاوەنی ئەم مەنتـیقە نـایەوێ هەموومـان پـێکەوە کـاربکەین‪ ،‬بەڵکـو دەیەوێ هەموومـان‬ ‫دوای ئەو بکەویــن‪ .‬بەم مەنتــیقەش نەک دەوڵەت دروســتناکرێت‪ ،‬بەڵکــو وەک ســەردەمی ســایکس‪-‬پیکــۆ بەرەو لێکتــرازانو پەرتبوونمــان‬ ‫دەباتو ئەنجـامیش جـگە لە لەبـاربردنی دەرفەتێکـی تـر‪ ،‬هیچـی دیـکە نابێـت‪ .‬لەئەگەرێکـی ئـاوا نەخوازراویشـدا‪ ،‬پـێش ئەوەی لـۆمەی‬ ‫بەرژەوەنــدیی زلهێزەکــانو رێکەوتننامەکانیــان بکەیــن‪ ،‬دەبــێ لــۆمەی خۆمــانو ســەرکردەکانمان بکەیــن کە لەپێنــاوی کورســیو دەســەاڵتی‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬مێژووی شکستەکانمان دووبارە دەکەنەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ئین ئار تی ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪63‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایكس پیكۆ‬ ‫ئاریان فەرەج‬ ‫سەدساڵ لەمەوبەر‪ ،‬دەوڵەتانی سەركەوتووی شەڕی جیهانیی یەكەم‪ ،‬كاتێ میراتی سەلتەنەتی عوسمانلییان دابەشكرد‪ ،‬بە بێ گوێـدانە‬ ‫ئیــرادە و وویســتی گەونــی پێشــتر بندەســتی ســەڵتەنەت و دوور لە دادگەریــی و تەنیــا لە دیــدی‬ ‫بەرژەوەنـــدییە ئیســـتعمارییەكانی ئەوكـــاتی خۆیـــانەوە‪ ،‬میراتەكەیـــان بەش بەش كـــرد و كـــۆمەڵێ‬ ‫دەوڵەتی بە راستە و قەڵەم دروسـتكراوی سـەركاغەزیان رەسـم كـرد و ناویـان لێنـان نیشـتمان و بە‬ ‫زۆر بەســەر گەونــی ناوچەكەیانــدا سـەپاندن‪ .‬یەك لەو نەتەوانەی لەو كەیــن وبەیــنەدا نیشــتمان و‬ ‫چارەنوسی لە دەستی خۆیدا نەما و بووە سەربەشی مااڵن‪ ،‬نەتەوەی كـورد و نیشـتمانی كـوردان بـوو‪.‬‬ ‫نمونەبیەكیش لەو وووتە بەزۆر دروسـتكراوانەی كە چەنـد نەتەوە و ئـایین و ئایینزایـان پـێكەوە و‬ ‫بە تــۆپزی تێــدا ئــاخنی ئەو قەوارەیە بــوو كە ناویــان نــا عێــراق‪ .‬ئەو هەنگــاوە ئیســتعمارییە كــورتبینە ناعــادیالنەیە لەو دەمەوە‬ ‫ناوچەكەی كردە سەرزەمینی پێكدادان و نەحەوانەوە و ملمالنێی بێ كۆتا و غیابی ئۆقرەیی سیاسی و خوێنڕشتن‪.‬‬ ‫هەر بەوەنـدەش كۆتـایی نەهــات و ملمالنـێ نێوخۆییەكــانی وواڵتـانی دەسـكردی سـایكس بیكـۆ لە ســەرزەمینی ملمالنیـی و ناســەقامگیریی‬ ‫نێوخۆییەوە‪ ،‬بوونە بەرهەمهێنەری توندرۆیی و مۆڵگەی هەراشبونی تیرۆر بە تایبەت پاش ئەوەی پشتیوانی چەندین سـاڵەی رۆژئـاوای‬ ‫ئەوكات لە سەركوتكاری و داپڵۆسین‪ ،‬ئەو ئارامی و ئۆقرەیەی پێ نەهاتەدی كە پارێزەری بەرژەوەندییە ئـابوری و ژیارییەكـانی ئەوان‬ ‫بــوو لە نــاوچەكەدا كە هەر لەو پێناوەشــدا ســایكس بیكۆیــان نەخشــاندبوو‪ .‬لە دوا قۆناغیشــدا تونــدرۆیی و تیــرۆر و ناســەقامگیری‬ ‫ناوچەكە بووە هەڕەشەیەكی هێندە جددی كە نەك تەنیا بەرژەوەندییەكانی رۆژئاوا لە نـاوچەكەدا خستەبەرمەترسـی‪ ،‬بەڵكـو تەنـانەت‬ ‫ژیان و ئاسایشی رۆژئاواییەكان لە ناو ماڵ و وواڵتەكانی خۆشیاندا پەوماردرا‪.‬‬ ‫وواڵتــانی ســایكس پیكــۆ نمــونەی وەك قەوارەكــانی عێــراق و ســوریایان لــێ بەرهەم هــات كە هەرگیــزا و هەرگیــز نەبــوونە نیشــتمان بە‬ ‫هەمـوو پێوەرەكــانی بەدەوڵەت بــوون‪ ،‬شكســتیان هێنـا و لە هەنــاوی خۆیــانەوە هەڵوەشــان وخەڵـكەكەی ببــڕای ببــڕ نەبــونە هــاواڵتی و‬ ‫هاونیشتمان‪.‬‬ ‫كورد كە هاودەنگ لەگەڵ زۆر نێوەندی بڕیاربەدەست و نێوەنـدی تـۆژینەوە و ئاینـدەبینی جیهـانی‪ ،‬بـاس لە حەتمیەتـی هەڵوەشـانەوەی‬ ‫نەخشەی سایكس بیكۆ و دوبارە داڕشـتنەوەی نەخشـەی نـاوچەكە دەكـات‪ ،‬بەهـانە و بەڵـگەكەی تەنیـا بریتـی نیـیە لە وەی كە سـایكس‬ ‫بیكــۆ مــافی كــوردی زەوت كــردووە و ئێســتا جیهــان بــۆ خــاتری ئەجــردانەوەی كــورد هەڵیدەوەشــێننەوە‪ .‬بەڵكــو پێودانــگ و لــۆژیكی ئەم‬ ‫پێشنبینییە لەوەوە سەرچاوە دەگرێ كە ئەو سایكس بیكۆیەی كاتی خۆی بەرژەوەنـدییەكانی رۆژئـاوای دابـین دەكـرد‪ ،‬دوای سـەد سـاڵ و‬ ‫لە هە و مەرجێكی دیكەدا مایەی هەڕەشەیە بۆ سەر خودی ئەو بەرژەوەندیانە و بۆ سەر ئاشتی جیهانی و ئاماژەكانیشی روونن‪.‬‬

‫‪64‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كەواتە پێداگیری كورد لەسەر مافی چارەنوس و سەربەخۆیی كە لە سەرینی هەڵوەشانەوەی سایكس بیكۆوە فەراهەم دەبێ‪ ،‬تەنیا پشـت‬ ‫ئەستور نییە بە خەبات و دەست بازو و نەسرەوتنی خۆی‪ ،‬بەڵكو پشت ئەستوریشە بەوەی بەرژەوەندی كـورد لە ئـازادی و سـەربەخۆییدا‬ ‫كە جاری جاران پێچەوانەی بەرژەوەنـدییەكانی جیهـان بـوو‪ ،‬ئێسـتا هـاوتەریبە لەگەڵ ئەو بەرژەوەنـدییانە‪ .‬بەردەوامیـی سـایكس بیكـۆ‬ ‫وەك چۆن بەردەوامیی بندەستیی كورد و مەحرومییەتی لە مافی چارەنووس‪ ،‬ئەوهاش زیانبەخشە بە بەرژەوەنـدییە ژیارییەكـانی جیهـان‬ ‫و ئاشــتیی جیهتنــی‪ .‬واڵتێكــی دەســكردی وەك قەوارەی عێــراقیش كە ســایكس بیكــۆ هێنــایە وجــود‪ ،‬بەرلەوەی ســەربەخۆییخوازیی كــورد‬ ‫هەڵیوەشێنێ‪ ،‬لە هەناوی خۆیەوە هەڵدەوەشێ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی وێستگە ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪65‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئایا سایكس ‪ -‬پیكۆ هۆكارە بۆ نەبوونی دەوڵەتی كوردی؟‬ ‫یاسین ساڵح‬ ‫ئەم مـانگە یـادی ‪ ١١١‬سـاڵەی رێككەوتننـامەی سـایكس‪-‬پیكـۆیە (‪ ،)The Sykes-Picot agreement‬بـۆیە جـارێكی تـر ئەم‬ ‫رێككەوتننـــامەیە كەوتـــووەتەوە نـــاو كـــۆڕی گفتوگـــۆی ناوەنـــدە ئەكادیمییەكـــان و هەنـــدێك جـــار‬ ‫سیاسییەكانیش‪ .‬بەتایبەت كە هێزێكی توندڕۆی وەك داعـش تـوانی لە رووی پـراكتیكەوە دەسـتكاری‬ ‫ئەو سنوورانە بكات كە وا ناسراون لە دەرنجامی سایكس‪-‬پیكۆ هاتوونەتە ئاراوە‪.‬‬ ‫بەریتانیــا وەك یەكەم خــانەخوێی رێككەوتننــامەكە‪ ،‬زیــاتر گرنگــی پــێ دەدا و منــیش بە رۆڵێكــی‬ ‫سادەوە هەوڵم داوە ئەوەندەی پێم كرابێت باسی دۆزی كورد بـكەم‪ .‬لەم نزیكـانە مـن لە كۆنفراسـێك‬ ‫لە شاری "یۆرك" بەشدار بووم كە مارك سایكس (‪ )mark sykes‬تێیدا گەورە بووە و ژیانی سیاسـی و سـەربازیی تێـدا دەسـت پـێ‬ ‫كــردووە‪ .‬بەشــێكی زۆر لە كۆنفرانســەكە تــایبەت بــوو بە رێككەوتننــامەكە و ژیــانی تــایبەتی ســایكس‪ ،‬بــۆیە بە باشــی دەزانــم هەنــدێ‬ ‫راستكردنەوە بگەیەنم كە بەرای من گرنگن لەبەرچاو بگیرێن‪.‬‬ ‫دەمەوێ بەم پرسیارانە دەست پێ بكەین؛‬ ‫ئایە عەرەب و ئیسالم چ رۆڵێكیان لە سـایكس‪-‬پیكـۆ هەبـووە؟ ئـاخۆ سـنووری ئەم دەوڵەتـانەی ناسـراوە بە نەخشـەی نـوێی رۆژهەاڵتـی‬ ‫ناوین لە دەرنجامی سایكس‪-‬پیكۆ دروست بووە؟ یاخۆ سایكس‪-‬پیكۆ كۆتای هاتووە؟ یا سایكس‪-‬پیكـۆ هۆكـارە بـۆ ئەوەی كـورد نەبێـت بە‬ ‫خاوەن دەوڵەت؟‬ ‫وا بــاڵوە كە رێككەوتننــامەی ســایكس‪-‬پیكــۆ‪ ،‬بە نهێنــی لە نێــوان بەریتانیــا و فڕەنســاییەكان و دواتــریش رووســەكان بەســتراوە بــۆ‬ ‫دابەشكردنی دەوڵەتی عوسمانی‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا عەرەب لە رێگەی حوسـێن بـن عەلـی شـەریفی مەكە رۆڵێكـی گـاریگەریی بینیـوە لەو‬ ‫رێككەوتنەدا‪.‬‬ ‫ســەرەتای رێككەوتــنەكە لە دەرنجــامی ئەوە دەســت پــێ دەكــات كە عوســمانییەكان چــوونە پــاڵ هێزەكــانی ناوەنــد لە جەنگــی یەكەمــی‬ ‫جیهــانی‪ ،‬لە بەرامــبەردا هێزەكــانی هاوپەیمــانی بەریتانیــا‪ ،‬فڕەنســا و رووســیا بڕیاریــان دا ئیمپراتــۆریەتی عوســمانی پــارچە پــارچە‬ ‫بكەن‪.‬‬ ‫بەپێـــی رێككەوتننـــامەی (قوســـتەنتینییە) كە لە ســـاڵی ‪ ١٩١٥‬لە نێـــوان ئەو دەوڵەتـــانە بەســـتراوە‪ ،‬هەریەك لەو واڵتـــانە لەڕووی‬ ‫پرەنسیپەوە رێك دەكەون لەسەر چۆنێتی دابەشكردنەكە و ئەو ناوچانەی چاویان لەسەریەتی‪ ،‬بۆ نموونە فڕەنسا چاوی لەسـەر سـووریا‬

‫‪66‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫و ئەســكەندەروونە و سیلیســیا (كلیكیــا) بــووە‪ .‬رووســیا چــاوی لەســەر ئیســتەنبوڵە‪ ...‬هتــد‪ .‬بــۆ بەجێگەیانــدنی ئەم رێككەوتــنە‪ ،‬هێــزە‬ ‫هاوپەیمانەكان بە تەواوی هێزی ئاسـمانی و زەمینـی لە گـالیبۆلییەوە پەومـاری دەوڵەتـی عوسـمانی دەدەن و لە یەكەم هێرشـیاندا كە‬ ‫ناسراوە بە شەڕی "گالیبۆلی" لە ساڵی ‪ ١٩١٥‬هاوپەیمانەكان تووشی شكستێكی زۆر گەورە دێن كە لە راسـتیدا كارەسـاتێكی گەورە دەبـێ‬ ‫بۆ هاوپەیمانان و ناچار دەبن پاشەكشە لە گالیبۆلی بكەن‪.‬‬ ‫لێرەوە شێوازی دووەمی یارییەكە دەست پێ دەكات كە بەریتانییەكان زۆر شارەزان تێیدا‪ ،‬بەوەی ئیمپراتـۆرییەتی عوسـمانی لە نـاوخۆدا‬ ‫پــارچە پــارچە بــكەن‪ .‬هەر لێــرەوە رۆڵــی عەرەب دەســت پــێ دەكــات‪ ،‬لەنــاو ئەوانــیش شــەریفی مەكە بەپێــی پــێگە ئـــاینییەكەی‪.‬‬ ‫بەریتانییەكان زۆر باش لەوە گەیشتبوون بەبێ راكێشانی هەستی ئاینی ناتوانن سـەركەوتن بەدەسـت بێـنن‪ ،‬چـونكە بـۆ خـۆی دەوڵەتـی‬ ‫عوسـمانی لەســەر بنەمـای ئــاینی پــێكەوە گـرێ دراوە‪ ،‬هاوكــات زۆر لەوە ترســاون شـەڕەكە بگــۆرَ‮ێ بــۆ شـەڕی ئیســالم و نائیســالم بەو‬ ‫پێیەی عوسمانییەكان كەوتنە هاندانی گەونی مسوڵمان بـۆ شـەڕكردن دژ بە هاوپەیمانـان بە نـاوی جیهـاد دژ بە كـافران‪ .‬بـۆیە دەبـوو‬ ‫رێگە لەو ئامرازە بگرن بەوەی خودی شەریفی مەكە كە ناوەندی ئیسالمە‪ ،‬بەكار بێنن دژ بە عوسمانییەكان‪.‬‬ ‫لێــرەوە بەریتانییەكــان لە رێــگەی هەنــری ماكمــاهۆن (‪ )Henry McMahon‬دەســت دەكەن بە گفتوگــۆ لەگەڵ شــەریفی مەكە وەك‬ ‫گەورەترین كەسایەتی جیهانی عەرەبی و ئیسالم‪ ،‬پاش نۆ مانگ پێوەندی (مانگی تەمووزی ‪ ١٩١٥‬تا ئـاداری ‪ ١٩١١‬گەیشـتنە رێككەوتـن‬ ‫كە ناســراوە بە پێوەنــدیی ماكمــاهۆن‪-‬حوســێن (‪ )Hussein-McMahon Correspondence‬لەســەر ئەو بنەمــایەی كە‬ ‫شەریفی مەكە دژ بە عوسمانییەكان رادەپەڕێ و شەڕ دەست پـێ دەكـات‪ ،‬لە بەرامـبەردا بەریتانیـا وەك زلهێـز پشـتگیری شـەریفی مەكە‬ ‫دەكەن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی سەبەخۆی عەرەب دوای شەڕ ‪.‬‬ ‫بەریتانییەكان توانییان لە پالنەكەیان سەركەوتوو بن‪ ،‬بەوەی شەریفی مەكە یاخیبوونی لە حیجازەوە دژ بە عوسـمانییەكان دەسـت پـێ‬ ‫كرد لە ساڵی ‪.١٩١١‬‬ ‫لەم نێوەندەدا وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا داوا لە فڕەنسا دەكات نوێنەری خۆیان بنێرنە لەندەن بۆ گفتوگۆ لەسـەر ئەو سـنوورانەی لە‬ ‫رێككەوتننامەی قوستەنتینییە داوای كردبوو‪ .‬فڕەنساییەكان جۆرج پیكۆت (‪ )Georges Picot‬دەنێـرن و بەریتانیـا مـارك سـایكس‬ ‫(‪ )Mark Sykes‬دەستنیشان دەكات بۆ رێككەوتن‪ .‬پاش سێ مانگ گفتوگۆ گەیشتنە رێككەوتـن لەسـەر نـاوچەی نفـووز و كـۆنترۆڵی‬ ‫فڕەنسا لەسەر سووریا و بەریتانیا لەسەر میسۆپۆتامیا (عێراق) لە شوباتی ‪ ،١٩١١‬بەاڵم لەسەر فەلەستین نەگەیشتنە رێككەوتن‪.‬‬ ‫پاشـــان هەریەك لە ســـایكس و پیكـــۆت لە پیترســـبۆرگ لەگەڵ رووســـەكان دادەنیشـــن و دەگەنە رێككەوتنـــی كۆتـــای و ئیمزاكردنـــی‬ ‫رێككەوتننامەی سایكس‪-‬پیكۆت لە ‪ ١١‬ئایار‪/‬مایۆی ‪ ١٩١١‬لەسەر دیاریكردنی ناوچەكانی نفووزی هەریەكەیان‪.‬‬ ‫كەوابوو هەرچەند شەریفی مەكە كارەكتەری سـەرەكی نیـیە لە ئیمزاكردنـی رێككەوتـنەكە‪ ،‬بەاڵم بنەمـاكەی دەگەڕێـتەوە بـۆ رێككەوتنـی‬ ‫(ماكمــاهۆن‪ -‬حوســێن)‪ ،‬یــان بەشــێوەیەكی تــر بەبــێ رێككەوتنــی شــەریفی مەكە و بەریتانیــا‪ ،‬رێككەوتننــامەی ســایكس‪-‬پیكــۆ نەدەهــاتە‬ ‫ئـــاراوە‪ .‬شـــەریفی مەكە بە باشـــی پرســـی پـــێ كـــراوە و زۆر بە روونـــی لە رێككەوتـــنەكەدا بـــاس لە دامەزرانـــدنی دەوڵەتێـــك یـــان‬

‫‪67‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كۆنفیدراڵیزمێكی عەرەبی كراوە‪ ،‬هاوكات بەریتانییەكان دواجار ئەو فێڵەیان لێ كردووە كە ئیسرائیل لە فەلەستین دابڕن بۆ جوولەكە‬ ‫بەپێی راگەیاندنی بەلفۆر (‪ )Balfour Declaration‬لە ساڵی ‪ ١٩١٧‬و دواتر كۆنفرانسی سانریمۆ ‪.١٩٢١‬‬ ‫دیــارە شـــەریفی مەكە وا تــێ دەگـــات كە ئەو واڵتەی بڕیــارە بـــۆ عەرەب دروســـت بكــرێ‪ ،‬فەلەســـتینیش لەخــۆ دەگـــرێ‪ ،‬بەاڵم دواتـــر‬ ‫بەریتانییەكان پێی دەڵێن ئەو بەڵێنەی بە تۆمان داوە فەلەستین لەخۆ ناگرێ‪ .‬تەنانەت لەوكاتەی عەرەبەكان نـاڕازی دەبـن‪ ،‬بەلفـۆر‬ ‫پێیــان دەڵــی‪ :‬ئێــوە زۆرتــرین شــوێنتان وەرگرتــووە‪ ،‬ئــێمە شــوێنێكمان وەرگرتــووە ‪/‬مەبەســتی فەلەســتینە‪ /‬بــۆ جوولەكەكــان‪ ،‬هەروەهــا‬ ‫ماكمـــاهۆن لە نامەیەكـــدا كە بـــۆ رۆژنـــامەی "تـــایمز"ی نـــاردووە لە ســـاڵی ‪ ١٩٣٧‬دەڵـــێ‪ :‬شـــا حوســـێنی شـــەریفی مەكە بە چـــاكی لەوە‬ ‫تێگەیشتبوو كە فەلەستین لەو ناوچەدا نییە كە من بەڵێنم پێدابوو‪.‬‬ ‫سایكس‪-‬پیكۆ بنەمایەكی سەرەكی نییە بۆ نەخشەی نوێی رۆژهەاڵتی ناوین‪ ،‬بەڵكو تەنیـا هـۆیەكە بـۆ دابەشـكردنی نـاوچەی هەژمـوونی‬ ‫نێـوان هاوپەیمانەكــان‪ .‬كەوابـوو ئەو نەخشــەیەی واڵتە نوێكـانی رۆژهەاڵتــی نـاوین دروســت دەكـات لە دوای جەنگــی یەكەمـی جیهــانی‪،‬‬ ‫بریتی نییە (یاخۆ بەشـێكی زۆر بچـووكیی پێوەنـدی هەیە) لە سـایكس‪-‬پیكـۆ‪ ،‬بەڵكـو بـریتییە لە كۆنفرانسـی (سـان ریمـۆ و سـیڤەر) و‬ ‫دواتر رێككەوتننامەی (لۆزان)‪ .‬دەكرێ بگوترێ سایكس‪-‬پیكۆ لە كۆنفرانسی سانریمۆ كۆتـای هـاتووە‪ ،‬چـونكە لە سـانریمۆ جـارێكی تـر‬ ‫نەخشەكە دەسكاری دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫بەپێی نەخشەكەی سایكس ‪ -‬پیكۆ‪ ،‬ناوچەكە دەكرێ بە سێ بەشەوە‪ ،‬كە بریتین لە‪ :‬بەشی شین كە بەر فڕەنسا دەكەوێ‪ ،‬بەشـی سـوور‬ ‫كە بەر بەریتانیا دەكەوێ‪ ،‬و بەشی رەساسی كە یەكال نـاكرێتەوە و بەجـێ دەهێڵـڕێ وەك نـاوچەی نێـودەوڵەتی (‬

‫‪international‬‬

‫‪ ،)administration‬بەاڵم لە سانریمۆ ئەو ناوچەیە دەخرێتە ژێر ئینتدابی بەریتانیا و زۆر گۆڕانكاری تر لە نەخشەكە دەكرێ‪.‬‬ ‫كۆنفرانسی سانریمۆ (‪ )San Remo Conference‬ئەو كۆنفرانسـەیە كە هەریەك لە واڵتـانی هاوپەیمـان بەریتانیـا‪ ،‬فڕەنسـا‪،‬‬ ‫ئیتاڵیــا لە ئاســتی ســەرۆك وەزیــران‪ ،‬ژاپــۆن لە ئاســتی بــاڵوێز و ئەمەریكــا وەك چــاودێر لە شــاری ســانریمۆی ئیتاڵیــا لە ‪ ١٩‬تــا ‪٢١‬‬ ‫نیسان‪/‬ئەپریلی ‪ ١٩٢١‬ئەنجامیان دا بۆ گەیشتن بە رێككەوتن لەسەر دابەشكردنی دەوڵەتی عوسمانی (بەتایبەت بەشـە نـاتوركەكەی كە‬ ‫عوسمانییەكان بەهۆی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە لە دەستیان دابوو)‪.‬‬ ‫لەو رێككەوتنەدا ناوچەكە دەكـرێ بە سـێ بەشـەوە‪ :‬سـووریا كە لبنانیشـی لەگەڵـدایە دەخـرێتە ژێـر ئینتـدابی فڕەنسـا‪ ،‬فەلەسـتین كە‬ ‫تەرخان كراوە بۆ جوولەكەكان لەگەڵ میسۆپۆتامیا (عێراق) دەخرێتە ژێر ئینتدابی بەریتانیا‪ .‬دواتـر بڕیارەكـانی سـانریمۆ بەرجەسـتە‬ ‫دەكرێ لە رێككەوتننامەی سیڤەر لە ‪ ٨‬تشرینی یەكەم‪/‬ئۆكتـۆبەری ‪ ،١٩٢١‬كە تێیـدا ئیمپراتـۆری عوسـمانی هەڵدەوەشـێنێتەوە و توركیـا‬ ‫ناچار دەكات بە دەستهەڵگرتن لەسـەر هەمـوو ئەو ناوچـانەی كە تـورك نـین لە ناوچەكـانی عەرەبەكـان‪ ،‬ئەرمەنییەكـان و كوردەكـان و‬ ‫ئەفەریقای باشوور‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم رێككەوتننــامەیە لەویەن توركیــا رەت كــرایەوە بەتــایبەت كاتێــك (مســتەفا كەمــا ئەتــاتورك) تــوانی واقیعێكــی نــوێ لە‬ ‫توركیا بێنێتە ئارا و دەوڵەتی توركیای نوێ دابمەزرێنێ‪ ،‬بۆیە سیڤەر هەموار دەكرێتەوە و نەخشەی ناوچەكە قاڵب دەگرێ بە‬

‫‪68‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫رێككەوتننامەی "لۆزان" لە ساڵی ‪ ١٩٢٣‬كە توركیاش ئیمزای دەكات‪.‬‬ ‫كەوابـــوو‪ ،‬ئەوەی نەخشـــەی نـــاوچەكە دادەڕێـــژێ بـــریتییە لە بڕیارەكـــانی كۆنفرانســـی ســـانریمۆ كە دواتـــر لەویەن كـــۆمەڵەی گەون‬ ‫(‪ )League of Nations‬بە هەندێ دەستكارییەوە دانی پێدا نرا‪ ،‬لەگەڵ رێككەوتننامەی لـۆزان‬

‫(‪Treaty of Lausanne‬‬

‫)‪ .‬دەكرێ بگوترێ سایكس ‪ -‬پیكـۆ پێوەنـدییەكی ئەوتـۆی بەو نەخشـەیەوە نیـیە كە واڵتە مۆدێرنەكـانی رۆژهەاڵتـی ناوەڕاسـت دروسـت‬ ‫دەكات‪ ،‬چـونكە رێككەوتـنەكە پێوەنـدی بە رووخانـدنەوە هەیە نەك دروسـتكردن‪ .‬بە پـێچەوانەوە سـانریمۆ پێوەنـدی بە دروسـتكردنەوە‬ ‫هەیە كە هەریەك لە ئیسرائیل‪ ،‬سووریا‪ ،‬عێراق‪ ،‬ئوردن ‪ ...‬بەرهەم دێنێ‪.‬‬ ‫دەكرێ بڵێین سایكس‪-‬پیكۆ پێوەندییەكی ئەوتۆ یـان راسـتەوخۆی بە كـوردەوە نیـیە‪ ،‬بەڵكـو پێوەنـدی بە دابەشـكردنی نـاوچەی نفـووزی‬ ‫هێزە هاوپەیمانەكانەوە لەسەر قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هەبووە‪ ،‬بۆیە دوور و نزیك باسـی كـورد ناكـات‪ .‬تەنـانەت ئەگەر‬ ‫نەخشەكەی سایكس ‪ -‬پیكۆ وەربگرین‪ ،‬ئەوە ئەو بەشـەی تێـدا نیـیە كە لەژێـر دەسـتی ئێرانـدایە‪ .‬واتە پـێش سـایكس‪-‬پیكـۆ كوردسـتان‬ ‫دەوڵەت نەبوو تەنانەت كیانیشی نەبوو‪ ،‬بەشێكی لەژێر دەسەاڵتی ئێران بوو بەشەكەی تریشی لەژێر دەستی عوسمانییەكاندا بووە‪.‬‬ ‫بەپێچەوانەوە بڕیارەكانی سانریمۆ كە دواتر بە سیڤەر قاڵب دەگرێ‪ ،‬ئەو چانسە بە كوردیش دەدا‪ ،‬بەاڵم كورد خۆی كێشـەی هەیە كە‬ ‫نەیتوانیــوە وەك دیفــاكتۆ خــۆی بســەپێنێ‪ .‬یــاخۆ ئەوكــاتەی كــورد خەمــی خەوفەی ئیســالم و مســوڵمان بــوون‪ ،‬شــەریفی مەكە لەگەڵ‬ ‫بەریتانییەكان رێك دەكەوێ دژ بە خەوفەی عوسمانی شەڕ دەكات‪.‬‬ ‫من لەو بڕوایەدام ئەگەر كوردیش سەركردەیەكی بەهێزی هەبوایە‪ ،‬دەوڵەتێك یان دووانی دەبوو‪ .‬دەكرێ بڵێـین ئەوكـات هەسـتی ئـاینی‬ ‫بەهێزتـــر بـــووە‪ ،‬تەنـــانەت ئەتـــاتورك كە هـــیچ پێوەنـــدی بە ئیســـالم و خەوفەتەوە نیـــیە‪ ،‬دیســـان زۆر بە باشـــی كـــوردی بە نـــاوی‬ ‫مسوڵمانبوون لە خشتە بردووە‪ ،‬تا ئەو ئاستەی لە رێككەوتننامەی لۆزان نوێنەری توركیا بە ناوی كوردیشەوە قسە دەكات‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬كۆمەڵێك سەرچاوە بۆ ئەم نووسینە سوودی لێ وەرگیـراوە‪ ،‬هاوكـات رەنـگە دیـدی جیـاواز لەسـەر رۆژەكـان هەبێـت‪ ،‬بـۆ نمـوونە‬ ‫رۆژی ‪ ٥ / ١٩ ،٥ / ١٧ ،٥ / ١١ ،٥ / ١٥‬بە رۆژی رێككەوتنی سایكس ‪ -‬پیكۆ دانراون‪.‬‬ ‫قوتابیی دكتۆرا لە زانكۆی نۆتینگهام لە بەریتانیا‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی وشە نێت ‪ /‬ڕیکەوتی‪١٨ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪69‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫واڵتە یەكگرتووەكانی كورد‬ ‫عارف قوربانی‬ ‫سەد ساڵ بەسەر رێككەوتننامەی (سایكس ‪ -‬پیكۆ)دا تێپەڕی‪ ،‬رێككەوتننامەیەك كە خواستە شاراوەكانی پشت پـرۆژەكە (ناسـەقامگیری‬ ‫و بەریەككەوتنی گە و نەتەوەكانی ناوچەكە بوو)‪.‬‬ ‫سەد ساڵی رابردوو بۆ داڕێژەرانـی پـرۆژەی داڕشـتنەوەی نەخشـەی نـاوچەی رۆژهەاڵت كە‬ ‫لە ســایكس پیكــۆ‪-‬دا بڕیــاری لێــدرابوو‪ ،‬ســەدەیەك بــوو تەریــب بەو ســتراتیژەی بــۆی‬ ‫دانرابوو‪ ،‬تەواوی ئەو ئامانجانە بەدیهاتن كە زلهێزەكانی ئەوكات خوازیاری بوون‪.‬‬ ‫كۆی ئەو شەڕ و كاولكاریـانەی سـەدەی رابـردوو‪ ،‬ئەو كۆمەڵكـوژی و تـاوانە گەورانەی لە‬ ‫ناوچەكەدا روویانداوە‪ ،‬هەمووی بەرهەمی (سایكس‪ -‬پیكۆ) بوو‪ .‬ئەوەی ئێستاش جیهـانی‬ ‫بەخــۆیەوە ســەرقاڵ كــردووە‪ ،‬شــەڕی داعــش و بەریەككەوتنــی هێــز و تــایەفە ئــاینی و ئیتنیكییەكــان لە تەواوی نــاوچەی رۆژهەاڵتــدا‪،‬‬ ‫دەرئەنجام و لـێكەوتەی ئەو ناهاوسـەنگی و هاوكێشـە سیاسـیانەیە كە لە رێككەوتننـامەی (سـایكس ‪ -‬پیكـۆ) وە سـەرچاوەیان گرتـووە‪.‬‬ ‫ئەو پێشهات و رووداوگەونەی لە ئایندەشدا دێنە پێش‪ ،‬هەر بەرئەنجامی هەمان پرۆژەن‪.‬‬ ‫ئێستا بەشێك لە گە و نەتەوەكانی ئەم ناوچەیە كە قوربانیی ئەو رێككەوتننامەیەن‪ ،‬خوازیاری ئەوەی كە كۆتـایی بە سـایكس پیكـۆ‬ ‫بێت‪ .‬لە زۆرێك لە ناوەندە فەرمی و نافەرمییەكـانی واڵتە كاریگەرەكـان لەسـەر ئاراسـتەی رووداوەكـانی رۆژهەاڵت‪ ،‬ئەوە دەبیسـتین كە‬ ‫(كاتی هەڵوەشاندنەوەی سایكس پیكۆ هاتووە)‪.‬‬ ‫هەرچەندە باوەڕی تەواوم بەوەیە كە زلهێزەكانی پشت سایكس پیكۆ بە مەبەست نەخشەی ئەم ناوچەیەیان بەو جۆرە داڕشت تـا یەكتـر‬ ‫قبــوڵنەكردن و هەوڵــی ســڕینەوە‪ ،‬نــاكۆكی و ملمالنێكــان بــگەن بەو ئاســتەی كە لە رووداوەكــانی ئەم ســەد ســاڵەدا بەرجەســتە بــوون و‬ ‫ئامانجەكانیشـــیان بەدی هـــات‪ ،‬بەاڵم ئێســـتا كە ئامـــادەی ســـەرلەنوێ داڕشـــتنەوەی نـــاوچەكە بـــن‪ ،‬خواســـتی گەورەتریـــان هەیە لەو‬ ‫ئامانجــانەی ســەرەتا نەخشــەیان بــۆ كێشــابوو‪ .‬ئەویــش بەهــۆی ئەو مەترســیانەی لە رۆژهەاڵتەوە بــۆ نێــو رۆژئــاوا گــوازراونەتەوە و‬ ‫توندڕەویی ئاینی سەرچاوەكەیەتی‪ .‬ئێستا كار بۆ دروستكردنی زەمینە و هۆكارگەلێك دەكەن كە ئەو مەترسیانە پەلكێشی سەرچاوەكەی‬ ‫بكاتەوە‪.‬‬ ‫بژارەی پێویستیش بۆ ئەو ئامانجە‪ ،‬دروستكردنی دوو بلۆكی گەورەیە كە ئامادە بكرێن بۆ بەریەككەوتن‪ .‬لەویەك خەریكی بەهێزكردنی‬ ‫سوننە و پڕچەككردنین‪ ،‬لەویەكی دیكەشەوە خەریكی خۆشكردنی زەمینەی بەهێزكردنی جەمسەری شیعەن‪ ،‬ئەمە سەرباری ئامادەسـازییە‬ ‫فكری و ئایدیۆلۆجییەكانی و چاندنی رۆحی توندڕەوی‪ ،‬هێندەی نەماوە بۆ جەنگە گەورەكەی ئیسالم‪ ،‬شـەڕی سـوننە و شـیعە كە دەبێـتە‬

‫‪70‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫موگناتیسی راكێشانەوەی توندڕەویی ئیسالمی لە رۆژئاواوە بۆ رۆژهەاڵت و لێكەوتەكـانی شـەڕێكی لەو جـۆرەش بەسـوتماكبوونی بەشـێك‬ ‫لە خاك و ئاوەدانی و بچوكبوونەوەی واڵتانی ئیسالمییە‪.‬‬ ‫بـــۆیە لەگەڵ ئەو واقـــیعە تـــازەیەی لە نـــاوچەكەدا هەیە كە گـــۆڕینی نەخشـــەی نـــاوچەكە و ســـەرلەنوێ دابەشـــكردنەوەی كـــردووە بە‬ ‫پێویســتییەكی قۆنــاغەكە‪ ،‬بەاڵم مەیلێكــی رۆژئــاواییش هەیە بــۆ ســەدەیەكی تــری ملمالنــێ لەم نــاوچەیە كە ئەمەش هێنــدەی دیــكە‬ ‫چاوەڕوانیەكانی گۆڕانكاری بۆ سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی رۆڵ و هاوكێشە و پێگەی هێزەكان دەكاتە ئەمری واقیع‪.‬‬ ‫ئەوەی پەیوەستە بە رۆڵ و پێگەی كوردەوە‪ ،‬لە سەد ساڵی رابردوودا بەهۆی ئەو دابەشكاریە بە مەبەستەی سایكس پیكـۆ كە پێویسـتی‬ ‫بەو جــۆرەی نــاكۆكی و ملمالنــێ هەبــوو‪ ،‬ئــێمەی كــورد یەكێــك لە ســەرچاوەكانی ناســەقامگیریی نــاوچەكە بــووین‪ ،‬بەاڵم بــۆ جــۆری ئەو‬ ‫ملمالنێ و پێویستیانەی بۆ ملمالنێكـانی سـەدەی ئاینـدە پێویسـتن‪ ،‬كـورد كەرەسـەیەكی بەهێـز نابێـت‪ .‬نە رۆحـی تونـدڕەوی و نە گیـانی‬ ‫تۆڵە‪ ،‬لە كـێڵگەی كـۆمەڵگەی كوردیـدا ناچێنـدرێت‪ .‬بـۆیە كـورد لە سـتراتیجیەتی ملمالنێكـان دەخـرێتە دەرەوە‪ ،‬خسـتنە دەرەوە نەك بە‬ ‫مانای پەراوێزخستن‪ ،‬بەڵكوو دەبێتە سەدەی كورد بەو مانایەی ئیتر وەك كەرەسە و ئامرازی ناسەقامگیری بەكارنابرێت‪.‬‬ ‫رێــگەی دوورخســتنەوەی كــورد و لەمــپەری بەردەم پەلكێشــكردنەوەی بــۆ نــاو ملمالنێكــان‪ ،‬بــوونی قەوارەی ســەربەخۆی كــوردیە‪ .‬واتــا‬ ‫شانبەشانی ئەو خواست و ئامانجـانەی میللەتەكەمـان بـۆ گەیشـتن بە سـەربەخۆیی‪ ،‬سـتراتیجیەتی تـازەی جیهـانیش قەوارەی كـوردی لە‬ ‫نــاوچەكەدا فەرز دەكــات‪ .‬بــۆیە ئەگەر خۆمــان ئامــادە بــین یــان نــا‪ ،‬دەوڵەتــی كــوردی وەك پێویســتییەكی قۆنــاغی تــازەی ملمالنێكــانی‬ ‫رۆژهەاڵت‪ ،‬دروست دەبێت‪.‬‬ ‫ئەوەی پەیوەســتە بە خۆمــانەوە ســنوور و شــێوازی حــوكمڕانیی دەوڵەتەكەیە‪ ،‬لەبەر ئەوەی خــاوەن یەك ســتراتیژی نەتەوەیــی نــین و‬ ‫چەترێكــی نەتەوەیــی دروســت نەبــووە كە هەمــوو هێــزە كوردییەكــانی پــارچە داگیركراوەكــانی كوردســتان لەخــۆ بگرێــت‪ ،‬وەك ئەوەی لە‬ ‫بەستنی كۆنگرەی نەتەوەیی چاوەڕوان دەكرا و نەمانكرد‪ ،‬بۆیە ئەگەری یەك دەوڵەتی كوردی كە هەمـوو سـنووری جوگرافیـای هەر چـوار‬ ‫پارچەی كوردستان بگرێتەوە و كوردی هەموو پارچەكان لەخۆ بگرێت‪ ،‬بـووەتە مەحـاڵ‪ ،‬بەاڵم ئەگەری بەهێـز ئەوەیە چەنـد دەوڵەتێـك‬ ‫لە ناوچەكەدا بۆ كورد دروست بكرێت‪.‬‬ ‫جا بۆ ئەوەی بە دەردی واڵتانی عەرەبی نەچین كە تەنیا ناو كۆیكردوونەتەوە و بۆئەوەی ترسی ئەو ناتەبـایی و ناكۆكیـانەی نـاوخۆی‬ ‫كوردی‪ ،‬كوردستان زیاتر لەت لەت نەكات‪ ،‬با لە ئێستاوە بژارەمان (واڵتە یەكگرتووەكانی كورد) بێت لە بـری هەر نـاوێكی دیـكە‪ .‬تـا‬ ‫لە هەر قۆناغ و لەسەر هەر بستە خاكێك توانرا دەوڵەتـی كـوردی دروسـت بكرێـت‪ ،‬لەسـەر هـیچ پاسـاو و بیـانوویەك پەك نەخرێـت و‬ ‫دواتر هەمووی لە چوارچێوەی ئەو واڵتە یەكگرتووەدا یەك بخرێت‪.‬‬ ‫بەمەش لە ئیشكالیەتی ناوی كوردستان بۆ كام دەوڵەت و كامە پارچەی كوردستان بێت‪ ،‬رزگارمان دەبێـت و لەو وێنـا گشـتیەی جیهـانی‬ ‫رۆژئاوا بۆ (ستانەكانی) ئەم ناوچەیە هەیانە‪ ،‬دەرباز دەبین‪ .‬هەروەك قەوارەكەش خەسڵەتی ناسینەوەی ئەو ناسنامەیە هەڵدەگرێت‬ ‫كە میللەتێكی زیاتر لە پەنجا ملیۆنین لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و خاوەن كۆنترین مێژووین لە ناوچەكەدا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رووداو نێت ‪ /‬ڕیکەوتی‪١٨ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪71‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سهدساڵ پاش خیانهتنامهی سایكس پیكۆ‮‮!‬ ‫ئاریتما محهممهدی‬ ‫دی ‮)‮‬ ‫گوتاردان‮‪ .‬ئاریتما محهممه ‮‬ ‫‮‬ ‫‮(سایكسپیكۆ به كردهوه ئیدانه دهكرێت نهك به‬ ‫ویستم لهسـهر خیانهتنامـهی واڵتـانی داگیركـهری وهك فهرانسـه و بریتانیـا كـه ڕێكـهوتنیان لهسـهر دابهشـكردنی كوردسـتان كـرد و لـه‬ ‫چوارچێوهی پیالنهكانی سـایكس و پیكـۆ‪،‬دا كوردسـتانیان بهسـهر كۆمـهڵێك نهتـهوهی فاشیسـت و‬ ‫ڕهگهزپهرهســتدا دابهشــكرد‪ ،‬بابــهتێك بنووســم‪ ،‬بــهاڵم دوایــی بیــرم لــهوه كــردهوه كــه دهبــێ چــی‬ ‫بنووســم كــه ئیســتاش كــورد وهك سهدســاڵ پــێش هــهر بهشــێوهی خــێ‮ڵــهكیی سیاســهت دهكــات و‬ ‫ههنووكهش خاوهن سـتراتیژییهكی نهتـهوهیی نـین كـه ئامـانجێكی ڕوون و ڕهوانـی هـهبێ‪ .‬تـاكوو‬ ‫ههنووكـــهش كـــورد و هێزهكـــانی كـــورد پـــرش و بـــاڵون و هێـــز و وزه لـــه خێـــ و عهشـــیرهتهوه‬ ‫وهردهگرن‪ .‬‮‬ ‫ئــهوه بــهو مانایــه نییــه كــه مــن بێڕێزیــی بــه سیســتهمی خێڵــهكیی بكــهم‪ ،‬نــا‪ ،‬بــه پێچهوانــهوه ئهگــهر كــورد نهتهوهیــهكیی خێڵــهكیی و‬ ‫عهشیرهتیی نهبووایه دهمێكبوو كه ناسنامهكهی لهنێوچوو بوو و كولتوور و دابونهریتهكهشی لهژێر پێی فارس و توركـدا وهك تـۆز بـهبا‬ ‫ڕۆیشتبوو‪ .‬مهبهستی سهرهكیی من ئهوهیه كه ئیتر نابێ كورد هێز له دهسـهاڵتی خێـ و عهشـیرهتهوه وهربگرێـت و پێویسـته لـه سـهدهی‬ ‫‪٢١‬دا كورد ستراتیژیی نهتهوهیی خۆی ڕێكبخاتـهوه و تـهنیا ئهگـهر بـۆ جـارێكیش بـووبێ كـورد خـۆی بكاتـه خـاوهن ئیـرادهی سیاسـیی و‬ ‫نهتهوهیی‪ ،‬خۆی لهسهر داهاتووی خۆی خاوهن بڕیار بێ‪ .‬بهاڵم ئیستاش وهك سهدسـاڵ پـێش كـورد بووهتـه كهرهسـتهی دهسـتی فـارس و‬ ‫تورك‪ ،‬ئهمهش له كهس شاراوه نییه‪ .‬كورد ئیساش له چوارچێوهی حیزب‪ ،‬گرووپ و باڵدا لهژێر كاریگهریی فارس و تورك دایه و قهد‬ ‫خاوهن ئیـرادهی سیاسـیی خـۆی نییـه‪ .‬بـۆ دهبـێ لـهم ئانوسـاتهدا كـه ناوچهكـه ڕووی لـه گۆڕانكـاریی نوێیـه كـورد لـهو پـهڕی قـهیران و‬ ‫بێ‮‪.‬‬ ‫پهرتهوازهییدا ‮‬ ‫كــورد لــه ه ـهموو بهشــهكانی كوردســتان ڕێكخراوهكــانی سیاســیی بهســهر بــاڵ و شــانهی جیــاوازدا دابــهش بوونــه و هیچكامیشــیان خــاوهن‬ ‫ئیرادهی نهتهوهیی كوردستانیی نین و پاش ئهوهش كه ناوچهكه گۆڕانكارییهكان تێدهپهڕێنێت‪ ،‬دهڵـێن واڵتـانی ناوچهكـه و جیهـان لـه‬ ‫وه‮! بــهاڵم هــیچ كهســایهتییهك بــاس لــهوه ناكــات كــه كــورد وهك‬ ‫دژی كــورد پیالنیــان داڕشــتهبووه و كوردیــان بــێ دهوڵــهت هێشــتووهته ‮‬ ‫یه‮‪ .‬ئهم‬ ‫نهتهوهیهك كه خاوهنی یهكههڵوێست و یهكئیراده بێ بوونی نییه‪ ،‬بهڵكوو كورد وهك خێ و گرووپی جیاواز هێزیان بهدهستهوه ‮‬ ‫هێزهی كه ئهمڕۆ كورد ههیهتی‪ ،‬شتێكی نوێ نییه‪ ،‬كورد له سهردهمی سهفهوییهكان و ئووسمانییهكان و هـهروهها پـێش هـاتنی ئـایینی‬ ‫پیرۆزی ئیسالمیش بۆ ناوچهكه و كوردستان‪ ،‬كورد خاوهن هێزی چهكدار و تهنانهت خـاوهن كۆمـهڵێك دهوڵهتشـاری بچـووك بـووه‪ ،‬وهك‬ ‫ولێر‮‪.‬‬ ‫ئیستای سلێمانی و هه ‮‬

‫‪72‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫تهنانهت كورد لهو سهردهمانهشدا هێزه چهكدارهكهی هێنده گرینگ بووه كه له سهرخستنی ئووسمانییهكان بهسهر سهفهوییهكاندا ڕۆڵی‬ ‫یهكالكهرهوهی گێڕاوه و له ناوچهكهشدا هێزێكی كاریگهر بووه‪ ،‬بهاڵم كورد نهتهوهیهكی خێڵـهكیی بـووه و ئیسـتاش هـهر بـه خێڵهكـهیی‬ ‫ماوهتهوه‪ ،‬خێڵكیبوونی كوردیش ئهم نهتهوهی تووشی سهرلێشێواویی كردووه و كوردی له بـاری دهروونییـهوه ههسـتیار بارهێنـاوه و ڕێـی‬ ‫لهوه گرتووه كه سهركردهی تیژبیر و تیژهـزر پـهروهرده بكرێـت و ههمیشـه كـورد بـه هـۆی خێڵهكییبوونهكهیـهوه نهتهوهیـهكی بهسـۆز و‬ ‫هاتوونه‮‪ .‬ئهمه بهو واتایه نییه كه كورد خـاوهن‬ ‫‮‬ ‫ههستناسك بووه و سهركردهكانیشی بهههمان چهشن بهسۆز و سۆزدار و ههستهكیی بار‬ ‫سهركرده و كهسایهتیی به ئیراده و تێكۆشهر نهبووه‪ ،‬پێچهوانه‪ ،‬كورد خاوهن سهركردهی بههێز بـووه و نهتـهوهی كـوردیش لـه مێـژوودا‬ ‫وه‮‪.‬‬ ‫به نهتهوهیهكی بههێز و بهئیراده ناسراوه‪ ،‬بهاڵم لهگهڵ ئهوهشدا كورد خێڵهكیی بووه و خێڵهكیی بیری كردووهته ‮‬ ‫كــاتێ وپــهڕهكانی مێــژوو ههڵدهدهینــهوه دهبینــین كــه كــورد ژیــانی كۆمهاڵیــهتیی خێڵــهكیی بــووه كــهچی بههــهمان چهشــنیش ژیانــه‬ ‫سیاسییهكهشی ههر به خێڵهكیی تێپهڕ كردووه‪ ،‬واتا ئهوانهی كه لهنێو كۆمهڵگهی خێڵهكیی كوردستاندا دهسهاڵتی خێـ و عهشـیرهتیان‬ ‫بوونـه‮‪ .‬لهبـهر ئـهوه نـاكرێ‬ ‫‮‬ ‫بهدهستهوه بووه بهههمان چهشن له ئاستی دهسهاڵتدارێتیی سیاسیشدا ههر خۆیان خاوهن بڕیـاری سیاسـیی‬ ‫كه كورد نهتهوهیهكی هێنده بههێز و خاوهن ئیـراده بـووبێ و ڕۆڵـی گیرنگـی لـه مێـژووی ناوچهكـهدا گێڕابـێ‪ ،‬كـهچی خـاوهن دهوڵـهتی‬ ‫نهتـهوهیی خـۆی نـهبووه‪ ،‬كـورد هیچكـات خـاوهن یـهكهێزی هاوبـهش و یـهك سیاسـهت‪ ،‬سـتراتیژیی و یـهكئیراده و ههڵوێسـتی هاوبــهش‬ ‫بووه‮‪ .‬ئهمه تهنیا باشووری كوردستان ناگرێتهوه‪ ،‬بهڵكوو دۆخی سیاسیی ههموو بهشهكانی كوردستان بهو چهشـنه بـووه و ههنووكـهش‬ ‫نه ‮‬ ‫پـاش سهدسـاڵ تێپـهڕبوون بهســهر ڕێكهوتننامـهی شـوومدا كــورد دهرسـی لـهو پهیماننامهیـه وهرنــهگرتووه و پتـر وهك چارهنووسـی خــۆی‬ ‫كورددا‮!‬ ‫‮‬ ‫ههژماری كردووه نهك وهك بهرههمی نهبوونی ستراتیژیی سیاسیی و نهتهوهیی هاوبهش لهنێوان هێزهكانی‬ ‫مێژووی خهباتی نوێی كورد پاش شهڕی چاڵدران كاتێ كه كوردستان بۆ یهكهمینجار له نێوان دوو ئیمپراتۆریی سهفهویی و ئووسـمانیدا‬ ‫دابهش كرا‪ ،‬دهست پێـدهكات‪ ،‬دابهشـبوونی كوردسـتان لـهنێوان دوو ئیمپراتـووری ئووسـمانیی و سـهفهویدا خـۆی لـه خۆیـدا دابهشـبوونی‬ ‫كوردی لێكهوتهوه و هۆكاری ئهم دابهشبوونهش بۆ هێزهكانی كورد دهگهڕێتهوه كه بهسهر دوو بهرهی جیاوازدا دابهشببوون‪ ،‬دابهشـبوونی‬ ‫وه‮‪ .‬ههرچهنـد خـهباتی كـورد پـاش ئـهو دابهشـبوونه چـووه‬ ‫هێزهكانی كوردستان لهو سهردهمهدا دابهشبوونی خـاكی كوردسـتانی لێكهوتـه ‮‬ ‫قۆناغێكی دیكه و لهو پێناوهدا دهیان شۆڕشی گهوره هاتوونهته كایهوه‪ ،‬بهاڵم هیچكام لـهو شۆڕشـانه سـهركهوتوو نهبوونـه و لهویـهن‬ ‫بووه‮‪ .‬بهشـێك‬ ‫داگیركهرانی كوردستانهوه سهركوت كراون‪ ،‬هۆكارهكهشی بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه كه تێكڕای كۆمهڵی كوردهوارییـان لهگـهڵ نـه ‮‬ ‫له شۆڕشهكانی كورد نهتهوهیی بوونه و بهشێكیشیان خێڵهكیی بوونه‪ ،‬بهاڵم گرینگیی لهوهدایه كه تێكڕای بهرخۆدانهكان بۆ دهسهاڵت و‬ ‫ئاراوه‮‪.‬‬ ‫‮‬ ‫دهسكهوتی زیاتری كوردان هاتوونهته‬ ‫بهاڵم ئـهو كاتانـهی كـه بهشـێك لـه شۆڕشـهكان لـه سـهركهوتنی یـهكجارهكیی نزیـك دهبوونـهوه‪ ،‬كێشـهی دهسـهاڵت لـهنێوان سـهركردهی‬ ‫هێنا‮‪ .‬بـهاڵم پـاش شكسـتی ئـهڵمان و هاوپهیمانـهكانی‬ ‫شۆڕشهكاندا دهستی پێدهكرد و ئهو شهڕهی دهسهاڵتیش كۆتایی به شۆڕشهكان ده ‮‬ ‫له شهڕی جیهانی یهكهمدا كه ئیمپراتـۆریی ئووسمانیشـی لـهخۆ دهگـرت كوردسـتانی بندهسـتی ئووسـمانی كـه خـاوهن پێگـهی سـهربازیی‪،‬‬ ‫سیاسیی و ئابووریی بوو و ئهگهریش بیانویستهبایه ئهوا دهیانتوانی لهژێر دهسهاڵتی ئووسمانیدا واڵتی كـوردان بناغـه داڕێـژن‪ ،‬كـهچی‬ ‫چاوچنۆكیی میرهكانی كورد لهو سهردهمهدا ئاسۆی كوردی بهرهو تـاریكیی بـرد و بـه هـۆی كهمبوونـهوهی دهسـهاڵتی هنـدێك لـه میرهكـان‬ ‫ئهو ههنگاوه نهنرا‪ ،‬واتا میرهكانی سهردهمی ئووسمانیی لهئاست ههرێمی باشوور كوردستان خاوهن پێگـهی سیاسـیی و دهسـهاڵتی زیـاتر‬

‫‪73‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بـوون‪ ،‬هنـدێك لـه میرهكـان خـاوهن دراوی تاییبـهت بـهخۆیان بـوون و تهنانـهت كهشـتییهكانیـان بـه نـاوی كوردسـتانهوه لـه ئاوهكانــدا‬ ‫ئامۆشۆیان دهكرد و باشترین جۆری قاوه به ناوی كوردستانهوه ههناردهی دهرهوه دهكرا‪ ،‬ئهو قاوه كه ئـهمڕۆ بـه نـاوی قـاوهی توركـهوه‬ ‫ناسێنراوه‮‪.‬‬ ‫‮‬ ‫هۆكاری ئهوهیكه سایكس و پیكۆ توانیان به ئاسانیی بهشێكی مهزن له خاكی كوردستان بهسهر سێ واڵتـی نـوێ لـه ناوچهكـهدا دابـهش‬ ‫بكهن‪ ،‬بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه كه كورد؛‬ ‫بوو‮‪.‬‬ ‫نهتهوهیهكی یهكگرتوو نه ‮‬ ‫بوو‮‪.‬‬ ‫خاوهن ستراتیژیی نهتهوهیی نه ‮‬ ‫كرد‮‪.‬‬ ‫به خێڵهكیی سیاسهتی ده ‮‬ ‫بوون‮‪.‬‬ ‫پهرتهوازه ‮‬ ‫كان ‮) ‮‮‪.‬‬ ‫لهژێر كاریگهریی گهونی دهورووبهردا بوون به تاییبهت ‮ ‮(فارسه فاشیست و توركه كهمالیسته ڕهگهزپهرهسته ‮‬ ‫بوون‮‪.‬‬ ‫هێزه كوردییهكان بههۆی دهسهاڵتهوه ههمیشه له كێشهدا ‮‬ ‫بوون‮‪.‬‬ ‫له كاتی گۆڕانكاریی مهزندا دژبهیهك ‮‬ ‫ئهی ئیستاكه ناوچهكه ڕووی له گۆڕانكارییه و سهدساڵ بهسهر خیانهتنامهی سایكسپیكۆدا تێبهر دهبێ دۆخی سیاسی كورد چۆنه؛‬ ‫كورد ئهمڕۆ ههر وهك ڕابردوو؛‬ ‫دایه‮‪.‬‬ ‫لهژێر كاریگهریی فارسه فاشیست و توركه كهمالیستهكان ‮‬ ‫نین‮‪.‬‬ ‫یهكگرتوو ‮‬ ‫نین‮‪.‬‬ ‫خاوهن ستراتیژیی نهتهوهیی ‮‬ ‫ئیستاش به خێڵهكیی سیاسهت دهكه ‮ن‮‪.‬‬ ‫كردووه‪ .‬‮‬ ‫‮‬ ‫هێز و وزهی كوردیان لهنێوان چهند پارت و ڕێكخراوی دژبهیهك دابهش‬ ‫نییه‮‪.‬‬ ‫گوتار و ههڵوێستی هاوبهشی سیاسیی و نهتهوهییان ‮‬ ‫كات‮‪.‬‬ ‫هێزهكانی باشوور به هۆی ستراتیژیی واڵتانی ناوچهكه دژبهیك ڕاوهستاون و ههركامه نوێنهرایهتیی بهرهیهكی جیاواز ده ‮‬ ‫كورده‮‪.‬‬ ‫‮‬ ‫ئهوهیكه باییخی نییه گوتاری نهتهوهیی‬ ‫ندووه‮‪.‬‬ ‫كێشهی نێوان هێزهكانی باشوور پهرهی سه ‮‬ ‫توپات بوونه و سیاسهتی دژبهیهكیان ههیه‮‪.‬‬ ‫هێزهكانی ڕۆژههاڵت له ‮‬ ‫هێزهكانی ڕۆژههاڵت له پێوهندی به ڕووداوهكانی خۆرههاڵت بێ پالن و پڕۆژه ‮ن‮‪.‬‬ ‫دان‮‪.‬‬ ‫ئیستاش پارتهكانی ڕۆژههاڵت له دۆخێكی ئیدۆلۆژیك ‮‬ ‫بێ‮‪.‬‬ ‫له باكوور پارتی كرێكاران ئیزن به هیچ ویهنێكی دیكه نادات كه وهك ئهو تێكهڵی خهبات ‮‬ ‫ڕۆژئاوا بهسهر دوو بهرهی جیاواز دابهش بووه و یهكیان ڕێ به ئهوی دیكهیان نادات بهشداری خهبات بێ و خۆی سهپاندووهته سهر‬

‫‪74‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫وێ‮‪.‬‬ ‫كۆمهڵگای ئه ‮‬ ‫ناوچهكه؛‬

‫ههنووكه ناوچهكه به گۆڕانكارییهوه ئاوسه‪ ،‬كهچی كورد وهك پێش‪ ،‬وهك ئهوهی هیچ ڕووی نهدابێ پرش و باڵوه‪ ،‬بهشێك لهویهنهكان‬ ‫لهویهن داگیركهرانی كوردستانهوه ڕێنوێنی دهكرێن‪ .‬هێزی كوردیی ههیه كـه لـه بهشـێكی كوردسـتاندا خـاوهن پێگـهی سیاسـییه‪ ،‬كـهچی‬ ‫شن‮‪.‬‬ ‫پتر له داگیركهری كوردستان نزیكه تاكوو هێزه كوردییهكانیتر كه له بهڕێوهبردنی واڵتدا هاوبه ‮‬ ‫ئهگهر كورد بهو چهشنه سیاسـهت بكـات و سـتراتیژیی سیاسـیی دابڕێژێـت و نـهتوانێ ئامـانجێكی هاوبـهش و سـتراتیژییهكی نهتـهوهیی‬ ‫هاوبهش و یهكانگیر و گشتگیر ڕێكبخات‪ ،‬بێگومان جـارێكی دیكـه و لـهژێر و ناوناونیشـانێكیتردا سـایكس و پیكۆیـهكی دیكـه لـه دایـك‬ ‫وه‮‪.‬‬ ‫دهبن و دیسان كوردستان دابهش دهكهنه ‮‬ ‫ههنووكـه كــورد لــه باشــوور لــه دۆخێكــی ههســتیار و ناســك دایــه كــهچی هێزهكانیــان بهســهر ســتراتیژیی جیــاواز دابــهش بوونــه و هــهر‬ ‫كات‮‪ .‬له كاتێكـدا كـه هـهرێمی باشـوور لـه سـهربهخۆییهوه نزیكـه كـهچی خـاوهن‬ ‫ویهنێك نوێنهرایهتیی ستراتیژیی واڵتێكی دهرهكیی ده ‮‬ ‫هێزی چهكداری نهتهوهیی نین‪ ،‬خاوهن پارلـهمانی چـاوك نـین‪ ،‬حوكوومهتهكـهیان ههڵوهشـاوهتهوه و نوێنهرایـهتیی هـهموو ویهنـهكان‬ ‫ناكات و ههرێمهكه له قهیرانی سیاسیی و ئابوورییدا چـهقیوه‪ ،‬لهگـهڵ ئهوهشـدا بـهرهو ڕێفرانـدۆم هـهنگاو دهنـێن‪ ،‬ڕێفردانـدۆمێك كـه‬ ‫بهشــێك لــه ویهنــهكان لهگــهڵی هــاوڕا نــین‪ ،‬ئهمــه لهگــهڵ ئهوهشــدا كــه ڕای گشــتیی كوردســتان لهمــهڕ ئــهو ڕێفراندۆمــهی كــه بڕیــاره‬ ‫كراوه‮‪.‬‬ ‫بهڕێوهبچێت ڕوون نییه‪ ،‬چونكه شرۆڤهی پێویستی بۆ نه ‮‬ ‫ڕۆژههاڵت؛‬

‫ڕۆژههاڵتی كوردستان له دۆخێكی مهترسـیدار ژیـان تێپـهڕ دهكـات‪ ،‬ڕژیمـی ئێـڕان بههـهموو هێزییـهوه گوشـاری خستووهتهسـهر خـهڵك و‬ ‫كـات‮‪ .‬پارتـهكانی ڕۆژهـهاڵتیش لـه‬ ‫بێكاریی و نهبوونی ئاساییشی كۆمهاڵیهتیی و دۆخی ووازی ئـابووریی ههڕهشـه لـه ژیـانی خـهڵك ده ‮‬ ‫تاراوگه ژیانی سیاسیی تێدهپهڕێنن و ههموو پارتهكان لهتبوونه و خاوهن ستراتیژییهكیی هاوبهشی نهتهوهیی لهدژی ڕژیمـی ئێـرانیش‬ ‫نانێن‪ ،‬سهرهڕای ئهوهكـه گوشـاری‬ ‫‮‬ ‫نین‮‪ .‬هاوكات پێكهوه له دۆخێكی ئاڵۆزی سیاسیی دان و هندێك له ویهنهكان دان به بوونی یهكتردا‬ ‫‮‬ ‫كۆمهڵگهی ڕۆژههاڵتیان لهسهره‮‪.‬‬ ‫‮‬ ‫‮‬ ‫ژئاوا؛‬ ‫ڕۆ‬

‫ڕۆژئــاوای كوردســتانیش لــه دۆخێكــی ئــاڵۆز دایــه‪ ،‬ههرچهنــد لــه مــاوهی چهنــد ســاڵی ڕابــردوو كۆمــهڵێك دهســكهوتی سیاســیان بهدهســت‬ ‫هێناوه‪ ،‬بهاڵم لهوێش ویهنهكان پێكهوه ناسازێن و بهرهی پهیهده كه له پارتی كرێكـارانی كوردسـتانهوه نزیكـه لهگـهڵ بـهرهی نزیـك‬ ‫له پارتی دیموكراتی كوردستان ناسازێن و كێشهی قوڵیان له نێواندا ههیه‪ ،‬ئهمه سهرهڕای ئهوهكـه لهگـهڵ داعـش و بـهرهی نووسـره و‬

‫‪75‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ویهنهكانی دیكه سووریه له شهڕدان و هاوكات كۆمهڵگای نێودهوڵهتیی لهژێر گوشاری توركیه باییخ به ههوڵهكانی كوردانی ڕۆژئـاواش‬ ‫نادات‮‪.‬‬ ‫باكوور؛‬

‫باكووری كوردستانیش له خهباتێكی بێوچان دایه و كێشهكان لهوێ گهلێك ئاڵۆزن‪ ،‬چونكـه ڕژیمـی توركیـه بـه چهشـنێكی فاشیسـتانه و‬ ‫ڕهگهزپهرهســتانه و بــه پشــتیوانی واڵتــانی ڕۆژئــاوا و ئیســرائیل دژی تهڤگــهری بــاكووری كوردســتان دهســتی كــردووه بــه ســـهركوتی‬ ‫ییانه‮‪ .‬لهو وشهوه پارتی كرێكـارانی كوردسـتان وهك هێزێكـی سـهرهكیی گۆڕهپـانی بـاكوور لهگـهڵ زۆربـهی هێزهكـانی بهشـهكانی‬ ‫بێبهزه ‮‬ ‫دات‮!‬ ‫دیكهی كوردستان له كێشه دایه و زۆرجار ههولی خۆسهپاندن ده ‮‬ ‫كۆی وتار؛‬

‫كاتێك ئێمه وهك كورد دهتوانین ڕێكهوتننامهی سایكس ‮ ‮‪-‬‮پیكۆ ئیدانه بكهین كه نهتـهوهی كـورد خـاوهن كولتـوورێكی نهتـهوهیی بـێ و‬ ‫هێزه سیاسییهكانی كوردستانیش یهكگرتوو و یهكههڵوێسـت و خـاوهن یـهك پـڕۆژهی نهتـهوهیی بـن و پرسـه نهتهوهییـهكانیش لهسـهروو‬ ‫ههموو پرسهكانی دیكهوه بێ‪ .‬بهاڵم كاتێ كه هێزهكانی كوردستانیی لهو پهڕیی سهرلێشێواویی خۆیانـدا بـن‪ ،‬نـهك هـهر سـایكس پیكـۆ‬ ‫ئیدانه ناكرێت‪ ،‬بهڵكوو بهو ههڵوێست و سیاسهتهمان ئهو ئهگهره بههێز دهكهین كه جـارێكی دیكـه ڕێكـهوتنێك ڕێكبخرێـت و كـورد لـه‬ ‫بكرێت‮‪.‬‮‬ ‫‮‬ ‫قازانجهكهی بێبهش‬ ‫‮‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی گیارەنگ ‪ /‬ڕیکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪76‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس پیکۆ دوای سەد ساڵ‬ ‫حەمە جاف‬ ‫مێژوو بەتایبەتی مێژووی بزاڤی ڕزگاریخوازی کوردستان گەلێک هەوراز و سەرەولێژ و هەڵدێری بەسامی بەخۆیەوە بینیـوە‪ ،‬بەاڵم کـورد‬ ‫و دۆزەکەی نەشکاون دوای سەدساڵ دابەشکردنی بەفەرمی کوردستان وا لەسەر مێزی کاراکتێرە‬ ‫سیاسـییە نێودەوڵەتیەکــان دەوڵەتــی کــوردی خەریـکە بە قــووڵی موتــالعە دەکــرێ هەمــان ئەو‬ ‫ئستراتیژیەی کە شێخ مەحموودی بەرزنجی شێخ عوبەیدواڵی نەهری فەرزەندە و سمکۆی شکاک‬ ‫تــا ســەرکۆماری کوردســتان و هەنــووکەش حیــزبە نیشــتمانیەکانی گۆڕەپــانی خەبــاتی کــورد لە‬ ‫هەر چواربەشــەکەیدا وا خەریــکە تێکۆشــانیان ئەو بەرهەمە دەڕســکێنێ کە کــورد بە پانتــایی‬ ‫مێژوو خەونی پێوە دەبینێ! ئەویش چ خەونێک؟ خەونێک کە خەریکە لە ڕئـا دا دەبێـتە ئەو‬ ‫پوتانسێلە دووژمنانی کورد و ڕێکخەرانی پەیمانی شـوومی سـایکس پیکـۆ بەردی پەشـیمانی لە‬ ‫ئەژنۆی خۆیان دەدەن ئەیا کورد بێ توانابوو لە ڕێکخستنی کیانێکی سەربەخۆیی دا یان داگیرکەرانی ئاو و خاکی کوردستان بە هێز تـر‬ ‫بوون؟ جواڵنەوەکانی دوای ئەو هەرەسە پێمان دەسەلمێنن کە کورد ناسەرکەوتوو نەبوو‪ ،‬ئەو سەرەنگرێبوونە وای لە کورد نەکرد ڕێگـای‬ ‫ڕزگــاری خــۆیی نەناســێ ڕاســتە هەتــا ئێســتاش ئەو هۆکــارانەی ئەو پەیمانەیــان ڕێکخســت بە تەواوی قاشــەبڕ نەبــوون هەم فــاکتە‬ ‫ناوخۆییەکان هەم فاکتە دەرەکیەکان تا بە هەنووکەش کارتێکەری نێگەتیڤی خۆیان هەر مـاوەتەوە‪ ،‬بەاڵم خـاڵی پۆزەتیـڤ ئەوەیە کە‬ ‫کورد لە ئیرادەکردنی ڕزگاری خۆیی دا لەوەش گرینگتر دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی وا پالنی خۆی هەیە‪ ،‬دۆسـت و دوژمنـانی کـورد‬ ‫ئەوە دەزانن کە لە ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست دا تا جوغرافیایەکی کوردستانی نەبێت ژئۆپۆلـۆتیکی ئەو نـاوچەیە نـاتوانێ قسـە لە بـابەتی‬ ‫ژئۆئستراتیژیکی وەک دێموکراسی و سۆسیالیزم بکا کورد سەلماندوویەتی کە ئیرادەی ئەمڕۆی لێبڕاوترە لە ئیـرادەی دوێنێـی هەر چـوار‬ ‫دەوڵەتــی داگیــرکەری کوردســتان لە زۆر پەیمــانی بە ئاشــکرا و نهێنــی دا سیاســەتی ژینۆســایدی کوردیــان گەاڵڵە ڕێــژی کــردووە‪،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا هەنووکە کورد لە گەڵ چوار دەوڵەتـی داگیـرکەر و دەوڵەتێکـی تیرۆریزمـی نێـودەوڵەتی بەنێـوی داعـش لەشـەڕ دایە و بەهـیچ‬ ‫هێزێــک نــاتوانرێ چــۆکی نەهــامەتی بە بەژنــی کــورد دا بهێنــرێ لە دونیــای ئەوڕۆ دا کــورد و پێناســەکەی پێشــمەرگە لە دونیــا دا‬ ‫توانیویەتی سیمایەکی دژە ترۆر و دژە داگیرکەر بە دونیا بناسێنێ و بەجیهان بـوونی ئەو ڕاسـتی حاشـا هەڵنەگـرەی کە کـورد دەتـوانێ‬ ‫پاڵپشتێکی بەهێزبێت بۆ واڵتانی ڕۆژئـاوا و سـەلمێنەری لـۆژیکی دێموکراسـییەکی بەریـن و بـێ هاوتـا بێـت لەکـورتە نوسـینێکی ئێـرەدا‬ ‫ناکرێ بەوردی لەسەر هەموو فاکتەکانی چۆنێتی پێکهاتنی سایکس پیکـۆ قسـە بکـرێ‪ ،‬چـوونکە دەرەتـانێکی ئـاوا پێویسـتی بە چەمکـی‬ ‫ماتریـــالێکی مێـــژووی هەیە کە لێـــرەدا دەرەتـــان تەنـــگەبەرە‪ ،‬بەاڵم تەنیـــا خـــاڵێکی کە زۆر گـــرینگە لە ئەزمـــوونی ســـایکس پیکـــۆدا‬ ‫پێداچوونەوەی پێدا بکرێ خـاڵی دوبەرەکـی نێـو مـاڵی کـوردە ئەمـڕۆ کـورد دەبـێ تێبگـا کە بەشـی زۆری کەوتنەکـانی لە ئەنجـامی ئەو‬ ‫فـاکتە نێگەتـیڤەیە کە کـورد ئەرکــدار دەکـا بـۆ کــۆکردنەوە و وەسـەریەک خسـتنەوەی وزە و هێــزی نەتەوەیـی شـێلگیرانەتر هەوڵ بــدا و‬ ‫فترهەنگ و دابوونەریتی دژایەتی و لە قەڵەمەی قـاچی یەکـدان بخـاتە نێـو زبڵـدانی مێـژووەوە دوای سەدسـاڵ پەیمـانی سـایکس پیکـۆ‬ ‫هەنووکە کورد بەخولیاکانی دەگا ئەوەش بابەتێکە کەپێمان دەڵێ کورد بەهیچ پیالنێک ناسڕێتەوە و هیچ گەاڵڵەیەک ناتوانێ کورد بە‬ ‫نادەوڵەت و نەتەوە پێناسە بکات پەیمانی شوومی سایکس پیکۆ دووەمین تێخی پڕ ژەهرە لە جەستەی جوگرافیـای کوردسـتان‪ ،‬تێخێکـی‬

‫‪77‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ژەهــراووی کە ڕۆژ نــیە بەچــاوی خۆمــان نەیبینــین و نەتــوانین قەڵهــانی بەرگــری وەپێشــی بخەیــن! ئەگەر چــاو بەدەوروبەری خۆمانــدا‬ ‫بخشــێنین دەبیــین واڵتــانێکی زۆر هەنە کە بیســت لە ســەدی ئــێمەی کــورد خــاوەن هــیچ کلتــوور و دابوونەریتێــک نــین‪ ،‬بەاڵم خــاوەن‬ ‫ژئۆپۆلۆتیکی تایبەت بەخۆیانن! مخابن ئـێمەی کـورد تـا بە چەن دەیەی ڕابـردوو نەمـانتوانیوە خەونـی بەرینـی هەرتـاکێکی کـورد وەدی‬ ‫بێن ـین و ڕاســانی دەوڵەت بــوون لەســەر نەخشــەی جیهــان زینــدوو کەیــنەوە‪ ،‬لەدوای ســەد ســاڵ دابەش بــوون و دابــڕان و ســەرهەڵدانی‬ ‫چەندین میرنشـین و شۆڕشـی مەزن لە هەر چواربەشـی کوردسـتان بە خۆشـحاڵییەوە وا دەبینـرێ سـەرەڕای بـوونی چەنـدین فکـر و هـزری‬ ‫جۆراوجــۆر بەیــک دەنــگ و یەک ڕەنــگ لە واڵتــانی دەرەوە لەژێــر یەک ئــااڵ و بەزمــانێکی پــڕ حەماســەت کــۆڕگێڕی و میتینگــی مەزن بــۆ‬ ‫یەکبوون و یەکڕیزی ماڵی کورد دەگیردرێ‪ ،‬وەهەروەها خاڵێکی گرینگ کە دەبێتە جێی تێڕامان و خەون و خولیای ئـێمەی کـورد زۆرتـر‬ ‫دەبووژێنێتەوە ئەوەیە کە پاش ئەو هەموو پێکناکۆکیە بە دیالۆگ و دانوستان هەموو کێشـە و گرفتەکانمـان چارەسـەر دەکەیـن و وەکـوو‬ ‫پێشتر سەنگەری ناکۆکی و دژایەتی لەیەک گرین‪ ،‬هەموو ئاماژەکان ئەوەی دەردەخەن کە بۆ جارێکی دی شەڕێکی یەکتر سڕینەوە لەنێو‬ ‫ئێمەی کورد دا چێ نابێتەوە و هێمای یەک بوون و پاڵپشتی بەهێز بووە بە پاڵدەر و گووشارێکی قوورس بۆ بوون بە دەوڵەتـی کـوردی‬ ‫و ڕیسوا بوونی پەیمانی سایکس پیکۆ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رۆژی کورد ‪ /‬ڕیکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪78‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لە سەدساڵەی (سایکس ‪ -‬پیکۆ)دا‪ :‬قوناغێکە پیاوی خۆی دەوێ‬ ‫عەبدولسالم بەرواری‬ ‫رێککەوتنی (سایکس ‪ -‬پیکۆ) بۆ دیاریکردنی چارەنووسی ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەراست بـوو پـاش ڕووخـانی دەوڵەتـی عوسـمانی لەسـەر‬ ‫بنەمای بەرژەوەندییەکانی ئەو واڵتانەی دژی (میحـوەری) ئالمانیـا ‪ -‬نەمسـا ‪ -‬عوسـمانی شـەریان‬ ‫دەکرد‪ ،‬کە دیارترینیان بەریتانیا و فەرەنسا و روسیای قەیسەری بوون‪.‬‬ ‫و چونکە هەڵوەشـانەوەی دەوڵەتـی عوسـمانی ئەگەرێکـی چـاوەروان کراوبـوو‪ ،‬بـۆیە هەر یەک لەو‬ ‫ســــــێ واڵتە چــــــاوی لە پــــــارچەیەک لەو نــــــاوچە بــــــوو‪ ،‬و لەهەلــــــومەرجی بەیەکگەیشــــــتنی‬ ‫بەرژەوەندیەکانیان‪ ،‬سەرەرای هەموو ناکۆکی و کێشە مێژوویەیانەی نێوانیان (بە تـایبەتی نێـوان‬ ‫بەریتانیا و فەرەنسا)‪ ،‬توانرا نەخشەیەک بۆ ناوچەکە دابنرێت بێ پرسیارکەدن یان رەچاوکردنی خواست و بەرژەوەندییـهکانی گەون و‬ ‫میللەتان ناوچە‪.‬‬ ‫پاش شۆرشی ئوکتۆبەری ‪١٩١٧‬ی بەلشەفیکەکان لە روسـیا و دامەزرانـدنی یەکێتـی سـۆڤیەت‪ ،‬و کشـانەوەی لە رێککەوتـنەکە‪( ،‬سـایکس‪-‬‬ ‫پیکــۆ) بــوو پالنــی هەر یەک لە بەریتانیــا و فەرەنســا بــۆ دابەشــکردنی نــاوچەکە لە نێــوان خۆیانــدا‪ ،‬هەر چەنــدە لە کۆتاییــدا ئەو‬ ‫سنوورانەی بـۆ هەر یەک لە عێـراق و سـوریا و لوبنـان و ئەردن و فهلهسـتین دانـران زۆر لە نەخشـە سـەرەتاییەکی سـایکس‪-‬پیکـۆ دوور‬ ‫بوون)‪.‬‬ ‫ئەوەی بۆ ئێمەی کورد گرنگە ئەوەیه‪ ،‬ئەو پارچەی کوردستانی ژێر دەسەاڵتی عوسمانییەکان جارێکی تر دابەشبوو نێوان سێ دەوڵەتی‬ ‫تازە دامەزراو لە ناوچە‪ .‬راستە ئێستاش و‪ ،‬پاش تێپەربوونی سەد ساڵ بەسـەر رێککەوتـنەکە‪ ،‬مشـتومرێک هەیە کە ئـایە دابەشـبوونی‬ ‫کوردستان لە ئەنجامی ئەو رێککەوتنەبوو یان لە ئانجامی شکستی سەربازی عوسمانییەکان و داگیرکردنی نـاوچە لە ویەن بەریتانیـا و‬ ‫فەرەنسا بوو‪ .‬بەاڵم چۆنی لێکبدەینـهوه‪ ،‬راسـتەوخۆ بێـت یـان نـا راسـتەوخۆ‪ ،‬بەریتانیـا و فەرەنسـا لە نـاوچە مـانەوە و سـنوورەکانیان‬ ‫دانا‪ ،‬ئەو سنوورانە بوونە هۆی دابەشکردنی کوردستان‪.‬‬ ‫ئیمرۆ‪ ،‬کە بارۆدۆخی عێراق و ناوچە و جیهان‪ ،‬دەرفەتێکی پەیـدا کـردووە کە ئەو سـنوورانەی لە ئەنجـامی (سـایکس‪-‬پێکـۆ) دانـراون‪،‬‬ ‫تێکبچن و سەر لە نوێ دابنرێنهوه‪ ،‬بەاڵم نەک وەک جاران بەڵکو بە سوودوەرگرتن لە ئەزموونی تاڵی سـەد سـاڵەی رابـوردوودا‪ ،‬و بە‬ ‫رەچاوکردنی بەرژەوەندییەکانی مەللەتانی ناوچە‪ ،‬پێش هەموویان کورد‪ ،‬واتە دەرفەتێک بـۆ دامەزرانـدنی دەوڵەتێـک بـۆ ئەو نەتەوەی‬ ‫بێبەشکرا لە مافی بوونی دەوڵەتی خۆی‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫قوناغی دامەزراندنی دەوڵەت پیاو و سەرکردەی پێویستە کە لە ئاستی ئەم ئەرکە بن‪ ،‬لە رۆژانی پێش ئەنجامدانی ریفراندۆم و‬ ‫راگەیاندنی دەوڵەتی کوردی‪ ،‬هەر جۆرە بیرکردنێکی ناوچەگەری و لەسەر بنەمای یەکتر سرینەوە و خۆسەپاندن و ووازکردنـی یەکتـر‪،‬‬ ‫بیرکردنێکی دژە بە دەوڵەتی کوردی و سەرناکەوێت و دەبیتە مایەی نەفرەت و رسواکردن‪.‬‬ ‫بەداخەوە راستیەک هەیە پێویستە دانی پێوە بدەین‪ ،‬ئەویش هێشتا ئەم جۆرە بیرکردنە بازاڕی هەیە و هێشـتا چەنـد ویەن و دەزگـای‬ ‫میدیا و هەندیک لەوانەی خۆیان بە خوێندەوار و رۆشنبیر دادەنێن‪ ،‬دەهۆ بۆ ئەم رەوتە دژ بە دەوڵەتبوونە لێ دەدەن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی پارتی دێموکڕاتی کوردستان ‪ /‬ڕیکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪80‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫یادی سەد ساڵەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬ ‫عەبدولباری عەتوان‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬د‪ .‬شێرکۆ عەبدوڵاڵ‬ ‫ئەمڕۆ ‪ ١١١‬ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر ڕێککەوتنەکانی سایکس‪-‬پیکۆدا کە میراتی دەوڵەتی عوسـمانی لە خـۆرهەاڵتی عەرەبیـدا دابەشـکرد‬ ‫بەسەر چەند دەوڵەت و پێکهاتەیەکدا‪ ،‬کە خـرانە ژێـر هەردوو ئینتیـدابی بریتـانی و فرەنسـی و‬ ‫ئینجا ئامادەکاری بـۆ دروسـتکردنی دەوڵەتـی جـولەکە لە فەڵەسـتین کـرد‪ .‬ئەوەی مـایەی ئـازار و‬ ‫خەمبارییە ئەوەیە ئێمە لە سایەی ئەو بارودۆخەی کە ئێستا نـاوچەکەی تێـدا دەژی لە جەنـگ و‬ ‫وردوخاشــبوون و ملمالنێــی تــائیفی و ڕەگەزیــدا‪ ،‬وامــان لێهــاتووە ڕەحــمەت بــۆ ئەو ڕێککەوتنــانە‬ ‫بنێـــرین کە زۆر بە تونـــدی دژایەتیمـــان دەکـــرد لە چوارچێـــوەی ســـۆز و تاســـەماندا بـــۆ یەکێتـــی‬ ‫عەرەبــی‪ ،‬چــونکە زۆریــنەی ئاماژەکــان جەخــت لەوە دەکەنەوە کە ئەو بــارودۆخە خــراپەی بــاڵی‬ ‫بەسەر ناوچەکەماندا کێشاوە‪ ،‬ئەگەری هەیە خراپتری لێ بێت‪.‬‬ ‫تێکڕای ئەو ئایدۆلۆجیایانەی کە لە ماوەی سەد ساڵی ڕابـردوودا دەرکەوتـن و دەوڵەتـی هەرێمایەتییـان تێپەڕانـد لەپێنـاو یەکگرتنـی‬ ‫بەرفراوانــدا‪ ،‬ئەو یەکێتیــیەو ئــازادکردنی فەڵەســتینیان خســتە ســەری ســەرەوەی بەرنامەکانیــانەوە‪ ،‬بەاڵم هــیچ کــام لەو بیروبــاوەڕانە‬ ‫نەیــانتوانی دوو ئامــانجەکە بەدەســتبهێنن‪ ،‬جــا ئەگەر نەتەوەیــی عروبــی بــوبێتن یــاخود سۆشیالیســتی نێــونەتەوەیی یــان ئیســالمی بە‬ ‫هەردوو باڵی جیهادی و میانڕەوەکەیەوە‪.‬‬ ‫ئێمە زۆربـاش ڕابـردوو دەناسـین بە هەمـوو تێکشـکاندنەکان و جەنـگ و کودەتـا سـەربازییەکان و ڕژێـمە دیکتاتۆرییەکـانەوە کە حکـومی‬ ‫ناوچەکەیان کرد لەژێر دروشمی جۆراوجۆردا کە هەرە دیارەکەیان بریتی بـوون لە ئـازادی و سـەربەخۆیی و شـکۆی نیشـتمانی‪ .‬کـاتێکیش‬ ‫ویستمان ئەو ڕابردووە و میراتییە سەرکوتگەرە قووڵەکەی لەکۆڵ خۆمانه بکەینەوە تەماشامان کرد لەبەردەم نەخشەیەکی تـازەداین بـۆ‬ ‫گێڕانەوەی سایکس پیکۆ لە وێنەیەکی میانڕەودا بەرەو خراپتر کە بناغەکەی بریتییە لە سەرلەنوێ دیاریکردنەوەی سنوورەکانی لەسەر‬ ‫بنەمای پێوەرە تائیفی و نەتەوەیی و خێڵەکییەکان‪ .‬ئەمەش ڕەنگە ببێتە هۆی دامەزراندنی کۆمەڵێک دەوڵەت و پێکهـاتەی وواز کە لە‬ ‫شەڕ و ملمالنێدا بن لەگەڵ یەکتریدا لەسەر ئەو شتانەی کە لەسەر زەوی و ژێر زەویدا هەن‪.‬‬ ‫****‬ ‫پـــاش هەرەســـهێنانی یەک لەدوای یەکـــی ڕژێـــمە دیکتاتۆرییەکـــان لەژێـــر کـــاریگەریی ئەو شۆڕشـــانەی کە پێیـــان دەگوترێـــت (بەهـــاری‬ ‫عەرەبــی)‪ ،‬بۆشــاییەکی سیاســی گەورە دروســت بــوو کە شــەڕی تــائیفی و نــاوخۆ پڕیــان کــردەوە و کۆمەڵگاکــان داڕمــان و بەهاکــانی‬ ‫پێکەوەژیان بوون بە هەڵم و هەموو خەونەکانی دیموکراسی و دەسەاڵتی ئەقاڵنی توانەوە‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سوریا لە شەڕێکی وێرانکەردایە و عێراق بووەتە چەند پێکهاتەیەک کە هەریەکەیان ناسـنامەیەکی تـائیفی یـاخود نەتەوەیـی جیـاوازی‬ ‫هەیە‪ ،‬میســریش کێشــی نەمــاوە و ســەرکردایەتییەکەی لە گێــژاودایە‪ .‬جەزائیــر لە قەیرانــی دەســەاڵت و ســەرکردایەتیدا دەژی و یەمەن‬ ‫دابەشــبووە لە نێــوان ویەنگرانــی دەســتوەردانی دەرەکــی ســعودی و نــاحەزانی ئەو دەســتوەردانەدا‪ ،‬هەروەهــا لە نێــوان جوداییخــوازان و‬ ‫ناحەزانی جوداییدا‪ .‬لیبیاش ئێستا خاوەنی سێ سەر و سـێ حکـومەت و دەیـان میلیشـیایە‪ .‬سـودان لە میسـر جیـابووەوە بـۆ ئەوەی ببێـتە‬ ‫دوو دەوڵەت و ڕەنـــگە لە ئاینـــدەیەکی نزیکـــدا ببێـــت بە ســـێ دەوڵەت و بگـــرە چـــوار دەوڵەتـــیش‪ .‬مەغـــریبیش هەڕەشـــەی جەنگێکـــی‬ ‫جواداییخوازی لەسەرە‪.‬‬ ‫کوردەکــانیش کە ڕێککەوتنەکــانی ســایکس پیکــۆ و هاوپەیمــانیی نێــوان مســتەفا ئەتــاتورکی دامەزرێــنەری تورکیــای نــوێ و خۆرئــاوای‬ ‫سەرکەوتوو لە جەنگی یەکەمی جیهانیدا زوڵمیان لێکردن‪ ،‬ڕەنگە گەورەتـرین بـراوە بـن‪ ،‬بـراوەی ئەم بـارودۆخە‪ ،‬و دوورنیـیە هەزارەی‬ ‫دووهەم سەردەمی بەدیهێنانی خەونە مێژووییەکەیان بێت لە دەوڵەتێکـی سـەربەخۆدا‪ ،‬چـونکە خۆرئـاوا دەیەوێـت سـوود لەم بـارودۆخەی‬ ‫ئێستا ببینێت کە ناوچەکە تێیدا تووشی لێکترازان بووە‪ ،‬بۆ چاککردنەوەی ئەو شتەی کە ئەوان بە هەڵە مێژووییەکەی خۆیانی دەزانـن‬ ‫دەرهەق بە کورد و ئێمە بە دووری نازانین کە خۆرئاوا ئەم دەوڵەتە بەکاربهێنێـت وەک کەرەسـتەیەکی سـەرەکی لە دیـاریکردنی سـنوورە‬ ‫تازەکاندا بەتایبەت لە سوریا و عێراق و تورکیادا‪.‬‬ ‫دەســتوەردانە ســەربازیی و سیاســییەکەی بیانییەکــان‪ ،‬بەتــایبەت ئەمریکــا و ئەوروپــاییە هاوپەیمانەکــانی ئەوســاش و ئێســتاش رۆڵــی‬ ‫سەرەکییان گێڕاوە لە گەیشتنی ناوچەکە بەم بارودۆخە خوێناوییە ترسناکە‪ .‬ئەمەش بە ئەنقەسـت بـووە و لە چوارچێـوەی نەخشـەیەکی‬ ‫مەحەکەمــدا بــووە کە فەیلەســوفە جولەکەکــانی هاوپەیمــانی ئیســرائیل ناونیشــانە ســەرەکییەکانیان دیــاری کــردووە‪ ،‬هەر لە (بێرنــارد‬ ‫لویس)ەوە تا (پۆڵ وۆڵفۆفیچ) و (ڕیچارد پێڕڵ) و (بێرنارد هێنـری لیڤـی) خـولقێنەری شۆڕشـە ئەتڵەسـییەکەی لیبیـا‪ ،‬لەگەڵ (نیکـۆاڵ‬ ‫ساکوزی) هاوڕێیدا‪.‬‬ ‫شکســتهێنانی راپەڕیــنە میللــیە عەرەبییەکــان لە پێشکەشــکردنی ئەڵتەرنــاتیڤێکی چــاکتر لە حکــومی ڕژێــمە دیکتــاتۆرییە عەرەبییەکـان‪،‬‬ ‫مانای وا نیـیە بگەڕێیـنەوە بـۆ ئەو ڕژێمـانەی کە هەرەسـیان هێنـا یـاخود دەسـت بگـرین بەمـانەی ئێسـتاوە بەڵکـو پێویسـتە گوشـارەکان‬ ‫بەردەوام بــن لە پێنــاو چاکســازییدا بە هەمــوو جۆرەکــانییەوە و پێوســیتە هەمــوو ڕژێــمە عەرەبیــیە دەســەاڵتدارەکان بــزانن کە ئەوان‬ ‫شەرعییەتیان نەماوە و پێویستە پشتیوانی و متمانەی میللەتەکانیان بەدەستبهێنن بەوەی کە پێ لەو ڕاستییە بنـێن کە چیتـر کەرەسـتە‬ ‫کۆنەکانیان بەکەڵکی حوکمداری نەماون و هیچ ئەڵتەرناتیڤێکیان لەبەردەمدا نییە جگە لە دەسـەاڵتی یاسـا و دادپەروەری کـۆمەاڵیەتی‬ ‫و ئازادییە سیاسییەکان‪ ،‬چونکە ئەم جیهانەی کە ئێستا شۆڕشی کەرەسـتەکانی پەیوەنـدی کـۆمەاڵیەتی حـوکمی دەکەن بەهـیچ شـێوەیەک‬ ‫پۆلیسی نهێنی و سەرکوتکردن و سڕینەوە و چاودێریکردن ناتوانن کۆنترۆڵی بکەن ئەگینا بێ هیچ دوودڵییەک راپەڕینەکە بەڕیوەیە‪.‬‬ ‫دابەزینی نرخی نەوت دەبێتە هۆی کۆتاییهاتنی دیکتاتۆری و سەرهەڵدانی شۆڕشێکی گەورەی ڕاستکەرەوە لە ناوچەی عەرەبیدا‪ ،‬چـونکە‬ ‫ئەم دابەزینە کارێک دەکات زۆربەی ڕژێمەکان پارەوپو و دەسەاڵتیان نەمێنێت کە بەهێزترین چەکـی دەسـتیان بـوو بـۆ دەسـتەمۆکردنی‬ ‫داخوازییەکانی خەڵک لە ڕزگاری و هاوچەرخکردنی نیشتیمانیدا و هەروەها ئەم دابەزینە عەرەب دەگێڕێتەوە بۆسەر هـۆش و بـێ فیـزی‬ ‫و بەها ڕاسـتەقینەکەی خۆیـان‪ ،‬چـونکە پشتبەسـتن بە نەوت لەویەن دەوڵەت و هاوسـێکانییەوە فەنتازیـایەکی چەواشـەی بـۆ هەردووو‬

‫‪82‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دروســتکرد و بــوو بە کۆس ـ و تەگەرە لەســەر ڕێــی کــاروانی گەشــەکردن بە ئاڕاســتەی بنیاتنــانی پــرۆژەی ڕاســتەقینەی هێــز لە بــوارە‬ ‫سەربازیی و ئابووری و سیاسی و کۆمەاڵیەتیەکاندا‪.‬‬ ‫****‬ ‫لە ســەد ســاڵی ڕابــردوودا ئەگەر بە پێــوەری ئەمــڕۆ حســابی بکەیــن‪ ،‬ســەدان ترلیــۆن دۆور چــوونەتە خەزێــنە عەرەبییەکــانەوە‪ ،‬کە‬ ‫هەموویان یاخود زۆربەیان بەفیڕۆ ڕۆیشـتوون و هیچیـان بەجێنەهێشـت بـێجگە لە ناوبـانگێکی خـراپ و تۆمەتبـارکردن بە بـێ ئەقڵـی و‬ ‫دەستباڵوی و ڕابواردن‪.‬‬ ‫نەخشــە تــازەکەی هەمــووارکردنەوەی ســایکس پێکــۆی دووهەم بەچەنــد ناونیشــانێک گوزارشــتی لــێ دەکرێــت کە بــریتین لە ومەرکەزی و‬ ‫فیــدرالیزم و کۆنفیــدراڵی و دەوڵەتــی نەتەوەیــی و تــائیفی‪ ،‬وەک ئەلتەرناتیڤێــک بــۆ دۆخــی (پێکەوەنەژیــان) کە ئێســتا بااڵدەســتە و‬ ‫بەداخەوە هەندێک کەس ئەمە بە ئەڵتەرناتیڤێکی ماقوڵ دەزانێت و لەم ڕووەوە چەند نموونەیەک دێنێتەوە وەک سویسـرا و بەلجیکـا و‬ ‫تەنــانەت خــودی ئەمریکـــاش‪ .‬ئەمــانە نـــازانن کە ئــێمە پێویســـتمان بە یەک دوو ســەدە هەیە تەنیـــا بــۆ ئەوەی لە گەشـــەکردنی ئەم‬ ‫دەوڵەتانە نزیکببینەوە ‪ ،‬نەک وەک ئەوانمان لێ بێت‪.‬‬ ‫سەرباری ئەم وێنە تەڵـخە‪ ،‬بەاڵم هێشـتا هیـوای بێـداربوونەوە و گـۆڕین و بەدیهێنـانی راپەڕیـن کە نەتەوەکەمـان چـاوەڕێیەتی‪ ،‬هەر‬ ‫ماوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی دوارۆژ ‪ /‬ڕیکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪83‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫جیۆپۆلەتیکی کوردستان لە نێوان ‪ ٠١١‬ساڵی ڕابوردوودا ( بەرەو سایکس بیکۆی دووەم )‬

‫شانسی کورد دوای داڕشتنەوەی نەخشەی نوێ‪.‬‬ ‫ئامادەکردنی ‪( :‬یعقوب کاکل ) بەرپرسی ڕێکخراوی جیۆگرافیای گشتی کوردستان‬

‫بەشی یەکەم ‪ :‬هۆکارە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەکانی ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆ‬ ‫باسی یەکەم ‪ /‬جەنگی جیهانی یەکەم ‪.‬‬

‫لە بیری وواڵتانی پێشکەوتووی پیشەسازیدا بوو کە تموحی فراوازنخوازی و داگیرکردنی زۆرترین سنووری جیۆگرافیایی سەر گـۆی زەوی‬ ‫بێـــــــــت ‪،‬بەریتانیـــــــــا و فەرەنســـــــــا لە ســـــــــەرووی ئەو‬ ‫زلهێزانەوەبوون کە کاندیدی سەرەکیش بوون بۆ دەسـتگرتن‬ ‫بەســەر بەشــێکی زۆری ئەوروپــا و جیهــانیش لەبەرامــبەردا‬ ‫چەنـــدین ئیمراتـــۆریەت و دەســـەاڵتی گەورە لە ئەوروپـــادا‬ ‫هەبــوون و ملمالنێــی یەکالیــی کــردنەوەی ئەوروپایــان بــۆ‬ ‫خۆیـــــان دەکـــــرد‪ ،‬بەتـــــایبەت بەریتانیـــــا لەورۆژگـــــارەدا‬ ‫زلهێزێکــــی جیهــــانی بــــووە و ڕووبەری ئەو زەویــــانەی لە‬ ‫وواڵتــانی جیهانــدا داگیــری کردبــوو بریتــی بــوو لە (‪)١٤‬‬ ‫ئەوەنــــــدەی خــــــۆی!‪ ،‬وە بەریتانیــــــا بەوە ناســــــرابوو کە‬ ‫ئەووواڵتەی کە خۆر لە ئااڵکەی ئاوا نابێت‪ ،‬وە بـۆ ئەوەی‬ ‫زۆرترین قازانجی بازرگانی و فراوانخوزای بوارەکانی تـری‬ ‫ئــــابووری بکــــات ئەمە لە ویەک لە ویەکــــی تــــر بــــوونی‬ ‫وواڵتانێــــک یــــان ئەو ئیمراتــــۆرانەی تــــاڕادەیەک ووازی‬ ‫ناوخۆیی تەنگی پـێ هەڵچنـی بـوون‪ ،‬هۆکـارێکی تـر تـرس‬ ‫لە ئەڵمانیای ئەوکـاتە و نفـوزی سـەربازی و جیۆسـتراتیژیەکەی ‪،‬پاشـانیش بـۆ ئەوەی ئەو فرسـەتی ووازی و نـابووتیەی نـاوخۆی ئەو‬ ‫دەسەاڵتانە ببینین بەتایبەت دەوڵەتی عوسمانی کە چەندین ساڵ پێش دروستبوونی جەنگی جیهانی ووازبوبوو تـاڕادەیەک لەبەر یەک‬ ‫هەڵوەشی بوو وە نازناوی پیاوە نەخۆشەکەی بەسەردا بڕدرابوو!‪ ،‬ئەمانە هۆکاری سەرەکی بوون بۆ دروستبوونی جەنگی جیهانی یەکەم‪،‬‬ ‫سەرەتا لە (‪ )١٩١١‬هێرشی سوپای ڕوسیای قەیێەر بۆ سەر کوردستان دەستی پێ کرد و ناوچەکـانی بەشـی ڕۆژهەاڵتـی کوردسـتان هەتـا‬

‫‪84‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کرمانشای داگیر کرت‪ ،‬ئەو هێرشانە بەدبەختی و ناسازی باری ئابووری بۆ سەر کوردستان دروست کرد و بە(گرانی گەورە) لە هەندێک‬ ‫شوێنی کوردستان ناوزەدکرابوو‪ ،‬پاشانیش روسیا بەشێ زۆری باکوری کوردستان و باشووری رۆژهەوتـی کوردسـتانیان لە (‪)١٩١٥‬دا داگیـر‬ ‫کــرد‪ ،‬لە هەمــان کاتیشــدا ســوپای بەریتانیــا و فەرەنســا لە بەشــی باشــووری رۆژئــاوای ئەنــادۆڵ و ســوریای ئیســتادا دابەزیــن‪ ،‬بــۆ‬ ‫بەگژداچوونەوەی عوسمانیەکان بەریتانیا هـانی عەرەبەکـانی دورگەی عەرەبـی دا بەتـایبەت لە عێـراق و شـام کە ڕووبەڕووی عوسـمانی‬ ‫ببــنەوە و پاشــانیش ئــێمە هاوکــاری ســەربەخۆییتان دەکەیــین لەم ناوچــانەی خۆتانــدا‪ ،‬ئەمەیــش وای ســەرانی عەرەبــی کــرد بەتــایبەت‬ ‫(شریف حسین ‪ -‬کە بە شەریفی مەککە ناسراوو) بکەوێتە دانوستان لەگەڵ بەریتانیادا و وەعدیان لێ وەرگرێت لە سـاڵی (‪)١٩١٥‬دا‪،‬لە‬ ‫زنجیرە دانوستانێک و ئاڵوگۆڕی سەرنج و ڕاکانیاندا لەگەڵ بەرتانیەکاندا کە بە (مراسالت شریف ‪ -‬مکمـاهون) ناسـرا بـوو بەاڵم ئەمە‬ ‫زۆری نەبردو لە ‪ ١٩١٧‬دا ئاشکرابوو کە بەریتانیا و فەرەنسا هیچیان بۆ عەرەبەکان نەکردبوو تەنها وەعدی درۆینە و کات بەڕێکرنـدن‬ ‫بووە‪ ،‬پاشانیش سوپای بەریتانیا لە بەێرەوە دابەزیو دەستی کرد بە هەنگاونان بەرەو قواڵی خـاکی عێـراق و بەرەو بەغـدا بەڕێـکەوت‬ ‫لە ‪١١‬ی ئازاری(‪)١٩١٧‬دا بە سەرکردایەتی(جەنەڕاڵ ستانلی مۆد)بەغدا داگیر کرا‪.‬‬ ‫ڕێکەوتننامەی نهێنی سایکس ‪ -‬بیکۆ‪:‬‬

‫سەرەتا ڕێکەوتنەکە نهێنی بوو لە نێوان فەرەنسا و بەریتانیـا و روسـیا بە نـوینەرایەتی( مـارک سایکسـی) بەریتـانی و( مسـیۆ جـۆرج‬ ‫بیکۆی) فەرەنسی وبە چاودێری و ئاگـاداری( سـیجی سـازانۆفی روسـی)‪ ،‬کە پاشـان پـاش شۆرشـی ئۆکتـۆبەر(‪)١٩١٧‬و ڕوخـانی دەسـەاڵتی‬ ‫قەیسەر ئەم ڕێکەوتننامە نهێنیە ئاشکرا بوو ‪،‬بەو پێیە ‪ :‬ناوچەکانی بەشی ڕۆژهەاڵت و باشـووری ڕۆژهەاڵتـی (هیاللـی خەێیـب ) یـان‬ ‫(کەوانەی بە پیـت )کە لە ویالیەتەکـانی بەغـداد و بەێـرە کەرکـوکیش هەتـا کـوەیتی ئێسـتا و بەشـی رۆژاوای کەناراوەکـانی کەنـداوی‬ ‫عەرەبی دەگرێتەوە بـۆ بەریتانیـا بـووە بە شـێوەیەکی ڕاسـتەوخۆ‪ ،‬هەروەهـا بەشـی فەرەنسـایش لەو ڕێکەوتـنە بـاکور و رۆژاوای(هیاللـی‬ ‫خەێیب) بوو لە سەرجەم کەناراوەکانی دەریای ناوەڕاست لە رۆژهەاڵتەوە بە دەوروبەری کەنـداوی ئەسـکەندەرونەوە ‪،‬ئەوەی دەمێنیـتەوە‬ ‫لە خاکی ناوەوەی عێراق و شام بە شـێوەیەکی ناڕاسـتەوخۆ بـۆ هەردوو دەوڵەت دانـران‪ ،‬بەجۆرێـک نـاوچەی (‪)A‬بـۆ فەرەنسـا کە هەمـو‬ ‫خاکی شـام و موێـ تـا فەلەسـتین‪ ،‬وە زۆنـی (‪)B‬بـۆ بەریتانیـا کە لەشـامەوە بـۆ نـاو قـواڵیی خـاکی عێـراق بە کەرکـوک و بەغـداد تـا‬ ‫بەێرەوبیابانی خۆراوای عێراق سەر بەم زۆرنە بوو‪ ،‬وە هەرچی فەلەستینیشە بە ناوچەیەکی نێونەتەوەیی دیاری کرا‪،‬پاشـان بەشـەکەی‬ ‫فەرەنسا لە موێ و باکوری عیراقی ئێستا بەریتانیا داگیری کردوو‪ ،‬وە ئەو بەشەی کوردستانی باکور بۆ روسیا بو‪ ،‬هەرچەند (شـریف‬ ‫کوری حسین علـی) بە پێـی ڕێکەوتنێـک لەگەڵ بەریتانیـادا وەعـدی دروسـتکردنی دەولەتێکـی یەکگرتـووی عەرەبـی لە بەشـە ئاسـیاکەی‬ ‫نیمچەدورگەی عەرەبی بە عیـراق و سـوریای گەورەوە دا‪ ،‬لەبەرامـبەر دژایەتیکـردن و جەنـگ دژی دەوڵەتـی عوسـمانی (تورکیـا) بـکەن‪،‬‬ ‫ئەویــش بە (مراســالت شــریف هنــری ماکمــاهون ‪ -‬دانوســتانی ‪ -‬حســین ماکمــاهون) ناســرابوو‪ ،‬بەاڵم (شــەریفی مەکــکە) لەنــاوەڕۆکی‬ ‫ڕیکەوتنی سایکس بیکۆ ئاگادار نەبوو‪ ،‬بۆیە پاش ئاشکراکردنی لە دوای شۆرشی ئۆکتۆبەرەوە وەک هەموو جیهان ئەمیش پێی زانی‪.‬‬ ‫نەخشەی (‪)٠‬دابەشکاری خاک لە ڕێکەوتنی سایکس ‪ -‬پیکۆدا‪.‬‬ ‫ڕێکەوتنامەو گۆنگرەکانی دوای سایکس ‪ -‬پیکۆ‪:‬‬

‫‪85‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫نوێنەری فەرانسا لە تشرینی دووەمی‪ ١٩٢١/‬دابەشکردنی سوریای بۆ چوار دەوڵەت و هەرێم راگەیاند کە بریتی بـوون لە‪( :‬حەلەب) لە‬ ‫باکور‪( .‬دیمەش ) لە باشور‪( .‬چیاکانی عەلەوییەکان) و (چیاکانی دروز)‪ .‬لە ‪ ١٩٢٥‬هەردوو دەوڵەتی دیمەش و حەلەب یەکیان گرت و‬ ‫بوون بە یەک دەوڵەت بە ناوی (دەوڵەتی سوریا) لە ژێر سەرپەرپەرشتی دەوڵەتی مونتەدەب‪،‬سـنوورەکانیش بە شـێوەیەکی یەکجـارەکی‬ ‫دەستنیشان نەکران‪ ،‬بەڵکو فرانسا بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆی دەسـتکاریی لە سـنوورەکاندا دەکـرد و زۆربەی جارەکـان جیـاواز بـوون‬ ‫لە گە بڕیارەکــانی رێکەوتننــامەی (ســایکس‪-‬بیکــۆ)‪ ،‬بــۆ نمــوونە لە ســەر ئاســتی کــوردی‪ ,‬فرانســا بە ســەرپێچیکردنەوە ناوچەکــانی‪:‬‬ ‫(جزیرەی بوتان‪ ،‬نسێبین‪ ،‬ئۆرفا‪ ،‬کلس‪ ،‬عینتاب و مرعش)ی بەخشییە دەوڵەتی تورکیا‪ ،‬کەچی پێویست بـوو بەپێـی رێکەوتنـامەکە لە‬ ‫چوارچێوەی ‪ -‬کوردستانی رۆژئاوا ‪ -‬دا بمێنێننەوە‪.‬‬ ‫هەروەهــا ئنتــدابی فرانســا لە ســاڵی (‪ )١٩٢٥‬هــۆزە کوردییەکــانی ســەر ســنوری ســوریا ‪ -‬تورکیــای لە یەکتــر جیــاکردنەوە بە پێــی‬ ‫رێکەتننــامەی (فــرانکلین ‪ -‬بۆلــۆف)ی فرانســایی تــورکی‪ ،‬کە جــارێکی دیــکە ســنووری نێــوان هەردوو دەوڵەتــی دارشــتەوە‪ ،‬ســەبارەت بە‬ ‫نـاوچەی جزیــرەش کە سێگۆشــەیەکی پەرێــزە‪ ،‬وەکــو گووتمـان بەپێــی هەڵکەوتـی شــوێنی خــۆی دەبــوایە بخــرێتە ســەر واڵتــی نێــوان دوو‬ ‫روبــاردا نەک بخــرێتە ســەر ســوریا‪ .‬لە ســاڵی(‪)١٩٢١‬جزیــرە دوورەپەرێــز ببــوو لە مەڵبەنــدە بازرگــانیە سروشــتیەکەی خــۆی کە شــاری‬ ‫دیاربەکرە لە کوردستانی تورکیا‪ ،‬لە پازدە ساڵەی دواتریشـدا سیاسـەتکارانی سـوریا ئەو پێشـکەوتنانەیان پشـتگوێ خسـت کە تیایـدا‬ ‫روویان دەدا‪.‬‬ ‫پەیمانی سیڤەر – ئاب ‪٠٢٩١ -‬‬

‫پەیماننــامەی ســیڤەر بە ئامــادەبوونی شــاندێکی کــورد بە ســەرۆکایەتی شــەریف پاشــا مــۆرکرا‪ .‬هەروەهــا بە ئامــادەبوونی بریتانیــا‪،‬‬ ‫فرانسا‪ ،‬یونـان‪ ،‬ئیتالیـا‪ ،‬رۆمانیـا‪ ،‬یۆگسـالڤیا‪ ،‬چیکۆسـلۆڤاکیا‪ ،‬پۆلەنـدا‪ ،‬بەلجیکـا‪ ،‬یابـان‪ ،‬حیجـاز‪ ،‬ئەرمینیـای تاشـناقی و تورکیـای‬ ‫عوسمانی‪ ،‬پەیماننامەکە ئەم بەندانەی خوارەوەی سەبارەت بە کوردستان بەخۆوە گرت‪:‬‬ ‫بەشـــی ســـێیەم‪ :‬مـــاددەی ‪ :١٢‬لیـــژنەی دانیشـــتوو لە قوســـتەنتینیە لە ســـێ ئەنـــدام پێکـــدێت‪ ،‬کە بە شـــێوەیەکی فەرمـــی لە ویەن‬ ‫حکومەتەکانی بریتانیـا و فرانسـا و ئیتالیـاوە دەپـالێورێن‪ .‬لە میـانی شـەش مـانگی دوای مـۆرکردنی رێکەوتنـامەکە‪ ،‬لیـژنەکە پالنێکـی‬ ‫ئۆتۆنۆمی پێشکەش دەکات بۆ ئەو ناوچانەی کە زۆرینەیان کوردن لە رۆژهەاڵتی روباری فورات و باشوری سـنووری ئەرمینیـا کە دەکـرێ‬ ‫پاشان دەستنیشان بکرێت‪ ،‬هەروەها بۆ باکوری سنووری نێوان تورکیا و نێوان سوریا و عیـراق‪ ،‬هەروەک لە فەقەرەکـانی ‪٣٢ / ١١ / ٢٧‬‬ ‫دا چەســپاوە‪ .‬ئەگەر لیــژنەکەش نەیتــوانی ســەبارەت بە هەر مەســەلەیەک بگــاتە بڕیــارێکی بە کــۆمەڵ‪ ،‬خــۆ ئەوە هەر ئەنــدامێک لە‬ ‫ئەندامانی لیژنەکە مەسەلەکە بۆ حکومەتەکەی خۆی دەخاتەروو‪.‬‬ ‫کۆنگرەی لۆزان‪ :‬ئەوەی بۆ کورد هاتبوە پێش لە بەندەکانی پەیمانی(سسـڤەردا) لە گـۆنگرەی لۆزانـدا(‪ )١٩٢٣‬لەدەسـتی داو و هەمـووی‬ ‫چــوونە گیرفــانی تورکەکــانەوە‪ ،‬لــۆزان بــووە هــۆی زەبرێکــی کوشــندە بەر جوگرافیــای سیاســی کوردســتان کەوت‪ ،‬هەر لەدوای گــۆنگرەی‬ ‫سیڤەرەوە کە دەسەاڵتی کوردەکان و ئەرمەنەکان و ئیتالی و فەرەنسی و بەریتانی دیاری کرا و لە تورکیای ئێسـتادا پشـکی باشـیان بـۆ‬ ‫دانرا‪ ،‬ئەمەیش هەلێکی بـاش بـوو بـۆ تورکەکـان و وای لە کەمالیەکـان (پاشـماوەی ئەفسـەرەکانی دەوڵەتـی عوسـمانی) کـرد کە دەسـت‬

‫‪86‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بدەن چەک و بەناوی دژایەتی ئیستعمار و داگیرکەر شەر بکەن و نـاوچەیەکی زۆری (تورکیـای ئیسـتایان) کـۆنترۆڵ کـرد‪ ،‬ئەمەیـش وای‬ ‫لە هاوپەیمانــان کــرد کە ئەو مەســەلەی دیفــاکۆتەیەی تورکەکــان هێنایــانە ئــاراوە لە رزگــارکردنی ناوچەکانیــان گــۆنگرەی لــۆزانی لــێ‬ ‫کەوتەوە و تورکیای ئێستای بنیاد نا بە بەشێکی زۆری خاکی کوردانیشەوە لە باکوور‪.‬‬ ‫کــۆنگرەی ســانڕیمۆ‪ :‬ئەم کــۆنگرەیە لە شــارێکی ئیتــالی بەنــاوی (ســانریمۆ) بەســترا لە ســاڵی (‪)١٩٢١‬دا‪ ،‬بــۆ مەبەســتی تەواوکردنــی‬ ‫نەخشەی سایکس بیکۆ‪ ،‬هەر لەو کۆنگرەدا ئیمزا لەسەر ئینتدابی بەریتانی و فەرەنسی کرا بۆ ئەو خاکانەی داگیریان کردبوو‪ ،‬سـوریای‬ ‫گەورە(شام) بۆ چوار دەوڵەت دابەشکرا بوو (سوریا ‪ -‬ئەردەن ‪ -‬فەلەستین ‪-‬لوبنان) وە سوریا و لوبنان بوون بە ئینتدابی فەرەنسـی و‬ ‫عێراق و ئەردەن و فەلەستینیش خرانە ژێر ئینتدابی بەریتانیەوە‪.‬‬ ‫گۆنگرەی قاهیرە‪ :‬بۆ تاوتوێکردی ئینتدابەکانی بەریتانیا لە ساڵی (‪)١٩٢١‬دا لە شاری قاهیرە کۆنگرەیەک بەسـتراو مەلیـک فەیێەڵـی‬ ‫کوری شەریفی مەککەیان وەک مەلیکی عێراق دیاری کرد بۆ ڕازیبوون بە مانەوە لەو دەوڵەتە نوێیەدا ڕاپرسـی بـۆ دانیشـتوان کـرا بەاڵم‬ ‫سلێمانی و کەرکوک بایکۆتی ڕاپرسیەکەیان کرد‪.‬‬ ‫باسی دووەم ‪ /‬هەل و مەرجی جیۆپۆلەتیکی ناوچەیی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪.‬‬

‫جیۆپۆلەتیــک‪ :‬ســەرەتا پێویس ـتمان بەوە هەیە کە بــزانین زانســتی جیۆپۆلەتیــک چــیە و بەچ ئامانجێــک دروســت بــووە؟ لە باشــترین‬ ‫پێناسەیدا جیۆپۆلەتیـک واتە‪ :‬زانسـتی لێکـۆڵینەوەی سیاسـەتی زەویەو پەیوەنـدیەکانی بە وواڵتـانی هەرێمـی و جیهـانیەوە‪ ،‬یـان ئەو‬ ‫زانستەیە کە سیاسەتی دەوڵەت بە زەویەوە دەبەستێتەوە بە رواڵەتەسروشتی و تۆبۆگرافیەکانەوە‪ ،‬وە پەیوەندیە سیاسیەکانی دەوڵەت‬ ‫لە ڕووی سروشتی و مرۆیی و مێژووییەوە بەگۆی زەویەوە دەبەستێتەوە‪،‬‬ ‫هەمیشە ناوچەکـانی خـۆرهەاڵتی ناوەڕاسـت جێگـای تەمـاعی زلهێزانـی نـاوچەیی و جیهـانی بـووە لە کـۆن و نوێـدا‪ ،‬دەسـتگرتن بەسـەر‬ ‫ئاوەگەرمەکاندا لە ویەن ڕوسیاوە یەکێک بووە لە ئاواتەکانیان و بەرتانیا و بیریارە جیۆپۆلەتیک زانەکـانی بەریتانیـا لەوانە ‪(:‬سـیر‬ ‫هلفوردماکیندەر )زووتر لەوە تێگەیشتووە کە‪ :‬داگیرکردنی خۆرهەاڵتی ئەوروپا واتە‪ :‬دەستگرتن بەسـەر (هارتالنـدا) دا‪،‬وە ئەو هێـزەی‬ ‫دەستبگرێت بەسەر (هارتالندا)دا ئەوە دەستی گرتووە بەسـەر دوورگەی جیهانـدا و پاشـانیش دەسـتگرتنە بەسـەر هەمـوو جیهانـدا‪ ،‬لەم‬ ‫سۆنگەیەوە بەریتانیا و فەرنسا مەترسیان هەبوو کە روسیا ئەگەر دەستی بەسەر ئەوروپـای رۆژهەاڵتـدا بـڕوات ئەوا ئاسـانە بـۆ ئەوەی‬ ‫هێزێکــی زەمینــی پتەوتــر بێــت و ئاســانتریش دەســتی بگــاتە خــۆرهەاڵتی ناوەڕاســت و ئاوەگەرمەکــانیش لە دەریــای ســپی ناوەڕاســت و‬ ‫کەنداوی عەرەبی‪ ،‬دابەشکردنە جیۆگرافیاییەکەی ئەم وواڵتانە دوای ڕێکەوتنامەی سایکس بیکۆ لە نێوان فەرەنسا و بەریتانیا وا بـوو‬ ‫کە فەرەنسـا کەناراوەکــانی دەریــای ســپی ناوەڕاســت بەدرێژایـی باشــوری تورکیــای ئیســتا لە دەوروبەری کەنــداوی ئەســکەندەروونەوە ووە‬ ‫کەناراوەکانی سوریا و لوبنان و فەلەستینی ئیستای کەوتە ژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆوە‪ ،‬وە بەریتانیایش کەنداوی عەرەبـی لە باشـووری‬ ‫بەێــرەوە هەتــا بەحــرەین و بەری ڕۆژئــاوای کەنــداوی عەرەبــی بەرکەوت‪ ،‬ئەمەیــش ڕاســتی و گرنگــی ڕووبەری دەریــایی و و کــرانەوەی‬ ‫دەســەاڵتیان بەســەر دەریــادا بــووە‪ ،‬کە دواجــار قەڵەمــڕەوەک و وواڵتێکــی کراوەیــان بەســەر دەریــادا دەســەبەر کردبــوو‪ ،‬ئەم ڕاســتیە‬ ‫جیۆگرافیشە بۆ ئەوکات گرنگی خۆی هەبووە لەبەر ئەم هۆکارانە‪:‬‬

‫‪87‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪ -١‬گەیانـدنی سـوپا و چەک چـۆڵی شـەر لە ناوچەکـانی تـری قەڵەمــڕەوی خۆیـانەوە یـان لە موسـتەعمەرەکانی تریـانەوە‪ ،‬بـۆ نمــونە ‪:‬‬ ‫هاوکاری سەربازی بەریتانی لە هندسانەوە بۆیان‪.‬‬ ‫‪ -٢‬بازرگانی و دەستگرتن بەسەر گەورەترین ڕێڕەوی ئاویدا بەمەبەستی گەیاندنی کااڵکان بە وواڵتان ‪.‬‬ ‫‪ -٣‬چاودێریکردنی و سیخوڕی بەسەر وواڵتانەوە ‪.‬‬ ‫باسی سێیەم ‪ /‬دیاریکردنی سنوور و ئەو نەخشەیەی دوای ڕێکەوتنەکە هاتە ئاراوە ‪.‬‬

‫هەرچەندە دابەشکردنی کوردستانی گەورە بەتەنها بۆ دەرەنجامی جەنگی جیهانی یەکەم و ڕێکەوتنی سایکس بیکـۆ نـاگەڕێتەوە بەڵکـو‬ ‫سەرەتای ئەم دابەشکردنی زۆر کۆنترەو لە مێژینەترە‪ ،‬ئەتوانین بڵێین‪ :‬دابەشبوونی سەرەتایی بۆ خـاکی کوردسـتان و قەڵەمـڕەویەکەی‬ ‫بــۆ شــەری چاڵــدێران دەگەڕێــتەوە لە ســاڵی ‪١٥١٤‬ی زایینــی‪ ،‬ئەم جەنگەیــش لەخــاکی کوردســتاندا و لەنێــوان دوو زلهێــزی خــۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاســت (ســـەفەوی و عوســـمانیدا) ڕووی داو بـــردنەوەی جەنـــگەکە لە ویەن عوســـمانیەکانەوە کـــاریگەری هەبـــوو لەســـەر میرنشـــینە‬ ‫کوردیەکان و زۆرترین خاک و جوگرافیـای کەوتە بندەسـتی عوسـمانیەکانەوە‪ ،‬ئەوەی مەبەسـتمانە لە ئەنجـامی ڕێکەوتـنەکەوە چەنـدین‬ ‫دەوڵەت دروست بوون‪ ،‬گرنگرترینیان (عێراق و تورکیاوسوریا و لوبنان و ئەردەن و ئیسرائیل)‪ ،‬سەرەتا بە یەک جار و بە خێرایی ئەو‬ ‫دەوڵەتانە دروست نەبوون‪ ،‬بەڵکـو لەدوای چەنـد کۆنفرانسـێک و کـۆنگرەیەک لە سـاڵەکانی (‪ )١٩٢١‬سـیڤەر و سـان ڕیمـۆ‪ ،‬وە لە سـاڵی‬ ‫(‪ )١٩٢٣‬لۆزان‪ ،‬کە بەتەواوەتی سنورەکانی دەوڵەتی تورکیا و عێراق و سوریای ئێستا ڕێکەوتنی لەسەر کرا و بەفەرمـی لەسـەر ئاسـتی‬ ‫کۆمەڵەی گەوندا ناسێنرا‪ ،‬بـۆیە کـاریگەری سـایکس بیـۆ و دابەشـبوونی جوگرافییـای کوردسـتان زیـاتر لە بەشـی باشـووری کوردسـتان و‬ ‫باکوور و ڕۆژئاوادا دەرکەوت‪ ،‬واتە‪ :‬لەبەشی ڕۆژهەاڵتدا جێبەجێ نەکرا‪ ،‬بە مانایەکی تر بەشـی کوردسـتانی ڕۆژهەاڵتـی کوردسـتان لە‬ ‫ژێــر دەســەاڵتی شــای ســەفەویەکاندا بــوون و بەر ئەو دابەشــکاریە نەکەوتــن‪ ،‬بەڵکــو ئەوان لە ڕێکەتننــامەی ئەرزرومــی دووەمــدا لە‬ ‫ساڵی(‪ )١٨٤٧‬دا لە نێوان عوسمانیەکان و سەفەویەکاندا بەشێوەیەک لە شێوەکان دابەشـکرا بە حـزووری نـوێنەری بەریتانیـا و ڕوسـیای‬ ‫قەیسەر‪ ،‬هەروەها کە باسـی ویالیەتـی موێـ دەکرێـت وی تورکیـا بەمانـای تەنهـا پارێزگـای موێـ نـایەت بەڵکـو هەرێمـی کوردسـتانی‬ ‫عێراق دەگرێتەوە بە کەرکویشەوە‪.‬‬ ‫بەشی دووەم‪ :‬بارودۆخی دەوڵەتە نوێیەکان و هەڵکردنی سیاسی و دابەشبوونە کۆمەاڵیەتیەکان لەماوەی ‪ ١١١‬ساڵی ڕابووردودا ‪.‬‬ ‫باسی یەکەم ‪ /‬دروستبوونی دەوڵەتە نوێیەکان‪.‬‬ ‫دروســتبوونی دەوڵەتەنــوێ یەکــان و پەراوێــزی کــوردان‪ :‬ئەم جەنــگە و کاریگەریەکــانی بــوونە هــۆی دروســتبوونی چەنــدین دەوڵەت و‬ ‫دەسەاڵتی جیاواز‪ ،‬هەر لە سوریای گەورە ‪ -‬شـام ‪( -‬سـوریا ‪ -‬لوبنـان ‪ -‬رۆژهەاڵتـی ئـوردون ‪ -‬فەلەسـتین)ی ئێسـتا و عێـراق تورکیـای‬ ‫ئەتــاتورک لەم بەشــەی بــاکوری رۆژهەاڵتــی (خــۆرهەاڵتی ناوەڕاســتدا)‪ ،‬پــاش رووخــانی ئیمپراتــۆرییەتی عوســمانی و دابەشــکردنی‬ ‫مومتەلەکاتی پیاوە پیرەکە لە نێوان هێزە ئەوروپاییە کۆلۆنیالەکاندا بەپێی بڕیارەکـانی رێکەوتننـامەی (سـایکس ‪ -‬بیکـۆ) لەسـاڵی ‪/‬‬ ‫‪١٩١١‬دا‪ ،‬بەشێک لە گەلی کورد و واڵتەکەی لکێندرا بە کیانی سـوریای ئنتیـدابکراو لە ویەن فرانسـاوە بە هەمـان شـێوەی دابەشـکردنی‬

