Kwartaalblad nr.63 by Uitgeverij Van Gorcum

Kwartaalblad sept. 2009 no. 63

Bronneger

Kwartaalblad van Stichting Het Drentse Landschap Uitgave Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Bankrek. nr. 30.28.75.751 Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer, m.m.v. H. Colpa, J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen Grafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen

Eruitgelicht

Hunebedden D21 - D25 van Bronneger

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van de Stichting Het Drentse Landschap. Het Drentse Landschap is een uitgave van de Stichting Het Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein bezittingen en activiteiten van de Stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– .

— archeologie

Wijnand van der Sanden

Doldersummerveld

— 75-jarig jublileum

Omslag Bronneger / foto Hans Dekker ISSN 1380-3263

— bestuursberichten

Melle Buruma

Jubileum activiteiten

Open monumentendag

Er hangt huiver rond het hunebed

— 75-jarig jublileum

— cultuur

Kamspheide in spinrag

— fauna

Bertil Zoer

Wilms’ Boo

— erfgoed

Roel Sanders

Janneke Hielkema

Het waterschap doet veel samen met HDL

— interview

Sonja van der Meer

Als u Het Drentse Landschap extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze:

Jaarverslag 2008

WMD

Periodieke gift In plaats van of naast uw begunstigersbijdrage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 en hoger per jaar regelt en betaalt de stichting de akte. Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte te houden van Het Drentse Landschap.

Landgoed Rheebruggen

Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. Legaten of erfstellingen U kunt de Stichting Het Drentse Landschap en/of de Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen. Stichting Het Drentse Landschap en de Stichting Oude Drentse Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten gunste komt van deze stichtingen.

— flora

— Stichting Oude Drentse Kerken — geologie

Linden op het boerenerf

— fauna

Het Drentse Landschap

Geert de Vries

In het bos zijn geen stopcontacten

— vrijwilligerswerk

Janny Oudega

Sabelsprinkhanen

Enno Bregman

— erfgoed

Olav Reijers

De Drentse bodem anders bekeken

Eef Arnolds

De Stefanuskerk te Beilen

Bertus Boivin/Eric van der Bilt

De ridders terug in het bos

Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris.

www.delandschappen.nl

— fietsroute

Hans Colpa

NPL Kortweg

— berichten Agenda

Het kan u nauwelijks ontgaan zijn dat 2009 voor Stichting Het Drentse Landschap een feestelijk jaar is. Het jaar waarin we ons 75-jarig bestaan vieren. Het jubileumfeest dat op 20 juni in Orvelte plaatsvond voelde, ondanks de regen, als een warm bad. Ruim 4.000 vrienden kwamen langs om samen met ons feest te vieren. Iets wat naar meer smaakt! Daarom vindt u in dit kwartaalblad weer een paar speciale jubileumactiviteiten. Terugkijkend op 75 jaar Het Drentse Landschap valt een aantal ontwikkelingen op. Waar vroeger vooral de bescherming van de bedreigde natuur onze volledige aandacht vroeg, houdt de stichting zich tegenwoordig ook steeds vaker met ons Drentse culturele erfgoed bezig. Een logische keuze omdat in Drenthe natuur en cultuur niet van elkaar te scheiden zijn. Het Drentse Landschap zet zich in voor beide taakvelden, voor het landschap als totaal. Om onze groeiende rol als erfgoedorganisatie onder de aandacht te brengen, geven we dit najaar een jubileumboek uit genaamd ‘Have en Goed’. Hierin worden 20 cultuurschatten van Het Drentse Landschap beschreven, inclusief hun omgeving. Er is veel aandacht voor de geschiedenis en allerlei leuke dingen die vanuit zo’n bijzondere plek te beleven zijn. De insteek is om u extra van de schoonheid van Drenthe te laten genieten. Daarom hebben we ook een mapje met 20 wandelen fietsroutes ontwikkeld. Als begunstiger van onze stichting zult u in oktober dit prachtige boek gratis ontvangen. Uiteraard stellen we het zeer op prijs als u een extra gift geeft als tegemoetkoming in de onkosten.

Ali Edelenbosch voorzitter Stichting Het Drentse Landschap

foto: Klaas van Slooten

Hopelijk bent u na het bezoeken van onze cultuurschatten net zo verrast als ik over al dat moois dat Drenthe te bieden heeft. Alvast heel veel plezier toegewenst!

Archeologie Wijnand van der Sanden*

Monumentale graven in het landschap

De hunebedden D21 - D25 van Bronneger Bij de laatste ‘hunebeddenruil’ zijn de vijf hunebedden op de Zuider esch van Drouwen overgegaan van het Rijk naar de Provincie Drenthe. Dat betekent dat niet meer Staatsbosbeheer tekent voor het beheer van deze grafmonumenten maar Stichting Het Drentse Landschap. De stichting heeft daarmee waardevolle monumenten onder haar hoede gekregen.

Ten westen van Bronneger liggen vijf hunebedden in twee groepjes: D21 en D22 en D23 t/m D25. Beide groepen liggen in een bosperceel, waarbij het oostelijke (met daarin D23-D25) beduidend groter is dan het westelijke. De vijf wettelijk beschermde grafmonumenten hebben met elkaar gemeen dat ze relatief klein zijn. D21 is met zijn 7,7 m de grootste van allemaal, D22 is amper 4,5 m en daarmee het kleinste hunebed van Nederland. (Ter vergelijking: de meeste hunebedden in de buurt zijn veel groter: het grote hunebed van Borger meet ruim 22,5 m, de twee van Drouwen respectievelijk 15,5 en bijna 11,5 m en hunebed D26 op het Drouwenerveld haalt 12 m.) Het zijn overigens niet de enige graven op de Zuider esch. Schuin tegenover D23-D25 liggen twee grafheuvels, beide in 1948 door professor A.E. van Giffen onderzocht. Een van de twee bleek in drie fasen te zijn opgeworpen. Toen de laatste ophoging tot stand kwam, en de voet van de heuvel met stenen bekleed werd, lagen de hunebedden er al minstens 1000 jaar.

Oude ansicht met daarop D21 en D22. Collectie R. van Doveren.

D21 is een geliefd object voor fotografen en dat is geen wonder. Het grafmonument is vergroeid met een oude, grillig gevormde beuk, en zeker met ondergaande zon staat die combinatie garant voor een sfeervol beeld. Dit hunebed is, net als D22, in 1918 door Van Giffen opgegraven. Daardoor weten we dat er in D21 al tijdens de vroegste fase - horizont 1 - bijzettingen plaatsvonden, terwijl het oudste aardewerk uit D22 niet verder teruggaat dan horizont 3 (vanaf 3300 v.Chr.). Een van de potten uit D21 is zo bijzonder dat er in 1983 een apart artikel in de Nieuwe Drentse Volksalmanak aan werd gewijd. De auteur stelt dat de betreffende pot, die versierd is met ‘staande driehoeken met arcering’, atypisch

foto: Hans Dekker

D21-D22

Archeologie

Een kijkje in D21 tijdens de opgraving van Van Giffen in 1918. Foto Rijksuniversiteit Groningen, Groninger Instituut voor Archeologie.

is voor de Westgroep van de trechterbekercultuur – de groep waartoe onze hunebedden behoren – maar verwantschap vertoont met aardewerk van de Noordgroep, die thuis is in Zuid-Zweden, Denemarken, Sleeswijk-Holstein en Mecklenburg. De pot zou een importstuk uit dat gebied kunnen zijn, maar het is evenzeer denkbaar dat een exotische huwelijksband aan de basis staat van deze uitzonderlijke versiering.

In hunebed D21 werd in 1918 een pot gevonden met een versieringspatroon dat tegenhangers heeft in de Noordgroep van de trechterbekercultuur. Tekening Rijksuniversiteit Groningen, Groninger Instituut voor Archeologie.

deren, op te meten en op tekening vast te leggen ‘voordat het te laat was’ (men had inmiddels gehoord over de weinig gelukkige restauratiepogingen die vanuit Drenthe werden ondernomen). Tijdens hun expeditie verzamelden Lukis en Dryden ook vondstmateriaal, waarschijnlijk niet door zelf in de kelders te graven, maar door goed te letten op al (door dieren en mensen) uitgevoerd grondverzet. Het materiaal dat ze meenamen, belandde later in het British Museum in Londen en daar is het nog steeds aanwezig.

D23-D25

Van de hunebedden D23-D25 weten we niets en dat is tegelijk goed nieuws.Voor zover we weten zijn ze nooit onderzocht en dat betekent dat hun wetenschappelijk waardevolle inhoud vermoedelijk nog ter plaatse aanwezig is. De schaarse vondsten die bekend zijn uit dit groepje graven zijn gedaan in 1878, tijdens de reis die de Engelse geleerden William Collings Lukis en Henry Dryden langs een groot deel van de Nederlandse hunebedden maakten. Ze waren hier op uitdrukkelijk verzoek van de Londense Society of Antiquaries. De opdracht die ze hadden was de hunebedden te bestu-

Restauraties en nieuwe plannen

Van Giffen heeft behalve het opgraven van D21-22 ook aan monumentenzorg gedaan. In 1960-1961 heeft hij de groep van Bronneger gerestaureerd. In de jaren ’80 van de vorige eeuw zijn op initiatief van de Werkgroep Hunebedden de vloeren van D23, D24 en D25 verzegeld met grasbetonstenen om gelegenheidsgravers de moed te ontnemen. De opvolger van deze werkgroep, de Beheergroep Hunebedden, heeft in het kader van het project Hunebedden – een wereld te winnen het plan opgevat om de beide hunebedterrei-

foto’s: Maarten Westmaas

Archeologie

nen met elkaar te verbinden en ook de beide grafheuvels erbij te betrekken. Een van de wensen is om de vanuit Bronneger komende zandweg – die de veelzeggende naam Steenakkersweg draagt – ter hoogte van de grafheuvels af te sluiten en het parallel daaraan lopende fietspad in zuidelijke richting om te buigen en het dan te laten aansluiten op de zandweg die vanuit het zuiden naar de cluster D23-D25 loopt. Onbeantwoorde vragen

De vijf hunebedden van Bronneger herbergen nog veel geheimen. Waarom liggen er hier twee clusters en waarom bestaat het ene cluster uit twee en het andere uit drie graven? Waarom zijn de graven zo klein? Wat betekenen de verschillen in oriëntatie? Waar hebben de bouwers gewoond? De laatste vraag is misschien nog wel het makkelijkst te beantwoorden. Het is zeer aannemelijk dat de nederzettingen van de bouwers en gebruikers schuil gaan onder de Zuider esch.Van de nederzettingen van de hunebedbouwers weten we niets, we kennen van de Drentse zandgronden niet

één huisplattegrond. Het is een van onze vele archeologische kennislacunes.Voor een deel heeft dat te maken met het feit dat de tand des tijds de grondsporen van hun huizen en bijgebouwen geheel of grotendeels heeft uitgewist, maar het is ook een gevolg van het simpele feit dat we in Drenthe onze onderzoekspijlen nog nooit systematisch op de nederzettingen hebben gericht. Hier ligt nog een belangrijke opgave om onze kennis over de trechterbekercultuur verder te brengen. Het onderzoek van nederzettingen en het uitwerken van reeds lang geleden opgegraven maar nog nooit uitgewerkte grafkelderinhouden zal leiden tot nieuwe hypotheses over het gebruik en de gebruikers van de hunebedden. Met relevante nieuwe vragen en ondertussen nieuw-ontwikkelde technieken kunnen we serieus overwegen om weer eens te gaan graven in een hunebed (de laatste keer was immers in 1970). Het zal waarschijnlijk nog wel even duren voor het zover is... *Dr.W.A.B. van der Sanden is als provinciaal archeoloog verbonden aan Drents Plateau.

Doldersummerveld

Huenderweg, werden aangelegd. Hier moesten nieuwe landbouwbedrijven komen. Hoewel de wijken door Het Drentse Landschap zijn gedempt, zijn ze nog altijd in het veld en op luchtfoto’s herkenbaar. Uiteindelijk zijn de plannen voor het Doldersummerveld nooit gerealiseerd. De financiële situatie van de Maatschappij liet het in de loop van de 20e eeuw niet toe dergelijke plannen uit te voeren. Daarmee waren ze echter nog niet definitief van tafel.

