دادگای تایبەتی ئێراق

‫دادگای تایبەتی ئێراق‪:‬‬ ‫دادگاییکردنی سەدام و تاوانباران‪ ,‬کۆمەڵێ ڕەخنە و پرسیار‬

‫شاخەوان شۆڕش‬ ‫نۆڤێنبەری ‪٢٠٠٤‬‬

‫ناوەڕۆک‬

‫بەرایی‬ ‫دادگای تایبەتی ئێراق‪ :‬دادگاکە و داوەرەکان لە ئاستی پێویستدا نین‬ ‫دەستێوەردانی دەسەڵ ت لە دادگاکە‬ ‫بەئێراقیکردینی دادگاکە‪ ,‬زیان گەیاندنە بە دۆزی کورد‬ ‫دادگا و پرۆسەیەکی ناڕەوا‪ :‬عارەبی سەر بەنەتەوەی گەلکوژ دەسەڵتی دادگاکەی بەدەستە‬ ‫بەئێراقیکردن و بچوککردنەوەی تاوانکاریەکانی دژ بە کورد‬

‫بەکارھێنانی سەدام و ھەوڵی پاکردنەوەی نەتەوەی چەوسێنەری عارەب لە تاوانکاریەکان‬ ‫ئاشتبوونەوە و دووبارەنەبوونەوەی تاوانەکان تەنھا بە کوشتنی سەدام نایەتەدی‬ ‫ئەنجام‬

‫بەرایی‬

‫لەسەرەتای مانگی ژوندا بۆ یەکەمجار سەدام و تاوانبارەکانی دیکە لە دادگایەکی ئێراقی بەناوی "دادگای تایبەتی ئێراقی" دەرکەوتن‪.‬‬ ‫دەرکەوتنی تاوانبارانی گەلکوژی )ژەنۆساید( و پاکتاو و بەعەرەبکردن بەشێوەیەکی وانابوو ت و تێکشکاو‪ ,‬بێگومان ئاسوودەیی و‬ ‫خۆشیەکی تایبەتی خستە دڵی ھەموو ئەوانەی کە قوربانی دەستی ئەو تاوانبارانە بوون‪ .‬گومان لەوەدا نییە کەوا قوربانیەکان‬ ‫بەتامەزرۆوە چاوەڕوانی سزای ڕەوای ئەو تاوانبارانە دەکەن‪ .‬دیارە وەکو زۆری دیکە منیش پێموایە ڕەواترین سزا سزای کوشتنە بۆ‬ ‫سەدام و تاوانبارانی دیکە‪ .‬بەڵم با ئێمە سۆزدارانە بۆ بابەتەکە نەچین و با سۆزداری تووشی ھەڵە و کوێربوونمان نەکا ت‪ ,‬با‬ ‫بەچاوێکی بابەتیانە و گونجاو لەگەڵ بەرژەوەندی نەتەوایەتیمان سەیری ئەم دادگا تایبەتە عێراقیە بکەین و بزانین ئێمە وەکو کورد زیان‬ ‫و قازانجمان لەو جۆرە دادگایی کردنە چییە؟ ڕەوایەتی ئەم دادگایە چییە و بۆ دادگایکردنی ئەو تاوانبارانە نەدرایە دادگایەکی‬ ‫ئەنتەرناسیونال و زیانمان لەمە چییە؟ داوەرەکان کێن و بەپێی چ یاسایێک دادگاییەکە بەڕێوە دەچێ ت؟ تاوانباران بەچ جۆرێکی تاوان‬ ‫تۆمەتبار کراون؟ بۆ پەلەکردن لەکوشتنی سەدام؟ ئایا کێشەی ئێمە کوشتنی سەدامە و بەکوشتنی ئەو کێشەکەمان چارەسەر دەکرێ ت؟ ئایا‬ ‫بەکوشتنی سەدام ئاشتبوونەوە ڕوودەدا ت؟ ئایا ھەر سەدام و ھەوادارانی تاوانبارن لەوەی بەرامبەر بە کورد کراوە؟ ئایا ئەم جۆرە‬ ‫دادگایە زیانی بۆ چارەسەری دۆزەکەمان چییە؟ ئەم پرسیارانە و پرسیاری دیکەش دیارە ھەن ‪.‬‬ ‫سەرەتا جێی خۆیتی بزانین ئەو جۆرە دادگا تایبەتیانەی کە بەئەرکی دادگاییکردنی تاوانبارنی دژ بە مرۆڤایەتی ھەڵساون و ھەبووین و‬ ‫ھەن‪ ,‬چۆن بووین و چین‪ .‬ھەروەھا ئەو مۆدێلنەی کە ھەن کامانەن ‪.‬‬ ‫دیارە لە زۆربەی بارو کاتەکاندا لیەنی براوە لە وڵتێکی دیاریکراودا تاوانبارانی یا ڕکابەرانی خۆی ئەوجا تاوانیان دژی مرۆڤایەتی‬ ‫کردبێ یا نا‪ ,‬لەلیەن دادگای ئەو وڵتەوە دراونەتە دادگا و سزای توندیان بەسەردا سەپێندراوە‪ .‬ئەو جۆرە دادگایە‪ ,‬دادگایەکە لیەندارانە‬ ‫سەیری تاوانباران دەکا ت‪ ,‬واتە ئەوەی دژی لیەنی براوە بووە بە پیاوخراپ و تاوانبار دادەندرێن و لیەنی براوە پرسیاری تاوانبارییان‬ ‫بەرامبەر دانانرێ ت‪ .‬بەڵم کاتێ تاوانباران پەیوەندیان بە کێشەیەکی نێونەتەوەییەوە ھەیە یا بەشێوەیەک لە شێوەکان لیەنی دەرەکی و‬ ‫نێونەتەوەیی دێنە ناو کێشەکە و بەرژەوەندیان لە چارەنووسی تاوانبارن ھەیە‪ ,‬ئەوا دادگای تایبەتی دامەزراوە و لە ڕێگایەوە تاوانباران‬ ‫دادگایی کراون‪ .‬مەرج نییە دادگاکان لەئاستی پێویستدا بووبن یا لیەنگر نەبووبن و ھەمیشە کارەکانیان بێلیەنانە و دەستپاکانە‬ ‫جێبەجێکردبێ ت‪ .‬ھەر دادگایە و بەشێوەیێ لە شێوەکان تووشی کێشە و لری بووە‪ .‬بەڵم دەتوانرێ بگوترێ ت کەوا بەرەوپێشەوە چوون و‬ ‫باشتربوون ڕوویداوە‪ .‬ئەو دادگایانەی کە ھەبوون و ھەن و ناسراون لەوانە‪:‬‬ ‫‪ .١‬دادگای نۆرمبێرگ ‪ ١٩٤٥‬کە دادگایەکی ملیتاری نێونەتەوەیی بوو و لەلیەن براوەکانی جەنگی جیھانی دووەمەوە ئەمەریکا‪,‬‬ ‫سۆڤیەتی کۆن و بریتانیا دامەزرێندرا و تا ساڵی ‪ ١٩٤٩‬درێژەی کێشا‪ .‬ئەم دادگایە بۆ دادگاییکردنی تاوانبارە نازیەکان دامەزرا‪ .‬ئەم‬ ‫دادگایە لەلیەن گەلێ کەسەوە بە دادگای براوەکان ناوزەد دەکرێ ت ‪.‬‬ ‫‪ .٢‬دادگای نێونەتەوەیی بۆ تاوانکاریەکانی ڕاوەندا کە شوێنەکەی لە )ئەروشا( ی پایەتەختی تەنزانیایە و لە ساڵی ‪ ١٩٩٥‬وە لەکاردایە‪.‬‬ ‫ئەو دادگایە لەلیەن ڕێکخراوی یوئێنەوە دامەزراوە و داوەرەکان و کاربەدەستانی دادگاکە خەڵکی سەر بە وڵتی جیاوازن و لەلیەن‬ ‫یوئێن دیاریکردوون‪ .‬ئەو دادگایە بۆ دادگاییکردنی تاوانبارانی گەلکوژیەکە و تاوانی دیکەی دژی مرۆڤایەتی ساڵی ‪ ١٩٩٤‬لە ڕاوەندا‬ ‫دامەزراوە و تا ئێستا ژمارەیەک لە تاوانباران دراونەتە دادگا و سزادراون‪ ,‬بەڵم ھێشتا کاری ئەو دادگایە زۆری ماوە‪ .‬ئەم دادگایە زۆر‬ ‫بەدڵی دەسەڵتی فەرمانڕەوای ڕاوەندا نییە و گلەیی لەسستی دادگاکە دەکرێ ت‪.‬‬ ‫‪ .٣‬دادگای نێونەتەوەیی بۆ تاوانکاریەکانی یوگوسلڤیا ‪ ,‬ئەو دادگایەش لەلیەن ڕێکخراوی یوئێنەوە وەکو ئەوەی ڕاوەندا دامەزراوە‪.‬‬ ‫شوێنەکەی لە )ھای( یە لە ھۆڵند و بۆ دادگایکردنی تاوانباران لە تاوانە دژە مرۆڤایەتیەکان لە جەنگی نێوخۆی یوگوسلڤیا لە ساڵی‬ ‫‪ ١٩٩١‬و دواتر دامەزراوە‪ .‬ئەو داگایە لە ساڵی ‪ ١٩٩٣‬دا دەستی بەکار کردووە‪ .‬ئەو دادگایەش توانیوەتی چاڵکانە گەلێ تاوانبار سزا‬ ‫بدا ت و بەردەوامیشە لە کارەکانی ‪.‬‬ ‫‪ .٤‬دادگای تایبەتی سیرالیۆن ‪ ,‬ئەو دادگایە دادگایەکی تێکەڵە لە داوەرانی سیرالیۆن و نێونەتەوەیی و مۆدێلێکی جیایە لەوەی ڕاوەندا و‬ ‫یوگوسلڤیا‪ .‬واتە نە تەنھا سیرالیۆنیە و نە تەنھا سەربە یوئێنە‪ .‬ئەو دادگایە کە بە بڕیارێکی یوئێن لە ساڵی ‪ ٢٠٠٠‬دا دامەزرا‬ ‫ڕێکەوتنێک بوو لە نێوان یوئێن و حکومەتی سیرالیۆن‪ .‬لە ساڵی ‪ ٢٠٠٢‬دا دەستی بەکار کردووە‪ .‬ئەو دادگایەش بۆ دادگاییکردنی‬ ‫تاوانباران لە تاوانەکانی دژە مرۆڤایەتی لەکاتی شەڕی ناوخۆی ئەو وڵتە دامەزراوە‪.‬‬ ‫جگە لەو داداگایانە "دادگای نێونەتەوەیی بۆ تاوانکاری" لەلیەن یوئێنەوە لە ساڵی ‪ ١٩٩٨‬دا دامەزراوە ‪ .‬دامەزراندنی ئەو دادگایە‬ ‫بەدیھێنانی خەونی لەمێژینەی ‪ ٥٠‬ساڵەی یوئێن بوو‪ .‬ئەم دادگایە بۆ دادگاییکردنی تاوانبارانی جەنگ و دژە مرۆڤایەتی لە ھەرکوێیەکی‬

‫جیھان بێ ت‪ ,‬دامەزراوە‪ .‬ئەو وڵتانەی واژووی ئەم دادگایەیان کردووە‪ ,‬دەبێ پەسندی ئەوە بکەن کە کەسانی سەر بە نەتەوەکەیان‬ ‫دەتوانرێ لەم دادگایە بدرێتە دادگا‪ ,‬ئەوە ئەگەر ھاتوو بە تاوانی جەنگ یا تاوانی دژی مرۆڤایەتی تۆمەتبارکران‪ .‬بەکورتی ئەو‬ ‫مۆدێلنەی کە لەئارادان خۆیان لە سێ جۆر دەدۆزنەوە ‪:‬‬ ‫‪ .١‬دادگای تایبەتی نەتەوەیی‪ ,‬واتە بەپێی یاسای وڵ ت و بەشداری داوەرانی وڵ ت‪ .‬بۆنمونە وەکو ئەوەی ئێراق‪.‬‬ ‫‪ .٢‬دادگای نێونەتەوەیی کە لەلیەن یوئێن و ئەنجومەنی ئاسایش دادەمەزرێ ت‪ .‬وەکو ئەوەی یوگوسلڤیا ‪.‬‬ ‫‪ .٣‬دادگای تێکەڵ لە داوەرانی نەتەوەیی و نێونەتەوەیی وەکو ئەوەی سیرالیۆن ‪.‬‬

‫دادگای تایبەتی ئێراق‪ :‬دادگاکە و داوەرەکان لە ئاستی پێویستدا نین‬ ‫وەکو ئاماژەمان پێدا‪ ,‬دادگاکەی ئێراق کە ناوی دادگای تایبەتی ئێراقی بۆ دانراوە‪ ,‬لەسەر بنچینەی مۆدێلی یەکەم دامەزرێندراوە‪ .‬وەکو‬ ‫ئاشکرایە دادگای تایبەتی ئێراقی لەلیەن )سی پی ئای( و ئەنجومەنی کاتی حوکمەوە دامەزرا‪.‬‬ ‫سەرتا پێویستە بەچاوی ڕەخنە سەیری دروستبوونی دادگاکە بکەین و پرسیاری ئەوە بکەین ئایا دادگاکە ڕەوایەتی ھەیە و لە ئاستی‬ ‫پێویس ت دایە؟ بەپێویستی دەزانم ئاماژە بە یەکێ لە ڕاپۆرتەکانی رێکخراوی چاودێرانی مافی مرۆڤی جیھانی بکەم‪ ,‬ئەوان سەبارە ت بە‬ ‫کەموکوڕی دادگاکە لە ڕاپۆرتێکدا ئاماژە بۆ ھەندێ خاڵ دەکەن‪ ,‬لەوانە‪ ,‬یەکەم‪ :‬دادگاکە دامەزرا بێ ئەوەی گفتوگۆ و دەمەتەقێ لەسەر‬ ‫تەواویی و تواناداری دادگاکە بکرێ ت و پرس بە شارەزایانی دەرەوە )مەبەس ت شارەزایانی سەر بە یوئێن و نائەمەریکایی و نائێراقی(‬ ‫بکرێ ت‪ .‬دەبوایە دەمەتەقێ و تاوتوێ سەبارە ت بە ڕەوەایەتی و تواناداری دادگاکە بکرابایە‪ .‬دووەم‪ :‬دادگاکە ڕێگای یاساناس و‬ ‫شارەزایانی ئەنتەرناسیونال لە بەشداری دادگاییکردن نادا ت‪ .‬لەجیاتی ئەوە ھەموو کێشە و دادگاییکردنەکان لەلیەن داوەری ئێراقیەوە‬ ‫بەڕێوەدەبردرێن‪ .‬تەنھا کاتێک ڕێگای داوەری بێگانە دەدرێ ت ئەگەر دەسەڵتدارانی ئێراقی پەسندی ئەوەیان کرد‪ .‬ڕێگادان بە چاودێر‬ ‫و ڕاوێژکاری بێگانە ناتوانێ جێگای بۆش و چۆلی داوەری بەتوانا و شارەزا و خاوەن ئەزموون بگرێتەوە‪ ,‬واتە ئەوە نابێتە ئەوەی کەوا‬ ‫ئەو داوەرە شارەزایانە خۆیان ڕاستەوخۆ و بەکردەوە بەشداری لە پڕۆسەی دادگاییکردنەکان بکەن‪ .‬سێیەم‪ :‬دادگایەک کە دادگایی‬ ‫تاوانەکانی گەلکوژی و دژە مرۆڤایەتی دەکا ت پێویستە ئەو تواناو شارەزاییەی ھەبێ ت کە بتوانێ بەو ئەرکە ھەڵبستێ ت‪ ,‬گومان لەوەدایە‬ ‫داوەرانی ئێراقی ئەو توانایەیان ھەبێ ت و بتوانن بەتەنیا بەم کارە قورسە ھەڵبستن‪ .‬بەپێی ئەو ڕێکخراوە ڕەنگە یاسای تاوانکاری ئێراقی‬ ‫‪ ١٩٧١‬بەکار بھێنرێ ت‪ ,‬کە تیایادا خاڵ و بڕگە ھەن دژ بە ستانداردی نێونەتەوەیین‪ ,‬ھەروەھا بەپێی ئەو یاسایە دەکرێ ھەندێ‬ ‫داگاییکردن لە ژووری داخراودا ئەنجام بدرێن‪ .‬شایانی باسە ڕێکخراوی چاودێری مافەکانی مرۆڤ پێشنیاری دادگایەکی لە شێوەی‬ ‫دادگا تێکەڵەکەی سیرالیۆن دەکا ت‪ ,‬واتە داوەری ئێراقی و نێونەتەوەیی ھاوکاری یەکتربکەن و لە دادگاییکردنەکان بەیەکەوە بەشدار‬ ‫بن‪ .‬من دادگای تێکەڵیش بەباش نازانم و پێموایە دادگایەکی نێونەتەوەیی لە شێوەی ئەوەی یوگوسلڤیا و ڕاوەندا گونجاوترین و‬ ‫لەبارترین دادگا بوو‪ .‬بەڵم وەکو دیارە‪ ,‬دادگا تایبەتیەکەی ئێراق بەپەلە سەپێندرا و ھیچ بوارێک بە تاوتوێکردنی ئەم بابەتە نەدرا‪.‬‬ ‫ئایا ئەو داوەرانە کێن‪ ,‬چۆن و کێ دیاری کردوون؟ وەکو پێشتر گوترا ئەوانە لەلیەن ئەنجومەنی حوکم و ئەمەریکاییەکانەوە دیاری‬ ‫کراون‪ .‬داوەر سەلیم چەلەپی بەتاوانێک تۆمەتبارکراو لدرا! کەمن پێموانییە سەلیم چەلەبی زۆر لە داوەرەکانی دیکەی ئێراقی باشترە یا‬ ‫داوەرێکی گونجاو بوو‪ .‬ئێستا کە حکومەتی کاتی ئێراق بوونی ھەیە و تاڕادەیەک دەسەڵ ت لەدەس ت خۆیاندایە‪ ,‬ئەوان داوەری‬ ‫دادگاییکردنەکان دیار دەکەن‪ .‬دروس ت بوونی ئەو حکومەتە و ڕەوایەتیەکەی گەلێ پرسیاری بەرامبەر دادەنرێ ت‪ ,‬لەلیەکی دیکە‬ ‫ھەڵبژاردنی داوەر بۆ داگایەکی ئاوا ھەستیار و گرنگ‪ ,‬پێویستە لەلیەن دەسەڵتێکی ھەڵبژێردراوی ڕەواوە ئەنجام بدرێ ت‪ .‬سەبارە ت بە‬ ‫توانا و شارەزایی داوەرانی ئێراقی‪ ,‬گومانی زۆر لە توانایان دەکرێ ت و پێموایە بەھیچ جۆرێک ناتوانن خۆیان لەئاستی شارەزایی و‬ ‫بەتوانایی داوەرێکی وەکو یەکێ لە داوەرەکانی دادگای ئەنتەرناسیونالی ھای بدەن‪ .‬ئەمە جگە لەوەی کە مەترسی دەکرێ ساویلکە و کەم‬ ‫توانا بن‪ .‬سەبارە ت بە شارەزاییان نەمبیستووە کەسیان ھیچ ئەزموونێکیان لە دادگاییکردنی لەو شێوەیە ھەبێ ت‪ .‬سەبارە ت بە پاکی و‬ ‫متمانەبوون بە داوەرەکان‪ ,‬زۆر سەختە بتوانرێ باوەڕ بە داوەری ئێراقی بکرێ ت و بڕوا بەوە بکرێ ت کە دەتوانرێ داوەری پاک و‬ ‫خاوەن متمانە لە ئێراقدا ھەبێ ت‪ .‬داوەرانی ئێراقی لەژێر سایەی ڕژێمی فاشیس ت و ساختەکاری بەعس پەروەردە بووین و پراکتیزەی‬ ‫کارەکانی خۆیانیان کردووە‪ ,‬لەو ماوەیە دوور و درێژەدا بەئەگەری زۆر کەوتونەتە داوی ساختەکاری و بەرتیلخۆری و کاری نایاسایی‬ ‫دیکە‪ .‬ناتوانرێ بڕوا بە داوەرێک کە دەرچووی ئەو سەردەم و پەروەردەیەیە بکرێ ت‪ .‬ئەگەر داوەرێک لەدەرەوەش بوبێ ت ناتوانرێ‬