‫‪88‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫هەر دوو پارچەکەی دیکەی کوردستان لە نێوان ‪ -‬تورکیای نوێ ‪ -‬و عیراق دا‪ ،‬مەسەلەی نەتەوەیی کوردیش هەر لە سـەدەی هەژدەمەوە‬ ‫هاتبووە ئـاراوە‪ ,‬واتە پـێش دامەزرانـدنی ئەو دەوڵەتـانەی کە بەم شـێوە یاسـایی و کـارگێڕی و نێـودەوڵەتیەی ئێسـتا کوردسـتانیان لە‬ ‫نێوانیاندا دابەش کراوە‪ .‬مەسەلەکە لە سایەی هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و فارسی سەری هەڵدا و خۆی لە نێوان پەیوەندییە سیاسـیە‬ ‫نێودەوڵتییەکانــدا بینیــیەوە و چەنــد تێکســتێکی یاســایی ئاشــکرا لە ســەر ئاســتی نێــودەوڵەتی دەربــارەی ئەو مەســەلەیە هــاتووە‪ ,‬وەک‬ ‫پەیماننــامەی ســیڤەر ‪ ١٩٢١ /‬و پەیماننــامەی لــۆزان ‪ ,١٩٢٣ /‬پاشــان جــارێکی دیــکە بــووە بە کێشــەیەکی نێــودەوڵەتی و رووبەڕووی‬ ‫کۆمەڵەی نەتەوە یەکگرتووەکان بوویەوە لە ساڵی ‪ ١٩٢٤‬تاکو ساڵی ‪ .١٩٢٥‬هەر لە سەرەتای سەدەی نۆزدەمەوە و شـان بە شـان لە گە‬ ‫روخــانی خێــرای سیســتەمی دەرەبەگــی لە کوردســتاندا و ســەرهەڵدانی کــۆرپەلەی ســەرمایەداری‪ ،‬کوردســتانی ‪ -‬مێژوویــی‪ -‬بــووە شــانۆی‬ ‫تەنگژەیەکی سیاسی و ملمالنێی کۆمەاڵیەتی بەرەو قووڵبـوونەوە دەچـوو‪ .‬بەاڵم دەستبەسـەرداگرتنی بێگـانە و دەسـتێوەردانی داگیرکـاران‬ ‫لە کاوباری رۆژهەاڵت بە گشتی‪ ،‬تەگەرەی خستە تەواوبونی ئەم پێشـکەوتنە و نەیهێشـت کۆمەڵگـای کوردسـتان بە شـێوەیەکی سروشـتی‬ ‫بەرەو پێشەوە بڕوات‪ ،‬کە ئەگەر ببووایە‪ ،‬کوردستان لە هەموو روویەکانەوە سیمایەکی دیـکەی دەبـوو‪ ،‬لەوانەش بەدەسـتهێنانی ئـازادی‬ ‫وسەربەخۆیی وەکۆ تەواوی گەونی دیکە‪.‬‬ ‫حکومەتی عەرەبیش لە دیمەش لە ساڵی ‪١٩١٨‬وە راگەیاندرابوو بەبێ ئەوەی دەسەاڵتی هەبێت بەسەر جڵەوەی کاروبارەکـان و هـاتنە‬ ‫ژوورەوەی فرانسا وەکو دەوڵەتێکی داگیرکاری ئینتیدابکار بۆ دیمەش لە ساڵی ‪١٩٢١‬دا‪ .‬چەکی ئنتدابیش لە سـوریا و لوبنـان پشـتی بە‬ ‫دابەشــکردنی ئــایینی و مەزهەبــی دەبەســت‪ ،‬کە لە دوای بڕیــاری ئەنجــومەنی کــۆمەڵەی نەتەوەکــان ‪ ١٩٢٢ /‬هــات‪ ،‬لە ســەر بڕیــاری‬ ‫کۆبوونەوەی نوێنەرانی دەوڵەتە هاوپەیمانەکان لە ‪ -‬سـان ریمـۆ ‪ -‬لە سـاڵی ‪١٩٢١‬دا و پـاش هەمـوارکردنی بەدابەشـکردنی ئنتیـداب لە‬ ‫هەمان ساڵدا‪.‬‬ ‫باسی دووەم ‪ /‬ملمالنێی دەوڵەتە خۆجێیەکان و چەوسانەوەی نەتەوە نابااڵدەستەکانی ناوخۆ‪.‬‬

‫پاش ئەوەی دەوڵەتی عوسمانیش چووە ناو شەڕدا لە پاڵ ئەلمانیا‪ ،‬نوێنەرانی ووتە رۆژئاواییەکانی دیکە‪ ،‬کە لە بریتانیـا‪ ،‬فرانسـا‪،‬‬ ‫روسیا و ئیتالیا پێکهاتبوون دەستیان کرد بە وتووێژ کردن سەبارەت بە دابەشکردنی واڵتی عوسمانی لە نێوان خۆیانـدا‪ ،‬لە ئەنجامـدا‬ ‫گەیشتن بە رێکەوتنێکی دەستنووس کە تیایدا ‪ -‬ئستانبو ‪ -‬ی پایتەخت و بەشێک لە تورکیا و هەندێک لە ویالیەتەکـانی کوردسـتان (‬ ‫بــدلیس‪ ،‬مــوش و وان) بــبن بەشــی روســیا و لە نــیمچە دورگەی عەرەبــی چەنــد حکومەتێــک لە ژێــر پارێزگــاری بریتانیــا و فرانســادا‬ ‫دابمـــزرێن و لە فەلەســـتینیش واڵتێکـــی نەتەوەیـــی بـــۆ جولەکەکـــان بە مەرجێـــک کە (حەیفـــا و عیـــراق) بـــبن بە بەشـــی بریتانیـــا و‬ ‫(قەیسەریە‪ ،‬خەربوت و ئەدەنە)ش ببن بە بەشی فرانسا‪( ,‬ئنتاکیا) ببێ بە بەشی ئیتالیا‪ ،‬ئەرمینیا لە رۆژهەاڵتی ئەنادۆ سـەربەخۆ‬ ‫ببێــت و بەشــێک لە دەریــای ئــیجە بــۆ یونــان بەجــێ بــێلن‪ .‬لە ســەرەتاکانی شــەڕی یەکەم ژەنڕالــی روســیایی ‪ -‬نیقــۆو ڤــیچ ‪ -‬لە گە‬ ‫هێزەکانی خۆی گەیشتنە دیاربەکر‪ ،‬بەاڵم پاش هەڵگیرسانی شۆرشی ئۆکتۆبەر پاشەکشەیان کرد‪.‬‬ ‫ئەوناوچـــانەی کە کوردەکـــان لە دێـــر زەمـــانەوە تیایـــدا نیشـــتەجێن‪ ،‬بە دەیـــان جـــار دوچـــاری دابەشـــکردن و لکانـــدن بـــوونە و پـــاش‬ ‫دابەشکردنەکانی ‪ -‬سایکس بیکۆ ‪ -‬کە چەند جار سنووری نێـوان سـوریا و تورکیـای دارشـتەوە‪ ،‬کوردەکـان وێـڕای بە پارچەکردنیـان هەر‬ ‫لەو شــوێنە مێژووییــانەی خۆیــان مــانەوە کە تیایــدا نیشــتەجێن بە ویەنــی کەمەوە لەوەتەی نووســەر و فەیلەســوفی یونــانی کــۆن ‪-‬‬

‫‪89‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کزینەفۆن‪ -‬ناویانی هێناوە (‪ ٣٥٥ -٤٣١‬پ‪ .‬ز) کە بەرەو روویان ببونەوە لە میانی شااڵوە ناودارەکەی یوناندا بـۆ سـەر ئێـران لە ‪ ٤١١‬پ‬ ‫‪ .‬ز لە کاتی ملمالنێیانـدا لە سـەر کورسـیی دەسـەاڵتی ئەو واڵتە‪ .‬پـاش کـوژرانی سـەرکردەی شـااڵوەکە کەزینەفـۆن بـوو بە یەکێـک لەو‬ ‫ســـەرکردانەی کە سەرپەرشـــتی کـــاری کشـــانەوەیان کـــرد بە نێـــوان نـــاوچەیەکی بەرفراوانـــی رۆژهەاڵتـــی ناوەڕاســـتدا‪ ،‬بە پێـــی رای‬ ‫رۆژهەاڵتناســەکان و زانای ـان و مێژوونووســانی عەرەب نــاوچەی میســوپۆتامیا بەبەردەوام نــاوچەیەکی زینــدوو و کــراوە بــووە لە بەردەم‬ ‫گشــت ئاراســتەکاندا و لە رووی تــوخمەوە چەنــدین ســەدەیە تــێکەڵەیە و زۆربەی ســەولەکانی ئاســیای ڕۆژئــاوا و رەگەزی (ئەلبینــی)ی‬ ‫دەریــای ناوەراســتی گرتــووەتە خــۆی‪ ،‬ئەوەی شانســی نەبــوو لە ســایکس بیکــۆدا ئومێــد وایە کە ئەم ســایکس بیکــۆ نــوێ یە قەرەبــوو‬ ‫بکرێنەوە‪ ،‬بێگومان ئەویش ئەوا سانا نیە و لێبڕاوی نەتەوەکانی وەک کورد و بەربەر وهتد‪ ،‬دەوێت کە تاچەند ژیـرانە دەتـوانن سـوود‬ ‫لەو نەخشە نوێ یە وەربگرن کە دووبارە لەسەر خوێن بنیاد دەنرێتەوە‪.‬‬ ‫باسی سێیەم ‪ /‬هیاللی خەێیب(کەوانەی بەپیت)‬

‫ئەم زاراوە جیــۆگرافیە (هــال الخێیــب) لە ویەن شوێنەوارناســێکی ئەمریکــی (جــیمس هنــری برســتد ) دانــرا‪ ،‬کە حەوزی (ئــاوزێڵی)‬ ‫ڕووباری دیجلەو فورات لەگەڵ بەشی کەناری لە شام دەگرێتەوە‪ ،‬یان ‪ :‬هەمـوو ئەو زەویە بەپیتـانە دەگـرێتەوە کە دەکەوێـتە ئەمـبەر و‬ ‫بەری باکوری کەنداوی عەرەبی‪ ،‬پاشان بەرەو باکوور بە تەنیشت و تەریبی ئەمبەر و بەری ڕوبارەکانی دیجلە و فورات (میسـۆپۆتامیا)‬ ‫درێژ دەبێـتەوە و پاشـان بەکەوانەیـی بەرەو باشـووری رۆژاوا بە دامێنـی کەناراوەکـانی رۆژهەاڵتـی دەریـای ناوەڕاسـت دا دەشـکێتەوە تـا‬ ‫دەگــاتە نــیمچە دورگەی ســینا‪ ،‬باشــترین زەوی و ونــکەی کــۆن و نــوێی مرۆڤــایەتی بــووە‪ ،‬زینــدووبونەوەی مــرۆڤ لە دوای تۆفــانەکەی‬ ‫ســـەردەمی نـــوح لێـــرەوە دەســـتی پێکـــردۆتەوە‪ ،‬زۆرتـــرین ملمالنێکـــانی لەســـەر دروســـت بـــووە‪ ،‬شـــوێنگەی بەشـــی هەرە زۆری ئـــایین و‬ ‫شوێنکەوتووانی ئایینە جیوازەکان بووە‪.‬‬ ‫نــاوی (هــال الخێیــب) واتە‪ :‬مــانگی بە پیــت‪ ،‬یــان کەوانەی بەپیــت‪ ،‬هەر لەبەر گونجــاوی بــۆ ژیــان وژێــواری مرۆڤــایەتی ئەو نــاوەی‬ ‫بەسەردا بڕدراوە‪ ،‬زۆرترین جموجۆڵی مرۆڤایەتی تێدا بووە‪ ،‬پێش زایین بە (‪ )٩,١١١‬ساڵ کشتوکاڵ تێیدا گەشەی کردووە‪ ،‬پێش زایـین‬ ‫بە (‪ )٢٥١١‬ســـۆمەریەکانی تێـــدا ژیـــاوون کە خـــاوەنی نوســـین و یاســـا بـــوون‪ ،‬ژمـــارەی دانیشـــتوانی ئەم هـــیاللە بە (‪)١٢١‬ملیـــۆن کەس‬ ‫دەخەمڵێنرێت‪.‬‬ ‫‪-----------------------------------‬‬‫یەدەک وجیۆپــۆلەتیکی وزە( نەوت و گــاز )لەم ناوچــانەدا‪ :‬ئەوەی لەمــاوەی ئەم (‪ )١١١‬ســاڵە تێــپەڕی دروســتبوونی چەنــدین دەســەاڵتی‬ ‫خۆسەپێن بوو لەسەر خاڵکی سنوربۆکێشـراوی دوای سـایکس بیکـۆ‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی ئەم ناوچـانەی خـۆرهەاڵتی ناوەڕاسـت خـاوەن نەوت و‬ ‫غاز و یەدەکیێکی زۆر و زەوەندە‪ ،‬غاز بەمانای ‪ -‬سیاسەت ‪ -‬دیت و نەوتیش بەمانـای ئـابووری‪ ،‬غـازی سروشـتی ئاینـدە و هەم بەدیلـی‬ ‫نەوت لە دوای ئەو گۆرانکاریەی دێت لە نـاوچەکە و پشـکی وواڵتـانی بەشـدار لە ئەنجـامی تەواوبـوونی شـەری داعشـەوە‪ ،‬جیۆگرافیـای‬ ‫نــاوچەکە وا هەڵکەوتــووە کە زۆرتــرین دەرامەتــی سروشــتی لەوانە (نەوت و غــازی سروشــتی ) لەم ناوچــانەدا هەیە‪ ،‬بەتــایبەت کە‬ ‫یەدەگــی غــازی سروشــتی بە(‪٢٢٥‬ترلیــۆن م‪ )٣‬دادەنرێــت لە ژیــر ئــاوی دەریــای ناوەراســت و وواڵتــانی رۆژهەاڵتــی ناوەراســت‪ ،‬تەنهــا لە‬

‫‪90‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫هەرێمــی کوردســتانی عێراقــدا یەدەگــی نەوت بە(‪)١١١‬ملیــار بەرمیــل دەخەمڵێنرێــت‪ ،‬وە غــازی سروشتیشــی بە(‪ ٥,٧‬ترلیــۆن م‪)٣‬مەزەنــدە‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫بەشی یەکەم ‪ /‬باس و خواس لە نەخشەیەکی نوێ بۆ خۆرهەاڵتی ناوەڕاست(خۆرهەاڵتی ناوەڕاستی نوێ)‪.‬‬

‫وەک ئاشکرایە هەر لە دوای ‪ ١٩٩١‬وە و هاتنی سوپای ئەمریکا و بەریتانیا و هاوپەیمانەکانیان بۆ کەنداوی عەرەبـی و لێـدانی گـورزی‬ ‫گەورە لە ڕژێمی بەعس ئیتر هە و مەرجێک و گۆڕانکاریەکی نوێ لە کۆتایی سەدەی بیستدا ڕووی دا‪ ،‬زۆر باس و تـوێژینەوە و ئەگەر‬ ‫هاتە ئاراوە‪ ،‬چەندین نەخشە و پێشنیار و گەوڵەی جیاجیا دەکرا‪ ،‬لێکهەڵوەشانەوەی یەکێتـی سـوڤیەت و دروسـتبوونی (‪ )١٤‬دەوڵەت‬ ‫لە پاشــماوەکەیدا گـــۆرانێکی گەورەبـــوو ‪،‬وە لەدوای (‪)١٩٩١‬و پـــاش تەواو بـــوونی جەنگــی ســـارد و (جیهانجەمســـەری) بـــۆ ئەمریکـــا و‬ ‫ساغبوونەوە کە گوایە هەر ئەمریکا تاک جەمسەرە و پاشانیش ‪١١‬ی سـیپتەمبەر ئەونـدەی تـر سـۆزی وووتـانی تـری بـۆ خـۆی راکیشـا و‬ ‫کارتی سپی بۆ ئەمریکا واو کـرد و هەتـا داگیرکردنـی عیـراق لەسـەر ئەو ریـتمە بـوو بەاڵم لەدوای شکسـتی لە عیـراق و نەهێنـانە دی‬ ‫ئامانجەکانی کە عیراقیکی فرەیی و دیموکراسی بـوو‪ ،‬ئەم کۆتایهـاتنەی جەنگـی سـارد لە ‪١٩٨٩‬دا هەڵوەشـاندنەوەی یەکێتـی سـوڤیەتی‬ ‫لێ کەوتەوە و ئەمریکای وەک تاکالیەنی یەکالکەرەوە بۆ کەنداوی عەرەبی و خودی عێراقیش دەستوااڵ کرد بـۆ بردنـی نەوتـی عێـراق و‬ ‫پارێزگاریکردنی ئیسرائیل لە ناوچەکەدا‪.‬‬ ‫یان ملدانی بلۆکی ڕۆژهەوتی بوو بۆ بلۆکی خۆرئاوایی بەسەرۆکایەتی ئەمریکا و بردنەوەی جەنگە ساردەکە لە یەکێتی سـوڤیەت‪ ،‬پـاش‬ ‫ئەمەیش دروستبوونی هەرێمێکی کوردی سەبەرخۆ لە چوارچێوەی عێراقدا گۆرانکاریەکی تر بـوو لە نەخشـەی (سـایکس بیکـۆ)‪ ،‬هەر لەو‬ ‫سەروبەندەدا ئەوروپای رۆژهەوتی گۆرانی گەورەی بەخۆیەوە بینی لە ڕووی جیۆسیاسیەوە لەوانەیش بەشبوونی (یوگسالفیا)ی جاران بۆ‬ ‫چەنــد دەوڵەتێک‪،‬پـــا ش ئەمـــانەیش ســـەربەخۆیی تەیمـــووری خـــۆرهەاڵتی لە ئەندەنوســـیا و ئەریتریـــا لە ئەســـیوبیا‪ ،‬دواترینیشـــیان‬ ‫جیــابوونەوەی باشــووری ســۆدان بــوو لە ســاڵی (‪ ٢١١١‬ز)‪ ،‬ئەمە ســەرەڕای ســەربەخۆبوونی چەنــدین دەوڵەتــی ئەفریقــی و ئاســیایی لە‬ ‫پەنجاکان و شەستەکانی سەدەی ڕابووردوەوە‪ ،‬تورک و عەرەب دژی سایکس بیکۆن و بە ڕوونی ڕەخـنەی تونـدی لـێ دەگـرن‪ ،‬تورکەکـان‪:‬‬ ‫وای وێنا دەکەن کە زەربەیەک بووە بەر گەلی تـورک کەوتـووە و تورکیـا لە قـواڵییەەکی گەورەی خـۆرهەوتی ناوەڕاسـتدا لە ئەنـادۆڵی‬ ‫تەسکدا کورت کردۆتەوە‪ ،‬بەهەمان شێوەیش عەرەبیش دڵێت‪ :‬سایکس بیکۆ بوە هۆی پێدانی وەعدی بەڵفۆر بە جولەکە و ناوچەکەیـانی‬ ‫بۆ(‪ )٢١‬دەوڵەت و ئەماەرت دابەشکرد‪ ،‬لەکاتێکدا ئەوان تمـوحی زۆر زیاتریـان لەوە لە دوای کۆتـایی جەنگـی یەکەمـی جیهـانی هەبـوو‬ ‫کە میراتی دەوڵەتی عوسمانی (بەشەعەرەبیەکەی بۆ خۆیان وەدەست خەن)‪ ،‬بەوم ئەم نەخشەی پێشوو(سایکس ‪ -‬بیکۆ) بـۆتە هۆکـاری‬ ‫چەنــدین گرفتــی گەورە و پێشــلکاری ئــایینی و مەزهەبــی و نەتەوەیــی بۆنمــونە‪ :‬هەر لەکــاتی دامەزرانــدنی عێــراق لە (‪)١٩٢١‬دا مــافە‬ ‫ئایینی و کەمینە نەتەوەییەکان بە شێوەیەکی توندو بەرچاو پێشێلکراوە‪ ،‬وەچەندین دەقی لێدوان و ووتاری بەرپرسان و سیاسـیەبڕیار‬ ‫بەدەستەکانی جیهان وشارەزایانی ناوچەکە هەیە کە پێیان وایە خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بەرەو دابەشبوونێکی تـر و نەخشـەیەکی سیاسـی‬ ‫نوێ هەنگاو دەنێت‪ ،‬بەمانایەکی تر سایکس بیکۆیەکی تر بەڕێوەیە‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪( -١‬تۆنی بلێر ) سەرۆک وەزیرانی پێشووی بەریتانیا دەڵێت ‪ :‬هە و مەرجی ئەوکاتەی سایکس بیکۆی تیادا دروسـت بـوو زۆر جیـاوازە‬ ‫لە ئێستەو پێویستە نەخشەکان چاوپێداخشاندنەوەی پێدا بکرێت لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا‪ ،‬وە ێەوحیەتی سایکس بیکۆ نەماوە‪.‬‬

‫‪91‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪ -٢‬جێگری سەرۆک وەزیرانی تورکیا(نعمان قورگولموش) لە ‪١٨‬ی ئایاری ‪ ٢١١٥‬دا ڕایگەیاند‪ :‬کە ناوچەکە بەرەو دابەشـبنوێنێکی سیاسـی‬ ‫تــر دەڕوات هاوشــێوەی ســایکس بیکــۆ‪ ،‬ســوریا بــۆنزیکەی ‪ ١١‬بەش دابەش بــووە‪ ،‬عێــراق بــۆ ‪ ٣‬بەش و لیبیــا بــۆ ‪ ٢‬و یەمەن هەروەهــا و‬ ‫میسریش دابەشبونێکی سیاسی توند‪.‬‬ ‫‪ -٣‬چەندین سیاسی و بیریاری جولەکە لە سااڵنی هەشتکاندا و دواتریش پێشبینی و پالنیان بـۆ نەخشـەی نـوێی ڕۆژهەاڵتـی ناوەڕاسـت‬ ‫هەببووە لەوانیش‪ :‬پالنەکەی( یینون ‪ )١٩٨٢‬کە پیشبینی کردبوو نەخشەی نوێی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست لەسەر بنەمـای نەتەوە ومەزهەب‬ ‫دابڕێژێرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ڕووداوەکانی بەهاری عەرەبـی و ڕوخانـدنی چەنـدین دیکتـاتۆری نـاوچەیی یەکێکـی تـرە لە ئامـاژەی گۆڕانکاریەکـانی بەشـەکۆنەکەی‬ ‫سایکس بیکۆ‪ ،‬پاشـانیش دابەینـی بەرچـاوی نرخـی نەوت بـۆ خـوار ‪ $٣١‬گـورزێکی تـرە لەئـابووری وواڵتـانی نـاوچەکە‪ ،‬چـونکە زۆربەی‬ ‫وواڵتانی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست وواڵتـی ڕەیعـی و نەوتـین و داهـاتی سـەرەکی گەورەیـان لەسـەر نەوتە‪ ،‬داواجـاریش کـاریگەری لەسـەر‬ ‫نەخشەی سیاسی ئەم وواڵتانە دروست دەکات هاوکات لەگەڵ فاکتەرە کاریگەرەکانی تر‪.‬‬ ‫‪ -٥‬ئەو ڕووداوانەی لە ســاڵی ‪ ٢١١٤‬دا ڕووی دا‪ ،‬بەتایەبــت کەوتنــی موێ ـ لە ‪٩‬ی حــوزەیرانی ‪ ٢١١٤‬و ڕاگەیانــدنی دەوڵەتــی خــیالفەی‬ ‫ئیســالمی لە ویەن (داعشــەوە) زۆرێــک لە بیریــاران و شــارەزایان بە تەواوکەری بەهەمــان ئەو هەواڵنەی پێشــووی (شــەریفی مەکــکەی)‬ ‫دادەنێن بۆ دروستکردنی خیالفەیەکی عەرەبی ئیسالمی لە عێراق و شامدا لە ئـانی جەنگـی یەکەمـی جیهـانی لەبەرامـبەر دژایەتیکردنـی‬ ‫تورکیاو عوسمانی لەو کاتەدا‪ ،‬وە وەعدێکی ئیمرالیستی جیهانیشی لەوکاتەدا پێ درابوو‪.‬‬ ‫‪ -١‬گرتنەوەی ناوچەکانی مەشموو بە ماددەی (‪)١٤١‬ی دەستووری عێراقی فیدراڵ لە ویەن هێزی پێشـمەرگەوە لەدوای هـاتنی داعـش و‬ ‫نسکۆی هێزە عێراقیەکان لەو ناوچانەدا و پشتیوانی هێزی هاوپەیمانان بۆ هێزی پێشمەرگە‪.‬‬ ‫‪ -٧‬خەندەقەکەی باشوری کوردستان لە مانگی (‪١٢‬ی ‪)٢١١٥‬بەدریژی نزیکەی (‪١٣١١‬کـم) لە جەلەوووە هەتـا سـنووری سـوریا بەڵگەیەکـی‬ ‫تری نەخشەی نوێیە ‪( -‬هەرچەند بە مەەستی پاراستنی ئەمنیەت ناو دەبریت بۆ هەریمی کوردستان)‪.‬‬ ‫‪ -٨‬بە پێی ووتە و نوسینی گەورە راوێژکار و ڵێکۆڵەرە ئەمریکی و رۆژئاواییەکان تازە عیراق و سوریا وەک ڕابوردویان نەماونەتەوە‬ ‫بــۆ نمــونە‪ :‬جــۆن بۆڵتــۆن یەکــێکە لە موحافزکــارە نوێکــان لە ســەردەمی (بــوش)دا بــاڵوێزی ئەمریکــا بــووە لە نەتەوە یەکگرتووەکــان‪،‬‬ ‫ئیستاش لە پەیمانگای (ئەنتەرپرایـز) کـار دەکـات کە دامەزراوەیەکـی لێکـۆڵینەوەی نزیکـی نێوەنـدی بڕیـاری ئەمریکـایە‪ ،‬لە وتـارێکی‬ ‫(نیۆرک تایمز)ی دا کە لە ڕۆژانی ڕابردوودا باڵو بووەتەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫سووریا و عێراق بەو شێوەیەی هەبـوون کۆتاییـان هـاتووە و ئاڵتەرنـاتیفی (دەوڵەتـی ئیسـالم)یـش پێکهێنـانی (دەوڵەتێکـی سـوننە)یە‬ ‫لەویەن ئەمریکا و هاوپەیمانە عەرەبەکانی و بە پشـتیوانی دەوڵەتێکـی کـوردی لە بـاکوری عێـراقەوە‪ ،‬بەپێـی بۆڵتـۆن‪ ،‬ئەم دەوڵەتە‬

‫‪92‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سوننیە هێزی بەردەوامبوونی دەبێت لەبەرئەوەی نەوت لەسەر خـاکەکەی هەیە (‪١٣‬بیـر لە عێـراق و‪١٧١ ،‬بیـر لە سـووریا) و ئەمەش بە‬ ‫دابەشکردن و ڕێککەوتن لەگەڵ کورد و بە سەرپەرشتیی ئەمەریکا‪.‬‬ ‫باسی دووەم ‪ /‬قوناغی دوای ڕوخاندنی ڕژێمی بەعس ‪ ٩١١٢‬و هەلێک بۆ کورد ‪.‬‬

‫ئەم قۆناغەیش گرنگی خۆی هەیە چونکە سوپای ئەمریکا ڕاسـتەوخۆ دێـتە نـاو خـاکی عێـراق و خـودی خـۆی ملمالنێکـان دەکـات‪ ،‬ئەوەی‬ ‫ئەمریکا ویستی بیکات لەعێراق لە عێراقیشەوە بۆ وواڵتانی دیـکەی دەوروبەر کە پێتـر نەخشـەی بـۆ کێشـابوو وا دەرنەچـوو‪ ،‬نەخشـەی‬ ‫نــوێی (رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتی گەورە) کە ئەوکــات زۆرتــرین بــاس و خواســی لەســەر دەکــرا دوای بەئەنجــام نەگەیشــتنی پالنەکەیــان لە‬ ‫عێراقــدا ئیتــر ناچــار بــوون بیــر لە پالنــی تــر بــکەنەوە‪ ،‬بــۆیە ئەو ســەردەمەی جــاران لەســەرەتای جەنگــی یەکمــی جیهــانی و دووەمــی‬ ‫جیهــانی ڕۆیشــت کە زلهێزەکــان هەر لە دوورەوە وبە ڕاســتەوپارچە کاغەزێــک چەنــد چەنــدپارچە ڕاســتەهێلێک بکێشــن و نــاوی بنــێن‬ ‫نەخشەی نوێ!‪ ،‬هەر وەک کاتی خۆیی یەریتانیاو فەرەنسا لە ئـانی دابەشـکردنی میراتـی دەوڵەتـی عوسـمانیدا کردیـان ( بۆنمـونە‪ :‬لە‬ ‫کاتی سـەردانیکردنی سـەرۆک وەزیرانـی فەرنسـا – کلمنێـو ‪ -‬بـۆ لەنـدەن لەگەڵ سـەرۆک وەزیرانـی بەریتانیـادا لە بـاخچەی سـەفارەتی‬ ‫فەرەنسادا بەدەم پیاسەکردنەوە سەرۆک وەزیرانی فەرنسا ووتی چیت دەوێت پێم بلێ؟‪ :‬ئەویش ووتی ‪ :‬موێڵم دەوێت‪ ،‬سەرۆک وەزیرانـی‬ ‫فەرەنسایش ووتی ‪ :‬فەرموو بۆ تـۆ ! )‪،‬بـۆیە‪ :‬ئەم هە و دەرفەت و هەم دەسـکەوتیش بـوو بـۆ کـوردانی عێـراق‪ ،‬ئەتـوانین بڵێـین‪ :‬ئەم‬ ‫ڕووداوەی کەوتنی ڕژێمی سەددام حسین لە(‪)٢١١٣‬دا بە سەرپەرشتی هاوپەیمانان دووەم دەرفەت بوو بۆ کوردان لە دوای ڕاپەڕینی ‪١٩٩١‬‬ ‫وە‪.‬‬ ‫باسی سێیەم ‪ /‬قۆناغی کەوتنی موسڵ و جەنگی دژ بە داعش‬

‫بارودۆخی ناوخۆیی عێراق هەر لە کـاتی عـاتنی ئەمریکـاوە دژواری زۆری بەخـۆیەوە بینـی و ئەو بـۆمبە تەوقیتکـراوەی چەنـدین سـاڵە‬ ‫چێنرابوو تەقیەوە‪ ،‬ئەویش زیندووبوونەوەی کێبڕکێی مەزهەبی‪ ،‬بەڵێ دوای شەری گروپە چەکدارە سـونەکان و هەم شـیعەکانیش دژ بە‬ ‫ئەمریکا لەناو عیڕاقدا تەنها کوردستان بووە هۆی هەوێنی هەیکەلەی دەوڵەتی عێراقی فیدراڵ و پەیوەستبوونی سیاسـی‪ ،‬بەوم پـاش‬ ‫بێئومێدبوونی ئەمریکا لە نەخشە و پالنەکەی لە ناوچەکـدا و شکسـتی چەکـداری و تۆمـارکردنی مێژوویەکـی خـوێنین و سـتەم بەرامـبەر‬ ‫هاواڵتیانی عێراقی بڕیاری دەرچوونی دا‪ ،‬پاش پاشەکشەی سوپای ئەمریکا ڕەوشەی ئەمنی ناوخۆی عێراق باش نەبوو‪ ،‬بەڵکو ملمالنـێ‬ ‫مەزهەبی پێی نایە قۆناغێکی ترسناکترەوە‪ ،‬ئەم ڕەوشە خراپەیش بەردەوام بوو هەتا بـێ ئومێـدبوونی پێکهـاتەی سـونەی عێراقـی لە‬ ‫دەسەوت و هێـزی سـوپای عێراقـی کە پێکهـاتە زۆریـنەی شـیعە بااڵدەسـت بـوو تیایـدا‪ ،‬بـۆیە‪ :‬ئەم بـارە ڕیگـای خـۆش کـرد بـۆ گـروپە‬ ‫توندڕەوەکانی سونە لە عێراق و شام کە هەوڵی تۆڵەسەندنەوە بدەن لە دژەکانیـان‪ ،‬بـۆیە دەوڵەتـی ئیسـالمی لە عێـراق و شـامیان لە‬ ‫هەنــدێک لە ناوچەکــانی دەوروبەری ڕومــادی و ڕەقەدا راگەیانــد‪ ،‬پاشــانیش کــار گەیشــتە ئەوەی کە فرســەت بێــنن و لە شــەوی ‪٩‬ی‬ ‫حوزەیرانی ‪٢١١٤‬دا لە سوریاوە بگەنە موێ و داگیـری بـکەن‪ ،‬هەر دای ئەم ڕووداوە مێـژووییە سـوپای عێـراق خـۆی لەبەر چەکـدارەکانی‬ ‫داعشدا نەگرت و خەڵکی مەنکوب و پەراوێزی سونەکان پاڵپشتی داعشیان کرد دژ بە سوپا و هێزە شیعەکان‪ ،‬بەڵێ‪ :‬دوای داگیرکردنی‬ ‫نـاوچە ســوننیەکان هەتــا تکریـت و جەلەووی ســنوری ئێــران و نزیبـوونەوەی داعــش لە هەولێــری پـایتەختی هەرێمــی کوردسـتان‪ ،‬ئیتــر‬ ‫ئەمریکا و تورکیا و ئیرانیش هاتنە سەرخەت و بە توندی دژی داعش وەستانەوە بەتایبەت ئەمریکا و پاشانیش هاوپەیمـانیەتیەک لە‬

‫‪93‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دژی داعــش پێکهێنــرا‪ ،‬هاوشــانیش ســوپای پێشــمەرگە بەرگــری لە زۆرتــرین ســنووری هەرێمــی کوردســتان کــرد و زۆربەی ئەو شــوێن‬ ‫وجێگایانەی سوپای عێراق چۆڵیان کردبوو پێشمەرگە پڕی کردەوە بە درێژایی (‪)١١٥١‬کم‪.‬‬ ‫خشتەی (‪ )١‬لێکچواندنێک لە نێوان هۆکارو و لێکەوتەکانی جەنگی جیهانی یەکەم و ئەنجام و لیکەوتەکانی جەنگی دژی داعش‪.‬‬ ‫جەنگی جیهانی یەکەم‬

‫جەنگی دژی داعش‬

‫‪ ١٩١٤‬دەستی پێکرد‬

‫‪ ٢١١٤‬دەستی پێکرد‬

‫‪ ١٩١٨‬کۆتیی پێهات‬

‫باوەڕ وایە کۆتایی ‪ ٢١١٧‬کۆتایی پێ بێت‬

‫گۆرانکاری گەورە لە ئەنجامی جەنگەکەوە هاتە کایەوە‬

‫گۆرانکاری گەورە لە ئەنجامی ئەم جەنگەکەوەدێتە کایەوە‬

‫هێزە جیهانی و ناوچەییەکان بۆ دوو بەرە دابەش بوون‬

‫هێزە جیهانی و ناوچەییەکان بۆ دوو بەرە دابەش بوون‬

‫تورکیای ئەوکات زۆرترین رۆڵی بینی‬

‫تورکیای ئیستا زۆرترین رۆَ‮ڵی دەبینێت‬

‫گۆڕانکاری لە نەخشەی سیاسی ناوچەکە دروست بوو‬

‫گۆڕانکاری لە نەخشەی سیاسی ناوچەکە دروست دەبێت‬

‫خشتەی (‪ )٢‬کۆتاییهاتنی سنووری سیاسی سایکس بیکۆ و بەرژەوەندی و دژایەتی ویەن و وواڵتەکان‪.‬‬ ‫ئەوانەی بەرژەوەندیان لەگەڵ مانەوەی سایکس بیکۆدایە‬

‫ئەوانەی بەرژەوەندیان لەگەڵ تێکشکاندنی سایکس بیکۆدایە‬

‫خاوەن دەسەاڵت و دیکتاتۆرەکانی ناوچەکە‬

‫گەونی پەراوێزی پێشوو وەک ‪ :‬کوردان‬

‫گروپەمەزهەبیەکــان ‪ :‬چــونکە هێزەکانیــان پەرت دەبــن ‪،‬لەبەر ئەوەی وا پێــدەچێت نەخشــەی نــوێ لەســەر بنەمــای خــوێن و پێکهــاتە‬ ‫نەتەوەیی و مەزهەبی و ئایینیەکان دروست بکرێتەوە‪.‬‬

‫ئیسرائیل ‪ :‬چونکە دژەکانی پەرتتر دەبن‬

‫تورکیــا ‪ :‬چــونکە لەپــاش دروســتبوونی دەوڵەتێکــی کــوردی لە دراوســێی خــۆیەوە ئەوا بــارودۆخی نــاوخۆیی بە ســەقامگیری نــامێنێتەوە‪.‬‬ ‫بانگەشــەکارانی عــروبە و نەتەوەیــایەتی عەرەبــی‪ :‬چــونکە پێیــان وایە ئیتــر نەخشــەکانی پێشــوو بەربەســت درەســت نــاکەن لەبەردەم‬ ‫یەکنەتەوەیی عەرەکان‪.‬‬ ‫ڕوســیا و هاوپەیمانەکــانی‪ :‬چــونکە دروســتکەری ئەم گۆڕانکاریــانە لە ویەن ئەمریکــا و دۆســتەکانیەوە دەبیــت و لە بەرژەوەنــدی ڕوســیا‬ ‫نابێـــت‪ .‬ئەو گـــروپ و حـــزبە ئیســـالمیانەی بانگەشـــەی دروســـتکردنەوەی خیالفەتـــی ئیســـالمی دەکەن‪ ،‬وەک‪ :‬داعـــش بە ڕوونـــی ئەوەی‬ ‫ڕاگەیاندووە ‪.‬‬ ‫دەرەنجام و پێشنیارەکان‪:‬‬ ‫لە ئان و سات و ئەگەری کۆتاییهاتنی ئاسەوارەکانی سـایکس‪-‬بیکـۆدا ئەبێـت ئەو گەونەی لە ‪ ١١١‬سـاڵ پـێش ئێسـتادا نەیـانتوانی یـان‬ ‫ڕێگەیان پێ نەدرا یان کاندیدی لە پێشتر هەبوون بۆ سەربەخۆبوون‪ ،‬ئەوا‪ :‬ئێستا دەبێت ئەو هەڵەیە قەرەبوو بکەنەوە و جارێکی تـر‬

‫‪94‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫نەچــنەوە ژێــر نیــری دەستڕۆیشــتووەکان و پــالن و ئامــادەگی پێشــوەخت هەبێــت بــۆ دەرفەتــی کەڵــک وەرگــرتن لەو گــۆڕانە گەورەیە‪،‬‬ ‫بەتایبەت کورد کە ستەمدیدەترین و بـێ بەشـترین مـیللەت و گە بـووە کە لە (‪ )١١١‬سـاڵی ڕابـوردودا بەهـۆی سـنورە بۆکێشـراوەکانەوە‬ ‫گرفتی زۆر گەورە و برینی قوڵی تووش بووە لە بواری کۆمەاڵیەتی و سیاسی و ئابووری و فەرهەنگیەوە‪.‬‬ ‫لەم توێژینەوەیەدا دەگەینە ئەم درەنجام و هەڵێنجراوانە‪:‬‬ ‫‪ -١‬بــوونی پەیوەنــدیەکی باســی سیاســی نێــودەوڵەتی و هەرێمــایەتی لەگەڵ هێزەکانــدا بــۆ بەرەوپیــر چــوونی ئەم گــۆڕینە سیاســی و‬ ‫جیۆگرافیە گەورەیە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬سایکس بیکۆ لەسەر لم دارێژرا بەاڵم ئێستا بە خوێن بونیاد دەنرێـتەوە‪ ،‬بۆیە کاندیدی بەهێز گەلی کـورد و کوردسـتانیانە بـۆ ئەو‬ ‫بابەتە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬هەڵــکەوتەی جیۆگرافیــایی کوردســتان هۆکارێــک بــوو بــۆ نەبــوونی فرســەت و شانســی بــوون بە دەوڵەت‪ ،‬ئەوەی دیــارە هەڵــگەوتە و‬ ‫جێکەوتی جیۆگرافیایی کوردستان بە بوونی زۆرتـرین دابـڕان و لێکترازانـی چیـایی و زینجیـرە چیـا فـراوان و سـەختەکانەوە‪ ،‬وە دووری‬ ‫شارەکان لەیەکتر و بچووکی ناوەندە شارنشینەکان و بە هۆکاری دابڕانی سروشتی لە نێوانیاندا فاکتەری سلبی بووە بەسەر یەکگرتـووی‬ ‫خاکی کوردستان و تێکەاڵوی زیاتر‪ ،‬وە کاریگەری کراوەیی جیۆگرافیایی کوردستان لەڕووی دەریاوە هۆکـارێکی تـری بـێ بەشـبوونێتی لە‬ ‫زۆر شانسی تر لەوانەیش دەوڵەتی سەربەخۆ‪ ،‬کە دیارە بـۆ ئەوکـاتە و ئێسـتایش وووتـانی کـراوە لە ڕووی جیۆسـتراتیژی و ئـابوری و‬ ‫پەیوەندی و کۆمەاڵیەتیەوە کاریگەری زۆرە‪ ،‬ئەوەی دیـارە زۆربەی هەرەزۆری وواڵتـانی درووسـتبوو لە ئەنجـامی ڕێکەوتتنـامەی سـایکس‬ ‫بیکــۆوە وواڵتــی کــراوەن‪ :‬وەک تورکیــا ‪ -‬عێــراق ‪ -‬ســوریا ‪ -‬لوبنــان ‪ -‬ئیســرائیل (فەلەســتین)‪ -‬کوەیــت و بەحەریــن و هتــد‪ ،‬جــگە لە‬ ‫حالەتێکی دەگمەنی وەک وواڵتـی (ئەردەن)نەبێـت کە هۆکـاری و فـاکتەری تـایبەت تـری هەیە بـۆ دروسـتبوونی‪ ،‬هەر بـۆیە‪ :‬ئەگەر ئەو‬ ‫فاکتە سروشتی و تۆبۆگرافیانە بۆ ئەوکات هۆکاری یاریدەدەر نەبوون (لەپاڵ هۆکارە سەرەکیەکانی تری وەک‪ :‬ویسـتی زلهێـزە جیهـانی‬ ‫و بەرژەوەندیەکانیان لە خۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا) ئەوا بۆ ئێستا ئەو فاکتە سروشتیانە ئەتوانین بڵێین کاڵ بوونەتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬بەردانە گیانی یەکتری شیعە وسونە لە باکوری ڕۆژهەاڵتـی خـۆرهەاڵتی ناوەراسـت یەکێکـی تـرە لە ئارامگریەکـان بـۆ ئیسـرائیل و‬ ‫ودانە نیزە و ڕمی نەیارانی ئەمریکا بۆ یەکتر لە بری ئەمریکا خۆی ‪.‬‬ ‫‪ -٥‬بەهاری عەرەبی‪ :‬هۆکاری سەرەکی و سەرەتایی بوو بۆ درزبوونی سنورە پارچە راستەهێڵەکان‪.‬‬ ‫‪ -١‬لە نێوان هیاللی کۆمەاڵیەتی شیعی و هیاللی سونیدا پێویستە کوردیش هیاللێکی تایبەت بە خۆی هەبێت و هەماهەنگی کـوردان لە‬ ‫هەموو پارچەکان لە هەرکاتێکی تر سازتر بێت بەتایبەت لە باشوور و ڕۆژاوادا‪.‬‬ ‫‪ -٧‬قۆستنەوەی شەری دژ بە داعش لە ویەن پێشمەرگە و شەرڤانانەوە بۆ مەسەلەی سەربەخۆیی و دانپێدانانە دەولیەکان‪.‬‬ ‫‪ -٨‬ئەگەر بەریتانیا و فەرەنسا ڕازی بوونایە بەوەی دەوڵەتێکی عەرەبی ئیسالمی بۆ شەریفی مەککە دروسـت بـکەن هەروەکـوو وەعـدیان‬ ‫پێـــــدابوو ئەوا ئەتـــــوانین بڵێـــــین‪ :‬کوردســـــتان لەم حـــــاڵەدا نەدەبـــــوو وە تورکەکـــــان دەســـــتیان کـــــورت دەبـــــویەوە و ســـــنووری‬ ‫دەوڵەتەگریمانەیەیەکەی شەریفی مەککەیش تەنها ویالیەتی بەغداد و بەێرەی تیادا دەبوو ‪.‬‬ ‫‪ -٩‬داڕشتنەوەی ئەمجارەی رۆژهەاڵتـی ناوەڕاسـت لەسـەر بنەمـاەی خـوێن و نەتەوە و زمـان و مەزهەبە‪ ،‬بـۆیە‪ :‬دیسـان کـورد کاندیـدێکی‬ ‫بەهێزترە بۆ ئەو پۆستەی دەوڵەتداریە‪.‬‬

‫‪95‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫[سەرچاوەکان ]‬ ‫‪ -١‬د‪.‬جاسم سلگان‪ :‬جیوبولیتیک‪،‬الگبعە اوولی‪ ،‬دارتمکین لالبحاپ والنشر‪ ،‬لبنان ‪ -‬بیروت‪ ،‬ینایر‪.٢١١٣‬‬ ‫‪ -٢‬رحمە محمود‪ :‬الوفد‪ ،‬مجلە ڕمریکیە‪" :‬سایکس بیکو" یعود من جدید لتقسیم الشرق الڕوسگ ‪١١،‬اغسگس‪.٢١١٥‬‬ ‫‪ -٣‬د‪.‬کامل ابوڤاهر‪ :‬الجیوبولیتیکا و الجهرافیەالسیاسیە‪،‬الفێل السادس‪.٢١١٢،‬‬ ‫‪ -٤‬عبدالحسین شعبان‪ :‬مقالە سایکس ‪ -‬بیکو ”الپانیە“ ڕو ما بعد الکولونیالیە‪ ،‬مۆسسـها ورئـیس التحریـر إیـاد الزاملـی‪،‬مجلە کتابـات‪،‬‬ ‫شباگ‪.٢١١٣ ،‬‬ ‫‪ -٥‬نوزاد المهندس‪ :‬اتفاقیە سایکس بیکو الجدیدە فی المنگقە!‪ ،‬جریدە إیالف‪ ٢١١١ ،‬الڕحد ‪ ١٤‬فبرایر ‪.‬‬ ‫‪ -١‬جوزیف س‪.‬نای‪ :‬القـوە النـاعمە‪،‬ترجمە‪:‬د‪.‬محمـدتوفی البجیرمی‪،‬الگبـع اوولـی‪،٩٩١١ -٥٤ - ٢١٣ – ٣ :HSBN،‬دولە السـعودیە ‪-‬‬ ‫الریاچ‪.٢١١٧،-‬‬ ‫‪ -٧‬مقابلە عسان شربل مع بارزانی‪ :‬جریدە الحیاە‪ ٧ ،‬فبرایر‪ /‬شباگ ‪.٢١١٥‬‬ ‫‪ -٨‬مئە عام علی سایکس بیکو‪ ،‬عبدالستار قاسم‪ ،‬موقع قدس بریس‪،‬الخمیس ‪.٢١١١ - ١ - ٢٨‬‬ ‫‪ -٩‬محمد محبوب‪ :‬ساکس بیکوجدیدە‪ ،‬جریدە ێباح‪.٢١١٥ - ١١ - ٣١ ،‬‬ ‫‪ -١١‬فــاروق محمــد امــین‪ :‬سیاســیەتی ئێــران بەرامــبەر بە جواڵنــدنەوەی ڕزگــاریخوازی کــوردی باشــوور‪،‬چاپخانەی ڕێ نــوێ‪ ،‬ســلێمانی ‪،‬‬ ‫ژ‪.‬سپاردن ‪.٢١١٤،١١٩٥‬‬ ‫‪ -١١‬د‪.‬عبــداللە عزتــی‪ :‬جیۆپۆلەتیــک‪،‬زەرگێڕانی‪:‬کمــا رشــید شــریف‪ ،‬ژمــارەی ســپاردن بە کتبخــانەی ســەنتەر ‪ ،٥\٢٣\٤‬بالوکراوەکــانی‬ ‫سەنتەری لێکۆڵینەوەی ستراتیجی کورستان‪،‬سلێمانی ‪.٢١١٤،‬‬ ‫‪ -١٢‬شەری چاڵدێران دوای ‪ ٥١١‬ساڵ‪ ،‬د‪.‬کەیوان ئازاد ئەنوەر‪ ،‬ماڵپەڕی باس‪.٢١١٥ - ٨ – ٢٣ ،‬‬ ‫‪ -١٣‬ڕۆڵــی عەلمــانیەت لەدروســتبوونی مەینەتــی کــورد‪ ،‬مســعودعبدالخال ‪ ،‬چــاپی دووەم ‪ ،‬ژ‪.‬ســپاردن ‪ ،٧١٨‬چاپخــانەی ڕۆژهەاڵت ‪،‬‬ ‫هەولێر‪.٢١١٢ ،‬‬ ‫‪ -١٤‬سەوح بەدرەدین‪ :‬بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد لە سوریا‪ ،‬تێڕوانینێکی ڕەخنەیی لە ناوەوە‪،‬ماڵپەڕی هێڤگرتن‪.‬‬ ‫‪ -١٥‬ڕێکخراوی ‪-‬‬ ‫‪-١١‬‬

‫‪CDO‬‬

‫‪ : -‬کەمینەکان لە عێراقدا‪ ،‬توێژینەوەی میدانی‪.٢١١٢ ،‬‬

‫‪.rabmirror.com٣.http://www‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی پێنوسەکان ‪ /‬ڕیکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪96‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس ‪ -‬پیکۆ بۆ خراپە‬ ‫چيمەن ساڵح‬ ‫لهم ماوهیهدا‪ ،‬که بیرهاتنهوهی رۆژی سهدساڵهی رێککهوتننامهی سایکس پیکۆیه‪ ،‬که بووه هۆی ئهو نهخشه دهسـتکردهی کـه تـا ئێسـتا‬ ‫واڵتانی ئهم ناوچهیهی لێ دروست بووه‪ .‬دوای سهدساڵ نـهک هـهر گونجـان نییـه‪ .‬نـهک هـهر پێکـهوه‬ ‫ژیان نییه بهڵکو له ههموو شوێنێکی جیهـان زیـاتر تیاییـدا مرۆڤبـوونی تێـدا پێشـێل کـراوه‪ .‬بـه بـن‬ ‫دهست و سهردهستهکانییهوه‪ ،‬ههر یهکهیان به جۆرێک دووچاری گرێیهک بـووه‪ ،‬کـه خۆشـگوزهرانی لـێ‬ ‫سهندووهتهوه‪.‬‬ ‫ئهم رێککهوتننامهیه بۆ دابهشکردنی میراتی بهریتانی و فهرهنسییهکان بوو‪ .‬که لـه مێـژووی دواتـردا‬ ‫وهکبهرگریکاری مافی مرۆڤ هاتنهوه نێوکۆمهڵگای نێودهوڵهتی و بوون به ئهندازیاری چهندان یاسـاو‬ ‫بڕیاری نێودهوڵهتی بۆ پارێزوانیی کردن له مرۆڤ‪ ،‬بهاڵم ههر کهلێنێکی ئهو ئاوهی وشک نهکردهوه که رێژایان و بـه تایبـهتی بۆکـورد‬ ‫بوو به حهوزی خنکان له نێـو بـێ مـافی و جینۆسـایدکردن و قڕکردنیـدا بـه دهسـت ئـهو گورگانـهوه کـه وهک مـهڕ پێیـان سـپێردرا و نـه‬ ‫کوردبوو به بهشێک لهوان و سهری بۆ دانهواندن‪ ،‬نه ئهوانیش دهستییان له تاوان ههڵگرت‪.‬‬ ‫لهم ماوهیهدا باسکردن و لێدوان له سهر سایکس پیکۆ گهرمه‪ .‬گهوره هێزهکـانیش کـه لـه ئاسـت ئهوشـهپۆلی بـێ ئارامییـهی رۆژهـهاڵتی‬ ‫ناوهڕاست دهستهوهستان بوون‪ ،‬خهریکن که باس له داشتنی نهخشهیهکی نوێ بۆ ناوچهکه بکهن‪ ،‬بـهاڵم ئـهمجاره مێـژوو گـۆڕاوهو گـهون‬ ‫گۆڕاون‪.‬‬ ‫ئهم رێککهتننامهیه به جۆرێک بووه وهک ئهوهی هێڵـهکان بهڕاسـته بکێشـرێت‪ ،‬بـهجۆرێک کـه سـایکس لـه داونـن سـتریت دهسـتی لهسـهر‬ ‫نهخشهکه بووه و به هێربهرت ئهکواستی سهرۆک وهزیرانی بهریتیای راگهیاندووه‪ ،‬که دهیهوێ هێڵێک بکێشێ له ئی یهوه تا کهی واته‬ ‫تا کهرکووک‪.‬‬ ‫بهم جۆره کورد بهتهواوی کهوتووهته به بـێ بـهزهییتی راسـتهیهکهوه کـه تـهنیا هێـ کـێش بـووه لـه سـهر نهخشـهو حیسـابی بـۆ مـرۆڤ‬ ‫نهکردووه‪.‬‬ ‫بێجگه لهوهی ‪،‬که لهم دووساڵهدا به دهیان بیروڕای نووسـهران‪ ،‬سیاسـهتمهداران بـهرپرس و وتـه بێـژی رهسـمی دهوڵـهتان و رۆژنامـهو‬ ‫گۆڤارو ناوهنده بههادارهکان باڵو بووهوه بۆ پشتیوانی و هاوسۆزی له گهڵ کورد‪ .‬تهنانهت پشـتیوانیکهری لـه نـوێش بـه گـهرمی هاتنـه‬ ‫پێشهوه‪ ،‬ئهوهتا له واڵتێکی وهک ئیستونیا که تازه خهریکه له نێوکۆمهڵگای نێودهوڵهتیدا هێز پهیدا دهکـات‪ ،‬خهریکـه جواڵنهوهیـهک‬

‫‪97‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دروست دهبێ بۆ پشتیوانی له مافی کورد‪ .‬هه له دوو رۆژی رابردوودا چوار راپۆرتی نێودهوڵهتی که نوێنهرایهتی هێزی جیاواز دهکـهن‪،‬‬ ‫ئــهمریکا‪ ،‬روســیا‪ ،‬یــهکێتی ئــهوروپا‪ ،‬ئیســرائیل یــش بــه شــێوازێکی جیــاواز‪ .‬ئــهو رێککوتننامهیهبــه بنــهمای ناســهقامگیری رۆژهــهاڵتی‬ ‫ناوهڕاست دادهنێن ‪ ..‬مهگهر عهرهبێکی شۆڤینی‪ .‬یان پرۆ سیسهتێکی دژ بهمافی کوهرد له ناوچهکه رایهکی جیاوازی ههبێ یان کهسـێک‬ ‫کرێکاریی بۆ ئهمانه بکات‪ ،‬ئهگهرنا ‪ ٤١‬ملیۆن مرۆڤ ناکرێ بێ بهها بکرێ‪.‬‬ ‫لە کاتێکـــدا ئێســـتا ئاراســـتەی جیهـــان دژ بە کـــردەوەی دڕنـــدانەوە بێبەشـــکردنی مرۆڤەلەمافەکـــانی‪ ،‬لە چەنـــد رۆژی داهـــاتووادا لە‬ ‫ئەستەمبوڵ بااڵترین و فراوانترین و یەکەمـین کـۆنگرەی مرۆیـی دەبەسـتێ لەسـەر ئاسـتی جیهـان کە تـا ئێسـتا نەبەسـتراوە و مەترسـی‬ ‫پەیدابووە لەسەر زیاد لە سنور پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ‪ .‬ئۆباما سەردانی هیروشیما دەکات‪ .‬ئەوەی لەم سەردەمەدا دژ بە مافەکانی‬ ‫تەنانەت یەک مرۆڤیشە نەک چل ملیۆن کەس‪ ،‬تەنیا هەندێک دەسەاڵتی ئاخنراون لە تـاوان و لە جیهانـدا ناسـراون‪ ،‬لەگەڵ داعـش و‬ ‫داعشییەکان‪ ،‬ئەوەی هەڵگری رای دژ بە مرۆڤیش بێ‪ ،‬لەگەڵ یەکێک لەمانەدا دەبێ هاوبەش و خـاوەن بەرژەوەنـدیی بـێ‪ .‬ئەگەر نـا دژ‬ ‫بە مرۆڤ بوون لێکدانەوەی دیکە هەڵناگرێ‪.‬‬ ‫کەسێک کە مایکل رۆبنە و خۆی وا دەردەخات کە دژایەتی ویەنێکی سیاسیی دەکات لە کوردستان‪ ،‬ئەوەیان کێشـەی خـۆیەتی بەڵـێم کە‬ ‫بێتە سەر ئەوەی زۆرڕۆیی بکات لەسەر نەتەوەیەک‪،‬ئەوەیان کێشەی هەموو مرۆڤ دۆستێکە‪ .‬خەڵکانی تـر کە مەبسـتی دوورتریـان هەیە‬ ‫هەمیشە لەرێی خەڵکی ئاسایی و کەمتر هوشیار دێنە ژوورەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو رێگای زۆر تاقیدەکاتەوە‪ ،‬بابەتێکی ئەو کەسم بینـی لەسـەر‬ ‫ســایکس پیکــو بەهەمــان نانیشــان نوســیبووی ‪،‬بەاڵم بــۆ مەبەســتی جیــا‪ .‬بەداخەوە هەنــدێک کەنــاڵی ئەنتەرنێتــی کــوردیش بەاڵم هەر‬ ‫بەزمانی ئینگلیزی باڵویانکردبووە‪ ،‬کە لەڕاستیدا دەبێ ئەوانە هەر نـاوی نووسـەرەکەیان بینـی بـێ و بڵـێ و یـان کـردبێتەوە دەنـا نـابێ‬ ‫ئەمانە کە کوردن هێندە دوژمن بە کوردبن‪ ،‬هیچ کەسێک لە دنیادا لەسەر نەتەوەی خۆی شتی وا ناکات‪.‬‬ ‫لەو وتارەدا ئەو مەبەستی خۆی روون کردبووە وە کە سایکس پیکۆ بۆ خراپە ‪،‬مافی کەسـی نەخـراودووە کـورد نەبـێ‪ ،‬ئیتـر بـۆ لەبەر‬ ‫کورد‪ ،‬شیوەن بۆ سایکس پیکۆ بکەین‪ ،‬ئەو وا دەڵێ‪ .‬هەروەها دەڵێ سایکس پیکۆ نەبووایە هەرگیز لوبنانییەکان نەدەبـوون بە خـاوەنی‬ ‫دەوڵەت چەند نمونەیەکی تریشی هێناوەتەوە‪ .‬دەڵێ هەندێک لە دەوڵەتانی کەنداو تەنیا هۆزێکن ئااڵیەکیـان هەیە بە اڵم بە کـوردی‬ ‫رەوا نابینێ‪ ،‬دەڵێ کورد دەوڵەتی بۆ چییە؟ دەڵێ ناشێ پەیوەندیی سـەد سـاڵە کە دروسـت بـووە‪ ،‬لەبەر کـورد هەڵبوەشـێنرێتەوە ‪،،،،‬‬ ‫لە کاتێکدا دنیا هەمووی پێی وایە بەهۆی سایکس پیکـۆوە سـەد سـاڵە رۆژهەڵێتـی ناوەڕاسـت خـوێنی لە دەتکـێ ئەو پێـی وایە تەنیـا‬ ‫خوێنی کوردەو هەرزانە و سەغڵەتبوونی ناوێ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی وێستگە ‪ /‬ڕیکەوتی‪١٥ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪98‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کورد و سەدەمین ساڵوەگەڕی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ڕا و بۆچوونی پۆلێک لە کارناسانی سیاسی‬ ‫بەشی ‪٩‬‬ ‫‪ ١١١‬ساڵ لەمەبەر‪ ،‬فرانسوا پیکۆ و مارک سایکس‪ ،‬ڕوخساری‮ناوچەی ڕۆژهەاڵتی نـاڤینی‮دوای جەنگـی جیهـانیی یەکەمیـان گـۆڕی و ئەو‬ ‫ناوچەیەی زیاتر لە چەند سەدەیەک لەژێر دەسەاڵتی عوسمانییەکان بوو‪ ،‬بەسـەر چەنـد دەوڵەتێکـی دابەشـکرا‪.‬‮دابەشـکردنی نـاوچەکە‬ ‫لەنێــوان هەردوو زلهێــزی ئەو دەمەی جیهــان واتــا بریتانیــا و فەڕانســاە ئەنجــام درا‪ .‬تــا ئێستاشــی لەگەڵــدا بــێ کــورد وەک یەکێــک لە‬ ‫سەرەکیترین نەتەوەکانی ناوچە و هەروەها نەتەوەی بی واڵت و نیشتمان‪ ،‬ئەو دابەشکارییەی قەبووڵ نەکـردوە‪ ،‬خەبـات لە هەر چـوار‬ ‫پــارچەی کوردســتان بەردەوامە بەاڵم تــا ئێســتاش ئاکــامێکی کردەیــی ئەوتــۆ لە خەبــاتی کــورد جیــا لە بە فیــدراڵی بــوونی هەرێمــی‬ ‫کوردستانی باشوور بۆ کورد مسۆگەر نەبووە‪،‬تا ئێستاش و بۆ سەدەمین ساڵ‪ ،‬سایکس ‪ -‬پیکۆ هەروا لە سـەر جێگـای خـۆیەتی هەرچەنـد‬ ‫باس لە خەریتەی خۆرهەاڵتی ناڤینی گەورە و گۆرنی سنوورەکان لە ئارادایە و شەڕ لە ناوچە گڕی ناوەتەوە بەاڵم هەمدیسان واڵتـانی‬ ‫ز هیز دژن بە دابەش بوونی واڵتانی سووریەو عێراق و درووست بوونی دوو حکومەتی کورد‪ ،‬لە ویەکی تریشەوە حیزبـی کـوردیی وەک‬ ‫پ ک ک کە پێشتر بە سەربەخۆییخواز ناودەنگی ى و درووشمی دەدا‪ ،‬ئێستا باس لەوە دەکا کە کیانی کوردی لە فەلسـەفە و ئەخـالق و‬ ‫خەیاڵی ئەواندا نیە و ئیزن نادەن تورکیە و سووریە دابەش بن‪ .‬ئەوەی کە لە مانەوە و ڕوح لەبەرەیی سایکس ‪ -‬پیکۆ بۆ سـەد سـااڵن‬ ‫و زیندووو زەق مانەوەی دوای ئەو تەمەنە زۆرە‪ ،‬کورد خۆی چەند تاوانبارە یان هۆکارەکان چین‪ ،‬ڕۆژی کورد پرسیاری ئاراستەی چەنـد‬ ‫کەسایەتیی سیاسی و حیزبیی کوردستانی خۆرهەاڵت کردووە کە لێرەدا دەیانخوێننەوە‪.‬‬ ‫حوسێن نازدار‪ ،‬چاوەدیری سیاسیی کورد و یەکێـک لە کەسـانی بەرچـاو و هەڵسـووری حیزبـی دێمـوکرات‪ ،‬واڵمـی ئەو پرسـیارانەی ڕۆژی‬ ‫کوردی بەو شێوەی خوارەوە داوەتەوە‪:‬‬

‫‪99‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ڕۆژی کورد‪ :‬بەڕای ئێوە هۆکارەکان چین کە ڕێککەوتنێکی وەک سـایکس ‪ -‬پیکـۆ سـەرەڕای هەمـوو کـاریگەرییە نەرێنییەکـانی و سـەرەڕای‬ ‫بەرخۆدانی زۆر لە دژایەتیی‪ ،‬تا ئێستاش بەردەوامە و هەڵنەوەشاوەتەوە؟‬

‫حوسێن نازدار‬ ‫حوسێن نازدار‪ :‬ڕێککەوتنی سـایکس پیکـۆ‪ ،‬سـەد سـاڵ لەمەوە بەر (دوای هەرەس هێنـانی‬ ‫ئیمپراتــوریی عوســمانی) لەنێــوان فەڕانســەو بریتانیــا و لەســەر ڕەزامەنــدی‮ئیمپراتــوری‬ ‫ڕووسیە مۆر کراوە‪ ،‬ئەو پەیمـانەیە لەسـەر بنـاغەی بەرژەوەنـدیی فەڕانسـەو بریتانیـا داڕێـژراوە‪ ،‬بەگـوێرەی ئەو ڕێککەوتـنە‪ ،‬بەشـێکی‬ ‫گرینگ‮و بەرچاوی‮ناوچەی ڕۆژهەوتی ناوەڕاست لەنێوان فەڕانسـەو برێتانیـا دابەش کـراوە‪ ،‬بەگـوێرەی ئەو پەیمـانە‮نەخشـەی سیاسـی‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست گۆڕاوە‪ ،‬چەند دەوڵەتی تازە درووست کراون‪ ،‬چەند گە و نەتەوە (وەک نەتەوی کـورد) بـێ ئەوەی پرسـیان پـێ‬ ‫بکرێ و بە بێ ویستی خۆیان بەسەر دەوڵەتە‮دەستکردەکاندا‮دابەش کراون‪.‬‬ ‫لەڕاســتیدا لەویەن‮نەتەوە دابەش کراوەکــان(وەک نەتەوەی کــورد) دژایەتــی ئەو پەیمــانە کــراوە‮بەاڵم لەبەر ئەوەی کە دژایەتــیەکە‬ ‫ڕێکخراو گشتگیر و جیدی و بەردەوام‮نەبووە کـاریگەرییەکی گرینگـی لە هەلوەسـاندنەوەی ریککەوتنـی سـایکس پیکـۆ دانەبـووە لەمـاوەی‬ ‫سـەد ســاڵی ڕابــر دوودا‪ ،‬ئەودەوڵەتــانەی کە لەسەردەســتی فەڕانســەو بریتانیـا لە نــاوچەکەدا درووســت کــراون‪ ،‬بــۆ‮بەردەوامــی خۆیــان و‬ ‫پاراستی‮ بەرژەوەندییەکانیان‮لە هەموو شێوازێکی‮نامرۆڤانەو‮ ناڕەوا‮لە دژی جوواڵنەوەو خەبات و‮تێکۆشانی‮ڕەواو بەرهەقی‮ نەتەوە‬ ‫دابەش کراوەکان کەڵکیان وەرگرتووە بەاڵم نەیانتوانوە‮ڕیشەکێشیان بکەن و لەنێویان بەرن‪.‬‬ ‫لەویەکی دیکەشەوە دەڵەتە بڕیاربەدەستەکانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان (ڕووسیە‪ ،‬ئەمریکـا‪ ،‬فەڕانسـە‪ ،‬بریتانیـا و‬ ‫چین) بۆ پاڕاستنی بەرژەوندییەکان‪ ،‬بە هەموو شێوازێک یاریدەدەرو‮پشتنیوانیی‮دەوڵەتە دەستکردو‮دیکتاتۆرەکانی ناوچەکەیـان کـردوە‬ ‫بۆسەر کوت کردن و تواندنەوەی بزووتنەوەی نەتەوە‮بێ دەوڵەتەکانی ناوچەی ڕۆژهەوتی ناوەڕاست‪ ،‬هەر بۆیە هەتـا ئەم سـاتەوەختە‬ ‫پەیمانی ساکس پیکۆ‮هەڵنەوەشاوەتە‪.‬‬ ‫ڕۆژی کورد‪ :‬کورد بۆ ئەوەی کە بگـا بە کیـانی خـۆی و ئەو ڕێککەوتـنە بە قـازانجی خـۆی وەرچەڕخێنـی و بیگـۆڕێ‪ ،‬دەبـی چـی بکـا‪ ،‬بە‬ ‫گشتی کورد چەند و چۆن تاوانبارە لە مانەوەی سایکس ‪ -‬پیکۆ تا ئێستا؟‬ ‫حوســێن نــازدار‪ :‬لەم بــارودۆخەدا‪ ،‬پێویســتە‪ ،‬نەتەوەی کــورد لە سیاســەتی واقعبینــانە و رئالیســتی پەیــڕەوی بکــات‪ ،‬بــۆ هەلــومەرجی‬ ‫دیاریکراو هەڵسەنگاندن و لێکدانەوەی دیاری کراوی هەبێ‪ ،‬خوێندنەوەی درووستی بۆ بااڵنسی هێز و هاوکێشە سیاسییەکان و پێکهاتە‬ ‫و ڕووداوە جۆراوجۆرە ناوچەیی و جیهانییەکان هەبێ‪ ،‬بەگوێرەی هەلومەرجی گونجاو لە هەمـوو شـێوەکانی خەبـات و دەرفەتە سیاسـییە‬ ‫نــاوچەیی و جیهانییەکــان کەڵــک وەرگــرێ‪ ،‬پێوەنــدییەکانی لەگەڵ نەتەوەکــانی دراوســێ و گەونــی نــاوچە بەهێــز بکــات‪ ،‬دیپلۆماســی‬ ‫نێونەتەوەیی بەرباڵو و بەهێزتر بکـات‪ ،‬پێوەنـدییەکانی لەگەڵ زلهێـزە بڕیـار بەدەسـتەکانی جیهـان پتەوتـر بکـات و پشـتیوانی ئەوان‬ ‫بۆوی خۆی ڕاکێشیت‪.‬‬

‫‪100‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پێویستە لە پێناو بەرز و بەهێزتر کردنی وشـیاری و ئیـرادەی یەکگرتـوویی سیاسـی و هەسـتی نیشـتمانپەروەری و سـەلماندنی شوناسـی‬ ‫نەتەوەیی کورد بە شێوازی جۆراوجۆر و شێلگیرانە خەبات بکرێ‪ ،‬دەبێ هزر و زمان و بڕیـار و گوتـاری هـاوبەش و یەکگرتـووی سیاسـی‬ ‫هەبێ‪ .‬بەکـورتی؛ پێویسـتە نەتەوەی کـورد بەخەبـات و تێکۆشـانی‮چڕوپـڕ و وبەردەوام وهەمەویەنە (سیاسـی و ئـابووری و کولتـوری و‬ ‫دیپلۆماســی و‮ســەربازی) بــوونی خــۆی وەک هێزێکــی گرینــگ و کــاریگەری نــاچەکە بســەلمێنی و یەکگرتــووانەو یەک دەنــگ دەوڵەتــی‬ ‫سەربەخۆی کوردستان‮ ڕابگەیەنێت‪.‬‬ ‫ئارەش لوڕستانی‪ ،‬چاوک و هەڵسووری سیاسی‪ ،‬بەو شێوەی خوارەوە واڵمی پرسیارەکانی ڕۆژی کوردی لەمبارەوە داوەتەوە‪:‬‬ ‫ڕۆژی کورد‪ :‬بەڕای ئێوە هۆکارەکان چـین کە ڕێککەوتنێکـی وەک سـایکس‪ -‬پیکـۆ سـەرەڕای هەمـوو کـاریگەرییە نەرێنییەکـانی و سـەرەڕای‬ ‫بەرخۆدانی زۆر لە دژایەتیی‪ ،‬تا ئێستاش بەردەوامە و هەڵنەوەشاوەتەوە‬ ‫لوڕستانی‪ :‬ڕووخانی ئیمپراتوورییەتی عوسمانی‪ ،‬هاوکات بوو لەگەڵ سەردەمی مۆدێرن و شک گرتنی‬ ‫دەوڵەت ‪ -‬نەتەوەکان لە ئاسـیا و ئافریقـا‪ ،‬دەوڵەت ‪ -‬میللەتگەلێکـی نـوێ کە زۆربەی هەرە زۆریـان‬ ‫لە ئەنجــامی دابەشــکردنی جیهــان لە نێــوان ز هیزەکــان هــاتبوونە ئــاراوە و ئامرازێــک بــوون بــۆ‬ ‫هەڵلووشینی چاوکانی سرووستیەکانی نەتەوە بندەستەکان لە ڕێگای گرێبەستی داپڵۆسێنەرانەوە‪.‬‬ ‫ڕێککەوتننامەی سایکس‪ -‬پیکۆ (مەی ‪ ،)١٩١١‬بە کردەوە بەردی بناغەی خۆرهەاڵتی ناڤینی ئەمڕۆیە‬

‫ئارەش لۆڕستانی‬ ‫و بەو شیوەیە دەوڵەتە ز هێزەکانی ڕۆژئاوا بە دابەش کردنی خۆرهەاڵتی نـاڤین‪ ،‬ئەگەری پێکهـاتنی زلهێزێکـی تـری ئیسـالمییان لەو‬ ‫ناوچەیە لەناو برد‪ .‬نەتەوەی کورد و چارەنووسەکەی لە ژێـر سـێبەری ئەو دۆخەدا‪ ،‬ڕادەسـتی ئیرادەیەکـی یەکجـار بەهێزتـر لە خۆیـان‬ ‫بوو‪ ،‬ئیرادەیەک کە ناوەکەی بەرژەوەندیی ڕۆژئـاوایی بـوو‪ .‬شـک گـرتن و پێکهـاتن و سـازبوونی عێـراق‪ ،‬سـووریە‪ ،‬ئێرانـی ڕەزاشـایی و‬ ‫تورکیەی ئاتاتوورکی و دەوڵەت ‪ -‬نەتەوەگەلی نوێی تری ناوچەکە‪ ،‬سـەدەی ڕووخـانی ناسـیۆنالیزمی کـۆنی ئاسـیایی و لەدایـک بـوونی‬ ‫ناسیۆنالیزی دەمارگیرانە بوو کە داری ئیسـالمی مـۆدێرنی ئـاودیری کـرد‪ .‬ئیسـالمێک کە ڕق و توونـدوتیژیی خـۆی بە گشـتی ڕوو پـێ لە‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوین کرد و لە سەرەتا هەروەک ڕابردوو‪ ،‬مەترسییەکی بۆ ڕۆژئـاوا نەبـوو بەاڵم هێـدی هێـدی‪ ،‬هەروەک ئەمـڕۆ دەیبینـین‪،‬‬ ‫مەترسییەکی یەکجار زۆر و نەبڕاوەی بۆ ڕۆژئاوا و بەرژەوەندییە ڕۆژئاواییەکان هەیە‪.‬‬ ‫ڕۆژی کورد‪ :‬کورد بۆ ئەوەی کە بگـا بە کیـانی خـۆی و ئەو ڕێککەوتـنە بە قـازانجی خـۆی وەرچەڕخێنـی و بیگـۆڕێ‪ ،‬دەبـی چـی بکـا‪ ،‬بە‬ ‫گشتی کورد چەند و چۆن تاوانبارە لە مانەوەی سایکس‪ -‬پیکۆ تا ئێستا؟‬ ‫لوڕستانی‪ :‬دابەش کردنی کوردستان بە سەر چوار بەشدا هەم زیان و خەسارگەلێکی زۆری تووشـی گەلـی کـورد کـرد و هەمـیش دەرفەتـی‬ ‫ئەرێنی بۆ پێکهێنا‪ .‬زاڵ بوونی چوار دەوڵەت بەسەر بەرژەوەندی و چاوکانییەکانی کوردەەکان و هەڕەشە بـۆ سـەر ناسـنامەی نەتەوەیـی‬

‫‪101‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لە ویەن ئەو دەوڵەتانەوە‪ ،‬سـەرکوتی بزووتنەوەکـانی کوردەکـان و خەسـارە کۆمەاڵیەتییەکـانی و تەنـانەت ژینۆسـاید کرانـی نەتەوەی‬ ‫کــورد لە چەرخــی نوێــدا لە ویەن دەوڵەت – نەتەوە گەلێکــی زۆر ڕێکخراوتــر و توونــدووتیژتر‪ ،‬ئەنجــام درا‪ .‬بەاڵم لەدایــک بــوونی‬ ‫ناسیۆنالیزمی هاوچەرخی کوردی کە لە کێبڕکێ لەگەڵ شێوەی نوێی ناسیۆنالیزمی دەوڵە و دیکتەکراودا‪ ،‬خۆی دەدیتەوە‪ ،‬بەشی زۆرتری‬ ‫بە ســـاز بـــوونی حیـــزبە کوردســـتانیەکانی وەک حیزبـــی دێمـــوکرات شـــکڵی گـــرت‪ .‬ڕاگەیانـــدنی کۆمـــاری کوردســـتانیش یەکێکـــی تـــر لە‬ ‫دەستکەوتەکانی نەتەوەی کوردە کە بە شێوەیەکی زۆر لێزانانە و وشیارانە‪ ،‬کەڵکی لەو بۆشاییە وەرگـرت و لە “ویسـتنەوە” گەیشـت بە‬ ‫“تـوانین”‪ .‬ســایکس ‪ -‬پیکــۆ‪ ،‬ســێڤر‪ ،‬لـۆزان و‪ ...‬تــاد‪ ،‬نــابێ بە ڕەش و ســپی نچاویــان لێـبکەین و بۆیــان بــڕوانین‪ ،‬دەبێــنەتەوەی کــورد‬ ‫بەردەوام بتــوانێ تەنیــا و تەنیــا پێــداگری لەســەر تەنیــا هۆکــاری خــۆڕاگری و بەرخــۆدانی خــۆی تــا بە ئەوڕۆکە کە “ناســیۆنالیزمی‬ ‫کـــوردی” یە‪ ،‬بکـــات و ئەگەر وابکـــات بە دڵنیـــاییەوە دەتـــوانێ هەر دەرفەت یـــان شکســـتێک لە ئاراســـتەی یەکگرتـــوویی‪ ،‬یەکبـــوون و‬ ‫بەهێزکــردنەوەی بزاڤــی کــوردی‪ ،‬بەکــار بێنــێ و کەڵکــی لیوەربگرێــت‪“ .‬ناســیۆنالیزمی کــوردی”‪ ،‬تەنیــا هۆکــارێکە کە دەوڵەتــی کــوردی‬ ‫لێدەکەوێتەوە و دەوڵەتی کوردیش گەرانتیی سەروەریی نەتەوەی کورد دەبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ڕۆژی کورد ‪ /‬ڕیکەوتی‪١٨ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪102‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫هەڵوەشانەوەی پەیمانی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬ ‫و دژبەرانی و ئەرکی ئێمە!!‪...‬‬ ‫رەشید قازی‬

‫(بیر و بۆچۆنی نەوشیرەوان‪ ،‬دوران کالکان‪ ،‬ئیران‪ ،‬نازم دەباغ‪ ،‬عەلی کەریمی‪ ،‬سالح موسلیم‪ .‬د مەعسوم)‬ ‫سەت سا بەر یەستا لە وەها رۆژێک دا ئیمپراتۆری عوسمانی هەرەسی هینا و چەند ووتی وەک تورکیە و لوبنـان و ئیـراق و سـوریە و‬ ‫سعودی بە پێێ بەرژەوەنـدی و نفـوزی هەریەک لە ووتـانی فەرانسـە و بریتانێـای کەبیـر لە سـەر تەرمـی مردویـی ئیمراتـوری لە دایـک‬ ‫بونەوە‪ .‬ئەو کاتیش هەروەک ئێمڕۆ بەهۆی نەبوی کەسایەتی و رێبەر نەبونی ریکخرایکی ئەتۆی کوردی بەداخەوە کـورد هـیچ کەیـانیکی‬ ‫بۆ دروست نەکرا بە پێچەوانە بۆ جـارێکی دیـکە جەسـتەکەی بە نـاحەق لە نێـوان چەنـد واڵتـی دیـکە دابەش کـرایەوە‪ ٣٩ .‬سـا دۆاتـر‬ ‫واتە لە سالی ‪١٩٤٥‬ی زائینی پێشەوا قازی محمد یەکەم کوماری کوردستانی دامەزراند و ‪ ٧١‬سـا دۆای ئەم رووداوە مێـژوویە بـارزانیش‬ ‫بەرەو رفراندو و دیاریکردنی چارەنوسی بەشـێک لە کوردسـتان هەنگـاوو دەنیـت‪ .‬بە دۆایـی ئەم هەنگـاوەی بارزانیـدا هەروەک سـەردەمی‬ ‫پێشەوا قازی محمد رێزبەندی نەیارانی دەرەکی و ناوەکەی رووی دزیو دژی گەلی خۆیان دەرخست‪.‬‬ ‫ئێران‪.‬‬ ‫ئیران بە پەلە و بە هەیتاو نۆێنەرایەتی خۆی بۆ هەریم کوردستان نارد و لە ویەن کۆنسـولگەری ئیـرانش لە هەریـم و کاربەدەسـتانی‬ ‫حکومی لە تاران خێرا دژایەتی خۆیان بە ئاشکارا لە دژی رفراندۆمی کوردان دەرخست‪.‬‬ ‫نەوشیروان‬ ‫جگە لە ووتی ئیران بەشێکی زۆر لە کەسایەتی و هیزەکانی کـوردی هەروەک سـەردەمی عەشـایر کە کۆسـ و تەکەرەیـان دەخسـتە بەر‬ ‫هەنگاوەکانی پێشەوا قازی محمد دەست بەکار بوون تا هەرچی لە تۆانایان دایە وەک سـەرۆک هـۆزیکی دۆاکەوتـو بیـر تەسـک لە شـکل‬ ‫حیـزب و مــۆدێرنێتەدا ئەوەی لە تۆانایــان دایە بەرگــری لەوەدیهــاتنی خەونــی کـوردان بــگەن‪ .‬یەکیــک لەم ســەرۆک هــۆزانە نەوشــیرەوان‬ ‫مســتەفایە بــۆ وەی کۆســپێکی مەزن لە پێنــاو رفراندۆمــدا دروســت بکــات‪ ،‬ســالمەتی خــۆی خســتە مەترســیەوە بە هەیتــاو لە ئوروپــایەرا‬ ‫گەرایەوە کوردستان و بە بێ ئاگاداری ئەندامان و ویەنگرانـی جەواد نیشـتمان کـۆ کـردەوە و دەگە ئەو حیـزبەی کە ‪ ٧‬سـا لەمەوبەر‬ ‫بە گەندەلترین هیزی کوردستان ناوزەدی دەکرد و هیچ سوکایەتیک و بوختانێک نەمـا پێنەکـا خێـرا لە ژیـر ئەمـر و چـاوەدیری وەزیـری‬ ‫ئیتالعاتی ئیران بۆ دروستکردنی کۆسب و تەگەرە بە بێ مەجالدان بە ئەنـدامانی تـاقمەکەی یـا گرتنـی گـۆنگرەیەک کە بـۆ ئەم پـرس‬ ‫هاوپەیمانەتی خۆی راگەیاند‪.‬‬

‫‪103‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سالیح موسلیم‪.‬‬ ‫یەکیکی دیکە لە نەیارانی ئەم پەیمـانە سـەرۆک هـۆزی یەدپە واتە سـالح موسـلیم بـوو هەرچەنـد روون نەبـوو بەکـام واڵتـدا گەراوەتە‬ ‫بەوم خێرا خۆی گەیاندە کۆری یارانی! دژی کورد تا ئەویش ئەرکی بێگانە پەرەستی و وەفـاداری خـۆی و تـاقمەکەی بـۆ سـەرنەکەوتنی‬ ‫کوردان دوبارە بکاتەوە‪ .‬ئەو زاتە لە سالڕۆژی هەلکردنـی ئـااڵی کوردسـتاندا لە قامیشـلۆ هەمـوو خۆپێشـاندەرانیان خسـتە بەر ئـازار و‬ ‫ئەزەیە زیندانی کردن‪ .‬هیچ کەسیش لە کارتۆنەکانی ژێر ئەمـری ئەم زاتەدا مـافی پێکهێنـانی حیـزب و کـۆر و کـۆمەلە نـیە‪ .‬بەوم بە‬ ‫خۆی ئیزن دەدات بە مەیلی خۆی دەست لە کاروباری هەریم کوردستان وەربدات‪.‬‬ ‫دووران کالکان‪.‬‬ ‫یەکیک دیکە لەم سەرۆک هیز و هۆزانە ئەندامی سەرۆکایەتی پککە دووران کالکان بوو ‪ .‬نـاوبراوو رایگەیانـد پکـکە ئیـزن نـادات هـیچ‬ ‫ووتیکــی دەوروبەر بەتــایبەتی ووتــی ئیــراق لەت بیــت و ســەروەری ئەم ووتە تێــک بچیــت‪ .‬نــاوبراو لە هەمانکاتــدا رایگەیانــد کە‬ ‫هیزەکانی ئەوان لە کەرکوک و شەنگا و قەندیل و گوولە و قەرەداخ ئامادەی بەرپرچدانەوە هەرچەشنە مترسیکین بـۆ سـەر سـەروەری‬ ‫ئیراق واڵتانی دراوسی‪ .‬بەم جۆراە رادەی نۆکەری و کورد فرۆشتنی ئەم تاقمەش بۆ خەلکـی زیـاتر روون بـۆە و رەسـالەتی ئەوانـیش لە‬ ‫پێناو خزمەت بە بێگانە و کۆسب لەسەر رێگای گەیشتنی کوردان بە ئامانجەکانیان زیاتر روون و ئاشکرا بۆتەوە‪.‬‬ ‫د فواد مەعسوم‪.‬‬ ‫ســەرۆکۆماری ئیراقــی کە دەلــێن بە ڕەچەلەک کــوردە و مــاوەیەکی زۆر خەلکــی کــوردی بــۆ مــافی دیــاریکردنی چــارەنوس بە کوشــت دەدا‬ ‫ســەرەرای دەیــان و ســەدانی روداوی دلــتەزین و خۆێنــاوی وەک هیــرش داعــش و حەشــدی شــەعبی ئیرانــی و ئیــراق و هیرشــەکانی ئەم‬ ‫دۆایانەی بۆ سەر دوزخورماتو مرتەقی لێوە نەهات و پێوابو فیلمەکانی هالیود سەر دەکات بەوم هەر بە بیسـتنی بانگەشـەی رفرانـدۆم‬ ‫و سەربەخۆی لە خەوی سـەت سـالە راپەری و خێـرا بە هەیتـاو و بە هەناسـە بـرکەی‪ ،‬بە فـرۆکە خـۆی گەیانـدە هەریـم کوردسـتان تـا‬ ‫بەرگری لەم هەنگاوە بکات و داوا لە کوردەکانی بکا کە بە خاتری خودای دلی بڕا عەرەب و فارسەکانمان لێ عاجز مەکەن و خێرا بـۆ‬ ‫ئاوەدان کردنەوەی دەسـتەوت لە بەغـدا و دۆاتـر بـۆ کوشـتن و بـرین کـوردان بەگەریـنەوە بەغـدا تـا وەک مریشـکەکەی هەروەک رابـردو‬ ‫خــۆلیە وەســەر ســەری خۆیــان بــکەن‪ .‬ئەم ســەرۆککۆمارە کــوردە بــۆ تــاقە جاریــک قســەیەکی خیــری بــۆ کــوررد نەکــرد‪ .‬بەوم ئێســتا بــۆ‬ ‫گەراندنەوەی کورد بۆ بەغدا و بونەوە نۆکەری عەرەب بەرگری لە رفراندۆمی کوردان بە هەناسە برکە خۆی گەیاندە هەولیر‪.‬‬ ‫عەلی کەریمی‪.‬‬ ‫عەلی کەریمیش بۆ تەواکردنی کۆری دژی گەلێەکان هاتە قسە کردن و بە تێکە کردنـی دۆ و دۆشـاو سـەرکردایەتی کـوردی لە میـژو و‬ ‫ئێستا دا هینایە ژێر پرسێار و هیچی بە کورد و دەسکەوت هەنگاوەکانی بۆ رفراندۆم نەهێشتەوە‪ .‬لەسەر ئەو برۆایەیە کورد نابی‬

‫‪104‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بەرەو رفراندۆم هەنگا بنی تا ورد و درشتی تاکی کورد لە هەمو بارەکانەوە ئامادەگیان بۆ ئەم ئەرکە گرینگە نەبیت‪.‬‬ ‫نازم دەباغ‬ ‫نــازم دەبــاغیش وەک نــۆینەری ێەکیتــی نیشــتمانی کوردســتان لە تــارانی دا رایگەیانــد کە هــیچ هێزیکــی کــوردی اڵیەنگــری ســەربەخۆی‬ ‫کوردستان نیە‪ .‬نازانم ناوبراو بۆ تاقە جاریک دروشم و پەیرەوی حیزبەکەی خۆی خۆێندۆتە و یـا بەریزیـان رەمەکـی دەگە ریزەکـانی‬ ‫خەبات کەوتۆە وا نەیزانیوە کە کورد هەزاران سەرکردەی وەک شیخ محمـود و قـازی بـارزانی و قاسـملو لە پێنـاو گەیشـتن بە مافەکـانی‬ ‫گەلی کورد گیانیان بەخت کردۆە وەک ئەو بۆ ئانەیەک کورد و کوردستان هەرزانفرۆش نەکردۆە‪.‬‬ ‫ئەرکی ئێمە‬ ‫بانگەشــەی رفرانــدوم و ســەربەخۆی خەو خــۆراکی لە هەمــوو ویەن و حاکمــامە خۆمــالی و دەرکیــانە حەرام کــردۆە و بــۆیە هەرکــام بە‬ ‫جۆرێــک دژایەتــی خۆیــان ســەبارەت بەم مــافە رەوایە دەربــری‪ .‬لە ســەت ســالەی پەیمــانی ســایکس پیکــۆدا‪ ،‬ئەگەر فەرانســە و بریتانیــا‬ ‫کوردیــان لە مافەکــانی خۆیــان بــێ بەش کــرد ئێســتا بۆخۆامــان بە دەســتی خۆمــان بەرگــری لە مــانەوەی ئەم پەیمــانە شــوم و نەگــبەتە‬ ‫نەکەین و بە دەستی خۆمان بۆ هەمیشە بینێژن‪ .‬کورد دەبێ بە بێ گرینگی دان بە م سـنورە دەسـتکردانە کە هەڵوەشـانەوە و و بەکـردار‬ ‫بونیان نەماوە ‪ ،‬هەروەک پێشەوا قازی محمد بە پشت بەستن بە ئیرادەی خەلک بەرەو دیاریکردنی چارەنوسـی خۆمـان هەنگـاو بنـین و‬ ‫ئەم درفەتە زێرینە لە دەسـت نەدیـن‪ .‬بـێ گومـان هـیچ تەزمینێـک نـیە ئەگەر ووتـانی ئیـراق و سـوریە بەرەو ئـارامی و سـەقامگیربوون‬ ‫برۆن و دەستەوتیی ناوەنـدی خۆیـان بەهیـز بـکەنەوە ئەوکـات کـورد بتـۆانی داوای رفرانـدۆم و سـەربەخۆی بکـات‪ .‬بـا لە سـەت سـالەی‬ ‫سـیکس پیکــۆ دیسـان ئیــزن نەدیــن وێـرادی بــونی ئیـرادەی زۆریــنەی خەلــک و سـەرکرادیەتیەکەی بــونی پشـتگری نێــونەتەوی و دۆســت و‬ ‫هاوپەیمانان و ئابوری بەهیز و هیزی پێشمەرگە و دام دەزگا شەرعیەکانی هەریم کوردستان ئەم دەرفەتە زێـرینە بە هـۆی بـی بـاوەری‬ ‫تاقمێک روناکبیر یا هیزی بەرژەوەندی خۆازی بکەینەوە بڵقی سەرئاوو‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬فەیس بووکی نووسەر ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٨ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪105‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پەیامی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە یادی سەدساڵەی ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ‬ ‫سهرۆك بارزانی‪ :‬بە دڵنیاییەوە گە بڕیاری خۆی دەدات‪ ..‬سایكس پیكۆ كۆتایی هاتووه‬

‫سەد ساڵ بەسەر ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ تێدەپەڕێت‪ .‬ئەو ڕێككەوتـنەی لەدوای جەنگـی جیهـانیی یەكەمەوە بـوو بە هـۆی دابەشـبوونی‬ ‫ناوچەكە بە بـێ ئەوەی ڕەچـاوی ڕای دانیشـتوان و سرووشـتی دیمـوگرافیی نـاوچەكە بكـات و زوڵمێكـی گەورە لە گەونـی نـاوچەكە و بە‬ ‫تایبەتی گەلی كوردستان كرا‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئەو ڕێككەوتنە بە دەرجەی یەكەم بۆ گەلی كوردستان لە چوارچێـوەی دەوڵەتـی عێراقـدا كارەسـاتبار بـوو‪ .‬ئەو دەوڵەتەی كە‬ ‫لەسەر بنەمـای شـەراكەتی دوو نەتەوەی سـەرەكیی كـورد و عەرەب دامەزرا بـوو‪ ،‬لە كـردەدا شـەراكەتی كـورد پشـتگوێ خـرا و لە ویەن‬ ‫حكـوومەت و ڕژێــمە یەك لە دوای یەكەكــانی عێــراق گەورەتــرین كارەســات و زوڵــم و نكۆڵیكــاری دەرهەق گەلــی كوردســتان ئەنجــام درا‪.‬‬ ‫بەشی گەلی كوردستان لەو شەراكەتە‪ ،‬ئەنفالی دوازدەهەزار گەنجی فەیلی و هەشت هەزار بارزانی و سەدوهەشتاودوو هەزار هـاوواڵتیی‬ ‫كــورد لە گەرمیــان و ناوچەكــانی تــر و‪ ،‬كیمیابــارانكردنی هەڵەبــجە و وێرانكردنــی چــوارهەزار و پێنجســەد گونــد و تەعریــب و شــەڕ و‬ ‫كاولكاری و جینۆساید بوو‪.‬‬ ‫لەدوای ڕاپەڕینی ‪ ١٩٩١‬گەلی كوردستان ویستی وپەڕەیەكی تازە بكاتەوە لەگەڵ دەوڵەتی عێـراق و دەسـتی بـۆ تۆڵەسـەندنەوە نەبـرد‪،‬‬ ‫بەاڵم حكوومەتی عێراق بەردەوام بوو لە ملهوڕی و سەرەڕۆیی خۆی‪ .‬دوای ‪ ٢١١٣‬و پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس گەلی كوردستان لەپێنـاو‬ ‫بنیاتنانەوەی عێراق لەسەر بنەمای شەراكەت و دیموكراسی و فیدڕالیزم هەموو توانای خۆی بەكار هێنا بۆ ئەوەی دۆخـی عێـراق باشـتر‬ ‫بێــت و دەســتوور بنووســرێت و شــەراكەت و تەوافــوق بچەســپێت‪ .‬بەاڵم لە كــردەدا كــار بە دەســتوور نەكــرا و حكــوومەتی عێــراق خــۆی لە‬ ‫پابەندبوونەكان شاردەوە و شەراكەتی پێشێل كرد و قووتی خەڵكی كوردستانیشی بڕی‪.‬‬

‫‪106‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫شەڕ و كارەسات و ناسەقامگیری و توندڕۆیی و بێ بەشبوون دەرئەنجامی ئەو ڕێككەوتنە بوو كە بە زۆر پێكهاتەكانی لە ناوچەكە و‬ ‫بە تایبەت لە عێراقدا پێكەوە لكاند‪ .‬لەوەتای ئەو پێكەوەلكاندنە بەزۆرە ڕووی داوە گەونی كوردستان و عێراق و ناوچەكە ئاشـتی و‬ ‫سەقامگیرییان بەخۆیەوە نەدیوە‪.‬‬ ‫ئێستا بە عەمەلی عێـراق دابەشـكراوە و تـاییفەگەری هێڵەكـانی ئەو دابەشـبوونە پێـك دەهێنـێ‪ .‬لە عێـراق و سـووریا و زۆر واڵتـی تـر‬ ‫داعــش ســنوورەكانی تێكــداوە و ســنووری نــوێی دروســت كــردووە‪ .‬لەم دۆخەی ئێســتای عێراقیشــدا گەلــی كوردســتان بە هــیچ شــێوەیەك‬ ‫بەرپرســیار نیــیە‪ .‬بەرپرســیارێتی ئەو دۆخە دەكەوێــتە ئەســتۆی ئەوانەی ســەد ســاڵ بەر لە ئێســتا ناوچەكەیــان دابەشــكرد و هەروەهــا‬ ‫سیاســەتی هەڵەی دەســتەاڵدارانی نــاوچەكە و بەغــدا كە ویســتیان بە زۆری چەك و ســەركوتكاری س ـەقامگیری دروســت بــكەن و لەوەدا‬ ‫سەرنەكەوتن‪.‬‬ ‫دوای سەد سـاڵ دابەشـبوون و ڕەنـج و نەهـامەتی‪ ،‬گەلـی كوردسـتان هەمـوو ڕێگەیەكـی بـۆ پاراسـتنی یەكپـارچەیی عێـراق و دەوڵەت بە‬ ‫مانای حەقیقی تاقی كردووەتەوە‪ ،‬بەاڵم سوودی نەبووە‪ .‬مەمنون دەبـم لەم دۆخەدا یەكێـك بێـت و پێمـان بڵێـت گەلـی كوردسـتان چیتـر‬ ‫بكات یـان چیتـری كردبـا بـۆ ئەوەی عێـراق بە یەكگرتـوویی بمێنێـتەوە؟ لەپێنـاو ڕێگەگـرتن لە شـەڕ و ناسـەقامگیری و كارەسـاتی تـر‬ ‫پێویستە پێداچوونەوە بە ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ بكرێت چونكە چیتر دانیشتوانی عێراق بەرگەی شەڕ و نـاكۆكی و تونـدڕۆیی نـاگرن‪.‬‬ ‫ناكرێ پێداگری لەسەر دووبارەبوونەوەی سەد ساڵ هەڵە و كارەسات بكرێت و پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و واڵتانی هەرێمـایەتی‬ ‫لەوە بگەن كە بۆ كۆتاییهێنـان بە نەهامەتییەكـانی عێـراق دەبـێ بگەڕێیـنەوە بـۆ سرووشـت و ئیـرادە و ویسـتی دانیشـتوانی ناوچەكـانی‬ ‫عێراق و لەسەر ئەو بنەمایانە بڕیار لە شێوازی ژیان و ئایینـدەی سیاسـییان بـدرێت‪ .‬لەبـارەی چارەنووسـی گەلـی كـورد لە پارچەكـانی‬ ‫تریش‪ ،‬ئەوە هەر پارچەیەك تایبەتمەندی و بارودۆخی تایبەت بە خۆی هەیە و پێویستە دۆزی كـورد لە پارچەكـانی تـردا بە ئاشـتی‬ ‫و دیالۆگ و بە پێی تایبەتمەندییەكانی هەر پارچەیەك چارەسەر بكرێت‪.‬‬ ‫دەبێ دان بەو واقعەدا بنێن كە ئێستا لە ئارا دایە‪ ،‬چەمكی هاوواڵتیبوون دروست نەبوو و ئێستایش سنوور و سەروەری مانای نەمـاوە و‬ ‫سایكس پیكۆ كۆتایی هاتووە‪ .‬بۆیە وەك بەرپرسیارێتییەكی مێژوویـی پێویسـتە واڵتـان و كـۆمەڵگەی نێـودەوڵەتی لە جیـاتی پێـداگری‬ ‫لەسەر بەردەوامبوونی ئازارەكانی خەڵكی عێراق‪ ،‬بێن و بیر لە چارەسەری واقعیـانە و حەقیقیـی عێـراق و نـاوچەكە بـكەنەوە‪ .‬ئەگینـا‬ ‫شەڕ و توندڕۆیی و كارەسات هەر بەردەوام دەبێت و ئاشتی و ئاساییشی نێودەوڵەتیش دەكەوێتە مەترسییەوە‪.‬‬ ‫لەم بارودۆخە سەختەی ئێستادا هەلێكی مێژووییش لەبەردەم هەمـوو ویەكە بـۆ ئەوەی ڕێـگە لە كارەسـات و نەهامەتییەكـان بگیرێـت و‬ ‫ئەزموونی ڕابردوو دووبارە نەبێتەوە‪ .‬لە سەد ساڵەی ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ داوا دەكەم گفتوگـۆیەكی جـدی لەنێـوان هەرێـم و بەغـدا‬ ‫دەست پێبكات بۆ گەییشتن بە چارەسەرێكی تازە و ئەگەر شەراكەت سەركەوتوو نەبوو با برا و دراوسێی باش بین‪.‬‬ ‫ئەگەر ویەنە سیاسـییەكانیش بە بیــانووی جیــاواز بیـانەوێ لەو هەلە مێــژووییەدا لە بەرپرســیارێتی ڕابـكەن‪ ،‬ئەوە گە بڕیــاری خــۆی‬ ‫دەدات و بڕیاری گەلیش لە هەموو بڕیارێك بەهێزتر و شەرعیترە و‪ ،‬بە دڵنیاییشەوە گە بڕیاری خۆی دەدات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رۆژنامەی خەبات ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪107‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ناوەڕۆكی سایكس ‪ -‬پیكۆ كە لە شاری سان پیتەرسبورگ واژۆ كرا‬

‫رێبوار قاسم و چۆمان تەقیەدین‬ ‫‪ ١١١‬ســاڵی تەواو لەمەوبەر‪ ،‬دروســـت لە رۆژێكـــی وەكــو ئەمـــڕۆدا (‪ ،)١٩١١ / ٥ / ١١‬بەریتانیـــا و فەرەنســا بە رەزامەنـــدیی رووســـیای‬ ‫قەیسەری‪ ،‬لەسەر پڕۆژەیەك رێككەوتن كە ناوی لێنرا "رێككەوتنی ئاسـیای بچـووك"‪ ،‬دواتـر ئەم رێككەوتـنە بە رێككەوتنـی "سـایكس‪-‬‬ ‫پیكــۆ" ناوبـــانگی دەركـــرد كە لە نـــاوی هەردوو دیپلۆماتكـــار و سیاســـەتكاری بەریتـــانی "مـــارك ســـایكس" و "فرانســـوا جـــۆرج ‪ -‬پیكـــۆ"‬ ‫وەرگیرابوو‪ ،‬لە كاتێكدا ئەوان داڕێژەری سەرەكیی رێككەوتننامەكە بوون‪.‬‬ ‫ناوەڕۆكی سایكس ‪ -‬پیكۆ كە لە شاری سان پیتەرسبورگ واژۆ كرا‪ ،‬لەم خااڵنەی خوارەوە پێكدێت‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬رووسیای قەیسەری ئیستەنبوڵی پایتەختی عوسمانی و چەند میلێك لە ناوەوە لەسەر هەردوو رۆخی گەرووی بۆسفۆر و بەشـێكی‬ ‫زۆری باكووری كوردسـتان كە بریتـی بـوون لە ویالیەتەكـانی (قـارس‪ ،‬بەدلـیس و وان و ئەرزڕووم) لەگەڵ تەواوی خـاكی ئەرمەنسـتانی‬ ‫بەركەوت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬بەریتانیا ناوەڕاست و خوارووی عێراقی ئێستا‪ ،‬هەردوو سنجاقی سلێمانی و كەركووك لە ویالیەتی مووس ‪ ،‬خـۆرهەاڵتی ئـوردن‪،‬‬ ‫هەردوو بەندەری حەیفاو عەككای لە ئیسرائیل (فەلەستین) بەركەوت‪.‬‬ ‫ســێیەم‪ :‬فەرەنســا تەواوی ســووریا و لوبنــان‪ ،‬نــاوچەی كیلیكیــا (ئەدەنە) لە توركیــا‪ ،‬هەرســێ ســنجاقی هەولێــر‪ ،‬دهــۆك و مووس ـ لە‬ ‫ویالیەتی مووس ‪ ،‬ویالیەتی ماردین‪ ،‬ئورفا و گازی عەنتاب و تەواوی خۆرهەاڵتی كوردستانی بەركەوت‪.‬‬ ‫چـــوارەم‪ :‬نـــاوچەیەكی نێـــودەوڵەتی لە ئیســـرائیل (فەلەســـتین) واتە ئورشـــەلیم (قـــودس) و دەوروبەری دروســـتكرا كە لەویەن هێـــزە‬ ‫نێودەوڵەتییەكانەوە بەڕێوە دەبردرا‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئامانجە ستراتیژییەكەی رێككەوتننامەی سایكس‪-‬پیكۆ بریتی بوو لەوەی رێگە خۆش بكرێت بـۆ ئەوەی ئیمپراتـۆریی عوسـمانی لەنـاوەوە‬ ‫(واتە لەناو كۆمەڵگای ئیسالمیی غەیرە توركدا) هەڵبوەشێنرێتەوە‪ ،‬ئەمەش بە تایبەتی ئامانجی بەریتانیا بوو‪.‬‬ ‫لە پرۆتۆكۆڵی ئەو كۆبوونەوەیەی بیرۆكەی رێككەوتنەكەی لێوە هاتووە‪ ،‬دەردەكەوێت مارك سایكس بە متمانەیەكی تەواوەوە باسی لەو‬ ‫هـێڵە ســنوورییە كــردووە كە دەبــووایە لەگەڵ فەرەنســییەكان لەسـەری رێكــبكەون‪ .‬لەو كۆبــوونەوەیەدا ئارســەر بــالفۆر‪ ،‬وەزیــری دەرەوەی‬ ‫ئەوكاتی بەریتانیا لە سایكسی پرسیوە "حەز دەكەیت چ جۆرە رێككەوتنێك لەگەڵ فەرەنسـییەكان بـكەی؟" سـایكس لە وەاڵمـی بـالفۆردا‬ ‫گوتــوویەتی "حەز دەكەم هێڵێــك لە خــاڵی (‪ )e‬لە عەككــا بــۆ (‪ )k‬لە كەركــووك بكێشــم‪ ".‬وەكــوو دەگێــڕنەوە ســایكس زۆر حەزی لە‬ ‫كێشانی هێ بووە‪.‬‬ ‫بەر لە هەموو شتێك‪ ،‬دەبێت ئەوەمان لەیاد بێت كە نەخشەی ئەمڕۆی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بەرهەمی راسـتەوخۆی سـایكس‪-‬پیكـۆ نیـیە‪،‬‬ ‫بەڵكو ئەو رێككەوتننامەیە تەنیا بناغەی ئەو نەخشەیەیە كە دواتر بەهۆی رێككەوتننامەكانی سـیڤەر و لـۆزان دیـاری دەكرێـت‪ .‬دووەم‬ ‫شت كە هەر پەیوەندی بەوەی پێشترەوە هەیە‪ ،‬ئەوەیە فەرەنسا و بەریتانیا بیریان لە دامەزرانـدنی دەوڵەت یـان دەسـەاڵتی سـەربەخۆ‬ ‫بۆ كورد‪ ،‬عەرەب یانیش تورك لە ناوچەكەدا نەكردبووەوە‪ ،‬لە كاتێكدا هەر وەكوو لە رێككەوتننـامەكەدا دیـارە‪ ،‬هەر دەسـەاڵت یـانیش‬ ‫كۆنفیدراسیۆنێكی عەرەبیش لە ناوچەی شین یـان سـووردا دامەزرابـایە‪ ،‬دەبـووایە لەژێـر چـاودێریی بەریتانیـا و فەرەنسـادا كـار بكـات‪.‬‬ ‫بەدەر لەمانە‪ ،‬شكستپێهێنانی عوسمانییەكان و دواتر گرتنی ئیستانبوڵ (كە رووسیا چاوی لەسەر بووە) دەكـرا بـۆ كۆتـایی بە مەترسـی‬ ‫هاوپەیمانێتی سیانە بهێنێت كە لە هەر سێ واڵتی ئەڵمانیا‪ ،‬نەمسا و مەجەر پێكدەهات‪.‬‬ ‫نهێنیبوونی رێككەوتننامەی ئاسیای بچووك تەنیا بۆ شاردنەوەی نیازەكان لە دەوڵەتی عوسمانی و هاوپەیمانیی سیانە نەبـووە‪ ،‬بەڵكـو‬ ‫دەبــووایە كۆمەڵێــك راســتیش لە حوســێن بــن عەلــی‪ ،‬شــەریفی مەكــكە بشــاردرێتەوە‪ ،‬لەبەر ئەوەی هێنــری مەكهــۆن‪ ،‬كۆمیســیاری بــااڵی‬ ‫بەریتانیا لە میسر‪ ،‬پێشتر كۆمەڵێك بەڵێنی سەبارەت بە دامەزراندنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی عەرەبی بە سـعودیە دابـوو‪ ،‬سـنوورەكانی‬ ‫ئەو دەوڵەتە تەنیا ئەو ناوچانەی نەدەگرتەوە كە بەرژەوەندیی فەرەنسای تێدا بوو‪ ،‬لەبەرامبەریشدا دەبووایە بـن عەلـی بە هانـدانی‬ ‫عەرەبەكــان لەدژی عوســمانییەكان یــارمەتی بەریتانیــا بــدات‪ .‬بــۆ ئەم مەبەســتەش لە ناوەڕاســتی مــانگی تەمــووزی ‪ ١٩١٥‬هەتــا كۆتــایی‬ ‫مــانگی یەكەمــی ‪ ١٩١١‬نــامە گــۆڕینەوە لە نێــوان شــەریفی مەكــكە و مەكهۆنــدا هەبــووە‪ .‬بەاڵم وەكــوو لە ســایكس‪-‬پیكــۆدا دەردەكەوێــت‪،‬‬ ‫بەریتانیا و فەرەنسا لەسەر ئەوە رێككەوتبوون كە بەشێك لەو ناوچانەی بەریتانیا بەڵێنی بە بن عەلـی دابـوو‪ ،‬لە نێـوان فەرەنسـا و‬ ‫بەریتانیادا دابەش بكرێ‪.‬‬ ‫خاڵێكی دیكە كە عەرەبەكان و بەتایبەت بن عەلیی دڵگران كرد‪ ،‬راگەیاندنەكەی ئارسەر بـالفۆر‪ ،‬وەزیـری دەرەوەی بەریتانیـا بـوو بـۆ‬ ‫دامەزرانــدنی دەوڵەتێــك بــۆ جووەكــان لە فەڵەســتین‪ .‬بــالفۆر رایگەیانــد "زایــۆنیزم راســت بێــت یــان هەڵە‪ ،‬چــاك بێــت یــان خــراپ‪،‬‬ ‫رەگوڕیشــەی لە نەریتێكــی دوور و درێــژ و لە پێویســتییەكان و لە هیواكــانی داهــاتوودایە‪ ،‬ئەمەش زۆر لە ئــارەزوو و دەمــارگیریی ‪٧١١‬‬ ‫هەزار عەرەبی دانیشتووی واڵتی دێرین (واتە فەلەستین) گرنگترە"‪.‬‬ ‫دوای سەرهەڵدانی شۆڕشی بۆلشەڤیك لە رووسیا‪ ،‬رووسەكان چیدی داوای ئەو پشكەیان نەكرد كە بڕیاربوو لە دوای رووخانی دەوڵەتی‬

‫‪109‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫عوسمانی دەستیان بكەوێت‪ ،‬هەر بۆیە لە ‪٢٣‬ی نۆڤەمبەری ‪١٩١٧‬دا كۆپییەك لە رێككەوتنی سایكس‪-‬پیكۆیان لە رۆژنامەكانی ئیزڤێسـتیا‬ ‫و پراڤدا‪-‬دا باڵوكردەوە‪ ،‬سێ رۆژ دواتر كۆپییەكی لە رۆژنـامەی گـاردیەنی بەریتانیشـدا باڵوبـووەوە‪ .‬ئاشـكرابوونی نـاوەڕۆكی سـایكس ‪-‬‬ ‫پیكۆ نەك هەر عەرەبەكان بەڵكو جووەكانیشی نیگەران كرد‪ ،‬لەبەر ئەوەی سێ هەفتە پێشتر راگەیێندراوی بالفۆر باڵوكرابووەوە‪.‬‬ ‫ئەگەرچــی ســایكس ‪ -‬پیكــۆ بەش ـێوەیەكی راســتەوخۆ دەســتی لە دامەزرانــی نەخشــەی نــوێی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتدا نیــیە‪ ،‬بەاڵم زۆربەی‬ ‫شــرۆڤەكاران پێیــانوایە هۆكــاری ســەرەكیی كێشــەكانی ئێســتای عێــراق‪ ،‬ســووریا‪ ،‬كــورد و فەلەســتین و ئیســرائیل بــۆ ئەم رێككەوتــنە‬ ‫دەگەڕێتەوە كە بەگوێرەی زۆربەی شرۆڤەكاران رێككەوتنێكی ئیمپیریالیستی هەڕەمەكییە و تێیدا تەنیـا بەرژەوەنـدییەكانی بەریتانیـا و‬ ‫فەرەنسا لە پێش و لە دوای جەنگی جیهانیی یەكەم رەچاوكراوە‪ ،‬نەك خواسـتی خەڵكـی ئەو ناوچـانە و ئەو كێشـانەی كە بەم هـۆیەوە‬ ‫لە سااڵنی دواتردا سەریان هەڵدا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩١٥‬دا سایكس حكومەتی ئەوكاتی بەریتانیا دڵنیا دەكاتەوە كە "لە رۆژهەاڵتی دیجلە‪ ،‬كورد ویەنگری عەرەبە"‪ .‬كێشـەی لە‬ ‫مێژینەی كـورد و عەرەب لە سـووریا و عێـراق دەریـدەخات كە مـارك سـایكس‪ ،‬هەرچەنـدە لە كێشـانی هێڵـدا لەسـەر نەخشـەكان شـارەزا‬ ‫بــووە‪ ،‬بەاڵم نەیتوانیــوە ئەنجامەكــانی ئەو هێڵكێشــانە بــۆ نــاوچەكە و بــۆ نەزمــی جیهــانی ببینێــت‪ ،‬بــۆ نمــوونە نەیتوانیــوە پێشــبینی‬ ‫سەرهەڵدانی بیرۆكەی پان‪-‬عەرەبیزم‪ ،‬پان‪-‬توركیزم بكات لە ناوچەكەدا و لەپاڵ ئەواندا لە عێراق‪ ،‬سووریا و توركیاش بـزووتنەوەی‬ ‫رزگاریخوازیی كورد سەرهەڵبدات‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی بە هیچ شێوەیەك پێشـبینی شۆڕشـی بۆلشـەڤی نەكرابـوو كە نەك بـووە هـۆی ئەوەی‬ ‫رووسیا رەزامەندی خۆی لە رێككەوتنەكە بكێشێتەوە‪ ،‬بەڵكو دواتر بۆلشەڤیكەكان بۆ راگرتنی دڵی توركەكان كۆمەڵێك رێككەوتنیشـیان‬ ‫لەگەڵ مۆر كردن كە بەشێكی بۆ ئەوە بوو دەسەاڵتی توركیا كێشە بۆ پرۆسەی بە‪-‬سۆڤیەتیكردن لە قەوقاز دروست نەكات‪.‬‬ ‫هەربــۆیە ســەیر نیــیە كە لە ســییەكان و چلەكــانی ســەدەی رابــردووەوە ئەم رێككەوتننــامەیە و رێككەوتنەكــانی دواتــر بەهــۆی خولیــای‬ ‫شانشینە عەرەبییەكان و لە پەنجاكانـدا بەهـۆی دەسـەاڵتی جەمـا عەبدولناسـر و لە نەوەتەكانیشـدا بەهـۆی دەسـەاڵتی لەڕادەبەدەری‬ ‫ســەدام حوســێنەوە هەڕەشــەی لەســەر بــووە‪ .‬لە مــاوەی چەنــد ســاڵی رابردووشــدا ووازبــوونی حكومەتەكــانی نــاوچەكە و بێتواناییــان لە‬ ‫پاراستنی ئاسایش و كەڵەكەبوونی كێشە نێوخۆییەكان (كە بەشێكیان زادەی سایكس‪-‬پیكۆ و رێككەوتنە هاوشێوەكانین)‪ ،‬جـارێكی دیـكە‬ ‫هەڕەشــەیان لە هەڵوەشــاندنەوەی نەخشــەی نــاوچەكە كــرد‪ .‬ئەم نەخشــەیە هەم بە بەهێزبــوونی زلهێزەكــانی نــاوچەكە و هەمــیش بە‬ ‫ووازبوونیان مەترسیی لەسەر بووە‪.‬‬ ‫لە دەستپێكردنی قەیرانی سووریا و سەرهەڵدانی داعشەوە جارێكی دیكە مەترسی لەسەر سنوورە "هەڕەمەكییە"كەی نـاوچەی رۆژهەاڵتـی‬ ‫ناوەڕاست دروستبووەوە‪ ،‬لە كاتێكدا بەشێك لە ناوچەكانی باكووری رۆژئاوای عێراق و رۆژهەاڵتی سووریایان پێكەوە بەستبووەوە‪.‬‬ ‫پرسیارێك كە دوای سەت سـاڵ دەبـێ بكرێـت‪ ،‬ئەوەیە كە ئایـا رێكخراوێكـی وەكـوو داعـش دەتوانێـت سـایكس ‪ -‬پیكـۆ و سـیڤەر و لـۆزان‬ ‫وەكوو بیرۆكە هەڵبوەشێنێتەوە‪ ،‬یان تەنیا لەناو ئەو سنوورەی كە دانراوە‪ ،‬كۆمەڵێك دەستكاریی ووەكی دەكات و لە بنەڕەتدا هـیچ لە‬ ‫مەســەلەكە ناگۆڕێــت؟ بە مانــایەكی دی‪ ،‬ئایــا دەســتكاریكردنی كۆمەڵێــك ســنوور‪ -‬بــۆ نمــوونە ســووریا و عێــراق‪ -‬دەتوانێــت گەرەنتــی‬ ‫كۆتاییهێنان بەو بیرۆكەیە بدات كە سایكس ‪ -‬پیكۆی لەسەر دامەزراوە و تێیدا لە پێناوی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئەو كاتیان‪،‬‬

‫‪110‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كۆمەڵێك بنەمای بنەڕەتی بۆ دیاریكردنی سنوورەكان پشتگوێخراوە و لەوێشەوە ئەو هەموو كارەساتە روویداوە؟‬ ‫سایكس ‪ -‬پیكۆ جیهانبینییە‪ ،‬بەر لەوەی داڕشتنێكی هەڕەمەكـی نەخشـەی رۆژهەاڵتـی ناوەڕاسـت بێـت‪ ،‬كۆتاییهێنـان بە سـایكس‪-‬پیكـۆ و‬ ‫رێككەوتننــامە هاوشــێوەكانی ئەگەر لە دەســتكاریكردنی ئەو جیهــانبینییە چەقبەســتوو و تاكڕەهەنــدەوە دەســتپێنەكات‪ ،‬ئەوە ناكرێــت‬ ‫گەرەنتی ئەوە بكرێـت قۆنـاغی دوای نەخشـەكەی سـایكس‪-‬پیكـۆ لە قۆنـاغەكەی پێشـتر باشـتر بێـت‪ ،‬لە كاتێكـدا ئامـانجی سـەرەكی لە‬ ‫كۆتاییهێنــان بە ســایكس‪-‬پیكــۆ دانــانی كۆتــاییەكی بنەڕەتیــیە بــۆ هەمــوو ئەو كارەســاتانەی مــاوەی ســەت ســاڵە گەونــی رۆژهەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاست‪ -‬بەتایبەتیش كورد‪ -‬بەدەستیەوە دەناڵێنن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رووداو نێت ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی ‪٢١١١‬‬

‫‪111‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ڕێکەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬ ‫‪Sykes - Picot Agreement‬‮‬ ‫(ڕەوانەکراوە لە پەیماننامەی سایکس ‪ -‬پیکۆەوە)‬

‫نهخشهی دابهشكراوی سایكس پیكۆ‬ ‫ڕێکەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکـۆ کە بەرفەرمـی ڕێکەوتننـامەی ناوەنـدی ئاسـیا (مـاوەی ڕێککەوتننـامە‪٢٣ :‬ی تشـرینی دووەمـی ‪ ١٩١٥‬تـاکوو‬ ‫ئـــازاری ‪ )١٩١١‬ڕێککەوتنـــامەییەکی نهێنـــی بەریتانیـــای گەورە بە ئێرلەنـــداوە لەگەڵ فەڕەنســـا‪ ،‬هەروەهـــا بەڕازیبـــوونی ئیمپڕاتـــۆری‬ ‫ڕووسـیابوو‪ .‬ئامـانجی ئەم ڕێککەوتننــامەیە دابەشـکردنی خــاکی ئەو واڵتـانەبوو لەژێردەســتی ئیمپڕاتـۆری عوســمانی بـوون‪ .‬ئەم خاکــانە‬ ‫دران بەهەریەکە بە ڕووسیا و بەریتانیا و فەڕەنسا‪.‬‬ ‫________________________________________________________‬ ‫ناوەڕۆک‬ ‫هەر لەسەرەتای دەستپێكردنی جەنگـی یەكەمـی جیهـانیەوە دەوڵەتە زلهێزەكـان كەوتبـوونە گفتوگـۆ لەپێنـاوی ئەوەی كەزۆرتـرین داگیـر‬ ‫گەیان هەبێت وزۆرتـرین نـاوچەی ڕۆژهەاڵت بەتـایبەتی ناوچەكـانی دەوڵەتـی عوسـمانی بۆخۆیـان داگیـربكەن لەمەوە پەیماننـامەیەكی‬ ‫چاوچنۆكانەی ئیمپریالیـانە بەسـترا لەنێـوان دەوڵەتە ئیمپریالیسـتەكاندا كەلەمەدا بەریتانیـا نەیدەویسـت سـنوری بەسـنوری ڕووسـیاوە‬ ‫بێـت كەبریتـی بـوو لە ڕێككەوتنـامەی سـایكس بیكـۆ ‪،‬ئەوە بـوو لە ‪١٧‬ی مایسـی ‪ ١٩١١‬مـارك سایكسـی (‪ )Mark Sykes‬نـوێنەری‬ ‫بەریتانیـا و جـۆرج پیكـۆی (‪ )Georges Picot‬نـوێنەری فەرەنسـا گەیشـتنە ڕێكەوتنـامەیەك ‪،‬بەاڵم پـێش ئەوەی ڕووسـیا بێـتە‬

‫‪112‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ناوپەیماننــامەكە لەچەنــد ناوچەیەكــدا ڕێكككەوتبــوون بەاڵم نەیــان دەتــوانی ڕووســیا بــێ بەش‬ ‫بــكەن ‪،‬چــونكە ڕووســیا مێژوویەكــی كــۆنتری هەبــوو لە نــاوچەكەدا‪ ،‬ئەوەبــوو هەردك و ســەردانی‬ ‫پترۆگرادیــان كــرد ‪،‬پــاش گفتوگــۆیەكی ســێ ویەنە گەیشــتنە ڕێككەوتــانمەیەك كەدواتــر بــووە‬ ‫سایكس‪ -‬پیكۆ و سازانۆف‪،‬‬ ‫ئەم ڕێكەوتنامەیە سەبارەت بەناوچەكانی دەوڵەتی عوسـمانی بـوو كەلە (‪١٢‬بەنـد) پێـك هـاتبوو‬ ‫بەاڵم لێرەدا ئێمە زیاتر باس لەناوچەكانی كوردستان دەكەین كەدابەش كرابوو‪:‬‬ ‫مارک سایکس ‪Mark Sykes -‬‬ ‫ناوچه دابهشكراوهكان‬ ‫* ناوچەكانی باكوری كوردستان لەگەڵ ئەستانبوڵ و دەربەندەكانی ڕۆژهەاڵت درا بەڕووسیا‪.‬‬ ‫* ناوچەكانی باشوری كوردستان وهەندێك ناوچەی باكوری درا بەفەڕەنسا‪.‬‬ ‫* بەشـی سـێ یەم ناوچەكـانی ڕۆژهەاڵتـی كوردسـتان بـوو كە وەك خـۆی مـابوەوە واتە هەر لەژێــر‬ ‫دەستی ئێرا دامابوەوە‪.‬‬ ‫فرانسوا جۆرج پیکۆ ‪François Georges-Picot -‬‬

‫بەاڵم دواتر ئەم ڕێككەوتانامە یە كەسەرەتا بەنهێنی بوو ئاشكرابوو ئەویش بەهۆی كشانەوەی ڕووسـیا لە جەنـگ بەهـۆی هەڵگیرسـانی‬ ‫شۆڕشی ئۆكتۆبەری ‪ ١٩١٧‬لە ناوخۆی ڕووسیا‪ .‬دوواتر گشت هێزەکان لەوناوچانە کشانەوە‪ ،‬بەاڵم لە ئەنجامی ڕادەستکردنی ناوچەکان‪،‬‬ ‫کوردستان بۆ چوار پارچە دابەشکرا‪ ،‬هەر لەبەر کشانەوەی جۆرج بيكۆ هێزەکانیان لەو ناوچەیە چەند دەوڵەتێکی نوێ لەناوچەکە‬ ‫درووستبوون‪ ،‬وەک عێراق و تورکیا‪.‬‬ ‫ناو‬ ‫نــاوی ئەم ڕێککەوتنــامەیە لە نــاوی (مــارک ســایکس) ڕاوێژکــاری دیپۆمــاتی بەریتــانی و (فرانســوا جــۆرج پیکــۆت) ســکرتێری یەکەمــی‬ ‫باڵیۆزخانەی فەرەنسا لە لەندەن وەرگیراوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە‬

‫‪113‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئهو دوو پیاوهی خۆرههاڵتی ناوهڕاستیان دابهش كرد‬ ‫وێستگه‬ ‫‪ ١١١‬ســاڵ لهمهوبــهر دوو كــهس بــه جــددی و بــێ كۆڵنــهدان و بــه نهێنییــهكی تــهواو كاریــان بــۆ داڕشــتنی ســنوورێكی نــوێ بــۆ ناوچــهی‬ ‫خۆرههاڵتی ناوهڕاست كرد كه پێشتر به ناوچهكانی دهسهاڵتی دهوڵهتی عوسمانی دهناسرا‪.‬‬ ‫له ‪ ٢١١١ / ٥ / ١١‬تهمهنی رێككهوتننامهی سایكس‪ -‬بیكۆ له نێـوان بـهریتانیا و فهرهنسـا یـهك سـهده (‪ ١١١‬سـاڵ) تـهواو دهكـات‪ ،‬ئـهو‬ ‫رێككهوتنــه لــه ‪ ١٩١١ / ٤ / ١٥‬بــۆ ‪ ١٩١١ / ٥ / ١١‬بــه شــێوهیهكی نهێنــی لــهنێوان دوو واڵتــی داگیركــهری ئهوســا نوســرایهوه و ناوچــهی‬ ‫خۆرههاڵتی ناوهڕاستیان دابهش كرد‪.‬‬ ‫مارك سایكس‪-‬ی ئینگلیزی و جـۆرج بیكـۆ‪-‬ی فهرهنسـی داڕێـژهری رێكهوتننامـهی "سـایكس بیكـۆ"ی بـهناوبانگن كـه دوای جـهنگی یهكـهمی‬ ‫جیهانی سنوورهكانی خۆرههاڵتی ناوهڕاستیان گۆڕی‪.‬‬ ‫مارك سایكس‪-‬ی ئینگلیزی له تهمهنێكی كهمدا كۆچی دوایی كرد و ئهوی تریان تهمهنی ‪ ٨١‬ساڵی تێپهڕاند‪.‬‬

‫مارك سایكس‬ ‫دیپلۆماتكار و گهڕۆك و كهسایهتی سهربازی بهناوبانگ سێر مارك سایكس یهكێك بوو له خاوهن زهوییـه ئۆرسـتۆكراتییهكانی هـهرێمی‬ ‫یۆركشایهری ئینگلیزی‪.‬‬ ‫دوای تووشبوونی بـه پـهتای "ئـهنفلۆنزای ئیسـپانی" كـه بـهر لـه كۆتاییهـاتنی جـهنگی جیهـانی‬ ‫یهكهم ئهوروپای گرتهوه و بههۆیهوه نزیكهی ‪ ٥١‬ملیۆن كهس له سهرانسـهری جیهانـدا گیانیـان‬ ‫لهدهستدا‪ ،‬له تهمهنی ‪ ٣٩‬ساڵیدا كۆچی دوایی كرد‪.‬‬ ‫بهگوێرهی ‪ BBC‬عهقید سایكس له كاتی گهڕانـهوهی لـه سـوریا تووشـی نهخۆشـییهكه بـووه و‬ ‫له میانی ئامادهبوونی لـه وتووێژهكـانی ئاشـتی دوای جـهنگی یهكـهمی جیهـانی لـه ‪ ١٩١٩‬دا لـه‬ ‫هۆتێلێكی پاریسی پایتهختی فهرهنسا كۆچی دوایی كرد‪.‬‬ ‫سایكس چهند زمانی زانیوه لهنێویاندا عهرهبی و توركی و فهرهنسی و بهو زمانانه چهندین كتێبی نووسیوه كه دیارترینیان كتێبهكانی‬

‫‪114‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫"دار اإلسالم" و "رحله فی الوویات العپمانیه الخمس”ه‪.‬‬ ‫دوای كۆچی دوایی یاداشتهكانی برهوێكی زۆریان ههبووه و رۆڵیان له داڕشـتنی سیاسـهتی دهرهوهی بـهریتانیا بـۆ شـیكردنهوهی سیاسـی‪،‬‬ ‫مێژوویی‪ ،‬كۆمهاڵیهتی و رۆشنبیری ئهو سهردهمه ههبووه‪.‬‬ ‫لــه ســاڵی ‪ ٢١١٧‬دا نــهوهكانی رێگایــان بــه پزیشــكهكان دا گۆڕهكــهی ههڵبدهنــهوه و كفنهكــهی بكهنــهوه بــۆ ئــهوهی چهنــد ســیمپڵێكی‬ ‫لێوهربگرن‪ ،‬بههۆی ئهوهی له تابووتێكی قوڕقوشمدا نێژرابوو‪ ،‬چونكه ئهو جۆره تابووته ڤایرۆسی ئهنفلۆنزانی ئیسپانی كه هاوشـێوهی‬ ‫ئهنفلۆنزای باڵندهیه بهشێوهیهكی گونجاو بۆ توێژینهوهی زانستی دهپارێزێت‪.‬‬