Melle Buruma*

Een nieuwe tijd: een trendbreuk

Op 30 april 1967 werd de akte gepasseerd waarbij de Maatschappij van Weldadigheid 157, 89.72 hectare heide, ‘het Doldersummerveld’, Doldersummerveld is nu een belangrijke kern in het Nationaal Park het Drents-Friese Wold. Het terrein heeft ook een bijzondere plaats in de geschiedenis van Het Drentse Landschap.

De Maatschappij van Weldadigheid is zeer bepalend geweest voor de geschiedenis en het landschap rond Vledder. Generaal Johannes van den Bosch schrijft in 1818 een verhandeling over de armoede in Nederland. Wat zeker voor die tijd zeer bijzonder was, was dat hij ook probeerde zijn woorden in daden om te zetten. Dat leidde in 1818 tot de oprichting van de Maatschappij van Weldadigheid, met als doel het realiseren van een landbouwkolonie: hier kon aan ‘behoeftigen’ een nieuwe toekomst worden geboden. Dat hij voor de realisatie van zijn plannen terecht kwam in Drenthe is begrijpelijk. Hier lagen namelijk grote oppervlaktes ‘woeste gronden’. Waar in de rest van Drenthe de ‘woeste gronden’ nog grotendeels gezamenlijk c.q. onverdeeld eigendom waren, ontstond rond

Vledder een voor Drenthe ongebruikelijke vorm van grootgrondbezit. Onontgonnen gebied

De eigendommen van de Maatschappij strekten zich uit tot voorbij Doldersum. Het Doldersummerveld behoorde ook tot deze bezittingen. Omdat de realisatie van de koloniën in Frederiksoord en Wilhelminaoord een moeizaam proces was, bleef het Doldersummerveld grotendeels onaangeroerd. De hogere delen van het veld werden bebost en net ten noorden van het dorp Doldersum werd een ontginning gerealiseerd waarop de Sophiahoeve werd gebouwd. Ook voor de rest van het Doldersummerveld werden plannen gemaakt voor ontginning. Een aanzet hiertoe vormden een aantal wijken die, loodrecht op de

foto: Joop van de Merbel

overdroeg aan Stichting Het Drentse Landschap. Het

Voor het Doldersummerveld kwam, evenals voor vele andere Drentse heidevelden, de definitieve redding bij de Troonrede in 1961. Daarin kondigde koningin Juliana aan dat het ontginnen van woeste gronden tot het verleden ging behoren. Er zou geen overheidsgeld meer worden besteed aan de ontginning van woeste gronden. De waarde van heidevelden als natuurgebied werd ingezien. Dit is zeker voor Drenthe een zeer belangrijk besluit geweest.Vanaf dat moment moest de Drentse ontginningswoede worden afgebouwd.Voor sommige terreinen als het Bunnerveen kwam de beslissing te laat omdat de plannen al waren goedgekeurd.Voor het Doldersummerveld betekende het echter de definitieve redding van de ondergang. Een deel van het bezit van de Maatschappij van Weldadigheid bleef dus definitief ‘woeste grond’. Deze gronden waren zeer onaantrekkelijk in de exploitatie, hetgeen hen uiteindelijk heeft doen besluiten dit natuurgebied te gaan verkopen. Klein duimpje

Dat de uiteindelijke koper Het Drentse Landschap werd, mag opmerkelijk worden genoemd. Staatsbosbeheer was op dat moment reeds een grote terreinbeheerder vanwege de grote bos-

75-jarig jubileum

wachterijen. Ook Natuurmonumenten had vanwege haar landelijke bekendheid een duidelijke positie. Nadat Het Drentse Landschap in 1948 Kampsheide had aangekocht was het jarenlang stil. Pas vanaf 1960 ontstonden er weer activiteiten. Om een tijdsbeeld te schetsen: in 1966 toen de onderhandelingen over het Doldersummerveld concreet werden, beheerde de stichting 323 hectare (minder dan 5% van de huidige oppervlakteâ&#x20AC;Ś), verdeeld over 18 reservaten. Van deze reservaten was meer dan de helft kleiner dan 3 hectare. Een aankoop van 157 ha was dan ook van een ongekende omvang voor deze kleine organisatie. Deze aankoop betekende dat de kleine stichting een duidelijker positie kreeg binnen de Drentse natuurbescherming.

Werf een begunstiger voor Het Drentse Landschap

Een nieuwe toekomst

Na de aankoop van de Maatschappij konden in 1968 en 1970 aangrenzende delen van het heideveld worden aangekocht. In 1970 werd nogmaals een oppervlakte van de Maatschappij van Weldadigheid aangekocht. Ditmaal ging het om de ontginning ten noorden van Doldersum met de Sophiahoeve. Daarmee was de cirkel van de geschiedenis weer rond. De ontgonnen en niet ontgonnen delen van het Doldersummerveld kregen een gezamenlijke toekomst als natuurgebied bij Het Drentse Landschap. Na deze aankopen besloeg in 1972 het reservaat Doldersummerveld 372 hectare. Daarmee was dit het grootste reservaat van de stichting en is dat jarenlang ook gebleven.

* Ing. M.H. Buruma is rentmeester van Het Drentse Landschap.

Gratis ets van Han van Hagen Hoe meer begunstigers, hoe meer we kunnen doen voor het behoud van de Drentse natuur en cultuur. Maak daarom uw familieleden, vrienden en kennissen voor slechts â&#x201A;Ź 17,50 begunstiger van Het Drentse Landschap. Zij profiteren dan ook van alle voordelen van het lidmaatschap van Het Drentse Landschap: een prachtig handboek, vier keer per jaar het kwartaalblad, korting op boeken en vleespakketten en vaak gratis deelname aan een van de tientallen activiteiten die de stichting jaarlijks houdt. Als begunstiger ontvangt u voor uw hulp een speciaal cadeau: een ets van beeldend kunstenaar Han van Hagen. De ets heeft een afmeting van 160 mm x 110 mm en wordt in een A4 passe-partout afgeleverd. Hij maakte ter gelegenheid van ons 75-jarig jubileum etsen van vier van onze natuurgebieden, van elk seizoen een. Dit is de laatste in deze serie. Kan de Drentse natuur op uw hulp rekenen? Vul de cadeaubon in dit kwartaalblad vandaag nog in en ontvang snel de vierde ets van Doldersummerveld.

Alvast heel hartelijk dank voor uw hulp!

75-jarig jubileum

Het Drentse Landschap nodigt u uit

Speciale activiteiten ter gelegenheid van ons jubileum

Open Monumentendagen

foto: Joop van de Merbel

Zaterdag 12 en zondag 13 september 10.00 – 16.00 uur

Muzikale jeneverbessenwandeling (met verrassing)

foto: Jaap de Vries

zo 11 oktober 14.00 uur

Busarrangement Langs Drentse Dreven

foto: Joop van de Merbel

za 14 november 10.00 – 16.00 uur

Sfeervolle winterwandeling met snert

foto: Joop van de Merbel

zo 20 december 13.00 uur

Verschillende monumenten van Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse Kerken zetten op deze dagen de deuren voor u open. Zo bent u o.a. welkom in Zuidlaren bij de joodse synagoge, in Gieterveen bij het Kleine Kerkje en de molen ‘De Eendracht’. Ook kunt u rondkijken en uitleg krijgen bij havezate De Havixhorst (De Wijk) en beheerboerderij ‘De Uilenburcht’ (Rabbinge). Naast tentoonstellingen en rondwandelingen zal op enkele locaties het programma muzikaal omlijst worden. Voor meer informatie: www.drentslandschap.nl of bel het secretariaat: 0592-313552.

U wandelt samen met een gids door het prachtige natuurgebied De Palms, dat bekend is om zijn Jeneverbessen. Tijdens deze bijzondere wandeling ontmoet u een verhalenverteller, die u meeneemt naar langvervlogen tijden. Daarnaast zult u diverse keren muzikaal verrast worden door Vrouw Kranewietsch en haar dwarsfluit. Start: ingang reservaat gelegen aan het verlengde van de Middendorpsstraat in Meppen. Kosten: € 5,-- p.p. (inclusief muziek, verhalenverteller en verrassing). Opgave per e-mail: aanmelden@drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552.

Bijna tweehonderd jaar geleden leek tussen Norg en Diever een nieuwe toekomst geschapen te kunnen worden voor vele duizenden armen, wezen, bedelaars en landlopers. De Maatschappij van Weldadigheid drukte een zwaar stempel op het typische Drentse landschap van esdorpen en venen door er koloniën te stichten in o.a. Frederiksoord en Veenhuizen. Tijdens een bustocht door dit gebied gaat het verleden weer leven, maar blijkt tevens dat ook het ‘autochtone’ Drentse landschap nog volop herkenbaar is. Startlocatie: NS-station Assen. Kosten: € 40,-- p.p. (inclusief lunch). Opgave per e-mail: h.dejong@arriva.nl of telefonisch: 050-5260268.

U wandelt met een gids over het uitgestrekte en stille Hijkerveld. De wind om uw oren en mooie wolkenluchten omlijsten de verhalen van de gids. In deze wintersfeer wordt u tijdens de wandeling verrast door sfeervolle klanken van een fluitconcert. Als u aan het eind van deze tocht terugkeert naar de schaapskooi, staat daar de erwtensoep heerlijk dampend op u te wachten. Start: schaapskooi Hijkerveld. De route is vanaf het dorp Hijken met bordjes aangegeven. Kosten: € 7,50 (inclusief maaltijdsoep). Opgave per e-mail: aanmelden@drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552.

Stichting Het Drentse Landschap stelt tijdens Open Monumentendag enkele van haar gebouwen open voor het publiek. Dit doet ze in nauwe samenwerking met de molen De Eendracht en de plaatselijke commissies van het Kleine Kerkje Gieterveen en de synagoge Zuidlaren. U bent op deze dagen van harte welkom. Naast rondleidingen zullen er ook veel activiteiten plaatsvinden. De toegang is gratis.

Open Monumentendag Zaterdag 12 en zondag 13 september Kom naar de Beheerboerderij De Uilenburcht! Zaterdag 12 september, 11.00 – 16.00 uur Rabbinge 7, Balkbrug

Programma op de andere locaties

Op zaterdag 12 september staat onze beheerboerderij De Uilenburcht in het teken van landelijke thema van Open Monumentendag ‘Op de kaart’. Tijdens wandelingen op het erf en in de omgeving van de boerderij wordt verteld over de lokale benamingen van boerderij en van de verschillende akkertjes en weilandjes. Een verhalenvertelster verhaalt over een jongeman die ergens in het Reestdal volslagen de weg kwijt geraakt is, wanneer hij op zoek gaat naar zijn jonkvrouwe. Verder kunnen kinderen samen met vrijwilligers van het kinderteam struinen in de directe omgeving van de boerderij. Aan de hand van hun belevenissen maken ze een eigen ‘oude’ schatkaart. Bij het informatiestand van Het Drentse Landschap staat iemand die zich verdiept heeft in de landschapsgeschiedenis van het Reestdal. Aan de hand van oude topografische kaarten legt hij uit hoe het huidige landschap is ontstaan. Het koor Arioso zorgt voor een sfeervolle, muzikale opluistering. (Zie tijden hieronder.)