‫ھەروا بەئاسانی متمانەی پێ بکرێ ت‪ ,‬یەکەم لەبەر ھەڵوێستی ڕامیاری ئەو کەسە‪ ,‬دووەم لەبەر نەبوونی زانیاری تەواو و بێلیەن‬ ‫سەبارە ت بە توانا و پاکی ئەو کەسە‪ .‬ئەوەی پەیوەندی بە کوردەوە ھەیە )لەخوارەوە زیاتر دێمە سەر کورد و دادگاکە(‪ ,‬ئەوا واپێناچێ‬ ‫کورد کاریگەریەکی ئەوتۆی لەسەر دادگاکە ھەبووبێ ت‪ ,‬چ لە دروستکردنی یا ھەڵبژاردنی داوەرەکان‪ .‬چونکە تائێستا ھیچ پێشنیارێک‬ ‫لەلیەن دەسەڵتدارانی کوردەوە سەبارە ت بە دروس ت بوونی دادگاکە و داوەرەکان یا ئەڵتەرناتیڤ و ڕەخنە نەکەوتۆتە بەرچاو‪ .‬وەکو‬ ‫دەبیندرێ‪ ,‬زۆر واپێدەچێ دادگاکە بە پێی ویستی نەتەوەی عارەبی باڵدەس ت ڕەوتی وەرگرتووە و دەسەڵتدارانی کوردیش تەبامەندی‬ ‫خۆیان ڕاگەیاندووە‪ .‬ئەوە جگە لەوەی سەبارە ت بە توانا‪ ,‬شارەزایی و دەستپاکی‪ ,‬ڕەنگە داوەرانی کورد لە عارەبەکان زۆر باشتر نەبن‪.‬‬ ‫لەکۆتاییدا جێگای خۆیەتی ئاماژە بەو سمینارە بکەین کە بۆ تەیارکردنی ‪ ٣٠‬داوەر و یاساناسی ئێراقی لە )لەندەن( لەلیەن بریتانیا و‬ ‫ئەمەریکا سازکرا ‪ .‬سازکردنی سمینارێکی ئاوا‪ ,‬واتای بوونی ئەو ڕاستیەیە کەوا داوەرە ئێراقیەکان نەشارەزا و بێئەزموونن‪ ,‬ئەوە‬ ‫ھەوڵێکە بۆ تێگەیاندنی ئەو ئێراقیانە لە یاسا نێونەتەوەییەکان و چۆنیەتی دادگاکردنێکی ستاندارد‪ .‬بریتانیا و ئەمەریکا لەوە ئاگادارن کە‬ ‫ئەو ئێراقیانە لەئاستی پێویستدا نین‪ ,‬بۆیە ھەوڵ دەدەن ئەو کێشەیە چارەسەر بکەن‪ .‬پاشان ئەوانە چۆن دەتوانن لە ماوەی تەنھا "یەک‬ ‫ھەفتەدا" ببنە شارەزا و پرۆفیشنال‪ ,‬ئەوە زۆر دوورە بێتە دی‪ .‬ئەوەی جێگای سەرنج پێدانە‪ ,‬ئەوەبوو )کۆفی ئەنان(ی سکرتێری گشتی‬ ‫یوئێن‪ ,‬ڕێگای بە داوەرانی یوئێن نەدا بەشداری لە سمینارێکی ئەوھا بکەن‪ .‬بەئەگەری زۆر لەبەر ئەوەیە کۆفی ئەنان گومانی لە‬ ‫ڕەوایەتی ئەو دادگا ئێراقیە ھەیە و ناشیەوێ رێکخراوی یوئێن بگلێتە ناو ئەو پرۆسە گومانلێکراوە‪ .‬ھەروەکو کۆفی ئەنان سەبارە ت بە‬ ‫دادگا ئێراقیەکە دەڵێ‪" :‬پێویستە ئەو دادگایە لە ئاستی ستانداردی نێونەتەوەییدا بێ ت و لەگەڵ نۆرمە یاسایەکانی نێونەتەوەییدا بگونجێ ت‪,‬‬ ‫یوئێن پشتگیری دادگایەک ناکا ت کە مەبەستیەتی سدام بداتە دادگایەک کە زۆر واپێدەچێ سزای کوشتنی بدا ت" ‪ .‬دیارە شارەزایان و‬ ‫یاساناسانی جیھانی ڕەخنەیان لەدادگاکە بەشێوەیەکی سەرەکی ئەوەیە کە دادگاکە لەئاستی ستانداردی نێونەتەوەییدا نییە و لەئاستی‬ ‫نۆرمەکانی دادگایەکی پرۆفیشنالدا نییە ‪.‬‬

‫دەستێوەردانی دەسەڵ ت لە دادگاکە‬ ‫جیاکردنەوە و دابەشکردنی دەسەڵ ت واتە سێ دەسەڵتە سەرەکیەکەی وڵ ت‪ :‬دادگا‪ ,‬یاسادانان و جێبەجێکردن‪ ,‬بنچینەیەکی گرنگی‬ ‫بوونی کۆمەڵگەی داد و دڵنیایی دادە‪ .‬ئەو جیاکردنەوە و دابەشکردنەی دەسەڵ ت لە وڵتانی ئیسلمی و رۆژھەڵتی ناوەڕاستدا تائێستا‬ ‫بەتەواوی بوونی نییە‪ .‬بەم واتایە لەو وڵتانەدا دادگا ناتوانێ سەربەخۆ و ڕەوایانە بە کاری خۆی و دادگاکردنەکان ھەستێ‪ .‬دادگا‬ ‫ھەمیشە و بەشێوەیەک لە شێوەکان لەژێر کۆنترۆڵ و گوشاری دەسەڵتی فەرمانڕوا دایە و تواناکەی سنووردار کراوە‪ .‬ئێراق بە‬ ‫باشوری کوردستانیشەوە لەم دیاردە خراپە بێبەش نییە‪ ,‬بە درێژایی مێژووی ئێراق و بەتایبەتی لە سەردەمی بەعسدا‪ ,‬دەسەڵتی‬ ‫فەرمانڕەوا کۆنترۆڵی دادگای کردووە و بە ئارەزووی خۆی دستی تێوەرداوە‪ .‬ئێراق وەک وڵتانی دیکەی ناوچەکە و ئیسلمی خاوەنی‬ ‫ئەو کەلتورە نەگەتیڤەیە و شتێکی جودا نییە لەوانی دیکە‪ .‬بۆیە ئەگەری دەستتێوەردان و گوشار بۆ سەر دادگا ھەیە و دادگا بەئەگەری‬ ‫زۆر ناتوانێ سەربەخۆیی تەواوی خۆی بپارێزێ ت‪ .‬جگە لەوەی گومانی زۆر لەوەدا ھەیە کە داوەرانی عارەب بتوانن بێلیەنانە و جیا‬ ‫لە ھەڵوێستی ڕامیاریان دادگاییکردنەکان بەڕێوە ببەن‪ ,‬ئەوە بەتایبەتی سەبارە ت بە ھەڵوێستیان بەرامبەر بە کورد و کێشەکەی‪ .‬دیارە‬ ‫ئاشکرایە ئێراق پڕیەتی لە ململنێ و ناکۆکی و بەرژەوەندی جیاواز و دژبەیەک‪ ,‬ھەر گروپ و لیەنە دەیەوێ بەشێوەیەک ڕەوتی‬ ‫دادگاکە بەڕێوە بچێ ت‪.‬‬ ‫ڕەنگە بانگاشە بۆ گونجاوی و پێشکەوتوویی دادگاکانی کوردستان بکرێ ت‪ ,‬وەکو ئەو شێوەیەی بانگاشە بۆ دیموکراسی لە باشوری‬ ‫کوردستان دەکرێ ت‪ ,‬بەڵم لی ھەر کەسێکی بێلیەن و ھوشیار ئاشکرایە کە ئەوە تاڕادەیەکی زۆر دوورە لەڕاستی‪ .‬دادگاکانی‬ ‫کوردستان لە ژێر کەنترۆڵ و گوشاری ھەردوو بەڕێوەبەرایەتیەکەی ھەولێر و سلێمانی دان و دەیان پێشێلکردن ھەن‪ ,‬دادگا ناوێرێ‬ ‫خۆی لە قەرەیان بدا ت‪ .‬بۆیە بوونی داوەرانی کورد یا کاریگەری دەسەڵتدارانی کورد لە پرۆسەی دادگاییکردنەکەی تاوانبارانی‬ ‫گەلکوژی و دژ بە مرۆڤایەتی‪ ,‬جێگای گەشبینیەکی ئەوتۆ نییە‪ .‬بۆنمونە لەگەل ئەوەی ئەو جۆرە دادگایە تەواو بەدڵی نەتەوەی باڵدەستی‬ ‫عارەبە و بۆ کورد بە بەپێی زۆر بەڵگە زۆر ناڕەوا و خراپە‪ ,‬کەچی ئەوان ھیچ ھەڵوێستیان تائێستا نەبووە و دوان و تێبینیەکانیان‬ ‫ئێراقیانەیە و وەکو ئەوەی عارەبەکانە ‪.‬‬

‫بەئێراقیکردینی دادگاکە‪ ,‬زیان گەیاندنە بە دۆزی کورد‬

‫دادگای تایبەتی ئێراق‪ ,‬دادگایەکە بەپێی یاسای نەتەوەیی ئێراقی و بە بەشداری داوەری ئێراقی بەڕێوە دەچێ ت‪ .‬بەمجۆرە ئەو دادگایە‬ ‫بەئەگەری زۆر بێبەشە لە شارەزایی‪ ,‬توانا‪ ,‬ئەزموون‪ ,‬دەستپاکی و ڕەوایەتی کە لە دادگایەکی وەکو ئەوەی بۆ یوگوسلڤیا یا ڕاوەندا‬ ‫تەرخانکراوە‪ ,‬دەبینرێ ت‪ .‬یاساناس و مافناس و داوەرە شارەزاکانی بێگانە پێشیان لەو جۆرە داگایە پێدەگیرێ و تەنھا ڕەنگە جاروبار‬ ‫پرسەخەسوانەیەکیان پێبکرێ ت و چیترنا‪ .‬ئەگەر بێتو پەنا بۆ ھەر یاسایەکی ئێراقی ببردرێ ت لەھەر سەردەم و کاتێکدا داڕشترابێ ت‪,‬‬ ‫ناتوانرێ لە گونجاوی و ڕەوایەتی یاساکان دڵنیابین‪ .‬ئەو یاسایانە لەدایکبووی سیستەمی داسەپێنەرانە و داپلۆسێنەرانە بووین‪ ,‬ئەو‬ ‫یاسایانە دەرھاویشتەی سیستەمی نادیموکراسی و داخراو بووین‪ ,‬بۆیەش ھیچ سەیر نییە کە خاڵ و برگەی دژ و ناتەبایان لەگەڵ یاسای‬ ‫نێونەتەوەیی تێدابێ ت ‪.‬‬ ‫دادگاکە بەو شێوەیەی کە ھەیە واپێدەچێ ت ڕەوتێکی ئێراقیانە و مێنتال عارەبیانە بەسەریدا زاڵ دەبێ ت و بەپێی ڕەوتێک دەڕوا کە‬ ‫نەتەوەی باڵدەستی عارەب بەدڵیەتی‪ ,‬بوونی چەند چاودێر و ڕاوێژکاری بێگانە یا بوونی چەند داوەرێکی کورد زۆر واپێناچێ بتوانێ‬ ‫ئەو دیاردەیە بگۆڕێ ت‪ .‬بەمشێوەیە مەترسی ئەوە زۆرە کە خواستێکی عارەبیانە و دژە کورد بەسەر دادگاکەدا زاڵ بێ ت‪ .‬لەمبارەدا‬ ‫بوونی دیاردەیەکی ئاوا‪ ,‬زیان بە تەواوی دادگاییکردنەکانی پەیوەستدار بەکورد دەگەیەنێ و ئەنجامەکەی بەشێوەیێک ناکەوێتەوە کە‬ ‫قوربانیەکان و خەڵکی کوردستان خوازیاریانن ‪.‬‬ ‫بە ئێراقیکردنی دادگاکە ڕێگا خۆشکەرە بۆ دروستکردنی پێشگر و کۆسپ لە ھەندێ کێشەی تایبەتدا‪ ,‬بۆنمونە بەرێوەبردنی ھەندێ‬ ‫دادگایکردن بە داخراوی و ڕێگا لە میدیا گرتن‪ .‬ئەمە جگە لەوەی کەسانی دەسەڵتداری عارەب وەکو لەووتەکانیاندا دەخوێندرێتەوە‪,‬‬ ‫ھەوڵ دەدەن داگاکە بکەنە داگای براوە دژی دۆڕاو‪ ,‬بەمجۆرە دوورکەوتنەوە لە پرەنسیپەکانی دادگاییکردنێکی ڕەوا و چاوپۆشیکردن لە‬ ‫گەلێ تاوان یا ئەو تاوانبارانەی ھەواداری خۆیانن ‪.‬‬ ‫لە بارێکدا کە ڕەوتی عارەبیانە و ئێراقیانە کە زۆر واپێدەچێ بەسەر دادگا تایبەتیەکەی ئێراقدا زاڵە‪ ,‬مەترسی شێواندن و پەناوپێچ‬ ‫دروستکردن یا خۆپاراستن لە چۆنیتی و جۆری تۆمەتبارکردن دێنێتە ئاراوە‪ .‬بۆنمونە مەبەس ت وایە )سەدام( بە تاوانی دژی مرۆڤایەتی‬ ‫تۆمەتباربکرێ ت‪ .‬ئەوە خۆی لەخۆیدا گەلێ پرسیار و گومان دروس ت دەکا ت‪ .‬لەخوێندنەوەی بەیانەکەی ئەگەری تۆمەتبارکردنی سەدامدا‬ ‫ناوی تاوانی گەلکوژی ناھێندرێ ت‪ .‬تاوانی دژی مرۆڤایەتی بە پێی )ئای سی سی( "دادگای نێونەتەوەیی بۆ تاوانکاری" ئەوە تاوانکاری‬ ‫وەکو پاکتاوکردن‪ ,‬کوشتن‪ ,‬کۆیلەکردن و ‪ ٩‬نۆ جۆری دیکەی تاوان دەگرێتەوە کە ھیچیان گەلکوژی نین‪ .‬لی ئای سی سی گەلکوژی‬ ‫لە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بەگوێرەی ڕیزکردنەکە لە سەرووی ھەموو تاوانەکان داندراوە‪ .‬ئەم دادگایە تاوانەکان دابەشی سەر چوار‬ ‫جۆر دەکا ت‪ .١ :‬تاوانی گەلکوژی ‪ .٢‬تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی ‪ .٣‬تاوانی جەنگ ‪ .٤‬تاوانی ھێرش‪ ,‬توندوتیژی و دژایەتی ‪ .‬بەکورتی‬ ‫تاوانی گەلکوژی شوێنی یەکەم و تایبەتی دراوەتێ‪ ,‬ھەرچی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتیە بە پلە دوو دێ ت‪ .‬ئاشکرایە ئەو دوو جۆری تاوانە‬ ‫ھەریەکەیان بەھای تایبە ت و لەیەکتر جیایان ھەیە‪ ,‬ھەریەکەیان پێناسە و گوزاشتێکی جودایان ھەیە‪ ,‬بۆیەش ھەر تاوانکاریەک بەپێی‬ ‫تەبایی لەگەڵ بەھاکانی ئەو تاوانکاریانەدا دەتوانرێ لەژێر ئەواندا شوێنی بۆ بکرێتەوە‪ .‬گەر تاوانکاریەک لەگەڵ بەلیەنی کەم یەکێ‬ ‫لەبەھاکانی تاوانی گەلکوژی گونجاو نەبێ ت‪ ,‬ئەوا ئەو تاوانکاریە ناتوانرێ ت بە گەلکوژی دابنرێ ت‪ .‬بەمجۆرە ئەو دوو تاوانەی گەلکوژی‬ ‫و دژ بە مرۆڤایەتی بەپێی "یاسای نێونەتەوەیی بۆ تاوانکاری" لەیەکتر جیاکراونەتەوە و جیاوازن‪ .‬دەکرێ تاوانی گەلکوژی بە تاوانێکی‬ ‫دژە مرۆڤایەتی یا گەورەترین تاوانی دژی مرۆڤایەتی دابندرێ ت و تاوانێکی دژ بە مرۆڤایەتیشە‪ ,‬بەڵم بەپێی گوزارشتە یاساییەکە‪,‬‬ ‫گەلکوژی یەکسان نییە بە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی‪ .‬ئەوە تاڕادەیەک ناڕوونی و نادیاریەکی سەبارە ت بە بەکارھێنان و واتای ئەو دوو‬ ‫چەمکە دروس ت کردووە‪ .‬جێگای گوتنە کەوا شارەزایان و یاساناسانی نێونەتەوەیی ئەوانیش ناتەباییان لەسەر ئەو دوو جۆری تاوانە و‬ ‫چۆنیەتی بەکارھێنانیاندا ھەیە‪ .‬دیارە گەلێ جار تاوانی گەلکوژی بە یەکێ لە بەھاکانی تاوانی دژی مرۆڤایەتی دادەنرێ ت یا یەکسان بە‬ ‫تاوانی دژی مرۆڤایەتی دەکرێ ت و بەیەک واتا سەیریان دەکرێ ت‪ ,‬بەڵم ئەوە لەڕاستیدا تێکەڵکردنی دوو تاوانی لەیەکدی جیاوازن‪ ,‬گەر‬ ‫لەڕوانگەیەکی یاساییەوە سەیریان بکەین‪ .‬ڕەنگە ئەو تاوانبارکردنەی سەدام بە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی لەلیەن دادگای تایبەتی‬ ‫ئێراقیەوە لە ڕوانگەی ئەو تێگەیشتنەوە بێ ت و مەبەستیان گەلکوژی بێ ت یا مەبەستیان ئەوە بێ ت کە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی لەسەرووی‬ ‫ھەموو تاوانەکاندایە لەوانە گەلکوژی‪ .‬ئەگەر وابێ ت‪ ,‬ئەوە تێگەیشتنێکی شێواوە و بەپێچەوانەی ئەوەیە کە ئای سی سی ئاماژەی بۆ‬ ‫دەکا ت ‪.‬‬ ‫بەکردەوە و لە پراکتیکیشدا ئەو دوو تاوانکاریە لەیەکتر جیا دەکرێنەوە و تاوانی گەلکوژی لەسەرووی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی‬ ‫دادەندرێ ت‪ ,‬بۆنمونە دەکرێ تاوانبارێک بە تاوانی دژی مرۆڤایەتی تاوانبار بکرێ ت‪ ,‬بەڵم نەتوانرێ ت بە تاوانی گەلکوژی تاوانبار‬ ‫بکرێ ت‪ .‬بۆنمونە لەدادگای نێونەتەوەیی بۆ تاوانکاریەکانی یوگوسلڤیا لە ئەپریلی ‪ ٢٠٠٤‬دا‪ ,‬نەتوانرا تاوانبار )ڕادیسلڤ کریستیچ( بە‬

