Kwartaalblad nr.53 by Uitgeverij Van Gorcum

Kwartaalblad mrt. 2007 no. 53

Doldersummerveld

Kwartaalblad van de Stichting Het Drentse Landschap

Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer, m.m.v. H. Colpa, J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen Grafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen Omslag Doldersummerveld (foto Joop van de Merbel)

Eruitgelicht

Doldersummerveld

Het Drentse Landschap is een uitgave van de Stichting Het Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein bezittingen en activiteiten van de Stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– . Als u Het Drentse Landschap extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze: Periodieke gift In plaats van of naast uw begunstigersbijdrage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 en hoger per jaar regelt en betaalt de stichting de akte. Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte te houden van Het Drentse Landschap. Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. Legaten of erfstellingen U kunt de Stichting Het Drentse Landschap en/of de Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen. Stichting Het Drentse Landschap en de Stichting Oude Drentse Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten gunste komt van deze stichtingen. Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris.

— terreinbeschrijving

9 10

ISSN 1380-3263 Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van de Stichting Het Drentse Landschap.

— bestuursberichten

NPL Drentse vogels in beeld

— educatie

Hester Heinemeijer en Arend van Dijk

Hans Colpa

Herstel van de Prut in Roemenië

— reisverslag

H e r m a n W a n n i n g e n , A l b e r t R e m m e r z w a a l en Eric van der Bilt

De Das

— fauna

De hervormde kerk van Westerbork

— Stichting Oude Drentse Kerken

20 21

Bosgebied Exloërkijl

— wandelroute

Volgelparadijs op het boerenerf

— erfgoed

De Knobbelzwaan Geert de Vries

Een bevlogen natuurbeschermer

— interview

Janny Oudega

— fauna

Bertus Boivin/Eric van der Bilt

DvhN-Paaswandelingen

Olav Reijers

WMD

Henk M. Luning

Sonja van der Meer

Brinken in Drenthe

— cultuurhistorie

E d w a r d H o u t i n g , K l a a s R o e l o f d e P o e l en Hans Vrijer

Kortweg

— berichten

Aankopen

Museumweekend

Agenda

foto: Joop van de Merbel

Uitgave Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Bankrek. nr. 30.28.75.751

Bestuursberichten

Eruitgelicht Met Natura 2000 wil de Europese Unie de achteruitgang van de biodiversiteit in Europa stoppen. Dit wil ze gaan doen door een netwerk van honderden unieke natuurgebieden te beschermen, die dreigen uit te sterven of te verdwijnen. Samen bestrijken deze gebieden meer dan 10 % van de oppervlakte van de Europese Unie. In Nederland gaat het om 162 gebieden, eveneens ca 10 % van de oppervlakte, waarvan 70 % water (o.a.Waddenzee, IJsselmeer en Zeeuwse delta). Van de meeste gebieden is al jaren bekend, dat ze bijzondere levensgemeenschappen herbergen. Ze vallen onder de Vogelrichtlijn (1979) of onder de Habitatrichtlijn (1992). De definitieve aanwijzing liet echter lang op zich wachten omdat een gecoĂśrdineerde actie van de landbouw en het bedrijfsleven dit jarenlang tegenhield. Inmiddels is Nederland 2 maal gemaand door Europa om tot implementatie over te gaan. De ontwerpbesluiten van de eerste 111 gebieden betreffen met name de begrenzing en de zogenaamde instandhoudingsverplichting. Dit laatste is de feitelijke reden, waarom het gebied is aangewezen.Voor Drenthe gaat het in totaal om 14 gebieden. De eigenaren van de gebieden hebben vervolgens 3 jaar de tijd om beheersplannen te maken, waarin de maatregelen zijn aangegeven, waarmee men deze instandhouding denkt te kunnen realiseren. Voor Stichting Het Drentse Landschap geldt deze verplichting voor 10 van haar reservaten. Op 6 februari j.l. was er in Drenthe een informatieavond over de aanwijzing voor Drenthe. De zaal in Assen zat bomvol met verontruste boeren en recreatieonderÂ nemers. Het was duidelijk, dat velen zich zorgen maakten over de effecten van deze aanwijzing op hun eigen bedrijf. Daar kan ik begrip voor opbrengen. De laatste tijd is er echter veel objectieve informatie naar buiten gekomen over het verlies aan biodiversiteit en over de opwarming van de aarde, en alle negatieve effecten die daar bij horen. De tijd om hier zomaar aan voorbij te gaan is voorbij. Alle organisaties die een rol spelen bij de inrichting van het platteland moeten meer oog hebben voor het algemeen belang op langere termijn. Hoe lang moet het nog duren voordat het algemeen welzijn, waar Natura 2000 toch voor staat, zonder veel discussie prioriteit krijgt boven nog meer welvaart? Martin Verhagen Voorzitter Stichting Het Drentse Landschap

Terreinbeschrijving

Het Doldersummerveld laat ons nog een glimp zien van de ooit aanwezige grote stille heide. Het is nu niet meer voor te stellen dat het voortbestaan van dit veld veertig jaar geleden aan een zijden draadje hing. Ontginning, bebossing en ruilverkaveling en een forse brand in 1980 hadden hun sporen goed nagelaten in het gebied. Vanaf dat moment startte Het Drentse Landschap met een nieuwe (integrale) beheermethodiek. Hiervoor is het noodzakelijk dat nauwkeurig onder meer de vegetatie en de broedvogelstand wordt bijgehouden.

Doldersummerveld Hester Heinemeijer en Arend Jan van Dijk*

heidejuweel van Drenthe Het Doldersummerveld, een ongeveer 250 ha groot en open heideveld, ligt in Zuidwest-Drenthe en is sinds 1967 eigendom van Het Drentse Landschap. Het centrale lage deel van het veld is vochtig tot nat. In natte winters staan grote delen onder water.Vooral langs de randen zijn op veel plaatsen restanten van vroegere stuifduinen te zien. Hier is het gebied droger en loopt het over in bos of cultuurland.Vanaf opengestelde wegen en paden en bovenop de uitkijktoren valt volop van de rust en ruimte te genieten. Veranderingen in het landschap zijn op de voet gevolgd

door de samenstelling van de vegetatie periodiek op kaart vast te leggen. Dat gebeurt door het veld minutieus af te lopen en het intekenen van de waargenomen plantengroei op luchtfotoâ&#x20AC;&#x2122;s. Door de vegetatiekaarten van 1982, 1992 en 2002 naast elkaar te leggen, kunnen de veranderingen in het gebied worden afgelezen. Beheersmaatregelen worden standaard vastgelegd. Dankzij de jaarlijkse tellingen en kartering zijn de effecten van het beheer ook te zien aan de voorkomende broedvogels. Deze gegevens worden al sinds 1976 verzameld en zijn van waarde bij het plannen van het beheer.

AË&#x161; 1982

AË&#x161; 2002

foto: Jan Winters

Bos Struikhei vegetatie Dophei vegetatie Wollegras vegetaties Grasland Heischraal Kale bodem Kapvlaktevegetaties Pijpenstrootjevegetatie Nat Pijpenstrootjevegetatie Droog Watervegetaties

Terreinbeschrijving

foto: Joop van de Merbel

Natuurlijke grazers

De periode voor 1990 stond vooral in het teken van herinrichting van het gebied, waarbij als eerste prioriteit gestreefd werd naar herstel van een natuurlijk hoge waterstand. Daartoe zijn enkele grote, dwars door het gebied lopende leidingen en veel kleine slootjes en greppels gedempt. Door jarenlange verdroging, effecten van luchtverontreiniging (zure regen) en dergelijke was de begroeiing van Struik- en Dophei grotendeels vervangen door grassen zoals Pijpenstrootje en Bochtige smele. Dit leidde tot een verarming van de flora en fauna. Daarnaast waren er aan de randen van het terrein veel bomen aanwezig. Om deze vergrassing, verruiging en verbossing terug te dringen werden schapen en runderen ingezet. Ook werden er flinke percelen vergraste heide gemaaid en geplagd en zijn er bospercelen en bomen op dichtgroeiende heide gekapt. De genoemde maatregelen zorgden ervoor dat het heideterrein een geleidelijke gedaanteverwisseling heeft ondergaan. De openheid van het veld is aanzienlijk toegenomen en de lage plekken in het gebied zijn nu weer drassig en nat. De heide ziet er niet meer uit als een eenvormige grassteppe, maar kleurt afwisselend paars, roze, bruin, groen, oranje en geel.

in de plaats gekomen van de eertijds aanwezige steppe met Pijpenstrootje. Alleen in het centrale lage gedeelte hebben, door de herstelde grondwaterstand, voormalige dopheivegetaties plaats moeten maken voor natte pijpenstrootjevegetaties. Door de permanent natte omstandigheden komt hier geleidelijk veenvorming op gang. Daarnaast is het aantal plantensoorten toegenomen. De grote soortenrijkdom komt vooral door vestiging en/of uitbreiding van bijzondere en kwetsbare soorten, waaronder 25 Rode lijstsoorten. Klokjesgentiaan en Heidekartelblad hebben zich uitgebreid in dopheivegetaties. Op geplagde plekken groeit massaal Bruine snavelbies met Kleine en Ronde zonnedauw, terwijl Moeraswolfsklauw begonnen is aan een gestage uitbreiding. Onder venige omstandigheden sieren de ijle bloeiwijzen van de Witte snavelbies de randen van de vennen. Beenbreek heeft hier inmiddels de grootste groeiplaats van Nederland; tijdens de bloei lijkt het wel een bollenveld, waarna in de herfst de vruchtjes van dit lelietje een oranje gloed over het veen leggen. Ook in de droge heide zijn de bijzonderheden toegenomen: Borstelgras, Liggende vleugeltjesbloem, Stekelbrem, Dwergviltkruid en Hondsviooltje. Broedvogels

Flora en vegetatie

Effecten van de herinrichting en het beheer zijn goed af te lezen aan verschillen in de vegetatiekaarten van 1982 en 2002. Het beeld van de vegetatiekaart van 2002 is veel gevarieerder, met meer mozaĂŻeken en kleinschalige afwisseling dan het beeld van de kaart van 1982 met grote eenvormige vlakken.Venige vegetaties met Wollegras, Dop- en Struikhei en heischrale (grazige) stuifzandbegroeiingen zijn

Op het Doldersummerveld broeden jaarlijks ongeveer 70 vogelsoorten met samen zoâ&#x20AC;&#x2122;n 700 paren.Voor deze vogels zijn de omstandigheden op de rustige delen van het terrein geschikt om een nest te bouwen, eieren uit te broeden en jongen groot te brengen. Ze vinden er voldoende voedsel, dekking en rust. Zestien soorten van de Rode lijst broeden er regelmatig. Dankzij de afwisseling in droge en natte plekken, korte en

foto: Jan Winters

foto: Joop van de Merbel

foto: Gert Vording

hogere begroeiing en natuurlijk de rust, doen vogels van de open heide het nog redelijk goed op het Doldersummerveld. Veel heidevogels maken moeilijke tijden door. Denk maar aan het Korhoen dat tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw nog een normale heidevogel was. Op Doldersum zaten er toen nog twintig totdat de laatste in 1980 verdween. Ook de Wulp en Tapuit zijn vrijwel verdwenen. Bij de Wulp spelen waarschijnlijk veranderingen op graslanden in de omgeving van de heide een rol. Wulpen zoeken daar voedsel. Bij de Tapuit speelt het lokaal bijna uitsterven van het Konijn een belangrijke rol, naast een algemene verarming in de insectenstand. Het Konijn hield de vegetatie kort, waardoor de Tapuit goed achter zijn insectenprooi aan kon rennen (hetgeen in hoge heide niet werkt) en verder waren er veel konijnenpijpen, waarin Tapuiten graag hun nest bouwen. In deze veranderingen is het Doldersummerveld niet uniek, het doet zich voor op alle Nederlandse heidevelden. Op het open Doldersummerveld weten soorten als Kievit, Watersnip,Veldleeuwerik en Graspieper zich echter goed te handhaven, terwijl dat op andere heidevelden vaak anders is,

foto: Joop van de Merbel

Terreinbeschrijving

om maar te zwijgen over de teloorgang van deze soorten op het intensieve boerenland. Op het Doldersummerveld is de zang van de ongeveer honderd paren Veldleeuweriken niet van de lucht, laten tientallen Kieviten hun buitelingen zien en zijn in de schemering â&#x20AC;&#x2DC;blatendeâ&#x20AC;&#x2122; Watersnippen te horen. Al met al steekt de ontwikkeling van de heidevogelstand op het Doldersummerveld gunstig af bij de ontwikkeling elders op heidevelden in ons land. Symfonie van Beethoven

Water- en moerasvogels doen het goed in natte jaren en minder goed in droge jaren. Dat houdt vanzelfsprekend rechtstreeks verband met de waterstand en de hoeveelheid neerslag. In droge jaren zitten er ternauwernood 25 paren watervogels, in de natte jaren kan het aantal oplopen tot 125 paren. Meestal gaat het hierbij om Wilde eenden, Wintertalingen en Rietgorzen, soms ook om bijzonderheden als Geoorde fuut, Porseleinhoen en Zwarte stern. De gemiddelde stand van watervogels is na 1980 toegenomen, mede dankzij vernattingsmaatregelen. Langs de rand van de heide wonen vogels die zowel open

< Links Eenarig wollegras Boven: Kleine zonnedauw Onder: Beenbreek

Terreinbeschrijving

< Tapuit

heide als opgaande bomen of struiken in hun territorium willen hebben. Op de heide hoeft maar een solitaire boom te staan of er zit haast wel een Boompieper in. Het Doldersummerveld herbergt zoâ&#x20AC;&#x2122;n 50 paren.Vanuit de boomtop vliegt de pieper al zingend zoâ&#x20AC;&#x2122;n 10 m ophoog om vervolgens in een fraaie parachutevlucht af te dalen.Verderop kun je de Geelgors horen zingen met een deuntje dat aan de vijfde symfonie van Beethoven herinnert. Langs wegen en paden op de heide met wat bomen en struiken zitten tegenwoordig vaak Roodborsttapuiten, op het gehele veld wel 25 paren. Dat was vroeger wel anders. Omstreeks 1970 moest je nog tevergeefs zoeken naar dit fraaie, zich enigszins neurotisch gedragende, vogeltje. Op de overgang van heide naar bos en waar de zandbodem wat kaal is, bestaat een gerede kans een Boomleeuwerik te horen zingen. Dat lukt vooral op zonnige dagen in maart-april. Speur dan de lucht af, want daar vliegt hij in grote cirkels. Het aantal broedvogels van de halfopen heide en bosranden op het Doldersummerveld is in de loop der jaren toegenomen. Een ontwikkeling die ook op de meeste heidegebieden elders in ons land is geconstateerd.

foto: Fotonatura

<< Veldleeuwerik

De toekomst

Inmiddels is het Doldersummerveld een van de parels van het Nationaal Park Drents-Friese Wold. Meetresultaten laten zien dat de openheid en vernatting is toegenomen met in het algemeen gunstige gevolgen voor plantengroei en vogelstand. Het areaal van door grassen, struiken en bomen verruigde eenvormige heide is teruggedrongen, ten gunste van openheid en variatie. Daarvan hebben tal van andere organismen weten te profiteren, zoals blijkt uit onderzoek aan amfibieĂŤn, reptielen, vlinders, libellen en sprinkhanen. Bij de inrichting en het beheer moet blijvend rekening worden gehouden met het kenmerkende open karakter en met grote delen natte heide. Zonering van de recreatieve betreding en rustverstoring is hierbij belangrijk. In het beheer zal de nadruk meer en meer komen te liggen op consolidatie van het inmiddels ontstane rijk geschakeerde heidelandschap. Begrazing vormt de basis, kleinschalig plaggen en maaien zal noodzakelijk blijven.