Synagoge Zuidlaren Zondag 13 september, 14.00 – 17.00 uur • tentoonstelling ‘Over het hoofd gezien’, een expositie over joodse familiedocumenten. Adres: Zuiderstraat 1, Zuidlaren

Programma vanaf 11 uur • Kinderspeurtocht ‘Limoesientje’ (11.00 – 16.00 uur) • Vleesproeverij vlees Het Drentse Landschap (hele dag) • Informatie landschapsgeschiedenis Reestdal aan de hand van topografische kaarten (hele dag) • Informatiestand Het Drentse Landschap (hele dag) • Optreden koor Arioso (12.00 – 12.30 en 15.00 – 15.30 uur) • Luisteren naar het verhaal ‘Verdwaald’ (13.00 – 13.30 en 14.00 – 14.30 uur) • Wandeling(en) over het erf met Gerrit Schuurhuis, bedrijfshoofd De Uilenburcht (vertrek bij belangstelling, duur 30 minuten) • Wandeling(en) ‘Rondje de Zwarte Kaart’ (omgeving boerderij) (vertrek bij belangstelling, duur 1 uur) • Kinderactiviteit ‘Maak je eigen schatkaart’ (14.30 – 16.00 uur)

Kerkje Gieterveen Zaterdag 12 en zondag 13 september, 11.00 – 17.00 uur • Expositie van Chinese tekeningen gemaakt door studenten van de kunstacademie in Peking • Optreden Mannen Barbershopkoor The Eastermoor Singers (alleen zaterdag om 13.30 en 14.30 uur) • Informatiestand van Het Drentse Landschap Adres: Broek 2, Gieterveen Molen De Eendracht Zaterdag 12 en zondag 13 september, 10.00 – 17.00 uur • Brood bakken in de steenoven en de molen draait (10.00 – 17.00 uur) • Optreden Vrouwenkoor Gieten (alleen zaterdag 12.00 – 12.20 uur) • Optreden koor ‘t Spoor Biester (alleen zaterdag 15.30 – 17.00 uur) Adres: Broek 62, Gieterveen Havezate De Havixhorst Zondag 13 september, 11.00 – 16.00 uur • Rondleiding binnen in het gebouw, tuin en beeldenpark van 11.00 tot 11.45 en van 15.00 tot 15.45 uur • Vrije bezichtiging tuin en Nationaal Beeldenpark De Havixhorst (11.00 – 16.00 uur) Adres: Schipborgerweg 34-36, De Schiphorst

Cultuur

De boeiende stenenstapeling die een hunebed is, heeft al vele eeuwen filosofen, wetenschappers, mystici, kunstenaars en wie verder niet, beziggehouden. Altijd speelde de vraag door wie, wanneer, hoe en waarom waren die loodzware steenhopen geconstrueerd. Zij inspireren tot kunstzinnige weergaven, waarin al naar de tijdgeest een zekere spanning altijd voelbaar is.

Er hangt een huiver rond het hunebed Roel Sanders*

Hendrik Dirk Kruseman van Elten, Hunebed bij Valthe lithografie, 1859 Particuliere collectie

Dominee/dokter Johan Picardt (16001670) wist het zeker. Hunebedden waren gemaakt door grouwsame, barbarische en wreede reusen. Mensenhanden hadden dit onmogelijk tot stand kunnen brengen. Hoe zou men immers de immens grote steenbrokken wel hebben moeten hanteren. En dat het rond deze steenhopen in oude tijden schrikkelijck gespoockt had stond voor hem ook

buiten kijf. Jongere inzichten hebben dit beeld drastisch herzien. In spoken en reuzen geloven we niet meer en tijdens het hunebedbouwfestival Gathering Stones in Borger in 2002 werd bovendien proefondervindelijk aangetoond dat door menselijke krachten hunebedden konden worden gebouwd. De mythe van Picardt hield dus geen

stand. Maar wat bleef was het ontzag voor deze voorhistorische bouwwerken. De robuustheid die ze uitstraalden maakte indruk en bovendien waren ze met veel onopgeloste vragen omgeven. Ze ontsnapten dan ook niet aan de aandacht van de Haagse Schoolschilders en hun navolgers die vanaf midden negentiende eeuw in groten getale naar Drenthe kwamen. Interessant is dat de eerste werken uit die periode waarop hunebedden staan afgebeeld, nog romantische trekken vertonen. Overvliegende kraaien, een onmetelijke ruimte rondom (symbolen voor dood en verlatenheid) en dat alles onder woelige luchten zijn typisch romantische kenmerken. Deze zijn bijvoorbeeld terug te vinden op werken die Willem Roelofs (1822-1897) en Alexander Mollinger (1836-1867) in 1861 van het hunebed in Tynaarlo maakten. NaweeĂŤn waren het van de Romantiek, de stroming die een paar decennia eerder al min of meer tot een eind was gekomen, maar die nu, wellicht door de vele raadsels die de hunebedden met een zekere geheimzinnigheid omkleedden, weer even naar boven kwam.

Cultuur

Willem Roelofs, Hunebed D17 te Rolde houtskooltekening, 66 x 98 cm Collectie Rijksbureau Kunsthistorische Documentatie, Den Haag

Geen aankleding

Een fraai voorbeeld daarvan is ook de lithografie van een hunebed bij Valthe door Hendrik Dirk Kruseman van Elten (1829-1904). Ook hier zware schaduwpartijen, onstuimig langs het zwerk jagende wolkenflarden en een boom die door de stormwind bijna zijn bladertooi verliest. Er hangt een huiver rond het hunebed. Toen de schilderkunst zich in de richting van een meer realistische weergave ontwikkelde, verdwenen deze romantische trekjes. Een veel jongere tekening van Roelofs van het hunebed D17 bij Rolde vertoont niet meer deze kenmerken, maar is veeleer een landschappelijke compositie waarbij eerder een zware boompartij het hoofdmotief en het hunebed een nevenaccent vormt. En het bekende doek dat Taco van Mesdag (1829-1902) bij Loon maakte, toont het hunebed in al zijn robuustheid, zonder aankleding van de omgeving en onder een vriendelijke lucht.

ten. Maar ook snelle schetsen werden gemakkelijk gemaakt en daarbij ontstond een situatie dat bovengenoemde tekeningen en meer kunstzinnige verbeeldingen min of meer geruisloos in elkaar overgingen. Opvallend zijn daarbij de bijdragen van de kunstschilder Johan Briedé (1885-1980), die een goede kennis van professor Van Giffen was.Van diverse opgravingen deed hij verslag

Reuzen

Opgravingen van hunebedden vroegen er uiteraard ook om om in beeld gebracht te worden. Dit vereiste tekeningen van de situatie ter plekke en om technische tekeningen van de resulta-

Johan Briedé, Fantasietekening hunebed, 1927

in de vorm van schilderij of tekening. Meetstokken en takels geven aan dat deze werken tijdens opgravingen zijn gemaakt. Op een goede dag werd het werk hem kennelijk al te serieus en met een knipoog naar Picardt maakte hij een bijzondere tekening, waarin in één keer werd afgedaan met alles wat tot dan over hunebedden was gezegd. Hunebedden gebouwd door reuzen? Welnee, hunebedden zijn reuzen.Versteende weliswaar, maar dat maakt het niet minder interessant.

*Dr. R. Sanders is amateurkunsthistoricus en auteur van o.a. het boek Schildersdorpen in Drenthe.

Kampsheide

Bertil Zoer*

Wie op een mistige herfstochtend Kampsheide bezoekt wordt verrast door een wereld die geheel verpakt lijkt in spinrag. Duizenden met minuscule druppeltjes beparelde spinnenwebben liggen gedrapeerd over de heide. Het benevelde spinrag versterkt de toch al betoverende ochtendsfeer van grafheuvels en oude Jeneverbessen in hoge mate. Vervolgens prikkelt het de nieuwsgierigheid: welke beestjes zijn hier nu eigenlijk verantwoordelijk voor? Wat direct opvalt is dat verreweg de meeste webben, als een hangmat, horizontaal uitgespannen zijn in de begroeiing. De hangmatjes zijn allemaal heel dicht geweven. Wie de moeite neemt om de bewoner van zoâ&#x20AC;&#x2122;n web te bekijken, zal merken dat de eigenaar nu niet bepaald lui in zijn hangmat ligt. De beestjes zijn waar te nemen aan de onderkant van het webje. Alert

en waakzaam wachten ze ondersteboven hangend op de dingen die komen gaan. Als je het web te onvoorzichtig benadert, schiet de bewoner weg in de begroeiing en is vervolgens erg moeilijk terug te vinden. De spin is vernoemd naar de vorm van zijn web en wordt dan ook hangmatspin genoemd. Er bestaan veel soorten hangmatspinnen, maar op Kampsheide lijkt vooral

de Herfsthangmatspin voor te komen. De hangmat is bedoeld om prooien te vangen. Boven de hangmat zijn enkele struikeldraden gespannen. Een insect dat daar tegenaan vliegt valt vervolgens in het web. Dan blijkt dat de spin daar inderdaad niet ligt te luieren. Razendsnel pakt spin de ongelukkige prooi van onderen door de hangmat heen om hem dood te bijten. Dat moet wel snel omdat de hangmat, in tegenstelling tot andere spinnenwebben, nauwelijks kleverig is. Insecten ontsnappen er doorgaans vrij makkelijk weer uit. Herfsthangmatspinnen komen bijzonder talrijk voor op Kampsheide. Het lijkt er op dat ze liefst matje aan matje wonen. Jonge spinnetjes trekken echter graag de wijde wereld in, op zoek naar een minder dichtbevolkt heideveldje. Ze kunnen makkelijk vele kilometers overbruggen door zich te laten meevoeren met de wind. Als ze een briesje voelen laten ze een spindraad vieren. De wind pakt de draad op en trekt het spinnetje mee de lucht in. Spinnetjes op hun zweefdraden zijn waargenomen tot een hoogte van 10.000 meter. Jonge hangmatspinnetjes raken zo dan ook een heel eind van huis. Wielwebben

De webben van de hangmatspinnen zijn het meest sfeerbepalend voor de ingesponnen wereld van een herfsttochtend. Een ander soort web dat vrij veel aan te treffen is op Kampsheide is het wielweb. Wielwebben zijn rond, hebben spaken en zijn voornamelijk verticaal uitgespannen. Ze hebben een veel grovere structuur dan de hang-

foto: Joop van de Merbel

verpakt in spinrag

Fauna

Rechts: Kraamwebspin met eicocon

spoten met eiwitverterende enzymen. Het dier lost van binnen op waarna de spin zijn prooi makkelijk leeg kan zuigen. Webloos

In het voorjaar en de zomer zijn de Herfsthangmatspinnen heel wat lastiger te vinden. Ze zijn er wel maar nog niet in zulke hoge aantallen. Bovendien zijn de hangmatjes zonder de in het oog springende dauwpareltjes uit de herfstnevels een stuk lastiger te vinden. Aan spinnen overigens geen gebrek in de zomer. Een heideveld als Kampsheide is nu eenmaal een goed leefgebied voor heel veel soorten. Lang niet alle spinnen vangen hun prooien met webben. Op vochtige plekjes tussen de hei zijn veel kleine zwarte spinnetjes waar te nemen. Deze dieren hebben geen vaste webstek maar rennen achter hun prooidieren aan als miniatuur wolfjes. Ze worden dan ook wolfspinnen genoemd. Spinnenkenners weten dat de zwart gekleurde kleintjes tot het geslacht Piratus worden gerekend. Deze piraatjes maken geen web maar kunnen wel spinnen. Ze gebruiken hun spindraad om er eicoconnetjes van te breien. De vrouwtjes dragen deze eicoconnetjes met hun eitjes met zich mee onder het achterlijf.Vrijwel alle soorten wolfspinnen doen dat tot de eitjes uitkomen.Veel wolfspinnen dragen de uitgekomen jongen daarna nog een tijdje mee op hun rug tot ze hun eigen leventje gaan leiden. Ook de veel grotere Kraamwebspinnen jagen zonder web. De vrouwtjes van < Viervlekwielwebspin overmeestert sprinkhaan

foto: Joop van de Merbel

matwebben. Er zijn meerdere spinnensoorten die wielwebben maken. De Kruisspin is daarvan wel een van de bekendste. Kruisspinnen zijn dan ook veel aan te treffen op Kampsheide. Een andere wielwebspin die erg veel voorkomt op Kampsheide is de Viervlekwielwebspin.Viervlekken zitten meestal verborgen in een hutje van spinrag aan de rand van het web.Vanuit het hutje, spinnenkenners spreken van een retraite, loopt een signaaldraad naar het centrum van het web. Zodra een insect in het web belandt wordt de spin door de bewegingen in de signaaldraad gealarmeerd. Razendsnel komt de spin tevoorschijn om zijn slachtoffer te overmeesteren voor het de kans krijgt los te komen uit het web. De prooi wordt vastgesjord in spinrag en inge-

deze soort maken ook een eicocon van spinrag. Deze dragen ze niet onder hun achterlijf maar in hun kaken met zich mee. Als de eitjes bijna uitkomen maken deze spinnen pas een web. Van dit web wordt een soort tentje gevormd tussen de heide. Het eicoconnetje wordt in de tent gehangen waarna moeder nog een tijdje voor de tent blijft zitten ter bewaking. Spoedig nadat de eitjes uitgekomen zijn vertrekt moeder spin en zijn de jongen verder op zichzelf aangewezen. Deze kraamwebben met daarin de vaak duidelijk zichtbare eicoconnetjes zijn gedurende de hele zomer aan te treffen op Kampsheide.