‫تاوانی گەلکوژی تاوانبار بکرێ ت‪ ,‬بەڵم بە ھاریکاریکردنی گەلکوژی تاوانبار کراو ‪ ٣٥‬ساڵ زیندانی بۆ بڕایەوە ‪) .‬زۆران ڤۆکۆڤیک(‬ ‫لە ‪١٩٩٩‬دا بەتاوانی دژی مرۆڤایەتی تاوانبارکراو ‪ ١٢‬ساڵ زیندانی بۆ بڕایەوە ‪.‬‬ ‫دیارە سزادانی تاوانباران بە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی سزاکەی توندە و بە چۆنیەتی تاوانکاریەکە دەگۆڕێ ت‪ ,‬بۆنمونە لە دادگای‬ ‫نێونەتەوەیی بۆ تاوانکاریەکانی یوگوسلڤیا‪ ,‬تاوانبار ھەیە بە تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی تاوانبارکراوە و بە ‪ ٤٠‬ساڵ زیندان سزادراوە‪.‬‬ ‫بەپێی زۆر لە یاساناسان تاوانی گەلکوژی لەھەموو تاوانێک گەورەترە و بۆیەش ڕەچاوی ئەوە دەکرێ ت تاوانکارانی گەلکوژی‬ ‫توندترین سزایان بۆ ببڕێتەوە‪ .‬دەتوانرێ سەدامی دیکتاتۆر بە تاوانی گەلکوژی لە چەندین دۆزدا تۆمەتبار بکرێ ت و دادگایی بکرێ ت‪,‬‬ ‫وەکو کوشتنی بەکۆمەڵی بارزانیەکان‪ ,‬کیمیابارانی ھەڵەبجە و ھێرشی ئەنفال‪ .‬دیارە زۆربەی تاوانبارانی دیکەی وەکو عەلی کیمیاوی‪,‬‬ ‫نەزار خەزرەجی‪ ,‬تەھا یاسین رەمەزان و ئەوانی تر بەھەمان شێوە‪.‬‬ ‫بەئێراقیکردنی دادگاکە و دادگاییکردنەکان زیانی بۆ دۆزی کورد بەئەگەری زۆر ھەیە لەوانە‪ ,‬ھێشتنەوەی کارەساتەکانی‪ :‬بارزانیەکان‪,‬‬ ‫ھەڵەبجە‪ ,‬ئەنفال و پاکتاوی فەیلیەکان و تاوانی دیکە لە چوارچێوەی ئێراقدا‪ .‬بەمجۆرە کەمتر فراوان بوونی بانگ و ھاواری‬ ‫قوربانیەکان و نەتەوەی قوربانی )کورد( لەسەر ئاستی جیھانیدا‪ .‬بەکارھێنانی یاسای ئێراقی و داوەری ئێراقی رێگا لەبەر دەم‬ ‫ئاشکراکردنی کوشندەیی و تاوانەکان بە جۆرێکی کاریگەر و بەشێوەیێ کە سوود بە دۆزی کورد بگەیەنێ دەگرێ ت‪ .‬ھەوڵ دەدا ت‬ ‫کێشەکە لە چوارچێوەی ئێراقدا دەرنەچێ و گەورەیی تاوانەکان سنورەکانی ئێراق نەبەزێنێ‪ ,‬گەر بشبەزێنێ سنوردار بێ ت‪ .‬واتە‬ ‫قەوارەی تاوانەکان بچوک بکرێنەوە و لە ئاستی ئێراق تێنەپەڕێ‪ .‬بەئێراقیکردنی دادگاکە‪ ,‬وادەکا ت بۆ داوەران و شارەزایانی جیھانی‬ ‫ئاسان نەبێ ت‪ ,‬سەخ ت بێ ت‪ ,‬پڕکۆسپ و کێشە بێ ت و ھەر بەلچونێکی دادگاکە ماندووبوونی زۆر بگرێتە خۆی‪ ,‬کە وا بکا ت ئەوان‬ ‫کەمتر نزیکی پرۆسەکە و جۆر و گەورەیی تاوانەکان بکەونەوە یا وابکا ت ھەر بەیەکجاری ھەندێکیان بێزاربن و دوور بکەونەوە‪.‬‬ ‫بەئەگەری زۆر مێنتالی عارەبانەی داوەرە ئێراقیەکان دژایەتی ڕۆژئاوا دەگرێتەخۆی‪ ,‬بۆیە ئەوە وادەکا ت ئەوان حەز بە چارەی‬ ‫داوەران و شارەزایانی جیھانی نەکەن‪ ,‬ئەوە دەکرێ وابکا ت ھاوکاریان نەکەن و کۆسپیان بۆ دروس ت بکەن‪ .‬داوەرە عارەبە ئێراقیەکان‬ ‫بەئەگەری زۆر خۆیان پێ لەداوەری ڕۆژئاوایی کەمتر نییە و بەمشێوەیە ئەوان ئامادەنین پەنا ببەنەبەر شارەزایی و لێزانی داوەری‬ ‫ڕۆژئاوایی‪ ,‬چونکە ئەوان لەو ڕوانگەیەوە پێیان وادەبێ ئەوە کەمایەتیە بۆ توانا و شارەزایی ئەوان‪ .‬ھەروەکو چۆن پێیان وابوو ئەگەر‬ ‫دادگاکە بکرێتە نێونەتەوەیی ئەوا دەبێتە کەمایەتی بۆ ئێراق )بەگوتنی د‪ .‬محەمەد ئیحسان(‪ .‬دیارە واپێناچێ ئەوان دژی ئەوەبن کە سوود‬ ‫لە داوەری وڵتانی عارەبی وەرگرن‪ ,‬چونکە ئەوانیش عارەبن و باشتر لەمەبەستی عارەبیانەی یەکتر دەگەن‪ .‬یارمەتی ھەر داوەرێکی‬ ‫عارەبی نائێراقیش لەژێر ناوی یوئێن‪ ,‬بەئەگەری زۆر وەکو ئەوەی ئەخزەر ئبراھیمی دژەکورد دەبێ ت ‪.‬‬ ‫شێوەی بیرکردنەوەی داوەرە عارەب و ئێراقیە دەسەڵتدارەکان واتە مێنتالی ئەوان بەشێوەیەکە کە بەئەگەری زۆر حەز بە فراوانبوونی‬ ‫تاوانە دژ بەکوردەکان ناکەن و ناشیانەوێ ئەو دادگاییکردنانە بە جۆرێک بن کە قازانج بە دۆزی کورد لەسەر ئاستی جیھانی‬ ‫بگەیەنێ ت‪ .‬شارەزایان‪ ,‬تیۆرکاران و لێکۆلیارانی جیھانی بەردەمیان سنوردار دەکرێ ت و بۆ ئەوان بەو ئاسانیە نابێ ت کە بتوانن لەسەر‬ ‫تاوانەکان بکۆڵنەوە و بنووسنەوە‪ .‬بۆیە ئەگەری ئەوە ھەیە کەوا ئەوەی لەسەر تاوانەکانی ناو یوگوسلڤیا و ڕاوەندا نووسرا و گوترا‪,‬‬ ‫سەبارە ت بە تاوانەکانی دژ بە کورد وانەبێ‪ ,‬ئەگەربشبێ تێکەڵ بەتاوانەکانی دیکەی ناو ئێراق بکرێ ت‪ ,‬جوداییەکە ڕەشکرێتەوە و‬ ‫لەوناوەدا بزربکرێ ت‪ ,‬بەمجۆرە ناکاریگەرتر و کەم سوودتر بن‪ .‬شایانی گوتنە تا ئێستا بەسەدان وتار و لێکۆڵینەوە لەسەر ئەو تاوانانەی‬ ‫یوگوسلڤیا و ڕاوەندا نووسراون‪ ,‬بەڵم سەبارە ت بە تاوانەکانی دژ بە کورد زۆر کەم نووسراوە و گوتراوە‪ ,‬ئەوەش واتای کەمتر‬ ‫ناساندنی دۆزی کوردە بە جیھان‪ ,‬واتای ئەوەیە خەڵکی جیھان کەمتر ئاگاداری ئەو تاوانانەن کە دژ بە کورد کراون‪ ,‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫تاوانکاریەکانی دژ بەکورد زۆر کۆنترن لەوانەی یوگوسلڤیا و ڕاوەندا‪ .‬واتە بەئێراقیکردنی دادگاکە بواری ناساندنی ئەو تاوانانە‬ ‫لەسەر ئاستی جیھانی کەمتر دەکاتەوە و کورد کەمتر دەتوانێ سوود لەو تاوانکاریانە لەئاستی جیھانیدا بۆ کێشەکەی وەرگرێ ت‪ .‬دادگای‬ ‫بە ئێراقیکراو و داوەرانی عارەب بەئەگەری زۆر عارەبانە و ئێراقیانە دەڕواننە ئەو تاوانکاریانە و حەز بەوە ناکەن کورد بیەوێ ئەو‬ ‫تاوانکاریانە بۆ کێشەکەی لەسەر ئاستی جیھانی بەکار بھێنێ ت ‪.‬‬ ‫نووسەرێک‪ ,‬ڕۆژنامەنووسێک‪ ,‬لێکۆلیارێک یا ھەر کەسێکی پسپۆری دیکە بیەوێ و ئارەزووی نووسین و لێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫تاوانکاریەکانی دژ بەکورد بکا ت‪ ,‬بۆی ئاسانتر دەبوو گەر دادگاکە لە دەرەوەی ئێراق و ئەنتەرناسیونال بایە‪ .‬ئەوە چ لەبارەی‬ ‫خەرجیەوە‪ ,‬چ سەبارە ت بە ئاسایشەوە یا کۆسپی دیکەی چاوەڕوان نەکراوەوە‪ ,‬ئاشکرایە دادگای ئەنتەرناسیونال ئەگەری ڕێکوپێکی‬ ‫کارەکانی و ڕاگەیاندنی لەئاستێکی زۆر بەرزتر و پرۆفیسیۆنالنەترە لە دادگایەکی تایبەتی ئێراقی دەورەدراو بە کێشە و کەموکوڕی‪.‬‬ ‫ئێستا ئەگەری دواکەوتنی دادگاکردنەکان زۆرە بە ھۆی نەبوونی ئارامی و ئاسایش‪ .‬ئەگەر دادگاکە لە دەرەوە و شوێنێکی وەک ئەوروپا‬ ‫بایە ئەو کێشەیە نەدەبوو ‪.‬‬

