Kwartaalblad nr.57 by Uitgeverij Van Gorcum

Kwartaalblad maart 2008 no. 57

Groote Zand

Kwartaalblad van Stichting Het Drentse Landschap Uitgave Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Bankrek. nr. 30.28.75.751 Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer, m.m.v. M. Buruma, H. Colpa, J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen Grafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen Omslag Groote Zand / foto: Auke Lubach ISSN 1380-3263 Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van de Stichting Het Drentse Landschap. Het Drentse Landschap is een uitgave van de Stichting Het Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein bezittingen en activiteiten van de Stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– . Als u Het Drentse Landschap extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze: Periodieke gift In plaats van of naast uw begunstigersbijdrage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 en hoger per jaar regelt en betaalt de stichting de akte. Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte te houden van Het Drentse Landschap. Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. Legaten of erfstellingen U kunt de Stichting Het Drentse Landschap en/of de Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen. Stichting Het Drentse Landschap en de Stichting Oude Drentse Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten gunste komt van deze stichtingen. Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris. Het Drentse Landschap is één van de 12 provinciale landschappen.

Extra krant over projecten Nationale Postcode Loterij De Nationale Postcode Loterij steunt de 12 Landschappen met een bedrag van 12,5 miljoen euro. Dat is eind januari bekend gemaakt op het jaarlijks Goed Geld Gala. Daarmee krijgt de Nederlandse natuur en cultuur een geweldige impuls. In de bijgevoegde krant kunt u lezen wat de Provinciale Landschappen met het geld van de Loterij doen. Dat is heel veel. De Landschappen zijn de Nationale Postcode Loterij dan ook zeer erkentelijk voor dit grootse gebaar!

Eruitgelicht

Groote Zand

— bestuursberichten — terreinbeschrijving

Johan D.D. Hofman

Veldwaarneming

— onderzoek

Gijs van Dijk

Voorjaarswandeling

Synagoge Zuidlaren

— Stichting Oude Drentse Kerken

Sterreschot

— flora

— actuele publicaties

— boekbespreking

— wandelroute

Bertus Boivin/Eric van der Bilt

WMD Raven in Drenthe

— fauna

Bertus Boivin

Het Groote Zand bij Hooghalen

Eric van der Bilt

De Drentse onderwaterwereld

Bertil Zoer

Groen Nederland anno nu

Geert Hoving en Sonja van der Meer

Henk Luning

Herintroductie Raaf

— fauna

Arend van Dijk

Aankopen

Berend Groen

— kunst en natuur

Riet

— flora

H a r r y Tu p a n

Geert de Vries

Hoogspanning verknipt het landschap

— opinie

Eric van der Bilt

Kortweg

Agenda

Het zal u vermoedelijk niet zijn ontgaan, dat het jaar 2008 is uitgeroepen tot het Jaar van het Religieus Erfgoed. Via alle media is er inmiddels aandacht voor gevraagd. Men wil de belangstelling voor en de kennis over het religieus erfgoed vergroten en daarmee bereiken, dat kerken, kloosters en dergelijke voor lange tijd behouden blijven. Daartoe zullen in dit jaar tal van activiteiten rond dit thema worden georganiseerd. Bij de start van dit jaar werd bekend gemaakt, dat er in Nederland nog zo’n 5000 religieuze gebouwen in functie zijn. Door ontkerkelijking en fusies zullen er daarvan in de komende 10 jaar circa 1000 hun functie verliezen. Daarvoor dient een nieuwe passende bestemming gevonden te worden, anders zullen ze met sloop worden bedreigd. De aanwijzing tot Rijksmonument biedt een zekere garantie, omdat voor restauratie en onderhoud subsidies worden verstrekt, maar een gebouw zonder functie is niet lang in stand te houden. Voor de provincie Drenthe is de situatie in dubbel opzicht problematisch. Niet alleen moet er een nieuwe bestemming voor de gebouwen worden gevonden, maar het aantal kerken dat is aangewezen als rijksmonument, is hier gering. Het zijn er nog geen 40. Ter vergelijking: in Friesland zijn het er een kleine 400 en ook in Groningen gaat het om enkele honderden kerken. De meeste kerken in onze provincie, gebouwd in de periode van de grote ontginningen, zijn te klein en te ‘gewoontjes’. Men heeft de monumentale en cultuurhistorische waarde van deze echte ‘tempeltjes van de armoede’ nog nooit willen zien. Het karakter van deze kerkjes is echter typisch Drents. Op kosten van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap zal in dit jaar een inventarisatie van het religieus erfgoed worden uitgevoerd. Het is te hopen, dat de instanties in onze provincie, die betrokken worden bij deze inventarisatie, dit speciale karakter van het Drents religieus erfgoed in voldoende mate zullen kunnen aantonen, opdat aanwijzing tot Rijksmonument alsnog kan plaatsvinden. Anders komt de verantwoordelijkheid voor de instandhouding van een representatief deel van dit kerkenbezit volledig voor rekening van de Drentse samenleving.

foto: Joop van de Merbel

Martin Verhagen Voorzittter Stichting Oude Drentse Kerken

Bestuursberichten

Terreinbeschrijving

Groote Zand Joan D.D. Hofman*

zou vermoeden. Met een dikke 120 ha is het niet echt groot, en onbegroeid zand is er maar op een klein stukje. Het is eerder ‘groots’ te noemen: een afwisseling van heuveltjes en laagten, vlakke droge en natte delen, her en der bomen en bosjes, allerlei begroeiingen en een gevarieerde fauna.

Zoals op vele begroeide stuifzanden bepalen heidesoorten in eerste instantie het beeld. Maar wat het Groote Zand op het eerste gezicht anders maakt dan de meeste heidevelden, zijn de losse bomen en boomgroepjes. Sommige stukjes behoren met vliegdennen, berken en eiken tot de fraaiste boomheidelandschappen van Drenthe. De afwisseling in bodem, vochtigheid, hoogteligging en hellingen is prachtig zichtbaar in de begroeiingspatronen. Op zich logisch, maar het mooie zit hem hier in de kleinschalige variatie. Drogere stukken worden gekenmerkt door Struikhei en Bochtige smele. Lagere stukken zijn vaak wat natter en veniger, en daar overheerst Dophei en Veenbies. Op de vochtige overgangen komt op een enkele plaats Beenbreek voor. Een voor dit milieu heel karakteristieke soort met opvallend gele bloemen. Na de bloei vallen de oranje vruchten aan de bruinverdorde stengels nog lang op. Met het verdwijnen van de heide is Beenbreek zeldzaam geworden. De toekomst ziet er voor deze soort niet rooskleurig uit, want ze is nogal gevoelig voor milieuveranderingen met name op het punt van de waterhuishouding en waterkwaliteit. Een andere in de heide van het Groote Zand opvallende plantensoort is Kraaihei. Een tamelijk gewone soort op voormalige stuifzandgronden in Noord-Nederland. Dit laatste houdt verband met zijn milieu-eis voor een wat koeler, vochtiger klimaat.Vandaar dat je in de rest van Nederland tevergeefs naar Kraaihei zult zoeken. In combinatie met zijn lage lichtbehoefte verklaart dit ook zijn aanwezigheid in dennenbossen. Maar als de bomen verdwenen zijn, kan hij zich nog heel lang op die plaatsen handhaven. Zijn afhankelijkheid van het klimaat zie je ook in de duinen op de Waddeneilanden: hier tref je hem veel meer aan op noordhellingen dan op zuidhellingen. Met het warmer wordende

klimaat in onze contreien breken voor Kraaihei spannende tijden aan. Een andere floristische bijzonderheid die niet onvermeld mag blijven, is het zeldzame, watervlooien etende Klein blaasjeskruid. Het groeit in sommige veenplasjes van het Groote Zand massaal. Aan deze soort is een apart artikel gewijd in kwartaalblad 56 (december 2007). Die vennen zijn sowieso een lust voor het oog met karakteristieke soorten als veenmossen, Eenarig wollegras,Veenpluis, Ronde en Kleine zonnedauw en Kleine veenbes. Al moet vastgesteld worden dat in de meeste vennen dit gezelschap niet compleet voorkomt. Fauna

Veel van wat je tegenwoordig in een gevarieerd Drents heideterrein aan dierenleven mag verwachten, is er ook in het Groote Zand.Van alles wat, al zijn de aantallen vaak klein en ontbreken de echt zeldzame soorten. Toch zijn Adder en Levendbarende hagedis het vermelden waard.Van de minder algemene vogelsoorten komen er Roodborsttapuit, Geelgors en Boomleeuwerik voor. De laatste jaren wordt er ook de Nachtzwaluw aangetroffen en steevast zit er in de winter wel een Klapekster. De Boomleeuwerik is karakteristiek voor stuifzanden die met heide en hier en daar wat bomen zijn begroeid. In het voorjaar is het een feest zijn heldere, melancholische zang te horen als hij van hoog in de lucht in wijde spiralen naar beneden zeilt. Je treft hem vaak samen aan met de Roodborsttapuit, die graag in hetzelfde biotoop verkeert. Dit prachtig gekleurd vogeltje valt op door een saai, kort, kwetterend liedje dat hij vanaf de top van een struik ten gehore brengt. Al met al is het planten- en dierenleven van het Groote Zand leuk, maar niet spectaculair. Poolwoestijn

Het is vooral de rijke afwisseling in het terrein wat het Groote Zand zo boeiend maakt. En de verrassing dat je soms op een bult een vochtige plek aantreft, terwijl de omringende lagere bodem er droog bij ligt. Dat zo’n natte plek hoog ligt, komt door een keileemschol die geen water doorlaat. In de voorlaatste ijstijd, die 150.000 tot 100.000 jaar geleden heerste, was de noordelijke helft van wat nu Nederland

foto: Auke Lubach

Het Groote Zand is anders dan je wellicht op grond van de naam

Terreinbeschrijving

is, bedekt met een gigantisch pakket ijs. Dit ijs was vanuit noordelijke regionen hier langzaam naar toe gestroomd. Daarbij werd allerlei materiaal van de bodem meegevoerd: zand, grind, leem, zelfs de enorme keien waarvan onze verre voorvaderen 5000 jaar geleden hun hunebedden bouwden. Na het smelten van het ijs bleef dat materiaal onregelmatig verspreid achter. Plaatselijk lag het keileem in grote of kleine, dikke of dunne plakkaten. Op zulke plekken bleef regenwater staan en dat bood goede mogelijkheden voor de vestiging van begroeiing. Er kwam echter nog een ijstijd, die (pas) 10.000 jaar geleden geleidelijk eindigde. In onze streken een overwegend koude, droge periode die ca 50.000 jaar heeft geduurd. Het noordelijke landijs heeft ons toen niet bereikt. Wat nu Nederland is en wat nu de Noordzee is, was een enorme poolwoestijn;

bouw bedreef.Voordien trokken nomadische groepen rond, maar dit volk was redelijk honkvast; anders zouden ze niet zoveel moeite doen om hun grafmonumenten te bouwen. Latere generaties kenden andere cultuuruitingen, zoals in de bronstijd en de ijzertijd. Deze kleinschalige landbouw die plekjes op de natuur veroverde bleef tot de middeleeuwen voortbestaan. In het Groote Zand zelf zijn tot nu toe nagenoeg geen sporen van prehistorische bewoning gevonden. Wel hebben er in de directe omgeving twee hunebedden gelegen. Ook vlakbij liggen een urnenveldje en enkele grafheuvels die uit latere perioden dateren.

foto: Edo van Uchelen

Uitgemergeld

Adder

kaal in echt koude tijden, toendra-achtig begroeid in mildere fasen. Een gevriesdroogd landschap, waarin sterke stormen grote massa’s zand naar onze contreien joegen. Oostelijk en zuidelijk Nederland werd bedekt door een zandpakket dat in ruggen en heuvels werd gedeponeerd: het dekzand. Op de laatste ijstijd volgde een warme, vochtige periode. Geleidelijk aan ontwikkelde zich begroeiing, in de loop van enkele duizenden jaren uitgroeiend tot bos.Vijfduizend jaar geleden vestigden zich hierin de hunebedbouwers, het volk van de trechterbekercultuur dat primitieve vormen van land-

De vroege middeleeuwen vormden in vele opzichten een omslagpunt. De bevolking groeide, steden en dorpen ontstonden, gespecialiseerde ambachten ontwikkelden zich. De landbouw die tot dan was gericht op de voedselvoorziening voor de eigen kring, werd een economische factor van betekenis voor de hele samenleving. Steeds grotere stukken natuur werden voor landbouwdoeleinden omgevormd. De voedselarme dekzandgronden raakten vrij snel uitgemergeld en daarom werden steeds nieuwe ontginningen in gebruik genomen. Er zijn maar weinig plantensoorten die zich thuis voelen onder schrale, droge omstandigheden. Struikhei is zo’n soort en als het wat vochtig is, neemt Dophei een dominante plaats in. De heidevelden die zo ontstonden, hebben echter een belangrijke plaats gekregen in het landbouwsysteem. Ze bleken geschikt als weidegrond voor schapen en runderen. Bijkomend voordeel was dat de ’s nachts in potstallen gedeponeerde poep prima meststof was voor de akkerbouw die op essen werd ontwikkeld. Enkele eeuwen lang heeft men door begrazing, plaggen, maaien en branden heidevelden in stand gehouden. Heide is aldus een bijzonder cultuurlandschap. Zand en duinen

In de 19e eeuw werd het gebruik van de heide zo intensief dat vooral op de droogste delen de begroeiing verdween. Het bloot gekomen zand werd weer een speelbal van de wind. Her en der ontstonden zandverstuivingen. Soms zo groot en heftig dat dorpen en essen er door werden bedreigd en de overheid eiste dat er op of er omheen bos geplant moest worden. Zulke zandverstuivingen kun je veelal in de naam nog herkennen: ze heten “-zand” (Drouwenerzand) of “-duinen” (Gasterse Duinen). Het Groote Zand was ook zo’n gebied. Het droge zand werd weggeblazen, vaak tot vlak boven een wat dieper

foto: Joop van de Merbel

foto: Geert de Vries

gelegen keileemschol waar het wat vochtiger was. De wind kreeg geen vat op de plekken die al voordien door een keileemschol of anderszins ondoorlatende bodem vochtig waren en waar vaak zelfs lokaal veentjes tot ontwikkeling waren gekomen. Zo ontstond de situatie dat die natte plekken bleven liggen en het zand er omheen wegwoei: het reliëf werd omgekeerd! Dat maakt het Groote Zand zo bijzonder. Het is toch fascinerend dat hier een paar bulten na meer dan 100.000 jaar het landschapsbeeld bepalen, omdat er ooit door het Scandinavische landijs wat keileem is achtergelaten.

De moeilijk of slechts tegen hoge kosten te ontginnen gronden kwamen niet of pas als laatste aan snee. Denk aan door keileem zeer vochtige heidevlakten en vencomplexen of aan stuifzanden. In stukjes van het Groote Zand is er nog wat bos aangeplant, maar met het grootste deel van dit voedselarme, sterk heuvelige gebied met her en der keileemschollen kon men weinig beginnen. Al met al treffen we in het gebied waarin het Groote Zand ligt, diverse landschapstypen aan die gezamenlijk een fraai beeld geven van de recente ontginningsgeschiedenis.

Bosaanleg

In het begin van de 20e eeuw was er een complex van factoren waardoor het landschap van Drenthe rigoureus op zijn kop werd gezet. Kunstmest maakte de heidevelden als bron van mest overbodig. Door de sterk groeiende bevolking moest de voedselproductie sterk omhoog.Voor de zich ontwikkelende steenkoolwinning was veel hout nodig om de mijngangen te stutten. Dit zijn met bijvoorbeeld de werkverschaffing maar een paar factoren die er aan bijdroegen dat op grote schaal heidevelden (let op namen met “-veld”) werden omgezet naar grasland, bouwland of bos. Zo werd bij het Groote Zand door Staatsbosbeheer de boswachterij Hooghalen aangelegd: rechthoekige percelen beplant met dennen, sparren en lariks. Ook particulieren roken een leuke investering. Zogenaamde ontginningslandgoederen ontstonden, waarbij men soms meteen een fraaie woonplek creëerde.Voorbeelden hiervan zijn de landgoederen Vossenberg en Vledderhof die later door Het Drentse Landschap zijn verworven, en in de buurt van het Groote Zand het landgoed Dennenrode (nu Hiemstrastate).

Aankoopperikelen

Het is ons niet bekend wanneer en waarom het Groote Zand in handen is gekomen van de toenmalige Gemeente Beilen.Van belang is, dat de Gemeente in 1980 besloot om financiële redenen de natuur- en bosgebieden die zij bezat, te verkopen. Het Groote Zand zat daar ook bij. Het lag het meest voor de hand dat het Staatsbosbeheer het Groote Zand zou overnemen. Dit gebied zou dan immers een logische afronding zijn van de boswachterij Hooghalen. Maar Staatsbosbeheer liet weten om budgettaire redenen niet in de markt te zijn. De ‘natuurpoot’ van Staatsbosbeheer en het toenmalige ministerie van CRM vonden evenwel dat het Groote Zand “niet in verkeerde handen mocht vallen”. Na veel gesoebat werd besloten te putten uit een door het Rijk beheerd fonds voor subsidiëring van aankopen door particuliere natuurbeschermingsorganisaties. Het Drentse Landschap meldde zich daarvoor aan, mede omdat de Gemeente de gronden in eerste instantie aan Het Drentse Landschap had aangeboden.