* B. Zoer is medewerker onderzoek en planning van Stichting Het Drentse Landschap.

Op zondagochtend 18 oktober is er een spinnenexcursie over Kampsheide. Zie voor meer informatie de activiteitenagenda achter in dit blad .

Archeologisch onderzoek Begin juni 2008 is de herbouwde Wilms’ boo in Nieuw-Schoonebeek feestelijk geopend. Door een brand in 2004 waren de gebouwen op de Wilms’ boo verloren gegaan. Voorafgaand aan de herbouw is in de zomer van 2007 door RAAP BV een archeologisch onderzoek verricht. De bouwputten voor de nieuw te bouwen boo en de hooischuur zijn hiervoor onder archeologisch toezicht uitgegraven.

Wilms’ boo Janneke Hielkema*

Vanaf de 15e eeuw hebben in het dal van het Schoonebeekerdiep tientallen booën gestaan. Een boo is een eenvoudig koeherdersverblijf waar gedurende een deel van het jaar de booheer woonde met vee. Op de Wilms’ boo hebben twee gebouwen gestaan: een boo, bestaande uit een klein woongedeelte en stalruimte, en een hooischuur. In de loop van de tijd

zijn de meeste booën door verwaarlozing of brand verdwenen. De Wilms’ boo was nog de enige resterende boo van Drenthe. In de bouwput voor de boo zijn de grondsporen vrijgelegd van een gebouw met een oppervlakte van 8 x 15,6 meter. De grondsporen komen grotendeels overeen met tekeningen van de boo die in het begin van de 20e eeuw door Uilkema zijn gemaakt. Van het bakstenen voorhuis, met een omvang van 7,6 x 4,8 meter, is de funderingssleuf aangetroffen waarin voor een deel nog baksteen aanwezig was. De bakstenen liggen los gestapeld. Omdat er aan de bakstenen mortelresten zitten, gaat het hier om hergebruikt bouwmateriaal. Tussen het woonhuis en de stal ligt een funderingssleuf van de scheidingsmuur

die volgens historische bronnen in 1860 is aangebracht. Daarvoor leefden de booheer en het vee in dezelfde open ruimte. Eén ruimte

Ter plaatse van de zijwanden en de achterwand van de stal zijn grote vierkante kuilen aangetroffen die zijn opgevuld met geel gevlekt zand. De kuilen zijn ingegraven in het veen tot in de top van het onderliggende zand. Boven enkele van deze kuilen lagen nog vierkante blokken beton. Deze blokken zijn zogenaamde ‘poeren’ waarop de gebinten van de stal hebben gerust. De vierkante kuilen en betonblokken zijn terug te voeren op een verbouwing van de boo in de 20e eeuw, na de opname door Uilkema in 1920.Volgens

De keuterij aan de Schutsweg 40 in Midlaren is genomineerd

de tekening van Uilkema rustten de gebinten van de boo oorspronkelijk op een liggende balk op het maaiveld. In het stalgedeelte zijn in de lengterichting de resten van twee parallelle greppels gevonden, de gruppen. In de stal stond het vee dus met de koppen naar de buitenmuur.Verder zijn restanten van de verbrande lemen vloer aangetroffen. In de bouwput voor de hooischuur zijn vierkante en rechthoekige kuilen aangetroffen. Deze maken deel uit van de rechthoekige plattegrond van een noord-zuid georiënteerd gebouw met een omvang van 7 x 13,5 meter. In en naast deze kuilen liggen poeren van gemetselde bakstenen. Aanwijzingen voor de interne indeling van de hooischuur ontbreken. Rondom de hooischuur zijn slechts drie kleine fragmenten roodbakkend aardewerk gevonden. Geconcludeerd kan worden dat het archeologische onderzoek van de Wilms’ boo een beeld geeft van een eenvoudige bebouwing die in de bodem weinig sporen heeft nagelaten. Ook de schamele vondsten wijzen op een sober bestaan op de boo. Deze constatering is eigenlijk overeenkomstig het beeld dat we ook vooraf hadden van deze vorm van wonen en werken.

voor de Drentse Architectuurprijs die jaarlijks door het Drents Architectuurcentrum wordt uitgereikt. De laatste bewoner, Berend Spiegelaar, heeft hier tot zijn overlijden in 2008, bijna zijn hele leven gewoond. Hij werd 82 jaar. Het Drentse Landschap heeft zowel het achter- als voorhuis van binnen helemaal gemoderniseerd. De buitenkant van de keuterij en het erf zijn zo authentiek mogelijk gebleven. De keuterij wordt inmiddels weer verhuurd. Er zijn nog 5 andere keuterijen voor de prijs genomineerd. Het Drentse publiek kan ook een stem uitbrengen op de beste nieuwe, her- of verbouwde keuterij. Dit kan vanaf 11 september. Meer informatie op www.drentsarchitectuurcentrum.nl. Uiteraard zien wij graag dat u uw stem uitbrengt op de keuterij Midlaren. Alvast heel hartelijk dank hiervoor!

* Drs. J.B. Hielkema werkt als archeoloog bij RAAP BV.

Een meer uitgebreid artikel over de Wilms’ boo is gepubliceerd in kwartaalblad 58 (juni 2008).De boo is als Bed and Breakfast of als vergaderlocatie te huur. Zie www.wilmsboo.nl.

foto: Joop van de Merbel

foto: Bertil Zoer

Uw stem kunnen we goed gebruiken! Nominatie voor Keuterij Midlaren

Interview

Het waterschap doet veel samen Marga Kool mag zich dijkgraaf van het Waterschap Reest en Wieden noemen. Een prachtige functiebenaming die bijna adellijk aandoet. Dat is het niet, maar de associatie is niet eens zo vreemd. In het verleden kwamen namelijk veel dijkgraven uit adellijke families. Dit kwam omdat ze aanzienlijke bezittingen hadden in het te beschermen gebied. De gedachte hierachter was dat het eigenbelang van de dijkgraaf hem motiveerde om de veiligheid van het gebied tegen overstromingen te waarborgen. Hoewel waterschappen tegenwoordig anders georganiseerd zijn, is het regelen van de waterhuishouding nog steeds hun verantwoordelijkheid. Maar ze doen inmiddels

Sonja van der Meer *

Een waterschap (of hoogheemraadschap) is een semi-overheidsinstantie die in een bepaalde regio in Nederland tot taak heeft de waterhuishouding te regelen. Het gebied wordt niet bepaald door gemeente- of provinciegrenzen, maar door stroomgebieden of afwateringsgebieden in een bepaalde regio. In het beheergebied van het Waterschap Reest en Wieden liggen 13 gemeenten,

foto: John Stoel

ook veel meer.

verspreid over 2 provincies. Het merendeel van het werkgebied bestaat uit landbouwgronden, maar een-derde is natuur, waaronder ook enkele grote natuurgebieden zoals de nationale parken Wieden en Weerribben, Dwingelderveld en Drents-Friese Wold. Zowel binnen als buiten deze natuurgebieden wordt samengewerkt met natuurbehe-

rende organisaties zoals Het Drentse Landschap. “We ontmoeten elkaar de laatste jaren veel”, stelt Marga Kool. “Met name in de beekdalen. Dit heeft met een aantal ontwikkelingen te maken zoals het gebiedsgericht werken en de waterbergingsproblematiek. Ons doel is om samen tot oplossingen te komen die goed zijn voor de landbouw, natuur, milieu maar ook voor

Interview

met Het Drentse Landschap het versterken van de economie en de werkgelegenheid. Een goed voorbeeld is hiervan is natuurlijk het Oude Diepproject waar de laatste jaren heel veel is gebeurd”. Water tot de knieën

Waterschappen behoren tot de oudste instituties van het Nederlandse staatsbestel. Zij vormen eigenlijk letterlijk de basis van wat tegenwoordig het poldermodel wordt genoemd. Immers, zij hadden van oudsher de taak om namens alle bewoners van een bepaald gebied de waterhuishouding te regelen. En dat leverde vaak veelvuldig overleg op. Weliswaar hebben gemalen tegenwoordig vrijwel overal de taak van de windmolen overgenomen, maar nog altijd blijft het land niet vanzelf droog. De wateroverlast in de jaren ’90 bewees maar eens weer hoe kwetsbaar ons land was. Het hoge water stond de inwoners van het Reestgebied soms letterlijk tot aan de knieën. “Klimaatverandering en bodemdaling stellen de Nederlandse waterbeheerders voor uitdagingen”, meent Marga Kool. “In de afgelopen jaren voeren we steeds meer integraal waterbeheer. Waar voorheen het beleid vooral gericht was op snel en veilig afvoeren van water, wordt het watersysteem nu als geïntegreerd geheel benaderd. In Drenthe werkt dat heel goed. Het gebied Stadsrand Hoogeveen, door Het Drentse Landschap nu Oude Kene genoemd, heeft bijvoorbeeld het grootste helofytenfilter van Nederland, er is nieuwe natuur gemaakt, je kunt er wandelen en het kan bij veel wateroverlast dienen als waterbergingsge-

bied.Veel functies voor één gebied. Samen met de Gemeente Hoogeveen en Het Drentse Landschap hebben we dat voor elkaar gekregen. Dat is iets om trots op te zijn.Voor ons waterschap geldt dat we graag bijdragen aan een duurzaam en mooi Drenthe. Het liefst samen met anderen want dan bereik je veel meer!”. Open houding

Het bijzondere aan de samenwerking met Het Drentse Landschap is volgens Marga Kool het baanbrekende werk dat de stichting op het gebied van natuurontwikkeling verricht in Drenthe. Door haar open houding, het benutten van kansen en het slim omgaan met subsidiemogelijkheden zijn al veel bijzondere projecten uitgevoerd. “De stichting houdt zich niet alleen bezig met topnatuur, maar ze vindt het ook belangrijk dat mensen ervan kunnen genieten”, licht ze toe. “Door deze insteek komt ze net als wij bij partners terecht die op het eerste oog niet zo voor de hand liggend zijn. Denk bijvoorbeeld maar aan de samenwerking met Essent Milieu bij De Blinkerd of de Zuidmaten. Dat is winst voor iedereen omdat het prachtige plekken zijn waar iedereen iets aan heeft”. Het Drentse Landschap opereert niet alleen in de natuursector op de hierboven genoemde wijze. Ook haar benadering van het cultureel erfgoed getuigt van veel daadkracht, vindt de dijkgraaf. Het spreekt haar bijzonder aan dat de stichting niet alleen kijkt naar natuur en landschap, maar ook rekening houdt met de gebouwde

geschiedenis.Vooral in Drenthe is die verwevenheid nog zo zichtbaar aanwezig en zou het volgens Marga Kool doodzonde zijn als dat zou verdwijnen. Deze betrokkenheid bij het erfgoed hoeft zich volgens de dijkgraaf niet te beperken tot de woonbebouwing. Ook in het beheer van het watererfgoed ziet ze een rol voor Het Drentse Landschap weggelegd. Bijvoorbeeld om ervoor te zorgen dat oude stuwen, sluisjes, brugwachtershuisjes en vlonders worden behouden. Omdat dit erfgoed nu bij verschillende partijen is ondergebracht dreigt er veel verloren te gaan. “Het watererfgoed is iets dat mij aan het hart gaat. Ik zou graag willen dat een organisatie zich zou opwerpen om dit onder haar hoede te nemen. Het Drentse Landschap zou dat volgens mij goed kunnen.Vooral omdat ze heel erg op samenwerking gericht is. Wat mij verder altijd zo opvalt is dat bureaucratie en werkdruk geen invloed lijken te hebben op het plezier dat de medewerkers van de stichting in hun werk hebben. Ook nieuwe taken worden met veel enthousiasme en gedrevenheid opgepakt. Dat is iets wat de stichting moet zien te behouden want daarmee is ze al ver gekomen. Het 75-jarig jubileum is daarvan het levende bewijs!”