‫گەر بھاتبایە دادگاکە نێونەتەوەیی بایە و وەکو ئەوەی یوگوسلڤیا یا ڕاوەندا بایە‪ ,‬ئەوا دەرفەتێکی باش دەکەوتە بەردەمی کورد کەوا‬ ‫کێشەکەی و ڕەوایەتی دۆزەکەی لە ڕوانگەیەکی دیکەوە و لە کەناڵێکی کاریگەری دیکەوە بە کۆمەڵگەی جیھانی بناسێنێ‪ .‬ئەوە‬ ‫دەیتوانی وابکا ت ڕەوایەتی کێشەکەی باشتر و زۆر زیاتر بە زۆرترین ژمارەی خەڵکی جیھان بگەیەنێ ت‪ .‬کارەساتی ئەنفال‪,‬‬ ‫بارزانیەکان‪ ,‬ھەڵەبجە و فەیلیەکان باشترین و بە ھێزترین کارتی دەستی کورد دەبوون بۆ بەرە و پێشەوەبردنی کێشەکەی لە‬ ‫ئاراستەیەکی گونجاودا و بەمجۆرە شکاندنی تابووەکان و کۆنسێپتی نکۆڵیکردنی مافی کورد‪ .‬گومان لەوەدا نییە و دەبێ دان بەو ڕاستیە‬ ‫دابنێین کەوا بەئێراقیکردنی کێشەی کورد لە باشور و ڕەوتی ئێراقچیەتی زیانی خۆی ھەر دەگەیاند و دەبوو‪ ,‬بەڵم لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫پێموایە ئەگەری سوود وەرگرتن لە تاوانەکان بۆ دۆزی کورد زۆر باشتر دەبوو لەوەی کە ئێستا ھەیە‪ .‬بەئەگەری زۆر دادگاییکردنەکان‬ ‫زۆر باشتر و ڕەواتر دەبوون لەوەی لە دادگا ئێراقیەکە چاوەڕوان دەکرێ ت‪ .‬بەئەگەری زۆر کورد دەیتوانی و دەکرا ئەو تاوانکاریانە بۆ‬ ‫مسۆگەرکردنی گەرەنتی نێونەتەوەیی بۆ دووبارەنەبوونەوەی ئەو تاوانکاریانە بەکاربھێنێ ت‪ ,‬ئەگەر دادگاکە نێونەتەوەیی بوایە‪.‬‬ ‫بەئێراقیکردنی دادگاکە دەکرێ گەلێ ھۆی ڕامیاری لەپشتەوە بێ ت‪ ,‬لەوانە دەکرێ بۆ شاردنەوەی گەلێ ڕاستی و بەڵگە کە‬ ‫ئاشکراکردنیان بۆ ھەموو لیەنگرانی مرۆڤایەتی‪ ,‬ئازادیخوازان و ئاشتی خوازان سوودی خۆی دەبوو‪ .‬بەپێی گەلێ بۆچوون‪ ,‬ئەمەریکا‬ ‫و گەلێ وڵتی ڕۆژئاوا ئارەزووی دادگایەکی کراوەی ڕەوا و بێلیەن کە بیەوێ ڕاستیەکان ئاشکرا بکا ت‪ ,‬ناکەن‪ .‬بەھەمان شێوە‬ ‫وڵتانی داگیرکەر‪ ,‬وڵتانی عارەبی‪ ,‬ئۆپۆزیشیۆنی ئێراقی و دەسەڵتدارانی کوردیش لەگەڵیاندا‪ .‬بەئێراقیکردنی دادگاکە دەرگای بواری‬ ‫کۆنترۆلکردن بۆ ئەمەریکا و عارەبی دەسەڵتدار دەخاتە سەر پش ت و ئەوان بەئەگەری زۆر دادگاکە بەشێوەیەک بەڕێوەدەبەن کە‬ ‫خۆیان گەرەکیانە‪ .‬بۆنمونە ئەوەی لە یەکەم دەرکەوتنی سەدام لەدادگاکە دەرکەو ت ئەو بۆچوونە دەسەڵمێنن‪ .‬دادگاکە جگە لەوەی شتێکی‬ ‫سەیر بوو‪ ,‬جگە لە کۆمەڵێک کەموکوڕی‪ ,‬کراوە نەبوو و ئەوەی پیشاندرا ئەوە بوو کە ئەوان خۆیان دەیانویس ت‪ .‬ئەگەر دادگاکە‬ ‫نێونەتەوەیی بایە بواری کەنترۆل و دەستێوەردان زۆر سنوردار دەبوو‪ ,‬بەمجۆرە بواری ئاشکرابوونی ڕاستیە شاراوەکانی ڕابردوو‬ ‫زیاتر دەبوون‪ .‬ھۆیەکی دیکەی بە ئێراقیکردنی دادگاکە دەکرێ لەبەر نەبوونی سزای کوشتن لە دادگای نێونەتەوەییدا بووبێ‪ .‬دادگای‬ ‫نێونەتەوەیی دژی سزای کوشتنە و توندترین سزا‪ ,‬سزای زیندانکردنی ھەمیشەییە‪ .‬دیارە دەکرا یا ڕەنگە بتوانرابایە جۆرە ڕێکەوتنێک‬ ‫لەم بارەیەوە بکرێ ت گەر ھەوڵی بۆ درابا‪ ,‬بەڵم وەکو دەرکەو ت ھیچ ھەوڵێک لەم بارەیەوە نەدرا و واپێدەچێ خەڵک زۆرن کە لە‬ ‫کوشتنی سەدام بەپەلەن‪ .‬بەگۆتەی دکتۆر محەمەد ئیحسانی وەزیری مافی مرۆڤی بەڕێوەبەرایەتی ھەولێر ‪ ,‬لەبەر ئەوەبوو چونکە‬ ‫ئێراقیەکان پێیان کەمایەتی بۆ سیادەی ئێراق بوو‪ .‬دادگای نێونەتەوەیی زۆر دەکێشێ و بەمە سەدام ئیسراحە ت دەکا ت‪ .‬سەدام دەتوانێ‬ ‫بەئاسانی بە ڕێگایەکی ناشەرعی بەرگری لەخۆی بکا ت‪ .‬دەبێتە ھەڵمەتێکی ئیعلمی بۆسەدام و دۆستانیان‪ .‬وردبوونەوە لەو گۆتانە‬ ‫گەلێ پرسیار بە ناچاری دروس ت دەکەن‪ .‬کێن ئەو ئێراقیانەی پێیان وایە دادگایەکی نێونەتەوەیی دەبووە کەمایەتی بۆ سەروەری ئێراق؟‬ ‫مەبەس ت عارەبەکانە یا کوردیش لەگەڵیاندا؟ ئەو ھەڵوێستە زیاتر لەھی عارەبان دەچێ ت و عارەبیانەیە‪ .‬نازانم کوردە ئێراقچیەکان لەمەدا‬ ‫ھەڵوێستیان چی بوو’ە‪ .‬ئایا دادگای نێونەتەوەیی بۆ یوگوسلڤیا و ڕاوەندا بووەھۆی کەمایەتی بۆ یوگوسلڤیا و ڕاوەندا یا بووە یارمەتی‬ ‫بۆ ئەوان؟ دادگاکردنی ڕەوا و تێروتەسەل کاتی دەوێ و ئاساییە یەکدوو ساڵ یا زیاتری پێ بچێ ت‪ ,‬گرنگ لێرەدا دادگاکردنێکی ڕەوایە‬ ‫نەک پەلەکردن لە سزادان بەبێ دادگاکردنێکی گونجاو‪ .‬لەدادگای نێونەتەوەیی زۆر سەختە و بەڵکو ڕێگای ناچیتێ تاوانبارێک ھەروا‬ ‫بەئاسانی بتوانێ بەرگریی بە ڕێگای نایاسایی لەخۆی بکا ت‪ .‬تا ئێستا کەسێ لەو تاوانبارانەی دراونەتە ئەو دادگا نێونەتەوەییانە‬ ‫توانیویانە نایاساییانە یا لە ڕێگای ناڕەوا بەرگری لەخۆیان بکەن؟! من نەمزانیووە و نەمبیستووە‪ .‬پاشان ئەگەر یەکێ بڕوای بە‬ ‫دیموکراسیە ت و ڕەوایەتی و مافەکانی مرۆڤ ھەبێ ت‪ ,‬دەبێ ت بڕواشی بەوە ھەبێ ت کەوا تاوانبارانیش مافی بەرگری و دوانیان ھەیە‪.‬‬ ‫بەئەگەری زۆر تازە سەدامی دیکتاتۆر ئیشی تەواو و بووە مێژوو‪ ,‬سەدام و تاوانبارانی دیکە چۆن دەتوانن لە دەیان تەن بەلگە و سەدان‬ ‫و ھەزاران دیتەر )شایەد( خۆیان دەرباز بکەن‪ .‬ڕێگادان بە سەدام بە دوان و بەرگری لەخۆکردن‪ ,‬بەئەگەری زۆر بۆ باشتر تێگەیشتن‬ ‫لە ڕاستیەکان یارمەتیدەر دەبوو‪ .‬بەڵم واپێدەچێ خەڵکێکی زۆر حەز بە ئاشکرابوونی ڕاستیەکان بەبەرفراوانی ناکەن‪ .‬ئەوەی من لەو‬ ‫گۆتانەی دکتۆر محەمەد دەیخوێنمەوە‪ :‬زاڵی عارەب و مێنتالی ئەوانە بەسەر دادگاکە‪ ,‬خۆ بەزلزانینی عارەبە‪ ,‬ھەوڵی شاردنەوەی‬ ‫ڕاستیەکانە‪ ,‬حەزنەکردن و بڕوانەبوون بە ڕۆژئاوایە‪ ,‬بڕوا نەبوون بە دادگایەکی ڕەوایە‪ ,‬بڕوا نەبوون بە مافی مرۆڤە و لەکوشتنی‬ ‫سەدام پەلەکردنە‪ .‬سەیر لەوەدایە دکتۆر محەمەد ئیحسان چاوەڕانی ئەوە دەکا ت یا "پێی خۆشە" ئەم دادگا ئێراقیە ببێتە دادگایکردنی‬ ‫عەقلیە ت و کەلتوری توندوتیژی‪ .‬ئەگەر باس لە مێنتال وکەلتوری توندوتیژی بکەین‪ ,‬دەبێ بپرسین کامە سەرۆکی ئێراقی و لە کامە‬ ‫سەردەم ئەوان دڕندانە و دیکتاتۆرانە نەجوڵینەوە؟ دەبێ کورد چی دیکەی لەلیەن دەسەڵتدارانی عارەبەوە لە دژدا بکرێ ت‪ ,‬تاکو لە‬ ‫مەرامی ئەوان بگا ت؟ دەبێ ئێمە چەند ساویلکە بین تاکو چاوەڕوانی ئەوە لە عارەبان بکەین‪ ,‬ئەوان خۆیان دادگایی کەلتور و مێنتالی‬ ‫خۆیان بکەن؟! سەیرە عارەبی ئێراقی کە خۆیان زۆرینەی باڵدەس ت و دەسەڵتداری پرۆسەی دادگاییەکانن‪ ,‬لەبەرچی دەبێ ئامادەبن‬ ‫دادگایی مێنتال و کەلتوری خۆیان بکەن؟! گومانی زۆر لەوەدایە ئەوان ھیچ خەوشێک لە مێنتال و کەلتوری خۆیاندا ببینن یا پێیان‬

‫وابێ ت مێنتال و بیرکردنەوەی ئەوان خەوشێکی تێدا ھەیە‪ .‬دکتۆر محەمەد خۆیشی گومانی لە دەسەڵتدارانی عارەب ھەیە! نامەوێ‬ ‫زیاتر لەسەر ئەو دیمانەیە بڕۆم‪ ,‬ئەگەرنا ڕەخنە و تێبینم زۆر زیاترە ‪.‬‬

‫دادگا و پرۆسەیەکی ناڕەوا‪ :‬عارەبی سەر بەنەتەوەی گەلکوژ دەسەڵتی دادگاکەی بەدەستە‬ ‫بەئێراقیکردنی دادگاکردنی تاوانبارانی گەلکوژی و تاوانەکانی دیکە واتای ئەوەیە‪ ,‬ئەوانەی ئەمڕۆ بوونەتە دەسەڵتدار و داوەر و‬ ‫دەیانەوێ تاوانباران دادگایی بکەن بەئەگەری زۆر ئەوانە خۆیان لەژێر یەکێ یا زیاتری ئەو دەسەتەواژانەدا دەدۆزنەوە‪ :‬ئەو‬ ‫عارەبانەی دوێنێ پیاوی بەعس بوون‪ ,‬لیەنگری بەعس بوون‪ ,‬بەشداری کورد کوژیان کرد یا لە کورد کوژی بێدەنگ بوون و‬ ‫ملکەچی فەرمانی رژێمی بەعس بوون‪ ,‬بەعسی بوون و لەدەستی بەعس ڕایانکرد و بوونە بەناو بەرھەڵستکار‪ ,‬یا وەکو زۆربەی‬ ‫عارەبان ھەڵوێستێکی نەگەتیڤ و ڕەخنەگرانەیان بەرمامبەر بە کورد ھەیە‪ .‬گومان لەوەدا نییە زۆربەی ھەرەزۆری عارەبی ئێراقی‬ ‫بەعسی بووین! کامە داوەری ئێراقی توانیویەتی بەعسی نەبێ ت؟! ئەیاد عەلوی سەرۆکی ئێستای ئێراق لەسەردەمێکدا بەعسیەکی‬ ‫چاڵک و دڵسۆز بووە! غازی یاوەر کە بەلی بارزانی و تاڵەبانی دۆستی کوردە‪ ,‬لە چاوپێکەوتنێکی لەگەڵ تەلەڤیزیۆنی ئەلعەرەبیەدا‪,‬‬ ‫ڕاشکاوانە دژی مافی چارەنوسی کوردان دوا و لیەنگرانی ڕەوتی ڕیفەراندەمی بە ناپاک و داواکاریەکەیانی بە ناپاکی بەرامبەر‬ ‫بەنیشتیمانی ئێراق دانا‪ .‬لێرەدا پرسیاری گونجاو ئەوەیە‪ ,‬ئایا قوربانیەکانی ھەڵەبجە و ئەنفال‪ ,‬کە بەدەستی عارەبان گەلکوژکران‪ ,‬ئایا‬ ‫ئەوان تەبان لەسەر ئەوەی عارەبی موسڵ و بەغدا و بەسرا و ھتد‪ .‬ببنە داوەر و دادگایی تاوانبارانی گەلکوژیەکەی ئەنفال بکەن؟ ئایا‬ ‫نەدەبوو پرسێک بەو قوربانیانە بکرێ ت‪ ,‬پرسێک بەو نەتەوە ژێردەستەی ‪ ٨٠‬ساڵە بەئاگر و ئاسن لەلیەن عارەبانەوە ھەوڵی لەناوبردن‬ ‫و تواندنەوە و بەئێراقیکردنی دەدرێ ت‪ ,‬بکرێ ت و لێیان بپرسن ئاخۆ کێ ڕەوایەتی دادگاییکردنی تاوانبارانی گەلکوژی و پاکتاوی‬ ‫کوردی ھەیە؟ ئایا ئەوان و پەسندی ئەوە دەکەن خەڵکی سەر بە نەتەوەی گەلکوژ بە دادگاییکردنەکان ھەڵسن؟ بۆئەوەی باشتر لەو‬ ‫پرسیارە بگەین‪ ,‬دەکرێ بپرسین‪ ,‬ئایا جولەکەکان پیان باش بوو ئەڵمانەکان ئەوجارەیان لەژێرناوی داوەر و ماف دۆس ت‪,‬‬ ‫بەدادگاییکردنی تاوانبارە نازیەکان ھەڵسابان یا خەڵکێکی بێلیەن؟! ئایا توتسیەکانی ڕاوەندا دادگایەکی نەتەوەیی گەر لەژێر دەسەڵتی‬ ‫توتوەکانی ڕاوەندا بوایە‪ ,‬پەسند دەکرد؟ ئایا ئەرمەنیەکان ھەڵوێستیان چی دەبێ ت‪ ,‬گەر پێیان بڵێن‪ ,‬ئەوا تورکەکان دادگایی تاوانبارانی‬ ‫گەلکوژیەکەی دژی ئەرمەن دەکەن؟! ئایا نەتەوەی ئەرمەن ئەوە پەسند دەکەن یا پێیان باشترە خەڵکێکی بێلیەن ئەم کارە بکەن؟ ئایا‬ ‫بۆسنیەکانی سرێبرەنیسا دەیانتوانی پەسندی ئەوە بکەن کەوا سربەکان دادگایی تاوانبارانی گەلکوژیەکەی سرێبرەنیسا بکەن؟ ئەگەر‬ ‫ئەرمەن و بۆسنی یا ئەوانیتر پەسندی ئەوە ناکەن نەتەوەی گەلکوژ و چەوسێنەر بەکاری دادگاکردن ھەڵبستێ ت یا بە ھیچ جۆرێک ئەو‬ ‫پرسیارە بە مێشکیاندا ناتوانێ ڕە ت بێ ت‪ ,‬ئەوە لەبەر ئەوەیە‪ ,‬یەکەم‪ ,‬ئەوان ھیچ گومانیان لە ناڕەوایەتی پرۆسەکی ئاوا نییە‪ .‬دووەم‪,‬‬ ‫نایانەوێ خۆیان لەخشتەببەن و بڕوا بەنەتەوەیەک بکەن کە دوێنێ ژەنۆسایدی کردن‪ ,‬پاشان چۆن پەسندی دادگا و داوەرێک دەکەن کە‬ ‫سەر بەنەتەوەی دوژمن و تاوانبارە‪ .‬سێیەم‪ ,‬ئەوان بڕوایان بەخۆیان ھەیە‪ ,‬خۆیان بە نەتەوەیەکی جیا دەزانن‪ ,‬خۆیان پێ لەنەتەوەی‬ ‫چەوسێنەر کەمتر نییە‪ ,‬کەسایەتیەکی ناسیونالنەی بەھێزیان ھەیە و ئامادەنین زیان بە سەروەری خۆیان بگەیەنن‪ .‬ئەو ھەڵوێستە نە‬ ‫تووندڕەویە و نە ڕەگەزپەرستیە‪ ,‬ئەوە مافی ڕەوای ھەر نەتەوەیەکی قوربانییە‪ ,‬دیارە ھەموو جیھانیش ڕێزی بۆ ھەڵوێستی ئەوان ھەیە‪.‬‬ ‫پێموایە ئەگەر قوربانیەکانی گەلکوژیەکەی ئەنفال بوار و مافی وەڵمی ئەو پرسیارەیان ھەبووایە‪ ,‬ئەگەر نەتەوەی بریندار و قوربانی‬ ‫کورد‪ ,‬بوار و مافی وەڵمی ئەو پرسیارەیان ھەبووایە‪ ,‬ئەوا وەڵمەکەیان وەکو ئەوەی ئەرمەن و بۆسنیەکان دەبوو‪.‬‬ ‫پەسندکردنی دادگای ئێراقی و داوەرانی عارەب لەلیەن دەسەڵتدارانی کورد دا‪ ,‬زیانێکی کوشندەی ئێراقچیەتیە کە بە ناسنامەی‬ ‫نەتەوایەتی کورد و کوردستان کەو ت و دەکەوێ ت‪ .‬چۆن دەکرێ عارەبی ئێراقی واتە خەڵکی سەر بەنەتەوەی چەوسێنەر و ئەنفالچی‪,‬‬ ‫کە نەتەوەی دوژمن و تاوانبارە‪ ,‬بە دادگاییکردنی تاوانێک ھەڵبستێ ت‪ ,‬کە کەسانی سەر بە نەتەوەکەی خۆیان لێیان تاوانبارن؟ ئاشکرایە‬ ‫ئەو تاوانانە لەلیەن نەتەوەی عارەبی چەوسێنەر دژی نەتەوەی کوردی چەوساوە کراون‪ ,‬واتە ئەوانە دوو نەتەوەی جودان و‬ ‫تاوانەکەش پەیوەندی بە دوو نەتەوەی جودای دژبەیەک ھەیە‪ .‬چۆن دەکرێ و ڕەوایە نەتەوەی عارەبی چەوسێنەر‪ ,‬دادگایی تاوانێک‬ ‫بکا ت کە دژی نەتەوەی چەوساوە و ژێردەستی خۆی کراوە؟ کورد چۆن پەسندی ئەوەی کرد و دەکا ت؟! دەسەڵتدارانی کورد چۆن‬ ‫توانیان پەسندی بەئێراقیکردنی ئەو تاوانانە بکەن؟ دەسەڵتدارانی کورد چۆن دەتوانن فایلی تاوانەکانی ئەنفال‪ ,‬ھەڵەبجە‪ ,‬بارزانیەکان و‬ ‫فەیلیەکان بخەنە بەردەستی داوەرێکی عارەبی سەر بە نەتەوەی چەوسێنەر و گەلکوژ؟ کەسایەتی ناسیونالنەی دەسەڵتدارانی کورد‬ ‫دەبێ چەندە شێواو‪ ,‬لواز و نابوو ت بێ‪ ,‬کە ناتوانن ناڕەوایەتی پرۆسەیەکی ئاوا بەچاوی خۆیان ببین‪ ,‬یا وادەکا ت ئەوان بڕوا بە‬ ‫نەتەوەی کوردکوژ بکەن؟ بەڵم وەکو ئاشکرایە دەسەڵتدارانی کورد ئەوھا سەیری پرۆسەکە ناکەن و وەکو دیارە ئامادەن بڕوا‬ ‫بەنەتەوەی چەوسێنەر و گەلکوژی عارەب بکەن ‪.‬‬

‫پێویستە بگوترێ ت کەوا تەنھا خەڵکێکی بێلیەن و ناعارەب‪ ,‬ڕەوایەتی ئەوەیان ھەبوو و ھەیە بەکاری ئەو پڕۆسەیە لە چوارچێوەی‬ ‫دادگایەکی نێونەتەوەیی ھەڵبستن‪ .‬ئێراقچیەتی و بە ئێراقیکردنی ناسنامەی کورد‪ ,‬بەھیچ شێوەیەک ناتوانێ ڕەوایەتی بداتە ئەو پرۆسەیە‬ ‫و ئەو دادگا تایبەتە ئێراقیە ‪.‬‬