‫جۆرج بیكۆ‬ ‫پارێزهر و دیپلۆماتكاری فهرهنسی جۆرج بیكۆ له ساڵی ‪ ١٨٧١‬لـه پـاریس لـهدایك بـووه و لـه سـاڵی ‪ ١٩٥١‬كـۆچی دوایـی كـردووه و بـه‬ ‫ئیمزاكــهی لهســهر رێكهوتننامــهی ســایكس‪ -‬بیكــۆ ناســراوه و بهرپرســه لــهوهی ناوچــهكانی‬ ‫خۆرههاڵتی عهرهبی خستووهتهژێر دهسهاڵتی فهرهنسی و دامهزراندنی ئینتیداب له سوریا‪.‬‬ ‫بیكۆ بڕوانامهی بهكالۆریۆسی له یاسادا بهدهستهێناوه و له ساڵی ‪ ١٨٩٣‬دا له دادگای تـهمیز‬ ‫له پاریس بووه به پارێزهر‪ ،‬دواتر له ‪ ١٨٩٥‬چووهته بواری دیپلۆماتییهوه و لـه سـاڵی ‪١٨٩١‬‬ ‫له بهڕێوهبهرێتی سیاسهت دامهزراوه‪.‬‬ ‫دواتــر ئــهو دیپلۆماتكــاره وهك كونســوڵ روویكــرده پــهكینی پایتــهحتی چــین و چهنــد ســاڵێك‬ ‫لهوێ ماوهتهوه و بهماوهیهكی كهم بهر له ههاڵیسانی جهنگی یهكهمی جیهانی بووهته كونسوڵی گشتی فهرهنسا له بهیروت‪.‬‬ ‫بیكۆ یهكێك بووه لهو كهسانهی به جددی كاری بۆ ئینتیدابی فهرهنسی بهسهر سوریا و لوبنـان كـردووه كـه لـه رێكهوتننامـهی "سـایكس‬ ‫بیكۆ" رهنگی دایهوه و له سااڵنی ‪ ١٩١٧‬تا ‪ ١٩١٩‬وهك كۆمسیاری بااڵ له فهلهستین و سوریا كاری كردووه‪.‬‬ ‫دوای ساڵی ‪ ١٩١٩‬و جێبهجێكردنی رێكهوتننامهی "سایكس بیكۆ"‪ ،‬جۆرج بیكۆ له ناوچهی خۆههاڵتی ناوهڕاست دووركهوتووهتهوه و بـووه‬ ‫به كۆمسیاری بااڵی كۆماری فهرهنسا له بولگاریـا دواتـر وهك دیپلۆماتێـك چهنـدین واڵتـی تـر گـهڕاوه تـا گهیشـتووهته ئـهرژهنتین بـهر‬ ‫لهوهی خانهنشین بێت و له تهمهنی ‪ ٨١‬ساڵیدا كۆچی دوایی بكات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی وێستگە ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪115‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس ـ پیکۆ‬ ‫مستەفا شڵماشی‬ ‫ئهم ڕۆژانه زۆر بـاس لـه سـایکس ــ پیکـۆ دهکـرێ‪ ،‬هێنـدهی باسـکراوه کـه نـه دهمهـهوێ باسـی پهیمانهکـه بکـهم و نـه سـایکس و پیکـۆ‬ ‫بناسـێنم‪ ۰‬بــهڵکو بـه پێویســتی دهزانــم بـه کــورتی ئیشـاره بــه شــوێنکارهکانی (سـایکس ــ پیکــۆ ‪،‬‬ ‫پــهیمانی چاڵــدێران کــه پــێش ســایکس پیکــۆ کوردســتانی کــرده دوو بــهش و لــۆزان کــه لــه دوای‬ ‫ســایکس پیکــۆ‪ ،‬مــۆری نێــو نهتــهوهیی لــه دابــهش کردنــی کوردســتان دا) لــه ســهر تــاکی کــورد و‬ ‫تهنانهت ئهحزابی کوردی و ڕێبهرانی کورد بێنمه بهر باس‪.‬‬ ‫ڕاسته سهد ساڵ به سهر ئهو بڕیاره شـومه دا تێپـهڕیوه‪ ،‬ئێمـهی کـوردیش دڵمـان بـهوه خۆشـه کـه‬ ‫پهیمانه که کۆن و پیر بوهو به قهوله فهڕهنگیهکهی ئێکسپایهر بووه‪ .‬بهاڵم بیر لـهوه ناکهینـهوه‬ ‫که ڕۆژ نیه بۆ خۆمان‪ ،‬چ لـه زمـانی خـهڵکی ئاسـاییهوه‪ ،‬چ لـه زمـانی ڕووناکبیرانمانـهوه و چ لـه زمـانی ڕێبهرانمانـهوه‪ ،‬هـهمان بـڕو‬ ‫بیانو نههێنینهوه بۆ هێشتنهوهی کوردستان به دابهشکراوی و بێ کیانی‪.‬‬ ‫مهگهر بیانوی دابهشکهرانی کوردستانیش ههر ئهوه نهبوه که هه و مـهرجی ئـابوری‪ ،‬سیاسـی و کۆمهاڵیـهتی کوردسـتان بـۆ ئـهوه نـابێ‬ ‫کیانێکی سهربهخۆی لێ پێک بێ؟ دهی باشه سهد ساڵ دوای سایکس ‪ -‬پیکۆش‪ ،‬دوای ئـهو هـهمو دهرد و ڕهنـج و قوربـانی دان و شـههید‬ ‫دانهش‪ ،‬بهشێکی بهرچاو له خۆشمان ههر دووپاتهی ناکهنهوه که جـارێ هـه و مـهرجی سیاسـی‪ ،‬ئـابوری و ناوچـهیی ئامـاده نییـه بـۆ‬ ‫دامهزراندنی دهوڵهتی کوردی‪ .‬ئهوانهی ئهو بیانوانه دێێننهوه تهنانهت بیـر لـهوه ناکهنـهوه کـه دهیـان سـاڵ بـهر لـه ئێسـتا‪ ،‬هـهر لـه‬ ‫ناوچهی ڕۆژههاڵتی نێوهڕاست دهیان خێ و عهشیرهتی شوانکاره که تهنیا لهسهر بهرههمی مهڕ و بزنهکانیان دهژیـان دهوڵـهتی خۆیـان‬ ‫ڕاگهیاند و ئێشتاش زۆریان له پێشکهوتن دا خۆیان گهیاندوهتهوه واڵتـانی پێشـکهوتوو‪ ۰‬کـهچی لـه نـاو ئێمـهدا بـه داخـهوه ئێسـتاش‬ ‫سیاسهتمهدار و ڕێبهری وامان ههیه که پێی وایه‪ ،‬تهنانهت باشوری کوردستانیش بهو ههموو پێشکهوتنانه که له باری هێزی نیزامـی‪،‬‬ ‫سنعهتی نهوت دهرهێنان و ناردنه دهرهوهی نهوت‪ ،‬بهو ههموو زانسـتگاو و ناوهنـدی فێـر کردنـهوهو بـهو دیپڵۆماسـیه بـه هێـزهی کـه لـه‬ ‫راددهی نێونهتهوهیی دا ههیهتی‪ ،‬ئامادهیی ئهوهی نییه که دهوڵهتی سهربهخۆ ڕاگهیهنێ‪۰‬‬ ‫لهوهش دڵتهزێنتر ئهوهیه که هێندێک کهس دهڵێن واڵتانی ناوچه واتـه ئێـران‪ ،‬تورکیـه وسـوریه‪ ،‬ڕازی نـابن کـه باشـور سـهربهخۆیی‬ ‫ڕاگهیهنێ‪ ۰‬وهک ئهوهی ڕۆژێک له ڕۆژان‪ ،‬تهنانهت دێموکڕاتترین سیاسیهکانی ئهو واڵتانهش ڕازی بـن بـهوهی کـه کـورد بـه مافـهکانی‬ ‫خۆی بگا‪ ۰‬تهنانهت له چوارچێوهی ئهو وهاڵتانهش دا‪۰‬‬ ‫که وابو من دهڵێم باشتر وایه ئاسهواری ئهو پهیمانه نگریسانهی واڵتی ئێمهیان به نهیارانمان بهخشـیوهو ئێمـهیان کۆیلـه کـردوه‪ ،‬لـه‬ ‫مێشکی خۆمان بسڕینهوه‪ ،‬ئهو کاتهیه که سهردهمی ئەو پهیمانه دژی کوردانهش بـه سـهر دهچـێ‪ ۰‬ئـهوه بـه دهسـت خۆمانـه‪ ،‬نـه کهسـی‬ ‫دیکه‪۰‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬فەیس بووکی نووسەر ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪116‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لە پەراوێزی ‪ ٠١١‬ساڵەی رێککەوتننامەی سایکس ‪ -‬پیکۆدا‬ ‫عەزیز شێخانی‬

‫سەربەخۆیی کوردستان و پڕۆژەی کۆمەڵگایەکی دێموکڕاتیک!‬ ‫لە یادی ‪ ١١١‬ساڵەی رێککەوتننامەی ناسراو بە سـایکس‪ -‬پیکـۆدا‪ ،‬گەڕەووژەی درووشـمی پیـاو و کچـانی حیـزب و دەهـۆڵی پڕوپاگەنـدە‬ ‫گـــوێی ئاســـمانی کەڕ کـــردوە‪ .‬مـــارک سایکســـی بریتـــانیی و فڕانســـوا ژێـــرژ پیکـــۆی‬ ‫فەڕانســەوی لە ‪ ١١‬مــانگی مــای ســاڵی ‪ ١٩١١‬زایینــی‪ ،‬لە جەنــگەی شــەڕی یەکەمــی‬ ‫جیهانیـــدا‪ ،‬بە ئاگـــاداری رووســـیە لە ســـەر دابەشـــکردنی خـــاکی ژێـــر کـــۆنتڕۆڵی‬ ‫ئیمپراتـــــۆری عوســـــمانی رێککەوتننـــــامەیەکی نهێنیـــــان بەســـــت‪ .‬بە گـــــوێری ئەو‬ ‫رێککەوتننــامەیە خــاکی کوردســتانی ژێــر کــۆنتڕۆڵی عوســمانییەکان‪ ،‬بە کــردەوە لە‬ ‫نێوان چەند دەوڵەتێکی تازە سازکراودا دابەش و کەرت کرا‪ .‬ئەو ریککەوتننامەیە‬ ‫لە خزمەتــی بەرژەوەنــدی زلهێزەکــانی وەک بریتانیــا‪ ،‬فەڕانســە و ژمــارەیەک لە بنەمــاڵە و گەونــی نــاوچەکەدا بــو‪ ،‬بەاڵم زۆر گە‬ ‫وخەڵکی وەک کورد پەراوێز خران‪.‬‬ ‫شــایانی باســە‪ ،‬کە کوردەکــان لە ســەروبەندی شــەڕی یەکەمــی جیهــانی وەک ئەمــڕۆ بە ســەر بەرەی جیــاواز و دژبەردا دابەش ببــون‪.‬‬ ‫زۆرایەتی کوردەکان ئاگاداری دواڕۆژی نەخشەی سیاسی نـاوچەکە نەبـوون و سـەرۆک عەشـیرەت و چەکـدارەکانیان بەکـردەوە سـەرەتا لە‬ ‫بەرەی سوڵتان و پاراستنی رەوتـی عوسـمانیزمدا بـوون و دواتـر فریـوی شـەڕی رزگـاریی ئاتاتۆرکیـان خـوارد و لە کۆتـایی جێگیربـوونی‬ ‫ســنوورەکانی تــورکیەدا ســەریان بــێ کــواڵو مــایەوە‪ .‬ئاشــکرایە کە کوردەکــان وەک ئەمــڕۆ بە ســەر دەســەاڵت و هێــزە ناوچەییەکــانی وەک‬ ‫رووسیە‪ ،‬ئێران‪ ،‬عوسمانیدا دابەش ببون و چەکدار و سەرۆک عەشیرەت و تەنانەت ژمارەیەک لە خوێنـدەوار و لە سـەنگەری جیـاوازدا‬ ‫خۆیان دەبینیەوە‪ .‬ئەوان لە نێو گەمەکەدا سەر لێشـێواو و لە دوای پـڕۆژەی نەتەوەی تـورک‪ ،‬عەڕەب و فارسـەکاندا سـەرگەردان بـوون‪.‬‬ ‫جــوڵەیەکی بەرفــراوان‪ ،‬کۆمەڵگــایەکی چــاوکراوە‪ ،‬ناوەنــدی ئیــدارەکردنی پــتەو و بەهێــز لە نێــو کوردانــدا نەبــو‪ .‬لە ئاکامــدا جــوڵەی‬ ‫کۆمەڵە سیاسیی و کولتورییەکان‪ ،‬رووناکبیر و خوێندەوارەکان‪ ،‬ویستی سەربەخۆیی و مافخوازییەکـان لێکـدابڕاو و نـاوچەیی بـوون و لە‬ ‫بازنەی سنووری عەشیرەت‪ ،‬شێخ و ئاغادا تێپەڕیان نەدەکرد‪ .‬ئەوان لە زمـانی هاوبەشـی نووسـین بێـبەش بـوون و بە زمـانی خۆیـان لە‬ ‫سـەر خۆیــان و ئەوانــی دیــکە کەمتــرین نووسـینیان هەبــوە‪ .‬تەنــانەت کوردەکــان خــاوەنی وەرگێڕانـی کتێــبە ئایینیەکــان بە زمــانی دایــک‬ ‫نەبـوون و خوێنـدن و نووسـین لە ئاسـتێکی یەکجـار کەمـدا بــو‪ .‬بە واتـایەکی دیـکە‪ ،‬لەو سـەردەمەدا ژمـارەیەکی کەم ئەفەنـدی و میــرزا‬ ‫تاقەتیان بە نامەدەرکردن دەشکا‪ ،‬کە دەربڕی دۆخی تاڵی کوردەکانی ئەو سەردەمەیە‪.‬‬

‫‪117‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫هەوڵ و تەقەلــالی کــوردان لە دوای شــەڕی یەکەمــی جیهــان لە بــازنەی دەوڵەتە تــازە بەرهەم هاتوەکانــدا بە نیــوەچڵی شــکڵی گــرت‪.‬‬ ‫رەوایەتــی مــافی کــوردان و زوڵمــی داگیــرکەران لە مــاوەی یەک ســەدەی رابــردوودا بەشــێکی دیــار لە مێــژووی نــاوچەن و شــایانی زیــاتر‬ ‫وردکردنەوە و لیکۆڵینەوەی زۆرترن‪ .‬کوردەکان لە ئاکامی جێبەجێکرانی ریککەوتننامەی سایکس‪-‬پیکـۆدا خاکەکەیـان بە فەرمـی تـيکەڵ‬ ‫بە بەشێک لە جۆغڕافیای دەوڵەتە تازە دامەزراوەکان کرا‪ .‬ئەگەرچی لە رابردووی دوور و درێـژدا و تەنـانەت لە مـاوەی ‪ ٤‬سـەدە پـێش‬ ‫شــەڕی یەکەمــی جیهــانیش کوردەکــان دامەزراو و یەکــدەنگ نەبــوون‪ ،‬بەاڵم ئەو کــات لە ژێــر فەرمــانی عوســمانیی و پێرســیادا جــۆرە‬ ‫خۆبەڕێوەبەرییەکی پەرتەوازە و دوور لە یەکتریان هەبو‪ ،‬کە لە خۆیان دوور و لە سوڵتان و شا نیزیک بوون‪.‬‬ ‫جێگای ئاماژەپێکردنە‪ ،‬کە لە پانتایی کوردستاندا لە ژێـر کـارتێکەری نـاوچەیی و جیهانیەکـان هەر جـارە و رەوت و بـزوتنەوەیەک بە‬ ‫سـەرکردایەتی شــێخ‪ ،‬ئاغــا‪ ،‬مەو و دواتــر خوێنــدەوارەکان لە شــوێنێکدا سـەری هەڵــداوە‪ ،‬بەاڵم هــیچ کامیــان نەبــوونە بەشــێکی کــارا و‬ ‫زیندوو لە پڕۆسەی سیاسـی نـاوچەکە‪ .‬هێـزە سیاسـییە کوردییەکـان لە سـەدەی بیسـتەم بە تـایبەت لە دوای شـەڕی دووهەمـی جیهانیـدا‬ ‫زیاتر لە سـەر پرسـی مـافی چارەیخۆنووسـین لە فـۆڕمی ئۆتۆنـۆمی یـان خوبەڕێـوەبەری لۆکاڵیـدا تێکۆشـاون‪ .‬لەو نێـوەدا ئەوان بە سـەر‬ ‫بەرەی جیاوازدا پەرتەوازە بوون و زۆر بە کەمی هەڵکەوتوە کە لە گەڵ بەهـا ئەخالقییەکـانی سیاسـەت و لە گەڵ خەڵکـدا راسـتگۆ و‬ ‫تەبا بن‪ .‬خوێندنەوەی پارتە سیاسییە کوردییەکـان بـۆ دۆزی کـورد لە گەڵ یەکتـردا یەکـانگیر نەبـوە و بە شـێوازی جیـاواز سیاسـەتیان‬ ‫کردوە‪ .‬ئەوان وەک عەشیرەت‪ ،‬ئاغا و شێخەکان‪ ،‬بەاڵم بە فۆڕم و شێوازی ئایدۆلۆژی کەوتنە بەرەی جیاواز و لە کۆتاییەکانی سەدەی‬ ‫بیستەمدا خەڵکی کوردیان کردە دەستەچیلەی خۆیان‪ .‬لە مێژووی گەلی کورددا زۆر دەگمەنن ئەو سەرکردانەی‪ ،‬کە ئازایانە و وەفادارانە‬ ‫هەڵوێستیان گرتوە و بە گیانی خۆیان حەقانییەتی وتە و بڕیاری خۆیان و مافی گەلەکەیان سەلماندوە‪.‬‬ ‫هەڵبەزدابەزی درووشـم و داخـوازی بەشـێک لە حیزبەکـان رەوتـی نۆڕمـاڵ و ئاسـایی نەپێـواوە‪ .‬بە واتـایەکی دیـکە‪ ،‬ویسـت و داخـوازای‬ ‫بەشــێکیان بەردەوام لە هەڵکشــان و داکشــاندا بــووە و لە نێــوان ســەربەخۆیی و ئۆتۆنــۆمی و شــتی دیــکەدا خەریکــی گەمە و جــۆونەی‬ ‫حەزبــوون‪ .‬لە رۆژگــاری ئەمــڕۆدا لە نێــو پــارتە سیاســییە کوردییەکــانی هەر چــوار پــارچەی کوردســتاندا زیــاتر بــاس لە درووشــمی وەک‬ ‫سەربەخۆیی‪ ،‬خۆبەڕێوەبەری دیموکڕاتیک و فیدڕالیزم دەکرێ‪ .‬ئۆتۆنۆمی خوازەکانی دوێنێ بـوونە سـەربەخۆخواز و سـەربەخۆخوازەکانی‬ ‫دوێنی هاواری خۆبەڕێوەبەری دیموکڕاتیک سەر هەڵدەکەن‪ .‬کێشە لە درووشم‪ ،‬ویست و چەمکەکاندا نیـیە‪ ،‬بەڵکـو لە هەڵسـەنگاندن و‬ ‫چاوخشاندن بەو کەرەستانە دایە‪ ،‬کە بۆ پڕاکتیزەکردنی درووشمەکان پێویستن‪ .‬کوردەکان بە دوور لەو درووشم و پڕوپاگەندانە مافی‬ ‫خۆیانە کە خاوەنی خاکی خۆیان بن و وەک گەونی دیکەی جیهان خاوەنی قەوارەیەکی سیاسیی و ئیداری بن‪ .‬بەرەی سـەربەخۆیی خـواز‬ ‫لە باشووردا سااڵنێکی یەکجار زۆر پارە‪ ،‬دەسەاڵت‪ ،‬هێزی چەکـدار‪ ،‬پێوەنـدییە دەرەکیەکـان و ئـازادی پێویسـتی بـۆ وەدیهێنـانی مـافی‬ ‫چارەیخۆنووسین بە شێوازی سەربەخۆیی بۆ خوڵقاوە‪ ،‬بەاڵم لە سنووری قسـەی تێنەپەڕانـدوە‪ .‬پـارتی دێمـوکڕات و سـەرۆکەکەی لە بەر‬ ‫باوەڕمەنــدی بە پرســی ســەربەخۆیی ئەو درووشــمەیان هەڵنەبــژاردوە‪ ،‬چــوونکە ئەوان تــا کــاتی رووخــانی ســەددام بە هەمــوو ســیهەیەک‬ ‫ئۆتۆنــۆمی خــواز بــوون و لە زۆر بــواردا بە نهێنــی لە گەڵ بەغــدا ســازاون و لە پێوەندیــدا بــوون‪ .‬ویەنگرانــی پــارتی و ســەرۆکەکەیان‬ ‫دەزانن‪ ،‬کە خەڵکی کورد ئەمڕۆ حەزی لەو وشانەیە و دڵی بە دەوڵەتـی کـورد دەبێـتەوە‪ ،‬بـۆیە ئەوانـیش وەک بازرگـانی شـارەزا کـااڵی‬ ‫دەوڵەتی کوردیان خستۆتە بازاڕ و لە هەر مەڵبەندێک بە جۆر و شـێوازیک پێشـانی خەڵکـی دەدەن‪ .‬باشـووری کوردسـتان و بە تـایبەت‬ ‫پارتی و سەرۆکەکەی ئیرادەی راگەیاندنی دەوڵەتی کوردیان نییە‪ ،‬بەاڵم وەک درووشمی رۆژ‪ ،‬تاکتیک و ستراتیژی کەڵکی لێوەردەگرن‪.‬‬

‫‪118‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بەرەی خۆبەڕێوەبەریخــواز‪ ،‬لە ویەن پــارتی کرێکــارانی کوردســتان رێــبەری دەکــرێن‪ .‬ئەوان خۆیــان بە درووشــمی وەک خۆبەڕێــوەبەری‬ ‫دیموکڕاتیــک و پــڕۆژەی ئۆتۆنــۆمی دیموکڕاتیــک خەریــک کــردوە‪ ،‬بەاڵم بەکــردەوە نــاتوانن لە گەڵ فەلســەفەی ئەو خۆبەڕێــوەبەرییەدا‬ ‫خۆبگونجێنن‪ .‬پارتی کرێکارانی کوردستان رۆژانێک لە کوردستانی سەربەخۆ کەمتریان نەدەویست‪ ،‬بەاڵم ئەمرۆ لە ئاکـامی خوێنـدنەوەی‬ ‫زیندانــد‪،‬ا ســنووری دەوڵەت نەتەوەیــان بە قســە تێــپەڕ کــردوە و لە گەڵ بیــرۆکە و فەلســەفەی قــووڵی سیاســەت و ئیــدارە خۆیــان‬ ‫تێوەگالنـــدوە‪ .‬شـــایانی وەبیرهێنـــانەوەیە‪ ،‬کە ئەو بیـــرۆکەیەش مێژوویەکـــی کـــۆنی هەیە و هـــیچ عەیبێکـــی نیـــیە و وەک ســـەربەخۆیی‬ ‫بژاردەیەکە ودەکرێ هەوڵی پڕاکتیزەکردنی بدرێ‪ .‬شیاوی ئاماژەپێکردنە‪ ،‬کە جار و بـار پـارتە کوردییەکـان وەک یـاری مـار و پـلە لە‬ ‫خۆبەڕێوەبەری‪ ،‬کولتوری‪ ،‬سیاسی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬ئۆتۆنـۆمی نیوەچـ ‪ ،‬خودموختـاری تەواو عەیـار‪ ،‬فێـدراڵیزم و کۆنفێـدڕالیزم و سـەربەخۆیی‬ ‫دەدوێن وبە گوێری هەاڵتنی خۆر و کەوتنی مانگ ویستەکانیان لە قالب دەدەن‪ .‬ژێرخان و سەرخانی پڕۆژە و پالنی پارتە کوردییەکـان‬ ‫لە گەڵ یەکتر یەکناگرنەوە و لە ئاکامدا دیواری کۆشکی حەزەکان لە سەر بناخەی پتەو رۆنانرێن و لە ویشکەکەڵک دەچێ‪.‬‬ ‫خاڵی بەرچاو و جێی رامان ئەوەیە‪ ،‬کە کولتور و قەوارەی پارتە سیاسییەکان وەک پێویست نەگۆڕاوە‪ .‬مەترسییەکە ئەوەیە‪ ،‬کە هەموو‬ ‫بیرۆکەکان بۆ خزمەتی سەرۆک پارتەکـان بـن و گە وەک جـاری جـاران ئاگـای لە مەحمـودی بێـزەواد نەبـێ‪ .‬بـێجگە لەوە‪ ،‬تاکەکـان و‬ ‫تەنانەت ئەوانەی گۆیا لەو خەبات و تێکۆشانەدا قاڵ بوونەوە بە دەگمەن گـۆڕاون و هەمـوو ویەک بە یاسـای کـۆن کـار دەکەن‪ .‬بـۆیە‬ ‫کوردەکان بەردەوام ئاوات بە ساڵی پـار و دەیەی تێپەڕیـو دەخـوازن و کەمتـر چاویـان بڕیـوەتە داهـاتوو‪ .‬کوردەکـان وەک نەتەوەیەکـی‬ ‫ژێردەســتە و زوڵــم لێکــراو هێشــتا خــاوەنی ئاســۆیەکی روون و گیــانی تەبــایی نــین‪ .‬لە ســەردەمی دەرفەتەکانــدا لە بەر ســەماکردن‪،‬‬ ‫خۆسەپاندن و کێبەرکێی ناڕەوا و پەرتەوازەیی هێز و وزەکا‪،‬ن کاناڵێک بۆ جێبەجێکردنی مافی چارەیخۆنووسی نـامینێ‪ .‬ئەگەر گەونـی‬ ‫دیکە دەرفەتی ئەمڕۆ و ‪ ١١‬ساڵ لەوە پێشی کوردیان لە باشوور و تەنانەت باکور هەبـایە‪ ،‬بێگومـان بە هێـزی رەوابـوونی مافەکانیـان‪،‬‬ ‫پالنی گونجاو‪ ،‬دێموکڕاسی‪ ،‬ئیدارەی جوان و باوەڕبەخۆبوون گەمەکەیان دەبردەوە‪ .‬داخوازی سیفر و سەتی کوردان لە سیاسەت و خۆ بە‬ ‫عەقڵی هەمووان زانین لە سەر کورسی سەرۆکایەتی‪ ،‬تامی تاڵی شکستە مێژووییەکانی سەدەی رابردوون‪ .‬فەڕزکردنی سەمبولی کارتۆنی‬ ‫و هەوڵدان بۆ زێڕاوکردنی مێژووییەک‪ ،‬کە بۆنی خۆکۆژی و خۆفرۆشی لێدێ گیانی تەبایی کز دەکا و دەرفەتـی پەرتەوازەبـوون زۆرتـر‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫تواندنەوەی پارە لێرە و لەوێ بۆ راوەشاندنی داری ئااڵی هەرێمی کوردسـتان لە ئورووپـا و لەبەرکردنـی جـل و بەرگ و خشـڵی زۆر لە‬ ‫رۆژی ‪ ١١‬مــانگی مــای‪ ،‬تارماییەکــانی ســایکس ‪ -‬پیکــۆ و ژانــی دابەشــبوون لەنێــو نــابەن‪ .‬هێنــانەگۆڕ و باســکردن لە داعــش وەک هێــزی‬ ‫شکێنەری رێککەوتننامەی سایکس‪-‬پیکـۆ‪ ،‬کە سـەرۆکی پـارتی و بەشـێکی دیـکە لە دەرچـوانی قوتابخـانەی بیرنەکـردنەوە باسـی دەکەن‪،‬‬ ‫پــڕە لە بێحیکمەتــی و نەبــوونی هەوێنــی تێگەیشــتن لە کــایەی سیاســەت‪ .‬بــێجگە لەوە‪ ،‬خــۆدزینەوە لە هاوکێشــە مێژووییەکــان‪ ،‬لە‬ ‫کارخستنی پارلەمان‪ ،‬شکاندنی سـەروەری یاسـا و خـۆفەڕزکردن بە نـاوی خەڵـک و رێفرانـدۆم رێگـای گەیشـتن بە مـافە رەواکـان نیـیە‪.‬‬ ‫پڕۆژەی خۆبەڕێوەبەریی و سەربەخۆیی لە جیهانی چەمـک و تێۆریـدا جـوان و خـاوەنی قورسـایی خۆیـانن‪ ،‬بەاڵم گـوتنەوە ی بەردەوامـی‬ ‫ئەو درووشمانە لە ماوەی سااڵنی رابردوودا لە سەر زاری حیزب وپارتە سیاسـییەکان هێـدی هێـدی لە مانـا بەتاڵیـان دەکـات‪ ،‬چـوونکە‬ ‫دەکرێنە مایەی گەوجاندنی جەماوەر و بەشێک لە بژاردەی کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫پارتە سیاسییە کوردییەکان بۆ تێپەڕاندنی ئەو قۆناخە پێوستیان بە خوێندنەوەی بەستێنی راستەقینە و گەڕانەوە بۆ خاڵی‬

‫‪119‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫تێگەیشــتن لە کــایەی راســتەقینەی سیاســەت و ئیــدارەیە‪ .‬رێگــای هەڵوەشــاندنەوەی ســایکس ‪ -‬پیکــۆ تەتەڵە کردنــی مێــژووی شکســت و‬ ‫کەوتنەکان و بەرهەمهێنانی ئیـرادەی نەتەوەیەکە‪ ،‬کە خوازیـارە ئـازاد بـژی‪ ،‬نەک بـاس کـردن لەوەی کە داعـش سـنوورەکانی تیکـداوە!‬ ‫گەڕانەوە بۆ خەڵک و رێزگرتن لە هێز و ئیرادەی جەماوەرێکە‪ ،‬کە لە پێناوی سەربەخۆیی یان خۆبەڕێوەبەریـدا ئامـادەی تێگەیشـتن‪،‬‬ ‫تیکۆشان و راوەستانە‪ .‬بەهێزکردنی بەرەی دێموکڕاتخوازە کوردەکان و قۆستنەوەی دەرفەتە مێژووییەکـانە‪ ،‬کە خـزمەت بە کـورد دەکـات‬ ‫و لە شێرپەنجەی گیرۆدەبوونی نەتەوەیەک بە تـاکە کەس و بنەمـاڵە و خێڵێـک دەیپـارێزێ‪ .‬خەڵکـی ئـێمە دەکـرێ لەوە تێبگـات‪ ،‬کە‬ ‫ئەنجامــدانی رێفرانــدۆم مــافە‪ ،‬بەاڵم دەنگــدەران دەبــێ ئاگــادار بــن‪ ،‬کە رێفرانــدۆم و قۆنــاخی دوای رێفرانــدۆم دوو کــات و ســەردەمی‬ ‫جیاوازن‪ .‬هاواڵتیان کورد پێویستە لە پڕۆسەی دەنگدان و تەنانەت درووشم بازی پارتە سیاسییەکاندا‪ ،‬روخسـاری راسـتەقینەی رووداو‬ ‫و پاش رووداوەکـان لە گەڵ هەسـت و خەون و زینـدە خەونەکـان تـێکەڵ نەکەن‪ .‬بـۆ سـەرکەوتن بە سـەر نەهـامەتییە مێژووییەکانـدا و‬ ‫بردنەوەی گەمەی سیاسی زۆر فاکتەرمان پێویستن‪ .‬یەکەمین فاکتەر خۆناسینی تێکڕاییە‪ ،‬کە بناخە و بەستێنی گونجـاو بـۆ وەدیهێنـانی‬ ‫مافە رەواکان دەخوڵقێنێ و ئیرادەی تێکڕایی بەرهەمدێنێ‪.‬‬ ‫شـەڕی مــافە کەسـیی وگشــتییەکان‪ ،‬ئـازادیی و ســەربەخۆیی لەو ســەدەیە و لە سـەدەکانی رابــردوودا بە نێـو جەرگەی گژبــا و کەوتــن و‬ ‫شکانەکاندا تێپەڕیوە‪ .‬گەلی کورد لەو نێوەدا تاقیکاری خۆیداوە و گرینگە‪ ،‬لە هەر قۆناخێکدا رابردوو لەبیر نەکرێ‪ .‬چەمکـی دەوڵەت‬ ‫یان خۆبەڕێوەبەریی دێموکڕاتیک داتاشراوی بیری کوردان نـین‪ ،‬بـۆیە لەو جیهـانە پـان و بەریـنەدا کوردەکـان مەخڵـوقی جیـاواز نـین و‬ ‫نــاتوانن بە زەبــری زۆر و خۆســەپێنی پڕۆســە و رەوتتەکــان رێــبەری کەن‪ .‬شــەڕەکان ســەرەتا و کۆتاییــان هەیە و هــیچ رێککەوتنێــک‬ ‫نییە‪،‬کە رۆژێک لە نرخ نەکەوێت‪ .‬وانەیەک بۆ سەرکەوتن کە مێژوو کردە و گرینگە ئەوەیە‪ ،‬کە ئەگەر وەک دوێنێ هەڵسوکەوت بکەین‬ ‫و پارتە سیاسییەکان رێچکەی رابردوو بگرن‪ ،‬ئەگەر سەربەخۆیی لە سەر سینی زێڕ پێشـکەش بە کـورد بکـرێ‪ ،‬هێشـتا لە مـامەڵەیەکی‬ ‫نەشــیاودا دەیــدۆڕێنین‪ .‬گــۆڕانی تاکەکــان‪ ،‬کولتــوری سیاســی و ژیــنگەی پەروەردەی نەتەویەک کــاتی زۆریــان دەوێ‪ .‬ئەگەر بەســتێنی‬ ‫خۆئیدارەکردن پتەو و ئاسۆی ژیانی سیاسی روون و دیار نەبێ‪ ،‬دامەزراوە سیاسییەکان لە هەر فۆڕم و شێوازێکدا بن خەساری گەورە لە‬ ‫پەیــکەری خــاک و نەتەوە دەدەن‪ .‬لە قســە و درووشــمان پــرد دروســت نــاکرێ و هــیچ نەتەوەیەک بەمجــۆرە بە مــاف و ئازادییەکــانی‬ ‫نەگەیشتوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ئاوێنە ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪120‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئهگهری سهربهخۆیی ههرێمی کوردستان له ئارادایه‪:‬‬ ‫کوردان‪ ،‬سهدهیهک پاش سایکس پیکۆ‬ ‫محهممهد عهلی دهستماڵی‬ ‫ئهمڕۆ سهدهمین ساڵۆگهری ڕێکهوتنی سایکس پیکۆیه‪ .‬سهدهیهک پێش ئێستا و تهنیا حهوت سـاڵ پـێش ههڵوهشـانهوهی ئیمپراتۆریـهتی‬ ‫عوسمانی‪ ،‬گۆڕانکارییهک لـه ڕۆژهـهاڵتی ناوهڕاسـت ڕووی دا کـه دهتـوانین‬ ‫بــه بناغـــهی پێناســـهی ســنوره سیاســـییهکانی نـــوێ نــاوی ببـــهین و لـــهو‬ ‫ڕۆژگارهوه تا ئێستا‪ ،‬بهردهوام پێکدادان و کێشه و گرفتـی زۆری بـه خـۆوه‬ ‫بینیوه که ئهڵبهت هـهموو ئـهم کێشـانهش بـهم هۆیـهوه نـهبووه‪ .‬سـهرهڕای‬ ‫ئهمهش کهم نین ئهو دامهزراوه سیاسی‪ ،‬حیزب‪ ،‬نهتهوه و گرووپانهی کـه‬ ‫پێیان وایـه لـه هـهمان سـهردهم و لـه ژێـر کاریگهرییـدا‪ ،‬زنجیـره ڕووداوی‬ ‫بچووک و گهوره ڕوویـان داوه کـه ئـهمڕۆ ناوچهکـهی بـهم وێسـتگهی ئێسـتا‬ ‫گهیاندووه‪.‬‬ ‫نه سایکس ماوه و نه پیکۆ بهاڵم ‪...‬‬ ‫ڕووداوهکانی هاوپهیوهند له گهڵ شهڕی یهکهمی جیهانی و دهسهاڵتدارێتی بهریتانیای گهوره و فهرانسـه لـهو سـهردهمه‪ ،‬کاریگهرییـهکی‬ ‫ئاشکرای له سهر دۆخی سیاسی و جوغرافیـایی ناوچهکـه هـهبووه و سـر مـارک سایکسـی بـهریتانی و فرانسـوا ژرژ پیکـۆی فهرهنسـی‪ ،‬لـه‬ ‫ڕێکــهوتنێکی کــورت و بــه ڕواڵــهت ســاکار‪ ،‬چیرۆکێکــی درێژیــان دهســتپێکرد کــه کاریگــهریی لــه ســهر دۆخــی ژیــانی ههنــدێک نهتــهوه و‬ ‫پێکهاتهی ناوچهکه دانا و چارهنووسی تورک‪ ،‬کورد‪ ،‬عهرهب‪ ،‬فهڵهسـتینییهکان و ویهنـهکانی دیکـه کهوتـه ژێـر کاریگـهری ئـهم خاڵـه‬ ‫وهرچهرخانه‪ .‬له ئێستادا و لهم سهردهمه نوێیهدا که تێیدا وهک سهدهی ڕابردوو‪ ،‬هێزی کاریگهری جیهانی وهک سهردهمی سـایکس پیکـۆ‬ ‫وی بهریتانیا و فهرانسه نییه و ئهمریکا‪ ،‬ڕووسیا و هێزه کاریگهرهکانی ناوچهکه ڕۆڵێکی ههره گرنگیان ههیـه‪ ،‬کـوردان هـهوڵی ئـهوه‬ ‫دهدهن تا دۆخهکه له بهرژهوهندی خۆیان بهرهو گۆڕانکاری ببهن‪ .‬پرسیاری یهکهم ئهمهیه‪ :‬ئایا کاتێک که باس له ناڕهزایـهتی کـوردان‬ ‫بهرامبهر بـه ڕهوت و تێڕوانینـی سـنوری – پێکهاتـهیی سـایکس پیکـۆ دهکرێـت‪ ،‬مهبهسـت داواکـاری سـهرجهم کـوردانی ناوچـهکهیـه؟ لـه‬ ‫وهاڵمدا پێویسته بڵێین که نه‪ .‬کوردان و به واتایهکی دیکه پارته کوردییـهکان‪ ،‬لـه چـوار واڵتـی ئێـران‪ ،‬تورکیـا‪ ،‬عێـراق و سـوریا بـه‬ ‫پێچهوانهی دهیهکانی ڕابردوو‪ ،‬سهبارهت به پرسی پێویستبوونی سهربهخۆیی‪ ،‬جیابوونهوه و پێکهێنانی یهکهی جوغرافیایی هاوبـهش و‬

‫‪121‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫یهکگرتوو‪ ،‬هاوڕا نین و نهک تهنیا به کردهوه‪ ،‬بهڵکوو له درووشمدا له پالن و تێڕوانینێکی وهها باس ناکـهن‪ .‬لـه شـرۆڤهی ڕوونتـری‬ ‫ئهم بۆچوونه پێویسته بوترێت‪:‬‬ ‫‪)١‬لــه ئێــران‪ ،‬کــوردان بــه چهنــدین هۆکــاری وهک پهیوهنــدی تایبــهتی خــهڵکی کــورد لــه گــهڵ کۆمــهڵگای ئێرانــی‪ ،‬ووازبــوونی پارتــه‬ ‫نهیارهکانی حکومهت و نهبوونی پێگهی سیاسی و کۆمهاڵیهتی ئهم پارتانه لـه ڕهوتـی ناڕهزایـهتی و سـهرههڵدان دژ بـه سـایکس پیکـۆ‬ ‫نین‪.‬‬ ‫‪)٢‬له تورکیا‪ ،‬پهکهکه وهک گرنگترین ڕهوتی سیاسی ‪ -‬سهربازی ئهم واڵته‪ ،‬کهوتووهته ڕێگایـهک کـه ڕێبـهری بهنـدکراوی نـهک تـهنیا‬ ‫چهندین جار ڕایگهیاندووه که پێویست به سهربهخۆیی و پێکهێنانی واڵتێکی نوێ نییه‪ ،‬بهڵکوو ونیکهم له ماوهی یهک ساڵی ڕابـردوو‬ ‫قسهیهکی ئهوتۆی سهبارهت بهم پرسه نهبووه و ئهگهرێکی دوور نییه که له چهنـدین مـانگی داهـاتوو بـه ههڵوهشـانهوهی پارێزبهنـدی‬ ‫نوێنــهرانی کــوردی پارلــهمانی تورکیــا‪ ،‬ســهرکرده و بهرپرســانی بــااڵی پــارتی دیمــۆکراتیکی گــهون لــه دۆخــی ئێســتای ئــهم واڵتــهدا‬ ‫ڕووبهڕووی سزای بهندکردن ببنهوه‪ .‬وێڕای ئهوهی که پهکهکه به هۆی ئهوهی کـه نـاوی لـه ڕیـزی گرووپـه تیرۆریسـتییهکاندا هـاتووه‪،‬‬ ‫چهندان ڕهوایهتی نێودهوڵهتیی نییه‪.‬‬ ‫‪)٣‬له ههرێمی کوردستانی عێراق‪ ،‬دۆخێکی دیکه زاڵـه و زۆرتـرین ئامـادهبوون و خواسـتی جـهماوهری بـۆ پێکهێنـانی دهسـهاڵتێکی کـوردی‬ ‫سهربهخۆ له عێراق دهبینرێت‪ .‬مهسعود بارزانی سهرۆکی ههرێم و پارتی دیمۆکراتی کوردستان و کوڕی مهو مستهفا بارزانی کـه بـاوک‪،‬‬ ‫مــام و کهســانی دیکــهی بنهماڵهکــهی یهکــهم هــهنگاوی خــهباتی کوردایــهتییان لــه بهرامبــهر پاشــای عوســمانی و پاشــان پاشــای عێــراق‬ ‫هـهڵگرتووه‪ ،‬ئااڵهــهڵگری ئــهم ڕێگایهیــه و ســهرجهم ههوڵــهکانی لــه پێنــاوی ئهوهیـه کــه لــه ژیــانی سیاســی خۆیــدا ئــهم دۆســیهیه بــه‬ ‫دهرهنجــامێکی ئــهرێنی بگــات‪ .‬ئهگــهرچی لــه نێــو پــارت و ویهنــه سیاســییهکانی هــهرێمی کوردســتان ســهبارهت بــه پرســه جیاوازهکــان و‬ ‫بهرژهوهندی خۆیان‪ ،‬ڕا و بۆچوونی جیاواز و ناکۆکی دهبینرێت‪ ،‬بهاڵم پێویستی ههڵگرتن و نهمانی میراتی سایکس پیکـۆ و پێکهێنـانی‬ ‫واڵتێکی سهربهخۆی کوردی له خاڵه هاوبهشهکانی ئهوانه و ئهگهر جیاوازییهکیش دهبینرێت پهیوهندی به ههندێک خاڵی بچووکی وهک‬ ‫کات و شێوازی گهیشتن بهم ئامانجهیه‪.‬‬ ‫‪)٤‬له سێ ناوچهی کوردنشینی باکوری سوریا‪ ،‬واته له جزیره‪ ،‬عفرین و کۆبانی‪ ،‬دامهزراوه سیاسی و سـهربازییهکانی سـهر بـه پهکهکـه‬ ‫دهسهاڵتیان له بهرژهوهنـدی خۆیانـدا قـۆرخ کـردووه‪ .‬ئـهوان خـاوهنی پێگهیـهکی تایبـهتی جوغرافیـایی و بـهرگرین و بـه پشـت بهسـتن‬ ‫بهمــهش دهتــوانن بــهدهر لــه داعــش و گرووپــه تهکفیرییــهکانی دیکــه لــه گــهڵ ئــهمریکا‪ ،‬ڕووســیا‪ ،‬بهشــار ئهســهد و تهنانــهت ئێــرانیش‬ ‫هاوکارییان ههبێت‪ .‬ئهگهرچی ئهم گرووپه له کوردان به پێـی ڕێکـهوتنێکی نهنووسـراو هێشـتا لـه بـهرهی بهشـار ئهسـهدن‪ ،‬بـهاڵم هـهر‬ ‫ئێستاش سهبارهت به بهڕێوهبردنی ناوچهکانی ژێر دهسهاڵتی خۆیان بۆچوونێکی دیکهیان ههیه که وی دیمهشـقهوه وهرناگیردرێـت و لـه‬ ‫پێکدادانهکانی ئهم دواییهی حهسهکه ژمارهیهک هێزی سوپای ئهسهد کوژران و به دیل گیران‪ .‬هـهر بۆیـه لـه ئـهگـهری جێبـهجێ کردنـی‬ ‫ســیناریۆی ودانــی ئهســهد لــه دهســهاڵت‪ ،‬کــوردان لــهم ناوچانــهدا هــهوڵی دابــین کردنــی پێکهاتهیــهک دهدهن کــه ئهگــهر لــه چوارچێــوهی‬ ‫دهسهاڵتێکی سهربهخۆدا نهبێت وهک ههرێمێکی فیدراڵ‪ ،‬هاوشـێوهی هـهرێمی کوردسـتانی عێـراق دهبێـت و لـه ئهگـهری مانـهوهی ئهسـهد‪،‬‬ ‫دۆخهکه بۆ پێشتر ناگهڕێتهوه و ئهم خاڵه ئاڵتوونییهش دهتوانێت سهرهڕای ئهوهی که جێی ملمالنێی پهکهکه و تورکیا بێـت‪ ،‬بهسـتێنی‬ ‫کێبهڕکێ یان هاوکاری له گهڵ بارزانی بێت‪.‬‬

‫‪122‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئهگهر ههرێمی کوردستان سهربهخۆیی ڕابگهێنێت‪:‬‬ ‫یهکێک له پرسیاره گرنگهکانی هاوپهیوهند لـه گـهڵ تێڕوانینـی کـوردان بـه سـایکس پیکـۆ‪ ،‬ئهوهیـه کـه کـوردان چیـدی وهک جـاران بـۆ‬ ‫ڕاگهیانــدنی ســهربهخۆیی خۆیــان چــاوهڕوانی موڵــهتی ئــهمریکا‪ ،‬ئــهورووپا‪ ،‬ئێــران‪ ،‬عێــراق و واڵتــانی دیکــهی ناوچهکــه نــابن و لــه‬ ‫کردهوهیهکی پێش بینی کراو هـهوڵی ئـهوه دهدهن کـه ئـهم ویهنانـه ڕووبـهڕووی کردهوهیـهکی ئهنجامـدراو بکهنـهوه‪ .‬بهلهبـهرچاوگرتنی‬ ‫دۆخی ههنووکهیی عێراق و حکومهتی وواز و نهخۆشی ئهم واڵته‪ ،‬پێدهچێت که نهک تهنیا دژایهتییـهکی ئـهوتۆ لـه گـهڵ ئـهم ئهگـهره‬ ‫ناکرێت‪ ،‬بهڵکوو ئهگهری ئهوهش ههیه بهشێک له ویهنه شێعه و سوننهکان بهمه ڕهزامهند بـن‪ .‬پێویسـته ئـهوهش لـه بیـر نهکـهین کـه‬ ‫کوردان له ههرێمی کوردستان خاوهنی چهندین تایبهتمهندی گرنگی وهک هێزی سهربازی و بهرگری پێشمهرگه‪ ،‬هێزی ئـابوری سـهرهڕای‬ ‫قهیرانی ئێستا‪ ،‬سهرچاوهکانی نهوت و گاز‪ ،‬پهیوهندی دیپلۆماسی ناوچهیی و نێودهوڵهتی‪ ،‬ئهزموونی سیاسی و حوکمڕانین‪ .‬کوردان لـه‬ ‫سااڵنی ڕابردوو ههم له عێراق و ههم له سوریا ئهوهیان پیشان داوه که نـهک تـهنیا لـه گـهڵ پێکهاتـهکانی دیکـه کێشـهیهکیان نییـه‪،‬‬ ‫بهڵکوو دهتوانن به پێـدانی ههنـدێک ئیمتیـازی گـهوره وهک هاوبهشـێک لـه دهسـهاڵتی سیاسـی و جێبـهجێکاری خۆیـان بـهکاریان بێـنن‪.‬‬ ‫ههروهها پێویسته ئاماژه بهم خاڵـهش بـدهین کـه هێـرش و مهترسـی و کردهوهکـانی گرووپـی تیرۆریسـتی داعـش لـه عێـراق و سـوریا و‬ ‫بهرهنگاربوونهوهی قارهمانانهی کوردان له بهرامبهر گرووپه تیرۆریستییهکان‪ ،‬دۆخێکی نـوێ و لـهباری دابـین کـردووه کـه هاوکـاری لـه‬ ‫گهڵ کوردان به ههنگاوێکی ئهرێنی و پێویست له سهر ئاستی نێودهوڵهتی پیشان دهدات‪.‬‬ ‫لــه ڕاســتیدا لــهم دۆخــه ئــاڵۆز و پڕکێشــهیه‪ ،‬ئهگــهرێکی دووره کــه ڕاگهیانــدنی لــهناکاوی ســهربهخۆیی کــوردان لــه هــهرێمی کوردســتان‬ ‫ڕووبــهڕووی کاردانــهوهی تونــدی نێودهوڵــهتی و ناوچــهیی ببێتــهوه‪ .‬لــه ئێســتادا پێویســته چــاوهڕوان بــین کــه هــهرێمی کوردســتان و بــه‬ ‫تایبهت کهسایهتی مهسعود بارزانی‪ ،‬ئهم سهربهخۆییه ڕادهگهێنن یـان گرنگـی بـه ڕاوێژکـاران و دراوسـێکانی خۆیـان دهدهن و سـیناریۆی‬ ‫جیابوونهوه دوا دهخهن‪.‬‬ ‫نووسهر‪ :‬محهممهد عهلی دهستماڵی‪ ،‬شرۆڤهکاری سیاسی ناوچهکه‬ ‫سهرچاوه‪ :‬دیپلۆماسی ئێران‬ ‫وهرگێڕان‪ :‬جام کوردی‬ ‫ههرێمی کوردستان جام کـوردی ههواڵـهکان ئێـران گۆڤـار بازرگـانی هاوردهکـاری هـهناردهکاری تهندروسـتی گهشـت و گهشـتیاری پزیشـک‬ ‫دوکتۆر جام کوردی یهکهمین گۆڤاری نێودهوڵهتی کۆماری ئیسالمی ئێران له ههرێمی کوردستان‬

‫‪jamekurdi‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی جام کوردی ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪123‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کورد و سەدەمین ساڵوەگەڕی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ڕا و بۆچوونی پۆلێک لە کارناسانی سیاسی‬ ‫بەشی ‪٠‬‬ ‫‪ ١١١‬ساڵ لەمەبەر‪ ،‬فرانسوا پیکۆ و مارک سایکس‪ ،‬ڕوخساری‮ناوچەی ڕۆژهەاڵتی نـاڤینی‮دوای جەنگـی جیهـانیی یەکەمیـان گـۆڕی و ئەو‬ ‫ناوچەیەی زیاتر لە چەند سەدەیەک لەژێر دەسەاڵتی عوسمانییەکان بوو‪ ،‬بەسـەر چەنـد دەوڵەتێکـی دابەشـکرا‪.‬‮دابەشـکردنی نـاوچەکە‬ ‫لەنێــوان هەردوو زلهێــزی ئەو دەمەی جیهــان واتــا بریتانیــا و فەڕانســاە ئەنجــام درا‪ .‬تــا ئێستاشــی لەگەڵــدا بــێ کــورد وەک یەکێــک لە‬ ‫سەرەکیترین نەتەوەکانی ناوچە و هەروەها نەتەوەی بی واڵت و نیشتمان‪ ،‬ئەو دابەشکارییەی قەبووڵ نەکـردوە‪ ،‬خەبـات لە هەر چـوار‬ ‫پــارچەی کوردســتان بەردەوامە بەاڵم تــا ئێســتاش ئاکــامێکی کردەیــی ئەوتــۆ لە خەبــاتی کــورد جیــا لە بە فیــدراڵی بــوونی هەرێمــی‬ ‫کوردستانی باشوور بۆ کورد مسۆگەر نەبووە‪ ،‬تا ئێستاش و بۆ سەدەمین ساڵ‪ ،‬سایکس ‪ -‬پیکۆ هەروا لە سەر جێگای خـۆیەتی هەرچەنـد‬ ‫بــاس لە خەریــتەی خــۆرهەاڵتی نــاڤینی گەورە و گــۆرنی ســنوورەکان لە ئــارادایە و شــەڕ لە نــاوچە گــڕی ‮نــاوەتەوە بەاڵم هەمدیســان‬ ‫واڵتانی ز هیز دژن بە دابەش بوونی واڵتانی سـووریە و عێـراق و درووسـت بـوونی دوو حکـومەتی کـورد‪ ،‬لە ویەکـی تریشـەوە حیزبـی‬ ‫کــوردیی وەک پ ک ک کە پێشــتر بە ســەربەخۆییخواز نــاودەنگی ىــوو و درووشــمی دەدا‪ ،‬ئێســتا بــاس لەوە دەکــا کە کیــانی کــوردی لە‬ ‫فەلسەفە و ئەخالق و خەیاڵی ئەواندا نیە و ئیزن نادەن تورکیە و سووریە دابەش بن‪ .‬ئەوەی کە لە مانەوە و ڕوح لەبەرەیی سـایکس‪-‬‬ ‫پیکۆ بۆ سەد سااڵن و زینـدوو و زەق مـانەوەی دوای ئەو تەمەنە زۆرە‪ ،‬کـورد خـۆی چەنـد تاوانبـارە یـان هۆکارەکـان چـین‪ ،‬ڕۆژی کـورد‬ ‫پرسیاری ئاراستەی چەند کەسایەتیی سیاسی و حیزبیی کوردستانی خۆرهەاڵت کردووە کە لێرەدا دەیانخوێننەوە‪.‬‬ ‫پــهرویز رحــیم‪ /‬مامۆســتا لــه كــۆلێژی یاســا و زانستهسیاســییهكان‪-‬زانكــۆی ســهوحهددین بەم شــیوە واڵمــی پرســیارەکانی ڕۆژی کــوردی‬ ‫داوەتەوە‪.‬‬

‫‪124‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‮ڕۆژی کورد‪ :‬بەڕای ئێوە هۆکارەکان چین کە ڕێککەوتنێکی وەک سـایکس‪ -‬پیکـۆ سـەرەڕای هەمـوو کـاریگەرییە نەرێنییەکـانی و سـەرەڕای‬ ‫بەرخۆدانی زۆر لە دژایەتیی‪ ،‬تا ئێستاش بەردەوامە و هەڵنەوەشاوەتەوە؟‬ ‫پەرویز ڕەحیم‪:‬‮بۆ ئهم مهبهسته پێویسته چهند راستییهكی بنهرهتی بزانیین‪:‬‬ ‫‪ -١‬سایكس ‪ -‬پیكۆ بناغهی دامهزراندنی پێكهاتهی سیستهمێكی نوێی نێونهتهوهیی بوو بۆیـه بـۆ‬ ‫ههڵوهشاندنهوهی دهبێت ئهو راستیه بزانیین كه پێویستی به گۆرانێكی بنهرهتی لهو پێكهاتهیه‬ ‫ههیه‪.‬‬ ‫‪ -٢‬كــورد لــهو ســهردهمهدا بــه هــۆی كۆمــهڵێك هۆكــار ئــهو بكــهر یــاخود ئهكتــهره نــهبوو كــه لــه‬ ‫هاوكێشه نیونهتهوهییهكان شوێندانهری ههبێت‪.‬‬

‫پەرویز ڕەحیم‬ ‫‪ -٣‬لهڕاستیدا سایكس ‪ -‬پیكو بۆ دابهشكردنی ناوچهی نفووز(دهستڕۆیی) بوو و پاشان ڕێككهوتنهكانی تر وهكوو (سـان ڕیمـۆ) و سـیڤهر‬ ‫و لۆزان بۆ دابهشكردنی سنوور بوو‪.‬‬ ‫كهوابوو بهگشتی دهتوانیین بڵێین پێكهاتهی سیستهمی نێونهتهوهیی و بكهرهكان و یاسـا و ڕێسـای گهمـه نێودهولهتییـهكان لـه سـهرووی‬ ‫ئاست و تواناكانی كورد بوو و خودی كوردیش وهكوو ئهكتهرێك ئهو بكهره یهكگرتوو و كاریگهره نهبوو و ڕوانگـه و بهرژهوهنـدی لهگـهڵ‬ ‫بكهرهكانی ئهو سهردهمه پێكناكۆك بوو‪ .‬بهم واتایه كـه بـاش لـه چۆنییـهتی گهمـه نێونهتهوهییـهكان و چۆنییـهتی دابهشـبوونی هێـز و‬ ‫هاوسهنگی هێزهكان نهگهیشتبوو‪ .‬سهرهڕای دواكهوتووویی كۆمهڵگای كوردستان و نهبوونی ئهزموونی ڕابردوو لهم بوراهدا‪.‬‬ ‫ڕۆژی کورد‪ :‬کورد بۆ ئەوەی کە بگـا بە کیـانی خـۆی و ئەو ڕێککەوتـنە بە قـازانجی خـۆی وەرچەڕخێنـی و بیگـۆڕێ‪ ،‬دەبـی چـی بکـا‪ ،‬بە‬ ‫گشتی کورد چەند و چۆن تاوانبارە لە مانەوەی سایکس‪ -‬پیکۆ تا ئێستا؟‬ ‫پەرویز ڕەحیم‪ -١ :‬لهڕاستیدا مهرج نییه بۆ دامهزرانـدنی دهوڵـهتی سـهربهخۆی كـورد ئـهو رێككهوتنامـه نههێنییـه كـه پاشـان لهویـهن‬ ‫یــهكێتی ســۆڤییهتهوه ئاشــكراكرا ههڵوهشــاندنهوهی ڕابگهیهنــدرێت چونكــه پێكهــاتهی ئــهو سیســتهمه نوێیــه هــهر مــاوه بــهاڵم ئــهو‬ ‫واڵتانه(بریتانیا و فهرانسا) وهكوو هێزی یهكالكهرهوه له گۆڕهپانی نێودهوڵهتی ئهو كاریگهرییهیان نهماوه‪ .‬هێزی تر هاتوونهتـه نـاو‬ ‫گۆڕهپانهكه‪.‬‬ ‫‪ -٢‬كورد له ڕێگهی بكهرایهتی خۆییهوه له هاوكێشه ژئۆپۆلێتیكییهناوچهییهكان و هـهروههـا سـوود وهرگـرتن لـه پـارادایمی جـهنگی دژه‬ ‫تیرۆر و ئاسایشی ناوچهیی و نێونهتهوهیی ئهو دهرفهتهی بۆ ڕهخساوه‪.‬‬ ‫‪ -٣‬كورد له ڕێگهی فاكتهری ئاسایشی وزه دهتوانیت ئاسهوارهكانی ئهو ڕێككهوتننامهیه ههڵوهشێنیتهوه‪.‬‬ ‫‪ -٤‬خاڵی ووازی كورد پهرش و باڵویی هێزه سیاسـییهكانیهتی كـه خـۆی لـه نـهبوونی یـهكگرتوویی لـه گوتـار و کـردار‮و هاوپهیمانییـه‬ ‫سیاسییهكاندا دهبینێتهوه و لهویهكی تریشهوه خاڵی بههێزیشی‪ ،‬بوونی هێزێكی شهرڕكهره لهسهر زهویی كوردستان(پێشمهرگه)‪.‬‬

‫‪125‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪ -٥‬كـــورد دهتوانێـــت ســـوود لـــه دابهشـــبوونی ناســـنامهیی ئێســـتای ناوچهكـــه وهربگرێـــت كـــه دیـــوی دووهـــهمی ههڵوهشـــانهوهكهی ئـــهو‬ ‫ڕێككهوتننامهیه كه له قازانجی كورد‪ (.‬بۆ نمونه ملمالنێی شیعه و سووننه كه به كردهوه ئهو هێاڵنهی ههڵوهشاندۆتهوه)‪.‬‬ ‫‪ -١‬فاكتهری ژئۆپۆلێتیك و ژئۆستراتیژی و تهنانهت ژئۆئێكۆنۆمیك لهبار و ئامادهیه بۆ بكهرایهتی كورد و یارمهتیدهره‪.‬‬ ‫‪ -٧‬ئهگهر كێشه و گرفته ناوخۆییهكانی نێوان هێزه كوردستانییهكان چارهسهر نهكرێت‮ و بهرژهوهندی نهتـهوهیی لهسـهروو بهرژهوهنـدی‬ ‫حیزبی نهبێت ئهوه ئهو دهرفهته پێكهاتهییه ههنووكهییهی ئێستا لـهبار دهچیـت‪ ،‬واتـا پێشـووتر پێكهاتـه لـهبار نـهبوو و لهسـهردهمی‬ ‫ئێستا ئهو دهرفهته پێكهاتهییهی سیستهمی نێونهتهوهیی لهباره به مهرجێك بكهر (كورد) یهكپارچه و یـهكگرتوو بێـت بـۆ شـوێندانهری‬ ‫و كهڵك وهرگرتن له دهرفهتی گونجاوی پێكهاتهیی به ههموو رهگهز و بنهماكانی‪.‬‬ ‫‪ -٨‬لۆبیگهری له دهرهوه له ئاستی نێونهتهوهیی و لـه ناوهنـدهكانی بڕیـاری نێونهتـهوهیی (بهسـود وهرگـرتن لـه هـهموو ڕهگـهز و خاڵـه‬ ‫بــههێزهكانی كــورد و پێگــهی كوردســتان) وهــهروهها كاریگــهری لهســهر ڕای گشــتی لــه ڕێگــهی ســوود وهرگــرتن لــه بــههاكانی لیبراڵــی و‬ ‫دیموكراسی لهسهردهمی شۆڕشی زانیاری و پهیوهندی و تێكنۆلۆژیدا له ژێر پارادایمی بهجیهانیبوون باشترین میكانیزمه‪.‬‬ ‫هـادی عەزیــزی‪ ،‬چـاوەدێر و چــاوکی سیاسـی کوردســتانی خـۆرهەاڵت یەکێکــی تـر لەو جـاوکە سیاسـیانەیە کە ڕۆژی کــورد بە مەبەســتی‬ ‫تاوتوێ کردنی ئەو پرسە‪ ،‬وتووێژی لەگەڵ کردووە کە لێرەدا دەیخوێننەوە‪:‬‬ ‫ڕۆژی کورد‪ :‬بەڕای ئێوە هۆکارەکان چـین کە ڕێککەوتنێکـی وەک سـایکس‪ -‬پیکـۆ سـەرەڕای هەمـوو کـاریگەرییە نەرێنییەکـانی و سـەرەڕای‬ ‫بەرخۆدانی زۆر لە دژایەتیی‪ ،‬تا ئێستاش بەردەوامە و هەڵنەوەشاوەتەوە؟‬ ‫عەزیزی‪ :‬لە فەلسەفەی سیاسی دا حوکمێکی بەهێـز هەیە‪ ،‬ئەویـش نیشـاندانی نـاحەقیقەت بە‬ ‫حەقیقەتە کە ڕەنـگە سـایکس‪-‬پیکـۆ بە جۆرێـک لە جۆرەکـان ئەو خـاڵە بیگـرێتەوە‪ .‬وەک چـۆن‬ ‫شەڕی داعش نەتەوەی کورد‪ ،‬جیـا لە خـوێن لە بـاری مادیشـەوە بـاجی بـۆ دا‪ ،‬ڕەنـگە سـایکس‪-‬‬ ‫پیکــۆش‪ ،‬هەڵگــری ژانێکــی تــایبەت بــێ بــۆ نەتەوەی کــورد کە بە ئاشــکرا یــان شــاراوە‪ ،‬دەبــێ‬ ‫باجێکی بۆ بدا‪ .‬هۆکاری ئەوەی کە هەتا ئێسـتاش سـایکس‪-‬پیکـۆ وەک خـۆی مـاوەتەوە‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫کە هەموو زلهێزانی دنیا یان خود ئەو واڵتانەی سایکس‪-‬پیکۆیان هێنایە ئاراوە‪ ،‬هەتا‬

‫هادی عەزیزی‬ ‫بەرژەوەندی و قازانجیان لە ڕۆژهەاڵتی ناوین دا مسـۆگەر بێـت‪ ،‬بە مـانەوەی ئەم ڕێکەوتننـامەیە ڕازیـن و دەتـوانین بڵێـین لە ئەگەری‬ ‫جەمسەربەندیی سیاسـی و کـۆنتڕۆڵی بەشـێک لە عێـڕاق‪ ،‬لەویەن ڕێژیمـی ئێـران و مـانەوەی عێـراق لە چوارچێـوای پەیمـانی سـایکس‪-‬‬ ‫پیکــۆ‪ ،‬کەلێنێکــی گەورە بــۆ دژایەتــی کردنــی ئێــران و هەڵوەشــاندنەوەی ئەم ڕێکەوتننــامەیە دێــتە ئــاراوە کە قــازانجێکی گەورەی بــۆ‬ ‫نەتەوەی کورد تێدایە کە بتوانێت دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی دابمەزرێنێت‪ .‬لێرەدا ئەو هێـز و ویەنە سیاسـیە کـوردییەی کە دەیهەوێـت‬ ‫دەوڵەتی کوردی درووست بکات‪ ،‬ڕاستەو خۆ یان ناڕاستەو خۆ دەکەوێتە ویەنی واڵتانی زلهێز و لەسـەر بنەمـای بەرژەوەنـدیی هـاوبەش‬ ‫کە بریتیە لە شکست هێنان بە سیاسەتەکانی ئێران و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی کوردستان‪ ،‬دەتوانرێت کۆتایی بە سایکس پیکـۆ‬ ‫بهێنرێت‪ .‬لە ویەنی کوردستانیەوە‪ ،‬تەواو نەبوونی پەیمانی سایکس‪-‬پیکۆ پەیوەستە بە پـڕش و باڵویـی هێـزی سیاسـی کـوردی‪ ،‬کە لە‬ ‫هەر پارچەیەکی کوردستان سیاسەتی کوردی ڕۆڵێکی جیاواز دەگێڕێت کە لە ڕووی یەکیەتـی نەتەوەی کوردسـتان و ئاسایشـی نەتەوەیـی‬

‫‪126‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کوردســتان‪ ،‬خـــزمەت بە دۆخەکە دەکــات کە ڕۆژهەاڵتـــی کوردســتان وەک هەنگـــاوی سیاســی‪ ،‬هەنگاوێـــک لە دوای هەمــوو پارچەکـــانی‬ ‫کوردســـتانە‪ ،‬هەر بـــۆیە دەتـــوانین بڵێـــین لە ئەگەری دامەزرانـــدنی تەنـــانەت دەوڵەتـــی باشـــووری کوردســـتان‪ ،‬نـــاتوانین بڵێـــین کە‬ ‫هەڵوەشـاندنەوەی سـایکس پیکـۆ لە هەنگــاوی یەکەمـدا قـازانجی بــۆ هەمـوو پارچەکـانی کوردسـتان دەبێــت‪ .‬ڕەنـگە لە ویەنـی هەســت و‬ ‫ڕۆشنبیریی نەتەوایەتی هەنگاوێکی مێژوویی بۆ کوردستان بێت‪ ،‬بەاڵم لە گۆڕەپانی حەقیقەتی سیاسیدا جیاوازە‪.‬‬ ‫ڕۆژی کورد‪ :‬کورد بۆ ئەوەی کە بگـا بە کیـانی خـۆی و ئەو ڕێککەوتـنە بە قـازانجی خـۆی وەرچەڕخێنـی و بیگـۆڕێ‪ ،‬دەبـی چـی بکـا‪ ،‬بە‬ ‫گشتی کورد چەند و چۆن تاوانبارە لە مانەوەی سایکس‪ -‬پیکۆ تا ئێستا؟‬ ‫عەزیزی‪ :‬ئەم پرسـیارەیان لە دوو کەلێنـی تێگەییشـتن لە دۆخـدا لێـک دەدەیـنەوە‪ ،‬جـا دۆخەکە یـان ئاسـایی بێـت یـان داسـەپاو بێـت‪.‬‬ ‫سەردەمانێک کە سایکس‪-‬پیکۆ هاتە ئاراوە‪ ،‬ئەوە حاڵەتێکی دیدەیی و بەرچاو و ئۆبژێکتیڤە کە کورد لە دانیشتنەکاندا کەسی نەبوو و‬ ‫کوردســتان‪ ،‬بەدوور لە ئیــرادەی کــوردان دابەش کــرا‪ ،‬بەاڵم ئەم جارەیــان زۆربەی واڵتــانی زلهێــز و تەنــانەت ئەو ویەنەی کە ســایکس‬ ‫پیکۆیان بە سـەر ڕۆژهەاڵتـی ناوینـدا سـەپاند‪ ،‬دۆسـتی کـوردن و ئێسـتا کوردسـتان بە سـەدان سیاسـەتمەداری باشـی هەیە کە لە ڕووی‬ ‫نێونەتەوەییشەوە تەنانەت ڕۆڵـی باشـیان لە سیاسـەتدا هەیە‪ .‬کـورد لە شـەڕی داعشـدا قەڵهـانێکی بەهێـز بـوو کە تـوانی مرۆڤـایەتی‬ ‫بپارێزێ ‪ ،‬کەوابوو ئەگەر ئەمجارەیان لە ڕووی سیاسییەوە هەنگاو نەنرێـت‪ ،‬ئەوە بە ئانقەسـتە و لە دۆخێکـی سـۆبژێکتیڤدا‪ ،‬زانایـانە‬ ‫دژی دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستان کار کردراوە‪.‬‬ ‫‮ویەنێکی گرینگی ئەم پرسە‪ ،‬ئامادەکردنی واڵت و نیشتمانە کە چۆن بەرەو ئاراستەی دەوڵەتی خۆی دەڕوا‪ ،‬ئایا بڵێـی کوردسـتان وەک‬ ‫سکۆتلەندی لـێ بە سـەر نەیێـت؟؟؟ ئایـا تـاکی کـورد لەوە تێگەییشـتووە کە نـاکرێ مافێـک وەک گـۆڕانی چارەنووسـی نەتەوەیەک بەرەو‬ ‫ئازادی یەکجارەکی بە هەندێک کێشەی کۆمەاڵیەتی و ئاو و کارەبـا بگـۆڕێتەوە؟ ! ئەوانە هەمـووی لە یەک وەاڵمـدا خـۆی دەبینیـیەتەوە‬ ‫کە کوردستان دەبێ خۆی لە بـاری سیاسـییەوە یەکـال بکـاتەوە و بە یەکڕیـزی نـاو مـاڵی کـوردان‪،‬ئەو هەلە بە نـاحەزان و داگیرکەرانـی‬ ‫کوردسـتان نەدا‪،‬کە بیــانهەوێ لە بەرامــبەر پرسـی ڕێفرانــدۆم و هەڵوەشــانەوەی ســایکس پیکـۆ و دامەزرانــدنی دەوڵەتــی کــوردی‪،‬لەمپەر‬ ‫درووست بکەن و هەروەها ئەگەر کورد لە باری سیاسـەت و سـتراتیژی حیزبـی و ئایـدیا‪ ،‬خـۆی بەو جەمسـەرەوە گـرێ بـدا کە دەیـهەوێ‬ ‫واڵتانی چوارچێوەی پەیمانی سـایکس پیکـۆ وەک خۆیـان بمێنـنەوە‪،‬نە دەتـوانێ دەوڵەت دابمەزرێنـێ و نە دەتـوانێ ئەو پەیمـانە ڕەشـە‬ ‫هەڵبوەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫جەمشید بەهرامی‪ ،‬نووسـەر و چـاوکی سیاسـیی کوردسـتانی خـۆرهەاڵتیش بە دڵێکـی ئـاوەاڵوە واڵمـی پرسـیارەکانی ڕۆژی کـوردی داوە و‬ ‫ڕاڤەی باسەکەی بە شێوەی خوارەوە کردووە‪.‬‬ ‫رۆژی کورد‪ :‬بهڕای ئێوه هۆکارهکان چین که رێککهوتنێکی وهک سایکس ‪ -‬پیکۆ سهرهڕای ههموو کاریگهرییه نهرێنییهکانی و سهرهڕای‬ ‫بهرخۆدانی زۆر له دژایهتیی‪ ،‬تا ئێستهش بهردهوامه و ههڵنهوهشاوهتهوه؟‬

‫‪127‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بەهرامی‪ :‬ڕۆڵی داگیرکهرانی کوردستان له هاوکێشه سیاسییهکانی ناوچهکهدا زۆر گرینگه و بێگومان یهکێکه له فاکتـهرهکانی بـهردهوام‬ ‫بوون و درێژهکێشانی ئاکامهکانی ئهو ڕێککهوتنه‪ ،‬ئهمه له ویهکهوه و لهویهکی دیکهشهوه ئهمـه‬ ‫ڕاستییهکی حاشا ههڵنهگره که به درێژایی ئهم‬ ‫سهد ساڵه‪ ،‬قهت کورد لـه ناوچهکـهدا وهک ئێسـتا ئهوهنـده خـاوهن هێـز و توانـا نـهبووه و قـهت‬ ‫ئهوهندهش داگیرکهرانی کوردستان له بهرامبهر کورددا ‮وواز نهبوون‪.‬‬ ‫بـهاڵم ســهرهڕای بـه هێــز بـوونی کــورد و ووازی بـوونی داگیرکــهرانی کوردسـتان‪ ،‬کێشــهی ســهرهکی‬ ‫نایهکڕیزی و دابهش بوونی هێزه سیاسییهکانی کوردستان به گشتی به سهر دوو بهرهدایه و ئهمـه‬

‫جەمشید بەهرامی‬ ‫فاکتهری سهرهکییه بۆ بهردهوام بوونی ئاکامهکانی ئهو رێککهوتنه‪.‬‬ ‫رۆژی کورد‪ :‬کورد بۆ ئهوهی که بگا به کیانی خۆی و ئهو رێککهوتنه به قازانجی خۆی وهرچهرخێنێ و بیگۆڕێ‪ ،‬دهبێ چی بکا‪،‬به گشتی‬ ‫کورد چهند و چۆن تاوانباره له مانهوهی سایکس ‪ -‬پیکۆ تا ئێستا؟‬ ‫بەهرامــی‪ :‬لــهم هــه و مهرجــهدا بهتایبــهتی لــه باشــووری کوردســتاندا‪ ،‬گــهلی کوردســتان بــه پێشــهنگایهتی هێــزه سیاســییهکان دهبێــت‬ ‫بڕیارێکی یهکالکهرهوه بدات‪ .‬دژایهتی کردنی دهوڵهتی کوردی له ژێر ههر چهشنه بانگهشهیهکدا له خزمهتی مانـهوهی ئـهو رێککهوتنـه‬ ‫نگریسهیه و کورد له گهیشتن به ئامانجه ڕهواکانی دوادهخات‪.‬‬ ‫گوتارێـک کــه دهوڵـهتی کــوردی لـه وێنــهی دهســهاڵتێکی داپڵۆسـێنهر و هاوچهشــنی دهسـهاڵتی داســهپاوی داگیرکـهرانی کوردســتان وێنــای‬ ‫دهکات و پێناسهی دهکات ڕاستهوخۆ لهگهڵ گوتاری داگیرکهرانی کوردسـتاندا هاوتهریبـه و لـه خزمـهتی بـهردهوامبونی سـایکس پیکـۆ و‬ ‫بندهست بوونی کورددایه‪ ،‬سایکس پیکۆ و داگیرکهران‪ ،‬کوردستانیان دابهش کرد بهاڵم قهت نهیتوانی ڕۆحی یهکبوون و یهکگرتوویی لـه‬ ‫تــاکی کــورد بســێنێتهوه؛ دڵبهخــهم بــوونی ههرکامــه لــه پارچــهکانی کوردســتان بــۆ پارچــهکانی دیکــهی کورســتان ئاماژهیــه بــهو ڕۆحــه‬ ‫یهکگرتووییه‪.‬‬ ‫لهم هه و مهرجهدا دهبێت ههر پارچهیهک به پشتیوانیی پارچهکانی دیکهی کوردستان ههوڵهکانی بۆ گهیشتن به ئامانجهکانی چڕتـر‬ ‫بکاتــهوه‪ ،‬هاوپــهیمانی هێــزه سیاســییهکانی هــهر کامــه لــه پارچــهکان لهگــهڵ داگیرکــهرانی پارچــهکانی دیکــهی کوردســتان‪ ،‬ڕاســتهوخۆ‬ ‫خزمهته به داگیرکهرانی کوردستان و قهاڵچۆکردنی پارچهکانی دیکه؛ ئهو ویهنهی که له پێنـاو بهرژهوهنـدیی خۆیـدا لـه هاوپـهیمانی‬ ‫لهگهڵ داگیرکهراندا س ناکات قهت بۆی نییه بانگهشهی یهکگرتوویی بکات چونکوو یهکگرتوویی کردوهته قوربـانیی بهژهوهندییـهکانی‬ ‫خۆی‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ڕۆژی کورد ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪128‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایكس پیكۆیهكی تر بهڕێوهیه‬ ‫سمکۆ محەمەد‬ ‫‪ ١١١‬سـاڵ بهســهر رێكــهوتنێكی وهك ســایكس بیكـۆدا تێپــهڕ دهبێــت و كــورد پێـی وایــه كــه ئهمــه تاكـه دهرفهتــه كــه بهههڵوهشــاندنهوهی‬ ‫رێكهوتنهكه ناوی هاتووه‪ ،‬تـاكو كـهڵكی لێـوهربگیرێ بـۆ دامهزرانـدنی دهوڵـهتی كـوردی‪،‬‬ ‫كهچی ئهمریكییهكان لهگهڵ نهیارهكانی دیكهیان وهكـو روسـیا و رۆژئاواییـهكان‪ ،‬خـهریكی‬ ‫رێكــهوتنێكی دیكــهن بــۆ دابهشــكردنی ناوچهكــه‪ ،‬كــه كوردســتانی گــهورهش بهشــێكه لــهو‬ ‫رێكهوتنـــه و ههریـــهك لـــه ئێـــران و توركیـــاش دهبنـــه بـــااڵنس بـــۆ شـــێوازێكی دیكـــهی‬ ‫نوێنهرایــهتی كردنــی ئــهمریكا و روســیا‪ ،‬كــه داوای پشــك دهكــهن لــه ســامانی سروشــتی و‬ ‫دهوڵهمهندبوونی ناوچهكه له نهوت و ماتریالهكانی تر‪ ،‬كهوابوو ئهمه ههڵوهشـاندنهوهی‬ ‫رێكهوتنهكه نییه‪ ،‬بهقهد ئهوهی له شوێنی ئهوه رێكهوتنێكی تر بهڕێوهیه‪.‬‬ ‫مایك ولیامز دیپلۆماتكار و سیاسهتوانی ئهمریكایه‪ ،‬لـه ههفتهنامـهی شهرقولئهوسـهت باسـی ئـهوهی روونكردۆتـهوه كـه ئـهوهی لـه ‪١١١‬‬ ‫ســاڵی رابــردوودا رێكــهوتنی لهســهر كــرا بــۆ دابهشــكردنی دهســتكهوتهكانی ئیمراتۆریــهتی عوســمانی بــوو كــه لــه ســهدهی رابــردوو‬ ‫دهستكهوتهكان بهسهر بهریتانیا و فهرهنسـادا دابهشـكرا و كـوردی تێـدا بـوو بـهقوربانی‪ ،‬ئێسـتا ئـهو رێكهوتنـه بهشـێوهیهكی دیكـه لـه‬ ‫خزمهت هێزهكانی دیكهی ئامادهن له ناوچهكه‪ ،‬ئهو دهڵێ‪ :‬ئهگهر له ‪ ١١١‬ساڵی رابردوودا ئهو سنوورهی به لم دروستكرا‪ ،‬رهنگـه ئێسـتا‬ ‫بهخزمهتی كوردهكان جارێكی تر بهخوێن دروستبكرێتهوه‪ ،‬ئهم سیناریۆیه وهكو سهردهمی دابهشكردنهوهی یهكێتیی سۆڤیهتی كـۆن وایـه‪،‬‬ ‫چونكه گۆڕینی دیمۆگرافیای ئایینی بۆ نموونه ئهگـهر لهگـهڵ ههڵوهشـاندنهوهی یـهكێتیی سـۆڤیهتدا ههریـهك لـه واڵتـانی یۆگسـالفیا و‬ ‫چیــك و ســلۆڤاكیا‪ ،‬لهســهر بنــهمای دوو مهزهــهبی ئــایینێكی دیكــه لــه ناوچهكــه كــه لــه نێــوان ئهرسهدۆكســی و كاســۆلیكی ئــهوروپای‬ ‫رۆژههاڵتی بوو‪ ،‬لێره له رۆژههاڵت كه بهتایبهتی واڵتی كوردانه و دابهشكراوه‪ ،‬ئهمجارهیان ههمان سیناریۆیه بهاڵم لـه نێـوان سـوننه‬ ‫مهزههب و شیعه مهزههبی ئیسالم دهبێت‪ ،‬چونكه دوو جهمسهری دژ بهیهكی ئایینین و دابهشبوونهكه لهسهر ئهو بنهمایـه‪ ،‬بۆیـه ئهگـهر‬ ‫كوردهكــان لــهم نێوهنــدهدا خــهریكی راگهیانــدنی دهوڵـهت و ســهربهخۆیی بــن‪ ،‬رهنگــه زیــان بكــهن‪ ،‬چونكــه جهنگهكــه بــهردهوام دهبێــت و‬ ‫كوردستانی گهوره نابینن‪ ،‬ئهم بهردهوامی بوونه له جهنگ باشترین رێگه دهبێت بۆ ههریهك له ئهمریكا و روسیا و واڵتـانی دیكـه‪ ،‬تـا‬ ‫رێكهوتنێكی تر بكهن‪.‬‬ ‫ترسی مایكل وهكو نووسهر و سیاسهتوانێك بۆ ریكهوتنێكی تر له ناوچهكه لـه بـری شانسـێك بێـت بـۆ كوردهكـان‪ ،‬ئـهویش ئهوهیـه كـه‬ ‫نهمانی جوگرافیـا لـه نێـوان سـوریا و توركیـا و عێـراق و ئێـران بـههۆی بـهردهوامی جهنگـه نادیارهكانـهوه كـه بیـانووی یهكـهم بـوونی‬ ‫داعشه‪ ،‬جارێكی تر ئهم دهوڵهتانه هار دهكات و چاوچنۆكتر دهبن له دهوڵهمهندی ئهو سنووره جوگرافیایهی كه كوردهكانی تێدایه لـه‬ ‫چوارپارچهی كوردستانی گهورهدا‪ ،‬ههرئهوهی كه ملمالنێكان هێندهی تر قورستر بوونه‪ ،‬كارێكی كردووه كه ئهو دهوڵهتانـه جـارێكی تـر‬

‫‪129‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫نهگهڕێنهوه شوێنی خۆیان و وهكو بهریتانیا و فهرهنسای بهر له ‪ ١١١‬ساڵ‪ ،‬چاویان لـه ئاسـن و فسـفۆڕ نـهبێت‪ ،‬بـهڵكو چاویـان لهوهیـه‬ ‫عهمبارهكانیان یهكالیی بكهنهوه كه پڕیهتی له چهك و تهقهمهنی‪ ،‬چونكه ههم سعودیه لـه خزمـهت توركیایـه‪ ،‬بهوپێـهی كـه لهبـهری‬ ‫سوننه مهزههبه و بهردهوامه له ئیدارهدانی جهنگ و باشترین كڕیاری چهكه‪ ،‬ههم شیعهكان ئێـران لـه خزمـهت شـیعهكانی ناوچهكـهن و‬ ‫نموونــهش ســوریا و پارچــهكانی تــر لــه خزمــهت روســیایه و هاوكــاری گروپــه چهكــدارهكان دهكــات‪ ،‬ئهمــهش زیــانی كوردهكانــه ئهگــهر‬ ‫نهگهڕێنهوه بۆ عێراق و پێگهی خۆیان لهسهرهتاوه قایمتر نهكهن‪ ،‬بهرهو سهربهخۆیی بچن زیان دهكهن‪ ،‬كهوابوو ئهمه سهلمێنهری ئهو‬ ‫راستییهیه كه رێكهوتنێكی تر بهڕێوهیه له بری سایكس بیكۆ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستانی نوێ ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪130‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سەد ساڵ دوای سایکس ‪ -‬پیکۆ‪ ،‬بارزانی دەیەوێت چیبکات؟‬ ‫نوچەنێت‬ ‫رۆژی دووشــەممە‪١١،‬ی مــانگی مەی‪ ،‬یــادی ‪ ١١١‬ســاڵەی رێککەوتننــامەی ســایکس ‪ -‬پیکــۆ بــوو‪ ،‬رێککەوتنێکــی ژێربەژێــر کە لە نێــوان‬ ‫بەریتانیــا و فەرەنســا واژۆ کـــرا و‪ ،‬بــۆ مــاوەی ‪ ١١١‬ســـاڵ تــانوپۆی کێشـــە و‬ ‫ئاڵۆزیەکانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستی چنی‪.‬‬ ‫سایکس ‪ -‬پیکۆ زیاتر لە هەر ویەنێک‪ ،‬دڵی کوردی بریندار کرد کە ئێستاش‬ ‫ئاسەوارەکانی لە جێی خۆیەتی‪ .‬ئەندازیارودارێژەری ئەم رێککەوتـنە نهێنـیە‪،‬‬ ‫ســێر مــارک ســایکس‪ ،‬راوێژکــاری سیاســی و پلۆماســی و ســەربازی و تــوێژەری‬ ‫بەریتــانی و یەکێــک لە بەرپرســانی وەزارەتــی دەرەوەی بەریتانیــا و فڕانســوا‬ ‫جــۆرج پیکــۆ‪ ،‬سەرکۆنســوڵی ئەم واڵتە بــوون لە بەیــروت‪ ،‬کە بــۆ یەکالکــردنەوەی وتووێژەکــان و واژۆکردنــی رێککەوتــنەکە چووبــوونە‬ ‫لەنــدەن‪ .‬روســیاش بەشــداری پێکــراو و بەرژوەنــدیەکانی لە بەرچــاو گیــرا‪.‬ئەم رێککەوتــنە لە بنەمــادا بە ئامــانجی هەڵوەشــاندنەوەی‬ ‫ئیمراتوریەتی عوسمانی رێکخرا‪ ،‬دواتر لە مێژوودا بە رێککەوتنی سایکس ‪ -‬پیکۆ ناوبانگی دەرکرد‪.‬‬ ‫داعش‪ ،‬کورد و سایکس ‪ -‬پیکۆ‬ ‫روســــیا کە بە ســــەرهەڵدانی شــــ ڕش‪ ،‬پەیمــــانی ئاشــــتی لە گەڵ ئەڵمانیــــا واژۆ کردبــــوو و لە بەرەی موتتەفەقینــــدا نەمــــابوو‪ ،‬لە‬ ‫بەرژەوەندیەکانی سایکس ‪ -‬پیکۆ بێ بەش مـایەوە‪.‬تورکەکـانیش چەنـد سـاڵ شـەڕیان کـرد و توانیـان دەسـتی ئیتاڵیـا و یۆنانیەکـان لە‬ ‫سەر خاکی خۆیان کورت بکەنەوە و‪ ،‬تەنانەت توانیان چەند ناوچەیەکی قەڵەمڕەوی شام بپارێزن‪.‬‬ ‫بەاڵم عەرەبەکــان دۆڕاوەی رێککەوتــنەکە بــوون‪ .‬ناســیۆنالیزمی عەرەبــی لەو پەڕی هێــز و دەســەاڵتی خۆیــدا بە ســەرکردایەتی جەمــا‬ ‫عەبدولناسر‪ ،‬نەیانتوانی کەمترین دژکردەوەیان هەبێت‪ .‬تەنها هێزێک کە توانی بەکـردەوە رێککەوتـنەکە تووشـی خەلە بکـات و بـاس‬ ‫لە کۆتایی سایک‪-‬بیکۆ بکات داعش بوو‪.‬‬ ‫جێی ئاماژەیە کە مەسعود بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان‪ ،‬رۆژی دوووشەممە لە یادی ‪ ١١١‬سـاڵەی سـایکس ‪ -‬پیکـۆ‪ ،‬رێککەوتـنەکەی‬ ‫بە مردوو وەسف کرد‪ .‬داعش کە توانی سنورەکان نیوان سوریا و عێراق ببەزێنی یەکەم هێـز بـوو کە نەخشـەی رێککەوتـنەکەی شـێواند‪.‬‬ ‫ئەگەر هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان نەبوایە رەنگە پێشڕەویەکانی زۆرتر بوایەت‪.‬‬ ‫سایکس ‪ -‬پیکۆ کوردەکانی پشت گوێ خست‪ .‬رەنگە ئەگەر سایکس سەد ساڵ لەمەوبەر شارەزایی و نازیاری لە سەر توانا و هیزی‬

‫‪131‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کوردەکــان هەبــوایە‪ ،‬پالنێکــی دیــکەی داڕشــتبایە و پشــکی کوردەکــانی لەبەر چــاو دەگــرت‪ .‬ســەرهەڵدانی داعــش ئەم توانــاییەی کــوردی‬ ‫ئاشکرا کرد‪ .‬هێزێک کە بە نوێنەرایتەی جیهان شەڕی داعش و پیشکەوتووترین سیمای تیرۆریزمی جیهانی دەکات‪.‬‬ ‫ئیستا کورد هێزێکی جیدیی و شوێندانەرە‪ ،‬ئەگەر بڕیار بێت بۆ جارێکی دیکە لە پشت دەرگاداخراوەکان نەخشـەیەک بـۆ وێنـاکردنەوەی‬ ‫جوگرافیای سیاسی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دابڕێژرێتەوە‪ .‬گومان لەوەدا نییە کە بۆ جارێکی دیکە پشت گوێ ناخرێن‪.‬‬ ‫ســەد ســاڵ دوای ئەم رێککەوتــنە‪ ،‬شــارەزایانی سیاســی پێیــانوایە کە تەمەنــی بەســەر چــووەو پێویســتە ســنوورەکان ســەرلەنوێ پێناســە‬ ‫بکرێنەوە‪ .‬ئەو سنورانە کە جگە لە شەڕ و خوێنڕشتن نەبی هـیچ دەسـتەوکتێکی بـۆ دانیشـتوانی نـاوچەکە بەدواوە نەبـووە‪ .‬پێـداگری لە‬ ‫سەر پاراستنی دۆخی ئیستا و میراتی سایکس ‪ -‬پیکۆ ناتوانێ مژدەبەخشی داهاتوویەکی هیوابەخش بێت‪ .‬ئێستا رۆحـی سـایکس و بیکـۆ‬ ‫نائارامە بە وهۆی ئەو میراتەی شومەی کە لە دوای خۆیان بەجێیان هێشت‪.‬‬ ‫کورد چۆن وەسفی سایکس ‪ -‬پیکۆ دەکات؟‬ ‫راوێژکــاری مەســعود بــارزانی دەڵێــت‪ :‬رێککەوتنــی ســایکس ‪ -‬پیکــۆ پــێکەوە ژیــانێکی زۆرەملــی بــوو‪ .‬پارێزگــاری هەولیــر دەڵێــت‪ ،‬ئەم‬ ‫رێککەوتنە بۆتە هۆی مەرگی سەدان هەزار کەس‪ .‬جێگری جەوڵ تاڵەبانی دەڵێت‪ :‬سایکس و پیکۆ سەد ساڵ بەر لە ئیستا سـنوورەکانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیان وێنا کرد‪ ،‬بەاڵم ئەمرۆ خەڵکی ناوچەکە دەیانهەوێ بۆ خۆیان لە داڕشتنەوەی سنوورەکان سەرپشک بن‪.‬‬ ‫بە گوێرەی نیۆیۆرکێر‪ ،‬هەرچەند سنورەکانی ئێستای رۆژهەاڵتی ناوەڕاست وێکچـوونێکی کەمـی لە گەڵ نەخشـەی سـەرەتایی سـایک‪.‬بیکـۆ‬ ‫هەیە‪ ،‬بەاڵم دانیشتوانی ناوچەکە دۆخی ئێستای رۆژهەاڵتی ناوەڕاست وەک میراتی سایک و بیکۆ فەرامۆش ناکەن‪.‬‬ ‫بەرهەم ســاڵح‪ ،‬جێگــری مــام جەو ئەوەس دەخــاتە روو کە ئەم جــارە خەڵــک بە پــێچەوانەی رێککەوتــنەکە دەبــێ هەوڵێکــی زۆر بــۆ‬ ‫داڕشتنەوەی سنوورەکان بدەن‪ .‬هەرچەند بە راستی نازانین چارەنوسی خەڵکەکە دەبێ بە چی‪.‬‬ ‫نەوزاد هادی‪ ،‬پاریزگـاری هەولێـر بە نیۆیـۆرکێری راگەیانـدووە‪ ،‬کە کیشـەی سـەرەکی خەڵکـی نـاوچەکە و جیهـانی دەرەوە لەوەدایە کە‬ ‫ئەوان تەنهــا دەزانــن کە هــیچ شــتێکیان نــاوێ‪ .‬ئەوان هێشــتا ســەبارەت بە سیســتمی سیاســی و ئەوەی کە چ ســنورێک گونجــاوە هــیچ‬ ‫بڕیارێکیان نەداوە‪.‬‬ ‫زکری موسا‪ ،‬راوێژکاری سیاسی مەسعود بارزانی رایوایە‪ ،‬کە رێککەوتننامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ هەڵەیەکی رەها بوو‪ .‬ئەم رێککەوتنە وەکـا‬ ‫ژیانێکی هاوبەشی زۆرەملێ بوو و هەر لە سەرەتاوە بەدفەڕ بوونی ئاشکرا بوو ‪.‬چون بە بـێ ئەوەی لە دانیشـتوانی نـاوچەکە پرسـیارێک‬ ‫بکرێ دەربارەی چارەنووسیانەوە بڕیار درا‪.‬‬ ‫نە سایکس دەمینێ نە پیکۆ‬

‫‪132‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لە هەریمی کوردستان دۆخێکی تایبەت لە ئارادایە‪ .‬دروشمی نەمان بۆ سایکس ‪ -‬پیکۆ لە ویەن مەسـعود بـارزانی هەڵگیـراوە‪ ،‬سـەرۆکی‬ ‫پارتی دیموکراتی کوردستان و کوڕی مەو مستەفا بارزانی‪ ،‬کە پشت بە پشت بەرامبەر بە عوسمانی و سیستمی پاشـایەتی عێـراق و لە‬ ‫قۆناغێکیشــدا ئێــران وەســتاونەتەوە‪ .‬بــارزانی لە هەوڵــدایە تــا ئەم دۆســیەی ســەربەخۆی لە مــاوەی ژیــانی سیاســی خۆیــدا بــۆ هەمێشــە‬ ‫دابخــات و بیگەیێنێــتە ئەنجــامی کۆتــایی‪ .‬ئەگەر هەرێمــی کوردســتان ســەربەخۆیی رابگەیێنــێ چــی روودەدات؟ پرســیارێک کە تینــووی‬ ‫وەاڵمە‪.‬‬ ‫ئایا هەریمی کوردستان و شەخسی بارزانی چاوەڕێی مـۆڵەتی ئەمریکـا‪ ،‬ئەوروپـا‪ ،‬عێـراق‪ ،‬ئێـران و واڵتـانی دراوسـێ دەکـات‪ ،‬کـورد لە‬ ‫ئێستادا ئەکتەر و کـاراکتەرێکی بەهێـزە‪ ،‬لە رووی سـەربازی‪ ،‬دپلۆماسـی‪ ،‬سـەرچاوە سروشـتییەکانی نەوت و گـاز‪ ،‬هێـزی پێشـمەرگە و‬ ‫ئەوەی کە پێی دەگوترێ کاراکتەری نەتەوەیی خاوەن پێگەی تایبەتە بۆی هەیە میراتی سایکس ‪ -‬پیکۆ بە خاک بسـپیرێ یـان قەدەر‬ ‫وادەبێ کە پابەندی میراتەکە دەبێ؟‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی نۆچە نێت ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٧ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪133‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دوای سەد ساڵ بەسەر پەیماننامەکەی سایکس پیکۆ دا‪ ،‬کورد و کوردستان لە کوێی‬ ‫مێژوو دان!‬ ‫بێهزاد پیرموسا*‬ ‫کوردســتان لەنــاو جوگرافیــایەکی سیاســی پــڕ لە کێشــەو پەرتەوازەدا‪ ،‬یەکــێکە لە شــوێنەوارە رەســەن و زامــداری نــاوچە ئاگرینەکــانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاسـت‪ ،‬کە بە درێژایـی مێـژوو جـێگەی تەراتێنـی سـوپاو لەشـکرە دڕنـدەکان‪ ،‬جەنـگە‬ ‫مەزنەکان و ئیمپراتۆرە بااڵدەستەکان بووە‪ .‬لەویەکەوە کوشتارگەی ترسناک و راگـوێزانی بە کـۆمەڵ‬ ‫و بە ئــاوارەکردنی کــوردو گەونــی کوردســتان لەســەر خــاکی خــۆی چارەنووســیی هەمیشــەیی بــووە‪،‬‬ ‫لەویەکــی تــرەوە دابەشــکردن و بەخشــینەوەی خــاک و مــافی بڕیــاردانی لە چارەنووســی لە دەرەوەی‬ ‫ویســتی خــۆی بەردەوام لە مێــژوودا بەســەپێنراوی مــاوەتەوە بە ســەریدا‪ .‬هەروەهــا وڵــیتی کــوردان‬ ‫پێشــێلی ســوپاو لەشــکری هێــزە شــەڕخوازو هێرشــبەرەکانی دەوروبەری کوردســتان بــووەو خەڵــکەکەی‬ ‫زیـــانی گەورەی بەرکەوتـــووە‪ .‬ئەمـــانە گەلـــی کـــوردی ناچـــارکردووە بە هەڵگیرســـاندنی شـــۆڕش‪ ،‬راپەڕیـــن و بەرخـــۆدانی مەزن لە دژی‬ ‫چەوسانەوە و ستەمکاری‪.‬‬ ‫ئەم وێنەیە میللەتی کوردی وەک گەلێکی خاوەن ئیرادە و تینووی ئازادی و لەهەمان کاتدا قوربانیدەرێکی بێ پشت و پەنـا لە دونیـادا‬ ‫نیشان داوە‪ .‬هەرچەندە بزووتنەوەی رزگاریخوازی کـورد خـودی خۆیشـی لە چوارچێـوەی ووتـارێکی سیاسـی سـەرچ و نایەکـانگیرو چەنـد‬ ‫بەرەیەکـــی دوور لە یەکیەتـــی نەتەوەیـــی پـــتەو ئامـــادەیی هەبـــووە‪ .‬بەاڵم دوژمنـــان لە هەر چـــوار پـــارچەکەی کوردســـتان لە پێنـــاو‬ ‫بەرژەوەندیەکانی خۆیان چەندین بڕیار‪ ،‬رێککەوتن‪ ،‬بەڵێننامە و پەیماننامەی چەندقۆڵی نهێنی و ئاشکرایان لەسەر داوە‪.‬‬ ‫مێژوو لەم ئاست و رووبەرەدا هەندێ جـار خـۆی دووبـارە کـردۆتەوەو لە هەمـوو وێسـگەکانیدا هەر لەرزینێکـی سیاسـی و جەنگـی گەورە‬ ‫روویدابێ‪ ،‬ئاکامەکەی بە زیانی گەلـی کـورد و کوردسـتان تەواو بـووە‪ .‬یەکـێ لە تراژیـدیا و کارەسـاتی سیاسـی کـورد لەوەوە سـەرچاوە‬ ‫دەگرێ کە لە ملمالنێ و شەڕی نێوان دوژمنەکانیدا نەیتوانیـوە هەلەکـان بقـۆزێتەوەو یەکیەتیەکـی نەتەوەیـی و نیشـتیمانی پێکبهێنێـت‪.‬‬ ‫جەنگی درێژخایەنی نێوان سەفەوی و عوسمانیەکان مێژووی ئێمەی لە خاڵێکی ووازدا مت کردووە‪ .‬بە جۆرێـک کە نەیتوانیـوە هەسـتێتە‬ ‫سەر پێ و سوود لەو دوژمنکاری‪ ،‬مەرگدۆستی و کاولکاریەی ئەوان لە دژی یەکتردا وەربگرێت‪ .‬هەر بۆیە سست و پەرتەوازەیی گووتاری‬ ‫سیاسی کوردی لەویەک و دڕندەیی ـ هۆڤێتی و بێبـاکی دوژمنەکـان لەویەکـی تـرەوە پەیمـانی قەسـری شـیرینی بەدوای خۆیـدا هێنـا و‬ ‫جوگرافیــای سیاســی کوردســتانی لەت کــرد و کــردیە دوو پــارچەی لەیەک جــودا‪ ،‬کە هەتــا ئێســتاش جــوواڵنەوەی سیاســی و خەبــاتی‬ ‫شۆڕشگێڕی رزگاریخوازی کورد پێوەی دەناڵێنێ‪.‬‬ ‫مێژوو هەموو ساتێ لەبار نابێت و دەروازەکانی ئاوەاڵ ناکات بۆ خۆ فڕێدانە ناویەوە و خۆ دامەزراندن تیایدا‪ .‬لە هەمان کاتدا‬

‫‪134‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئیــرادەی شۆڕشــگێڕی‪ ،‬وشــیاری سیاســی و ئاگــایی نەتەوەیــی بە بەســتراوی بەیەکەوە فــاکتەرە هەرە بەهێزەکــانن لە ســەرجەم شکســت و‬ ‫سەرکەوتنەکانیدا‪.‬‬ ‫قۆناغێ دووەمی لەرزینی مەزنی سیاسی کورد‪ ،‬سەد ساڵ لەمەوبەر لە پەیمانی سـایکس ــ پیکـۆی سـاڵی ‪ ١٩١١‬دا روودەدات و مێژوومـان‬ ‫دەکەوێــتە خــاڵێکی تــری ســڕبوونەوە‪ ،‬کە تیایــدا کــورد وەک قوربــانیەکی تەماشــاکەری بێــدەنگ ئامــادەگی دەبــێ‪ .‬ســەد ســاڵ لەمەوبەر‬ ‫کوردستانی ژێردەسـتی ئیمپراتـۆریەتی خەوفەتـی عوسـمانی‪ ،‬بەهـۆی پەیماننـامەی سـایکس ــ پیکـۆ وە دەکەوێـتە بەردەم هەلـومەرجێکی‬ ‫یەکجـــار هەســـتیاری مێژوویـــی گەورەوە‪ ،‬کە بەهـــۆیەوە زۆر نزیـــک بـــۆوە لە هەلـــی دامەزرانـــدن و ســـەربەخۆیی‪ ،‬بەاڵم لە ئاکامـــدا بە‬ ‫پێچەوانە کەوتەوەو لە ماوەی چەنـد سـاڵێک لە هێنـان و بردنـی مەلەفەکـانی پەیماننـامەکە‪ ،‬هەژانێکـی سـامناک رووی تێکـردو خـاکی‬ ‫کوردستانی لە دوو پارچەوە دابەشکرد بـۆ چـوار پـارچە‪ .‬دوو دوژمنـی نـوێی سەرسـەختی تـری بـۆ کـورد دروسـت کـرد کە دەوڵەتـی نـوێی‬ ‫عێراق و سووریا بوو‪.‬‬ ‫هەرچەندە لەو هەیامانەدا بەیاننامە ‪ ١٤‬خاڵیەکەی ‪Woodrow Wilson‬ی سەرۆکی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩١٨‬داو پەیماننامەی سیڤەری فەڕەنسای ساڵی ‪ ١٩٢١‬بەروون و ئاشکرا داخوازیان لە دەستەبەرو فەراهەمکردنی مافی نەتەوەکانی ژێر‬ ‫دەســەاڵتی دەوڵەتــی عوســمانی کــردووە‪ ،‬هاوکــات بە شــێوەیەکی تیــۆری هەوڵێــک لە ئــارادا بــوو کە لە ســەرەتاکانی ســەدەی بیســتەمدا‬ ‫گۆڕینی جوگرافیای سیاسی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست لە بەرژەوەندی کورد دا بێ‪ ،‬بەاڵم لە ئەنجامیدا داخستنی یەکجارەکی دەرگای هیواکـان‬ ‫بە پەیمانی لـۆزان ی ‪٢٤‬ی گەووێـژی سـاڵی ‪ ١٩٢٣‬لە سویسـرا نەک هەر لەو کـاتەدا کۆتـایی بە خەونـی سـەربەخۆیی کوردسـتان هێنـا‪،‬‬ ‫بەڵکو برینێکی تری بە سوێی لە ناو دڵی کورداندا دروستکرد‪ ،‬کە تا ئێستایشی لەگەڵدابێ ئازارو خوێن دەبەخشێ‪.‬‬ ‫دابەشکردنی کوردستان بۆ چوار پارچە لەو ساتانەدا ئاگرێکی کڵـپەدار بـوو بـۆ سـووتاندنی خەونەکـانی ئـازادی و رزگـاری مرۆڤـی کـورد‬ ‫لەسەر خاکی رەسەنی خۆیـدا‪ .‬هەڵوەشـانەوەی ئیمپراتـۆریی عوسـمانی سـوودێکی گەورەو هەلێکـی زێـڕین بـوو بـۆ کـورد‪ ،‬بەاڵم لەجیـاتی‬ ‫دەستەبەرکردنی مافی سەربەخۆیی کوردستان‪ ،‬چەند دەوڵەتگەلێکی نوێی عەرەبی دروست کـرد کە لە پاشـاندا بـوونە جەمسـەرێکی تـری‬ ‫دژ بە هەموو بەرژەوەندیەکانی گەلـی کـوردو کوردسـتان‪ ،‬هاوشـێوەو هاوشـانی دەوڵەتـی نـوێی کەمالیسـتی رەگەزپەرسـتی تورکیـاو ژێمـی‬ ‫سەرکوتکەری ئێران کەوتنە پەوماردانی هەوڵ و جوواڵنەوەکانی کورد بە پاڵپشت و هاوپشتی کۆلۆنیالیزمی نێونەتەوەیی و دڕندەترین‬ ‫شێوازی تووندوتیژیان لەسەر زەمینی کوردستان دا جێبەجێ کرد‪.‬‬ ‫‪١١‬ی گواڵنی ئەمساڵ سەد ساڵ بەسەر ئەو پەیماننامەیە نێودەوڵەتیەدا تێپەڕدەبێ‪ ،‬بارودۆخ و رەوشی کوردستان و ناوچەکە لە لێواری‬ ‫لەرزینێکی بەهێزو مەزنی تردایە‪ ،‬کە بۆی هەیە ببێتە قۆنـاغی سـێهەمی گۆڕانکـاریە مەزنەکـان لەسـەر خـاکی کوردسـتان و ناوچەکـانی‬ ‫تــری رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت‪ .‬توونــدوتیژی‪ ،‬ملمالنێــی مێــژووی‪ ،‬ئــاینی ــ مەزهەبــی و نەتەوەییەکــان بە پاڵپشــتی و ســەرکردایەتیکردنی‬ ‫تورکیا و ئێران لە دوو بەرەی لێکدژی نێونەتەوییـدا گەیشـتۆتە ئەو پەڕی لـوتکەی دڕنـدەیی‪ .‬لە ناواخنیـدا کـورد و کوردسـتانیان هەم‬ ‫قوربانیەکی ناو ئەو خوێنەن کە لە دەرەوەی ویستی خۆی بەبەرهەمهێنراوە‪ ،‬هەم پاڵەوانێکی سـەربەرزی سـەرکەوتوون کە شارسـتانیەت‬ ‫و جیهـــانی ســـەکۆور شـــانازی پێـــوە دەکـــات‪ .‬بەاڵم بە دومـــاهی هـــاتنی ئەم جەنـــگە خوێنـــاوییە هەمەویەنە دا ناکرێـــت و نابێـــت‬ ‫بەرژەوەندیەکان و چارەنووسی رەوای نەتەوەیی کوردو نیشتیمانی کوردستان پێشێل بکرێت‪ .‬مێژوو نابێت بەهەمان دۆخی رابردوو خۆی‬

‫‪135‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دووبارە بکاتەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر کوردو کوردستانیان لەو کاتانەی سەردەمی سایکس ــ پیکـۆدا کـارەکتەرێکی ووازی نـاو کـایە سیاسـیەکان بـووەو بێدەسـەاڵت‪ ،‬بـێ‬ ‫ریکخستنێکی توکمە و راوەستاو بووە‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ ویەنێکی سەرەکییە لە سەرکەوتنی سەربازی و جوگرافیای سیاسیەوە‪ ،‬کە بەردەبازی‬ ‫شــەڕی تیــرۆرزمە و هاوپەیمــانە لەگەڵ واڵتــانی زلهێــزدا‪ .‬لە هەمــان کاتــدا بەرژەوەنــدیەکان‪ ،‬ملمالنێــیە سیاســی و ســەربازیەکانی ئەو‬ ‫واڵتانە بە سەرپەرشتی ئەمریکاو رووسیا دوو بەرەی دژ بە یەکی درووست کردووە‪ ،‬کە لە نێوانیاندا کورد پێویسـتی زۆری بە یەکگـرتن‬ ‫و یەک ئاراستەیی هەنگاونانی هەیە‪.‬‬ ‫لە باشوری کوردستان‪ ،‬کورد ئاکتۆرێکی بەهێزە لە ناو دەوڵەتی عێراقـدا‪ ،‬هەروەهـا پێگەیەکـی نێـودەوڵەتی گرنگـی هەیە و پاڵپشـتی‬ ‫دەکــرێ لە جیهــان و ســەنگ و رۆڵــی بەهێــز دەگێــڕێ بەســەر نــاوچەکەدا‪ .‬بــۆیە نــاتوانرێ بە بــێ بەرژەوەنــدیەکانی کــورد لە باشــوردا‪،‬‬ ‫زلهێزەکان گەمەی سیاسـی نـوێ و نەخشـەی جیۆپـۆلێتیکی تـازە دابڕێـژن‪ .‬بەاڵم لەگەڵ ئەوەشـدا دەبـێ پەی بەو راسـتیەی پـێ بـدرێ و‬ ‫بزانرێ کە ئەو دوو بەرەکی و پەرتەوازیە سیاسیەی لە ناو حکومەت و پەرلەمانی هەرێمی باشوری کوردستان دا هاتۆتە ئـاراوە زیـانی‬ ‫گەورەی بە کورد و کوردستان گەیاندووە‪ .‬پەکخستنی پەڕلەمان‪ ،‬کوشتنی دیموکراسی و ئەو دوژمناتیە خەستەی ناو ماڵی کورد لەویەک‬ ‫و لەویەکی ترەوە تەنگژەی ترسناکی ئابوری و باڵوبوونەوەی گەندەڵی بەناو شادەمارەکانی دەسەاڵتی حزبی و حکومەتـدا‪ ،‬چارەنووسـی‬ ‫ژیانی تەندروستی کۆمەاڵیەتی و هەستی نەتەوەیـی و نیشـتیمانی تەواو وواز کـردووەو راسـتەوخۆ کـاریگەری کـردۆتە سـەر چارەنووسـی‬ ‫سیاسی و ئاسایشی نەتەوەیی لە باشوری کوردستان‪ .‬لە هەمان کاتدا ناوو ناوبانگ و پێگەی هەرێمی کوردسـتانی لەویەن هاوپەیمـانە‬ ‫نێــونەتەوەیی و دۆســتانی کــورد لە دونیــادا ناشــرین کــردووە‪ .‬بــۆیە دەبێــت بە زووتــرین کــات ناومــاڵی کــورد لە چوارچێــوەی یاســادا‬ ‫رێکبخرێتەوە‪ ،‬یەک گووتاری پێکبهێنرێت بۆ پەیوەندی سیاسی و مامەڵەکردنی دیپلۆماسی لەگەڵ واڵتانی دراوسێی وەک تورکیا و ئێران‬ ‫و بە خودی دەوڵەتی عیراقیشەوە‪ .‬دابەشبوونی سیاسی پارتە کوردیەکان بەسەر چەند جەمسەر و تێڕوانینێکدا لەم رۆژگـارە هەسـتیار‬ ‫و ناسکەدا‪ ،‬کورد دووچاری ماڵوێرانیی دەکاتەوە‪.‬‬ ‫دەوڵەتی تورکیا بەرژەوەندی چاوچنۆکانەی هەیە لە باشوردا‪ ،‬هاوکات بە خەیـاڵپاڵوی و نوسـتالیژیایی پـێش سـاتەکانی پەیماننـامەی‬ ‫سایکس ـ پیکۆ وە دەڕوانێتە گۆڕآنکاریەکان‪ .‬ئەو چاوی لە موس بڕیوەو هەرێمـی کوردسـتانیش وەک فـابریکێکی گەورەی پەتـڕۆڵ سـەیر‬ ‫دەکات‪ .‬تورکیا لەدەرەوەی بەرژەوەندیەکانی نەوت‪ ،‬دەستکەوتەکانی باشورو ئەزموونی هەرێمی کوردسـتان وەک دڕکێـک بـۆ نـاو گلێـنەی‬ ‫پانتورکیزمـــدا دەبینێـــت‪ .‬نەوت و گـــازی هەرێمـــی کوردســـتان بـــۆ تورکیـــا ئەگەر دوێنـــێ و ئەمـــڕۆ روویەکـــی تەمـــومژاوی هەبـــووبێ لە‬ ‫مامەڵەکردنیدا‪ ،‬ئەوا بۆ بەیانی بۆڕیەکانی دەبنە خوێنی کورد و هەڵیدەلووشێ‪ ،‬دەیکاتە سیاسەتێکی ئەمنی ــ ئـابوری بـۆ هێنـانە ژێـر‬ ‫رکێفی مەلەفە سیاسیەکان‪ .‬ئەگەر دەسەاڵتی هەرێمی کوردستان پێی وابـووبێ و پێـی وابـێ کە ئـێمە نەوت و قـوڕگی ئـابوری کوردسـتان‬ ‫رادەستی بەغدا ناکەین و خۆمان مامەڵەی ئابوری لەگەڵدا دەکەین‪ ،‬ئەوا ئەمڕۆ تورکیا دەیەوێ دەسـت لە گەرووی کوردسـتان بگـرێ و‬ ‫هەرێمی کوردستان ملکەچ بکات بـۆ پشـتگیری لە سیاسـەتەکانی خـۆی لە نـاوچەکەدا‪ .‬کە سـەرەکیترین ئامـانجی سیاسـی دەسـتەمۆکردنی‬ ‫سیاسی حکومەتی هەرێمە لە باشورو هەڵوەشانەوەی سیستەمی فیدڕاڵی رۆژئاوای کوردستانە‪ .‬تورکیا دەیەوێ ئەو سـنوورە دەسـتکردانەی‬ ‫کە لە نێوان باشورو رۆژئاوادا کۆتـایی پێهـاتووەو نەمـاوەو مـژدەی یەکپـارچەیی دەدات بە کـورد و کوردسـتان بـۆ بەیـانی‪ ،‬بە پۆسـتاڵی‬ ‫جەندرمەکانی کۆنتڕۆڵیبکاتەوە‪ ،‬بە تایبەتی بیری نەتەوایەتی و کورد بوون و گیانی دیموکراسیانەی رۆژئاوای کوردستان هەڵتەکێنێ‪.‬‬

‫‪136‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پێشــمەرگە قارەمانەکــان‪ ،‬گەریــال بــوێرو شــەڕڤانە نەبەردو خۆڕاگرەکــان لە مــاوەی ئەم دوو ســاڵەدا کوردبــوون و مرۆڤبــوونی ئــێمەی بە‬ ‫ســەرفەرازی و ســەربڵندی راگــرت‪ ،‬لەبەر چــاوی دونیــا رووی گەش ســپی وشارســتانی ئێمەیــان دەرخســت‪ ،‬لە بەرامبەریشــدا رووڕەشــی و‬ ‫بێویژدانی و بەربەریەتی دوژمنانیان نیشانی واڵتە گەورەو زلهێزانە دا کە ئەوە سەد ساڵە پشتیان لە کورد کردووە‪ .‬بەاڵم دەسـەاڵتی‬ ‫سیاســی کــورد لەمەڕ یەکگــرتن و یەکســەنگەری و یەک جەمســەری ئاراســتە دیپلۆماســیەکانی لە ئاســت چــاوی جیهــان و بەرگــریە مەزن و‬ ‫بەرچاوەکانیان دا نیە‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ تورکیا و رژێـمە پۆلیسـیی دیکتاتۆریـانەی ئەردۆگـان سیاسـەتێکی لە رادەبەدەر دوژمنـانەی دژی کـورد لە بـاکور و رۆژئـاوا پیـادە‬ ‫دەکات‪ .‬خوێنی ژن‪ ،‬مناڵ و ووو بەسااڵچوانی کورد لەسەر شەقام و کوچەو ماڵ و حەوشەی خۆیاندا لە سەر خاکی کوردسـتان دەڕژێنـێ‪.‬‬ ‫تورکیا لە سیاسەتی دەرەوەیدا دووچاری شەپرزەییەکی بێ وێنە هاتووە‪ ،‬کە هەتا دێت وێـنە دزێـو و ناشـرینەکەی وی واڵتـانی جیهـان‬ ‫بە ئاشــکەرا دەردەکەوێ‪ ،‬لەویەک دوژمنــایەتی هەمــوو دونیــا دەکــات دژی کێشــەی کــورد و کوردســتان‪ ،‬لەویەکــی تــرەوە ئەردۆگــان و‬ ‫دەوڵەتەکەی وەک ســواڵکەرێکی سیاســی لەبەردەم دەرگــای ئەم دەوڵەت و ئەو واڵت دا دادەکــوڕمێ و دادەچەمــێ بــۆ دەســتەبەرکردنی رای‬ ‫گشتی لە داگیرکەریە نوێکانیدا و چاوچنۆکیەکانی بۆ عێراق و سووریا‪ .‬لە سیاسەتی ناوخۆشدا رای گشتی تورکیا خەریکە دەگاتە ئەو‬ ‫بــاوەڕەی کە ‪ AKP‬خەریــکە تورکیــا بەرەو مــاڵوێرانیەکی نــوێ دەبــات و دەســتی ســووری خوێنــاوی ئەردۆگــان و دەوڵەتەکەی نیگــای‬ ‫ئایندەی تورکیا لێ و تەمومژاوی دەکات‪.‬‬ ‫کەسایەتی ئەردۆگان هەمان کەسایەتی ئیمپراتۆری عوسمانی پێش سەردەمی پەیماننامەی سـایکس ــ پیکـۆی هەیە کە تـزاری قەیسـەری‬ ‫رووسی نیکۆوی یەکەم ناوی لێنابوو پیاوە نەخۆشەکەی ئەوڕوپا‪ ،‬ئەوە بـوو ئەو نەخۆشـیەی بە عەرشـی دەسـەاڵتەکانیدا باڵوبـووەوەو‬ ‫لە ئاکامدا سـەری هەمـوو ئیمپراتـۆریی خـوارد‪ .‬ئەمـڕۆ فیالدیمێـر پـۆتین ی سـەرۆکی رووسـیا و زۆر لە سـەرۆک واڵتـانی تـری دونیـا لە‬ ‫زەمەنێکی جیاو بەاڵم هەمان شوێنەوە‪ ،‬ئەردۆگان بەو کەسە فۆبیاو ماخۆونگرتووەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ناوزەند دەکەن‪ ،‬کە دووچـاری‬ ‫شــێزۆفیرنیای سیاســی بــووە‪ .‬کە لە دیوێکــدا پشــتگیری و هاوپشــتی داعــش و هێــزی تــاریکی و تێرۆرســتی دەکــات و بەسەرســەختی‬ ‫دوژمنایەتی کوردو دەستکەوتەکانی لە هەر چوار پارچەکانی کوردسـتان دەکـات‪ .‬لە دیـوێکەی تـردا دەیەوێ وەک عوسـمانیزم هەیـمەنەو‬ ‫هەژموون و دەسەاڵتی خـۆی بەسـەر نـاوچەکەدا فەرز بکـات‪ .‬کـورد و کوردسـتانیان بەم سیاسـەتە کاولکـاری و خـوێنڕژییە چـۆک نـادات‪،‬‬ ‫بەرخۆدانە بە هیمەتەکان و خۆڕاگریەکان‪ ،‬هەڵمەتە دلێرەکانی باکور جێگای شانازی و سەرفرازی گەلی کوردو کوردستانن‪.‬‬ ‫دەوڵەتی ئێران و رۆژهەاڵتی کوردستان هەر وەک چۆن لە دەرکردنی پەیمانی سایکس ـ پیکۆ ویەنێکی سەرکەوتوو و ژێرکەوتـوو نەبـوو‬ ‫لە هاوکێشـەو گـۆڕینی نەخشـەی سیاسـیی ئەو کـاتە‪ ،‬ئێسـتایش ئەم پـارچەیەی کوردسـتان راسـتەوخۆ لە رووی جوگرافیـاو هەڕەشــەو لە‬ ‫چاوچنۆکایەتیەکــــانی تورکیــــاو پەومــــارە تیرۆســــتیەکانی داعشــــەوە دوورە‪ .‬بەاڵم رژێمــــی کۆمــــاری ئیســــالمی ئێــــران بەردەوامە لە‬ ‫ســەرکوتکردن‪ ،‬کوشـــتن‪ ،‬زینـــدانی و لەســێدارەدانی رۆڵەکـــانی کـــورد لە شــارو گونـــد و شـــارۆچکەکانی کوردســتان‪ .‬هاوکـــات ئەمـــڕۆکە‬ ‫جەمســەرێکی بەرچــاو و ئــاکتیڤە لەنــاو رووبەڕووبوونەوەکــان و هاوکێشەسیاس ـیەکانی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت‪ ،‬بەتــایبەتی لە ســووریاو‬ ‫عێراقدا‪.‬‬ ‫دەوڵەتی ئێران بە شێوەیەکی راستەوخۆ دەستی رەشی خستۆتە ناو دۆزی رەوای گەلی کورد لە پارچەکانی تری کوردستاندا‪ .‬بە هەموو‬

‫‪137‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫شێوەیەک لە هەوڵ و دژایەتی تووندی بەرەوپێشچوونی دۆزی گەلی کورد و کوردستانە‪ .‬بەهۆی گۆڕانکاریە خێراکان لە عێراق و سـووریا‬ ‫داو دەســتێوەردانی هەمەویەنە لە نــاوچەکە و هەرســێ پــارچەی بــاکور‪ ،‬باشــورو رۆژئــاوا زیــاتر لە رۆژهەاڵتــی کوردســتان لەبەردەم‬ ‫گۆڕانکــاری نــوێ راوەســتاون‪ .‬ئێــران بەردەوام لە هەوڵــی ووازکــردن و لەبیرکردنــی مــافی بەشــخوراوی کوردســتانیانە لە واڵتەکەیــدا‪،‬‬ ‫بەشــێوەیەکی شــاراوەو لەســەرخۆتر لە تورکیــا کــار لەســەر بێــدەنگی و مــاتیی بــزووتنەوەی رزگــاریخوازی کــورد دەکــات لە رۆژهەاڵتــی‬ ‫کوردستان‪ .‬دەوڵەتی ئیسالمی ئێران بە ئاشکرا‪ ،‬بەاڵم بە رێگایەکی بەرنامەداڕێژراو دوژمنایەتی سەختی هەموو پرۆسـەیەکی رزگـاری و‬ ‫دیموکراســیی ســەربەخۆی کــوردی دەکــات‪ .‬ئەو کاتێــک هەمــوو دەنگێکــی تــۆلێرانیزمی سیاســی و بــزووتنەوە دیموکراســیەکان بە ژەهرێکــی‬ ‫کوشندە دەزانێ بۆ دەسـەاڵتە تیۆکراسـیە دەمـارگیریەکەی خـۆی‪ ،‬لەهەمـان کاتـدا داواو پشـتگیری مـافی سیاسـی مەزهەبیـی لە هەنـدیک‬ ‫واڵتـــی تـــردا دەکـــات‪ ،‬لە پراکتیکـــدا هەمـــوو ئەزمـــوون و حـــوکمڕانیەکی کـــوردی ســـەربەخۆ بەرپەرچـــدەداتەوە‪ .‬هەر بـــۆیە بەرگـــریە‬ ‫قارەمانیەکانی شـەڕڤانان لە رۆژئـاوای کوردسـتان و دروسـتکردنی ئەزمـوونی حکـومڕانی کوردسـتانی سـەرەتا لە رێگـای کانتۆنەکـانەوە و‬ ‫دواتر بە راگەیاندنی سیستەمی فیدڕاڵی رۆژئاوا ـ باکوری سـووریا کە رۆژ بە رۆژ لە سـەرکەوتن و پشـتگیری نێـودەوڵەتی زیـاتر دایە‪.‬‬ ‫دەوڵەتـی ئێــرانیش وەک تورکیــا دووچــاری هەمـان شــپرزەیی سیاســی کــردووە‪ ،‬بەاڵم بێـدەنگ! چــونکە لەبەر دوژمــنە گەورەکــانی تــری‪،‬‬ ‫جارێ راستەوخۆو بە کردەکی نەکەوتۆتە ناو سەنگەرەوە‪.‬‬ ‫بەیەکەوە گرێــدانی هەمەویەنەی باشــورو رۆژئــاوا کە ســنووریان لە نێوانیانــدا نەمــاوە‪ ،‬پێویســتیەکی هەنووکەییــانەی یەکجــار گــرنگە‪.‬‬ ‫هەموو دوورکەوتنەوەیەکی ئەم دوو بەشـە لە یەکتـری ووازبـوونی هیواکـانە بـۆ یەکگـرتنەوەی جیۆپۆلـۆتیکیی لە ئاینـدەیەکی نزیکـدا‪.‬‬ ‫دەبێ هەوڵی دیپلۆماسی نێودەوڵەتی زیاتر بدرێت بۆ پەیداکردنی دۆسـتی سیاسـی و دانپێـدانان بە چارەنووسـی کوردسـتان‪ ،‬وەک گەلـی‬ ‫کورد خۆی دەیەوەێ‪ ،‬نەک بەپێی بەرژەوەنـدی واڵتە سـتەمکەرەکان‪ ،‬یـان سـایکس ــ پیکـۆ ئاسـا لەژێـر پەردەی پایماننـامەیەکی رەشـدا‬ ‫دوور لەبەرچاوگرتنی کەتواری سیاسی مافەکانی گەلی کورد و نەتەوەکانی تری ناوچەکە پێشێل نەکەن‪ .‬دیسانەوە بە قەڵەم و کـاغەز‬ ‫و راستکێش نەخشەی سەرزەمینی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و خاکی کوردستان داپاچن‪.‬‬ ‫بزووتنەوەی رزگاری کوردستان‪ ،‬پارت و هەموو ویەنە سیاسیەکانی کورد و بەرێکخراوە مەدەنیەکانەوە دەبـێ بە لێپرسـراوەتی مێژوویـی‬ ‫مەزنەوە لە نێوان گەمە سیاسیەکانی هەرجووت جەمسەری ناو رووداوەکان ( تورکیا ـ ئەمریکا ) و ( ئێران ـ رووسـیا ) مـاف و داخـوازی‬ ‫و بەرژەوەندیەکانی کورد و کوردستان بجووڵێنێ‪ .‬بەتـایبەتی قەوارەی هەرێمـی کوردسـتان لە باشـور دەبـێ وێـنە گەورە و سـتراتیژیەکە‬ ‫ببینێـت و واز لە گەمە تـاکتیکیەکە بهێنێـت و زۆر بە هەســتیارو بە ئاگـا بێـت لە تێکەاڵوکردنــی دۆسـیەکانی سـەربەخۆیی و بازرگــانیی‬ ‫پەترۆ و پاراستنی ئاسایشی سیاسی و کۆمەاڵیەتی لە کوردستان دا‪ .‬هاوکات خـۆی ئامـادە بکـات بـۆ ئەو گۆڕانکایـانەی کە بـۆی هەیە‬ ‫لە ماوەیەکی نزیکدا عێراق و سووریا بگؤڕێ یان هەڵبوەشێنێتەوە‪.‬‬ ‫دەبێ ویەنە سیاسیەکانی باشوری کوردسـتان زۆر بـاش لەوە تێـبگەن کە لە ئەمـڕۆکەدا بەهـۆی گـۆڕینی ئادمۆسـفەری سیاسـی و کێبڕکـێ‬ ‫مەزنە نێودەوڵەتیەکان لە ناوچەکەدا‪ .‬ئەگەر تورکیا بەردەوام بێ لە هێرش و پەومارە دڕندەکانی دژی کۆمەاڵنی خەڵکـی کوردسـتان و‬ ‫دان نەنێــت بە مــافە سیاســیەکانی کوردســتانیان لە بــاکوردا‪ ،‬ئەوا ئاسایشــی نــاوچەکە روو لە تێکچــوون دەچــی و ئەزمــوونی حکــوومەتی‬ ‫هەرێمــی کوردســتانیش دەکەوێــتە مەترســی گەورەوە‪ ،‬هاوکــات لەشکرکێشــیەکانی ســوپای تورکیــا لە نــاوچەکە زۆر پەرەدەســێنێ‪ .‬دەبــێ‬ ‫هەمــووان ئەوە بــزانن‪ ،‬کە ئاسایشــی کــومەاڵیەتی نەتەوەیــی لە باشــوری کوردســتان راســتەوخۆ بەســتراوەتەوە بە پارچەکــانی تــری‬