Links: Veenbes Boven: Klokjesgentiaan

Gebruikelijk was, dat aankopen door de erkende particuliere organisaties door dit fonds en de provincie gezamenlijk werden gesubsidieerd. Aldus werd de Provincie Drenthe benaderd. Deze liet echter weten dat â&#x20AC;&#x153;overdracht van dit gemeentelijk bezit aan Het Drentse Landschap voor het behoud van het terrein niet noodzakelijk isâ&#x20AC;?. Het bestuur van Het Drentse Landschap besloot vervolgens om gezien het grote belang van het terrein bij wijze van uitzondering uit eigen middelen de ontbrekende 50% op tafel te leggen. Zo kwam in 1983 het Groote Zand, bestaand uit 45 ha bos en 72 ha heide, in bezit van de stichting. De voorwaarden van de Gemeente dat de stichting het gebied als natuurgebied in goede staat zou houden en dat het voor een ieder toegankelijk moest blijven, strookten met hetgeen de stichting voor ogen stond. Beheer

De laatste 25 jaar heeft Het Drentse Landschap zich ingespannen om de kwaliteit van natuur en landschap van het Groote Zand te verbeteren en het voor een ieder mogelijk te maken daarvan te genieten. Een landschappelijk storend perceel jong bos is verwijderd, evenals overmatige boomopslag op de heide. Zo werd de heide gerenoveerd en werd het markante reliĂŤf beter zichtbaar. Met Drentse heideschapen en Schotse hooglanders wordt de heide open gehouden. Als aanvulling op het basisbeheer van begrazen en maaien worden er af en toe stukken heide geplagd. Bepaalde plantensoorten, waaronder veel rodelijstsoorten zijn hier sterk afhankelijk van.Vooral op plaatsen waar keileem vlak onder de oppervlakte ligt, is plaggen een zeer effectieve beheersmaatregel. In het oostelijk deel van het Groote Zand heeft

plaggen geleid tot een enorme toename van plantensoorten als Witte en Bruine snavelbies, Kleine zonnedauw en Moeraswolfsklauw. Ook de Klokjesgentiaan, waarvan er enkele jaren terug nog nauwelijks enkele exemplaren te vinden waren, heeft sterk gereageerd op het plagwerk. De laatste planten zijn voor aanvang van het plagwerk gemarkeerd om te voorkomen dat ze weggeplagd zouden worden. In de jaren na het plagwerk hebben de gespaarde planten zich zelf weer volop uitgezaaid. Juist de plekken die geplagd zijn, bieden een ideaal kiembed voor de gentiaanzaden. Er staan nu weer vele tientallen planten. Een gemarkeerde wandelroute voert de bezoeker langs de mooiste plekjes. Ook vanaf een fietspad kun je van het terrein genieten. Met de beheersinspanningen van Het Drentse Landschap wordt een prachtig en boeiend gebied in stand gehouden. Geniet ervan!

* Drs. J.D.D. Hofman is redacteur van Het Drentse Landschap.

Onderzoek

Sluipwespen, Brede wespenorchissen, een broedgeval van de Wespendief: er wordt van alles geïnventariseerd in de terreinen van de Stichting Het Drentse Landschap. Maar wat gebeurt er eigenlijk met al die gegevens? Hieronder een verslag van hoe deze gegevens digitaal verwerkt worden zodat ook derden er gebruik van kunnen

foto: Auke Lubach

maken.

Van veldwaarneming naar digitale stip Gijs van Dijk *

Waarnemingen Gasterse Duinen flora fauna

Voor Het Drentse Landschap zijn inventarisatiegegevens onmisbaar voor een goed beheer van haar terreinen. Dat geldt zowel voor het plannen van uit te voeren maatregelen als om te kijken of deze ook het gewenste resultaat opleveren. Met behulp van tientallen vrijwilligers verzamelt Het Drentse Landschap daarom al vele jaren gegevens over de soorten planten en dieren die in haar terreinen voorkomen. De Provincie Drenthe is ook een belangrijke afnemer van de natuurgegevens. Ze heeft ze niet alleen nodig voor het uitvoeren, monitoren en evalueren van haar eigen natuurbeleid, maar ook ten behoeve van haar taken vanuit de Nederlandse en Europese natuurwetgeving. Omdat de Provincie er veel belang aan hecht dat er regelmatig gegevensuitwisseling met de terreinbeherende instanties plaatsvindt, heeft ze geld beschikbaar gesteld om de gegevens beter toegankelijk te maken. In het afgelopen jaar is dit project uitgevoerd. De meeste van de voor Het Drentse Landschap verzamelde gegevens staan in rapporten en verslagen, en soms zijn ze als een stip op een kaart terug te vinden. Bij het doorspitten van dit ‘papieren archief’ bleek dat het aantal waarnemingen per jaar door de jaren heen steeg, een positieve trend dus. Ongeveer eenderde van alle waarnemingen betreft dieren, tweederde planten. Ook viel op hoeveel werk de vrijwilligers verzetten. Ruim 60% van de waarnemingen is ver-

zameld door vrijwilligers, de rest door medewerkers van de stichting. Stip na stip Om tot een goede inventarisatie te komen zijn in het afgelopen jaar tientallen ordners met informatie doorgenomen uit de periode 2000 - september 2007. Deze informatie is ingevoerd in een databestand, dat gekoppeld is aan een geografisch informatiesysteem (GIS). Met zo’n GIS-systeem kunnen de plaatsen van waarneming exact op de digitale topografische kaart worden aangewezen en als stip in het bestand worden vastgelegd. Behalve de soortnaam kunnen daarbij tal van aanvullende gegevens worden opgeslagen, zoals datum van waarneming, aantal, waarnemer en eventuele bijzonderheden. In totaal zijn circa 30.000 waarnemingen ingevoerd. Deze gegevens zijn nu gemakkelijk voor allerlei toepassingen te gebruiken. Toekomst inventarisaties De stroom losse waarnemingen en gerichte inventarisaties van planten en dieren zal naar verwachting blijven groeien. Ook deze gegevens zullen digitaal moeten worden opgeslagen. Naar alle waarschijnlijkheid zal dat steeds meer direct in het veld gebeuren. Vind je bijvoorbeeld een bijzondere plant, dan kun je op een kleine veldcomputer de soortnaam, het aantal exemplaren en de plaats exact aangeven. Een papieren formulier is dan niet meer nodig. Vanuit de veldcomputer kunnen de nieuwe gegevens direct toegevoegd worden aan het basisbestand waardoor nieuwe gegevens snel beschikbaar komen om te gebruiken. Dat is een geweldige vooruitgang. De inzet van vrijwilligers blijft echter onmisbaar voor het verzamelen van de natuurgegevens. Het Drentse Landschap hoopt dan ook dat ze net als in de afgelopen jaren kan blijven rekenen hun inzet want alleen dan kan de rijke flora en fauna van de Drentse landschappen goed gevolgd worden.

* G. van Dijk heeft als tijdelijk medewerker van de Provincie Drenthe de digitalisatie uitgevoerd.

Fauna

Lentekriebels? Kom wandelen op 2 e paasdag in Drentse en Groningse Landschappen! Op 2de paasdag, maandag 24 maart, vinden de traditionele paaswandelingen weer plaats in Drenthe en Groningen. De wandelingen zijn in nauwe samenwerking met Dagblad van het Noorden georganiseerd. Onder begeleiding van een gids kunt u al volop genieten van de eerste tekenen van de lente: kwetterende vogeltjes, een bos met bosanemoontjes en dartelende lammetjes in de wei. Het is heerlijk om nu de natuur in te gaan. Voor kinderen worden er bovendien leuke doe-activiteiten gehouden en ze worden getrakteerd op een leuk presentje.

Voor meer informatie: www.drentslandschap.nl

www.groningerlandschap.nl

Drenthe

Groningen

Hijkerveld Tijd: 14.00 – 16.00 uur De lente begint met lammetjes. De eersten zijn dan al geboren. Volwassenen maken met een gids een wandeling over de heide. Gezinnen met kinderen kunnen gratis meedoen met de kinderspeurtocht Sporen van Leven en Dood. Vertrekpunt: bij de schaapskooi die is te bereiken vanaf Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route met bordjes aangegeven.

Noordkust Er gaat niets boven Groninger wolkenluchten Tijd: 14.00 tot 16.00 uur Een wandeling (6 km) over de zeedijk in Westernieland naar de Klutenplas en terug. Een weerkundige geeft uitleg over de rol die wolken spelen bij de ontwikkeling van het weer. Vertrekpunt: Buitenplaats Noordkust, Hoofdstraat 83 in Pieterburen. Kosten: Beschermers en kinderen € 1,50, niet-Beschermers € 3,-. Aanmelden bij Het Groninger Landschap, telefoon (050) 313 59 01.

Scharreveld Tijd: 14.00 – 16.00 uur Een excursie waarbij alle aandacht is voor het ontluikende voorjaar. Vertrekpunt: vóór boerderij Frederikshoeve, Scharreveld 2, Eursinge (bij Westerbork). Vanuit Westerbork neemt u de provinciale weg naar Hoogeveen, meteen ná het viaduct onder de N31 gaat u rechts af. Doldersummerveld Tijd: 14.00 – 16.00 uur Een boeiende kinderexcursie over de heide. Kinderen krijgen bovendien gratis het boekje Geen Gemekker: een schapenboekje met allerlei leuke opdrachten. Vertrekpunt: informatiecentrum bij de schaapskooi, Huenderweg 1, Doldersum.

foto: Willem Kolvoort

Stapelerveld Tijd: 14.00 – 16.00 uur Een aantrekkelijke voorjaarswandeling langs de oevers van de Reest en over de voormalige heide van het Stapelerveld. Vertrekpunt: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel bij De Wijk.

Zuidlaardermeergebied Tijd: 06.30 tot 8.00 uur Een vroege vogelwandeling door de Oosterpolder waarvan 80 hectare is ingericht met o.a. een laarzenpad en een kade-wandelpad. Er is een vogelkijkwand bij de waterplas. In de polder wonen ca. 40 broedvogelsoorten. Vertrekpunt: hoek Ruigelaan – Oude Middelhorst in Haren. Leekstermeergebied voor jong en oud Tijd: 10.00 tot 12.00 uur Volwassenen kunnen o.l.v. een gids een rondwandeling maken en de vogelkijkhut bezoeken. De kinderen gaan onder begeleiding natuurspelletjes doen en/of uilenballen uitpluizen. Na de wandeling is er koffie en paasbrood. Vertrekpunt: informatiepaneel Hooilanden 12 in Lettelbert. Kosten: € 2,50. Aanmelden bij Het Groninger Landschap, telefoon (050) 313 59 01. Landgoed Ennemaborgh Tijd: 13.30 tot 16.00 uur Een wandeling onder leiding van een gids met aandacht voor de ontluikende natuur. Bourtange Tijd: 13.30 tot 16.00 uur Wandeling door natuurgebied in Bourtange met speciale aandacht voor het ontluiken van de knoppen. Tevens fotowedstrijd voor de jeugd. Vertrekpunt: informatiecentrum Het Groninger Landschap, Bisschopsweg 1 in Bourtange. Bezichtiging molen De Lelie Tijd: 13.00 tot 17.00 uur De bakker is vanaf de vroege ochtend bezig met het bakken van oerbroodjes, molensteentjes en leliekoekjes die ‘s middags te koop zijn. Ook zijn er vrijwilligers die rondleidingen geven. Locatie: Molenstraat 3 in Eenrum.

Fauna

Symposium Kerk te koop?! Op woensdag 16 april 2008 wordt het symposium Kerk te koop?! gehouden. Het symposium is georganiseerd door de Stichting Oude Groninger Kerken en Stichting Oude Drentse Kerken i.s.m. het Regionaal College voor Behandeling Beheerszaken, Protestantse Kerk in Nederland en Taakgroep Gebouwen. De initiatiefnemers willen met het symposium aandacht vragen voor de problemen die in Noord-Nederland spelen op het gebied van het religieus erfgoed. Doel is meer aandacht te krijgen voor wat religieus erfgoed voor ons betekent en hoe we er samen voor zouden kunnen zorgen dat het religieus erfgoed in het noorden een duurzame toekomst tegemoet gaat. Het symposium is alleen bedoeld voor genodigden. Voor meer informatie: Sonja van der Meer, hoofd communicatie, telefoon (0592) 31 35 52.

❧ Kerkje Gieterveen In december kon de aanbesteding van de renovatie van het kerkje in Gieterveen plaatsvinden. Naast subsidies van EOGFL/Leader+, de Provincie Drenthe, de Gemeente Aa en Hunze en het VSBfonds ontving de SODK ook een bijdrage van € 15.000,-- van het RABO-Coöperatiefonds Noord Drenthe. In april moet de verbouwing al gereed zijn.

❧ Schenkingen Mevrouw Postma-Eleveld te Assen heeft de Stichting een aquarel van het dorp Anloo met zicht op de kerk geschonken. Het is van de hand van Hein Kuipers en dateert uit 1943. Mw. Postma ontving het van de Gemeente Rolde als huwelijksgeschenk. Zij heeft altijd een sterke band met Drenthe gevoeld en de SODK leek haar een goede bestemming voor deze aquarel. Haar cadeau wordt met dankbaarheid aanvaard. Een mevrouw uit Assen schenkt de SODK de komende 5 jaar steeds € 100,--, waarvoor dank.

❧

Stichting Oude Drentse Kerken

Op vrijdag 30 november j.l. is de synagoge van Zuidlaren, die sinds december 2005 in eigendom en beheer is van Stichting Oude Drentse Kerken, door burgemeester Jan Rijpstra van de Gemeente Tynaarlo officieel heropend. De inwijding als gebedshuis vond negen dagen later plaats door de Progressief Joodse Gemeente Noord-Nederland. In de maanden voor deze feestelijke bijeenkomsten onderging het gebouwtje een volledige gedaanteverandering: de sfeerloze ruimte werd omgetoverd tot een ware ‘sjoel’ (van het Jiddische ‘Schule’, zeg maar leerhuis) met een compleet nieuw synagoge-interieur. Het resultaat is zeer verrassend. Geert Hovingh en Sonja van der Meer*

In 2005 benaderde de Vereniging tot Behoud van de Synagoge Zuidlaren de Stichting Oude Drentse Kerken nadat gesprekken met de Stichting Hendrik de Keijzer niet tot het gewenste resultaat hadden geleid. Inzet was de vervallen synagoge uit 1884 te restaureren en weer een nieuwe functie in de gemeenschap van Zuidlaren te geven. Het gebouwtje paste heel goed bij de uitgangspunten van de nog jonge stichting. Ze wil in het bijzonder aandacht schenken aan gebedshuizen die geen grote architectonische, maar wel historische waarde hebben. Het zijn met name vaak deze armoedige gebouwtjes die in een rap tempo in Drenthe verdwijnen. De synagoge was eigendom van de Gemeente Tynaarlo. De Gemeente zag voor zichzelf echter geen rol meer in het beheren van het gebouw. Zij besloot tot overdracht aan Stichting Oude Drentse Kerken, hetgeen in december 2005 gebeurde. Nadat een jaar eerder een kerkje in Gieterveen was verworven, was de synagoge het tweede gebedshuis dat in het bezit kwam van de Stichting Oude Drentse Kerken. Na verwerving ging de stichting samen met de Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren voortvarend aan

foto: Astrid Siemer

Synagoge Zuidlaren in oude luister

de slag met de restauratie en herinrichting van de synagoge. Een klus die heel wat meer voeten in de aarde had dan tevoren was gedacht. Niet in de laatste plaats omdat er veel geld ingezameld moest worden. Interieurarchitect Astrid Siemer reconstrueerde in nauw overleg met de Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren en de Progressief Joodse Gemeente Noord-Nederland, hoe de

synagoge eruit zou kunnen hebben gezien. Sinds de joodse erediensten er in 1925 beëindigd waren en de synagoge als zodanig was opgeheven, was er van alles mee uitgespookt. De gevolgen hiervan werden pas goed zichtbaar toen het bij de restauratie van binnen volledig gestript werd. Behalve de muren bleek alleen nog het oude gebint authentiek en – gelukkig – in redelijk goede en bruikbare staat.Van

Stichting Oude Drentse Kerken

hersteld portaal (want de mikwe moest los staan van de gewijde gebedsruimte), maar mooi gemetseld, met een klein gewelf en van binnen bepleisterd. Nog geheel origineel. Besloten werd dat de mikwe moest worden behouden en zichtbaar moest zijn voor de bezoekers van het gebouw. Vrouwengalerij