* Drs. S.S. van der Meer is hoofd communicatie van Het Drentse Landschap.

Jaarverslag

Jaarverslag 2008 Terugkijkend op 2008 kan gesteld worden dat het een jaar was met vele gezichten. We kregen een nieuwe voorzitter, mevrouw A. Edelenbosch, het Dagelijks Bestuur werd omgevormd naar een Raad van Toezicht en er kwam een Raad van Advies met een brede vertegenwoordiging uit de samenleving. Niet alleen onze interne organisatie veranderde. Ook in de wereld om ons heen gebeurde veel. De meest ingrijpende gebeurtenis was misschien wel de kredietcrisis die ook aan onze stichting niet voorbijging. Gelukkig overheerst een positief beeld over 2008. We hebben ontzettend veel werk verzet en konden talloze projecten afronden. Natuurbeheer Het jaar 2008 werd gekenmerkt door hoge grondprijzen. Hierdoor bleef het aantal aankopen voor de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) enigszins achter bij de verwachtingen. Een aantal grotere aankopen zorgde ervoor dat er uiteindelijk 118 hectare aangekocht kon worden. Hiermee kwam het totaal aantal hectares in 2008 op 7712 hectare. Naast het reguliere beheer konden ook weer een aantal natuurontwikkelingsprojecten worden afgerond, zoals de Stadsrand Hoogeveen en het Bongeveen. Ook werd de Lofar-overeenkomst getekend door Provincie Drenthe, Astron, Stichting Het Drentse Landschap en Waterschap Hunze en Aa’s. Genoemde partijen investeren gezamenlijk veel geld om de combinatie van het Lofar-

project met natuurontwikkeling in het Hunzedal bij Exloo mogelijk te maken. Hierdoor zal maar liefst 420 ha nieuwe natuur ontstaan. Cultureel erfgoed In 2008 zijn twee panden van Het Drentse Landschap gerestaureerd en opgeleverd. Op 4 juni werd de herbouwde Wilms’ boo uit 1654 door prinses Margriet officieel geopend. De woning wordt verhuurd aan een kunstenaarsduo dat naast erfgoedlogies ook workshops en exposities aanbiedt. In dezelfde periode kon de gerestaureerde keuterij ’t Haantje bij Anholt als vakantiewoning in gebruik worden genomen. Beide panden zijn mooie voorbeelden van hoe historisch erfgoed een nieuwe functie kan krijgen. Met steun van vooral Provincie Drenthe en Gemeente Noordenveld is Het Drentse Landschap in staat gesteld om in december Klein Soestdijk in Veenhuizen te verwerven. Het ligt in de bedoeling dit beeldbepalende rijksmonument te restaureren en weer als woning beschikbaar te stellen. Daarnaast zal een aantal mogelijkheden voor erfgoedlogies gerealiseerd worden in de stijl van het midden van de 19e eeuw waardoor er ook echt iets nieuws aan de voorzieningen in

Jaarverslag

Veenhuizen wordt toegevoegd. De tuin zal ook weer zoveel mogelijk in oude staat worden hersteld. Activiteiten Het Drentse Landschap heeft in 2008 ruim 300 excursies, lezingen, open dagen en educatieve activiteiten georganiseerd en/of meegewerkt aan markten en beurzen. Hieraan hebben meer dan 22.000 belangstellenden deelgenomen. De inzet van vrijwilligers bij het voorbereiden en uitvoeren van deze activiteiten is groot. Het aantal vrijwilligers groeit nog steeds. In 2008 stonden er 241 bij de stichting ingeschreven. Er verschenen diverse nieuwe Knapzakroutes, een langeafstandswandeling langs het Oude Diep en 4 wandelroutes langs de Hunze. Ook werd een onderzoek gehouden naar de waardering van de recreatieve voorzieningen in onze natuurgebieden. Hieruit bleek dat de bezoekers hier gemiddeld een 7,8 voor geven. In samenwerking met het IVN Consulentschap Drenthe is een uitgebreid project over de Drentse bodem samengesteld. Op het Hijkerveld werd daarvoor een natuurspeurtocht ontwikkeld. Ongeveer 35 deelnemers aan de cursus Drenthe Grondig Bekeken hebben meegeholpen met de begeleiding van 31 schoolgroepen met 888 leerlingen. Nauw hiermee verwant zijn de kinderactiviteiten Gradus, de Grondige graver van de Gasterse Duinen en Rinus, de Grondige graver van de Reest. Beiden hebben het thema Bodem. Ze werden uitgevoerd op eigen initiatief of op verzoek van derden. Resultaat Het afgelopen jaar zijn veel projecten afgerond. Vooral in de gebouwensector met onder meer de herbouw van de Wilms’ boo, restauratie van de keuterij ’t Haantje en het kerkje van Gieterveen, de nieuwbouw van het grafisch centrum Orvelte en de renovatie van de

Sofiahoeve in Doldersum. Er werd voor maar liefst € 4,6 miljoen aan projecten uitgevoerd. Dankzij de bijdragen van de Nationale Postcode Loterij konden de genoemde projecten, veelal met steun van de Provincie Drenthe, het VSBfonds en het Prins Bernhard Cultuurfonds, goeddeels gefinancierd worden. Niettemin laat de geconsolideerde jaarrekening een verlies van € 225.839,-- zien. Eén en ander is ten laste gebracht van de bestemmingsreserve groot onderhoud van Het Drentse Landschap (€ 128.238,--), de continuïteitsreserve van de Stichting Oude Drentse Kerken (€ 32.485,--) en de Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds (€ 65.116,--). In 2008 ontving Het Drentse Landschap opnieuw belangrijke legaten, tezamen ter waarde van € 336.910,--. Dit bedrag werd eveneens aan projecten besteed. De kosten en baten van het beheer van onze natuurterreinen waren in evenwicht. De stijging van de uitvoeringskosten en de kosten van voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging hebben onze aandacht.

Overzicht van de staat van baten en lasten over het jaar 2008 BATEN Baten uit eigen fondsenwerving Baten uit acties van derden Bijdragen projecten Subsdies overheden aankopen natuurterreinen en gebouwen Subsidies overheden beheer Baten beheer natuurterreinen en gebouwen Baten uit beleggingen Overige baten Som der baten

719.917 1.041.667 3.052.856 1.727.060

7% 10% 31% 17%

1.693.883 1.819.377

17% 18%

33.77632.250

0% 0%

10.053.234

100%

1.774.104

18%

3.281.781

33%

LASTEN Besteed aan doelstelling Kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen Kosten beheer natuurterreinen en gebouwen Kosten projecten Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging Totaal besteed aan de doelstelling

4.634.900 414.492

46% 4%

10.105.277

101%

Kosten werving baten Kosten beheer en administratie Som der lasten

53.897 505.343 10.664.517

0% 5% 106%

611.283-

-6%

10.053.234

100%

Resultaat Totaal

Het resultaat van de fondsenwerving is als volgt tot stand gekomen;

Op de website www.drentslandschap.nl staat het complete jaarverslag, maar u kunt ook tegen verzendkosten een exemplaar bij het kantoor in Assen opvragen: (0592) 31 35 52.

Bijdragen donateurs en bedrijfssponsoren Nalatenschappen Schenkingen en giften Af: kosten werving baten

367.376 336.190 16.351 719.917 53.897 666.020

Geelgors in waterwingebied Noordbargeres Noordbargeres, ten westen van Emmen, is een van de waterwingebieden van de WMD. Kenmerkend voor Noordbargeres zijn de half-natuurlijke hooilanden en roggeakkers met akkeronkruiden, afgewisseld met bosjes van jonge loofbomen. Het beheer bestaat onder andere uit het verschralen en het dunnen van de loofbossen. De Geelgors heeft een voorkeur voor kleinschalige cultuurlandschappen. Noordbargeres is dan ook een ideale leefomgeving voor de Geelgors. Door schaalvergroting in de landbouw na de Tweede Wereldoorlog is de populatie in Nederland met ruim 75% afgenomen. Tegenwoordig komt de Geelgors bijna alleen nog voor in de oostelijke rand van het land. Noordbargeres telt maar liefst 11 broedterritoria en 22 broedparen.

In de waterwingebieden streven we naar een zo goed mogelijke balans tussen het winnen van water, de ontwikkeling van natuur en landschap en ruimte voor bezoekers om te genieten. De WMD heeft inmiddels de hoogste gradatie Milieukeur. Als eerste bedrijf in Noord-Nederland mogen wij het Milieukeurmerk Goud voeren.

Kijk voor meer informatie over drinkwater op www.wmd.nl.

foto: Hans Wolters

in duurzaam terreinbeheer van de Stichting

Een eindje om met Het Drentse Landschap

Bertus Boivin / Eric van der Bilt in samenwerking met Roelof Huisman

Fietsroute

Landgoed Rheebruggen foto: Hans Dekker

en de bossen van Dwingeloo en Uffelte

Landgoed Rheebruggen Gedurende de hele fietstocht was de westelijke hemel dreigend donker, maar het bleef bij een paar spatten regen. Toen we het er na afloop van de fietstocht met de cafébaas over hadden, wees hij in de verte: ‘De bui komt niet over de berg heen’. De berg, dat is de Havelterberg. We fietsten vanmiddag, langs Landgoed Rheebruggen, over het Dwingelderveld, langs de Wapserveensche Aa, door het Westerzand en Oosterzand en langs de Havelterberg. In totaal 37 kilometer, waarvan meer dan 25 kilometer over de mooiste fietspaden. Deze route is een van de twintig wandelen fietsroutes die in het boek ‘Have en goed’ staat. Een boek over het cultureel erfgoed van Stichting Het Drentse Landschap.

2 Op de klinkerweg gaat u linksaf. U komt langs de boerderijen van Landgoed Rheebruggen van Het Drentse Landschap. De klinkerweg steeds blijven volgen tot u bij een wegwijzer komt. Hier gaat u linksaf richting Dwingeloo.

Landgoed Rheebruggen werd in de middeleeuwen gesticht aan de oostoever van de Dwingelerstroom. Het werd in 1382 voor het eerst vermeld toen ene Evert van Eshen belasting over ‘Rederbroec’ aan de bisschop van Utrecht betalen moest. Later was het landgoed enkele eeuwen in bezit van de familie Van den Clooster. Belangrijke bron van inkomsten voor de familie was de verkoop van hout. Begin negentiende eeuw telde Rheebruggen vijf pachtboerderijen. Het huis zelf werd in 1835 afgebroken, toen de eigenaar er geen huurder voor kon vinden. Als u in de scherpe bocht (bij Rheebruggen 10) naar rechts kijkt, ziet u een klein bergje tussen de bomen liggen: Borgbarchien. Hier lag in de middeleeuwen een motte: een vluchtheuvel met een houten woontoren. Sinds 1972 is Het Drentse Landschap eigenaar van Landgoed Rheebruggen. Geprobeerd wordt om het landgoedkarakter zo goed mogelijk in stand te houden. Op beheerboerderij Rheebruggen 8 wordt nog ouderwets ‘geboerd’. Limousin-runderen beweiden de groenlanden. Hun mest wordt op de akkers van het landgoed ondergeploegd. Het Drentse Landschap verbouwt er haver, rogge en andere gewassen die voornamelijk als wintervoer voor het eigen vee worden gebruikt.