‫‪138‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کوردســتانەوە‪ ،‬بەتــایبەتی بە بــاکورو رۆژئــاواوە‪ .‬ئەو پــیالنە ژەهــراویەی کە دەوڵەتــی تورکیــا دایڕشــتووە بــۆ لەنــاوبردنی ئەزمــوونی‬ ‫رۆژئاوا‪ ،‬بەسەرکەوتنی تیایدا کارگەری زۆر ترسناک دەکاتە سەر حکومەتی هەرێمی باشور و تێکـڕای خەبـاتی رزگـاریخوازی کوردسـتان‬ ‫و ناوچەکە‪ .‬لەهەمان کاتدا ئاگرێک لەناو ماڵی کورد دا هەڵدەگیرسێنێ کە هەموو ویەک پێـوەی بسـووتێ‪ ،‬تەنهـا بازرگانـانی سیاسـی‬ ‫کورد نەبـێ ئەوانەی کە کـوردایەتی و سیاسـەتیان بە شـێوەیەکی ئەوپەڕی تاریـک تێکەڵـی کـاری بازرگـانی گەورە کـردووە بـۆ بەتـااڵن‬ ‫بردنی سامان و سەروەتی کوردستان لە رێگای دوژمنەکانمانەوە‪.‬‬ ‫خەبــات و حــوکمڕانی کــورد بە جلەوگیــری لەهەر ئەزمــوونێکی دەســەاڵتداریدا بێــت‪ ،‬بەبــێ پرۆســەی دیموکراســی‪ ،‬دادی کــۆمەاڵیەتی و‬ ‫ئاشتەوایی سیاسی شکست دەهێنێت و سەرناگرێت‪ .‬دیکتاتۆریەت و تـاکڕەویی ڤایرۆسـێکی سیاسـیی ترسـناکن بـۆ سـەر جەسـتەی خەبـاتی‬ ‫رزگـــاری نیشـــتیمانی بە دەوڵەتـــی کوردیشـــەوە‪ .‬بـــۆیە ســـەربەخۆیی کوردســـتان و جێگیربـــوونی کـــورد لە مێـــژوودا تەنهـــا لە کەشـــێکی‬ ‫دیموکراسیانەدا هەڵئەکات و دادەمەزرێت‪ .‬کورد سەدان ساڵە قوربانی نەداوە بۆ هێنان و دروستکردنی دەسەاڵت و حوکمی دیکتاتۆری لە‬ ‫کوردستان دا‪ .‬پاوانخوازی سیاسی تەمەنی کورتە و بۆی هەیە سەری نیشتیمانیش بخوات‪.‬‬ ‫لەگەڵ روودانــی هەر گۆڕانکــاریەکی نــوێی نێــودەوڵەتی و ئەقلیمــی لە ســووریا و عیراقــدا‪ ،‬دەبــێ ســتاتۆ و رەوشــی ئێســتای حکــومەتی‬ ‫هەرێمی کوردستان بە ناوچەدابڕاوەکان و کەرکوکی ستەمدیدە و موسـڵی پەراوێزخـراو و لەگەڵ هەمـوو نـاوچە کوردسـتانیەکانی رۆژئـاوا‬ ‫کە ئـــازادکراون‪ ،‬بەهەر نـــرخ و قوربـــانیەک بـــێ بپـــارێزرێ و زیـــاتر پەرەبســـێنێ‪ ،‬هەوڵـــی زۆرتـــری بـــۆ بـــدرێ لە بەرفراوانکـــردن و‬ ‫بەرەوپێشــچوون و بە رەســمی ناســاندنی لە نێوەنــدە نێودەوڵەتیەکانــدا‪ .‬هەمــووانیش لە هەر پــارچەیەکی تــری کوردســتان خەبــات و‬ ‫تێکۆشانی خۆیان چڕ بکەنەوە بۆ پاراستنی چارەنووسی ئەزموون و دەستکەوتە بەدەستهێنراوەکان‪.‬‬ ‫ئـیستا لە کاتێکدا کە سەد ساڵ بەسەر سـایکس ــ پیکـۆ دا تێـدەپەڕێ‪ ،‬دامەزرانـدنی سـتاتۆی باشـورو رۆژئـاواو راپەڕیـن و بەرخـۆدانی‬ ‫باکورو خەباتی سیاسی پەڕلەمانی و مەدەنـی ‪ HDP‬هەدەپە‪ ،‬لەگەڵ تێکۆشـانی گەلـی کـورد و کوردسـتانیان لە رۆژهەاڵتـی کوردسـتان‬ ‫ئەو پەیمانەی هەژاندووەو هێناویەتیە لەرزەو بێ نـرخ و پەریشـانی کـردووە‪ .‬بە کردەکـی ئیـرادەی گەلـی کـورد ئەوەی سـەلماندووە کە‬ ‫بەبێ دامەزراندنی دەسەاڵتێکی خۆجێیی کورد لە جوگرافیایێکی دیـاریکراودا‪ ،‬لە هەر چـوار واڵتـی سـتەمکارو داگیـرکەردا زۆر ئەسـتەمە‬ ‫ئاسایش و هیچ پرۆسەیەکی دەوڵەتداری تەندروست لە ناوچەکەدا سەرکەوتن بەدەست بهێنێت‪ ،‬مێـژوو لە مـاوەی ئەو سـەد سـاڵەدا زۆر‬ ‫بە روونی ئەم راستیەی سەلماندووە‪.‬‬ ‫* ئەندامی کۆنسەی بەڕێوەبەری کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان ـ ک‪.‬ن‪.‬ک‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی هەڵوێست ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪139‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سەد ساڵ دوای "سایکس ‪ -‬پیکۆ" و پرسی سەربەخۆیی کورد‬ ‫حاتەم مێنبەری‬ ‫‪ -١‬یەکێــک لە عــادەتە خراوەکــانی ئــێمە وەک خەڵــک بە تێکــڕای بەشــەکانیەوە‪'' ،‬جەوگیربوونمــانە''‪ .‬جەوگیربــوون بەو مانــایە کە لە‬ ‫رۆژی هەشتی مارس دا گشتمان ئەبینە فێمینیست‪ .‬لە رۆژی یەکی ئایاردا ئەبینە سـووپێر پـڕۆلێتەر‪.‬‬ ‫لە نەورۆزدا ئەبینە ''کوردی رەسەن'' و ئیستاش نۆبەی ساکس‪-‬پیکۆیە‪ .‬منیش‪ ،‬هەر چەند پێشـتریش‬ ‫باس و بابەتی درێژم لە سەر ئەم پەیمانە چەپەڵە نووسیوە‪ ،‬دیسان باسکردنیم بە پێوێست زانی‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ســــایکس ‪ -‬پیکــــۆ یەکێــــک لە زاڵمــــانە و قرجتــــرین پەیمانەکــــانە کە دابەشــــبوونەوەی (نەک‬ ‫دابەشبوون) کوردی کردە راستییەکی تاڵ‪ .‬لە سەر و بەنـدی ئەو پەیمـانەدا کە وەک ئیسـتا نـاوچەی‬ ‫ئــێمە ئــاگری تــێ بەرببــوو‪ ،‬ئــێمە چارەنووســمان لە دەســتی خێـ و عەشــیرەتە خــۆفرۆش و نیشــتمان‬ ‫وێرانکەراکانمانـدا بــوو‪ .‬عەشــترەتگەلێک کە تێکــڕای کوردیـان ئەفرۆشــتە بەرژەوەنــدییەکی کــاتیی خویـان‪ .‬بــۆیە بــێ هــیچ بەرگرییەکــی‬ ‫شیاوی گێڕانەوە‪ ،‬ئێمە ملمان بە سەربڕینی خومان دا و بووینە دیلی سێ نەتەوەی دڕ و دواکەوتوو‪.‬‬ ‫‪ -٣‬کاتێک حیزبـی سیاسـی لە کوردسـتان درووس بـوون‪ ،‬ئەبـوا بنـاغەی بەدەوڵەتبـوونیش لە مێشـکی مرۆڤـی کـورد دا دانرابـا چـوونکە‪،‬‬ ‫یەکەم کۆمـاری کــورد‪ ،‬دوای دامەزرادنـی یەکەم حیزبــی جــدی کـورد ( حیزبــی دیمـوکراتی کوردســتان ‪١٣٢٤‬ی هەتــاوی) دامەزرا‪ .‬بەاڵم بە‬ ‫داخەوە رەوتی میژووی تاڵی ئێمە‪ ،‬کوردی بۆ پاشەوە و پاشکۆبوونی دژمنانی خوێنڕێژی خوی گێڕاویەوە‪ .‬هەر دوێنێ بـوو کە‪ ،‬دژایەتـی‬ ‫کردنی درۆشمی قەڵبی دیموکراسی بۆ‪ ....‬و خودموختاری بـۆ کوردسـتان وەک کـوفر لە وی پێشـەنگانی خەبـاتی خوێنـاوی کـورد دەهـاتە‬ ‫ئەژمار و دژبەرانی ئەم روانگە چەوتە تڕۆ ئەکران و ئەبوا ریزی خەبات بە جێ بهێڵن دەنا‪.....‬‬ ‫‪ -٤‬من وەک تاکێکی کورد‪ ،‬کە لە بیرم بێت تـا بە ئەمـڕۆ بـۆ سـەربەخۆیی ئەم نیشـتمانە دیـلە هەوڵ ئەدەم‪ ،‬تـاقە رێگـای رزگـاری لەم‬ ‫ژیانە تاڵە‪ ،‬سـەربەخۆیی یەکجـاری لەم هاوسـییە دواکەوتـوو و دلڕەقـانە دەزانـم و رێگـای تـرم و هەڵەیە‪ .‬بەاڵم ئەوەش دەزانـم کە‪،‬‬ ‫گشت ئەو کەسانەی‪ ،‬شـەرافەتمەندانە سـەربازی ئەم رێگـایە بـوون‪ ،‬لە بنـی ئەشـکەوت و لە ژێـر بومـب و تـۆپی داگیرکەرانـدا ژیانیـان‬ ‫بردووەتە سەر(جا گرنگ نیە لە کام حیزب و هێزدا) وەک من مافی خویانە روانگەی خویان لە سەر بارودۆخ‪ ،‬شێوازی بڕینی ئەم رێگـا‬ ‫و هەڵبژاردنــی تــاکتیکی خویانــدا بڕیــاردەر بــن‪ .‬مــن خــادەم و هــیچ کەســێکی تــر لەم کــاروانە خــایەن نــیە‪ .‬مــن( ئەگەر بە ڕاســتی لەم‬ ‫رێگایەدا مایەیەکم دانابی) هەر ئەوەندەم ماف هەیە کە کەسەکانی دیکەی ناو ئەم کاروانە خوێنینە هەیانە‪ .‬شەرم و فرەیچ شـوورەییە‬ ‫کەسێک‪ ،‬کە دوای دەیان ساڵ ماندوویەتی لەم رێگایەدا‪ ،‬بێ پەروا بە دژ و تەنانەت دژمنی سەربەخۆیی کورد بناسـرێ‪ ،‬تەنیـا لە بەر‬ ‫ئەوە ئیدەعا و لێکدانەوەکانی من لە وەزعـی مەوجـوود بە نـاتەواو دەزانـێ و پێـوایە ئەم کەش و هەوایەی بە سـەر کـۆمەڵگەی ئـێمەدا‬

‫‪140‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫زاڵە بەرگەی فشــارەکانی دوای راگەیانــدنی ســەربەخۆیی نــاگرێ و پــێش ئەوە پیویســتە یەکگــرتن و یەکخســتنێکی راســتەقینە بێــتە‬ ‫بەرهەم‪.‬‬ ‫‪ -٥‬خۆگێلکردنە حاشای لێ بکرێ کە‪ ،‬سەد ساڵ دوای سایکس ‪ -‬پیکۆش‪ ،‬هێشتا سەرۆک خێڵیک پێشەنگایەتی بزووتنەوەی ئێمە ئەکـات‬ ‫و بە چاولێکردن لە خێڵە عەرەبەکانی دراوسێمان‪ ،‬چەندین کەسی بنەماڵەی خـوی کـردوونەتە کاربەدەسـتی دەرەجە یەکـی ئەو شـوێنەی‬ ‫خوی تێدا حاکمە و بڕیاریشە تا قۆناخێکی نادیار ئەم خێ و عەشیرەتە بااڵدەستی ئەم خاکە بن‪،‬‬ ‫رەنگە ئەمە وی هێنـدێک کەس قبـووڵ بکـرێ و ئاسـاییش بێـتە بەرچـاو‪ ،‬بەاڵم عـاقاڵنە نـیە نەزانـرێ کە ئەم جـۆرە ئێـدارە کـردنە‪،‬‬ ‫نەتەوەی کورد یەکدەست و یەکگرتوو ناکـات هـیچ‪ ،‬بەڵکـوو ئاکـامی پێچەوانەشـی لـێ دەرئەکەوێ کە بـۆ دۆخـی ئیسـتامان زیانبـارترین‬ ‫شتە‪.‬‬ ‫‪ -١‬من پێموایە دوای ئەوە سەدام حوسەین داگیرکردنی کوەیتی کردە پراکتیـک‪،‬ئیتر بنەمـای سـەربەخۆیی باشـووری کوردسـتانیش دانـرا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٩١‬ەوە ئەبوا کار بۆ سەرەتاکانی ئەم دەوڵەتە بکرێ و دوای رووخانی سەدامیش‪ ،‬بێ راوەستان سەربەخۆیی رابگەیەندرێ‪.‬‬ ‫ئیستا وەزعەکە بە درەنگبوونیشیەوە سەدقات گونجاوترە و ئەوەی بتوانێ پێشی سـەربەخۆیی کـوردی باشـوور بگـرێ تەنیـا ئەو پـرش و‬ ‫باڵویــیەیە کە لە داڕشــتنی سیاســەتی ناوخۆییــدا دیــارە‪.‬گــرفتە ســەرەکییەکە لەیــرەدایە‪ :‬پیاوێــک و خێڵێــک گەرەکیــانە هەم ســەروەت و‬ ‫سامانەکەی بخون و هەم شانازی راگەیاندنی سەربەخۆۆیەکەش؛ دەنا هەموو ئامرازەکانی دیکەی ئامادەن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی هەڵوێست ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪141‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫تیرۆر بۆشاییەکانی سایکس پیکۆ پڕدەکاتەوە‬ ‫زکری موسا‬ ‫سەد ساڵ لەمەوبەر براوەکانی شەڕی یەکەمی جیهانی مەبەستیان بوو بە جۆرێک جەستەی ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی دابەش بکەن کە بە‬ ‫پـلەی یەکەم خزمەتـی بەرژەوەنـدییە کۆلۆنیالییەکانیـان بکــات و پاشـان سـەقامگیری بـۆ نــاوچەی‬ ‫ژێر دەستەاڵتیان بەدی بێت‪.‬‬ ‫ڕێککەوتنــی ســایکس پیکـــۆ لە ڕاســتیدا ڕێککەوتنـــی دابەشــکردنی ســـامان و دەســتکەوتی شـــەڕ و‬ ‫ڕەچاوکردنی بەرژەوەندییەکانی زلهێزەکـانی ئەو کـات بـوو‪ .‬لە بـاخچەکەی باڵیۆزخـانەی فەڕەنسـا‬ ‫لە لەندەن کاتێ جـۆڕج کێلمانسـوو سـەرۆک وەزیرانـی فەرەنسـا هەسـتی کـرد دەیڤیـد لویـد جـۆڕج‬ ‫ســەرۆک وەزیرانــی بریتانیــا زۆر ڕەزامەنــد نیــیە لە ڕێککەوتــنەکە و لێــی پرســی چیترتــان دەوێ‬ ‫دەنــگ بــکە؟ ســەرۆک وەزیرانــی بریتانیــا لە وەاڵمــدا دەڵــێ‪« :‬موســڵمان دەوێ» و ئەویــش گــوتی‪:‬‬ ‫«موس بۆ تۆ»‪ .‬مەبەست لە موس ویالیەتی موسڵی سەردەمی عوسـمانی بـوو کە کوردستانیشـی دەگـرتەوە‪ .‬چارەنووسـی ملیۆنـان ئینسـان‬ ‫لە جیۆگرافیایەکی ئاڵۆزدا وا بە ئاسانی و بە دەمەتەقەیەکی کورت دەستنیشان کرا‪ .‬ئەوان وایاندەزانی بـۆ بەدیهێنـانی سـەقامگیری و‬ ‫دەوڵەتســازی ئەوە بەزۆرلکانــدن و دیتــی میکــانیکی بــۆ کێشــانی ســنوور و دامەزرانــدنی دەوڵەتــی نــوێ نەخشــەڕێگەی گونجــاوە بــۆ‬ ‫لەتلەتکردنی پاشماوەی عوسمانی‪ ،‬ئەویش لە ناوچەیەک کە لە ڕووی دیموگرافی و ئەتنیکی و تاییفی فرەڕەنگ و ئاڵۆز بوو‪.‬‬ ‫پێویست بوو لە دەوڵەتە تازەکاندا لەپێناو سەقامگیری و ژیانێکی ئارامدا چەمکی هاوبەشـیی نێـوان پێکهـاتەی نێـو دەوڵەتە تازەکـان‬ ‫پیــادە بکرێــت‪ .‬بەاڵم خــاڵی هاوبەشــی نێــوان پێکهاتەکــان لەوە کەمتــر بــوون بتــوانرێ ئینتمــای حەقیقــی بــۆ جیۆگرافیــا و ســنوورێکی‬ ‫دیاریکراو لەنێو دانیشتوواندا بڕسکێت‪ .‬نەبوونی بنەما حەقیقییەکانی دەوڵەت و چەمکی هاوواڵتیبوونیش وای کـرد لە بـری شـەراکەت‪،‬‬ ‫نەتەوە بااڵدەسـتەکان بەرەو شــۆڤینیزم و ناسـیۆنالیزمی نکۆڵیکــار شـۆڕ ببــنەوە‪ .‬کەڵــبە تیژەکـانی شــۆڤینییەت سـەرەتا جەســتەی گەلــی‬ ‫کــوردی کــردە ئامــانج کە خــاوەنی ڕەســەنی خــاک و جیۆگرافیــای خــۆی بــوو‪ .‬دەرئەنجــامی ســایکس پیکــۆ بــۆ گشــت گە و پێکهــاتە و‬ ‫دانیشتووانی ناوچەکە کارەساتبار بوو‪ .‬لە سـووریا و عێراقـدا دەوڵەتەکـان بکـوژی گەلەکانیـان بـوون‪ .‬گەورەتـرین تـاوان لەسەردەسـتی‬ ‫ڕژێمەکـــان دەرهەق خەڵـــک و پێکهاتەکـــان ئەنجـــام درا‪ .‬پـــڕۆژەی نەتەوەســـازیی دەوڵەتە قەڵپەکـــان کە لە هەنـــاوی ســـایکس پیکـــۆ‬ ‫هـــاتنەدەرێ نەیتـــوانی بە زۆری چەک و تۆقانـــدن و ســـەرکوتکاری ســـەربکەوێت‪ .‬لەبەرانـــبەردا پێکهـــاتە نەتەوەیـــی و تاییفییەکـــان‬ ‫پەرچەکرداریان نواند کە بەهێزترینان شۆڕش و جوواڵنەوەکانی گەلی کورد بوو‪ .‬ملمالنێی نێوخۆیی دەوڵەتەکان‪ ،‬ملمالنێـی تەندروسـتی‬ ‫سیاســـی نەبـــوو‪ ،‬بەڵکـــو ملمالنـــێ بـــوو لەســـەر مـــان و نەمـــانی نەتەوە و تاییفەکـــان‪ .‬ئەو دەرئەنجـــامە ڕێـــک پـــێچەوانەی یەکێـــک لە‬ ‫ئامانجەکانی ڕێککەوتنی سایکس پیکۆ بوو‪ ،‬ئەو ڕێککەوتنە بە هیچ شێوەیەک نەیتوانی سەقامگیری و ژیـان بـۆ دانیشـتوانی ڕۆژهەاڵتـی‬ ‫ناوەڕاست بگەڕێنێتەوە‪.‬‬

‫‪142‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ڕێککەوتنــی ســایکس پیکــۆ تەنیــا کــردنەوەی دەرگەی جەهەنــنەم نەبــوو بە ڕووی دانیشــتووانی نــاوخۆی دەوڵەتە تازەکــان‪ ،‬بەڵکــو ئەم‬ ‫دەوڵەتانە لەگەڵ یەکتریشدا گرفتیان هەبوو و لە بری هاوکاریکردنی یەکتر لەدژی یەکتر دەوەستانەوە‪.‬‬ ‫دوای سەد ساڵ چی ڕوویداوە؟‬ ‫هەر لە سەرەتادا سایکس پیکۆ لە ڕووی ئەخالقییەوە شکستێکی گەورەی خـوارد‪ ،‬چـونکە ڕای دانیشـتووانی نـاوچەکەی وەرنەگرتبـوو‪ ،‬لە‬ ‫ئەنجام نەهامەتی و قەیران و ناسەقامگیری بۆ ناوچەکە بەدیهێنا‪ .‬دوای سەت ساڵ واقیع و کارەکتەری نوێ سـەریانهەڵداوە‪ ،‬ئەمریکـا‬ ‫و ڕووسیا و هێزی هەرێمایەتیی نـوێ لە نـاوچەکەدا لە ملمالنێـی بەردەوامـدان‪ .‬ئەو سـنوورانەی ڕێککەوتـنەکە دیـاری کردبـوو و هێمـای‬ ‫ســەروەریی دەوڵەتــانی نــاوچەکە بــوو‪ ،‬بە هــیچ شــێوەیەک مانــای نەمــاوە‪ .‬دەیــان هەزار چەکــداری تیرۆریســت بە ناســنامەی جیــاواز لە‬ ‫سەرانســەری جیهانــدا هــاتوون و لە ســووریا و عێراقــدا شــەڕ دەکەن‪ .‬دەســتێوەردانی ئێــران و تورکیــا و واڵتــانی عەرەبــی لە ســووریا و‬ ‫عێراق گەییشتووەتە لووتکە‪ .‬هەر دوو دەوڵەتی عێراق و سووریا لە لێواری نەماندان و بە عەمەلی لە ویەن هێزە تاییفی و ئەتنیکـی‬ ‫و نەتەوەییەکان دابەش کراون‪ ،‬دابەشکردنێکی خوێناوی لە ڕێگەی شەڕ و توندوتیژییەکی وەها کە لە مێژوودا وێنەی نییە‪.‬‬ ‫دوای سەد ساڵ ئێستا عێـراق بەسـەر سـێ نـاوچەی جیـاوازدا دابەش بـووە‪ .‬کوردەکـان ناوچەکـانی خۆیـان کـۆنتڕۆڵ دەکەن‪ .‬شـیعەکان لە‬ ‫باشوور و بەغدا بااڵدەستن و لەڕووی سیاسی و کۆمەاڵیەتی و فەرهەنگییەوە ڕەگی قووڵیان داکوتاوە‪ .‬ناوچەی سوننەکان لە ژێر ڕکێفی‬ ‫داعشــە‪ ،‬ئەو نەشــتەرگەرییەی داعــش لە ناوەڕاســتی عێراقــدا کــردی‪ ،‬درزی نێــوان پێکهاتەکــانی عێراقــی قــووڵتر کــرد‪ .‬بە جۆرێــک کە‬ ‫مەحاڵە بارودۆخی سیاسی و ئیداری و دیموگرافیی عێراق بۆ قۆناغی پێش داعش بگەڕێتەوە‪ .‬ئێزییدییەکان ئامادە نـین وەک جـاران لە‬ ‫تەک عەرەبی سوننەدا لە ژیان بەردەوام بن‪ .‬مەسیحی و پێکهاتەکانی تری پارێزگای نەینەوایش نایانەوێ بگەڕێنەوە بۆ ناوچەکانیـان‬ ‫ئەگەر گەرەنتییەک نەبێت بۆ دووبارەنەبوونەوەی کارەساتەکان‪ .‬سـوننە حـوکمی شـیعە لە ناوچەکانیـان قبـووڵ ناکـات و شـیعەیش ڕێـگە‬ ‫نادات سوننە حوکمی عێراق بگرێتە دەسـت‪ .‬کـورد دوای ئەو هەمـوو نەهـامەتی و قوربانیـدانە دەسـتبەرداری داواکارەکانیـان نـین و ڕێـی‬ ‫سەربەخۆییان گرتووەتەبەر‪ .‬ئەوە هەموو ئاماژەی ڕوونن کە عێراقی سایکس پیکۆ کۆتایی هاتووە‪.‬‬ ‫لە سووریادا چیڕۆکی دابەشبوونەکان فرەئاڵۆزترە‪ ،‬کەس ناتوانێ نکـۆڵی لەوە بکـات کە سـووریا تەنیـا لەسـەر نەخشـە چاپکراوەکـانی‬ ‫جیۆگرافیاییــدا مــاوە و لە ئەرزی واقیعــدا دابەش بــووە‪ .‬ئاشــتبوونەوەی پێکهــاتەی ســوننە و عەلەوی لەم واڵتەدا موســتەحیلە‪ ،‬چــونکە‬ ‫شەڕی ئەو دوو پێکهاتەیە نیوملیۆن کوژراو و دوازدە ملیۆن ئاوارەی لێ کەوتووەتەوە‪ .‬لە لوبنـانیش دەمـێکە ئەم دابەشـبوونە ڕووی داوە‪.‬‬ ‫هەر چەندە گرژی و ئاڵۆزییەکانی لوبنان وەک سووریا و عێراق توند و گەرم نین‪ ،‬بەاڵم دابەشبوونی ڕوونی جیۆگرافی لەنێوان شیعە و‬ ‫سوننە و مەسیحییەکاندا هەیە و ئەوەیش لەسەر پڕۆسەی سیاسی ڕەنگی داوەتەوە‪.‬‬ ‫کەرەسـتەکانی مەرگــی ڕێککەوتنــی سـایکس پیکــۆ بەهــۆی پـاڵنەرێکی دەرەکــی نەهــاتووەتە کـایەوە‪ ،‬بەڵکــو بەردی بنــاغەی کۆتایهــاتنی‬ ‫سایکس پیکۆ لەو کەلێن و هەاڵنەدایە کە لە بـڕگە و نـاوەڕۆکی ڕێککەوتـنەکەدا خۆیـان حەشـار داوە‪ .‬ڕێککەوتـنەکە‪ ،‬شـیعە و سـوننە و‬ ‫پێکهــاتە و نەتەوەکــانی لە یــاد کردبــوو‪ .‬ئێســتا شــیعە و ســوننە لە شــەڕێکی دژواری خوێناویــدان بەتــایبەت لە عێــراق و ســووریا‪ .‬لەم‬ ‫شەڕەدا سەرکەوتوو و دۆڕاو بوونی نییە‪ .‬ئەوەی سەربکەوێت ڕێگە بە بەشداریی ئەویتر نادات لە ژیانی سیاسیدا و ئەوەی بشدۆڕێنێ‬

‫‪143‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بڕوای بە خۆبەدەستەوەدان نییە‪ .‬ئەو ملمالنێیە ئەبەدییە و کۆتایی نایەت‪.‬‬ ‫بەردەوامبوونی جیۆگرافیا لەسەر مۆدێلی سایکس پیکۆ گرفتەکان هێندەی تـر ئـاڵۆز دەکـات‪ .‬تیـرۆر و ملمالنـێ تـاییفی و نەتەوەییەکـان‬ ‫قووڵتر و فراوانتر دەبن و ئاشتی و ئاساییشی جیهانی دەکەوێتە ژێر هەڕەشەوە‪ .‬بەشێک لەدەوڵەتـانی بەرهەمـی دەسـتی سـایکس پیکـۆ‬ ‫لە قەیرانی مەشرووعیەت و سەروەریدا بەسەر دەبەن و بوونیان نەماوە‪.‬‬ ‫بۆ ڕێگەگرتن لە کارەساتی زیاتر پێویستە پێداچوونەوە بە سنوورەکان بکرێت و ڕێککەوتنێکـی تـازە ببەسـترێت و نـاوچەکە سـەرلەنوێ‬ ‫دابڕێژرێتەوە‪ .‬ئەمەریکا و ڕووسیا و هاوپەیمانان و واڵتانی هەرێمایەتی و هێز و گرووپە چەکدارەکان و نـوێنەرانی شـیعە و سـوننە و‬ ‫کورد و نەتەوەکانی دیکە دەبێ ویەنـی ئەو ڕێککەوتـنە بـن بـۆ ئەوەی لە داڕشـتن و دابەشـکردنی نوێـدا ڕەچـاوی بەرژەوەنـدی و ویسـتی‬ ‫هەموو ویەک بکرێت‪ .‬پێداچوونەوەکە دەبێ دروستبوونی دەوڵەتی کوردسـتان لە ئەولەوییـاتی خۆیـدا بنێـت‪ .‬لەگەڵ ئەوەیشـدا ملمالنێـی‬ ‫شیعە و سوننە وەک پێوەرێکی گرنگی دابەشکردنی ناوچەکە سەیر بکات‪ .‬فەڕەنسیس ڕیچارد دۆنی سەفیری پێشووی ئەمەریکا لە تورکیـا‬ ‫و مسر و توێژەری ئەنجوومەنی ئەتڵەنتی پەیوەست بەم باسەوە دەڵێ‪« :‬ئەگەر کێشە سەرەکییەکە چارەسەر نەکرێ و بۆشـاییەکان وەک‬ ‫خۆی بمێننەوە و بە ئیرادەی ڕاستەقینەی گەون و دانیشتووانی ناوچەکە پڕ نەکرێتەوە‪ ،‬ئەوا تیرۆر و توندڕۆیی پڕی دەکاتەوە»‪ .‬ئەم‬ ‫وتەیە وەاڵمێکی گونجاوە بۆ ئەوانی هێشتا سەقامگیری لە کڵێشەی سایکس پیکۆدا دەبینن و ترسی گۆڕانکارییـان هەیە‪ .‬کارنـامەی سـەد‬ ‫ســاڵەی ڕێککەوتنــامەی ســایکس پیکــۆ نەمــانی ســەروەری و مەشــرووعییەتی دەوڵەتــانی نــاوچەکەیە و دانیشــتووانیش بــوون بە دوژمنــی‬ ‫یەکتر‪ .‬مەرگی سایکس پیکۆ حەقیقەتێکە ڕووی داوە و دەبێ هەموو ویەک دانی پێدا بنێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی قەاڵت ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪144‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەمڕۆ یادی ‪ ٠١١‬ساڵەی نەخشەی سایكس پیكۆیە‪ ..‬دەوڵەتی كوردستان راستییەكی‬ ‫گەشاوەیە‬ ‫ئازا حەسیب قەرەداخی‬ ‫‪ ٥ / ١١‬یادی سەد ساڵەی نەخشەكەی سایكس پیكۆیە‪ .‬لەم سەروەختەدا‪ ،‬قسەكردن لەبارەی هیچ بابەتێك هێنـدەی قسـەكردن لەبـارەی‬ ‫ریشەكێشـــكردنی تیـــرۆر و هەڵوەشـــانەوەی نەخشـــەی ســـایكس پیكـــۆ‪ ،‬لەنـــاو كۆمەڵگـــای‬ ‫نێـــودەوڵەتی و هەرێمایەتیـــدا گەرم نیـــیە‪ .‬هەروەهـــا لەپێنـــاوی هـــیچ بەرژەوەندییەكـــدا‬ ‫ئەوەندەی ئەم بەرژەوەندییە هاوبەشە هاوپەیمانێتی و پەیوەندییەكان كارا نین‪.‬‬ ‫هەردوو بــــابەتەكەیش بە شــــێوەیەكی ریشــــەیی پەیوەندیــــدارن بە گەلــــی كوردســــتانەوە‪.‬‬ ‫لەناوبردنی تیرۆر واتە ریشەكێشكردنی ئەو فاكتەرەی كۆسپە لەبەردەم گەلی كوردسـتاندا و‬ ‫نـــاهێڵێ هەنگاوەكـــانی بـــۆ گەشـــەكردن و ســـەقامگیری خێـــراو تـــۆكمە و هاوســـەنگ بـــن‪.‬‬ ‫هەڵوەشــانەوەی نەخشــەكەی ســایكس پیكــۆیش واتە زەمینەســازیی جیۆپــۆلیتیكیی بــۆ دروســتبوونی دەوڵەتــی كوردســتان كە فــاكتەری‬ ‫بنچینەیــیە بــۆ ئــارامی و پێشــكەوتن و گەشــەكردنی سیاســی و ئــابووری و كــۆمەاڵیەتی و كولتــووریی‪ .‬لە دوای ســەرهەڵدانی داعــش و‬ ‫پەلهــاوێژیی هەژمــوونی ئێــران بە نــاوچەكەدا‪ ،‬ئیتــر هەر دوو ئەركــی قەاڵچــۆكردنی تیــرۆر و هەڵوەشــانەوەی نەخشــەی ســایكس پیكــۆ‪،‬‬ ‫بوونەتە دووانەی لێكدراو‪ .‬واتە لەم قۆناغەدا هەر كامیان بێ ئەوی تریان ناكرێ‪.‬‬ ‫كە كار دەكرێ بۆ لەناوبردنی تیـرۆر دەبـێ بیـر لەوە كـرابێتەوە هەردوو دەوڵەتـی فاشـیلی عێـراق و سـووریا هەڵوەشـێنرێنەوە‪ ،‬چـونكە‬ ‫كارگەی بەرهەمهێنانی تیرۆرن‪ .‬كە بیر لەوەش دەكرێتەوە نەخشەی ناوچەكە بگۆڕدرێ‪ ،‬ناكرێ بە بێ لەنـاوبردنی تیـرۆر ئەم ئامـانجە‬ ‫بە دی بێ ـت‪ ،‬چــونكە رێكخــراوە تیرۆریســتەكان مەقاشــی ئەو دەوڵەت و ناوەنــدانەن كە دژی گۆڕانكــارییە جــوگرافی و سیاســییەكانن و‬ ‫بەكاریان دەهێنن بۆ بەرپاكردنی شەڕ و ناسەقامگیریی تا دەرفەتی ئـارام نەڕەخسـێ بـۆ جێبەجێكردنـی گۆڕانكـاری لە نـاوچەكەدا‪ .‬بەم‬ ‫لۆژیكە هەر گوتار و چـاوكییەكی سیاسـی و فیكـری و مێـدیایی نەتـوانێ ئەم دووانە لێـك گـرێ بـدات‪ ،‬یـان نەیەوێـت ئەم پەیوەنـدییە‬ ‫دیالیكتیكییە بسەلمێنێ‪ ،‬یاخود هەوڵ بدات لێكیان جیـا بكـاتەوە‪ ،‬لە بەرەنجامـدا خزمەتـی پـرۆژەی هێشـتنەوەی تیـرۆر و هێشـتنەوەی‬ ‫دەوڵەتە شۆفێنییەكان دەكات‪.‬‬ ‫گوتارێك كە پەیدابوونی دەوڵەتی كوردستان بە درۆ بزانێ‪ .‬ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان بە بانگەشە لێك بداتەوە‪ .‬سـتراتیژی‬ ‫سیاسـیی بریتــی بـێ لە رێگەگــرتن لە دابەشـبوونی عێــراق و ســووریا‪ .‬هەمـوو ئەمــانە خزمەتـی بێچەنــدوچۆنی تیـرۆر دەكەن و ئــیش بــۆ‬ ‫مـانەوەی عێــراق و سـووریا دەكەن كە دوو فــۆرمی فاشــیل و دوو دەوڵەتـی نــادەوڵەتن و كــارگەی بەرهەمهێنـانی شــێوازە جۆراوجۆرەكــانی‬ ‫فاشییەت و تیرۆرن‪.‬‬

‫‪145‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ناوچەكە تەنیا بەوەندە ئۆقرە ناگرێ كە داعش لەناو ببـرێ‪ ،‬بەڵكـو دەبـێ "عێـراق و سـووریا" هەردوو كـارگە گەورەبەرهەمهێـنەرەكەی‬ ‫داعش و نموونەكانی دیكەی وەكوو داعش لەناوببرێن‪.‬‬ ‫لەگەڵیشیاندا كۆتایی بە فیكری سەلەفی جیهادی و فراوانخوازیی شیعەگەراییش بهێنرێ كە كەرەستەی خـاوی بەگەڕخسـتنی كارگەكـانی‬ ‫بەرهەمهێنانی تیرۆرن لە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫كە تیـــرۆر لەنـــاو دەبـــرێ‪ ،‬واتە عێـــراق و ســـووریاش نـــامێنن‪ .‬كە عێـــراق و ســـووریا هەڵدەوەشـــێنەوە‪ ،‬واتە دوو كـــارگەی ســـەرەكیی‬ ‫بەرهەمهێنانی تیرۆر نامێنن‪.‬‬ ‫بەاڵم هاوكات بە نەمانی عێراق و سووریا بۆشایی جیۆپۆلیتیك لە ناوچەكەدا دروست دەبـێ‪ .‬كۆمەڵگـای نێـودەوڵەتی و هەرێمـایەتییش‬ ‫دەبێ بە خێرایی ئیش بۆ پڕكردنەوەی ئەم بۆشاییە بكەن‪ ،‬ئەگینا خهڵکی دیکه بە حوكمی نزیكیی جیۆگرافیایی دەتوانێ پڕی بكـاتەوە‬ ‫و ئەوسا مەترسییەكە زۆر گەورەتر دەبێ لەسەر ئاسایشی جیهان‪.‬‬ ‫بۆیە لەم هاوكێشە ئاڵۆز و تێكهەڵكێشەدا و بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی جیۆپۆلیتك‪ ،‬دروستبوونی دەوڵەتی كوردسـتان بـووەتە راسـتییەكی‬ ‫گەشــاوە و پێویســتییەكی جیۆپــۆلیتیكی بــۆ نــاوچەكە و جیهــان‪ .‬بە واتــایەكی دیــكە كۆمەڵگــای نێــودەوڵەتی كە ئــارامی و ئــۆقرەیی لە‬ ‫نــاوچەكەدا دەوێــت و دەیەوێ چیتــر تیــرۆر هەڕەشــە نەبێــت بــۆ ســەر مــاڵ و بەرژەوەنــدییەكانی‪ ،‬مەحــاڵە بتــوانێ بە بــێ دروســتبوونی‬ ‫دەوڵەتی كوردستان دیزاینی نوێی ناوچەكە بكات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی پارتی دێموکراتی کوردستان ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪146‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سهد ساڵ بهسهر رێككهوتنه شومهكهدا تێپهڕی‪ ،‬با خۆمان بۆ سهربهخۆیی ئاماده بكهین‬ ‫ئامانج عهبدوڵاڵ سوور‬ ‫ئهمڕۆ سهد ساڵ بهسهر ئهو پهیماننامه شومهدا تێپهڕی كه سهختترین وهیشومهی مێژوویی بوو‪ ،‬گهورهترین غـهدرێك بـوو دهرهـهق بـهو‬ ‫نهتهوهیه كرا جگه له مافی خۆی چاوی له خاكی ئهوی دیكهوه نهبوو‪.‬‬ ‫ئــهمڕۆ دوای ســهد ســاڵ ناوچهكــه لهبــهردهم ئــاڵوگۆڕ و نهخشــهیهكی نوێدایــه‪ ،‬خواســتی فراوانــی‬ ‫هاونیشتیمانیانی كوردستان و سوپای یهكگرتووی پێشمهرگه ئاوێتهی روانگای سـهرۆكی كوردسـتان‬ ‫(ســهرۆك بــارزانی)یــه لــهپێناوی راگهیانــدنی دهوڵــهتی كوردســتان‪ ،‬بــه پیرهوهچوونمــان بــۆ ئــهم‬ ‫درهفهته مهزنه ئهركێكی نیشتمانی و مێژووییه‪.‬‬ ‫بیانوو و پاسا و هێنانهوه بـه مهبهسـتی خـۆدوورگرتن لـهم ڕوانگـا نیشـتیمانی و نهتهوهییـه جگـه لـه خـۆ فریـودان و خۆشـهتهكدان بـه‬ ‫خواستی داگیركهرانهوه هیچی دی لێ ناخوێنرێتهوه‪.‬‬ ‫ئێســـتا وادهیـــهكی مێژووییـــه هـــهموومان بـــه هـــهموو جیاوازییهكانمانـــهوه لێـــوهی دهگـــوزهرێین هیـــوای تاقانـــهی ســـهرڕێمان خواســـتی‬ ‫سهربهخۆیییه‪ ،‬ئهوه بۆیه ههركهس و ویهنێك بهههربیانوویهك دژی ئهم خواسته بوهستێتهوه ڕێك خیانهتكارێكه ئاولێ ناكات‪.‬‬ ‫ئێستا وادهی نووسینهوهی ئهو دێڕانهیه خواستی سـهرخۆبوون دهینووسـێتهوه كـه مێـژوو شـاهێدی بـۆ دهدات‪ ،‬كـهس پهنجـهكانی بهیهكـدا‬ ‫نهلكێنێ و سهربهسهرخۆییدا دانهگرێت كهی وادهی واق وڕمانه؟‬ ‫ئهمڕۆ وادهی راگهیاندنی ئهو ڕاستییهیه كه شوناسی ئهوی دیكه تهنها ناحهز و داگیركهر و ههموو ئهوانـهن كـه وفـی عێراقچێتـی لـێ‬ ‫دهدهن و ئهجێندای داگیركهران جێبهجێ دهكهن جا به ههربهرگ به ههرزمانێك بدوێن سهبارهت بـه كـورد ئهوانـه ئـهوی دیكـهن ئـهوێك‬ ‫له بهرگی بێگانهدا پێناسه وهردهگرن‪.‬‬ ‫ئهوه رهوایه پشتیوانی له روانگای سهرۆك بكهین بهرهو سهربهخۆیی و جاڕدانی دهوڵهتی كوردستان ڕهوایه‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی پارتی دێموکراتی کوردستان ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪147‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫برینه یهك سهدهییهكه بهرهو سارێژبوون دهچێت‬

‫هەولێر‪ - KDP.info -‬رۆژی دووشەممە ‪١١‬ی ئایار ئەو رۆژەیە کە ‪ ١١١‬ساڵ لەمەوبەر‪ ،‬کوردستانی تێدا پارچە پارچە کرا و‪ ،‬هێشتا‬ ‫برینەکانی ئەو پارچەپارچەبوونە ساڕێژ نەکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ئێستە دۆخێکی نوێ لە ناوچەکەدا هاتووەتە کایەوە و بەهۆیەوە ئەو سنوورانە کاڵ بوونەتەوە؛ بەگوتەی پسپۆڕانی سیاسی و مێژوویـی‬ ‫تەنیا ئەوە ماوەتەو کورد لە ناوخۆ یەکگرتوو و تۆکمە بێت تا بتوانێـت نەخشـەیەکی نـوێ دابنێـت کە خـاوەنی کیـان و دەوڵەتـی خـۆی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫تازە دوو ساڵ بـوو‪ ،‬کە یەکەم جەنگـی جیهـانی دەسـتی پێکردبـوو کە واڵتـانی زلهێـز و هاوپەیمـان کە دەیـانزانی جەنـگەکە دەبەنەوە‪،‬‬ ‫دەستیان کرد بە داڕشتنی سیاسەتێک کە بە هۆیەوە ئیمپراتۆری عوسمانی لە نێوان خۆیاندا دابەش بکەن‪.‬‬ ‫رێککەوتننامەیەک کە دواتر ناوی سایکس پیکۆی لـێ نـرا‪ ،‬لە ‪١١‬ی ئایـاری سـاڵی ‪ ١٩١١‬لە نێـوان واڵتـانی بەریتانیـا و فەرەنسـا و بە‬ ‫رەزامەندیی رووسیا مۆر کرا‪.‬‬ ‫رێککەوتننامەکە بۆیە ناوی سایکس پیکۆی لێنرا چونکە لەو دانیشتنەدا نوێنەری بەریتانیا مـارک سـایکس و نـوێنەری فەرەنسـایش ژۆرژ‬ ‫پیکــۆ بــوو کە هەردووکیــان شــارەزاییەکی تەواویــان لە نــاوچەکە هەبــوو و‪ ،‬پێشــتر چەنــدین ســاڵ وەکــوو نــوێنەری واڵتەکانیــان لەگەڵ‬ ‫واڵتـانی نــاوچەکە و لەوانەش عوسـمانییەکان لە پێونــدی دابـوون‪ .‬ئەوان لەســەر کـاغەز نەخشــەی جیهانیـان گــۆڕی کە دواتـر چەنــدین‬ ‫واڵتی نوێی لێکەوتەوە‪.‬‬ ‫ســەرجەم ئەو ناوچــانەی لە ســەرەتاکانی ســەدەی شــازدەوە لەژێــر کــۆنترۆڵی دەوڵەتــی عوســمانی دابــوون‪ ،‬دوای کۆتــایی هــاتنی یەکەم‬ ‫جەنگی جیهـانی لە سـاڵی ‪ ١٩١٨‬و لەسـەر بنەمـای رێککەوتننـامەی سـایکس پیکـۆ لەبەر یەک هەڵوەشـان و کۆمەڵێـک دەوڵەتـی نوێیـان‬ ‫لەسەر بنیات نرا‪ .‬لەوانە سووریا و لوبنانی ژێر دەسەاڵتی فەرەنسا و عێراق‪ ،‬ئوردن و فەلەستینی ژێر دەسەاڵتی بەریتانیـا‪ .‬لە سـاڵی‬ ‫‪ ١٩١١‬ناوچەکــانی بــاکووری ئەفریقــا کە لە ژێــر دەســەاڵتی عوســمانییەکان دابــوو دابەش نەکــران‪ ،‬بەاڵم دواتــر ئەوانــیش هەرکەوتــنە‬

‫‪148‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ژێردەسەاڵتی فەرەنسا و بەریتانیا‪ .‬بۆ نموونە فەرەنسا بەسەر تونس و جەزایر و مەراکیشـدا زاڵ بـوون و بەریتانیـایش بەسـەر میسـردا‬ ‫زاڵ بوو‪.‬‬ ‫پەیماننامەی سایسک پیکۆ کە پەیمانێکی نهێنی بوو‪ ،‬بریتی بوو لە ‪ ١٢‬خـاڵ کە خاڵەکـانی چـۆنیەتیی دابەشـکارییەکانیان بە گـوێرەی‬ ‫ئەو زۆنانە دەستنیشان کردبوو کە خۆیان کێشابوویان‪.‬‬ ‫‪ ٥١٢‬ساڵ لەمەوبەر و لە ساڵی ‪ ١٥١٤‬کە کوردستان دوای سەرکەوتنی عوسمانییەکان بەسەر سەفەوییەکان بۆیەکەم جـار دابەش ببـوو لە‬ ‫نێـــوان ئەو دوو ئێمپراتـــۆرییەتە‪ ،‬دوای ‪ ٤١٢‬ســـاڵ دیســـان کوردســـتانی ژێردەســـتی ئیمپراتـــۆری عوســـمانی بـــوو بە ســـێ پـــارچە و لە‬ ‫رێکەوتننامەی سایکس پیکۆ چەندین دەوڵەتی سەربەخۆ بۆ عەرەبەکان هـاتە کـایەوە و بە شـێوەیەک چەنـدین دەوڵەت لەسـەر بنەمـای‬ ‫بنەماڵە عەرەبەکان دروست بوون‪ ،‬بەاڵم کوردستان پارچە پارچە کرا و بوو بە پاشکۆی واڵتە عەرەبییەکان و واڵتی نوێی تورکیاوە‪.‬‬ ‫لەو کاتەوە ئەو سـێ پـارچەیەی کوردسـتان کوردسـتان لە ژێـر زوڵـم و زۆریـی دەسـەاڵتدارانی تـورک و عەرەب نااڵنـدوویانە و هەروەک‬ ‫چۆن براکانیان لە کوردستانەکەی سەفەویش بەدەستی رژێمە یەک لەدوا یەکەکانی ئێران نااڵندیان‪.‬‬ ‫دوای ســەدەیەک لە رێکەوتننــامەی ســایکس پیکــۆ دۆخــی کــورد بەتــایبەتی لە باشــووری کوردســتان هەنگــاوی باشــی بڕیــوە و‪ ،‬هەواڵــی‬ ‫سەربەخۆیی بە گوێی هەر هاوواڵتییەکدا دەزرینگێتەوە‪ .‬لە رۆژئاوای کوردستانیش قەوارەیەکـی دیـاریکراوی جیـۆگرافی دروسـت بـووە کە‬ ‫کورد تیایدا بااڵدەستە و ماوەیەک لەمەوبەریش فیدراڵیەتی راگەیاند‪.‬‬ ‫سیاسەتمەدار (دکتور شەفی قەزاز) بۆ ڕۆژنامەی هەولێر روونی دەکاتەوە دوای ‪ ١١١‬ساڵ لە دابەشبوونی کوردستان‪ ،‬ئەگەری گۆڕانکـاری‬ ‫زۆرە و ئەو باردودۆخەی پێشتر گەون بە تایبەتی گەلی کورد ناچاربوو لە دەوڵەتـانی زلهێزیتـر وەک بەریتانیـا و فەرەنسـا قەبـووڵی‬ ‫بکات‪ ،‬ئەمڕۆ قەبووڵی ناکات‪.‬‬ ‫(قەزاز) پێیوایە جـگەلەمە دۆخـی سیاسـیی ئێسـتەی جیهـان لەگەڵ ئەوکـاتیش گۆڕانکـاری زۆری بەسـەر هـاتووە و‪ ،‬ئەو رۆڵەی ئێسـتە‬ ‫رێکخــراوی نەتەوە یەکگرتووەکــان هەیەتــی ئەوکــات کــۆمەڵەی نەتەوەکــان نەیبــوو و جــگەلەمە ئەو رۆڵەی ئێســتە کــورد لە سیاســەتی‬ ‫جیهانیدا هەیەتی و ناسراوە‪ ،‬ئەوکات بەو شێوەیە نەناسرابوو‪.‬‬ ‫کورد دەبێ کار بۆ ئەوە بکا ببێت بە دراوسێی ئێران‪ ،‬تورکیا‪ ،‬عێراق و سووریا‬ ‫بەگوتەی (قەزاز) لە باشووری کوردستان کورد کۆمەڵێک مافی دەست کەوتووە و پرسـی سـەربەخۆیی کە بـووەتە بنێشتەخۆشـکەی دەمـی‬ ‫هەموو کەسێک‪ ،‬بە پراکتیکی هەنگاوی بـۆ نەنـراوە‪ .‬ئەو بە پێویسـتی دەزانێـت کـورد لەو رووەوە هەسـت بە بەرپرسـیارەتی بکـات و بە‬ ‫یەکخستن و تۆکمەکردنی ناو ماڵی خۆی هەموو هەلە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان بقۆزێتەوە و شـتێکی گەورەتـر لەو قەوارەیە دروسـت‬ ‫بکات کە لە ‪ ٢١‬ساڵی رابردوو پێی گەیشتووە‪ .‬ئەو دەڵێت کـورد دەبێـت هەنگـاوی جیـددی بنێـت بەرەو ئەوەی لە جیـاتی ئەوەی بەشـێک‬ ‫بێت لە ئێران‪ ،‬تورکیا‪ ،‬عێراق و سووریا ببێت بە دراوسێی ئەو دەوڵەتانە‪ ،‬دۆخێک بۆ بەدەوڵەتبوونی کورد هاتووەتە کایەوە و کورد‬

‫‪149‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دەبێت خۆی بۆ ئامادە بکات‪.‬‬ ‫ئەو ئاماژە بە سەردەمەکانی (شێخ مەحمـوودی نەمـر) و (پێشـەوا قـازی محەمـمەد) دەکـات کە یەکەمیـان بەهـۆی بەریتانیـا و رووسـیا و‬ ‫دووەمیشیان بەهۆی تورکیا و بەریتانیا لەباربردران و‪ ،‬ئەوەی ئێستە زیاتر کاریگەریی نەرێنی هەیە بە پـێچەوانەی ئەوکـاتە هۆکـاری‬ ‫ناوخۆییە کە نیشانی دەدات کورد لە رابردووی خۆی ئەزموونی وەرنەگرتووە‪.‬‬ ‫بەگوتەی ئەو سیاسەتمەدارە ئەو توانا و هەژموونەی لە ‪ ١١١‬ساڵی رابردوو هەندێک واڵت هەیـانبوو و دەیـانتوانی هەمـوو شـتێک بـکەن‬ ‫ئێستە نییانە و‪ ،‬دەوڵەتانی دراوسێیش ناتوانن حاشا لە مافی کورد بـکەن‪ ،‬جگەلەمـانە کەشـوهەوای نێـودەوڵەتیش کە جـاران سـنووری‬ ‫سایکس پیکۆیـان بەووە پیـرۆز بـوو‪ ،‬ئێسـتە ئەو پیـرۆزییە نەمـاوە و دۆخـی جیهـان بەرەو ئاراسـتەیەک گـۆڕاوە کە دەکرێـت سـنوورەکان‬ ‫گۆڕانکارییان تێدا بکرێت و‪ ،‬بە شێوەیەک دابڕێژرێنەوە کە گەون ئاسوودەتر لە جاران لە تەنیشت یەکتر بژین‪.‬‬ ‫دوای کۆتاییی جەنگی داعش‪ ،‬کورد بە سەربەخۆیی دەگات‬ ‫هاوکــات‪( ،‬دکتــۆر کەیــوان ئــازاد) پســپۆڕی مێــژوو‪ ،‬بــاس لە هۆکــاری پــارچە پــارچەبوونی کوردســتان دەکــات و هۆکــارە ســەرەکییەکە‬ ‫لەوکاتیشــدا بــۆ خــودی کــورد دەگەڕێنێــتەوە‪ .‬ئەو دەڵێــت لە ڕووی ســتراتیژی و سیاســییەوە مــافێکی رەوای واڵتــانی هاوپەیمــان بــوو کە‬ ‫ناوچە شکستخواردووەکان لە نێوان خۆیاندا دابەشبکەن کە ئەمەش لە جەنگدا شتێکی سروشتییە‪.‬‬ ‫بە گوتەی ئەو پسپۆڕەی مێژوو لەو سـەردەمەدا کـورد لەبەرەی عوسـمانییەکان و ئەڵمانییەکانـدا بـوو و دژی بەریتـانی و رووسـیاییەکان‬ ‫دەجەنگــا‪ .‬ئەو نمــوونەی شــەڕی شــوعەیبە ب ـاس دەکــات بە ســەرکردایەتیی (شــێخ مەحمــوودی حەفیــد) لە باشــووری کوردســتان و‪ ،‬لە‬ ‫باکووریش ئاماژە بەوە دەکات کە عوسمانییەکان بە پاڵپشتی کوردەکان رۆڵی خراپیـان بینـی و کـاتێکیش جەنـگ بە کۆتـا دەگـات ئەوە‬ ‫شتێکی سروشتییە کە ویەنی دۆڕاو هیچی پێنەبڕێت‪.‬‬ ‫(دکتۆر کەیوان ئازاد)‪ ،‬ئاماژە بە بنەماڵەی (هاشـمی) مەکـکە دەکـات کە بەهـۆی ئەوەی کە پشـتیوانییان لە بەریتانیـا کـرد لە جەنگـی‬ ‫یەکەمی جیهانی چ دەستکەوتێکیان هەبوو و تەنانەت پاشایەتی کۆمەڵێک واڵتی نوێیان پێ سپێردرا‪.‬‬ ‫کوڕەکانی (حوسێن هاشمی)‪ ،‬کە بە شەریفی مەککە ناسراو بوون بە پشتیوانی بەریتانیـا بـوون بە پاشـای واڵتـانی عێـراق و ئـوردن کە‬ ‫دوای جەنگ دامەزران‪ ،‬هاوکات‪ ،‬کوڕەگەورەکەی کە ناوی عەلی بوو پاشایەتی حیجازی کرد‪.‬‬ ‫ئەو‪ ،‬دۆخی ئێستەی هەرێمی کوردستان بە دۆخی ئەوکـات بەراورد دەکـات و دەڵێـت‪ :‬کـورد کە ئێسـتە دژی داعـش دەجەنگێـت و چـووەتە‬ ‫پاڵ هاوپەیمانەکانەوە دوای کۆتاییهاتنی جەنگ دەستکەوتی گەورەی دەبێت و ونی کەم بە کۆنفێدڕاڵی دەگات‪( .‬دکتۆر کەیوان ئازاد)‬ ‫دەڵێت‪" :‬دڵنیام دوای کۆتاییی جەنگی داعش‪ ،‬کورد بە سەربەخۆیی دەگات‪".‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی هەولێر ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪150‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫رۆژهەاڵتی کوردستان و "سایکس‪-‬پیکۆ"‬ ‫ژیوار رەسووڵی‬ ‫شەڕی یەکەمی جیهانی لەکاتێکدا دەستی پێکرد‪ ،‬کە رژێمی قاجار لەوپەڕی ووازی خۆیدا بوو‪" .‬ئەحمەد شا"ی قاجار رێـک لەو سـاڵەدا‬ ‫تاجی پاشایەتی لە تەمەنـی ‪ ١٨‬سـاڵی لەسـەر کردبـوو‪ ،‬بەاڵم هەمـوو‬ ‫کارەکــــانی حکــــومەت لە ویەن "عەوئەدەوڵە" بەڕێــــوە دەچــــوو‪ ،‬هەر‬ ‫ئەوەیش بێ ویەنیی خۆی لە شەڕی جیهانیی یەکەم راگەیاند‪ .‬ئەو بـێ‬ ‫ویەنییەی ئێـران لە راسـتیدا تەنیـا خـۆدزینەوە لە واقیعێـک بـوو‪ ،‬کە‬ ‫قاجارەکــــان دەیــــانزانی دەســــەاڵتیان بەســــەردا ناشــــکێت‪ ،‬هەربــــۆیە‬ ‫هاوســنووریی ئێــران لەگەڵ عوســمانی و رووســیا و هاوکــات تەراتێنــی‬ ‫ئەڵمانیا و بەریتانیا و رووسیا و بگرە فەرانسا لەنـاو ئێـران وایکـرد‪،‬‬ ‫کە ئێـران لەدەرەوەی دەسـەاڵت و ویسـتی خـۆی بخـزێتە نــاو یەکەم شـەری جیهـانی‪ .‬بـێ دەسـەاڵتی و ووازاری قاجـار وایکــرد کە لەگەڵ‬ ‫یەکەم تەقەی شــەر دەســەاڵتی هەر دوو مەڵبەنــدی ئازەربایجــان و کوردســتان بکەوێــتە دەســت رووس و عوســمانییەکان‪ .‬وزارێــف لە‬ ‫کتێبەکەیدا دەڵێ یەکەم تەقەی شەڕ لەرۆژهەاڵتی نزیکـدا لە رۆژهەاڵتـی کوردسـتان بـووە‪ ،‬نەک دەریـای رەش‪ .‬هەر ئەو کـات نـزیکەی‬ ‫چوار ساڵ رووس و عوسمانی و بەریتانییەکان لەناو خاکی کوردستاندا بەیەکیاندا دادا‪،‬و بۆ کوردەکانیش هەر ماڵوێرانی و ماڵ کـاوڵی‬ ‫مایەوە‪ .‬هێشتا باسی رێکەوتنی سـایکس پیکـۆ لەو دیـوی سـنوور هەر نەبـوو‪ ،‬کە زڵهێزەکـانی نـاوچەو جیهـان لە رۆژهەاڵتـی کوردسـتان‬ ‫تەراتێنیان دەکـرد‪ .‬عوسـمانییەکان کە ئیمپراتۆرییەکەیـان لەهەمـوو ووە بەرەو ووازی دەچـوو‪ ،‬لەرۆژهەاڵتـی کوردسـتان بەهـۆی سـوننە‬ ‫بوونیان توانیان "ئیعالمی جیهاد" بکەن‪ ،‬و سرنجی شێخ و مەاڵو سـەرۆک عەشـیرەکان بۆخۆیـان رابکێشـن‪ .‬دەوڵەتـی رووسـیا و عوسـمانی‬ ‫گرنگییەکی تەواویان بە بەوتەی خۆیان بە کوردستانی ئێران دەدا‪ .‬رووسەکان بەدوای بەشی خۆیان لە نەوتی ئێران بەگشـتی و بـازاری‬ ‫رۆژهەاڵتــی کوردســتان وەکــوو دراوســێ بەتــایبەت بــوون‪،‬و عوســمانییەکانیش بەدوای پڕکــردنەوەی بۆشــایی شکســتەکانیان لەو دیــوی‬ ‫ئیمپراتۆرییەتەکەیـان واتــا لەئەفریقیـا بــوون‪ .‬رووسـەکان لە ســاڵەکانی ‪ ١٩١٤‬بـۆ ‪ ١٩١١‬لەنێــو هـۆزە کوردەکــان جـێ پێــی خۆیـان قــایم‬ ‫کردبوو‪ ،‬و بە پێدانی بەڵێنی مادی و دەسـەاڵتداری و بەتـایبەت پێـدانی چەک کەڵکێکـی تەواویـان لە کوردەکـان وەردەگـرت‪ ،‬هاوکـات‬ ‫لەووشەوە دەوڵەتی عوسمانی بەڵێنی خودموختاری بە کوردەکان دا‪،‬و لەدژی رووسـیای یەکگرتـوو کردبـوون‪ .‬سـەرەتا هێزێکـی عوسـمانی‬ ‫نــاوچەی ورمــێ و شــاری ســاباڵغ (مەهابــاد)‪-‬یــان داگیرکــرد‪ ،‬و عەشــیرەکانی تەرگەوەرو مەرگەوەر و مامەشــیش لەگەڵ عوســمانییەکان‬ ‫کەوتن‪ .‬ساڵێک بەر لە بەستنی پەیمانی سـایکس پیکـۆ بەسـەر ئیمپراتـۆرییەتی عوسـمانی لە دیـوی موسـ و شـام ‪ ،‬عوسـمانییەکان لە‬ ‫میانــدوئاوی رۆژهەاڵتــی کوردســتان لەشــکەری رووســیان تێکشــکاند‪،‬و بەرەو تەورێــز رێکەوتــن‪ .‬ئەوە ترســێکی گەورەی بــۆ رووســەکان‬ ‫دروستکردبوو‪ ،‬تورک و هەندێک لە کوردەکان خەریکبوو‪ ،‬ئازەربایجان و کوردستانیان لەبەردەستدابوو‪،‬و بەرەو ناوەندی ئێران دەچـوون‪.‬‬ ‫(کردهــا و بررســی تــاریخی و سیاســی‪ ،‬حســن ارفــع)‪ .‬بەاڵم لەباشــووری رۆژهەاڵتــی کوردســتان خەڵــک لەگەڵ عوســمانییەکان نەکەوتــن‪،‬‬ ‫بەتایبەت کوردە شـیعەکانی کرماشـان و ئـیالم دژایەتیـی رووسـەکانیان نەکـرد‪،‬و دەوتـرێ تەنیـا سـەنجابییەکان شـەریان لەبەرژەوەنـدی‬

‫‪151‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫عوســـمانییەکان کـــردووە‪،‬و ئەوانـــی دیـــکەش یـــان بێـــدەنگ بـــوون‪ ،‬یـــانیش لەگەڵ "نیزاموڵســـەڵتەنەی"‪-‬ی حـــاکمی کرماشـــان پیـــاوی‬ ‫ئەڵمانییەکان بوون‪ .‬هێزەکانی کورد و عوسمانی هەتا مانگی مەی ‪ ١٩١٥‬لە کوردسـتان و ئازەربایجـان مـانەوە‪ ،‬کـوردە سـوننەکان لەگەڵ‬ ‫عوسمانییەکان بوون‪،‬و ئەرمەنی و ئاسۆرییەکانی ورمێش پاڵیان وە رووسەکان دابوو‪ .‬رووسەکان دوایی ئەو شکستەی لەعوسـمانییەکان و‬ ‫عەشیرە کوردەکان لە میاندوئاو و تەورێز تووشی هاتن‪ ،‬هەر زوو خۆیان رێکخستەوە بـۆ ئەوەی تـۆڵە یەکەم لە کـوردە بەوتەی خۆیـان‬ ‫ناپاکەکان بکەنەوە‪ ،‬دواتر لە تورکە عوسمانییەکان‪ .‬هەر لەساڵی ‪-١٩١٥‬دا سوپایەکی بەهێزیان لەژێر فەرماندەیی "شـاربانتیە" نـاردە‬ ‫ئێران‪ ،‬و لەسۆفیانەوە بگرە هەتا تەورێز و ساباڵغیان لەدەست داگیرکەری عوسمانی دەرهێنا‪،‬و خۆیان داگیریان کردەوە‪ .‬لە مەهاباد و‬ ‫شنۆ خەڵکیان قەاڵچۆ کرد‪ ،‬و بەهەزاران کوردیان کوشت‪( .‬تاریخ رزائییە‪-‬محمد تمدن)‪ .‬خەڵکی شاری مەهابـاد بە سـەرۆکایەتی "قـازی‬ ‫فەتاح" بەگژ رووسـەکاندا چـوونەوە‪ ،‬چـوونکە یەکەم هەسـتی نەتەوەییـان رێـگەی پـێ نەدەدان کە بە ئاسـانی ئەو داگیرکـارییە قبـووڵ‬ ‫بکەن‪،‬و دواتریش رووسەکانیان پێ کـافر بـوو‪ ،‬لەو شـەڕەدا خەڵکێکـی زۆری موکریـان تێـداچوو‪ .‬دابەشـکردنی ئێـران پـێش دابەشـبوونی‬ ‫کوردستان هەمیشە پرسـیاری ئەوە هەیە‪ ،‬کە بـۆچی لە رێکەوتنـامەی سـایکس پیکـۆدا ئێرانـی رەگەڵ نەکەوتـووە‪،‬و یـان ئەگەر تراژدیـا‬ ‫کوردییە باوەکەی باس بکەیین‪ ،‬بۆ تەنیا کاریگەری لەسەر سێ پارچە داناوە‪،‬و رۆژهەاڵتی تێـدا نیـیە؟ ئەو پرسـیارە ڕەوایـیە‪ ،‬چـونکە‬ ‫لەراستیدا ئێران ئەو ئێـرانە نەبـوو‪ ،‬کە بەرامـبەر پـالنە دەرەکییەکانـدا بتـوانێ خـۆی بگرێـت‪ ،‬هەربـۆیە هەرگیـز رووسـیا و فەرەنسـا و‬ ‫بەریتانیــا لەوە نەترســاون‪ ،‬کە لەگەڵ بەخشــینەوەو دارشــتنەوەی ســنووری موس ـ و بەســرە لەویەک و بەشــێک لەبــاکووری کوردســتان و‬ ‫ســوریا لەویەکیتــر‪ ،‬ئێرانیشــی لەگەڵ بــدەن‪ .‬بەاڵم ئەوە دوو هۆکــاری ســەرەکی هەیە‪ .‬یەکەم‪ :‬مــاهیەتی رێکەوتنــامەی ســایکس پیکــۆ‬ ‫رووییەکی ئاشکرا و رووییەکی نهێنی هەبوو‪ .‬رووە ئاشکراکەی دروستکردنی جوگرافیا و کیانێکی عەرەبی سەربەخۆ بۆ هەنـدێک عەرەبـی‬ ‫ناوچە بوو‪ ،‬رووە شارەوەکەشی دابەشکردنی خێروبێری ئەو جوگرافیاییە بەسەر خۆیانـدا بـوو‪ .‬ئێرانـی قاجـار عەرەب نەبـوون‪،‬و خـاوەن‬ ‫حکومەتی پێناسەداری خۆیان بوون‪ .‬دووەم‪ :‬نزیکەی ‪ ١١‬ساڵ پێشتر ئێـران لەنێـوان رووسـیا و بەریتانیـادا دابەشـکرابوو‪ .‬ئەو رێکەوتـنە‬ ‫کە بە رێکەوتنــی ‪ ١٩١٧‬ناســراوە‪ ،‬لەو رێکەوتــنەدا هەر دوواڵ مەڵبەنــدەکانی ژێــر دەســەاڵتی خۆیــان لەئێــران و ئەفهانســتان و تەبــت‬ ‫بەســەر خۆیانــدا دابەشــکردەوە‪ .‬لەو دابەشــکراییەدا رۆژهەاڵتــی کوردســتان کەوتە دەســت رووســەکان و ناوەنــد و بــاکووری ئێــرانیش بــۆ‬ ‫بەریتانییەکان مایەوە‪ .‬رووسەکانیش لە شـەڕێکی درێژخـایەنی خوێناویـدا هەر وەکـوو باسـکرا‪ ،‬بەسـەر عوسـمانییەکان سـەرکەوتن‪،‬و بـۆ‬ ‫ماوەیەکی زۆر لە رۆژهەاڵتی کوردستان و ئازەربایجـان مـانەوە‪ .‬لەراسـتیدا وەکـوو چـۆن لە رێکەوتنـامەی سـایکس پیکـۆدا هـیچ بـاس لە‬ ‫دابەشکردنی کوردەکان نەکراوە‪،‬و هەر مەوزووعیەتیشی نەبووە‪ ،‬ئاواش دابەشبوونی ئێرانـی قاجـار لەسـەر داوا و دەسـەاڵتی کوردەکـانی‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردستاندا نەبووە‪ .‬لەهەردووو بەرژەوەندی کۆلۆنیالەکان دۆخێکی نەویست و نەخـوازراوی بـۆ کوردەکـان دروسـتکردووە‪ .‬لەو‬ ‫دیــوی ســنوور کوردەکــان بەســەر ســوریا و تورکیــا و دواتــر عێراقــدا ســەپێندراون‪،‬و لەم دیــوی ســنووریش کوردســتان لەویەن ناوەنــد‬ ‫داگیرکرابوو‪،‬و خۆدی داگیرکارەکەش لەویەن ئیستعمارەوە داگیرکرابوو‪ .‬هەربۆیە سایکس پیکـۆ کـاریگەری لەسـەر چارەنووسـی هاوبەشـی‬ ‫کوردستانی گەورە دانەنا‪،‬و بگرە بزوتنەوەکانی دواتریشی لەسەر بنەمای چارەنووس و داخوازییە هاوبەشەکە رێکخرانەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬فەیس رۆژهەاڵت تایمز ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪152‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پهیمانی سایكس ‪ -‬پیكۆ‬ ‫ئەحمەد شێربەگی‬ ‫لــه رۆژێكــی شــوومی وهك ئــهمرۆدا ‪١١‬ی مــانگی مــهی ‪١٩١١‬ی زایینــی واتــه ‪ ١١١‬ســاڵ لــه مــهوپێش بــه پێــی ســازانێكی نهێنــی نێــوان دوو‬ ‫دهوڵهتی زلهێزی براوهی شهری یهكهمی جیهانی‪ ،‬بریتانیـا وفهرانسـه پـهیمانێك لـه نێوانیـان دا‬ ‫واژۆ كرا كه به پهیمانی سایكس‪ -‬پیكۆ ناوبانگی دهركرد‪.‬به پێی ئـهم رێكهوتنـه كۆمـهڵێك واڵت‬ ‫له رۆژهـهاڵتی نـاڤین سـهریان ههڵـدا ‪ ،‬درووسـت بـوونی ئـهم ووتانـه نهتـهنیا لـه بهرژهوهنـدی‬ ‫گهلی كورد دانهبوو بهڵكووسهرلهنوێ نیشـتمانی كـورد لـه بـری ئـهوهی لـه دوای هـهرهس هێنـانی‬ ‫سهرشۆرانهی ئیپراتورهیهتی عوسمانی ببێتـه خـاوهنی كیـان وناسـنامهی خـۆی ‪،‬ههمیسـان دابـهش‬ ‫كرایهوه و بوو به چوار پارچه‪ .‬لهم رێكهوتهوه نههامهتی ورۆژرهشی و مـاڵوێرانیی كـورد دهسـتی‬ ‫پێكرد‪.‬حكومهته فاشیستهكانی ئهم واڵتانهی كوردستانیان به سهردا دابـهش كـرا‪ ،‬بـه شـێوهیهكی سیسـتماتیك كهوتنـه سـڕینهوهی زمـان‬ ‫وناسنامهی كورد‪ ،‬بۆ ئهمهش ههموو ڕێگایهكی فاشیستی و دژی مرۆڤایهتیان گرته بهر‪.‬‬ ‫ههرچهند ئهوپهیمانه شوومه نیشتمانی كوردی دابهش كرد ونههامهتێكی زۆری بۆ کورد بهدوای خۆی داهێنا ‪.‬بهاڵم كوردهكان لـه مـاوهی‬ ‫ئهو ‪١١١‬ساله دا به دایم بۆ پاراستنی ناسنامه و هویهتی خۆیان ڕاپهریون و له گهڵ داگیركهرانی كوردستان له خهبات دابوون‪.‬‬ ‫ئهمرۆ به هۆی ههلومهرجێكی تایبهتی كه له ناوچهی رۆژههاڵتی ناوهراست دا هاتۆته پێش و هـهلێكی زێـرین كـه بـۆ كـورد رهخسـاوه‪،‬‬ ‫سنووره دهســـكردهكانی رێكهوتننامهی سایكس پیكۆ به كردهوه كاڵ بۆتـهوهوه فهشـهڵی هێنـاوه ‪ .‬ئهگـهر كـورد لـهم قۆناخـهدا یهكێـهتی‬ ‫ێكی نیشـــــتمانی ههبێ و ناوماڵی خۆی رێك خات ‪،‬ههموو نیشانهكانی پێكهاتنی خهریتهیهكی نـوێ لـه ناوچهكـه دا پێمـان دهلـێن كـه‬ ‫دامهزراندنی دهوڵهتێكی كوردی لهڕێگا دایه‪.‬ههربۆیه كۆنگهرهیهكی نیشتمانی له ههمووویهنهكانی سهر گۆرهپانی سیاسی كوردی به بـێ‬ ‫هـــــهژمۆنی و پــاوانخوازی ویــهنێك پێویســتییهكی مێژووییــه‪ .‬هــهمووكوردێكی خــاوهن ههســت و كوردســـــتانی ئهركــداره كــه لــهپێناو‬ ‫دامهزراندنی دهوڵهتێكی كورد دا بانگهشهی یهكێتی و رێكخستنی ناو ماڵی كورد بدات‪...‬‬ ‫ههركهسێك له دامهزراندنی دهوڵهتی كوردی دا ببێته لهمپهرو بهرد بخاته سهر رێگای وهدیهاتنی ‪،‬دێته بهرهی داگیركـهرانی كوردسـتان‬ ‫و له بارهگای مێژوودا به خائین به كوردستان و به كورد ناوزهد دهكرێ‪.‬‬ ‫بۆ پێشهوه بهرهو یهكێهتی ێكی نیشتمانی بۆ دامهزراندنی دهوڵهتی سهربهخۆی كوردســــتان ‪...‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬فەیس بووکی نووسەر ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪153‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پاش سهدهیهك له سایكس ‪ -‬پیكۆ‬ ‫بورهان شێخ رهئوف‬ ‫سهد ساڵ پـێش ئێسـتا ڕێكهوتننامـهی سـایكس ‪ -‬بیكـۆ لـه نێـوان هـهردوو دهوڵـهتی شانشـینی یـهكگرتوو ( بـهریتانیا) و فهرهنسـاو بـه‬ ‫پشـتیوانی ڕووســیای قهیســهری هاتــه واژۆكــردن لــه نێــوان هــهردوو دیبلۆماتكــار فرانســۆ جــۆرج‬ ‫بیكۆی فهرهنسی و مارك سایكسی بهریتانی كهههرله مانگی تشرینی یهكـهمی ‪ ١٩١٥‬هوه تـاوهكو‬ ‫مایسی ‪١٩١١‬ی خایانـد كـه پێویسـته بووترێـت كـه هـهموو ئـهو وتـوێژو لێـك تێگهیشـتنانه بـه‬ ‫شــێوهیهكی زۆر نهێنــی دوور لــه چــاوی ڕاگهیاندنــهكان بــهڕێوه دهچــوو بــه پشــتگیری ڕووســیای‬ ‫قهیســـهری بـــۆ دابهشـــكردنی ئـــهو خاكانـــهی كـــه لـــه خۆرئـــاوای ئاســـیا لـــه ژێـــر حـــوكمڕانی‬ ‫ئیمپراتۆریهتی عوسمانیدا بوون واته ئهو ناوچهیه ی ناسراوه به هیاللی خهسیب‪.‬‬ ‫ئیتر لهناكاو كه شۆڕشی ئوكتۆبهر له ساڵی ‪ ١٩١٧‬له ڕووسیا سـهركهوت و بوولشـهویكهكان بـه سـهرۆكایهتی فالدیمیـر لینـین دهسـهاڵتی‬ ‫ئهو واڵتهیان گرته دهست ههموو بهڵگهنامهكان ئاشكرا بوون و بووه مایهی ناڕهزایی و بێزاری گهونی ناوچهكه كه بـه دهر لـه خواسـت‬ ‫و ئارهزووی خۆیان چارهنووسیان دیاری بكرێت‪.‬‬ ‫بهڵێ ههموو ئهو ڕێكهوتن و پێشنیارو نهخشه كێشانانه له كاتێكدا دهكرا كه هێشتا دهوڵهتی عوسمانی حوكمڕان بـوو قهڵهمڕهوهكـهی‬ ‫ناوچهیهكی هێجگار پان و بهرین بوو كه گاڵتهی پێنهدهكرا بهاڵم ئهمان واته ئنگلیزو فهرهنسیهكان گهیشـتبوونه ئـهو بڕوایـهی كـه‬ ‫دهوڵهتی عوسمانی كه ئهوكات پێیان دهگووت پیاوه نهخۆشهكه تهواو بووهو له گیانهاڵدایه پێویسته میراتهكهی دابهشبكرێت ‪.‬‬ ‫بهڵێ ڕێكهوتنامهو لێك تێگهیشتنهكانیان بۆ ئهوه بوو كه دهستكهوتهكانی ئهو جهنگه جهنگی جیهانی یهكهم له نێـوان خۆیانـدا بـهش‬ ‫بكهن و ناوچهكه دووربخهنهوه لهئهگهری ههر شهڕو پێكادانێكی خوێناوی تر بهڕای ئهوان‪.‬‬ ‫ئهگهرچی ئهم ڕێكهوتننامه وهكو ههنگاوێكی سهرهتایی بوو بۆ دابهشكردنی ناوچهكه بهاڵم دواتر ناكۆكی و ملمالنێی زیـاتر سـهریههڵدا‬ ‫له نێوان ئهو دوو واڵتهدا و نهخشهكان گۆڕانكاریان بهسهرهات و شێوهی تری وهرگرت ‪.‬‬ ‫ههر لهو سهروهختهدا كه ڕهنگ ڕێژی تازه بۆ ناوچـهی ڕۆژهـهاڵتی نـاوین دهكـرا پـهیمانی وهزیـری دهرهوهی بـهریتانیای مـهزن (ئارسـۆر‬ ‫جیمس بیلفۆر) كه دواتر به بهڵێنی بلفۆر ناسرا له نۆڤهمبهری ‪ ١٩١٧‬ڕاگهیهنرا كه بـهڵێنی بـه ڕهوهنـدی جوولهكـه دا لـه واڵتهكهیـدا‬ ‫كه نیشتمانێكی نهتهوهیی یان لهسهر خاكی فهلهستین بۆ دروست بكات ههروهها نامه گۆرینهوهكانی نێوان شهریف علی كـوڕی حسـین‬ ‫له حیجاز و هنری میكماهون ی كۆمیسیاری سامی بهریتانیا له میسر كه باسی له دامهزراندنی دهوڵهتێكی سهربهخۆی بۆ عهرهب دهكـرد‬

‫‪154‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ههموو ئهمانه له پشت دهرگا كانهوه باسی لێـوهدهكرا وهكـو جـۆره بـهڵێن و ڕێخۆشـكردنێك بـوو بـۆ مـهرام وبهرژهوهندیـهكانی ئـهو دوو‬ ‫واڵته‪.‬‬ ‫هــهروهكو پێشــتریش ئامــاژهم پێــدا ئــهم ڕێكهوتنامــه بــه نهێنیــهكی زۆرهوه نهخشــهی بــۆ دهكێشــرا تــا دواتــر دوای ســهركهوتنی شۆڕشــی‬ ‫ئۆكتۆبهر له ڕووسیا ساڵی ‪ ١٩١٧‬لیۆن ترۆتسكی كۆمیسیاری سیاسهتی دهرهوهی ئهو واڵتـه پـهردهی لهسـهر هـهڵماڵی ئهمـه چ نهخشـهو‬ ‫پالنێكی ئیمپریالیستانهیه و خزمهت به گهونی ناوچهكه ناكات هێندهی پارێزگاری له بهرژهوهندییه كانی ئهو واڵته زلهێزانـه دهكـات‬ ‫و پیالنێكی گهوره و سامناكه بۆ گهونی ناوچهكه به گشتی و كورد بـه تایبـهتی كـه زهرهمهنـدی یهكـهم و كۆتـایی ڕێكهوتننامهكـه بـوو‬ ‫كهتائێستهشی پێوه بێت باجی ئهو ڕێكهوتننامه شوومه دهدات‪.‬‬ ‫بهڵی كورد زهرهرمهندی گهورهو یهكهمی و كۆتایی ڕێكهوتننامهی سایكس ‪ -‬بیكۆ بوو ئهگهرچی گۆڕین و دهستكاریكردنی سنووری واڵتـان‬ ‫هێنده كارێكی ساناو خۆشدهست نیه وا به كۆبوونهوه و بڕیارێك بخرێتـه بـواری جێبهجێكردنـهوه ئهگـهر چـی ههشـت مانـگ كۆبوونـهوهو‬ ‫پالن و ڕا گۆڕینهوه له نێوان ئهو دوو دیبلۆماتكارهی ئهو دوو واڵتهدا ئنجا گهیشتنه ڕێكهوتنهكهو دواتر ڕێكهوتنامهی سیڤهر له ساڵی‬ ‫‪ ١٩٢١‬واژۆ كرا كه دان بهوهدا دهنێـت دهوڵـهتێكی نهتـهوهیی بـۆ كـورد دابمـهزرێت لـه ڕۆژهـهاڵتی ئـهنازۆڵ كـه زۆرینـه دانیشـتوانهكهی‬ ‫كوردن بهاڵم مـهخابن ئـهمیش جێبـهجێ نـهكرا بـه هـۆی سـهرههڵدانی بزوتنـهوهی نهتـهوهیی تـورك بـه سـهركردایهتی مسـتهفا كـهما‬ ‫ئهتاتورك ‪.‬‬ ‫ڕێكهوتننامهی لۆزان جێگهی گرتهوه له ساڵی ‪ ١٩٢٣‬كه دان به دهوڵهتی تازهی توركیادا دهنێت له ڕووی یاساییهوه دهوڵهتی عوسمانی‬ ‫ئیتر ناوی نامێنێت و هیچ باسێك له كوردو مافهكانیان ناكات و لێرهوه ئیتر كـورد وهكـو گـهلێكی گـهورهی دابهشـكراوو پشـتگوێ خـراو‬ ‫ههست بهو زوڵمه مێژووییه مهزنه دهكات كه لێیكراوهو لهوساوه تا ئێسته كورد له ههر چوار واڵتـی عێـراق و توركیـاو سـوریا و ئێـران‬ ‫ههرچهنــده كوردســتانی ڕۆژهــهاڵت لــه شــهڕی چاڵدێرانــهوه ســاڵی ‪ ١٥١٧‬بــهر دهوڵــهتی ســهفهوی كــهوت لــه شــۆڕش و بهرخۆداندایــه بــۆ‬ ‫پارێزگــاری لــه بــوون و مانــهوهو بــه دیهێنــانی مافــه ڕهواكــانی كــه لــه ســهد ســاڵی ڕابــردوودا مێــژووی ناوچهكــه گــهواهــی جینۆســایدو‬ ‫مهرگهساتهكانی كورد دهدهن كه ئێستا ناكرێت له وتارێكی ئاوادا ههمووی باسبكهم‪.‬‬ ‫له كۆتاییدا دهڵێم پێش سهد ساڵ دیبلۆماتكاره ڕۆژئاواییه كان زۆر بێ ویژدانانهو كهللهڕهقانـه بـه بـێ ویسـتی گـهونی ناوچهكـه ئـهو‬ ‫نهخشهیان داڕشت و لهسهر خاكی واقیع جێبهجێ یان كرد ئایا ئێستا له پاش سهد ساڵ كه بارودۆخی ناوچهكهو جیهان زۆر گۆرانكاری‬ ‫گهورهو جهوههری به سهردا هاتووه ئایا ههوڵنادهن ئهو زوڵمه ڕاست بكهنهوه؟‬ ‫ئهگهر جـاران كـه بـهریتانیاو فهرهنسـا هێـزی ز و دهستڕۆیشـتووبوون لـه ئاسـتی جیهانـدا ئـهوا ئێسـتا ئـهمریكاو ڕێكخـراوی نهتـهوه‬ ‫یهكگرتووهكان و ئهنجوومهنی ئاسایشی نێو دهوڵهتی زۆر ناوهندی بڕیار و هێزی تازه پێگهیشتووی تر ههن ههر لـه چـین و یابانـان و‬ ‫ڕووسیا و هێزی ئیقلیمی تر كه پارسهنگی هێزو هاوسهنگی بهرژهوهندییهكان دهپارێزن‪.‬‬ ‫بهڵێ لهو كاتهوهی كه تیرۆریستهكانی دهوڵهتی ئیسالمی داعش خاڵی چاودێریه سنووریهكانی نێوان عێراق و سوریایان تهقاندهوهو‬

‫‪155‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پێش دووساڵ و ڕایانگهیاند كه ڕێكهوتننامهی سایكس ‪ -‬بیكۆ ههڵوهشایهوه ههرچهنده ئهو سنوورانه دواتـر و لـه كۆتـایی بیسـتهكاندا‬ ‫به ڕێكهوتنهكانی ئینتدابی فهرهنسی وبهریتانی دیاریكرابوون‪.‬‬ ‫ئێستا ئهوهی له عێراق دهگوزهرێت هیچ ماناو مهدلوولێكی دهوڵهتێكی یهكگرتووی نهماوهو شیعه له باشوورو كـورد لـه بـاكوورو سـونهش‬ ‫له ناوچهكانی خۆیان كه ههندێكی له ژێر دهستی داعشدایه له ژیانێكی كوولهمهرگی پڕ قهیران و ئاڵۆزی دان‪.‬‬ ‫سوریاش له ساڵی ‪ ٢١١١‬هوه له شهڕو پێكدانێكی خوێناویدایه كهنیوهی دانیشتووانی ئهو واڵته ئاوارهی واڵتانن ‪.‬‬ ‫توركیـاش لـه بـاكووری كوردسـتان شـهڕو پێكـادانی خوێنـاوی لـه ئارادایـه لـه دوای شكسـت هێنـانی پرۆسـهی ئاشـتی بـۆ چارهسـهركردنی‬ ‫كێشهی كورد و پێشبینی ئاڵۆزی زیاتری لێدهكرێت‪.‬‬ ‫له ئاوا بارودۆخێكدا كه ناوچهكه به گشتی و ئهو ناوچانهی بهو ڕێكهوتننامه دابهش كراون خـوێنی لـێ دهچۆڕێـت ئایـا كۆمـهڵگای نێـو‬ ‫دهڵهتی تا ئێستاشی پێوهبێت كه پێداگیری لهسهر مانهوهی هـهمان سـنوور دهكهنـهوه كـهی بـه بڕیارهكانیانـدا دهچنـهوهو و دوای سـهد‬ ‫ساڵ ماڵوێرانی و شهڕو به فیڕۆدانی سامان و داهاتی ناوچهكه ؟؟؟؟!!!!!‬ ‫ئـهو خاڵـهی زۆر گرنگـه بهومــهوه كۆتـایی وتارهكـهمی پێبهێـنم ســهرنجێكه كـه چـۆن سـهرهتای دامهزرانــدن و ڕهنگڕێـژی ئـهم ســنوورانه‬ ‫كاتێكی زۆری ویست ههر له سـاڵی ‪ ١٩١١‬هوه و دواتـر تـا ڕێكهوتننامـهی لـۆزان لـه ‪ ١٩٢٣‬درێـژهی كێشـا و ئـاواش ههڵوهشـانهوهی ئـهم‬ ‫سنوورانه كاتی زیاتر و بگره ئاڵۆزی زیـاترو قـهیرانی گـهورهتردهخوڵقێنن كـه لـه سـاڵی ‪ ١٩٩١‬هوه دهسـتی پێكـردووه دوای ڕاپـهڕینی‬ ‫بههاری ‪ ١٩٩١‬له باشووری كوردستان دواتر ڕاگهیاندنی فیدراڵی له ساڵی ‪ ١٩٩٢‬و واله ئێستا شدا ڕاگهیانـدنی فیـدراڵی لـه خۆرئـاوای‬ ‫كوردستان وڕاگهیاندنی بهڕێوهبهری خۆسهری له باكوور سهرهتای كۆتایی داوهشان وداڕزان و ههڵوهشانهوهی ئهو سنوورانهن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی خەندان ‪ /‬ڕێکەوتی‪١١ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪156‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دوای سهد ساڵ‬ ‫سهالم عهبدوڵاڵ‬ ‫درووست ئهمرۆ (‪ )١١١‬ساڵ بهسهر رێكهوتنامهی سایكس بیكۆ تێدهپهرێ كه له نێوان رووسیا و فهرهنساو ئینگلسـتاندا ئیمـزا كـرا ‪ .‬كـه‬ ‫لهمهودوا رووسیا بـه هـۆی شۆڕشـی ئۆكتۆبـهری سـاڵی ‪ ١٩١٧‬وه لـهو رێكهوتننامهیـه كشـایهوهو‬ ‫بهندهكانی ئاشكرا كرد و به كارێكی ئیمپرالیستانهی له قهڵهمدا‪.‬‬ ‫له راستیدا ئهم رێكهوتنامهیه بۆ دابهشكردنی خاكی ئیمپراتۆریـهتی عوسـمانی بـوو كـه پـێش‬ ‫بینی دهكرا له شهڕی یهكهمی جیهانیدا بـدۆڕێت بۆیـه ئهوانـه پـێش كۆتـایی جهنگهكـه خـاكی‬ ‫عوسمانیهكانیان له نێوان خۆیاندا دابهش كرد‪.‬‬ ‫ئــهوهش راســته كــه زهرهرمهنــدی یهكــهم لــهو رێكهوتنامهیــه ئێمــهی كــورد بــووین ئهگــهرچی مهبهســتی ئــهو رێكهوتنــه بهتایبــهتی بــۆ‬ ‫دابهشــكردنی كوردســتان نــهبوو وهكــو واڵت بــهڵكو ئــهوان بــۆ بهرژهوهنــدی خۆیــان ئــهو ســنوورانهیان لهســهر كاغــهز ل ـه نێــوان خۆیانــدا‬ ‫نهخشاند ‪ ،‬چونكه له بهندهكانی ئهو رێكهوتننامهیه كه له ‪ ١٢‬خاڵ پێكهـاتوه نـاوی كوردسـتان و خـاكی كـوردان نابـات بـهڵكو زیـالتر‬ ‫ئهوان پاشماوهی ئیمپراتۆریهتی سهیری دهكهن و دابهش دهكهن‪.‬‬ ‫بهاڵم بههۆی ئهو دابهشـكردنهوه كوردسـتان كـه تـا ئهوكاتـهی دوو پارچـه بـوو‪ ،‬ویـهكیان لـهژێر دهسـهاڵتی سـهفهویهكاندا بـوو وكـهی‬ ‫تریش لهژێر دهستی عوسمانیهكاندا بوو ‪ ،‬بهاڵم به هۆی ئهو رێكهوتنهوه خاكی كوردسـتان بـوو بـه چوارپارچـهو لـه نێـوان دهوڵـهتانی‬ ‫توركیا و عێراق و سوریاو ئێراندا دابهشكرا‪.‬‬ ‫كورد له ماوهی ئهو سهدهیهدا دژی ئهو زوڵمـه بێـدهنگ نـهبوو‪ ،‬بـه پێچهوانـهوه لـه هـهموو پارچهكانیـدا خـهباتی دژی ئـهو دهوڵهتانـه‬ ‫دهكرد و بۆ مافی زهوتكراوی خۆی قوربانی دهدا كه زۆر دڕندانه لهویهن ئهو واڵتانهوه وهاڵم دهدرایـهوه تـا كـار گهیشـته بـهكارهێنانی‬ ‫چهكی كیمیاوی دژی و وێران كردنی واڵتهكهی‪.‬‬ ‫ئێستا تاوه ئهو مێژووهو ئهمرۆ بارودۆخ گۆڕاوه به شێوهیهك كه ئهو واڵتانهی خاوهنی ئهو زوڵم و دابهشكردنه بوون دان بهو راستیهدا‬ ‫دهنێن كه ئهوه غهدرێكی گهورهی مێژووییه كه له گهلی كورد كرا‪ ،‬هره بۆیه ئهمرۆ زۆر به پهرۆشـهوه هاوكـاری گهلهكـهمان دهكـهن كـه‬ ‫ئهمرۆ جارێكی تر دووچاری شهڕێكی سهپێنراو بۆتهوه لهویهن هێزێكی تاریك و دڕندهی وهك داعشهوه‪.‬‬ ‫ئهو واڵتانه ئهمرۆ ئامادهیی ئهوه نیشان دهدهن كه گهر ههرێمی كوردستان دهوڵهتی سهربهخۆی رابگهیهنێت ئهوان مهسهلهی‬

‫‪157‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دانپێدانانی تاوتوێ دهكهن یان ههر نـهبێ دژی ناوهسـتنهوه‪ ،‬جـا سـهیر ئهوهیـه ئـهمڕۆ دژه دهوڵـهتی نێوخۆمـان ‪ -‬كـه دیـاره بـه فیتـی‬ ‫دهوروبهر ‪ -‬دهیان پاساوو لهمپهری نابهجێ دههێنن و دهبهن و دهیانهوێ خهڵكی لهو داوا رهوایـه سـارد بكهنـهوه و دهیانـهوێ بێهیـوای‬ ‫بكهن‪.‬‬ ‫ئهوه نییه لهسهر وپهڕه شڕهكانی ههندێ گۆڤارو رۆژنامهی روو ههڵبزركاو به مانشێتی گهوره دهنووسن (درۆی دهوڵهتی كـوردی) ئهمـه‬ ‫له كاتێكدا ئهمرۆ له ههموو كاتێك زیاتر بارودۆخ لهبارهو جیهانی دهرهوهش ئامادهگییـهكی لهبـهر چـاوی پێـوه دیـاره‪ ،‬بۆیـه باشـترین‬ ‫وهاڵم بۆ ئهو دهنگۆو رهوته ناسازانه ئهوهیه كه گه له ههرێم له ریفراندۆمێكی ئازاد دا‪ ،‬بڕیاری بنبڕی خۆی بدات كه بڕوامـان وایـه‬ ‫له سهربهخۆیی كهمتر نابێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رۆژنامەی خەبات ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٥ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪158‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪ ٠١١‬ساڵ بەسەر رێككەوتناممەی سایكس پیكۆ تێدەپەڕێت‬ ‫رووداو‬ ‫رۆژی شانزەی ئەم مانگە ‪ ١١١‬ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر رێکەوتننامەی سایکس پیکـۆ لەنێـوان بەریتانیـا و فەرەنسـا‪ ،‬كە بەهـۆیەوە خـاكی‬ ‫كوردستان بەسەر چوار واڵتدا دابەشكرا‪.‬‬ ‫رێکكەوتننامەی سایکس پیکۆ کە لەساڵی ‪ ١٩١١‬لەنێوان بەریتانیا و فەرەنسا واژۆکرا‪ ،‬یەكێتی سۆڤیەتیش دەوڵەتی سێیەمی بەشداربوو‬ ‫بــوو لەو رێککەوتــنە‪ ،‬بەاڵم دواتــر کشــایەوە و هەر لەڕێــگەی یەكێتــی ســۆڤیەتەوە بەنــدەکانی رێککەوتــنەكە بــۆ هەمــوو جیهــان ئاشــکرا‬ ‫کران‪ ،‬بەاڵم فەرەنسا و بەریتانیا بەتەواوەتی نەخشەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیان کێشایەوە‪.‬‬ ‫سەرەتای دانانی نەخشەی رێککەوتننامەكە و بیرۆکەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪ ،١٩١٥‬ئەو کاتەی دەوڵەتـی عوسـمانی بەتەواوتـی وواز‬ ‫بوو و پێیدەگوترا "پیاوە نەخۆشەکە"‪.‬‬ ‫دوو کەس رۆڵیان هەبوو لە نووسینەوە و واژۆکردنی رێککەوتننـامەکە‪ ،‬کە ئەوانـیش فرانسـوا پیکـۆ نـوێنەری فەرەنسـا و مـارک سـایکس‬ ‫نوێنەری بەریتانیا رێککەوتننامەکەش هەر بەناوی ئەو دوو کەسەوە ناوی دەرکرد‪.‬‬ ‫بەگوێرەی قسەی نووسەری بەریتانی جەیمس باڕ‪ ،‬مارک سایکس لە سەرووبەندی رێککەوتننامەی سایکس پیکۆ ئاماژەی بۆ ئەوەکردووە‪،‬‬ ‫کە دەیەوێــت هێڵێــک بکێشــێت بە پیتــی ئەلیــف دەســتپێبکات‪ ،‬کە مەبەســتی شــاری "عەکــا" بــووە و بە پیتــی کــاف کۆتــایی پێبێــت کە‬ ‫مەبەستی لەوە بووە هێڵەکەی لە "کەرکووک" کۆتایی پێبێت‪.‬‬ ‫ئیدی دەست بە دابەشکردنی نەخشەکەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست کرا بەسـەر فەرەنسـا و بەریتانیـا‪ ،‬عێـراق یەکێـک بـوو لەو واڵتـانەی کە‬ ‫پشکی شێری بەرکەوت لەم پارچەبوونە‪ .‬لەنێو هەموو نەخشەکەشدا کورد خـرایە نێوسـنووری چـوار دەوڵەتـی عێـراق‪ ،‬ئێـران‪ ،‬تورکیـا و‬ ‫سووریا کە ئەو کات بەگوێرەی بەرژەوەندییەکانی خۆیان ئەم دابەشکردنەیان کرد‪.‬‬ ‫ئێســتا کە ‪ ١١١‬ســاڵ بەســەر رێککەوتننــامەکە تێــپەڕ بــووە‪ ،‬قســە لەســەر داڕشــتنەوەی نەخشــەی رۆژهەاڵتــی نــاوین دەکرێــت‪ ،‬بەجۆرێــک‬ ‫بەشێکی زۆری خەڵک پێیان وایە ئەم نەخشەیە کۆتایی پێهاتووە و چیدی وەک خۆی نەماوەتەوە‪ ،‬بە تایبەت بۆ کورد کە ئێسـتا و لەم‬ ‫کاتەدا سوورە لەسەر ئەوەی کە دەوڵەتی تایبەت بەخۆی درووستبکات‪.‬‬ ‫کورد ئێستا لەوپەڕی هێزی خۆیدایە‪ ،‬بەتایبەت دوای شەڕی داعش کە هێزی کورد بۆ یەکەمجار توانی سنوور بۆ پێشڕەوییەکانی داعش‬

‫‪159‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دابنێــت و بیشــکێنێت‪ ،‬دەوڵەتــی عێــراقیش لەوپەری ووازی و بێتوانــایی خۆیــدایە هەم لەشکســت هێنــانی بەرامــبەر بە داعــش هەم لە‬ ‫پەککەوتنی دامودەزگانی و قوڵبوونەوەی کێشەکانی ناو پێکهاتەکانی عێراق‪.‬‬ ‫مەسعود بارزانی‪ ،‬سەرۆکی هەرێمی کوردستان چەندین جار ئەوەی دووپات کردووەتەوە کە هەرێمی کوردستان گشتپرسـی بـۆ مـانەوە یـان‬ ‫نەمانەوە لەگە عێراق ئەنجامدەدات و ناوچە دابڕێنراوەکانیش کە ئێستا هێزی پێشمەرگەیان تێدایە بەشـێک دەبـن لەو ناوچـانەی کە‬ ‫گشتپرسییەکە دەیانگرێتەوە‪.‬‬ ‫خەڵکی کوردستان بەڕوونـی ئـارەزووی جیـابوونەوە لەدەوڵەتـی عێـراق تێیانـدا بەدی دەکرێـت و لە ‪ ١١١‬سـاڵەی سـایکس پیکـۆ چەنـدین‬ ‫هەڵمەت بۆ گشتپرسی و چەندین چاوکی جۆراوجۆر بۆ سەرکۆنەکردنی رێککەوتننامەی سایکس پیکۆ بەڕێوەدەچن‪.‬‬ ‫عێراق‪ ،‬کە بەشێک بوو لە نەخشەکەی سایکس پیکۆ‪ ،‬ئێستا تەنها مەترسی جیابوونەوەی کوردی لەسەر نییە بەڵکو سوننەکانیش لەنێو‬ ‫جیــابوونەوەی نەخشــەکەدان‪ ،‬کە عێــراق ببێــتە ســێ بەشــی کــورد‪ ،‬و ســوننە و شــیعە‪ ،‬دوای ئەوەی کە داعــش ســنوورەکانی زیــاتر لەنێــو‬ ‫نەخشــەی عێراقــدا تــۆخکردنەوە و کــورد بە شــەهیدبوونی ســەتان پێشــمەرگە ئەو ناوچــانەی کــۆنترۆڵکردن کە پێشــتر پێیــان دەگــوترا‬ ‫ناوچەی کێشە لەسەر‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رووداو نێت ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٥ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪160‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫قۆناغی پۆست سایكس پیكۆ‬

‫‪١‬‬ ‫‪ ٣+‬لە ستۆدیۆی دەنگی گهلی كوردستان‬ ‫ئهم دۆسێیه پوختەی بهرنامهی بەرنامەی (‪)١+٣‬ی رادیۆی دهنگی گهلی كوردستانهو کە ههر جارهی بهئامادەبوونی سێ كهسـی جێگیـرو‬ ‫میوانێک تاوتوێی دۆسێیهكی گهرمی رۆژ دهكات‪ ،‬بەاڵم ئەم ئەڵقەیەی بەئامادەبوونی دوو کەسی جێگیر ستران عەبـدوڵاڵ سەرنووسـەری‬ ‫کوردســتانی نــوێو ئەنــوەر حســێن ئامــادەو پێشکەشــکاری بەرنــامەکەو فەریــد ئەسەســەرد ئەنــدامی ئەنجــومەنی ســەرکردایەتیی یەکێتیــی‬ ‫نیشتمانیی کوردستان بەڕێوەچوو‪.‬‬ ‫كوردستانی نوێ‪ -‬ش ئهو بهرنامهیه وهك پڕۆژهیهكی هاوبهش باڵو دهكاتهوه‪ ،‬بهو هیوایهی بتوانێت خزمـهتێك بهخوێنـهرانو گـوێگرانی‬ ‫كوردستان بکات لهڕێگهی شیكردنهوهی ئهو دۆسێ گهرمانهی كه بهجۆرێك لهجۆرهكان تانوپۆكانی كاریگهرییان بهسهر كۆمهاڵنی خـهڵكی‬ ‫كوردستانهوه دهبێت‪ ،‬دۆسێی ئەمجارە تایبەتە بە تێپەڕبوونی ‪ - ١١١‬ساڵ بەسەر پەیماننامەی سـایکس پیکـۆ کە لە ‪ ١٩١١ / ٥ / ١١‬دا‬ ‫لەنێوان بەریتانیـاو فەرەنسـادا ئیمزاکـرا بەمەبەسـتی هەڵوەشـاندنەوەی ئیمپراتـۆرییەتی عوسـمانیو داڕشـتنەوەی نەخشـەی خـۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست‪.‬‬ ‫ئامادهكردن و داڕشتنهوهی‪ :‬جهمال ئارێز‬

‫ئەنوەر حسێن‪ :‬ئێستا لەسـەروبەندی تێپەڕبـوونی ‪ ١١١‬سـاڵەی رێكەوتننـامەی سـایكس پیكـۆ ‪ -‬دایـن‪ ،‬كە لە ‪ ١٩١١ / ٥ / ١١‬دا لەنێـوان‬ ‫هەردوو زلهێزی ئەو سەردەمە بەریتانیاو فەرەنساداو بەموبارەكەی روسـیا ئیمـزا كـرا‪ ،‬بەمەبەسـتی دابەشـكردنی خـۆرهەاڵتی ناوەڕاسـت‪،‬‬ ‫كە ئەو ناوچانە لەكاتی جەنگی یەكەمـی جیهـانو بەر لەجەنـگەكەش بەشـێوەی ویـالیەت لەژێـر هەژمـوون و دەسـەاڵتی ئیمپراتـۆرییەتی‬ ‫عوسمانیدا بوون‪ ،‬ئەگەرچی گفتوگۆو مشتومڕی زلهێزەكان بەنهێنی لەمانگی تشرینی دووەمی ساڵی ‪١٩١٥‬ەوە لەنێوان دیپلۆماتكاری‬

‫‪161‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫فەرەنسی فرانسۆ جۆرج پیكۆو دیپلۆماتكاری بەریتانی مارك سایكس دەستیپێكردبوو‪ ،‬بەاڵم لەماوەی مانگێكدا واتە لە ‪١٩١١ / ٤ / ١٥‬‬ ‫ ‪ ١٩١١ / ٥ / ١١‬گفتوگۆ رەسمییەكان تەواوبـوون و رەشنووسـەكەی داڕێـژرایەوە و بەئامـادەبوونی نـوێنەری روسـیای قەیسـەری ئیمـزای‬‫لەسەر كرا‪.‬‬

‫لەكۆنگرەی سان ریمۆدا پێداگریی لەسەر كرایەوە‬ ‫هەرچـــی پەیوەســـتە بەكوردیشـــەوە‪ ،‬كـــورد پێیـــوایە کـــورد لەم رێكەوتـــنەدا تەنهـــا قوربـــانییە كە هێشـــتاش بەدەســـت دەرهاویشـــتەو‬ ‫شوێنەوارەكانی ئەو رێكەوتنەوە دەناڵێنێت كە دیارترینی ئەو شوێنەوارانەش پارچەپارچەبوونی گەلی كوردو خاكی كوردستانە‪ .‬هەربەو‬ ‫هۆیەشەوەو بەپشتبەستن بەو رێكەوتـنە سـاڵی ‪ ١٩٢١‬جـارێكی دیـكە فەرەنسـییەكانو بەریتانییەكـان لەكـۆنگرەی سـان ریمـۆ پێـداگرییان‬ ‫لەسەر ئەو رێكەوتنە كردەوەو هەر لەو چوارچێوەیەشدا كۆمەڵەی گەون بۆ رازیكردنی توركەكان ناوچەكانی ئینتیدابی ژێر دەسـەاڵتیان‬ ‫خســتە ســەر توركیــاو رێكەوتننــامەی لۆزانیــان هەمــوار كــردەوەو دەســتكاریی ســنوورەكانی پەیماننــامەی ســێڤر كــرا‪ ،‬بەو هۆیەشــەوە‬ ‫دەســـەاڵتێكی زۆر بەرفـــراوان درا بەتوركیـــاو كـــورد دابەشـــكرا بەســـەر چـــوار دەوڵەتـــدا‪ ،‬كە زۆربەی چـــاودێران پێیـــانوایە ئەگەر ئەو‬ ‫رێكەوتننــامەیە نەبــوایە‪ ،‬ئێســتا كــوردیش وەك گەونــی دیــكەی نــاوچەكە خــاوەنی قەوارەی ســەربەخۆی خــۆی دەبــوو‪ .‬بەپێچەوانەشــەوە‬ ‫هەندێك لەچاودێران دەڵێن رابەرایەتیی سیاسیی ئەوكاتی كورد نەیانتوانیوە ئەو دەرفەتـانە بقـۆزنەوە كە لەو سـەردەمەدا هـاتوونەتە‬ ‫ئاراوە وەك مستەفا كەما ئەتاتوركو سەركردەكانی واڵتانی كەنداو و فارسەكان‪.‬‬ ‫بۆیە دەمەوێت سەرەتا ئەوە بپرسم كە ئاخۆ ئەگەر لەچوارچێوەی ئەو زەمەنەدا تەماشای رێكەوتنەكەو بـارودۆخەكە بكەیـن‪ ،‬كـورد خـۆی‬ ‫ئامــادەیی نەبــووە بــۆ دروســتكردنی قەوارەو دەوڵەت یــان ئەو رێكەوتننــامەیە بــووە هۆكــاری ئەوەی كە نەهێڵێــت كــورد ببێــت بەخــاوەنی‬ ‫دەوڵەت؟‬

‫دەوڵەتی عوسمانی هەر دەڕووخا‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬بێگومان كەس ناتوانێت بڵێت ئەوە رێكەوتننامەیەكی ئیمپریالیستی نەبووە بۆ دابەشكردنی كوردستان سەرەتا بەسـەر‬ ‫دوو واڵتو پاشــان بەســەر ســێ دەوڵەتــدا‪ ،‬واتە ئەوە شــتێكە كە گومــان هەڵناگرێــت‪ ،‬بەاڵم هــۆی هــاتنە ئــارای ســایكس پیكــۆ بــۆ دوو‬ ‫فاكتەری سەرەكی دەگەڕێتەوە‪ ،‬یەكێكیان ئەوەیە كە هەردووو لەو كـاتەدا كە دوو سـاڵ بەسـەر دەسـتپێكردنی جەنگـی یەكەمـی جیهانـدا‬ ‫تێپەڕیبوو‪ ،‬بۆیـان دەركەوتبـوو كە دەوڵەتـی عوسـمانی هەر دەڕوخێـتو شكسـت دەهێنێـت بـۆیە دەبێـت بەرنـامە دابنـێن بـۆ پارچەپـارچە‬ ‫كردنی‪ ،‬فاكتەری دووەمیش لەوە دەترسان كە پاش ئەوەی دەوڵەتی عوسمانی شكسـت دەهێنێـت‪ ،‬ئەگەر رێكەوتـن نەكەن لەسـەر شـێوازی‬ ‫ناوچەكە رەنگە لەئایندەدا كێشـەیان بـۆ دروسـت بكـات‪ ،‬دواتـریش لە رەوتـی جێبەجـێ كردنـی رێكەوتننـامەكە بیریـان لەوە كـردەوە كە‬ ‫بەریتانیاو فەڕەنسا لەجەنگدا دژی دەوڵەتی عوسمانی هاوپەیمانی روسیاشن‪ ،‬لەبەرئەوە دەبێت پشكێكیش بۆ روسەكان دیاریی بكرێت‪،‬‬ ‫واتە بەشێوەیەك ناوچەكە دابەش بكرێت كە هەریەك لەو سێ ویەنە پشكو سنووری خـۆی بزانێـتو پەومـاری پشـكی ویەنەكەی دیـكە‬ ‫نەدات‪.‬‬

‫ئەمریكا وازی لە گۆشەگیریی هێنا‬

‫‪162‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەگەر بەوردیی لێكی بـدەینەوە‪ ،‬ئەو رێكەوتـنە بەكەمتـرین شـێوە جێبەجـێ كـراوە‪ ،‬چـونكە ئەمە لەكـاتی جەنگـدا هـاتۆتە ئـاراوە‪ ،‬تـا‬ ‫ئەوكاتەی كە جەنگ كۆتایی هات لە ‪ ،١٩١٨‬هەلومەرجێكی نوێ هاتە ئاراوە‪ ،‬روسیا لەمەسـەلەكە دەرچووبـوو دوای شۆڕشـی ئۆكتـۆبەری‬ ‫‪ ،١٩١٧‬هەروەك هێزێكی وەك ئەمریكا هاتبووە ناوچەكە كە ئەوكاتە وازی لەسیاسەتی گۆشەگیریی هێنابوو‪ ،‬دەیویست رۆڵێكـی جیهـانی‬ ‫بگیڕێــت‪ ،‬وێــڕای ئەوەش هەنــدێك بیروبۆچــوونی نــوێ ســەری هەڵــدابوو ســەبارەت بە مەســەلەی ســەربەخۆییو پێكهێنــانی دەوڵەتــی‬ ‫نیشتمانی‪ ،‬كە بەریتانیاو فەرەنسا لەرێكەوتنەكەدا حسابیان بۆ ئەوانە نەكردبـوو‪ ،‬لەبەرئەوە رێكەوتـنەكە تەنهـا ئەوەنـدە فریـاكەوت‬ ‫كە سنوور لەنێوان عیراقو سوریا دابنێت‪ ،‬ئەگەرنا مەسەلەكانی دیـكە پێمـوایە رەنـگە شـتێكی ئەوتـۆی لـێ جێبەجـێ نەكرابێـت‪ ،‬بەڵكـو‬ ‫هەلومەرجی پاش جەنـگ وایكـرد‪ ،‬ئەگەرنـا لەناوەڕۆكـدا ئەوانە پەیوەنـدییان بە سـایكس پیكـۆوە نیـیە‪ ،‬بەڵكـو پەیوەسـتە بەملمالنێـی‬ ‫جیهانیو پەرەسەندنی سیاسیی دوای جەنگی یەكەمی جیهانەوە وەك شـێوەی دابەشـكردنی جیهـانو رێكخسـتنەوەی ناوچەكـان‪ ،‬بـۆیە ئەمە‬ ‫هێندەی پەیوەستە بەهەلومەرجی دوای جەنگەكەوە هێندە پەیوەست نییە بەرێكەوتنەكەوە‪.‬‬

‫رازیی كردنی ئەتاتورك‪ ،‬یان نائامادەیی كورد؟‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬ئەگەر دۆخەكەی ئەوكاتە پەیوەست نییە بە رێكەوتننامەی سـایكس پیكـۆوە‪ ،‬بـۆچی دوای جەنـگ پەیماننـامەی سـێڤر بە‬ ‫لــۆزان هەڵدەوەشــێننەوەو لەســەر پاشــماوەی دەوڵەتــی عوســمانی واڵتێكــی وەكــو توركیــا دروســت دەكەن؟ یــان لەنــاوچەی نەجــدو حیجــاز‬ ‫چەندین واڵتی جیاجیایان بۆ شێخی عەشیرەتەكانی ناوچەی كەنداو دروستكرد؟ ئاخۆ ئەمە پەیوەسـت بـوو بەوەوە كە ئەتـاتورك رازیـی‬ ‫بكەن‪ ،‬یان بەوەی كە كورد ئامادەیی تێدا نەبوو بۆ گرتنە ئەستۆی ئەركی بەڕێوەبردنی دەوڵەت؟‬

‫دەبێت سایكس پیكۆ لەچوارچێوە مێژووییەكەی خۆیدا تەماشا بكرێت‬ ‫ستران عەبـدوڵاڵ‪ :‬یـادكردنەوەی ئەمجـۆرە بابەتـانە هەم دەرفەتەو هەمـیش كێشـە خـوڵقێنە‪ ،‬دەرفەتە چـونكە ئەگەر ئەو یـادە نەبێـت‪،‬‬ ‫رەنگە زەحمەت بێت كە بەهۆی كۆنفرانسێكی زانكۆی سلێمانییەوە چەندین توێژینەوە بخرێتەڕوو كە ویەنە جیاجیاكـانو وردەكـاریی ئەو‬ ‫رێكەوتنە بەوجۆرە تاوتوێو شرۆڤە بكرێت‪ ،‬لەویەكی دیكەوە ئەم بەرنامەیەو چەند بەرنامەیەكی دیكەش لەوبارەیەوە ئامـادە بكرێـت‪،‬‬ ‫ئەگەرنا ئەمەی دەكرێت بۆ یـادكردنەوەی كارەسـاتەكە‪ ،‬گێڕانـی جەژنـی لەدایكبـوونی كارەسـاتەكە نیـیە‪ ،‬بۆنمـوونە مـاوەیەك لەمەوبەر‬ ‫میسرییەكان یادی داگیركردنی واڵتەكەیان كـردەوە لەویەن فەرەنسـییەكانەوە‪ .‬بەاڵم ویەنێكـی خراپـی ئەم جـۆرە یـادكردنەوانە ئەوەیە‬ ‫كە جۆرێك لە پۆپۆلیزم باڵودەكاتەوە سەبارەت بە رووداوەكان‪ ،‬بۆ نمـوونە ئێسـتا زۆركەس سـەبارەت بە سـایكس پیكـۆ قسـە دەكـات چ‬ ‫لەكــایەی سیاســی یــان روونــاكبیریی یــاخود رۆژنامەنووســیدایە‪ ،‬كە رەنــگە ئەم رەهەنــدە مێــژووییەی ئەو رێكەوتننــامەیەو ئەو رووداوە‬ ‫نەزانێت‪ ،‬چونكە ئەو رێكەوتنە دەبێت لەچوارچێوە مێژووییەكەی خۆیدا تەماشای بكەیت‪ ،‬لەبارەی ئەوەی كە ئاخۆ چەندی لێ جێبەجـێ‬ ‫كرا؟‬

‫بۆچی یادی سایكس پیكۆ دەكەینەوە‬ ‫هەروەها چ سیاسەتێكی دیكەی ئیمپریالیستی پەیڕەوكرا؟ یان دەكرێت پرسیاری ئەوە بوروژێنرێت كە ئەگەر سایكس پیكۆ رێكەوتنێكە‬

‫‪163‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لەسەر خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬ئەدی لەو شوێنانەی دیكە كە ئەوانیش ئالودەی جەنگ بوون وەك ئاسیا‪ ،‬ئەمریكای وتین‪ ،‬ئەفریقا‪،‬‬ ‫لەوێ ئیمپریالیســتەكان چ جــۆرە ســایكس پیكۆیەكیــان داڕشــتو پەیــڕەو كــرد؟ چــونكە ئەم بەراوردكــارییە یارمەتیــدەر دەبێــت بــۆئەوەی‬ ‫بزانین تاچەند ئەم سیاسەتانە لەدژی ئەم میللەتانە بووە‪ ،‬یان قازانجو زیانەكـانی گەونـی كـوردو عەرەبو ئەوانەی دیـكەی نـاوچەكە‬ ‫لە سایكس پیكۆ‪ ،‬یاخود گەلی بەرازیل لەسیاسـەتە هاوشـێوە ئیمپریالیسـتییەكانی ئەو سـەردەمە زیـانو زەرەرەكـانی چـی بـووە؟ بەوەش‬ ‫وێڕای تێگەیشتن لە باكگراوندە مێژووییەكەی‪ ،‬ئاسۆی بەرهەمی ئایندەیی ئەو سیاسەتەشمان بـۆ روون دەبێـتەوە‪ .‬ئەو پرسـیارەی تـۆش‬ ‫دروستە كە بۆچی یادی سایكس پیكۆ دەكەینەوەو یادی رێكەوتننامەی سـێڤر یـان لـۆزان نـاكەینەوە؟ ئـێمە تووشـی پەتـای یـادكردنەوەی‬ ‫رووداوە مێژووییەكــان دەبیــنەوە‪ ،‬بۆنمــوونە ســاڵی ‪ ١٩١٨‬جەنگــی یەكەمــی جیهــان كۆتــایی هــاتووە‪ ،‬رەنــگە ئــێمە لە ‪ ٢١١٨‬بێــین لەو‬ ‫لێكەوتەو شوێنەوارانە بكـۆڵینەوە كە بەهـۆی ئەو جەنـگەوە دروسـت بـوون‪ ،‬جـا قسـەكە لەسـەر ئەوە نیـیە كە سـایكس پیكـۆ وەك خـۆی‬ ‫جێبەجــێ كــرا یــان تەنهــا فریــای عیــراقو ســوریا كەوتــن‪ ،‬بەاڵم قســەكە ئەوەیە كە بپرســین ئــاخۆ ئیمپریــالیزم لەبەردەوامیــدان بەو‬ ‫سیاســەتەی كە ســایكس پیكــۆی بەرهەمهێنــا بەردەوامە یــان نــا‪ ،‬بەڵــێ دەڵــێم هێشــتا ئەو سیاســەتە بەردەوامە‪ .‬چــونكە راســتە لە‬ ‫رێكەوتنەكەدا روسیای تێدابوو‪ ،‬بەاڵم كاتێك جەنگ كۆتایی هات روسیا بەهۆی هاتنی سیستمی سۆڤێتییەوە لە رێكەوتـنەكە كشـایەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم زۆری نەخایاند ئەویش چۆوە سـەر هەمـان سیاسـەتی ئیمپریالیسـتی‪ ،‬ئەگەرنـا سـایكس‪-‬یـش مـردو پیكـۆش مـرد‪ ،‬بەاڵم سیاسـەتو‬ ‫نەخشەكەیان هێشتا لەچوارچێوەی سیاسەتی ئیمپریالیستیدا بەردەوامە‪.‬‬

‫رەنگڕێژی سەدەی بیستەمی كرد‬ ‫رەنـــگە ئەوان بیریـــان لەوە نەكـــردبێتەوە كە دەوڵەتێكـــی وەكـــو عیـــراق بـــۆ شـــا فەیســـەڵ دروســـت بـــكەن‪ ،‬بەاڵم كە فەرەنســـییەكانو‬ ‫بەریتانییەكــان زانیــان خەرجییەكــانی مــانەوەی راســتەوخۆیان لە نــاوچەكە زۆرتــرە لە رادەســتكردنی حــوكم بەكۆمەڵێــك عیراقــی جــا‬ ‫بەشـــێوەی ئینتیـــدابە یـــان بە ئەنـــدامێتی بێـــت لە كـــۆمەڵەی گەون رەچـــاوكرا‪ ،‬بەاڵم جـــۆری سیاســـەتە ئیمپریالیســـتییەكە نەك هەر‬ ‫بەردەوامەو رەنگڕێژی سەدەی بیسـتەمی كـرد‪ ،‬بەڵكـو تائێسـتاش رێگریـی لە مـافی چارەنووسـی گەونـی ژێردەسـت دەكەن‪ ،‬مەگەر خۆیـان‬ ‫بەهێزی ئابوورییو سەربازییو سیاسیی خۆیان بەدەستی بهێنن‪ ،‬ئەمە هەمان ئەو سیاسەتی ئیمپریالیستیەیە‪.‬‬

‫لە زۆر شوێندا جیهان بۆتە سێ جەمسەریش‬ ‫ئەنــوەر حســێن‪ :‬كــاتی رێكەوتنــی ســایكس پیكــۆ دوو ســاڵ بــوو جەنگــی یەكەم دەســتیپێكردبوو‪ ،‬زلهێزەكــانیش بەردەوام لە ملمالنــێو‬ ‫كێبڕكێدابوون‪ ،‬بەبەراورد بەو سەردەمە هێشتاش ئەو سیناریۆیانە فراوانتـرو گەورەتـر ئامـادەیی هەیە‪ ،‬جەنـگو تیـرۆر لە خـۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاستەوە بەرەو ئەوروپا باڵوبۆتەوەو هێشتاش جیهان بەسەر دوو جەمسەردا دابەش بووە‪ ،‬لە زۆر شـوێندا بـووەتە سـێ جەمسـەریش‪،‬‬ ‫بەتایبەتی ئەوروپاو ئەمریكـا لە زۆر شـوێندا هاوپەیمـاننو لە زۆرشوێنیشـدا بەرژەوەنـدییەكان تووشـی بەریەك كەوتـن دەبێـتەوە‪ ،‬جـا‬ ‫پرسیار ئەوەیە ئەگەر ئێمە لەو سەردەمەدا بـووینە قوربـانیی ئەو رێكەوتننـامەیە‪ ،‬ئێسـتا چ گـرەنتییەك هەیە كە نـابینەوە قوربـانیی‬ ‫ئەم ملمالنێیــانە؟ خــۆ بینیمــان لە مــاوەی ‪ ٢٥‬ســاڵی رابــردوودا تووشــی چەنــدین كێشــە بــووینەوە‪ ،‬وەك ئەوەی لەدوای راپەڕیــنو كــۆڕەو‬ ‫بینیمان ئەمریكا پشتی لە كورد كرد‪ ،‬لە ‪٣١‬ی ئابو لە زۆر بـواری دیـكەدا كە ئـێمە پێـی نـیگەران بـووین‪ ،‬ئەمە لەكاتێكـدا ئـێمە بەوە‬ ‫حساب دەكرێین كە دۆستی ئەمریكاو پارێزەری بەرژەوەندییەكانیانین؟‬

‫‪164‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫مەرج نییە هەمووی شەیتانی بووبێت‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬سایكس پیكۆ پەیوەنـدیی بەهەلـومەرجێكی تـایبەتی ‪ ١١١‬سـاڵ لەمەوبەرەوە هەیە‪ ،‬لەبەرئەوە زۆر زەحـمەتە سـایكس‬ ‫پیكۆ‪-‬ی دیكە بەهەمان شێوە لەناوچەكەدا دووبارە ببێتەوە‪ ،‬پێموایە زیاد لەپێویست بایەخ بەم بابەتە دەدەینو زیاتر جەخت دەكەینە‬ ‫سەر ویەنە خراپەكانی ئەم رێكەوتـنە‪ ،‬لەكاتێكـدا مەرج نیـیە هەمـووی شـەیتانی بووبێـتو نـاوچەكەی بەرەو گرژیـیو ئـاڵۆزییەكی زۆر‬ ‫بردبێت‪ ،‬بۆنموونە هاتنی هێزی ئەوروپایی بۆ خۆرهەاڵتی ناوەڕاست خۆی لەخۆیدا لە رووی مێژووییەوە هەنگاوێكی پێشـكەوتوو بـووە‪،‬‬ ‫نــاوچەكەی لە دواكەوتــووییەكی بــێ ئەنــدازەوە گواســتۆتەوە بەرەو شارســتانی‪ ،‬ئەمە خــۆی لەخۆیــدا هەنگــاوێكی زۆر گــرنگە‪ ،‬یــان كە‬ ‫سایكس پیكۆ ئیمزاكراو دەسـت بە جێبەجـێ كردنـی كـرا‪ ،‬رەنـگە لەهەمـوو خـۆرهەاڵتی ناوەڕاسـتدا یەك شـەقامی قیرتـاوكراو لە ئـارادا‬ ‫نەبووبێت‪ ،‬سیستمی فێركاریی تەنها لەئاستێكی نزمداو هەر لەتوركیاو میسر هەبوو‪ ،‬تا ئەوكاتەش هێشتا شار لە ودێ جیا نەببـۆوە‪،‬‬ ‫پاش سایكس پیكۆو هاتنی ئەوروپاییەكان شـار سـیمای تـایبەتیی خـۆی وەرگـرت‪ ،‬ئەمە ئەو ئیجابیاتـانەن كە بەهـۆی سـایكس پیكـۆوە‬ ‫هــاتوونەتە ئەم نــاوچەیە‪ ،‬ئەەر لە روانــگەی داگیركــارییەوە لەبــابەتەكە بــڕوانین‪ ،‬ئەوا ســایكس پیكــۆ داگیركەرێكــی كۆنەپەرســتو‬ ‫دواكەوتووی گۆڕی بە داگیركارییەكی پێشكەوتوو‪ ،‬چونكە داگیركەرێـك كە ئەوەنـدە دواكەوتووبێـت نەتوانێـت واڵتەكەی خـۆی پێشـبخات‬ ‫بێگومان ناتوانێت ئەو واڵتـانەش پـێش بخـات كە داگیـری كـردوون‪ ،‬بـۆیە هـاتنی ئەو داگیـركەرەو گـۆڕینی هەنـدێك نـاوچە لەسیسـتمی‬ ‫دەرەبەگـــایەتیو لەكۆمـــۆنی ســـەرەتاییەوە لەهەنـــدێك نـــاوچەی دواكەوتـــووەوە بـــۆ كـــۆمەڵگەی پێشـــكەوتوو‪ ،‬ئەوە یەكێـــك بـــوو لە‬ ‫دەرهاویشتەكانی سایكس پیكۆ‪.‬‬