Een andere belangrijke constatering was dat er zich een ‘vrouwengalerij’ in de synagoge bevonden moet hebben. Een ooggetuige uit Zuidlaren herinnerde dit zich nog toen hij ooit voor de oorlog stiekem de sjoel was binnen gelopen. “Het zag er nog mooi uit”, zei hij, “met prachtig houtsnijwerk”. Tijdens de restauratie vond men inderdaad in de muur nog de uitsparingen waar ooit de draagbalken in lagen. Precies op die plekken rusten nu de draagbalken voor de nieuwe ‘vrouwengalerij’. In de oude synagoge zaten mannen en vrouwen volgens de orthodoxe rite gescheiden van elkaar. De mannen zijn er om hun godsdienstige plichten te verrichten, de vrouwen zijn de toeschouwers. Deze scheiding past bij de taakverdeling binnen joodse gezinnen: “De vrouw nu draagt het Huis”,

foto: Astrid Siemer

het oorspronkelijke synagoge-interieur was echter vrijwel niets over. ‘Vrijwel niets’, want tijdens de restauratie werd wel – met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid – de oude mikwe (het oude oorspronkelijke rituele bad) teruggevonden! Een mikwe – Jiddisch voor mikwàh, van een Hebreeuws woord dat vertaald wordt als ‘samenvloeien’ – is onlosmakelijk verbonden met een synagoge. Het is maar een klein keldertje, onder de vloer van het

schrijft rabbijn Simon R. de Vries, “en daar is de haard van het godsdienstig leven”. Thuis dus, in de huiselijke kring waar zij de scepter zwaait. De Progressief Joodse Gemeente die nu de sjoel van Zuidlaren voor haar bijeenkomsten gebruikt, kent dat onderscheid niet. Mannen en vrouwen maken samen de dienst uit in de sjoel en verrichten alle handelingen die oorspronkelijk alleen aan mannen waren toebedeeld. Steun

Het nieuws dat de synagoge in Zuidlaren gerestaureerd zou gaan worden, leverde heel veel publiciteit en reacties op, van inwoners van het dorp maar ook van elders uit NoordNederland. De actie waarbij mensen een dakpan konden ‘adopteren’, op touw gezet door de Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren, werd dan ook een groot succes. Maar liefst € 8.200! De drie betrokken partijen, te weten Stichting Oude Drentse Kerken,Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren en de Progressief Joodse Gemeente – die graag een echte synagoge voor haar erediensten wilde gaan gebruiken – hebben zich gezamenlijk ingespannen om ieder in zijn eigen

netwerk sponsoren te vinden om de restauratie en inrichting van de ‘sjoel’ mogelijk te maken. Mede omdat diverse sponsoren verschillende procedures hanteren, was het stroomlijnen van de subsidie-aanvragen en het correct besteden van de gelden een lastige en tijdrovende zaak. Elk van de betrokken partijen verdient grote waardering voor het doorzettingsvermogen en enthousiasme die er toe hebben geleid dat de restauratie en de inrichting in betrekkelijk korte tijd konden worden gerealiseerd. Het grootste deel van het benodigde geld voor de restauratie werd bijeengebracht door Stichting Het Drentse Landschap, DKN Fonds, Stichting Levi Lassen,VSBfonds, Nationale Postcode Loterij, Rabobank Noord-Nederland, Skanfonds, Prins Bernhard Cultuurfonds, Historische Vereniging Zuidlaren en de buurtvereniging Zuidbrinken. Daarnaast hebben vele particulieren en ondernemers financieel of materieel bijgedragen. Heel veel dank daarvoor. De restauratie werd gegund aan bouwbedrijf Geerts die de uitvoering van het project met veel enthousiasme ter hand nam.Vanuit de Stichting Oude Drentse Kerken waren eerst Jan Harm Eppinga en vervolgens Jacob Cazemier

Impressie vanaf de vrouwengalerij

Flora

Al in de aanbesteding van de bouw van de synagoge uit januari 1884 wordt melding gemaakt van de mikwe (=‘een bad’). Rabbijn Simon de Vries schrijft in zijn standaardwerk ‘Joodse riten en symbolen’ dat zo’n “kerkelijk bad in iedere behoorlijk georganiseerde gemeente aanwezig (is). Het is op een bepaalde wijze gebouwd, heeft bepaalde afmetingen en wordt op bepaalde wijze gevuld en bediend. Er kan haast niets willekeurigs aan zijn, tenminste niet aan dat, hetwelk het bad tot een mikwàh moet maken. Want het dient tot wijding, tot heiliging”. Dat laatste is cruciaal: het wordt niet gebruikt uit hygiënisch oogpunt maar om mensen of dingen ritueel rein te maken. In hoofdzaak betreft het vrouwen, die zich symbolisch reinigen na een menstruatie of bevalling. Een enkele keer nemen ook mannen een ritueel bad ter voorbereiding van een hoge feestdag of ter vervulling van een heilige taak (het schrijven van een Torah-rol bijvoorbeeld). Maar ook voorwerpen worden in de mikwe rein gemaakt, vaatwerk bijvoorbeeld dat zo gebruikt kan worden voor Kosjer-voedsel (bereid volgens de spijswetten uit de Torah). Het laatste – het ritueel onderdompelen van vaatwerk – wordt ook wel touwelen genoemd (naar het Hebreeuwse woord dat ‘indopen’ betekent).

de twee stenen tafelen werden bewaard. Daarop stonden de Tien Geboden geschreven. Nu worden in de Aron de Torah-rollen (wetsrollen) bewaard waarvan in de sabbatsviering gebruik wordt gemaakt. De bima is de lessenaar waarop de Torah-rol of Séfer-Hattorah wordt uitgerold om er op sabbat uit voor te lezen.

bij de restauratie en herinrichting van het gebouw als projectleiders betrokken. Sfeervol

Uiteindelijk is de synagoge qua vormgeving en kleurstelling bijzonder sfeervol geworden. Als toekomstige gebruiker van de synagoge voor joodse erediensten heeft de Progressief Joodse Gemeente een belangrijke adviserende rol vervuld, met name wat betreft het interieur. Wie binnenkomt wordt meteen gegrepen door de serene rust die de ruimte uitstraalt. Twee elementen vallen direct op: de Aròn Hakkódesj (of: ‘heilige ark’) en de Almemmor of bima (betekenen beide: ‘verhoging’). Ze werden nieuw vervaardigd uit eikenhout van ruim honderd jaar oud (en jonger iepenhout) om op die manier een bijzondere link te leggen naar het verleden. Beide zijn fraaie staaltjes van meubelmakersvakwerk. De ‘ark’ verwijst naar de ‘verbondskist’ die in de bijbeltijd zijn plaats had in het Allerheiligste van de tempel en waarin

Toekomst

De synagoge van Zuidlaren heeft weer een nieuwe toekomst. Na 82 jaar wordt het gebouw weer gebruikt waar het ooit voor gebouwd is: het houden van joodse gebedsdiensten. Maar er gaat veel meer gebeuren. De huurder van het gebouw, de Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren, heeft veel mooie plannen. Ze wil studiebijeenkomsten, exposities, muziekuitvoeringen gaan organiseren en het gebouw verhuren als cursus- of vergaderruimte en trouwlocatie. Nieuwsgierig geworden? U bent van harte uitgenodigd om op zondag 27 april a.s. tussen 14.00 en 17.00 uur een kijkje te komen nemen. Medewerkers van de Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren en Stichting Oude Drentse Kerken zijn aanwezig om toelichting te geven op de restauratie en de plannen voor de toekomst.

* Drs. G.C. Hovingh is voorzitter van de Vereniging Behoud Synagoge Zuidlaren. Drs. S.S. van der Meer is hoofd communicatie van Stichting Het Drentse Landschap.

foto: Astrid Siemer

Mikwe

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van Stichting Oude Drentse Kerken. Eerder is in kwartaalblad 46 (juni 2005) een artikel over de synagoge verschenen.

Sterreschot

foto: Jaap de Vries

Flora

Opvallend voorjaarsverschijnsel met een macaber tintje Bertil Zoer*

druk te verlichten, zullen de dieren de onverteerbare dril uitbraken. De geleiachtige smurrie zwelt vaak nog verder op onder invloed van vocht uit dauw of regen. Sommige predatoren ontleden de kikker zorgvuldig en laten de eierstokken met de onverteerbare dril liggen. Ook dan zwelt het alsnog op onder invloed van vocht uit de omgeving. Het eindresultaat ziet er hetzelfde uit als de kots van de predator. Het sterreschot op de foto is gefotografeerd bij het ven in de Gasterse Duinen. Het kleine zwarte hoopje kaviaar in het midden van de foto zijn de eigenlijke kikkereitjes. Er omheen ligt de dril waarin de eitjes verpakt horen te zitten.Vaak ontbreken de eitjes geheel en wordt alleen de ‘gelatine’ aangetroffen.

Langs de waterkant zijn gedurende de gehele winter maar vooral in deze tijd van het jaar opvallende geleiachtige klodders aan te treffen. Bij veel mensen staat dit verschijnsel bekend onder de naam ‘sterreschot’. Met hemellichamen heeft het echter weinig van doen. Instantdril

Sterreschot is afkomstig van opgegeten vrouwelijke kikkers. Wanneer volwassen vrouwtjes van de ‘vroege soorten’ Heikikker en Bruine kikker in het najaar beginnen aan de overwintering zijn de eierstokken vol met eitjes al klaar voor de leg in het komende voorjaar. De omvang van een gelegde klomp kikkerdril van een enkele kikker is vele malen groter dan het lijf van de kikker waar het uit kwam. In het lichaam van de moederkikker wordt het tijdens de winterrust dan ook in instantvorm bewaard. Pas als de eitjes met de ‘instantgelatine’ in het voorjaar gelegd worden, komt het in contact met water en zwelt de ‘gelatine’ enorm op tot een drillerige massa. Dit is ook het moment dat de bevruchting door

het mannetje plaatsvindt. Een kikkerpaartje zit weliswaar soms dagenlang aan elkaar geklemd maar veel intiemer wordt de paring niet. Kikkers bevruchten de eitjes buiten het lichaam op het moment dat de eitjes naar buiten geperst worden. Wrijven helpt niet

Lang niet alle kikkervrouwtjes komen ongeschonden de winter door. Sommige worden nog in hun winterrust of op weg naar de voortplantingspoel gepakt door een roofdier. Als een Reiger, Bunzing,Vos of ander dier een kikkervrouwtje opeet, gaat de instantkikkerdril vaak mee naar binnen. In de maag komt de dril in contact met maagzuur en ander vocht waardoor het sterk gaat opzwellen. Omdat wrijven of Rennies in zo’n geval niet helpen de

Heksensnot

Waar en wanneer de aanduiding sterreschot ontstaan is, is niet helder. Duidelijk is wel dat veel mensen het, uit onwetendheid, als een wat mysterieus natuurverschijnsel zien. Zoals wel vaker gebeurt bij een mysterie wordt de link met de hemellichamen dan al snel gelegd. Ook komt de link met het mysterieuze tot uitdrukking in de naam ‘heksensnot’, dat ook hier en daar een aardig ingeburgerde aanduiding lijkt. Het verhaal gaat, dat heksen – vliegend op hun bezemsteel – hun neus gesnoten zouden hebben, waarbij de snot op de grond belandde.Voor wie de voorkeur geeft aan een wat nuchterder, meer de lading dekkende, omschrijving van dit verschijnsel voldoet misschien wel de term kikkerleed…. * B. Zoer is medewerker Onderzoek & Planning van Stichting Het Drentse Landschap.

Actuele publicaties

Lezersaanbieding

De Loop van het Oude Diep

Nieuwe langeafstandswandeling door het Oude Diep-gebied Stichting Het Drentse Landschap heeft een nieuwe lange afstandswandeling door het Oude Diep-gebied uitgezet met een totale lengte van ruim 120 kilometer. De Loop van het Oude Diep laat u in negen etappes kennismaken met de voor veel mensen geheel onbekende wereld tussen Hoogeveen en Beilen waar het Oude Diep zijn weg zoekt vanaf het Drents plateau. In 1902 beschreef de Drentse geograaf dr. Hendrik Blink het Oude Diep als ‘een guirlande van groen over het bruin der uitgestrekte heiden’. In de tijd van Blink was het niet druk in het stroomdal van het Oude Diep. Dat is het er nog steeds niet, zult u onderweg merken. Afgelopen jaren hebben overheden, waterschap, natuurorganisaties en anderen veel geïnvesteerd in het behoud en het herstel van het beekdal van het Oude Diep. Onderweg zult u de resultaten ervan zien. De route van De Loop van het Oude Diep is bedacht door Jo Muller die destijds ook voor De Loop van de Reest tekende. Bertus Boivin schreef de teksten en Claudia Gravestijn deed de vormgeving. De uitgave werd mede mogelijk dankzij bijdragen van provincie Drenthe, Waterschap Reest en Wieden, gemeente Hoogeveen, gemeente Midden-Drenthe en Essent Milieu. Eerder al gaf Het Drentse Landschap het vergelijkbare routeboekje De Loop van de Reest uit waar inmiddels al vele honderden exemplaren van verkocht zijn. De Loop van het Oude Diep kost voor begunstigers van Het Drentse Landschap € 10,50 (normaal betaalt u € 12,50). Indien u het boekje voor 1 mei 2008 bestelt, hoeft u de verzendkosten van € 2,50 niet te betalen. U kunt voor uw bestelling de ingehechte antwoordstrook gebruiken of bestellen via deloopvanhetoudediep.nl. Kijk voor meer informatie over de Reestwandelroute op deloopvandereest.nl.

Groen Nederland Het Milieu- en Natuur-planbureau (MNP) bestookt ons met informatie over het wel en wee van de Nederlandse natuur en ons landschap. Veel onderzoek verricht het MNP op verzoek van de Nederlandse overheid die daarop haar beleid kan baseren of aanpassen. Eric van der Bilt* Een zeer indringend rapport vormt de nota of liever het boek Nederland Later, de tweede duurzaamheidverkenning. Waarbij het begrip duurzaamheid nadrukkelijk gekoppeld wordt aan de kwaliteit van leven en daarmee een sterk waarde-geladen begrip vormt. Geconstateerd wordt dat duurzaamheidproblemen veelal worden benaderd vanuit één wereldbeeld, één doelstelling, één belang. Nederland Later maakt klemmend helder dat de Nederlandse overheid duidelijke keuzes zal moeten maken op het punt van klimaatverandering (omgaan met water), biodiversiteit, verkeer en vervoer, woonomgeving, ves-

Actuele publicaties

anno nu tigingsklimaat en verrommeling van ons landschap om ons land leefbaar te houden. Er moet meer samenhang komen. Een zeer interessant boekwerkje.

de versnipperde ligging kan Nederland internationale afspraken over duurzaam behoud van haar biodiversiteit niet nakomen. Dat zou wel kunnen als er meer grote eenheden natuur komen, maar dat heeft ook weer risicoâ&#x20AC;&#x2122;s omdat tegenstanders van meer natuur er misbruik van zouden kunnen maken. Verheugend is wel te constateren dat Nederlanders groot belang hechten aan groen in hun directe woonomgeving en zij zich daar ook fysiek en financieel voor willen inspannen. Nu de verschillende overheden nog.

De beleving van ons landschap Van aankoop naar beheer Op verzoek van het Ministerie van LNV heeft het MNP een evaluatie uitgevoerd naar de effecten van de omslag in het natuurbeleid van aankoop naar beheer. Dit nieuwe beleid komt er kort gezegd op neer dat boeren en particulieren meer natuur moeten gaan beheren in plaats van terreinbeherende organisaties als De Provinciale Landschappen, SBB en NM. Uit de evaluatie blijkt dat bij ongewijzigd beleid het doel van de beleidswijziging niet bereikt wordt. Er bestaat te weinig bereidheid bij boeren en particulieren om natuurbeheer uit te voeren. Onvoldoende informatie en een niet toereikende beloning zouden daar mede de oorzaak van zijn. De huidige minister van LNV houdt onverkort vast aan de gekozen doelen en zal dus meer moeten investeren in voorlichting en beloning. Waardoor de kosten zullen stijgen, hetgeen het zogenaamde voordeel alleen maar verder kleiner maakt. Bij agrarisch natuurbeheer is de taakstelling qua areaal wel gehaald maar laat de gerealiseerde natuurkwaliteit zeer te wensen over. De doelen, bijvoorbeeld ten aanzien van de weidevogels, worden in het geheel niet gehaald. Het inzetten op veel zwaardere beheerspakketten in prioritaire gebieden zou dit probleem kunnen oplossen. Verhogen van de beheerssubsidies en daarmee van de kosten van agrarisch natuurbeheer zal dan het gevolg zijn. Al met al een bevestiging van onze opvatting dat de natuur in Nederland het meest gebaat is bij aankoop en beheer door de terreinbeherende organisaties. Het MNP-rapport maakt duidelijk dat de politieke keuze voor agrarisch en particulier natuurbeheer een reĂŤel risico inhoudt dat de gestelde doelen voor natuur en landschap niet of veel te laat bereikt gaan worden.

foto: Hans Dekker

Natuurbalans 2007 De belangrijkste conclusie van deze jaarlijks verschijnende natuurbalans van het MNP luidt: dat de nationaal en internationaal belangrijke landschappen en natuurgebieden verder versnipperen. Beleidsmatige sturing om dit te voorkomen ontbreekt. De nieuwe wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO) biedt daar wel mogelijkheden toe, maar vraagt om meer initiatief van Rijk en provincies. Door de realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) neemt het areaal natuurgebied weliswaar toe, maar door

In de maand september werd door het MNP de Belevingswaardemonitor Nota Ruimte 2006 uitgebracht. Centraal stond de vraag hoe Nederlanders het landschap waarderen en gebruiken. Het merendeel van de Nederlanders bleek tevreden en het landschap werd gemiddeld met een 7,3 gewaardeerd. Wel bleken randstedelingen, jongeren en allochtonen het minst tevreden met landschap en stedelijk groen. Natuurlijke landschappen met een historisch karakter werden het meest aantrekkelijk gevonden en men onderkent de waarde van de EHS en de Nationale Landschappen. Deze werden met een 7,7 gewaardeerd tegen een 7,0 voor de rest van Nederland. De hoogste aantrekkelijkheid is gemeten in de noordelijke en oostelijke zandgebieden. Leve het landschap van Drenthe dus. Opvallend genoeg werden de open polderlandschappen onder stedelijke druk het minst gewaardeerd.