*Drs. H.D. Heinemeijer is hoofd onderzoek en planning van Stichting Het Drentse Landschap. A.J. van Dijk is medewerker van SOVON Vogelonderzoek Nederland. Een artikel over het onderzoek van 1992 vindt u in Kwartaalblad nr. 3, september 1994.

U een kans, de natuur een kans De Nationale Postcode Loterij is de grootste Goede Doelen Loterij van Nederland. Afgelopen jaar keerde zij ruim 200 miljoen euro uit aan meer dan 50 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Ook de Provinciale Landschappen delen mee in de opbrengst van de loterij, dit jaar met een bijdrage van 12,5 miljoen. Hiermee kunnen de Landschappen onder andere natuurprojecten realiseren. Natuur een kans, maar u ook. Door mee te doen met de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Bovendien steunt u met uw lot de projecten van Het Drentse Landschap. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun.

foto: Joop van de Merbel

Bel 0909-0033 of meld u aan via internet: www.postcodeloterij.nl

Drentse vogels in beeld Hans Colpa* Zanglijster

Dit jaar gaat Het Drentse Landschap extra aandacht besteden aan de broeden wintervogels die in Drenthe voorkomen. Ze doet dit met een tentoonstelling, beginnerscursussen vogelgeluiden, excursies, kinderdoe-

foto: Johan Vos

middagen en enkele lezingen.

foto: Johan Vos

Drenthe heeft een bijzondere vogelbevolking. Het afwisselende en gevarieerde karakter van het Drentse landschap is aantrekkelijk voor vele soorten. Wulpen, Grauwe klauwieren, Geelgorzen, Boerenzwaluwen en Paapjes horen hier thuis, maar door natuurontwikkelingsprojecten wordt Drenthe zo nu en dan ook bezocht door exoten als de Zeearend en Zilverreiger. Van de laatste soort pleisterde er afgelopen zomer in het Annermoeras zelfs een groepje van zeven exemplaren; een ongekend hoog aantal. Niet met alle soorten gaat het goed. Bijvoorbeeld met de Veldleeuwerik en Grutto. Voor hen is het belangrijk dat de natuurlijke leefomgeving beschermd en in stand gehouden wordt.

Boomklever

Vogeltentoonstelling In het informatiecentrum ’t Ende, bij De Stapel, is van 1 mei tot 1 november de wisseltentoonstelling ‘Vogels van het Reestdal’ te bezichtigen. Natuurfotograaf Johan Vos heeft een selectie gemaakt uit zijn mooiste vogelfoto’s van het Reestdal. Als vrijwillig medewerker van Het Drentse Landschap houdt hij zich al jaren bezig met het fotograferen van vogels en landschappen. Daarnaast geeft hij lezingen en is hij gastheer in de vogelkijkhut Diependal. Op de expositie zijn ook enkele tekeningen van de fotograaf te bezichtigen.

Educatie

Bonte Vliegenvanger

foto: Johan Vos

Cursus vogelgeluiden, Reestdal Algemene introductiecursus vogelgeluiden. Gaat net iets dieper in op de algemene vogelsoorten dan de volgende twee cursussen. Cursusleider: Jan Visser. Cursusavonden woensdagen 11 en 18 april, 19.45 – 22.15 uur: Excursies zaterdag 21 april en zondag 13 mei, 07.00 – 09.00 uur op Takkenhoogte/Meeuwenveen. Locatie Informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel bij De Wijk. Kosten: € 15,--. Inclusief cursusmap en cd-rom.

Het informatiecentrum ’t Ende is gelegen aan Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk). Het centrum is dagelijks open van 1 april tot 1 november van 10.00 – 17.00 uur. Vogelcursus Elk voorjaar zingen de mannelijke vogels uit volle borst om een geschikt vrouwtje te lokken voor het stichten van een gezin. En zoals een ieder uit eigen ervaring weet: iedere vogel zingt daarbij zoals hij gebekt is. Met een beetje hulp zijn de zang en de verschillende contactgeluiden te herkennen en is het mogelijk om alleen met het horen van de zang te weten of het om een Merel of Zanglijster, Roodborst of Winterkoning gaat. Het Drentse Landschap organiseert voor jong en oud drie korte cursussen. U kunt zich hiervoor opgeven tijdens kantooruren bij Het Drentse Landschap, 0592-313552. De kosten kunnen op de eerste bijeenkomst contant worden afgerekend.

*Hans Colpa is medewerker voorlichting en educatie bij Stichting Het Drentse Landschap

Cursus vogelgeluiden, Hunzedal Een introductiecursus waarbij ook aandacht wordt besteed aan de watervogels van het Annermoeras. Cursusleider: Jos Bredek. Cursusavonden woensdagen 11 en 18 april, 19.45 – 22.15 uur. Excursies zaterdagen 14 en 21 april, 07.00 – 9.00 uur: Locatie Café ’t Keerpunt, Spijkerboor. Kosten: € 15,--. Cursus vogelgeluiden, Roden Een beginnerscursus vogelgeluiden speciaal voor kinderen (vanaf 9 jaar) en hun ouders/begeleiders. Cursusleider: Minte Mulder. Cursusmiddag Met quiz, zondag 15 april, 14.00 – 16.00 uur: Excursie Zondag 22 april, 08.00 – 9.30 uur. Locatie Gebouw Volkstuinencomplex De Vrije Tijd Tuinders aan de Westeresch (ingang tegenover Gamma), Roden. Kosten: € 5,--

Reisverslag Herman Wanningen, Albert Remmelzwaal en Eric van der Bilt*

Herstel van de Prut in Roemenië Vanaf 2003 zijn het Waterschap Hunze & Aa’s en Stichting Het Drentse Landschap nauw betrokken bij het ecologisch herstel van de rivier de Prut in Roemenië. Beide organisaties werden hiervoor door het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA) benaderd omdat ze veel ervaring hebben opgedaan met het opnieuw inrichten van het Hunzegebied. Op 5 oktober 2006 werd het project in Roemenië op feestelijke wijze en in aanwezigheid van de Nederlandse ambassadeur afgerond.

foto’s: Eric van der Bilt

Reisverslag

Het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA) werkt al sinds 1997 samen met Apele Romane, de nationale Roemeense waterbeheerder. Integraal waterbeheer is in Drenthe inmiddels gemeengoed, in Roemenië is dat geenszins het geval. Toch hecht men ook daar in toenemende mate belang aan een betere waterkwaliteit en bescherming tegen overstromingen. Veelal echter ten koste van de laatste restjes natuur. De noodzaak om meer aandacht aan het ecologisch herstel van riviersystemen te schenken, vormde de aanleiding om het Ciobarciuwetland project te starten. Tweederde van de kosten zijn gefinancierd door de Europese Unie (EU) binnen het PINMATRA programma dat als doel heeft om landen uit Midden en Oost-Europa te helpen bij het opzetten van een meer integrale benadering van onder andere watersystemen. De Prut is een rivier van 953 kilometer die ligt in het oosten van Roemenië. De rivier vormt de oostgrens met Oekraïne en Moldavië. Uiteindelijk voegt hij zich samen met de Donau en stroomt uit in de Zwarte Zee. Een zijrivier van de Prut is de Jijia die 222 km lang is. De kern van het samenwerkingsproject vormde de wens om in het stroomgebied van de Prut een aantal kleine wetlands (moerasgebieden) als een soort parelsnoer te herstellen. Het Ciobarchiu-wetland, gelegen langs de Jijia, vormde een eerste proeve van bekwaamheid. Kennismaking

Onze eerste kennismaking met Roemenië vond in het najaar van

2003 plaats. We hobbelden met 4 flinke Nederlanders opgevouwen in een rammelende Dacia in 7 uur van Boekarest naar de oude hoofdstad van het vroegere Moldavië, de stad Iasi. Tot diep in de nacht kon je op de door hitjes getrokken karren stuiten wat meermalen tot levensgevaarlijke situaties leidde. Roemenië maakte een buitengewoon arme en ongeordende indruk. Bizarre verlaten industriecomplexen en grote verlaten akkers die zomaar vanuit het niets opdoemen in het landschap. De mensen leefden vaak van hun moestuintjes en hadden nauwelijks werk. Om te overleven trokken velen uit de verpauperde steden weer terug naar hun vroegere dorpen. De landbouwgronden waren opvallend vruchtbaar en vlak, maar nauwelijks in gebruik. Het is duidelijk dat Roemenië, wanneer de landbouw zich in moderne zin zou ontwikkelen, in potentie een enorme produktie van maïs en granen zou kunnen leveren. De hoofdstad Iasi is een typisch Midden-Europese stad, vol met herinneringen aan het vroegere Habsburgse rijk. Grote vervallen overheidsgebouwen en stadvilla’s. De stad heeft een oude maar grote universiteit en het bruiste er van de jonge mensen. Watersysteem

We werden enorm gastvrij door de mensen van Apele Romane ontvangen en gebruikten de eerste dagen om grip te krijgen op de lokale situatie. Naast het inzetten van onze kennis en ervaring vonden wij het een uitdaging om zo’n nieuw riviersysteem te leren begrijpen. De Prut en haar zijrivier de Jijia stromen door een heuvelachtig

Moldavië Iasi Ciobarciu

Roemenië

Boekarest

kleilandschap dat gevormd is door de vroegere en opgedrukte bodem van de Sarmatische binnenzee. Van ruimtelijke ordening was nauwelijks sprake. Beken en rivieren stroomden in veel te nauwe beddingen door dorpen en steden. Midden in het rivierdal kon je enorme varkensfokkerijen aantreffen en immense vuilstorten. Het hele landschap was ontbost, aangeploegd en niet zelden overbegraasd. Wanneer het regende of wanneer de sneeuw in het voorjaar smolt, dan stroomde het water in modderstromen naar de laagste plekken. Men had alle watergangen rechtgetrokken met verwoestende gevolgen. Bij hoge afvoeren raasde het water naar de Zwarte Zee, alles op haar weg meesleurend. De rivieren hebben zich soms tien tot vijftien meter diep ingesneden,

foto: Eric van der Bilt

waardoor de grondwaterstanden sterk zakten in de zomer en er geen water meer voor vee en mensen overbleef. Alle megalomane drainage- en irrigatiewerken die men in de tijd van Ceaesescu had aangelegd functioneerden niet meer.Veelal omdat de pompen en het metaal waren gestolen. De rivieren werden bedijkt zonder enige ruimte in de bedding over te laten voor hoge waterstanden. Overal in het gebied zijn reservoirs gemaakt om het water voor de droge zomers vast te houden. Om mensen tegen overstromingen te beschermen zijn soms duizenden hectares ingericht als polder.Van de oorspronkelijke natuur is eigenlijk niets meer over. Nog tot in de zeventiger jaren van de vorige eeuw had de toen nog meanderende rivier alle ruimte om kilometers brede vloedvlakten te overstromen. De zomermaanden daarna droogde dat wetland langzaam op waardoor er een buitengewoon rijk moerasvogelbiotoop bestond. De Prut vormde een belangrijke migratieroute voor vogels tussen de Donaudelta en Noord-Europa. Daar is nu helemaal niets meer van over. De kleine wetlandreservaten die men als parelsnoer weer wil realiseren, beogen een deel

van deze oude vogelrijkdom te herstellen.

den dat er meer dan 400 eigenaren waren. Die soms onvindbaar bleken. Of geen geldige waardepapieren bezaten. Er bleek vervolgens in Roemenië geen kadaster te bestaan en ontbrak een notariaat zoals wij dat kennen. Alleen dankzij de ongelofelijke inspanningen van onze Roemeense collega’s werd uiteindelijk toch de meeste grond gekocht en wel voor een prijs van € 300,-- per ha. Ciobarciu-wetland

Doelen

Voor het project hebben het Waterschap Hunze & Aa’s en Stichting Het Drentse Landschap een aantal doelen opgesteld. Zo werd de betrokken collega’s van Apele Romane de mogelijkheid geboden om zich te scholen in het ecologisch benaderen van een watersysteem. De opleiding werd door het RIZA verzorgd. Tegelijk werd een communicatietraject opgezet richting de bevolking, de overheden en de kennisinstituten. Beide doelstellingen werden ook gerealiseerd. Met als kroon op het werk het in oktober 2006 in Iasi gehouden eindsymposium dat zelfs in Nederland aandacht kreeg. Meer praktische doelen, zoals het opengraven van circa 30 km van de dichtgeslibde Oude Jijia rivier om de watertoevoer te herstellen, bleken minder eenvoudig. Het meeste werk leverde evenwel het aankopen en inrichten van het eerste voorbeeld-wetland van Ciobarchiu. Het leek allemaal zo simpel: 250 ha land aankopen in een verlaten polder die ooit aangelegd was als beveiliging tegen de overstroming. Niemand had echter kunnen bevroe-

Tussen de dorpen Costuleni en Priscecane lag een oud bedijkt poldergebied. Bedoeld om bij hoge afvoeren het water van de Jijia en een tweetal beken te kunnen opslaan. Het systeem heeft, zoals zoveel in het communistische Roemenië, nooit gefunctioneerd. Er werd nu en dan wat klei gegraven om stallen van te bouwen, wat riet gesneden, gevist en vooral gegraasd door vee. Dit laatste gebeurde door onthutsend armoedige schepersfamilies, maar ook met paarden en koeien uit de dorpen. In de winter van 2003 was het vrijwel ondoenlijk om het gebied te bereiken. De toestand van de wegen was dermate schrikbarend dat al snel de vraag opriep of een fatsoenlijke weg voor de dorpelingen niet een hogere prioriteit moest hebben dan een nieuw natuurgebied... Er werd een plan gemaakt voor het wetland waarin werd vastgelegd dat de Jijia weer moest meanderen, dat bij hoog water een deel van de polders moest inunderen en dat de oppervlakte aan lage natte plekken moest worden vergroot. Een en ander in combinatie met het verhogen van de gradiëntrijk-

Reisverslag

dom – afwisseling tussen hoog en laag, nat en droog, kaal en begroeid – in het gebied. Naast het ontwikkelen van nieuwe natuur werd vooral waterberging nagestreefd. Op 5 oktober 2006 werd het project feestelijk door de Nederlandse, uit Drenthe afkomstige, ambassadeur Jaap Werner geopend. In zijn woorden een schoolvoorbeeld van een samenwerkingsproject. Tot slot...

foto: Eric van der Bilt

Het project heeft ons veel geleerd. Over het RIZA, het Waterschap Hunze en Aa’s, over ecologie en draagvlak, over Apele Romane en onszelf. Het heeft veel opgeleverd: geschoolde mensen in Roemenië, een bredere kijk op het omgaan met water en een eerste

parel langs de Jijia. De Hunzevisie en onze projecten in het Hunzedal hebben menigmaal als voorbeeld gediend. Al met al kunnen we dus tevreden zijn over onze gezamenlijke inzet. Al blijft de zorg over hoe het verder zal gaan, want dat weet je in Roemenië nooit. Gelukkig zullen de mensen van de ambassade in Boekarest het project samen met het RIZA de komende jaren volgen. De laatste dagen van ons verblijf sloten we af met een excursie in de Donaudelta. Bijna drie keer zo groot als Drenthe. Met enorme watergangen, besloten meren, wilgenbroekbossen en immense rietmoerassen. Soms steeg de waterstand 3 à 4 meter hetgeen in een waterberging van wel 20 miljard m3 water resulteert. Over waterber-

ging gesproken! We voeren door de delta, omringd door Zeearenden, Kwakken, Ralreigers, Grote en Kleine zilverreigers, Purperreigers, Reuzensterns, Witoogeenden, IJsvogels, Dwergaalscholvers, Slechtvalken,Visarenden, Gele en Kroeskoppelikanen. Op de terugreis naar het vliegveld werd het ons duidelijk dat zelfs de afgelopen 3 jaar Roemenië met sprongen vooruit is gegaan. Het straatbeeld was nu al anders en dat biedt hoop voor de toekomst. Drs. H.Wanningen is aquatisch ecoloog bij het Waterschap Hunze en Aa’s: Dr. ir. A.J. Remmelzwaai is senior adviseur bij het RIZA Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur van Stichting Het Drentse Landschap.