‫لەنێوان چەمكی داگیركردن و لكاندندا‬ ‫تەنــانەت چەمكــی دەوڵەتــی نیشــتمانی لەدوای ئەوەوە هــاتە ئــاراوە لەنــاوچەكە‪ ،‬هەروەهــا چەمكــی داگیركــردن پێشــكەوتووتر بــوو‬ ‫لەچەمكی لكاندن‪ ،‬لەسایەی لكانـدنەوە خـۆرهەاڵتی ناوەڕاسـت هەمـووی یەك پـارچە بـوو خەڵـكەكە هـاوواڵتیی واڵتێـك بـوونو خۆیـان‬ ‫بەهاوواڵتیی واڵتێك دەزانی‪ ،‬چونكە لەڕووی مێژووییەوە لكانـدن تەمەنێكـی دوورو درێژتـری هەیە‪ ،‬داگیركـردن تەمەنێكـی دیـاریكراوی‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆنمــوونە كاتێــك كە كوردســتان بەشــێك بــووە لەدەوڵەتــی عوســمانی‪ ،‬كــورد عوســمانی بــووە‪ ،‬بەاڵم كاتێــك كە بەریتانیــا هــاتە‬ ‫كوردستان‪ ،‬كورد نەبوو بە بەریتانی‪ ،‬هەر بۆخۆی ئەو جیاوازییە هەناوێكی گـرنگە‪ ،‬چـونكە ئەو واڵتـانە هەلـومەرجێكی گونجاویـان بـۆ‬ ‫دێتەپــێش كە پــاش ئەوە بتــوانن بەرەو دەوڵەتــی نیشــتمانی بــڕۆن‪ ،‬بەاڵم ئەو واڵتــانەی كە چەمكــی لكانــدن بەســەریاندا ســەپاوە‪ ،‬لە‬ ‫رووی یاساییەوە زۆر زەحمەتە بتوانن بەرەو دەوڵەتی نیشتمانی بچن‪.‬‬

‫كوردستانی ئێران و كوردستانی عوسمانی‬ ‫سەبارەت بەكوردستان ئـێمە لەچەمكەكـانی خۆمانـدا بە داگیركـراو دایـدەنێین‪ ،‬پـاش سـایكس پیكـۆ‪-‬ش ئەو داگیركـراوییە هەر مـایەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم داگیـركەرەكە گـۆڕدرا‪ ،‬جـگە لەوە ئەوكـاتە كوردســتان دوو پـارچە بـوو‪ ،‬یەكێكیـان رۆژهەاڵتــی كوردسـتان بـوو كە ئێـران بەڕێــوەی‬ ‫دەبردو یەكێكیشیان كوردستانی عوسمانی بوو‪ ،‬بەاڵم لە سایكس پیكۆوە كوردستان بووە زیاتر لە سێ پـارچە‪ ،‬پـارچەیەك دانرابـوو بـۆ‬ ‫روسیا‪ ،‬پارچەیەك بۆ بەریتانیا‪ ،‬پـارچەیەكیش دانرابـوو بـۆ فەرەنسـا‪ ،‬ئەمە یەكێـك بـوو لە ویەنە خراپەكـانی سـایكس پیكـۆ‪ ،‬بەاڵم‬

‫‪165‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەم خاڵەی بەهیچ شێوەیەك جێبەجێ نەكرا‪ ،‬چونكە لەكۆتاییدا بەریتانییەكان كاریان بۆ ئەوە كرد كە باشووری كوردستان نەكرێت بە‬ ‫دوو پــارچە پارچەیەكیــان بــۆ بەریتانیــا بێــتو یەكێكیــان بــۆ فەرەنســا بێــت‪ ،‬ئەگەر ئــێمە لەو روانــگەیەوە ســەیری بكەیــن‪ ،‬فەزڵــی‬ ‫یەكگرتنەوەی باشووری كوردستان بۆ بەریتانییەكان دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫پێموایە سایكس پیكۆ توانی هەلومەرجێكی گونجـاو بـۆ پێشـكەوتنو گـۆڕان لەنـاوچەكەدا بێنێـتە ئـاراوە‪ ،‬بەڕەچـاوكردنی ئەوەی كە ئەو‬ ‫واڵتانەی كە سەرپەرشتیاری ئەو رێكەوتنەیان كردووە‪ ،‬بەدڵنیاییەوە زۆرتر بیریان لە بەرژەوەنـدیی خۆیـان كـردۆتەوە‪ ،‬ئینجـا بیریـان‬ ‫لە بەرژەوەندیی واڵتە داگیركراوەكان كردۆتەوە‪ ،‬كە ئەمەش بۆخۆی یەكێكە لە سیماكانی داگیركەر‪.‬‬

‫داگیركردن بەفۆرمێكی یاسایی‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬وەك كاك فەرید ئامـاژەی پێكـرد كە تەنهـا سـایكس پیكـۆ هۆكـار نەبـووە بـۆ دابەشـكردنی كوردسـتان‪ ،‬بەڵكـو پێشـتریش‬ ‫كوردستان لەدوای شەڕی چاڵدێرانەوە دابەشكرابوو بەسەر هەردوو ئیمپراتۆرییەتی سـەفەویو عوسـمانیدا‪ ،‬بەاڵم بەبـڕوای چـاودێران لە‬ ‫دوای ســایكس پیكــۆوە ئیتــر ئەو دابەشــبوونانە فــۆڕمێكی یاســایی بەخــۆوە گــرت‪ ،‬بەاڵم دوای ســایكس پیكــۆ كــۆمەڵەی گەون هــاتو‬ ‫پشتیوانیی ئەمەی كرد كە كورد دابەش بكرێت بەسەر ئەم چوار دەوڵەتەدا‪ ،‬پێتوایە تەنها سایكس پیكۆ هۆكار نەبێت؟‬

‫یادكردنەوەكە مەشقێكی فیكرییە‬ ‫ستران عەبدوڵاڵ‪ :‬بێگومان لەسەرەتاوە مەبەستم بوو كە ئەم یادانە دەرفەتن بۆ قسەكردن لەسەر رەهەنـدە مێژووییەكـانی دیـكە‪ ،‬ئـێمە‬ ‫ناتوانین مێژوو بگەڕێنیـنەوە‪ ،‬یـان بەباسـكردنو بیرهێنـانەوەو رەخـنە لێگرتنـی رووداوەكـان ئاراسـتە بكەیـن‪ ،‬ئەگەرنـا ئەمە مەشـقێكی‬ ‫فیكرییە بۆ تاوتوێكردنی ئەوەی بۆنموونە بڵێین ئەگەر رووداوەكان وابوونایە ئەنجامەكەی چۆن دەبوو‪ ،‬یان ئەگەر وابووایە چی دەبـوو‪،‬‬ ‫یان بۆ ئایندە چـی بكرێـت‪ ،‬یـاخود ئەگەر جـارێكی دیـكە دەوڵەتێكـی عوسـمانی دروسـتبۆوە ئـێمە چـی بكەیـنو چـۆن مـامەڵەی لەگەڵـدا‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫جــگە لەوەش ئــێمە باســی ئەوە نــاكەین كە كــام داگیــركەر باشــتر بــوو لەوەی دیــكە‪ ،‬هەموویــان داگیــركەرنو هیچیــان بەویســتی ئــێمە‬ ‫نەهاتوون‪ ،‬تەنانەت ئەگەر پێشكەوتنو گەشەكردنیشیان هێنابێت بۆ ناوچەكە‪ ،‬چونكە كورد لەسەردەمی داگیركـاریی عوسـمانیدا زیـاتر‬ ‫خــاوەنی خــۆی بــووە وەك لەوەی دواتــر كە ئینگلیزەكــان هــاتوون‪ ،‬چــونكە ونــیكەم كوردســتانی لە یەك یەكەی جــوگرافیی ژێردەســتی‬ ‫عوسمانییەوە كرد بە سێ پارچە‪ ،‬رەنگە ئەگەر لەسایەی سایكس پیكۆدا بكرابایە باشـووریش دابەش ببـووایە بـۆ دوو بەش‪ ،‬ئەوەش كە‬ ‫كراوە بەپێی پێویستیو بەرژەوەندیی خۆیان كردوویانە نەك بەپێی ویستو پێویستیی خەڵكی كوردستان‪.‬‬

‫ناڵێین ئەم داگیركەر لەویان باشترە‪،‬‬ ‫ئەگەرنا بۆنموونە دهۆك سەربە باشووریش نەبووایە دەچووە سەر رۆژئاوای كوردستان‪ ،‬سەبارەت بەكورد ویالیەتی دیاربەكرو ویالیەتی‬

‫‪166‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫موس دوو ویالیەتی كوردستان بوون لەچوارچێـوەی ئیمپراتـۆریەتی عوسـمانیدا‪ ،‬خـۆ كە ئەمە دەڵێـین مەبەسـتمان نیـیە بڵێـین دەوڵەتـی‬ ‫عوسـمانی باشــتربووە بــا زینــدووی بكەیـنەوە وەك نیــو عوســمانییەكان پێیانخۆشــە‪ ،‬بەڵكـو قســە ئەوەیە كە ئەوەی داگیــركەران كردیــان‬ ‫نەیانتوانی ژیانێكی باشو شایستە بۆ ئێمە دابین بكەن‪.‬‬ ‫وا لەساڵی ‪ ٢١١١‬داین بەاڵم هەتـا ئێسـتا لەبەرهەمـی سیاسـەتی ئیسـتیعماریمان نەخـواردووە‪ ،‬چـونكە مـادام هێشـتا دیزاینـی نـاوچەكە‬ ‫بەپێی خواستی زلهێزەكان داڕێژراوەو دژ بەخواستی ئەو میللەتو نەتەوەو پێكهاتانەیە كە خاوەنی خاكو واڵتـی خۆیـاننو ئەو دیـزاینە‬ ‫بەویســتی ئەوان رێــك نەخــراوەتەوە‪ ،‬كەواتە ئەم رۆحــی ســایكس پیكــۆیە هەر مــاوە‪ ،‬ئەگەرنــا دەزانــم بێگومــان ودێ دواكەوتــووە‪ ،‬تــۆ‬ ‫دەتوانیت تانك ببەیـتە سـەر ودێكـانو شـاری هاوچەرخیشـیان بـۆ دروسـت بكەیـت‪ ،‬بەاڵم دەبێـت گەشەسـەندنی سروشـتیی كـۆمەڵگە ئەم‬ ‫حاڵەتە دروست بكاتو سیاسەتێكی ئیعماری هەبێت‪ ،‬نەك ئیستیعماری‪.‬‬

‫كورد هاوكاریی نەكردوون‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬ئـێمە دەتـوانین لەخوێنـدنەوە بـۆ سـایكس پیكـۆ‪ ،‬تێڕوانینێكـی رۆشـنترمان هەبێـت سـەبارەت بەو بـارودۆخەی ئێسـتا‬ ‫لەئارادایە‪ ،‬هەڵوێستی كورد لەبەرامبەر بەریتانیاو فەرەنسا كە تازە هاتبوونە ناوچەكە‪ ،‬دەبێـت ئـێمە لێكـدانەوەیەكو تێڕوانینێكمـان‬ ‫هەبێــت لەوەی كە ئەم هەڵوێســتە چــی بــووە‪ ،‬دەبێــت بەو جــۆرە تەماشــای مەســەلەكەش بكەیــن كە كــورد هاوكــاریی بەریتانییەكــانو‬ ‫فەرەنسییەكانی نەكردووەو ئەمەش بۆخۆی كێشەیەك بووە‪ ،‬بەریتانییەكـان وایـان پێشـبینی كـردووە كە بەگەیشـتنیان كـورد هاوكارییـان‬ ‫دەكات‪ ،‬بۆیە وەك لەنامەو یاداشتو بیرەوەریی بەریتانییەكاندا دەبینرێـت ئەوان تووشـی سەرسـامی بـوون كە كـورد بەو جـۆرە مـامەڵەی‬ ‫لەگەڵدا كردوونو هیچ هاوكارییەكیان نەكردوون‪.‬‬ ‫ئەوە رەنــگە هۆكــاری تــایبەتیی خــۆی هەبێــت‪ ،‬بەاڵم رەنــگە پێشینەشــی هەبێــت‪ ،‬چــونكە لەجەنگــی جیهانیــدا كــوردی بــاكوور ببــوون‬ ‫بەهاوپەیمــانی عوســمانییەكان دژی روســیا‪ ،‬وێــڕای ســنووری ناوچەكــانی خۆیــان‪ ،‬ســنووری دەوڵەتــی عوسمانیشــیان دەپاراســت‪ ،‬یــان‬ ‫لەسلێمانییەوە هێزێكی گەورە بەسەركردایەتیی شـێخ مەحمـودی حەفیـد چـووە بـۆ بەسـرە بـۆ جەنـگ لەدژی ئینگلیـز‪ ،‬جـگەلەوەش كـوردی‬ ‫باشوور شەڕی روسەكانیشـی كـردووە لەوكاتـانەی كە دەیانویسـت روانـدز بگـرن وەك سـنووری دەوڵەتـی عوسـمانی بەرگرییـان لێكـردووە‪،‬‬ ‫دیارە ئەم روبەڕوبونەوەو دژایەتییە درێژەی هەبووە تا ئەو كاتەش كە بەریتانیو فەرەنسییەكان دوای جەنگ هاتوونەتە ناوچەكەوە‪،‬‬ ‫یەكێك لە شۆڕشەكانی كورد لەباكووری سوریا لەدژی فەرەنسییەكان كەسێك رابەرابەتیی كردووە بەناوی هەنانۆ كە كوردە‪.‬‬

‫خوێندنگەی میسری و هیندی‬ ‫لەو سەردەمەدا دوو خوێندنەوە هەبوو سەبارەت بەباشووری كوردستان‪ ،‬یەكێكیان خوێندنەوەی قاهیرە بوو كە پێی باش نەبوو باشووری‬ ‫كوردستان بەعیراقەوە بلكێنرێـت‪ ،‬بەڵكـو قەوارەیەكـی بـۆ پێكبهێنرێـتو دواتـر بڕیـار لەسـەر قەوارەكە بـدرێت‪ ،‬جـا یـان لەچوارچێـوەی‬ ‫عیراقـدا بێـت یـاخود سـەربەخۆ بێـت‪ ،‬بۆچـوونەكەی دیـكەش بۆچـوونو خوێنـدنەوەی هیندسـتان بـوو كە پێـی وابـوو باشـووری كوردســتان‬ ‫بخرێتە سەر عیراقو وەك واڵتێكی یەكپارچە مامەڵە لەگەڵ عیراقدا بكرێت‪ ،‬كە بەداخەوە لەكۆتاییدا بۆچوونی خوێندنگەی هیندستان‬

‫‪167‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سەركەوتنی بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫ئیتر هەلومەرجەكە بەرەو ئەوە دەچوو كە ئاخۆ باشووری كوردستان بخـرێتەوە سـەر توركیـا یـان بلكێنرێـت بەعیـراقەوە‪ ،‬واتە لەهەمـوو‬ ‫حاڵەتێكدا بیركردنەوە لەوەی كە قەوارەیەكی سەربەخۆ لەباشووری كوردستان پێكبهێنرێت وردە وردە بەرەو كزیی دەچوو‪ ،‬بـۆیە كاتێـك‬ ‫باس لەسیاسەتی بەریتانیا دەكەین لەوكاتەی كە چارەنووسی باشووری كوردستان یەكالیی بۆوە‪ ،‬پاشان هـاتنە سـەر ئەوەی كە بەشـێك‬ ‫بێت لەعیراق یـان بخـرێتە سـەر توركیـا‪ ،‬بۆخـۆم پێمـوایە ئەوە هەنگـاوێكی پێشـكەوتووتر بـوو لەوەی كە بـدرێتەوە بەتوركیـا‪ ،‬چـونكە‬ ‫مامەڵەكردنی دواتری كورد لەگەڵ دەوڵەتێك كە تازە دامەزراوەو دەستیكردووە بەدروستكردنی دامودەزگا سیاسییەكانی خـۆی‪ ،‬ئاسـانترو‬ ‫گونجـــاوتر بـــوو بـــۆ كـــورد لەوەی لەگەڵ دەوڵەتێكـــی وەكـــو توركیـــا تێبكەوێـــت كە مێـــژووەكەی ئەوكـــاتە ‪ 044‬ســـاڵ بـــوو و هەمـــوو‬ ‫دامودەزگاكانی دەوڵەتیشی هەبوو‪.‬‬

‫كوردو سەركردایەتیی شۆڕشی سوریا‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬بەپێی ئەو روونكردنەوانەی ئێوە بێت كە كورد لەباشوور بەسەركردایەتی شێخ مەحمود دژی ئینگلیزەكان بـووەو لەبـاكوور‬ ‫لەچوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانیدا دژی روسەكان بووەو لەسوریاش دژی فەرەنسییەكان سـەركردایەتیی شۆڕشـی سـوریای كـردووە‪ ،‬كەواتە‬ ‫تەواو لەدژی بەرژەوەندیی ئەو واڵتانە بووە كە رێكەوتننـامەی سـایكس پیكۆیـان داڕشـتووە یـان بەشـداربوون‪ ،‬جـا ئەگەر كـورد بەگـژ‬ ‫ئەو زلهێزانەدا چووبێت‪ ،‬ئیتر بۆچی گلەیی بكەین كە بۆچی دەوڵەتی كوردییان دروست نەكردووە؟‬

‫پەیوەندیی نێوان مەلیك مەحمودو ئەتاتورك‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬جا ئەوە یەكێـك بـووە لەو هۆكـارانەی كە دەوڵەتـی كوردییـان دروسـت نەكـردووە‪ ،‬بـۆیە لەسـەردەمێكی وەك ئێسـتادا‬ ‫پێویسـتە ئــێمە ئەو هەاڵنەی ئەو كـاتە دووبــارە نەكەیـنەوە‪ ،‬بــۆ نمـوونە شــێخ مەحمـود نــامەی بـۆ لینــین نووسـیووە‪ ،‬كە لینــین دوژمنــی‬ ‫سەرسەختی بەریتانیا بووە لەو سەردەمەدا‪ ،‬هەروەها هاوپەیمـانێتی شـێخ مەحمـود لەگەڵ ئـایەتوڵاڵ خالسـی بـووە كە رابەری شـیعەكان‬ ‫بووەو ویستوێتی بەریتانییەكان دەرپەڕێنێت‪ ،‬واتە ئەمـانە دۆسـتەكانی كـورد بـوون لەو سـەردەمەدا‪ ،‬خـۆ بەریتانییەكـان پەیوەنـدییەكی‬ ‫زۆر گرژیــان لەگەڵ مســتەفا كەمــا ئەتاتوركــدا هەبــوو‪ ،‬بەاڵم لە روانــگەی شــێخ مەحمــودەوە ئەتــاتورك دۆســت بــوو‪ ،‬هەتــا كــاتی‬ ‫پەیماننــامەی لــۆزان پەیوەنــدییەكی زۆر پــتەو لەنێــوان شــێخ مەحمــودو مســتەفا كەمــا دا هەبــووە‪ ،‬تەنــانەت لەكــاتی ئیمزاكردنــی‬ ‫پەیماننــامەی لۆزانــدا وەفــدی كــورد لەئەنــقەرە بــوون چــاوەڕوانی ئەوە بــوون كە لــۆزان دەرفەتێــك بــدات بەكــوردی باشــوور تــا ببێــتەوە‬ ‫بەبەشێك لەتوركیا‪ ،‬لەبەرئەوە پێموایە كە دەبێـت باشـترین پەیوەنـدیمان لەگەڵ خۆرئـاوادا هەبێـت‪ ،‬واتە ئەو هەڵەیەی كە ‪ ١١١‬سـاڵ‬ ‫لەمەوبەر كراوە‪ ،‬دووبارە نەبێتەوە‪.‬‬

‫ئاغاكان‪ ،‬شەریف پاشایان قبوڵ نەكرد‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬بەاڵم كاك فەرید هێشتا زۆرێكمان پێمانوایە كە بەشێكی زۆر لەو شكستانە بخەینە پاڵ بەریتانیو فەرەنسییەكان‪،‬‬

‫‪168‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لەكاتێكدا لە ساڵی ‪ ١٩١٣‬شەریف پاشای خەندان بەشداریی كۆنرەی كۆمەڵەی گەون دەكاتو لەوكاتەدا دەیەوێت نوێنەرایەتی میللەتـی‬ ‫كورد بكات‪ ،‬بەاڵم بەشێك لەئاغاكانو عەشایرەكانی ئەوكاتە وتبوویان ئێمە ئەومان قبوڵ نییە نوێنەرایەتیمان بكات‪ ،‬یان كاتێك كە‬ ‫رەزا شای ئێران نەفی دەكرێت بۆ باشووری ئەفریقـا‪ ،‬هەر ئەو كاتەشـە كە مەلیـك مەحمـود نەفـی دەكرێـت بـۆ هیندسـتان‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫ئێران محەمەدی كوڕی دەخەنە شوێنی‪ ،‬ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە پێدەچێت ئەوان باشتر مامەڵەیان كردبێت‪ ،‬لێرەوە دەچـمە وی كـاك‬ ‫سترانو دەپرسم‪ :‬ئاخۆ ئەگەر سایكسو پیكۆ مردوون لەڕووی جەستەییەوە‪ ،‬بەاڵم دوو وەزیری دەرەوەی ئێستای بەریتانیاو فەرەنسا یـان‬ ‫سیاســەتی ئەو دوو واڵتە بەگشــتی هەمــان دیــدو تێڕوانــی ئەو ســەردەمەیە‪ ،‬لەكاتێكــدا ئێســتا بەجۆرێــك لەجۆرەكــان لە باشــوورو لە‬ ‫رۆژئاواو تاڕادەیەكیش پشتیوانو دۆستی كوردن‪ ،‬یان وەك كـاك فەریـدیش ئامـاژەی بـۆ دەكـات كە دەبێـت سـوود لەهەڵەكـانی رابـردووی‬ ‫خۆمان وەربگرین‪ ،‬جا ئاخۆ ئەوان تێڕوانینیان گۆڕاوە‪ ،‬یان ئاخۆ ئێمە پەندمان لە ئەزموونەكانی رابردوو وەرگرتـووە‪ ،‬یـاخود بـژاردەی‬ ‫چیمان لەبەردەمدایە؟‬

‫ئەگەر كورد ئامادەیی هەبووایە‬ ‫ستران عەبدوڵاڵ‪ :‬من لەهەندێك لەو دیدو تێڕوانینانەی كاك فەرید جیاوازمو جیاوازییەكەش دەبێتە ماكی گەشەپێدانی دیالۆگەكەمـان‬ ‫لەسەر كۆی ئەو سیاسەتانەی لە ‪ ١١١‬ساڵی رابردوودا لەناوچەكەدا روویداوە‪ .‬بێگومـان نابێـت ئەو فـاكتەرانە هەمـووی بگەڕێنیـنەوە بـۆ‬ ‫داگیركەری ئینگلیزو فەرەنسا‪ ،‬بەڵكو فاكتەری كوردیش رۆڵی خۆی تێدا گێڕاوە‪ ،‬دەنا دوای سایكس بیكۆو كۆتاییهـاتنی جەنگـی یەكەم‪،‬‬ ‫جەنگی دووەمیش روویدا‪ ،‬خۆ لە ‪ ١٩٩١‬هەڵوەشانەوەی كەمپی سۆشیالیسـتی لەسـۆڤێتو واڵتـانی خـۆرهەاڵتی ئەوروپـا روویـدا‪ ،‬هەروەهـا‬ ‫رووداوی ‪١١‬ی ســێپتەمبەر‪ ،‬كە هەمــوو ئەوانە وێســتگەی زۆر گەورەن كە ئەگەر ئامــادەگیی كــورد هەبــووایە كە قەرەبــووی ئەو سیاســەتە‬ ‫هەاڵنەی بكــردایەتەوە كە لەرابــردوودا پەیڕەومــان كــردووە‪ ،‬كەواتە ئێســتا قســەكردن لەســەر كوردســتان چ وەك یەك پــاكێج یــان هەر‬ ‫بەشەو بەجیاجیاش دەبێت پەیوەستی بكەیـنەوە بە ئاسـتی ئامـادەیی سیاسـەتی كـوردییەوە‪ ،‬خـۆ ئەوە زۆر زۆر گـرنگە‪ ،‬بۆنمـوونە ئێسـتا‬ ‫ئەمریكا یان روسیا یاخود ئەوروپا لەزۆر وێستگەدا دۆستی كـوردنو ئەوە بەئاشـكرا دەركەوتـووە‪ ،‬راسـتە پەیوەنـدیی بـاشو نزیكـایەتی‬ ‫لەگەڵ زلهێزو بڕیار بەدەستەكان باشە‪ ،‬بەاڵم لەهەمووی گرنگتـر بـوونی سیاسـەتێكی كـوردیی رۆشـنە كە سـەركەوتن بەدەسـت بهێنێـت‪،‬‬ ‫دەنا خۆ ئەو كاتەش سیاسەتی جیاواز هەبووە لەناو كورددا‪.‬‬

‫جیاوازیی لەسیاسەت تەنها خەسڵەتێكی كوردیی نەبووە‬ ‫رەنــگە سیاســەتی مەلیــك مەحمــود جیاوازبووبێــت لەسیاســەتی كــوردانی رۆژهەاڵت‪ ،‬یــان سیاســەتی كــوردی دەســتەبژێری روونــاكبیر كە‬ ‫لەئەنــقەرە بــوونو جیــاوازبووە لەسیاســەتی شــێخ ســەعیدی پیــران‪ ،‬هەنــدێكیان كە هــاتبوونەوە هاوكــاری ئینگلیزبــوون لەدامەزرانــدنی‬ ‫دەوڵەتـــی عیراقـــدا وەك ئەمـــین زەكـــی بەگ‪ ،‬تۆفیـــ وەهبــــی بەگ‪ ،‬خـــۆ واڵتـــانی دیـــكەش سیاســـەتی جیاوازیـــان هەبـــوو‪ ،‬ئـــاخۆ‬ ‫عوسـمانییەكانیش دوو سیاســەتیان نەبـوو؟ ئەوانەی ژێردەســتەی ئینگلیـز بــوون سیاسـەتێكیان هەبــوو‪ ،‬ئیتیحـادو تەرەقــیش سیاســەتێكی‬ ‫دیــكەی هەبــوو‪ ،‬لەبەرئەوە جیــاوازبوون لە سیاســەتدا بــۆ ئەو ســەردەمە تەنهــا خەســڵەتێكی كــوردیی نەبــووە‪ ،‬بەاڵم ئەو گۆڕانكــارییە‬ ‫گەورانەی كە روویاندا ئەوەنـدە قـووڵو رادیكـاڵیو وەرچەرخـانێكی گەورەبـووبن‪ ،‬لەو ئاسـتەدا نەبووبێـت كە عەقڵـی كـوردی پەیـی پـێ‬ ‫ببات‪ ،‬خۆرهەاڵتی ناوەڕاست هەمووی یەك قەوارە بووە ئەویـش دەوڵەتـی عوسـمانی بـووە‪ ،‬ئـێ شـێخ مەحمـود بەشـێك بـووە لەدەوڵەتـی‬

‫‪169‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫عوســمانی‪ ،‬شــەڕی داگیركەرێكــی كــردووە كە هــیچ بەڵێنێكــی پێــی نەداوە‪ ،‬تائێســتاش خەڵكێــك هەیە ســەر لەو سیاســەتەی ئینگلیــز‬ ‫دەرناكــات كە هــاتۆتە نــاوچەكەوە‪ ،‬ئیتــر بــۆ پێمانوابێــت كە دەبــوو شــێخ مەحمــود ســەری لــێ دەربكــردایە لەو ســەردەمەدا؟ رەنــگە ئەو‬ ‫ســەردەمە ئەگەر بەشــێوەی زارەكــیش بووبێــت شــێخو بنەمــاڵەكەیو بەشــێكیش لە دەســتەبژێری خوێنــدەوار جۆرێــك رێكەوتنیــان لەگەڵ‬ ‫سوڵتانی عوسمانی هەبووبێت‪ ،‬یان لەگەڵ ئیتیحادو تورەقی‪ ،‬یان لەگەڵ مستەفا كەما بەرلەوەی نازناوی باوكی تـوركی لـێ بنرێـت‪،‬‬ ‫بەاڵم رەنگە رێكەوتنی لەوجۆرە لەگەڵ ئینگلیز نەكرابێت‪ ،‬چونكە ئینگلیز هەر لەبنەڕەتەوە تەنها سوڵتانی عوسمانی مامەڵەی لەگەڵ‬ ‫ئینگلیز كردووە‪ ،‬ئەگەرنا ئەوانەی تر وەك هاوواڵتییەك كە لەسلێمانی یان لەهەر شارێكی دیكە دانیشتووە‪ ،‬نەیزانیووە ئینگلیز چییە‪،‬‬ ‫تا مامەڵەی لەگەڵدا بكات‪.‬‬

‫بەرژەوەندیی تورك و عەرەب و فارس‪ ،‬یان بەرژەوەندیی خۆیان‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬چ ئەوكاتە و چ ئێستاش بەریتانییەكانو فەرەنسییەكان بەرژەوەندییەكانی كوردو عەرەبو فارسیان بەووە گرنگتـر بـووە‬ ‫لەبەرژەوەندییەكانی كورد؟‬ ‫ستران عەبدوڵاڵ‪ :‬نا نەخێر‪ ،‬بەرژەوەندییە سیاسـیو ئـابوورییەكەی خۆیانیـان بەووە گرنـگ بـوو‪ ،‬جـا راسـتە كوردسـتان هەبـووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەندازەی حزووری نەتەوەیی كورد ووازبووە‪ ،‬بەاڵم سیاسەتێكی كوردیمان نەبووە یان توركی هەبووە‪ ،‬یان فارسی هەبووە‪.‬‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬بەاڵم هێشتاش بەرژەوەندییەكانی توركو عەرەبو فارس لەناوچەكە پارێزراوترە لەكورد؟‬ ‫ســتران عەبــدوڵاڵ‪ :‬ئەو ناونیشــانو تــایتاڵنە نەبــوون‪ ،‬بۆنمــوونە ئەوان هــاتن ئیســتانبوڵیان داگیركــرد‪ ،‬ئیتــر كەی ئەوە پاراســتنی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی توركیایە‪ ،‬بەاڵم دوایی كە مقاوەمەی توركی دروسـت دەبێـت لەدژی داگیـركەری خۆرئـاوایی ئەوان ناچـار دەبـن لەگەڵ‬ ‫مستەفا كەمالدا مامەڵە بكەن‪ ،‬جـا بـڕوانە‪ ،‬ئـاخۆ كاتێـك ئەتـاتورك شـەڕی ئینگلیـزی كـرد‪ ،‬دواتـر نەبـوو بەبـرادەرو دۆسـتیان‪ ،‬خێـرە‬ ‫ئەوەیــان كــردووە بەبیــانوو لەشــێخ مەحمــود كە لەشــوعەیبە شــەڕی لەگەڵــدا كــردوون؟ ئــاخۆ جەعــفەر عەســكەری ســەركردە ســەربازییو‬ ‫سیاسییەكانی پێكهێنانی دەوڵەتی عیراق پێشتر بەشێك نەبـوون لەسیاسـەتی دەوڵەتـی عوسـمانی لەدژی ئینگلیـزو روسو فەرەنسـا؟ بـۆ‬ ‫ئەوەیان لەسەر ئەوان نەكـرد بەمـاڵو دواتـر هەر ئەو دوژمنانەیـان هێنـا كردیـانن بەسـەروەر بەسـەر عیـراقەوە‪ ،‬لەبەرئەوە مەسـەلەكە‬ ‫ئەوەنیــیە كە ئینگلیــز بــۆیە وایــانكردووە چــونكە شــێخ مەحمــود دژیــان بــووە‪ ،‬نەخێــر لەبەرئەوەیە كە بەرژەوەنــدییەكەیان لەو كــاتەدا‬ ‫بەوجۆرە بووە كە كورد نەیتوانیووە تێی بگات‪.‬‬

‫میسر تاكە دەوڵەتی بەهێز بوو‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬هەموو جارێك باس لەوە دەكرێت كە ئینگلیز كوردسـتانی پـارچە پـارچە كـردووە‪ ،‬بەچـاوی دوژمـنەوە سـەیری كـوردی‬ ‫كردووە‪ ،‬من پێموایە رێكەوت وایكردووە كە دوژمنایەتییەك لەنێوان كوردو بەریتانییەكاندا دروست ببێت‪ ،‬ئەوان نەخشەیان دانەناوە بۆ‬ ‫پارچەپــارچەكردنی كوردســتان‪ ،‬ئەوان نەخشــەیان دانــاوە بــۆ پارچەپــارچەكردنی دەوڵەتــی عوســمانی‪ ،‬بۆنمــوونە ســایكس پیكــۆ بەهــیچ‬

‫‪170‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫شــێوەیەك نەچــۆتە ســەر پــارچە پــارچەكردنی رۆژهەاڵتــی كوردســتان‪ ،‬چــونكە ســایكس پیكــۆ پەیوەنــدیی بەئێــرانەوە نیــیە‪ ،‬بەڵكــو‬ ‫پەیوەنــدیی بەدەوڵەتــی عوســمانییەوە هەیە‪ ،‬لەبەرئەوە دەبێــت لەو روانــگەیەوە ســەیربكرێت‪ ،‬بــۆیە ئەو بۆچوونــانەی دەریــدەبڕیت‪،‬‬ ‫بۆچوونێكی چەپانەیە دوای ‪ ١١ - ٥١‬ساڵ لەڕوانەی ماركسیزمو دژایەتیی ئیمپریالیزمەوە خەڵك بەوجۆرە باسـی مەسـەلەكە دەكـات‪ ،‬كە‬ ‫دەڵێن ئینگلیزو فەرەنسییەكان هاتوون بۆ پاراستنی بەرژەوەنـدییەكانی عەرەبو تـوركو فـارس‪ ،‬بۆنمـوونە عەرەب ئەوكـاتە فـاكتەرێكی‬ ‫بەهێز نەبووە لەناوچەكەداو میللەتێكی داگیركراوبوون‪ ،‬تاكە دەوڵەتـی بەهێـزی ئەوان میسـر بـوو كە ئەویـش بەشـێك بـوو لەدەوڵەتـی‬ ‫عوسمانیو پەیوەندییەكی كۆنفیدراڵیان هەبوو لەگەڵ عوسمانییەكان‪ ،‬دەوڵەتی حیجازیش تازە دامەزرابوو‪ ،‬واتە فاكتەرێك نەبوون تـا‬ ‫ئینگلیــزو فەرەنســا بــێن بەرژەوەنــدیی ئەوان بپــارێزنو بەرژەوەنــدییەكانی كــورد لەنــاوبەرن‪ ،‬توركەكــان خۆیــان هەڵوێســتێكی دژ بە‬ ‫بەریتانیــاو فەرەنســایان هەبــووەو لەقۆنــاغی شــەڕدابوون‪ ،‬واتە ئەگەر بیانویســتایە دژایەتیــی تــورك بــكەن‪ ،‬دەبــوو بــێن كــورد بــكەن‬ ‫بەهێزێكو فاكتەرێكو قەوارەیەكی سیاسیی بەهێزی بۆ دروست بكەن بۆئەوەی لە رێگەی كوردەوە دژایەتیی تورك بـكەن‪ ،‬بـۆیە پێمـوایە‬ ‫ئەو تێڕوانینانە لەدوای ‪ ٥١‬ساڵ پەیدابوون كە لەكاتی خۆیدا لەئارادا نەبووە‪.‬‬

‫كێ لەگەڵ سەربەخۆیی كوردستان بێت لەگەڵی دەبین‬ ‫ستران عەبدوڵاڵ‪ :‬ئەزموونی سایكس پیكۆ ئەوەمان پێدەڵێت كە خوێندنەوەی جیاوازی بۆ بكەیـن‪ ،‬واتە ئەو سیاسـەتە ئیسـتیعمارییە لە‬ ‫‪ ١١١‬ساڵی رابردوودا بووە‪ ،‬ئەمە ناكاتە ئەوەی كە ئێمە دوژمنی ئینگلیز بووین‪ ،‬دەبێت ئێستا دۆسیتی ئینگلیز بین‪ ،‬گەورەتـرین كێشـەی‬ ‫كـورد ئەوە نیـیە كە دژی ئینگلیـز یـان روس یـان فەرەنسـا بـووە یـاخود دۆسـتی عوسـمانی بـووە‪ ،‬بەڵكـو كێشـەكەی ئەوەیە بەرژەوەنـدیی‬ ‫كوردی نەكردۆتە دەستپێك‪ ،‬هەر بۆنموونە ئەگەر سیاسەتی ئێستای ئێمە لەهەرێمی كوردستان ئەوە دیاریی بكەیـن كە دەمانەوێـت ببـین‬ ‫بەقەوارەیەكـی سـەربەخۆ‪ ،‬ئەگەر ئینگلیـزو ئەمریكـا دژی ئەمە بـن‪ ،‬دەبێـت ئـێمە دژیـان بـینو بەپێچەوانەشـەوە لەگەڵیـدا بـوو‪ ،‬دەبێــت‬ ‫لەگەڵیــان بــین‪ ،‬دژایەتــیو رووبەڕووبــوونەوەكەش مەرج نیــیە شــەڕی چەكــداریی لەگەڵــدا بكەیــن‪ ،‬بەڵكــو بەخەبــاتی راگەیانــدن‪،‬‬ ‫دیپلۆماسیو سیاسی لەدژی بووەستینەوە‪ .‬واتە دەبێت بڕیارەكەی ئێمە لەپێویستییەكی كوردستانییەوە دەستپێبكات‪.‬‬ ‫بــۆ عیــراق‪ ،‬بــۆ توركیــا بــۆ ســوریا بــۆ ئێــرانو هەر واڵتێــك لەواڵتەكــان كە دەیەوێــت نەتەوە بێــت‪ ،‬دەبێــت دەســتپێكی نە دژایەتــی نە‬ ‫دۆستایەتی ئەمو ئەو بێت‪ ،‬دەبێت سەرەتا دۆستایەتیی بەرژەوەندیی نەتەوەكەی خۆمان بكەین‪ ،‬جا كـێ دۆسـتمانە دەیكەیـنە دۆسـتمان‪،‬‬ ‫كێش دێتە رێگەمانو دوژمنایەتیمان دەكات‪ ،‬دەبێتە دوژمنمان‪ ،‬خۆمان هەڵینابژێرین‪.‬‬

‫خۆشگوزەرانیی ئەوان بەرامبەر ئەنفالی ئێمە‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬بۆچی واڵتـانی عەرەبو تـوركو فـارس كە قسـە لەسـەر دابەشـكردنەوەی جـۆرێكی دیـكەی نـاوچەكە دەكرێـت‪ ،‬نـیگەراننو‬ ‫نەیانشاردۆتەوە لەدوای راپەڕینەوە چەندجار بەرگوێمان كەوتووە كە سەبارەت بەهەرێمـی كوردسـتان وتوویـانە ئیسـرائیلی دووەم‪ ،‬یـان‬ ‫هاتۆتە سەر ئەوەی كە كوردانی رۆژئاوا كانتۆنێكیان هەبێت توركیا دژیان وەستاوەتەوە‪ ،‬ئێران كە هیچ سنوورێكی پێوەی نیـیە دەڵێـت‪:‬‬ ‫ئێمە دژی فیدرالین لەرۆژئاوا‪ ،‬سعودیە لەویەكی ترەوە‪ ،‬بۆیە دەپرسم ئایـا كـاتی خـۆی كە ئەوان لە ئەنجـامی رێكەوتننـامەی سـایكس‬ ‫پیكۆ ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی هەڵوەشایەوە سـوودمەند بـوونو چەنـدین دەوڵەتیـان بـۆ دروسـت بـوو‪ ،‬هەنـدێكیش پێیـانوایە كە ئەگەر‬

‫‪171‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پشتیوانیی ئینگلیزەكانو فەرەنسییەكان نەبووایە‪ ،‬ئەوان نەیاندەتوانی ئەو داهاتو كۆمپانیـای نەوتو خۆشـگوزەرانییە بەدەسـت بهێـنن‪،‬‬ ‫لەبەرامبەر ئەوەشدا ئێمە ئەنفا بكرێینو جینۆساید بكرێین‪ ،‬پێتانوایە كە دووبارە دابەشكردنی نـاوچەكە نزیكبـۆتەوەو یـان ئەوانەش‬ ‫تێڕوانینی هەڵەی ئێمەیە كە ئێمە بیرناكەینەوە‪ ،‬بۆخۆشـم پێمـوانییە كە تائێسـتا ئەو واڵتـانەی خۆرئـاوا سـتراتیژێكی روونیـان نیـیە‬ ‫سەبارەت بەكورد؟‬

‫هێز سنووری دیاریكردووە‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬ئەمە پەیوەندیی بەگۆڕانی چەمكەكانەوە هەیە‪ ،‬بۆنموونە ‪ ١١١‬ساڵ لەمەوبەر زۆر ئاسـایی بـوو دەوڵەتێـك پەومـاری‬ ‫دەوڵەتێكی دیكە بداتو خاكی داگیربكاتو پاشان رێكەوتننامەیەكیان ئیمزا دەكردو ئاشتی دەهاتەوە نێوانیان‪ ،‬بۆنموونە چەنـدین شـەڕ‬ ‫لەنێـوان ئێـرانو دەوڵەتـی عوسـمانیدا هــاتۆتە ئـاراوە‪ ،‬ئەو سـنوورەی كە لەنێوانیانـدا دیــاریكراوە‪ ،‬سـنووری هێـزە‪ ،‬واتە چەنـد ئێــران‬ ‫هاتۆتە پێشو چەند دەوڵەتی عوسمانی هاتۆتە پێش‪ ،‬لەكۆتاییدا كە سنوورەكان چەسپان‪ ،‬ئەوە بوو بەسنووری نێوان ئەم دوو واڵتە‪،‬‬ ‫یان سنووری نێوان ئێرانو روسیای قەیسەری‪ ،‬سنوورەكە بەپێـی هێـزی ئێـرانو هێـزی روسـیا دیـاریكرا‪ ،‬لەو سـەردەمەدا وابـووە‪ ،‬سـنوور‬ ‫پیرۆز نەبووە وەكو ئەوەی ئێستا لەناوچەكەدا سەیری دەكەین‪.‬‬ ‫ئێستا لەجیهاندا كارەكە وا رۆیشتووە كاتێك كە سنوور دیاریدەكرێت‪ ،‬ئەودیوی سنوور هی ئـێمە نیـیە‪ ،‬ئەمدیویشـەوە سـنووری ئـێمەیەو‬ ‫نابێت دەستبەرداری یەك بستی ببین‪ ،‬ئەمەش لەجیهاندا چەسـپاوە‪ ،‬ئێسـتا سـنوور بەشـێكە لەسـەروەریی گەونو سـەروەریی دەوڵەتـان‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەمەشـەوە هـیچ واڵتێـك نایەوێـت پارچەپـارچە ببێـتو دژی ئەوەشـە كە نـاوچەكە بەرەوو پـارچە پـارچە بـوون بـڕوات‪ ،‬چـونكە‬ ‫پێیــوایە ئەمە وەك پەتــایەك وایە ئەگەر لەواڵتــێكەوە دەســتپێبكات‪ ،‬رەنــگە باڵوببێــتەوەو هەمــوو واڵتــانی دیــكەش بگــرێتەوە‪ ،‬بەو‬ ‫هۆیەشەوە سیاسەتمەدارانیش هەر لەژێر كاریگەریی ئەو بۆچوونەدان‪ ،‬كە واڵتەكەیان نابێت دەستكاریی بكرێت‪.‬‬

‫تێزی خۆسەریی و تێزی دەوڵەت نەتەوە‬ ‫ئەنــوەر حســێن‪ :‬تائێســتا ســتراتیژی ئەمریكــاو خۆرئــاوا زۆر روون نیــیە بەرامــبەر بەكــورد‪ ،‬ئــاخۆ دەیانەوێــت پشــتیوانی لەدروســتكردنی‬ ‫دەوڵەتێكی كوردی بكەن‪ ،‬یان ئێمە خۆش خەیااڵنە بانگەشـەی بـۆ دەكەیـن‪ ،‬بەاڵم ئەوەی دەیبینـین دوو تێـزی جیـاوازی كـوردیی هەیە‪،‬‬ ‫تێزێكیـان تێـزی دەوڵەت نەتەوەیە كە لەباشـوور یەكێتــیو پـارتیو حزبەكـانی باشــوورە كە كـاری بـۆ دەكرێــت‪ ،‬تێزێكـی دیـكەش تێــزی‬ ‫خۆســەریی دیمــوكراتییە كە لەبــاكوورو رۆژئــاوا كــاری بــۆ دەكرێــت‪ ،‬كە ئەوەی كــار لەســەر تێــزی خۆســەریی دیمــوكراتی دەكــات پــارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستانەو دەوترێت كە ئێران پشتگیریی دەكـاتو هەرچـی ئەوەشـە كە تەبەنیـی تێـزی دەوڵەت نەتەوەی كـردووە لەباشـوور‬ ‫دەوترێــت بەشــێكیان لەمیحــوەری توركیــادایەو ئەوی دیكەیــان لەمیحــوەری ئێرانــدایە‪ ،‬ئــاخۆ پێتــانوایە ئەم پارادۆكســەو ئەم بۆچــوونە‬ ‫جیاجیایانەی ئەم پێكهاتە سەرەكییانەی كورد دەتوانن دواجار لەسەر تێزێك ساغ ببنەوەو رێك بـكەون‪ ،‬یـان ئـاخۆ گۆڕانكـاریی بەسـەر‬ ‫دیـــدو تێڕوانینـــی دراوســـێكانماندا هـــاتووە‪ ،‬لەكاتێكـــدا كە ئـــێمە دەتـــوانین بەئـــارەزووی خۆیمـــان دۆســـتەكانمان هەڵبژێـــرین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دراوسێكانمان بەخواستی خۆمان بۆ هەڵنابژێردرێت؟‬

‫‪172‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫مەسەلەی سەقامیریی پێش جیابوونەوە‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬دەبێت ئەوەمان لەبەرچاوبێت كە ئەمڕۆ هەموو جیهان چاویان لەسەر نـاوچەی خـۆرهەاڵتی ناوەڕاسـتە‪ ،‬چـونكە بـۆتە‬ ‫ناوچەیەكی مەترسیدار بۆسەر ئاسایشی هەموو جیهان‪ ،‬ئێستا بۆچوونی زاڵ ئەوەیە كە ئاسایشی ئەو نـاوچەیە بپارێزرێـتو هەوڵبـدرێت‬ ‫پێكەوەژیان لەنێوان پێكهاتەكانی ناوچەكە بەشـێوەیەكی دۆسـتانە بێـت‪ ،‬بەجۆرێـك كە لەبەرژەوەنـدیی هەمـوو خەڵكـی نـاوچەكە بێـت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی كە وەكو لـ لەم بۆچـوونە جیـادەبێتەوە‪ ،‬ئەوان پێیـانوایە كە ئەو سـنوورانەی كە ئێسـتا هەن‪ ،‬تـا رادەیەك سـەقامگیریی‬ ‫ناوچەكە بپارێزێت تا بارودۆخێكی دیكە دێتە پێشـەوەو گەونـی نـاوچەكە قبـوڵی پـارچە پـارچەبوونی واڵتەكانیـان یـان جیـابوونەوەی‬ ‫هەرێمەكان بكەن‪ ،‬چونكە بەوی ئەوانەوە مەسەلەی ئاشتیو سەقامگیریی ناوچەكە لە پێش مەسەلەی جیابوونەوەی هەرێمەكانەوەیە‪.‬‬ ‫بەاڵم لەیەك دۆخدا دژی جیابوونەوەی هەرێمەكان نین ئەویش ئەوەیە كە لەحاڵەتی ئەو جیابوونەوەیەدا بەشێوەیەكی یاساییو ئاشـتی‬ ‫لەنێوان ناوەندو هەرێمەكانـدا بێـت‪ ،‬چـونكە پێیـانوایە ئەوە زیـاتر دەبێـتە مـایەی سـەقامگیریی پەیوەنـدییەكانیان‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هەر‬ ‫جیابوونەوەیەك بەسەر ناوەنددا بسەپێنرێت‪ ،‬ئەوان قبوڵی ناكەن‪.‬‬

‫تاماوەیەكی زۆر وا دەمێنێتەوە‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬بەو پێیە بێت ئەوان رازیی نین؟‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬نەخێر‪ ،‬پێموابێت تا ماوەیەكی زۆریش هەروا دەمێنێتەوە‪ ،‬بەڕەچاوكردنی ئەوەی كە ئـێمە هـیچ بنەمـایەكی یاسـاییو‬ ‫دەستووریی بەهێزمان نییە لەچوارچێوەی ئەو دەوڵەتانەدا كە ئێمە پشتیان پێ ببەستین‪.‬‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬ئەی ئەو بانگەشەیە چییە بۆ دەوڵەتی كوردییو سەربەخۆیی؟‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬نازانم‪ ،‬ئەوە دەتوانیت لەو ویەنانە بپرسیت كە بانگەشەكەی بۆ دەكەن‪.‬‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬واتا تۆ لەو باوەڕەدای كە نالەباریی هەلومەرجی ئیقلیمیو نێودەوڵەتی فاكتەرێكە؟‬ ‫فەرید ئەسەسەرد‪ :‬بەڵێ ئەوە فـاكتەرێكە‪ ،‬بەاڵم ئەو فـاكتەرە بەهێـزە ‪ ١١١‬سـاڵ لەمەوپـێش لەئـارادا نەبـووە‪ ،‬هێشـتاش هەر بەهێـزە‪،‬‬ ‫بۆنموونە فەلەستینییەكان بەهۆی فاكتەری نێودەوڵەتییەوە ناتوانن دەوڵەتـی سـەربەخۆی خۆیـان رابگەیەنـن‪ ،‬تەنـانەت چەنـد سـاڵێك‬ ‫لەمەوبەر كە هەڵچوونێك بەسەریاندا زاڵ بوو كە لەبەرئەوەی ئیسرائیل وتوێژی لەگەڵدا نەدەكردنو راگەیانـدنی دەوڵەتـی فەلەسـتین‬ ‫دواكەوتــووە‪ ،‬تەنــانەت بەبــێ دیــاریكردنی ســنووریش ویســتیان دەوڵەتەكەیــان رابگەیەنــن‪ ،‬بەاڵم هەمــوو واڵتــانی عەرەبــیو جیهــان‬ ‫گوشــاریان لەســەریان دروســتكردن بەوەی كە نابێــت دەوڵەتــی فەلەســتین بەبــێ رێكەوتنــی كۆتــایی لەگەڵ ئیســرائیل رابگەیەنــن‪ ،‬ئەوان‬ ‫مەبەســتیان لەوەیە كە كاتێــك دەوڵەتــی نــوێ دروســت دەبێــت‪ ،‬نابێــت كۆمەڵێــك گرفــت بەهەڵواســراوی بەجــێ بهێڵێــتو گرفتــی تــر بــۆ‬

‫‪173‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫نــاوچەكە دروســت بكــات‪ ،‬بەاڵم بۆچــوونی هەرە زاڵیــان ئەوەیە كە ئەو هەرێمــانەی كە دەیانەوێــت جیــاببنەوە بــابچن لەگەڵ حكــومەتی‬ ‫ناوەنـدیی واڵتەكــانی خۆیــان رێكـبكەونو كێشــەكانیان چارەســەر بـكەن‪ ،‬ئەوكــاتە ئەوان ئامــادەن هاوكـاریی هەردوووش بــكەن بــۆ ئەو‬ ‫مەسەلەیە‪.‬‬

‫خەریكە سەنگو سیحری نامێنێت‬ ‫ئەنوەر حسێن‪ :‬بەاڵم ئێمە لەگەڵ ناوەندی ئەو واڵتـانەی كە كوردیـان بەسـەردا دابەشـكراوە‪ ،‬پەیوەنـدییەكانمان لەوپەڕی خراپیـدایە‪،‬‬ ‫بێگومـان بەشــێكی زۆری ئەو خـراپییە خەتــای ناوەنـدە‪ ،‬كەواتە ئــێمە هەر دەبێـت قســە بكەیـنو بڵێــین نـاتوانین دەوڵەت رابگەیەنــین‪،‬‬ ‫لەكاتێكدا وەك چاودێران باسی لێوە دەكەن ئەوەنـدە نەورۆزانە باسـكراوەتەوە‪ ،‬خەریـكە سـیحرو سـەنگی وی تـاكی كـورد نامێنێـت یـان‬ ‫كــاڵ دەبێــتەوە‪ ،‬نەك هەر ئەوە بەڵكــو ئــێمە نەمــانتوانی كــۆنگرەیەكی نەتەوەیــی دروســت بكەیــن وەك چەترێكــی كــۆكەرەوەی هێــزو‬ ‫كەسایەتییە سیاسییەكانی كوردستان؟‬

‫عەقڵی لێكدراو نییە‬ ‫سـتران عەبــدوڵاڵ‪ :‬هەنــدێك بــابەت هەیە پەیوەسـتە بەمیكــانیزمەوە‪ ،‬چــونكە مەرج نیــیە كە كـۆنگرەی نەتەوەیــی میكانیزمێــك بێــت بــۆ‬ ‫راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی‪ ،‬جگە لەوەش ئەزموونی ‪ ١١١‬ساڵی رابردوو پێمان دەڵێـت‪ :‬بەهەمـوو ئەو پێشـكەوتنو گەشەسـەندنانەی كە‬ ‫لەخەیاڵدانی عەرەبیو كوردیو فارسی روویداوە‪ ،‬یان دامودەزگای دەوڵەتی كە لەم ناوچەیەدا دروسـتكراوە‪ ،‬كێشـەیەك هەیە لەعەقڵـی‬ ‫نەتەوەكانی ناوچەكەدا بەكوردیشەوە كە پێمان دەڵێت‪ :‬عەقڵی ئەم نەتەوانە عەقڵێكـی لێكـدراو نیـیە‪ ،‬كە بتوانێـت بەرژەوەنـدییەكانی‬ ‫خۆی دابین بكاتو لەهەمان كاتـدا بەشـێك لە بەرژەوەنـدییەكانی ئەوانـی دیـكەش دابـین بكـات‪ ،‬وەك ئەوەی داود ئۆغڵـو دەیـوت دەبێـت‬ ‫ئاسایشو دیموكراسـی پـێكەوە گـرێ بـدرێت‪ ،‬بۆنمـوونە ئاسایشـی توركیـا بەوە دەپارێزرێـت كە «تیـرۆر!» نەبێـت كە ئەمە بەشـێكێتی‪،‬‬ ‫بەشەكەی دیكەی ئەوەیە كە دیموكراسی لەتوركیا هەبێتو مافەكان بدرێت‪.‬‬

‫مافی كوردیش بداتو سنوورەكەشی بپارێزێت‬ ‫هەر ئێســتا دەبینــین ئەو سیاســەتەی كە بەرامــبەر بەكــورد پەیــڕەو دەكرێــت‪ ،‬لەوەوە كە هەوڵــدەدەن پەرلەمانتارەكــانی كــورد بــخەنە‬ ‫دەرەوەی پڕۆسەی سیاسی‪ ،‬ئەوە بەڵگەی ئەوەیە كە ناتوانن ئاسایشو دیموكراسی پێكەوە گرێبدەن‪ ،‬واتە ناتوانن عەقڵێكی لێكدراویان‬ ‫هەبێت كە بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتی تـورك دابـین بـكەنو سیاسـەتێك پەیـڕەو بـكەن كە ئاسایشـی خۆشـیان بپـارێزنو مـافی كـوردیش‬ ‫بــدەن‪ ،‬بــا گریمــان وای دابنێــین كە «عەقڵییەتــی پەكەكە‪ ،‬عەقڵییەتــێكە كە یەك تێڕوانینــی بــۆ سیاســەتكردن هەیە‪ ،‬ئەی باشــە خــۆ‬ ‫دەوڵەتی توركیا بەپێی ئەو كەلەپوورەی كە هەیەتی بۆچی ناتوانێت بەرهەمهێنەری بیـرۆكەیەك بێـت كە مـافی كـورد بـداتو لەهەمـان‬ ‫كاتدا پارێزەری سنوورەكانی توركیاش بێت؟ ئەمە كێشەیەكی گەورەیە‪ ،‬عیراقیش هەروەها‪ ،‬با وای دابنێین سیاسەتی هەولێر بەواتـای‬ ‫سیاسەتی پارتیو سیاسەتی «سەرۆكایەتیی هەرێمیش» بەجۆرێك لەجۆرەكان كەموكوڕیی تێـدایە‪ ،‬خـۆ عەقڵییەتـی سیاسـیی عیـراقیش‬ ‫بەرهەمهێنەری سیاسەتێك نەبووە كە بتوانێت مافو خواستەكانی كورد دابین بكاتو ئەم تەرزە سیاسییەش بیپارێزێت كە لەعیراقدا‬

‫‪174‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫هەیە‪ ،‬ئەمە بەتەنها كێشەی كورد نییە‪ ،‬بەڵكو كێشەی عەقڵییەتی سیاسیو نەتەوەكانو سیاسەتی پایتەختەكانی ئەم نەتەوانەیە‬ ‫كە ئەوەندە لێكدراوو مورەكەب نییە كە بتوانێت دوو پرۆسە پێكەوە گرێ بدات‪.‬‬

‫لەدەستوورەوە بۆ چاوەڕوانیی وتارێكی سەدر‬ ‫ئەمەش پێمــان دەڵێــت دیزاینــی سیاســی لەخــۆرهەاڵتی ناوەڕاســتو لەم واڵتــانەدا ناتوانێــت مافەكــانی نەتەوەی كــورد دابــین بكــات‪ ،‬بــا‬ ‫عیراق بەنموونە وەربگرین‪ ،‬ئاخۆ چی لەوە رادیكاڵتر هەیە كە تانكەكانی ئەمریكا دێنە ناو بەغداو پڕۆسەیەكی سیاسیو دەسـتوورێكی‬ ‫نوێ دەسەپێنن بەسەر عیراقدا‪ ،‬كەچی دەبینین سات بەدوای سات پاشەكشەی لێدەكرێتو گەلی كـورد رووبەڕووی حاڵەتێـك دەكـرێتەوە‬ ‫كە سبەی چاوەڕوانی ئەوە بێت بزانێت لەگوتارەكانی «بەڕێز موقتەدا سـەدر»دا چـی بـۆ گەلـی كـورد هـاتووە‪ .‬واتە ئەم یـارییە دەبێـت‬ ‫كۆتایی پێبێت‪ ،‬چـونكە مەسـەلەكە ئەوە نیـیە تـۆ دەتوانیـت دەوڵەتێكـی كـوردی دروسـت بكەیـت یـان نـا‪ ،‬بەڵكـو مەسـەلەكە ئەوەیە كە‬ ‫ئێستا گەلی كورد لە عیراقدا كە بەشی كوردسـتانی عیـراق یەكـێكە لەو واڵتـانەی كە زۆرتـرین مـافی هەیە‪ ،‬كەچـی گەیشـتۆتە بەردەم‬ ‫چركەساتێك كە ئەگەر ئەم پرۆسە سیاسییەی خۆی سەرنەخاتو لەچوارچێوەی قەوارەیەكدا رێكی نەخات‪ ،‬نەتەوەی كـورد لەكوردسـتانی‬ ‫عیراقدا دەكەوێتە بەردەم لەناوچوونەوە‪ ،‬بەڵگەی ئەمەش چییە؟ بڕوانە ئەوەی لەبەرامبەر ئێزدییان كرا لەشەنگا ‪ ،‬خۆ ئەگەر مـادەی‬ ‫‪ ١٤١‬جێبەجــێ بكرابـــایەو ئەو كێشـــانەی كە پەیوەســـتن بەســـنووری هەرێمـــی كوردســـتانەوە تەواوبكـــرایە‪ ،‬ئەمـــانە رووی نەدەدا‪ ،‬ئـــێمە‬ ‫هەڵەبجەیەكی دیكەمان بینی‪ ،‬بۆیە نابێت دۆسێی سەربەخۆیی كوردستان بخرێتە دەستی كەسانێكەوە كە بەهاران كەشەكەی خۆشە بیری‬ ‫سەربەخۆییان دەكەوێتە سەرەوە‪ ،‬بەڵكو دەبێت ی‪.‬ن‪.‬ك دۆسێی مافی چارەی خۆنووسین ببزوێنێت‪ ،‬چونكە بەرپرسیارێتی لەوەدا نیـیە كە‬ ‫ئێمە لەم ئەركە گرنگە بێدەنگ بین‪ ،‬بەڵكو بەرپرسیارێتی لەوەدایە بەتەرزێكی نوێ ئەو دۆسێیە بجوڵێنینەوە‪.‬‬

‫بۆچی یەكێتی جڵەوی بابەتەكە ناگرێتەوە دەستی خۆی؟‬ ‫ئەنــوەر حســێن‪ :‬بــۆچی ئێــوە لەم كــاتەدا ئەو دۆســێیە نــاجووڵێنن‪ ،‬لەكاتێكــدا ئێــوە لەســەردەمی خەبــاتی شــاخدا خاوەنــدارێتیتان لەو‬ ‫دروشـمە كــردووەو بەفیعلـیش كارتــان بـۆ كــردووەو لەدوای راپەڕینیشـەوە كاتێــك یەكێتـی باســی فیـدراڵی كــرد‪ ،‬زۆركەس هێشـتا لەســەر‬ ‫كەڵكەڵەی ئۆتۆنۆمی بوون‪ ،‬ئێستا بۆچی یەكێتی جڵەوی ئەو بابەتە نـاگرێتەوە بەدەسـتی خـۆیەوەو كـاری بـۆ ناكـات؟ ئـاخۆ مەسـەلەكە‬ ‫پەیوەستە بەو فاكتەرانەوە كە پێشتر باستكرد یان ئێوە شتێك باشتر دەزانن كە هێشتا كاتی نەهاتووە؟‬

‫دەستوور بگۆڕدرێت‬ ‫فەریــد ئەسەســەرد‪ :‬مــن بۆچــوونی خــۆم دەردەبــڕم‪ ،‬ئــێمە ســاڵی ‪ ٢١١٤‬مــافی چارەنووســی خۆمــان بەدەســتهێناو چــووین دەنگمــان دا بەو‬ ‫دەســتوورە‪ ،‬واتە كاتێــك دەنگمــان بەو دەســتوورە دا‪ ،‬بەواتــای دەســتوورێكی فیــدراڵیو مــانەوە لەچوارچێــوەی عیراقــدا كە بەشــێوەی‬ ‫هەرێمێــك لەچوارچێــوەی دەوڵەتێكــی فیدراڵیــدا دەتــوانین ئەركەكــانی خۆمــان جێبەجــێ بكەیــنو مافەكانیشــمان لەچوارچێــوەی عیراقــدا‬ ‫بەدیی بهێنین‪ ،‬واتە لە ‪ ٢١١٥‬كە پیادەكرا‪ ،‬بەو مانایە بوو كە ئێمە تەنها مافی مانەوەمان هەیە‪ ،‬مافی جیابوونەوەمـان نەبـوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا كە باس لەمافی چارەنووس دەكەین‪ ،‬بەهەردوو مافەوەیە مافی مانەوەشو جیابوونەوەش‪ ،‬ئێستا زۆرترین قسـەمان لەسـەر ئەوەی‬

‫‪175‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دووەمە كە جیــابوونەوەیە‪ ،‬بەاڵم هێشــتا تەگەرەی یاســایی زۆرمــان لەپێشــە‪ ،‬چــونكە ئەو دەســتوورەی كە خۆمــان وەك كــورد بەزۆریــنەی‬ ‫هەرەزۆر دەنگمان پێداوە‪ ،‬هیچ مافێكی بـۆ جیابوونەوەمـان تێـدا دیـاریی نەكـراوە‪ ،‬مەگەر كاتێـك دەسـتوور بگۆڕدرێـت‪ ،‬یـان حكومەتێـك‬ ‫لەعیراق بڕیار بدات كە ئێمە مافی جیابوونەوەمان هەبێت‪ ،‬ئینجا دەتوانین‪.‬‬ ‫خاڵێكی دیكەش ئەو هەلومەرجەیە كە ئێستا لەكوردسـتاندا هەیە كە رەنـگە كە ئەگەر وەسـفی بـكەم دەڵـێم خراپتـرین هەلـومەرجە كە‬ ‫لەخۆرهەاڵتی ناوەڕاستدا لەئـارادایە‪ ،‬مەگەر لوبنـان كە ئەویـش كەمێـك لەئـێمە باشـترە‪ ،‬هـیچ دەسـتوورێكمان نیـیە‪ ،‬پەرلەمـان پەكـی‬ ‫كەوتووە‪ ،‬حكومەت ناتوانێت ئەركەكانی خۆی جێبەجێ بكاتو ناتوانێـت مـووچەی كارمەنـدەكانی خۆیشـی بـدات‪ ،‬هەرچـی سـەرۆكایەتیی‬ ‫هەرێمیشــە كێشــەی زۆر گەورەی یاســاییمان هەیە‪ ،‬ســەرۆكێكی هەڵبژێردراومــان نیــیە‪ ،‬لەو هەلــومەرجەدا كەبەرەو ئەوە دەچــین‪ ،‬ئەو‬ ‫كێشانەش لەگەڵ خۆمان دەبەین بۆ دەوڵەتە نوێیەكە‪.‬‬

‫دەبێت مێزەكە قڵ بكەینەوە‬ ‫سـتران عەبــدوڵاڵ‪ :‬مــن پێمـوانییە كە یەكجــار بــۆت هەبێـت تەنهــا یەك جــار مـافی چــارەی خۆنووســین پیـادە بكەیــت‪ ،‬لەهەلومەرجێكــدا‬ ‫ئەوەمان كردووە‪ ،‬لەهەلومەرجێكی دیكەدا شتێكی نـوێ دێـتە پێشـەوە‪ .‬لەبەرئەوەی هەلـومەرجەكە خـراپە‪ ،‬دەبێـت ئـێمە ئەم مێـزە قڵـ‬ ‫بكەینەوە‪ ،‬مەرج نییە تـۆ لە دۆخێكـی گەشـەكردووی سیاسـیو ئـابووریو چەركەسـاتێكی نموونەییـدا سـەربەخۆیی رابگەیەنیـت‪ ،‬پێمـوایە‬ ‫لەبەرئەوەی دیموكراســیی كوردســتان داڕزاوەو كێشــەی ســەرۆكایەتی چارەســەر نەبــووە‪ ،‬پێویســتمان بەوەیە كە ئەم مێــزە سیاســییە قڵ ـ‬ ‫بكەینەوە‪ ،‬چونكە دیزاینەكەی لەقازانجی گەلـی كوردسـتان نیـیە‪ ،‬لەڕاسـتیدا گەلـی كوردسـتان لەچركەسـاتێكی مێژووییـدایە كە دەبێـت‬ ‫بڕیار بدات‪ ،‬یان بۆ دواجار بڵێت كۆتاییم پێهات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستانی نوێ ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٥ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪176‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کورد لە سەدیەکی ڕەشی چەپەڵدا‬ ‫نووسینی‪ :‬ئاڤان شێخ کریم باراوی‬ ‫زۆر هۆمان لەبەر دەستدایە سەدەی بیست بە سەدەیەکی ڕەش و پڕ درۆ‪ ،‬پڕ خیانەت و پڕ کوشتار لە قەڵەم بـدەین بـۆ کـورد‪ ،‬ئەمەش‬ ‫هەر لەو ڕۆژە ڕەشــەوە دەســتی پێکــرد کە بەریتانیــا و فەرەنســا لە بەرواری ‪ ١٩١١ / ٥ / ١١‬دا بە‬ ‫نهێنی ڕێکەوتنێکیان واژوو کرد‪.‬‬ ‫ئەم ڕێککەوتنە کە بە دەستە چەپەڵەکانی سایکس و پیکۆ واژوو کـرا‪ ،‬بـۆ دابەشـکردنی ڕۆژهەاڵتـی‬ ‫ناوەڕاست بوو بەسەر هەردووویاندا‪ ،‬ئەمەش وایکرد هەتا ئەمڕۆ کورد وواڵتی خۆی نەبێت‪.‬‬ ‫زۆر هەن ڕەخنەی لێدەگرن لەبەر ئەوەی ئەم ڕێککەوتنە ئامێرێکی داگیرکەر بوو‪ ،‬بە نهێنی دامەزرا‬ ‫و بەزۆر سەپێنرا بەسەر گەونی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا‪.‬‬ ‫هەرچی فێل و تەڵەکەی سیاسی و هەموو ڕوداوە مێژوییەکانی ئەو سەردەمە بوونە هۆی ئەم ڕێککەوتنە‪ ،‬لەبەر ئەوە زۆر ئـاڵۆزە ئەگەر‬ ‫بمانەوێت پێناسەیەک بۆ سایکس ‪ -‬پیکۆ بکەین‪ ،‬بەاڵم هیچ نەبێت ئەتوانین تۆزێک شیبکەینەوە‪.‬‬ ‫هێشتا گەرمەی شەڕی جەنگی جیهانی یەکەم بوو‪ ،‬هێشتا سێ سـاڵی مـابوو کۆتـایی بێـت کاتێـک هەر یەک لە بەریتانیـا و فەرەنسـا لە‬ ‫ژێر چاودێری ڕوسیادا بڕیاریاندا ئیمبراتۆرێتی عوسمانی لەتوکوت بکەن و دابەشی بکەن لەناو خۆیاندا‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەوەی بەوی منەوە گرنگە دۆخی کوردە‪.‬‬ ‫هەرچەنــدە پەیمانیــان بە کــورد دابــوو کە دوای جەنگــی جیهــان ســەربەخۆ بێــت یــان فیــدرالی بێــت‪ ،‬بەاڵم لە ســاڵی ‪ ١٩١٥‬بڕیــاردرا کە‬ ‫بەسەر چەند ناوچەیەکدا دابەش بکرێت لە تورکیا و ئێران‪ ،‬پاش ڕێکەوتننامەی سـایکس‪-‬پیکـۆ بڕیـاردرا دابەشـی بـکەن بەسـەر چەنـد‬ ‫پارچەیەکیتریش لە عێراق و سوریا‪.‬‬ ‫هەرچەندە سایکس و پیکۆ دوو دیپلۆماتکاری بەهێز بوون‪ ،‬زۆر شارەزای ناوچەکە و خەڵکەکەی بوون‪ ،‬هەر لەسەر ئەو بنەمایەش هێڵـی‬ ‫لەتکردنیان کێشا‪ ،‬کەچی وەک دیبینین دوای سەد ساڵ فەشەلی هێنا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩١٨‬سەرۆکی وواڵتە یەکگرتووەکان (وودرۆ ویڵسۆن) بەرنامەیەکی بە ناوبانگی دانا بە ناوی ( بەرنامەی چواردە خاڵ) کە‬ ‫بەرنامەیەک بوو بۆ هەڵسوکەوتی دوای جەنگ‪ ،‬بۆ دووپاتکردنەوە لەسەر سەربەخۆیی بۆ کورد و هەموو ئەو نەتەوانەی لەژێر چەتری‬

‫‪177‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئیمبراتۆرێتی عوسمانیدا بوون‪.‬‬ ‫بەیاننامەکەی ویلسۆن تێیدا هاتبوو‪ :‬ناوچەکە و گەلی ناوچەکە نابێت گۆڕانکاریـان تێـدا بکرێـت و ئەمدەسـت و ئەودەسـتی پـێ بکرێـت‬ ‫وەک گەمەیەک یان ئەفسەرێکی شەترەنج‪ ،‬بەڵکو دەبێت هەر چارەسەرێک بکرێت لە بەرژەوەندی گە و هەرێمەکانی ناوچەکە بێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم بەرنامە باشەی وێڵسۆن هیچ جێگای خۆی نەگرت و پشت گوێ خرا‪.‬‬ ‫ئاشکرا بوو وواڵتە زلهێزەکانی ڕۆژاوا یارمەتی کورد نادەن بۆ ڕاگەیانـدنی دەوڵەتـی کـوردی لە دژی ویسـتی ڕوسـیا‪ ،‬کـاتێ بەریتانیـا و‬ ‫فەرەنســا دانوســتانێکی هاوبەشــیان باڵوکــردەوە تێیــدا هــاتبوو ئەو گەونەی لەژێــر چەتــری ئیمبراتــۆرێتی عوســمانیدا بــوون‪ ،‬نــاتوانن‬ ‫حکومەتی خۆیان هەبێت و سەربەخۆ بن‪.‬‬ ‫لێرەوە جارێکیتر کوردەکان دەنگیان بەرز کردەوە‪ .‬لە کۆنفرانسەکەی سـان ڕیمـۆ لە مـانگی چـواری سـاڵی ‪ ١٩٢١‬بانگەوازێکیـان پێشـکەش‬ ‫کرد و داوای دەوڵەتەکەی خۆیان کردەوە‪.‬‬ ‫ئەم بانگەوازە پشتگیرییەکی بەهێزی هەبوو لەویەن هاوپەیماننانەوە‪ ،‬لەبەر ئەوە لە پەیمـانەکەی سـیڤەردا لە ‪١٩٢١/٨/١١‬دا بەشـێکی‬ ‫کوردستان لە تورکیا وەرگیرایەوە و درایەوە بە کوردستان‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەو هەمـــوو گۆڕانکاریـــانەی بەســـەر تورکیـــادا هـــات و ســـەرکەوتنە گەورەکەی ئەتـــاتورک بـــۆ ســـەربەخۆیی تورکیـــا‪ ،‬هەروەهـــا‬ ‫هاوپەیمانانی ڕۆژئاوا کە شەکەتی دەستی جەنگی جیهانی یەکەم بوون و تازە لە ژێر ئەو بـارە هەڵدەسـتانەوە و نەیـان دەویسـت دڵـی‬ ‫دەوڵەتێکی بەهێزی یەکگرتووی وەک تورکیا بڕەنجێنن و دەوڵەتی کوردان بدەنەوە دەست خۆیـان‪ ،‬بەم جـۆرە خەونـی کـورد بـۆ درووسـت‬ ‫بوونی دەوڵەت بە با چوو‪.‬‬ ‫هەر لەبەر ئەوەش بــوو بڕیــار درا کە جــارێکیتر بە پەیمــانەکەی ســیڤەردا بچــنەوە و پەیمــانێکیتر واژوو بــکەن لە بەرواری ‪ ١٩٢٣/١‬بە‬ ‫ناوی پەیمانی لۆزان‪.‬‬ ‫هەرچی پەیمانێک بە کورد درابوو لە بار برا‪ ،‬ئەو وواڵتەی لە سەدەی دوانزەوە هەبوو دابەش بوو بەسەر چوار پارچەدا و نەما‪.‬‬ ‫ئەم کارە لەو زەمانەوە هەتا ئەمڕۆ گەورەترین خیانەت بوو لە گەلی کورد کرا لە ویەن ئەوروپاوە‪.‬‬ ‫ئێسـتا کە ‪ ١١١‬ســاڵ بەسـەر ئەو ڕێکەوتننــامە و پەیمــانە چەوتـانەدا تێــپەڕ بــوو ‪ ،‬سـەردەمی ســایکس‪-‬پیکــۆ کۆتـایی هــات و جیهــان لە‬ ‫دۆخێکیتــردایە‪ ،‬ئێســتا کە کــورد لە بــری هەمــوو جیهــان دژی تێــرۆر وەســتاوە‪ ،‬ئێســتا کە بــۆ هەمــوو جیهــان دەرکەوت کە کــورد گەلــێکن‬ ‫شایەنی لەت لەت کردن نین‪ ،‬ئێستا دەبێت ئەو ڕێکەوتننامەیە هەڵبوەشێتەوە و ڕۆژئاوا ئەم کارە قێزوینە پەردەپۆش بکات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی گواڵن میدیا ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٤ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪178‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ناوەندێکی جیهانی‪ :‬کۆتایی رێککەوتنی سایکس پیکۆ نزیکە‬

‫پــێش ‪ ١١١‬ســاڵ بەریتانیــا و فەرەنســا کە ئەوکــات دوو زلهێــزی جیهــان بــوون‪ ،‬نەخشــەی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتیان داڕشــت‪ ،‬بەهــۆی ئەو‬ ‫رێککەوتنەوە خاکی کورد بەسەر چوار دەوڵەت دابەشکرا‪ ،‬لەنێویاندا سووریا و عێراق‪ ،‬ئەو رێککەوتنە چارەنووسی بەشێکی گەورەی لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست گۆڕی‪ ،‬ئەویش لە رێککەوتن و واژۆکردنی چەند خولەکی نێوان مارک سایکس و پیکۆی فەرەنسی‪.‬‬ ‫ئەو کاتەی رێککەوتنەکە کـرا‪ ،‬ئـارتەر بـالفۆر‪ ،‬وەزیـری دەرەوەی فەرەنسـا پرسـیارێکی ئاراسـتەی مـارک سـایکس کـرد و پێـی گـوت‪ ":‬چ‬ ‫جۆرە رێککەوتنێک بۆ ئێوە باشە تا لەسەر رێککەوین و واژۆی بکەین‪".‬‬ ‫مــارک ســایکس کە چەنــد رۆژێــک لە رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت گەڕابــووەوە گــوتی‪ ":‬دەمەوێــت هێڵێــک راکێشــین لە ســنووری تورکیــاوە تــا‬ ‫کەرکووک‪.‬‬ ‫بــۆیە بەهــۆی ئەوە رێککەوتــنەوە ئاراســتەی ژیــانی ملیۆنــان کەس لە نــاوچەکە گــۆڕاوە و نەخشــەکە داڕێــژرایەوە‪ ،‬ئەمە یەکەم هەوڵــی‬ ‫دابەشکردنی ناوچەکە نەبوو‪ ،‬بەڵکو پێش ئەوەش وینستن چەرچ لە ئیستەنبوڵ داوایەکی لەو شێوەیەی ئاراستە کردبوو‪ ،‬دواجـار رۆژی‬ ‫‪ ١١‬ئایار رێککەوتنەکە لەسەر دەستی پۆڵ کامبۆن واژۆکرا و هەوڵەکـانی دابەشـکردنی نـاوچەکە و داگیرکردنـی دەسـتی پێکـرد‪ ،‬کاتێـک‬ ‫داعــش لە هــاوینی ‪ ٢١١٤‬هێرشــەکانی دەســتپێکرد‪ ،‬رایگەیانــد کۆتــایی بە رێککەوتنــی ســایکس بیکــۆ دێنێــت‪ ،‬بەاڵم بەشــێوازێکی هەڵە و‬ ‫تیرۆرســتیانە هەوڵــی گرتنــی ناوچەکــانی دا‪ ،‬دواجــار ســایکس بیکــۆ بەرهەمــی دوو ســەدەی داگیــرکەری واڵتــانی زلهێــز و ســەدەیەک‬ ‫نەهامەتیی بۆ ناوچەکە هێنا‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ کورد کە زەرەرمەندترین گەلی رێککەوتنامەی سایکس پیکۆ بوون‪ ،‬بەردەوامن لە دەرکردنی داعـش لەناوچەکـان و بە ژن و پیـاوە‬ ‫وە شەڕی تیرۆر دەکەن‪ ،‬ساڵی پێش رێککەوتنامەکە مارک سایکس‪ ،‬دەستی کرد بە هەوڵەکانی بۆ دابەشکردنی ناوچەکە دواتر دوای‬

‫‪179‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫چەند ساڵێک شتیك بۆ کورد نەماوە تا بەهۆیەوە شانازیی پێوە بکات‪.‬‬ ‫بەگوێرەی زانیـاری چەنـدین ناوەنـدی لێکـۆڵینەوەی سـتراتیژی دوای ‪ ١١١‬سـاڵ رێککەوتنـی سـایکس بیکـۆ روو لە هەڵوەشـانە و کـوردیش‬ ‫بەرەو سەربەخۆیی هەنگاو دەنێت‪.‬‬ ‫داعـــش گەورەتـــرین هەڕەشـــەی لەســـەر عێـــراق و ســـووریا دروســـتکرد‪ ،‬هەڕەشـــەکانی ئەو رێکخـــراوە ئەمریکـــا و تەواوی ئەوروپاشـــی‬ ‫گرتووەتەوە‪ ،‬بەاڵم کورد کە کەمتر لە ‪ ٣١‬کیلۆمەتر لە داعش دوورە‪ ،‬ساڵ و نیوێـک زیـاترە بەردەوام سـەرکەوتن بەسـەر ئەو رێکخـراوە‬ ‫تۆمار دەکات و بووەتە کاریگەرترین هێزی شەڕی داعش و کەمکردنەوەی مەترسییەکانی ئەو رێکخراوە‪.‬‬ ‫لەمــاوەی کەمتــر لە ‪ ٢٤‬کــاژێردا دوو وەزیــری بەرگــری دوو واڵتــی هاوپەیمــانی نێــودەوڵەتی دژی داعــش ســەردانی هەولێریــان کــرد و‬ ‫پاڵپشتیی خۆیان بۆ کوردستان دووپات کردەوە‪ ،‬ئەمەش ئاماژەی گرنگن بۆ نزیکبوونەوەی گۆڕانکاری لە رەوشی رۆژهەاڵتـی ناوەڕاسـت و‬ ‫داڕشتنەوەی سنوورەکاندا‪.‬‬ ‫ناوەندێکی جیهانی بەنێوی سـەنتەری لێکـۆڵینەوە لە پرسـەکانی جیهـان لە راپۆرتێکـدا دەربـارەی سـایکس بیکـۆ رایگەیانـدووە‪ ':‬هەمـوو‬ ‫ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن کە شکستی یەکجارەکی سایکس پیکۆ نزیکە و سنووری ناوچەکە دادەڕێژرێتەوە‪.‬‬ ‫سەنتەرەکە لە راپۆرتێکدا دەڵێـت‪ ":‬ئەمـڕۆ دوای ‪ ١١١‬سـاڵ لە رێککەوتـنەکە دەردەکەوێـت‪ ،‬رێککەوتـنەکە شکسـتی هێنـاوە و گەون مـافی‬ ‫ئەوەیــان هەیە بڕیــار لە چارەنووســی خۆیــان بــدەن‪ ،‬ئەمەش لە دەســتووری واڵتــانی وەک ئەمریکــا و بەریتانیــا بە ئاشــکرا هــاتووە و‬ ‫ئاماژەی پێکراوە‪ ،‬بۆیە دەبێت جارێکی دیکە ئەو مافە بۆ خەڵك بگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫ناوەندەکە دەشڵێت‪ ":‬خاڵی قورسی رێککەوتنەکە ئاماژەی ئەوە دەدات کە هەرگیز ناگەڕێتەوە بۆ رای نیشتمان و بـێ باکـانە ناوچەکـانی‬ ‫دابەشکرد‪ ،‬ئەمەش هەڵەیەکی گەورەیە‪ ،‬چونکە ئەوکات چەندین پێکهاتە و ئاینی جیاواز هەبوون کە هەوڵدرا بەرێککەوتـنەکە هەمـوو‬ ‫پێکهاتەکان بخرێنە ژێر رکێفی بەریتانیاوە‪.‬‬ ‫بۆیە بە هەموو پێوەرەکان رێککەوتنەکە شکسـتی هێنـاوە و نابێـت چیـدیکە حـوکمی رۆژهەاڵتـی ناوەڕاسـت لەسـەر ئەو بنەمـایە بکرێـت‪،‬‬ ‫کوردیش وەک پێکهاتەیەکی گرنگی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەبێت ببێتە خاوەنی دەوڵەتـی خـۆی کە پـێش ‪ ١١١‬سـاڵ و لە ‪ 91‬ئایـاردا بـێ‬ ‫ئاگاداری و ویستی ئەو خاکەکەی دابەش کرا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی هەولێر ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٢ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪180‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫چهند راسپاردهیهك له دووهم كۆنفرانسی سایكس پیكۆدا‬ ‫״كهم رێككهوتننامه ههیه ‪ ١١١‬ساڵی بهسهردا تێپهڕێو ویهنهكان ههر گرنگی پێبدهن״‬ ‫دوای ئــهوهی رۆژی ‪٣‬ی ئــهم مانگــه دووهم كۆنفرانســی نێودهوڵــهتیی كــۆلێژی زانســته مرۆڤایهتییــهكانی زانكــۆی ســلێمانی پرســی كــوردو‬ ‫رێككهوتننامهی سایكس‪ -‬پیكـۆ دهسـتیپێكردو دوو رۆژی خایانـدو تیایـدا‬ ‫ژمارهیــهك ئــهكادیمیو شــارهزا چهنــد بابــهتێكی مێژوویــیو ئ ـابووری و‬ ‫سیاســــــییان پێشكهشــــــكردو تهئكیــــــدیان لــــــه پێداچوونــــــهوه بــــــهو‬ ‫رێكهوتننامهیهدا كردهوه‪.‬‬ ‫تائێستاش بهكهمێك دهستكارییهوه بهردهوامه‬ ‫چرۆ شههاب مامۆستای زانكۆو وتهبێژی كۆنفراسهكه رایگهیاند‪ :‬ساڵێك زیاتره له ههوڵی بهردهوامداین بۆ بـهسـتنی كۆنفرانسـهكه‪ ،‬بـۆ‬ ‫ئهو مهبهسـتهش لهویـهن كهسـانی پسـپۆڕو شـارهزایانی مێژووییـهوه زیـاتر لـه ‪ ٣١‬توێژینـهوه هـاتبوو‪ ،‬نزیكـهی ‪ ١٨‬توێژینـهوهیان لـه‬ ‫دهرهوهی هــهرێمو عیــراق ئامــادهكرابوون‪ ،‬هــهموویان لــه چهنــد رهههنــدێك پێهــاتبوون‪ ،‬وهكــو رهههنــدهكانی جیۆپۆلــۆتیكیو مێژوویــیو‬ ‫یاسایی‪.‬‬ ‫روونیشیكردهوه‪ :‬رێكهوتنامهی سایكس پیكۆ له ساڵی ‪١٩١١‬ی سهدهی رابردوودا نهخشهی خۆرههاڵتی ناوهڕاستی گهاڵڵه كردو تائێستاش‬ ‫بهكهمێك دهستكارییهوه بهردهوامهو تهئكید له پابهندبوون بهو نهخشهیهوه دهكرێتهوه‪.‬‬ ‫كورد فاكتهری سهرهكیی ئاسایش و ئارامییه‬ ‫دوای ‪ ١١١‬ساڵ بهسهر ئهو رێكهوتنهو دروستكردنو پێكهێنانی چهندین رێكهوتننامهی نێودهوڵـهتیو دووویهنـه لـه ناوچـهی خۆرهـهاڵتی‬ ‫ناوهڕاستدا‪ ،‬هێشتا سنووره نێودهوڵهتییهكانی رۆژههاڵتی ناوهڕاست بهدوای پێگهیهكدا دهگهڕێن كه تۆكمهو چهسپاوتر بن‪.‬‬ ‫لهو بارهیهوه مامۆستا جهزا تۆفی تاڵیب مامۆستای زانكۆو پسپۆڕی بواری جیۆپۆلـهتیكو سـهرۆكی ههڵسـهنگاندنی زانسـتی كۆنفرانسـه‬ ‫رایگهیاند‪ :‬ئێستا لهم قۆناغهدا سهنتهری بڕیار لـه جیهانـدا زۆره‪ ،‬وهكـو نهتـهوه یـهكگرتووهكانو ویالیهتـه یـهكگرتووهكانی ئـهمریكاو‬ ‫یهكێتیی ئهوروپا‪ ،‬له رابردوودا كورد رۆڵێكی ئـهوتۆی لـه گۆڕهپانهكـهدا نـهبوو‪ ،‬بـهاڵم لـهم قۆناغـهدا كـورد لـه عیـراقو ناوچهكهشـدا‬ ‫فاكتــهری ســهرهكیی ئاســایشو ئارامییــهو لــه پرســه گرنــگو چارهنووسســازهكاندا پــرسو رای پێــدهكرێو حســاب بــۆ دیــدو بۆچــوونو‬ ‫گوزارشتهكانی دهكرێتو سهنتهری بڕیاری سیاسی كورد له ناوچهكهو رۆژئاواو تهنانهت له كوردستانی باكووریش جهمسهرێكی گرنگو‬

‫‪181‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫متمانه پێكراوهو به بایهخهوه تێڕوانینهكانی لهبهرچاو دهگیرێن‪.‬‬ ‫ههروهك پێشنیازیكرد كه سهركردایهتی سیاسی له كوردستاندا سهرباری ههندێك كهموكورتی‪ ،‬بهردهوام بێت لهههوڵهكانیو ئـهو دۆخـه‬ ‫ههســتیارو گرنگانــهی لهناوچهكــهدا روودهدان‪ ،‬بــۆ بهرژهوهنــدی ئــهمنی نــهتــهوهیی خــهڵكی كوردســتان ســوودی لــێ ببینرێــت‪ ،‬بــهجۆرێك‬ ‫خزمهتی زیاتر بهپرسی نهوهیی كورد بكات له عیراقو ناوچهكهو جیهانیشدا‪.‬‬ ‫بایهخ بهو رێكهوتننامهیه دهدهین‬ ‫لهكۆنفرانســهكهدا تــوێژهران ئاماژهیــان بــهوهكرد‪ :‬دوای ‪ ١١١‬ســاڵ بهســهر رێكهوتننامــهی ســایكس پیكــۆو بهلهبــهرچاوگرتنی ئــهو هــهموو‬ ‫گۆڕانكارییه‪ ،‬ناوچهكهو باری جوگرافیو نهتهوهیی كورد له جهوههردا وادهخوازێت پێداچوونهوه به رێكهوتنننامهكهدا بكرێت‪.‬‬ ‫لهو رووهوه فهرید ئهسهسهرد ئهندامی سهركردایهتی ی‪.‬ن‪.‬ك روونیكردهوه‪ :‬ئهگهر له قۆناغێكی تردا بوایه باس له چاوخشـاندنهوه بـه‬ ‫رێكهوتننامهكهدا بكرایه‪ ،‬گرنگیو بایهخێكی ئهوتۆی نهبوو‪ ،‬بهاڵم ‪ ١١١‬ساڵ بهسـهر رێكهوتننامهیهكـدا تێپـهڕیوه‪ ،‬ئێسـتا دهتـوانین لـه‬ ‫ههموو رووهیهكهوه شی بكهینهوه‪ ،‬ماوهیهكی زۆری بهسهردا تێپهڕیوهو ئهنجامهكانی بهچی گهیشـتوونو سـهدهیهك بهسـهر ویهنـه بـاشو‬ ‫خراپهكانیدا تێپهڕیوه‪ ،‬ئهوهش لهكاتێكدا كهم رێكهوتننامه ههیه ‪ ١١١‬ساڵی بهسهردا تێپـهڕی بێـتو ویهنـهكان هـهر گرنگـیو بایـهخی‬ ‫پێبدهن‪.‬‬ ‫فهرید ئهسهسهرد وتیشی‪ :‬ئهم رێكهوتننامهیه رێكهوتننامهیهكه كه خاكی كوردستانی گرتۆتـهوهو دابهشـی كـردووه‪ ،‬بـهوهش كوردسـتانی‬ ‫هێناوهته نێو كایهی سیاسهتی جیهانییهوه‪ ،‬لهم رێكهوتننامهیه بهدواوه مێژووی هاوچهرخو مـۆدێرنی كوردسـتان دهسـتپێدهكات‪ ،‬بـههۆی‬ ‫ئهوهشهوه ئێمـهو زۆربـهی زۆری گـهونی خۆرهـهاڵتی ناوهڕاسـت بایـهخ بـهو رێكهوتننامهیـه دهدهیـنو رهخنـهی لێـدهگرینو تـاوتوێو شـی‬ ‫دهكهینهوه‪.‬‬ ‫گرنگترین راسپاردهكانی كۆنفرانس‬ ‫ناوچهی خۆرههاڵتی ناوهڕاست بهگشتیو دهسهاڵتداری ئهوێ رۆژێی عوسمانییهكان بهتایبـهتی‪ ،‬لهسـهر دهسـتی بـهریتانیاو فهرهنسـا لـه‬ ‫مانگی ئایاری ساڵی ‪ ١٩١١‬كهوته بهر نهشتهرگهری دابهشكردنو كورد بهزۆری زۆردار خزێنرایه ژێر باڵی دهوڵهتانی تازه دامهزرێنراوی‬ ‫ناوچهكه‪.‬‬ ‫له دووهم رۆژو كۆتایی كۆنفرانسدا راسپاردهكانی كـۆنفرانس باڵوكرانـهوه‪ ،‬كـه گرنگرترینیـان بریتـی بـوون لـه پێـداگرتن لهسـهر مـافی‬ ‫رهوای كورد له سهربهخۆییو پێكهوهنانی دهوڵهت له رووی شـهر و یاسـاوه‪ ،‬بایـهخ بـه رێكهوتننامهكـه بـدرێتو بخرێتـه نێـو پرۆگرامـی‬ ‫خوێندنــهوه‪ .‬ســوود لــهم ههلــه مێژووییــهی ئێســتا وهربگیرێــت بهتایبــهتی پــاش ههرهســهێنانی بــهناو بــههاری عــهرهبی‪ ،‬تهئكیــدیش لــه‬ ‫پێویستیی بهشێنهیی كاركردن بـۆ سـڕینهوهی سـنووره دهسـتكردهكانی ناوچهكـه بكرێـتو پرسـی دیپلۆمـاتیش بایـهخی زیـاتری پێبـدرێت‪،‬‬

‫‪182‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بـهجۆرێك ســوود لـه ههلومــهرجی تـازهی پێشــهاتوو وهربگیرێـتو كاربكرێــت بهئاراسـتهی ئــهوهی سـهركردایهتی سیاســی خـاوهن پــڕۆژهی‬ ‫تایبهتی خۆی بێت بۆ داهاتووی كورد‪ ،‬بۆ ئهو مهبهستهش به پڕۆسـهی ریفرانـدۆم چارهنووسـی كـورد خـۆی لهناوچهكـهدا دیـاری بكـاتو‬ ‫كۆتایی بهم چهقبهستنهی ئێستا بهێنرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستانی نوێ ‪ /‬ڕێکەوتی‪٨ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪183‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دوای سهدساڵهی سایكس ‪ -‬بیكۆ‪ ،‬كورد لهچاوهڕوانی كیری ‪ -‬الڤرۆڤ‬ ‫هیوا سەید سەلیم‬ ‫ســهد ســاڵ بهســەر ڕێكهوتنامــهی ســایكس ‪ -‬بیكــۆ تیدهپــهڕێت‪ ،‬ئــهو ڕێكهوتنامــهی كهنهخشــهی سیاســی و جــوگرافی ناوچهكــهی لــه‬ ‫بهرژهوهنــدی براوهكــانی جــهنگی جیهــانی یهكــهم دیــاریكرد‪ ،‬زۆرجــار كــور دهڵیــت ئــهو خــهت‬ ‫خهتۆكهی واڵتـانی داگیركـهر نهخشـاندیان بوونهتـه مـاڵوێرانی بـۆ كـورد‪ ،‬چونكـه لـهنێو ئـهو‬ ‫نهخشاندنه شوێنێك بهناوی كوردستانو تایبهتمهندیهك بۆ كورد لهبهرچاو نهگیراوه‪.‬‬ ‫لهگــهڵ ئــهوهی كــه كــورد ئهوســا میللــهتێكی بیســت ملیــۆنی بــوو‪ ،‬بــهاڵم بــۆچی بهشــمان لــهو‬ ‫دابهشكرایه نهبوو‪ ،‬خهتاكه لـهكێ بـوو؟ سهدسـاڵه بـهدوای ئـهو وهاڵمـهین تائێستاشـی لهگـهڵ‬ ‫دابێت وهاڵمی ئهو پرسیارهمان وهرنهگرتهوه‪.‬‬ ‫له شۆڕش و سهرههڵدانهكانی كوردو رهخنهو گلهیهكانی بهنوسینیش‪ ،‬خۆی لهچهندین تویژنهوه و كتێبی گهوره دهبینێتهوه‪ ،‬كـه لهسـهر‬ ‫ئــهو غــهدره مێژوویــه نووســراون‪ ،‬ههمیشــهش رهخنــهی كــورد لهبهرامبــهر ئــهو واڵتــه بڕیاربهدهســتانه ئهوهیــه‪ ،‬كــه لهوســاوه تــا رۆژی‬ ‫ئهمڕۆمان هاوكار و پشتیوانی زۆرێك له واڵتانیان له ناوچهكه كردووه‪ ،‬بۆ دامهزراندنی دهوڵهتی سهربهخۆی خۆیان‪ ،‬كهچی نهك هـهر‬ ‫وهك كورد بنهمای دهوڵهتیان تیدا نهبووه‪ ،‬بگره خێلی بچووك بچووكی ناوچهكهش بوونه و چهندین دهوڵهتۆكهی خۆشیان ههبووه‪.‬‬ ‫كهچی لهوبارهیهوه پشتیان لهكورد كردووه و نیشتمانی ههزاران ساڵهی ئهو میللهتهیان كه كوردستان بووه‪ ،‬بهسهر ههریهك لهسـنووری‬ ‫جوگرافیــای توركیــاو عێــراق و ســوریاو ئێــران دابهشــكرد‪ ،‬كــه ئــهمانیش خۆیــان لــهچوارچێوهی رێكهوتنامــهی ســایكس ‪ -‬بیكــۆ ههریهكــهو‬ ‫كهوتنه ژێر فهرمانڕهوایی بهریتانیاو فهرهنسا دواتر وهك واڵتی سهربهخۆ دانیان پێدانرا‪.‬‬ ‫كه باس دیته سهر دهوڵهتی كوردستان و هۆكارهكانی دانهمهزراندنی ئهو دهوڵهتهو دابهشـكردنی كوردسـتان بهسـهر واڵتـانی ناوچهكـه‪،‬‬ ‫یهكسهر بیرمان بۆ وی ڕێكهوتنامهی سایكس ‪ -‬بیكۆ دهچێت‪.‬‬ ‫كه سهد ساڵ بهر لهئێستا لهنێوانی دوو دیبلۆماتكـاری فهرهنسـی بـهناوی فرانسـۆ جـۆرج بیكـۆ و بـهریتانی مـارك سـایكس كـاری لهسـهر‬ ‫كراوه‪ ،‬ئهو رێكهوتنامه كه ماوهی چهند ساڵیك بهنـههێنی كـاری بـۆدهكرا‪ ،‬تـهنیا دهوڵـهتی روسـیای قهیسـهری ئاگـاداری ئـهو كـهین و‬ ‫بهینهی نیوان واڵتانی بهریتانی ‪ -‬فهرهنسی بوو‪ ،‬تا سهرههڵدانی شۆرشی ئۆكتۆبهر له ساڵی ‪ ١٩١٧‬ئینجا شیوعیهكان پهردهیان لهسهر‬ ‫ئهو رێكهوتنامهیه ههڵماڵی‪.‬‬ ‫ئهوهی شیوعیهكان كردیان بیركردنهوهیهكی لینین بوو كه بهڵێنی به گهلهكهی و گهون دابوو‪ ،‬كه دهبێت لهمهودوا گهون ئاگاداری‬ ‫ریكهوتنامهكان بن و نا بێت له پشتی پهردهوه چارهنووسی گهون دیاری بكرێت‪.‬‬

‫‪184‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كه ئهمهشیان ناونرا دبلۆماسیهتی ئاشكرا‪ ،‬كه داتر (ولسن) پشتیوانی لێكرد‪ ،‬كه تا هاتنه سهر دهسهاڵتی شـیوعیهكان و دامهزرانـدنی‬ ‫دهوڵــهتی یــهكێتی ســۆفیهت هــهر پــهیڕهو لــه دبلۆماســیتی شــاراوه دهكــرا و دهویســتراش كــه رێكهوتنامــهی ســایكس ‪ -‬بیكــۆ تــا رۆژی‬ ‫جیبهجێكردنی ههر نههێنی بێت له نێوان فهرهنسا ‪ -‬بهریتانیا به ئاگاداری رووسیای قهیسهری‪.‬‬ ‫سهدساڵ بهسهر سایكس ‪ -‬بیكۆ تێدهپهڕێت‪ ،‬كهچی لهسهر ئاستی نیودهوڵهتی حاڵی كوردان گۆڕانێكی زۆر جـدی پێوهدیـار نیـه‪ ،‬ئـهوهی‬ ‫دوای یهك سهده دهگوزهرێت دیسان پیالنی نههێنیه وه بۆ ئێمهی كورد دیسان ترس ههیه له ههوڵهكانی پشتی پهرده‪ ،‬چونكه كـورد بـۆ‬ ‫گۆرانكاریــهكان وهك پێویســت ئامــاد نیــه‪ ،‬وه ئهگــهر ئــهمجارهیان دهرفهتهكــه لهدهســت كــوردان بچێــت‪ ،‬ئۆباڵهكــهی دهكهوێتــه ئهســتۆی‬ ‫خۆمان‪ ،‬ههموو ویهك باسی ئهو دهرفهته دهكهین و گلهیی له یهكنهخستنی ناو ماڵی كوردان دهكهین‪ ،‬كـهچی لـه پراكتیـك هـهنگاو بـۆ‬ ‫یهكخستنی نانێین!!‬ ‫ئیستا به هـۆی شـهڕی تیرۆرسـتانی داعـش و ئـهو گۆرانكاریانـه لـه ناوچهكـه روویانـدا و زیـاتریش روودهدهن‪ ،‬هـهموو ویـهك بـاس لـه‬ ‫پیرۆزنهمان سنورهكانی سایكس ‪ -‬بیكۆ دهكهن‪ ،‬و هله ئهرزی واقیعیش شتێك نهماوه بهناوی پیرۆزی ئهو سنورانه‪.‬‬ ‫ئهوه وهزعی پارچهپارچه كراوی عێراق‪ ،‬ئـهوهی جـاران بـۆ كـورد لـه باشـوری كوردسـتان بفـهبوو ئێسـتا بـه ئاشـكرا بـاس لـه دهوڵـهتی‬ ‫سهربهخۆ دهكرێت‪ ،‬جاران كـهس بـه ئاشـكرا ئـهو جورئهتـهی نـهدهكرد بـهاڵم ئێسـتا كـهس بهئاشـكرا دژ بـه دهوڵـهتی كوردسـتانی نیـه‪،‬‬ ‫ئهوهیان مانای ئهوه نیه دووژمنی ئهو ههنگاوه كهم بن بهاڵم بهژهوهندیان له دژایهتی ئاشكرا نیه‪.‬‬ ‫ئهوهش سوریا كه ئێستا له واقع لهسهریهك ههڵوهشاوهتهوه‪ ،‬كورد بهو پارچهیهی كوردستان بۆ یهكـهمین جـاره لـه مێـژووی تێكۆشـانی‬ ‫خۆی دهرفهتی وای بۆ دهرهخسێت‪ ،‬بهوهی بۆته خاوهنی كیانی دیفاكتۆ و لهرووی سهربازیهوه دوو هێزی گهورهی وهك ئهمهریكا و روسیا‬ ‫پشتیوانی سهربازی لێدهكهن‪ ،‬خاوهنی ئیدارهی خۆیهتی و جاڕی سیستهمی فیدرالیهتی داوه ‪.‬‬ ‫توركیاش تا خاوهنی ئهو سیاسهته چهوته بێـت‪ ،‬لـه ئایندهیـهكی نزیكـدا بـهدهردی عێـراق و سـوریا دهچێـت و رۆژبـهرۆژ سـهرداوی ئـهو‬ ‫گۆڕانكاریانه لهوێش دهردهكهون‪.‬‬ ‫ئهو گۆرانكاریانه لهسهر ئاستی نـاوخۆی كوردسـتان و ئـهو واڵتانـهی كـه داگیركـهری كوردسـتانن دیـارن‪ ،‬ئـهوهی كـه دیـار نیـهو جێگـای‬ ‫رهخنهیـــه هـــهنگاوهكانی پشـــتی پـــهردهن كـــه ئـــهمجارهیان كارهكتـــهرهكانی وهك ســـهردهمی دوای جـــهنگی جیهـــانی یهكـــهم نابێـــت و‬ ‫رێكهوتنامهكهش سایكس ‪ -‬بیكۆ نیه‪ ،‬بگره فایلی گۆرانكاریهكانی ناوچهكه لهدهستی دوو واڵتی زلهێزی وهك ئهمهریكا و روسیایه‪.‬‬ ‫بۆیه دهڵێین سهد ساڵ سایكس ‪ -‬بیكۆ‪ ،‬جگه بێ مافی و بی دهوڵهتی بۆ كوردان‪ ،‬چهندین كارهساتی گهورهی بهسـهر گـهونی كوردسـتان‬ ‫داهێنا ههر له راگواستن و جینۆساید و ئهنفا و كیمیاباران و ‪..‬هتد‬ ‫ئایا دوای سهد ساڵ بهرژهوهندی ووته زلهیزهكان‪ ،‬دیسان كورد ناكرێتـه قوربـانی دابهشـكاریهكی تـر ئایـا گـۆرینی سـایكس ‪ -‬بیكـۆ بـه‬ ‫كیری وڤرۆڤ چی بۆ كوردان له ههگبه دایه‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی خەندان ‪ /‬ڕێکەوتی‪٩ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪185‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫مەرگی "پەیمانی سایکس پیکۆ" و شانسی کورد بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی‬ ‫رێبوار رەشید‬ ‫دوو ساڵی دیکە‪ ،‬پەیماننـامەی سـایکس پیکـۆ (‪ )Sykes - Picot‬کە لە ‪ ١٩١١ / ٥ / ١١‬مـۆر کـراوە و هەروەهـا پێشـی دەگوترێـت‬ ‫"پەیماننـامەی ئاسـیای بچـووک " ‪ ،the Asia Minor Agreement‬پـێش ئەوەی‬ ‫سەد سـاڵ لە تەمەن پـڕ بکـاتەوە‪ ،‬بە تەواوی بـرەوی نامێنێـت‪ .‬لە مێـژوودا پەیماننـامەی‬ ‫ســـایکس پیکـــۆ یەکـــێکە لەو ڕێککەوتننامـــانەی کە بە نهێنـــی مـــۆر کـــراون‪ .‬ئینگلســـتان و‬ ‫فەرەنســــا‪ ،‬بە ئاگــــاداریی و ســــەلماندنی ســــزاری رووس‪ ،‬لە ســــەر ئەوە ڕێککەوتــــن کە‬ ‫ناوچەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاسـت لە نـاو خۆیانـدا بەش بـکەن‪ .‬بە ڕووانـین لە نەخشـەی ئەو‬ ‫کاتە دەبینین کە تواندنەوەی ئەو پەیماننامەیە بە وێنەی بەفری بەر خۆر‪ ،‬لەبەرچـاوە و‬ ‫دەبینرێـت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشــدا لە نــاو زۆربەی ســەرکردایەتیی کـورددا هێنــدەی پــرس دروســت‬ ‫نەکردووە کە کاردانەوەیەک نیشان بدات‪ ،‬بەتایبەتی لە رووی دامەزرانـدنی هاوپەیمـانیی‬ ‫یــــان کــــاری هــــاوبەش لەگەڵ بەشــــەکانی دیــــکەی کوردســــتان‪ .‬بەاڵم بە دڵنیــــاییەوە لە‬ ‫مەمەڕەکانی دەسەاڵتی فارس و تورک و عەرەبدا حەتمەن پرسی دروسـت کـردووە و بـۆ وەاڵمـدانەوەی بە شـێوەیەک پـالن دادەڕێـژن یـان‬ ‫پیالن دەگێڕن‪.‬‬ ‫بۆ ئەوەی لە پەیماننامەی سایکس پیکۆ تێ بگەین‪ ،‬پێویستە ئەوە بزانین کە نزیکەی هەموو کوردستان هەتا پێش شەڕی چاڵـدران کە‬ ‫لە ‪ ١٥١٤ / ٨ / ٢٣‬لە نێوان سەفەوی و عوسمانیەکان ڕوویداوە‪ ،‬لە ناو دەسەاڵت و سنووری سەفەویەکاندا بووە‪ .‬سـوڵتان سـەلیمی یەک‬ ‫کە لە نێوان سااڵنی ‪ ١٥١٢‬تا ‪ ١٥٢١‬سوڵتانی ئیمپراتۆری عوسمانی بوو و بە سوڵتانی “بە زەبر‪ /‬مشـت پـۆاڵ” بە ناوبـانگە‪ ،‬سـوڵتانێکی‬ ‫شەڕانیی و پاوانخواز بوو‪ .‬لە ماوەی ئەو ‪ ٨‬ساڵەی فەرمانڕەواییدا نزیکەی هەموو واڵتانی عەرەبی ئەو کاتەی داگیر کـرد و تەنـانەت‬ ‫نازنــاوی “خــادمی حەریمەینــی شــەریفەین” بــۆ خــۆی ســەند‪ .‬شــا ئیســمایلی یەک‪ ،‬پاشــای ســەفەوییەکان‪ ،‬کە لە راســتییدا نــاوی "ئەبــو‬ ‫موزەفەر بن حەیدەری سەفەوی" ـە‪ .‬لە شەڕی چاڵدراندا بەشێکی گەورە لە خۆرهەاڵتی ئیمپراتۆریەکەی کە کوردستان بەشـێکی بـوو‪ ،‬بە‬ ‫تورکەکانی دۆڕاند‪ .‬لەو شەڕەدا هەروەها تورکەکان دوو ژنی شا ئیسمایلیش بە دیل دەگرن و نایدەنەوە‪ .‬پاشان یەکێک لەو ژنانە خـۆی‬ ‫لە پیــاوێکی ســوڵتان ســەلیمی یەک مــارە دەکــات‪ .‬دەگوترێــت کە شــا ئیســمایل پــاش ئەو ژێــرکەوتنە دووچــاری بەدمەســتیی و خەمــۆکی‬ ‫هاتووە و هەرگیز چاک نەبووەتەوە‪.‬‬ ‫چاڵدران ناوچەیەکە تەنها ‪ ١‬کیلۆمەترێک لە شارۆچکەی “سیاچەشـم” دوورە کە تورکەکـان ناویـان نـاوە “قەرە عەیـن‪ /‬قەرە ئەیـنە”‪.‬‬ ‫وشەی قەرە بە تورکی بە مانای ڕەش دێت کە وەرگێڕانـی وشـەی “سـیا” یە و “عەیـن” یـش وشـەیەکی عەرەبیـیە کە بە مانـای چەشـمە‪/‬‬

‫‪186‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کانی‪ /‬سـەرچاوە دێـت‪ .‬تورکەکـان بەوە رازی نەبـوون بە نـاوی خـۆیەوە نـاوی بهێـنن و پێـی بڵـێن “سیاچەشـمە” و گۆڕیویـانە بـۆ زمـانی‬ ‫خۆیان و کردوویانە بە “قەرە ئەینە”‪ .‬پاشان لە مێـژوودا دەبینـین کە ئەم نـاوگۆڕینەی کوردسـتان لەویەن داگیـرکەرانەوە درێـژەی پـێ‬ ‫دەدرێت‪ .‬چاڵدران‪ ،‬یان ئەو ناوچەی شەڕەکەی تیادا ڕوویداوە‪ ،‬نزیک بە گوندی چااڵ عاشقی‪ /‬دۆڵی ئاشقان ە نزیک بە ماکۆ‪.‬‬ ‫شــەڕی نێــوان ســەفەویەکان و عوســمانیەکان لە ســەر کوردســتان و بە هــۆی ویەنگریــی کــورد لەم یــان ئەو و‪ ،‬زوو زوو ســەرهەڵی داوە‪.‬‬ ‫یەکەمــین ڕێککەوتنــی رەســمیی تــورک و فارســەکان لە ســەر کوردســتان لە راســتیدا پێــی دەگوترێــت” ڕێککەوتننــامەی ئاشــتیی ئەماســیا“‬ ‫‪ The Amasya Peace Treaty‬کە لە ‪ ١٥٥٥ / ١ / ١‬لە شـاری ئەماسـییا کە دەکەوێــتە بـاکووری تورکیـا‪ ،‬نزیـک بە شــاری‬ ‫قـارس‪ ،‬مـۆر کـراوە‪ .‬جـوان دیـارە تورکەکـان ئەو ڕێککەوتننامەیەیــان وەکـوو سـیمبولیکێک بـۆ سـەرکەوتنەکەیان بـۆ مــۆرکردن لەبەرئەوە‬ ‫بردووەتە شاری ئەماسییا کە شوێنی لە دایکبوونی سوڵتان سەلیمی یەک ـە‪ ،‬ئەو سوڵتانەی سەری بە سەفەویەکان نەواند‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە دەتــوانین پــێ دابگــرین کە دابەشــبوونی کوردســتان بــۆ دووبەش و لە نێــوان فــارس و تورکــدا بە رەســمی دەگەرێــتەوە بــۆ‬ ‫ڕێککەوتننامەی ئەماسیا‪ ١٥٥٥ / ١ / ١ ،‬پێش ئەوە هیچ جۆرە ڕێککەوتنێکی دیـکەی رەسـمیی بـۆ دابەشـکردنی کوردسـتان نیـیە‪ .‬ئەڵـبەت‬ ‫ئەگەرچی کوردسـتان بە رەسـمیی بـوو بە دووبەشـی جیـاواز لە سـنووری دوو ئیمپراتـۆری دژ بە یەک‪ ،‬لە راسـتییدا بەڵـگە و نمـوونە بـۆ‬ ‫نیمچەسەربەخۆیی کورد و ئازادی هاتنوچوون و سـنووربەزاندن زۆرن‪ .‬تورکەکـان‪ ،‬ئەوی پاشـان لە مێـژوودا بە نـاوی “ویالیەتـی موسـ ”‬ ‫دەناسرێت‪ ،‬لە سەفەویەکانیان سەند‪ .‬بەاڵم تەنهـا پـاش دامەزرانـدنی دەوڵەتـی تـورک‪ ،‬ئەتـاتورک دەتوانێـت ئـازادیی هـاتنوچوون لە‬ ‫کوردەکــانی ژێــر دەســەاڵتی خــۆی قەدەخە بکــات و بەو شــێوەیە کــورد لە مێــژوودا بــۆ یەکەم جــار وەک بەدەنەیەکــی نەتەوەیــی لەیەک‬ ‫دەترازێنرێت‪.‬‬ ‫وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا نامیلکەیەکی زۆر شاینباس سەبارەت بە “خوێندنی سنووری نێونەتەوەیی“‬ ‫‪Study‬‬

‫‪Boundary‬‬

‫‪ International‬دەردەکەن‪ .‬زانیاریەکــــان لەوێـــدا کۆنکرێـــت و فـــاکتن‪ ،‬بەاڵم دیـــارە سیاســــیین و‬

‫ئامانجداریشن‪ .‬باشترین خوێندنەوە لە سەر "ڕێککەوتننامەی زەهاو" پێدەچێت‪ ،‬ئەوەبێت کە وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکـا ژمـارە ‪ ،٣٨‬لە‬ ‫‪ ١٩١٤ / ٢ / ٣‬بــاڵوی کــردووەتەوە‪ .‬لەوێــدا بە وردەکــاریی لە ســەر ”ڕێککەوتننــامەی زەهــاو“‬

‫‪of Peace and‬‬

‫‪Treaty‬‬

‫‪Frontiers between Persia and Turkey, signed at Zahab‬‬

‫دەدوێت‪” .‬ڕێککەوتننامەی زەهاو“ لە ‪ ١١٣٩ / ٥ / ١٧‬دا لە ژێر فشاری حکومەتی بەریتانیادا بە مەبەستی سەقامگیرکردنی سـنوورەکان‬ ‫بە سەفەویەکان و عوسمانیەکان مۆر کراوە و لە راستیدا دووبـارەککردنەوەی زامنکردنـی داگیرکردنـی کوردسـتانە‪ .‬پـاش ڕێککەوتننـامەی‬ ‫زەهاو‪ ،‬ڕێککەوتننامەی ئەرزرۆم لە ‪ ١٨٤٧ / ٥ / ٣١‬دروست هەمان فەمکسیۆنی هەیە‪.‬‬ ‫شایانی باسە نێوان سنووری تورکیا و ئێـران کە نـزیکەی ‪ ٥١١‬کـم‪ ،‬نێـوان سـنووری تورکیـا و سـووریا کە نـزیکەی ‪ ٨٣١‬کـم‪ ،‬و تورکیـا و‬ ‫ئێراق کە نزیکەی ‪ ٣٥٢‬کم‪ ،‬هەر هەمووی تەنها کوردستان دابەش دەکەن‪ ،‬و پێوەندی ڕاستەوخۆیان بە‪:‬‬

‫‪187‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪ -١‬شەڕی چاڵدران و ڕێککەوتننامەی ئاماسیا و…‬ ‫‪ -٢‬ڕێککەوتننامەی زەهاو هەیە کە ئێستایش بناخەی یاسایین بۆ دەوڵەتی تورکیا و ئێران لە سەلماندنی سنووری یەکتردا‪.‬‬ ‫لە راپــۆرتی ئامــاژە پێــدراودا‪ ،‬ئەو وشــانەی لە رووی سیاســیی و (یاســاییەوە) دەتــوانن بــارگەدار بــن یــان بــارگەدارن‪ ،‬هەن‪ ،‬وەکــوو‬ ‫“کوردســتان”‪“ ،‬کــورد” و “کوردەکــان” و هەبــوونی کوردەکــان بە ونــی کەم پــێش ‪ ٣‬هەزار ســاڵ لەو ناوچــانە و تەنــانەت ئامــاژە بە‬ ‫پەیماننامە و ڕێککەوتننامەی سێڤەر کە پاشان لێـی دەدوێـم‪ ،‬دەکەن‪ .‬پـاش ڕێککەوتننـامەی زەهـاو‪ ١ ،‬جـاری دیـکە تـورک و فـارس لە‬ ‫مێژوودا لە سـەر نـوێکردنەوە و درێـژەدان بە ڕێککەوتننـامەی زەهـاو‪ ،‬ڕێککەوتـوونەتەوە کە بە داخەوە لەبەرنەبـوونی کـات نـاتوانم بە‬ ‫وردیی ئاماژەیان پێ بکەم‪.‬‬ ‫هەمان وەزارەت لە سەر ڕێککەوتنی ‪ ١٩٧١ / ٥ / ١٥‬لە نێوان سووریا و ئێراق و وەبیرهێنانەوەی رێککەوتننامەی سایکس پیکۆ‪ ،‬دەدوێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا کە سـایکس پیکـۆ ئامـاژەی چەنـد بـارە بە مـافی عەرەبەکـان بـۆ دەوڵەتـی تـاک یـان بـۆ کۆنفیدراسـیۆنی دەوڵەتەکـانی‬ ‫عەرەب پێکەوە دەکرێت‪ ،‬عەرەبەکان ئەسڵەن ئاگاداری وەها پەیماننامەیەک و بەڵێنگەلێکـی سـەرزاریی نەبـوون‪ .‬یەکەم جـار حکـومەتی‬ ‫بۆلشەڤیکەکان لە ڕۆژنـامەی پراڤـدا لە ژمـارەی ‪ ١٩١٧ / ١١ / ٢٣‬دا تەواوی دەقەکە بـاڵو دەکـاتەوە و دژ بە ڕێککەوتننامەکـانی سـزاری‬ ‫ڕووس ئەو پەیماننـامەیە لە قــاو دەدەن و هەروەهــا لە درێــژەدان بە دژایەتیکردنیـان لەگەڵ ئەو کــارانەی ســزار کردوونــی و ئەمــان بە‬ ‫دروستی نازانن‪ ،‬لێشی دەکشێنەوە‪ ،‬پـاش پراڤـدا‪ ،‬ئەو ڕێککەوتننـامەیە بـۆ یەکەم جـار ڕۆژنـامەی “مانچێسـتەر گاردیـان” لە ‪/ ١١ / ٢٤‬‬ ‫‪١٩١٧‬دا تێکستەکە بە نووسین بـاڵو دەکـاتەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشـدا کە عەرەبەکـان بۆیـان دەردەکەوێـت ئینگلیـز لە پشـت ئەو دابەشـکردنەی‬ ‫ڕۆژهەاڵتـــی ناوەڕاســـتن‪ ،‬لە ڕاســـتییدا ڕاپەرینـــی عەرەبەکـــان دژ بە دەســـەاڵتی بێگـــانە لە ‪ ١٩١١ / ١ / ١١‬دا بە پـــارە و یـــارمەتی‬ ‫لوجیستیکی ئینگلیز دەست پێ دەکەن‪ .‬پسپۆڕێکی سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا دەڵێت لەگەڵ ئەوەشدا کە عەرەبەکان دەیانزانی ئینگلیـز‬ ‫لە پشت ئەو کارەوەیە‪ ،‬هەر لە سەر وەفاداریی خۆیان بە بەریتانیا بەردەوام بوون‪ .‬شایانی باسە‪ ،‬لە پەیماننامەی سایکس پیکـۆدا کە‬ ‫چەنـــدین جـــار بـــاس لە مـــافی عەرەب بـــۆ دەوڵەتـــداریی دەکـــات‪ ،‬یەک جـــاریش نـــاوی کـــورد و کوردســـتان ناهێنێـــت‪ ،‬ئەگەرچـــی‬ ‫دابەشکردنەکان‪ ،‬بە دەسەاڵتی ئینگلیز و فەڕەنساش‪ ،‬ونی کەم بە چوار شێوەی بەڕێوەبردن خاکی کوردسـتان دابەش دەکـات و هەروەهـا‬ ‫ســەرەڕای ئەوەیــش کە ئینگلیزەکــان و فەڕەنســیەکان زۆر بــاش لە هەبــوونی نەتەوەگەلــی رەســەنی نــاوچەکە وەکــوو کــورد و ئەرمەنیــی و‬ ‫ئاســووریی و کلــدانیی دەزانــن و ئاگــاداری ئەوەن کە لە راســتییدا عەرەبەکــان تــا ســەدەی ‪ ١١‬هەم نەیــانتووانیوە لەو ناوچــانە خۆیــان‬ ‫نیشتەجێ بکەن‪.‬‬ ‫پــاش ڕێککەوتنــامەی "ســایکس پیکــۆ"‪ ،‬دوو پەیماننــامەی گەورە لە مێــژوودا هەن کە پێوەنــدیی ڕاســتەوخۆیان بە کــورد و کوردســتان و‬ ‫هەروەها بە پەیماننامەکانی دیکەوە کە سەبارەت بە کوردستانن‪ ،‬هەیە‪ .‬یەکەمیان “سێڤەر” ە و دووهەمیـان لـوزان ە‪ .‬لە پەیماننـامەی‬ ‫سێڤەردا ‪ The Treaty of Sèvres‬کە لە ‪ ١٩٢١ / ٨ / ٢١‬مۆرکراوە و هاوپەیمانان بە تورکەکانیان ئیمـزا کـرد‪ ٧ ،‬جـار نـاوی‬ ‫کورد هاتووە و بەشی سێی پەیماننامەکە هەر بە ناوی “بڕگەی کوردستان” بە ژمـارە ‪ ١٢‬هـاتووە و کە هەروەهـا بـڕگەی ‪ ١٣‬و ‪ ١٤‬یـش‬ ‫دەگرێتەوە‪.‬‬

‫‪188‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەمە دەقەکەیەتی‪:‬‬ ‫بەشی سێ‪ .‬بڕگەی ‪ ٢٩‬کوردستان‬

‫“کۆمۆسیۆنێک کە لە کۆنتستانتینۆپل (پاشان تورکەکان ئەو ناوەیان گـۆری بـۆ ”ئیسـتەنبو “ کە ئەمـیش هەر نـاوێکی یۆنـانییە‪ ،‬ئـایس‬ ‫تــین پــۆلین (بەرەو شــار)‪ :‬ڕێبــوار ڕەشــید) و لە ســێ ئەنــدام پێکهــاتووە و لەویەن هەریەک لە حکومەتەکــانی بەریتانیــا‪ ،‬فەڕەنســا و‬ ‫ئیتاڵیا دانراوە‪ ،‬دەبێت لە ماوەی ‪ ١‬مانگی برەوداربوونی ئەم پەیماننامەیەدا نەخشەیەک بـۆ خۆبەڕێـوەبردنی نـاوچە زۆریـنە کوردەکـان‬ ‫دابنێــت کە دەکەونە خــۆرهەاڵتی ڕووبــاری فــورات‪ ،‬خــوارووی بەشــی باشــووری ســنوورەکانی ئەرمێنی ـا کە دواتــر دەستنیشــان دەکرێــت‪ ،‬و‬ ‫بــاکووری ســنوورەکانی تــورکیە و ســووریا و میســۆپۆتامیا‪ ،‬بەو شــێوەیەی لە بــڕگەی ‪ ٢٧‬بەشــی دوو و بەشــی ســێ دا هــاتووە‪ .‬ئەگەر‬ ‫نەتوانرێـــت ڕێککەوتـــن لە ســـەر هەر پرســـێکیان زامـــن بکرێـــت‪ ،‬ئەوا هەر یەکێـــک لە ئەنـــدامانی کۆمیســـیۆنەکە دەیگەیەنێـــتە دەســـت‬ ‫حکــومەتەکەی خــۆی‪ .‬نەخشــەکە گەرانتــی پاراســتنی تەواو بە ئاســووری ‪ -‬کلــدانیەکان و کەمــایەتیە ڕەگەزیــی و ئایینیەکــانی دیــکە لە‬ ‫تەواوی ئەو ناوچانە دەدات‪ ،‬و سەبارەت بەم باسە کۆمیسیۆنێک کە لە نوێنەرانی بەریتانییا‪ ،‬فەڕەنسا‪ ،‬ئیتاڵیـا‪ ،‬فـارس و کـورد پێـک‬ ‫دێــت‪ ،‬ســەردانی ئەو شــوێنە و لێکــۆڵینەوە بکــات و بڕیــار بــدەن کــامە ڕاســتکردنەوە‪ ،‬ئەگەر هەبــن‪ ،‬دەبێــت لەم ســەر ســنوورەی تورکــدا‬ ‫بکرێت‪ ،‬و لە پرۆسەڕێگای ئەم پەیماننامەیەدا‪ ،‬سنوورەکان لەگەڵ سنووری (ئیمپراتۆری‪ :‬ڕێبوار رەشید) پارس دا بێتەوە‪.‬‬ ‫بڕگەی ‪٢٢‬‬

‫لێرەوە حکومەتی تورکیا ڕەزامەندە کە ئەم بڕیارنامانە پەسەند بکات و جێبەجێیان بکات‪ ،‬هەردوو هـی کۆمیسـیۆنەکان کە لە بـڕگەی‬ ‫‪ ١٢‬هاتوون لە ماوەی ناو سێ مانگدا پێوەندیی خۆیان لەگەڵ حکومەتی ناوبراودا (تورکیا‪ :‬رێبوار ڕەشید) دەگرن‪.‬‬ ‫بڕگەی ‪٢٦‬‬