‫بەئێراقیکردن و بچوککردنەوەی تاوانکاریەکانی دژ بە کورد‬ ‫ئێراقچیەتی چەند ڕەھەندێکی لەیەک جیای ھەیە‪ ,‬دەکرێ بەنادری پشتگیری ئازادیەکی سنورداری کورد بێ و ناچارانە ڕێز بۆ‬ ‫ناسنامەی ڕەگەزی و کەلتوری کورد لە چوارچێوەیەکی سنورداردا دابنێ ت‪ .‬بەڵم لەلیەکی دیکە دەکرێ لەناوبردن و تواندنەوەی‬ ‫ڕەوتی کورستانی و ناسنامەی کوردستانیبوون لە بۆتەی ئێراقیە ت و ئێراقیبووندا بێنێتە بەرھەم )لەژێر ناوی ئازادی تاک و یەکسانی‬ ‫ھاوڵتیان( و وابکا ت کورد خەونی دروستکردنی ناسنامەیەکی سەربەخۆ بەیەکجاری لەبیر بکەن‪ ,‬بەمجۆرە سەرگرتنی ئەو پیلنەی‬ ‫سەدەیەکە دژی نەتەوەی کورد پیادە دەکرێ ت‪ .‬دەسەڵتدارانی کورد پیادەی ڕێچکەیەک دەکەن ئەو مەترسیە و مەترسی‬ ‫دووبارەبوونەوەی کارەساتەکانی تێدایە‪ ,‬بەشێوەیەکی دیکە ئەوان لە سەنگەری ئێراقچیەتی دان کە سەنگەرێکە ھەوڵی بە ئێراقیکردنی‬ ‫دۆزی کورد بە ھەموو بەھاکانیەوە دەدا ت‪ .‬وەکو دەیبینین‪ ,‬تاوانەکانی گەلکوژی‪ ,‬پاکتاو و بەعارەبکردن کە دژ بەکورد ئەنجام دراون‬ ‫ھێنراوەتەوە چوارچێوەی ئێراق‪ ,‬بەشێوەیەک کە لەگەڵ تاوانەکانی دیکەی ناو ئێراق لەیەک ڕیز دانراون و وەکو یەک سەیریان دەکرێ ت‬ ‫و بەتاوانکاریەکانی ڕژێمی سەدام بەستراونەتەوە‪ .‬دەڵێن رژێمی بەعس تاوانکاری بەرامبەر بە ھەموو گەلنی ئێراق کردووە‪,‬‬ ‫بەمشێوەیە لە چوارچێوەی ئێراقیبووندا و تێگەیشتنێکی ئێراقیانەدا دەبێ کێشەکان وەکو یەک سەیریان بکرێ ت‪ .‬وەکو ئەوەی چۆن‬ ‫ئەمەریکا نایەوێ سەیری کێشەی کورد وەکو کێشەیەکی تایبە ت و جیا بکا ت و لەگەڵ کێشەکانی دیکەی ئێراق وەکو یەکیان دادەنێ ت‪,‬‬ ‫دەسەڵتدارانی کوردیش بەھۆی پۆلیتیکی ئێراقچیانەیان ھەمان ڕەوتیان گرتۆتە بەر‪ .‬بۆیەش ئەو ھەوڵەی کە دەیەوێ تاوانەکانی ئەنفال‪,‬‬ ‫کیمیابارانی ھەڵەبجە و کۆکوژیەکەی بارزانیەکان و پاکتاوی فەیلیەکان وەکو تاوانەکانی دیکەی ناو ئێراق تەماشا بکا ت‪ ,‬سەرچاوەکەی‬ ‫ھەمان پۆلیتیکی بەئێراقیکردنی کێشەی کوردە‪ ,‬ئەوەیان بەشێوەیەکی دیکە و بە ڕێگایەکی دیکە‪ .‬ئێمە چۆن )بەھۆی ڕەوتی بەھێزی‬ ‫ئێراقچیەتی باشوور( ناتوانین وەکو نەتەوەیەکی جیا و خاوەن ماف‪ ,‬پەسندکردنی ناسنامەی کوردبوونمان وەک ناسیۆنێکی ئازاد بەدەس ت‬ ‫بێنین و ھەوڵی بە ئێراقیبوونمان دەدرێ ت و ناسنامەی ئێراقیەتمان بەسەردا دەسەپێندرێ ت‪ ,‬بەھەمان شێوەش ناتوانین ئەو تاوانانەی کە بۆ‬ ‫لەناوبردنمان لەلیەن نەتەوەی عارەبی چەوسێنەر و داگیرکەرەوە ئەنجام دراون‪ ,‬وەکو ئەوەی بۆسنیەکان‪ ,‬وەکو ئەوەی جولەکەکان و‬ ‫ئەرمەنیەکان لەسەر ئاستی جیھانی بە کۆمەڵگەی نێونەتەوەیی وەکو پێویس ت بگەیەنین‪ .‬ئەو پۆلیتیکە وادەکا ت کێشەکەمان لەئاستی ئێراق‬ ‫تێنەپەڕێ ت و کورد وەکو ئێراقی سەیریان بکرێ ت و تاوانەکانیش کە دژی کوردان ئەنجام دراون‪ ,‬دژی خەڵکی ئێراق ئەنجام دراون‪,‬‬ ‫ھەر لەو ڕوانگەیەوەیە کە )تۆنی بلیەر( یا )کۆلن پاوەل( و ئەوانیتر دەڵێن‪ ,‬سەدام چەکی کیماوی و کۆمەڵکوژی دژی "خەڵکی خۆی"‬ ‫بەکار ھێناوە‪ .‬بەڵم ئایا ئەو تاوانانەی بەرامبەر بە کورد کراون تاوانێکە وەکو خەڵکی ئێراق دژمان کراوە؟ ئایا ئەو تاوانکاریانە و‬ ‫گەلکوژیەکەی ئەنفال لەڕوانگە و مەبەستێکی زۆر جیاوازتر لە تاوانکاریەکانی دیکە کە بەرامبەر بە شیعە یا خەڵکی دیکە کراون‪,‬‬ ‫نەبوو؟ ئایا ھەر بەتەنھا ڕژێمی بەعس بوو ویستی کورد لەناو ببا ت؟ ئایا ڕژێمەکانی دیکەی بەر لە بەعس‪ ,‬رۆژێ لە ڕۆژان ھەوڵی لە‬ ‫ناوبردنی شیعە‪ ,‬تورکمان و ئاشوریان وەکو ئەوەی کورد دا‪ .‬لەبەرچییە ئەو جیاوازیە؟!‬ ‫نەتەوەی کورد خاوەنی نیشتیمانێکە و لەلیەن وڵتانی ناوچەکەوە لەنوێ کۆلۆنیکراوە‪ ,‬ھەر وڵتە بەدرێژایی مێژووی ڕابردوو و‬ ‫ئێستاشی لەگەڵدا بێ ت‪ ,‬ھەوڵی تواندنەوەی ناسنامەی کورد دەدا ت‪ .‬کورد ھەموو ئەو بەھایانە دەگرێتە خۆی کە بوونی ناسیۆنێک‬ ‫دەسەڵمێنن‪ ,‬بۆیە و ئەوە یەکێ لە ھۆکارەکانە کە نەتوانراوە توانەوەی نەتەوەی کورد لە بۆتەی کۆمەڵگەیەکی تورکیایی‪ ,‬ئێرانی‪ ,‬ئێراقی‬ ‫یا سوریایی سەرکەوتوانە ئەنجام بدرێ ت‪ .‬بەو واتایە کورد لە نەتەوەکانی ناوچەکە جودایە و ھەوڵی پاراستنی ئەو جوداییە و بەھا‬ ‫تایبەتیەکانی خۆی داوە و دەدا ت‪ .‬ھەوڵی تواندنەوەی نەتەوەی کورد لە بۆتەی کۆمەڵگەیەکی باڵدەستدا‪ ,‬ھەمووکا ت لە ڕوانگەی‬ ‫ناسیونالیستانەوە بووە و ھەوڵ دراوە ناسیۆنی کورد لە بۆتەی ناسیۆنە زاڵ و چەوسێنەرەکە بتوێنرێتەوە‪ .‬ھەرگیز نە وەکو ھاوڵتی نە‬ ‫وەکو مرۆڤێکی یەکسان لە ماف و ئەرک‪ ,‬سەیری مرۆڤی کورد لەلیەن نەتەوەی داگیرکەرەوە نەکراوە‪ .‬ھەمیشە و بەشێوە و میتۆدی‬ ‫جیا ھەوڵ دراوە جیاوازی و مۆرکی نەتەوایەتی کورد وەکو نەتەوەیەکی جیا لەگەڵ نەتەوەی باڵدەس ت نەھێڵدرێ ت‪ .‬بەمشێوەیە ئەو‬ ‫تاوانکاریانەی گەلکوژی و پاکتاوی ڕەگەزی کە دژی نەتەوەی کورد کراون‪ ,‬لەسەر بنچینەی ڕەگەزی ھاتونەتە ئاراوە و مەبەستەکە لە‬ ‫ناوبردنی ناسیۆنێک بووە‪ ,‬ئەوە جیایە لەوەی کە لە بەرامبەر شیعەکاندا کراوە‪ .‬حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێراق ھەرگیز‬ ‫کەمینەیەکی وەکو تورکمان یا ئاشوری و کلدانیەکانیان بە ھەڕەشە لەسەر خۆیان و یەکێتی خاکی ئێراق یا بەرژەوەندی ناسیونالیستانەی‬

‫خۆیان دانەناوە‪ ,‬یەکێ لە ھۆیە سەرەکیەکان ئەوەیە کە ئەوانە خاوەنی خاک لە ئێراقدا نین و ناتوانن داوای خاک بکەن )ئاشکرایە‬ ‫ئاشوری و کلدانیەکان خەڵکی دێرینی ناوچەکەن بەڵم لەلیەک بە ژمارە زۆر کەمن لەلیەکی دیکە پەرتوبڵون(‪ .‬ھەوڵی تواندنەوەی‬ ‫ئەو کەمینانەش کەموزۆر دراوە‪ ,‬بەڵم ھەرگیز لەڕوانگەی ھەمان تێگەیشتن و لێکدانەوە کە بەرامبەر بە کورد ھەیان بووە‪ ,‬نەبووە‪.‬‬ ‫ناکۆکی نێوان کورد و عارەبی دەسڵتدار ناکۆکیەکی لەمێژینەی خوێناوی نەتەوایەتیە‪ ,‬شەڕێکی بێبەزەیانەی داگیرکەرانە بۆ‬ ‫مسۆگەرکردنی یەکجارەکی خاکێکە کە ھی کوردە‪ .‬بۆیە تاوانی گەلکوژی و پاکتاوی ڕەگەزی و تاوانەکانی دیکەی دژ بە مرۆڤایەتی کە‬ ‫دژی کورد کراون‪ ,‬وەکو ئەو تاوانکاریانەیە کە بەرامبەر بۆنمونە ئەرمەن و بۆسنیەکان کران‪ .‬بۆیە‪ ,‬چۆن سەیرکردنی کێشەی کورد‬ ‫وەکو کێشەیەکی دیکەی ناو کێشەکانی ئێراق و گرنگی پێنەدانی وەکو کێشەیەکی جودا‪ ,‬بچوکردنەوە و کەم نرخکردنی کێشەی کوردە و‬ ‫ھەروەھا ھەوڵی نەھێشتنی ئەو جیاوازیەیە کە کێشەکە بەکێشەی نێوان دوو نەتەوەی دژ بەیەک پیشان دەدا ت‪ .‬بەھەمان شێوە‬ ‫سەیرکردنی تاوانەکانی ئەنفال و ھەڵەبجە یا تاوانکاریەکانی دژ بە بارزانیەکان و فەیلیەکان وەکو تاوانکاریەکانی دیکەی ناو ئێراق‪,‬‬ ‫بچوکردنەوە و کەم نرخکردنی ئەو تاوانکاریانەیە کە بەرامبەر بە کورد کراون‪ ,‬ھەروەھا ھەوڵی نەھێشتنی جیاوازیەکەیە‪ .‬بەمجۆرە‬ ‫ئەوە زیانە بە ناسنامەی کورد و کوردستان دەگا ت ‪.‬‬

‫بەکارھێنانی سەدام و ھەوڵی پاکردنەوەی نەتەوەی چەوسێنەری عارەب لە تاوانکاریەکان‬ ‫ھەرزوو داسەپاندنی دادگای تایبەتی ئێراقی و بەئێراقیکردنی دادگاکە‪ ,‬ئاسایی ئەو لێکدانەوەی بۆ کرا کەوا لەلیەک‪ ,‬زوو دادگایکردنی‬ ‫سەدام و بڕاندنەوەی سزای کوشتن بەسەریدا‪ ,‬لەلیەکی دیکە کەنتڕۆلکردنی دادگاکە و سنوردارکردنی بڵوبوونەوە و ئاشکرابوونی‬ ‫گەلێ سکانداڵ و ڕاستی کە ڕۆژئاوا و دەسەڵتدارانی ئێراقی ئارەزووی ناکەن ‪.‬‬ ‫سەدامی دیکتاتۆر کەسایەتیەکە جگە لەوەی پەروەردەی کەلتوری خێڵەکی‪ ,‬ئیسلمی و باوکسالری عارەبیە و شاگردی کۆمۆنیستە‬ ‫دیکتاتۆرەکان بوو‪ ,‬لەلیەن ڕۆژئاواوە یارمەتی دراو بەھێزکرا‪ .‬سەدام بەچی توانی کارگەی چەکی کیمیاوی‪ ,‬چەکی کۆمەڵکوژ و‬ ‫ئەتۆمی دروس ت بکا ت؟ کێ یارمەتی ئەوی دا؟ واز لە وڵتە سۆسیالیستی و کۆمۆنیستەکان بینە‪ ,‬چونکە مافی مرۆڤ و ئازادی لە‬ ‫فەرھەنگی ئەواندا شوێنی نەبوو‪ ,‬بەڵم ئایا ڕۆژئاوا نەیدەزانی ئەو چەکە دژی خەڵکێکی بێتاوانی وەکو کورد بەکار دەھێنرێ ت؟ ڕۆژئاوا‬ ‫ئەوەی باش دەزانی و لەپێناوی پارە و بەرژەوەندی ناسیونالنەیاندا یەکودوویان لە یارمەتی و ھاوکاری سەدام نەکرد‪ .‬لە کۆتایی‬ ‫حەفتاکاندا )جاک شیراک(ی سەرۆکی ئێستای فەرەنسا خۆی ھا ت چاوی بەسەدام کەو ت و بەڵێنی دروستکردنی چەکی ئەتۆمی پێدا‪.‬‬ ‫ئەڵمان خۆیان چوونە ئێراق و کارگەی چەکی کیمیاویان بۆ ئێراق دامەزراند‪ .‬ئەمەریکا خۆی یارمەتی سەدامی لە دروستکردنی چەکی‬ ‫کۆمەڵکوژدا‪ .‬ئەو )ڕۆمسفیلد(ەی کە ئێستا مینستەری بەرگری ئەمەریکایە‪ ,‬خۆی سەبارە ت بەوە ھا ت و چاوی بە سەدام کەو ت ‪.‬‬ ‫ئەوانە و زۆری دیکە‪ ,‬ھەمووی لەکەی ڕەشن بەنێوچەوانی ڕۆژئاواوەن‪ .‬دیارە ئاساییە‪ ,‬ڕۆژئاوا ھەوڵ بدا ت بۆ داپۆشینی ئەو سکانداڵ‬ ‫و ڕێکەوتنانە کە دەکرێ بتوانێ لە تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی بە بەشداری لە تاوانکاری تۆمەتباریان بکا ت‪ .‬ئەوە جگەلەوەی زیان بە‬ ‫بەرژەوەندی ئەو ڕامیارانەی لەسەر دەسەڵ ت ماون بێگومان دەگەیەنێ ت‪ .‬دیارە ئەوە لەدادگایەکی وەکو ئەوەی ئێراق باشتر دەتوانرێ‬ ‫بخرێتەلوە و کەنترۆڵ بکرێ ت و خۆیان لەو تاوانانە بپەڕێننەوە‪ .‬وڵتانی داگیرکەر و وڵتانی دیکە بەھەمان شێوە‪ ,‬ئاگاداری ھەموو ئەو‬ ‫تاوانانە بوون کە لەلیەن ڕژێمی سەدام ئەنجام دەدران‪ ,‬بەئەگەری زۆر ئەوان ڕاستەوخۆ یا ناڕاستەوخۆ و بەشێوەیەک لە شێوەکان‬ ‫یارمەتیان داوە‪ .‬دیارە وڵتانی داگیرکەر ڕێکەوتن و پەیمانی تایبەتیان لەگەڵ سەدامدا سەبارە ت بە کێشەی کورد مۆرکردووە‪ .‬بۆیە‬ ‫ئەوانیش وەکو ڕۆژئاوا تا بۆیان بکرێ ت ھەوڵ دەدەن دادگاکە داخراو و سنوردار بێ ت‪.‬‬ ‫خاڵێکی دیکە کە جێگای نیگەرانی زۆرە ئەوەیە‪ ,‬لەلیەن دەسەڵتدارە ئێراقیەکانەوە ھەوڵدەدرێ ت تاوانەکان بە خودی سەدام و‬ ‫تاوانبارانی دیکە ببەسترێنەوە‪ .‬واتە ھەوڵ دەدرێ ت تاوانەکانی گەلکوژی‪ ,‬پاکتاوی ڕەگەزی‪ ,‬بەعارەبکردن و تاونەکانی دیکە بە‬ ‫سەردەمی ڕژێمی بەعس ببەستنەوە‪ .‬ئەوان دەسەڵتدارانی کورد و عارەب‪ ,‬دەڵێن‪" :‬سەدام تاوانی دژ بە ھەموو خەڵکی ئێراق کردووە و‬ ‫بەھیوان بەزووترین کا ت بە سزای ڕەوای خۆی بگا ت"‪ .‬بەو گۆتەیە ھەوڵی ڕەشکردنەوەی تاوانەکانی پێش سەردەمی سەدام دەدرێ ت‪.‬‬ ‫دیارە تاوانەکانی دژ بەکورد ھەر لەسەردەمی سەدام نەبووین بەڵکو بە درێژایی تەمەنی ئێراق بە بەردەوامی ھەبووین و ڕژێمی سەدام‬ ‫درێژەپێدەری ئەو پۆلیتیکەی ئەوانی پێش خۆی بووە‪ .‬ئەو تاوانانەی دژی کورد کە لەماوەی ‪ ٨٠‬ساڵی ڕابردوودا درێژەیان ھەبووە‪,‬‬ ‫کردارێک بووین لەلیەن نەتەوەی زۆرینە و دەسەڵتداری عارەب کراون‪ ,‬ئەوە ڕاستیەکە ھەموو نەتەوەی زۆرینەی عارەب بە شێوەیێ‬ ‫لە شێوەکان پێیەوە پەیوەستدارن‪ .‬بەڵم ئەگەر دژایەتی کورد و تاوانەکان ھەمووی بخەنە ملی سەدام‪ ,‬ئەوا ئەوان سەرکەوتوانە خۆیان‬ ‫لەو ڕاستیە مێژووییە دەرباز دەکەن و بەمشێوەیە خۆیان لەبەرپرسیاریەتی‪ ,‬بەخۆداچوونەوە وخۆچاککردنەوە ڕزگار دەکەن‪ .‬پیاو لەوە‬