De vallei van het stroomgebied van de Prut en de Jijia. Op de achtergrond het berglandschap van Moldavië.

Fauna

Vroeger een zeldzame verschijning Henk M.Luning*

me verschijning zijn geweest. Dit blijkt uit de Tegenwoordige Staat van Drenthe (1792/1795) waar wordt gezegd dat ze slechts sporadisch voorkomen. Bij de tussen 1803 en 1808 in Drenthe ingeleverde schadelijke dieren bevonden zich slechts twee Dassen. Daarna horen

Archief HDL

we lange tijd niets meer van het dier.

Fretjagers die in het Lheederzand op konijnenvangst waren vingen in 1866 tot hun grote verrassing een Das van 26 pond. Twee kooplieden boden er fl. 10.- (zo’n € 4,50) voor. De Drentse en Asser Courant die vaak opmerkelijke zaken vermeldt, zwijgt vervolgens weer enige jaren in alle talen over de Das. De reden daarvan was misschien dat slechts een enkeling ooit een schim van het onbekende wezen waarnam en dat leidde vervolgens wel eens tot grote consternatie. In maart 1882 werd in Gieten beweerd dat zich in het bos bij het Zwanenmeer in een groot hol een vreemdsoortig dier schuilhield. Naast de ondergrondse woning bevond zich een eikenstobbe waartegen blijkbaar was gewreven en enig haar kleefde.Volgens de sporen moest het beest wel op grote voet leven, omdat de prenten de omvang hadden van een kinderhand. Hoewel niemand het geheimzinnige dier had gezien, kwamen er meer dan honderd nieuwsgierigen op af. Sommigen dachten dat het een Beer moest zijn, anderen beweerden dat het een Das was die hier woonde. Dierentuin

Een half jaar later probeerden de

Eexters alsnog een tipje van het mysterie op te lichten. In Eext was men al langer in de veronderstelling dat in de omtrek van het dorp een vreemd beest vertoefde. Wel tien mensen uit Eext hadden het monster in een flits gezien. Het duurde echter tot oktober 1883 voordat Jacob Peeks bij het Zwanenmeer een Das bemachtigde. Het bleek een mannetje te zijn van 10 kilo en hij werd ten huize van de kastelein Vorenkamp in Gieten ter bezichtiging gesteld, waarbij de meest biedende zich eigenaar mocht noemen. Het is vrij zeker dat het dier in de juist opgerichte dierentuin in het Asserbos terecht kwam. Duidelijk is dat zich bij het Zwanenmeer een dassenburcht bevond. De arbeider G.Tingen ving op dezelfde plaats in 1896 weer een levende Das en dit bewees dat de burcht nog steeds werd bevolkt. Klopjacht

Het gebeurde in Drenthe vaker dat een vreemdsoortig roofdier de hele gemeenschap in zijn ban hield. Zo dacht men in 1883 in Dwingeloo dat zich in de omgeving een Beer of een Wolf ophield. De verhalen over deze dieren die in een ver verleden in Drenthe hebben geleefd, waren

blijkbaar nog steeds in herinnering. De jagers van het dorp en een grote schare gewapend met vorken en andere moordwerktuigen trokken in alle vroegte naar Eemster om een drijfjacht te beginnen die zonder resultaat eindigde. Het is heel goed mogelijk dat de ontstane commotie ook hier door een Das is veroorzaakt. De Zuidlaarders hadden wat dit betreft in 1884 meer succes; ze vingen in een dennenbos een oude en twee jonge Dassen. Wat er na het tentoonstellen met de dieren gebeurde is niet bekend. In 1886 kwam Eext weer in beeld omdat een jachtopziener vermoedde het hol van een Das te hebben ontdekt. Met hulp van een aantal Eexters ging hij aan het graven en werd er inderdaad een Das buitgemaakt. Een paar dagen later trokken ze er weer op uit om een hol dat wegens invallende duisternis was overgebleven, te onderzoeken. Nu was het resultaat twee Dassen waarvan één door de meegebrachte windhonden werd verscheurd. Bescherming

In de zomer van 1886 werden onder Schoonloo twee jonge Dassen buitgemaakt die men in gevangenschap in leven probeerde te houden. Na een jaar werd er in Schoonloo opnieuw een dassenhol ontdekt. Eén Das werd levend in een kist gevangen waarin het dier naar Engeland werd uitgevoerd! Vermoedelijk hebben de twee eerder gevangen dieren dezelfde weg gevolgd. “Zo de dassen herwaarts zijn gekomen in de verwachting hier meer vredelievend dan in Eext te worden ontvangen, hebben zij zich hierin wel bedrogen”,

foto: Fotonatura

De Das moet voor de grote aanplant van bos in Drenthe een zeldza-

Fauna

De Das gaf de Drentse krant haar mening over deze gebeurtenis. In 1888 werd met een hooihaak nog een moeder met haar baby uit een burcht gehaald. In dit geval werd de Das lopend aan een touw mee naar het dorp gebracht. De krant zegt hierover: “ bij haar jong legde zij de grootste blijken van moederliefde aan de dag, want als de oude het lopen weigerde werd het jong, dat inmiddels dood was, een eindweegs vooruit geworpen, waarna de moeder het snel naliep.” Hoe de stand van de Das in de vorige eeuw in Drenthe was, is niet bekend, maar wel werden er nog Dassen buitgemaakt, zoals in Havelte (1902), Diever (1931), Gasselte (1933), Zwinderen (1939), Sleen (1949) en Norg (1959). In het maandblad Drente van maart 1932 hield J.de Robé een warm pleidooi voor de bescherming van het dier dat op dat moment in ons land bijna was uitgestorven. Pas in de Jachtwet van 1954 werd de Das niet langer als schadelijk wild beschouwd en werd het dier enige bescherming geboden. Nadat de Das eind vorige eeuw in Drenthe weer werd ingevoerd, kwam een gunstige ontwikkeling op gang waardoor het dassenbestand nu zelfs mogelijk groter is dan in de negentiende eeuw.

* H.M. Luning is amateur-historicus.

Stichting Drentse Oude Kerken

Olav Reijers*

De hervormde kerk van Westerbork Het zijn spannende tijden voor de hervormde kerk van Westerbork. De Hervormde en Gereformeerde gemeente zijn een federatie aangegaan en slechts één van beide kerkgebouwen zal gebruikt worden als plaats voor de kerkdienst. De gereformeerde kerk kan veel meer bezoekers herbergen, maar het gebouw van de Hervormde gemeente is een prachtig monument met een geschiedenis die al 800 jaar

Fragment van de twaalfarmige kroonluchter met het wapen van de familie Nysingh en het jaartal 1783. Langs de randen is de naam van de schenker Albert Nysingh te lezen.

In 1206 geeft de bisschop van Utrecht een kostbaar geschenk aan de abt van het klooster in Ruinen: de kerk van Beilen met een ‘cappella’ te ‘Burch’, de oude naam voor Westerbork. Westerbork viel toen nog onder Beilen maar werd later die eeuw een zelfstandige parochie met een eigen pastoor. Daar hoorde natuurlijk een eigen kerk bij, waarschijnlijk eerst van hout maar halverwege de 14e eeuw verrees een stenen kerk.Van die eerste stenen kerk is alleen nog de onderste helft van de toren over, herkenbaar aan de grote bakstenen uit die tijd. In de 15e eeuw werd tegen de oude toren de huidige gotische kerk gebouwd. De kerk had een voor die tijd in Drenthe gebruikelijke vorm. Het is een zogenaamde eenbeukige kerkruimte. Dat wil zeggen dat de kerk in de lengterichting niet door zuilen is onderverdeeld in een schip met een of meer zijbeuken. De kerk is aan de oostzijde afgesloten door een driezijdig koor en heeft in de zijmuren de voor de gotiek zo kenmerkende spitsboogvensters. Omdat de muren door deze grote vensters aan draagkracht verliezen, zijn aan de buitenzijde steunberen aangebracht die het gebouw meer stevigheid geven.

Vele gedaantes

Zoals bij alle middeleeuwse kerken is ook aan de kerk van Westerbork door de eeuwen heen veel gesleuteld. Alleen al van de laatste tweehonderd jaar zijn ons een vijftal verbouwingen bekend en het zal in de eeuwen daarvoor niet anders zijn geweest. Zo dateert de bovenste helft van de toren uit het eind van de 18e eeuw, duidelijk herkenbaar

foto: Drents Plateau

terug gaat.

aan een ander soort baksteen, en is het dak van de kerk ooit ruim twee meter verlaagd. En alleen al in de afgelopen honderd jaar is het interieur driemaal van kleur veranderd. De hoofdingang van de kerk bevond zich vroeger niet onder de toren maar in een zijmuur van de kerk. Een indruk daarvan krijgen we nog bij een schilderij van de bekende Drentse schilder Reinhart Dozy (1880-1947) dat zich nu in de kerk bevindt. Het toont een aantal vrouwelijke kerkgangers die de kerk door dit portaal verlaten. Het portaal had in de tijd van Dozy – het schilderij dateert van omstreeks 1916 – nog een prachtige witte bepleistering zodat het duidelijk afstak tegen de bakstenen kerk. Bij de eerstvolgende restauratie werd de pleisterlaag verwij-

Stichting Drentse Oude Kerken

derd, waarschijnlijk omdat in de mode van die tijd de eerlijke, ruwe baksteen mooier werd gevonden. Zo zegt een restauratie vaak meer over de opvattingen uit de tijd zelf dan over het oorspronkelijke uiterlijk van het gebouw.

Het schilderij van Reinhart Dozy ‘Kerkuitgang Westerbork’ uit 1916 met het toen nog witgepleisterde zuidportaal.

In de kerk hangt nóg een schilderij van Dozy, uit 1913, dat hetzelfde witgepleisterde portaal toont, nu met een vrouw ervoor die letterlijk voor een dichte deur staat; de dienst is al begonnen. De schilderijen zijn bijzonder vanwege hun artistieke waarde maar meer nog vanwege hun plaats. Het gebeurt zelden dat niet-religieuze afbeeldingen zo’n prominente plaats krijgen in een kerkgebouw. Een ander opmerkelijk verhaal betreft het orgel. Omdat het kerkbestuur weinig te besteden had maar wel graag een orgel wilde, besloot het in 1862 een tweedehandsje te kopen dat dienst had gedaan in de kerk van het Friese Beetgum. Pas bij de restauratie van het orgel rond 1980 bleek het na archief onderzoek om een volstrekt uniek exemplaar te gaan. Het orgel is in 1726 gemaakt door de bekende orgelbouwer Christian Müller, met pijpen die waarschijnlijk nog ouder zijn. Er zijn in ons land maar een paar orgels van zijn hand bekend, waaronder dat in de St. Bavokerk te Haarlem. Kroonluchters

De kerk had vroeger niet alleen een religieuze functie maar vormde ook het middelpunt van het maatschappelijk leven. Het was een plek om te zien en gezien te worden. De mate waarin

foto: Drents Museum

Uniek orgel

een persoon of familie zichtbaar was in de kerk zei iets over de maatschappelijke positie. Een van de meest aanzienlijke families in het dorp was de familie Nysingh. Leden van deze familie hebben generaties lang hoge bestuurlijke functies in Drenthe bekleed waaronder het ambt van schulte in Westerbork, de voorloper van de burgemeester. Dit is terug te vinden in de kerk. Buiten ligt de monumentale grafzerk die de grafkelder van de familie afsluit, met een nu volkomen onleesbaar opschrift. En in het koor hangt een prachtige kroonluchter met drie wapenschildjes van de familie Nysingh en het jaartal 1783, het jaar waarin Albert Nysingh dit kostbare voorwerp aan de kerk schonk. De tweede, bijna identieke, kroonluchter in het koor bewijst dat dit gebruik nog springlevend is. Hij werd in 1985

aangeboden door een commissie van vrouwen binnen de kerk, betaald uit de opbrengst van zelfgemaakte producten. In de luchter staat de tekst: ‘Door verkoop van ons handenwerk deez’ kroon geschonken aan de kerk: 23-6-1985’. Na 800 jaar staat de hervormde kerk van Westerbork nog steeds middenin het maatschappelijk leven, als trots bezit van de nieuwe kerkgemeente.

* Drs. O. Reijers is directeur van het Drents Plateau.

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van de Stichting Oude Drentse Kerken.

De kracht van water

Kijk voor meer informatie op www.wmd.nl

Een eindje om met Het Drentse Landschap

Bertus Boivin / Eric van der Bilt

Wandelroute

Bosgebied

Exloërkijl

bij Tweede Exloërmond

Exloërkijl

Tussen Tweede Exloërmond en Valthermond ligt het 70 hectare grote bosgebied Exloërkijl. Wellicht verwacht u hier geen natuur, maar we beloven u dat u zult opkijken onderweg! Langs de bospaadjes, over de graslandjes, langs de begroeide oevers van de wijken en over de zandkoppen hebben we regelmatig tegen elkaar gezegd hoe onverwacht mooi dit gebiedje is. Exloërkijl is een interessant voorbeeld van de mogelijkheden van het ontwikkelen van nieuwe ‘gebruiksnatuur’ in gebieden waar je niet onmiddellijk vanwege hun natuurlijke schoonheid aan zou denken.