‫لە ماوەی یەک ساڵ لە برەوهەبوونی ئەم پەیماننامەیە‪ ،‬خەڵکی کوردسـتان دەبێـت لەو ناوچـانەی لە بـڕگەی ‪ ١٢‬دا هـاتوون دەنگیـان‬ ‫بگەیەنـنە “ئەنجـوومەنی کـۆمەڵەی نەتەوەکـان ‪ ”Council of the League of Nations‬بە شـێوەیەک کە تیایـدا نیشـان‬ ‫بـــدرێت کە زۆریـــنەی دانیشـــتووان خوازیـــاری جیـــابوونەوەن لە تورکیـــا‪ ،‬و ئەگەر ئەنجـــوومەن پاشـــان بـــڕووادار بێـــت کە ئەم خەڵـــکە‬ ‫سەربەخۆییان پێ هەڵدەسوڕێت‪ ،‬و پێشنیار دەکات کە سەربەخۆییان پێ بدرێت‪ ،‬تورکیـا لێـرەوە رەزامەنـدە کە ئەو پێشـنیارە جێبەجـێ‬ ‫بکات‪ ،‬و کە دەست لە ناو و لە مافی خۆی لە سەر ئەو ناوچانە هەڵبگرێت‪.‬‬ ‫وردەکارییەکانی ئەم پرۆسەڕێگایە بۆ ئەم جۆرە ملدانە (ی تورکیـا‪ :‬ڕێبـوار ڕەشـید) دەبێـت بە شـێوەیەک لە ڕێککەوتننـامەی جیـاواز کە‬ ‫لە نێوان لەویەک هێزەکانی هاوپەیمانە سەرەکیەکان و لەویەکی دیکە تورکیادا دەبێت‪.‬‬

‫‪189‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لە ئەگەری ڕوودانی ملدانێکی وادا‪ ،‬یان کاتێک ڕووی دا‪ ،‬ئەوا هیچ جۆرە دژایەتیەک لەویەن هێزەکانی هاوپەیمانە سەرەکیەکان‬ ‫بەرامبەر بە پێکەوەبوونی دڵخوازانەی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردیی کوردەکانی دانیشتووی ئەو بەشەی کوردستان نابێـت کە تـا ئێسـتا‬ ‫لە ناو ویالیەتی موس دان‪”.‬‬ ‫وشەی وەکـوو “دەوڵەتێکـی سـەربەخۆی کـوردی ‪“an independent Kurdish State‬ئەو بەشـەی کوردسـتان‬

‫‪that part of‬‬

‫‪ “ Kurdistan‬وشەگەلی سیاسین کە مانای تەواو سیاسیی و هەروەها یاسایشیان هەیە‪.‬‬ ‫لە پەیماننــامەی لــوزان دا ‪ Treaty of Lausanne‬کە لە ‪ ١٩٢٣ / ٧ / ٢٤‬دوو مانــگ و پێــنج رۆژ پــێش ڕاگەیانــدنی کۆمــاری‬ ‫تورکیەت (‪ ،)١٩٢٣ / ١١ / ٢٩‬یەک جاریش وشەی کورد و کوردستان یان ئاماژە بە پەیماننامەی سێڤەر نەهاتووە‪.‬‬ ‫سەرکەوتنی تورکەکان لە شەڕەکانیاندا دژ بە ئیمپراتۆرە گەورەکانی ئوروپا و لێدانی کۆمەڵکوژییـان لە کـورد‪ ،‬وای کـرد کە بتـوانن لە‬ ‫سەر کارتی سڕینەوەی ناوی کورد و کوردستان‪ ،‬سەرکەوتوو بن‪ .‬بڕگەی ‪ ٣‬لەم ڕێککەوتننامەیە بە پێچەوانەی سێڤەر‪ ،‬رێگا بە تـورک و‬ ‫ئینگیلز دەدات کە لە مـاوەی ‪ ٩‬مانگـدا لە سـەر ئەو سـنوورانە ڕێـک بـکەون‪ .‬بە ئیمزاکردنـی ئەو پەیماننـامەیە و پەیـدابوونی دۆخێکـی‬ ‫ســەقامگیر لە ئوروپــا کە بۆلشــەڤیکەکان حکــومەتی ســۆڤیەتیان چەســپاند‪ ،‬ئەوی پێــی دەگوترێــت نەتەوە دەوڵەت‪ ،‬لە فــۆرمی ئێــراق ‪-‬‬ ‫ئێران ‪ -‬تورکیا ‪ -‬و پاشان سووریا ‪ -‬داسەپێندرا‪.‬‬ ‫پاش لوزان‪ ،‬خراپترین ڕێککەوتننامەی نێوان تورکیا و ئێراق ئیمزاکردنی “رێککەوتننامەی ئەنگۆرا” یە لە ‪ ١٩٢١ / ١ / ٥‬واتە پـاش‬ ‫جێگیرکردنی لوزان و سەقامگیرکردنی دەوڵەتی تورکیـا بە نـزیکەی ‪ ٣‬سـاڵ‪ .‬ئەو دەم هێشـتا تورکەکـان فریـا نەکەوتبـوون نـاوی شـاری‬ ‫ئـانگۆرا بگــۆڕن بــۆ ئانکــارا‪ .‬لەوێــدا تورکیــا و ئێــراق رێـک دەکەون کە هەریەکەیــان بۆیــان هەیە بە مەبەســتی ســەپاندنی ئاســایش تــا‬ ‫قـوواڵیی ‪ ٧٥‬کـم بچـنە نـاو خـاکی یەکتـرەوە و هەروەهـا بـۆ مەسـەلەی ڕێزگـرتن لە سـنووری یەکتـر ئامـاژە بە ڕێککەوتننـامەی “خەتـی‬ ‫بروکسـل ‪ “Brussels Line‬دەکـرێتەوە‪ .‬بە تـایبەتی تورکیـا و ئێـراق لە پراکتیکـدا لە ڕووی سـەربازییەوە ئەو کارەیـان ئەنجـام‬ ‫داوە و لە سااڵنی رابردووشدا سپای پاسدارانیش‪.‬‬ ‫لە سێڤەردا تورکەکان ناوچەیەکی زۆر بچووکیان لە ناوەڕاستی ئاناتۆلیا پـێ دەدرێـت‪ .‬لە لوزانـدا بە کۆمەڵکوشـتنی کـورد تورکیـایەکی‬ ‫گەورەی بێ ئەرمەنیی و ئاسووریی و یۆنانیش‪ ،‬تەنها سنوورێکیان کە نادیارە رووە و ئێـراقە کە بە ئامـاژە بە ڕێککەوتننـامەی “خەتـی‬ ‫بروکســل ‪ “Brussels Line‬ئەو کێشــەیەش لەگەڵ ئینگلیــز‪ ،‬خۆیــان گــوتەنی لە کەش و هەوایەکــی “دڵســۆزانە و ئاشــتیانەدا”‬ ‫چارەسەر دەکەن‪.‬‬ ‫لەو کاتەوە دەوڵەتی تورکیا بە هەموو شێوەیەک دژایەتی هەموو جۆرە سازان و پەیمانێکی ئاشتیی یان ئەگەری چارەسەری ئاشـتیی بـۆ‬ ‫کێشەی کوردی لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا کردووە‪ .‬لەم چوارچێوەدایە کە تورکەکان تەنانەت لە کاتی سەردانیشیان بۆ واڵتانی ئەفریقـا‬ ‫و باکووری ئەفریقا‪ ،‬باس لە پرینسیپی پاراستن و ڕاگرتنی سنووری دەوڵەتیی و یەکایەتی خاک و زمـان دەکەن‪ .‬تێگەیشـتن لە کتێبـی‬ ‫ئیسمایل بەشکچی‪ ،‬بە ناوی “کوردستان‪ :‬کۆلۆنیەکی نێودەوڵەتیی” ئەم هاوپەیمـانییە بێـوێنەیەی نێـوان داگیرکەرانـی کوردسـتان روون‬

‫‪190‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دەکاتەوە‪ .‬لێرەوە‪ ،‬لەم هاوپەیمانییەوە دەست پێ دەکات کە تورکیا و ئێراق و ئێران و پاشـان سـووریا دژ بە خەبـاتی ئـازادیخوازانەی‬ ‫خەڵکی کوردستان‪ ،‬هاوکاریی هەمەویەنە دەکەن‪.‬‬ ‫دیارە پەیماننامە و رێککەوتننـامە زۆرن کە کەم یـان زۆر پێوەنـدیان بە کـورد و کوردسـتانەوە هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەو چـوار ڕێککەوتننـامەیە‬ ‫ئەوەمان پێدەڵێن و دەسەلمێنن کە لە ڕاستییدا لە ملمالنێ و کێشەیەکدا‪ ،‬بچووک یان گەورە‪ ،‬ویەنێک‪:‬‬ ‫‪ -١‬دەتوانێت براوە بێت‪ ،‬و‬ ‫‪ -٢‬ویەنی براوە بڕیار لە سەر سەرئەنجامەکان دەدات یان چاوکانە بەشداریی تیادا دەکات‪،‬‬ ‫‪ -٣‬کە پەیماننامە و ڕێککەوتننامە پیرۆز نین و دەتوانن بگۆڕدرێن و دەبن بە بەشێک لە مێژوو و لە واقیع‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٩١‬ەوە بەشێکی شایانباس لە باشووری کوردستان و (بەشی شیعەنشینی عەرەبی باشووری ئێراق سەربەخۆیە)‪ ،‬ونـی کەم لە‬ ‫مانای تێکچوونی سنووری پەیماننامەی سایکس پیکۆدا‪ .‬لە دوو ساڵی ڕابردوودا شـەڕی سـووریا بەشـێوەی دیفـاکتۆ‪ ،‬سـێ هەرێمـی جـودای‬ ‫لێکەتــووەتەوە‪ ،‬هەرێمــی کوردســتان‪ ،‬هەرێمــی عەلەوینشــین‪ ،‬و هەرمــی سوننەنشــین‪ .‬لە تورکیــا پرۆســەی ئاشــتیی ســەربگرێت یــان نــا‪،‬‬ ‫بەشێکی گەورە لەوی پێی دەگوترێت “کوردستان” مۆری خاوەنداریەتی کوردی لێدراوە‪ .‬ئەم مۆرە خەباتێکی ئـازادیخوازیی گەورە و گـران‬ ‫کۆنکرێت ڕایگرتووە‪ ،‬بەاڵم بە پێی هەموو پێوەرە سیاسیەکان یەکەی گەورەی سیاسیی وەکوو ئەمەریکا‪ ،‬یەکیەتـی ئوروپـا‪ ،‬بەریتانیـا و‬ ‫هتــاد‪ .‬دەیانەوێــت بەشــێک لەم پرۆســە و چارەســەرە بــن‪ .‬دیــارە لە نــزیکەی ســەد ســاڵی رابــردوودا‪ ،‬بەشــێکی کێشــەکەیش بــوون‪ .‬لە‬ ‫ڕۆژهەاڵتی کوردستان هەندێک ناوچەی لێدەربچێت کە تورک هاتوون و لێی نیشتەجێبوون‪ ،‬نزیکەی کوردستان‪ ،‬بە هەموو بە فارسـکردن‬ ‫و بە ئێرانیکردنێکیشیەوە (دیارە بە ئێرانیکردنەکە مەترسیدارترە!) هەرێمێکی تا رادەیەک دیارە‪.‬‬ ‫کەواتە دەتوانین پێدابگرین کە پەیماننامەی سایکس پیکۆ لە پراکتیکـدا نەمـاوە‪ .‬دوو نەتەوەی زۆر غەدر لێکـراو قـازانجی گەورە لەم‬ ‫پوکاندندەوەیەی سایکس پیکۆ دەبینن‪ .‬یەکەمیان "نەتەوەی جوو"ە کە خاوەنی کـۆنترین لە خەبـاتی ئـازادیخوازیین لە نـاوچەکەدا و کە‬ ‫لە ‪ ١٩٤٨ / ٥ / ١٤‬بوون بە خاوەنی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان؛ بەاڵم دیارە هێشـتا مەترسـیان لە سـەرە‪ ،‬و هەروەکـوو کـورد خوازیـاری‬ ‫هەرچــی زووتــر لە هەڵوەشــاندنەوەی ســایکس پیکــۆن‪ .‬دووهەمیــان نەتەوەی کــورد و کەمەنەتەوەییەکــانی کوردســتانن وەکــوو ئەرمەن و‬ ‫ئاسوور کە بە داخەوە لە سەرئەنجامی سیاسەتی ناوەندچیەتیی و ڕەگەزپەرستیی‪ ،‬بە نـاوی برایەتیـی و دەراوسـێیەتی و ئیسـالمگەرایی‬ ‫لەویەک‪ ،‬و لەویەکی دیکەوە نەبوونی یەکیەتیی نەتەوەیی تا ئێستا وەکوو گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەت لە دونیادا ماوەتەوە‪.‬‬ ‫ئەرکی کوردستانیان لە تێپەڕبوونی سەد ساڵەی سایکس پیکۆدا‬

‫ کاتێک کە داگیرکەران کوردستانیان دابەش کردووە‪ ،‬ئەرکی کوردستانیانی ئـازادیخواز سـڕینەوە و وبردنـی ئەو سـنوورانەیە‪ .‬ئەوانەی‬‫لە ژێــر هەر جــۆرە بیانوویەکــدا پارێزگــاریی لەو ســنوورانە دەکەن یــاخود زیــاتر ئەو ســنووارنە دەســەپێنن‪ ،‬لە ڕاســتییدا خــزمەت بە‬ ‫ئامانجەکانی داگیرکەریی لە کوردستان دەکەن‪.‬‬

‫‪191‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ شێوەکانی ناوچەگەرایی و زیاتریش بەشـکردنی ئەوی هەیە لە سـەر بنـاخەی حیزبـایەتیی‪ ،‬ئەوا کۆڵەکەکـانی سـایکس پیکـۆ تونـدتر‬‫دەکردرێت‪ .‬لەبەرئەوە ئەرکی کوردستانیان دەبێت خەباتی جەسوور و بێووچان بێت دژ بە ناوچەگەریی و زیاتر پارچەکردنی کوردستان‪.‬‬ ‫هەبــوونی میلیســیای حیزبیــی‪ ،‬تــااڵنیی ســامانی نەتەوەیــی‪ ،‬دزیــی و گەنــدەڵیی و خزمخــزمێنە ئەو پێچکــانەن کە تــا ئێســتا نەزم و‬ ‫هەژمۆنیی سایکس پیکۆیان لە کوردستان بە پێوە ڕاگرتووە‪.‬‬ ‫ هەر ئێستا دەکرێت کە هەردوو فیدراڵیی باشوور و ڕۆژئاوا بانگەوازی یەکیەتیی فیدراڵیی یان کۆنفیـدراڵیی بـدەن‪ .‬خەڵکـی ئەو دوو‬‫بەشەی کوردستان لە کەنارگیرکەوتن و ئیسۆلەبوون و ئابڵووقەی ئێران و تورکیا ڕزگاریان دەبێت‪ .‬تەنـانەت دەچـنە نـاو فـازێکی دیـکە‬ ‫لە پێوەنــدیی دەســەاڵت بەرامــبەر بە ئێــران و تورکیــا‪ .‬کــردنەوەی ســنوور و ئــازادیی هــاتنوچوون و بازرگــانیی و ئــاڵوگۆڕ هەنگــاوی‬ ‫دەستپێکن کە دەبا هەر ئێستا وەکوو نەفرەتکردن لەو پەیماننامە بەدناوە ئامادەی بەرقەرارکردنی بووینایە‪.‬‬ ‫ هەموو کوردستانیەکی ئازادیخواز دەبێت بزانێـت کە دژایەتـی سـایکس پیکـۆ لەوێـوە دەسـت پـێ دەکـات کە کوردسـتان بە مـاڵی هەمـوو‬‫کوردستانییەک بزانێت‪ ،‬کە سامانی کوردستان هی هـیچ تـاکەکەس و گـرووپ و حیزبێـک نیـیە‪ ،‬بەڵکـو سـامانی خەڵکـی کوردسـتانە‪ ،‬کە‬ ‫کوردستان دەبێت واڵتێکی سیکووریسـت بێـت و جێگـای هەمـوو ئـایین و ئـایینزا و بـاوەڕێکی تێـدا بێـتەوە‪ ،‬کە کوردسـتان دەبێـت جێگـای‬ ‫پلورالیزمی سیاسیی و کولتوریی بێت‪ ،‬کە مافی مرۆڤ و بەرابەریی ژنان و پیاوان لە کرداردا ڕەنگ بداتەوە‪.‬‬ ‫ کوردستانیانی ئازادیخواز دەبێت بزانن کە هەر ویەنێـک دژایەتیـی خەبـاتی ئـازادییخوازیی کـورد بکـات دوژمـنە و بەشـێکە لە نەزمـی‬‫داگیرکەریی‪ .‬نـاو گرینـگ نیـیە‪ .‬چـوار سـالێک لەمەوبەر کەس بە خەیاڵییـدا نەدەهـات هێزگەلێـک بە نـاوی داعـش و جەیـش ئیسـالم و‬ ‫ئەحرای شام و لیوای سوڵتان موراد و هتـاد دروسـت بێـت و شـەڕی وەکـالەت دژ بە کوردسـتان ئەنجـام بـدەن‪ .‬هەروەکـوو چـۆن کەس دوو‬ ‫ســاڵێک لەمەوبەر بە خەیاڵییــدا نەدەهــات شــتێک لە ‪ ٢١١٤ / ٧ / ١٣‬دا بە نــاوی “حەشــدی شــەعبی“ لە پیــاوکوژانی بەدر و کەتــائیبی‬ ‫حیزبواڵ و ئەهل حەق و سەرایای سەوم و لیوای خۆراسان‪ ،‬بە تایبەتیی بۆ دژایەتیکردنی خەڵکی کوردستان دروست بکرێت‪.‬‬ ‫تێبینی نووسەر‪ :‬بەشێکی ئەم وتارە لە ‪ ٢١١٣/١/٢٤‬لە ماڵپەڕی ”هەڵوێست“ باڵو بووەتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی هەڵپەڕی هەڵوێست ‪ /‬ڕێکەوتی‪٥ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪192‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەوەیە ڕەگی مەسەلەکە‬ ‫پیتر گاڵبڕێیث‬ ‫لە دوازدەهەمـین کۆنفڕانسـی نێــونەتەوەیی یەکێتیـی ئوڕووپــا‪ ،‬تـورکییە‪ ،‬ڕۆژهەاڵتــی نێوەڕاسـت و کوردەکــان‪ ،‬سێشـەمە ‪٢١‬ی ژانڤیــیەی‬ ‫‪٢١١١‬‬ ‫بەڕێوەبەری دانیشتن‪ :‬ئیکا ئووسیتالۆ‬ ‫وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە‪ :‬حەسەن قازی‬ ‫دەی بــا یەکەم پانێــل دەســت پــێ بکەیــن‪ .‬ئــێمە کاتمــان هێنــدێک کەمە‪ ،‬لە یەکەم پانێــل دا زۆر قســەدەری هەڵکەوتــوو دەدوێــن‪ .‬ئــێمە‬ ‫دەمـانەوەێ هەر نەبـێ دوای ووتارەکــان هێنـدێک لە ســەریان قسـە بکــرێ‪ .‬جـا بــۆیە‬ ‫دەبێ دەسـت پـێ بکەیـن‪ .‬ئەمـن لە سـەرەتاوە دەمەوێ زۆر بە کـورتی بڵـێم کە سـاڵی‬ ‫‪ ٢١١١‬ســــاڵێکی تــــایبەتییە لە زۆر ڕووەوە‪ .‬ئەمســــاڵ ســــەدەمین ســــاڵی ڕێکەوتنــــی‬ ‫بریتانیا ‪ -‬فەڕانسـەیە ‪ ،‬ڕێکەوتننـامەی سـایکس ‪-‬پیکـۆ لە سـاڵی ‪ ١٩١١‬کە سـنووری‬ ‫بە ڕۆژهەاڵتی نێوەڕاست دا ڕایە کرد‪ .‬ئەو سـنوورانەی ئەو دەمـی ڕاکێشـران ئێسـتا‬ ‫زیــــاتر لە هەمیشــــە کەوتــــوونە بەر پرســــیار ئێســــتاکە‪ .‬هەر وەهــــا کەمتــــا زۆر‬ ‫تێوەرســـووڕانەوەی ‪ ٥‬ســـاڵە بە ســـەر قەیرانـــی ســـوورییە کە هـــیچ کۆتـــاییەکی ئەو‬ ‫قەیــرانە لە ئاســۆ دا نابینــدرێ ســەرەرای حەولــی تــازەی دیپڵۆماتیــک لە ژێنێــڤ بــۆ‬ ‫دۆزینەوەی چارەسەرییەکی سیاسی‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە ناکرێ زۆریش خۆشبین بـین‬ ‫بە تایبەتی لە بەڕ ئەو کێشە و هەرایەی سـاز بـووە کە کـێ دەبـێ لەو کۆبـوونەوانە‬ ‫دا بەشداری بکا و بە تایبەتی ئەو پرسەی گەلـۆ نـوێنەرانی کـورد بۆیـان هەیە لەو مـوزاکەراتە دا بەشـدار بـن بە شـێوەیەکی شـیاو کە‬ ‫دەبێ وا بێ‪.‬‬ ‫لە تورکییە دوای هەڵبـژاردن لە سـاڵی ڕابـردوو دا‪ ،‬حکـوومەت شـەڕی خـۆی بە دژی کوردەکـان تونـدوتیژ کـردووە دوای خـۆ دزیـنەوە لە‬ ‫پێواژۆی ئاشتی لەبەر دەستکەوتی کورتخایەن لە هەڵبژاردن دا‪ .‬سەیرە هێشتا تورکییە بەردەوامە لە سەر ئەوەی کوردەکـان بە دوژمنـی‬ ‫سەرەکی خۆی بزانێ تەنانەت زیـاتر لە دەوڵەتـی ئیسـالم عێـڕاق و شـام‪ ،‬داعـش‪ ،‬کە تـورکییە ڕاسـتەوخۆ و ناڕاسـتەوخۆ یـارمەتی پـێ‬ ‫کردووە بۆ ئەوەی دەستی بـااڵی هەبـێ لە سـوورییە و لە عێـڕاق دا‪ .‬ئەمـن دەڵـێم ئەگەر حکـوومەتی تـورکییە لە جیـاتی ئەو سیاسـەتە‬ ‫هەاڵنەی کە ئێستا وەپێشی گرتـووە درێـژەی دابـا بە پێـواژۆی ئاشـتی لەگەڵ کوردەکـان و لەگەڵ کوردەکـان هاوکـاری کردبـایە و هێـزی‬ ‫خۆی خستبا پاڵ هێزیان‪ ،‬بۆ شەر بە دژی داعش تورکییە ئیشتا زۆر شوێنێکی هێدی تر دەبـوو لەوەی کە ئێسـتا هەیە و هێشـتا درەنـگ‬

‫‪193‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫نەبووە بۆ گۆڕان بەاڵم ئەوە حەوجێی بە لێهاتوویی سیاسـەتمەدارانە هەیە کە پێشـتر ڕامـۆس‪ -‬ئۆرتـا ئەو بەیـانییە لێـی دووا‪ .‬ئەمـن‬ ‫بۆخۆم هەمیشـە پشـتیوانیم لەوە کـردووە کە تـورکییە ببێـتە ئەنـدامێکی یەکێتیـی ئوڕووپـا‪ .‬دە داخەوە لە نـاوخۆی یەکێتیـی ئوڕوپـا دا‬ ‫ئیرادەیەکــی ڕاســتە قیــنەی سیاســی نەبــوو کە لەگەڵ تــورکییە دانوســتان بکــا لە ســەردەمێک دا کە لەوانەبــوو گرینــگ بــێ‪ .‬ئێســتا‬ ‫سیاســەتەکانی تــورکییە لە کێشــەیەکی ئاشــکرا دان لەگەڵ بایەخەکــانی ئوڕووپــایی لە مەڕ مافەکــانی مــرۆڤ‪ ،‬ئــازادیی بەیــان و مــافی‬ ‫کەمایەتییەکان‪ .‬لە کاتێکدا کە ئەمـن هێشـتاش پشـتیوانی دەکەم لە پێوەنـدی ئـافرێنەرانەی یەکێتیـی ئوڕووپـا لەگەڵ تـورکییە‪ ،‬ئەوە‬ ‫نابێ بەشێوەیەکی ئاوا بێ کە بەهایانە پێشێل بکرێن‪ .‬قەیرانی پەنابەران نابێ ببێ بە هۆکارێک بۆ نەهێشتنی ئەو شـتانەی تـورکییە‬ ‫پێویستە بیانکا و یەکێتیی ئوڕووپا ناتوانێ سـەبارەت بەم بـارودۆخەی ئێسـتای تـورکییە بـێ دەنـگ بـێ‪ .‬هەر وەک لە سـەرەتاوە باسـم‬ ‫کرد لێـرە پـانێلێکی هەڵکەوتوومـان هەیە ‪ ،‬جـا بـۆیە ئەمـن دەمەوێ بە یەکەم پانێلیسـتەوە دەسـت پکەیـن‪ ،‬ئەویـش پیتـر گـاڵبڕێێەە‪.‬‬ ‫گاڵبڕێیث نووسەر‪ ،‬ئاکادێمیـک‪ ،‬لێکـدەرەوە‪ ،‬سیاسـەتمەدار‪ ،‬ڕاوێژکـاری سیاسـی و دیپڵۆمـاتی پێشـووی ئەمریکـایی یە‪ .‬لە کۆتاییەکـانی‬ ‫‪ ١٩٨١‬کان و سەرەتای ‪١٩٩١‬کان دا یارمەتی کـرد بـۆ ئاشـکرا کردنـی گازبـارانی کوردەکـان بە دەسـت سـەدام حوسـێن‪ .‬لە سـاڵی ‪ ١٩٩٣‬تـا‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٨‬ئەو یەکەم سەفیری دەوڵەتە یەکگرتووەکـانی ئەمریکـا بـوو لە کڕۆاسـی کە لەوێ ئەو هـاو نـاوبژیوان و مێعمـاری سـەرەکی‬ ‫ڕێکەوتننـــامەی ئێـــردوت بـــوو لە ســـاڵی ‪ ١٩٩٥‬دا کە ئەوە کۆتـــایی هێنـــا بە شـــەڕ لەو وواڵتە دا‪ .‬لە ســـەرەتای ‪٢١١٣‬وە ‪ ،‬گاڵبڕێیـــث‬ ‫ڕاوێژکـاری حکـوومەتیی هەڕێمیـی کوردسـتان بـوو‪ .‬وەکـوو نووسـەر و لێکـدەرەوەیەکی سـیای ئەو جەختـی کـردەوە کە عێــڕاق لە بەر یەک‬ ‫هەڵوەشاوە و کاربەدەستانی داگیرکەری دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نابێ حەو بـدەن بـۆ دروسـتکردنەوەی حکـوومەتێکی ناوەنـدی‬ ‫بەهێـــز لە ســـەر حیســـابی ئـــاواتی کوردەکـــان‪ .‬لە ســـاڵی ‪ ،٢١١٩‬گالبڕێیـــث کـــرا بە جێگـــری نـــوێنەری تـــایبەتی ڕێکخـــراوی نەتەوە‬ ‫یەکگرتووەکـــان بـــۆ ئەفهانســـتان و لەوێ یـــارمەتی کـــرد بە ئاشـــکرا کـــردن و وڕوو خســـتنی ئەو فێـــ و گـــزییە بەربـــاڵوەی کە لە‬ ‫هەڵبژاردنەکـــانی ســـەرۆک کۆمـــاریی لە ســـاڵی ‪ ٢١١٩‬دا کـــرا بـــوو‪ .‬ئەمـــڕۆ ئەو لەم کۆنفڕانســـە دا ســـەبارەت بە پێویســـتیی دەوری‬ ‫ئافرێنەرانەی هێزە ڕۆژئاواییەکان لە هەرێم دا قسە دەکا‪ .‬فەرموو بەڕێز گاڵبڕایت قسە ئی ئێوەیە!‬ ‫پیتر گاڵبڕێیث ‪ :‬زۆر سپاستان دەکەم و بە تایبەتی سپاسی کاریانا وێسترهایم و گشت ئەو کەسانە دەکەم کە ئەم کۆنفڕانسەیان ڕێـک‬ ‫خســتووە‪ .‬ئەمــن دەرفەتــی ئەوەم هەبــوو لە یەکەم کــۆنفڕانس لە ســاڵی ‪ ٢١١٤‬دا قســە بــکەم‪ .‬ئەمــن خوشــحاڵم کە ئەوە جــارێکی دیــکە‬ ‫هاتوومەتەوە ئێرە‪ .‬ئەگەرچی ئەمن حەو دەدەم لە عینوانی کۆنفڕانسەکە بدوێم" قەیرانە کۆنەکـان‪ ،‬و ڕێگـا چارەسـەرییە نوێیەکـان"‪،‬‬ ‫بە بیرو ڕای من ئەوە قەیرانێکی کۆن نییە‪ ،‬قەیرانێکی نوێ یە چونکە زنجیرەیەک ڕووداوی تازەن بە دوای یەک دا کە ئێمە لەگەڵیان‬ ‫بەرەو ڕوو هاتووین و زۆر جیاوازن لەو شـتانەی کە لەگـۆڕێ دا بـوون دوازدە سـاڵ لەمەو پـێش کە یەکەم کـۆنفڕانس بەسـترا‪ .‬بیسـت و‬ ‫پێنج ساڵ لەمەو بەر یەکەم ڕێکەوتنی وا لە دوای شەڕی جیهـانی دووەم لە ئوڕووپـا کـرا بـوو هەڵوەشـا‪ .‬واتە هەڵوەشـانی دەوڵەتـانی‬ ‫فڕە نەتەوە کە لە کۆتاییەکانی شەڕی یەکەم دا ساز کرابـوون‪ ،‬یۆگۆسـاڵوی‪ ،‬چێکۆسـلۆواکی‪ ،‬و یەکێتیـی شـووڕەوی‪ .‬لە ڕاسـتیدا لە ‪١٩٩١‬‬ ‫وە تا ئەمڕۆ ‪ ٢٤‬دەوڵەتی تـازە لە ئوڕووپـا سـەریان هەڵـداوە و هەر وەک مۆدێڕاتـۆری ئەم پـانێلە ئامـاژەی پێکـرد ئـێمە ئێسـتا سـەد‬ ‫ساڵەی ڕێکەوتننامەی سـایکس ‪ -‬پیکـۆ پێـرۆز دەکەیـن‪ ،‬دیـارە پیـرۆزی نـاکەین بەڵکـوو وەبیـری دەهێنیـنەروە‪ .‬چـارە سـەرییەک کە زۆر‬ ‫کەمتر عەقاڵنی بوو لەوەی کە لە ئوڕووپا کرا دوای کۆتایی هاتنی شەڕی یەکەمی جیهانی‪ .‬چونکە هەر چۆنێک بێ یەکێتیـی شـووڕەوی‪،‬‬ ‫چێکۆســـل واکی و یۆگۆســـاڵوی هەر نەبـــێ بە دەســـتی هێنـــدێک لە دانیشـــتووانی ئەو شـــوێنانە دامەزرێنـــدران و لە مەڕ چیکۆســـڵۆواکی و‬ ‫یوگوســاڵوی زۆری دانیشــتووان لە دامەزرانــدنیان دا بەشــدار بــوون‪ ،‬لەکاتێکــدا ئەو چارەســەرییەکی کە دوای شــەڕی یەکەمــی جیهــانی لە‬ ‫ڕۆژهەاڵتی نێوە ڕاست هاتە مەیـدانێ بە دەسـتی ئوڕووپـایی نەزان کـران‪ :‬مـارک سـایکس کە پێشـنیاری ئەو پەیمـانەی کـرد بـوو تەنـێ‬

‫‪194‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫باسی ئەوەی کرد بوو لە سەر نەخشە هێڵێک بکێشرێتەوە لە پیتی ئی لە ئاکرێ یەوە تا دوایین پیتی " ک " لە کەرکووک‪ ،‬دەی ئەمڕۆ‬ ‫سنوورەکان چۆنن هێڵێکی ئاسن لێکی دابڕیون و ئەو هـێاڵنە هێڵـی ڕاسـتن‪ .‬جـا بـۆیە سـەیر نیـیە کە ‪ ١١١‬سـاڵ دواتـر کە ئەو ڕێکەوتـنە‬ ‫گشتی خەریکە لە بەر یەک هەڵدەوەشێ‪ .‬با بزانین بەچ شێوەیەک لە بەریەک هەڵدەوەشێ؟ لەو هەڕێـمە دا لە بـاکوورەکەی کوردەکـان‬ ‫هەن‪ ،‬لە تورکییە‪ ،‬لە کوردستانی عێڕاق‪ ،‬نا لە عێڕاق و سوورییە‪ ،‬لە عێڕاق لە باکوور و لە ڕۆژهەاڵت هاو تەریبی سنووری باکووری‬ ‫سوورییە‪ .‬لە خـوارووی وی سـوننییەکان هەن لە عێـڕاق کە دەکەونە ڕۆژئـاوای سـوورییە و ئەو جـار لە باشـووری عێـڕاق و لە سـەرەوەی‬ ‫ڕۆژئــاوای ســوورییە و لوبنــان شــیعەکان یــان عەلەوییەکــان دەژیــن‪ .‬بە کــورتییەکەی عێــڕاق و ســوورییە لە ســەر بنەمــای ئەو هــێاڵنە‬ ‫دابەشــکراون‪ .‬عێــڕاق چیــدیکە وەک دەوڵەت بــوونی نیــیە‪ ،‬کوردســتانی عێــڕاق لە وەتــا ســاڵی ‪ ١٩٩١‬جــوێ بــووە بەاڵم زۆر لەوە گرنگتــر‬ ‫ئەوەیە ئیدی ڕێبەران لە بەغدا چبڕ نایانەوێ کە کوردستان وەک بەشێک لە عێـڕاق بـێ و ئەو مەسـەلەیە لە هـاوینی سـاڵی ‪ ٢١١٤‬زۆر‬ ‫بە ڕوونی دەرکەوت‪ .‬لە مانگی ژوەنـی سـاڵی ‪ ٢١١٤‬داعـش (دەوڵەتـی ئیسـالمی عێـڕاق و شـام) مووسـڵی گـرت و دوایە بە دەسـت بە سـەر‬ ‫داگرتنی ئەو چەک و تەقەمەنییەی کە قیمەتیان لە چەندین دەیان هەزار بیلیۆن دۆاڵری ئەمریکایی تێدەپەڕاند و ئەمریکا دابـووی بە‬ ‫عێڕاق‪ ،‬هێرشـی کـردە سـەر کوردسـتان‪ ،‬بەشـێک لە عێـڕاق کە بە پێـی قـانوونی بنەڕەتـی عێـڕاق وەک نـاوچەیەکی ئۆتۆنـۆم بە ڕەسـمی‬ ‫ناســراوە کە بەشــداری کــردووە لە حکــوومەتی ناوەنــدی دا لە بەغــدا‪ .‬باشــە وواڵم حکــوومەتی عێــڕاق لە ئاســت ئەو هێرشــە چ بــوو‪،‬‬ ‫هەڵوێسـتی سـەرۆک وەزیــر چ بـوو؟ ئەو ســنووری هەوایـی کوردســتانی بـۆ گواسـتنەوەی بــار داخسـت ‪ ،‬بــۆچی؟ بـۆ ئەوەی نەکــرێ چەک و‬ ‫پێداویستی نیزامـی بە ڕێگـای هەوایـی دا بگـوێزرێنەوە بـۆ کوردسـتان بـۆ بەرگـری کـردن لە شـوێنێک کە بە پێـی قـانوونی بنەڕەتـی بە‬ ‫بەشێک لە وواڵتەکە دادەندرێ و بۆ ڕووبەڕوو بوونەوەی ڕێکخراوەیەکی تێڕۆریستی‪ .‬بەڵگەی دیکەی کە دەیسەلمێنن عێـڕاق خەریـکە لە‬ ‫بەر یەک هەڵدەوەشێ‪ ،‬ئێستا یەکە میلیۆن و نیو عێڕاقی غەیرە کـورد لە کوردسـتانی عێـڕاق دەژیـن‪ ،‬حکـوومەتی عێـڕاق دەکـرێ بڵێـین‬ ‫هیچیان ناداتێ پێی بژین‪ .‬بۆ چی؟ چـونکە ئەوان کەمـایەتین و سـوننی ن‪ ،‬شـیعە نـین‪ .‬جـا کەمتـا زۆر لە بەریەک هەڵوەشـانی عێـڕاق‬ ‫ســـەلماوە‪ .‬دوای هێرشـــی ســـاڵی ‪٢١١٣‬ی ئەنریکـــا بـــۆ عێـــڕاق‪ ،‬دەوڵەتە یەکگرتووەکـــان و هێـــزە ئوڕووپاییەکـــان و ڕێکخـــراوی نەتەوە‬ ‫یەکگرتووەکان بە دەنگی بەرز پشتیوانی خۆیان لە یەکێتیـی عێـڕاق ڕاگەیانـد ‪ ،‬بەاڵم ئێسـتا‪ ،‬هـیچ کەسـی کە لە دەسـەاڵت دا بـێ‪ ،‬لە‬ ‫ئاســتی بڕیــار دان دابــێ لە مەڕ سیاســەت لە دەوڵەتە یەکگرتووەکــانی ئەمریکــا و ئەمــن پــێم وایە لە ئوڕووپــاش بە زەحــمەت کەس‬ ‫دەبینــدرێتەوە‪ ،‬تەنــانەت ڕووســییە و وواڵتــانی عەڕەبــی ســوننی ش کە بــاوەری بە یەکێتیــی عێــڕاق هەبــێ‪ .‬ســەربەخۆیی کوردســتان‬ ‫تەقــریبەن بــووە بە شــتێکی تەشــریفاتی‪ ،‬بەســتراوەتەوە بە ئەنجامــدانی ڕێفرانــدۆمێک کە هێشــتا ڕا نەگەیێنــدراوە کەنگــێ دەکــرێ‪.‬‬ ‫ئاشکرایە لێرە دا دەوری هێزی دەرەوەیەش دەبێ باسی لێوە بکرێ‪ ،‬هەر کە هاتوو ئەو ڕێفراندۆمە کرا‪ ،‬ئەمن هیـوادارم ئەمسـاڵ بکـرێ‬ ‫ چــوەنکە ئەمــن پــێم وایە ئەوە مەنتقێکــی زیــاتری تێــدا دایە کە زووتــر بکــرێ و وەنەخــرێ ‪ -‬و زۆر زوو بە دوای ئەوە دا بە ڕســمی‬‫ناسینی دیپڵۆماتیکی دەوڵەتی تازە دێتە گۆڕێ‪ .‬سوورییەش لە بەر یەک هەڵوەشاوە و ئاکامی پێـواژۆی ئاشـتی هەرچییەکـی بـێ نـاکرێ‬ ‫دەوڵەتی سوورییە وەکوو دەوڵەتێکی یونیتێر دابمەزرێندرێتەوە‪ .‬ئەوە مانای ئەوە نییە وەک عێڕاق دەبێ کە بە دوو یـان سـێ دەوڵەتـی‬ ‫کە لەئاستی نێو نەتەوەیی دا بە ڕەسمی دەناسرێن دابەش دەبێ‪ .‬بەاڵم وەک دەوڵەتێکـی تاقـانە وەسـەریەک نـاخرێتەوە بەو مانـایەی‬ ‫کە دەستەاڵتێکی حکوومەتی سەرتاسەری هەبێ لە پێتەخت کە کۆنتڕۆڵی خۆی بە سەر وواڵت دا دامەزرێنێ‪.‬‬ ‫چا ئێستا ئەگەر باسی ئەوە بکەین کە ئۆپۆزیسیۆن لە سوورییە کێنە؟ هەڵبەت بەشی هەرە زۆری خاکی سوورییە و "دانیشتوان"ی ئێستا‬ ‫لە ژێر کۆنتڕۆڵی دەوڵەتی ئیسالمی عێڕاق و شام‪ ،‬داعـش دایە‪ .‬دوای ئەو ئەو هێـزەی کە بەشـی هەرە زۆری خـاکی لە بـن دەسـت دابـێ‬ ‫بە شێوەی سەرەکی ئیدارەی کوردیی ڕۆژئاوایە کە وەک دەزانن ئەو ئیدارەیە بە تەواوی هەر کوردی نییە و ‪ ،٣ [ ٤‬وەرگێـڕ] کـانتۆنە لە‬

‫‪195‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سەر سـنووری تـورکییە‪ ،‬دوایە کنـارەیەکی دەریایمـان هەیە و بەشـێک لە پێـتخەت دیمشـ ‪ ،‬پـێم وایە بەشـی هەرە زۆری هێشـتا لە ژێـر‬ ‫کـۆنتڕۆڵی حکــوومەت [ ی بەشــار ئەســەد ‪ ،‬وەرگێــڕ] دایە‪ .‬بەشــە ڕۆژئـاوای ســوورییە کە لە بــن کــۆنتڕۆلی تێکەاڵوێــک لە ئۆپۆزیســیۆنە‬ ‫ئیسـالمییەکان دایە کە نە داعشــن و نە جەبهەتولنەســرە‪ .‬بەاڵم دوای ‪ ٥‬سـاڵ لە شــەڕی نێوخــۆیی ئاشـکرایە کە کوردەکــان کە بە مــاوەی‬ ‫ســااڵن گەلــی ســەرکوتکراو و بەشــخوراو بــوون لە ســوورییە کە تەنــانەت ناسێنەشــیان بە ڕەســمی نەدەناســرا ‪،‬ئەوە بە نێــوی ڕەســمی‬ ‫وواڵتەکەوە بە جوانی دیارە " جمهووری عەڕەبیی سوورییە"‪ .‬دیارە کوردەکان قەبووڵ ناکەن دەستەاڵتی حکوومەتی نێوەندیی بە سەریان‬ ‫دا بســەپێندرێتەوە و بە دڵنیــاییەوە ئامانجیــان بەردەوام بــوون و درێــژە کێشــانی تەجــرۆبەی خــۆ بەڕێوەبەرییــانە‪ .‬عەلەوییەکــان کە‬ ‫ویەنگری لە حکوومەت دەکەن لەوە دەترسێن بێتوو ئۆپۆزیسیۆن سەر کەوێ واتە ئەو ئۆپۆزیسیۆنەی کە لە ریاز پێک هـاتووە‪ ،‬ترسـی‬ ‫ئەوان ئەوەیە ڕووبەڕووی جێنۆســاید بــبن‪ ،‬ئەمــن هەر باســی ئەوە نــاکەم بە دەســت حکــوومەتی ئیســالمی تەنــانەت گۆیــا ئۆپۆزیســیۆنی‬ ‫ئیسالمی میانەڕۆش کە لە ویەن دەوڵەتانی ڕۆژئاوایی و تورکییە‪ ،‬عەڕەبستانی سعوودی و قەتەرەوە پشـتیوانییان لـێ دەکـرێ‪ .‬قسـەش‬ ‫هەر ئەوە نییە کە عەلەوییەکان سەر وە ڕێژیم وە حیساب دێن لە بەر ئەوەی ئەسەد و ڕێبەرە بااڵکانی ڕێژیم عەلەوی نە‪ ،‬بەڵکوو لە‬ ‫بەر ئەوەشە کە ئەوان بە لە دین وەرگەڕاو دادەندرێن لە ویەن ئیسالمییەکانەوە‪ ،‬جا دوو ڕێگا لە بەر دەم خۆیان دا دەبینن یان درێژە‬ ‫دان بە حکـــوومەت کـــردن یـــان بـــۆ مـــانەوە و پاراســـتنی خۆیـــان دەســـتکردنەوە و دامەزرانـــدنەوەی ســـوورییەکی یـــونیتێر و یەکگرتـــوو‪.‬‬ ‫درووزییەکان حەولیان داوە خۆیان بپارێزن و ئاوری شەڕ نەیانگاتێ بەاڵم ئەوانـیش هـۆی ئەوەیـان هەیە بترسـێن بێتـوو ئۆپۆزیسـیۆنی‬ ‫ئیســالمی ســەر بــکەوێ‪ ،‬مەســیحییەکانیش هەر وەتــر‪ .‬لە نــاو ئەو ئــاڵۆزی و تێکەولێکەیــیەی ســوورییە دا‪ ،‬داعــش و جەبهەتولنەســرە‬ ‫سەریان هەڵێناوە و ئەوە شتێکە کە کشاوەتە نێو عێڕاقیش‪ .‬بە دڵنیاییەوە داعش گرووپێکی تێڕۆریستی یە و زۆر زۆر بە تواناترە لە‬ ‫ئەلقاعیدە چونکە خاکێکی زۆری لە بن کۆنتڕۆڵ دایە کە ئەلقاعیـدە قەت ئەو جـۆرە کـۆنتڕۆڵەی بە سـەر خـاک دا نەبـووە‪ ،‬بەاڵم وەک‬ ‫ئەلقاعیدە ئەو تواناییەی لە خۆ نیشان داوە کە لە وواڵتانی ڕۆژئاوایی دا هێرش ئەنجام بدا‪.‬‬ ‫جا لەو هەرێمەی دا کە شکڵی گۆڕاوە هەم کوردەکان و هەم تورکییە دەوری گرینگیان هەیە‪ .‬لە عێڕاق پێشمەرگە هاوپەیمـانی سـەرەکی‬ ‫ئەمریکا بوون لە نەبەرد بە دژی داعش دوای شکانی ‪ ،٢١١٤‬ئەو شکانەی کە لە بەر ئەوە قەوما کە داعش چەکدار کـرا بە چەکـی هەرە‬ ‫پێشــکەوتوویی ئەمریکــایی کە لە ئەڕتەشــی عێڕاقــی وەدەســت هێنــا بــێ ئەوەی شــەڕێک بکــرێ‪ ،‬ئەوە شــکانێکی گەورە بــوو‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫پشتیوانی هێرشی هەوایی ئەمریکا و هێرشی هەوایی هاوپەیمانان پێشمەرگە هەموو ئەو خاکانەی گرتەوە کە داعش داگیری کرد بوو‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشــدا ئەوانەی کە بڕیــار دەدەن بــۆ داڕشــتنی سیاســەتی ئەمریکــا درێــژە دەدەن بە سیاســەتێک کە کەس بــاوەڕی پێــی نیــیە‬ ‫بەڕێگەی پشتیوانی لە حکـوومەتی ناوەنـدی [ لە عێـڕاق ] و بـۆیەش درێـژە دەدەن بە چەکـدان بە گۆیـا " ئەڕتەشـی عێـڕاق"‪ ،‬هەڵـبەت‬ ‫ئەوە ئەڕتەشێکی عێڕاقی نییە‪ ،‬بەڵکوو ئەڕتەشێکی شیعەیە و ئاکامی ئەوەیە کە درێژە دەدرێ بە چەک پێدان بە دەوڵەتـی ئیسـالمی‬ ‫بە ڕێگای ئەڕتەشی عێڕاق دا‪ .‬لە ڕاستیدا ماوەیەکی کورت لەمەو پـێش کاریکـاتۆرێکی جـوان لە گۆڤـاری سـاتێریکی " ئۆنیـۆن " دا بـاڵو‬ ‫کرایەوە کە پێشنیازی دەکرد ڕاستەوڕاست چەک بدرێ بە دەوڵەتی ئیسـالمی لە جیـات ئەوەی بە ڕێگـای ئەڕتەشـی عێـڕاقەوە ئەو کـارە‬ ‫بکـــرێ‪ .‬لە ســـوورییە‪ ،‬بـــزووتنەوەی کوردەکـــان‪ ،‬تـــا ڕادەیەک جیـــاوازە لە بـــزووتنەوەی بەرباڵوتـــری کـــورد‪ .‬تەڤ ‪ -‬دەمـــی ڕۆژئـــاوا‪،‬‬ ‫بــزووتنەوەی سۆســیا دێمــۆکڕات‪ ،‬پــارتیی یەکێتیــی دێمۆکڕاتیــک‪ ،‬گرووپــی ئــاوای کە بــابڵێین ســەر بە پ‪.‬ک‪.‬ک‪ .‬ن نیشــانیان داوە کە‬ ‫شـەڕکەری هەرە کــاریگەرن بە دژی داعــش و هەر وەهـا بــوون بە هاوپەیمــانی سـەرەکی ڕۆژئــاوا و دەوڵەتە یەکگرتووەکــانی ئەمریکــا‪ .‬و‬ ‫ئەوەش لە ڕاستیدا یەک لە زنجیرەیەک پێشوەچوونی هەرە سەرنجڕاکێشە‪ ،‬شتێکی کە چەند ساڵ لەمەوپـێش نەدەکـرا پێشـبینی بکـرێ‪.‬‬ ‫ئەمن لێرە دا تەقدیری هەرە زۆری سەرۆک کۆمار ئۆباما و ئیـدارەی دەوڵەتە یەکگرتووەکـانی ئەمریکـا دەکەم لەبەر ئەوەی لەو کـاتەی‬

‫‪196‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دا کە کۆبانی لە مەترسی کەوتن دا بوو‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەو خەڵکەی کە دیفاعیان لە کۆبانێ دەکرد لە ویەن تـورکییەوە بە هەمـان‬ ‫شت دادەندران وەک پ‪.‬ک‪.‬ک‪ ،‬و زۆربەی لێکدەرەوان ئەوانیـان بە هاوپەیمـان و سـەر بە پ‪.‬ک‪.‬ک‪ .‬دەناسـاند‪ ،‬بـێ ئەوەی دەرفەت بـدرێ‬ ‫خەسارێکی هەرە زۆری ئینسانی بکرێ‪ ،‬و کارەساتێکی ئینسانی بقەومێ بە سەرکەوتنی دەوڵەی ئیسالمی‪ ،‬ئیدارەی ئۆبامـا گـوێی نەدایە‬ ‫تورکییە‪ ،‬هێزی هەوایی ئەمرێکای وەگەڕ خست بە دژی داعش و یـارمەتی پـارێزەرانی قارەمـانی [ کۆبـانێ ] ی کـرد لە سـەر زەوی بـۆ‬ ‫ئەوەی بە سەرکەوتووییەوە دیفا لە کۆبانێ بـکەن و لە هەشـت مـانگی کە بە دوویـدا هـات بەشـی هەرە زۆری ڕۆژئـاوا لە داعـش پـاک‬ ‫کرایەوە‪ ،‬لە ڕاستیدا بە دڵنیاییەوە دەکرێ بگوترێ تەقـریبەن بەشـی هەرە زۆی ئەو خـاكەی لە سـوورییە لە داعـش ئەسـتێندراوەتەوە‬ ‫کەوتــووەتە بەر دەســت یەپەگە و یەپەژە واتە هێــزە نیزامییەکــانی کوردەکــانی ســوورییە‪ .‬دیــارە ئەو یــارمەتییە هەر هێرشــی هەوای ـی‬ ‫نەبوو‪ ،‬لە هەواوە یارمەتی چەکیش کرا و ئێستا جێکردنەوەی تاقە هێزی ئەمریکایی لە سوورییە کە لەوێ لە گەڵ [ئیـدارە]ی ڕۆژئـاوا‬ ‫کار دەکەن‪.‬‬ ‫با بێینە سەر تورکییە‪ .‬دەوری تورکییە لە گشت ئەمانە دا چاوڕاکێش بووە‪ .‬یەکەم تورکییە دەوری سەرەکی گێڕاوە و دەگێڕێ بـۆ ئەوەی‬ ‫کە کوردستانێکی سەربەخۆ بکا بە شتێکی مومکین لە سەر خاکی پێشووی عێڕاق‪ .‬تورکییە سەرچاوەی سەرەکی سـەرمایە وەگەرخسـتنە لە‬ ‫کوردستانی عێڕاق‪ ،‬هێڵکی گواستنەوەی دروست کردووە کە دەرفەتی داوە بە کوردستانی عێـڕاق نەوتێکـی زۆر هەنـاردەی دەرەوە بکـا کە‬ ‫دەتــوانێ وەک دەوڵەتێکــی ســەربەخۆ بیهێڵێــتەوە بە ووتەیەکــی دی‪ ،‬کوردســتانی عێــڕاق لە ئاکــامی هەبــوونی هێڵــی گواســتنەوەی تــورک‬ ‫دەتوانێ ئەوەندەی دەکرێ داهات بە دەست بخا لە فرۆشتنی نەوتی خۆی‪ ،‬هەر ئەوەندەی کە دەکرا وەدەستی بهێنێ ئەگەر لە عێـڕاق دا‬ ‫مابایەوە و ئەگەر عێڕاق بەشـە نەوتـی کوردسـتانی دابـایە کە هەڵـبەت دیـارە نایـدا‪ .‬باشـە ئەردۆغـان و تـورکییە چمـا ئەوەیـان کـرد؟‬ ‫بەشــێکی لەبەر ئەوە بــوو ئەو دیــمەنەی کە لە وواڵتــانی ڕۆژئــاوا لە بەرچــاوی خەڵــک بــوو ئەوە بــوو کە بێتــوو هەر جــۆرە دەوڵەتێکــی‬ ‫کوردی هەبێ ئەوە بە مانای نەمانی تورکییەیە‪ ،‬ئەردۆغان دەستی یارمەتی درێـژ کـرد و لە ڕاسـتیدا کوردسـتانی عێڕاقـی وەخـۆ کـرد و‬ ‫ویستی نیشان بدا ئەوە نـاوچەیەکە لە جەغـزی بەرژەوەنـدیی گەورەتـری تـورکییە دا‪ ،‬جەغـزی ئـابووری‪ .‬ئەوە لە ڕوانـگەی حکـوومەتی‬ ‫هەرێمیـــی کوردســـتانەوە پێشـــوەچوونێکی زۆر بەدڵ بـــوو‪ ،‬بە ووردی هەر لە بەر ئەوەی دەگـــاتە ســـەربەخۆیی و تەنـــانەت بە قســـەی‬ ‫کاربەدەسـتانی تـورکییەش سـیگناڵی ئەویـان داوە ئەوان مـافی خەڵکــی کوردسـتانی عێـڕاق قەبـووڵ دەکەن داهـاتووی خۆیـان بە دەســت‬ ‫خۆیان دیاریی بکەن‪.‬‬ ‫لە سوورییە دەوری تورکییە زۆر جیاوازتر بـووە‪ .‬لە سـوورییە گەشـەی بە شـەڕی نێوخـۆیی داوە و دەرفەتـی ڕەخسـاندووە بـۆ تـاکوتەرای‬ ‫تیــژپەڕ‪ .‬شــەڕکەرانی بێگــانە کە هــاتوونە ســوورییە و لەوێ شانبەشــانی دەوڵەتــی ئیســالمی و جەبهەتونەســرە شــەڕ دەکەن تەقــریبەن‬ ‫هەموویــان بە ڕێگــای تــورکییە دا گەیشــتوونەتە ئەوێ‪ .‬و ئاشــکرایە ئەوە شــتێکە دەوڵەتــی تــورکییە لێــی ئاگــادار بــووە و جێــی واق‬ ‫ووڕمانێکی زۆر نیـیە‪ .‬لەوەش دەرچـێ بەشـێک لە دەسـتە چەکـدارەکانی ئۆپۆزیسـیۆن واتە ئەو گـرووپەی لە ڕێـاز پێـک هـات و دەسـتەی‬ ‫نــوێنەرایەتی یەکگرتــووی ســاز کــرد [ بــۆ بەشــداریی لە کووبــوونەوەی ژێنێــڤ دا ] زۆربەیــان تــورکییە یارمەتییــان دەدا و لە تــورکییە‬ ‫مەقەڕیــان هەیە و دەحاوێنــدرێنەوە‪ .‬و ئەمــن هەر ئێســتا باســی دەکەم کە ئەوە بــۆچی گــرینگە‪ .‬و هەڵــبەت تــورکییە ڕایگەیانــدووە کە‬ ‫دامەزرانی هەڕێمێکی کوردی لە باکووری سووریە قەبووڵ ناکا و هێندێک هێـرش کـراوەتە سـەر " ڕۆژئـاوا"‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێـی سـەرنجە‬ ‫ئەوەیە کە دەوری تـــورکییە لە ســـوورییە وای لـــێ هـــاتووە کە بـــارو دۆخـــی کـــوردیی لە تـــورکییە گۆڕیـــوە‪ .‬و ڕەنـــگە نـــوختەی ئەو‬ ‫وەرچەرخانەش هەر کۆبانێ بێ‪ .‬لە کاتێکدا حکوومەتی تورک تانکەکانی ڕووبەروو و لە سەر کۆبـانێ دامەزرانـدبوو و هیچـی نەکـرد لە‬

‫‪197‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کاتێکدا شارەکە خاپوور دەکرا‪ .‬ئەو کردەوانە بوونە هـۆی ئەوەی کە بەشـێک لە دەنگـدەران کە پشـتیوانییان لە ئـاکەپە دەکـرد لە دژی‬ ‫ئاکەپە هەڵگەڕێنەوە و بە بوونی ڕێـبەری هەدەپە و هـاوڕێم جەنگیـز [ چانـدار ] لەو پـانێلە دا ئەگەرچـی بـۆم نیـیە وەک لێکـدەروەی‬ ‫بارو دۆخی تورکییە خۆم دەرخەم‪ ،‬بەاڵم پێم وایە ئەوان لەگەڵم ڕێکن کە دۆزی کۆبانێ لەو ڕووەوە هۆکارێکی گۆڕان بوو‪ .‬و ئەوەش بە‬ ‫نــۆرەی خــۆی دوای ئەوەی کە هەدپە هــاتە نێــو پارڵمــان‪ ،‬کاتێــک کە ئەردۆغــان زۆربەی دەنگــی لە هەڵبــژاردن لە دەســت دا بــۆ ئەوەی‬ ‫پارتییەکەی بە سەر خۆی حکوومەت پێکەوە بنێ‪ ،‬ئەمن پێم وایە ئەوە بووە هۆی بڕانی دڵتاوێنی موزاکەراتی ئاشتی لە نێوان پ‪.‬ک‪.‬ک‬ ‫و حکوومەتی تورک دا‪ .‬و هەڵگیرسانەوەی شەڕ‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو شەڕە جیاوازە لەو شەڕەی کە لە نێوان سااڵنی ‪ ١٩٨٤‬تا ‪ ١٩٩٩‬کرا‪ .‬شـەڕی ئەو دەمـی لە دەرەوەی شـاران بـوو ‪ ،‬لە بنـاوانەوە‬ ‫ســەرهەڵداوانی کــورد ‪ -‬و ئەمــن پــێم وایە ئەوە هەڵەیە بگــوتری گرووپــی تێڕۆریســتی‪ ،‬ئەوە ســەرهەڵدانێکە و شــتێکی جیــاوازە ‪، -‬‬ ‫وپەڕەیەکیـان هەڵ گرتــووە لەوەی کە لە سـوورییە ڕادەبــرێ و لە نێـو شــاران دا شـەڕ دەکەن و ئەوە زەحــمەتە بـۆ حکــوومەتی تــورکییە‬ ‫لەگەڵی ڕووبەڕوو بێتەوە‪ .‬و دوا قسەم پشتیوانی لە داعش بە دژی تورکییە هەڵگەڕاوەتەوە و ئێستا داعش قەپ بە تورکییە دا دەکـا‪،‬‬ ‫هێـرش لە نێوخـۆی تــورکییە ئەنجـام دەدا‪ ،‬هێرشــی سـورووچ‪ ،‬هیــڕش لە ئانکـارا و هێـرش لە ســوڵتان ئەحـمەدی ئەســتەنبووڵ بـۆ ســەر‬ ‫ناوچەیەکی تووریستی کە بێ ئەمالو ئەوو شوێنێکی تێکدەرانە دەکاتە سەر تـورکییە‪ .‬زۆر بە خێرایـی ئامـاژە بە پنکتێـک بـکەم‪ .‬باشـە‬ ‫لە ناو هەموو ئەوانە دا پێویسـتە چ بکـرێ؟ ڕیشـەی ئەو کێشـانە‪ ،‬شـەڕە لە سـوورییە بـۆیە دەبـێ چارەسـەرییەک بـۆ شـەڕ لە سـوورییە‬ ‫بدۆزرێتەوە و دیارە ئەو ڕێگا چارەسەرییەش ڕێگاچارەسەرییەکی نیزامی نییە‪ .‬جا بۆیە هەرچەندی ئەو پێواژۆیەش کە ئـێمە هیـوادارین‬ ‫ڕۆژی جومعە لە ژێنێڤ دەسـت پـێ بکـا زەحـمەت و دژواریـش بـێ ئـێمە دەبـێ هیـوا دار بـین کە بەرەو پـێش بچـێ‪ ،‬بەاڵم ئەوە دەبـێ بە‬ ‫بەشـــداری هەمـــوو ویەنە ســـەرەکییەکان بکـــرێ لە دەوری مێـــزی مـــوزاکەرە‪ .‬مـــوزاکەرەیەکی کە هەر لە نێـــوان حکـــوومەتی ســـوورییە و‬ ‫ئۆپۆزیسیۆنی ڕیاز بکرێ و کوردەکانی سـووریە و هاوپەیمانەکانیـان دەربهـاوێژێ و بخـاتە پەراوێـزەوە ئاشـتی مسـۆگەر ناکـا‪ .‬هەڵـبەت‬ ‫کوردەکانی سـووریە لێیـان دەوەشـێتەوە و مـافی خۆیـانە لە دەوری ئەو مێـزە بـن‪ ،‬ئەوان شـەڕکەرانی سـەرەکی بـوون بە دژی تێڕۆریـزم [‬ ‫چەپـلەی ئامــادە بـووان ‪ .] ..‬ئەو قســەیەی مـن چ پێوەنــدی بە دروســت و هەڵەوە نیـیە‪ ،‬ســپاس‪ ،‬ئەمـن دەمەوێ بڵــێم ئەم ئــارگومێنتە‬ ‫شـــتێکی ئەخالقـــی نیـــیە‪ ،‬ئـــارگومێنتێکی ئەخالقـــی نیـــیە بەڵکـــوو ئـــارگومێنتێکی پڕاگمـــاتیکی و بە کـــردەوەیە و ئەوە ئـــارگومێنتێکی‬ ‫پڕاگماتیکی یە لە سەر دوو بنەما‪ .‬یەکیان ئەوەیە کە مرۆڤ چاوەڕوانی چ جۆرە چارەسەرییەک دەکـا لە سـوورییە ؟ سـوورییە وواڵتـێکە‬ ‫کە لە سەدا شێستی عەڕەبی سونی یە و لە سـەدا چـلەکەی دیکەشـی مەسـیحی‪ ،‬درووز‪ ،‬عەڕەبـی عەلەوی و کوردەکـانن کە تـا ڕادەیەکـی‬ ‫زۆر سێکیوورن‪ ،‬بەاڵم زۆر لە سـونییەکانیش سـیکوورن‪ .‬جـا بـۆیە بە پـێچەوانەی عێـڕاق کە بەئاشـکرایی زۆربە هەبـوو بـۆ دەوڵەتێکـی‬ ‫ئیسالمی عەڕەبی شیعە‪ ،‬لە سوورییە دا زۆرابەیەتییەک نییە بۆ دەوڵەتێکی ئیسالمی ‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ئێوە موزاکەرەیەکتان هەبێ هەر لە‬ ‫نێوان ئۆپۆزسیۆنی ڕیاز و ڕێژیم دا ئەوە ئاکامی دەبێتە دەوڵەتێکی ئیسـالمی‪ ،‬بەاڵم ئەگەر کوردەکـانی تێـدا بـێ ئەوە شـتێکی دیـکەیە‪،‬‬ ‫ئەوان لەگەڵ چین؟ لەگەڵ سێکۆوریزمن‪ ،‬نەک ئەوەی کە دژی دابەش بـوونی تـائیفی ن بەڵکـوو سـیکوورن و ویەنگـری جـودا کـردنەوە‬ ‫کلیسا یان مزگەوت لە دەوڵەتن‪ ،‬ئەوان لەگەڵ یەکسانی پیاو و ژن دان‪ ،‬کە ئەوە نەک هەر بە سەری خـۆی دروسـتە‪ ،‬بەڵکـوو کاتێـک‬ ‫ژنان لە کۆمەڵێک دا مافی تەواوی خۆیان هەبێ‪ ،‬کۆمەڵ دەگۆڕدرێ و ئەگەر ئێوە بچنە ڕۆژئاوا‪ ،‬ئەمن هەتا ئێستا سێ جـار چـوومەتە‬ ‫کوردستانی سوورییە لە ماوەی ساڵی ڕابردو دا‪ ،‬لەوێ دەبیـنن کە پیـاوان و ژنـان لە دەزگـای قانوونـان دانـان دا ژمارەیـان وەک یەکە‪،‬‬ ‫هاو سەرۆکوەزیر هەن لە هەر کـام لە کانتۆنەکانـدا ژنێـک و پیاوێـک‪ ،‬دەبـێ ئـێمە سـادق بـین‪ ،‬مەبەسـت ئەوە نیـیە بڵـێم هەمـوو کەس‬ ‫یەکســانە لەوێ‪ ،‬بەاڵم دەوری لە زێــدەی ژنــان هەتــا بڵێــی گــرینگە‪ .‬هۆکــاری ســییەم ئەوەیە کە شــەڕی ئەو وواڵتــانە لە ســەر بنەمــای‬

‫‪198‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئێتنیکی یان دینی مەکەن‪ .‬و ئەگەر [ لە ژێنێڤ ] هەر دەستەی نوێنەرایەتیتان لە نێوان دوو ویەنـی شۆوێنیسـت دا هەبـێ واتە رێـژیم‬ ‫و خەڵک لە ریاز ئێوە ناگەن بە سوورییەکی دەربەر‪ ،‬پلووڕالیست کە دەبـێ هەتـان بـێ نەک وەک مـاڵ هەر بـۆ کوردەکـان بەڵکـوو بـۆ‬ ‫مەسیحییەکان و درووزەکانیش‪ .‬لەبەر ئەو ئاکامانەی کە ئێوە دەتـانەوێ لە سـووریە پەیـدا بـن دەبـێ کوردەکـانی سـوورییەش لە دەوری‬ ‫مێزی موزاکەرە هەبن‪ ،‬شتێکی کە بە هەڵکەوت هەم ئیدارەی ئۆباما و هەر وەهـا ڕووسـەکان دەیـانەوێ‪ .‬تـورکییە دژێتـی و بە بۆچـوونی‬ ‫مــن هەر دوو وواڵتەکــان ئامــادەن گرینگــی نەدەن بە قســەی تــورکییە‪ ،‬کێشــە ئەوەیە گشــت ئەو گرووپــانەی کە پشــتیان بە تــورکییە‬ ‫بەستووە و چاو لە دەسـتی ئەون‪ ،‬دەکـرێ بە هاسـانی پێیـان بگـوترێ خۆتـان نیشـان مەدەن‪ ،‬ئەگەر بـێن چبـڕ پشـتیوانی دیکەتـان لـێ‬ ‫ناکرێ و چ پێواژۆیەکی ئاشـتی دەسـت پـێ ناکـا‪ .‬ئەوەیە ڕەگـی مەسـەلەکە‪ .‬هـۆی دووهەمـی کە دەبـێ هەمـوو ویەنەکـان لە ژێنێـڤ بـن‬ ‫ئەوەیە ئەگەر کوردەکــانی ســوورییە دەر بهــاوێژرێن ئەوان بــژاری دیکەیــان هەیە‪ ،‬ئەوان دەتــوانن دەســت بە مــوزاکەرەی لە مەڕ خۆیــان‬ ‫بـکەن بــۆ نمــوونە لەگەڵ حکــوومەت‪ ،‬ئەگەر ئەوان ناچــار بــن ئەوە بــکەن‪ .‬ئەوە لە ڕوانــگەی حکــوومەتەوە نە پێویســتە لەبــری ئاشــتی‬ ‫ئامادە بێ خاوە و ئیمتیاز بدا و بسـازێ‪ .‬جـا لە بەر ئەو هەمـوو هۆیـانە دەبـێ پێـواژۆیەکی ئاشـتی بـۆ سـوورییە بێـتە گـۆڕێ‪ ،‬نەک لە‬ ‫ڕووی ئەخالقیــیەوە‪ ،‬بەڵکــوو بــۆ گەیشــتن بە ئاکــامی ئەوتــۆی کە هەمــوان بگــرێتەوە‪ .‬پنکتــی دووهەم ئەوەیە‪ ،‬دەی بــا ڕاســتیی عێــڕاق‬ ‫قەبووڵ بکەین‪ ،‬با لە ئاستی نێونەتەوەیی دا ئاکامی ئەوەێ لەوێ دەقەومێ بە ڕەسمی بناسرێ بە هەبوونی کوردستانی سەربەخ شەوە‬ ‫و دوا قســەم ئەوەیە کە تــورکییە وواڵتێکــی گەورەیە ‪ ،‬لە بەهاکــانی ڕۆژئــاوایی دا خــۆی بە شــەریک دەزانــێ‪ ،‬وەکــوو زۆر لە وواڵتــی‬ ‫گەورەی دیکە گیرو گرفتی جیدی هەیە‪ ،‬وواڵتەکەی منیش هەیەتی ‪ ،‬لە ڕاستیدا ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە سـەر ئەو گێـرە وکێشـانەی کە‬ ‫لە سااڵنی ‪ ١٩١١‬کان و حەفتاکان دا لە مەڕ ئازادییە مەدەنییەکان هەمان بوو‪ ،‬پاشماوەی دنیا مافی خۆی بوو ڕەخـنە لە ئـێمە بگـرێ‪،‬‬ ‫هەر وەها ئەوە دروستە بۆ ئێمە کە لەگەڵ تورکییە دا دانوستانمان هەبێ بۆ گفتوگۆ کردن لە سەر نەک هەر مافی مـرۆڤ لە تـورکییە‪،‬‬ ‫بەڵکوو بە گردبڕی دەبێ گوشار بهێندرێ بۆ دەستپێکردنەوەی پێواژۆی ئاشـتی لە نێـوان حکـوومەتی تـورکییە و پ‪.‬ک‪.‬ک‪ .‬ترشـمان بـێ و‬ ‫خۆشمان بێ‪ ،‬ڕەنـگە ئـێمە هەموومـان ئارەزوومـان کردبـا ڕێکخراوەیەکـی دیـکە هەبووبـایە ‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشـدا ئەوە ڕێکخـراوەیەکە هێـزی‬ ‫هەیە کە ئاشکرایە پشتیوانی لێ دەکـرێ و ویەنگـری هەیە ومـرۆڤ دەتـوانێ تەنـێ لەگەڵ خەڵکـی ئەوتـۆ ئاشـتی دامەزرێنـێ کە لە‬ ‫ڕاســتیدا هێزیــان هەیە‪ .‬شــتی چــاک لەو پێوەنــدییە دا ئەوەیە کە پ‪.‬ک‪.‬ک ئاش ـتی دەوێ و دەیەوێ ئەو ئاشــتییە لە ســەر بنــاخەیەکی‬ ‫پتەو و مەعقوو بێ‪.‬‬ ‫سپاستان دەکەم‪.‬‬ ‫ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‬ ‫* سەردێڕەکە ناوەندی نووچە و شرۆڤەی ڕۆژ هەڵی بژاردووە‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ناوەندی نووچە و شرۆڤەی ڕۆژ ‪ /‬ڕێکەوتی‪٥ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪199‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پاش ‪ ٠١١‬ساڵ لە سایکس ‪ -‬پیکۆ; سهركردهكانی عیراق باشترین بژارده پێشنیار دهكهن‬ ‫س‪.‬م‬ ‫زۆرینەی سەرکردە سـوننە و کوردەکـان و ژمـارەیەک لە شـیعەکانیش پێیـانوایە کە باشـترین بـژاردە کۆنفیـدراڵی و بەڕێـوەبەرایەتی سـێ‬ ‫هەرێمیــیە بــۆ عیــراق کە ئەمە بــۆ ســوریاش ڕاســتە‪ .‬ئەوەش بەپێــی‬ ‫راپۆرتێکی واشنتۆن پۆست‪.‬‬ ‫ئەم مـــانگە ســـەد ســـاڵ بەســـەر رێککەوتننـــامەی ســـایکس‪ -‬پیکـــۆدا‬ ‫تێــدەپەڕێت کە عیــراق و ســوریا و نەتەوەکــانی تــری لە رۆژهەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاستدا رێکخستەوە‪ ،‬بەاڵم لە ئێستاوە و بەپێی پیشهاتەکان بێـت‬ ‫ئیتر ئەو چوارچێوەیە کارناکات‪.‬‬ ‫رۆژنـــامەی واشـــنتۆن پۆســـتی ئەمریکـــی لە شـــیکارێکیدا کە "دەیڤـــد‬ ‫ئینگەیشـــــــەس" لە "ســـــــەری ڕەش"ەوە نووســـــــیوویەتی تـــــــاووتوێی‬ ‫پێشهاتەکانی پاش ‪ ١١١‬ساڵی رێککەوتننامەی سایکس‪ -‬پیکۆ دەکات‪.‬‬

‫نەخشەی عێراق‬

‫عیــراق و ســوریا ئێســتا گــۆڕاون‪ ،‬عیــراق بەســەر ســێ هەرێمــدا دابەشــبووە؛ هەرێمــی ســوننەکان کە داعــش بەڕێــوەی دەبــات‪ ،‬هەرێمــی‬ ‫شێوەدەوڵەتی کوردەکان‪ ،‬زۆنی پایتەخت و باشوور کە لەویەن شیعەکانەوە کۆنترۆڵکراوە‪.‬‬ ‫بۆ سوریاش دابەشبوونێکی لەو شێوەیە راستە و لە هەردوو واڵتەکەدا حکومەتی ناوەندی هەڵوەشاوەتەوە‪.‬‬ ‫لەو بارەگــا شــاخاوییەی کە بەســەر هەولێــردا دەڕوانێــت‪ ،‬مەســرور بــارزانی راوێژکــاری ئەنجــومەنی ئاسایشــی هەرێمــی کوردســتان لە‬ ‫چاوپێکەوتنێکیدا رایگەیاند‪" :‬ئەو سیستمەی کە ‪ ١١١‬سـاڵە لە عیراقـدا هەیە ئێسـتا فەشـەلی هێنـاوە‪ ،‬عیـراق هەرگیـز لەسـەر بنەمـای‬ ‫دامەزەراوەکان بونیات نەنراوە‪ ،‬بەڵکو لەپێناو خزمەتی هێزە گەورەکاندا بووە"‪.‬‬ ‫مەسرور بارزانی جەختیکردووەتەوە کە ئیتر بەسە سەدان ساڵ ناسەرکەوتوویی و شکست‪ ،‬ئێمە پێویسـتە تـاووتوێی ئۆپشـنە نوێییەکـان‬ ‫بکەین‪.‬‬ ‫هەروەهــا دکتــۆر بەرهەم ســاڵح‪ ،‬ســەرۆکی پێشــووی حکــومەتی هەرێمــی کوردســتان پێیــوایە "عیــراق و هەرێمــی کوردســتان لە چوارڕیــانی‬ ‫جیابوونەوەدان"‪.‬‬

‫‪200‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەو وتـــانەی دکتـــۆر بەرهەم لەمیـــانەی دیدارێکـــدا لەگەڵ "دەیڤـــد ئینگەیشـــەس" بـــووە لە شـــاری ســـلێمانی کە ئێســـتا دکتـــۆر بەرهەم‬ ‫سەرپەرشتیاریی بەڕێوەبردنی زانکۆی ئەمریکی‪ -‬سلێمانی دەکات‪.‬‬ ‫دکتۆر بەرهەم ساڵح روونیشیکردەوە‪" :‬ئەمە دەربارەی گۆڕانکارییە وەزارییەکانی حکومەت نییە"‪.‬‬ ‫راشــیگەیاند‪" :‬ئەو سیســتمە سیاســییە کە لە پــاش ‪٢١١٣‬ەوە لەویەن ئەمریکییەکــانەوە دانــرا ئێســتا خەریــکە هەڵدەوەشــێتەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫ســەردەمێکی نــوێیە‪ ،‬هەڵبــژاردە لەنێــوان هەڵوەشــانەوەیەکی هەڕەمەکــی "جەنــگ ســاوری"یە‪ ،‬یــاخود ئەگەری رێکخســتنەوەیەکی نــوێی‬ ‫دەستووری کە عیراقێکی کۆنفیدراڵی ومەرکەزی لێدەکەوێتەوە"‪.‬‬ ‫"هاوشــــێوەی رایەکــــانی (دکتــــۆر بەرهەم) لە هەمــــوو ئەو ســــەرکردە کــــوردانە و چەنــــد ســــەرکردەیەکی ســــوننییەکانیش بیســــت کە‬ ‫لەسەردانەکەمدا بۆ عیراق چاوم پێیانکەوت‪ ،‬عیراق و سوریا لە لێواری هەڵوەشانەوەدان"‪ ،‬ئەو رۆژنامەنووسە وا دەڵێت‪.‬‬ ‫ئەو سەرکردانە لەگەڵ ئەوەی جەختیاندەکردەوە کە ئەولەوییەت ئێستا شەڕی دژە داعشـە‪ ،‬بەاڵم ئەمریکـا و هاوپەیمانەکـانی پێویسـتە‬ ‫خەمی داهاتووی پێکهاتەی سیاسی ئەو واڵتـانە بخـۆن‪ ،‬بـۆ دۆزیـنەوەی بەدیلـی ئەو هـێاڵنەی لەویەن مسـتەر سـایکس و مسـتەر پیکـۆوە‬ ‫کێشــــراون‪ ،‬هەروەهــــا بــــۆ ئەوە رووداوانەش کە لە حکــــومەتەکەی پــــاش ‪٢١١٣‬ی ئەمریکییەکــــانەوە لە عیراقــــدا هــــاتنە پــــێش کە‬ ‫"بەدبەختییەکانی کۆڵۆنیالیزمی نوێ"ن‪.‬‬ ‫بۆیەش ئەوەی بۆ ئێستای سـەرۆک ئۆبامـا و سـەرۆکی نـوێی ئەمریکـا گـرنگە ئەوەیە کە دەسـتبکەن بە بونیادنـانی دامەزراوەکـان لەسـەر‬ ‫شێوازێکی نوێ کە ببێتە مایەی ئەمنییەتێکی باشتر‪ ،‬حکومەتێکی باشتر و بارودۆخێکی ئابووری باشتر‪ ،‬بـۆ سـوننە ‪ ،‬شـیعە و کوردەکـان‬ ‫و کەمینەکانی تریش کە لە ناوچەکەدا دەژین‪.‬‬ ‫رەنگە بەمنزیکانە کوردەکان پرسیارە گرنگەکە لە خۆیان بـکەن‪ ،‬ئەویـش ریفرانـدۆمە لەسـەر کوردسـتانی عیراقـی سـەربەخۆ‪ ،‬ویـالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکــانی ئەمریکــا پێویســتە پشــتگیری پڕۆســەیەکی ئــاوا بکــات‪ ،‬بەاڵم تەنهــا کاتێــک کە لەســەر بنەمــای گفتوگــۆ بێــت لەگەڵ‬ ‫حکومەتی مەرکەزی بەغدا‪.‬‬ ‫ژمارەیەکی زۆر سەرکردەی سوننە و شیعەی عیراقی بەتایبەت بەو رۆژنامەنووسـەیان راگەیانـدووە کە ئەوان خوازیـاری کۆنفیـدارڵییەکی‬ ‫دەستوورین بۆ عیراق کە سوننەکانیش وەک کوردەکان بکـاتە خـاوەنی هەرێـم‪ .‬دەبێـت هەمـان سیسـتمی کۆنفیـدراڵی بـۆ سـوریا تـاووتوێ‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫هەوڵدان بۆ پێکەوە گرێدانی پارچەکان سەرکەوتوو نەبوو‪ ،‬ئەمریکا هەوڵیدا و شکسـتیهێنا‪ ،‬ئێسـتاش خەریـکە واڵتـانی تـر قەنـاعەت‬ ‫بەوە دەکەن کە نــاتوانن ئەوە دووبــارە بــکەنەوە‪ ،‬ئەوەش وانەیەک بــوو لە ئاڵۆزییەکــانی هەفــتەی ڕابــردووی بەغــدا کە دەکرێــت بە‬ ‫ناکۆکییە ناوخۆییەکانی نێوان سوننە و شیعە تەفسیر بکرێت‪.‬‬

‫‪201‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫چاکسازی و رێکخسـتنەوەی رۆژهەاڵتـی ناوەڕاسـت پرۆسـەیەکە بەپێـی نەوەکـان‪ ،‬بەاڵم ئەوە بـۆ ئەمریکـا‪ ،‬ئەوروپـا‪ ،‬روسـیا‪ ،‬سـعودیە و‬ ‫ئێــران تێــپەڕی‪ ،‬بــۆیەش پێویســتە بەخێرایــی بیــر لە داهــاتووی گەلــی عیراقــی و گەلــی ســوریا بــکەنەوە و پێکهاتەکــان بەشــێوەیەک‬ ‫دابڕێژنەوە کە چارەسەری هەڵە و نادادگەرییەکانی سەدەی ڕابردوویان بۆ بکات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی خەندان ‪ /‬ڕێکەوتی‪٤ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪202‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایكس پیكۆ دژی عەرەب نەبووە‪ ،‬دژی كورد بوو‬ ‫مەال بەختیار‬ ‫لەچوارچێـوەی پرۆگرامەكـانی یەكەم رۆژی كۆنفرانسـی (پرسـی كـوردو رێكەوتننـامەی سـایكس ‪ -‬پیكـۆ)ی زانكـۆی سـلێمانی‪ ،‬هەڤـاڵ مەو‬ ‫بەختیــار لێپرســراوی دەســتەی كــارگێڕی یەكێتیــی نیشــتمانیی كوردســتان بەشــداری‬ ‫لەگفتوگۆكانـدا كــردو بۆچــوونی خـۆی ســەبارەت بەو پرســە روونكــردەوە‪.‬كە ئەمەش‬ ‫بەشێكە لەو بۆچوونانە‪.‬‬ ‫ســەراپا دژی ئەوەم‪ ،‬كە ســایكس پیكــۆ دژی عەرەب بوبێــت‪ .‬ئەم قســەیە‪ ،‬ئەس ـ و‬ ‫ئەساسی نییە‪ .‬سایكس پیكـۆ‪ ،‬خزمەتـی عەرەبـی كـردو بەپـێچەوانەوە دژی كـوردە‪.‬‬ ‫عەرەب‪ ،‬وەكــو هەمــوو نەتەوەكــانی ســەدەكانی ناوەڕاســت ژیــابێ‪ ،‬ئــێمەش وابــوین‪ ،‬ئەمەش هــیچ عەیبێكــی تێــدا نیــیە‪ .‬قۆناغێــك هەیە‬ ‫لەمێژوودا قۆناغی سەدەكانی ناوەڕاستەو هەزار ساڵی ڕەبەقـی خایانـدووە‪ .‬ئەم قۆنـاغە سیسـتیمی دەرەبەگـایەتیو ئەرسـتۆكراتی تێـدا‬ ‫حاكمە‪ ،‬عەقڵی خێ تێدا حاكمە‪ .‬عەرەبیش‪ ،‬لەپێش ئیسالم‪ ،‬لەسەردەمی ئیسـالم‪ ،‬لەسـەردەمی خەوفەت‪ ،‬لەدوای سـەردەمی خەوفەت‪،‬‬ ‫سیستمی ئەرستۆكراتی دەرەبەگایەتی خێ تێدا زاڵ بووە‪ ،‬نەك دەوڵەتێك لەناو عەرەبدا نەبووە‪ ،‬بەڵكـو دەوڵەتـی خەوفە‪ ،‬دەوڵەتـی‬ ‫خەلیفەكان‪ ،‬دەوڵەتی عوسمانی‪ ،‬ئومەوییەكانو عەباسییەكانیش یەكگرتوو نەبوون‪ ،‬سـەفەوییەكانیش نەیـانتوانی دەوڵەتـی خەوفەتـی‬ ‫ســەفەوی بســەپێنن‪ .‬هەمــوو ئەو واڵتــانەی كە پێیــانوتراوە واڵتــانی عەرەبــی‪ ،‬لەشــەڕو شــۆڕدا بــوونو ئەقڵــی ئەرســتۆكراتێتی خێڵەكــی‬ ‫دواكەوتوو تێیاندا حاكم بووە‪ .‬سایكس پیكۆ هاتووە كۆمەڵێك دەسەاڵتدارێتی خێڵی ناوچەگەرێتی‪ ،‬لەبیست دەوڵەتـدا كـۆكردۆتەوە‪ ،‬چ‬ ‫دەوڵەتــی بچــوك‪ ،‬چ دەوڵەتــی گەورەو كردونــی بەحــاكم لەســەر خاكێــك‪ ،‬نــاوی نــاوە دەوڵەت‪ .‬سیســتمی بــۆ دروســتكردون‪ ،‬نەوتــی بــۆ‬ ‫دۆزیونەتەوە‪ .‬كردونی بەئینتیدابی دەوڵەتە داگیركارە پێشكەوتووەكانی ئەو كاتە‪ .‬سەرئەنجام ئەمـانە لەئەقڵـی خێڵـی خیڵگەرایـیەوە‪،‬‬ ‫بوون بەدەوڵەتێك كە دەسەاڵت‪ ،‬سوپا‪ ،‬یاسا‪ ،‬دادگـاو تەكنەلۆجیـای هەبێـت‪ ،‬دەرهێنـراوی نەوتـی هەبێـت‪ ،‬فرۆشـراوی نەوتـی هەبێـت‪،‬‬ ‫بــازاڕی هەبێــت‪ ،‬پەیوەنــدی نێــودەوڵەتی هەبێــت‪ ،‬لەعوســبەتولئومەم قبــوڵ بكــرێن‪ ،‬دواتــریش لەنەتەوە یەكگرتووەكــان قبــوڵبكرێنو‬ ‫لەناوەندەكانی جیهانی قبوڵ بكرێن‪ .‬ئەمە بۆ؟ واتا ئێسـتا لەدەسـەاڵتێكی فـرە خێڵیـیەوە‪ ،‬دەوڵەتێـك بێـت ئـێمە كۆبكـاتەوەو بمانكـات‬ ‫بەدەوڵەتێك‪ ،‬با ناویشی سایكس پیكۆ بوبێت‪ ،‬با لەجەوهەردا ئەمكارە لەخزمەتی كۆڵۆنیالیزمـدا بوبێـت‪ ،‬ئەمە چ زیـانێكی بـۆ عەرەب‬ ‫تێدابووە؟ بەپێچەوانەوە‪ ،‬هیچ زیانێكی بۆ عەرەب تێدا نەبووە‪ ،‬بەڵكو كـورد هیچـی پێـڕەوا نەبینـراوە‪ ،‬نە لەپـێش سـایكس پیكـۆ‪ ،‬نە‬ ‫لەدوای ســایكس پیكــۆو نە تــائەم چركەســاتەش كە دەمانەوێــت دەوڵەتــی كوردســتان دروســت بكەیــن‪ ،‬كە هــیچ دوڵەتێــك لەدونیــا‪ ،‬بــۆ‬ ‫ئاگاداری جگە لەهەنگاریاو ئیسرائیل‪ ،‬پشتیوانی سەربەخۆیی كوردستان دەكەن‪.‬‬ ‫لەبەشــێكی دیــكەی قســەكانیدا‪ ،‬هەڤــاڵ مەو بەختیــار وتــی‪« :‬تــازە لەســەفەرێكی ئۆرۆپــا گەڕاومەتەوە‪ ،‬گەورەتــرین كاربەدەســتانی‬ ‫هەنگاری‪ ،‬هۆڵەنـدی‪ ،‬فەرەنسـیم بینیـوە‪ ،‬لەوانە جێگـری سـەرۆك وەزیرانـی هەنگاریـاو وەزیـری مـفەوزی سـەرۆك وەزیرانـی فەڕەنساشـم‬

‫‪203‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بینیوە‪ ،‬كە (پێیدەڵێن وەزیری مفەوەز)‪ ،‬پەرلەمانتارم بینیوە‪ ،‬لەهۆڵەندا حەوت حزبم بینیـوە‪ ،‬پێـنج سـەرۆك حـزبم دیـوە‪ ،‬مەسـەلەی‬ ‫بنەڕەتیش كە لەگەڵمدا باسكراوە‪ ،‬مەسەلەی ریفرانـدۆم‪ ،‬مەسـەلەی دەوڵەتـی سـەربەخۆ‪ ،‬مەسـەلەی بڕیـاری یەكێتیـیو بڕیـاری پـارتی‬ ‫بووە بەزۆری‪ ،‬هیچ دەوڵەتێك لەدنیادا تائێستا جورئەت ناكات لەبەر بەرژەوەندییەكانی بڵێت «ئێمە پشتیوانی كورد دەكەیـن»‪ .‬بەاڵم‬ ‫بێگومــان لەوێ وتــومە‪« ،‬ئــێمە ســورین لەســەر ڕیفرانــدۆم»‪ .‬وتــومە كە‪ :‬یەكێتیــیو پــارتیو هەمــوو ویەنەكــان لەســەر ڕیفرانــدۆم‪،‬‬ ‫ڕێككەوتــــوین‪ .‬حەڤــــدە حــــزبەكەی كە لە (‪ )٢١١١ / ١ / ١١‬لەهەولێــــر بەئامــــادەبوونی جەنــــابی (كــــاك مەســــعود) كۆبــــووینەوە‪،‬‬ ‫بەیاننامەیەكمان لەشەش خاڵدا راگەیاندووە‪ ،‬كە خاڵی دووەمیان مەسەلەی ڕیفراندۆم بووە»‪.‬‬ ‫بۆیە‪ ،‬سایكس پیكـۆ لەچوارچێـوەی زەمەنـی خـۆی‪ ،‬وای نـابینم كە زیـانی بـۆ عەرەب بوبێـت‪ ،‬ئەگەرچـی عەرەب پڕوپاگەنـدە دەكـات كە‬ ‫رێككەوتنامەكە زیانی لێداوە‪.‬‬ ‫دوو مانــگ لەمەوپــێش لەئــوردن بــووم‪ ،‬لەتەلەڤزیــۆنی ئــوردنیو لەگەڵ بەرپرســی پەیوەنــدییەكانی دەرەوەی ئــوردن‪ ،‬چــاوپێكەوتنێكی‬ ‫دورودرێژمان لەگەڵ كرا‪ .‬بوو بەگفتوگۆمان‪ ،‬هەر ئەم قسانەم كردووە كە ئێستا لێرە كردمن‪.‬‬ ‫بـۆیە ئومێــدەوارم‪ ،‬كە ئاڕاســتەكانی ئەم گفتوگۆیـانە بەجۆرێــك بێــت‪ ،‬سـەرەنجامەكەی‪ ،‬ســەرەنجامێكی بــابەتی بێـت‪ .‬ســەرەنجامێك بێــت‬ ‫لەدوای (‪ )١١١‬ساڵ لەئەزمون‪ ،‬وردتـر لێكـدانەوەمان هەبـێ‪ .‬چـونكە ئەركـی نـوێگەرییو بونیتنـانی دیموكراسـی ئەوە نیـیە لەڕابـردوودا‬ ‫بچەقین‪ ،‬بەڵكو ئەركەكە ئەوەیە‪ ،‬ئایندەبین بین‪ ،‬بۆ ئەوەی ئایندە بونیادبنێین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستانی نوێ ‪ /‬ڕێکەوتی‪٤ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪204‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫وهسفی کوردهکان له گرێبهستی سایکس‪ -‬پیکۆ به دوای تێپهڕبوونی ‪ ٠١١‬ساڵ‬ ‫کورد پریس‬ ‫بهشی جیهان ‪ -‬ڕاوێژکاری مهسعوود بارزانی دهڵێت‪ :‬ڕێککهوتننامهی سایکس‪ -‬پیکۆ وهکوو هاوسهرگیری زۆرهملێ بوو‪ .‬پارێزگاری هـهولێر‬ ‫پێیوایــه ئــهم ڕێککهوتنــه مردنــی ســهدان هــهزار کهســی بــهدواوه بــوو‪.‬‬ ‫جێگری جـهو تاڵـهبانی پێیوایـه سـهدان سـاڵ پـێش ئێسـتا سـایکس و‬ ‫پیکۆ سنوورهکانی ڕۆژههاڵتی ناڤینیان دیاری کرد بهاڵم ئـهمڕۆ خـهڵکی‬ ‫ئــهم ناوچهیــه نایانــهوێت خۆیــان ئــهو ســنوورانه بنهخشــێنن و دیــاری‬ ‫بکهن‪.‬‬ ‫بهپێی ههواڵی کـوردپرێس‪ ،‬دوو دیپلۆماتکـاری بـهریتانی و فهڕهنسـایی‬ ‫به ناوهکانی سێر مارک سـایکس و فرانسـوا پیکـۆ ‪ ١١١‬سـاڵ پـێش و لـه‬ ‫مــاوهی شــهڕی جیهــانی یهکــهم ڕێککهوتننامهیــهکی نهێنیــان بــۆ دابــهش کردنــی واڵتــانی ژێــر کــۆنتڕۆڵی ئیمپراتــووری عوســمانی بــۆ دوو‬ ‫ناوچهی ژێر کۆنتڕۆڵی واڵتانی خۆیان واژۆ کرد‪ .‬به نووسینی گۆڤاری نیۆیۆرکر‪ ،‬ههرچهنـد کـه سـنوورهکانی ئێسـتای ڕۆژهـهاڵتی نـاڤین‬ ‫لێکچووییهکی کهمیان به نهخشهیهکی سهرهتایی سایکس‪ -‬پیکـۆ ههیـه بـهاڵم خـهڵکی ناوچهکـه گۆڕانکارییـهکانی ڕۆژهـهاڵتی نـاڤین لـه‬ ‫چاوی نهخشهی ئهم دوو دیپلۆماتکاره بهریتانی و فهڕهنساییه دهبینن‪.‬‬ ‫وا دهیڵێنهوه دهڵێین سـێر مـارک سایکسـی بـهریتانی لـه سـاڵی ‪ ١٩١٥‬لـه کاتێکـدا دهیهویسـت نهخشـهی خـۆی بـۆ سـهرۆک وهزیرانـی ئـهو‬ ‫کاتهی بهریتانیا ڕوون بکاتهوه‪ ،‬به ناوبراوی وت‪" :‬دهمهوێت هێڵێک له یهکهم پیتی شاری ئاکر (شارێک له ئیسرائیل) واتـا ‪ A‬تـاکوو‬ ‫دوایین پیتی کهرکووک واتا ‪ K‬لهسهر ئهم نهخشهیه دیاری بکهم‪".‬‬ ‫بهرههم ساڵح‪ ،‬جێگری دووههمی جهو تاڵهبانی ڕێبهری حزبی یهکێتی نیشتمانی کوردستان پێیوایه ئهم جاره خـهڵک بـه پێچهوانـهی‬ ‫گرێبهستی سایکس‪ -‬پیکۆ دهبێ کارێکی زۆر بۆ نهخشاندنی سنووره نوێیهکان ئهنجام بدهن ههرچهند که به ڕاسـتی نـازانین چارهنووسـی‬ ‫خهڵک چ دهبێت‪.‬‬ ‫جێگری پێشووی سهرۆک وهزیرانی تورکیا زیادی کرد‪ :‬کێشهی سهرهکی خهڵکی ئهم ناوچهیه و جیهانی دهرهوه ئهمهیـه کـه ئـهوان تـهنیا‬ ‫دهزانن که شتێکیان ناوێت‪ .‬ئهوان هێشتاکه لهبارهی سیستهمی سیاسی و ئهوهی که چ جۆر سنوورێک گونجاوه‪ ،‬بڕیاریان نهداوه‪.‬‬ ‫نهوزاد هادی‪ ،‬پارێزگاری ههولێر به نیۆیۆرکری ڕاگهیاند‪ :‬سهدان ههزار کهس له خهڵک به بۆنهی ڕێککهوتنی سایکس‪ -‬پیکۆ و ئهو‬

‫‪205‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کێشانهی که به دوای ئهم گرێبهسته دروست بوو کوژراون‪ .‬ئهم گرێبهسته ڕێبازی مێژوو و سروشتی گۆڕا‪.‬‬ ‫زکــری مووســا‪ ،‬ڕاوێژکــاری سیاســی مهســعوود بــارزانی ســهرۆکی هــهرێمی کوردســتان دهڵێــت‪ :‬بــه دڵنیاییــهوه گرێبهســتی ســایکس‪ -‬پیکــۆ‬ ‫ههڵهیهک بوو‪ .‬ئهم گرێبهسته وهکوو هاوسـهرگیری زۆرهملـێ و بـهناچاری بـوو و لـه هـهمان سـهرهتا شـوومی خـۆی نوانـد چونکـه بـه بـێ‬ ‫پرسیار کردن له خهڵک لهبارهی داهاتووی ئهوان بڕیاری دا‪.‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کورد پریس ‪ /‬ڕێکەوتی‪٣ :‬ی مەی ‪٢١١١‬‬

‫‪206‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایكس پیكۆ و كاریگهرییهكانـی لـهسـهر كــورد‬ ‫رزگار حاجی حهمید‬ ‫كورد له وهتهی ههیه وهك نهتهوه لهسهر خاك و نیشتمانی خـۆی دهژی‪ ،‬ئیـدی لـه سـیاقی مێژووییـدا زۆرجـار خـاوهن قـهوارهی سیاسـی‬ ‫دهسهاڵت بوون‪ ،‬له مێژووی كۆندا خاوهن چهندین دهوڵهتی (لۆلـۆیی‪ ،‬گـوتی‪ ،‬ئۆراتـوو‬ ‫میدی‪....‬هتد) بوون‪ ،‬جیا له چهندین میرنشین چ له سـهردهمی ئیسـالم و لـه سـهردمی‬ ‫عوسمانی و سهفهوییهكاندا تاوهكو ناوهڕاسـتی سـهدهی نۆزدههـهم‪ ،‬رۆڵـی كاریگـهریان‬ ‫ههبووه له بـواری ئاوهدانكردنـهوه و دروسـتكردنی چهنـدین قـهاڵ و پـرد و رێگاوبـان و‬ ‫هــهروهها خــاوهن جبهخانــه و دروســتكردنی تــۆپ و لێــدانی ســكهی پــاره و كردنــهوهی‬ ‫چهنــدین قوتابخانــه‪ ،‬هــهنگاوی گــهوره و دیاریــان هاویشــتووه لــه شــكاندنی ســوپای‬ ‫داگیركهران و رووبهڕووی دوژمنانـدا‪ ،‬ئیـدی مانـای وا نییـه كـهم و كوڕییـان نـهبووه و هـیچ هـهلێكیان لـه دهسـت نـهداوه‪ ،‬بـهاڵم لێـرهدا‬ ‫دهرفهت نییه ههڵسـهنگاندن بـۆ هـهموو میرنشـینهكان بكـرێ و پهنجـه بخرێتـه سـهر گرفتـهكان‪ ،‬كهسـێك زانیـاری بوێـت لـهم بارهیـهوه‬ ‫بهئاسانی دهستی دهكهوێت‪ ،‬چهنـدین كتێـب و توێژینـهوهیان لهسـهر كـراوه و لێـرهدا خـاڵی سـهرهكی باسـهكه نـین‪ ،‬بـهپێی قۆناغـهكان‬ ‫چهندین رێكهوتننامهی گرنگیان بهستووه‪ ،‬یان ناوی هاتووه له زۆربهی پهیماننامهكاندا دوور و نزیك پهیوهندییان به كوردهوه ههیه‪،‬‬ ‫جۆری پهیوهندییهكه زیاتر نێگهتیڤ بووه نهك پۆزهتیڤ‪ ،‬بۆ كپكردنهوه و سـهركوتكردنی شـۆڕش و راپهڕینـهكانی كـورد بـووه‪ ،‬یهكـهم‬ ‫دابهشكردنی كوردستان له پهیمانی زههاو له ‪ ١١٣٩ / ٥‬زایینی له نێوان ههردوو دهوڵـهتی سـهفهوی و سـهردهمی شـا عهباسـی یهكـهم و‬ ‫دهوڵهتی عوسمانی له سوڵتان مورادی چوارهم مۆر كرا‪ ،‬بهپێی ئهم پهیمانهیه‪ ،‬كوردستان كرایه دوو بهشهوه‪ ،‬بهشی خۆرهـهاڵت خرایـه‬ ‫سهر دهوڵهتی سهفهوی و بهشـهكانی تـر لـه ژێـر دهسـهاڵتی دهوڵـهتی عوسـمانی لـه رووی ئیدارییـهوه مانـهوه‪ ،‬ئیـدی ئـهم دابهشـكردنه‬ ‫درێژهی ههبوو تا جهنگی جیهانی و دواتریش پهیمانی سایكس‪ -‬بیكـۆ ‪ ،‬كـه خـودی شـهڕهكه یـهكێك لـه هۆكارهكـانی تـهماهی دهوڵهتـه‬ ‫زلهێزهكــان و فراوانخــوازی ســهركهوتووانی جــهنگ بــوو بــۆ دابهشــكردنی ناوچهكــه‪ ،‬بهتایبــهت میراتــی پیــاوه نهخۆشــهكه (دهوڵــهتی‬ ‫عوسمانی) كه شكسـت خـواردوو و دۆڕاوی شـهڕ بـوو‪ ،‬ههرچهنـده ئینگلیـز لـه مێژبـوو چـاوی بڕیبـووه ئـهم ناوچهیـه‪ ،‬گـهوره بهرپرسـێكی‬ ‫وهزارهتی دهرهوهی بهریتانیا له ساڵی ‪ ١٩١٣‬دا وتبووی‪( :‬ئهگهر دابهشكردنی ماڵ و مـوڵكی دهوڵـهتی عوسـمانی لـه ئاسـیا بێـت‪ ،‬دهبێـت‬ ‫واڵتی میزۆپۆتامیا ئهو پارچهیه بێت ئێمه چاوی تێ دهبڕین)‪.‬‬ ‫(لورد كیرزن) پێش ههاڵیسانی جهنگ لهبهردهم ئهنجومهنی لۆردهكاندا وتی‪( :‬بێ پێچ و پـهنا ئهگـهر بڵـێن بهرژهوهنـدیمان لهناوچـهی‬ ‫كهنداوه و بهس‪ ،‬ئهوا بهههڵهدا چووین‪ ،‬زیـاتریش هـهر لـه ناوچـهكانی نێـوان بهغـداد و بهسرهشـدا نییـه‪ ،‬بـهڵكو درێـژ دهبێتـهوه بـۆ‬ ‫سهرووی بهغداد)‪ ،‬بێگومان مهبهستیان له ویالیهتی (موس )ه بهتایبهت كهركوك‪ ،‬بهریتانیا و ئهڵمانیا پێش جهنگی یهكهمی جیهانیی‬ ‫ئیمتیــازی دهرهێنــانی نــهوتی كــهركوكیان وهرگرتــووه‪ ،‬ئهمانــه و قســه و بهڵگــهی تــر زۆرن‪ ،‬دابهشــكردنهكه بــه شــێوهیهكی پراكتییكــی‬ ‫دهستكرا بهكۆبوونهوه و وتوێژ له نێوان فهڕهنسا و بهریتانیادا له كۆتایی (‪ )١٩١٥‬دا له شاری لهندهن به شێوهیهكی نهێنی‪ ،‬لـه ویـهن‬ ‫(فرانسۆ جۆرج بیكۆ) له كۆنسوڵی گشتی پێشوو له بهیروت‪( ،‬ئارسهر نیكلسن) جێگری وهزیری دهرهوه‪ ،‬نوێنـهری بـهریتانیا بـهاڵم هـهر‬

‫‪207‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫زوو گۆڕا به سێر مارك سایكس‪ ،‬ههربۆیه ناوی (سایكس بیكۆ)ی لێنرا كه گوزارشـته لـه نوێنـهری (بـهریتانیا و فهڕهنسـا)‪ ،‬ههرچهنـده‬ ‫روسیای قهیسهری ئهمهی زانی ئـهوانیش هاتنـه پێشـهوه داوای پشـكیان كـرد‪ ،‬سـازانۆف وهزیـری دهرهوهیـان نوێنهرایـهتی واڵتهكـهیانی‬ ‫دهكرد‪ ،‬كهوتنه مشتومڕ و دانوستان بۆ گۆڕینی سنووری جوگرافی رۆژههاڵتی ناوهڕاست و دابهشكردنی واڵتانی ژێر دهسهاڵتی عوسـمانی‪،‬‬ ‫بــهپێی بهرژهوهنــدی واڵتــانی هاوپــهیمانان‪ ،‬بــهاڵم دواجــار لــه نێــوان (ســار دوارد گــری) وهزیــری دهرهوهی بــهریتانیا و (بیــل كــامیون)‬ ‫باڵیۆزی فهڕهنسا له بهریتانیا له رۆژی ‪١١‬ی مایسی ‪ ١٩١١‬واژۆ كرا‪ ،‬كـه لـه (‪ )١٢‬بهنـد پێكهـاتبوو بـۆ دابهشـكردنی ناوچـهكانی ژێـر‬ ‫دهســهاڵتی عوســمانی‪ ،‬بهشــێك لــه بهنــدهكان پرســی دابهشــكردنی كوردســتان بــوو بهســهر خۆیانــدا‪ ،‬لهمــهڕ ناوچــه كوردییــهكان لــه‬ ‫رێكهوتننامهكهدا بهم شێوهیه بوو‪:‬‬ ‫• بهشێك له ناوچهی باكووری خۆرههاڵتی كوردستانی باكوور درا به دهوڵهتی روسیای قهیسهری‪.‬‬ ‫• ویالیهتی موس كه بهشێك بوو له باشووری كوردستان و ههروهها خۆرئاوای كوردستان درا به دهوڵهتی فهڕهنسا‪.‬‬ ‫• چهند ناوچهیهكی باشووری كوردستان درا به بهریتانیا‪ ،‬بهم شێوازه كوردستانی یهك پارچهی ژێر دهسهاڵتی دهوڵـهتی عوسـمانی بـه‬ ‫چوار پارچه دابهش كرا‪.‬‬ ‫سایكس پیكۆ له دوای شۆڕشی ئۆكتۆبهر‬

‫ئــهم پهیماننامهیــه زۆری نهخایانــد بــهو فۆرمــهی كــه پێشــتر لــه ســهری كــۆك بــوون‪ ،‬بــه تایبــهت لــه دوای ســهركهوتنی شۆڕشــی‬ ‫بهلشهفیكهكان له ‪٢٥‬ی ئۆكتۆبهری ‪ ١٩١٧‬به رێبهرایهتی (لینین)‪ ،‬دژی وهستانهوه و ئهم ههنگاوانهیان نا‪:‬‬ ‫ا‪ .‬بهنده نهێنییهكانی پهیماننامهكهیان ئاشكرا كرد‪.‬‬ ‫ب‪ .‬سوپای رووس لهو ناوچانه كشایهوه كه پێشتر داگیریان كرد بوو‪.‬‬ ‫ج‪ .‬وازیان هێنا لهو پشك و ئیمتیازانهی كه بهپێی رێكهوتنامهكه بهر روسیای قهیسهری كهوتبوو‪.‬‬ ‫ئهمهش فاكتهرێكی گرنگ بوو كه جارێكی دی له ناوچهكهدا چاو پیاخشاندن بكرێت‪ ،‬به دیاریكراوی له نێوان بـهریتانیا و فهڕهنسـادا‪،‬‬ ‫حكومهتی فهڕهنسا ترسی جێبهجێ نهكردنی پهیماننامهكهیان ههبوو‪ ،‬ههر بۆیه سـهرۆك وهزیرانـی هـهردووو دوای گفتوگـۆ و دانیشـتن‬ ‫گهیشتنه رێكـهوتن‪ ،‬بـهوهی فهڕهنسـا دهسـت لـه ناوچـهی موسـ هـهڵگرێت بـۆ بـهریتانیا‪ ،‬بهرامبـهر بهمـهش بـهڵێن درایـه فهڕهنسـا كـه‬ ‫بهشێكی سامانی نهوتی باكووری عیراقی پێ ببهخشرێت‪.‬‬ ‫هاتنی داعش‬

‫داعش رێكخراوێكی چهكـداری جیهـادی تونـدڕهوه‪ ،‬لـه منداڵـدانی پاشـماوهكانی قاعیـده و گروپـه تیرۆریسـتهكانی تـرهوه هاتـه بـوون‪،‬‬ ‫سهرهتا له سوریا كهوته دژایهتیكردن و شهڕكردن دژی ئۆپۆزسیۆن و گروپهكانی تر‪ ،‬دواتر پهڕینهوه بۆ موس و داگیركردنی تكریـت و‬ ‫رومــادی و دیالــه و تهنانــهت تــا زۆرێــك لــه شــارهكانی دهوروبــهری بهغــدا و بابــل و كهركوكیشــی گرتــهوه‪ ،‬مهترســییهكی گــهورهی لــه‬ ‫ناوچهكهدا دروستكرد‪ ،‬بووه خاوهن هێزێكی سـهربازی خـاوهن چـهك و جبهخانـه و تانـك و زریپـۆش و داراییـهكی بـههێز و دهستبهسـهرا‬

‫‪208‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫گرتن و بهقاچاخ فرۆشتنی نهوت‪ ،‬جگه له دانیشتووانی سنووری خهوفهتهكهیان‪ ،‬زۆرێك له هێزهكانیـان لـه دهوڵهتـه عهرهبییـهكان و‬ ‫واڵته بیانییهكانیشهوه ههزاران كهس پهیوهندی پێیانهوه كرد‪ ،‬قسهمان له سهر لوشـدانی سـامان و رهفتـاری دڕندانـهیان نییـه لهگـهڵ‬ ‫دانیشتووانهكهیدا‪ ،‬ئیدی دهوڵهتی خهوفهتی ئیسالمییان دامهزراند و رایانگهیاند كه سنووری دهستكردی سـایكس بیكـۆ كۆتاییهـات‪ ،‬بـه‬ ‫ئێستاشهوه له نێوان دوو دهوڵهتـدا بـه ئـارهزووی خۆیـان و بـه بـێ لهمپـهر هـاتوچۆ دهكـهن‪ ،‬سـنوورهكه لـه ژێـر كـۆنترۆڵی ئهواندایـه‪،‬‬ ‫لهههمبهر ئهم رهفتاره نامرۆڤانه و كوشتنی ههزاران ژن و مناڵ و سڤیل‪ ،‬دواتریش تێكـدانی رهوشـی ئـهمنی ناوچهكـه و مهترسـییان بـۆ‬ ‫سهر جیهان و لهمهڕ ئهم وهحشیگهری و تاریكپهرستییهدا كۆی واڵتان هاتنه دهنگ‪ ،‬بهههمان شێوه (ئهحمـد داود ئۆغلـو لـه وتارێكیـدا‬ ‫له بههاری ‪ ٢١١٣‬كه وهزیری دهرهوهی توركیا بوو راگهیاند‪ :‬رێكهوتننامهی سایكس بیكۆ گهیشتۆته كۆتایی و نهخشهی ناوچهكه گـۆڕانی‬ ‫بهسهردا دێت و كاریگهری بۆ سهر توركیاش دهبێت)‪ ،‬ئهم دانپیانانه ئهگهرچی درهنگ وهختـیش بێـت خوێندنهوهیـهكی دروسـته‪ ،‬كهواتـه‬ ‫بۆ گهونی توركیا زۆر گرنگه دهسهاڵت خۆیـان ئـهم راسـتییه بڵـێن‪ ،‬بـۆ عیـراق و سـوریا باشـتر ئامـانجی پێكـاوه كـه سـااڵنێكه تـهوهری‬ ‫سهركی شهڕن جیا له ملمالنێی توندی ناوخۆ بهكێشهی مهزههبی و نهتهوهییهوه‪ ،‬بۆته شهڕگهی هێـزه گـهورهكان و ئاوێتـهبوونی ئـهنتی‬ ‫بهرژهوهندی و جهمسهرهكان‪.‬‬ ‫داعش شهڕێكی نهگریس و ناڕهوای بهسهر گهلهكهماندا سهپاند‪ ،‬شهڕێك دوور له خواست ویستی نهتهوهكهمان و سـهركردایهتی سیاسـی‬ ‫كوردیان كرده ئامانج‪ ،‬بهدرێژای ‪ ١٢١١‬كم له شهڕی داعشداین‪ ،‬شـهڕ خزاوهتـه نێـو مـاڵی كـوردهوه كـه رۆڵـهی گهلهكـهمان و پێشـمهرگه‬ ‫مێرخاسهكان له بری ههموو جیهان دهجهنگن‪ ،‬لهم سنووره و رۆژئاوادا خوێنی براكـان (پێشـمه رگـه‪ ،‬شـهڕڤانان‪ ،‬گـهریال) تێكـهڵبوون‪.‬‬ ‫تاكــه هێــزن لهســهر زهوی بــهكردار شــهڕی تیــرۆر دهكــهن و ســهركهوتوو بــوون لــه شكســتهێنانی داعشــدا‪ ،‬كــه ئــهم فاكتــه كۆمهڵگــهی‬ ‫نێودهوڵهتی دهیزانێ و بۆته هۆی مشتومڕ و گهرمـه باسـی زلهێـزان و ناونیشـانی رۆژنامـه جیهانییـهكان‪ ،‬بهداخـهوه جـارێكی تـر مێـژوو‬ ‫دووبـاره دهبێتـهوه و جینۆسـاید و ژههربـاران دهكـرێین‪ ،‬بهدڵنییایـهوه كـورد بـهردهوام دهبێـت تـا سـهركهوتنی یـهكجارهكی و گهڕانــهوهی‬ ‫داعش بۆ باوهشی ئهمیرهكانیان و بهدیهێنانی مافه نهتهوهیی و دیموكراسییهكان‪.‬‬ ‫كورد له هاوكێشهی سیاسیدا‬ ‫ماوهیهكه رۆژانه له ویهن حزب و كارهكتهره سیاسییهكان و میدیاوه دهوترێت كـه رۆژهـهاڵتی ناوهڕاسـت لـه رووی سیاسـی و ئـابووری و‬ ‫ئهمنی و سهربازییهوه ئاگره و دهكوڵێت‪ ،‬چاوهڕوان دهكرێت نهخشهی رامیاریی و هاوكێشهی سیاسی بگۆڕێت‪ ،‬چیتر سنووره دهستكردهكان‬ ‫پیرۆز نین‪ ،‬سایكس بیكۆ سهدهیهك تهمهن تێدهپـهڕێنێت و تـابووتی بـۆ ئامـادهكراوه و تـهڵقینی دهخوێنرێـت‪ ،‬ئـهوهی تێبینـی دهكرێـت‬ ‫كۆی هێزه سیاسییهكانی دنیا و ناوچهكه لهسهر خهتن‪ ،‬هاوكات دركیان بهههستیاری دۆزهكه كردووه‪ ،‬له ویهكـهوه بـۆ رهوینـهوهی ئـهو‬ ‫مهترســییانه كــه تارمــایی گهیشــتۆته كــۆی واڵتــان‪ ،‬لــه ویــهكی تــرهوه بۆئــهوهی لــه دوای ئــاوابوونی ئــهو مهترســییانه و داڕشــتنهوهی‬ ‫رۆژههاڵتی ناوهندی نوێ بهرژهوهندییهكانیان و پشكیان مسۆگهر بكهن‪ ،‬لێرهدا پرسیارگهلێك لهسهر شانۆی سیاسی كورد خۆیان نمـایش‬ ‫دهكهن‪ ،‬ئایا جهستهی كورد دیسانهوه به ئهنجن كـراوی دهمێنێتـهوه یـان دهبێتـهوه خـاوهن پشـكی خـۆی؟ ئایـا كـورد جـارێكی دی كـارتی‬ ‫فشاره و تا بهدیهێنانی مهرامهكانیان به كارمان دێنن یان هاوبهشی راستهقینهن؟ ئایا چیتـر مێـژوو دووبـاره نابێتـهوه و غـهدرمان لـێ‬ ‫ناكرێـت؟ ئــهوهی لـه ئێســتادا دهگـوزهرێ پشــتیوانییهكی نێودهوڵـهتی بــۆ كـورد ههیــه‪ ،‬رۆژانـه لــه ئاسـتی وهزیرانــی دهرهوه و بــهرگری و‬ ‫پهرلهمان و راوێژكاری سهربازی و چهندین دامهزراوهی فهرمی و نافهرمی تـر سـهردانی هـهرێم دهكـهن‪ ،‬جیـا لـه چـهك و تهقهمـهنـی و‬

‫‪209‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كهرهستهی سهربازی‪ ،‬ئهمانه و له سهنتهری بڕیار و میدیاكاندا باسی قارهمانێتی و رۆڵـی پێشـمهرگه و شـهڕڤانان و هێزهكـانی نـاوخۆ‬ ‫دهكهن له شهڕی دژه داعشدا له باشوور و رۆژئاوای كوردستاندا‪ ،‬ئهمیشیان خاڵێكی گرنگه‪ ،‬چونكه ئهوان بڕیاریاندا بێ دوو دڵی و بێ‬ ‫گوێدانه فاكتهرهكانی تر جێبهجێی دهكهن‪ ،‬كهواتـه فاكتـهره ناوخۆییـهكان لـه بـارن یـان لـه ئاسـتی رووداوهكانـدا زهمینهسـازی كـراوه؟‬ ‫بێگومــان نــهخێر جگــه لــه بــههێزیی ســهنگهرهكانی پێشــمهرگه چهنــدین قــهیران جهســتهی هــهرێمی داگیركــردووه‪ ،‬هــهر لــه قــهیرانی‬ ‫سهرۆكایهتی ههرێم و پهكخستنی سهرۆكایهتی پهرلهمان و قهیرانی بێ مووچهیی و گرانیی بازاڕ و بێكاریی و كچی بهلێشاوی گـهنجان‬ ‫و نا دادپهروهریی بوونی ههیه‪ ،‬كۆی چین و توێژهكان ناڕازیی و قوربانیی ئهو دۆخه سیاسی و ئـابووری و قهیراناویـهن و ئـهو رهوشـه‬ ‫ههســتیار و گومانــاویی و نــاجێگیره بــهرۆكی خــهڵكی گرتــووه‪ ،‬ئیــدی نووســینی ئــهو هــهموو پــرۆژه و ئهنجامــدانی زنجیــره كۆبوونــهوهی‬ ‫بێئهنجام و بێبهرههم جگه له كات بهسهربردن هیچی سهوز نهكردووه‪.‬‬ ‫بهپێچهوانهوه تادێت بـێ متمانـهیی زیـاتر دروسـت دهكـات‪ ،‬بـێ متمانـهیی لـه نێـوان خـهڵك و حكومهتـدا‪ ،‬بهغـدا و هـهرێم‪ ،‬خـهڵك و‬ ‫ویهنه سیاسییهكان‪ ،‬لهنێوان حزبـه سیاسـییهكان خۆیانـدا كـه كێشـهكان لـه بنهڕهتـدا سیاسـین و لێـرهوه سـهرچاوهیان گرتـووه‪ ،‬تێكـڕا‬ ‫گلهیی زۆر و رهخنهی توندمان لـه هاوپـهیمانان و داگیركـهران ههیـه كـه پـێش سـهدهیهك و سـهد سـاڵ پـێش ئێسـتا‪ ،‬لـه بـری ئـهوهی‬ ‫كوردستان بكهنه دهوڵهت خاكی كوردانیان پارچه پارچه كرد‪ ،‬ئێستا خۆمان كار بۆ ئهوه دهكهین‪ ،‬یهكێك لهو چوار پارچهیه دوو لـهت‬ ‫بكهین و بیكهینه دوو ئیدارهیی (سلێمانی و ههولێر)‪ ،‬چهند شورهییه ئهم بیركردنهوهیـه‪ ،‬ئـهم جـۆره ئهقڵیهتـه هـهر كهسـێك وا بكـات‬ ‫بهدڵنییایهوه گه به هیچ شێوهیهك قبوڵ ناكات‪ ،‬كهچی له بری سازان‪ ،‬لێكترازان خراوهته جهستهی زۆرێك له سیاسـییهكانهوه‪ ،‬ئـهم‬ ‫وتارانــه و ههســتكردن بــهم راســتیانه دادمــان نــادات‪ ،‬دڵنیــام ئێــوهش ئهمانــه دهزانــن‪ ،‬كــۆی حزبــهكان بهرپرســن بهرامبــهر ئــهو دۆخــه‬ ‫قهیراناوییهی ئامادهیی ههیه‪ ،‬راسته ئـهو بهرپرسـیارێتیه رێژهییـه و ههنـدێك زیـاتر و ههنـدێك كـهمتر تیایـدا پشـكی بهردهكـهوێت‪،‬‬ ‫وهلێ دهرئهنجام تێكڕا بهرپرسیارین‪ ،‬ههربۆیه تازووه بهسازان ماڵی كورد رێكبخهین و كۆی ئهو كێشـانه چارهسـهر بكرێـت و چاكسـازی‬ ‫ریشهیی بكرێت‪ ،‬پهله بكرێت له بنهبڕكردنی گهندهڵی و ناهاوسهنگی جوگرافی نهمێنیت‪ ،‬چیتر خۆمان له بهرپرسـیارێتی نهدزینـهوه و‬ ‫بهچاویلكهی نهتهوهییهوه مامهڵه لهگهڵ پرسـهكان بكـهین‪ ،‬دوور لـه عهقڵیـهتی حزبایـهتی تهسـك و پـاوانخوازی‪ ،‬واز لـه هاوكێشـهی‬ ‫دۆڕان و سهركهوتن بێنین‪ ،‬گرنگ ئهوهیـه گـه سـهركهوتوو بێـت‪ ،‬ئهگـهرنا ملمالنێـی حـزب و ویهنـه سیاسـییهكان مهترسـی لێكترازانـی‬ ‫لێدهكهوێتـــهوه و ئاسایشـــی نهتـــهوهیی دووچـــاری قـــهیران دهبێـــت‪ ،‬بـــهبێ چارهســـهركردنی كـــۆی قهیرانـــهكان ئاینـــدهمان لـــه بـــهردهم‬ ‫مهترسیدایه‪ ،‬سوود له گۆڕانكارییهكان نـابینین و پرسـی كـورد بۆسـهدهیهكی تـر دوا دهكـهوێت‪ ،‬تێكـڕا تووشـی بهرپرسـیارێتی مێژوویـی‬ ‫دهبین‪.‬‬ ‫سهرچاوهكان‬ ‫‪ -١‬كهیوان ئازاد ئهنوهر‪ ،‬چهند وپهڕهیهك له مێژووی نوێ و هاوچهرخی گهلی كورد ‪ ،‬چاپی دووهم‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ساڵی ‪.٢١١١‬‬ ‫‪ -٢‬رزگار حاجی حهمید‪ ،‬ههشتا ساڵ لهمهوبهر یهكهمین حكومهتی كوردی بهڕێبهرایهتی شـێخ مـهحمودی حهفیـد‪ ،‬رۆژنامـهی كوردسـتانی‬ ‫نوێ‪ ،‬ژماره ( ‪ )١٧٤ ١‬ساڵی ‪.١٩٩٨ / ١١ / ١٥‬‬ ‫‪ -٣‬عومهر ئهلدیراوی‪ ،‬جهنگی جبهانیی یهكهم‪ ،‬وهرگێڕانی سهفین ووچاك‪ ،‬چاپخانهی چوارچرا‪،‬چاپی دووهم‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ساڵی ‪.٢١١٩‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستانی نوێ ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٨ :‬ی ئەپریلی ‪٢١١١‬‬

‫‪210‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس پیکۆ لە بیری مرۆڤی کورد دایە؟‬ ‫محمد مندالوی‬ ‫خوێنەری هێژا‪ ..‬پێش سایکس پیکۆوەکەی فەرنسا و بەریتانیا و رووسیای قەیسەری‪ ،‬کە لە مانگی جوزەردان (مـای) سـاڵی (‪ )١٩١١‬لە‬ ‫نێوانیادا واژۆ کرا‪ ،‬کە بە گوێرەی ئەو ڕێکەوتننامەدا و پاشان ڕێکەوتننـامەی لـۆزان دا زۆربەی‬ ‫وواڵتەکانی ڕۆژهەاڵتی ناوەراست بە کوردستانیشەوە دابەش کردن لە نێوان هەردووکیـان دا‪ ،‬کە‬ ‫ئەو ســەردەمە بــێجگە لە رووســیا‪ ،‬کە پــاش ســەر کەوتنــی شۆرشــی ئوکتــوبەر لە ڕێکەوتننــامەکە‬ ‫کێشــایەوە‪،‬کەچی ئەوانــی ت ـر دوو هێــزی داگێــرکەری گەورەی جیهــان بــوون‪ .‬بەاڵم ئەو ســایکس‬ ‫پیکۆوەی کە لە کەلەپوری کوردی دایە؟‪ ،‬هەمانکە لە سەرەوە هێمامـان بـۆی کـرد لە ناونیشـانی‬ ‫وتارەکە‪ ،‬هەر لە مێژە‪ ،‬لە سەرەتای ژیانی کوردەواری دا‪ ،‬لە ناو بیـری مرۆڤـی کـورد و لەسـەر‬ ‫ئەرزی واقیعی کوردستان دا جێگیر بووە!!‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬لە درێژایی وپەرەکانی مێـژوو دا نـابینی‬ ‫کوردستان ڕۆژیک لە ڕۆژان وەکو وواڵت یەک پـارچە و یەک گرتـوو بـووە؟؟‪ .‬بـۆ زانیـاری‪ ،‬ئەگەر‬ ‫سایکس پیکـۆوەکەی فەرنسـا و بەریتانیـا کوردسـتانیان کـرد بە چەنـد بەش و دابەشـی کـرد بەسـەر چەنـد واڵتیکـی کـارتونی دا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫خــودی کــوردەکە‪ ،‬باشــووری کوردســتان بە تەنهــا کــرد بە ســێ بەش‪ ،‬بە ئەرز و مــرۆڤەوە‪ ،‬ئەوە دەڤەری بەهــدینانە‪ ،‬کە قەت لە گەڵ‬ ‫دەڤەری سۆران یەک ناگری‪ ،‬نە وەکو ئەرز‪ ،‬نە لە بواری زمانەوە‪ ،‬ئەگەر لەبیرتانە‪ ،‬لە سەردەمی داگێر کەری عەرەبـی خـوێن مـژ یەک‬ ‫زاراوەی ڕەسمی لە باشوور کوردستان بوونی هەبوو‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ بە بوونی دەسەاڵتی کـوردیەوە بـوو بە دوو زاراوەی ڕەسـمی پـێ ئەڵـێن‬ ‫ســۆرانی و بەهــدینانی!!‪ .‬دیســان‪ ،‬لە گەرمەی ملمالنــی ڕامیــاری و دارایــی لە نێــوانی پارتەکــان لە ســەر دەســەاڵت و پــارە‪ ،‬گەرمیــانی‬ ‫چەوســـاوە هەر لە بەدرە و جەســـانەوە هەتـــا ئەگەیە کەرکـــووک‪ ،‬لە گەڵ کوردەکـــانی بەغـــدا دا بە یەک جـــاری لە بیریـــان چـــوون!!‪.‬‬ ‫خـــوێنەری بەڕێـــز‪،‬لەو ڕۆژەوە دیـــار بـــوو کە ئەم ســـەرکردانە کـــوردە ڕەســـەنەکەی گەرمیـــان بە ئەرز و خەڵـــکەوە لە بیـــر کەن‪ ،‬کـــاتی‬ ‫قەبووڵیان کرد ڕاپڕسی لە سەر خاکەکەی بکەن!!‪ ،‬ئاخر لە کوێ جیهان دا نەتەوەیک یان سەرکردەییک قەبووڵ ئەکا ڕاپڕسی لە سـەر‬ ‫خاکی وواڵتی خۆی بکا!!‪ .‬با بچینەوە سەر ئەسلی بابەتەکەمان‪ .‬ئـاخر کەی نەتەوەی کـورد زمـانی یەک گرتـووی هەبـووە؟؟‪ .‬کەی تـاکی‬ ‫کــورد خــۆی بە کوردســتانی ناســیوە؟؟‪ .‬ئەوە پارتەکــان و ســەرکردە مێژوویەکانمــانن‪ ،‬لە ســەر هەموویــانەوە جەو تاڵەبــانی کە لە‬ ‫لێدوانەکانی ئەو سەردەمەی کە تەوانەی قسەکردنی هەبوو دان بە سنوورە دەست کردەکەی سایکس پیکۆوەکەی فەرنساو بەریتانیا ئەنـا‬ ‫و بێ هیچ ڕێزگرتن و گرنگی پێدان بە نەتەوەی کورد هەمیشە دووپاتی کردەوە کە باشووری کوردستان بەشیکە لە عێراق!!‪ .‬ئەمڕۆیش‬ ‫بۆ دریژە پێ دان بە سیاسەتە نا کوردیەکەی ئەو شاگردەکانی لە هەموو ڕاگەیانـدنەکانی کوردسـتان دووبـارەی ئەکەنەوە‪ ،‬کە باشـووری‬ ‫کوردستان بەشیکە لە عێراق!!‪ ،‬یان کورد بێ بەغدا ناتوانی هەرێمەکەی خۆی بە ڕێیەوە ببـا ئامـانجی سـەرەکییان لەم دژایەتـی کـردنە‬ ‫کوشــتنی داخــوازی ســەر بەخــۆیی کــوردە لە باشــووری کوردس ـتان تــا ســەر نەکەوی بــۆ هەمیشــە و هەر بمینــی وەکــو کە ئەوان ئەیەوێ‪،‬‬ ‫ژێردەســتەی عەرەبــی زۆردار لە عێراقــی دروســتکراو بە دەســتی ئینگلیزەکــانی نەفــرین کــراو‪ .‬خــوێنەری هێــژا‪ ،‬ئەم پــیالنە چەپەڵە‬