‫دەگا ت کەوا بۆچی عارەبەکان ئەو ھەوڵە دەدەن‪ ,‬بەڵم ئەوەی جێگای سەرسوڕمانە ئەوەیە‪ ,‬گەلێ لە دەسەڵتدارە کوردەکانیش لە ھەمان‬ ‫ئاواز دەخوێنن‪ .‬دیارە ئەوە زەبرێکی دیکەی ئێراقچیەتیە بەکێشەی نەتەوایەتی کورد دەکەوێ ت‪.‬‬ ‫خاڵێکی دیکە کە جێگای نیگەرانیە و دەکرێ وەکو ھەوڵدانێک بۆ شێواندنی ڕاستیەکان بێ ت‪ ,‬ئەوەیە گوایە تەنھا سەدام و ڕژێمەکەی‬ ‫تاوانبارن‪ ,‬بەسزادانی ئەوان ئەوا ھیچ کێشەیەک لە نێوان گەلنی ئێراقدا بەتایبەتی کورد و عارەب نامێنێ و ئیتر ئاشتبوونەوە دێتەدی‪.‬‬ ‫ئاشکرایە ئاشتبوونەوەی نێوان کورد و عارەب بەر لەھەموو شتێک بە دانپێنانی وەکویەکی ئازادی و ماف دەکرێ بێتە بوون‪ ,‬ئەوە تا‬ ‫ئێستا لەئارادا نییە‪ .‬سەدام یا عەلی کیمیاوی و ئەوانیتر لە تاوانکاریەکان بەتەنھا نەبووین‪ ,‬ھەموو ئەفسەرە پایە بەرز و نزمەکان‪ ,‬پیاوە‬ ‫پلەدارەکانی ئەمن و ئیستخبارا ت و ھەموو ئەوانەی لەکورد کوشتن و تاونکاریەکان بەشداریان کردووە کەموزۆر تاوانبارن‪ .‬لەبیرمان‬ ‫نەچێ ت ئەوانە ھەمووی عارەب بوون و لەشارە عارەبەکانەوە ھاتبوون‪ ,‬ئەوڕۆ ئەوانە گەلێکیان بەشێوەی جیا بووینەوە کاربەدەس ت‪.‬‬ ‫کورد کوژی لە سەدامەوە دەستی پێنەکردووە و داھێنانێکی سەدامی دیکتاتۆر نەبووە‪ ,‬وەکو پێشتر گووتمان‪ ,‬سەدام تەنھا درێژەپێدەری‬ ‫پۆلیتیکی پاکتاوی کوردە‪ ,‬جیاوازیەکە ئەوەیە ئەو بێبەزەییانەتر و دڕندانەتر پیادەی پۆلیتیکی پاکتاو و لەناوبردنی کوردی گرتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫ئاشتبوونەوە یا دووبارەنەبوونەوەی تاوانەکاریەکان پێویستی بەبوونی گەلێ فاکتەر ھەیە )لەخوارەوە زیاتر دێمە سەر ئەو بابەتە(‪,‬‬ ‫سزادانی سەدام و تاوانبارانی دیکە تەنھا یەکێک لەو فاکتەرانەن و گرنگنترین فاکتەرنین‪ ,‬چونکە ئەو مێنتال و کەلتورەی سەدام و‬ ‫ئەوانی تری دروستکرد ھەر لەژیاندایە و دەشتوانێ لە ئێستا و لە داھاتوودا خەڵکی دیکەی وەکو ئەوان پەروەردە بکا ت‪.‬‬ ‫سەبارە ت بەڕەخنەی گەلێ لە شارەزایانی یاسای نێونەتەوەیی‪ ,‬پێویستە بگوترێ ت ئەوان پەرۆشی ڕەوایەتی یاسایی دادگاکەن زیاتر‪,‬‬ ‫کێشەی گەلی کوردستان چەند زیانی لەئەنجامی دادگایەکی ئاوا پێدەکەوێ ت‪ ,‬بۆ ئەوان ھێندە گرنگ نییە‪ .‬دیارە یەکێک لەو ھۆیانەی کە‬ ‫بووەتە ھۆی ئەوەی گومان لە ڕەوایەتی ئەو دادگایە و پرۆسەی دادگاییکردنەکە لەلیەن شارەزا و یاساناسە جیھانیەکاندا بکرێ ت‪ ,‬ئەوەیە‬ ‫جگەلەوەی بەچاوی ڕەخنە لە بوون و پێکھاتەی دادگاکە دەڕوانن‪ ,‬وا ڕەچاو دەکرێ ت‪ ,‬ئەو دادگایە سەدام بەکوشتن سزا بدا ت )ھەروەکو‬ ‫کۆفی ئەنان و ھەندێ یاساناسی جیھانی دیکە ئاماژەیان پێداوە(‪ .‬ئەوانە بۆ سزادانی تاوانباران‪ ,‬وابەستەی یاسای نێونەتەوەیین و دژی‬ ‫سزای کوشتنن‪ ,‬بۆیەش بەجۆرێ لەجۆرەکان لەسەرەتادا‪ ,‬لە یەکلیەنە ھەنگاونان و پەلەکردن لە دامەزراندنی دادگاکەدا‪ ,‬ھەس ت‬ ‫بەوەکرا کەوا پەلە لە دادگاییەکە و کوشتنی سەدام دەکرێ ت‪ .‬ئەو فاکتەرانەی پشتگیری ئەو گومانە دەکا ت ئەوەیە‪ ,‬ئەوانەی سەدام و‬ ‫تاوانبارانی تر دەدەنە دادگا‪ ,‬یا خەڵکێکن دژی سەدامن )وەکو ئەمەریکا و بەرھەڵستاکارنی سەدام کە ئەمرۆ دەسەڵتدارن( یا سەر بە‬ ‫لیەنی قوربانین‪ .‬گومان لەوە دەکرێ ت ئەوانە بتوانن ڕەوایانە و بێلیەنانە دادگایی تاوانباران بکەن‪ ,‬چونکە ئەوانە خەڵکێکی بێلیەن‬ ‫نین‪ .‬ھەروەھا مەترسی ئەوە زۆرە دەسەڵتدارانی ئێراقی پیادەی مەبەستی ڕامیاری خۆیان بکەن‪ .‬واتە کێشە ئەوە نییە کەوا سەدام سزا‬ ‫دەدرێ ت‪ ,‬چونکە سەدام و تاوانبارنی دیکە لە دادگایەکی نێونەتەوەییش بەئەگەری زۆر ھەر سزا دەدرێن و دەربازیان نابێ ت‪ ,‬کێشەکە‬ ‫ئەوەیە‪ ,‬ئایا دادگایەکی ڕەوا لەئارادایە و دادگاییەکان ڕەوا دەبن؟ ئەوە ئەگەر مرۆ لەڕوانگەی دادوەری و ڕەوایەتی یاساییەوە سەیری‬ ‫کێشەکە بکا ت ‪.‬‬

‫ئاشتبوونەوە و دووبارەنەبوونەوەی تاوانەکان تەنھا بە کوشتنی سەدام نایەتەدی‬ ‫لە ‪ ١٣‬و ‪ ١٤‬ی ئۆکتۆبەردا کۆنفرانسێک لەژێر ناوی "دادگایی سەرانی رژێمی پێشووی عێراق – وانەیەک بۆ دووبارەنەکردنەوەی‬ ‫تاوانەکانی جینۆساید لە کوردستانی عێراقدا" لە خانووی پەرلەمانی کوردستاندا سازکرا‪ .‬کۆنفرانسەکە زیاتر پەیوەندی بە خۆئامادەکرن‬ ‫و ئامادەکردنی فایلەکانی پەیوەستدار بە پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و تاوانکاریەکانەوە ھەبوو‪ ,‬بەپێی ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانیەکان باس لەوە‬ ‫نەکراوە‪ ,‬چۆن تاوانەکانی گەلکوژی و پاکتاوی ڕەگەزی دەکرێ دووبارە نەبنەوە‪ .‬من دەمەوێ کەمێ لەسەر ناونیشانەکە بپەیڤم‪.‬‬ ‫من پێموایە کێشەی کورد زۆر لەوە گەورەترە کە بە کوشتنی سەدام ببڕێتەوە‪ ,‬کێشەی کورد لەو دادگایە تایبەتەی ئێراق زۆر‬ ‫بەرفراوانترە‪ ,‬بۆیە سەدام دەکوژرێ یا زیندانی یەکجاری بۆ دەبڕێتەوە‪ ,‬ئەوە تەنھا بە ئەنجامێکی ھەنوکەیی و کاتیەوە بەندە و‬ ‫فاکتەرێکە بۆ دڵدانەوەی قوربانیەکان گرنگە‪ .‬دەبێ بگوترێ ت کەوا سزادانی تاوانباران فاکتەرێکی گرنگە بۆ بوونی جۆرێک لە‬ ‫دادوەری‪ ,‬بەڵم ئەوە بەس نییە بۆ گەیشتن بە ئاشتبوونەوە یا دووبارەنەبوونەوەی تاوانکاریەکان‪ .‬دیارە ئەگەر کورد بیەوێ بابەتیانە و‬ ‫ڕاشیونالنە سەیری کێشەکەی خۆی بکا ت و سەیری فاکتەری بنچینەیی سەرھەڵدانی کارەساتەکان بکا ت‪ ,‬ئەوا دەبێ بەدوای چارەسەری‬ ‫بنەڕەتی ئەو ھۆکارانەدا بگەڕێ کە باکگراوندن و ھۆکاری بنچینەیی سەرھەڵدانی کێشەی کوردن‪ .‬گریمان سەدام و تاوانبارانی دیکە‬ ‫ھەموویان کوژران‪ ,‬ئایا ئیتر ئاشتی لە کوردستان سەقامگیردەبێ و ئیتر تەواو کورد ئازاد بوو؟! تازە تەنیشتمان دەکەویتە عاردی و‬ ‫چیتر ڕاونان و تۆقاندن دووبارە نابنەوە؟! جارێکی دیکە گەلکوژی و بە عارەبکردن بەچاوی خۆمان نابینین؟! وەکو پێشتر ئاماژەمان‬

‫بۆیکرد‪ ,‬ئەو کەلتورەی سەدامی دروستکرد‪ ,‬کارگەکەی ھەروا لەگەڕدایە و خەڵکی دژە کورد لەناو عارەبی ئێراقی گەلێ زۆرن‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ مرۆڤی کورد لەبەر کوردبوونی لەلیەن ھەندێ گروپی عارەب سەربڕ دەکرێ ت‪ .‬ئەو گروپانە کێن و ئەو ڕقە لەچ کەلتورێکی‬ ‫چۆڵپەرس ت و بەربەریانە سەری ھەڵداوە‪ ,‬کە تەنھا بە سەربڕین دڵی ئاو دەخواتەوە؟ دەبی ئەوە چ کەلتورێک بێ ت کە لەسەدەی‬ ‫بیستویەکدا ڕێگای سەربڕین بدا ت و بە ڕەوای دابنێ ت؟ ئەوە ھەمان ئەو کەلتورە عارەبی و ئیسلمیەیە کەسەدام و عەلی کیمیاوی‬ ‫دروس ت کرد‪ .‬غازی یاوەر ھێشتا ھیچ دەسەڵتی نییە‪ ,‬غازی یاوەر کە بەپشتگیری بارزانی و تالەبانی بووە سەرۆکی ئێراق‪ ,‬ئەوا ھەر‬ ‫لەئێستاوە ھەڕەشە لە کوردە ئازادیخوازەکان دەکا ت‪ .‬ئەدی ئەگەر دەسەڵتی کەوتە دەس ت دەبێ چی بکا ت؟ بەپێی وانەکانی مێژوو‬ ‫بڕواکردن بەنەتەوەی چەوسێنەر و داگیرکەری عارەب تەنھا خۆش باوەڕیە و فێرلەخۆکردنە‪ .‬ناکرێ بڕوا بە نەتەوەیەک بکەی ت‪ ,‬کە‬ ‫چەندین جار‪ ,‬لەسەردەم و قۆناغی جیاوازدا و لەژێر ناوی ئایدۆلۆژیای جۆراوجۆردا‪ ,‬ویستی لەناو ت ببا ت و گەلکوژی کردی ت‪.‬‬ ‫جێی خۆیتی لێرەدا ھەوڵەکەی سەرۆکی پارتی‪ ,‬مەسعود بارزانی و بەڕێوەبەرایەتیەکەی ھەولێر سەبارە ت بە ئاشتبوونەوە لەگەڵ‬ ‫عارەبان کە لە ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬دا درا‪ ,‬وەبیر بێنینەوە‪ .‬سەیرە کورد نەتەوەی قوربانیە‪ ,‬کەچی ئەو داوای ئاشتبوونەوە لە نەتەوەی عارەبی‬ ‫باڵدەس ت و چەوسێنەر دەکا ت‪ .‬زۆر سەختە بتوانرێ نمونەیەکی لەو شێوەیە لە مێژووی نەتەوە ژێردەستەکاندا بدۆزیەوە‪ .‬ئەو‬ ‫دەستپێشخەریە دەبێ لەلیەن تاوانبار و نەتەوەی چەوسێنەرەوە بکرێ ت و ئەوان دەستی ئاشتبوونەوە بۆ نەتەوەی مافخوراو و‬ ‫قوربانیکراو درێژبکەن‪ ,‬داوای لێبووردن لەجیاتی نەتەوەکەیاندا بکەن و ئامادەی ئەنجامی تاوانەکانی نەتەوەکەیان بن‪ .‬ڕەنگە خەڵک‬ ‫ھەبن بڵێن‪" :‬خۆ ئەوانە تاوانبار نەبوون بۆ داوای لێبوردن بکەن!"‪ .‬جێگای بیرخستنەوەیە کەوا ئەڵمانیا ئێستاش ناوەناوە بەناچاری دەبێ‬ ‫قەرەبووی زیانەکان بۆ قوربانیەکانی جەنگی جیھانی دوو بکەنەوە‪ ,‬ئەو تاوانکاریانەی کە بەرامبەر قوربانیەکان کراون نیو سەدە بەر‬ ‫لەئێستا بووە‪ ,‬بەڵم تاونکاریەکان لەلیەن گەلی ئەڵمانەوە کراون‪ ,‬ئەڵمان دان بەوەدا دەنێن کەوا ئەوان بەشێکن لەو گەلەی‬ ‫تاوانکاریەکانی ھۆلۆکۆستی ئەنجامدا‪ ,‬بۆیە ئەڵمان خۆیان بەبەرپرسیار دەزانن‪ .‬نەتەوەی کۆریا ئێستاش چاوەڕوانی داوای لێبووردن لە‬ ‫ژاپۆن دەکەن و پێیان وایە ژاپۆن لەسەریەتی داوای لێبووردن لە خەڵکی کوریا بەرامبەر ئەو تاوانکاریانەی کە سوپای داگیرکەری‬ ‫ژاپۆن و کەسانی ژاپۆنی بەرامبەر بە خەڵکی ژێردەستی کۆریا لە نێوان ساڵەکانی ‪ ١٩١٠‬تا ‪ ١٩٤٥‬دا کردیان‪ ,‬بکا ت‪ .‬چونکە‬ ‫تاوانباران ژاپۆنی بوون و سەربە گەلی ژاپۆن بوون‪ ,‬بۆیە گەلی ژاپۆن بەرپرسیارەتی دەکەوێتە ئەستۆ ‪.‬‬ ‫سەیر ئەوەبوو ئەوسا یەکێ لە کۆنە ئەفسەرەکانی بەعس کە ھاتبووە ھەولێر لەجیاتی پەشیمانی و لێبووردن بە شانازیەوە دەیگو ت‪" :‬من‬ ‫بەشەرەفەوە شەڕم لەگەڵ کورد دا کردووە!" دیارە لە کۆبوونەوکاندا لەزۆربەی کاتەکاندا بە زمانی نەتەوەی چەوسێنەر و داگیرکەر بە‬ ‫عارەبی لەناو شاری ھەولێر سەبارە ت بە ئاشتبوونەوەکە دەمەتەقێکرا‪ .‬لەبەر ئەوەی ئەو ھەنگاوە وەکو زۆر ھەنگاوی دیکەی ناوچەکە‪,‬‬ ‫زیاتر گرنگی بە ڕواڵە ت و خۆدەرخستن و خۆھەڵکێشان دەدا ت و مەبەس ت چارەسەری کۆنکریتی و ڕاستەقینە نییە‪ ,‬بۆیە زۆر بڕ‬ ‫ناکا ت و واتایەکی ئەوتۆی نابێ ت‪ .‬ئەو ھەنگاوە ھەنگاوێکە ئێراقچیەتی لەگەڵ خۆیدا ھێنای‪ ,‬ئەوە بەڵگەیەکی دیکەی لوازیی کەسایەتی‬ ‫ناسیونالنەی دەسەڵتدارانی کورد بوو پێمان پیشاندرا‪.‬‬ ‫دووبارەنەبوونەوەی ژەنۆساید و بەعارەبکردن و تاوانی دیکەی دژ بە مرۆڤایەتی کاتێ دەکرێ بێتەدی کە ئاشتبوونەوە لەسەر‬ ‫بنچینەیەکی ڕاستەقینە و مەبەستێکی پاک و ڕوون بێتەدی‪ .‬ئاشتبوونەوە کاتێ دەکرێ بێتەدی کە پڕۆگرامێکی تاوتوێکراو و ڕوون و‬ ‫ئاشکرای بۆ دابنرێ‪ ,‬ھەروەھا میکانیزمێکی ڕوونی جێبەجێکردنەکەی بۆ دیار بکرێ ت و مسۆگەر بکرێ ت‪ .‬کاتێ ئاشتبوونەوە دێتەدی‪,‬‬ ‫جگە لە ژماردنەوەی قەرەبوو بۆ قوربانیان و سزادانی تاوانباران و گەلێ پرۆسەی دیکە‪ ,‬لەسەر بنچینەی دانپێنان بە یەکسانی و‬ ‫وەکویەکی ئازادی نەتەوایەتی بێ ت‪ .‬واتە دان بە ئازادی نەتەوەی کورد وەکو ئازادی عارەب دابنرێ ت‪ ,‬بەمجۆرە داننان بە ئازادی‬ ‫ناسیۆنی کورد وەکو نەتەوەیەکی ئازاد و سەربەخۆ ‪.‬‬ ‫ئەگەر بێتو بمانەوێ فێرلەخۆمان نەکەین و دەستنیشانی ھەنگاوە پێویستەکان بۆ ئاشتبوونەوەیەکی درێژخایەن و بێگەرد بکەین‪ ,‬ئەگەر‬ ‫بمانەوێ چارەسەرێکی ئایدیال )کە بتوانێ ئاشتبوونەوە بێنێتەدی( دیاربکەین‪ ,‬دەبێ بەلیەنی کەم‪:‬‬ ‫یەکەم‪ ,‬ھەڵوەشاندنەوەی ھەموو ئەو یاسایانەی دژی کورد و کەمینەکانی دیکە کە تا ئێستا ماون‪ .‬نابێ پاکانە بۆ بوونی ھیچ یەکێ لەیاسا‬ ‫ڕەگەزپەرستیەکان بکرێ ت و دەبێ بێ یەکودوو نەمێنن‪ .‬نەک وەکو ئەوەی ئێستا دەیبینین‪ ,‬ھەندێ یاسا کە بەدڵی عارەبەکانی بەغدا نییە‬ ‫ھەڵوەشاوەتەوە بەڵم ئەوانەیان ھێشتۆتەوە کە خۆیان نایانەوێ لیاندەن ‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬سڕینەوەی ھەموو ئەو ھەنگاو و یاسایانەی کە پرۆسەی بەعەرەبکردن لەگەڵ خۆیدا ھێناونی و سەپاندوونی‪ .‬واتە ئەو یاسایانەی‬ ‫بەر لە رژێمی بەعس و ئەوانەی دواتر لەسەردەمی بەعسدا ھاتن‪ ,‬دەبێ ڕەشکرێنەوە و نەمێنن‪ .‬ئەو عارەبانەی کە پڕۆسەی‬ ‫بەعارەبکردن ھێناونی بۆ ناوچەکانی کوردستان‪ ,‬یەکودوو لە ناردنەوەیان نەکرێ ت‪ .‬دەبێ عارەبە دەسەڵتدارەکان دەستپێشخەری بکەن و‬