Leve de TOP-lijsten Op 25 september heeft de Tweede Kamer na 15 jaar bakkeleien ingestemd met het door het Ministerie van LNV tot 2015 beschikbaar stellen van 390 miljoen euro ter bestrijding van de verdroging in natuurgebieden. We weten al jaren hoezeer verdroging de oorzaak is van het verdwijnen van planten- en diersoorten. Tot nu toe werd er veel te weinig aan gedaan. Nu is er geld om in 287 natuurgebieden op de zogenaamde TOP-lijsten van de provincies iets aan de verdroging te doen. Hiermee kan water worden vastgehouden, waterwinningen worden verplaatst, vernattingsschade worden vergoed etc. In Drenthe vallen de Drentse Aa en de Reest onder de lijst. Tot onze teleurstelling en na later bleek ook onnodig, ontbreekt de Hunze op de provinciale TOP-lijst. Misschien kunnen via deze lijst toch middelen worden gevonden om de grondwaterwinning in de Drentse Aa bij De Punt op te heffen. Iets wat de Provincies Groningen en Drenthe momenteel uit kostenoverwegingen nogal rigoureus afwijzen. Zie voor meer informatie www.MNP.nl

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur van Stichting Het Drentse Landschap.

Boekbespreking Bertus Boivin*

De Drentse onderwaterwereld

De foto doet nog het meest aan een oude schoolplaat denken. Er zou in ouderwetse letters ‘Slootleven’ onder kunnen staan. Het beeld is echter niet nostalgisch oud. Gelukkig kunnen foto’s als deze op een aantal plekken in Drenthe nog worden gemaakt. Deze foto van de gele plomp is gemaakt in het oude Amerdiep bij Ekehaar. Fotograaf van deze fascinerende beelden is Willem Kolvoort. De afgelopen tijd bracht hij vele uren - ademend door zijn snorkel - op de bodem van Drentse beken, meren, vennen en sloten door. Zijn foto’s vindt u in het boek Beeldschoon water - Drents water tot op de bodem bekeken. Het verscheen eind februari als gezamenlijke uitgave van de Milieufederatie Drenthe, Het Drentse Landschap en uitgeverij In Boekvorm.

Boekbespreking

fascinerend in beeld gebracht Herstel Drentse beken noodzakelijk

Aanleiding voor Beeldschoon water is de Europese Kaderrichtlijn Water die van de waterschappen vraagt om de kwaliteit van oppervlaktewater en grondwater te onderzoeken en met plannen te komen om de waterkwaliteit in hun gebied te verbeteren. Conclusie van de in Drenthe actieve waterschappen is dat er nog heel veel moet gebeuren voor het water hier aan de nieuwe richtlijnen kan voldoen. De landbouw moet ervoor zorgen dat er minder meststoffen in het water terechtkomen. Meststoffen zorgen onder andere voor algengroei waardoor al het andere leven op den duur uit het water verdreven wordt.Waar mogelijk gaan de natuurbeherende organisaties en de waterschappen de Drentse beken herstellen van de enorme ingrepen ten gunste van de landbouw die in de twintigste eeuw plaatsvonden. In deze nieuwe plannen krijgen de Drentse beken waar mogelijk hun oude meanders en natuurlijke oevers terug en gaan veel stuwen er weer uit. Sinds het begin van de jaren negentig hoort Stichting Het Drentse Landschap tot de pioniers op dit gebied met haar natuurontwikkelingsprojecten voor het Oude Diep en de Hunze.

foto: Willem Kolvoort

Overtuigend in beeld

De kwaliteit van het oppervlaktewater en het grondwater is voor iedereen van levensbelang en iedereen zou dan ook moeten weten wat er met het Drentse water aan de hand is. Maar wie leest de vuistdikke technische rapporten van de waterschappen? De Milieufederatie Drenthe en Het Drentse Landschap hadden een betere manier bedacht om

de kwaliteit van het Drentse water overtuigend in beeld te brengen. Ze vroegen fotograaf Willem Kolvoort om de Drentse beken te fotograferen. Er zo kon het gebeuren dat Kolvoort op een dag in april 2006 aan de oever van het Amerdiep bij Ekehaar stond. “Daar ga ik niet in”, was zijn eerste opwelling, maar Kolvoort is toch gegaan. “Het was er fantastisch onder water”, vertelt hij, “Redelijk wat zicht, mooie stroming, wuivende planten, fonteinkruid, bijzondere kranswieren, slakjes, torretjes, wegschietende visjes, prachtig licht. Ik was verkocht.” Kolvoort fotografeerde het Drentse water op enkele tientallen plaatsen. In Beeldschoon water vindt u foto’s van heel mooie plekken met helder kwelwater en veel waterplanten, visjes, slakken en insecten. Zo’n ontdekking deed Kolvoort in de sloten bij Landgoed Rheebruggen waar de foto’s van de poelslak en de kikkervisjes bij dit artikel gemaakt werden. Op een aantal plekken, zoals het Amerdiep, het Gasterensche Diep en de Geeserstroom, brengen de foto’s in beeld dat herstelprojecten hun vruchten beginnen af te werpen. Elders is het echter nog lang niet zo ver.Vaak is het water in de beek troebel en doods en er dringt nauwelijks voldoende licht onder het wateroppervlak door om een foto te kunnen maken. De conclusie na het bekijken en lezen van Beeldschoon water is duidelijk: er moet ook in Drenthe de komende jaren nog veel gebeuren! * B. Boivin is tekstschrijver en mede-auteur van het boek Beeldschoon water.

Laat u verrassen door de fascinerende onderwaterwereld van Drenthe!

Een Poelslak klimt langs een kranswier omhoog. De luchtbelletjes laten zien hoe zuurstofrijk het water hier is.

De wereld van Drenthe onderwater is nu vastgelegd in honderden unieke foto’s. Dit leverde de meest fascinerende beelden op. Onderwaterfotograaf Willem Kolvoort was zelf ook aangenaam verrast door deze bijzondere opnames. De komende maanden kunt u zelf ook de schoonheid van het Drentse water ervaren door: • Het boek ‘Beeldschoon water’ te bestellen. Hierin staan de mooiste en opvallendste foto’s die Willem Kolvoort in en rond de Drentse beken maakte. Pim Brocades Zaalberg en Bertus Boivin schreven de teksten van het boek. Beeldschoon water, 120 pagina’s, € 19,50, ISBN 978 90 77548 49 3, verkrijgbaar in de boekhandel en via uitgeverij In Boekvorm (www.inboekvorm.nl). Begunstigers van Het Drentse Landschap kunnen het boek met het bestelformulier in dit tijdschrift bestellen.

Kikkervisjes verorberen de algen op takjes kranswier.

foto’s: Willem Kolvoort

• Een bezoek te brengen aan de tentoonstelling Beeldschoon water in Galerie Kamps, Kamps 1 (zijpad Asserstraat) in Rolde. De foto’s hangen hier van 23 februari t/m 16 maart. Daarna gaan ze naar het informatiecentrum ’t Ende in de Wijk. Hier hangen ze van 5 april t/m 22 juni 2008. • De lezing De onderwaterwereld van Drenthe van Willem Kolvoort op donderdag 27 maart om 19.30 uur bij te wonen. De lezing wordt gehouden in het Wilhelmina Zalencentrum in Beilen. De kosten bedragen € 5,00. Aanmelding via aanmelden@drentslandschap.nl of tijdens kantooruren (0592) 31 35 52.

www.beeldschoonwater.nl

Een eindje om met Het Drentse Landschap

Bertus Boivin / Eric van der Bilt

Wandelroute

Het Groote Zand

foto: Auke Lubach

bij Hooghalen

Het Groote Zand 5 7

6 4 3

Op het Groote Zand ten oosten van Hooghalen vindt u een van de mooiste heidelandschappen van Drenthe. Het is een reliëfrijk terrein met hoge zandkoppen en kletsnatte laagtes. Geen eindeloze vlakte. Er groeien bomen op de hei, eiken, berken, dennen, hier en daar zelfs een enorme Tamme kastanje. Over het veld loopt een oud zandpad. De blauwe lucht weerspiegelt in het karrenspoor en trekt een blauwe streep over het veld. Aan de randen gaat het veld geleidelijk over in het bos dat destijds het oude stuifzand vastlegde en de vormen van de zandduinen daarmee voorgoed ‘bevroor’. Is het een wonder dat ze deze prachtige wereld in Hooghalen het Paradijs noemden?

9 10

11 2 13

1 Vanaf de parkeerplaats steekt u de doorgaande weg over. U neemt het brede zandpad. 2 Rechts aan het begin van het pad staat de startpaal van de wandeling. 3 Het pad blijft u volgen tot het ingerasterde gebied. Ga daar (nog) niet het veld op, maar sla vóór het raster rechtsaf. Het pad voert u door de boswachterij Hooghalen van Staatsbosbeheer. Vroeger waren dit saaie ‘bomenakkers’, aangelegd op grond die na ontginning te slecht was om als landbouwgrond te gebruiken. Dit deel van het bos is overigens pas na de Tweede Wereldoorlog ontgonnen en aangeplant. Inmiddels is Staatsbosbeheer al een flink aantal jaren bezig om het bos om te vormen tot een natuurlijker bos, met name door bomen te kappen. Links van het pad is al heel veel bos verdwenen en heeft u uitzicht op het Groote Zand

in de verte. Ook rechts wordt het bos regelmatig gedund. Een aantal natte stukken is helemaal open gekapt. Deze acties moeten ervoor zorgen dat meer soorten zich in het bos gaan thuis voelen dan Grove den en Lariks.

Start

ie Situat

foto: Bertil Zoer

De route over het Groote Zand is aangegeven met paaltjes met een paarse kop.

©Topografische Dienst Emmen

circa A

1900

Het Groote Zand Lengte route 4,5 km.

Begaanbaarheid paden Met name het westelijke deel van de route over het veld is in natte jaargetijden moeilijk begaanbaar vanwege de grote hoeveelheden water op het pad. Laarzen zijn op zulke dagen onmisbaar. (Een alternatief is bij 7 het fietspad te nemen en de route bij 10 weer op te pakken.) Honden Niet toegestaan op het Groote Zand vanwege de runderen en schapen op het terrein. Startpunt Informatiepaneel op de parkeerplaats van het Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

foto: Joop van de Merbel

Benodigde tijd 1,5 uur.

foto: Bertus Boivin

Openbaar vervoer Buslijn Assen-Zweeloo, uitstappen halte Centrum in Hooghalen. Zie www.9292ov.nl of bel (0900) 9292.

4 U loopt langs het raster. Neem daarna het eerste pad links via het wildrooster het veld op. De weidsheid van het landschap overvalt je onmiddellijk. Er is op het veld geen vlak stukje te vinden. Dicht onder het oppervlak liggen keileemlagen die voorkomen dat het water in de grond wegzakt. In oostelijke richting zorgt een hoge zandkop ervoor dat je niet voorbij het veld kunt kijken. U loopt hier over een stuk van het veld met veel Molinia, ofwel het Pijpenstrootje, in het Drents Bente genoemd. Het Drentse Landschap wil door maaien en begrazing het Pijpenstrootje terugdringen. Onderweg zult u de Schotse hooglanders en Drentse heideschapen van het Groote Zand beslist tegenkomen. Elk dragen ze op hun eigen manier bij aan het terreinbeheer. De schapen doen dat door her en der het lekkerste weg te peuzelen (de bosopslag), de runderen door consequent stukken af te grazen. Gelet op de enorme hoeveelheid Molinia zal het de schapen en de hooglanders zonder hulp van de maaien plagmachine niet lukken om de vergrassing te keren. Als u even van het pad afgaat, ziet u dat overal tussen het gras nog wel hei staat.

5 Het pad verlaat het open veld. In het bos gaat u op de T-splitsing linksaf. Op het pad langs het mooie houtwalletje zal het weinig moeite kosten de verschillen met de Staatsbossen op te merken. Hier groeien allerlei soorten door elkaar en van zeer verschillende diameters en leeftijden. Opvallend hier is het ontbreken van een struiklaag hoewel er voldoende zonlicht op de grond valt om struiken een kans te geven. Een verklaring voor dit fenomeen is niet moeilijk: ook hier mogen de schapen en runderen hun buik rond eten... 6 Aan het eind van het pad gaat u op de driesprong rechtsaf. Op het Groote Zand zijn in 1946 tijdens de ontginning de restanten van twee hunebedden gevonden. Alleen de hunebedvloeren en de afdrukken van de draagstenen waren nog aanwezig. Zoals tientallen andere Drentse hunebedden zijn ook deze twee exemplaren in de zeventiende en achttiende eeuw verdwenen. De stenen werden ‘geklopt’ tot wegverharding. Een eindje rechts van het pad ligt achter de zandwallen een lager gebied dat de Hooghalers ‘het Paradijs’ noemen. In vroegere tijden was deze veenplas het zwembad en de ijsbaan van het dorp. Toen in de jaren zestig de grondwaterstand ten behoeve van de landbouw in de omgeving werd verlaagd, kwam er een eind aan dit Paradijs.

Het Groote Zand

8 Steek het fietspad over. Het Groote Zand is voor vogelliefhebbers een heel bijzonder gebied. Een opvallende verschijning is bijvoorbeeld de Boomleeuwerik die de bomen op de hei hogelijk weet te waarderen. Bovenin de boom zingt hij in het voorjaar zijn melodieuze lied. 9 Aan het eind van het veld gaat u het rooster over en slaat meteen linksaf. Na zo’n 50 meter moet u weer linksaf het lange rechte pad op. Ga aan het eind van dit pad rechtsaf. Anders dan de Staatsbossen aan het begin van de wandeling loopt u hier in een natuurlijk stuk bos dat spontaan op de hei uitgegroeid is. In dit soort bossen

hoeft nauwelijks onderhoud gepleegd te worden. De natuur ruimt er haar eigen rommel op... 10 Na ongeveer 200 meter slaat u linksaf. U passeert het fietspad en komt op een zandweg uit. Ga daar rechtsaf. 11 Ga aan het eind van het pad linksaf. Dit brede bospad vormt de grens tussen het terrein van Het Drentse Landschap (links van het pad) en dat van Staatsbosbeheer (rechts). Het bos rechts is een voormalig eikenhakhoutbos. De onderkant van de stammen is buiten proportie breed.Vroeger werd zo’n bos om de zoveel jaar gekapt. Toen niemand meer belangstelling voor het hout had, kregen de bomen de kans om door te groeien. De bosbouwers kozen de mooiste uitloper uit en haalden de rest van de telgen weg. In de bosbouw heet dit ‘op enen zetten’. 12 U verlaat het brede pad en gaat rechtsaf. Op de T-splitsing slaat u vervolgens opnieuw rechtsaf. Een tijdlang hoorde de Amerikaanse eik tot de onbetwiste favorieten van de bosbouwers. De boom groeide veel sneller dan inlands loofhout en had een relatief hoge opbrengst. En dat de Amerikaan in de herfst prachtig rood blad kreeg, dat was mooi meegenomen voor de wandelaar...

foto: Bertus Boivin

7 Het pad leidt met een paar scherpe bochten naar een karrenspoor dat u over het centrale deel van het Groote Zand brengt. Dit deel van het Groote Zand heet het Hooge Veld. Links van het pad ziet u de hoge keileemrug die van grote invloed is op de waterhuishouding van dit deel van het veld. Door de afwisseling van lage en hoge, natte en droge gedeelten, groeien hier vrijwel alle heidesoorten. Let vooral ‘ns op de mooie donkergroene stukjes Kraaihei. Ook de landbouwgrond ten noorden van het veld is inmiddels eigendom van Het Drentse Landschap.Vlak voor het pad het fietspad kruist, kunt u links de stobben van de omgehakte Lariksen nog duidelijk zien. Stelt u zich voor: vroeger liep het bos door tot aan de noordrand van het veld…

Spoorlijn naar Kamp Westerbork De brede zandweg die u naar het startpunt terugbrengt, is vlak en heeft ruime bochten. Op lagere plekken zoals bij de Meeuwenplas is de weg opgehoogd tot een soort dijkje. De zandweg is het tracé van het voormalige spoorlijntje van de lijn BeilenAssen naar Kamp Westerbork. Vanaf de ‘Boulevard des Misères’ op het kamp werden in lange treinen meer dan 100 duizend joodse Nederlanders naar Duitsland gedeporteerd. Op 2 november 1942 vertrok de eerste van meer dan 90 treinen uit het kamp. In het Herinneringscentrum Kamp Westerbork vindt u een indrukwekkende presentatie over het leven in het kamp en het lot van zijn bewoners. Zie voor meer informatie www.kampwesterbork.nl.