‫‪211‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کـاریگەری زۆری هەبـوو و هەیە لە سـەر بەشـیکی زۆری گەلـی کــورد لە باشـووری کوردسـتان و نـاوچە دابراوەکـانی‪ ،‬کە بە بــوونەی ئەو‬ ‫پیالنە ڕەشەی عێراقچەتیەکانی ئەمڕۆ کە خۆیان وەکو عێراقی ئەناسن نە وەکو کوردستانی!!‪ .‬با خـوێنەری هێـژا ئەگەر نـازانی ئێسـتە‬ ‫بزانی‪ ،‬کە ئەمە مەترسی گەورەیە بۆ ئیستەو ئایەندەی کورد و کوردسـتان‪ .‬ئایـا ئەمـانە وەکـو (بـژاردە)ی کـورد‪ ،‬نەبـایەت گەلەکەیـان‬ ‫هان بدەن بۆ خۆ ناسین و سەر کەوتنی یەک جارییان؟‪ ،‬بەاڵم بەداخەوە‪ ،‬ئەوە بە چاوی خۆتان ئەبینن چۆن؟ هەستی واڵت پارێزی لە‬ ‫ناخی دڵی تاکی کورد دا زیندە بەچـاڵ ئەکەن‪ ،‬کـاتی کە بـێ شـەرمان ئەڵـێن بـا لە گەڵ بەغـدای قـوتی کـورد بـڕ بمینیـنەوە‪ ،‬چـونکە‬ ‫کوردســــتانیکی ســــەربەخۆی لە بەرژەوەنــــدی کــــورد دا نیــــیە‪ ،‬ئە ئەمە قســــەی ئەو بەڕێــــزانەیە!!‪ .‬هەر خــــودی ئەم حیــــزبە؟‪ ،‬کە لە‬ ‫حکومەتەکەی هەرێمی کوردستان هاوبەشە سنوری بەزاند و چوو لە گەڵ حکومەتی بەغـدا بە شـێوەیکی نهێنـی گفتوگـو کـرد‪ ،‬لە کاتیکـا‬ ‫گفتوگو کردن لە گەڵ بەغدا دا تایبەتە بە حکومەتی هەرێمـی کوردسـتان‪ ،‬چـونکە حکـومەت لە گەڵ حکـومەت دا کـۆدەبێتەوە نە حیـزب‬ ‫هەڤااڵن!!!‪ .‬ئەم ڕەفتارە نا مەسئوونە‪ ،‬بێجگە لەوەی کە زەرەری گەورە لە بەرژەوەندی کورد و کوردسـتان ئەدا هـیچ سـوودیکی نیـیە بـۆ‬ ‫کــورد!!!‪ .‬دیســانەوە‪ ،‬لە سیاســەتە چەوت وهەرزەکارەکانیــان دا ئەمە چەنــد ســاڵە جەو تاڵەبــانی لە ســرۆکایەتی عێــراق دەرچــووە و‬ ‫کەسی تر کە هەر سەربەخۆیانە سەرۆکیکی بێ دەساڵتی عێراقە‪ ،‬بەاڵم پارێزەری کەرکووک کە دیسان سەر بە ئەوانە هێشـتا ویـنەکەی‬ ‫جەو تاڵەبانی لە پارێزگای کەرکووک لە پشت سەری هەڵیواسیوە!!! نازانم‪ ،‬سـەرۆکە چـاو خـێلەکە چـۆن ئەمە قەبـووڵ ئەکـا!!!‪ .‬هەر‬ ‫وەکو ئێوە ئەزانن‪ ،‬کە ئەق وەرگێڕی ئەو شتەیە کە چاو ئەیبینی‪ ،‬ئەم کابرایشە چاوی خێلە یەک وەکو دوو ئەیبێنی‪ ،‬بەم بوونەیە دا‬ ‫لەخەیاڵیــدایە کە هەر واڵتێــک دوو ســەرۆکی هەیە!!!‪ .‬نگــبەتەکە لەوەدایە کە خۆییشــی ‪ -‬ســرۆکە ســپێرەکە‪ -‬بە ســەردانیک هــات بــۆ‬ ‫کەکووک و لە ناو پارێزگا دا لە گەڵ پـارێزەری کەرکـووک لە ژێـر ویـنەکەی جەو تاڵەبـانی کۆبـووەوە لە گەڵ پـارێزەر!!! ئایـا ئەمە‬ ‫ئەوە نا گێنی کە ئەم کابرایە لە ویکی تـروە خـۆی بـاوەری بە خـۆی نیـیە کە سـرۆک کۆمـارە‪ ،‬کـاتی کە قەبـووڵ ئەکـا لە ژێـر ویـنەی‬ ‫ســەرۆکی رۆیشــتو کۆبــووەوە!!!‪.‬هەر بەم هۆکــارانەوە زۆربەی زۆری ئەنــدامان وویــانگرانی پارتەکەیــان هاتنەپاڵیــان (انتمــا )یــان بــۆ‬ ‫عێراقە نە بۆ کوردستان!!!‪ .‬ئەگەر باوەرتان نیـیە‪ ،‬ئەوە وپەرەکـانی نێـت و فێسـبووکن کە شـایەت حـاڵن‪ ،‬کـاتی شـت دەنووسـن‪ ،‬وەکـو‬ ‫مرۆڤیکی عێراقی دەنووسن نە وەکو کوردستانی!!!‪ .‬ئەو ڕۆژ یەکیک لە پارتەکەی جەو ‪ -‬هێرۆ لە نووسـینیک دا لە فێسـبووک ستایشـی‬ ‫عەبد ئەلکەریم قاسمی کرد‪ ،‬ئەگەر ئەو تاوانانەی کە قاسم لە شەستەکان دژ بە گەلی کـوردی کـرد‪ ،‬بە چـاوی ئەمـڕۆ بـراوردی کەیـن‬ ‫لە گە تاوانەکانی سـەدامی گۆربەگـۆر لە هەیشـتاکان هـیچ فەرق و جیـاوازییکی لە نێوانیـان دا نیـیە؟؟‪ .‬مەگەر ئەوە عەبـد ئەلکەریـم‬ ‫نەبوو شەر دژی کـورد هەڵگیرسـان لە سـاڵی (‪)١٩١١‬؟‪ .‬مەگەر هەر ئەو نەبـوو ڕۆژنـامە کوردیەکـان لە بەغـدا داخسـت؟ مەگەر هەر ئەو‬ ‫نەبوو مۆڵەتی پـارتی دیمـوکراتی کوردسـتان گەڕانیـوە (سـحب)؟‪ .‬مەگەر ئەو نەبـوو کـار بە مـادە سـێ دەسـتوری کـاتی عێـراق نەکـرد و‬ ‫وستانێتی‪ ،‬کە ئەو مادەیە گـوت کـورد و عەرەب لەم واڵتە شـەریکن؟؟‪ .‬مەگەر هەر ئەو نەبـوو ویسـت مەو (مسـتەفای بـارزانی) لە گەڵ‬ ‫نێرراوەکەی خۆی بکۆژی؟؟‪ .‬پاش ئەو بە دە ساڵ سەدامی لەعنەتی عەینی تاوان دوو بـارە کـردەوە‪ ،‬بەاڵم هەر وەکـو ئەو سـەر نەکەوت‬ ‫لە تــاوانەکەی؟؟‪ .‬زۆر ش ـت هەن کە ئەنــدامانی پــارتەکەی تاڵەبــانی ‪ -‬هێــرۆ یــان زۆریــنەی خەڵکــی کــورد کە پــێ هەڵســن رەفتــاری‬ ‫کوردستانی بوون پێیەو نییە؟؟‪ .‬بەداخەوە‪،‬بەم ڕۆژانە برادەریکی کـوردی شـیعە (فەیلـی) کە ڕۆشـنبیرە وشـاعیرە و نووسـەرە و ئەکـتەری‬ ‫شــانۆیە‪ ،‬لە فێســبووک بینــیم وێــنەی یادگــاری لە گەڵ تورکم ـانیکی ڕەگەزپەرســت و دوژمنــی گەلــی کــورد گرتوبــوو‪ ،‬کە نــاوی فەوزی‬ ‫تەرزییە!!‪ ،‬ئایە ئەم کوردە شیعەیە ئەوەندە گەوجە کە نـازانی‪ ،‬ئەم کـابرای ترکمـانە خـۆی و کەمـایەتیە ترکمـانەکەی کە پاشـماوەی‬ ‫عوسمانیەکان وسەفەویەکانن تابووری پێنجی تورکیای تورانی و ئێرانی شیعەن لە کوردستان و عێراق دا؟!‪،‬بێ گومان مەترسـی دارن بـۆ‬ ‫سەر ناوچە دابراوەکانی کوردستان؟؟‪ .‬ئەوە دوینی بەچاەی خوتان بینی لە شارۆچکەی تووزخورماتوو چیـان کـرد؟؟‪ .‬هەر وەکـو گـوتم لە‬ ‫ناو قسەکانم دا مەترسی دارن بۆ دوا ڕۆژی کورد و کوردستان‪ .‬لێرا پرسیار ئەکەین‪ ،‬ئەبێ ئەم کابرا کوردە شیعەیە بەو هەموو نازناوە‬

‫‪212‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەدەبی و هونەریە کە هەیەتی تا ئێستە نازانی کورد چییە و کوردستان چییە!!‪ ،‬وواڵت بـوون چیـیە!!‪ .‬یـان ئەوەی پـێش چەنـد ڕۆژ لە‬ ‫نــاو پەرلەمــانی عێــراق روو ئەدا‪ ،‬کــاتی کە دوو پەرلەمانتــاری کــورد چــوون لە گەڵ هەتیوەکــانی ســەدامی لەعــین دژ بە نەتەوەکەی‬ ‫خۆیان!!!‪ .‬ئەگەر ئەمە حاڵی ڕۆشنبیرو سیاسـی کـوردە‪ ،‬بـۆ نەفرینـی کـوردە نەخـۆەنەوارەکە کەیـن کـاتی ئەبـێ بە جـاش و داربەدەسـتی‬ ‫داگێر کەر!!‪ .‬ئایا ئەمە ئەوە نییە کە لە ناونیشانی ووتارەکە هـاتووە‪ ،‬کە سـایکس پیکـۆوی کـوردی پـێش و پـاش سـایکس پیکـۆوەکەی‬ ‫فەرنسا و بەریتانیا لە ناو بیری مرۆڤی کورد جێگیرە؟؟!!‪ .‬ئەمڕۆ ئەرکە لەسەر شانی هەر تاکیکی نەتەوەی کورد‪ ،‬کە بایستی قۆنـاغی‬ ‫بێ گرنگی پێـدانە (و مبـاو ) بە جـێ بهیلـی و بچێـیە نـاو قونـاغی تێکۆشـەری ماندوونەناسـی بـۆ دامەزرانـدنی واڵتـی سـەر بەخـۆی‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ئەو واڵتە لە ناو مێشکێیش دایبمەزرینی هەر سەر کەوتنیکـی گەورەیە بـۆ گەلـی کـورد‪،‬بێ گومـان ڕۆژیـک دێ ئەبـێ بە‬ ‫ڕاســتی (واقیــع ) لە ســەر ئەرزی کوردســتان؟‪ .‬چــونکە لە ســەردەمی گلۆبــالیزم‪ ،‬ئەگەر کــورد بە قســەی تاڵەبــانی و پــارتەکەی بکــا‬ ‫تاهەتاهەتایە وەکو نەوکەر لە ژێر دەستی شروگیەکانی باشووری عێراق رزگاری نابێ و قەت نـاتوانی وەکـو نەتەوەیکـی سـەر بە خـۆی‬ ‫تا بەسەر درێژە بە ژیان بدا وەکو گەونی سەرکەوتووی جیهان دا؟‪ .‬بێ گومان‪ ،‬ئەگەر نەتەوەی کورد لە کاتیکی دیاری کراو دا هەوڵێ‬ ‫سەر کەوتنی یەکجاری نەیدا‪ ،‬ئەوە لە دوا ڕۆژ دا کاتی کە نەتەوەکان بەهۆیکەوە ئاماژە بۆی ئەکەن‪ ،‬ئەڵێن گەلی کورد خوا لێ خۆش‬ ‫بێ‪ ،‬چونکە ئەو کات بوونی نییە؟‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستانپۆست ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٧ :‬ی ئەپریلی ‪٢١١١‬‬

‫‪213‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دوای سەدەیەك‪ ،‬دروستبونی دەوڵەت‪ ،‬یان لێكترازانی زیاتر‬ ‫فههمی بورهان‬ ‫‪ ٢١١١ / ٥ / ١١‬ســەدەیەك بەســەر رێكەوتننــامەی ســایكس بیكــۆدا تێئەپەڕێــت‪ ،‬كە لەنێــوان واڵتــانی بریتانیــا ‪ -‬فەرەنســا ‪ -‬روســیا‪،‬‬ ‫مۆركراو دو ساڵ دواتر نەخشەكەی راگەیەنراو جێبەجێكرا‪ ،‬كوردستانو واڵتـانی كوردیـان بەسـەردا‬ ‫دابەش كراو لەهەمان چركەسـاتی بەسـتنی رێكەوتـنەكەدان‪ ،‬واتە دوای سـەد سـاڵ مێـژوی گەونـی‬ ‫ناوچەكە لەیەك چوارچێوەدا چەقی بەستوە‪ ،‬كـورد تەواو وەك ئەوكـات مـاڵی پەرتەوازەو ناڕێـكو‬ ‫شپرزەیە‪ ،‬توركو فارسو عەرەبـیش سـەبارەت بەكـوردو كێشـەكەی‪ ،‬هەمـان سـتراتیژو تێڕوانینیـان‬ ‫هەیە‪ ،‬واڵتانی زلهێزیش هیچ دەستەبەرێكی راستەقینەی دیموكراسـییان بـۆ نـاوچەكە وەك بەدیلـی‬ ‫سیستەمە فاشیسـتەكانی هەرێمـایەتی نیـیە‪ ،‬ئەوەی گـۆڕاوە تەنهـا زەمەنو ئـاوابونی تەمەنـی نەوە‬ ‫جیاوازەكان بوەو هیچی تر‪.‬‬ ‫رەنگە دوای سەد ساڵ قورس بێت بۆ نەتەوەیەكـی بـێ دەوڵەتـی وەك كـورد‪ ،‬هەروا بەسـانای ئەم سـەدەیە بەسـەریا گـوزەر بكـاتو هـیچ‬ ‫خوێندنەوەیەك‪ ،‬یان لێكدانەوەیەكی واقیعی دور لەهەڵچونە‪ ،‬دەرونییەكان بۆ كۆی روداو و هەڵچونو گـالنو سـەركەوتنەكانی ئەم سـەد‬ ‫ساڵە نەكات‪.‬‬ ‫ئەگەر ورد تەماشــای رابــردو بكەیــن‪ ،‬دەرئەكەوێــت ئەوەی هەنــوكە لەگۆڕەپــانی سیاســی كوردســتان بەبەشــە جیاوازەكــانیەوە روئەدات‪،‬‬ ‫لەپەرتەوازەییو بونی زیاد لەخیتابێكو زیاد لەدیدێك بۆ داهـاتوی ئەم نەتەوە بـێ دەوڵەتە كـارێكی زۆر نـامۆ نەبێـت‪ ،‬چـونكە ئەوەی‬ ‫لەســەد ســاڵی ئــێمەدا زۆرتــرین پانتــایی مێژومــانی داگیركــردوە‪ ،‬ئەم جــۆرە لەناتەبــاییو نــاڕێكییەی نــاوخۆی كــوردە‪ ،‬شــەڕی نــاوخۆ‪،‬‬ ‫خیانەتو دەست لەگەڵ دوژمن تێكەڵكردن‪ ،‬رێكنەكەوتنو سەنگەرلێكدان دژبەیەك‪ ،‬رەهەنـدی زاڵـی ئەم نەتەوە بـێ دەوڵەتەیە‪ .‬رەنـگە‬ ‫تەنها نەتەوە بین بیری نوێی فەلسەفە فرەییو پێكەوەی مۆدێرنەو دەسكەوتەكانی دیموكراسیەتو بەهاكـانی جاڕنـامەی گەردونـی مـافی‬ ‫مــرۆڤو عەولەمەو كــرانەوەی ســنورەكانو بەگونــدبونی گەردون‪ ،‬كەمتــرین كــاریگەری لەســەرمان وەك نەتەوە هەبوبێــت‪ ،‬ئەوەی پــێش‬ ‫رێكەوتننامەی سایكس بیكۆ وەك دەردێكی كوشندە لەناومان بونی هەبوبێت هەنوكە بەبیرو رێژەی زیاتر هەر ماوەو پانتـایی گەورەتـری‬ ‫لەژیانی سیاسیو ئابوریو فەرمانڕەواییماندا داگیر كردوە‪.‬‬ ‫دوبەرەكییو خیانەتو دابەشبونمان بەسەر زیاد لەئەجندایەكی دەرەكیو پەرتەوازەی ناوخۆی وەك جاران بەزیادەوە ئامادەیی هەیە‪.‬‬ ‫لەباشور هێزەكان ناتەبان نـاڕێكن‪ ،‬لەرۆژهەاڵت سـەرباری خەبـاتی سـەخت‪ ،‬هێزەكـان لەدوانەوە بـۆ چـوارو لەچـوارەوە بـۆ هەشـت لێـك‬ ‫تــرازاون‪ ،‬لەرۆژئــاوا نە ســازانو رێكــنەكەوتن‪ ،‬ســەرباری دۆخــی قورســی سەرشــانیان‪ ،‬بەاڵم رەهەنــدی دیــارو خــاڵی ووازی كــوردانە‪،‬‬

‫‪214‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لەباكوریش جیاوازیو دابەشبونەكان ئەمڕۆ لەدوێنێ زیاترەو بۆ داهاتوش روداوەكان ئاماژەی ملمالنێـی تونـدترمان نیشـان ئەدەن‪ ،‬بـۆیە‬ ‫بەخوێنــدنەوەیەكی بــابەتیو رەخــنەی دور لەفەرزكردنــی یەك جــۆر لەئایــدۆلۆژیاو یەك دونیــابینیو بەكەم روانــین لەدەســتكەوتەكانی‬ ‫باشور‪ ،‬رون ئەبێتەوە هەرچەندە فاكتەرە دەرەكێكان باشتر لەجاران بۆ كورد دوای ئەم سەد ساڵە رەخساوە‪ ،‬بەاڵم لەئاستی نـاوخۆی دا‬ ‫كەمتـــرین ئامـــادەیی بـــۆ هەر جـــۆرە وەرچەرخانێـــك ئەبینرێـــت بەئاراســـتەی دروســـتبونی دەوڵەتـــی كـــوردی‪ ،‬ئەوەی ئێســـتا لەناوەنـــدە‬ ‫سیاسییەكانی ئێمەدا لەمەڕ ئەم پرسە ئەگوزەرێت‪ ،‬درێژكراوەی ناكۆكییەكانی ناوخۆمانەو لێكدانەوەو خوێندنەوەیەكی بـابەتی نیـیە كە‬ ‫تێزەكانی بون بەدەوڵەتی لەهەناودا هەڵگرتبێ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی چاودێرنیوز ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢١ :‬ی ئەپریلی ‪٢١١١‬‬

‫‪215‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دواى سهدهیهك‪ ،‬دروستبوونى دهوڵهت‪ ،‬یان لێكترازانى زیاتر‬ ‫فەهمی بورهان‬ ‫‪١١‬ی ئایاری ‪ ٢١١١‬سهدهیهك بهسهر رێكهوتننامهى سایكس پیكـۆ دا تێئهپـهڕێت‪ ،‬كـه لـهنێوان واڵتـانى بریتانیـا ‪ -‬فهرهنسـا ‪ -‬روسـیا‪،‬‬ ‫مۆركراو دوو ساڵ دواتر نهخشهكهى راگهیهنراو جێبهجێكرا‪ ،‬كوردستانو واڵتانى كوردیان بهسـهردا‬ ‫دابهش كراو لهههمان چركهسـاتى بهسـتنى رێكهوتنهكـهدان‪ ،‬واتـه دواى سـهد سـاڵ مێـژوى گـهونى‬ ‫ناوچهكه لهیهك چوارچێوهدا چهقى بهستوه‪ ،‬كورد تهواو وهك ئـهوكات مـاڵى پهرتـهوازهو ناڕێـكو‬ ‫شپرزهیه‪ ،‬توركو فارسو عـهرهبیش سـهبارهت بـهكوردو كێشـهكهى‪ ،‬هـهمان سـتراتیژو تێڕوانینیـان‬ ‫ههیه‪ ،‬واڵتانى زلهێزیش هیچ دهستهبهرێكى راستهقینهى دیموكراسـییان بـۆ ناوچهكـه وهك بـهدیلى‬ ‫سیستهمه فاشیستهكانى ههرێمایهتى نییه‪ ،‬ئـهوهى گـۆڕاوه تـهنها زهمـهنو ئـاوابونى تهمـهنى نـهوه‬ ‫جیاوازهكان بوهو هیچى تر‪.‬‬ ‫رهنگه دواى سهد ساڵ قورس بێت بۆ نهتهوهیهكى بێ دهوڵـهتى وهك كـورد‪ ،‬هـهروا بهسـاناى ئـهم سـهدهیه بهسـهریا گـوزهر بكـاتو هـیچ‬ ‫خوێندنهوهیهك‪ ،‬یان لێكدانهوهیهكى واقیعى دور لهههڵچونه‪ ،‬دهرونییهكان بۆ كۆى روداو و ههڵچونو گالنو سـهركهوتنهكانى ئـهم سـهد‬ ‫ساڵه نهكات‪.‬‬ ‫ئهگهر ورد تهماشـاى رابـردوو بكـهین‪ ،‬دهرئهكـهوێت ئـهوهى ههنوكـه لـهگۆڕهپانى سیاسـى كوردسـتان بهبهشـه جیاوازهكانیـهوه روئـهدات‪،‬‬ ‫لهپهرتهوازهیىو بونى زیاد لهخیتابێك و زیاد لهدیدێك بۆ داهاتوى ئهم نهتهوه بێ دهوڵهته كارێكى زۆر نامۆ نـهبێت‪ ،‬چونكـه ئـهوهى‬ ‫لهســهد ســاڵى ئێمــهدا زۆرتــرین پانتــایى مێژومــانى داگیركــردوه‪ ،‬ئــهم جــۆره لهناتــهبایىو ناڕێكییــهى نــاوخۆى كــورده‪ ،‬شــهڕى نــاوخۆ‪،‬‬ ‫خیانهتو دهست لهگهڵ دوژمن تێكهڵكردن‪ ،‬رێكنهكهوتنو سهنگهرلێكدان دژبهیهك‪ ،‬رهههندى زاڵى ئهم نهتـهوه بـێ دهوڵهتهیـه‪ .‬رهنگـه‬ ‫تهنها نهتهوه بین بیرى نوێى فهلسهفه فرهیىو پێكهوهى مۆدێرنهو دهسكهوتهكانى دیموكراسیهتو بـههاكانى جاڕنامـهى گـهردونى مـافى‬ ‫مــرۆڤو عهولهمــهو كرانــهوهى ســنورهكانو بهگونــدبونى گــهردون‪ ،‬كــهمترین كاریگــهرى لهســهرمان وهك نهتــهوه هــهبوبێت‪ ،‬ئــهوهى پــێش‬ ‫رێكهوتننامهى سایكس بیكۆ وهك دهردێكى كوشنده لهناومان بونى ههبوبێت ههنوكه بهبڕو رێژهى زیاتر ههر مـاوهو پانتـایى گـهورهترى‬ ‫لهژیانى سیاسىو ئابورىو فهرمانڕهواییماندا داگیر كردوه‪.‬‬ ‫دوبهرهكیىو خیانهتو دابهشبونمان بهسهر زیاد لهئهجندایهكى دهرهكىو پهرتهوازهى ناوخۆى وهك جاران بهزیادهوه ئامادهیى ههیه‪.‬‬ ‫لهباشور هێزهكان ناتهبان ناڕێكن‪ ،‬لهرۆژههاڵت سـهربارى خـهباتى سـهخت‪ ،‬هێزهكـان لهدوانـهوه بـۆ چـوارو لـهچوارهوه بـۆ ههشـت لێـك‬ ‫تــرازاون‪ ،‬لــهرۆژئاوا نــه ســازانو رێكنهكــهوتن‪ ،‬ســهربارى دۆخــى قورســى سهرشــانیان‪ ،‬بــهاڵم رهههنــدى دیــارو خــاڵى ووازى كوردانــه‪،‬‬

‫‪216‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لهباكوریش جیاوازىو دابهشبونهكان ئهمڕۆ لهدوێنێ زیاترهو بۆ داهاتوش روداوهكان ئاماژهى ملمالنێى تونـدترمان نیشـان ئـهدهن‪ ،‬بۆیـه‬ ‫بهخوێندنهوهیـهكى بابــهتىو رهخنــهى دور لهفــهرزكردنى یــهك جــۆر لهئایــدۆلۆژیاو یــهك دونیــابینىو بهكــهم روانــین لهدهســتكهوتهكانى‬ ‫باشور‪ ،‬رون ئهبێتهوه ههرچهنده فاكتهره دهرهكێكان باشتر لهجاران بۆ كورد دواى ئهم سهد ساڵه رهخساوه‪ ،‬بهاڵم لهئاستى نـاوخۆى دا‬ ‫كــهمترین ئامــادهیى بــۆ هــهر جــۆره وهرچــهرخانێك ئــهبینرێت بهئاراســتهى دروســتبونى دهوڵــهتى كــوردى‪ ،‬ئــهوهى ئێســتا لهناوهنــده‬ ‫سیاسییهكانى ئێمهدا لهمهڕ ئهم پرسه ئهگوزهرێت‪ ،‬درێژكراوهى ناكۆكییهكانى ناوخۆمانهو لێكدانهوهو خوێندنهوهیهكى بابهتى نییـه كـه‬ ‫تێزهكانى بون بهدهوڵهتى لهههناودا ههڵگرتبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ئن ‪ -‬ئار ‪ -‬تی ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٨ :‬ی ئەپریلی ‪٢١١١‬‬

‫‪217‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫د‪ .‬بهرههم‪ :‬دوای ‪ ٠١١‬ساڵ له سایكس بیكۆ ناكرێت كورد فهرامۆش بكرێت‬ ‫د‪ .‬بەرهەم ساڵح‬ ‫جێگری سكرتێری گشتی یهكێتی نیشتمانی كوردستان‪ ،‬رایدهگهیهنێت‪ ،‬سیستمی سیاسی دوای سایكس بیكۆ لهسهر فهرامۆشكردنی مافی‬ ‫كورد بونیاد نرا‪ ،‬بهاڵم دوای ‪ ١١١‬سـاڵ و دوای ئـهزمونێكی پـڕ لـهخوێن و‬ ‫جهنگ و ماڵوێرانی كۆتایی هـات‪ ،‬بۆیـه ناكرێـت ئـهمجاره كـورد فـهرامۆش‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ئهمڕۆ سێشهممه ‪١٢‬ی نیسانی ‪ ،٢١١١‬د‪ .‬بهرههم ساڵح‪ ،‬جێگری سكرتێری‬ ‫گشتی یهكێتیی نیشتمانی كوردستان سهردانی پهرلهمانی روسـیا (دومـا) ی‬ ‫كــردو لهویــهن ئهلیكســێی پوشــكۆڤ‪ ،‬ســهرۆكی كۆمیتــهی پهیوهندیــهكانی‬ ‫دهرهوهی دوما پێشـوازی لێكـراو لـه كۆبونهوهیهكـدا پێویسـتی یهكخسـتنی ههوڵـهكان لـه ئاسـتی نێودهوڵـهتی ناوچـهیی بـۆ تێكشـكاندنی‬ ‫تیرۆر و بهرقهراركردنی سیستمێكی سیاسی و ئهمنی گونجاو و چارهسهری قهیرانهكانی رۆژههاڵتی ناوهڕاست گفتوگۆیان لهبارهوه كرا‪.‬‬ ‫كۆمیتهی پهیوهندیهكانی دهرهوهی ئهنجومهنی دوما بهپێویستیان زانی كهلهنزیكهوه گوێبیستی د‪ .‬بهرهـهم سـاڵح بـن سـهبارهت بـهدۆخی‬ ‫رۆژههاڵتی ناوهڕاست و عیراق و ههرێمی كوردستان كه ئێستا بهقۆناغێكی دژواری سیاسی و ئهمنیدا تێدهپهڕێت‪.‬‬ ‫لهروونكردنهوهیهكـدا د‪ .‬بهرهـهم باسـی لـهوهكرد كـه دهربـازكردنی رۆژهــهاڵتی ناوهڕاسـت لـهم قهیرانـه قـوڵ و ههمهجۆرانـه‪ ،‬پێویســتی‬ ‫بهپشــتیوانیهكی نێودهوڵــهتی و ههماهــهنگی ئیقلیمــی ههیــه كهببێتــه مایــهی دامهزرانــدنی سیســتمێكی سیاســی و حــوكمڕانی و ئــهمنی‬ ‫هاوسهنگ كهمافی پێكهاته جیاوازهكانی تێدا فهراههم ببێت‪.‬‬ ‫هــهر لــهم چوارچێوهیــهدا د‪ .‬بهرهــهم ئامــاژهی بــهوهكرد‪ :‬ئێســتا كــورد لــهو ناوچهیــهدا هێزێكــی كاریگــهرهو پێگــهی كــوردیش لهپرۆســهی‬ ‫رووبهرووبوونهوهی داعش و تیرۆر بهگشتی بهرچاوه‪ ،‬بۆیه لهههر سیناریۆ و ئهگهرێكی ئایندهدا پێویست دهكات ئهو رۆڵه‬ ‫لهبهرچاوبگیرێت‪ ،‬لهم روهوه داوای كرد كه روسیا ئهم تایبهتمهندیه لهبهرچاو بگرێت‪.‬‬ ‫دواتر ئهلیكسێی پوشكۆڤ باسی لهوهكرد كهههلومهرجی رۆژههاڵتی ناوهڕاست بهگشتی پێویستی بهچارهسهرو رێكخستنهوهیهكی بنـهڕهتی‬ ‫ههیه‪ ،‬لهم رهوهوه روسیا ئامادهیه هاوكـارو ههماهـهنگی پێویسـت لهگـهڵ ویهنـه پهیوهندیدارهكانـدا بكـات‪ ،‬هاوكـات ئامـاژهی بـهرۆڵی‬ ‫پێشمهرگهو شهرڤانان كرد لهپاشهكشه پێكردنی تیرۆرستاندا‪.‬‬

‫‪218‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ههر لهو كۆبونهوهیهدا كه ههریهك له عهدنان حهمـهی مینـا‪ ،‬ئهنـدامی سـهركردایهتی (ی ن ك) بـاڵیۆزی عیـراق لـه مۆسـكۆ‪ ،‬د‪ .‬ئاسـۆ‬ ‫جهنگی نوێنهری حكومهتی ههرێم لهروسیا‪ ،‬ئیسماعیل مـهحمود ئهنـدامی پێشـوی پهرلـهمانی كوردسـتان‪ ،‬توانـا ئهحمـهد ئامـادهی بـوون‬ ‫بــاس لهپێویســتی یهكخســتنی هــهوڵ و تواناكــان كــرا بــه ئاڕاســتهی تێكشــاندنی تیــرۆر و بهرقــهراركردنی سیســتمێكی سیاســی ئــهوتۆ‬ ‫كهلهخزمهتی ئارامی و یاسایشی هاوبهشی ههمو نهتهوهو پێكهاتهكاندا بێت‪.‬‬ ‫ههر ئهمڕۆ د‪ .‬بهرههم ساڵح له بهشی ئهفریقیا و رۆژههاڵتی ناوهڕاسـت لـهزانكۆی مۆسـكۆ بـهئامادهبونی ژماریـهكی بـهرچاو خوێنـدكارو‬ ‫مامۆستایانی زانكۆكه‪ ،‬وتارێكی پێشكهش كرد سهبارهت بهرۆژههاڵتی ناوهڕاست و ئهگهر و سیناریۆكانی ئاینـدهو رۆڵـی زلهێزهكـان لـهم‬ ‫قۆناغهدا‪.‬‬ ‫ههروا باسی لهوه كرد كه سیستمی سیاسی دوای سایكس بیكۆ لهسهر فهرامۆشكردنی مافی كورد بونیاد نـرا‪ ،‬بـهاڵم دوای ‪ ١١١‬سـاڵ‪ ،‬دوای‬ ‫ئهزمونێكی پڕ لهخوێن و جهنگ و ماڵوێرانی كۆتایی هات‪ ،‬بۆیه ناكرێت ئهمجاره كورد فهرامۆش بكرێت‪.‬‬ ‫دوایش بهشێك لهمامۆستاییان و خوێندكارهكانی زانكۆی مۆسكۆ چهنـد پرسـیارێكیان ئاراسـتهی د‪.‬بهرهـهم كـردو ئـهویش بهتێروتهسـهلی‬ ‫وهاڵمی دانهوه‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی وێستگە ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٢ :‬ی ئەپریلی ‪٢١١١‬‬

‫‪219‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫نەخشەی سایكس پیكۆ تەعریفی ریفراندۆم دەگۆڕێت‬ ‫رێكان سەباح‬ ‫دیدگای زاڵ لەناو ڕۆژهەاڵتی ناوەراست و نەخشـەی سـایكس پێكـۆ لەوەوە ناێـت كە ئـازادی و بنەماكـانی مـافی مـرۆڤ بەرهەمـی بنیـات‬ ‫نــانی ئەو دەوڵەتــانە بێــت‪ ،‬واتــا میتــۆدی ریفرانــدۆم لە جوگرافیــایەكی وەكــو عێــراق لەگەڵ‬ ‫سكوتلەندا و بەریتانیا‪ ،‬بەگوێرەی جیاوازی جوگرافیا دەگۆڕێـت "چـونكە بەرهەمـی بنیـات نـانی‬ ‫دەوڵەت رۆڵــی ســەرەكی دەبینێــت‪ ،‬لە وێنــا كردنــی جــۆری رفرانــدۆم‪ ،‬بەڵكــو ئــێمە لە نەخشــی‬ ‫جوگرافیایەك ژیاوین لەسەد ساڵی رابردوو بەرهەمەكـانی" سـەربرین و ئەنفـاڵ و كیمیـا بـاران‬ ‫بووە بۆ درێـژە پێـدان بە هێشـتنەوەی دەوڵەتـانی لـێكەوتەی ئەو نەخشـەیە‪ ،‬نموونەكـانی ئەو‬ ‫دەوڵەتــانەی كە لە نەخشــەی جوگرافیــایی ســایكس پیكــۆ دایە‪ ،‬بەدەیــان ســەدام و قەزافــی و‬ ‫بەشــار ئەســەدی لە مێــژووی خۆیــدا پێشــكەش كــردووە‪ ،‬كە بــاوەری هێشــتنەوەی رژێمەكــانی لە‬ ‫ئەنفــاڵ و كیمیــا بــاران و ســەربرین كۆمەڵكــوژی دا پێناســە بــووە "واتــا ئەوەی كە دەگوترێــت لەبــارەی مێــژووی رژێمەكــانی دەوڵەتــانی‬ ‫لێكەوتەی نەخشەی سایكس پێكۆ‪ ،‬لەچوارچێوەی كەس یان ئایدۆلۆژیا لە راستەوە بۆ چەپ وێنا نابێـت‪ ،‬چـونكە كورسـی دەسـەاڵتی ئەو‬ ‫دەوڵەتانە جێگرنابێت ئەگەر روبارێك خوێنی بەژێریدا شەپۆڵ نەدات‪ .‬نموونەی گۆڕێن لە سەدامەوە بۆ شـیعە" دەبینرێـت لە عێـراق كە‬ ‫هەردووكیان لەسەر هەمان میتۆد درێـژە بەدەسـەاڵتیان دەدەن ئەویـش "ئەنفـاڵ و كیمیـا بـاران بـۆ برینـی قـوتی خەڵـك" ئەمەشـە وا لە‬ ‫ئێمە دەكات جیاواز تر بیر لە ریفراندۆم بكەینەوە‪.‬‬ ‫ریفراندۆم و وەاڵمەكانی‬

‫وەاڵمی ریفراندۆم "لە بەڵێ و نەخێردا" لەجوگرافیایەك كە پێكهاتەكانی بەزۆری بەو دەوڵەتەدا لكێنراوە‪ ،‬درێژە پێدەریی بەردەوامی‬ ‫ئەو دەوڵەتەش" ئەنفا و كیمیا باران و داعش و برینی قوتی خەڵك بێـت" ئەو ریفرانـدۆمە لە" بەڵـێ و نەخێـر " دا واتـادار نابێـت‬ ‫چــونكە زەمیـنەی ئەو واڵتە بەهــایەك بــۆ مــانەوە لەگەڵ یەك تێــدا نــیە‪ .‬ئەمەشــی لێــرەدا خــۆی مەوس داوە‪ ،‬بــۆ وەرگرتنــی نەخێــری‬ ‫خەڵك دیدگایەكی وواز و بێ بەهایی هەیە بۆ تێگەیشتن لە دژایەتیشدا بۆ گەلی كوردسـتان‪ ،‬بـۆیە دەكرێـت لەسـەر ئەو بنەمـایی ئەو‬ ‫دیدگایە هەڵسەنگێنین لەدژایەتی تەعریفی بە نەتەوە بوون‪ ،‬واتا دژایەتی ریفراندۆم لەژێر هەر بیانوێك بێت‪ ،‬لەچوارچێوەی درێـژە‬ ‫پێدەری بەرهەمی نەخشەیەكدا چرۆ دەكات‪ ،‬كە تەنها روانگەی بەردەوامی بە نموونەی پیشكەش كراوەی بەعس و داعـش خـۆی پێناسـە‬ ‫دەكات و هیچ ئەنتەرناتیڤێكی تری نیە‪.‬‬ ‫داعش و بەعس‬

‫‪220‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كاتێك ناوی بەعس و داعش دێت بەو واتایە نیە كە لەروانگەی فكری ئەوانەوە پێناسە بۆ دەوڵەتی عێراق دەكرێت‪ ،‬بەڵكو بەعـس و‬ ‫داعش وێنایی لێكەوتەی دوو قۆناغی بەردەوامی دیرۆكی ئەو دەوڵەتەن‪،‬كە جۆرەها تاوانیـان لەژێـر نـاوی دا تۆمـار كـراوە‪ ،‬ئەمەشـیان‬ ‫بەرهەمی تاقی كردنەوەی دوو جۆر لە ئەنتەرناتیڤی حكومرانی عێراقە كە لێكەوتەكانی شنگاڵ و هەڵەبجەی تێدایە‪ ،‬لێـرەیە پاڵمـان‬ ‫پێوە دەنێت‪ ،‬بگەینە باوەرێكی یەقین كە لەو پەری چەپەوە تـا ئەو پەری راسـت و لە سـوونە و شیعەشـدا‪ ،‬ناتوانرێـت بەدیـل بێـت بـۆ‬ ‫بەرێوەبردنی ئەو عێراقە‪ ،‬چونكە بنەمایی پێكهێنانی ئەو واڵتە لەسەر ئەو نەخشەیە بەرهەمێكـی حكـومرانی نابێـت‪ ،‬تێیـدا مافەكـانی‬ ‫مرۆڤ و پێكهاتەكانی پارێزراوبێت‪ ،‬دەوڵەتـی عێـراق لە شـوێنێكی ئـارام بـۆ عێراقیەكانـدا جێگیـر نەكـراوە‪ ،‬بەڵكـو عێـراق لەشـوێنێك‬ ‫جێگیر كراوە‪ ،‬ئەگەر شیعە تێیدا دەسەاڵت بێت دەبێت "عەرەبی سوونە و كورد كۆمەڵكوژ بكات بـۆ ئەوەی حكـومرانیەكەی تێـدا بەردەوام‬ ‫بێــت‪ ،‬بە پــێچەوانەوە بــۆ هەمــوو پێكهاتەكــانی تــریش ئەو جــۆرە لە پێناســەیە راســتە لەنــاو ئەو جوگرافیــایەدا‪ ،‬كەوایە دەبێــت ئــێمە‬ ‫ئەوەمان لەبیر بێت ریفراندۆم بە تەعریفی نەخێـر و بەڵـێ دا مانـا راسـتەقینەكەی خـۆی نـادات‪ ،‬لەگەیانـدنی پەیـامی رەد كـردنەوەی‬ ‫عێراق وەك دەوڵەتێك‪ ،‬ئەمەش دەبێت لەدیدگا و تێروانی ئێمە دا پێناسەیەكی تر بۆ ئەو ریفراندۆمە بكەین ئەویـش تـێكهەڵ شـێالنی‬ ‫ئەو ریفراندۆمەیە‪ ،‬بە رووداوەكانی لێكەوتەی ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫ریفراندۆم لە عێراق‬

‫ریفراندۆم لە عێراق بۆ جودا كردنەوەی كوردستان تەنهـا ئـالیەتێكی یاسـاییە كە دەبێـت مرۆڤـی كـورد پێیـدا تێپەرێـت‪ ،‬بەاڵم وەاڵمـی‬ ‫خەڵكی كوردستان پێویست نـیە لە وپەرێكـی سـپی دا بە "تەنهـا بەلێـیەك وەربگیرێـت‪ ،‬مێـژووی ئەو عێـراقە‪ ،‬كە كـورد تێیـدا بەشـێك‬ ‫بووە‪ ،‬دەبێت ببێتە پێناسە جۆری وەاڵمی ریفرانـدۆم كە تێیـدا نەهامەتیەكـانی گەلـی كوردسـتان بەهەمـوو پێكهاتەكـان بخـرێتە بەردەم‬ ‫هەموو دونیایی مرۆڤایەتی‪ ،‬هیچ واتایەكیشی نیە‪ ،‬مرۆڤێك باب و باپیرانی بەجۆرها كوشتن و لەناو بردن تاقیی بكرێتەوە پێی بلێـت‬ ‫تۆ لەعێراق دەمێنیەوە یان دەوڵەتی كوردیت دەوێت‪ ،‬ئەوانەی كە پێیان وایە ریفراندۆم ئەو پێناسەیەی تێـدا جێگیـر دەكرێـت هەڵەن‪،‬‬ ‫ریفراندۆم لەكوردستاندا‪ ،‬تەنها وەاڵمی نەهامەتیەكانی كوردستانی تێدا دەنووسرێت‪ ،‬جـگە لەمەش هـیچ واتـایەك بـۆ ریفرانـدۆم نەیە‬ ‫بۆ كورد چونكە دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان پێویستی بەوە نیە لەگەلی كوردستان بپرسیت تۆ لەنـاو عێراقـی تاوانبـار بە ئەنفـا و‬ ‫كیمیا باران دا دەمێنیەوە یـان دەوڵەتـی خۆتـت دەوێـت‪ ،‬بـۆیە ئەو ریفرانـدۆمە هەرگیـز لەكوردسـتان ناكرێـت تـاوەكو ئەوكەسـانەی كە‬ ‫خۆیان مەوس داوە بۆ بەدەست هێنانی رەئی نەخێری خەڵك درێژە بەئەقلی بەعسی و داعشی بدەن لەسەر كورد‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی پارتی دێموکڕاتی کوردستان ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٥ :‬ی مارچی ‪٢١١١‬‬

‫‪221‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كیری ‪ -‬الڤرۆڤ لهبری سایكس ‪ -‬بیكۆ‬ ‫مهشخهڵ كهوڵۆسی‬ ‫بۆ ههر چاودێر و شرۆڤهكارێكی ئاگادار لهئاڵوگۆڕه جیۆسیاسیییهكان‪ ،‬لهسهرهتای پرۆسهی ڕزگاركردنی عێراقهوه تاكو ئێستا‪ .‬خاڵێـك‬ ‫كهزۆر بهڕوونی دهردهكهوت ئهوهبوو كه نهخشهی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاسـت بـهو شـێوهیهی كههـهبوو‬ ‫لهسهردهستی سـایكس ‪ -‬بیكـۆدا ڕهنـگ ڕێـژی كرابـوو‪ ،‬پاسـاوهكانی مانـهوهی خـۆی لهدهسـتداوه‪،‬‬ ‫بۆیه حهتمیهتی گۆڕینی وهك ڕۆژی ڕووناك خۆی نمایش دهكرد‪.‬‬ ‫دواجار ڕووداوهكانی ناسراو بهبههاری عهرهبی هاتنه پێشهوه كه هیچ گومانێكیان لهسهر ئـهوه‬ ‫نههێشــتهوه كــه نهخشــهكه توانــای هــهڵمژینی گۆرانكارییــهكانی نــهماوه‪ ،‬چونكــه بچــوكترین‬ ‫ڕووداوی كۆمهاڵیـــهتی ‪ -‬سیاســـی‪ ،‬وهك خۆپیشـــاندانی دانیشـــتوانی شـــارهدێیهكی تـــونس‪ ،‬وهك‬ ‫ئاگری ناوكا ههموو سنورهكانی بڕی و‪ ،‬سنورهكان مهناعـهی ئـهوهیان نـهبوو ڕێگـری لهگواسـتنهوهی خۆپیشـاندانهكان بكـهن‪ .‬لهكاتێكـدا‬ ‫ئهو دۆخـهی لـهتونس خۆپیشـاندانهكانی بـۆ داوای قـووتی ڕۆژانـه دروسـتكرد‪ ،‬ڕهنگـه لهواڵتـهكانی تـر بـهو شـێوهیه نـهبووبێت‪ ،‬كـهچی‬ ‫خۆپیشاندانهكان پهڕینهوه‪ .‬ئینجا پرسیارێك كه ئهوكاته و ئێسـتاش كردوومانـه ئهمهیـه‪ :‬چـۆن سـنورهكان ئـهو مهناعـهیان لهدهسـتدا؟‬ ‫چۆن ڕووداوێكی ئابوری ‪ -‬كۆمهاڵیهتی ‪ -‬سیاسی لهتونس‪ ،‬بونیادی نهخشهو سنورهكانی ههڵتهكاند؟‪.‬‬ ‫لهگوازرانهوهی كهڤاڵهكهدا بۆ سوریا‪ ،‬ئهوهی لهژێر بهڕهدا بوو هاته سهر بهڕه‪ .‬یانی مرۆڤ بۆئهوهی تێبگات لهوهی نهخشـهكه كۆتـایی‬ ‫هاتووه‪ ،‬پێویستی بهئهقڵێكی بااڵ و چاودێرییهكی بـهردهوامی پێـدراوهكان نـهبوو‪ ،‬چونكـه زووبـهزوو خۆپیشـاندانهكان لهسـوریا بوونـه‬ ‫هۆی دروستبوونی جهمسهرگیری تایفی لهئاستی مرۆییدا‪ ،‬دواتر ئهو جهمسـهرگیرییه لهسـهر جوگرافیـای سیاسـی ڕهنگـی دایـهوه‪ ،‬لهسـهر‬ ‫زهوی خاكی سوریا بووبه چهند كانتۆنێكی جیاجیا لهسهر بنهمای مهزهب و ئیتنیك‪.‬‬ ‫ســهیری مهشــههدهكه بكــه‪ ،‬گــهلێكی وهك كــورد‪ ،‬ئــهو بهشــهی كــه بــهزۆر خرایــه ژێــر ســایهی دهوڵــهتێكی وهكــو ســوریا‪ ،‬بــهجۆرێك مــافی‬ ‫پێشێڵكرابوو‪ ،‬كه تهنانهت ڕهگهزنامـهی ئـهو واڵتـه داگیركهرهشـیان پـێ ڕهوا نـهدهبینرا‪ ،‬كـهچی لهگـهڵ گهیشـتنی ڕووداوهكـان بـهخاكی‬ ‫سوریا‪ ،‬كورد لهناكاو(بهپێوهری سـتراتیژی) دهبێتـه ژمارهیـهكی قـورس‪ ،‬كـه تهنانـهت واڵتـانی ئـهمریكا و ئـهورووپا بـۆ داكـۆكی كـردن‬ ‫لهمانهوهی ئهو گهله دێنه سهرخهت‪ .‬خودی گهلهكهش دهبێته خاوهنی قهوارهی جیاجیا‪.‬‬ ‫مهبهست لهو نمونهیه ئهوهیـه تـێ بگـهین لهئاسـتی ههڵكشـانی خواسـت لهسـهر بـهخێرایی ئامـادهكردنی پێكهاتـهكانی ناوچهكـه لهسـهر‬ ‫لهئهستۆگرتنی بهرپرسیارێتی دابهشكردنی ناوچهكه بهسهر خۆیاندا‪.‬‬ ‫ئیدی هاتنی داعش پرسهكهی خێراتر كرد‪ ،‬یانی وهزیفهی داعش لهم نێوهندهدا تهنها ئهوهبوو گوڕێكی دابه پرۆژهی دابهشكردنهكه‬

‫‪222‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لهسهر بنهمای مهزهبی‪ .‬تاكو كارگهیشته ئهوهی پێكهاتهكانی ناوچهكه بهتایبهت لهسوریا‪ ،‬ئهوهندهیان خوێن لهجهستهی یهكتر هێنـا‪،‬‬ ‫چیتر ناتوانن پێكهوه لهناو یهك ڕووبهردا بژین‪ .‬ئهوهش ترۆپكی جێبهجێبوونی تیۆری فهوزای دروستكهره"الفوضی الخالقه‪".‬‬ ‫ئینجا لهكاتێكدا ناكۆكییهكانی پێكهاتهكان دهگهنه خاڵی نهگهڕانهوه‪ ،‬كیری و وڤرۆڤ دێنه سهرخهت و بڕیار لهڕاگرتنی خـوێن ڕشـتن‬ ‫دهدهن‪ ،‬بهیــهك مــهرجی زۆر ســاده وئاشــكرا‪ ،‬ئــهویش ئهوهیــه كهلــه دهقــی ڕێككــهوتنی ئاگربهســت لهســوریادا هــهردوو وهزیــری دهرهوهی‬ ‫ڕووسیا و ئهمریكا لهسهری ڕێككهوتوون‪ ،‬كهنابێت هیچكام لهویهنهكان ههوڵ بدهن دهسـت بهسـهر ئـهو خاكـهدا بگـرن‪ ،‬كهئێسـتا لـهژێر‬ ‫دهست ویهنێكی تردایه‪ ،‬ئـهوهش بهواتایـهكی ڕوونتـر واتـه‪ :‬هـهركام لـهو ویهنانـهی جـهنگی سـوریا كهتوانیویانـه دهسـت بهسـهرخاكدا‬ ‫بگرن‪ ،‬ویهنێكی تر بۆی نیه ههوڵ بدات لهژێردهسـتیان دهری بهێنێـت‪ .‬بـهڵكو دهبێتـه سـنوری جوڵـهی خۆیـان‪ .‬بـهدهربڕینێكی تـر‪ :‬ئـهو‬ ‫سنورانهی كهشهڕی سوریا لهنێوان پێكهاتهكانی ئهو واڵتهدا دروستی كرد‪ ،‬لهڕێككهوتنی كیـری‪-‬وڤـرۆڤ دا شـهرعیهتی پـێ دراوه‪ .‬بگـره‬ ‫وهك مافێكی پێكهاتهكان ئاماژهی بۆكراوه‪.‬‬ ‫هاوكات ڕێككهوتنهكه دان دهنێت بهو دهستهاڵتانهدا كهلهناوچـه جیاجیاكـانی سـوریادا دروسـت بـوون‪ ،‬بـهو پێیـهی كـهداوایان لێـدهكات‬ ‫وهك دهستهاڵت ڕێگهبدهن گهیاندنی كۆمهكی مرۆیـی بـۆ ناوچـهكانی ژێـر دهسـتهاڵتی خۆیـان‪ ،‬هاوكـات داوایـان لێـدهكات لههـهر پێشـێل‬ ‫كارییــهك نهتــهوه یــهكگرتوهكان بهفــهرمی ئاگــادار بكهنــهوه‪ .‬ســهرباری هــهموو ئهوانــهش داوا لههــهموو ویهنــهكان دهكــات دهســتدرێژی‬ ‫نهكهنه سهر سنورهكانی یهكتر‪.‬‬ ‫دواجار ‪:‬لهههموو ئهوانهوه تێدهگهین كهدابهش بوونی سوریا لهسهر بنهمای مهزهب و ئیتنیك بوو بهڕاسـتی و بـهچاوی سـهر دهی بینـین‬ ‫و دووگهوره هێزی جیهانی داكۆكی لێدهكـهن و پێـی قـایلن‪ .‬بۆیـه پـێم وایـه لـهم سـهدهیهدا‪ ،‬لـهبری سـایكس‪-‬بیكـۆ ڕێككـهوتنی كیـری ‪-‬‬ ‫وڤــرۆڤ دهبێتــه مــادهی توێژینــهوهكان‪ .‬بــهحوكمی ئــهوهی هێشــتا ئــهو ڕێككهوتنــه قــاڵبی نــهگرتووه‪ ،‬كــورد دهتوانێــت بیكاتــه دهوازهی‬ ‫دهرچوون لهقۆناغی داگیركاری و‪ ،‬داوابهدوای مهرگ یان توانهوهی داعش دهوڵهتی سهربهخۆی خۆی ڕابگهیهنێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی باسنیوز ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٥ :‬ی فێبریویری ‪٢١١١‬‬

‫‪223‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪ ٠٠‬ساڵ پالنی پێش وەختە بۆ ساڵ رۆژی نەخشەسازی سایکس و پیکۆ و کوردی بێ ئاگا‬ ‫کارزان هەنارەیی‬ ‫توڕەکردنی کورد لە کورد هیچ گومانی تێدانییە پالنی دوژمنـان و ویسـتی دوژمنـانە هەر لە سـەرەتاوە کە قـوتی خەڵـک بـڕدرا لەویەن‬ ‫بەغداوە پالنی ئەوە هەبوو خەڵک برسی بکەن و لە برسـان پەومـاری دارو بەردی دەسـەاڵتەکەی خۆیـان بـدەن و ئەو خۆشـگوزەرانییەی‬ ‫کە کورد تییدا بوو بە دەستی کورد خۆیان لەناو بچێت و هیچ ئینتمایەک بۆ کورد بون نەهێڵنەوە‪.‬‬ ‫بێگومـان کەشـفی بانقەکـانی کوردستانیشـیان کردبــوو کە ئەو پـارەی هەیە هەمـووی هـی کەرتــی تـایبەتە و خەزێـنەی حکـومیی بەتــاڵە‬ ‫ئەوەش چونکە کورد تـاوەکو ئێسـتاش هەر پشـتی بە و پـارەیە بەسـتبوو کە لەبەغـداوە بـۆی دەهـات و هیچـی لـێ پاشـەکەوت نەکـرد و‬ ‫هەمووی خستەبازاڕەوە و بوو بە موڵکی کەرتی تایبەت ئەو پارەیەش لەکاتی هاتنی داعش و بوونی مەترسی لەسەر کوردستان‬ ‫راستەوخۆ لەویەن سەرمایەدارەکان راکێشرایەوە و بانقەکان بەتاڵبوون‪.‬‬ ‫نــاردنی پــارەش لەویەن بەغــداوە بە شــێوەیەکی زۆر و بــێ بەرنــامە خــۆی هەر پالنێکــی ئــابووری درێژخــایەن بــووە بــۆ لەنــاوبردنی‬ ‫خەونەکانی کورد‪ ،.‬سەرەتا نرخی هەموو شتێک بەرز بکرێتەوە و خەڵکی ئاسایی نەتوانێت دەست بـۆ زۆر شـت ببـات‪ .‬دواتـر بڕینـی ئەو‬ ‫بــودجەیە کــاری گەری زۆری هەبێــت بەوەی شــتەکان زۆر بە ئاســانی نرخیــان دانابەزێــت‪ ،‬تــاوەكو ئەو کــاتەی کە نرخەکــان دادەبەزن و‬ ‫هاوســەنگیەک پەیــدا دەبێــت لە نێــوان داهــات و خەرجییەکــان و تــوڕەیی خەڵــک زۆر زیــاد دەکــات و ئاشــتەوایی کــۆمەاڵیەتی دەکەوێــتە‬ ‫مەترسییەوە و خەڵک لەویەک بەهۆیی ویەنگرییان بۆ حیزبێک بوونەتە دوژمنی یەک و برا برا ناناسێت‪ .‬لە ویەکـی دیـكەش بەهـۆیی‬ ‫برسیەتییەوە فێل لێککردن و دزی لەیەککردن و کوشتنی یەکتر بۆ پارە‪ ،‬لەبەرئەو هۆکارانە کـۆنترۆڵکردنی زۆر ئاسـتەم دەبێـت بەوەش‬ ‫ئەو پیالنەی کە داڕێژرابوو دژی کورد و دەسەاڵتەکەی جێبەجێ دەبێـت بە خودکـاری و بەدەسـتی کـورد خـۆی هەمـوو شـتێکی خـۆی لەنـاو‬ ‫دەبات‪ .‬ئیتر لێـرەوەش عەرەب و فـارس و تـورک پەیامێـک ئاراسـتەی دارێـژەران سـایکس و پیکـۆ دەکەن بەوەی کە نەخشـەکەیان تەواو‬ ‫گونجاو بووە و لە پاش ‪ ١١١‬ساڵ تێپەڕبوون بەسەر ئەو دابەشکارییە پێویستە ئەو نەخشەیە هەر وەک خۆی بمێنێتەوە‪ ،‬چـونکە ئەوەتـا‬ ‫کورد ناتوانێت نە لەگەڵ یەکدی بژی نە خۆی بەڕێوەببات‪ ،‬ئەگەر ببێتە دەوڵەتیش هەم مایەی مەترسـی دەبێـت بـۆ دەوروبەری وە هەم‬ ‫دەبێتە مەترسیش بۆ خۆی‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەوەی جێگای سەر سوڕمانە ئەوەنـدەی دوژمنـانی کـورد خۆیـان بـۆ سـاڵڕۆژی دابەشـکردنی کوردسـتان ئامـادە کـردوە‪ ،‬کـورد خـۆیی‬ ‫ئامــادە نەکــردووە و نە کەوتــووەتە خــۆ و لەنــاوخۆدا یەکنەبــووە‪ .‬ئەو یەکنەبــوونەش هەر بە پالنــی دوژمنــان دەزانــم ‪ -‬بەوەی دوژمنــان‬ ‫پشتی ویەنێکی کوردیان گرتووە بە و مەرجەی دژی ویەنێکی دیكەی کوردی بوەستیتەوە و لەگەڵ ویستی ئەو دابێت‪.‬‬ ‫دۆخێکی زۆر مەترسیدار و نالەبار هاتووەتە پێشەوە بۆ کورد‪ ،‬كە چارەسەرکردنی تەنها لە دەست کورد خۆیەتی ‪ -‬ئەو‬

‫‪224‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سەرمایەدارانەی کە چەنـد سـاڵە قـازانجێکی زۆریـان کـردووە لە کەرتـی تـایبەت بە هـۆی کوردسـتانەوە‪ ،‬پێویسـتە وەک ئینتمـایەک بـۆ‬ ‫کوردبــوون پارەکانیــان ببەخشــنە حکــومەت و بە شــەفافیەت بانقەکــان پــڕبکەنەوە بــۆ خزمەتــی واڵتــی کــوردی و شکســتپێهێنانی پالنــی‬ ‫دوژمنــان‪ ،‬کە ‪ ١‬ســاڵە زۆر بە تــۆکمەیی دایــان ڕشــتوە ‪ -‬ســااڵنێک هەبــوون کــورد بــۆ کوردبــوون دەمــرد و نــانی رەقــی نەبــوو بیخــوات‪،‬‬ ‫ئێســتاکەش بــۆ نــانی رەق کــورد کوردبــوون لەنــاو دەبــات بەهــۆیی پالنەکــانی دوژمنــانەوە‪ .‬وە بێپالنــی کــورد و گلــنەدانەوە داهــات و خــۆ‬ ‫ئامادەنەکردن بۆ ئەو کاتەی ‪ ١١١‬ساڵ تپەڕدەبێت بەسەر نەخشەسازی سایکس‪-‬پیکۆ ‪.‬‬ ‫جێگای سەرسوڕمانە کە بەغدا مافە دەستورییەکانی کوردی بە تەواوی پێشێلکردووە‪ ،‬کە چی کورد تا ئێستا پالنێکی نەبـووە ئاسـانترین‬ ‫پالنیش کە بە مێشکی هەر تاکێکی کورد دادێت ئەوەیە کە کورد ئاستی ناردنی ئاو لە بەنداوەکانییەوە بـۆ خـواری عێـراق کەم بکـاتەوە‬ ‫و وە رێڕەوی رووبارەکان بگۆڕێت‪ ،‬هەرچەندە لە قانوونی دەولی رێگە پێنەدراوە‪ ،‬بەاڵم کورد دەتوانێت پێشێلکردنی دەستوور و هەڕەشـە‬ ‫کردن لە هەرێـم کـورد قسـەی هەبێـت‪ ،‬وە دەتوانێـت کیمیابـارانکردن‪ ،‬ئەنفـا ‪ ،‬زینـدە بەچـاڵکردن‪ ،‬راگواسـتن و مـاڵوێرانی کە عەرەب‬ ‫بەسەر کوردیان هێنا لە ئێستادا کـورد سـودی لێببینێـت و خـوێنی شـەهیدانی بە هەدەر نەڕوات ‪ -‬جـگە لەوانەش کـورد دەتوانێـت خـاڵە‬ ‫سنوورییەکانی زۆر بە باشی بەکار بهێنێت‪.‬‬ ‫بەگشــتی ئابووریناســـان و شـــارەزایانی بـــواری نەخشـــە و رێرەوەکـــانی بازرگـــانی دەتـــوانن پالنـــی تـــۆکمە و کـــاریگەر دژی ئەو هەمـــوو‬ ‫پالنگێڕییەی دوژمنان دابڕێژن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رووداو ‪ /‬ڕێکەوتی‪٨ :‬ی فێبریویری ‪٢١١١‬‬

‫‪225‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كۆتایی هاتنی سایكس بیكۆ و ملمالنێ ی هێزهكان لهسهر نهخشهی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستی نوێ !!‬ ‫بهمن كاك عبدالله‬ ‫وی ههموان ئاشكرایه ئێستا ‪ ١١١‬ساڵی تهواو تێدهپهڕێت بهسهر دابهشكردنی ناوچهكهدا ‪ ،‬بـهجۆرێك لهوسـهدهیهی ڕابـردودا هـیچ كـات‬ ‫ناوچهكه ئارامی بهخۆیهوه نهبینیوه !!‬ ‫بۆیه ئیستا ملمالنێ یهكی توند دهستی پێكردوه له نێـوان ئهجینـدای ئهمریكاوئـهوروپاو‬ ‫ســعودیه و تاڕادهیــهك توركیــا بــۆ دابهشــكردنهوهی ســهرلهنوێ ی ناوچهكــهو كێشــانهوهی‬ ‫نهخشــهی نــوێی وواڵتــان بــهجۆرێك كــه ئاماژهیــهكی گــهوره ههیــه كــورد پشــكی خــۆی‬ ‫بهركــهوێت و دهوڵـــهتی كـــوردی دروســت ببێـــت ‪ ،‬هـــهروهها ئهجینــدای ئێرانـــی ڕووســـی‬ ‫كهبهتوندی دژی دهسكاری كردنی نهخشهی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست و دروست بوونی دهوڵهتی كوردین له ناوچهكهدا !!‬ ‫ههربۆیه بڕینی بوجهو موچهی خهڵكی كوردستان لهویهن بهداد و هێنانی داعش بۆ كوردستان و تهقاندنـهوهی بـۆری نـهوتی كوردسـتان‬ ‫له باكوری كوردستان و دروستكردنی شـهڕی پـه كـه كـه و توركیـا لـه شـاری سـلوپی دهروازهی ابـراهیم خلیـل و دواتـر هانـدانی خـهڵكی‬ ‫لــهناوخۆی كوردســتان بۆشۆڕشــی چهكــداری بــهناوی موچــهو پــالن دانــان بــۆ تهقــهكردن لــه كونســوڵخانهو لێــدان لهكۆمپانیابیانیــهكان و‬ ‫تهقاندنهوهی بۆری غازی قادركهرهم‪ -‬ههولێر‪ ،‬ئهمانه ههمووی ڕووداوی ئاسایی و بێ پالن و بێ ئهجندانین !!‬ ‫بۆیه مێژووی ڕووداوهكانی سهدساڵی ڕابردوو پێمان دهڵێن لهئهگهری سهركهوتنی ئهجیندای ئهمریكادا ‪ ،‬كورد بۆیهكجاری بهخهونهكهی‬ ‫دهگات‪،‬‬ ‫بهاڵم خوا نهخواسته له ئهگهری سهركهوتنی ئهجیندای ئێران و مانهوهی نهخشهی ناوچهكه وهك خۆی كـهزۆر مهحاڵـه ! ئـهوا كـورد بـۆ‬ ‫سهد ساڵی تر دهبێتهوه ژێر دهستهو نهك نابینه خاوهنی سهروهت و سامان و وواڵتی خۆمان بهڵكو نابینه خاوهن ژیان و كهسایهتیمان‬ ‫لهبهرئهوه ههركهس و هێزێك بهههر بیانویهك ببێته هۆی دواخستنی ڕیفراندۆم ‪ ،‬بهمهبهست بێت یان بێ مهبهست بـهخۆی بزانـێ یـان‬ ‫نــا هــهوڵ بۆسهرخســتنی ئهجینــدای ئێــران دهداو گــهورهترین خیانــهتی مێــژووی دهكــا دهرحــهق بهنهتــهوهی كــورد لــه ههرچوارپارچــهی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی زاگرۆس پۆست ‪ /‬ڕێکەوتی‪٣١ :‬ی جانیویری ‪٢١١١‬‬

‫‪226‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئاخۆ ژنێڤ سێ سایکس ‪ -‬پیکۆی دووی لێ دەکەوێتەوە؟‬ ‫جەنگیز چاندار‬ ‫لە تورکییەوە‪:‬‬

‫‪NNSROJ‬‬

‫سایکس ‪ -‬پیکۆ وەک هەوڵێکی رۆژئـاوا دەناسـرێ کە لە ڕێگـایەوە خـاکی ڕۆژهەاڵتـی ناوەڕاسـتێکی یەکپـارچە دابەش کـرا تـا مـۆدێلێکی‬ ‫دەوڵەتــمەداری هاوشــێوەی ئەوروپــای لــێ دابمەزرێنرێــت‪ .‬گەر بێــت و روســیا و‬ ‫ئەمریکــا لەســەر مەســەلەی ســوریا بــگەنە ڕێکەوتــن‪ ،‬ئــاخۆ ســایکس‪-‬پیکــۆی ‪II‬‬ ‫دێتە دی؟ ئاخۆ ژنێڤ ‪ ،III‬ئەو ئەنجامەی لێ دەکەوێتەوە؟‬ ‫ماوەیەک لەمەوبەر‪ ،‬وەلید جونبواڵت کە خـۆی یەکێـک لە کارناسـە سیاسـییە‬ ‫هەرە دیارەکانی رۆژهەاڵتی ناوەراستە‪ ،‬بـۆ پیرۆزبـایی سـاڵی نـوی پەیوەنـدی‬ ‫پێــوە کــردم‪ .‬دوای بیرهێنــانەوەی ئەوەی کە ئەمســاڵ‪ " ،‬یــادی ســەد ســالەی‬ ‫ســایکس ‪ -‬پیکــۆ"یە گــوتی‪ ":‬چەنــد ســاڵێک لەمەوبەر و لە دیدارێکمانــدا لە بەیــروت گــووتم کە هەوڵێــک بــۆ ئامــادەکردنی ســایکس‪-‬‬ ‫پیکۆیەکی تر بۆ ناوچەکە لە ئـارادایە‪ .‬ئەو دۆخەی ئێسـتا لە ئـارادایە‪ ،‬بە تەواوەتـی نیشـاندەری ئەو شـتەیە‪ .‬لە یـادی سـەد سـاڵەی‬ ‫ئەو رێککەوتنەدا‪ ،‬بەرەو سایکس ‪ -‬پیکۆیەکی نوێ هەنگاو دەنێین‪".‬‬ ‫سایکس ‪ -‬پیکۆ‪ ،‬ئەو ڕیککەوتننامە نهێنیەیە کە لە دوای شـەڕی جیهـانیی یەکەم‪ ،‬لە نێـوان فەرەنسـا و ئینگلسـتان و لە ویەن هەردوو‬ ‫دیپلۆماتکــار ســیر مــارک ســایکس و گــۆرگیس پیکــۆ ســەبارەت بە چــۆنیەتی دابەشــکردنی خــاکی ئیمپراتــۆریی عوســمانی لە رۆژهەاڵتــی‬ ‫ناوەڕاست ئامادە کرابوو‪.‬‬ ‫بەاڵم پاش ئەوەی بۆلشەویکەکان لە دوای شۆرشی ‪ ١٩١٧‬هەرچی بەڵگە و نوسراوی نهێنی ئەرشیفەکانی قەیسەری ڕوسـیا بـوو ئاشـکرا و‬ ‫باڵویان کردەوە‪ ،‬سایکس‪-‬پیکۆش ئاشکرا بوو‪.‬‬ ‫لە ڕاســتیدا‪ ،‬لە دوای کۆتــایی شــەریش‪ ،‬خــاکی رۆژهەوتــی ناوەڕاســت لە ویەن ئینگلســتان و فەرەنســاوە لە شــێوازی "بەڕێــوەبەرێتی‬ ‫مەندووب‪/‬مەندات" پارچە پارچە و دابەشکران‪.‬‬ ‫بەاڵم هەر بە تەنیا ئەو دابەشکردنە‪ ،‬بریتی نەبوو لە جیبەجێکردنی دەقاودەقی سایکس ‪ -‬پیکۆ‪ ،‬بەڵکو تەواو جیاواز بوو لەو شتەی‬

‫‪227‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لە سایکس ‪ -‬پیکۆ دا باسی کرابوو‪ .‬بۆ نموونە بە پێی ڕێککەوتنی سایکس ‪ -‬پیکۆ موس درابوو بە فەرەنسا‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا کە سایکس ‪ -‬پیکۆ دەقاو دەق جێبەجێ نەکرابوو‪ ،‬بەاڵم دیسانیش ئەو ڕیککەوتننـامەیە وەک هەوڵێـک بـۆ دابەشـکردنی‬ ‫ئەو ناوچانە لە قەڵەم دەدرێ کە بە درێژایی دەسەاڵتی چوارسەدساڵەی ئیمپراتۆری عوسمانی "یەکپارچە" بوون‪ ،‬تـا لە شـوێنی ئەوەدا‬ ‫دەوڵەتگەلی هاوشێوەی ئەوروپا بونیات بنرێن‪.‬‬ ‫ئەوە بەو مانایە نەبوو کە کەس نەبوو دژایەتی ئەو ڕیککەوتننامەیە بکات‪ .‬نەتەوەپەرستانی ئەوروپا دژی ڕێککەوتنی سایکس ‪ -‬پیکـۆ‬ ‫بوون کە لە ڕێگەیەوە نەتەوەی عەرەب بەسەر چەندین دەوڵەتی جیاوازدا دابەش دەکرا‪ .‬کورد‪ ،‬کە لەو نێوەدا بێ دەوڵەت مابوونەوە و‬ ‫رێککەوتنەکە واڵتەکەیانی لەتلەت دەکرد‪ ،‬لە دژی بوون‪ .‬عوسمانلیەکان لەبەر ئەوەی خاکی ژێـر دەسـەاڵتیان لە رۆژهەاڵتـی ناوەراسـت‬ ‫پارچە پارچە و دابەش دەکرا و‪ ،‬ئیسالمیەکانیش لەبەر " دابەشکرانی ئوممەت"ـەکەیان لە دژی ئەو ریککەوتنە بوون‪.‬‬ ‫ئەبوبەکر بەغدادی سەرکردەی داعش لە ‪ ٢١١٤‬و لە دوای داگیرکردنی موس و ڕاگەیاندنی "دەوڵەتی ئیسالمی" لە سـەرەتای وتارەکەیـدا‬ ‫بە غرورەوە باسی لە "کۆتایی سایکس‪-‬پیکۆ و چوونی بۆ ناو وپەرەکانی مێژوو" کردبوو‪ .‬چـوونکە سـنووری نێـوان عـراق و سـوریا لەبەر‬ ‫یەک هەڵوەشێنرابووە و لە شوێنی ئەو دا "خەوفەت" یانیش "دەوڵەتی ئیسالمی" دامەزرێنرابوو‪.‬‬ ‫ســەرۆکوەزیرانی تــورکیە ئەحــمەد داوتئۆغلــووش لە چەنــدین وتاریــدا باســی لە "دژایەتــی ســایکس ‪ -‬پیکــۆ" کردبــوو‪ .‬هەروەهــا تەییــب‬ ‫ئەردۆغانیش‪.‬‬ ‫کەس نەبوو دژی سایکس ‪ -‬پیکۆ نەبێ‪ ،‬بەاڵم هەمووان لە دیدی خۆیانەوە " بیانووی دژایەتی سایکس ‪ -‬پیکۆ"یان هەبوو‪.‬‬ ‫نیگەرانیەکانی وەلید جونبواڵت سەبارەت بە " سایکس‪-‬پیکۆی ‪ ،٢‬لە یـادی سەدسـاڵەیدا " ڕاسـتەوخۆ پەیوەنـدی بە بـارودۆخی سـوریاوە‬ ‫هەبـوو‪ .‬لە ســەرجەم دیــدارەکانی نێوانمانــدا لە بەیــروت‪ ،‬بە لێکـدانەوە و خوێنــدنەوەی ڕۆژ لە دوای رۆژی بـارودۆخی شــەری ســوریا لە‬ ‫سەرتای دەسپێکردنیەوە و لە ڕێگەی نەخشە و پالنی عەسکەریەوە‪ ،‬بە ورد و درشتی هەموو ئاقارەکانی ئەو مەسەلەیەی نیشان دابووم‪.‬‬ ‫دوێنی و دوای یەکەمین رۆژ لە دوای کۆبوونەوەکـانی ژنێـڤ ‪ ،٣‬تـویتێکیم بینـی کە بە هەردوو زمـانی عەرەبـی و ئینگلیـزی نووسـیبووی‪.‬‬ ‫سەرجەمی بەرپرسیاریەتیەکانی بە داخ و نیگەرانیەوە دەخستە ئەستۆی ئۆباما‪ " :‬جەنابی سەرۆک‪ ،‬گەلی سوریاتان کردە قوربانی‪".‬‬ ‫لەو پەیامەیدا بۆ ئۆباما‪ ،‬ئاماژەیەک بۆ دانووسان و ڕێککەوتنی ئەمریکا و ڕووسیە سەبارەت بە دابەشکردنی سـوریا بەرچـاو دەکەوێـت‪.‬‬ ‫بە تەواوی دیارە کە ئەو ژنێڤ‪ ،٣‬وەک پرۆسەی دابەشکردنی سوریا لە ویەن ئەمریکا و ڕوسیەوە دەبینێت‪.‬‬ ‫سـەبارەت بەو مەســەلەیە‪ ،‬بەشـداری پێنەکردنــی پەیەدە لە دانیشـتنەکانی ژنێــڤ ‪ ،٣‬هەنـدیک ســەرەداوی گرینـگ دەداتە دەســتەوە‪ .‬بــۆ‬ ‫نموونە‪ ،‬سالح موسلیم لەگەڵ هاوسەرۆکانی ئەنجـومەنی دیمـوکراتیکی سـوریە (هەیسـەم مەننـا وئیلهـام ئەحـمەد)کە هاوپەیمـانیەتیەکی‬

‫‪228‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫نێــوان کــورد و عەرەبە بەرهەڵســتکارەکانە و پەیەدە خــۆی پێکهێــنەری هەرە کــارا و ســەرەکی ئەو ئەنجــوومەنەیە‪ ،‬و هاوکــات لەگەڵ‬ ‫قەدری جەمیــل کە یەکێــک لە وەزیرەکــانی پێشــووی حکــومەتی ســوریایە‪ ،‬دیــدار و چاوپیکەوتنیــان هەیە لەگەڵ نــوێنەری تــایبەتی‬ ‫نەتەوەیەکگرتووەکان‪ ،‬ستافان دیمستورا لە ژنێڤ‪.‬‬ ‫موســلیم ئەو زانیــاریەش دەدات کە "لەم قۆنــاغەدا‪ ،‬ئەوە هەر تەنیــا تورکیــا نیــیە کە دژایەتــی بەشــداری ئەوان دەکــات"‪ .‬ئەمریکــا و‬ ‫روسیاش بەدژی بەشداری ئەوان بوونە‪ .‬یانی بێجگە لە ئەمریکا‪ ،‬تەنانەت روسیاش‪.‬‬ ‫ئەم زانیــاریە‪ ،‬بە ئامــاژەیەکی ناراســتەوخۆوە لە ویەن ســالح موســلیمەوە بــۆ ڕای گشــتی ئاشــکرا کــراوە‪ .‬بەاڵم مــن لەویەن گەلێــک لەو‬ ‫ئەمریکیانەی لە برۆکسلەوە بە وردی چاودێری بارودۆخەکەدەکەن‪ ،‬زانیاری ئەوەم بەدەست گەیشتبوو کە نوێنەرانی ئەمریکـا لە ژنێـڤ "‬ ‫داخوازی بەشداری پەیەدە" یان هەیە‪.‬‬ ‫کەوابوو دەبێ هۆکار و ڕوونکردنەوەیەکی درووست هەبێ بۆ ئەو هەڵوێستەی ڕووسیە کە بووتە هۆکـاری "کۆبوونەوەکـانی ژنێـڤ‪ ٣‬بە بـێ‬ ‫بەشداری پەیەدە‪".‬‬ ‫بە بڕوای من هۆکاری بابەتەکە ئەمەیە؛‬ ‫"ڕوسیا بۆ کۆبونەوەکانی ژنێڤ ‪ ٣‬تـوانی گەورەتـرین دەسـکەوت لە ئەمریکـا بسـتێنێ کە ئەویـش بـریتیە لە بەشـداری رژێمـی سـوریە لە‬ ‫ژنێڤ ‪ ٣‬و مانەوەی ئەو رژێمە لە سەر حوکم بە دریژایی ئەو کۆبوونەوە و دانیشتنانە‪".‬‬ ‫ئەوە مەرجــی بــێ ئەمــالو وی ویەنــی ئۆپۆســیزیۆنی ســوریا ‪" -‬دەســتەی بــااڵی دانووســانەکان"‪ -‬بــوو کە لەویەن تورکیــا و ســعودیا و‬ ‫قەتەرەوە پشــتیوانی دەک ـرێ‪ .‬بەم جــۆرەش‪ ،‬روســیا ئەم دەســکەتەی لە ئەمریکــا ســەند و لە بەرامبەریشــدا لە ژێــر فشــاری ئەمریکــا و‬ ‫(سعودیە) ویەنی ئۆپۆزسیۆنی سوریا بە هەڵەداوان بەشدای ژنێڤ ‪ ٣‬دەکات‪.‬‬ ‫ڕوســـیا لەبەر خـــاتری پەیەدە نەیدەویســـت بەربەســـت و کێشـــەیەکی تـــر درووســـت بکـــات‪ ،‬هەر بـــۆیە دەکـــرا پەیەدە "بەشـــداری لە‬ ‫دانیشتنەکانی خولی داهاتوو"دا بکات‪.‬‬ ‫مەسـەلەکە ئەوەیە‪.‬مەســەلەی دەســتپێکردنی دانیشــتنەکانی ژنێــڤ‪ ٣‬هێنــدەی ئەمریکــا‪ ،‬بــۆ روســیاش گرینگــی و بــایەخی تــایبەتی هەیە‪.‬‬ ‫چــونکە لەم قۆنــاغەدا‪ ،‬گرینگتــرین شــت بــۆ ڕوســیا ئەوەیە کە لە رۆژهەاڵتــی ناوەراســت – و بێگوومــان لە ســەر ئاســتی نێــودەلەتیش‪-‬‬ ‫جاریکی تر شوین و پێگەی خۆی وەک "ئەکتەرێکی کاریگەر" و هاوتا و هاوشـانی ئەمریکـا بەدەسـت بێنێـتەوە‪ .‬بەم جـۆرەش‪ ،‬یەکێـک لە‬ ‫ئامانجە هەرە گەورەکانی پـوتین بـۆ ڕوسـیا لە دوای ڕوخـانی یەکیەتـی سـۆڤیەتەوە و تـا ئەمـرۆ‪ ،‬وەدی هـات‪ .‬ژنێـڤ ‪ ،٣‬وەک بەڵـگەی‬ ‫تۆمارکراوی ئەو مەسەلەیە بۆ ڕوسیا دێتە ئەژمار‪.‬‬

‫‪229‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بڕیاری ‪٢٢٥٤‬ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەککگرتووەکان کە دانیشتنەکانی ڤیەننای و دواتریش دەسپێکی کۆبوونەوەکـانی ژنێـڤ ‪٣‬ی‬ ‫بەدوای خۆیدا هێنا‪ ،‬لە رێگای رێککەوتنی نێوان ئەمریکا و ڕوسیاوە هاتە دی‪.‬‬ ‫ئەمرۆکە سوریا ئیتر هەر تەنیا پانتایی کێبەرکێ و ملممالنێی نیوان ئەمریکا و ڕوسیا نییە‪ ،‬بەڵکو لە هەمـان کاتـدا بـووەتە مەیـدانی‬ ‫رێککەوتن و دانوستانی نێوانیشیان‪.‬‬ ‫گەر "گەورەکــان" لە نێــو خۆیانــدا رێــک بــکەون‪ ،‬ئەوا "بچوکەکــان"یــش ناچــار بە ملــدان و رێککەوتــن دەکــرێن‪ .‬ئەمە هەر تەنیــا دۆخــی‬ ‫کــوردانی ســوریە نیــیە‪ .‬لە چــاوی "گەورەکانــدا"‪ ،‬بەداخەوە تورکیــاش‪ ،‬لە ئەنجــامی ئەو دۆخەی بە هــۆی هەڵە و چەوتــی سیاســەتی‬ ‫دەرەوەی حکومەتی دەسەاڵتدار کەوتووەتە ناوی‪ ،‬هەمان دۆخی هەیە‪.‬‬ ‫بە پێی هەوالی رۆیتەرز‪ ،‬جۆو بایدنی جێگری سەرۆکی ئەمریکا لە کاتی گەڕانەوەی(لە تورکیاوە‪-‬و) بۆ واڵتەکەی و لە دیـداری لەگەڵ‬ ‫ئەندامانی پارتیەکەی گوتبووی؛" لەوانەیە کاتێکی زۆری خۆم بۆ ئەردۆغان تەرخان کردبێ‪ ،‬بەاڵم دواجار هاتە سەر ڕێـی ڕاسـت"‪ .‬ئەم‬ ‫لێدوانەی سەبارەت بە مەسەلەی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ داعش دابوو و مەسەلەی ڕازی کردنی ئەردۆغانیشی ئـاوا لێـک دابـووەوە‪ " :‬کە‬ ‫بەرژەوەندی هاتە پێشەوە‪ ،‬مەسەلەکان دەگۆڕێن‪".‬‬ ‫ئەوانەی تەنیا گوێیان بۆ ئەردۆغـان و داوتئۆغڵـوو شـل کـردووە‪ ،‬دەکـرێ فریـوی ئەوە بخـۆن کە سـەبارەت بە پەکەکە و پەیەدە بایـدن‬ ‫ڕازی کراوە‪ .‬کەچی بایدن‪ ،‬کە بۆ ئەردۆغان بەو زمانە قسە دەکات‪ ،‬سەرنج بـدەن کە بە چ وردەکـاریەکەوە هەوڵ دەدات نـاوی پەکەکە‬ ‫و پەیەدە بەیەکەوە نەهێنێت‪.‬‬ ‫دواجار وتەبێژی نەتەوەیەکگرتووەکان لە نیۆیۆرک (ستێفان دوجاریـک) بە ئاشـکرا باسـی لەوە کـردووە کە بەشـداری نەکردنـی ئەمـرۆی‬ ‫پەیەدە لە ژنێڤ ‪ ،٣‬بە واتای بەشداری نەکردنی سبەینێی نییە لە دانیشتنەکاندا‪.‬‬ ‫دوجاریک لە وەاڵمی پرسیاری؛" پەیەدە لە ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ داعشدا لە سوریە‪ ،‬رۆڵ و دەورێکـی کـارا و کـاریگەر دەبینـێ‪ .‬کـورد‬ ‫بەشێکی گرینگی پێکهاتەی سوریان و بەشێکی بەرچاوی خاکی ئەو واڵتە لە ژێر کۆنترۆڵی ئەوانـدایە‪ .‬بـۆچی پەیەدە لە دانیشـتنەکانی‬ ‫ئاشتیدا بەشدار نییە؟"‬ ‫دەڵێ‪:‬‬ ‫"هەروەک نــوینەری تــایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکــان لە ســوریە‪ ،‬دیمســتوراش ئامــاژەی پێکــردووە‪ ،‬دانیشــتنەکانی ئاشــتی شــەش مانــگ‬ ‫دەخایەنێ‪ .‬دەکرێ لە قۆناغی جیاجیای ئەو دانیشتنانەدا‪ ،‬کەسایەتی و کارەکتەری جیاجیا بەشـداری بـکەن‪ .‬لەو دانیشـتنە فراوانەنـی‬ ‫ئاشــتیدا دەکــرێ ویەن و گروپــی جیاجیــا بەشــداریان پــێ بک ـرێ‪ ...‬هاوســەنگیەکان ســەبارەت بەو مەســەلەیە هەر ئــان و ســاتیک لە‬

‫‪230‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫گۆڕانکاریدان‪ ،‬دەکرێ هەندێک لە بەشداران لە ژنێڤیش بن بەاڵم بەشداری دانیشتنەکان نەکەن‪ .‬پیشتریش گوتوومە؛ ئێمە نازانین‪ ،‬چ‬ ‫کەسانێک و بۆچی لەوێن‪ ،‬یانیش لە کام هوتێل دەمێننەوە‪".‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا ئاشکرایە ئەویە؛ " دواجـار‪ ،‬ئەوە ئەمریکـا و روسـیەن کە دوایـین بڕیـار سـەبارەت بەم مەسـەونە دەدەن‪ .‬هەمـوو شـتەکان‬ ‫ئەم دووانە دەیزانن و دواتر بە نەتەوە یەکگرتووەکانی ڕادەگەیەنن‪".‬‬ ‫یانی ئەوەی دەبێ ئێمە لێی تیبگەین ئەوەیە؛ هەر لە بنەڕەتدا ئەمریکا هیچ نـارەزایەتیەکی بەرامـبەر بە پەیەدە نیـیە‪ ،‬گەر روسـیاش‬ ‫بیهەوێ‪ ،‬ئەوا پەیەدە دێتە سەر مێزی دانیشتنەکان‪.‬‬ ‫ئەی ئەگەر تورکیا نارەزایەتی نیشان دا؟‬ ‫چــارە دەکــرێ‪ .‬هەر چۆنێــک بــێ‪ ،‬ســەرانی دەســەاڵتداری تورکیــا‪ ،‬لە ریــگەی " فشــاری ئەمریکــا "وە " کاتیــک مەســەلە دێــتە ســەر‬ ‫بەرژەوەندیەکان‪ ،‬دوجار ڕازی دەکرێن‪".‬‬ ‫بایدن وا دەڵێ‪.‬‬ ‫باشە‪ ،‬ئەی ئەگەر رێککەوتنی نێوان ڕوسیە و ئەمریکا سەبارەت بە سوریا جێبەجێ بوو و سەریگرت‪ ،‬دەکرێ ناوی بنێین سایکس‪-‬پیکۆی‬ ‫دووهەم؟ ئاخۆ ژنێڤ ‪ ٣‬ئەوە بەدوای خۆیدا دێنێ؟‬ ‫پیم وا نییە‪.‬‬ ‫لەوانەیە پێویستی بە ژنێڤ ‪ ،٤‬یانیش ژنێڤ ‪ ٥‬هەبێت‪.‬‬ ‫لەوانەیە کارەکتەرەکان بگۆرێن‪ .‬ئەم گریمانەیە کارەکتەرەکانی تورکیاش دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫‪----------------------‬‬‫سەرچاوە‪ :‬رادیکاڵ‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ناوەندی نووچە و شرۆقەی رۆژ ‪ /‬فێبریویری ‪٢١١١‬‬

‫‪231‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لە دایک بوونێکی نوێ و دواین چرکەکانی تەمەنی سایکس ‪ -‬پیکۆ!‬

‫عباس آزاد عباس‬ ‫" سـیکس ‪ -‬پیکــۆ " ئەو ڕێککەوتــنە نهێنــیە بــوو کە لە دەرئەجامەکــانی جەنگــی جیهــانی یەکەم لە نێــوان ســێ واڵتــی زلهێــز (شانشــینی‬ ‫بەریتانیا و فەرەنسا وە بە چـاودێری ڕووسـیا) ئیمـزا کـرا لە (‪ )١٩١١ / ٥ / ١١‬و لەویەن" جـۆرج پیکـۆ" نـوێنەری فەڕەنسـا و " مـارک‬ ‫سایکس" ی نوێنەری بەریتانیا واژوو کرا بۆیە هەر بە ناوی هەر دووکیان ناونرا‪.‬‬ ‫بە نهێنی مایەوە تاکو شۆرشی ڕووسیا و هاتنە سەر حوکمی شیوعیەکانی ڕووسیا لە ئۆکتۆبەری ‪.١٩١٧‬‬ ‫ئەو کات دەسەاڵتدارانی نوێی ڕووسـیا وێنەیەکـی ڕێکەوتنامەکەیـان کەوتە دەسـت و باڵویـان کـردەوە وە هاوپەیمانەکـانی (بەریتانیـا و‬ ‫فەرەنسا) ی تووشی احراجی کرد‪...‬‬ ‫ئەوەی جێگــای ســەرنجە ئەم ڕێکەوتــنە لە دوای ڕووخــانی ( ئیمپراتــۆریەتی عوســمانی) واژوو کــرا بــۆ دەبەشــکردنی ئەو ناوچــانەی کە‬ ‫میراتی عوسمانیەکان بوون و دابەشکردنی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە سەر فەرمانڕەوای بەریتانی و فەڕەنسی دا‪.‬‬ ‫* لەسەر ئەوە رێكەوتن كە ناوچەكانی‪ ،‬ئوردۆن‪ ،‬عێـراق و هەنـدێك شـوێنی كەنـداو بـۆ ئینگلیـز بێـت و ناوچەكـانی سـوریا‪ ،‬لوبنـان و‬ ‫ویالیەتــی موس ـ چەنــد شــوێنێکی تــر بــۆ فەرانســە بێــت‪ .‬دواتــر ویــالتەی موســڵیش درا بە ئینگلیــز کە نەوتێکــی زۆری تێــدا بــوو وە‬ ‫فەرەنسیەکان نەیانزانیبوو‪.‬‬ ‫* بەم شێوەیە‪ :‬کوردستان بە شێوەیەکی فعلی بەسەر چوار بەشدا دابەش دەکرێ (باکووری کوردستان لەژێر دەسەاڵتی تورکەکان مایەوە‬ ‫بە یـارمەتی ڕووسـەکان‪ ،‬و باشــووری کوردسـتانیش بە زۆرە ملــێ بە میزۆپۆتامیـاوە لکێنــراو واڵتـی نەگریســی "عێـراق" یــان لـێ بنیادنــا‬ ‫هەرچەندە هەندێ لە دەسەاڵتدارانی ئەو کاتی ئینگلیز ویستیان کۆمـارێکی سـەربەخۆ بـۆ باشـووری کوردسـتان درووسـت بـکەن و لە ژێـر‬

‫‪232‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سەرپەرشـتی خۆیــان بێـت بەاڵم هەر زوو پەشــیمان بـوونەوە ‪ .‬وە ڕۆژئــاوای کوردسـتانیش کە بەشــی فەرەنسـیەکان بــوو لەگەڵ ســووریادا‬ ‫مایەوە تاکو ئێستا‪ ،‬و چونکە ئێران بەژداری شەڕی نەکردبوو بۆیە ڕۆژهەاڵتی کوردستان وەکو خۆی مایەوە)‬ ‫** هەرچەنــدە ئەمە یەکەم دابەشــبوونی کوردســتان نــیە بەڵکــو پێشــتر لە دوای کۆتایهــاتنی جەنگــی چاڵــدێران لە ســاڵی ‪ ١٥١٤‬ز‪.‬‬ ‫کوردستان بۆ دوو بەش دابەش بوو بەسەر (دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانی ) دا‪.‬‬ ‫لە دوای تێپەڕبــوونی ‪ ٩٩‬ســاڵ بەســەر ڕێکەوتننــامەی ســایکس ‪ -‬پیکــۆ کە نەخشــەی ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســتی تێــدا کێشــرا‪ ،‬باروودۆخێــک‬ ‫خوڵقاوە یاخود دەتوانین بڵێین خوڵقێنراوە کە دووبارە پێوسیت بە دووبارە کێشانەوەی سنوورەکان بکاتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەمجارە بە فۆرم و کاراکتەری جیاواز‪:‬‬ ‫‪ ١١١ )١‬ساڵ پێش ئێستا شەڕ لەسەر میراتیەکانی خەوفەتی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کرا ‪ ،‬ئەمجارە لەسـەر ئـی دەوڵەتـی ئسـیالمی لە‬ ‫عێراق و شام (داعش) دەکرێ‪.‬‬ ‫‪ )٢‬ڕێکەوتنــی ئەو کــات فەڕەنســا و بەریتانیــا واژوویــان کــرد‪ ،‬ئەمجــارە گەر ڕێکەتننــامە گەلێــک لە ئــارادا بێــت لە نــاوچەکە دەبــێ (‬ ‫ئەمریکا و ڕووسیا) واژووی بکەن‪ " ،‬بەریتانیا و فەرەنسا" وەکو ویەنی دووەم دەبن‪.‬‬ ‫‪ )٣‬ئەو کــات بەهــۆی ئەم پەیماننــامەیە عێــراق لە دایــک بــوو‪ ،‬بەاڵم ئەمجــارە لە گەڵ هەر پەیماننــامەیەکی نــوێ گــۆڕی عێراقــی‬ ‫یەکگرتوو هەڵدەکەنرێت و ڕەنگە جیهـان گوێبیسـتی دەنگـی لە دایـک بـوونی دەوڵەتێکـی نـوێ بێـت لە نـاوچەکە (لە ئێسـتادا باشـووری‬ ‫کوردستان دەرفەتی زێڕینی لە دەستە بۆ ئەو هەنگـاوە‪ ،‬وە تـا ڕادەیەک ڕۆژئـاوای کوردسـتانیش) بەاڵم بـاکوور و ڕۆژهەاڵتـی کوردسـتان‬ ‫هێشتا ڕێگایەکی سەختیان لە پێشە‪...‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی گرنگە لێرەدا ئەوەیە لە دەرئەنجامی هەر گۆڕانکایەک یان گۆڕانی نەخشەی جوگرافی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاسـت لە بەردەم دوو‬ ‫ئەگەردا دەبێت‪:‬‬ ‫آ ‪ -‬دروست بوونی دەوڵەت لە سەر بنەمای (دینی ‪ -‬مەزهەبی) کە ئەمەیـان زیـاتر بـۆ ملمالنێـی واڵتە عەرەبیەکـان و ئێـران دەشـێت لە‬ ‫ناوچەکانی سووریا و لوبنان و ئوردن و‪...‬هتد‬ ‫ب ‪ -‬دروست بوونی دەوڵەت لە سەر بنەمای نەتەوەیی کە ئەمەیان خەونی کوردەکانە بۆ پێکهێنـانی دەوڵەتێکـی نەتەوەیـی تـایبەت بە‬ ‫خۆیان کە هەموو ئایین و ئایین زاکانی تێدا جێببێتەوە بێ جیاوازی‪.‬‬ ‫بە درێژایی مێژوو کورد لە هەر باروو دۆخێکدا بووبێت هیچ کات بە قەد ئێستا خوێندنەوەیەکی درووست نەبووە بۆ کێشەی کورد و هیچ‬ ‫کات بە قەد ئێستا واڵتانی زلهێزی جیهان ئەوەندە بە گرنگیەوە لە ڕۆڵی کوردیان نەڕوانیەوە و هاوکارییان نەکردووە‪.‬‬

‫‪233‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫لە دوای (‪ )٢١١١ / ٥ / ١١‬و تەواکردنــی ‪ ١١١‬ســاڵەی تەمەنــی ڕێکەتننــامەکە ڕەنــگە دەرفەتێکــی زێڕینــی کــورد بــێ و و بتوانێــت ئەو‬ ‫ئەمری واقعەی ئێستا لە عێراق و هەرێمی کوردستان درووست بووە بکاتە کوردستانی سـەربەخۆ و خەونـی کوردەکـان بە دی بێـت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تـــاکو ئێســـتا تـــاکە ڕێگـــر و تـــاکە بەربەســـت کە بەردەوام گومـــانم لێـــی هەیە (نـــا تەبـــایی و نـــا یەکڕیـــزی نـــاوخۆی کوردەکـــانە و‬ ‫پەرتەوازەبوونیـانە بە سـەر جەمســەری زلهێزەکـان)‪ ،‬بەاڵم ســەر ئەنجـام ئەوەی کە دەبــێ کۆیـان بکــاتەوە تـاکە ئامــانجی سـەد ســاڵەی‬ ‫کوردە (کیانی سەربەخۆ و دەوڵەتی نەتەوەییە بۆ کورد)‪...‬‬ ‫لە کۆتاییدا‪ ،‬جوانیان فەرمووە (دار کرمی لە خۆی نەبێ تەمەنی هەزار ساڵە)‪ ،‬هیوادارم کرمـی دارەکەی ئـێمە پـێش تروکانـدنی گیـان‬ ‫لە دەست بدات و نەگاتە ئەو ڕادەیەی بتوانێت ڕەگی داری کۆمارێکی تری سەربەخۆی کوردستان بڕزێنێت‪...‬بڵێن ئامیییین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رووداو نێت ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢١ :‬ی جوووی ‪٢١١٥‬‬

‫‪234‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سایکس ‪ -‬پیکۆ و داعش کەوتنە ناو گۆزەوە!‬ ‫ڕەوف گوڵبەدەن‬ ‫تا چەند ڕۆژێکیتر پێ دەنینە سەتەمین ساڵی گرێبستی سایکس‪ -‬پیکۆ‪ ،‬بە پڕکردنەوەی سەد ساڵ تەمەن‪ ،‬سایس‪ -‬پیکۆ دەمرێـت و لە‬ ‫مێژوودا دەنێژرێت!‬ ‫ئەوەی کە ئەوڕۆکە گرینگە ئەوەیە کە کورد بە درێژایی تەمەنی خۆی هەرگیز بەو ڕادەیە بەهێـز‬ ‫نەبــووە کە ئەوڕۆکە هەیە! باشــووری کوردســتان لە گەڵ ئەوەی کە هێشــتا لە شــەڕی داعشــدایە‪،‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەش هەر ئێستە باشووری کوردستان لە دەوڵەتێکی دان پێدانراو دەچێت کە چاوەڕێی‬ ‫کات دەکات بۆ ئەوەی بانگەوازی سەربەخۆیی بە گوێی جیهاندا بدات!‬ ‫ڕۆژئاوای کوردستان لە جەنگەی شەڕەکانی خۆیدا توانی شـێوە دەسـەاڵتێکی مـۆدێڕن‪ ،‬دەوڵەت ئاسـا پێـک بێنێـت کە کـار و بـاری واڵت‬ ‫بەڕێــوە دەبــات و بە هیــوایەکی پــڕ ئۆمێــدەوە بــۆ داهــاتووی خــۆی دەڕوانێــت! لە ڕاســتیدا ئەم جــۆرە سیســتەمە شــێوازێکی نــوێیە لە‬ ‫دەسەاڵتدارەتی بۆ دەوڵەمەندکردنی ئەزموونی دەوڵەتداری کوردی!‬ ‫باکووری کوردستان تەجرۆبەیەکی گەلەک سـەرکەفتی لە شـاخ و شـار و ڕێکخسـتنەکانی دەرەوەی واڵت بە تـایبەتیش ئورووپـا لە ویەن‬ ‫پەکەکەوە تەنگی بە دەوڵەتی تورکیا هەڵچنیوە!‬ ‫لە دوای تێکشکانی هەیبەتی داعش لە ویەن کوردەوە کورد خۆی بۆ قۆناخی دوای داعش ئامادە کردووە و ئێستا ئیتر کورد لە باکووری‬ ‫کوردســتان پێویســتی بە دامەزرانــدنی سیســتەمەک هەیە بــۆ ئەوەی بــاکووری کوردســتان لە ژێــر چەکــمەی زۆردارانــی تــورک دەربێنــێ و‬ ‫دەسەاڵت لەوی بگرێتە دەست!‬ ‫کورد لە باکوور ناچارە هەنگاو باوێژێ بۆ بە دامەزراوەیی کردنی دەسەاڵتی خۆی!‬ ‫لەم پێناوەشدا پێویستە لە گەڵ هاوپەیمـانی داعـش واتە تورکیـای ئەردۆغـان بکەوێـتە شـەڕەوە و بە یەکجـاری دوایـی بە پیالنگێـڕی‬ ‫تورکیا لە ناوچەکەدا بێنێت!‬ ‫ئەو شەڕە لە باکووری کوردستان درێژەی خەباتی چەندها ساڵەی نەتەوەی کوردە لە هەموو پارچەکـانی کوردسـتان بە بـێ جیـاوازی و‬ ‫بەری ڕەنج و خەباتی تاک بە تاکی کوردە لە کوردستان بە گشتی و هەر وەک لە خەمەکاندا هەموو بەشدارین لە شادی و‬

‫‪235‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سەرکەوتنەکانیشدا هەست بە شادی و خۆشی دەکەین!‬ ‫باشــوور و بــاکوور و ڕۆژئــاوا بە بڕێــک جیــاوازی تــایبەتی خۆیــان هەمــوو بەرەو یەک ئامــانج ڕێــگە دەپێــون ئەوڕۆکە بە شــیان خۆیــان‬ ‫دەکرێت لە داڕشتنەوەی نەخشەی ڕۆژهەاڵتی ناوینی تازەدا بە قورسایی خۆیان هاوکێشەکان بە وی بەرەی کورددا ڕاکێش کەن!‬ ‫ئێسـتە ئاشـکرایە کە دیــاردەی دەرکەوتنـی داعـش لە ویەن زلهێــز و خـاوەن بەرژەوەنــدییە گەورەکـانی جیهـانەوە بە مەبەســت بـووە بــۆ‬ ‫داڕشتنەوەی نەخشەی ڕۆژهەاڵتی ناوینی تازە و تەنانەت بەشێک لە ئەفریقاش!‬ ‫داعشـیان بەردایە نـاوچەکە و بە هەمـوو چەک و پێداویسـتییەکەوە یـارمەتی کـران و دەکـرێن لە پێنـاوی جێبەجێکردنـی ئامانجەکــانی‬ ‫کۆنە خاوەنەکانی گرێبەستی " سایکس ‪ -‬پیکۆ" بە زیادکردنی زلهێزی گەورەی جیهان واتە ئەمریکا!‬ ‫ئەوڕۆکە داعش خەریکە لە دوای جێبەجێکردنی ئەرکە ڕاسـپێردراوەکانی نـاوچەی ڕۆژهەاڵتـی ناوەڕاسـت بەرەو ئەفریقـا دەگـوێزرێتەوە و‬ ‫ئەوەتــا بە ئاشــکرا لە بەشــێک لە واڵتــی لیبیــا بــانگەوازی خالفەتــی ئیســالمی کــردووە و لەوە دەچێــت لە ڕۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت کــاتی‬ ‫بەسەرچووبێت هەر بۆیە زۆر بە پەلە گواستیانەوە بۆ لیبی!‬ ‫سایکس ‪ -‬پیکۆ دوایی دێت‪ ،‬کەڵکەڵەی عوسمانی دوایی نایە!‬ ‫ئەو ناوچەیە وا لە ژێر دەستی داعشدایە دیارە بۆ سوونەکانی عێراق و سووریا دامەزراوە!‬ ‫کوردســـتان دەکەوێـــتە نێـــوان تورکیـــایەکی بچـــووکتر لەوەی ئێســـتا و عەرەبـــی ســـوونە و عەرەبـــی شـــێعە! ئەوەی وا دوای ئەم قۆنـــاخە‬ ‫دەمێنێتەوە ئێرانە کە لەوە دەچێت ئیران دوایین قۆناخی گۆڕانکاری لە نەخشەکەی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بێت!‬ ‫ڕۆژهەاڵتی کوردستان هەر بەم پێوەرە دەکەوێتە ئەو قۆناخە و کورد بە گشتی و کـوردی ڕۆژهەاڵت بە تـایبەتی هەر لە ئێسـتەوە دەبـێ‬ ‫خۆیان بۆ ئەو رۆژە ئامادە بکەن کە ڕۆژێکی دوور نییە!‬ ‫ماوەتەوە هەر لە سەر ئەم مژارە ئەوەی لێ زیاد کەم کە کێشەی نەتەوەی کـورد بە پێـی پێـوەری داڕشـتنەوەی ڕۆژهەاڵتـی نـاوینی نـوێ‬ ‫دەبێ یەک کێشە بێت و بۆ هەتا هەتایە دوایی بەو لێکدابڕانە بێت کە لە پەیمـانی ‪ ١١١١‬سـایکس ‪ -‬پیکـۆ ڕێکەوتـن لە سـەری کـراوە!‬ ‫مەرجی سەربەخۆیی کوردستان دەگەڕێتەوە بۆ ویست و شیانی نەتەوەی کورد بۆ خۆی!‬ ‫هەر بــۆیە هەرچــی لە هەر پــارچەیەک لە کوردســتان ئەوڕۆکە ڕوو دەدات هەمــووی پێوەنــدیان بە یەکەوە هەیە! ئەرکــی تــاک بە تــاکی‬ ‫کوردە هەست بە بەرپرسایەتی دۆخەکە بکات!‬

‫‪236‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەوڕۆکە رووسیاش وەک ئەمریکا لە گەڵ چارەنووسی کورد دایە و هەر بۆیە ئەویش لە ڕۆڵـی گرینگـی کـورد تێگەیشـتووە و دەزانێـت کە‬ ‫کورد بووە بە هۆی گۆڕانی نەخشەکە بە بۆنەی شەڕی ئازایانەی خـۆی لە گەڵ داعـش و لە ویەکیتـرەوە تورکیـا لە گەڵ ئەوەی ڕێـگەی‬ ‫تڕانزیتی هەمە جۆرەی داعـش بـوو و لە ڕاسـتیدا تورکیـا بـۆیە پشـتیوانی لە داعـش دەکـرد لە بەر ئەوەی کە کەڵـکەڵەی دامەزرانـدنی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە خەیاڵیدا بوو بەاڵم کـورد خەیـاڵەکەی وەک تـۆقلەی سـەر ئـاو تەقانـد و بـوو بە بەربەسـتی فراوانخـوازی‬ ‫ئەخوانەکانی تورکیا بە نوێنەرایەتی ئەردۆغان و ئاکەپە!‬ ‫هەر بەم هــۆیەوە بــوو کە تورکیــا داعشــی لە ڕێــگەی بەغــدا پەشــیمان کــردەوە و ئاراســتەکەی بەرەو کوردســتان گــۆڕی! داعشــیان بەرەو‬ ‫کوردستان ئاراسـتە کـرد! هەر لەو کـاتەی کە داعـش ڕووی لە هەولێـر کـرد تورکیـا بێـدەنگی هەڵبـژارد!! ئەوڕۆکە کـورد دەبێـت هەمـوو‬ ‫ئەوانەی لە بیر بێت!‬ ‫هەر وەها ئەو قسە بێ مانایەی ئێرانی لە بیر نەچێت کە گۆتی‪ :‬ئێمە بە ‪ ٧١‬کەسەوە نەمانهێشت داعش هەولێر بگرێت کە لە ڕاسـتیدا‬ ‫ئەو قسە بۆ سووککردنی هێزی پێشمەرگە و کورد بوو!‬ ‫بە هەر حاڵ کوردی چوار پارچە بە تایبەت باکوور‪ ،‬باشوور‪ ،‬ڕۆژئاوا بە هێزی خۆیـان نەخشـەکانیان گـۆڕی و بـوون بە ئەمـری واقێـع‬ ‫بۆ ئەمریکا و ئورووپا و تەنانەت لە ویەن خودی ئورووپای کۆنەپارێزەوە نازناوی ئەوەیان بە کورد بەخشی کە‪:‬‬ ‫" کورد بە نوێنەرایەتی جیهان شەری ترۆر دەکات" !‬ ‫کورد هێشتا لە شەری ترۆر نەگەڕاوەتەوە تورکیا بە خستنە خوارەوەی فڕۆکەی رووسی هەمدیسان دەیهەویست هەم دڵی ئەمریکا و ناتۆ‬ ‫خۆش کات و هەمیش بە پشتیوانی ناتۆ و ئەمریکا چاوی بڕیبووە سنوورە کۆنەکەی عوسمانی لە گەڵ ڕووسیا!‬ ‫ڕووسیا بە خستنە خوارەوەی فڕۆکەکەی وەخەبەر هات و بە تەواوی هێـزەوە بەاڵم بە شـێوەیەکی زۆر ژیـرانە لە سـووریا جێگیربـوو‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتیش لە بەندەر و شوێنە ستراتژی و گرینگە سەربازەییەکانی کەنارەی دەریا سپی بۆ ئەوەی لە داڕشـتنەوەی نەخشـەی ڕۆژهەاڵتـی‬ ‫ناوەڕاستدا هاوکێشەکان بە قازانجی خۆی بە وسەنگ بکات!!‬ ‫بە هاتنی رووسیا بۆ دەریا سپی واتە مەدیتەرانە خـود بە خـود لە ئۆکراینـا قورسـایی بە وی ڕووسـیادا کەوت و ئێسـتە ئیتـر ئۆکرانیـا‬ ‫کێشەکەی نووستووە لە بەر ئەوەی بەر پشکی ڕووسیا دەکەوێت!‬ ‫تورکیا لە ویەن رووسەوە بە تۆپزی لە ژێر هەڕەشە و بایکۆتدایە!‬ ‫ڕووسیا لەوانەیە وەرچەرخانێک لە سیاسەتەکانی خـۆی لە پێوەنـدی لە گەڵ تورکیـادا بێنـێ و هەر وەهـا ڕەنـگە ڕێگەیەکیتـر لە دژی‬ ‫تورکیا بگرێتە بەر کە ئەویش پشتیوانی کردن و داکۆکی کردن لە مافی نەتەوەی کوردە کە دەبێتە هۆی بە هێزبوونی بەرەی کورد لە‬

‫‪237‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ناوچەکەدا!‬ ‫کورد ئەگەر بتوانێت پشتیوانی ئەمریکا و ناتۆ و ئورووپا لە ویەک بۆ خـۆی مسـۆگەر بکـات بە دڵنیـاییەوە دەشـتوانێت لە گەڵ رووسـیا‬ ‫دژی تورکیای هاوپەیمانی دامەزرێنێت!‬ ‫کورد ئەوڕۆکە لە بار و دۆخێکی ئێجگار تایبەتدایە و توانیویەتی وێنایەکی جێی باوەڕ بە لە خۆی نیشان بدات!‬ ‫قۆناخی دوای داعش‪ ،‬قۆناخی دامەزراندنی کوردستانە!‬ ‫من ئەم قۆناخە بە قۆنـاخی دوای داعـش نـاودێر دەکەم و ئەم قۆنـاخە جـارێ دریـژەی هەیە و کوردسـتان دەبـێ هەنگـاو هەڵبێنێـت بـۆ‬ ‫دیاری کردنی سنوور و ناساندنی نیشتمانی کورد!‬ ‫بە دانانی ئااڵی کوردستان لە ویەن تورکیـاوە بە بـێ ئەوەی نـاوی کـورد و کوردسـتان ببـا‪ ،‬مانـای ئەوە دەگەیێنێـت کە تورکیـا ناچـارە‬ ‫کوردستان قەبووڵ بکات!‬ ‫ئەو شەڕەی باکووری کوردستان دەکرێت هەر لەم چوارچێوەدا وەها لێکبدرێتەوە کە تورکیـا شـەڕ بـۆ ئەوە دەکـات کە نەهێڵـێ کـورد لەوە‬ ‫زیاتر وا هەیە پەرە بستێنی!‬ ‫لە ڕاستیدا کورد شەڕی پاراستنی دەسەاڵتی خۆیان دەکەن و لەوە تۆقیـون کە هێـزی کـورد پەرە بسـتێنیت و بنچیـنەی دەسـەاڵتی تـورک‬ ‫هەڵتەکێنێ!‬ ‫تورکیــا لە کاتێکــدا خوازیــارە بگەڕێــتەوە ســەر مێــزی وتــوێژ و درێــژە بــدات بە پێڤــاژۆی چارەســەری کە دەســتی بــااڵی هەبێــت لە‬ ‫دانووساندنەکاندا بۆ ئەوەی یاری بە چارەنووسی کـورد بکـات و هەروەهـا کـات بکوژێـت! هێشـتاکەش لە تورکیـا نـاوی " کوردسـتان" لە‬ ‫تریاک و هێرۆیین قاچاخترە!‬ ‫دوا بە دوای دانانی ئااڵی کوردستان لە ئانکارا‪ ،‬تورکیای ئەندام ناتۆیە چووەتە نـاو ئەو گرێبەسـتە تـازەیەی کە سـی و پێـنج واڵت‬ ‫بە سەرۆکایەتی عەرەبستان لە خۆ دەگرێت!‬ ‫مەســعوود بــارزانی لە پــێش پێکهــاتنی ئەو هاوپەیمــانییە تــازەیە ســەفەری بــۆ عەرەبســتان کــرد‪ ،‬دیتمــان بە فەرمــی و لەو پەڕی ڕێــز‬ ‫پێشوازییەکی شاهانەی لێکرا و دواتر کە چووە تورکیا لەوێش ئااڵی کورد هەڵکرا و ئەم هات و چووانە و ئەم هاوپەیمانییە تازەیە‬ ‫لە ڕاستیدا هەم بۆ خۆ ئامادەکردنە بۆ پێشهات و رووداوە نەخوازراوەکانی ناوچەکە!‬

‫‪238‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەو هاوپەیمــانییە جــگە لەوەی کە خۆئامــادەکردنە بــۆ ئــاڵ و گۆڕەکــانی نەخشــەی ڕۆژهەاڵتــی نــاوین لە هەمــان کاتیشــدا پەیــامێکی‬ ‫گرینگیشە بۆ کۆماری ئیسالمی ئێران کە ئیتر لە بەرانبەردەستێوەردانەکانی لە ناوچەکەدا‪ ،‬دەستەوەستان ناوەستن و بێدەنگ نابن!‬ ‫کاریگەری ئەم گرێبەستە تازەیە‪ ،‬ئێرانی تووشی شڵەژان کرد‪ ،‬بە جۆرێـک کە لە دۆخـی هێرشـەوە کەوتـووەتە پاشەکشـە لە نـاوچەکە!‬ ‫هەر وەک دەیبینین ناوی قاسم سلێمانی و سپای قۆدس خەریکە کوێر دەبێتەوە و کەس نازانێ چییان بە سەر هات؟‬ ‫هەر لەم پێوەنــدییەدا دیتمــان کە ئێرانیــان لە یەمەن دەرپەڕانــد و لە ســووریاش هیچــی بە هــیچ نەکــرد و ئێســتە بیــر لە هەاڵتــن‬ ‫دەکەنەوە!‬ ‫هاوپەیمانی بی بەرهەم‬ ‫لەوە ناچێت ڕووسیا و ئێران هاوپەیمانێکی قورس و قایم بن‪ ،‬زیاتر لە تاکتیک دەچێت بۆ زەختکـردنە سـەر بەرەی ئەمریکـا و نـاتۆ و‬ ‫هەروەها بازارێک بۆ چەک!‬ ‫دوای تورکیا ئێرانە؟!‬ ‫کورد دەڵێ‪ " :‬مەلی زیرەک بە دەنـووکەوە پیـوە دەبێـت" ‪ ،‬وا دیـارە ئەم پەنـدە خەریـکە بە سـەر داگیرکەرانـی کـورد تـاقی دەبێـتەوە و‬ ‫ئەوەتا تورکیا بە بەرچاوی خۆمانەوە خەریکە وەک سووریای لێدێت و لەوانەشە سبەینێ ئێرانیش ببی بە عێراق!‬ ‫کـورد لەم کـاتە هەســتیار و چـارەنووس سـازەدا دەبێــت خـۆی لە هژمــوونی هەر دوو واڵتـی تورکیـا و ئێــران دوور بخـاتەوە و لە هەمــان‬ ‫کاتدا کەڵـک لە بـار و دۆخەکە وەر بگریـت و خەریکـی خـۆ ئامـدەکردن بێـت بـۆ پێشـهاتە چـاوەروان نەکراوەکـانی نـاوچەکە کە و ئـان‬ ‫ساتدایە!‬ ‫کورد لە ڕۆژهەاڵت دەکەوێتە ئەم قۆناخە واتە قۆناخی " دوای داعش" !‬ ‫ئایەکوو کورد خۆی بۆ ئەم گۆڕانکارایانە ئامادە کردووە؟!‬ ‫" کوردستان ئیرۆ لە بەندا وەیە"‬ ‫ناوچەکە دەکوڵێت‪ ،‬کورد هیچی نییە لە دەستی بدات جگە لە زنجیری کۆیلەتی!!‬

‫‪239‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫*لە کۆندا بە بەردروویان دەگۆت " دەرزی" ‪ ،‬دەگێڕنەوە کە دەرزییەک(بەرگدروو) دووکانەکەی لە سـەر ڕێـگەی گۆڕسـتان هەڵکەوتبـوو‪،‬‬ ‫هەر کەسەک کە دەمرد لە بەر دووکانەکەی کابری دەرزی دەیانبرد بۆ سەرقەبران!‬ ‫دەرزی گۆزیەکی دانابوو هەر کەسە کە دەمرد دەنکێک ناوکە خورمای دەخستە ناو گۆزەکەوە!‬ ‫ڕۆژێکیان مشتەرەیەک لە بەر دووکان زۆر چاوەڕوان دەبێت و پاش ماوەیەک چاوەڕوانی دەچێت لە هاوسێ دووکانەکەی دەپرسـێت‪ :‬ئەرێ‬ ‫ئەم دەرزییە( بەرگدروو) بۆ دووکان ناکاتەوە؟ کەی دێت بۆ دووکان؟‬ ‫هاوسێ دووکان لە وەاڵمدا دەڵێ‪ :‬دەرزی کەوتە ناو گۆزە! ( واتە مرد‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی پێشمەرگەکان ‪٢٢ /‬ی دێسەمبەری ‪٢١١٥‬‬

‫‪240‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫(سیڤەر) زیـاتر خۆرهەاڵتی ناوەڕاست رووندەكاتـەوە تا (سایكس پیكۆ)‬ ‫و‪ :‬كوردەوان محەمەد سەعید‬

‫‪ ٩٥‬ساڵ لەمەوبەر دیپلۆماتكارە ئەوروپاییەكان لە كارگەیەكی سـیرامیكدا لە دەوروبەری پـاریس كۆبـوونەوە و پەیماننامەیەكیـان ئیمـزا‬ ‫كرد بۆ دووبارە داڕشتنەوەی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬كە سوتماكی ئیمپراتۆری عوسمانی بوو‪.‬‬ ‫زۆری نەبــرد ئەو پــالنە هەرەســی هێنــاو هەر لەو كاتەشــەوە لەبیــر چــۆتەوە‪ .‬پەیماننــامەی ســیڤەری كورتخــایەن‪ ،‬گــرنگییەكەی لە‬ ‫ریكەوتنی سایكس بیكۆ كەمتر نییەو لەبیریش دەكرێ‪ ،‬لە كاتێكدا سەرەنجامەكانی تائەمڕۆش دەبینرێن و رەنگە پێویستیش بكات چـاو‬ ‫بە بەشێكیدا بخشێنینەوە لە ساڵیادەكەیدا‪.‬‬ ‫دەسرۆكەی ئاوریشمی‬

‫ساڵی ‪ ١٩١٥‬كاتێك هێزەكانی بەریتانیا خۆیان ئامادە دەكرد بۆ ئەوەی لە دوورگەی (گالیبۆلی)یەوە بچنە ناو ئەستانبولەوە‪ ،‬حكـومەتی‬ ‫بەریتانیا لە لەندەنەوە دەسـرۆكەی ئاوریشـمی چـاپ دەكـرد و ئامـادەی دەكـرد بـۆ سـەركەوتن بەسـەر ئیمپراتـۆری عوسـمانیدا‪ ،‬هەر لەو‬ ‫كاتەدا شەڕی گالیبۆلی بووە یەكێك لە سەركەوتنە دەگمەنەكانی ئیمپراتـۆری عوسـمانی كە لە جەنگـی جیهـانی یەكەمـدا تۆمـاری كـرد‪،‬‬ ‫بەاڵم لەســاڵی ‪ ١١٢١‬دا دەركەوت كە بەریتانیــا لەخــۆڕا ئەو كــارەی نەكــردووە‪ ،‬ئەوە بــوو هێــزی هاوپەیمانــان پــایتەختی ئیمپراتــۆری‬ ‫عوسمانیان داگیر كردو نوێنەری هێزە سەركەوتووەكان پەیماننامەیەكیان لەگەڵ حكومەتە شكسـت خـواردووەكەی عوسـمانییەكاندا ئیمـزا‬ ‫كــرد بــۆ دابەش كردنــی ناوچەكــانی ژێربــاری ئیمپراتــۆر بــۆ چەنــد بەشــێكی ژێربــاری ئەوروپاییەكــان‪ ،‬پەیماننــامەكە گەرووی بســفۆر و‬ ‫ئەســتەنبوڵی كــردە دەوڵەت و پارچەكــانی تــری خــاكی ئەنادۆڵیشــی دایە یۆنانییەكــان و كــورد و ئەرمەن و فەرەنســی و بەریتــانی و‬ ‫ئیتالییەكان‪ ،‬لەڕێگەی چاو خشاندنەوە بە هۆكارەكانی تێكشكانی پالنەكەی ئەوروپا بۆ دابەشكردنی خـۆرهەاڵتی ناوەڕاسـت‪ ،‬دەتـوانین‬ ‫باشــتر لەو ســنوورە تــێ بگەیــن كە ئێســتا لە نــاوچەكەدا هەیە‪ ،‬هەروەهــا لە ناكۆكییەكــانی كــورد لەســەر ئاســتی نەتەوە و مەترســییە‬ ‫سیاسییەكانی ئەمڕۆی توركیاش تێ دەگەین‪.‬‬

‫‪241‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫یەك ساڵ دوای ئیمزاكردنی پەیماننامەی سیڤەر‪ ،‬هێزە ئەوروپاییەكان گومانیان و دروست بـوو‪ ،‬كە ئەو ئەركەی لەئەسـتۆیان گرتـووە‪،‬‬ ‫لەسەرو توانای خۆیانەوەیە‪ ،‬لە هەمان كاتدا ئەفسەرانی توركی وەك مستەفا كەما ئەتاتورك سـوور بـوون لەسـەر رووبەڕووبـوونەوەی‬ ‫داگیركاری ئیستعماری بیانی‪ ،‬پاشان دەستیان كرد بە رێكخستنەوەی پاشماوەی ئەو سوپایەی كە لەئیمپراتـۆرەوە بۆیـان جێمـابوو‪ ،‬دوای‬ ‫چەند ساڵێك شەڕی خوێناوی توانیان سوپای بێگـانە كە بەزۆر پەیماننامەكەیـان دەسـەپاند دەربـكەن‪ ،‬دەرەنجـامیش سـەرهەڵدانی ئەم‬ ‫توركیایەی ئەمڕۆ بوو‪ ،‬كە سنوورەكەی بەڕەسمی لە پەیماننامەی لۆزانی ساڵی ‪ ١٩٢٣‬دا داڕێژرا‪.‬‬ ‫وروژاندنی نەتەوەپەرستی‬

‫خۆرئاوا تاڕادەیەكی زۆر پەیماننامەی سیڤەریان لەبیر كـرد‪ ،‬بەاڵم ئەو پەیماننـامەیە میراتێكـی بەهێـزی هەیە لەتوركیـا و بەجۆرێـك‬ ‫لەجۆرەكان بووە هۆی وروژاندنی نەتەوەپەرستی‪ ،‬گومانیشی تێدا نییە كە پەیماننامەی سیڤەر رۆڵی كاریگەری هەیە لەوەی كە توركیـا‬ ‫بەرامــبەر بە بــزوتنەوە ســەربەخۆیی خــوازە كوردییەكــان زۆر هەســتیارە‪ .‬لەگەڵ ئەمەشــدا بیروباوەڕێــك لەئــارادا بــوو كە پێــی وایە‬ ‫مەسەلەی قەتڵوعامی ئەرمەنەكان بەدەستی تورك‪ ،‬مەسەلەیەكە ئەوروپاییەكان تەنها وەك بیانوویەكی سیاسـی بەرامـبەر بە تـورك لە‬ ‫‪ ١٩٢١‬دا بەكــاری دەهێــنن‪ ،‬نەك وەك راســتییەكی مێژوویــی‪ ،‬لەگەڵ هەمــوو ئەمانەشــدا ئەو بیــری راپەڕیــنو بەرەنگــاربوونەوەیە دژی‬ ‫ئیمپریالیزم درێژەی كێشا‪ ،‬سەرەتا تورك دژی بەریتانیاو دواتر لە جەنگی سارددا دژی روسیا بوو‪ ،‬ئێستاش ناوبەناو دژی ئەمریكایە‪.‬‬ ‫سنوورەكانی ناو توركیا‬