Start 1

10 10

Clemenskerk bij Havelte

foto: Hans Dekker

1 Vanaf het kruispunt fietst u richting Dwingeloo. Dorpsstraat blijven volgen tot aan de Drentsche Hoofdvaart. De brug oversteken, even links en dan rechts, de Reestweg. Vervolgens de brug over de Oude Vaart over en rechtsaf het zandpad volgen. Dit pad blijven volgen tot een klinkerweg. Begin zeventiende eeuw liet de Hollandsche Compagnie van de Dieverder en Leggeler Smilder venen vanaf Meppel de Dwingelerstroom bevaarbaar maken om hun turf vanuit Hoogersmilde te kunnen afvoeren. Na verloop van tijd ging de beek de Oude Vaart heten. Het was steeds een probleem om voldoende water in de vaart te houden en halverwege de achttiende eeuw liet de Landschap Drenthe ten westen van de Oude Vaart de huidige Drentsche Hoofdvaart aanleggen.

Landgoed Rheebruggen Startpunt Hoek Dorpsstraat/ Schoolstraat in Uffelte.

GPS-coördinaten startpunt N 52o 47I 26.39II / O 06o 16I 39.35II Lengte route Circa 37 km. Benodigde tijd 3 à 3,5 uur.

Openbaar vervoer Naar Havelte met buslijn AssenMeppel, uitstappen halte Centrum (fietsen naar punt 11 in de route). Zie www.9292ov.nl of bel (0900) 9292. Fietsverhuur Vredenburg Bike Totaal, Piet Soerplein 5, 7971 CR Havelte, (0521) 24 14 42, www.vredenburgbiketotaal.nl.

foto: Hans Dekker

Limousins-runderen op Rheebruggen

rca 1905

Situatie ci

3 Wanneer u in Ansen aangekomen bent, gaat u op de driesprong rechtsaf en even later linksaf de Kerkdijk op. Na huisnummer 22 gaat u rechts. U bent op de Oude Dwingelerdijk. Na ongeveer 100 meter moet u rechts aanhouden, de Grote Veldweg. Aan het eind van de verharde weg gaat u rechtdoor het fietspad op. U bent nu in het Nationaal Park Dwingelderveld. We fietsen langs de Anserdennen, het meest westelijke deel van het Dwingelderveld. Deze bossen zijn een eeuw geleden aangelegd om de zandverstuivingen vast te leggen. De grond was er te arm om tot landbouwgrond te worden ontgonnen. 4 Aan het eind van dit schelpenfietspad gaat u linksaf een asfaltpad op. Bij de paddenstoel op de driesprong moet u linksaf. (Als u de heide van het Dwingelderveld wilt zien, kunt u hier het beste een klein stukje rechtsaf.) Op de kruising gaat u rechtsaf over de dam richting Dwingeloo. 5 Op de driesprong van fietspaden neemt u linksaf het schelpenpad richting Wittelte. Voor boerderij Olden Hut gaat u rechtsaf en na de havezate Oldengaerde neemt u het fietspad linksaf. Op de kruising gaat u rechtdoor en dan over de Oude Vaart naar de Drentsche Hoofdvaart. Oldengaerde is een van de best bewaarde Drentse havezaten. In zijn huidige vorm stamt het huis uit 1717. Aalt Willem van Holthe kocht Oldengaerde in 1808. Hij was een van de rijkste en invloedrijkste mannen in Drenthe.Van Holthe was ook de eigenaar van Rheebruggen die het huis

liet afbreken en het hout en de stenen als bouwmateriaal verkocht. Vanaf het fietspad langs het huis ziet u in het park een grote duiventil op palen. Het houden van duiven was indertijd voorbehouden aan de adel. 6 Bij de Drentsche Hoofdvaart moet u rechtsaf. Vervolgens de brug over, even rechts en dan direct linksaf en alsmaar rechtdoor blijven fietsen. Aan het eind van het fietspad moet u op de klinkerweg linksaf en na 150 meter rechtsaf. Aan het eind van dit fietspad gaat u rechtsaf en nu na 250 meter linksaf. Aan het eind van dit fietspad gekomen gaat u linksaf en direct rechts. 7 Aan het eind van het fietspad gaat u linksaf langs de sloot. Dit is de Wapserveensche Aa. U gaat de brug over en vervolgt uw weg naar links. Bij de Wapserveenseweg moet u rechtsaf. Na 250 meter neemt u linksaf het schelpenfietspad naar Uffelte. Er is weinig van de oorspronkelijke Wapserveensche Aa overgebleven. Tot de ‘normalisatie’ in de jaren vijftig was het een kronkelend riviertje. Enkele kilometers verderop komt de Wapserveensche Aa samen met de Vledder Aa om als Steenwijker Aa verder te gaan. De Vledder Aa heeft in het Nationaal Park Drents-Friese Wold inmiddels zijn oude meanders teruggekregen. Hopelijk breekt die tijd ook eens weer aan voor de Wapserveensche Aa.

8 U volgt het fietspad een heel eind tot een driesprong van fietspaden (ter hoogte van het rechts van het pad gelegen Bosveen). Daar gaat u linksaf over een rooster richting Uffelte. Aan het eind van het fietspad neemt u het volgende fietspad rechtsaf richting Havelte. Ook bij de 30 meter verderop staande paddenstoel rechtdoor richting Havelte blijven volgen. Bij de volgende paddenstoel moet u linksaf, nog steeds richting Havelte. Het fietspad volgt min of meer de grens van het Westerzand en het Oosterzand. Dit is een typisch stuifzandlandschap: uitgestoven laagten en hoge zandduinen. Het gebied wordt begraasd met hooglanders. Laagten als het Bosveen en het Brandeveen waren vroeger volgegroeid met veen dat inmiddels grotendeels vergraven is. U kruist het tussen twee hoge wallen gelegen voormalige Uffelter Boervaartje. In de negentiende eeuw werd hierlangs turf uit het Uffelterveen opgehaald en naar de Drentsche Hoofdvaart gebracht. 9 Hierna neemt u het eerste fietspad rechts langs de schaapskooi. Dit fietspad maakt een scherpe bocht naar rechts. Op de driesprong van schelpenpaden gaat u linksaf. Dit fietspad steeds blijven volgen. Aan het eind van het pad neemt u linksaf een verhard smal fietspad. U komt uit bij de Golfclub Havelte waar u rechtsaf gaat. Links van het pad ligt de schaapskooi van de Holtinger schaapskudde. In het bos is een aantal grafheuvels uit de ijzertijd vrijgemaakt van opslag. Ze stammen uit de laatste eeuwen voor het begin van de jaartelling. Het zijn zogeheten brandheuvels: de doden werden op een brandstapel gecremeerd

waarna over de verbrandingsresten een heuveltje werd opgeworpen ter nagedachtenis aan de dode. Verderop voelt u bij het rondtrappen van de pedalen dat u over de flanken van de Havelterberg rijdt. In de voorlaatste ijstijd (tussen 250 en 130 duizend jaar geleden) duwden de gletsjers vanuit Scandinavië de grond hier op tot stuwwallen. Ondanks zijn bescheiden hoogte van 18 meter boven NAP heeft de Havelterberg grote invloed op zijn omgeving. De ‘druk’ van de berg zorgt voor sterke kwelwaterstromen in de omgeving, met belangrijke gevolgen voor de specifieke flora. 10 Vóór de doorgaande weg neemt u het fietspad rechtsaf. Meteen daarna gaat u bij de paddenstoel linksaf de weg over het schelpenpad op richting Havelte. Het schelpenpad kruist een klinkerweg. Aan het eind van het fietspad rechtdoor blijven fietsen en op de driesprong links aanhouden. Vervolgens gaat u op de viersprong rechtsaf en op de driesprong links. In de middeleeuwen deelden Uffelte en het verdwenen dorp Hesselte (ongeveer ter hoogte van Darp) deze Clemenskerk. Met de bouw ervan werd rond 1300 begonnen. Het dorp Havelte ontwikkelde zich dankzij de aanwezigheid van de kerk en overvleugelde het oude Hesselte.

foto: Willem Kolvoort

Landgoed Rheebruggen

Helder water In de buurt van Landgoed Rheebruggen zitten de sloten boordevol leven. Dit is vooral het gevolg van de invloed van het kwelwater. Het uit de bodem komende kwelwater is meestal erg helder. Vooral wanneer het weinig regent, zorgt het kwelwater voor een heldere, redelijk voedselarme sloot waarin het licht diep kan doordringen. Dit heeft tot gevolg dat waterplanten als kranswieren welig tieren en dit zorgt weer voor een rijke waterfauna. Als er daarentegen veel regen valt - zeker in een periode dat het land ernaast bemest wordt - zal er via de bodem voedselrijk water de sloot in sijpelen waardoor de ecologische kwaliteit verslechtert.

11 Nadat u de weg en de brug overgestoken bent, gaat u direct linksaf, Loosweg. Aan het eind van deze weg gaat u verder over het fietspad. U komt over de Oude Vaart en neemt daarna de eerste weg links. Bijna aan het eind van deze weg wordt het een goed begaanbaar zandpad. Op de verharde weg aangekomen, gaat u rechtdoor.

12 Aan het eind bij de Ruinerwoldseweg gaat u linksaf. De weg brengt u over de Oude Vaart naar de Drentsche Hoofdvaart. U steekt de brug en de doorgaande weg over en gaat rechtdoor. Na het bord Uffelte schuin rechtdoor de Schoolstraat in en bent u terug bij het startpunt.

Flora

Eef Arnolds*

De ridders terug in het bos? Ridderzwammen hebben iets voornaams in hun verschijning. Het zijn robuuste paddenstoelen met hoeden van tot 15 cm breed. De

paddenstoelen is dat een fundamenteel andere leefwijze.

Reuzenridderzwam kan zelfs tot 25 cm breed worden, het formaat

Rode Lijst

van een flink pannenkoekenbord. Alle ridderzwammen beantwoorden aan het klassieke paddenstoelenmodel: een uitgespreide hoed, aan de onderzijde met straalsgewijs geplaatste lamellen, op een centrale steel die meestal ongeveer even lang is als de hoeddoorsnede. levert op een efficiënte manier water en mineralen aan de boom in ruil voor een deel van de door de boom geproduceerde suikers. Dubbelgangers die op het oog veel op ridderzwammen lijken, zoals de Schijnridderzwammen, Veldridderzwammen en Houtridderzwammen, ruimen dode bladeren, humus en dood hout op.Voor

foto: Eef Arnolds

De Ruige ridderzwam wordt bedreigd door het kappen van sparrenbossen

Afhankelijk van de soort varieert de kleur van ridderzwammen sterk, van wit tot donkergrijs en van kanariegeel, olijfgroen of oranje tot donkerbruin. De hoed kan glad en kleverig zijn of droog en fijn schubbig. Sommige soorten hebben een karakteristieke geur. Zo ruikt de Zeepzwam naar groene zeep uit oma´s tijd, de Selderijridderzwam naar het bekende keukenkruid en de Narcisridderzwam naar ouderwets gas uit een gasfabriek. De stank van de laatste soort kan zo sterk zijn dat je de paddenstoel eerder met je neus dan met je ogen waarneemt. Het is nog niet zo eenvoudig om ridderzwammen als groep in het veld te herkennen omdat dit geslacht vooral op grond van microscopische kenmerken wordt gedefinieerd. Een belangrijk hulpmiddel is dat de plaatjes meestal bij de steel een deukje vertonen: ze zijn uitgebocht aangehecht. Alle soorten hebben wit sporenpoeder. Ook de leefwijze is een essentieel kenmerk. Ridderzwammen vormen allemaal mycorrhiza met houtige planten, dat wil zeggen dat de paddenstoelen via de ondergrondse zwamvlok in verbinding staan met boomwortels. De zwamvlok