13 Aan het eind van het pad komt u op een brede zandweg uit. U slaat hier linksaf. De zandweg brengt u terug naar het startpunt. Na een paar honderd meter komt u vlak langs de Meeuwenplas. De kans dat u in de plas een meeuw zult zien, is overigens klein. De Kokmeeuwen - de vaste bewoners van de plas in vroeger dagen - zijn alweer vele jaren terug

naar de kust.Verdroging en vermesting beroofden de vogels destijds voor een groot deel van zijn voedselbronnen in Drenthe, zoals regenwormen en andere bodemdieren. Bovendien heeft Staatsbosbeheer de Meeuwenplas in de jaren zeventig uitgebaggerd en de bentepollen weggehaald waar de meeuwen zich in nestelden.

© Stichting Het Drentse Landschap (maart 2008) Bezoekadres: Kloosterstraat 5 – 9401 KD Assen – Postadres: Postbus 83 – 9400 AB Assen T (0592) 31 35 52 – e-mail: mail@drentslandschap.nl – www.drentslandschap.nl

Schoon drinkwater uit de kraan wordt nu als vanzelfsprekend ervaren. Niet zo lang geleden dronken veel Drenten nog uit put, sloot of regenton. In 1894 kwam in Meppel de eerste waterleiding tot stand. Pas in 1956 werd de laatste Drentse gemeente op het leidingnet aangesloten. Dit jaar bestaat de WMD zeventig jaar. Een goed moment om terug te blikken.

Drinkwaterput op een boerenerf in Noord-Sleen in 1930

Kijk voor meer informatie over drinkwater op www.wmd.nl.

Fauna

Henk Luning*

De Raaf kwam in Drenthe eertijds vermoedelijk in geringe aantallen als broedvogel voor. In oude reglementen voor de jacht worden deze vogels evenwel niet bij name genoemd. Toch blijft het mogelijk dat Raven bij het schadelijk gevogelte begrepen zijn onder de noemer ‘en dergelijke.’ Aan de uit 1632 daterende opdracht van het Landschapsbestuur om in de eerste week van mei en in de week voor Pinksteren alle kraaien- en roekennesten met de eieren te verstoren, lijkt het er op dat de Raaf daaraan is ontkomen. Maar zelfs in de bijbel wordt al gezegd ‘de Raven zullen U geen brood brengen’ en de gewoonte op alles te schieten wat bewoog doet ook hier het ergste vermoeden.

In Drenthe is een Raaf een Witte Het zijn vooral de toponiemen die vaak iets vertellen over de vroegere ecologische situatie en de historische achtergrond in een bepaald gebied. Een gehucht als Ravenswoud nabij het Fochteloërveen houdt de herinnering aan ‘het bos van de Raven’ levend. Ook het Ravenstuk op de es van Nolde dat in 1641 wordt genoemd wijst op een vermoedelijk kleine concentratie van deze dieren. Bij Smilde lag vroeger een Ravenmeer en ook in het aloude Grollerholt huisden Raven. Een Ravenakker op de Grolleres is hiervoor een duidelijke aanwijzing. Bij Spier wordt voor het eerst in 1693 melding gemaakt van twee Raven.Vervolgens laten de archieven het lange tijd afweten, maar met enige fantasie zien we de vogels in de 17e en 18e eeuw cirkelen rond het galgenveld ten noorden van

Assen. Immers vaak werden misdadigers op het rad gelegd of liet men de slachtoffers als afschrikwekkend voorbeeld soms maandenlang hangen tot hun lichamen door atmosferische invloeden en door roofvogels, vooral Raven, waren opgegeten. De geraamten werden vervolgens op het galgenveld door de knechten van de beul onder de grond gestopt of eenvoudig in een gat gesmeten. Sinds 1672 kwam dit gemiddeld in Assen een paar keer per jaar voor. Een historische aanwijzing van Raven bij het galgenveld is er niet, maar het is wel frappant dat in het Utrechtse bij een galgenveld gronden liggen die Hoogh Raven worden genoemd. Niet ver van hun buit huisden daar de Raven en in Assen kan het met zijn aloude bos in de nabijheid net zo zijn geweest.

Vier mussen

In de Franse tijd werden in Drenthe de mussen fel bestreden, maar wanneer de ingezetenen niet aan het gestelde doel konden voldoen, mochten ze in plaats daarvan ook andere nadelige vogels inleveren. Een Spreeuw gold voor twee mussen, maar een Ekster,Vlaamse gaai, kraai of Raaf was goed voor vier mussen. Hier zien we dat de Raaf wel degelijk voor een schadelijke vogel werd gehouden. Gedurende de hele 19e eeuw gaf het Provinciaal Bestuur jaarlijks vele vergunningen af voor het schieten van dit soort gedierte.Vaak ging het alleen om de kraaiachtigen en het onderscheid tussen de diverse soorten was soms vaag. Het verslinden van een ziek lammetje werd in 1875 toegeschreven aan een troep kraaien, maar Raven kunnen het evengoed zijn

foto: R Sorenson & J Olsen / FN

Fauna

raaf geweest. Het is daarom vrij zeker dat er tijdens diverse campagnes onder de weinige aanwezige Raven slachtoffers zijn gevallen, maar in welke mate is niet bij benadering te zeggen. Aparte vergunningen voor het alleen bestrijden van Raven zijn in de 19e eeuw echter nooit verstrekt en dit geeft duidelijk aan dat ze niet in grote aantallen voorkwamen.

Uitgemoord

Tengevolge van het kappen van de bossen rondom Dalen was vanaf 1880 een dennenbos ten oosten van het dorp meer en

een verblijfplaats van Raven en kraaien geworden. Daarbij waren de kraaien ver in de meerderheid en men zag hele scharen neerstrijken op het in hok staande koren. Onder leiding van de jachtopziener werd de dieren de oorlog verklaard. In Veenhuizen waren het in 1882 de Bonte (grijze) kraaien die, als voorboden van de winter, op geduchte wijze huis hielden op de korenakkers. Het koren werd door hen onder de sneeuw weggehaald en er kwamen wachters aan te pas om verdere schade te voorkomen. In de bossen van Veenhuizen hielden zich ook Raven op en op Kloosterveen bij Assen vroegen de boeren in ĂŠĂŠn adem de kraaien en Raven te mogen bestrijden. Met toestemming van de Commissaris der Koningin kweet men zich van deze taak. Tot ongeveer 1930 broedde de Raaf regelmatig in Drenthe. Daarover zijn er berichten uit Oosterhesselen, Schoonebeek, Eemster en Grolloo. Een laatste broedgeval heeft mogelijk in de vijftiger jaren plaatsgevonden bij Gees. Regelmatig werden nadien in Drenthe vervolgens solitaire exemplaren waargenomen. Na een herintroductie kwam de Raaf in Drenthe waarschijnlijk in 2003 voor het eerst weer tot broeden.

* H.M. Luning is amateur historicus.

meer

Fauna

Herintroductie Raaf Arend van Dijk*

De afgelopen veertig jaar is het gelukt om de Raaf in ons land te herintroduceren. Dat gebeurde door uit Duitsland ingevoerde Raven in kooien te laten broeden en vervolgens de jongen uit

foto: Paul Hobson / FN

te zetten. In Drenthe stonden twee kooien, waarvan één op de Vledderhof. Tussen 1966 en 1980 zijn herhaaldelijk Raven uitgezet, maar dat leidde niet tot hervestiging in Drenthe.Vermoedelijk werden de uitgezette Raven afgeschoten of ze vertrokken naar elders. Op de Veluwe sloeg deze herintroductie wel aan en daar groeide de stand tussen 1976 en 1996 van 3 naar 66 paren. Daarna liep het aantal er licht terug of stabiliseerde zich. Deze stagnatie in de groei heeft waarschijnlijk te maken met het terugbrengen van bijvoedering van grofwild, waarvan de Raven profiteerden. Waarschijnlijk zijn vanuit de Veluwe nieuwe broedplaatsen ontstaan op de Utrechtse Heuvelrug, in Salland en in Oostelijk Flevoland. Hier nestelen Raven regelmatig, terwijl ze elders in het land af en toe pogingen ondernemen zoals in Drenthe. De landelijke populatie bedraagt thans 80-90 paren. Drentse broedvogel

In Drenthe zijn de laatste dertig jaar af en toe Raven gesignaleerd, waarschijnlijk steeds uitgezette vogels of nazaten daarvan. Dat werden er na 1995 wat meer, meestal eenlingen, maar soms een duo, dat soms balts ten toon spreidde. De meeste waarnemingen komen uit ZW-Drenthe, met als centrum de grote bossen en heiden

den.Vooral in de fase van nestbouw en eileg is rust in het gebied echter een vereiste. Toekomst

van het Drents-Friese Wold. In 2002 werd geregeld een paar gezien, onder andere op een schapenkarkas op het Doldersummerveld. Maar in 2003 kon voor het eerst na 80 jaar weer een broedende Raaf in Drenthe verwelkomd worden. Het paar wist twee jongen groot te brengen en de familie werd geregeld op het Aekingerzand gezien. In 2004 was het weer raak en vlogen er zelfs drie jongen uit. Helaas werd deze raven-idylle in de kiem gesmoord, want in 2005 en 2006 bleven broedgevallen uit. Daar komt nog bij dat in augustus 2005 een dode Raaf werd gevonden (geen sporen van een schotwond). Er werden echter nog steeds één of twee Raven gezien, zodat de hoop niet opgegeven werd. In het vroege voorjaar van 2007 werd zowaar weer een broedende Raaf aangetroffen. Maar ook nu viel in de zomer een dode Raaf te betreuren.

Hoewel er is nog geen sprake is van definitieve vestiging in Drenthe zijn de drie broedgevallen hiervan wellicht de voorbode. Tot nu toe is de populatie in Drenthe zeer gering en instabiel en deze kan waarschijnlijk alleen floreren door aanvulling van vogels van elders, het meest waarschijnlijk van de Veluwe of uit Salland.

* A.J. van Dijk is werkzaam bij SOVON Vogelonderzoek Nederland.

Voedselgebied

De broedende Raven houden zich voornamelijk op in het Drents-Friese Wold en wijde omgeving. De vogels schuimen daarbij een enorm gebied af van ongeveer 15x15 km, waarbij ze zowel op heide, in bos of in agrarisch gebied te zien of vaker te horen zijn. Gebieden met grazend vee lijken de voorkeur te hebben. Gezien de goede conditie van de nestjongen blijken Raven zich hier goed te kunnen red-

Bronnen: Bijlsma R. G. 2003. Na 80 jaar afwezigheid broedt de Raaf Corvus corax weer in Drenthe. Drentse Vogels 17: 51-69.

Aankopen Melle Buruma*

foto: Hans Dekker

In december 2007 konden nog een heel aantal aankopen worden afgewerkt, waarmee de totale verworven oppervlakte vorig jaar op 70 hectare kwam. 2007 werd gekenmerkt door stijgende grondprijzen. Binnen de landbouw groeit het vertrouwen in de toekomst en dat betekent dat er ook meer kopers op de markt zijn. In een opgaande markt is het voor een organisatie als Het Drentse Landschap moeilijker opereren dan in een stabiele markt. Verkopers hebben de verwachting dat de prijzen nog wel meer zullen stijgen. Hierdoor wordt het lastiger om gronden ten behoeve van natuur te verwerven. Ook in 2007 werden de meeste aankopen weer verricht in het Hunzedal. Heel bijzonder was de aankoop van een historische boerderij in Nieuw-Annerveen. In het kader van een grondruil heeft de verkoper van de boerderij een nieuwe woning met bedrijfsgebouwen kunnen bouwen. De gronden langs de Hunze werden vrijgemaakt voor natuurdoelen en de cultuurhistorisch waardevolle boerderij is ondergebracht bij Het Drentse Landschap. In goede samenwerking tussen de betrokken landbouwer, de Gemeente Aa en Hunze, de Dienst Landelijk Gebied en de Provincie Drenthe kon binnen het Hunzeproject gehoor worden gegeven aan alle belangen. Ook elders in het Hunzedal werden weer gronden verworven, vrijwel allemaal het gevolg van de kavelruilen in het kader van het Hunzeproject. Het was verheugend dat in het Reestdal opnieuw een enclave kon worden aangekocht. In het gebied van de Wijk hebben grote delen van het dal reeds een natuurfunctie gekregen, maar de laatste enclaves zijn moeilijk te verwerven. Rond het Nuilerveld en in het Oude Diep werden enkele percelen verworven van Essent Milieu Wijster. Het is bijna 15 jaar geleden dat de stichting met de Vam Wijster kavelruilen ging opzetten om natuurontwikkeling in het Oude Diep mogelijk te maken. Met de overdracht van deze laatste percelen is dit proces van samenwerking op het gebied van grondtransacties afgerond. Op 31 december 2007 heeft Het Drentse Landschap 7.594 hectare in beheer.

Oude Diep

Hunzedal - 4,95.20 ha grasland de Hilte - 0,64.30 ha bos op de es van Drouwen - 1,40.00 ha bouwland Drouwenerveen - 5,65.75 ha bouwland in de Bronnegermaden - 1,24.00 ha grasland in de Kastelenakkers - 4,52.70 ha bouwland op Gieterzandvoort - 2,22.90 ha met boerderij op Nw-Annerveen Oude Diep - 0,60 ha grasland in de Oostermaat - 0,80.69 ha bos bij Fluitenberg - 1,73.40 ha grasland in het Wijsterse Broek Gasterse Holt - 0,07.77 ha. in het bosgebied

Waarvan akte in 2007

* Ing. M.H. Buruma is rentmeester bij Het Drentse Landschap.

Nuilerveld - 1,52.34 ha zandweg en houtwal - 0,78.65 ha bos - 2,00.71 ha heide en bos Reestdal - 3,30.05 ha grasland nabij Bloemberg

Kunst en natuur

De werkelijkheid van Berend Groen Landschapsschilder Berend Groen (1947-2003) nam een unieke plaats in binnen de Nederlandse landschapsschilderkunst. Natuurlijk gingen hem veel illustere collega’s voor in het vastleggen van de Drentse natuur. Vooral in de 19de eeuw trokken met name de schilders van de Haagse School naar onze provincie om de schoonheid ervan vast te leggen. Ook grootheden als Vincent van Gogh en de Duitse impressionist Max Liebermann bezochten Drenthe en maakten er schitterende werken. H a r r y Tu p a n *

In 1973 vestigt de uit de Groninger Veenkoloniën afkomstige Groen zich in Zeijen. In datzelfde jaar begint hij, na een succesvolle muziekcarrière, de opleiding schilderen en grafiek aan ABK Minerva in Groningen. In deze opmerkelijke keuze wordt hij gestimuleerd door zijn schoonvader, landschapsarchitect Harry de Vroome, die bekend stond als strijder voor het Drentse landschap, in het bijzonder voor de bescherming van het beekdal van de Drentsche Aa. In het werk van Groen zal dit stroompje later nog veelvuldig verbeeld worden. De grote Italiaanse stillevenschilder Giorgio Morandi (1890-1964) schreef eens: “Voor mij bestaat geen abstractie, niets is abstracter dan de werkelijkheid”. En hier ligt ook de essentie van Berend Groens werk.Voor hem was schilderen niet alleen het verbeelden van de werkelijkheid. Het was meer. Schilderen zag hij als een dialoog, een vorm van communicatie, maar ook als een vorm van zelfbehoud. Zelf zei hij hier eens over: “Mijn werk is niet vernieuwend, vind ik zelf. Daar ben ik ook niet mee bezig. Het is misschien wel verdiepend. Je kunt ook niet zeggen dat het spectaculair is. Dat kan ook niet, want het landschap is niet spectaculair. Het is gewoon een landschap. En zo

wil ik het ook graag schilderen: gewoon. Zo gewoon, dat het door het gewone ongewoon wordt. Ik voel mij geen kunstenaar. Ik ben landschapsschilder…” Kracht van de natuur

Feitelijk manipuleert Berend Groen de zichtbare werkelijkheid tot een geabstraheerde vorm. Dat wat hij morfologisch waarneemt zet hij om in beeld en dat is tevens zijn beeld van de door hem waargenomen werkelijkheid. Wat hij schildert is dus geen kopie van de werkelijkheid, maar een zelfstandig fenomeen dat wordt omgezet tot een zelfstandige wereld. In zijn latere oeuvre ontdoet hij zich van alles wat met de mens te maken heeft en beperkt hij zich enkel tot de invloed van de elementen in onder andere het landschap, waardoor een bijna abstracte voorstelling ontstaat. En juist dit aspect boeit Berend Groen die ook probeert de grootsheid en de eigenheid van het landschap vast te leggen en zoekt hij naar de kracht van de natuur, die op het juiste moment gevat moet worden in een vierkant schilderij. Deze elementen komen ook voor in het olieverfschilderij Stroomdallandschap bij Taarlo (Hondeweel), 80x80 cm., uit 1989.