6 5

7 8 9

4 3

START

2 Voorbij het grasveld aan uw rechterhand neemt u het pad naar rechts. U loopt langs een heuveltje met heide bij de grote plas. Op de driesprong gaat u linksaf. Het bosgebied Exloërkijl werd begin jaren zeventig aangelegd als ‘landschapselement’ door Staatsbosbeheer rond een grote zandafgravingsplas. Deze waterpartij was ontstaan toen er grote hoeveelheden zand nodig waren voor het dempen van de kanalen in onder andere Tweede Exloërmond en Valthermond. Provincie en gemeenten kozen er destijds geestdriftig voor om vanwege de toenemende verkeersdruk tientallen kilometers kanaal in de Drents-Groningse Veenkoloniën te dempen. Monden en wijken veranderden in brede wegen waar het verkeer ongehinderd zijn gang mocht gaan. Karakteristieke veenkoloniale dorpen hebben in die tijd veel van hun oorspronkelijke karakter verloren. 3 Het pad komt over een grasveldje bij het fietspad uit. U moet daar rechtsaf. Het bos van Exloërkijl is indertijd bij wijze van spreken op de tekentafel aangelegd: hier een vak eiken, daar rijen ber-

ca. 1910 >

Hooibeestje

foto: Geert de Vries

1 Loop over de parkeerplaats naar het asfaltpaadje en ga op de driesprong linksaf. Links van het fietspad ziet u een van de tientallen wijken die bij het ontstaan van Tweede Exloërmond in 1853 vanuit het Zuiderdiep de Boervenen in gegraven werden. Tijdens de wandeling komt u in totaal langs drie wijken. Als afstand tussen twee wijken werd 170 meter aangehouden. Het bosgebied is aangelegd op de veenplaatsen 75, 76, 77 en 78. De telling begon aan de kant van het Stadskanaal.Voorbij de wijken van Tweede Exloërmond beginnen de wijken van Valthermond. Op de kaart is goed te zien dat het ontstaan van de kanalenstelsels in de Exloër en de Valther Venen niets met elkaar te maken had en dat de wijken dan ook niet in elkaars verlengde lagen. Het achtervoegsel ‘kijl’ in Exloërkijl duidt op het schuin toelopen van stukken land, in de streektaal meestal een ‘kiel’ genoemd. Denk aan De Kiel bij Schoonoord en de Kielster-Achterweg langs de Drents-Groningse grens. Achter Exloo lag de Kijl tussen de west-oost gerichte landjes langs het Achterste Diep en de noord-zuid verveningen van Exloërmond en Valthermond.

Exloërkijl Lengte route 4,5 km. Benodigde tijd 1 à 1,5 uur. Begaanbaarheid paden Redelijk te belopen in alle jaargetijden. Honden Toegestaan mits aangelijnd.

foto: Bertus Boivin

Startpunt Picknickplaats aan de weg Exloërkijl Zuid ter hoogte van de bushalte Visplas.

Archief HDL

Openbaar vervoer Vanaf station Emmen te bereiken met lijntaxi Connexxion (bushalte Visplas Exloërkijl Zuid). Zie www.9292ov.nl of bel (0900) 9292.

ken, verderop een vak met Essen. Op de mooiste plekken tekenden de landschapsarchitecten Abelen die daar konden uitgroeien tot enorme bomen. Onderweg zult u nog steeds veel ‘kunstmatigs’ in het bos tegenkomen. Op sommige plaatsen waant u zich op een in Engelse landschapsstijl aangelegde buitenplaats. Het Drentse Landschap is niet van plan nadrukkelijk in te grijpen in het gebied. De ervaring leert dat je zo’n bos het beste zijn eigen gang kan laten gaan. Een bos kiest zijn eigen richting en ritme en trekt zich daarbij maar bitter weinig van de mens aan. Onderweg ziet u plantvakken waar de bomen na dertig jaar niet veel verder gekomen zijn dan vuistdikke exemplaren. In zo’n bosje zullen na verloop van tijd veel onderstaande bomen het loodje leggen waarna de natuur er die soorten de kans geeft die zich ter plekke beter op hun gemak voelen. Kenners van het bos zien in de spontane opslag van Hulst een teken dat in Exloërkijl inmiddels een steeds natuurlijker bos aan het ontstaan is.

6 Voorbij de volgende wijk gaat u schuin rechtsaf de open vlakte over naar de bosrand. Het pad loopt eerst evenwijdig aan het water. U loopt langs een nieuwbouwwijkje van Tweede Exloërmond waar men gebruikgemaakt heeft van het water in de wijken. Het veld langs het water vormt jaarlijks het toneel van het Theaterfestival dat elk jaar in augustus of september als onderdeel van het Stratenmakersfestival/ Mondkersmarkt plaatsvindt (www.straten makersfestival.nl). U komt nu in het oostelijke gedeelte van het bosgebied Exloërkijl. Het werd een aantal jaren later aangelegd dan het westelijke gedeelte waar we tot nu toe hebben gelopen. U merkt het onmiddellijk aan de bomen die hier beduidend jonger zijn.

4 In het bosje verlaat u het fietspad in de bocht door het pad rechtsaf te nemen. Hou vervolgens op de driesprong links aan.

8 Bij de wijk aangekomen gaat u linksaf. Vervolgens gaat u ter hoogte van de dam linksaf het bos weer in.

5 Blijf het pad door het bos en over de grasveldjes volgen. U komt bij een picknickbank uit. Daar neemt u het pad rechtsaf dat met een haakse bocht richting de bebouwing van Tweede Exloërmond loopt. Het pad komt bij het water uit. Daar loopt u rechtsaf langs het water.

9 Aan het eind van het pad gaat u rechtsaf. (Als u even naar de waterpartij recht voor u toe wil, kunt u het beste even een stukje naar links.) Het pad brengt u over het hoogste gedeelte van Exloërkijl. Het Bourtangermoeras dat na afloop van de laatste ijstijd het gebied tussen de Hunze

7 Ga in het bos op de driesprong rechtsaf. Als u daarna op de volgende driesprong opnieuw rechtsaf gaat, komt u weer bij de wijk uit.

en Westerwoldse Aa vulde was niet één grote laagvlakte, maar een reliëfrijk landschap. Toen de Hunzelaagte zich met veen begon te vullen, staken de dekzandruggen een tijdlang als eilandjes boven het moeras uit tot het hoogveen ook de laatste oneffenheden afdekte. Tot de hoogste ‘toppen’ in de Hunzelaagte hoorde de dekzandrug van Exloërkijl die indertijd de waterscheiding vormde tussen het beekdal van de Hunze – het Achterste Diep – en dat van de Westerwoldse Aa – het Pagediep. De ontginning van de venen heeft de oude beekdalen helemaal op de kop gezet en het water nieuwe wegen geboden. Dichter bij de Hondsrug is Het Drentse Landschap in het kader van het Hunzeproject bezig met de herinrichting van de Zoersche Landen in de bovenloop van het Achterste Diep. Aan de voet van de Hondsrug is daar een groot gebied ingericht als onder meer elzenbroekbos. 10 U volgt het pad een eind. Het wordt een sparrenlaantje.

Vervolgens gaat u op de driesprong linksaf. U komt aan de bosrand uit en gaat rechtsaf. Langs de bosrand wordt het enorme contrast zichtbaar tussen de beschutting van Exloërkijl en de onafzienbare aardappelakkers van de Drents-Groningse Veenkoloniën. Tegenwoordig wordt er veel gesproken over de aanleg van landgoederen in het veenkoloniale gebied. Exloërkijl bewijst hoe snel en overrompelend de natuur zelfs het saaiste en leegste landschap naar haar hand weet te zetten. Hoewel, zouden we deze weidsheid écht willen missen… 11 Neem het eerste pad rechts (bij een groep sparren). Ga daarna op de driesprong links. Het pad komt weer bij de wijk uit. Daar gaat u linksaf naar de doorgaande weg. 12 Ga aan de overkant van de wijk weer rechtsaf en neem na zo’n vijftig meter een klein paadje door het bos naar links.

foto: Johan Vos

Exloërkijl

Mooie mannen op de plas De visplas van Exloërkijl fungeert als overwinteringsplek van honderden watervogels, in overgrote meerderheid Wilde eenden. We zijn snel geneigd onze aandacht aan zeldzamer vogelsoorten te schenken - er zijn naar schatting een miljoen Wilde eenden in Nederland maar de Anas platyrhynchos blijft een opvallende verschijning. De kop van het mannetje is glanzend groen. Hij heeft een witte halsband, een bruine borst, twee gekrulde zwarte veertjes aan de staart en voor de rest een grotendeels grijs verenpak. Het vrouwtje is onopvallend bruin met donkere vlekken en weet zich prima aan de wallenkant te verstoppen. Wat veel mensen niet weten, is dat ook het mannetje aan het eind van de zomer zijn fraaie verenkleed verliest en er dan uitziet als een wat donker gekleurd vrouwtje. Enige tijd later, in het najaar, komen de mannelijke kleuren dan weer terug. Vanaf dat moment worden de paartjes gevormd. Niet zelden laat een aantal heren de keuze op hetzelfde vrouwtje vallen en is het een tijdje buitengewoon onrustig op het water…

13 U komt uit bij een zandweg door het bos. Ga daar rechtsaf. U loopt nu langs de oostkant van de visplas. Ter hoogte van het eilandje kunt u uw weg vervolgen langs een klein paadje dat de oever volgt. Het paadje brengt u naar het zandheuveltje bij punt 2 in de route vanwaar u terugloopt naar het startpunt.

In de laatste ijstijd joegen poolstormen in deze streken het zand over de kaalgevroren vlaktes. Sommige plekken werden bedekt met dikke lagen fijn zand. Ook hier in Exloërkijl heeft zich zo’n hoge dekzandrug gevormd. Toen een halve eeuw geleden voor het dempen van de kanalen zand in exploitabele hoeveelheden dicht aan de oppervlakte nodig was, hoefde men dan ook niet lang na te denken.

Dagblad van het Noorden Paaswandelingen bij het Drentse en Groninger Landschap Groningen

Drenthe

• Schans Bourtange

• Hijkerveld

Tijd: 13.30 tot 16.00 uur Vertrekpunt: informatiecentrum Het Groninger Landschap in de vesting (Bisschopsweg 9 in Bourtange) Bij voldoende belangstelling is er een speciaal programma voor kinderen

• Oosterpolder

Tijd: 6.30 tot 8.00 uur Vertrekpunt: Hoek Ruigelaan - Oude Middelhorst in Haren

• Leekstermeergebied

Tijd: 10.00 tot 12.00 uur Vertrekpunt: Informatiepaneel aan de Hooilanden 12 in Lettelbert

• Ennemaborgh

Tijd: 13.30 tot 15.30 uur Vertrekpunt: werkschuur aan de Hoofdweg 100a in Midwolda

• Pieterburen

Tijd: 14.00 tot 16.00 uur Vertrekpunt: Waddencentrum, Hoofdstraat 83 in Pieterburen Aanmelden is gewenst

Tijd: 14.00 tot 15.30 uur Vertrekpunt: kraam van Het Drentse Landschap bij de schaapskooi Hijkerveld. De kooi is vanaf het dorp Hijken met bordjes aangegeven. Wandelen op eigen gelegenheid. Gezinnen met kinderen kunnen meedoen met de kinderspeurtocht ‘Sporen van leven en dood’.

• Stapelerveld bij De Wijk

Tijd: 14.00 tot 16.00 uur Vertrekpunt: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel bij De Wijk

• Groote Zand bij Hooghalen

Tijd: 14.00 tot 16.00 uur Vertrekpunt: informatiepunt op parkeerplaats Herinneringscentrum Kamp Westerbork aan de weg van Hooghalen naar Amen

Voor meer informatie: Kantoor van de Stichting Het Drentse Landschap, telefoon (0592) 31 35 52 (Hans Colpa) of kijk op www.drentslandschap.nl.

Voor meer informatie: Kantoor van de Stichting Het Groninger Landschap, telefoon (050) 313 59 01 op werkdagen van 9.00 tot 17.00 uur of kijk op www.groningerlandschap.nl.

foto: Joop van de Merbel

Op 2e paasdag, maandag 9 april, vinden weer de traditionele Paaswandelingen plaats in Drenthe en Groningen. Samen met het Dagblad van het Noorden kunt u onder begeleiding van een gids in verschillende natuurgebieden van de stichtingen Het Drentse en Het Groninger Landschap gaan wandelen.

Erfgoed

Op een ruim boerenerf is altijd een plek voor een boom, een houtwal, een takkenwal, een singel of zelfs een bosje. Historisch gezien was hout functioneel: men had het overal voor nodig. Het werd gebruikt als brandstof, voor gereedschap, voor afscheidingen of om rommel aan het zicht te onttrekken. De bomen en bosjes werden bovendien nog eens gebruikt door amfibieën, vogels, egels en kleine zoogdieren, vlinders en andere insecten. Zij vonden in de bosjes altijd wel een lekker plekje om te scharrelen en te schuilen.

Janny Oudega*

Creëer een vogelparadijs op het

Boeren hebben tegenwoordig steeds grootschaliger bedrijven. Het hout is niet meer echt nodig. Bomen en struiken worden vaak slecht onderhouden of zelfs helemaal opgeruimd. Jammer, want hierdoor wordt het steeds lastiger om te achterhalen waar vroeger het hout stond en welke soorten er voorkwamen.Verwaarloosde bomen en houtopstanden zijn heel goed weer in het gareel te krijgen. Een flinke snoeibeurt, verdeeld over een paar jaren, doet wonderen. En dan gebeurt wat we graag willen zien op het platteland: de vogels laten zich weer horen en zien tot ieders plezier. De Buizerd imponeert in de hoge eik, het Winterkoninkje en de Heggenmus scharrelen op de lage takken van de Hazelaar en de kleine Roodborst zoekt insecten tussen het blad op de grond.

foto: Joop van de Merbel

foto: Geert de Vries

Van links naar rechts: Heggemus Koolmees en Roodborst

Bij tellingen op erven bleek dat meer dan 40 soorten in dit biotoop als broedvogel kunnen voorkomen. Elke vogelsoort heeft haar eigen ‘niveau’ waarop ze actief is. Soms trekt een troepje Staartmezen met veel sie-sie-sie geluiden van struik naar struik. En let u ook eens op de verschillende mezensoorten en vliegenvangers als ze druk bezig zijn met de insectenjacht. De Grote bonte specht vertoeft graag in de dode berk en de Ringmussen beleven er veel plezier aan als ze in de struiken achter elkaar aan zitten. Andere soorten die graag gebruik maken van het groen op het boerenerf zijn Zwarte roodstaart,Vink, Tjiftjaf, Fitis, Kneu, Geelgors en Groenling. Vogelparadijs

Een belangrijk advies voor mensen

die met hun boerenerf aan de slag willen: houdt de natuur dicht bij huis en wees zuinig op wat er nog staat. Moet er veel nieuw geplant worden, kies dan bomen die hoog kunnen worden met daaronder lagere struiken. Besdragende inheemse soorten als Lijsterbes, Meidoorn en Hondsroos zijn extra aantrekkelijk voor doortrekkende zangvogels. Struiken met stekels als Meidoorn en Sleedoorn leveren veilige nestgelegenheid en beschermen zangvogels tegen roofdieren als katten en Sperwers. Als het erf wat te klein is voor veel bomen en struiken maak dan op een paar vierkante meter met klimplanten als Kamperfoelie, Hondsroos en bramen een klein oerwoudje. Met wat nestkasten erbij voor verschillende vogelsoorten wordt het erf een waar vogelparadijs.