Uit Nederland zijn zo´n 35 soorten ridderzwammen bekend, maar de meeste zijn zeldzaam. Ze komen bij allerlei bomen voor op verschillende bodemtypen. Zo groeit de Streephoedridderzwam bij eiken op kalkrijke kleigrond. In Drenthe is die soort alleen bekend uit de vermaarde eikenlaan in De Kleibosch bij Foxwolde. De Populierridderzwam groeit eveneens op zware grond, maar is gebonden aan populieren. Op de Groningse klei kom je hem geregeld tegen in wegbermen met peppels of abelen, maar in Drenthe is het een grote zeldzaamheid omdat geschikt

Flora

De Gele ridderzwam komt vaak met zand beladen uit de grond

biotoop zeer schaars is. De Geringde ridderzwam is een trouwe metgezel van wilgen en de Beukenridderzwam is vrij algemeen in oude beukenlanen. De Berkenridderzwam doet het meestal met berken in grazige wegbermen, maar gaat soms vreemd met Zomereik. De meeste ridderzwammen zijn echter kenmerkend voor eiken- of dennenbossen.Voor deze soorten zijn de Drentse bossen en natuurgebieden van grote betekenis.Vanouds zijn hier twee bostypen waar ridderzwammen optimaal voorkomen. Eikenstrubben op zandheuvels aan de rand van stuifzanden en in droge heideterreinen vormen de biotoop voor onder andere Zeepzwam en Witte duifridderzwam. In dennenbossen op voormalige stuifzanden groeien bijvoorbeeld Gele ridderzwam, Witbruine ridderzwam, Druppelvlekridderzwam en Fijnschubbige ridderzwam. De Glanzende ridderzwam komt in beide bostypen voor. Al deze soorten zijn echter zeldzaam geworden en teruggedrongen naar kleine groeiplaatsen op de overgangen tussen bossen en stuifzand of in zandige, schrale wegbermen. In Drenthe liggen belangrijke vindplaatsen onder andere in het Drouwenerzand en in het Ooster- en

Westerzand bij Havelte. De grote boosdoener is luchtverontreiniging. Deze ridderzwammen zijn gebonden aan zeer voedselarme bodems en verdwijnen door verrijking van bosbodems met stikstof en de daarmee gepaard gaande vergrassing en slechte strooiselvertering. Als gevolg hiervan staan van de 30 in Nederland goed bekende ridderzwammen er maar liefst 25 op de onlangs herziene Rode Lijst van bedreigde paddenstoelen. Dankzij maatregelen om de stikstofuitstoot van de landbouw terug te dringen gaat het toch duidelijk beter dan twintig of dertig jaar geleden. De Zeepzwam was bijna verdwenen maar wordt nu weer geregeld gezien. De laatste jaren zijn in Drenthe zelfs diverse soorten teruggevonden die in Nederland lange tijd niet waren waargenomen en als uitgestorven werden beschouwd, bijvoorbeeld in 2006 de Larixridderzwam bij Hooghalen (laatste vondst 1974) en in 2008 de Stinkende ridderzwam bij Anloo (laatste vondst 1969) en de Scherpe gele ridderzwam in het Drents-Friese Wold (laatste vondst 1975). Dilemma´s voor de beheerder

De meeste ridderzwammen groeien dus in bosjes in of nabij stuifzanden. Stuifzandrelicten in Drenthe zijn klein van omvang en dreigen geheel met heide of bos dicht te groeien. Om dat te voorkomen wordt jonge opslag regelmatig verwijderd en de laatste tijd worden ook de bosranden teruggezet om de open oppervlakte waar de wind vrij spel heeft te vergroten. Maar met deze maatregelen dreigen wel de laatste vindplaatsen van ridder-

zwammen en allerlei andere bijzondere paddenstoelen te verdwijnen. Ze zijn immers volledig van de bomen in dit milieu afhankelijk. Zoals zo vaak in het natuurbeheer kan ook hier maatwerk een oplossing bieden: niet alle bomen in stuifzanden verwijderen maar ze hier en daar laten staan en op sommige plekken jonge opslag tolereren zodat ook nieuwe bosjes kunnen ontstaan. Uiterst zeldzame soorten als de Scherpe gele ridderzwam, Ruige ridderzwam en Larixridderzwam groeien bij ingevoerde boomsoorten: fijnspar en larix. De huidige tendens om dergelijke bomen uit bosgebieden te verwijderen vormt voor deze en vele andere soorten een rechtstreekse bedreiging. Het is daarom urgent om de belangrijkste naaldbossen voor paddenstoelen in kaart te brengen en bij ingrepen te sparen. Verbond

Stofzaad is een geheimzinnige, bleekgele plant zonder enig bladgroen. De tot 30 cm hoge stengels zijn bekleed met schubben en dragen aan de top dichte trossen bleke bloemen. De plant doet denken aan eveneens bladgroenloze bremrapen die allemaal parasiteren op wortels van andere, ´normale´ planten met groene bladeren. Bij Stofzaad is zo´n verbinding met plantenwortels nooit waargenomen. Daarom heeft men lange tijd gedacht dat deze plant als een schimmel leefde van de afbraak van dood organisch materiaal. Recent hebben onderzoekers echter aangetoond dat Stofzaad zijn voedsel geheel onttrekt aan mycorrhiza´s van paddenstoelen, en wel in het bijzonder van sommige ridderzwammen. Indirect

foto: Eef Arnolds

Stofzaad leeft parasitisch op ridderzwammen

Flora

Sinds eind vorig jaar werken De Friesland en Het Drentse Landschap nauw met elkaar samen. Dit is in 2009 onder andere tot uiting gekomen op het jubileumfeest in Orvelte, het Beweeg en Doefestival, de 3 Provinciënwandeltocht en in de vorm van het Natuurcollectief. Een goede gezondheid en de natuur gaan hand in hand. Niet voor niets dat De Friesland fan is van de wandelsport en de natuur. Ook komend jaar is De Friesland weer betrokken bij de organisatie van diverse aantrekkelijke (wandel)evenementen, waaronder de 3 Provinciënwandeltocht (29 mei) en de Hunzeloop (september). Stuk voor stuk aantrekkelijke evenementen voor jong en oud. Belangrijkste is om te genieten van de frisse lucht en de prachtige omgeving. En gelukkig valt er nog steeds veel te genieten. Dit is mede te danken aan organisaties als Het Drentse Landschap die zich inzetten voor een mooie, groene provincie.

parasiteert de plant dus toch op boomwortels! Stofzaad is in Drenthe altijd zeer zeldzaam geweest in open eikenbosjes en dennenbossen op stuifzand, hetzelfde milieu dat ridderzwammen bewonen. De plant lijkt hier uitgestorven want de laatste vondst dateert van 1993. Het is de enige vaatplant waarvan de achteruitgang rechtstreeks veroorzaakt wordt door het verdwijnen van paddenstoelen. Al is uiteindelijk luchtverontreiniging en de daaruit voortvloeiende zure, stikstofrijke neerslag hiervoor verantwoordelijk. Geen wonder dus dat Stofzaad als bedreigd op de Rode Lijst van planten staat. Nu het met de luchtkwaliteit en onze ridderzwammen weer wat beter gaat, krijgt deze vreemde kostganger wellicht een nieuwe kans in Drenthe. We wachten met spanning af.

* Dr. E.J.M. Arnolds is lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie van Stichting Het Drentse Landschap.

Het Natuurcollectief

word lid en steun de natuur!

Om de natuur een extra steuntje in de rug te geven, hebben De Friesland en Het Drentse Landschap het Natuurcollectief in het leven geroepen. Alle begunstigers van Het Drentse Landschap die bij De Friesland verzekerd zijn of worden, en deelnemen aan het Natuurcollectief, zorgen hiermee voor een extra bijdrage voor Het Drentse Landschap. Zo steunt u het natuurbehoud én profiteert u van goede zorg en een zeer aantrekkelijke korting op uw aanvullende zorgverzekering! De voordelen voor begunstigers van Het Drentse Landschap: • 8% korting op uw aanvullende zorgverzekering bij De Friesland • 10% korting op uw reis- en annuleringsverzekering • voor nieuwe begunstigers betaalt De Friesland het begunstigersbedrag namens u aan Het Drentse Landschap • u profiteert van gezamenlijke (gratis) activiteiten • u krijgt een welkomstcadeau van Het Drentse Landschap Bent u al verzekerd bij De Friesland? Geen probleem. Ook dan kunt u gebruik maken van het Natuurcollectief. De Friesland stort jaarlijks een extra donatie uit uw naam ter waarde van het begunstigerbedrag. Hoe meer begunstigers, hoe sterker we staan in de bescherming van het landschap. Bovendien hoeft u niet te wachten om lid te worden. U kunt zich nu al opgeven voor 1 januari. Vergeet niet bij uw aanmelding collectiviteitsnummer 344201 te vermelden. Kijk ook op www. drentslandschap.nl voor meer informatie.

Stichting Oude Drentse Kerken Olav Reijers*

De inwoners van Beilen spreken met liefde over

Drenthe was oorspronkelijk in drie, later in zes dingspelen verdeeld, middeleeuwse rechtsgebieden met ieder een eigen kerk. Daarmee waren het ook de zes oerparochies van onze provincie. Alle latere middeleeuwse parochies en kerken zijn vanuit deze zes ontstaan. Beilen was het centrum van het Beiler dingspel dat zich uitstrekte over een groot deel van Midden- en Zuid-Drenthe. De kerk behoort dus tot de oudste van Drenthe maar van het eerste gebouw zijn geen sporen meer over. Het huidige gebouw dateert uit de 15e eeuw en is in laat-gotische stijl opgetrokken. Belangrijkste kenmerken hiervan zijn de ruime hoge vensters die in een spitsboog eindigen en door verfijnde bakstenen lijsten in kleinere compartimenten verdeeld zijn.

hun drie bijzondere monumenten: de ‘dikke boom’ aan de Esweg, de molen te Makkum en de Stefanuskerk in het centrum van Beilen. Zij kunnen met recht trots zijn op hun kerk want het is zelfs een van de meest bijzondere monumenten van Drenthe.

foto: Drents Plateau

Replica’s

Door zijn harmonieuze eenheid lijkt de kerk in een bouwprogramma tot stand te zijn gekomen maar de bouw heeft misschien wel honderd jaar geduurd. We vermoeden dat de toren tot het oudste gedeelte behoort omdat het deel uitmaakt van een groep Drentse kerktorens die uit het begin van de 15e eeuw stammen. De eerste is de kerktoren van Havelte uit 1410. Tot deze Drentse torenfamilie behoren verder de kerktorens van Dwingeloo, Oosterhesselen, Ruinen, Ruinerwold en Rolde. Ze worden toegeschreven aan dezelfde bouwmeester, Johan die Werckmeyster uit Ruinen, maar het lijkt onwaarschijnlijk dat hij aan alle zeven torens heeft gewerkt. Het ligt meer voor de hand dat meester Johan

een type heeft ontworpen dat vanwege zijn bijzondere uitstraling later door anderen is overgenomen. Het zijn inderdaad monumentale kerktorens van vier verdiepingen met aan de drie zichtzijden diepe vensternissen. De uitvoering en bijvoorbeeld ook de spits is bij alle zeven torens verschillend. Het koor dateert waarschijnlijk ook uit het begin van de 15e eeuw. Het schip dat wat breder is en uit een grote ruimte (schip) bestaat, is het jongste deel. Het is niet ongebruikelijk dat een kerk in fases werd vernieuwd. Terwijl de nieuwe delen werden opgebouwd, bleef een deel van de oude kerk staan voor de eredienst die tenslotte moest doorgaan. Aanstelling onderwijzer

De Stefanuskerk was oorspronkelijk eigendom van de bisschop van Utrecht die het op een eigen stukje grond had laten bouwen. Zo had hij alle zeggenschap en regelde hij de benoeming van de pastoors. Later ruilde de bisschop met het klooster Dikninge de Beilense kerk voor die van Steenwijk en Borne. Tot de kerkhervorming van 1598 bleef het klooster eigenaar, daarna kreeg het Landschapsbestuur van Drenthe het benoemingsrecht voor de voorgangers. Kerk en bijbehorende goederen kwamen in handen van de kerkvoogdij. De predikant was verantwoordelijk voor het onderhoud van de pastorie en van de hooi- en bouwlanden. Daar haalde hij ook zijn inkomsten uit. In de 17e eeuw moest hij daarvan zelfs ‘een bekwaam onderwijzer’ aanstellen om les te geven aan de kinderen van het dorp!