In dit werk, uit de verzameling van het Drents Museum, zijn alle overbodigheden geëlimineerd: we zien geen mensen, huizen of dieren. Opvallend is de lage horizon, die op ca. eenderde van het werk ligt, waardoor een enorme lucht te zien is. Toch overheerst dit neutraal geschilderde deel niet; het accent ligt op het landschap, waarvan het stroompje in een hoefijzervorm in het centrum ligt. Maar het oog wordt niet naar deze centrale partij getrokken, maar naar de bruine, afgebrokkelde oever, waardoor de symmetrie enigszins onderbroken wordt. Het werk straalt rust uit, als een oerlandschap dat wij nooit gekend hebben. En daarin lag de kracht van Berend Groen: het vastleggen van zijn werkelijkheid.

* H.Tupan is hoofd commerciële zaken en conservator hedendaagse kunst bij het Drents Museum.

Een interview met Berend Groen is gepubliceerd in Kwartaalblad 31 (september 2001).

Riet

foto’s: Geert de Vries

Geert de Vries*

Riet zorgt voor een kleurrijke stoffering van het landschap. Deze grassoort groeit graag langs de waterkant van sloten, kanalen en vijvers en in plassen en meren. In Drenthe komen uitgestrekte rietvelden voornamelijk voor in de benedenlopen van beekdalen en langs de oevers van meren. Een rietveld is net als een heideveld een pioniersvegetatie die van nature slechts tijdelijk op een bepaalde plek aanwezig is, tenzij de mens ingrijpt... Doet de mens dat niet, dan groeit een rietveld net als een heideveld op den duur dicht met bos. Riet is een overjarige plant die zich vooral vermeerdert door middel van uitlopers van de wortelstok die per jaar wel vier meter langer kunnen worden. Op die uitlopers ontspruiten vele jonge rietstengels. Het zaad van Riet ontkiemt noch in water noch op de droge grond.Voor de ontkieming is een vochtige en bij voorkeur kale

bodem nodig. Heeft het Riet zich daar eenmaal gevestigd dan kan het zich geweldig uitbreiden. Het gewicht van 1 ha Riet kan onder gunstige omstandigheden zelfs hoger zijn dan dat van 1 ha tarwe op vette klei. Een tijdelijke zaak

Riet is een uitgesproken moerasplant:

een verlander bij uitstek.Vanuit de oever kruipt het Riet steeds verder het water in. Het water tussen het Riet wordt geleidelijk aan opgevuld met dood plantenmateriaal, dat onder water nauwelijks verteert. Het afgestorven plantenmateriaal verandert in veen. Geleidelijk aan maakt het Riet zijn eigen leefomgeving onbewoonbaar en maakt zo de weg vrij voor wilgen en elzen. Rietsnijders kunnen het einde van een rietveld wel vertragen, maar uiteindelijk niet tegenhouden. Na enige tientallen jaren van exploitatie raakt het uitgeput. In het verleden vormden dijkdoorbraken en nieuwe plassen, veelal door turfwinning ontstaan, steeds nieuwe milieus voor vitale rietvelden. Ze ‘wandelden’ als het ware door het landschap: steeds aanwezig, maar elke keer op een andere plek.

Fauna Gebruik

Rietvelden worden al eeuwenlang geëxploiteerd. Het maaien van Riet gebeurt ’s winters als de bladeren zijn afgevallen, In de herfst slaat Riet al zijn waardevolle bouwstoffen op in wortelstokken. De stijve, dode stengels hebben voor de plant geen waarde meer, maar zijn voor de rietteler des te waardevoller.Vroeger gebruikte men het dekriet als dakbedekking omdat het goedkoper was dan dakpannen. Nu is het net andersom. In het verleden oogstte men ook wel bladriet. Dat werd al in de herfst gemaaid voordat het blad van de rietstengels was gevallen. Dit bladriet was een geliefd product in de bloembollenteelt omdat het de bolgewassen tegen de vorst beschermde. Maaide men het Riet in de zomer, dan veranderde zo’n rietveld geleidelijk in hooiland. In het verleden bestond een uitgestrekt rietmoeras dan ook uit een bonte mozaïek van jonge vitale rietvelden die met hun voeten in het water stonden. Ze werden afgewisseld met vergrijsde en verzuurde

rietpercelen, waarvan de bodem bedekt was met veenmos. Af en toe een overhoekje met struweel en hier en daar een perceel overjarig Riet en wat hooiland. Dergelijke rietmoerassen waren een eldorado voor veel soorten planten en dieren. Fauna

Een rietveld herbergt een specifieke fauna, zoals Rietgors, Rietzanger en Rietvink (nachtvlinder). In onze ogen lijken alle rietvelden op elkaar.Voor dieren is het ene rietveld een luilekkerland en het andere een woestijn. Zo eet het Baardmannetje, een soort mees, ’s winters zaden afkomstig uit rietpluimen. In de gemaaide rietvelden is echter geen rietpluim meer te bekennen en dat betekent einde verhaal voor het Baardmannetje. De Grote karekiet eet bij voorkeur grote rupsen die leven van Riet dat in het water staat (waterriet). Zonder waterriet dus ook geen Grote karekiet. De Rietgors en Blauwborst houden van wat struweel in het rietveld. En datzelfde waterriet is bij uitstek het jachtgebied van jonge Snoeken. Tenslotte bieden overjarige rietstengels onderdak aan allerlei soorten wilde bijen, galwespen en vele andere groepen insecten. Kortom: hoe groter de afwisseling in een rietveld is, des te groter de diversiteit aan diersoorten.

afsterven, als er vlakbij maar een kraamkamer is voor nieuw riet die het estafettestokje op tijd kan overnemen. Rietvelden vereisen ruimte en dynamiek. In de omgeving van het Zuidlaardermeer is Stichting Het Drentse Landschap bezig die eisen in te willigen. Komt dat zien!

Rietvink

Toekomst

We hoeven ons geen zorgen te maken over de rietkragen die langs sloten en vijvers staan. Die oevers worden regelmatig geschoond, waardoor telkens een nieuw milieu voor deze pionier wordt gecreëerd. Rietvelden in het buitengebied verlangen een dynamisch milieu met wisselende waterstanden; het liefst flinke overstromingen in de winter en droogvallende plekken in de zomer. In een goed ontwikkeld rietmoeras mag een vergrijsd rietveld rustig

* G.W. de Vries is als onderwijsconsulent werkzaam bij het Consulentschap Natuur en Milieueducatie.

Opinie

Hoogspanning verknipt ons Eric van der Bilt*

Burgers die zich met hart en ziel inzetten voor de bescherming van natuur, landschap en milieu worden niet zelden verdacht lid van de zogenaamde Groene Kerk te zijn. Het is een manier van sommige bestuurders en belangenvertegenwoordigers om uitdrukking te geven aan het gevoel dat ze overal op tegen zijn. Tegen verandering, vernieuwing en ontwikkeling. Voeg daarbij het beeld van geitenwollen sokken met sandalen, baarden met verrekijkers en een somber soort calvinisme en door het belachelijk maken van de boodschapper hoopt men dat de boodschap haar betekenis verliest. Toch zijn ook natuur- en landschapsbeschermers gewone mensen. Met gezinnen, wensen en behoeften. Ze maken ook deel uit van onze samenleving. Zij zijn zeker niet tegen verandering maar zetten kanttekeningen bij de mate waarin of de wijze waarop. En met reden. Na de Tweede Wereldoorlog heeft ons land een ongeĂŤvenaarde groei doorgemaakt, leidend tot een door iedereen gekoesterde welvaart. Maar ook tot meer mensen, meer huizen, meer industrie, meer autoâ&#x20AC;&#x2122;s en wegen, meer producten enz. Dat dit ook ten koste is gegaan van natuur, landschap en milieu is een feit en waar dat op wereldschaal toe lijkt te leiden kunnen we dagelijks ervaren. Een duurzame ontwikkeling moet dus een zekere maatvoering bevatten.

Hoogspanningsleiding Het recente verleden laat zien dat het meer nooit vol is. Ongewenste ontwikkelingen terugdraaien lukt ook eigenlijk vrijwel nooit. En als men eens wat minder wil, bv. door 1000 overbodige lantaarnpalen te verwijderen, zoals laatst door GS Drenthe werd voorgesteld, volgt er protest. Het in het POP-2 opgenomen, uit 1990 daterende, voornemen van de Provincie Drenthe om per 2010 de 220 KV hoogspanningsleiding van Hoogeveen naar Zwolle te elimineren, werd als hoopgevend ervaren. Het motief hiervoor vormde de kwaliteit van het prachtige landschap van het beekdal van de Reest en het Oude Diep. Groot is de teleurstelling dat dit besluit nu lijkt te worden teruggedraaid, terwijl de waardering voor en de zeldzaamheid en economische betekenis van ons

Opinie

landschap ervaren we dit als onrechtvaardig. Als de leiding dan in de toekomst onmisbaar zou zijn, waarom kunnen de tracé’s door het beekdal van het Oude Diep en de Reest dan niet ondergronds. In vaktermen heet dat verkabelen. Dat doet men ook in West-Nederland, terwijl er recent zelfs een leiding van Noorwegen naar Groningen op de bodem van de Noordzee is gelegd. Vanwege de kosten is het argument. Een vreemd argument wanneer je bij de KvK leest dat TenneT recent nog een jaarwinst van € 57 miljoen heeft gemaakt. Het noorden, Drenthe en het landschap wordt daarmee wel erg goedkoop afgescheept. Helemaal onbegrijpelijk wordt het wanneer je je realiseert dat niet alleen het Rijk maar ook onze Provincie miljoenen investeert in het aankopen, beschermen en beheren van de beekdalen van de Reest en het Oude Diep. Momenteel wordt zelfs een miljoenen kostend natuurontwikkelings- en waterbergingsplan door de Gemeente Hoogeveen en het Waterschap Reest en Wieden in het Oude Diep uitgevoerd. Hoewel er 10 miljoen euro door Tennet aan de provincies Drenthe en Overijssel is toegezegd om de landschappelijke effecten van de opwaardering te verzachten, kan dat niet anders dan als een doekje voor het bloeden worden gezien. Niet alleen moet dit bedrag over twee provincies verdeeld worden, daarnaast moeten de projecten naar verluid al in april 2008 vastgesteld zijn. Dat komt gewoon neer op het via een andere lijn financieren van bestaande projecten passend binnen het vigerende beleid. Niets extra’s voor natuur en landschap, geen echte compensatie, maar een beetje een sigaar uit eigen doos. De Landschappen ervaren deze gang van zaken als zeer teleurstellend. mooie Drentse landschap eigenlijk alleen maar gegroeid is. Het geval wil dat Nederland een stroomtransportprobleem kent. De capaciteit van het net tussen de Eemshaven en de rest van Nederland is onvoldoende, zeker nu er twee nieuwe centrales bijgebouwd worden. Kleine, alternatieve stroomleveranciers als tuinders en energie uit biogasinstallaties en windmolens kunnen hun productie niet aan het net kwijt, waardoor die ontwikkeling stagneert. Vanuit maatschappelijk perspectief is het dan ook te begrijpen dat wordt gestreefd naar een tijdelijke opwaardering van de onderhavige 220 KV leiding. Tot het moment dat er over zo’n 10-12 jaar een nieuwe 380 KV leiding vanaf de Eemshaven naar Zwolle is aangelegd. Daar kunnen we het ook mee eens zijn. Achteraf blijkt echter dat het helemaal de bedoeling niet meer is dat de lijn Hoogeveen-Zwolle zal verdwijnen. Er bestaat zelfs een dikke kans dat Drenthe ook de nieuwe 380 KV leiding nog voor de kiezen krijgt. Onze minister van Economische Zaken, mw. Van der Hoeven, wilde nl. niet beloven dat zij Drenthe daarbij zal ontzien. In plaats van één minder komt er mogelijk dus nog één extra hoogspanningslijn bij. Bijzonder is trouwens wel dat nu voor het eerst groene stroom als argument wordt ingezet om schade aan het groene landschap te verdedigen.

Teleurstellend Als Stichting Het Drentse Landschap en Landschap Overijssel

Pleidooi Zoals gewoonlijk gaat economie weer boven ecologie. Of we nu spreken over gaswinning onder de Waddenzee, over de woningbouw in Noordenveld, de ontwikkelingen rond het Witterveld of de overmaat aan bedrijventerreinen, altijd wordt voor de economie gekozen. Waarom zegt de Provincie Drenthe dat dan niet gewoon in plaats van voortdurend in streekplannen en nota’s het belang van rust, natuur en landschap te belijden. Zeg dan dat Drenthe haar unieke kwaliteiten best wil opgeven om meer op de rest van Nederland te kunnen lijken. Bij dit project is geen inspraak mogelijk door burgers of belangengroepen. Tijdens de voorlichtingsbijeenkomst in Zuidwolde op 28 januari werd dit door de ruim honderd aanwezigen betreurd. Ook voor de stichting wordt het dus gewoon slikken. Het minste dat door de Staten van onze provincie gevraagd zou moeten worden, wanneer de lijn Hoogeveen-Zwolle moet blijven, is om de tracés door het Reestdal en het Oude Diep ondergronds te leggen. Zeker wanneer men in ogenschouw neemt dat nog in februari het kabinet in het kader van het Structuurschema Electriciteitsvoorziening (SEVIII) met TenneT heeft afgesproken dat er om moverende redenen geen nieuwe zware bovengrondse hoogspanningsleidingen in Nederland bij mogen komen. Dat zet het opwaarderen van het onderhavige tracé wel in een heel vreemd licht. Laten we alsjeblieft in ons landschap investeren, het echte kapitaal van Drenthe. * Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur van Stichting Het Drentse Landschap.

Berichten

2– Doldersummerveld

Kortweg

De heide was weer nat, met één paar Dodaars, 3 paar baltsende Watersnippen, 4 paar Tureluurs, 12 Kieviten met jongen, 29 Graspiepers en 20 Rietgorzen als gevolg.Verder 3 Kwartels op de heide, in rogge en ruig grasland, Nachtzwaluw, Paapje, Grauwe klauwier, Appelvink en Wielewaal. Waarschijnlijk voor het laatst waren de Wulp en Tapuit als broedvogel aanwezig (nemen sterk af, ook landelijk), maar dat geldt niet voor de Veldleeuwerik (114 paren), Boomleeuwe-

rik (9), Roodborsttapuit (30) en Geelgors (23). In de hooilanden langs de Vledder Aa riepen 2 Kwartelkoningen en hadden 3 Grauwe klauwieren en 14 Paapjes hun territorium; allemaal soorten van de Rode lijst. Dit gebied is in beheer bij Het Drentse Landschap, Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en enkele boeren, die allemaal verschillend beheren. Het blijkt voor vogels een goede combinatie te zijn.

3– Landgoed Rheebruggen

foto: Bertil Zoer

Als broedvogel werden onder andere aangetroffen: IJsvogel, Grauwe klauwier, Wespendief, 3 Kerkuilen, Steenuil, Ransuil, Bosuil, Paapje en 4 Kwartels. Het gebied ontpopt zich meer en meer als een eldorado voor

1– Kampsheide Op enkele frisse maandagmiddagen in januari en februari kwamen scholieren van de VMBO-afdeling van het Dr. Nassaucollege uit de schoolbanken om de handen uit de mouwen te steken op Kampsheide. In het kader van een maatschappelijke stage maakten de ruim zeventig leerlingen op praktische wijze kennis met het maatschappelijk verschijnsel natuurbeheer. De werkzaamheden bestonden uit het schonen van salamanderpoelen, het plaggen van heide en het verwijderen van bosopslag. De leerlingen komen in de loop van juni nog een keertje terug om te zien wat het uitgevoerde beheer zoal oplevert voor het planten- en dierenleven in het gebied.

Leerlingen Nassaucollege schonen een poel

bijvoorbeeld de Boomklever (18 paren), Roodborsttapuit (13), Graspieper (39), Boompieper (63) en Geelgors (124). Tien-twintig jaar geleden moest je bij wijze van spreken zoeken naar deze soorten.