De voorbereidingen voor de renovaties van de synagoge Zuidlaren en het kerkje Gieterveen lopen ten einde. De plannen liggen klaar, de bouwvergunningen zijn aangevraagd. De financiering moet nog rond waarbij de situatie rond Gieterveen het meest zorgen baart. Het bestuur van de SODK heeft, na een verzoek daartoe vanuit Gasselte, besloten om ook met gemeenten van kerken die niet in ons eigendom verkeren, op voorzichtige wijze te gaan samen werken. Met name op het punt van de verbreding van sociaalculturele betekenis van de kerken. Een spannende nieuwe stap.

foto’s: Adriana

Vogels kunnen ook op een andere manier ‘gelokt’ worden. Laat openingen in hokken en schuurtjes voor bijvoorbeeld Kerkuil (plaats een kerkuilenkast!) of Boerenzwaluw. Laat een hoekje met wilde planten een beetje verruigen, één keer per jaar maaien is genoeg. Insecten en kleine zoogdieren hebben daar weer plezier van. Een rommelhoekje met wat brandnetels, oude dakpannen en rasterpalen is eveneens een eldorado voor allerlei dieren. Wees niet al te netjes, laat her en der hoopjes takken en bladeren liggen. Zorg voor een drinkbak, eenvoudigweg door een cementkuip in te graven en een stuk hout op het water te laten drijven. Natuurlijk is een poeltje met een flauw talud ook een prachtige scharrelplek voor dorstige vogels. En ruim de bloementuin pas op na de winter want in al dat droge stengelmateriaal zitten insecten waar de vogels wel raad mee weten.

Lanjouw-Entin g

boerenerf Op het erf van de voormalige bewoners van boerderij Kamps kon er zelfs in afgedankte ketels genesteld worden . . .

*Mevrouw drs. J.J.H. Oudega-Schokker is lid van de Werkgroep Boerenerven Drenthe.

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van de Stichting Drentse Boerderijen en ondersteunt de Werkgroep Boerenerven Drenthe.

Het rentmeesterskantoor Noorderstaete te Assen heeft de SODK € 1.500,-- geschonken, juist om het gebruik van kerken samen met de bevolking te verbreden. Steun de restauratie van de synagoge Zuidlaren Adopteer een dakpan Dit jaar wordt de restauratie van de mediene (plattelands) sjoel in Zuidlaren gerealiseerd. Echter niet voor het bedrag van 1597 Hollandse guldens waarmee in 1884 de aannemer akkoord ging! Daarom roepen de Vereniging tot Behoud van de Synagoge Zuidlaren, de Liberaal Joodse Gemeente en de Stichting Oude Drentse Kerken uw hulp in. Voor € 15,00 kunt u één of meer dakpannen ‘adopteren’. Uw naam wordt aan de achterkant van een pan geschreven en u ontvangt een fraai certificaat. Sedert 1925 is de sjoel niet meer in gebruik geweest bij een joodse gemeente; men kon niet langer tien volwassen mannen bijeen krijgen voor het houden van diensten. De gemeente werd opgeheven en de synagoge werd verkocht. Sedertdien is het gebouwtje voor allerlei doeleinden gebruikt. De Vereniging Behoud Synagoge zet zich met de Stichting Oude Drentse Kerken in voor het werven van fondsen en is verant woordelijk voor de exploitatie van de gerestaureerde synagoge. Tot ieders vreugde werd hier in 2005 – voor het eerst na 80 jaar – weer een sjoeldienst gehouden en wel door de Liberaal Joodse Gemeente Noord-Nederland die, na voltooiing van de restauratie en herinrichting als synagoge, er regelmatig gebruik van zal maken. Tot nu toe heeft de vereniging genereuze giften mogen ontvangen, maar er is nog veel geld nodig. Vandaar deze aktie! Adopteer een dakpan, zodat wij met vertrouwen kunnen zeggen: ”tot Rosj Hasjana (Nieuwjaar) in de sjoel in Zuidlaren “. Uw bijdrage kunt u storten op rekening: 376031255 t.n.v.Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren onder vermelding van: ‘aktie dakpan’ en uw naam en volledige adres. Alvast heel hartelijk dank voor uw steun!

Fauna

De Knobbelzwaan Geert de Vries*

De Knobbelzwaan is behalve een siervogel in parkvijvers ook een

Van origine broedt de Knobbelzwaan vooral in de landen langs de Oostzee. In ons land was de Knobbelzwaan een schaarse broedvogel in de vrije natuur.Vanaf de middeleeuwen werden ze veel gefokt om hun dons en vlees. Na de jaren vijftig van de vorige eeuw was dat niet meer rendabel. Afstammelingen van die tamme zwanen hebben toen samen met wilde Knobbelzwanen een nieuwe populatie broedvogels gevormd. Nu broeden zoâ&#x20AC;&#x2122;n 6000 wilde paren in ons land, waarvan 125 in Drenthe. De Knobbelzwaan is in Drenthe een standvogel. Dat betekent dat broedvogels hun hele leven min of meer in hetzelfde gebied blijven. Alleen bij langdurige vorst trekken ze even weg.

sieraad in de Drentse kanalen en andere waterrijke gebieden. Het merendeel van de Drentse broedparen bevindt zich in het Hunzegebied en de veenkoloniĂŤn. Ondanks zijn gracieuze verschijning behoort de Knobbelzwaan tot de zwaarste vogels van Europa. Een mannetje van 12000 gram is geen uitzondering. Ter vergelijking: een mus weegt 30 gram.

Veelvraat

foto: Geert de Vries

Broedende Knobbelzwaan in het Annermoeras (Hunze)

De Knobbelzwaan is een watervogel. Zijn lange nek is bij uitstek geschikt om al grondelend waterplanten te verzamelen. De vogel kan per dag wel 4 kilo waterplanten eten. Dat lijkt veel, maar het merendeel wordt onverteerd uitgepoept, omdat het slecht verteerbaar is. Dit compenseert hij door veel te eten. In het winterhalfjaar foerageert hij steeds vaker op grasland, omdat de voedselkwaliteit van gras sterk is toegenomen. Zwanen sluiten een huwelijk voor hun leven. In het voorjaar kiest het mannetje een broedgebied uit. Het vrouwtje beslist waar de woning komt. Zij bouwt het nest en de man sleept de bouwmaterialen aan. Zwanen kunnen alleen maar paren op het water. Dus zonder water, ook geen nakomelingen. Nadat het vrouwtje gemiddeld 7 eie-

ren heeft gelegd, moet ze maar liefst 5 weken broeden, voordat de jongen uit hun ei kruipen. Al die tijd houdt haar man trouw de wacht. Een zwaan verdedigt het broedgebied als geen ander tegen indringers. Het is zelfs gevaarlijk om in de buurt van een zwanennest te komen. Af en toe lees je zelfs in de krant dat een zwaan iemand het ziekenhuis heeft ingeslagen. Nageslacht

De ‘lelijke jonge eendjes’ kunnen na een paar maanden vliegen. De eerste twee jaar is hun verenpak grijs. Pas in hun derde jaar worden ze geslachtsrijp. Ze zoeken dan een eigen woongebied dat zich bevindt in de buurt van de plek waar ze uit het ei zijn gekropen. Het merendeel van die aandoenlijke kuikens sterft al voordat ze kunnen vliegen. Een vogelsoort calculeert die verliezen in. Hoe groter de sterftekans is, hoe meer jongen er geproduceerd worden. Een zwanenechtpaar kan ongeveer zes jaar lang jongen krijgen. Dat zijn in totaal zo’n veertig nakomelingen. Wanneer uiteindelijk twee van die veertig jongen zich voortplanten dan kunnen de andere 38 jongen en hun ouders doodgaan, zonder dat de stand achteruitgaat. Een nieuwe jas

Om ervoor te zorgen dat zijn verenpak waterdicht blijft, smeert de Knobbelzwaan zijn veren regelmatig in met een soort vet. Ondanks dit zorgvuldig onderhoud moet het verenkleed jaarlijks worden vernieuwd. Een zware vogel zoals een zwaan, kan geen enkele veer uit zijn vleugel missen omdat hij

foto: Geert de Vries

De “lelijke jonge eenden” zijn pas na 3 jaar volwassen

anders niet meer zou kunnen vliegen. Daarom ruien zwanen net als ganzen en eenden alle vleugelveren in één keer. Een maand lang kunnen ze dan niet vliegen. Het vrouwtje begint met de rui wanneer de jongen nog klein zijn. Het mannetje ruit enkele weken later. Tegen de tijd dat pa en ma allebei een nieuwe jas hebben, zijn de jongen vliegvlug en is het hele gezin weer mobiel. Menig jonge zwaan uit Drenthe, die nog niet geslachtsrijp is, gaat in de zomermaanden naar het IJsselmeer om daar de rui door te maken. Ze voegen zich bij honderden andere Knobbelzwanen die dan in hetzelfde schuitje zitten. De Afsluitdijk is een belangrijk ontmoetingspunt voor die pubers. Toekomst

De toekomst ziet er rooskleurig uit. Door onder meer enkele natuurontwikkelingsprojecten langs de oevers van het Zuidlaardermeer en de Hunze breidt het woongebied van de Knobbelzwaan zich uit. Stichting Het Drentse Landschap gaat in dit gebied ervaring opdoen hoe recreatie en natuurbescherming samen kunnen gaan. De Knobbelzwaan zou wel

eens een goede ‘samenwerkingspartner’ kunnen worden. Enerzijds zorgen de opvallende en sierlijke vogels voor een sterk gevoel van natuurbeleving. Anderzijds zorgen de waakzame mannetjes ervoor dat de recreant zich, zeker in het broedseizoen, niet buiten de paden zal begeven. Zo niet, dan kunnen de Knobbelzwanen voor meer spanning en spektakel zorgen dan menig recreant lief zal zijn.

* G.W. de Vries is werkzaam bij het IVN Consulentschap Drenthe en is bestuurslid van Stichting Het Drentse Landschap.

Interview

Sonja van der Meer*

Een bevlogen natuurbeschermer Met trots neemt Sipke van der Veen afscheid van zijn Stichting Het Drentse Landschap. Eenentwintig jaar was hij als bestuurslid zeer nauw betrokken bij alles wat er met de natuur in Drenthe speelde. “Een schitterende periode waarin er ontzettend veel gebeurde”, stelt hij terugkijkend. In december vorig jaar nam hij met weemoed afscheid van het werk en de mensen die hem zo dierbaar zijn geworden. Hij zal de stichting missen, een gemis dat geheel wederzijds is. Bestuur en medewerkers hadden een hechte band met deze bevlogen natuurbeschermer van het eerste uur. Zijn missie: opkomen voor de rechten van plan-

Als jongetje kwam Sipke van der Veen al vroeg in aanraking met het Drentse landschap. Zijn eerste ervaringen dateren uit de tijd dat het Hijkerveld nog in bezit was van de Levensverzekerings maatschappij Utrecht, later AMEV geheten. Tijdens een van zijn rondzwervingen werd Sipke in de kraag gegrepen door de opzichter, Hendrik Eising. “Het gebied was helemaal afgesloten. Het was absoluut verboden om daar rond te lopen, maar daar had ik als puber natuurlijk geen boodschap aan. Ik vond het enorm spannend om over dat immense terrein te struinen. Het kon natuurlijk niet uitblijven dat ik tijdens een van deze bezoekjes betrapt zou worden”, grapt hij lachend. Gelukkig had de opzichter al snel door dat de jongen geen kwade bedoelingen had, maar genoot van de rust en ruimte op dat toen nog ruige en beboste terrein; zijn aanwezigheid werd gedoogd. De band die in die jonge jaren met het Hijkerveld is ontstaan, is daarna alleen maar sterker geworden. In 1983 kreeg Het Drentse Landschap de kans om de vloeivelden van de aardappelmeelfabriek ‘Oranje’ over te nemen van AVEBE. Deze gronden liggen vlakbij het Hijkerveld. “Dat was een geweldig moment”, stelt Sipke,

“De vloeivelden van Diependal waren toen al jaren een geliefde plek van mij. Als lid van de vogelwerkgroep Koperwiek had ik hier heel wat uren doorgebracht om vogels te inventariseren. Het was natuurlijk prachtig dat Het Drentse Landschap dit vogelrijke gebied mocht gaan beheren”. Dynamiek

De vogelwerkgroep Koperwiek werd nauw betrokken bij het opstellen van een ambitieus beheersplan om de vogelrijkdom van Diependal te behouden. Achteraf kan gesteld worden dat deze plannen maar ten dele tot werkelijkheid zijn geworden. Het kunstmatig verrijken van het gebied leidde niet tot het gewenste resultaat. Diverse vogelsoorten verdwenen. Toch is Sipke niet teleurgesteld. Integendeel. Diependal is een prachtig vogelreservaat geworden. “Het natuurterrein is één van de meest vogelrijke gebieden van Drenthe. Al meer dan 10 jaar brengen bijvoorbeeld meerdere paren Roodhalsfuten hier jongen groot. Dat is echt opmerkelijk omdat Roodhalsfuten elders in Nederland slechts incidenteel broeden”. Sinds zijn komst in het bestuur van Het Drentse Landschap is er veel

veranderd. De stichting groeide van een introverte, naar binnen gekeerde organisatie uit naar een dynamische club met veel deskundige en bevlogen mensen. Een wereld waar Sipke van der Veen zich uitstekend thuisvoelde. “Ik kom uit het onderwijs en daar ontmoet je ook enthousiaste en betrokken mensen. De vasthoudendheid waarmee zaken door de medewerkers van de stichting worden opgepakt en uitgevoerd, spreekt me enorm aan want alleen door deze houding kan het belang van de natuur gediend worden”. Opvoeden

Bewustwording is een term die Sipke van der Veen niet vreemd is. Ook tijdens zijn loopbaan als docent had hij veel oog voor het natuuronderwijs; daar stond hij ook om bekend. Niet alleen konden geïnteresseerde leerlingen bijles van hem krijgen in flora en fauna, ook reed hij ze in zijn Eend naar de meest bijzondere natuurgebieden van Nederland. De huidige rentmeester van de stichting, Melle Buruma, was zelfs nog een van zijn pupillen. “Jong geleerd, oud gedaan, toch?” zegt Sipke lachend. “Ik vond het prachtig om te doen. Die jonge knapen waren net als ik helemaal bezeten van vogels. Wat is

foto: Jaap de Vries

ten en dieren.

Diependal

er dan mooier om samen het veld in te trekken? Ik leerde vervolgens ook weer veel van hen.” De natuur heeft de voormalige schooldirecteur veel mooie momenten gebracht. Daarom vindt hij het zo belangrijk dat anderen ook dat gevoel kunnen beleven.Vooral in de huidige consumptiemaatschappij raken we steeds verder verwijderd van de essentie van het leven, vindt hij. “Ervaringen die je in de natuur opdoet neem je je hele leven mee.Voor mij is dat zeer waardevol. Tegenwoordig moeten we alles consumeren, de natuur moet vermarkt worden. Ik vind dat een afschuwelijke ontwikkeling. De mens heeft recht op ruimte. Zeker, maar planten en dieren evenzeer en die hebben geen stem. De natuurbescherming moet hen die stem geven.”