‫بەو ھەنگاوانە ھەڵسن نەک ھەر بەتەنھا کورد‪ ,‬ئەوە ئەگەر عارەب مەبەستی ئاشتبوونەوەی ھەیە‪ .‬دەسەڵتدارانی کورد دەبێ ئەو‬ ‫عارەبە داگیرکەرانە بناسن کەلەسەر خاکی کورد جێنیشکراون‪ ,‬نابێ بۆ ھیچ جۆرە مەبەستێک پشتگیری مانەوەیان بکرێ ت‪ ,‬یا بە‬ ‫عارەبی ڕەسەن دابنرێن ‪ .‬بەکورتی دەبێ ووردودرشتی شوێنەواری بەعارەبکردن بەھاوکاری و دەسپێشخەری عارەبی دەسەڵتدار‬ ‫بسڕێنەوە‪ ,‬ئەگەر کورد یەکلیەنە ئەو ئەرکە بگرێتە ئەستۆ‪ ,‬ئەوە بەئەگەری زۆر ھێمای ناتەبایی عارەبە لەپرۆسەکە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬دەبێ عارەب دان بە تاوانی گەلکوژی ئەنفال بەبێ یەکودوو دابنێن و ناوی ئەنفال وەکو تاوانێکی گەلکوژی تایبە ت بناسرێ ت و‬ ‫لەدەکومێنتەکاندا بنوسرێ ت‪ ,‬نەک وەکو تاوان دژی مرۆڤایەتی بنوسرێ ت یا پاکانە بۆ پیرۆزی ناوەکە بکرێ ت و بەمشێوەیە خۆیان‬ ‫لەبەکارھێنانی ناوەکە بپارێزن‪ .‬پێویستە گەلکوژی ئەنفال لەدەکومێنتە ئێراقی و نێونەتەوەییەکان‪ ,‬بەتێرۆتەسەلی گوزارش ت بکرێ ت و‬ ‫ڕوون بکرێتەوە‪ .‬ناوی تاوانی گەلکوژی ئەنفال لە دەستورەکاتیەکەدا نەھاتووە‪ ,‬ئەوە گومان سەبارە ت بە نیازی عارەبان دروس ت‬ ‫دەکا ت ‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬داننان بە تاوانی پاکتاوی ڕەگەزی و بەعارەبکردن بێ پێچوپەنا‪ .‬واتە لەدەکومێنتە ئێراقی و نێونەتەوەییەکاندا چەمکی‬ ‫بەعەرەبکردن بناسرێ ت و بەڕوونی گوزارشتەکەی بنوسرێ ت‪ .‬نەک خۆ لەو ناوە بپارێزرێ ت و چەمکی گۆڕینی ڕەگەز یا‬ ‫"زەرەرمەندی سیاسی" بەکاربھێنرێ ت‪ .‬عارەب دەبێ دان بە بوونی بەعارەبکردن دابنێن‪ ,‬گەر مەبەستی پاکیان بۆ ئاشتبوونەوە ھەیە‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬بەھەمان شێوە داننان بە کۆمەڵکوژیەکەی بارزانیەکان و پاکتاوی فەیلیەکان وەکو تاوانی جیا و سەربەخۆ‪ ,‬گوزارشتیان بە‬ ‫ڕوونی بکرێ ت و لە دەکومێنتە ئێراقی و نێونەتەوەییەکاندا بەتێروتەسەلی بنوسرێن ‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬پێویستە بەفەرمی لەلیەن دەسەڵتدارانی عارەبەوە داوای لێبووردن لە خەڵکی کوردستان بکرێ ت‪ .‬ھەروەھا قەرەبووی ھەموو‬ ‫ئەو زیانانە و قوربانیانە بکرێنەوە کە بەھۆی تاوانکاریە جۆراوجۆرەکان ڕوویان داوە‪ .‬قەرەبوو کردنەوەی چەندین ساڵ زیانی دارایی‬ ‫خەڵکی قوربانی پێویستە بکرێتەوە‪ .‬ئەو تاوانانەی دژ بەکورد کراون لەلیەن نەتەوەی باڵدەستی عارەبەوە کراون و جودان لەوەی دژی‬ ‫شیعە یا بەرھەڵستکارانی بەعس کراون‪ ,‬بۆیە نابێ قەرەبووکردنەوەی قوربانیە کوردەکان لەگەڵ ئەوانی دیکە تێکەڵکرێن‪ .‬دەبێ واپیشان‬ ‫بدرێ ت کەوا ئەو تاوانانە‪ ,‬نەتەوەی باڵدەستی عارەب بەرامبەر بە نەتەوەی ژێردەستی کورد کردوویەتی‪.‬‬ ‫حەفتەم‪ :‬سزادانی ھەموو تاوانباران لە دادگایەکی نێونەتەوەیی بێلیەن و خاوەن ڕەوایەتی‪ ,‬لەدادگایەکی کراوە و پرۆفیشنالدا کە‬ ‫لەئاستی نۆرم و مەرجە نێونەتەوەییەکاندا بێ ت و بەپێی یاسای نێونەتەوەیی تاوانباران سزا بدرێن‪ .‬نەک دادگایەکی ئێراقی کە لەلیەن‬ ‫نەتەوەی عارەبی گەلکوژەوە بەڕێوەدەچێ ت ‪.‬‬ ‫ھەشتەم‪ :‬پرۆگرامکردنی ئەو تاوانانە و تاوانکاری دیکەی دژ بە مرۆڤایەتی لە سیستەم و پرۆگرامی پەروەردەیی ھەموو ئێراقدا‪ ,‬تاکو‬ ‫نەوەی داھاتووی عارەبان زانیاریان لەسەر ئەو تاوان و تاوانکاریانە ھەبێ ت و وابکا ت ئێشتیخوازانە بیربکەنەوە و دژی تاوانکاری‬ ‫بووەستن‪ .‬بەکورتی بکرێتە بناغەیەک بۆ گۆڕینی مێنتالی شەڕاوی و دژە کوردانەی نەوەی داھاتووی عارەب و پەروەردەکردنیان بە‬ ‫مێنتالێکی دۆستانە و ئاشتیخوازانە ‪.‬‬ ‫نۆیەم‪ :‬داننان بە مافی ئازادی و سەربەخۆیی کورد لەخاک و نیشتیمانی دێرینی خۆیدا‪ .‬ئەوەش بە ڕێگادان بە بڕیاردانی مافی‬ ‫چارەنووس و سەربەخۆیی بەبێ پەناوپێچ و ئەملوئەول‪ .‬عارەب دەبێ دان بە وەکو یەکی ماف و ئازادی تەواوی کوردان دابنێن‪ ,‬واتە‬ ‫ئەوان نابێ دژی سەربەخۆیی کورد و ستاتی سەربەخۆی کوردان بووەستن‪ .‬داننان بە مافی ئۆتۆنۆمی یا فیدرالی چارەسەری کێشەی‬ ‫کورد ناکا ت و ئاشتبوونەوەی ڕاستەقینە لەسەر ئەو بنچینەیە نایەتەدی‪ ,‬بەڵکو ئەوە تەنھا دواخستنی چارەسەری بنەڕەتییە و ھەمووکا ت‬ ‫مەترسی سەرھەڵدانی ناکۆکی ڕەگەزی و ئەگەری دووبارەبوونەوەی کارەساتەکان لەئارادا دەبێ ت‪ .‬ئاشتبوونەوە لە چوارچێوەی ئێراقدا‬ ‫نایەتەدی‪ .‬ئاشتبوونەوەی بێگەرد و ڕاستەقینە کاتێک دێتەدی کە کورد وەکو عارەب ببێتە خاوەن ستاتی ئازاد و سەربەخۆی خۆی‪,‬‬ ‫ئەوکاتە وەکو دوو وڵتی دراوسێ دەتوانن ئاشتیانە بەیەکەوە و لەتەنیش ت یەکتر بژین‪ .‬ئاشتبوونەوە بەبوونی ئەو خاڵنە دەکرێ بێتەدی‪,‬‬ ‫ئەگەرنا بوونی بەئەگەری زۆر نابێ ت‪.‬‬

‫ئەنجام‬

‫خەڵکی کوردستان قوربانی دەستی پۆلیتیکی پاککردنەوەی ڕژێمی بەعس و ڕژێمەکانی پێشتر بووین‪ ,‬بۆیە ئاساییە کەوا چاوەڕوان‬ ‫بکرێ ت‪ ,‬نەتەوەی کورد وەکو نەتەوەیەکی قوربانی لە ئەگەری دامەزراندن و پێکھاتەی دادگایەکی تایبە ت بۆ تاوانبارن‪ ,‬ئاگادار‬ ‫بکرێنەوە‪ ,‬پرسیان پێبکرێ ت و ڕێز بۆ ھەڵوێستیان دابندرێ ت‪ .‬بەڵم نە لە پێش دامەزراندنی دادگاکە و نە لەکاتی دامەزراندنی دادگاکەدا‬ ‫پرس و ڕاوێژ بە خەڵکی کوردستان وەکو خەڵکێکی قوربانی نەکرا و گرنگی پێ نەدرا‪ .‬کەسێ نەھا ت ئەگەرەکان‪ ,‬چۆنیەتی و جۆری‬ ‫دادگاکان بۆ خەڵکی کوردستان ڕوونکاتەوە و تێیان بگەیەنن ئەو دادگایانە چین‪ ,‬بۆچی و بۆ ئەوەیان لەوەی دیکەیان چاکترە یا خراپترە‪.‬‬ ‫تێیان نەگەیاندن و لەگەڵیان ئەوە تاوتوێ نەکرا کەوا بۆ مۆدیلی نێوەنەتەوەیی بۆ کورد خراپە و مۆدێلی ئێراقی باشترە؟ دەسەڵتدارانی‬ ‫سەر بە نەتەوەی باڵدەستی عارەب کە دەسەڵتی داگاکەیان بەدەستە‪ ,‬ئەوان حەز بەدادگایەکی نێونەتەوەیی ناکەن و نەیانویس ت داگاکە‬ ‫نێونەتەوەیی بێ ت‪ ,‬بەڵم لەمبارەیەوە کەس پرسی بە کورد نەکرد‪ .‬دەسەڵتدارانی کورد ئەوەیان پەسند کرد و بەڵم نەزانرا‪ ,‬بۆچی پێیان‬ ‫باشترە داوەری سەر بە نەتەوەی چەوسێنەری عارەب دەسەڵتی دادگاکەیان بەدەس ت بێ ت؟ ھیچ لیەنێک نە ئەمەریکا نە دەسەڵتدارانی‬ ‫کورد‪ ,‬ھیچ قورساییەکیان بۆ خەڵکی کوردستان )کە گەلی قوربانیە و ‪ ٨٠‬ساڵە لەلیەن عارەبان ھەوڵی تواندنەوە و بەئێراقیکردنی‬ ‫دەدرێ ت(‪ ,‬دانەنا و بەھەندیان ھەر نەگرتن‪ .‬دادگا و پرۆسەیەکی لەو شێوەیە چۆن ڕەوا دەبێ ت‪ ,‬کاتێ نەتەوەی کوردی قوربانی بەھەند‬ ‫ھەڵنەگیرێ و پرسی پێنەکرێ ت؟ پێویستە بگوترێ ت‪ ,‬لەکۆمەڵگەیەکی ئازاد و دیموکراسیانەدا‪ ,‬پرۆسەیەکی ئەوھا بێ ئاگادارکردنەوە‪,‬‬ ‫تاوتوێکردن‪ ,‬ڕاوێژکردن‪ ,‬ڕوونکردنەوە‪ ,‬پرسکردن و تەبامەندی خەڵک نایەتە بوون‪ .‬وەکو دیارە دەسەڵتدارانی کورد و داوەرانی‬ ‫کورد ڕۆڵێکی ئەوتۆیان لەم دادگا ناڕەوایەشدا نییە و وەک پاشکۆیەکی ھەنگاوەکان دەکەونە بەرچاو‪.‬‬ ‫گەر لەڕوانگەیەکی کلسیکیانە و مۆرالنەی یاسای سروشتەوە سەیری دادگاییەکە و تاوانباران بکەین‪ ,‬ئەوا ھیچ لیەنێ لە لیەنی‬ ‫قوربانی بۆ دادگایی و سزادانی تاوانباران لەپێشتر نییە‪ ,‬بەپێی ئەو لۆژیکە دەبوایە تاوانباران بدرێنە دەستی لیەنی قوربانی و ئەوان‬ ‫بەگوێرەی نۆرم و دادی خۆیان تاوانباران سزا بدەن‪ .‬بەڵم وەکو دیارە ئەوە لەلیەک بەشێوەیەکی سەرەکی و زۆرترلە کاتی‬ ‫ھەڵگیرسانی شۆڕش و وەرگێڕانی تەختی تاوانباران لەلیەن گەلی ڕاپەڕیوەوە دەکرێ بێتەدی‪ .‬بەم واتایە سزادان و کوشتنی تاوانبارن‬ ‫لەکاتی ڕاپەرین و ھەرای شۆڕشەکەدا جێبەجێ دەکرێ ت‪ .‬دیارە لەو بارەدا سزای گەل دەسەپێندرێ و زۆربەی خەڵکی جیھانیش‬ ‫نۆرماتیوانە تەبامەندی ڕەوایەتی سزاکە دەسەڵمێنن‪ .‬بەڵم لەلیەکی دیکە گەر کار گەیشتە دادگا و دادگاکاری ئەوا لۆژیکی یاسای‬ ‫سروش ت یا سزای گەل ھیچ پشتگیریەکی لەلیەن یاسای نێونەتەوەیی و لۆژیکی یاسایی و ڕەوایەتی دادەوە کە بنچینە لەسەر مافەکانی‬ ‫مرۆڤ دەگرێ ت‪ ,‬نییە‪ .‬دیارە ئەوەی لەئێراق ڕوویدا شۆڕش نەبوو و لیەنی دەرەکی سێیەم ھاتە ناوەوە و تەختی تاوانبارانی تێکشکاند و‬ ‫تائێستا گەلێکی لێ دەستگیر کردوون‪ .‬کە ئەمەریکا بانگاشەی ئازادی و دیموکراسی دەکا ت‪ ,‬پێویستە لەسەری کە ڕێزلە یاسای‬ ‫نێونەتەوەیی و ڕەوایەتی دادەوە بگرێ ت‪ ,‬دیارە ئەو کێشەیەی کە ئەمەریکاییەکان ئەمڕۆ سەبارە ت بە دادگاکە ھەیانە و دەکەونە بەر‬ ‫ڕەخنەی زۆر لە خەڵکی دەسەڵتدار و شارەزایان‪ ,‬لەبەرئەوەیە گومان لەوە دەکرێ ت کەوا ھەنگاوەکەی ئەمەریکا لەئاستی نۆرم و‬ ‫داواکاریە نێوەنەتەوەیەکاندا بێ ت ‪.‬‬ ‫ھەرچۆنی بێ ت وەکو لە بەراییدا ئاماژەمان بۆیکرد‪ ,‬سێ جۆری سەرەکی دادگای تایبە ت بۆ دادگاییکردنی تاوانباران ھەن‪ .‬بەڵم ھەر‬ ‫کێشەیە تایبەتمەندی خۆی ھەیە و لەھەر شوێنێ بەرژەوەندی دەسەڵتداران یا ئیلیتی )ھەڵبژاردە( دەسەڵتدار ڕۆڵی دیاریان لە شێوە و‬ ‫چۆنیەتی و جۆری بوونی دادگاکە ھەیە‪ .‬دەکرێ دادگا و دادگاییکردن بەتەواوی ڕەتکرێتەوە ‪ .‬ئەگەر تەنھا سەیری دادگاییەکی ڕەوا و‬ ‫بێلیەن بکەین و گوێ نەدەینە بەرژەوەندی و ئارەزووەکان‪ ,‬ئەوا دەتوانین بڵێین ئەو جۆرە دادگایە لە ئاستی ناسیونالدا بەئەگەری زۆر‬ ‫بوونی نییە‪ .‬ئەوە بەتایبەتی لە وڵتانی دواکەوتوو و تازەپێشکەوتوودا ڕاستە‪ .‬چونکە لەو ستاتانەدا ترادیسیۆنی کۆمەڵگەی داد و دڵنیایی‬ ‫داد بوونی نییە‪ .‬لەو کۆمەڵگایانەدا ڕابردووێک و ترادیسیۆنێکی دیموکراسیانە بوونی نییە‪ .‬ئەو ستاتانە لە زۆربەی سەردەم و کاتەکاندا‬ ‫پیادەی سیستەمی داسەپێنەرانە و دیکتاتۆرانەیان کردووە و مافەکانی مرۆڤ لەکۆمەڵگەدا ڕێزیان نەگیراوە‪ .‬بۆیە ناتوانرێ لە‬ ‫کۆمەڵگەیەکدا کە ڕابردوویەکی گەشی نەبووبێ‪ ,‬چاوەڕوانی داداگایەکی پرۆفیشنال و ڕەوا بکرێ ت‪ .‬ئەو کەسانەی دەسەڵتیان بەدەستە‬ ‫بەئەگەری زۆر بانگاشەی دیموکراسیە ت و ڕەوایەتی دەکەن‪ ,‬بەڵم ئایا ئەوان لەڕاستیدا دیموکراسین؟ ئایا ئەوان لە دیموکراسیە ت‬ ‫گەیشتوون و ئامادەن پیادەی پرەنسیپەکانی دیموکراسیە ت و ئازادی بکەن؟ کۆمەڵگەی داد و سیستەمی دیموکراسی بەشەو و ڕۆژێک‬ ‫نایەتەدی و خەبا ت و ساڵنێکی زۆری گەرەکە‪ .‬ھەربۆیە لەدادگایەکی تایبەتی ناسیونالدا ڕەوایەتی بەئەگەری زۆر بوونی لوازە یا‬ ‫نابێ ت‪ .‬پاشان پێویستە ھەمووکا ت پرسیار بکرێ ت‪ ,‬ئایا کۆمەڵگەی یا کۆمەڵگەکانی ئەو ستاتە کێن و چ پێکھاتەیەکیان ھەیە؟ پەیوەندی‬ ‫ئەو کۆمەڵگانە لەگەڵ یەکتر چۆنن؟ کێن ئەوانەی دەسەڵتیان ھەیە؟ خەڵکە قوربانیەکە ڕۆڵیان چەند لە بڕیارەکاندا ھەیە؟ ھەربۆیەش کە‬ ‫دەڵێن دادگای ناسیونالی فڵنە ستا ت‪ ,‬دەکرێ ئەو دەربڕینە ناڕەوا بێ ت و ھەندێ فاکتەر و ڕاستی بشارێتەوە‪ .‬چونکە دەکرێ کەمینەیەک‬ ‫یا گروپێکی ئێتنی دان بە داگایەکی ئەوھا دانەنێن و خۆشیان بە بەشێک لەو ناسیۆنە نەزانن‪.‬‬