4– Gasterse Duinen Uit de recent ontvangen inventarisatiegegevens kwam naar voren dat de Grauwe klauwier vorige zomer met twee broedpaartjes aanwezig was. Een paartje werd gesignaleerd met één met pas uitgevlogen jong. Het terrein fungeert ook deze winter weer als overwinteringsplek voor een Klapekster.

Berichten

5â&#x20AC;&#x201C; Landgoed Vossenberg tiegegevens gaan gepaard met bruikbare aanbevelingen voor een optimaal beheer van al dit moois. Er werden 328 plantensoorten op het landgoed gevonden. Behalve de flora werden ook de waarnemingen aan de vogelbevolking opgetekend. Als broedgebied zijn de relatief nieuwe natuurgebieden op het landgoed in gebruik genomen door ondermeer Wintertaling en Dodaars met maar liefst drie broedpaartjes in 2006. Ook IJsvogel, Watersnip en Kleine plevier horen tot de broedvogelbevolking van het gebied. Regelmatig werd waargenomen dat groepen Lepelaars de nieuwe waterpartijen op het Reigerveen kwamen benutten als slaapplaats. Soms wel 30 exemplaren tegelijk.

6â&#x20AC;&#x201C; Bongeveen In 2007 is het Bongeveen onder de ecologische loep genomen door KNNV afdeling Assen. Het gebied wordt door de vogelwerkgroepleden van deze club al jaren geĂŻnventariseerd op broedvogels. De vogeltellers kregen dit jaar versterking door leden met andere specialiteiten als loopkevers, libellen, vlinders, plantengallen, paddenstoelen en sieralgen. Al met al leverde dit een indrukwekkend samenhangend overzicht van de natuurwaarden van dit gebied. Er werden onder meer 78 soorten paddenstoelen maar bijvoorbeeld ook ruim 50

soorten bladgallen gevonden. Bladgallen worden veroorzaakt door galwespen, galmuggen en soms een schimmelsoort. Het ven werd bemonsterd op het voorkomen van sieralgen. Sieralgen zijn eencellige algensoorten met fraaie, alleen door de microscoop waar te nemen, vormen. De aangetroffen sieralgen kunnen volgens een standaardmethode worden gebruikt om een score in natuurwaarde te bepalen op een schaal van 1 t/m 100 van goed naar slecht. Bongeveen scoorde in dit geval een waarde van 5, wat als bijzonder goed is op te vatten.

Drijvende waterweegbree

foto: Eef Arnolds

De resultaten van de diverse natuurontwikkelingsprojecten van de afgelopen jaren op Landgoed Vossenberg zijn in kaart gebracht door dhr. Arnolds. Het gebied laat een verscheidenheid aan leuke ontwikkelingen zien. De in Nederland zeldzame Pilvaren doet het wel heel erg goed op de Vossenberg. Momenteel herbergt de Vossenberg de grootste groeiplaats van Nederland van dit zeldzame, grasachtige varentje. Ook de Drijvende waterweegbree breidt zich nog altijd sterk uit in het gebied. Het gemeenschappelijk voorkomen van Naaldwaterbies, Pilvaren, Drijvende waterweegbree en Waterpostelein duidt op een zeer goede botanische ontwikkeling van de waterpartijen in het gebied. Wisselende waterstanden en blijvend inzetten op verschraling vormen hierbij de uitgangspunten voor de oeverzones. De inventarisa-

Open dag Wilms’ Boo bij Nieuw-Schoonebeek Stichting Het Drentse Landschap houdt op zondag 13 april van 11.00 – 16.00 uur een Open Dag bij de Wilms’ Boo. De boo was na een onfortuinlijke brand in 2005 geheel verwoest. Op dit moment wordt de, uit 1654 daterende, veestal opnieuw in oude stijl opgebouwd. Het is de bedoeling dat de boo een woon-werkfunctie gaat krijgen. Begunstigers en andere belangstellenden worden uitgenodigd om de restauratiewerkzaamheden met eigen ogen te aanschouwen. Bouwhistoricus Hans Ladrak en Jacob Cazemier, hoofd gebouwen bij Het Drentse Landschap, zijn aanwezig om belangstellenden rond te leiden. Adres: Europaweg 76, Nieuw-Schoonebeek. De boo is te bereiken door vanaf het dorp Nieuw-Schoonebeek richting Schoonebeek te rijden. Na ongeveer 1 kilometer ziet u de boo liggen aan de linkerkant van de weg.

Diversen

•

Legaten Opnieuw werd Stichting Het Drentse Landschap bedacht met een aantal legaten. Zeer onder de indruk waren bestuur en medewerkers van het legaat van dhr. H. Koops van ’t Jagt uit Assen ter waarde van maar liefst € 700.000,--. Dhr. H. Koops van ’t Jagt is geboren op 6 april 1956 te Purmerend. Hij is opgegroeid als boerenzoon. Hij was werkzaam bij een effectenkantoor te Amsterdam.Vanuit Amsterdam is hij naar Dwingeloo verhuisd en vervolgens naar Assen. Hij was zeer betrokken bij een aantal historische verenigingen waarvoor hij stamboek- en boerderijenonderzoek uitvoerde. Uit de erfenis van dhr. R. Hoving, laatst wonende te Zuidwolde, ontving de stichting als erfgenaam ca. € 90.000,--.Verder waren er legaten van mw. C. de JongVerschoor te Emmen van € 30.000,-- en mw. H. Muggen te Drachten van € 1.600,--. Als organisatie zijn we zeer verguld met deze meer dan ruimhartige ondersteuning van ons werk.

foto: Hans Dekker

•

Schenkingen en giften In het Rheeveld bij Brunsting kreeg de stichting op een bijzondere wijze 1,25.10 hectare grasland in bezit. De twee percelen werden aan de stichting geschonken door mw. M.A.Thung-Zondag uit Oegstgeest. De familie Zondag had uit het verleden nauwe banden met Drenthe en het stuk grond was dan ook al lang familiebezit. Mevrouw Thung

heeft dit bezit nu op deze bijzondere wijze aan de stichting toevertrouwd. Het Drentse Landschap is de schenkster hiervoor zeer erkentelijk. Vier particulieren hebben de Stichting Het Drentse Landschap voor de komende 5 jaren via een schenkingsakte financiële steun toegezegd. Een mevrouw uit Den Haag € 500,--, een mevrouw uit Assen, de familie Prins uit Ruinen en een familie uit Roden zegde ons de komende 5 jaar bedragen van respectievelijk € 100,--, € 50,-- en € 250,-- toe. Een familie uit Steenbergen zond ons een gift van € 150,--.Veel dank aan de schenkers. Eind 2007 werd Het Drentse Landschap verrast met € 4.000,-- van het Percy Henriquez Fonds uit Den Haag als financiële ondersteuning voor onze doelstelling. Gewoonweg geweldig.

•

Contact met de statenfracties Zowel met de statenfracties van CDA, PvdA en de VVD werd de afgelopen maanden een gesprek gevoerd. Waarbij onderwerpen als ruimtelijke ordening, de nieuwe WRO, de realisatie van de EHS, gebiedenbeleid, de rol van de SODK en andere zaken aan de orde kwamen. Op deze wijze probeert Het Drentse Landschap bij de Staten de belangstelling voor natuur, landschap en cultureel erfgoed warm te houden.

•

Einde bevolkingsgroei noorden Recent verschenen de bevolkingscijfers van het CBS over 2006. Daaruit blijkt dat de bevolkingsgroei in de noordelijke provincies vrijwel tot stilstand is gekomen.Vooral uit de provincies Groningen en Friesland vertrekken er meer mensen dan er komen. Drenthe blijkt echter opvallend aantrekkelijk voor mensen uit het westen, want het CBS constateert een relatief hoge toestroom van

gezinnen met kinderen tot 10 jaar. Waarschijnlijk wordt dit veroorzaakt door het prettige woon- en leefklimaat in Drenthe en, inderdaad, ons mooie landschap. Misschien kunnen deze cijfers de politiek bewegen zowel wat minder extreem te bouwen bijvoorbeeld in de gemeente Noordenveld en ons landschap nog meer te koesteren. (Bron CBS/DvhN)

•

Grondwaterwinningen in Drentse Aa en Hunze Er is door Royal Haskoning uitgebreid onderzoek gedaan naar mogelijkheden om de grondwaterwinning in De Punt te beëindigen. Een nogal complexe situatie. Mede door de waterwinning verdroogt de benedenloop van de Drentse Aa waardoor er geen of onvoldoende kwel in de schraallanden doordringt. Een groot nadeel voor ons luidbezongen Drentse Aa-gebied. Nationaal Landschap, Natura 2000 gebied, TOP-gebied in de anti-verdrogingslijst en wat al niet meer. Er zijn mogelijkheden om dit probleem op te lossen door de oppervlaktewaterwinning die ook in De Punt ligt, te vergroten of alternatieven in Veendam, Duitsland of het Hunzedal te realiseren. Na jarenlang onderzoek en gepraat lijkt het erop dat alle aanpassingen van de baan zijn om de simpele reden dat de Provincies Drenthe en Groningen verplaatsen van de winning te duur vinden. Economie boven ecologie!

foto: Hans Dekker

•

Wijziging bestuursstructuur In de vergadering van het Algemeen Bestuur van 26 november 2007 is besloten om onze bestuursstructuur te wijzigen. In plaats van een Algemeen en een Dagelijks Bestuur zal in de toekomst sprake zijn van een Raad van Toezicht en een Raad van Advies. Deze verandering past feitelijk de bestuurlijke situatie aan de gegroeide situatie aan. Enerzijds is de uitvoerende organisatie van de stichting de afgelopen 15 jaar veel professioneler geworden. Anderzijds is de wereld zo dynamisch en veranderlijk geworden dat twee keer per jaar een vergadering van het Algemeen Bestuur niet een snelle besluitvorming mogelijk maakt. Daar komt nog bij dat de eisen van het CBFkeur verplichten om de verantwoordelijkheden van bestuur, uitvoering en toezicht te scheiden. We hopen in de Algemene Bestuursvergadering van mei dit jaar de nieuwe statuten te passeren.

Redelijk onverwacht blijkt ook de discussie over nieuwe grondwaterwinningen in het Hunzedal weer op te laaien. Nu moeten er weer nieuwe strategische grondwaterwinningen worden gerealiseerd voor het geval er ergens op termijn winningen om bijvoorbeeld redenen van grondwatervervuiling gesloten moeten worden. Daarbij is door de Provincie en de WMD opnieuw het oog op het Hunzedal gevallen. Het lijkt erop dat de Hunze straks vrijwel is leeggedronken voor deze het Winschoterdiep heeft bereikt. Het Drentse Landschap mag wel meepraten in de projectgroep op voorwaarde dat zij het met de noodzaak van deze benadering eens is. Zowel bij ons als bij de Milieufederatie Drenthe bestaat echter grote twijfel over de noodzaak van deze nieuwe zoektocht naar grondwater. Het is de vraag of het belang van de natte natuur in het Hunzedal met opnieuw een winning gebaat is.

•

Restauraties en renovaties Momenteel wordt druk gewerkt aan de restauratie van de keuterij ’t Haantje in Anholt. Met middelen van de Nationale Postcode Loterij wordt deze sfeervolle keuterij voor erfgoedlogies verbouwd. Ook de herbouw van de Wilms Boo ligt op schema. De Boo wordt weer prachtig. Eind januari werd de bouw van de grafische werkplaats in Orvelte aanbesteed. Pas in december werd duidelijk dat de subsidies van de EU (EOGFL/ Leader +), de Provincie Drenthe, de Gemeente MiddenDrenthe en anderen de bouw mogelijk maakten. Het zal een hele klus worden om de bouw eind april al gereed te hebben.

Wilms’ Boo

•

Berichten

Voorlichtingsbijeenkomsten Bevers in de Hunze Samen met Het Groninger Landschap en Waterschap Hunze & Aa’s wil Het Drentse Landschap Bevers in het Hunzedal introduceren. De reden is dat Bevers een belangrijke bijdrage leveren aan het ontstaan van een natuurlijk beekdal. Ze zorgen voor het open houden van de oeverzone en geven haar een rijke structuur. Tal van waterplanten en dieren profiteren hiervan. Bevers kwamen tot aan de late middeleeuwen voor in het Hunzedal en horen hier dus van nature thuis. Als het aan de beherende instanties ligt, zwemmen de eerste Bevers nog dit najaar in de Hunze rond.

Voor buurtbewoners en andere geïnteresseerden worden twee voorlichtingsavonden georganiseerd: • Dinsdag 15 april, 20.00 uur, Paviljoen Meerwijck, Strandweg 4, Kropswolde. • Woensdag 16 april, 20.00 uur, Restaurant Bussemaker, Zuiderhoofdstraat 1, Exloo. Iedereen is welkom. Om de belangstelling te kunnen inschatten wordt echter verzocht zich aan te melden bij aanmelden@drentslandschap. nl of telefonisch: 0592-313552 (tijdens kantooruren).

•

Cursus vogelgeluiden op herhaling Wegens groot succes wordt de vogelgeluidencursus van Jan

E.D.Visser herhaald. Dit keer wordt nauw samengewerkt met de Natuurvereniging Zuidwolde. In deze introductiecursus wordt aandacht besteed aan de voorjaarszang van vogels die voorkomen in de directe omgeving van de mens, waaronder tuin- en parkvogels, en vogels die men meer in natuurgebieden aantreft. De cursusavonden zijn op 8 en 15 april en de excursies op de vroege zondagmorgen van 20 en 27 april. Locatie: informatiecentrum ’t Ende, De Wijk. De kosten bedragen € 40,-- p.p., inclusief cursusboek, CD en catering (begunstigers van Het Drentse Landschap en leden van de Natuurvereniging Zuidwolde hebben korting en beta-

len € 25,--) Opgave vóór 31 maart a.s. via e-mail: aanmelden@drentslandschap.nl of bij de receptie, tel: 0592-313552. Zij die zich aanmelden ontvangen nadere informatie.

•

Zaterdag en zondag 5 en 6 april 2008 Museumweekend Het museumweekend staat dit jaar in het teken van mythen, sagen en legenden. Kinderen kunnen in dit weekend zelf ontdekken en uitzoeken hoe de verhalen zijn ontstaan en de mythe ontrafelen. Wie waren er sterk genoeg om de hunebedden te bouwen? Hoe groot moeten deze reuzen zijn geweest? Hoe zit dat met witte wieven en dwaallichtjes? Het Drentse Landschap en het Drents Archief hebben gezamenlijk een mooie en spannende speurtocht voor kinderen uitgezet. Als echte ‘myth busters’ kunnen zij tussen 11.00 en 17.00 uur deze sagen en legenden ontrafelen.

foto: Johan Vos

In het Drents Museum is er een kinderactiviteit rondom Chinese mythen. Dit ter gelegenheid van de China-tentoonstelling met het terracotta leger van Xi’an. Deze tentoonstelling is nog tot september te zien. Voor volwassenen zijn er twee workshops te volgen: ‘Chinese geneeskunst’ en ‘Het bekende bordspel Go’. Het museum is open van: 10.00 - 17.00 uur. Entree Drents Museum € 2.Overige activiteiten gratis. Geelgorst

Agenda Algemeen

Activiteiten algemeen De excursies en lezingen zijn gratis, tenzij anders aangegeven, en nemen ongeveer twee uren in beslag. Mochten de excursies beduidend langer duren, dan wordt dit aangegeven. U hoeft zich alleen op te geven wanneer dat vermeld staat. Het meenemen van honden tijdens de excursies is niet toegestaan; ook niet aangelijnd.