Nieuw klimaat

Dat natuurbeschermers altijd bereid moeten blijven om de barricaden op te gaan, staat voor Sipke van der Veen vast. Er zal een continue strijd moeten worden gevoerd met allerlei belangengroeperingen die de natuur opeisen: overheden, bedrijfsleven, recreatie. Bovendien wacht ons een nieuw gevecht: de veranderingen van het klimaat.Van der Veen maakt zich hier grote zorgen over. “Deze boodschap is de afgelopen periode hard en duidelijk door diverse partijen gebracht. Het klimaat verandert en dat tij is niet meer te keren. Er zal hard gewerkt moeten worden om oplossingen te bieden voor de problemen die op ons afkomen”. De rol die de stichting de afgelopen jaren vervuld heeft bij het beschermen van het Drentse landschap is van

evident belang geweest voor de flora en fauna. Maar ook de verbreding van de taken met de niet-natuurlijke elementen als archeologische objecten en gebouwen is een goede keuze geweest. “Mijn zeer kritische houding ten aanzien van deze verbreding was achteraf onterecht”, stelt Sipke vast. “De zorg voor natuur en landschap reikt verder dan het behoud van flora en fauna. Cultuur en natuur zijn in onze provincie nauw verweven. Onze huidige geïntegreerde benadering doet recht aan dat gegeven. Mensen, planten en dieren varen daar wel bij. De enorme geestdrift waarmee mensen binnen onze stichting de nieuwe taken hebben opgepakt maakt ook mij enthousiast. De toekomst van Het Drentse Landschap zie ik met veel vertrouwen tegemoet.”

* Drs. S.S. van der Meer is hoofd communicatie & personeelszaken van Stichting Het Drentse Landschap.

Cultuurhistorie

Brinken in Drenthe Edward Houting, Klaas Roelof de Poel en Hans Vrijer*

De Drentse esdorpen vallen op door de ruime en afwisselende inrichting van de historische kernen met boerderijen en de meestal met bomen beplante brinken. Al jaren maakt de werkgroep Brinken zich zorgen over de kwaliteit van deze brinken. Op 9 maart presenteerde ze het boek ‘Brinken in beeld; langs esdorpen in Drenthe’. Hierin besteden de auteurs ruime aandacht aan het verleden, het heden en de toekomst van de brinken. Het is een pleidooi om bewoners, bestuurders en ook anderen meer bewust te

Brink te Westervelde >

Brinken zijn van agrarische oorsprong. Ze maken deel uit van de dorpen in het esdorpenlandschap. Dit landschapstype, dat op veel zandgronden in Nederland voorkomt, omvatte verschillende elementen. De essen, de historische akkerbouwcomplexen, liggen altijd bij de dorpen. Dat waren de belangrijkste landbouwgronden. Dat verklaart ook de naam esdorpenlandschap.Verder beschikte men over groenlanden in de stroomdalen en over heidevelden. Daarnaast kwamen er goorns (tuinbouwgronden), bossen en bosjes voor. Het gemengde bedrijf, de vorm van landbouw die bij dit landschapstype behoorde, heeft tot omstreeks 1900 gefunctioneerd. Op de brinken werd het vee, schapen en koeien, verzameld, dat vandaar over veedriften naar de heidevelden en de groenlanden werd gevoerd. De brinken vormden een schakel tussen de boerderijen in de dorpen, waar de mensen woonden en het vee werd gestald, en het landelijk gebied. Sfeer en verscheidenheid

De esdorpen vormen de kernen in het historische esdorpenlandschap. Daar woonden de mensen en vandaar uit werd het vee naar de heidevelden en

foto: Edward Houting

maken van de waarden van de brinken.

de groenlanden gedreven. Door de lange ontwikkeling, die de dorpen hebben meegemaakt, is er een grote verscheidenheid in vorm, grootte en bebouwing aan de randen van de brinken ontstaan. In veel dorpen is sprake van een boeiend samenspel tussen boerderijen en met bomen begroeide dorpsruimten. Die verscheidenheid geeft de esdorpen hun eigen

karakteristiek. Eiken en Linden zijn de meest kenmerkende boomsoorten. Zij bepalen in hoge mate de sfeer op de brinken. Een aantrekkelijk punt daarbij is, dat deze boomsoorten zeer oud kunnen worden. Het is aardig te vermelden, dat Madeliefjes in Drenthe “brinkbloumpies” of “brinkbloempies” werden genoemd. De benaming wijst er op,

In het dorpssilhouet van Sleen zijn de bomen, die de kerkbrink markeren, zichtbaar.

Ontwikkeling

Sommige dorpen zijn in de afgelopen vijftig jaar weinig, andere sterk veranderd. Desondanks ontlenen de meeste esdorpen hun identiteit nog steeds voor een groot deel aan de historische dorpsstructuur en bebouwing. Het agrarische karakter is tegenwoordig grotendeels uit de esdorpen verdwenen. De moderne boerenbedrijven zijn vaak buiten de dorpen gesitueerd. Daarnaast zijn veel dorpen uitgebreid en zijn er de nodige verkeersvoorzieningen getroffen. Door deze veranderingen is extra aandacht nodig om de brinken, die zo vanzelfsprekend zijn, op een verantwoorde wijze in stand te houden. In het brinkenboek wordt uitvoerig stilgestaan bij de ruimtelijke ontwikkeling van de esdorpen. De kwaliteit van de woon- en leefomgeving wordt immers steeds belangrijker. Daarbij spelen aspecten, zoals cultuurhistorische kwaliteit en identiteit een rol. In de kleine esdorpen is de historische groenstructuur met de brinken in de regel beter behouden gebleven dan in de grotere, zoals Emmen. Dat geldt ook voor de relatie van het esdorp met het omringende landschap. Zorg en aandacht

Om brinken in stand te houden moet men ze met zorg en aandacht onderhouden en de bomen een beetje ver-

foto: Edward Houting

dat brinken gebruiksruimten waren, die een belangrijke plaats in de dorpen innamen. Madeliefjes groeien namelijk ook in grasvelden die veelvuldig worden betreden en bemest.

troetelen. Zo dient men op te passen met de aanleg van verhardingen en het leggen van kabels en leidingen. Graafwerkzaamheden maken de verankering van bomen kwetsbaar. Harry Muskee van Cuby and the Blizzards, geboren en getogen in Assen, heeft zijn betrokkenheid bij de brinken tot uitdrukking gebracht met de woorden: “De dikke bomen op de Brink zijn mijn vrienden”. De werkgroep Brinken zet zich in voor het behoud van de Drentse brinken. Het boek is een kroon op het vele werk dat ze op dit gebied gedaan hebben. De auteurs hebben zich ruim dertig jaar met brinken in Drenthe beziggehouden. Zij hebben geconstateerd, dat de kwaliteit van de brinken over de provincie gezien de afgelopen decennia meer is teruggelopen, dan zij hadden verwacht. Ook op de zandgronden elders in Nederland, zoals de Veluwe en ’t Gooi, zijn veel esdorpen sterk gegroeid en is van de historische groenstructuur met de brinken weinig overgebleven. Hilversum, dat ooit twaalf brinken telde, is daar een duidelijk voorbeeld van. In het boek zijn veel afbeeldingen van brinken opgenomen. Het boek is er

vooral op gericht de sfeer te vangen en de kwaliteiten van de esdorpen en met name van de brinken in beeld te brengen. Naast het verschaffen van informatie is het de bedoeling bewoners, bestuurders en ook anderen meer bewust te maken van de waarden van de brinken. In het boek worden ook vijf brinkroutes beschreven. Het zijn dagtochten, die per auto of op de fiets kunnen worden afgelegd.Via deze routes kan men zich een goed beeld vormen van het afwisselende Drentse landschap met de daarin gelegen esdorpen. Brinken vormen in de dorpen de oriëntatiepunten in deze routes. Naast Stichting Het Drentse Landschap hebben het Prins Bernhard Cultuurfonds Drenthe en het VSBfonds een financiële bijdrage geleverd aan het uitgeven van het boek. * E. Houting (vormgever), K.R. de Poel (landschapsarchitect) en J.Vrijer (stedenbouwkundige) zijn lid van de werkgroep Brinken en auteurs van het boek ‘Brinken in beeld; langs esdorpen in Drenthe’.

Brinken in beeld is verkrijgbaar in de boekhandel of via www.noordboek.nl en kost € 22,50. (ISBN 978 90 330 0590 9)

Berichten

ASSEN

2-Bongeveen

Dankzij de steun van twee fondsen die de Stichting Het Drentse Landschap al vele keren bij projecten steunden, kan het natuurontwikkelingsproject Bongeveen dit voorjaar aanbesteed worden. Het Dinamo Fonds schonk ons € 12.000,-- en het Prins Bernhard Cultuur Fonds Drenthe € 30.000,--. Samen met de bijdrage van Het Drentse Landschap, de Provincie Drenthe (SGB), het Waterschap Noorderzijlvest en de Nationale Postcode Loterij, is de financiering nu rond. Het is het eerste project dat in het dal van de Grote Masloot bij Bunne en Donderen meer natte natuur wil gaan ontwikkelen.

3 4

1 EMMEN 5 HOOGEVEEN MEPPEL 7 7

Archief HDL

Kortweg

1-Landgoed Rheebruggen Op Rheebruggen zingt de Bosuil de laatste maanden geregeld. Tot voor kort was deze uil een bijzonderheid in Drenthe (in tegenstelling tot de Ransuil). De roggeakkers op Rheebruggen bieden voedsel aan

overwinterende vogels als Geelgorzen,Vinken en duiven. In december-januari zat er een groepje van 21 Boomleeuweriken. Deze overwinteren gewoonlijk zuidelijk in Europa, maar soms ook hier in zachte winters.

Bosuil

In het Bongeveen werd in 2006 voor het eerst een broedgeval van de Brandgans vastgesteld. Deze ganzensoort broedde tot voor kort alleen in het hoge noorden van Europa. De laatste jaren ontstaat er echter een Nederlandse broedpopulatie. In Drenthe is het aantal broedgevallen nu nog beperkt, maar is de soort wel duidelijk in de lift. Ook konden in dit terrein Waterral, Wintertaling, Blauwborst, Paapje en Putter als broedvogel genoteerd worden.

Op 18 december werd in Buinen het concept inrichtingsplan voor het LOFAR-gebied door Oranjewoud, ASTRON en Het Drentse Landschap aan de belanghebbenden gepresenteerd. Nieuw in het Hunzedal vormt het gegeven dat bij de inrichting van dit gebied nadrukkelijk ook het belang van de weidevogels wordt meegenomen. De plannen genoten een opvallend positieve ontvangst. Op 24 januari heeft Het Drentse Landschap samen met ASTRON het project gepresenteerd aan de Statenleden van de Commissie Bestuur, Financiën en Economie. Met als doel van de zijde van de Provincie de benodigde middelen of hectares vrij te krijgen om ook natuurontwikkeling op de nog niet als reservaat begrensde gronden te realiseren. Het zou eeuwig zonde zijn als niet de totale gradiënt in dit deel van het Hunzedal tot ontwikkeling gebracht zou kunnen worden. Bijzonder was nog de geweldige overstroming rond half januari van de al ingerichte natuurgebieden langs de Hunze bij Eexterveen, Eexterzandvoort en Spijkerboor. Een prachtig gezicht wat bewijst dat de functie van waterberging ook echt werkt. Geen overbodige luxe in deze tijd van klimaatverandering.

foto: Joop van de Merbel

3-Hunzedal

4-Doldersummerveld Tijdens de vergadering van het Overlegorgaan van het Nationaal Park Drents-Friese Wold op 7 februari j.l. werd na veel commotie uiteindelijk besloten de gescheperde kudde van het Doldersummerveld met € 25.000,-- jaarlijks te steunen. Er bleek onverwacht veel steun vanuit het dorp Doldersum en de Fokkersvereniging Drents en Schoonebeker heideschaap te zijn om deze positieve beslissing te doen vallen. Natuurmonumenten en Het Drentse Landschap zijn zeer ingenomen met het voortbestaan van deze

prachtige en gezamenlijk geëxploiteerde raszuivere kudde Schoonebekers. Onze herder Catrinus Homan en zijn gezin evenzeer. Eind goed, al goed. Gedurende de winter sliepen er weer regelmatig Toendrarietganzen op de natte heide van Doldersummerveld. Op 28 januari 2007 werden in avondschemering onder luid gesnater ongeveer 2800 ganzen geteld. Overdag zijn de ganzen meestal op vochtige graslanden in het beekdal van de Vledder- en Wapserveense Aa te

vinden, maar soms zitten ze op akkers. De laatste jaren slapen rietganzen wel vaker met vele honderden bijeen op de plassen op de heide. Maar door de droogte hielden ze het vorige winter voor gezien. In de loop van februari zijn ze meestal weer vertrokken. Langs de Lange Drift op het Doldersummerveld werd geregeld een overwinterende Klapekster gezien. Wie hem wil zien moet goed de boomtoppen in de heide afzoeken.

Berichten

Diversen

5-Oude Diep

6-Kampsheide Uit de KNNV-broedvogelinventarisatie van vorig jaar bleek dat de Houtsnip het terrein nu al enkele jaren als broedgebied heeft uitgekozen. Op een van de eilandjes in het ven broedde afgelopen jaar een Scholekster. Of de kuikens vervolgens veilig de wal hebben weten te bereiken is niet duidelijk geworden.

• Afscheid Annie Semler

foto: Joop van de Merbel

Het door ingenieursbureau Tauw opgesteld plan voor de Stadsrand Hoogeveen werd op 7 december door de Gemeente en het Waterschap Reest en Wieden aan de bevolking gepresenteerd. Op 16 januari kregen de bewoners van Fluitenberg toelichting op het plan. Naast een helofytenfilter, nodig om de effecten van riooloverstorten op het Oude Diep tegen te gaan, is er sprake van een ingrijpend natuurontwikkelingsplan. De beek zal weer meanderen, er kan gerecreëerd worden en het dal zal in natte perioden meer dan 100.000 m3 water kunnen bergen. Het inrichtingsvoorstel mocht op brede steun bogen. Mede om die reden heeft het Prins Bernhard Cultuurfonds Drenthe € 64.000,-- toegezegd om dit ingrijpende plan te steunen.