‫بەاڵم پەیماننامەی سیڤەر سنوورەكانی نـاو توركیـا تێـدەپەڕێنێت‪ ،‬ئەمەش كوتومـت ئەو هۆكـارەیە كە وامـان لـێ دەكـات پەیماننـامەكە‬ ‫بخەینە پاڵ رێكەوتنی سایكس بیكـۆ لەمێـژووی خـۆرهەاڵتی ناوەڕاسـتدا‪ ،‬ئەمەش یارمەتیمـان دەدات بـۆ ئەوەی سـنگ لەو بیـرۆكە بـاوە‬ ‫دەرپەڕێنین كە پێی وایە كێشەكانی ناوچەكە ئەو كـاتە دەسـتی پێكـرد كە ئەوروپاییەكـان نەخشـەی ناوچەكەیـان لەسـەر نەخشـەیەكی‬ ‫بەتاڵو حەتاڵ كێشا‪.‬‬ ‫گومــان لەوەدا نیــیە كە ئەوروپاییەكــان خۆشــحاڵ بــوون كاتێــك نەخشــەیەكیان كێشــاوە بەدڵــی خۆیــانەو لەبەرژەوەنــدی خۆیــانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شكستی پەیماننامەی سیڤەر دەری خست كە هەندێك جار ناتوانن چیان بوێت بەدڵی خۆیان بیكەن‪.‬‬ ‫كاتێك ئەوروپاییەكان ویستیان نەخشەی ئەنادۆڵ دووبارە بكێشنەوە‪ ،‬شكستیان هێنا‪ ،‬بە پێچەوانەشەوە ئەوروپاییەكـان لەناوچەكـانی‬ ‫تری خۆرهەاڵتی ناوەڕاسـتیش توانیـا سـوورە دەسـتكردەكانیان بسـەپێنن‪ ،‬لەبەر ئەوەی هێـزی سـەربازیان هەبـوو‪ ،‬بەسـەر ئەو گەونەدا‬ ‫سەركەوتن كە رووبەڕوویان دەبوونەوە‪ ،‬بـۆ نمـوونە ئەگەر (یوسـف ئەلـعەزەمە)ی شۆڕشـگێڕی سـوریا توانیبـای هاوشـێوەی ئەتـاتورك لە‬ ‫شەڕی (مەیسەلۆن)دا فەرەنسییەكان تێك بشكێنێت‪ ،‬ئەوكاتە پالنی ئەوروپاییەكان لەواڵتانی شامیش شكستی دەهێنا‪.‬‬ ‫ئەگەر بپرســین ئایــا دەكــرا ســنوورەكانی خــۆرهەاڵتی ناوەڕاســت ئــارامترو جێگیرتــر بــن؟ مەرج نیــیە وابێــت‪ .‬بەاڵم تێــڕوانین لەمێــژوو‬ ‫لەدەوقەی پەیماننـــامەی ســـیڤەرەوە ئەوە دەردەخـــات كە خـــاڵێكی قـــوڵتر هەیە لەنێـــوان هۆكـــارو دەرەنجامەكـــانی كێشـــانی ســـنووری‬

‫‪242‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫دەرســـتكردی ئەوروپاییەكـــانو نەبـــوونی ســـەقامگیری لە خـــۆرهەاڵتی ناوەڕاســـتدا‪ ،‬چـــونكە ئەو ناوچـــانەی ئەوروپاییەكـــان ســـنووری‬ ‫دەســتكردیان بەســەردا ســەپاند‪ ،‬بەرەو ووازیو بێتوانــایی چــوون بەرامــبەر بە داگیركــاریی‪ ،‬لە هەمــان كاتــدا توركیــاش لەبەر ئەوە‬ ‫لەواڵتەكانی تر باشتر نەبوو‪ ،‬كە چانسی هەبووەو سنوورێكی راستو دروسـتی هەبـووە‪ ،‬بەڵكـو توركیـا هۆكـاری تـری هەبـوو كە تـوانی‬ ‫بەرەنگــاری پالنەكــانی خۆرئــاوا ببێــتەوە‪ ،‬ئەو هۆكــارانەش مــانەوەی میراتێكــی باشــی ســوپاو ژێرخــانی ئــابووری ســەردەمی ئیمپراتــۆری‬ ‫عوسمانی بوو‪ ،‬ئەمانە بەشێك بوون لەو هۆكارانەی كە توركیا بتوانێت دەوڵەتێكی مەركەزی بەهێزی هاوشێوەی ئەوروپا دابمەزرێنێت‪.‬‬ ‫ئیمپریالیزمی ئەوروپایی‬

‫زۆرێك لە كوردە نەتەوەییەكان بە سروشتی خۆیان دەڵـێن سـنووری توركیـا سـنوورێكی راسـت نیـیە‪ .‬لەراستیشـدا هەنـدێك ئەو گەواهـیە‬ ‫دەدەن كە نەبوونی رەگەزنامە بۆ كورد لەو سنوورەداو لەسەردەمی دوای ئیمپراتۆرییەوە هەڵەیەكی گەورەیە‪ ،‬بەاڵم كاتێك ئیمپریالیزمی‬ ‫ئەوروپــایی ویســتی بەپێــی پەیماننــامەی ســیڤەر دەوڵەتێكــی كــوردی دابمەزرێنێــت‪ ،‬زۆرێــك لە كوردەكــان چــوونە پــاڵ ئەتــاتوركو دژی‬ ‫پەیماننامەكە جەنگان‪ ،‬ئەمەش بیرمان دەخاتەوە كە وابەسـتەبوونی سیاسـی هەنـدێك جـار ناسـنامەی نیشـتمانی تێـدەپەڕێنێتو باشـتر‬ ‫وایە ئەمڕۆ لەوە تێ بگەین‪.‬‬ ‫بەپێی پالنەكەی سیڤەر‪ ،‬دەوڵەتە كوردییەكە لەژێر سایەی بەریتانیـا دەبـوو‪ ،‬ئەمەش بەدڵـی هەنـدێك لە كـوردە نەتەوەییەكـان بـوو‪،‬‬ ‫بەاڵم هەندێكی تریان پێیان وابوو‪ ،‬ئەم جۆرە سەربەخۆییە كە لەژێر سایەی بەریتانیادا بێت بێ كێشە نابێت‪ ،‬هەر بـۆیە چـوونە پـاڵ‬ ‫بــزووتنەوە نیشــتمانییە تــوركییەكەوە‪ ،‬كــوردە ئــایین پەروەرەكــانیش حــوكمی تــورك یــان عوســمانییان پــێ باشــتر بــوو لە ئیســتعماری‬ ‫مەســیحی‪ ،‬هەنــدێك كــوردی تــریش لەبەر هۆكــاری پراكیتیكــی نــیگەران بــوون لەوەی ئەگەر بەریتانیــا لەنــاوچەكەدا دەســەاڵتی هەبێــت‬ ‫ویەنی ئەرمەنەكان دەگرێ كە بێـبەش كـراون دەیـانەوێ بگەڕێـنەوە بـۆ نـاوچەكە‪ ،‬دواتـر هەنـدێك لە كوردەكـان پەشـیمانی دایگـرتن‪،‬‬ ‫بەتایبەتی دوای ئەوەی روون بۆوە ئەو دەوڵەتەی بۆی تێكۆشابوون دەوڵەتێكی تەواو توركی بوو‪ ،‬كەمتـریش ئـایین پەروەر بـوو لەوەی‬ ‫كە چاوەڕوانیان دەكرد‪ ،‬هەندێكیش لە كوردەكان ناسنامەی دەوڵەتە تازەكەیان قبوڵ كرد‪.‬‬ ‫كوردەكان بەخەیاڵی ئەو دەوڵەتەوەن‬

‫تائێستاش زۆر لە توركەكان لەو شێوازە ترساون كە بەهۆی پەیماننامەی سیڤەرەوە دەوڵەتەكەیـانی پـێ لەنـاو بـرا‪ ،‬لە هەمـان كاتـدا‬ ‫زۆر لە كوردەكـان بەخەیــاڵی ئەو دەوڵەتەوەن كە دەكــرا بۆیـان دابــمەزرێ‪ ،‬هاوكــات حكــومەتی توركیـا ئێســتا بە كەلتــوری لێبــوردەییو‬ ‫پــێكەوە ژیــانی ســەردەمی عوســمانیدا هەڵــدەڵێ‪ ،‬عەبــدوڵاڵ ئــۆجەونی ســەركردەی كــوردی جوداخــوازیش كە پــێ دەچــێ لە زیندانــدا‬ ‫كێتێبەكەی (بنیدێكت ئەندرسن)ی زانای كۆمەڵناسی خوێندبێتەوە‪ ،‬قسـە لەسـەر ئەوە دەكـات كە بـۆی دەركەوتـووە هەمـوو دەوڵەتەكـان‬ ‫تەنها بنیاتێكی كۆمەاڵیەتین‪ ،‬لەچەندان ساڵی رابردووشدا هەریەك لە پارتی دادو گەشەپێدان كە ئێستا پارتی دەسەاڵتدارەو پـارتی‬ ‫گەونی دیموكراتی نزیك لەكوردەكانیش هەوڵیان داوە دەنگـدەری كـورد بەوە رازی بـكەن كە دەنگیـان بـۆ بـداتو دەنگـدان بە حـزبەكەی‬ ‫ئەوان دەنگــدانە لەپێنــاو ئاشــتیدا‪ ،‬هەریەكە لەو حزبــانەش كێبڕكێیــانە لەســەر ئەوەی كامیــان توانــای چارەســەر كردنــی ملمالنێــی‬ ‫دوورودرێــژی توركیــا بــكەن‪ ،‬ئەویــش لەڕێــگەی دامەزرانــدنی دەوڵەتێكــی ســەقامگیرترو گشــتگیرترەوە‪ .‬بەكــورتی لەكاتێكــدا كە هێشــتا‬

‫‪243‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫زۆرێــك لە ئەمریكاییەكــان گفتوگۆیــانە لەبــارەی سروشــتی ئەو دەوڵەتە دەســتكردانەی دەســتی ئەوروپــاوە‪ ،‬توركیــا هەوڵ دەدات ئەو‬ ‫مۆتەكەیە تێپەڕێنێت كە نزیكەی سەدەیەكە بەسەر سنگیەوەیەتیو هەوڵ دەدات واقیعی بوونی خۆی بسەلمێنێت‪.‬‬ ‫گومانی تێدا نییە‪ ،‬ئەو توندوتیژیانەی لەماوەی چەند هەفتەی رابردوودا توركیای گـرتەوە‪ ،‬هەڕەشـەیە بـۆ سـەر ئەو رەگەزە كلـۆرانەی‬ ‫گردبوونەوەی بان نیشتمانی ئەو واڵتە‪ ،‬لەگەڵ بانگەشەی پارتی دادو گەشەپێدانیش بـۆ دەسـتگیركردنی سـەركردە سیاسـییە كوردەكـانو‬ ‫هەروەهـا تەقەكردنــی كوردەكــان لە ئەفســەرانی توركــدا‪ ،‬نەتەوەییەكــانی هەردووو دەگەڕێــنەوە بــۆ هەڵوێســتەكانی پێشــوویان كە ‪19‬‬ ‫سـاڵە یەك نـاگرنەوە و نـاكۆكن‪ ،‬توركیـا لەســەركەوتنیدا بەسـەر پەیماننـامەی سـیڤەردا دەســتكەوتی سیاسـیو ئـابووری باشـی بەدەســت‬ ‫هێنا‪ ،‬بەاڵم پشتبەستن بەو دەستكەوتانە پێویستی بەپێكهێنانی نموونەیەكی سیاسی نەرمتر هەیە‪ ،‬دەبێ نمـوونەیەك بێـت دەری بخـات‬ ‫كە شەڕكردن لەسەر سنوورو ناسنامەی نیشتمانی كارێكی لۆژیكیانە نییە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬اونصات المركزی‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستانی نوێ ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٨ :‬ی ئاگۆستی ‪٢١١٥‬‬

‫‪244‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كوردو زیندوكردنەوەی پەیمانی سیڤەر‬ ‫حازم مبيضين‬ ‫لە عەرەبیەوە‪ :‬سەریاس سەمین‬

‫بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی‪ ،‬كورد پشت بە دەقی پەیماننامەی سیڤەری (‪ )١٩٢١‬دەبەسـتێت‪ ،‬بێگومـان پـێش ئەوەی نـاوەۆكەكەی‬ ‫دوای ســـێ ســـاڵ بە پەیمـــانی لـــۆزان لەكاربخرێـــت‪ ،‬كە رۆڵەكـــانی ئەم‬ ‫میللەتە بەسەر هەر چـوار دەوڵەتـی توركیـا و سـوریاو ئێـران و عێراقـدا‬ ‫دابەش كــران‪ ،‬وادەردەكەوێــت شــەڕی كوردەكــان دژی داعــش پرســی كــوردی‬ ‫بەرەو پـــێش بـــردوە‪ ،‬كەشـــێكی پـــۆزەتیڤی بـــۆ خواســـتەكانیان لە بـــۆنە‬ ‫نێودەوڵەتیەكاندا رەخساندوە‪ ،‬بە بونی كۆمپانیـا نەوتیەكـانی ئەمەریكـا‬ ‫لە كوردســـتان‪ ،‬رۆڵێكـــی كـــاریگەر لە دروســـتكردنی كەشـــێكی گونجـــاوی‬ ‫نێودەوڵەتیدا دەگێڕێت بە ئاراستەی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی‪.‬‬ ‫عەرەبە نەتەوەییەكان كورد بەوە تۆمەتبار دەكەن كە پەیوەندیان لەگەڵ ئیسرائیلدا هەیەو پێیانوایە سـەرەتاكانی ئەم پەیوەنـدیە بـۆ‬ ‫ساڵی (‪ )١٩١٢‬دەگەڕێتەوە لە كاتی كۆنگرەی سۆشیالیستی نێودەوڵەتی لە جنیف‪ ،‬كە "شمعون پێرێز" لەگەڵ نوێنەری بارزانی كـامەران‬ ‫عەلی بەدرخان كۆبۆتەوەو‪ ،‬لەهەمان ساڵدا سەرۆكی حكومەت "لیڤی ئاشكۆ " و وەزیـری دەرەوە "ئابـا ئایبـان" و وەزیـری دارایـی "ئیـری‬ ‫ئیلیاف" سەردانی كوردستانیان كردوە‪ ،‬وەفدێكی پزیشكان یاوەریـان بـون و نەخۆشـخانەیەكی گەڕۆكـی پێشـكەوتویان پێشكەشـكردون‪ ،‬لە‬ ‫ســاڵی دواتریشــدا "مســتەفا بــارزانی" ســەردانی "تە ئەبیــب"ی كــردوەو لەگەڵ ســەرۆكی حكــومەت "ئاشــکۆ "و وەزیــری دەرەوەو وەزیــری‬ ‫بەرگـری و كاربەدەسـتانی دیــكەدا كۆبـۆتەوە‪ ،‬سـاڵی (‪ )١٩٧٣‬جــارێكی دیـكە ســەردانی كـردوە بەبـێ وەدیهێنــانی خواسـتەكانیان‪ ،‬بەهــۆی‬ ‫هەڵوێستی "شا"ی ئێرانەوە كە لە پشتەوە جۆرێكی دیكە كاری كردوە‪.‬‬ ‫نــاوچەی رۆژهەاڵتــی ناوەڕاســت چــوار نەتەوە لە خــۆی دەگرێــت‪ ،‬عەرەب و فــارس و تــورك و كــورد‪ ،‬ئەمەی دواییــان تــاكە نەتەوەیە‬ ‫دەوڵەتــی نــیەو بەســەر چــوار واڵتــدا دابەش بــوە‪ ،‬راســتە كە دۆخــی كــورد لە رابــوردو باشــترە‪ ،‬چــونکە ســەركەتو بــوە لەوەی بنەمــای‬ ‫دامەزرانــدنی دەوڵەتێكــی چــاوەڕوانكراو بنیــات بنێــت‪ ،‬پێشــمەرگە لە عێــراق و ســوریا توانیــویەتی بەرەنگــاری داعــش ببێــتەوەو‪ ،‬لە‬ ‫عێراقیش توانیویەتی دەسەاڵتی فراوان بكات و ئەو ناوچانەشی كە بە "كێشە لەسـەر" نـاودەبران دەسـتیان بەسـەردا بگرێـت‪ ،‬ئەمەو لە‬ ‫سوریاش واقعێكی نوێ خوڵقاوە بەبێ كورد بیر لە داهاتو نەكرێتەوە‪ ،‬لە توركیاش توانیان ببـنە هێزێكـی كـاریگەری نێـو پەرلەمـان و‬ ‫(‪ )٨١‬نوێنەریـان هەبێــت‪ ،‬هەمــو ئەمــانەش لە ئاسـت چاوەڕوانیەكــانی كــورددا نــین و بە گرنگیشـی نــازانن‪ ،‬كاتێــك "ئەردۆغــان" جەخــت‬ ‫دەكاتەوە لەوەی رێگە بە دامەزراندنی دەوڵەتێك لە باكوری سوریا نادەن‪ ،‬خەباتیان بەردەوامە گەر بـاجەكەی هەرچـیەك بێـت‪ ،‬رەنـگە‬

‫‪245‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫پێكەنین ئاوەربێت كە "ئەسـەد" رێـگە بە دروسـت بـونی دەوڵەتێكـی لەو شـێوەیە بـدات‪ ،‬هەروەك كاتێـك مەترسـی لەسـەریان دروسـتبو‪،‬‬ ‫توركیا دەستی هاوكاری بۆ دانیشتوانی "كوبانی" درێژكردەوە‪ ،‬وەك ئەوەی نەزانین چی لە نـاوچەكە دەگوزەرێـت‪" ،‬ئەردۆغـان"یـش لە دوا‬ ‫هەڵبژاردندا تارمایی بەسەر دەسەاڵتدا نەماوەو‪ ،‬پێیانوابو هەمو نەیارەكانیان كـار لەسـەر ئاراسـتەكردنی رای گشـتی توركیـا دەكەن و‬ ‫دژی واڵت بارگاوی دەكرێن‪ ،‬بە ئامانجی گۆڕینی بونیادی دیموگرافی ناوچەكە‪.‬‬ ‫ئەردۆغـان دەیویســت لە دەرەوەی روداوەكـان بمێنــنەوە‪ ،‬هەڵوێسـتی ئێــرانیش زۆر بــایەخی نەبـو كاتێــك نـوێنەری ئێــران لە توركیــا بە‬ ‫ئاشــكرا وتــی لەســەر ئێــران وتوركیــا پێویســتە هاوكــاری و هەمــاهەنگی لە نێوانیانــدا هەبێــت و ئەمەش بە مەبەســتی رێگریكــردن لە‬ ‫دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی لە باكوری سوریاو بۆ پاراستنی ئارامی و ئاسایش لە سوریاو پاراستنی یەكێتی خاكەكەی‪!.‬‬ ‫بە پێچەوانەی توركە عوسـانیەكانەوە كە لە ئاسـیای ناوەڕاسـتەوە هـاتون و ژیـانێكی سـەرەتایی دەژیـان و بەهێـزی چەك و لە سـەدەی‬ ‫سیازدە دەوڵەتیان دامەزراند و هیچ زیادەیەكیان نەخستە سەر فەرهەنگ و ژیـاری ئیسـالمی‪ ،‬نەتەوەی كـورد هەزاران سـاڵە لەم نـاوچە‬ ‫دەژی و پشكیان لە شارستانیەتی ئەم ناوچەیەدا هەبوە‪.‬‬ ‫وێنەیەكی گوماناوی ئیسالمیان پیشانی واڵتانی ئەوروپا دا كاتێكیش بەریتانیا و فەرەنسا ناوچەكەیان دابەشكرد‪ ،‬دەوڵەتـی عوسـمانی‬ ‫"پیــاوە نەخۆشــە"یــان لە ئاســیای عەرەبیـــدا بەجێهێشــت‪ ،‬بەپێــی رێكەوتننــامەی "ســـایكس ‪ -‬بیكــۆ"ی دوای جەنگــی جیهــانی‪ ،‬چەنـــد‬ ‫قەوارەیەكیان لە ناوچەكەدا دروست كـرد‪ ،‬وەك عێـراق و سـوریا و لوبنـان و فەڵەسـتین و بـاكوری ئـوردن‪ ،‬كوردیـان بە نەتەوە هەژمـار‬ ‫نەكردوە‪ ،‬بەبێ ئەوەی نیشـتمان و قەوارەیەكیـان بـۆ دابمەزرێـنن و ئەمەش لە بەرژەوەنـدی ئەو واڵتـانەدا بـوە كە خـاكی كوردسـتانیان‬ ‫بەركەوتوە‪ ،‬ئیدی هەوڵەكانیان بۆ سەربەخۆیی بەردەوام بوە‪ ،‬یا بەوی كەمەوە بۆ بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی‪.‬‬ ‫لە ئێران و عێراق و توركیا و سوریا لە ئەنجـامی دەمـارگیری و شـۆڤینیزمی نەتەوەیـیەوە هـیچ یەك لەو واڵتـانە مـامەڵەیەكی باشـیان‬ ‫لەگەڵ كورددا نەكردوەو‪ ،‬رێگەیان بە خواستە نەتەوەییەكانیان نەداوەو‪ ،‬بگرە رێگریشیان لە هەر جواڵنەوەیەكی نەتەوەییان گرتوە‪.‬‬ ‫توركیا تا ئەم نزیكانە قەدەغەی كردبـو زمـانی دایـك "كـوردی" لە فێركردنـدا بەكـاربهێنن‪ ،‬تـاكو پـێش هەڵبژاردنەكـانیش "ئەردۆغـان"‬ ‫ئــاواتەخواز بــو هــیچ پــارتێكی كــوردی نەتوانێــت بگــاتە نێــو پەرلەمــان‪ ،‬بەاڵم كوردەكــان ئەو ئومێــدەیان لە نێــوبرد‪ ،‬پــارتێكی كــوردی‬ ‫(‪)%١٣‬ی دەنگەكانی بەدەستهێناو زەمینەی خۆشكرد بۆ چونە نێو پەرلەمـان‪ ،‬ئەگەر ئەقڵیەتـی شـۆڤینی نەبـوایە ئەم واڵتـانە كوردیـان‬ ‫وەكو بەشێكی ئەكتیڤ لە پرۆسەی سیاسیدا پەسەند دەكرد‪ ،‬هەروەك لە زۆرینەی واڵتاندا ئەم مافانە دەستەبەر بون‪.‬‬ ‫كورد لە سوریا و لەروی سەربازیەوە لە هەمو بەرەكانەوە پێشڕەوی كردوەو‪ ،‬بۆ هاوبەشـیان لەگەڵ نەتەوەكـانی دیـکە‪ ،‬ئامادەسـازی بـۆ‬ ‫كۆنگرە لە نێوان هەمو ویەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی سوریا دەكەن و بەئامانجی بنیاتنـانی دامەزراوە و پرۆسـەی سیاسـی نـوێ‪ .‬ئەمەش دوای‬ ‫ئەوەی كاری دامەزراوەكانی سەر بە ئۆپۆزسیۆنەكان بە شكستخواردو دێـنە ئەژمـار‪ ،‬وەك هاوپەیمـانی نیشـتمانی و دەسـتەی هەمـاهەنگی‬ ‫نیشتمانی‪ ،‬لە سایەی دژایەتی بەشێك لە سەركردە سیاسیەكان بۆ پڕۆژەی مافەكانی كورد‪ ،‬بەتایبەت لە گۆشەنیگای دەوڵەتی سـوریاوە‬ ‫شكســتخواردون و‪ ،‬كــاری ئۆپۆزســیۆن گــۆڕاوە بــۆ جێبەجێكردنــی كارنــامە "ئەجینــدا"ی دەرەكــی‪ ،‬هاوكــات بەشــێك لە كوردەكــان داخــوازی‬ ‫پڕۆژەیەكی سیاسی نیشتمانی "كورد"یین‪ ،‬كە تەباو پەیوەست بێت بە دەوڵەتی سوریاوە‪ ،‬بەپێی سیستەمی سیاسی گەرەنتـی مافەكانیـان‬

‫‪246‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بكات بەو پێیەی نەتەوەیەكی سوریایین لە روی زمـان و سیاسـیەوە‪ ،‬كە پێیـانوایە هەر دەوڵەتێـك لە داهـاتو بنیـات بنرێـت ناتوانێـت‬ ‫دادپەروەر بێت و لەسەر بنەمای هاوبەشی راستەقینەی نیشتمانی گەرەنتی سەرجەمی مافە سیاسی و نەتەوەیی و فەرهەنگیەكـانی كـورد‬ ‫بكات‪ ،‬بەو پێیەی جێبەجێكردنی ئەم پرۆژەیە كرۆكی راستەقینەی یەكێتی خـاكی سـوریایە‪ ،‬بەشـێك لە كـورد پێیـانوایە ئەمە هەلێكـی‬ ‫لە بارە بۆ راگەیاندنی هەرێمی كوردی و هەنگاوێكە بۆ یەكگرتنی لەگەڵ كوردستانی عێـراق و بەرەو دامەزرانـدنی دەوڵەتـی كـوردی بـۆ‬ ‫رۆڵەكانی ئەم نەتەوەیە كە پارچە پارچە كراون‪.‬‬ ‫بە ئامــانجی وەدەســتهێنانی بەشــێك لە خواســتە رەواكانیــان‪ ،‬گەنجــانی كــورد شــتێكی ئەوتۆیــان لەبەردەســتدا نەمــاوەتەوە‪ ،‬جــگە لە‬ ‫پەیوەســتی و پەیوەنــدیكردنیان بە بــزوتنەوە نەتەوەییەكــانەوە لە ســوریا‪ ،‬رژێــم پیالنــی دورخســتنەوەی كەمینەكــانی"كــوردو عەلەوی و‬ ‫مەسیحیەكان" داناوە بۆ دور خستنەوەیان لە بـزوتنەوە شۆڕشـگێڕییەكان‪ ،‬بەو پێـیەی دورخسـتنەوەی كەمینەكـان لە سـوننە پەڕگیرەكـان‬ ‫دەیانپارێزێــت‪ ،‬هاوكــات لە كوشــتن و لەنــاوبردنی چاوكــانی كــورد‪ ،‬ئەوانەی كە ئــارەزوی شــۆڕش دەكەن‪ ،‬لە بەرامــبەر ئەو كــردەوە‬ ‫شۆڤینیانە بەشێك لە سەركردەكانی ئۆپۆزسـیۆن هەوڵـدەدەن كـاری هاوشـێوەی بەعـس ئەنجـام بـدەن دەنگێـك هەیە پێیـوایە پاكتـاوی‬ ‫رەگەزی بكرێت لە ناوچەی "گرێ سپی" دوای ئەوەی كورد توانی هاوپەیمـانی لەگەڵ سـوپای ئـازاد بكـات و پاڵپشـت بـن بە فڕۆكەكـانی‬ ‫هاوپەیمانان‪ ،‬بۆ گسكدانی داعش لە ناوچەكە و دەرفەتی دابەشكردنی سـوریا و "وەك ئەوەی دابەش نەكرابێـت" دامەزرانـدنی دەوڵەتـی‬ ‫كوردی‪ ،‬بێ ئاگا لەوەی عەرەبە نیشتەجێكانی هەرێمی كوردسـتانی عێـراق نـاگەڕێنەوە شـوێنەكانی خۆیـان و‪ ،‬سـەرەڕای ئەوەش هەزاران‬ ‫كۆچكردوی عەرەبی عێراقی و سوریایی لە هەرێمی كوردستانن و بۆتە پێگەیەكی ئاسایش و ئارام بۆیان‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی سبەی ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٤ :‬ی جوووی ‪٢١١٥‬‬

‫‪247‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كورد و پەیمانە نێودەوڵەتیەكانی (سایكس بیكۆ سازانۆف ‪ -‬سیڤەر‪ -‬لۆزان)‬ ‫ئامادەكردنی ‪:‬ژیلوان هەڵەدنی خوێندكاری ماستەر لەمێژووی نوێ وهاوچەرخدا‬

‫‮‬ ‫‪ -٠‬پەیماننامەی سایكس‪ -‬بیكۆ ‪ -‬سازانۆف‪:‬‬

‫هەر لەسەرەتای دەستپێكردنی جەنگـی یەكەمـی جیهـانیەوە دەوڵەتە زلهێزەكـان كەوتبـوونە گفتوگـۆ لەپێنـاوی ئەوەی كەزۆرتـرین داگیـر‬ ‫گەیان هەبێت وزۆرتـرین نـاوچەی ڕۆژهەاڵت بەتـایبەتی ناوچەكـانی دەوڵەتـی عوسـمانی بۆخۆیـان داگیـربكەن لەمەوە پەیماننـامەیەكی‬ ‫چاوچنۆكانەی ئیمپریالیـانە بەسـترا لەنێـوان دەوڵەتە ئیمپریالیسـتەكاندا كەلەمەدا بەریتانیـا نەیدەویسـت سـنوری بەسـنوری ڕووسـیاوە‬ ‫بێت كەبریتی بوو لە ڕێككەوتنامەی سـایكس بیكـۆ ‪،‬ئەوەبـوو لە ‪١٧‬ی مایسـی ‪ ١٩١١‬مـارك سایكسـی نـوێنەری بەریتانیـا و جـۆرج بیكـۆی‬ ‫نـوێنەری فەرەنســا گەیشــتنە ڕێكەوتنــامەیەك ‪،‬بەاڵم پــێش ئەوەی ڕووسـیا بێــتە ناوپەیماننــامەكە لەچەنــد ناوچەیەكــدا ڕێكككەوتبــوون‬ ‫بەاڵم نەیان دەتوانی ڕووسیا بێ بەش بكەن ‪،‬چـونكە ڕووسـیا مێژوویەكـی كـۆنتری هەبـوو لە نـاوچەكەدا‪ ،‬ئەوەبـوو هەردك و سـەردانی‬ ‫پترۆگرادیان كرد ‪،‬پاش گفتوگۆیەكی سێ ویەنە گەیشتنە ڕێككەوتانمەیەك كەدواتر بووە (سایكس بیكۆ‪ -‬سازانۆف)‪،‬ئەم ڕێكەوتنـامەیە‬ ‫سەبارەت بەناوچەكانی دەوڵەتی عوسمانی بوو كەلە (‪١٢‬بەنـد) پێـك هـاتبوو بەاڵم لێـرەدا ئـێمە زیـاتر بـاس لەناوچەكـانی كوردسـتان‬ ‫دەكەین كەدابەش كرابوو‪:‬‬ ‫‮‬ ‫* ناوچەكانی باكوری كوردستان لەگەڵ ئەستانبوڵ و دەربەندەكانی ڕۆَ‮ژهەاڵت درا بەڕووسیا‪.‬‬ ‫* ناوچەكانی باشوری كوردستان وهەندێك ناوچەی باكوری درا بەفەڕەنسا‪.‬‬ ‫* بەشی سێ یەم ناوچەكانی ڕۆژهەاڵتی كوردستان بوو كەوەك خۆی مابوەوە واتە هەر لەژێر دەستی ئێرا دامابوەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم دواتر ئەم ڕێككەوتانامە یە كەسەرەتا بەنهێنی بوو ئاشكرابوو ئەویش بەهـۆی كشـانەوەی ڕووسـیا لەجەنـگ بەهـۆی هەڵگیرسـانی‬ ‫شۆڕشی ئۆكتۆبەری ‪ ١٩١٧‬لە ناوخۆی ڕووسیا‪.‬‬ ‫مارك سايكس‬ ‫فرانسوا بيكو‬ ‫‪ -٩‬پەیمانی سیڤەر‪:‬‬

‫‪248‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەم پەیماننامە لە ‪١١‬ی ‪٨‬ی ‪ ١٩٢١‬لەنێوان دەوڵەتانی (توركیاو بەریتانیا وفەرەنساوئیتالیا وژاپۆن وئەرمەنستان وبەلجیكا ویۆنان‬ ‫وپۆڵەنــدا وپروتوگــا ڕۆمانیــا ســربیاوكرواتیاو ســلوانیا چیكۆســلۆفاكیاووواڵتە یەكگرتووەكــانی ئەمریكــا ‪ -‬وەك چــاودێر )مــۆركرا كە‬ ‫(شــەریف پاشــا)وەك نــوێنەری كــورد بـواری پێــدرا بەشــداری بكــات‪ ،‬ئەم پەیمانــامە وەك چارەســەر بــۆ كێشــەی وواڵتــانی ژێردەســەاڵتی‬ ‫عوسمانی كەهاوپەیمانان داگیركرابوون بەسـترا كە لە(‪)٤٢٢‬مـادە پێـك هـاتبوو‪ ،‬كە بەنـدەكانی (‪ )١٤ - ١٣ - ١٢‬دەربـارەی مەسـەلەی‬ ‫كوردو ناوچە كوردیەكان بوو‪ ،‬كەنێوەرۆكی ئەو سێ مادەیش بریتی بوو لە‪:‬‬ ‫مادەی(‪)١٢‬لیژنەیەك لەسێ ئەندام پێك دێت كەلە(‪ )٣‬كەسایەتی (بەریتانی وفەرەنسا وئیتالیا)كە حكومەتی ئەو سـێ دەوڵەتە دیـاری‬ ‫دەكەن ‪،‬مەڵبەنــدی لیــژنەكەش شــاری (ئەســتامبو )دەبێــت‪،‬ئەم لیــژنەیەش پێویســتە لەمــاوەی شــەش مانگــدا كارەكانیــان ئەنجــام بــدەن‬ ‫‪،‬كارەكەشـــیان ئامـــادەكردنی یاســـایەكە بەمـــافی فەرمـــانڕەوایی ئۆتۆنـــۆمی بۆكوردســـتان كەزۆرترینـــی دانیشـــتوانی كـــوردن كەكەوتـــۆتە‬ ‫خۆرهەاڵتی فورات وباشوری سنوری ئەرمینیا وباكوری سنوری سوریاوعێراق ‪،‬هەروەها وەك لەبەندی(‪)٢٧‬لەمـادەی (‪)٢،٣‬دا دیـاری كـراوە‬ ‫ئەگەر ئەندامانی لیژنەكە بڕیاریاندا لەسەر هەركێشـەیەك لەكێشـەكان نەدا ئەوا هەر ئەنـدامێك كێشـەكەی بەرەو ڕووی حكـومەتەكەی‬ ‫دەكاتەوە ‪،‬ئەم پڕۆژەیەش واپێویست دەكات كەمافی ئاسوری وكلـدانی وكەمە نەتەوەیـی وئاینیەكـان لەخـاكی كوردسـتاندا دەژیـن دیـاری‬ ‫بكــات ‪،‬لەپێنــاوی ئەم مەبەســتەدالیژنەیەك لە ئینگلیزوئیتــالی وئێرانــی وكوردێــك ئەنێرێــت بۆنــاوچەكە ‪،‬ئەم لیــژنەیە بڕیــار لەســەر‬ ‫گۆڕانكاری لەسەر سنور ی توركیـا دەدات ‪،‬ئەگەر پێویستیشـی كـرد بەپـێ ی بەنـدەكانی پەیماننـامە ئەوا سـنوری نێـوان توركیـاو ئیـران‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫پەیمانی سیڤەر‬

‫مادەی( ‪:)١٣‬دەوڵەتی عوسمانی پەیمان دەدات بەپێ ی بڕیارەكانی لیژنەی ناوبراو كەلەبەندی (‪)١٣‬دا هاتووە دوو لیژنە ئامادەبكـات‬ ‫و لەمـــاوەی (‪)٣‬مانگـــدا دوای دەرچـــوونی ئەم بڕیـــارانە‬ ‫بڕیاری پێویست جێ بەجێ بكات‪.‬‬ ‫مــادەی (‪ : )١٤‬ئەگەر گەلــی كــورد لەونــاوچەیەی كەلەو‬ ‫ناوچەیەی بەندی(‪)١٢‬دا هاتووە لەماوەی ساڵێكدا ڕووی‬ ‫كــــردە كــــۆمەڵەی نەتەوەكــــان وزۆرترینــــی دانیشــــتوانی‬ ‫نــاوچەكە ئــارەزووی جیابوونەوەیــان كــرد لەتوركیــا ‪،‬وە‬ ‫ئەگەر كــۆمەڵەی نەتەوەكــان زانیــان ئەم گەلە شــایانی‬ ‫ئەم سەربەخۆییەن ئەوا كۆمەڵەی نەتەوەكـان ئامۆژگـاری‬ ‫توركیا دەكات بۆ ئەم مەبەستە توركیاش ئەم ئامۆژگاریانە جێ بەجـێ بكـات ‪،‬بەوەی وازدەهێنـی لەهەمـوو مافەكـانی خـۆی لەوناوچـانە‬ ‫كە ئەم پەیمانامە دەیگرێتەوە ‪،‬ئەگەر ئەم وازهێنانەش لەكاتی خۆیدا جێ بەجێ كرا ئەوا هێزە هاوپەیمانەكان هیچ كۆسپێك نـاخەنە‬ ‫بەردەم ئەو ڕێگایەی كەدەبێتە هۆی یەكگرتنی ئەودەوڵەتە كوردییە سەربەخۆییە لە گەڵ ئەوكوردانەی لەوویالیەتی موسڵیشدا دەژین‪.‬‬

‫‪249‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫بەاڵم ئەم پەیمانامەیە سەری نەگرت و پەیمانێكی تر شوێنی گرتەوە كە ئەویش پەیمانی لۆزان بوو‪.‬‬ ‫‮‬ ‫‪ -٢‬پەیمانی لۆزان‪:‬‬

‫ئەو هۆكارانەی كەوای كرد پەیمانی سیڤەر سەر نەگرێت و بریتی بوون لە‪:‬‬ ‫‪ -١‬بەهێزبوونی كەمالیەكان بوو ‪،‬وە ئەو سەركەوتنە گەورانەی كە كە مەكالی و (عیصمەت ئنونـوی)سـەركردەی كەمالیەكـان بەدەسـتیان‬ ‫هێنا ‪،‬چەنـكە كەمالیەكـان بەسـەركردایەتی (مسـتەفا كەمـالی – كەدواتـر ناسـرا بەكەمـا ئەتـاتورك) هەر لەسـەرەتاوە دژایەتـی ئەم‬ ‫پەیمانەیان دەكرد‪.‬‬ ‫‪ -٢‬گــۆڕانی سیاســەتی بەریتانیــا كەلەســەرتاوە پشــتگیری لەمافەكــانی كــورد دەكــات بەاڵم دواتــر وازی لــێ دەهێتنێــت ‪،‬ئەمەش بەهــۆی‬ ‫كۆمەڵێك هۆكـاری لەپشـتەوە بـوو لەوانە ‪:‬ووازی سـەركردایەتی كـورد و هەروەهـا دۆسـتایەتی وپشـتگیری ڕووسـەكان بۆكەمالیەكـان كە‬ ‫ئەمەش ترسێكی گەورەی بۆبەریتانیا درووست كرد ‪،‬كە دەیویست بیری كۆمۆنیستی باڵوبكـاتەوە ‪،‬بەریتانیـاش كەوتە سـەر ئەوەی گـۆڕان‬ ‫لەسیاسەتی خۆی دا بكات و كەمالیەكان بەوی خۆیدا كەمەند كێش بكات‪.‬‬ ‫‪ -٣‬هۆكارێكی تر بریتـی بـوو لەوەی كە ئیتالیـاو فەرەنسـا كە پێشـتر هەردووكیـان لەسـیڤەردا بەشـدار بـوون بەاڵم دواتـر دووڕێكەوتـن‬ ‫لەگەڵ كەمالیەكاندا دەبەستن واز لە كۆمەڵكێك مافی خۆیـان دەهێـنن لەنـاوچەكەدا ‪،‬بەهەمـان شـێوەی بەریتانیـائەم ڕێكەوتـنە وای لە‬ ‫بەریتانیاركرد سیاسەتی خۆی بگۆڕێت بۆئەوەی بتوانێت دۆستەكانی خۆی لەدەست نەچێت ‪.‬‬ ‫‪ -٤‬هۆكاری یۆنانیش هەیە ئەویش ئەوەبوو كەسەرۆك وەزیرانی نوێ لەیۆناندا كە هەوڵیـدا پەڕەیەكـی نـوێ لە پەیوەنـدیەكانی لەگەڵ‬ ‫دەوڵەتانی تر هەڵدایەوە و پەیڕەوی سیاسەتی ئاشتی دەكرد‪.‬‬ ‫‪ -٥‬هۆكاری ئەرمەنی‪،‬چونكە ئەوەی لەپەیمانەكەدا هاتبوو سەبارەتی بەبەڵێن دان بەدروسـت كردنـی دەوڵەتێكـی كـوردی ئەرمەنیەكـانی‬ ‫ترساند وە ئەمەیان بە دژی بەڵێنەكانی خۆیان دەزانی كەپێیان درابوو ‪،‬هەربۆیە دژایەتیەكی یەكجار زۆریان بۆ سیڤەر هەبـوو‪ .‬ئەمەو‬ ‫جــگەلەوەی بەریتانیــاو فەرەنســیەكان كێشــەی ئەوەیــان هەبــوو كەدانــانی مەلیــك فەیســەڵ بــۆ مەلیكــی عیــراق كە ئەمەش هۆكــارێكی‬ ‫ناڕاستەخۆبوو لە دووركەوتنەوەیان لەیەكتری وسەرنەگرتنی ئەم پەیماننامە‪.‬‬ ‫هەربــــۆیە لە ‪٢٤‬ی تەمـــــوزی ‪١٩٢٣‬دا لەشــــاری (لـــــۆزان)ی‬ ‫سویســـــــرا پەیمـــــــانێكی تـــــــر لەنێـــــــوان دەوڵەتـــــــانی‬ ‫(بەریتانیاوفەرەنســاو ژاپــۆن و یۆنــان وڕۆمانیــا و ســربیاو‬ ‫كرواتیاســــلوانیاو توركیــــا)بۆناســــینی دەوڵەتــــی نــــوێ ی‬ ‫توركیــــــاو پیــــــاچوونەوە بەپەیمــــــانی ســــــیڤەرداكرا‪،‬لەم‬ ‫كۆنگرەیەدا (عیصمەت ئینونو)ی سەرۆك وەزیرانـی تروركیـا‬ ‫وەك نوێنەری توركیا و (لۆرد كرزن)سیاسەتمەداری ئینگلیز‬ ‫وەك نوێنەری بەریتانیا لەسەر مەسەلەی ناوچەی موس‬ ‫وەفدی توركی و ئتاڵی لە ڕاستەوە بۆ چەپ‪ :‬جوسبی فولبی‪ ،‬رومبی‬

‫‪250‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫أوغلو فخر الدين‪ ،‬غويدو فوزيناتو‪ ،‬محمد نابی بك‪ ،‬بيترو بيرتولينی‪.‬‬ ‫كەوتنە گفتوگۆیەكی درێژخایەن ‪،‬دوای چەندین دانیشتن گەیشتنەچەند خاڵێك لەوانەی‪:‬‬ ‫مادەی (‪ )٣٧‬كەدەڵێت‪ :‬حكومەتی توركیا مافی هەیەبڕیار دەربكات كە دەگونجێت لەگەڵ بڕیارەكانیدا‪.‬‬ ‫مادەی (‪ :)٣٨‬حكومەتی توركیا بە ڵێن بە دانیشتوانی توركیا دەدات كە بەرگری لەماف وسـامان وسەربەسـتیان بكـات بەبـێ جیـاوازی (‬ ‫ڕەگەز و زمان و ئایین)‪.‬‬ ‫مادەی (‪ : )٣٩‬حكومەتی توركیـا هـیچ كۆسـپێك ناخـاتە بەردەم كەس كەلەژێـر چـاودێری توركیـادان ‪،‬هەروەهـا ئـازادن بەزمـانی خۆیـان‬ ‫بازرگانی وڕۆژنامەگەری وخواپەرستی وچاپەمەنی و هەموو چاوكی سیاسی خۆیان بكەن‪.‬‬ ‫‮‬ ‫سەرچاوەكان ‪:‬‬ ‫‪ -١‬عزیز شەمزینی (دكتۆر) جواڵنەوەی ڕزگاری نیشتمانی كوردستان‪،‬وەرگێڕانی ‪/‬فەرید ئەسەسەرد‬ ‫‪ -٢‬حسین مدنی‪ :‬كوردستان وئیستراتیژی دەوڵەتان ‪،‬بەشی یەكەم‪،‬چاپی یەكەم‪ ٢١١١ ،‬هەولێر‪.‬‬ ‫‪ -٣‬فاتح ڕەسوڵ‪ :‬بنچینەی مێژووی بیرۆكەی چەپ لەكوردستان‪،‬چاپی یەكەم ‪ ،‬سلێمانی ‪ ٢١١٥ ،‬ز‪.‬‬ ‫‪ -٤‬كەیوان ئازاد ئەنوەر‪ :‬چەردەیەك لەمێژووی كورد‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬سلێمانی ‪.٢١١١ ،‬‬ ‫‪ -٥‬عبدالرحمن قاسملۆ‪ :‬كوردستان وكورد ‪ ،‬چاپی یەكەم‪،‬بهداد ‪ ١٩٧٣،‬ز‪.‬‬ ‫‪ -١‬بلەچ شێركۆ‪ :‬كێشەی مێژینەوئێستای كورد‪،‬وەرگێرَ‮انی ‪ /‬محمد حمە باقی ‪ ،‬چاپی سێ یەم‪ ،‬كوردستانی عیراق‪ ١٩٩١،‬ز‪.‬‬ ‫‪ -٧‬عبدالرزاق عبدالرحمن محمد‪ :‬تێڕوانینێك بۆدۆزی كورد ‪ ،‬چاپی یەكەم‪،‬سلێمانی ‪.٢١١٢،‬‬ ‫‪ -٨‬ارشاك سافرستیان ‪ :‬مێژووی كوردو كوردستان ‪،‬وەرگێڕانی ‪ /‬عەەبدواڵ شاڵی ‪،‬چاپی یەكەم ‪،‬سلێمانی ‪١٩١١،‬ز‪.‬‬ ‫‪ -٩‬كەیوان ئازاد ئەنوەر ‪ :‬چەردەیەك لەمێژووی كورد ‪،‬چاپی یەكەم ‪ ،‬سلێمانی ‪ ٢١١١،‬ز‪.‬‬ ‫‪ -١١‬فاضل حسین ‪ :‬مشكلە الموصل ‪،‬طبعە الەانیة ‪،‬بهداد ‪،١٩١٧،‬مطبعة اسد‪،‬بهداد‪.‬‬ ‫‪ -١١‬كما مظهر احمد (الدكتور)‪ :‬كردستان فی سنوات الحرب العالمیة اوولـی‪ ،‬ترجمـة‪ /‬محمـد مـال عبـدالكریم‪ ،‬طبعـة الەـانی‪ ،‬بهـداد‬ ‫‪ ،١٩٨٤،‬مطبعە داراوفاق العربیة‪.‬‬ ‫‪ -١٢‬ارشاك سافرستیان‪:‬‬ ‫الكرد وكردستان ‪ ،‬ترجمە‪ /‬د‪ .‬احمدمحمود الخلیل ‪ ،‬طبعة الەانی ‪،‬مطبعة دار سردم للطباعة والنشر‪،‬سلیمانیة‪.٢١١٨،‬‬ ‫‪-١٣‬د‪.‬اسماعیل محمد حصاف ‪:‬‬ ‫كوردستان والمسالە الكوردیە ‪،‬طبعة الەانی ‪ ،‬موسسة موكریان ‪،‬اربیل ‪.٢١١٩‬‬ ‫‪ -١٤‬شاكر خصباك ‪:‬الكرد والمسالە الكردیة ‪ ،‬بهداد ‪١٩٥٩ ،‬م‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی ناوەندی ئەیوبی ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٧ :‬ی مارچی ‪٢١١٥‬‬

‫‪251‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫سهربهخۆیی كورد و چارهنووسی سایكس بیكۆ دوای داعش‬ ‫گوڵستان‬

‫كورد ‪ ١١١‬ساڵ بهسهر رێككهوتننامهی سایكس بیكـۆ تێدهپـهڕێنێ و تـا ئێسـتهش خاكهكـهی چـوار بهشـه و ئهگـهرچی لـه باشـوور نیمچـه‬ ‫ســهربهخۆ و لــه رۆژئاواشــدا تــا رادهیــهك ئــازادبووه و دۆخــی رۆژهــهاڵتی نێوهڕاســت لــه گــۆڕانێكی خێرادایــه و هــهمووان پێشــبینی‬ ‫ههڵوهشــانهوهی هێلــهكانی نهخشــهی ســایكس بیكــۆ دهكــهن لــه ناوچهكــه‪ ،‬بهتایبــهت دوای هــاتنی تیرۆریســتانی داعــش و شــكاندنی‬ ‫سنوورهكانی نێوان عێراق و توركیا‪ ،‬ئهگهرهكانی سهربهخۆیی كورد نزیكتر و دووباره داڕشتنهوهی نهخشهی رۆژههاڵتی ناوهڕاست روونتر‬ ‫دهبن‪.‬‬ ‫رێككهوتننامهی سایكس بیكۆ لهماوهی نێـوان نۆڤێمبـهری ‪ ١٩١٥‬و مـایۆی‬ ‫‪ ١٩١١‬راگهیــهنرا لــهنێوان هــهردوو دیپلۆماتكــار فرانســوا جــۆرج بیكــۆی‬ ‫فرهنسی و مارك سایكسـی بـهریتانی بـه نهێنـی لێكۆڵینـهوهی لـهبارهوه‬ ‫كـرا و بـه رهزامهنـدی رووســیای قهیسـهر‪ ،‬بـۆ دابهشـكردنی ناوچــهكانی‬ ‫ژێر دهستی ئیمپراتۆریـهتی عوسـمانلی لـه رۆژهـهاڵتی نێوهڕاسـتدا‪ ،‬كـه‬ ‫بهمهۆیــهوه كوردســتان بــوو بــه ‪ ٢‬بهشــهوه و بهشــێكی لــهژێر دهســتی‬ ‫بهریتانیا و بهشهكهی تـری لـهژێر دهسـتی فرهنسـا و هاوكـات بهشـێكی‬ ‫تریشی لهدهستی ئێراندا مایهوه‪.‬‬ ‫ئــهم رێككهوتنــه بــه یهكــهم دابهشــكاری فــهرمی دادهنــرێ كــه لهویــهن‬ ‫واڵتـــانی رۆژئـــاواوه ســـهپێنرایه ســـهر گـــهلی كـــورد و نیشـــتمانهكهی‪.‬‬

‫‪252‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئهگــهرچی ئێســـته رۆژهــهوتی ناوهڕاســـت ژان گرتوویــهتی و هـــهمووان ئامــاژه بـــۆ مردنــی نهخشـــهكهی ســایكس بیكـــۆ و لـــهدایكبوونی‬ ‫نهخشهیهكی نوێی ناوچهكه دهكهن‪ ،‬وهلێ تا ئێسته ئاسۆ روون نییه و هاوكێشهكان ئاڵۆزن‪.‬‬ ‫نهخشه دهگۆڕێ و دهوڵهتی كوردی له ئارادایه‬

‫د‪.‬نووری عوسمان سـهرۆكی كـۆڕی زانیـاری كـورد بـۆ "وشـه" گـوتی‪ ،‬کـورد ئهگـهر بتـوانێ کـارێکی وابکـات لـه سـهر ئاسـتی نـاوخۆ ویهنـه‬ ‫كوردستانییهكان رێك بخات و كیانێكی سـهربهخۆ لـه باشـوور دروسـت ببـێ‪ ،‬ئهمـه دهبێتـه بنهمایـهك بـۆ بهشـهكانی تـری كوردسـتان لـه‬ ‫داهاتوودا بۆ یهكگرتنهوهی بهشهكانی تر لهگهڵ باشوور و دروستبوونی دهوڵهتێكی كوردی لهناوچهكهدا‪.‬‬ ‫د‪.‬ساڵح عومهر مامۆستای زانسته سیاسییهكان له زانكۆی سهاڵحهدین بۆ "وشه" دهڵـێ‪ ،‬زلهێزهكـانی دنیـا و دنیـا بهگشـتی گهیشـتوونهته‬ ‫ئهو بڕوایهی كه سیستمی حوكمرانی له رۆژههاڵتی ناوهڕاست ئاڵوگۆڕی بهسهر دێت‪ ،‬ههمووان تێگهیشتوون كه ئیتر سایكس بیكۆ لهسهر‬ ‫ویستی خهڵكی ناوچهكه نهخشهی بۆ ناوچهكه نهكێشاوه‪ ،‬بهڵكو لهبهرژهوهندی زلهێزهكان نهخشهی ئهم ناوچهیه كێشرا و ههر ئهمـهش‬ ‫هۆکاری ئهوهیه كه ههرچی توندوتیژیی و قهیرانه لهو ناوچهیه دروست دهبێت‪ ،‬بێگومان له ئهگـهری كێشـانهوهی نهخشـهی رۆژهـهاڵتی‬ ‫ناوهڕاستیش دهوڵهتی سهربهخۆی كوردی یهكێكه له ئهگهره بههێزهكان‪.‬‬ ‫هــهروهها گــوتی‪ ،‬ئێســته لــه رووی واقیعییــهوه دهوڵــهتی ســووریا بــوونی نــهماوه و هــهر ناوچهیــهكی لهدهســت هێزێكــه‪ ،‬عێــراقیش‬ ‫بهههمانشــێوه لــهرووی كردهییــهوه كــورد لــه ناوچــهكانی خــۆی بااڵدهســته و شــیعه لــه باشــوور و ســونهكانیش بهشــێكیان لــه دهســتدایه و‬ ‫بهشێكیش له ژێر كۆنتڕۆڵی داعشـدایه و توركیـاش ئـهو بـاوهڕهی و دروسـت بـووه كـه گۆڕانكـاری لـه سیسـتمی حـوكمی بكـات و بـهرووی‬ ‫كورددا بكرێتهوه‪ .‬بۆیه لهوباوهڕهم له داهاتوویهكی نزیك گۆڕانكـاری گـهوره لـه رۆژهـهاڵتی ناوهڕاسـت دروسـت دهبـێ و ‮دهوڵـهتی نـوێ‬ ‫دروست دهبن و یهكێ لهو دهوڵهتانهش دهوڵهتی كوردستان دهبێ‪.‬‬ ‫پێشتر شارهزایان و میدیا نێودهوڵهتییـهكان و سـهنتهرهكانی‬ ‫توێژینـــهوهی رۆژئـــاوا چهنـــدین جـــار پێشـــبینی نهخشـــهی‬ ‫جۆراوجۆریـان بــۆ داهـاتووی رۆژهــهاڵتی ناوهڕاسـت كــردووه و‬ ‫یـــهكێك لهوانـــه دابهشـــبوونهوهی ناوچهكـــه بـــوو‪ ،‬بهســـهر‬ ‫دهوڵــــهتێكی كــــوردی و ئهرمــــهنی و ئاشــــووری و عــــهرهبی‬ ‫لهناوچهكه بێته كایهوه‪.‬‬ ‫ههوڵهكانی كورد بۆ سهربهخۆی‬

‫لــه مێــژوودا كــورد ژمارهیــهكی بێشــوومار قوربانیــداوه و تــا‬ ‫گهیشــــتووه بــــه ئاســــتی جینۆســــاید بــــۆ دهســــتهبهركردنی‬

‫‪253‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫مافهكانی‪ .‬گرنگترین ئهو ههواڵنهش لهدوای رێككهوتنی سایكس بیكۆوه بریتین له شۆڕشی شێخ مهحموودی نهمر و دامهزرانـدنی كۆمـاری‬ ‫كوردســتان بــه ســهرۆكایهتی شــێخ مــهحموود و دواتــر شوڕشــی بارزانییــهكان بهســهرۆكایهتی شــێخ ئهحمــهدی بــارزان لــه ســاڵی ‪ ١٩١٩‬و‬ ‫‮دواتــریش شۆڕشــی ئــهیلوو لــه ســاڵی ‪ ١٩١١‬و شۆڕشــی گــواڵن لــه ‪ ١٩٧١‬و راپــهڕین و ئــازادبوونی بهشــێكی باشــووری كوردســتان و‬ ‫دامهزراندنی حكومهتی كوردستان له ‪ ،١٩٩١ / ٥ / ٢‬بهشێكن لهههوڵهكانی بهدهستهێنانی مافی كورد له باشووری كوردستان‪.‬‬ ‫هاوكات له رۆژههاڵتیش شۆڕشی سمكۆی شكاك و دامهزراندنی كۆماری كوردستان له مههاباد كه بـه یهكـهم كۆمـاری كـوردی دادهنـرێ لـه‬ ‫مێژووی كوردستاندا‪ ،‬توانی بۆماوهی سالێك حوكمی ناوچهیهكی زۆری رۆژههاڵتی كوردستان بكات‪.‬‬ ‫ههروهها له رۆژئاوا و باكوری كوردستانیش ههریهك له شۆڕشهكانی شێخ عوبهیـدوی نـههری و شۆڕشـی ئـاگری داغ و چهنـدان بـزاوت و‬ ‫بزووتنهوهی رزگاریخوازی تر سهریان ههڵدا بۆ گهیشتنی كورد بهمافهكانی‪.‬‬ ‫سهربهخۆیی باشووری كوردستان‬

‫له ساڵی ‪ ٢١١٤‬مهسعوود بارزانی سهرۆكی ههرێمی كوردسـتان سهرسـهختانه پێـداگری لهسـهر ئهنجامـدانی ریفرانـدۆم و جێبـهجێ كردنـی‬ ‫مافی چارهی خۆنووسین بۆ باشووری كوردستان كرد و لهو پێناوهش راسپاردهی پێشكهشی پهرلهمانی كوردستان كـرد‪ ،‬بـۆ پهسـهندكردنی‬ ‫پرۆژه یاسای كۆمیسیۆنی سهربهخۆی ههڵبژاردنی كوردستان و دیاریكردنی رۆژێـك بـۆ ئهنجامـدانی ریفرانـدۆم‪ ،‬بـهاڵم هـاتنی داعـش بـۆ‬ ‫ناوچه كوردستانییهكان و ههڵگیرسـانی شـهڕ و فرهوانـی بـهرهی شـهڕی پێشـمهرگهی كوردسـتان بهرامبـهر بـه تیرۆریسـتان هـهنگاوهكانی‬ ‫ئهنجامدانی ریفراندۆمی هێواش كردهوه‪.‬‬ ‫لهمیانــهی لێدوانــهكانی بهرپرســانی كــورد بــۆ دیــاریكردنی مــافی چــارهی خۆنووســین و كاردانــهوهكانیش بۆیهكــهمجار ســهرۆك وهزیرانــی‬ ‫ئیسرائیل بنیامین ناتانیاهۆ پشتیوانی بۆ سـهربهخۆیی كوردسـتان پێشـاندا و هاوكـات وهك باسـی لێـوه دهكـرێ بهشـێكی زۆری واڵتـانی‬ ‫ئهوروپاش لهگهڵ سهربهخۆی كوردستاندان‪.‬‬ ‫لــهنوێترین كاردانــهوهی نێودهوڵــهتیش لێژنــهی پهیوهندییــهكانی دهرهوهی پهرلــهمانی بــهریتانیا بــه ئاشــكرا پێویســتی ســهربهخۆبوونی‬ ‫كوردستانی له ههفتهی رابردوو راگهیاند‪.‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی وشه نێت ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٨ :‬ی جانیویری ‪٢١١٥‬‬

‫‪254‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئایا كاتی كۆتاییهاتنی سایكس ‪ -‬بیكۆ هاتووە؟‬ ‫سەروەر ساالر‬

‫نەخشەی واڵتانی كەنداو‬ ‫گریگۆری گۆز‪ ،‬پرۆفیسۆری زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی ڤێرمۆنت لە ئەمریكا‪ ،‬شیكردنەوەیەكی سیاسی لە ماڵپەڕی رۆژنـامەی واشـنتن‬ ‫پۆستدا باڵوكردووەتەوە و تێیدا پێشبینی خۆی بۆ سنووری داهاتووی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست دەخاتەڕوو‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێــت كە تەماشــای جەنگــی ســووریا و ئاڵۆزییەكــانی نــاو عێــراق و نائارامییەكــانی لوبنــان دەكەیــت وای بــۆ دەچیــت ســنوورە‬ ‫"دەستكرد"ەكانی رۆژهەاڵتی عەرەبی كە لەویەن بەریتانیا و فەڕەنساوە لەسەر پاشماوەكانی دەوڵەتی عوسـمانی لە بیسـتەكانی سـەدەی‬ ‫رابردوو كێشایان‪ ،‬لە كۆتاییەكانی خۆیاندا بژین و بەرەو توانەوە بچن‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو ســەرەڕای ئەوەی وای نابینێــت هــیچ یەك لەو ســێ دەوڵەتە (عێــراق – ســووریا ‪ -‬لوبنــان) بتــوانن لەو زووانەدا كــۆنتڕۆڵێكی‬ ‫كاریگەری ناوخۆی واڵتەكانیان بكەن‪ ،‬هەمانكات پێیوانییە ئەو سنوورە نێودەوڵەتییانەش گۆڕانكارییان بەسەردابێت‪.‬‬ ‫نووسەر دەڵێت لەگەڵ شـارەزای زانسـتە سیاسـییەكان رۆبەرت جاكسـن هـاوڕام سـەبارەت بە داهـاتووی ئەو واڵتـانە‪ ،‬كە دەڵێـت "نـیمچە‬ ‫دەوڵەت دەمێنـنەوە‪ ،‬واتە لەویەن كـۆمەڵگەی نێــودەوڵەتییەوە وەك دەوڵەتـی شـەرعی دەناســرێن‪ ،‬بەاڵم لە واقیعـدا ئەو ســیفەتانەیان‬ ‫نابێت كە دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری دەبێت هەیبێت‪ ،‬وەكو كۆنترۆڵكردنی سنوور و ناوچەكانیان"‪.‬‬ ‫گریگۆری گۆز دەڵێت سنوورەكانی رۆژهەاڵتی عەرەبی دواهەمین شت دەبن كە دەگۆڕێن‪.‬‬ ‫پرۆفیســـۆرەكە دەڵێـــت لە راســـتیدا ئەم ســـنوورانەی ئێســـتا بەرهەمـــی كـــۆنگرەی ســـان‪-‬ریمـــۆن كە لە ســـاڵی ‪ ١٩٢١‬لەویەن فەڕەنســـا و‬ ‫بەریتانیــاوە ســنوورەكانی ئێســتا چەســپێندران‪ ،‬نەوەك ســایكس‪-‬بیكــۆ كە تێیــدا بەشــێوەیەكی ســەرەتایی و لە ســاڵی ‪ ١٩١١‬دا نــاوچەكە‬ ‫لەنێوان ئەو دووانەدا دابەشكران‪ .‬بۆیە باشترە سنوورەكانی ئێستا بە سنووری سان‪-‬ریمۆ ناوببرێن نەك سایكس‪-‬بیكۆ‪.‬‬

‫‪255‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ئەو پرۆفیســـۆرە كە هاوكـــاری ســـەنتەری (بروكینـــز) ە لە دەوحەی پـــایتەختی قەتەر‪ ،‬دەشـــڵێت ئاماژەگەلێـــك هەن كە پێمـــان دەڵـــێن‬ ‫سنوورەكانی ناوچەكە وەك خۆیان دەمێننەوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬گومان لەسەر تەمەندرێژیی سـنووری ئیسـرائیل و ئەردەن نیـیە‪ .‬ئەگەر دەوڵەتـی فەڵەسـتین دروسـتببوایە‪ ،‬ئەوە گۆڕانكـارییەكی‬ ‫بەرچاو لە نەخشەی ئەو دووانەدا درووست دەبوو‪ .‬كەچی درووسـتبوونی دەوڵەتـی فەڵەسـتین ئەوەنـدەی لە ‪ ١٩٩٩‬دا لە واقـیعەوە نزیـك‬ ‫بوو‪ ،‬ئێستا بەو جۆرە نییە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬هەڵوەشاندنی عێراق بابەتێكی نوێ نیـیە‪ ،‬بەڵكـو سـەرەتاكانی دەگەڕێـتەوە بـۆ سـاڵی ‪ ١٩٩١‬و دروسـتكردنی هەرێمـی كـوردی لە‬ ‫باكوور و بـاكووری رۆژهەاڵتـی عێـراق‪ .‬بـوونی حكـومەتی هەرێمـی كوردسـتان لە دەسـتووری عێراقـی دوای سـەددامدا چەسـپێندرا‪ .‬بیسـت‬ ‫ســاڵە حكــومەتی هەرێمــی كوردســتان زۆربەی جیاكەرەوەكــانی دەوڵەتێكــی ســەربەخۆی هەیە‪ ،‬كەچــی ســنووری عێــراق هەر بە نەگــۆڕی‬ ‫ماوەتەوە‪.‬‬ ‫بە بیڕوای بەڕێز گۆز حاڵەتی حكومەتی هەرێم كە لە واقیعدا سەربەخۆیە بەاڵم كۆمەڵی نێـودەوڵەتی دانـی پێـدا نانێـت‪ ،‬بەهێزتـرین‬ ‫بەڵگەیە بۆ ئەوەی بیرۆكەی "كۆتایی سایكس‪-‬بیكۆ" ووازە‪.‬‬ ‫ئەو هەروەها دەڵێت حكومەتی لوبنان لە ‪ ١٩٧٥‬ەوە نەیتوانیوە كـۆنتڕۆڵی تەواوی خـاكەكەی بكـات‪ ،‬كەچـی تـاكە دەوڵەتێكـیش نەبـووە‬ ‫دان بە سەروەری و سەربەخۆیی نیمچەن دەوڵەتەكانی ناوخۆی واڵتەكەدا بنێت‪.‬‬ ‫گریگۆری گۆز كە نووسـەری كتێبێكـی بەنێوبـانگە بەنێـوی "سیاسـەتە نێودەوڵەتییەكـانی كەنـداوی فـارس"ە‪ ،‬دەشـڵێت حكـومەتی هەرێمـی‬ ‫كوردســتان بەشــێوەیەكی كــارا حــوكمی رووبەرێكــی بەرچــاوی عێــراق دەكــات‪ ،‬كەچــی نە تــاكە دەوڵەتێــك دانــی بە ســەربەخۆیی ئەو‬ ‫حكومەتەدا ناوە‪ ،‬نە تاكە دەوڵەتێكیش گومانی لەسەر سەروەری حكومەتی ناوەند لە بەغدا بۆ درووستبووە‪.‬‬ ‫بە بۆچوونی ئەو پرۆقیسۆرەی زانستە سیاسـییەكان دوای شـەڕی نـاوخۆی سـووریاش دابەشـبوونی نـاوخۆیی دەبێـتە ئەمـری واقیـع‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچ كام لەو دەوڵەتۆچكانەی ناو سووریا وەكو دەوڵەتی سەربەخۆ ناناسرێن‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا دەڵێت بیانییەكان ئەو سنوورانەی ناوچەكەیان كێشاوە‪ ،‬ئەوان نە خواستی گۆڕینی ئەو سـنوورانەیان هەیە نە دان بە هەر‬ ‫گۆڕانكــارییەكی ئەو ســـنوورەش دا دەنـــێن لە ئێســـتادا‪ .‬ئەوەتــا ئەمریكـــا نـــزیكەی چـــارەگە ســەدەیەكە حكـــومەتی هەرێمـــی كوردســـتان‬ ‫دەپارێزێت‪ ،‬كەچـی هەرگیـز كـوردی هـان نەداوە لە عێـراق جیـاببنەوە و سـەربەخۆیی رابگەیەنـن‪ .‬هەرگیـز هـیچ سـەركردەیەكی چینـی و‬ ‫ئەوروپی داوای كۆنگرەیەكیان نەكردووە بە مەبەستی بیركردنەوە لە گۆڕینی ئەو سنوورانە‪.‬‬ ‫دەوڵەتەكان لە ناوخۆدا دابەش دەبن‪ ،‬دەسەاڵتی نوێی ئەمری واقیع پەیدا دەبن‪ ،‬بەاڵم سنوورە نێودەوڵەتییەكان ناگۆڕێن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رووداو ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٣ :‬ی مەی ‪٢١١٤‬‬

‫‪256‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کۆتایی ڕێکهوتننامهی نهێنی "سـایکس ‪ -‬پیکۆ"‬ ‫جەهانگیر قوربانی‬

‫ئێستا لە رۆژهەوتی ناوەڕاست خەریكە بەكردەوە كۆتایی بەقۆناغی "سایكس‪ -‬پیكۆ" دێت‪.‬‬ ‫لە سەرەتای شەری جیهانی یەکەمدا ئەوكـاتەی كە ئینگلـیس و فەرانسـە بەسـەر ئیمپراتـوری عوسـمانیدا سـەرکەوتن‪ ،‬هەردوو ووت دوو‬ ‫ئەفسەری خۆیان بەناوی "مارك سایكس" و "جۆرج پیكۆت" هەڵبژارد تا نەخشەیەك بۆ ئەو مەڵبەندە داریژن‪.‬‬ ‫ئەم دوو كەسە دوای وتووێژێکی زۆر لەسەر ئەوە رێكەوتـن كە ناوچەكـانی فەڵەسـتین‪ ،‬ئـوردۆن‪ ،‬عێـراق و هەنـدێك شـوێنی كەنـداو بـۆ‬ ‫ئینگلــیس بــێ و ناوچەكــانی ســوریا‪ ،‬لوبنــان و چەنــد شــوێنێکی تــر بــۆ فەرانســە بێــت‪ .‬فەرانســە ســنورەکانی دەریــای ســپی هەڵبــژارد و‬ ‫ئینگلیســیش نەوت؛ بەم شــێوە چارەنووســی میلیۆنــان مــرۆڤ كە ســەر بەناســنامە و دینــی جیــا جیــا بــوون‪ ،‬کەوتــنە ژێــر ئــازارێکی هەتــا‬ ‫هەتاییەوه‪ ،‬کە نەتەوەی کوردیش بەشیک لەئەم ما وێرانییە بوو وگیرۆدەی گرفتی ئەم دابهشکردنە بووە‪،‬‬ ‫ئەم دوو نوێنهره بە سوودی ووتەکەیـان نەخشـەکەیان دارشـتووە‪ ،‬جـا مرۆفەکـان لە ئەم شـۆێنانە چـی ئەکیشـن و چیـان بەسـەر دێـت و‬ ‫چییان بە سەر هات با بووەستێت‪،‬‬ ‫ئەمڕۆ دنیا و نـاوچەكە بەكـردوەوە خەریـكە قۆنـاغی سـایكس پیكـۆ دەربـاز دەكـات‪ .‬سـایکس پیکـو دوو ئەشـرافی نمـوونە و کارلیهـاتوی‬ ‫ســەردەمی ئیمپراتــوری بــوون و لە نــاو سیســتەمی ئیمپراتــوری پەروەردە کرابــوون‪ ،‬هەر بــۆیە زانیــاری تەواویــان لە ســەر رۆژهەوتــی‬ ‫ناوەراســت هەبــوو‪" .‬ســایکس‪ -‬پیکــۆ" لە ســالی دووهەم و شــەڕی جیهــانی ئەوەڵ لــه ســاڵی ‪ ١٩١١‬دا بــۆ دابەشــکردنی ناوچەکــانی ژێــر‬ ‫دەسـەوتی عوســمانی ڕیکەوتنێکیــان ئیمــزا کــرد‪ ،‬ڕێکەوتنیــک کە کــاریگەری زۆری لە ســەر نــاوچەکە هەبــوو‪ .‬ئەم ڕیکەوتــنەی "ســایکس‪-‬‬ ‫پیکــۆ" و دابەشــکردنی ئەم ناوچــانە لە نیــوەی قەڕنــی بیســتەمدا بــۆ بریتانیــا و فەرانســە قــازانجی زۆری بــوو‪ ،‬بە پێچەوانەشــهوه بــۆ‬

‫‪257‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫نــاوچەکە ئاکامهکــهی جیــاواز و لــه ڕاســتیدا مــاڵوێرانی بــوو‪ .‬بە داڕشــتنی هێڵــی "ســایکس‪ -‬پیکــۆ" دیــار و ناچەکــانی ژێــر دەســەوتی‬ ‫ئیمپراتوری عوسمانی لە سهدهی ‪ ١١‬دا لە نێوان ئینگلیس و فەرانسـە دابەشـکرا‪ .‬ئەو هێـزانەی كە لەو کـاتەدا ئەم نەخشـەیان کیشـا و‬ ‫دروستیان کـرد ئیسـتا هـیچ ڕۆڵیکـی ئەوتۆیـان نیـیە؛ بهڵکـه ئێسـتا دوو ووتـی زلهێـزی دونیـا وەک روسـییه و ئەمریکـا و هـهروهها تـا‬ ‫ڕادەیهک ووتانی ئورووپا لە ئەم داڕشتن و دابەشکردنه نوێیهی ناوچەکەدا بە شدارن‪،‬‬ ‫بــۆیە ئەم واڵتانــه بە نیــازن‪ ،‬كە لەكــۆنگرەی ژنێــف ‪ ٢‬ســەرلەنوێ نەخشــەی نــاوچەكە دارێــژنەوە و بــیکەنە هەرێمێــک کە سیاســت و‬ ‫قهوارهکهی گرێدراو بێت بە سیاسەتی خۆیانەوە‪ .‬شەر هەمیشە مێژوو دهگۆڕێ‪ ،‬سیسـتەمی ئورووپـا خـۆی لـه حـالەتی شـەردا هاتونهتـه‬ ‫ئاراوە‪.‬‬ ‫ئهو شەرەش‪ ،‬به تایبهت ئهوهی داعش كه ئێسته بەرۆکی كورد و ناوچهكهی گرتووه‪ ،‬هاوکات هەرەشەشه بـۆ سـهر ئاشـتی جیهـانی‪ .‬بـه‬ ‫لە بەرچاوگرتنی پشتگیریه نیودهولهتییهكان بۆ كورد و ئهگهری گۆرینی نهخشهی سیاسی و جوغڕافی ناوچهكه‪ ،‬دوور نییـه لـه ئاکـامی‬ ‫ئهم شەرە رێرهوی سیاسی كوردستان بگۆرێت بهرهو قۆناغێكی تر‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی رۆژهەاڵت تایمز ‪ /‬ڕێکەوتی‪١٧ :‬ی نوڤمەبەری ‪٢١١٤‬‬

‫‪258‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫"سایكس بیكۆ سنوورهكهی بهلم دروستكرا‪،‬ئێستا بهخوێن دهسڕدرێتهوه"‬ ‫مایكل ولیامز‪ ،‬دیپلۆماتی پێشووی بهریتانیا‬ ‫مایكل ولیامز‪،‬دیپلۆماتی پێشووی بهریتانیا لهنوێترین وتاریدا كه بۆزمانی عهرهبی وهرگێڕدراوهو لهرۆژنامـهی"العـرب"دا باڵوكراوهتـهوه‬ ‫بهناونیشـــــان"ســـــایكس بیكـــــۆ ســـــنورهكهی بـــــهلم دروستكرا‪،‬ئێســـــتا بـــــهخوێن‬ ‫دهسڕدرێتهوه"‪،‬تیایدا هاتوه‪:‬ههفتهی رابـردوودا فلیـ هامونـد‪ ،‬وهزیـری دهرهوهی‬ ‫بـهریتانیاوتی‪ :‬شــهڕی رێكخـراوی داعــش دوا هـهلی عیراقــه كـهوهك دهوڵــهتێكی‬ ‫نهتـــهوهیی بمێنێتهوه‪،‬ئـــهم بۆچونـــه دڵتهنگـــهی هامونـــد راســـتهوخۆ دوای ئـــهو‬ ‫گهشتهی بۆ عیراق دێت كه چهند رۆژ پێش ئێستا لهوێ بوو دۆخی پڕ مهترسـی‬ ‫عیراقیشی به"دوا هه " نابرد‪.‬‬ ‫نووســـهر لهدهســـتپێكی بابهتهكهیـــدا نووســــیویهتی‪ :‬عیـــراق هـــهروهك ســــوریا‬ ‫لهدهرئهنجامی جهنگی جیهانی یهكهم كهلهچاوی عهرهبهوه ئهو رێككهوتنـه شـووم و بـێ ناوبانگهیـه لـهنێوان ئهلسـێر مـارك سـایكس و‬ ‫فرانسوا جۆرج بیكۆ بووه مایهی دابهشـكردنی دهسـكهوتهكانی توركیـای عوسـمانی لـهنێوان بـهریتانیا و فهڕهنسـا گـهورهترین دوو هێـزی‬ ‫ئـهوروپا‪.‬ئــهم رێككهوتنــه نزیكــهی ‪ ١١١‬ســاڵی بهســهردا تێدهپــهڕێ‪ ،‬قورســایی خســتوهته ســهر هــهردوو دهوڵــهت"عیــراق و ســوریا" شــهڕو‬ ‫دابهشكاری تایهفی چهندین ساڵه ههڵیوهشاندون و ماندویانیكردون هیچ چارهسهرێكی ئاسانیشیان پێنیه‪.‬‬ ‫نووسهر لهدرێژهی بابهتهكهیدا دهنووسێت‪" :‬چیكسـلۆڤاكیا و یوگسـالڤیا وهك دوو دهوڵـهت دهركـهوتن هـهروهك سـوریا و عیـراق لـهدوای‬ ‫جــهنگی جیهـانی یهكــهم لــهكۆنگرهی ئاشــتی لهفرســای ســاڵی ‪ ١٩١٩‬دهركهوتن‪،‬دهشــێ هــهروهك چــۆن یۆگســالڤیا تێكهڵهیهكــه لهســلۆڤی و‬ ‫كراواتــی و كاســۆلیك لهگــهڵ ئهرســهدۆكس و موســڵمان زۆر لــهمۆزایكی رهگــهزی و ئــایینی لهســوریاو عیــراق بچێــت"‪،‬هــهردوو دهوڵــهت‬ ‫لهرۆژهههاڵتی ناوهڕاستن لـهپاڵ لوبنـانێكی بچـووك‪ -‬لههـهموو واڵتـانی ناوچهكـه ههمهچهشـنتره‪ ،‬ئـهم دوو دهوڵهتـه سـوریا و عیـراق‪،‬‬ ‫سوننهو شیعهو مهسیحی(لهههموو تیرهكان)و ژمارهیهك لهدروز و یهزیـدی و عهلـهوی تیایه‪،‬نزیكـهی ‪04‬ملیـۆن كـورد لـهو دوو دهوڵهتـه‬ ‫دهژین كه گهورهترین پێكهاتهن لهجیهاندا تا ئێستا بێ دهوڵهتی نهتهوهیی خۆیانن‪.‬‬ ‫نووسهر لهبارهی دهسهاڵتدارێتی سوریاو عیراقهوه دهنووسێت‪" :‬ههردوو دهوڵهت ههر لهپاش بهدهسـتهێنانی سـهربهخۆییان لهبـهریتانیاو‬ ‫فهڕهنســـا بهمشـــتێكی ئاســـنین واڵت بهڕێوهدهبـــهن و باوهڕیـــان بـــههیچ سهرگوزشـــتهیهكی سیاســـی نیـــه ئـــهو دوو دهوڵهتـــه عهرهبیـــه‬ ‫ســهرهكیهباوهڕیان بـــههیچ نـــاوهڕۆكێكی دیموكراســـی نـــهبوه بـــهدرێژایی ئـــهو چهنـــد دهیـــهی دهســـهاڵتدارێتیان ههمیشـــه دیكتـــاتۆرێكی‬ ‫توندڕوبوون"‪.‬‬

‫‪259‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫مایك ـ رهخنــهی تونــد دهگرێــت لــهپاوانكردنی دهســهاڵتی عیراقــی نــوێ لهویــهن شــیعهوهو ئامــاژه بــۆ ئــهوه دهكــات كــه كــۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫دهسهاڵتی شیعه بووه مایهی سهرههڵدانی داعش‪،‬ئهو دهنووسێت "لهعیراقـدا خـوێنێكی تایـهفی زۆر رژا لـهدوای سـاڵی ‪3440‬و هـاتنی‬ ‫ئهمریكا و ئینگلیـز لـهنێوان ههرسـێ پێكهاتـه سـهرهكیهكه سـوننهو شـیعهو كـورد لهبـهر ئـهوهی هـهر ویهنـهو دهیویسـت بـهڕێگای خۆیـدا‬ ‫بڕوات‪،‬ههر بۆیه حكومهته یهك لهدوای یهكهكانی بهغدا كه شیعه بااڵدهسته تیایدا بههاوكاری ئێران رێككهوتن لهسـهر بارودۆخهكـه‪،‬‬ ‫ههر ئهوهش بووه هۆی ئـهوهی رێكخـراوی داعـش پشـتگیری گـهورهی دارایـی بهدهسـتبهێنێ بهچهنـدین جـۆرو پشـتیوانیهكهش لهكهسـان و‬ ‫كهسایهتیهكانی سعودی و ههندێ لهواڵتانی عهرهبی خهلیجی بوو"‪.‬‬ ‫ههروهها نووسهر درێژه دهدات بهوتارهكهی و دهڵێت‪" :‬ئهمانه هیچیان ئـهوه ناگهیـهنن شـتێكی راسـتی ههیـه كـهرێكخراوی داعـش چهنـد‬ ‫ئامانجێكی لهتێكشكاندنی سایكس بیكۆ‪-‬دا ههیه‪،‬دامهزراندنی خیالفـهتی ئیسـالمی و درێژكردنـهوهی لهخهلیجـهوه بـۆ دهریـای سـپی وهك‬ ‫دهربابوون دهیبینن‪،‬جۆرێك لهدهوڵهتی وا هیچ پێگهیهك بـۆ شـیعهو كـورد و مهسـیحیهكان دانانێـت تهنانـهت كهمایهتیـهكانیتری هـهموو‬ ‫رۆژههاڵتی ناوهڕاست"‪.‬‬ ‫نووسهر لهكۆتایی بابهتهكهیدا ئاماژه بۆ ئهو مهترسـیانه دهكـات لهسـوریاو عیـراق كـه نـاهێڵن هـیچ دهوڵـهتێكیتر لهناوچهكـه لـهدایك‬ ‫بێـت هـهر بۆیــه دهنووسـێت‪" :‬زۆر نیــه تـهیموری رۆژهـهاڵت و باشــووری سـودان لهئــهنجامی ملمالنێـی ههرێمـهكان كــه پێشـتر داگیركــهران‬ ‫بۆیانیان پێكهێنابوو دهوڵهتی نوێی خۆیانیان دامهزراند‪،‬مهترسـیه راسـتهكهش لێـرهدا ئهوهیـه سـوریا و عیـراق هـهرگیز بـوار نـادهن بـۆ‬ ‫كردنهوهی رێگای دروستكردنی دهوڵهتی نوێ‪،‬بهاڵم بهدڵنیایهوه گهڕانهوه بۆ دهوڵهتی سوریا یان عیراقێكـی بـههێز وهك لهرێككـهوتنی‬ ‫سایكس بیكۆ‪-‬دا ئاماژهی بۆ كراوه زۆر دووره لهجێبهجێكردنهوه"‪.‬‬ ‫سهرچاوه‪ :‬رۆژنامهی(العرب)‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی خەندان ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢١ :‬ی ئۆکتۆبەری ‪٢١١٤‬‬

‫‪260‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫رەهەندەكان ‪ ٠١١‬ساڵ دوای سایكس بیكۆ‬ ‫سمكۆ محەمەد‬ ‫‪ ١١١‬ســاڵ بەســەر رێككەوتننــامەی ســایكس بیكــۆ تێــپەڕی كەهەم بــۆ نیشــتیمانی بەنــاو عەرەبــی دابەشــكرا و جــگە لەدیكتــاتۆریەت وەكــو‬ ‫سیســتم و نەگبەتــی بــۆ خەڵــكەكەی هیچــی تــری بارنەهێنــا‪ ،‬هەم بــۆ كــوردیش كەدابەشــی ســەر چــوار‬ ‫دەوڵەت كرا و جگە لەدواخستنی لەكـاروانی نێـودەوڵەتی و گەورەتـرین نەگبەتـی شـتێكی تـر نەبـوو‪،‬‬ ‫ئێســـتا ئیتـــر هاوكێشـــەكە پـــێچەوانە بـــووە كە عەرەبەكـــان بەو ‪ ٢١‬دەوڵەتەوە نـــاتوانن قەنـــاعەت‬ ‫بەسیســـتمی سیاســـی و ئـــابوری دونیـــا بـــكەن و وەكـــو خۆیـــان بمێنـــنەوە‪ ،‬بـــۆیە زڵهێزەكـــانی دونیـــا‬ ‫لەسەروبەندی هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتننامەكەن و جوگرافیای سیاسی و ئابوری دەگـۆڕن‪ ،‬ئەمە هەم‬ ‫بەشێكە لە پەشـێمان بونەوەیـان لەوەی ونـیكەم ‪ ١١١‬سـاڵ كوردیـان دواخسـت‪ ،‬باشـترین سـەلمێنەریش‬ ‫دانپیانانی بەرتانیەكانە كەئەمە یەكەمین جارە لەمێژوودا سـیقەیان بەكـورد هەبێـت پشـتگیری بـكەن‬ ‫دەوڵەتی هەبێ‪ ،‬كەچی بەشێك لەكورد وەكو بڵێی دژی هەڵوەشاندنەوەی سایكس بیكۆ بێت‪ ،‬دژی بەدەوڵەت بوونی خۆیەتی‪.‬‬ ‫هەڵوەشانەوەی سایكس بیكۆ بۆ كورد لەساڵی ‪ ١٩٩١‬وە دەسـتپی َ‮دەكـات كەسـەربەخۆیی خـۆی وەرگـرت وەكـو هەرێمێـك‪ ،‬بەاڵم كە كـورد‬ ‫خۆی نەیتوانی بیقۆزێتەوە و خـراپ كەڵـی لێـوەرگرت‪ ،‬بـۆیە ئەوەی لێبەرهەمهـات كەدواكەوتـین‪ ،‬هەر ئەو نەزانیـنە بـوو كەسـاڵی ‪٢١١١‬‬ ‫قسە زۆر لەسەر هاتنی هەزارەی سێهەم و گۆڕانكاریە سیاسی و ئابورییەكان دەكرا و باسی ئەوە دەكرا ئیتر شانسی پیشكەوتنی گەونی‬ ‫ژێردەستە نەما‪ ،‬لەگفتوگۆیەكدا كەتەلەفزیۆنی جەزیرە سازیكردبوو لەگەڵ موعەممەر قەزافی سەرۆكی پێشووی لیبیـا سـەبارەت بەكـورد‬ ‫و داهــاتووی‪ ،‬گــوتی بەداخەوە زۆرشــت گــۆڕا و قیتــارەكە لەئێــرە دەوەســتێت‪ ،‬بەاڵم بــۆ كــورد قیتــارەكە رۆیشــت و شانســیان نەمــا بــبن‬ ‫بەشتێك‪ ،‬كەچی پێچەوانەكەی راست بـوو كەهەم بەچـاوی خـۆی روخـانی رژێمـی سـەدام و هەم روخـانی سیسـتمەكەی خـۆی بینـی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەیبینی كەقیتارەكەی كـوردیش گەیشـت و بەدەسـتی خـۆی و بەپاڵپشـتی هێـزە نێودەوڵەتیەكـان چارەنووسـی خـۆی دیـاری دەكـات‪ .‬بـۆیە‬ ‫دەڵێم قیتارەكەی كورد دوای ‪ ١١١‬ساڵ لەرێككەوتننامەی سایكس بیكۆ گەیشت‪ ،‬چونكە بەڕاسـتی دونیـای دەرەوە هەم لەگەڵ دابەشـبوونی‬ ‫عێراقن كەبەشێكە لەسڕینەوەی رێكەوتننامەكە‪ ،‬هەم لەگەڵ بوونی كورد ببێـت بەدەوڵەت و ونـیكەم لەئێسـتادا لەچوارچێـوەی عێراقـی‬ ‫بەناو فیدراڵ ببێت بەهەریمێك سەربەخۆیی خۆی رابگەێنێ‪ ،‬بەاڵم هێشتا گەیشتنی قیتـارەكە گرینـگ نیـیە‪ ،‬بەقەد ئەوەی سـەركەوتنی‬ ‫كــورد بەیەكڕیــزی گــرینگە‪ ،‬نەك ئەوەی كوردێــك هەبێــت پەلەی راگەیانــدنی دەوڵەتــی هەبێــت و كــوردێكی تــریش خەمســاردانە هێشــتا‬ ‫بەخەیاڵی گەڕانەوەی عێڕاق بێت بۆ یەكپارچەیی‪ ،‬لەكاتێكدا لەئاستی دەرەوەدا هەموو دەوڵەتان هیوایان بەعێڕاق نەمـاوە و لەئاسـتی‬ ‫ناوخۆشدا خودی عەرەبەكان بڕوایان بەیەكپارچەیی نەماوە كەلەشەڕی تاییفی زیـاتر هیچـی بەرهەمنەهێنـا‪ .‬هەڵوەشـاندنەوەی سـایكس‬ ‫بیكۆ و دروستكردنی دەوڵەت بۆ كورد‪ ،‬لەكاتێكدایە كەدەوڵەتـی نەتەوەیـی هـیچ بەهـایەكی لەدونیـادا نەمـاوە وەكـو چێـژی نەتەوەیـی‪،‬‬ ‫بەقەد ئەوەی بەهایەكی ئابوری هەیە بۆدەستەبژێرێكی سیاسی‪ ،‬پشتگیری كردنی لەویەن ئیسرائیل و یان ونـیكەم دژنەبـوونی بەشـێك‬ ‫لەدەوڵەتانی زلهێز و سەنعەتی باشترین سەلمێنەرە‪ ،‬ئەم فەزا سیاسیە كەرۆژئاوا و ئامریكا خەڵقاندوویانە و لە ‪ ١١١‬سـاڵی رابـردووی‬

‫‪261‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫خۆیان پەشیمانن‪ ،‬ئەگەر بۆ عەرەب و ناوچەكە شتێكی نوێ نەبێ‪ ،‬بۆ كورد گەورەترین شانسە كەنابێ چیتر قەبوڵ بكرێ خـاوەنی دوو‬ ‫گوتاری دژ بەیەك بێت‪ ،‬ئەگەرنا سایكس بیكۆ هەر هەڵدەوەشێتەوە ئەگەر كوردیش رازی نەبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی زاری کرمانجی ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢١ :‬ی تەمموز ‪٢١١٤‬‬

‫‪262‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫چوونی پێشمەرگە بۆ كۆبانێ‪ ،‬سایكس بیكۆ هەڵدەوەشێنێتەوە؟‬ ‫هۆشیار عەلی ‪ -‬سەردار قادر‬ ‫بڕیارە ئەمڕۆ هێزەكـانی پێشـمەرگەی كوردسـتان بـگەنە شـاری كۆبـانێ‪ ،‬ئەمەش كـاردانەوەی جیـاوازی بە دوای خۆیـدا هێنـاوە‪ ،‬بەشـێك‬ ‫ڕەخــنەی بە حزبــی بــوون لەو پرۆســەیە دەگــرن‪ ،‬بەشــێكی دیــكەش‬ ‫پێیانوایە كە ئەوە هەنگاوێكی مێـژووییە‪ ،‬ئەو پرسـیارەش دێنێـتە‬ ‫ئــــاراوە كە ئایــــا نــــاردنی پێشــــمەرگە ســــنورەكان دەشـــــكێنێ و‬ ‫ڕێككەوتننامەی سایكس بیكۆ هەڵدەوەشێنێتەوە؟‪.‬‬ ‫بە حزبی كراوە‬

‫بەختیــــار ســــەعید ؛چــــاودێری بــــواری سیاســــی؛ بە (خەڵــــك)ی‬ ‫ڕاگەیاند‪" :‬خەباتی سیاسی حزبەكانی باشووری كوردستان لە نێوان پـارتی و یەكێتـی گەشـتووەتە حاڵەتێـك ئەوەنـدە ناشـیرین كـراوە‪،‬‬ ‫كەس نازانێـت بـۆچی خەبـات دەكـات‪ ،‬بـۆچی قوربــانی دەدات‪ ،‬یەكێتـی لە مـاوەی ڕابـردوودا بە بەڵـگە سـەلماندویان كە ئەو چەكــانەی‬ ‫ناردویانە هی ئەوانە‪ ،‬بەاڵم نەدبوو بگاتە ئەوەی كە ئەو موزایدە سیاسییەی پێوە بكرێت"‪.‬‬ ‫ئاماژەی بەوەش كرد‪" :‬ئەو هێـزانەی كە ئێسـتا چـوونەتە كۆبـانێ‪ ،‬یەكەی ‪ ٧١‬و ‪٨١‬یە‪ ،‬ئیتـر ئەگەر ئـااڵ و وێـنەی هەر كەسـایەتییەكی‬ ‫پێوە بێت‪ ،‬دواجار ئەوە هێزێكی هاوبەشـە‪ ،‬كـوڕان و كچـانی كۆبـانێ خۆیـان بە شـەهید كـردن دەدەن‪ ،‬لە شـوێنی خۆیـان‪ ،‬بەاڵم پێیـان‬ ‫شەرمە وێنەی خۆیان باڵوبكەنەوە تا كاتی شەهید بوون‪ ،‬ئەوانەی ئێمە شەرمەزاریان بە سەر خەڵكی كوردستان و ئێمەشدا هێنـاوە‪ ،‬بـۆ‬ ‫ئەو موزایەدە مندااڵنەیە"‪.‬‬ ‫ئەوەشی خستەڕوو‪" :‬پێم سەیرە ئەوان نەیانتوانی شنگا و جەلەوو بگرنەوە‪ ،‬دەچن موزایەدە بەسەر كۆبانێ بكەن‪ ،‬دەیانەوێـت چـی بە‬ ‫خەڵكی كوردستان بڵێن‪ ،‬ئەمریكییەكان فریای خەڵكی هەولێر كەوتـن‪ ،‬بەاڵم دووجـاریش باسـیان نەكـرد‪ ،‬لە كاتێكـدا شـەرمەزاریان بە‬ ‫سەر كورد هێناو ڕایانكرد"‪.‬‬ ‫باسی لەوەش كرد‪" :‬ئێستا كاتی ئەوە نییە‪ ،‬یەكێتی و پارتی ئەو موزایەدەیە بە سەر یەكەوە بكەن‪ ،‬ئەمەی ئەوان ناردویانە ژمارەیـان‬ ‫كەمە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر ڕاست دەكەن وەك یەكەمجار چەكیان لە ڕێگەی فڕۆكەوە بناردایە زۆر باشتر دەبوو"‪.‬‬ ‫بەختیار‪ ،‬وتیشی‪" :‬بە ناردنی هێز دەرگایەكی زۆر خراپیان كردەوە‪ ،‬سوپای ئازادی سوریا كە لە توركیاوە‪ ،‬دەیانەوێت لە رێگەی‬ ‫ئەوەوە بگەنە كۆبانێ‪ ،‬تاوەكو مەسەلە نەتەوەی و دۆزی كانتۆنەكان بە هیچ شێوەیەك نەهێڵن و وەكو سوریا سەیری بكەن‪ ،‬بۆیە پێم‬ ‫وایە ئەمە پیالنێكی ڕەشی توركیا بوو ئەجێنداكەی بە داخەوە لە باشووری كوردستان جێبەجێ دەكرێت"‪.‬‬

‫‪263‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬ ‫هەڵوەشانەوەی سایكس بیكۆ‬

‫وی خۆشــیەوە‪ ،‬د‪ .‬ســەردار قــادر ؛مامۆســتای زانســتە سیاســییەكان لە زانكــۆی ســلێمانی؛ بە (خەڵــك)ی ڕاگەیانــد‪" :‬ڕۆشــتنی هێزەكــانی‬ ‫پێشمەرگە بۆ كۆبانێ‪ ،‬بە مانای هەڵوەشاندنەوەی سنورە نێودەوڵەتییەكان نییە‪ ،‬بەڵكـو سـنورە نێودەوڵەتییەكـان لە ڕووی جـوگرافی و‬ ‫سیاسی و یاسایەوە لە شوێنی خۆیـانن‪ ،‬ئەگەر توركیـا نەتوانێـت بەهـۆی ئەو بـارودۆخە سیاسـییەی كە لە ئێسـتادا تیـایەتی‪ ،‬ئاسـان‬ ‫نییە چونە ناوەوەی توركیا‪ ،‬هێزی نێودەوڵەتیش ئەو توانایەی نییە‪ ،‬چونكە هیچ پەیوەندی جوگرافی لەگەڵ ئەو ناوچە نیـیە جـگە لە‬ ‫توركیا و سوریا ئەمانەش ئێستا بوونەتە مەحاڵ"‪.‬‬ ‫ئاماژەی بەوەش كرد‪" :‬دەبێـت پالنێكـی جێگیـر بـدۆزرێتەوە بـۆ ئەوە بەرەی دژ بە داعـش دوا نەكەوێـت و یـارمەتی شـەڕڤانانی كۆبـانێ‬ ‫بــدرێت‪ ،‬باشــترین شــوێنیش هەرێمــی كوردســتان دیــاری كــراوە بە ڕۆشــتنی بە توركیــادا‪ ،‬ئامــانجەكەی توركیــاش ســەر دەگرێــت‪ ،‬ئەویــش‬ ‫ئەوەیە ناهڵێت پەیەدە خۆی لەو شارەدا بە شێوزای تاك ڕەوانە بمێنێتەوە و خۆی كۆنترۆڵی ئەو ناوچانە بكات"‪.‬‬ ‫ئەوەشــی خســتەڕوو‪ " :‬یەكێــك لەو مەرجــانەی كە خەریــكە جێەبەجــێ دەبێــت‪ ،‬داخــوازییەكەی توركیــایە كە پێشــمەرگە بچێــتە كۆبــانێ و‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سوریاش بتوانێ بەشداری بكات و شوێنی پەیەدە بگرێتەوە لە داهاتوودا"‪.‬‬ ‫هەڵوێستی باكور و ڕۆژئاوا‬

‫ئیبــراهیم ئایهــان ئەنــدامی پــارتی دیمــوكراتی گەون (‪ )HDP‬لە پەرلەمــانی توركیــا لە ســەرناردنی هێــزی پێشــمەرگە بــۆ ڕۆژئــاوا‬ ‫بە(خەڵك)ی ڕاگەیاند‪" :‬ناردنی هێـزی پێشـمەرگە پرسـێكی مێژوویـی و گـرنگە لە دۆزی گەلـی كـوردا‪ ،‬ئەمە گرنگییەكـی زۆری هەیە بـۆ‬ ‫یەكێتی نەتەوەیی كورد بە هەنگاوێكی گرنگی دەزانین‪ ،‬هیوادارین ئەم هەنگاوانە لە هەموو پارچەكانی تـردا بونیـان هەبـێ‪ ،‬پێویسـتە‬ ‫كــورد لە گشــت كاتێكــدا بەتــایبەت لە كــاتە هەســتیارەكاندا یەك دەنــگ و یەك هەڵویســت بــن‪ ،‬ئەمەش پاشــەڕۆژێكی گەشــی بە دواوە‬ ‫دەبێت"‪.‬‬ ‫علی ئیبراهیم ؛ئەندامی كانتۆنی كۆبانێ؛ بە (خەڵك)ی ڕایگەیاند‪" :‬هاتنی پێشمەرگە بۆ ڕۆژئاوا شتێكی دڵخۆشكەرە‪ ،‬ئەمە یەكگرتنـی‬ ‫نەتەوەیــی گەلــی كــورد دەســەلمێنێ‪ ،‬هەروەهــا یەكەم هەنگــاوی پارچەكــانی كوردســتان و هەروەهــا جیــاوازی نێــوان پارچەكــان ناهێڵێــت‬ ‫لەگشت ڕوویەكەوە‪ ،‬بەتایبەت لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە"‪.‬‬ ‫وی خۆشیەوە‪ ،‬عمر باڵەكی ؛ئەندامی سەركردایەتی حزبی دیموكراتی كوردستان؛ بە (خەڵك)ی ڕاگەیاند‪" :‬دەستخۆشی لە سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێمی كوردستان دەكەین لەهەمان كاتدا دەست خۆشی لە خوشك و برایانی رۆژئاوا (‪ YPG‬و ‪ )YPJ‬دەكەین‪ ،‬كە توانیویانە تا‬ ‫ئەمرۆ بەرگری لە رۆژئاوا بكەن‪ ،‬ناردنی هێزی پێشمەرگە دەكەوێتە خانەی پرسی نەتەوایەتی و یەكریزی نەتەوەی كـورد لە هەرچـوار‬ ‫پارچەكانــدا لە ســەر پرســە نەتەوایەتــی یەكــان‪ ،‬ئەمە هەنگــاوێكە بە جیهــان دەســەلمێنین كە كــوردیەك نەتەوەیەو ســنورەكان دەســت‬ ‫كردن"‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی خەڵک ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٩ :‬ی ئۆکتۆبەری ‪٢١١٤‬‬

‫‪264‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫جهواد مهال‪ :‬سایكس بیكۆ زهوی كوردستانی دابهشكرد و حیزبه كوردیهكانیش خهڵكهكهی ‪...‬‬ ‫سازدانی‪ :‬بههمهن عومهر‬ ‫* بهبڕوای ئێمه دهوڵهتی كوردی خهیاڵ نییه خهیاڵ ئهوهیه كه جهنراڵـهكانی تـورك‪ ،‬مـهوكانی ئێـران‪ ،‬بهعسـیه فاشسـتهكان بكـهین‬ ‫بهدیموكرات‪.‬‬ ‫جهواد مهو سهرۆكی حكومهتی رۆژئاوا كوردستان له تاراوگه‪ ،‬و سهرۆكی‬ ‫كــۆنگرهی نیشــتمانی كوردســتان ‪ KNC‬لــهم ههڤپهیڤینــهدا ب ـۆ (میــدیا)‬ ‫لهسهر چهند پرسێكی كوردستانی دهدوێت‪.‬‬ ‫میــدیا‪ :‬ئێــوه ســهرۆكی كــۆنگرهی نیشــتمانی كوردســتانن‪ ،‬ئامــانج و كــار و‬ ‫چاوكیهكانی ئهو كۆنگرهیه چیه؟‬ ‫ كۆنگرهی نیشتمانی كوردستان له ساڵی ‪١٩٨٥‬دروست بوو دوای ئهوه له كوردستان دهرچووم گهیشـتمه ئـهوروپا ئـهو بـاوهڕهم و دروسـت‬‫بوو كه بڕوام بهوه نییه یهك ویهن یان یهك حیزب بتوانێت كوردستانی مهزن ئازاد بكات‪.‬‬ ‫ئهو كۆنگرهیه حیزب نییه بهڵكو سهیوانێكی نهتهوهییه بۆ ههموو حیزب و رێكخراو ویهنهكانی كوردستان دهتوانن لهگهڵ ئێمـه دانیشـن‬ ‫بـۆ چارهسـهركردنی ئـهو كێشـه گهورهیــهی ئێمـه چارهیـهك بدۆزنـهوه‪ ،‬چارهیـهك كــه كـۆنگرهی نیشـتمانی لهسـهر بنیـادنراوه ســهربهخۆی‬ ‫كوردستانه‪ ،‬ئێمه بڕوامان وایه ئهو حكومهتانهی دهسهاڵتیان بهسهر كوردستاندا ههیه ئامادهنیین ماف بـه هاواڵتیـهكانی خۆیـان بـدهن‬ ‫بۆیه ناكرێت چاوهڕوانی ئهوهیان لێ بكرێـت مـافی نهتـهوهیی بهنهتهوهیـهكی دیكـه بـدهن‪ ،‬لهسـهر ئـهو بناغهیـه مهسـهلهی سـهربهخۆی‬ ‫كوردسـتان مهســهلهیهكی زۆر ســتراتیژیه بـه وی ئێمــهوه‪ ،‬ئیمكــان نییــه ئێمـه بتــوانین كهرامــهتی گــهلی خۆمـان بپــارێزین بــهبێ بــوونی‬ ‫دهوڵهتێكی كوردی‪ ،‬ههندێك كـه دهڵـێن دروسـت بـوونی دهوڵـهتی كـوردی خهیاڵـه‪ ،‬بـهاڵم ئێمـه دهڵـێن نـهخێر خـهیاڵ نییـه راسـته زۆر‬ ‫زهحمهته‪ ،‬بهاڵم موستهحیل نییه‪ ،‬بـهبڕوای ئێمـه مسـتهحیله ئهوهیـه كـه جهنراڵـهكانی تـورك‪ ،‬مـهوكانی ئێـران‪ ،‬بهعسـیه فاشسـتهكان‬ ‫بكهین بهدیموكرات‪.‬‬ ‫میــدیا‪ :‬لــهو كاتــهوه كــه كــۆنگرهی نهتــهوهیتان دروســت كــردوه تــا ئێســتا چهنــد هــهنگاوی كردهیتــان نــاوه بــۆ ئــهو ئامانجــهی بــهرزتان‬ ‫كردوهتهوه كه سهربهخۆی كوردستانه؟‬

‫‪265‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ كۆنگره تهنزیمێكی حیزبی نییه‪ ،‬بهڵكو وهك بیروباوهڕێك ئێمه كار بۆ سهربهخۆی دهكهین لهو بوارهشدا كارمان ههیه‪ ،‬ئێمه رۆژنامه‬‫و ماڵپهڕی ئهلترۆنی رایدیۆ و تهلهفزیۆنمان ههیه‪ ،‬ههروهها حكومهتی رۆژئاوای كوردستانمان دامهزراندوه‪ ،‬لهبواری پهیوهندی‬ ‫دیبلۆماسیدا به ههزاران نامهمان ناردوه بۆ ههموو دنیا بۆنمونه نامهیهكمان بۆ جۆرج مێجهر نارد گوتمان پاش دامهزرانـدنی پهرلـهمان‬ ‫و حكومهتی كوردستان له باشوور له ساڵی ‪ ١٩٩٢‬پێویسته ئهو ههڵهی ئێوه له سهرهتای سهدهی بیسـت كردتـان ئێسـتا راسـتی بكهنـهوه‬ ‫حكومــهتێكی ســهربهخۆ بــۆ كــورد دروســت بهكــهن وهاڵمــی جــۆرج مێجــهر ئــهوهبوو كــه مــن پشــتگیری ســهربهخۆی كوردســتان ناكــهم بــهڵكو‬ ‫پشــتگیری ئۆتۆنــۆمی دهكــهم لهبــهر ئــهوه ســهركردهكانی كــورد داوای ئۆتۆنــۆمی دهكــهن نــهك ســهربهخۆی‪ ،‬ههركهســێك ئــهو دوودێــڕه‬ ‫بخوانێتهوه تێدهكات ئهویش وهك من سهربهخۆی كوردستانی دهخوازێت‪ ،‬بهاڵم سهركردهكانی كورد داوای سهربهخۆی ناكهن‪.‬‬ ‫میــدیا‪ :‬لــه ئێســتا دهگوترێــت ســهردهمی دهوڵــهتی نهتــهوهی بهســهرچوه‪ ،‬ئــهوه لــه كاتێكدایــه كــه ئێــوه بــهردهوام بــاس لــه ســهربهخۆی‬ ‫كوردستان دهكهن ئایه به راسته سهردهمی دهوڵهتی نهتهوه بهسهرچووه؟‬ ‫ من تهوا و بهپێچهوانهوه دهبینم‪ ،‬دوای روخانی یـهكێتی سـۆڤیهت ‪ ١١‬دهوڵـهتی نهتـهوهیی دروسـت بـوو‪ ،‬لـه یوگسـالفیا حـهوت ههشـت‬‫دهوڵهتی نهتهوهیی دروست بوو‪ ،‬ههموو دنیا بهرهو دهوڵهتی نهتهوهیی دهچێت ئێستا زهمانی دهوڵهتی نهتهوهییه‪.‬‬ ‫ئهوهی كه كارهساته كهسێك زلهیهك له ژنهكهی خۆی بدات ژنهكهی داوای تهاڵق دهكات‪ ،‬بهاڵم ئێمه ئهو عهرهبانه نیوو ملیۆن مرۆڤی‬ ‫ئێمهیان كوشتوه كهچی ئێمه داوای تهاڵقی خۆمان ناكهین‪ ،‬من بۆخۆم لهوه تێناگهم خهلهلێك ههیه كه نازانین چییه‪.‬‬ ‫میدیا‪ :‬كام له حیزب و ویهنه سیاسیهكانی كوردستان بهشهدارن له كۆنگرهی نیشتمانی كوردستاندا؟‬ ‫‪ -‬ئێمه له مانگی ‪ ٢١١٩ / ٤‬كۆنگرهی شهشمان بهست له ههندێكیان پارتی ئاماده دهبوو ‪ PKK‬ئاماده نه دهبوو‪ ،‬ههندێك جـار‬

‫‪PKK‬‬

‫ئاماده دهبوو پارتی نه دههات‪ ،‬ئامانجی ئێمه ئهوهبوو كه ههموو ئامادهبین‪ ،‬بهاڵم هیچكات ههموو پێكهوه ئامادهنهدهبون‪.‬‬ ‫میدیا‪ :‬بۆ؟‬ ‫ بڕوام وایه دهوڵهتانی دهوروپشتی ئێمه ناهێڵن‪ ،‬ئێمه ببین به یهك دهست چونكه ئهگهر ئێمه یهك دهسـتبین كێشـهی ئێمـه چارهسـهر‬‫دهبێت‪ ،‬ئهگهر به خهیاڵ گریمانه بكهین بۆنموونـه هێـزی رهحمـهتی بـارزانی ‪ ١٥١‬هـهزار پێشـمهرگهبوو‪ ،‬هێـزی قاسـملو بـهدهیان هـهزار‬ ‫پیشمهركه بوو‪ ،‬پهكهكه كهش دهڵێن به ملێۆنان ویهنگرمان ههیه‪ ،‬ئهگهر ئهو هێزه گهورانه لهگهڵ هێـزی مـام جـهو ئـهوانی دیكـه‪،‬‬ ‫ببن بهیهك بۆ هیچ كهسێكپێمان دهوێرێـت؟ بێگومـان نـهخێر‪ ،‬هێزێكـی زۆر گهورهیـه بهداخـهوه كـه ئـهو هێـزه گهورانـه جگـه لـهوهی كـه‬ ‫پێكهوه كارناكهن بهڵكو یهكدیش دهكوژن‪.‬‬ ‫میدیا‪ :‬ئهو زهمینه واقعیانه چین وا له تۆ دهكات پێتوابێت دروستبوونی دهوڵهتی سهربهخۆی كوردی مومكینه؟‬

‫‪266‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ كێشهی ئێمه له پهیماننامهی لۆزانهوه دهستی پێكرد‪ ،‬لهو پهیمان نامهیهدا پهیمان نامهی سیڤهر رهتكرایهوه بڕیاردرا ناوچهی‬‫رۆژههاڵتی ناوهڕاست بهو شێوهیهی ئێستا پارچه بكرێت‪ ،‬تائێستاش سیاسهتی رۆژئاوا لهسهر ئهو سیاسهته بهڕێوهدهچێت‪ ،‬ئهوهی‬ ‫ئێستا له كوردستانی ئێراق دروست بووه هیچ جیاوازیهكی نییه لهگهڵ پهیماننامهی لۆزان‪ ،‬واته بڕیارێكی سیاسی بـۆ دهوڵـهتی كـوردی‬ ‫لهئیستادا بوونی نییه‪ ،‬بهڵكو تهنیا بڕیارێكی ئینسانی ههیه كه گهلی كـورد لـه كیمیـاوی جینۆسـاید وئـهنفا بپارێزێـت لـه ئێراقـدا‪،‬‬ ‫ئێمـه دهتــوانین ئــهو رایــه بگـۆڕین ئهگــهر بمانــهوێت‪ ،‬بــۆ ئــهوهی شـتێكت بوێــت دهبــێ داوای بكــهی‪ ،‬بـهاڵم تــا ئێســتا گــهلی كــورد داوای‬ ‫سهربهخۆی نهكردوه‪ ،‬ئێمه دهتوانین ئهو بڕیارهی لۆزان بگۆڕین بهاڵم ئهگهر داوای بكهین‪.‬‬ ‫میدیا‪ :‬بهاڵم سهركردایهتی كورد پێی وایه كاتی ئهوه نییه داوای سهربهخۆی بكهین بۆیه ئهو داوایه ناكهین؟‬ ‫ چۆن كاتی نییه؟ دوای پهنجاساڵ له سیاسهتی ئهوان ئێستاش رهوشی كوردستان ههر وهك خۆی وایـه‪ ،‬كۆمهنیسـت‪ ،‬نازیـهت‪ ،‬سـهدام‪،‬‬‫شای ئێران و خومهینی هاتن وچون ئێمه ههر وهك خۆمانماینهوه‪ ،‬ههموو دنیا گۆڕان وی ئێمه هـه دهڵـێن زهمینـه نییـه‪ ،‬هـهزار زهمینـه‬ ‫دروست بوو ئێمه ههروهك خۆمان ماوینهتهوه‪.‬‬ ‫میدیا‪ :‬جاران خهباتی كورد بـۆ كوردایـهتی بـوو‪ ،‬بـهاڵم لـه ئێسـتادا ههسـت دهكرێـت ئـهوه كوردایهتیـه كـاڵ بوهتـهوه باسـی كۆمهڵگـهی‬ ‫مــهدهنی ودیموكراســهیهت دهكرێــت ئایــه خــهباتی راســتهقینهی كــورد لــه پێنــاو دهوڵــهتی ســهربهخۆی كــورد دایــه یــان دیموكراســیهت و‬ ‫كۆمهڵگهی مهدهنی؟‬ ‫ سهبارهت بهمافی مهدهنی و دیموكراسی پێش ئهوهش ماركسیهت و پیشتریش ئیسالمیهت‪ ،‬ئهوانه هـهموو یاركردنـه بـه ئـهقڵی گـهونی‬‫ژێر دهست‪ ،‬بۆ ئهوهی ئازادی خۆیان وهرنهگرن‪ ،‬ئهو خهڵكهی كه بهدهسهاڵته سیاسهتی خۆیان بهكاردههێنن بـۆ ئـهوه گـهونی ژێردهسـت‬ ‫داوای مافی خۆیان نهكهن‪ ،‬كاتێك ئیمپراتۆریهتی مهدیا كهوت زانایـانی دینـی زهردهشـتی كـورد كهوتنـه ژێـر كاریگـهری زانایـانی دینـی‬ ‫زهردهشــتی فــارس‪ ،‬كاتێــك ئیســالم هــات دینــی زهردهشــتی لــه كوردســتان تێكچــوو وهك ئیســالم موســڵمانی كــورد كهوتنــه ژێــر دهســهاڵتی‬ ‫موسڵمانی عهرهب و فارس وتورك‪ ،‬فارسهكان ئیسالمێكی فارسیان دروست كرد‪ ،‬ئێمه نهماتوانی ئیسالمێكی كوردی دروسـت بكـهین‪ ،‬بۆیـه‬ ‫ههركــهس دهســهاڵت داربــوو ئێمــه نۆكــهری ئــهو دهبــوین‪ ،‬ئیســالم دهڵێــت هــهموو گــهون وهك یــهكن‪ ،‬بــهاڵم ئــهوه بــۆ كــورد راســت نــهبوو‬ ‫ماركسیهت دهڵێت مافی چارهنووس ههیه‪ ،‬بهاڵم بـۆ كـوردی سـۆڤیهت ئـهو مافـه نـهبوو‪ ،‬لێـرهوه ئـهوه دهردهكـهوێت ئـهو قسـانه هـهمووی‬ ‫درۆیه ئهو فیكرانه بۆ ئهوهی بهكارهێنراون دهوڵهتانی ژێر دهست وهك خۆی بمێنێتهوه‪ ،‬ئهوهی ئێسـتا دهڵێـت ئهگـهر ئێـراق دیموكراسـی‬ ‫بێــت كــورد مــافی خــۆی وهردهگرێــت درۆیهكــه لــهوهی ئیســالم وماركســیهت گــهورهتر‪ ،‬ئــهوه دروشــم و نــاوێكی زۆر گهورهیــه چونكــه كــهس‬ ‫ناتوانێت شهڕی دیموكراسیهت بكات‪ ،‬بهبڕوای من نهخشهیهكی باش دوست كراوه‪.‬‬ ‫بــهبڕوای مــن دهكرێــت دهوڵــهتێك دیمــوكراتی لهههمانكاتــدا داگیركــهریش بێــت بێــت هــهر لــه دیموكراســیهتهكهی یۆنــان و ئهســكهندهری‬ ‫مهكدۆنیهوه كه ههموو دینای داگیركرد تا رۆمانیای كۆن كه گهورهترین ئهنجومهنی سیناتی دنیایان ههبوو گهورهترین داگیركهر بوون‪،‬‬ ‫مهگهر فهرهنساو بهریتانیا گهورهتیرن هێزی دیموكراتی ئهم زهمانه نهبوون؟ خۆ ئهوانیش هـهر داگیركـهربوون‪ ،‬واتـا مانـای ئـهوه نییـه‬ ‫بهغدا دیموكراتبێت ئیدی مافی كورد دابین دهكات‪ .‬ئهوه درۆیهكی ئاشكرایه‪.‬‬

‫‪267‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫میدیا‪ :‬واتا بهڕای تۆ دیموكراتیهت ناتوانێت مافی چارهی خۆنوسین بۆ كورد دهستهبهر بكات؟‬ ‫ بهڵی ئهوهی ‪.%١١١‬‬‫میدیا‪ :‬ئایه دهكرێت دهوڵهتكمان ههبێت ههم دیموكرات بێتو له ههمانكاتیشدا نهتهوهیی بێت؟‬ ‫ دیموكراسیهت فهلسهفهی دهوڵهتی داگیركهره بۆ ئهوهی یاری به ئهقڵی گهون ژێر دهسته بكات‪.‬‬‫میدیا‪:‬له ههموو شوێن و كاتێك وایه؟‬ ‫ بهڵی‪ ،‬كوا مافی میللهتی باسك له نـاو یـهكێتی ئـهوروپادا كـه رۆژانـه دهكـوژرێن‪ ،‬یـان بـهریتانیا گـهلی ئیرلهنـدی دهچهوسـێنێتهوه‪،‬‬‫واته وانییه ئهگهر دهوڵهتێك دیموكراتبێت ئیدی لهگهڵ گهلهكانی ژێردهستی بـاش بێـت‪ ،‬دیموكراتیـهت وداگیركـاری زۆر ئیمكـان ههیـه‬ ‫پێكهوه كاربكهن‪.‬‬ ‫میدیا‪:‬بابهتی كۆنگرهی نهتهوهی و دانانی ستراتیژیهتی سهربهخۆی كوردستان بهكوێ گهیشت و چ ئامادهكاریهكهی له ویهن ئێوهوه بـۆ‬ ‫كراوه؟‬ ‫ مهسهلهی حیزبایهتی نهتهوایـهتی لـه ئێمـه تێكـداوه‪ ،‬هـهر حیزبێـك لـه ناوچهیـهك دهیـهوێت زهعامـهتی خـۆی دروسـت بكـات‪ ،‬نـهك‬‫بۆنهتهوه‪ .‬كار بكهن ئهوهش زیانی به كۆنگرهی نهتهوهی كورد گهیاند‪.‬‬ ‫ئهگهر بیری نهتهوهی ههبوایه براكوژی دروسـت نـهدهبوو‪ ،‬ئهگـهر كوردێـك بـاوهڕی بـهبیری نهتـهوهی هـهبێت ئیمكانییـه بـرای نهتـهوهی‬ ‫خۆی بكوژێت‪.‬‬ ‫میدیا‪ :‬بهبڕوای ئێوه ههستی نهتهوهی وی تاكی كورد ووازه یان‪ ،‬ئهوه سهركردهكانی كورد نایانهوێت بایهخ بـهو مهسـهلهیه بـدهن لـه‬ ‫بهر بهرژهوهندی خۆیان؟‬ ‫ سایكس بیكۆ كوردستان كرد به چوار پارچه‪ ،‬بهاڵم ئێستا له ههموو كوردستان سهد پارتی ههیـه كـه دهڵێـت مـن خـاوهنی كوردسـتانم‬‫من كوردستان دروست دهكـهم واتـه بهشـێوهیهك ناراسـتهوخۆ ‪ ١١١‬كوردسـتانمان دروسـت كـرد‪ ،‬سـایكس بیكـۆ زهوی كوردسـتانی دابهشـكرد‪،‬‬ ‫بهاڵم حیزبه كوردیهكان خهڵكهكهیان دابهش كردوه‪.‬‬ ‫میدیا‪ :‬زۆجار دهگوترێت كه نهتهوه پێویستی به بوونی رهمزێك یان مهرجهعێك ههیه ههمووی لـه ژێـر سـایهیدا كۆببێتـهوه ئایـه كـورد‬ ‫ئهو رهمزهی ههیه یانا ئهگهر نییهتی بۆ؟‬

‫‪268‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫ ئهو رهمزه ههبوو خوالێخۆشبوو بارزانی نهمر‪ ،‬ئهو رهمزێك بوو بۆ ههموو كورد‪ ،‬نهك تهنیا باشوور بـهڵكوو هـهموو كوردسـتان لـهژێر‬‫دهسهاڵتی بارزانی نهمردابوو‪ ،‬ئهو كاته نه قاسملو ههبوو نه ‪ PKK‬ههبوو نهكهس تهنیا مهومستهفا ههبوو بهس‪ ،‬دوای كـۆچی دوای‬ ‫مهو مستهفا ئهو رهمزه نهمان‪ ،‬له سهر ئهو بناغهیهش من بابهتی كـۆنگرهی نیشـتمانیم هێنایـه پێشـهوه‪ ،‬مـن لـه بیـرم دێـت سـهردانی‬ ‫بــارزانی نــهمرم كردبــه بــارزانی نــهمرم گــوت لــه دورهوه هــاتم رهبیــهكانی ئێــراق زانــیم كــه ئــهوه رهبیــهی ســوپای ئێراقــه بــه هــۆی‬ ‫ئااڵكهیانهوه‪ ،‬بهاڵم تا نههاتمه نزیك نهمزانی رهبیهكانی پێشمهرگه كامهیه چونكه هێچ ئااڵیهكی كوردستانیان پێوه نـهبوو‪ ،‬بـارزانی‬ ‫گوتی راست كهیت‪ ،‬پاشـان ئهنـدامێكی مهكتـهبی سیاسـی پـارتی گـوتی بـهمن جـارێكی تـر وی سـهرۆك ئـهو قسـانه مهكـه چونكـه ئێمـه‬ ‫دهوڵهتی كوردیمان ناوێت ئێمه ئۆتۆنۆمیمان دهوێت منیش ئهو كات بهرپرسی یهكێتی قوتابیانی كوردی سوریا بووم گـوتم راسـت دهكـات‬ ‫چونكه ئهو سهركردهیهكی گهورهی شۆرشـه‪ ،‬بـهاڵم ئێسـتا دهزانـم كـه مـن راسـتم دهكـرد نـهك ئـهو‪ ،‬یانـه وهرزشـیهكان لـه دنیـادا ئـااڵی‬ ‫تایبهتی خۆیان ههیه‪ ،‬ئهی بۆ ئێمه ئااڵی خۆمان نهبێت‪ .‬ئێمه ئهوه چهند ساڵێكه ئااڵمان بـهرز كردوهتـهوه‪ ،‬لـه سـهرهتای راپهڕینـدا‬ ‫خهڵك ئااڵی كوردستانیان بهرز كردهوه‪ ،‬بهاڵم من له بیرم دێت له پهرلهمانی كوردستان یهكهم دانیشتن ئااڵی ئێراق هـهبوو ئـهو كـات‬ ‫ئهندامانی پهرلهمان گوتیان ئێمه له ژێرسایهی ئهو ئااڵیهدا دانانیشین كه جینۆسایدی كردوین‪ ،‬كۆبونهوهی له بهینی پارتی ویـهكێتی‬ ‫دروست بوو‪ ،‬تا رۆژی دوای كۆبوونهوه بڕیاری دا هیچ ئااڵیهك دانهنێت پهرلهمانی كوردستان له یهكهم دانشتنیدا هیچ ئااڵیهكی نـهبوو‬ ‫تاماوهیهكی دوورو درێژ‪.‬‬ ‫میدیا‪ :‬ئێوه كۆماری رۆژئاواتان له تاراوگه دروست كردوه هۆكاری پێكهێنانی ئهو هـهنگاوه چیـه ئامانجتـان لـهوه چیـه؟ لهكاتێكـدا زۆر‬ ‫باسه له كوردستانی یهكگرتوودهكهن بۆ كۆمارهكهتان تهنیا له سهر ئاستی بهشێكه نهك ههموو كوردستان؟‬ ‫ له گهڵ ئهوروپی و رۆژئاوایهكان دهتوانم به پێنج دهقه باوهڕیان پێبهێنم كه كورد مافی دهوڵهتی خۆی ههیه‪ ،‬بهاڵم بهرۆژ و مانـگ‬‫و ساڵ لهگهڵ كورد گفتوگۆدهكهم ناتوانی قهناعهت بهكوردهكان خۆیان بهێنی كه كورد ئـهو مافـهی ههیـه‪ ،‬ههنـدێكجا دهڵـێم كاكـه مـن‬ ‫بهتۆم نهوهتوه كه دهوڵهتێك بۆ ئیسرائیل دروست بكه دهمهوێت بۆ خۆت دهوڵهتێك دروست بكهم بـۆ كـورد بـهاڵم ئـهوان هـهر باوهڕیـان‬ ‫نایهت‪.‬‬ ‫دهگهرێمــهوه ســهر ئــهو بهشــهی پرســیارهكهت كــه بــۆ حكومــهتی رۆژئــاوا نــهك هــهموو كوردســتان؟ بــهڕای مــن كوردســتانی ســوریا لــه ژێــر‬ ‫مهترسیهكی گهورهدایه چۆن كوردستانی سور له سۆڤیهت نهماو هیچ كهسێك باسـی ناكـات‪ ،‬كوردسـتانی سـوریاش ئێسـتا لـه ژێـر هـهمان‬ ‫مهترسیدایه‪ ،‬كوردستانی ئێراق و توركیا و ئێران كهس ناتوانێـت ئینكـاری بكـات‪ ،‬بـهاڵم ئینكـاری كوردسـتانی سـوریا دهكرێـت ئێسـتاش‬ ‫ههندێك له سهركردهكانی كورد دهڵێن كوردی سوریا له توركیاوه هاتوون‪ ،‬ههندێكی دیكه لـه سـهركردهكانی كـورد دهڵـێن بـۆ سـێ چـوار‬ ‫گونــدی كــورد ئێمــه ئامــادهنین پهیوهنــدی خۆمــان لهگــهڵ ســوریا تێكبــدهین‪ .‬تێگهیشــتنێكی ههیــه لــه دوژمنــانی كوردســتان و نــاو خــودی‬ ‫كوردیشدا بۆ ئینكاری كردنی كوردستانی سوریا بۆیه ئێمهش بۆ داكۆكی كردن لهو قهزیه كۆماری كوردستانی رۆژئاوامان راگهیاند‪.‬‬ ‫لهو ناوندهدا ئێمه لهسهر ئاستێكی باش پهیوهندیمان ههیه من خۆم چهند جارێك تۆنی بلێرم بینیوه له لیبیا له سهرۆكایهتی كۆماری‬ ‫لیبیا پێشوازیمان لێكراوه وهك سهرۆك كۆمار ههروهها وهزیرانی دهرهوهی جهندین واڵتمان بینیوه له چوار چێوهیهكی زۆر فراواندا‬

‫‪269‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫كاردهكهین‪.‬‬ ‫میدیا‪ :‬له شۆڕشی ئهیلولدا‪ ،‬پشتگیری و پشتیوانی سهكردایهتی ئهو شۆڕشه نهتهوهیه كه دهدرا‪ ،‬كهچی ئێستا پێچهوانهی لێهاتووه؟‬ ‫ كاتی خۆی له شۆڕشی ئهیلو بارزانی نهمر گرنگی و پشتیوانی زۆری بهو خهڵكانه دهدا كه بیـری نهتـهوهییان هـهبوو‪ ،‬فـهتاح ئاغـا‬‫ئامیر هێزی رزگاری و حهمه عهزیز لێپرسراوی دارایـی و مـام هـهژار لهنزیكـهوه هاوكـاری بـوو‪ ،‬كـاك ئیـدریس لێپرسـراوی پهیوهندییـه‬ ‫نهتهوهییهكان بوو‪ ،‬كهچی ئێستا ئـهو حـزب و ویهنانـهی پـهیامی سـهربهخۆیی كوردسـتانن‪ ،‬نـهك هـهر هاوكـاری و پشـتگیری نـاكرێن‪،‬‬ ‫بهڵكو دژایهتی دهكرێن و پشتگیری له بیروباوهڕه هاوردهكان دهكرێن‪.‬‬

‫سەرچاوە‪ :‬ماڵپەڕی کوردستان نێت ‪ /‬ڕێکەوتی‪٢٢ :‬ی جانیویری ‪٢١١١‬‬

‫‪270‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫‪271‬‬

‫ڕێککەوتنامەی سایکس ‪ -‬پیکۆ‬

‫کۆکردنەوە و ئامادە کردنی‪ :‬رەحمان نەقشی‬ ‫جۆزەردانی ‪٩٧٠٢‬ی کوردی ‪ -‬جوونی ‪٩١٠٢‬ی زایینی‬

‫‪272‬‬