Thema bodem

Thema religieus erfgoed

Thema water

Activiteiten speciaal gericht op kinderen

Eigen fiets meenemen

Laarzen gewenst

Verrekijker aan te bevelen

Spiegeltje en loep aanbevolen

Vertrek schaapskuddes De schaapskuddes van het Hijkerveld en het Doldersummerveld vertrekken met herder om 9.30 uur naar de heide. De kuddes zijn rond 16.30 uur weer terug bij de kooi. Zie voor routebeschrijving bij Informatiecentra. Vogelkijkhut Diependal De vogelhut is in principe het gehele jaar geopend, behalve als het gevroren heeft.Van 1 april tot eind september is er op zondagen meestal een vogelkenner aanwezig, die u graag het een en ander vertelt over het vogelleven op de vloeivelden. Bij het vloeimeer, vlakbij de hut, is ook een vogelwand aanwezig. De hut is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij de ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. Een en ander is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten doet er goed aan een verrekijker mee te nemen! Lemferdinge Op landgoed Lemferdinge in Paterswolde zijn in de galerie regelmatig exposities te bezichtigen. De galerie is open van vrijdag t/m zondag 12.00-17.00 uur. Informatiecentra

De Blinkerd Vamweg te Wijster Het hele jaar open van 10.00 uur tot zonsondergang

•

Hijkerveld Bij de schaapskooi. Route: vanaf Hijken aangegeven met bordjes Het hele jaar open van 9.30 tot 16.30 uur

•

’t Ende Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk) van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

Orvelte Dorpsstraat 1a te Orvelte van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

Huenderhoeve Huenderweg 1. Dit is de weg tussen Wateren en Doldersum van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

ma 24 maart 14.00 uur Paaswandelingen Hijkerveld, Doldersummerveld, Scharreveld, Stapelerveld In samenwerking met Dagblad van het Noorden op stap met gidsen in enkele mooie natuurgebieden van Het Drentse Landschap. Voor meer informatie zie elders in dit Kwartaalblad en op www. drentslandschap.nl of bel het secretariaat: 0592-313552. do 27 maart 19.30 uur Lezing: De onderwaterwereld van Drenthe Onderwaterfotograaf Willem Kolvoort geeft een lezing over het leven dat zich onder de waterspiegel van de Drentse beken en vennen afspeelt. Kolvoort is de fotograaf van het onlangs verschenen boek Beeldschoon Water. Locatie: Wilhelmina Zalencentrum, Wilhelminaplein 2, Beilen. Kosten entree en consumpties: € 5,-- p.p.Voor meer informatie zie elders in dit Kwartaalblad. Opgave: per e-mail: aanmelden@ drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552.

za 29 maart 14.00 uur De grond onder onze voeten Een wandeling over de Gasterse Duinen waarbij wordt stilgestaan bij de bodem waarop wij lopen. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap op de parkeerplaats aan de Oudemolenseweg bij Gasteren. zo 30 maart 11.00-16.00 Lammetjesdag bij de schaapskooien Hijkerveld en Doldersummerveld De lente begint met lammetjes. Vanaf 11.00 uur worden u en uw (klein)kinderen verwelkomd met beschuit met muisjes. Locaties: de schaapskooien van het Hijkerveld en Doldersummerveld. De route voor de schaapskooi op het Hijkerveld is vanaf het dorp Hijken aangegeven met bordjes. De schaapskooi Doldersummerveld staat aan de Huenderweg 1, Doldersum. zo 30 maart 14.00 uur Op zoek naar potklei met een grondboor Gidsen nemen u mee op deze bijzondere zoektocht naar potklei in De Kleibosch. U leert van alles over de betekenis van potklei en de invloed hiervan op de natuur. Start: voor boerderij Tichelwerk, Moleneind 4, Foxwolde.

Agenda

zo 27 april 14.00-17.00 uur Open dag synagoge Zuidlaren De restauratie van de synagoge in Zuidlaren is onlangs afgerond. U kunt op deze dag de resultaten bewonderen. Zie ook elders in dit Kwartaalblad. Locatie: Zuiderstraat 1, Zuidlaren.

foto: Jaap de Vries

Drouwenerzand

za 5 april 14.00 uur Vogelen op Landgoed Vossenberg Met ervaren gidsen wandelt u over dit bijzondere landgoed, op zoek naar vogels die hier leven en broeden. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap.Vanuit Wijster gaat u in oostelijke richting. Direct over de brug na het LinthorstHomankanaal linksaf. za 5 en zo 6 april 11.00-17.00 uur Museumweekend bij Het Drentse Landschap In samenwerking met Drents Museum, Drents Archief en Drents Plateau. Thema: mythen, sagen en legenden. Een sprookjesachtige duik in het verleden aan de hand van spannende en leuke verhalen uit de Drentse geschiedenis. Locatie: kantoor Het Drentse Landschap, Kloosterstraat 5, Assen. zo 6 april 14.00 uur Stinsenflora op landgoederen De Havixhorst en Dickninge Een voorjaarswandeling over twee landgoederen aan de Reest. Start: parkeerplaats De Havixhorst aan de Schiphorsterweg 34 bij De Wijk.

di 8 april 19.30 uur Cursus Vogelgeluiden voor beginners Start van een korte vogelcursus. U leert op eenvoudige wijze de vogels herkennen aan hun geluid. Locatie: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk). Voor meer informatie zie elders in dit Kwartaalblad. Opgave: per e-mail: aanmelden@drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552. za 12 april 10.00 uur Slangen op het Doldersummerveld De slangen en hagedissen worden weer actief en koesteren zich in de voorjaarszon. Met ervaren gidsen gaat u op zoek naar deze intrigerende dieren. Start: informatiecentrum bij de schaapskooi aan de Huenderweg 1, Doldersum. zo 13 april 11.00-16.00 uur Open dag Wilms Boo De oude Boo bij Schoonebeek is onlangs gerestaureerd. Op deze dag kunt u de resultaten bewonderen. Deskundigen zijn aanwezig en geven graag uitleg. Zie ook elders in dit Kwartaalblad. Locatie: Europaweg 76, NieuwSchoonebeek.

za 19 april 11.00 uur Lange Reestdal wandeling Een lange wandeling (tot ongeveer 15.00 uur) brengt u door de prachtige delen van het Reestdal: Takkenhoogte en De WildenbergRabbinge. Onderweg wijzen gidsen u op de bijzonderheden van dit mooie gebied. Kosten inclusief lunch € 12,50. Start: parkeerplaats naast Nieuwe Dijk 26, Zuidwolde ( = 1 km. ten zuidoosten van gehucht De Pieperij) Tel. opgave tot 18 april bij Wolter ter Steege: 0591-648141. zo 20 april 10.30 uur Levend stuifzand op het Orvelterzand Gidsen leggen uit hoe de stuifzanden in Drenthe zijn ontstaan en hoe het plantenleven zich aan de barre omstandigheden van het stuifzand heeft aangepast. Start: picknickplaats Staatsbosbeheer.Vanaf Orvelte de Orvelterbrug over.Vervolgens gaat u rechtsaf langs het Oranjekanaal. Daarna 1e weg links en na 500 meter bent u op de picknickplaats.

zo 4 mei 14.00 uur Overblijfselen uit de 2e Wereldoorlog in de natuur Het Uffelter Binnenveld heeft nog verschillende sporen uit de 2e Wereldoorlog. Wat doet de natuur met deze overblijfselen? Start: parkeerplaats aan de Markegenotenweg (een zijweg van de weg Uffelte-Havelte). do 8 mei 19.00 uur De pingo van het Bongeveen Dwalend over een pingoruïne uit de laatste ijstijd, maakt u ook kennis met nieuwe ontwikkelingen van het natuurgebied. Start: vanaf de rotonde tussen Donderen en Peize richting Lieveren.Vervolgens 1e weg linksaf (Scheperijen) tot zuidelijke ingang reservaat. Waterdicht schoeisel wordt aanbevolen. zo 11 mei 14.00 uur De Hunze en haar water: Elzemaat Gidsen vertellen over de Hunze met haar nieuwe loop en de rol van het water voor deze beek. Start: uitkijktoren in de bocht van de Elzemaat tussen Eexterveen en Eextermade. za 17 mei 08.00 uur Broedvogelexcursie Doldersummerveld Samen met gidsen zoeken en luisteren naar vogels. Start: informatiecentrum bij de schaapskooi aan de Huenderweg 1, Doldersum.

zo 18 mei 14.00 uur De Kleibosch: extensief versus intensief Gidsen nemen u mee op deze tocht en tonen u de voor- en nadelen van biologische landbouw. Start: voor boerderij Tichelwerk, Moleneind 4, Foxwolde. zo 18 mei 14.00 uur Bodemdiertjes en andere bodemschatten Klimmend over de Gasterse Duinen op zoek naar de schatten van de bodem. Een leuke excursie voor groot en klein. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap op de parkeerplaats aan de Oudemolenseweg bij Gasteren. zo 25 mei 09.00 uur Vogels op het Drouwenerzand Terwijl de vogels het druk hebben, zingen ze uit volle borst. Een vogelaar neemt u mee over het Drouwenerzand op zoek naar vogels van verschillend pluimage. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap, tegenover caférestaurant Alinghoek, Alinghoek 16a, Drouwen. zo 25 mei 14.00 uur Cultuur en natuur rond Zweeloo Gidsen vertellen over Zweeloo en het kleine maar fijne beekdal De Stroeten. Start: protestantse kerk aan de Wheem in Zweeloo. zo 1 juni 14.00 uur Het waterleven op het Groote Zand In en om de vennen van het Groote Zand groeien bijzondere planten die weer bijzondere dieren aantrekken. Start: het centrale informatiepunt op de parkeerplaats bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork aan de weg Hooghalen – Amen.

vr 6 juni 21.30 uur Vleermuizenexcursie Rheebruggen Met de batdetector op stap op zoek naar deze nachtelijke jagers. Start: beheerboerderij Rheebruggen, Rheebruggen 8, Ansen. Telefonische opgave bij Jan Mager: 0528-271575. za 14 juni 14.00 uur De vissen van de Hunze In samenwerking met een waterecoloog van het Waterschap Hunze en Aa’s wordt op zoek gegaan naar de verschillende vissen en andere waterdiertjes die in het Annermoeras leven. Start: café ’t Keerpunt, Oostermoer 1, Spijkerboor. za 14 juni 14.00 uur Ontdekkingstocht Elper Westerveld Vanuit het fraaie dorp Elp wordt een wandeling gemaakt over het heideterrein Elper Westerveld. Op dit terrein zijn in de jaren ’60 nederzettingen gevonden uit de bronstijd: de Elp-cultuur. Start: parkeerplaats hotel De Koekoekshof in het centrum van Elp. zo 15 juni 14.00 uur Fietstocht langs de Reest Tijdens deze fietstocht wordt aandacht besteed aan karakteristieke landschapselementen van het Reestdal en haar bijzondere bewoner: de Ooievaar. Telefonische opgave bij Wolter Moorman: 0528-372744. Start: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk). vr 20 juni 19.00 uur Avondwandeling langs het Oude Diep Met gidsen naar het hoogste punt van Drenthe: de VAM-berg/De Blinkerd en dwalen langs meanders van dit oude riviertje. Start: parkeerplaats De Blinkerd aan de VAM-weg. Deze is vanaf Drijber en Wijster met bordjes aangegeven.

Agenda

zo 22 juni 11.00-16.00 uur Open dag beheerboerderij Sophiahoeve In samenwerking met Biologica zetten wij de deuren open van onze biologische boerderij. Kan goed gecombineerd worden met het schaapscheren bij de schaapskooi Doldersummerveld. Zie hierna. Locatie: Huenderweg 2, Doldersum. zo 22 juni 11.00-16.00 uur Schaapscheren en schapendrijven op het Hijkerveld en het Doldersummerveld Demonstraties scheren en drijven van schapen en activiteiten voor grote en kleine kinderen. Locaties: de schaapskooi Hijkerveld is vanaf het dorp Hijken met bordjes aangegeven. De schaapskooi Doldersummerveld staat aan de Huenderweg 1, Doldersum. zo 22 juni 10.00 uur Kanoën in de meanders van het Annermoeras U maakt met gidsen een kanotocht door de nieuwe meanders van het Annermoeras bij Spijkerboor. Kosten: € 15,- p.p. Max. 30 deelnemers. Voor informatie en opgave: per e-mail: aanmelden@drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552. za 28 juni 14.00 uur Flora van het Doldersummerveld Het consequente heidebeheer van de afgelopen 25 jaar begint vruchten af te werpen. Deskundigen laten u graag de bijzondere flora op dit mooie heideterrein zien. Start: informatiecentrum bij de schaapskooi aan de Huenderweg 1, Doldersum.

Voor 2008 is een programma met lezingen, excursies en open dagen opgesteld. Een aantal van deze activiteiten wordt gehouden rondom bepaalde thema’s.

Water

Bodem

Water wordt de komende jaren een belangrijk thema. Nederland en andere Europese landen hebben de opdracht om voor 2015 de waterkwaliteit in eigen land aanzienlijk te verbeteren. Goed water is van levensbelang voor plant, dier en uiteraard ook voor de mens. Schoon water klinkt vanzelfsprekend, maar dat is het niet. Overheden en organisaties als waterschappen, waterleidingmaatschappijen en natuurbeheerorganisaties, zijn druk bezig om met name het oppervlaktewater de komende jaren schoner te krijgen. Tijdens excursies en lezingen wordt ingegaan op het belang van (schoon) water voor mens en natuur. Tevens verschijnt het boek Beeldschoon water. Dit boek, over de kwaliteit van het Drentse water, is een uitgave van Milieufederatie Drenthe en Stichting Het Drentse Landschap. Daarnaast zal er een tentoonstelling aan dit thema worden gewijd die vanaf 22 februari in galerie Kamps en vanaf 1 april in het informatiecentrum ’t Ende te bezichtigen is.

De Provincie Drenthe, ondersteund door organisaties zoals Het Drentse Landschap, wil de komende tijd meer aandacht besteden aan de waarde van de Drentse bodem. Ze hoopt dat er daardoor meer belangstelling komt voor het beschermen van waardevolle geologische verschijnselen, zoals zandruggen, beekdalen, oude rivierduinen, pingoruïnes en essen. Tijdens verschillende bodemexcursies wordt aandacht besteed aan het ontstaan van de Drentse bodem en het belang van de bodem voor natuur en mens. Daarnaast komen er onderwerpen aan de orde die (in)direct met de bodem te maken hebben, zoals bodemvorming door de natuur zelf (waarbij paddenstoelen en bodemdiertjes een grote rol spelen), de bodem als archeologisch archief, grondboringen & bodemprofielen en ijstijden & hunebedden.

In het kader van het Jaar van het Religieus Erfgoed en in samenwerking met Stichting Oude Drentse Kerken worden enkele lezingen en excursies gehouden rondom het thema religieus erfgoed. Religieus Het behoud van historische, waardevolle kerken is erfgoed voor Drenthe en voor de verschillende dorpsgemeenschappen van grote betekenis. Daarom zet de Stichting Oude Drentse Kerken zich in om dit onvervangbare cultuurbezit in stand te houden. Op het programma staan onder meer open dagen in de onlangs gerestaureerde synagoge in Zuidlaren en de kerk in Gieterveen. Tevens worden er enkele lezingen georganiseerd over de algemene en in het bijzonder de bouwgeschiedenis van oude Drentse kerken.

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond-, wegen waterbouw Bouwbedrijf H. Poortman Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw ROYAL HASKONING Nijmegen (024) 328 42 84 Adviesbureau voor water en milieu GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau ORANJEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau ABN AMRO BANK N.V. Assen (0592) 33 33 00 De bank voor Drenthe ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39 Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij Havesathe ‘de Havixhorst’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant NV Waterleidingmaatschappij ‘Drenthe’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait... Buro Hollema Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT HOLLAND CASINO Groningen Groningen (050) 317 23 17 Een mooie gelegenheid om uit te gaan ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) Hulzebosch grondwerken B.V. Beilen (0593) 52 21 39 Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk, leverantie van zand en grind KADASTER DIRECTIE NOORD Assen (0592) 30 48 88 Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk verkeer in vastgoed christiaan deN DEKKER b.v. Lisse (0252) 41 86 50 De ecologische aanpak in waterbodemsanering Quercus Boomverzorging en Advisering Gasselte (0592) 26 11 71 Uw bomen, onze zorg N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water Nationale Postcode Loterij Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur RTV Drenthe Assen (0592) 33 80 80 Radio Drenthe,TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Uitgeverij/grafisch bedrijf Assen (0592) 37 95 55 Bureau B + O ARCHITECTEN Rheebruggen (0521) 35 10 14

• BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling • DE ROO DRENTE BV Stadskanaal (0599) 61 28 52 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen • HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Elektrotechniek, cv/sanitair, telematica, beveiliging • DAGBLAD VAN HET NOORDEN Groningen (050) 584 44 44 • BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies • BTL REALISATIE Vestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nl Aanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groen en historische buitenplaatsen • Architectenbureau Wouda & van der schaaf Meppel (0522) 25 57 96 • DESTIC KUNSTSTOFFEN B.V. Veendam (0598) 61 45 64 Productontwikkeling, displays, bewerkingen, inrichting en presentaties • Concordia bouwmaterialenhandel Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel • oosterhuis bv Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk • VAN DER ZEE Vleesgrootverbruik BV Emmen (0591) 63 70 01 Leverancier van vlees, vleeswaren, kaas, wild en gevogelte • WOONCONCEPT Meppel (0800) 61 62 Meer dan wonen • EELERWOUDE Oosterwolde (0516) 52 30 62 Natuurlijk ruimte voor groen • HERFST en HELDER b.v Lelystad (0320) 26 06 16 Verf van goede huize • ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl • WARENHUIS VANDERVEEN ASSEN Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis • Industrie en handelsonderneming elton bv Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen • Meko holland bv Assen (0592) 36 16 00 Totaalconcept in Melkkoeling • Van liere grafisch bedrijf bv Emmen (0591) 611 099 Uw partner in communicatie • VNO NCW Noord Haren (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden • Ensing Schilders Assen (0592) 348 080 Onderhoud- en protectiesystemen • bouwkundig tekenen adviesburo WILLEM VAN DER SALM Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed. Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten. Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • A.V.J. den Hartogfonds