‫ئەوەی بە کورد وەکو نەتەوەیەکی قوربانی دەستی نەتەوەی عارەبی دەسەڵتدار و چەوسێنەر پەیوەستدارە‪ ,‬ئەوا ئەو دادگا ئێراقیە بۆ‬ ‫ئەوان ناگونجاو و ناڕەوایە‪ .‬چونکە کەسانی سەر بە نەتەوەی تاوانبار و گەلکوژ دەسەڵتی دادگاکەیان بەدەستە و ئەوان بەشێوەیێ‬ ‫دادگاکە دەسو ِ ًرێنن کە بەئەگەری زۆر لەگەڵ بەرژەوەندی خۆیاندا گونجاوە‪ .‬کورد وەکو نەتەوەیەکی قوربانی لەبەرژەوەندی دانییە‬ ‫کەسانی سەر بە نەتەوەی چەوسێنەر بەھیچ جۆرێک تێکەڵی داگاییکردنی تاوانباران بن‪ .‬بێگومان خەڵکی کوردستان زۆر دڵخۆشن بە‬ ‫سزادانی تاوانباران‪ ,‬بەڵم کێشەکە ھەر ئەوە نییە و تەنھا سزادانی تاوانباران لەداگایەکی ناڕەوای عارەباندا تیماری برینەکانی ئەوان‬ ‫ناکەن‪ .‬جگەلەوەی ئەوە مەبەستی ڕامیاری عارەبانی لەپشتەوەیە‪ ,‬ڕەھەندی بەرژەوەندی ناسیونالیستانەی کورد سنوری ستاتی ئێراق‬ ‫دەبەزێنێ و بەدوای دانپێنانێکی نێونەتەوەییدا دەگەڕێ‪ ,‬بۆیەش دادگایەکی نێونەتەوەیی دەکرا ڕێگا لەبەردەم ئەو خەونە دێرینەیە ئاسانتر‬ ‫بکا ت و وابکا ت ڕەوایەتی دۆزی کورد باشتر و لەسەر ئاستی جیھانی بە دەزگا و ڕێکخراوە نێونەتەیەوییەکان و خەڵکی جیھان‬ ‫بگەیەنێ ت‪ .‬ئەو دادگا ئێراقیە بەپێی توانا سنور بۆ ڕەوایەتی دۆزی کورد دادەنێ ت و تابۆی بکرێ ت ناھێڵێ سنوری ئێراق ببەزێنێ ت‪.‬‬ ‫بەمشێوەیە لەبەرژەوەندی کورد و کێشەکەی دابوو‪ ,‬دادگاکە لەدەستی عارەبان دووربێ ت و نێونەتەوەیی بێ ت‪ .‬ئەمە جگەلەوەی دادگایەکی‬ ‫نێونەتەوەیی بەھۆی بێلیەنیەکەی دەیتوانی باشتر یارمەتی ئاشتی و ئاشتبوونەوە لەسەر بنچینەیەکی گونجاودا بدا ت‪.‬‬ ‫نەتەوەی چەوسێنەری عارەب و کەسانی سەر بەو نەتەوەیە نەدەبوایە مافی ئەوەیان بدرێتێ و بتوانن کاریگەریان لەئەنجامی پرۆسەی‬ ‫دادگاییەک کە بە نەتەوەی چەوساوەی کوردی ژێردەستی ئەوان پەیوەستدارە‪ ,‬ببێ ت‪ .‬ئەو داوەرانەی بەشداری دەکەن کەمێکیان نەبێ ت کە‬ ‫کوردن‪ ,‬ئەوانی دیکەیان سەر بەنەتەوەی چەوسێنەری عارەبن و لەلیەک گومان لە ڕابردوویان دەکرێ ت‪ ,‬لەلیەکی تر خاوەنی‬ ‫ھەڵوێستی ڕامیاری تایبەتی خۆیانن و بەئەگەری زۆر دژی سەربەخۆیی کوردانن‪ .‬بۆیە ئەوانە لەدوور و نزیک نەدەبوایە توخنی‬ ‫دادگایەک کە پەیوەندی بەکوردەوە ھەیە‪ ,‬بکەون‪ .‬چونکە ناکۆکی نێوان کورد و عارەب بە درێژایی تەمەنی ستاتی ئێراق بوونی ھەبووە‬ ‫و نەتەوەی داگیرکەر و چەوسێنەری عارەب ویستویەتی کورد لەبۆتەی کۆمەڵگەیەکی عارەبی ئێراقیدا بتاوێنێتەوە یا ھەر بەیەکجاری و‬ ‫بەھێز لەناوی ببا ت ھەروەکو ئەوە ئامانجی گەلکوژیەکەی ئەنفال بوو‪ .‬ئەو تاوانانەی کە دژی کورد ئەنجام دراون جیاوازن لەو‬ ‫تاوانانەی کە دژی گروپێکی ڕامیاری بەرھەڵستکار یا گروپێکی ئێتنی ئەنجامدراون‪ .‬ئەنجامدانی ئەو تاوانانە لە ڕوانگەیەکی‬ ‫ڕەگەزپەرستانەی ناسیونالیزمی عارەبیەوە دژی خەڵکی کوردستان ئەجامدراون‪ .‬ناکۆکیەکە ناکۆکییەکی ناسیونالیستانەی نێوان دوو‬ ‫نەتەوەی ناسنامە جودا‪ ,‬مێژوو جودا و خاک جودا بووە‪ .‬ناکۆکیەکە ناکۆکی نێوان نەتەوەی داگیرکەر و نەتەوەی خاک داگیرکراو بووە‪.‬‬ ‫جگەلەوەی ناڕەوایە عارەب تێکەڵی داگاکە بێ ت‪ ,‬ئەگەر سەرنج بدەینە توانا و لێزانی داوەرەکان‪ ,‬ئەوا گومان لەوە دەکرێ ت کەوا‬ ‫زۆربەی ئەو داوەرانە یا ھەر ھەموویان خاوەنی توانا‪ ,‬شارەزایی و ئەزموونی پێویس ت بن‪ .‬ئەوەجگەلەوەی گومانی زۆر لە دەستپاکیان‬ ‫دەکرێ بکرێ ت‪ ,‬چونکە ئەوانە گەلێکیان پەروەردەی سەردەمی ڕژێمی دیکتاتۆری بەعسن و لەو سەردەمەدا کاری یاساییان کردووە‪.‬‬ ‫ڕیزکردنی تاوانە جۆراوجۆرەکان و لەیەکترجوداکان لەتەنیش ت یەکتر و بەستانەوەیان بەسەردەمی سەدام و بەعس‪ ,‬مەبەستێکی‬ ‫ڕامیاریانەی عارەبە دەسەڵتدارەکانە‪ .‬ئەوان گەرەکیانە تاوانکاریەکان بە سەردەمی بەعس و سەدام ببەستنەوە و تاوانەکە ھەمووی‬ ‫بخەنە ئەستۆی ئەوان‪ ,‬بەمجۆرە لەگەڵ دادگایی و سزادانی ئەوان‪ ,‬خاڵی کۆتایی بۆ تاوانەکان دادەندرێ ت و ئیتر کەسی دیکە‬ ‫بەرپرسیاریەتی سەبارە ت بە تاوانەکان ناکەوێتە ئەستۆ و کەسیتر لە بەرامبەر ڕابردوودا بەرپرسیار نییە‪ .‬ئەوان بەمشێوەیە دەیانەوێ‬ ‫خۆیان لە بەرپرسیاریەتی تاوانکاریەکانی دژ بە کورد و کەمینەکانی دیکە بپەڕێننەوە و خۆیان لە خۆچاککردنەوە و قەرەبووکردنەوەی‬ ‫ئەو تاوانکاریانەی پێش سەردەمی سەدام ڕوویانداوە بپەڕێننەوە‪ .‬ئەوان دەیانەوێ تاوانەکە بخەنە ملی سەدام و کۆمەڵێک بەرپرسی‬ ‫بەعس و بەمشێوەیە تاوانەکە لەملی نەتەوەی عارەبی چەوسێنەر دابماڵن‪ .‬واتە دەیانەوێ بە خەڵکە قوربانیەکە بڵێن کەوا نەتەوەی‬ ‫چەوسێنەری عارەب تاوانبار نییە‪ ,‬بەڵکو کۆمەڵێک بەرپرسی بەعس تاوانبارن‪ .‬ئاشکرایە ھەموو ئەوانەی بەشداری گەلکوژی و‬ ‫بەعارەبکردن و پاکتاوی ڕەگەزیان لەماوەی تەمەنی ستاتی ئێراقدا کردووە‪ ,‬کەموزۆر تاونبارن‪ .‬ئەوجا ئەوانە ئێستا گیراون یا ئێستا لە‬ ‫دەسەڵتدا دەستبەکارن‪ ,‬ئەوە لە ڕاستیەکە ناگۆڕێ ت‪ .‬بەعارەبکردن و پاکتاوی ڕەگەزی و کوردکوژی لەسەردەمی سەدام دەستی‬ ‫پێنەکردووە و سەدام داھێنەری پۆلیتیکی لەناوبردنی کورد نییە‪ ,‬بەڵکو سەدام تەنھا درێژەپێدەرێکی دڕندەی ئەو پۆلیتیکە و‬ ‫تاوانکاریەکان بووە ‪.‬‬ ‫بەئێراقیکردنی دادگاکە و سەیرکردنی تاوانکاریەکان وەکو تاوان دژی گەلی ئێراق و خەڵکی ئێراق‪ ,‬واتە وەک یەک سەیرکردنی‬ ‫تاوانکاریەکان‪ ,‬مەبەستی بچوکردنەوە و قۆرخکردنی تاوانکاریەکانە لە باوەشی ئێراقدا‪ .‬بەمشێوەیە ھەوڵدانە بۆ شاردنەوەی جوداییە‬ ‫ڕەگەزی و ناکۆکیە ڕەگەزیەکە کە سروشتیانە نایەوێ لە چوارچێوەی ئێراقدا سەرکو ت بکرێ ت و بمینێتەوە‪ .‬بەمشێوەیە ئەو تاوانانەی‬ ‫بەرامبەر بەکورد کراون‪ ,‬وەکو تاوانێکی ململنێی ڕەگەزی و ناسیونالیستانە سەیریان ناکرێ ت‪ ,‬بەڵکو وەکو تاونێک کە دژی خەڵکی‬ ‫ئێراق کراون سەیریان دەکرێ ت‪ .‬واتە ھەوڵ دەدرێ ت واپیشاندرێ ت‪ ,‬کەوا ئەو تاوانانە تاوانێکن ڕژێمێکی دیکتاتۆر دژی خەڵکەکەی‬

‫خۆی ئەنجامی داوە‪ .‬ئەوە ھەوڵێکە تەریبیانە دوو مەبەس ت دەپێکێ‪ ’,‬یەکەم ھەوڵێکە بۆ شاردنەوەی جودایی نێوان دوو نەتەوەی‬ ‫دژبەیەک دەدرێ ت‪ ,‬دووەم ھەوڵێکە بۆ ناوخۆییکردنی کێشەی کورد دەدرێ ت و نایەوێ کێشەکە سنوری ستاتی ئێراق ببەزێنێ ت‪ .‬دیارە‬ ‫ئەوەش دەرھاویشتەیەکی سروشتیانەی پۆلیتیکی ئێراقچیەتییە‪ ,‬کە لەلیەک شێلگیرانە خەبا ت بۆ یەکگرتوو ھێشتنەوەی ستاتی‬ ‫داسەپێندراوی ئێراق دەکا ت‪ .‬لەلیەکی دیکە بەربەس ت لەبەردەم بەرەوپێشەوەچوونی ڕەوتی سروشتیانەی کوردستانچیەتی دروس ت‬ ‫دەکا ت‪ .‬بەشێوەیەکی دیکە ئێراقچیەتی پرۆسە و میکانیزمێکە ئامانجەکەی بەئێراقیکردنی ئەو دیاردە و فەنۆمینانەیە کە لملی لە‬ ‫ئێراقیبوون دەکەن ‪.‬‬ ‫بڕواکردن بەوەی کە بەداگاییکردن و سزادانی سەدام و تاوانباران‪ ,‬ئیتر چیتر تاوانکاریەکان دووبارە نابنەوە یا ئەوە دەبێتە وانەیەک بۆ‬ ‫ئەوانەی مەبەستی تاوانکاریان ھەیە‪ ,‬بەئەگەری زۆر خۆشباوەڕانەیە‪ .‬چونکە تاونکاریەکانی کە دژ بەکورد کراون بەر لە سەردەمی‬ ‫سەدام و بەعس ھەبووین‪ .‬ئەو کەلتورە ئیسلمی و عارەبیەی کە سەدام و عەلی کیمیاوی و ئەوانیتری دروستکرد ھەروا لەگەڕدایە و‬ ‫بەگەرمی لەژیاندایە‪ .‬بۆیە ئەو کەلتورە بەئەگەری زۆر دەتوانێ کەسانی وەکو ئەوان دروس ت بکاتەوە و پێبگەیەنێ ت‪.‬‬ ‫ئاشتبوونەوە بۆ بەدیھێنانی ژیانێکی ئاسوودە و بێ کێشە لە نێوان دوو نەتەوەی دژبەیەک و ڕابردوو خوێناویدا خاڵێکی گرنگە‪.‬‬ ‫بەچارەسەری کورتخایەن و خۆگێلکردن لەڕاستیەکان و پینەکردن ئاشتی و ئاشتبوونەوە نایەتەدی‪ .‬بەخۆگێلکردن لە جودایی ڕەگەزی و‬ ‫شاردنەوەی ئەو جوداییە لەبۆتەی ئێراقیبووندا نایەتەدی‪ .‬پێویستە ھۆکارەبنچینەیی و سەرەکیەکانی ناکۆکی نێوان کورد و عارەب‬ ‫دیاربکرێن و ھەوڵی چارەسەریان بدرێ ت‪ .‬واتە چارەسەری ڕاستەقینەی ئەو فاکتەر و ھۆکارانەی کە باکگراوندی کێشە و ناکۆکی‬ ‫ناسیونالیستانەی نێوان کورد و عارەبن‪ ,‬بکرێ ت‪ .‬ھۆکار و فاکتەری بنچینەیی کە باکگراوندی کێشەکەیە‪ ,‬بەزۆر لکاندنی باشوری‬ ‫کوردستانە بە ئێراق‪ ,‬نکۆلیکردنی مافی ئازادی گەلی کوردستانە و ھەوڵی ناڕەوای تواندنەوەی کوردە لە بۆتەی کۆمەڵگەیەکی عارەبی‬ ‫ئێراقیدا‪ .‬ئەوە جگەلەوەی ئاشتبوونەوە یەکلیەنە ناکرێ ت و نایەتەدی‪ .‬ئاشتبوونەوە نایەتەدی کاتێ گومان و دڕدۆنگی باڵ بەسەر نیازی‬ ‫نەتەوەی باڵدەستی عارەبدا بکێشێ ت‪ .‬ئاشتبوونەوە کاتێ دەکرێ بێتەدی کە نەتەوەی باڵدەس ت نیازی پاک بێ ت و دەستپێشخەر بێ ت‪ .‬دان‬ ‫بە تاوانکاریەکاندا بنێ ت و داوای لێبووردن لە نەتەوەی قوربانی بکا ت‪ .‬دەستپێشخەری لە چاکردنەوەی زیانەکان بکا ت و ئامادەی‬ ‫قەرەبووکردنەوەی تەواو بێ ت‪ .‬عارەب ئامادەبن دان بە سنور و خاکی کوردستاندا بنێن‪ .‬عارەب ئامادەبن دان بە یەکسانی و وەکویەکی‬ ‫ئازادی نەتەوەیی دابنێن‪ ,‬بەمجۆرە دان بەئازادی نەتەوایەتی کورد دابنێن و لەبەردەم مافی چارەنوس و سەربەخۆیی کورد ًرێگر نەبن‪.‬‬ ‫ئاشتبوونەوە لە چوارچێوەی ئێراق و لە ژێر ناوی مافی نیوەچلی فیدرالی و خۆبەڕێوەبردن نایەتەدی‪ ,‬بەڵکو لەئەگەری بوونی دوو‬ ‫ستاتی سەربەخۆی کورد و عارەب لەتەنیش ت یەکتر دەکرێ بێتەدی‪ .‬چونکە سروش ت و فاکتەری بنچینەیی سەرھەڵدانی کێشەی کورد‬ ‫لەباشور کەمتر لەوە پەسند ناکا ت ‪.‬‬

‫دانیمارک ‪.٢٠٠٤.١١.١٥ -.١٠.١‬‬

‫تێبینی‪:‬‬ ‫ئەم بابەتە لە چەند بەشێکدا لە ڕۆژنامەی ئەمرۆ لە کوردستاندا بڵوکراوەتەوە‪ .‬ئەمە تەواوی وتارەکەیە کە کەمێ دەستکاری و نوێکاری‬ ‫تێدا کراوە و کەمێ جیاوازە لەوەی لە کوردستان بڵوکراوەتەوە‪.‬‬