7-Reestdal Het Waterschap Reest en Wieden heeft de opdracht om in de diverse stroomgebieden, zoals in het Oude Diep en de Reest, naar mogelijkheden voor waterberging te zoeken. Er komt ook nogal wat op ons af. Kaderrichtlijn Water, Waterbeheer 21e eeuw, de klimaatsverandering. Om samen met alle belanghebbenden naar oplossingen te zoeken werd op 4 december een werkatelier gehouden. Daarbij viel op dat vrijwel alle bergingsmogelijkheden tot nu toe in samenwerking met Het Drentse Landschap werden gerealiseerd. Grote zorg is er over de trein-

verbindingen die in het gebied gerealiseerd moeten worden. Het idee is om de huidige spoorlijn aan te passen voor grotere snelheden. Dat zou betekenen dat er bij Meppel in het Reestdal maar ook bij Hoogeveen in het Oude Diep, grote bochtafsnijdingen gerealiseerd moeten worden. Dwars door de beekdalen. Het Drentse Landschap zal zich, voor zover het nu te overzien valt samen met de betrokken gemeenten en de bevolking, met hand en tand tegen zo’n aantasting van het Reestdal verzetten.

Onze vrijwilligster van de verhuur van de vakantiehuisjes, Annie Semler, is met ingang van 1 januari 2007 gestopt met haar werkzaamheden. Na 10 jaar vond ze het tijd worden om de verhuur weer over te dragen aan de medewerkers van de stichting. Annie Semler is vanaf het allereerste uur betrokken geweest bij de verhuur van de woningen. Het Hertenhuisje was de eerste woning die op basis van haar ideeën als vakantiewoning in de verhuur ging. Inmiddels zijn er vier woningen bijgekomen. Het Drentse Landschap is Annie Semler erg dankbaar dat ze zich de afgelopen jaren met veel enthousiasme en enorme betrokkenheid heeft ingezet voor de verhuur van de woningen. Ze heeft hierdoor vele vakantiegangers een heel fijne tijd in Drenthe bezorgd.

Berichten

• Boek over grafiek

Sinds 2005 is er een intensieve samenwerking tussen de Graphischen Gesellschaft in Leer en de Stichting Grafisch Erfgoed in Orvelte. Dat heeft in 2005 en 2006 geresulteerd in gezamenlijke workshops en tentoonstellingen in Leer en Orvelte. Dit jaar is bovendien als derde samenwerkingspartner het Grafisch Centrum Groningen aangeschoven. Doel is om aan weerszijden van de Duits-Nederlandse grens een zwaartepunt voor traditionele grafieken boekdrukkunst te ontwikkelen. Het samenwerkingsverband heeft eind vorig jaar een kun-

stenaarsboek gepresenteerd met 18 originele grafieken van 6 Nederlandse en 5 Duitse kunstenaars. Bovendien zijn in het boek 5 gedichten opgenomen van de dichteres Suze Sanders. Het boek verschijnt in een beperkte oplage van 100 exemplaren, alle afzonderlijk genummerd en gesigneerd. De deelnemende kunstenaars aan Duitse zijde zijn: Johanna Bartels, Heike Fritzinger, Gabriele Rabe, Elke Ruben, en Monika Siebert. Aan Nederlandse zijde gaat het om: Ine van den Heuvel, Marcia Krijgsman, Ansje van den Muyzenberg, Jowan Remmig, Aldrik Salverda en Peter Wortel. De kunstenaars hebben zich

bij het vervaardigen van hun werk laten inspireren door het eeuwenoude cultuurlandschap in Drenthe en Ost-Friesland. De Nederlandse kunstenaars bezochten de Warendorfer der Krummhörn, de Duitse bezochten de Hondsrug. Zo ontstond het kunstenaarsboek, handgedrukt en handgebonden. Met hierin linoleum- en houtsneden, zeefdrukken en etsen en de gedichten van Suze Sanders. Een uniek bezit voor de ware grafiekliefhebber. Het formaat van het boek is 26,7 x 32,5 cm en kost € 250,--. U kunt het bestellen bij Hans Zabel, secretaris van de Stichting Grafisch Erfgoed, telefoon (0599) 234658.

• Voorjaarscampagne

Biologisch, je proeft de aandacht Van week 16 t/m 21 (16 april t/m 26 mei) vindt een nieuwe promotiecampagneplaats voor biologische producten. De actie wordt ondersteund door vier weken radiocommercials, aandacht van de supermarkten en speciaalzaken en actieaanduidingen op biologische producten. De Landschappen heeft in 2006 een deelconvenant met Biologica, de initiator van de campagne, afgesloten om biologische producten meer onder de aandacht te brengen van consumenten. Diverse producenten ondersteunen de actie door producten van actiestickers te voorzien. Ook supermarkten en speciaalzaken besteden aandacht aan de actie in de winkels en via hun magazines en folders. Meer informatie is te vinden op www. nederlandgaatbiologisch.nl.

Orvelte grafisch verbeeld

Berichten

Diversen

•

Wilms Boo De herbouw van de in 2004 afgebrande Wilms Boo bij Schoonebeek komt steeds dichterbij.Via het Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN) heeft Het Drentse Landschap in het kader van Kompas voor het Noorden een ruimhartige subsidie van € 200.000,-- toegezegd gekregen. Opgebouwd uit EFRO doelstelling 2 en een EZ/Kompas subsidie. Ook heeft de NAM in het kader van haar project ‘Brug naar Werk’ € 40.000,-- voor dit project beschikbaar gesteld. Tenslotte kregen we begin februari van de Gemeente Emmen de toezegging dat er € 85.000,-beschikbaar is voor de Wilms Boo. Het ziet er nu dus naar uit dat het project doorgang vindt.

• Vervenerswoning

Valthermond. In september 2004 stond er in ons kwartaalblad (nr. 43) een artikel over het fraaie interieur van een vervenerswoning in Valthermond uit ca. 1920. Kort nadien werd de woning als Rijksmonument aangewezen. We kunnen ons gelukkig prijzen met het feit dat de vervenerswoning op 13 november 2006 is verworven. Samen met de Stichting tot Behoud van Cultuurhistorische waarden in de Veenkoloniën willen we het pand op termijn restaureren en een publieke bestemming geven.

•

Molen Gieterveen De Molenstichting Drenthe heeft een subsidie van bijna 3 ton ontvangen van het Ministerie van OCW, afkomstig uit de recent landelijk toegezegde 90 miljoen euro voor achterstallig onderhoud in de monumentenzorg. Hiermee is de financiering van de restauratie van de molen ‘De Eendracht’ in Gieterveen ongeveer rond. Het Drentse Landschap is bezig om voor de naastgelegen boerderij bouwvergunning aan te vragen om ook deze in het kader van hetzelfde project te restaureren.

• Lezersenquête

Er hebben ruim 800 lezers gereageerd op het verzoek om uw mening over het kwartaalblad via een enquête kenbaar te maken. Het is geweldig om te constateren dat u erg betrokken bent bij ons blad. Op dit moment worden alle ingezonden formulieren verwerkt. In juni hopen we u de resultaten te kunnen laten weten. Onder de inzenders zijn inmiddels vijf boeken van de etser Han van Hagen verloot. Dit zijn G.Verveld-Rozeboom, J.W. Martens, C. Koppelaan, J. Russchen en J.Vogelzang. De redactie van het kwartaalblad dankt hen en u allen heel hartelijk voor de medewerking.

Aankopen

• Drenthe, let op uw zaak!

Naast de dreiging van ingrepen in het Reestdal als gevolg van de eventuele bochtafsnijding van de spoorlijn bij Meppel spelen er momenteel tal van verontrustende zaken in onze provincie. Recent bleek dat door een door de Provinciale Staten van Drenthe geaccepteerde omissie in het Omgevingsplan POP-2, Essent bij de VAM in Wijster twee nieuwe afvalverbrandingsovens mag realiseren. Ondanks breed verzet van Provincie en bevolking lijkt het om genoemde reden niet simpel om deze ontwikkeling tegen te gaan. Enerzijds wordt Drenthe gepropageerd als groene provincie, anderzijds wordt zij de afvalbak van Nederland.

Een andere zorgwekkende ontwikkeling betreft de situatie rond het TT-terrein en de invloed die dat heeft op het Witterveld. Een Natura 2000 gebied, habitatrichtlijngebied, welks belang bij de ontwikkelingen rond het TT-terrein onvoldoende meetelt. Toch zijn er plannen om hier champ-car races, een soort Formule 1, te laten plaatsvinden. Het enthousiasme is zo groot dat voorstanders zelfs bereid zijn de regelgeving daarvoor opzij te zetten. De stem van direct belanghebbenden zoals bewoners van nabij gelegen woonwijken, wordt genegeerd door politiek, bedrijfsleven en de pers. Maar ook de natuur- en milieuorganisaties krijgen er goed van langs. Enige beschaving en objectieve beoordeling van de feiten zou hier op z’n plaats zijn. Ondanks dat er al kaartjes voor de races zijn verkocht zal Het Drentse Landschap zich tegen verdere aantasting van het Witterveld verzetten. Opvallend is daarbij het ontbreken van enige zorg voor het Witterveld vanuit de Gemeente Assen en Defensie.

• A BZ opent Drentse biologische winkel ABZ in Anloo (Annerweg 35) heeft een Drentse winkel, de Maolderij, geopend. De naam is ontleend aan de vroeger in het pand gevestigde korenmalerij. In de winkel kunt u kwaliteitsproducten kopen die allemaal afkomstig zijn van Drentse bodem. Ook het vlees van Het Drentse Landschap is er te koop. Naast Limousin en Hooglander is er lamsvlees verkrijgbaar. De Maolderij is open op woensdag en donderdag van 13.00 - 17.30 uur, vrijdag van 13.00 - 18.00 uur en zaterdag van 10.00 – 15.00 uur.Voor meer informatie kijk dan op de site: www.abz-anloo.nl.

In de laatste drie maanden van 2007 is door Het Drentse Landschap meer dan 400 hectare landbouwgrond worden aangekocht. Nog niet eerder werden zoveel losse hectares in één jaar aangekocht. De aankopen staan haaks op de trend van de laatste jaren die gekenmerkt werden door een moeizame realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), het netwerk van aaneengesloten natuurgebieden. Een en ander had te maken met een ontoereikend budget en een complexe financieringsstructuur. Voor 2007 leek het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit echter voldoende budget beschikbaar te kunnen stellen. Afspraken tussen het ministerie en de provincies en de verdeling van het budget over verschillende provincies leken in eerste instantie een blokkade om in Drenthe aan het werk te kunnen gaan. Begin oktober kregen we groen licht en ontstond er ruimte om het geld voor de EHS te benutten. Mede dankzij de inzet van de Provincie Drenthe kon een zeer fors aandeel van het landelijke budget worden aangewend voor Drentse aankopen. Met steun van de Dienst Landelijk Gebied (DLG) is in zeer korte tijd alle BBL grond binnen de EHS overgedragen aan de stichting. Het ging daarbij met name om de gronden langs de Hunze en in de landinrichtingsprojecten Laaghalen, Stuifzand en Mars- en Westerstroom. Onder grote tijdsdruk werden vele onderhandelingen gevoerd met landbouwers en grondeigenaren. Door goede terreinkennis en contacten in het Hunzedal en het project Westdorp konden veel aankopen worden verricht. De realisatie en afwerking van de transacties en de subsidieverzoeken zou niet mogelijk zijn geweest zonder de inzet van de medewerkers van de Provincie Drenthe, DLG, de kavelruilcoördinatoren, BBL-aankopers en de notariskantoren. Geweldig dat we door de inzet van velen in een korte tijd een forse stap konden zetten in het realiseren van de EHS in Drenthe.

Agenda

Evenals voorgaande jaren organiseren het Drents Museum, het Drents Archief en Het Drentse Landschap tijdens het Nationaal Museumweekend op 13 en 14 april a.s., een spannende speurtocht voor kinderen. Onder het teken van ‘Opsporing verzocht!’ gaan kinderen op zoek naar ‘de man met de uil’. Gedurende het spel krijgen ze een signalement van de dader en moeten ze het mysterie oplossen van de verschillende losse stukjes schilderij met de hand tekening van ‘de man met de uil’ erop.

Algemeen

Museumweekend 13 & 14 april

Activiteiten algemeen De excursies zijn gratis en nemen ongeveer twee uren in beslag. Mochten de excursies beduidend langer duren, dan wordt dit aangegeven. U hoeft zich alleen op te geven wanneer dat vermeld staat.

Opsporing verzocht!

Het meenemen van honden tijdens de excursies is niet toegestaan; ook niet aangelijnd. Vertrek schaapskuddes De schaapskuddes van het Hijkerveld en het Doldersummerveld vertrekken met herder om 9.30 uur naar de heide. De kuddes zijn rond 16.30 uur weer terug bij de kooi. Zie voor routebeschrijving bij Informatiecentra.

De kinderen ontdekken verder dat bij het kantoor van Het Drentse Landschap iedereen in rep en roer is. De uil die altijd in de tuin van Het Drentse Landschap woont is namelijk verdwenen! Het gerucht gaat dat de uil is gevlucht omdat een schurk die in uilen handelt, hem wilde vangen. De overige dieren van de tuin zijn hierdoor helemaal de kluts kwijt. Ze hebben zich uit angst verstopt op de meest vreemde plaatsen. Waar zouden ze zitten? En waar is de uil gebleven? Kinderen worden gevraagd om te helpen zoeken.

Vogelkijkhut Diependal De vogelhut is in principe het gehele jaar geopend, behalve als het gevroren heeft.Van 1 april tot eind september is er op zondagen meestal een vogelkenner aanwezig, die u graag het een en ander vertelt over het vogelleven op de vloeivelden. De hut is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij de ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. Een en ander is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten doet er goed aan een verrekijker mee te nemen!

De entree tot de drie instellingen is het hele weekend gratis. Kinderen kunnen tussen 11.00 en 16.00 uur op elk moment van de dag meedoen. De speurtocht is op zaterdag en zondag te verkrijgen bij Het Drentse Landschap aan de Kloosterstraat 5 in Assen.

Lemferdinge Op landgoed Lemferdinge in Paterswolde zijn in de galerie regelmatig exposities te bezichtigen. De galerie is open van vrijdag t/m zondag 12.00-17.00 uur. Informatiecentra

De Blinkerd Vamweg te Wijster Het hele jaar open van 10.00 uur tot zonsondergang

•

Hijkerveld Bij de schaapskooi. Route: vanaf Hijken aangegeven met bordjes Het hele jaar open van 9.30 tot 16.30 uur

•

’t Ende Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk) van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

Kerkuilen (foto: Johan Vos)

•

Orvelte Dorpsstraat 1a te Orvelte van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

Huenderhoeve Huenderweg 1. Dit is de weg tussen Wateren en Doldersum van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

Agenda

foto: Jaap de Vries

Molen ter Gieterveen

do 22 maart 19.45 uur Lezing Drentse molens De heer Meint Noordhoek, molenaar van korenmolen ‘De Vlijt’ in Diever, verzorgt in het kader van het Jaar van de Molen een lezing over de molens in Drenthe. Tevens zal literair en beeldend kunstenares Delia Bremer enkele gedichten over molens voordragen. Locatie:VVV-Orvelte, Dorpsstraat 1a, Orvelte. Tel. opgave tijdens kantooruren bij Het Drentse 3 Landschap: 0592-313552. zo 25 maart 14.00 uur Zoektocht naar het Meisje van Yde (Hondstong) Een archeologische en cultuurhistorische wandeling naar de vindplaats van het beroemde veenlijk. Start: zandweg bij Boekweitenveen/Stijfveen. Deze is te bereiken door vanaf de provinciale weg Vries – Donderen (N386) de Veenweg in te slaan. Na een kilometer bereikt u de startplaats. zo 25 maart 14.00 uur Verkenningstocht in het Reestdal Een tocht langs eeuwenoude mininederzettingen langs de Reest. Start: bij de kerk in Oud-Avereest (Ov.).

za 31 maart 14.00 uur Nieuwe natuur in het Reigerveen Natuurontwikkeling in een oud landschap: de eerste resultaten. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap naast de brug over het LinthorstHomankanaal, aan de weg Wijster – Mantinge. za 7 april 14.00 uur Stinsenflora op landgoederen De Havixhorst en Dickninge Een voorjaarswandeling over twee landgoederen aan de Reest. Start: parkeerplaats De Havixhorst aan de Schiphorsterweg bij De Wijk. ma 9 april 14.00 uur Paaswandelingen Hijkerveld, Stapelerveld en Groote Zand In samenwerking met het Dagblad van het Noorden op stap met gidsen in enkele mooie natuurgebieden van Het Drentse Landschap. Op het Hijkerveld zijn extra kinderactiviteiten. Voor meer informatie: zie elders in dit nummer en op www.drentslandschap.nl of bel tijdens kantooruren: 0592-313552. Zie ook pagina 25.

wo 11 april 19.45 uur Aanvang drie vogelzangcursussen Voor jong en oud worden in de omgeving van ’t Ende (De Stapel), Annermoeras (Spijkerboor) en Roden (aanvang: 15 april) vogelzangcursussen met bijbehorende excursies georganiseerd. Voor meer informatie: zie elders in dit nummer en op www.drentslandschap.nl of bel tijdens kantooruren: 0592-313552. 2 Zie ook pagina 10/11. do 12 april 19.45 uur Lezing Drentse Brinken De lezinggever Edward Houting is één van de samenstellers van het onlangs verschenen boek over Drentse brinken. Locatie:VVV-Orvelte, Dorpsstraat 1a, Orvelte. Tel. opgave tijdens kantooruren bij Het Drentse Landschap: 0592-313552. Voor meer informatie: zie elders in dit nummer en op www.drentslandschap.nl. Zie ook pagina 32/33.

za 14 april 14.00 uur Adders op het Doldersummerveld Adders zijn net ontwaakt uit hun winterslaap en koesteren zich in de voorjaarszon. Kinderen laarsjes aan s.v.p. Start: informatiecentrum bij de schaapskooi aan de Huenderweg 1, Doldersum. za 14 en zo 15 april 11.00 - 17.00 uur Museumweekend bij Het Drentse Landschap Thema: ‘Opsporing verzocht’. Kinderen gaan als speurneuzen op zoek naar de dieren die gevlucht zijn voor de uilenrover. Een gezamenlijke speurtocht van het Drents Museum, het Drents Archief en Het Drentse Landschap. Locatie: kantoor Het Drentse Landschap, Kloosterstraat 5, Assen. Voor meer informatie: zie elders in dit nummer en op www.drentslandschap.nl of bel tijdens kantooruren: 0592-313552. Zie ook pagina 40. zo 15 april 14.00 uur Wandeling in De Kleibosch Thema’s: voorjaar en potklei. Gidsen gaan in op de betekenis van potklei voor de natuur. Start: voor boerderij Tichelwerk, Moleneind 4, Foxwolde.

Verrekijker aan te bevelen

Laarzen gewenst!

Spiegeltje en loep aanbevolen

Eigen fiets meenemen

Activiteiten speciaal gericht op kinderen

Agenda

zo 22 april 10.30 uur Levend stuifzand op het Orvelterzand Gidsen laten u zien hoe het plantenleven zich heeft aangepast aan de barre omstandigheden van stuivend zand. Start: picknickplaats Staatsbosbeheer.Vanaf Orvelte de Orvelterbrug over.Vervolgens gaat u rechtsaf langs het Oranjekanaal. Daarna 1e weg links en na 500 meter bent u op de picknickplaats. zo 29 april 14.00 uur Fietstocht langs essen en brinken in Zuidoost-Drenthe De brinken en essen zijn typische kenmerken van d’ Olde Landschap. Wat is er nog van over? Startlocatie: Emmen. Tel. opgave bij Wolter ter Steege: 0591-648141. di 1 mei 14.00 uur Aanvang tentoonstelling Vogels van de Reest In het informatiecentrum ’t Ende (De Stapel) is vanaf vandaag een tentoonstelling van natuurfotograaf Johan Vos te zien. Hij heeft enkele foto’s uitgezocht van vogels die karakteristiek zijn voor het Reestdal. De tentoonstelling is tot 1 november a.s. te bezichtigen. Voor meer informatie: zie elders in dit nummer en op www.drentslandschap.nl of bel tijdens kantooruren: 0592-313552. 2 Zie ook pagina 10/11.

di 1 mei 14.00 uur Voorjaar op het Drouwenerzand Gidsen nemen u mee langs allerlei voorjaarsverschijnselen in het bos en op de heide. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap, tegenover café-restaurant Alinghoek, Alinghoek 16a, Drouwen. zo 6 mei 14.00 uur Splinternieuwe Zuidoevers Zuidlaardermeer De Zuidoevers van het Zuidlaardermeer is vorig jaar ingericht als natuurgebied. Start: parkeerplaats dorpshuis aan de Kruierij, De Groeve. zo 6 mei 14.00 uur Uffelter Binnenveld en WOII Wat doet de natuur met de restanten uit de Tweede Wereldoorlog? Start: parkeerplaats aan de Markegenotenweg (een zijweg van de weg Uffelte – Havelte). za 12 mei 07.00 uur Broedvogelexcursie Doldersummerveld Samen met gidsen op zoek naar en luisteren naar vogels. Start: informatiecentrum bij de schaapskooi aan de Huenderweg 1, Doldersum. 2 zo 13 mei 14.00 uur Het hunebed en de grafheuvels van Kampsheide Een archeologische wandeling langs zichtbare sporen uit een ver verleden. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap aan het Van den Muyzenbergpad, ten westen van Balloo.

foto: Edwin Smit

zo 20 mei 14.00 uur Wandeling langs Havezate en Klooster Een wandeling langs de havezate De Havixhorst en de opvolger van het klooster Dickninge. Start: parkeerplaats De Havixhorst aan de Schiphorsterweg bij De Wijk zo 20 mei 14.00 uur Vogels van De Kleibosch Met gidsen op zoek naar vogels die in en rond De Kleibosch leven en broeden. Start: voor boerderij Tichelwerk, Moleneind 4, Foxwolde.

Voor 2007 is een activiteiten programma met lezingen, excursies en open dagen opgesteld. Een aantal van deze activiteiten wordt gehouden rond bepaalde thema’s.

Hijkerveld

zo 3 juni 14.00 uur Planten van beekdal de Stroeten Gidsen tonen u de bijzondere flora van dit kleine beekdal. Start: protestantse kerk aan de Wheem in Zweeloo. vr 8 juni 19.00 uur Avondwandeling over Kampsheide Tijdens de wandeling wordt onder meer op zoek gegaan naar diverse soorten spechten. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap aan het Van den Muyzenbergpad, 2 ten westen van Balloo.

zo 27 mei 14.00 - 16.00 uur Kindermiddag informatiecentrum ‘t Ende Thema: uilen. Tevens kunnen kinderen zelf uilenballen uitpluizen. Locatie: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel bij De Wijk. Tel. opgave tijdens kantooruren bij Het Drentse Landschap: 0592-313552. vr 1 juni 21.30 uur Vleermuizenexcursie Landgoed Rheebruggen Het Landgoed Rheebruggen herbergt diverse soorten vleermuizen. Met behulp van een batdetector worden ze opgespeurd. Start: beheerboerderij Rheebruggen, Rheebruggen 8, Ansen.

za 9 juni 14.00 uur Ontdekkingstocht Elper Westerveld Vanuit het fraaie dorp Elp wordt een wandeling gemaakt over het heideterrein Elper Westerveld. Op dit terrein zijn in de jaren ’60 nederzettingen gevonden uit de bronstijd: de Elp-cultuur. Start: parkeerplaats hotel De Koekoekshof in het centrum van Elp. za 16 juni 14.00 uur Fietstocht hoevenlandschap en Ooievaars van de Reest Tijdens de fietstocht wordt ook aandacht besteed aan enkele karakteristieke landschapselementen van het Reestdal. Start: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel bij De Wijk. Tel. opgave bij Wolter Moorman: 2 0528-372744.

zo 24 juni 10.00 uur Kano-excursie door het Annermoeras Met gidsen een kanotocht maken door de nieuwe meanders van het Annermoeras bij Spijkerboor. Tel. opgave tijdens kantooruren bij Het Drentse Landschap: 0592313552. Kosten: € 10,-- p.p. Max. 20 deelnemers. zo 24 juni 11.00 – 16.00 uur Open dag beheerboerderij Sophiahoeve Deze open dag wordt in samenwerking met Biologica georganiseerd. Biologica is een ketenorganisatie voor biologische landbouw en voeding. Tevens is er een proeverij van vleesproducten van Het Drentse Landschap. Deze activiteit valt goed te combineren met het schaapscheren op het Doldersummerveld. Zie hierna. zo 24 juni 14.00 - 16.00 uur Schaapscheren op het Hijkerveld en het Doldersummerveld Demonstratie schaapscheren en activiteiten voor grote en kleine kinderen. Locaties: de schaapskooi Hijkerveld is vanaf het dorp Hijken met bordjes aangegeven. De schaapskooi Doldersummerveld staat aan de Huenderweg 1, Doldersum. vr 29 juni 19.00 uur Avondwandeling Oude Diep Met gidsen naar het hoogste punt van Drenthe en dwalen langs meanders van een oud riviertje. Start: parkeerplaats De Blinkerd aan de VAM-weg. Deze is vanaf Drijber en Wijster met bordjes aangegeven.

Drentse Brinken 1 Kenmerkend voor de Drentse brinken is het gesloten karakter door de hoge bomen. Drentse brinken zijn vermoedelijk ontstaan in de 12e eeuw toen de boerderijen een vaste plaats in de dorpen kregen. Hierdoor kregen ook de open ruimtes een vaste ligging. De brinken waren de ontmoetings plek om evenementen te houden, zoals kermissen en jaarmarkten. De Drentse brinken hebben in de 20e eeuw veel functieveranderingen ondergaan. Hieraan wordt veel aandacht besteed in het recent verschenen brinkenboek. Verder wordt er in het boek aandacht besteed aan de geschiedenis en aan het gebruik van de brinken. Het Drentse Landschap wil graag de brinken extra onder de aandacht brengen. Dit gebeurt in de vorm van een artikel in dit Kwartaalblad, een lezing en enkele (fiets)excursies. Zie ook pagina 32/33 Vogels van Drenthe 2 Drenthe heeft een bijzondere vogelbevolking. Dat heeft alles te maken met het afwisselende en gevarieerde karakter van het Drentse landschap. Vogels als Paapjes, Grauwe klauwieren en Wulpen weten dat te waarderen. Naar verhouding komen ze in deze provincie meer voor dan elders in Nederland. Het Drentse Landschap wil dit jaar stilstaan bij deze kleurrijke diergroep met hun sterk ontwikkeld muzikaal gevoel. Dit doen we met een vogeltentoonstelling in ’t Ende, diverse excursies, lezingen, beginnerscursussen vogelgeluiden en kinderactiviteiten. Jaar van de Molen 3 2007 is het Jaar van de Molen. Van de honderden molens die Drenthe rijk was, zijn er nog slechts enkele tientallen overgebleven. De hoge onderhoudskosten leiden vaak tot sloop van de molens. De meeste molens in Drenthe zijn korenmolens. De Drentse Molenstichting maakt zich sterk voor het behoud van deze molens. Eind 2007 komt Het Drentse Landschap vermoedelijk in het bezit van De Eendracht, een molen in Gieterveen. Als alles volgens plan verloopt, zal een restauratie daaraan voorafgaan. In ieder geval aanleiding genoeg om een lezing over molens te organiseren. Eind 2007 kunt u de gerestaureerde molen De Eendracht bekijken tijdens een open dag.

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond-, wegen waterbouw Bouwbedrijf H. Poortman Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw ROYAL HASKONING Nijmegen (024) 328 42 84 Adviesbureau voor water en milieu GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau ORANJEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau ABN AMRO BANK N.V. Assen (0592) 33 33 00 De bank voor Drenthe ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39 Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij Havesathe ‘de Havixhorst’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant NV Waterleidingmaatschappij ‘Drenthe’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait... Buro Hollema Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT HOLLAND CASINO Groningen Groningen (050) 317 23 17 Een mooie gelegenheid om uit te gaan ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) Hulzebosch grondwerken B.V. Beilen (0593) 52 21 39 Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk, leverantie van zand en grind KADASTER DIRECTIE NOORD Assen (0592) 30 48 88 Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk verkeer in vastgoed christiaan deN DEKKER b.v. Lisse (0252) 41 86 50 De ecologische aanpak in waterbodemsanering Quercus Boomverzorging en Advisering Gasselte (0592) 26 11 71 Uw bomen, onze zorg N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water Nationale Postcode Loterij Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur RTV Drenthe Assen (0592) 33 80 80 Radio Drenthe,TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad

• Stichting Publieksvoorlichting NOTARIAAT DRENTHE Postbus 1 – 7860 AA Oosterhesselen Namens de gezamenlijke notarissen in Drenthe • KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Uitgeverij/grafisch bedrijf Assen (0592) 37 95 55 • Bureau B + O ARCHITECTEN Rheebruggen (0521) 35 10 14 • BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling • DE ROO DRENTE BV Stadskanaal (0599) 61 28 52 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen • HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Elektrotechniek, cv/sanitair, telematica, beveiliging • DAGBLAD VAN HET NOORDEN Groningen (050) 584 44 44 • BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies • BTL REALISATIE Vestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nl Aanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groen en historische buitenplaatsen • Architectenbureau Wouda & van der schaaf Meppel (0522) 25 57 96 • DESTIC KUNSTSTOFFEN B.V. Veendam (0598) 61 45 64 Productontwikkeling, displays, bewerkingen, inrichting en presentaties • Concordia bouwmaterialenhandel Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel • oosterhuis bv Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk • VAN DER ZEE Vleesgrootverbruik BV Emmen (0591) 63 70 01 Leverancier van vlees, vleeswaren, kaas, wild en gevogelte • WOONCONCEPT Meppel (0800) 61 62 Meer dan wonen • EELERWOUDE Oosterwolde (0516) 52 30 62 Natuurlijk ruimte voor groen • HERFST en HELDER b.v Lelystad (0320) 26 06 16 Verf van goede huize • KAMER van KOOPHANDEL Meppel (0522) 26 56 00 Staat voor ruimte om te ondernemen • ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl • WARENHUIS VANDERVEEN ASSEN Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis

Stichting ‘Het Drentse Landschap’ zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed. Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten. Stichting ‘Het Drentse Landschap’ behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • Stichting Orvelte • Stichting Lemferdinge