foto: Drents Plateau

De Stefanuskerk te Beilen

Lezing

(exclusief voor begunstigers van Het Drentse Landschap)

Onnodig te zeggen dat de kerk in de loop der eeuwen steeds is veranderd, aangepast en soms ook is verwaarloosd. Bij een brand in 1607 werd de kerk zelfs bijna geheel verwoest, alleen de muren stonden nog overeind. Tijdens de grote restauratie van 1937 is besloten de kerk weer in oude luister te herstellen. Zo werden de stenen gewelven in het koor opnieuw aangebracht, de oorspronkelijke ingang in het westen onder de toren weer in gebruik genomen en in de dicht gemetselde ramen weer glas geplaatst. Dit maakt dat we het gebouw nu in zijn 15e-eeuwse gedaante zien, zonder de geschiedenis van de eeuwen daarna. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n restauratie past niet meer in huidige opvattingen. We vinden nu dat een gebouw zijn geschiedenis moet laten zien, ook de latere toevoegingen en veranderingen.

opgegaan in de Protestantse Kerk Nederland. Beide gebouwen zijn nog in gebruik maar het is duidelijk dat de kerkgemeenschap moeilijk de lasten van twee kerkgebouwen kan dragen. De Stefanuskerk is te klein om alle kerkgangers te bedienen, de gereformeerde Pauluskerk mist echter de uitstraling van het oude middeleeuwse gebouw. Binnen niet al te lange tijd moet de nieuwe fusiegemeente een ingrijpend en moeilijk besluit nemen over de toekomst van beide kerkgebouwen. Hoe dat ook uitvalt, het is ondenkbaar dat de Stefanuskerk Beilen zal ontvallen. De kerk zal nog lang figureren in het rijtje met de dikke boom en de molen van Makkum.

De stimulator van de restauratie, ds. G.C. Hovingh, heeft het verhaal achter die documenten uitgeplozen en in een boekje verwerkt. Hij zal exclusief voor begunstigers van Het Drentse Landschap een lezing houden over zowel de geschiedenis en de restauratie van de synagoge als over de expositie. In verband met de verwachte belangstelling en de beperkte plaatsruimte wordt de lezing twee keer gehouden en is aanmelding noodzakelijk. Data vrijdag 18 september 20.00 uur zaterdag 3 oktober 14.30 uur Locatie synagoge Zuidlaren, Zuiderstraat 1 te Zuidlaren

Dilemma

De Stefanuskerk staat nu voor een geheel andere uitdaging. Het gebouw ziet er piekfijn uit, de status als belangrijkste monument van Beilen is onomstreden, maar blijft het na al die eeuwen nog wel een gebouw voor de kerkdienst? De Hervormde Kerk is samen met de Gereformeerde Kerk

In 2007 heeft de Stichting Oude Drentse Kerken de 125 jaar oude synagoge van Zuidlaren gerestaureerd. Sindsdien vinden er behalve joodse erediensten diverse activiteiten plaats. Tot 15 oktober is er een expositie ingericht van joodse familiedocumenten die in 2005 bij toeval tijdens een verbouwing van een woning werden gevonden. Deze documenten geven een ontroerend beeld van het leven van joodse families voor en tijdens de oorlog.

* Drs. O. Reijers is directeur van Drents Plateau.

Aanmelding aanmelden@drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat 0592313552 De toegang is gratis, maar een vrijwillige bijdrage is zeer welkom.

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van Stichting Oude Drentse Kerken.

Geologie

De soort bodem is sterk bepalend voor wat er op groeien kan. Klassiek bodemonderzoek was een kwestie van boren, luchtfoto-interpretatie en topografische kaarten. Nieuwe technieken zoals satellietbeelden en geografische informatiesystemen bieden nieuwe informatie en mogelijkheden voor analyses over het ontstaan van de bodem. Enno Bregman*

Drenthe is een deel van het zuidelijke en oostelijke zandgebied van ons land dat zijn grondslag vindt in de laatste ijstijd. Tijdens deze ijstijd, zoâ&#x20AC;&#x2122;n 10 tot 15.000 jaar geleden, bereikte het landijs ons land niet, maar deed hier wel zijn invloed gelden. Het was een tijd waarin ijzige winden het landschap teisterden. Door de lage temperaturen groeide er nauwelijks iets.Verwaaide zanden bedekten de afzettingen die overgebleven waren uit een ijstijd daarvoor, zoals keileem. Deze dekzanden en later weer verstoven zand (stuifzand) zorgden ervoor dat het landschap met keileemafzettingen uit de vorige ijstijd soms met een dikke laag zand werd bedekt. Onder de dekzanden, en soms zelfs heel ondiep, ligt nog keileem. Keileem is voor de natuur in Drenthe van grote betekenis: het heeft grote invloed op de wijze waarop grondwater zich kan verplaatsen. Het is in het algemeen weinig doorlatend waardoor het het grondwater tegenhoudt. Dit zeer langzaam over het keileem vloeiende water neemt stoffen op en beĂŻnvloedt zo de grondwaterkwaliteit op plekken waar het als kwel aan de oppervlakte komt. En dat heeft weer gevolgen voor de vegetatie ter plekke.

foto: E. Bregman / N43 Borger

De Drentse bodem anders bekeken

Keileem onderzoek

In het voorgaande is duidelijk gemaakt dat keileem voor landschapsecologische relaties erg belangrijk is. Dat komt door de geringe doorlatendheid, maar mogelijk speelt daarbij ook de herkomst van het keileem nog een rol. Aangetoond is, dat we in Drenthe in elk geval twee typen keileem kunnen onderscheiden. Het ene type is ouder

dan het andere en bevat stenen uit onder meer Zuidwest-Zweden. Het keileem van dit type is in het algemeen dikker dan keileem dat later is afgezet. Dit latere leem bevat stenen die onder meer afkomstig zijn uit ZuidwestFinland. In Noord-Drenthe en op de Hondsrug komt dit type veel voor. Op de kaart zijn ze heel aardig van elkaar te onderscheiden: keileem dat dikker

Geologie

Keileemdikte in cm

0 - 40 40 - 80 80 - 120 120 - 160 160 - 200 200 - 240 240 - 2.300

Bron: TNO/DINO

Drentse situatie

Op de plaatsen waar ijslobben een deel van de ondergrond hebben weggeschraapt lagen eerder de gletsjertongen. Als we dat combineren met de dikte van het landijs dan wordt duidelijk dat die ijstongen zich maar af en toe verplaatsten en na een periode van stilstand over de eerder gestuwde keileemlagen heen zijn gegaan. Zo’n proces heeft zich in Midden- en Zuidwest-Drenthe voorgedaan. In het gebied van de Dwingelderstroom is dit heel goed zichtbaar, vooral in de vorm van de zijdalen. Omdat keileem door een hoog leem- en kleigehalte moeilijk erodeert, komt de ligging van de zijdalen precies overeen met de ligging van de boogvormige keileemlagen. Die samenhang, die ook van invloed is op de stroming en de kwaliteit van het grondwater is in onze tijd fraai zichtbaar in de vegetatie.

Bewegend landijs

Op de Hondsrug vinden we geen verschijnselen, zoals we die in MiddenDrenthe aantreffen. Daar is niet alleen sprake van een verschil in de samenstelling van het keileem, maar ook van een ander type ijsbeweging. Het landijs op de Hondsrug heeft zich relatief snel verplaatst, zonder stilstandsfasen. Maar ook hier blijkt een samenhang met de vegetatie te bestaan. Het kan geen toeval zijn dat een soort als Bosviooltje precies groeit op de plek waar het relatief dunne en meer verweerde keileem van het Hondsrugtype voorkomt. Wellicht dat door de verwering bepaalde elementen vrijkomen waar het Bosviooltje het goed op doet. Uit recent onderzoek van keileem bij Emmen en Borger blijkt dat er in het onderste deel van het keileem kleimineralen voorkomen die alleen maar gevormd kunnen zijn door zout grondwater. De verklaring voor dit verschijnsel is de invloed van naderend landijs op de grondwaterstroming. Door de enorme druk van het landijs wordt het aardoppervlak naar beneden gedrukt. Het ingesloten grondwater oefent onder het ijs een opwaartse druk uit. Deze druk is groter als het bodemmateriaal fijner is en kan zo groot zijn dat daardoor het landijs zich makkelijker over de (plaatselijk diep) bevroren ondergrond verplaatsen kan. De invloed van het landijs op het grondwater onder het ijs kan enkele honderden meters bedragen, maar voor het ijsfront zelfs enkele tientallen kilometers. Een belangrijk gevolg is dat voor het ijsfront het grondwater een uitweg zoekt en omhoog komt. Dit

verklaart het voorkomen van mineralen die wijzen op aanwezigheid van zout grondwater, dat zich nu op zo’n 80 meter onder het maaiveld bevindt. Met behulp van nieuwe technieken is het mogelijk een beeld te krijgen van een door dek- en stuifzanden bedekte verborgen landschap. Deze kennis kan van betekenis zijn voor het natuur- en landschapsbeleid. Allereerst krijgen we een betere indicatie van de wijze waarop het grondwater wordt beïnvloed door keileem, bijvoorbeeld door oppervlakkige afstroming. Hierdoor kan het hydrologische beïnvloedingsgebied van natuurgebieden beter inzichtelijk worden gemaakt.Vanuit de optiek van duurzame ontwikkeling geeft dat antwoord op de vraag of we de natuurgebieden wel goed begrensd hebben. Ten tweede kunnen we op grond van deze kennis beter aangeven waar in potentie waardevolle natuurontwikkelingsgebieden voorkomen of waar nog landschappen voorkomen met een grote samenhang met de glaciale geschiedenis. En natuurlijk is het gewoon leuk om te weten, dat er een verband bestaat tussen keileemtype en het voorkomen van bepaalde plantensoorten.

foto: Geert de Vries

is dan 2 meter is leem van het oudere type. En dat vinden we vooral in Zuidwest-Drenthe. Met behulp van Geografische Informatie Systemen (GIS) is het mogelijk om kaarten te maken waarop de onderkant van het keileem t.o.v. NAP is weergegeven. Met de huidige kennis van het gedrag van gletsjers kan een reconstructie gemaakt worden van de beweging van het landijs en de gevolgen daarvan op de ondergrond. Hieruit kan worden afgeleid welke kant het landijs op bewoog. De opvatting dat er sprake was van één ijsfront is onjuist.

Bosviooltje

* Drs. E.P.H. Bregman werkt bij de Provincie Drenthe.

Dit artikeltje is gebaseerd op uitkomsten van een promotieonderzoek, dat wordt uitgevoerd bij de Rijksuniversiteit van Utrecht, (vakgroep Geowetenschappen/ Fysische Geografie).

Erfgoed

Linden op het boerenerf Janny Oudega*

Cruijdtboeck: Dese boom schijnt hier te lande altijdt in grote achtinghe geweest te zijn / misschien om sijn behaeghelijcke groente ende fraeijen standt; soo datmen in alle vrijheden, stedekens en dorpen …alle koop en t samen verdragingen ende verbonden onder linden plagh te doen….

Linden horen thuis op een boerenerf, of beter gezegd ze horen voor het voorhuis. De grote bomen vallen zowel ’s zomers als ’s winters op. In de zomer is de boom een dichte massa groen die de boerderij zowat onzichtbaar maakt. ’s Winters steken de zwarte takken als boeiende silhouetten af tegen de blauwe vrieshemel. Het is dan goed te zien hoe de bomen geknot zijn.

foto: Joop van de Merbel

De linde hoort bij mensen en is van oudsher omgeven met mythen en verhalen. In juni verspreiden de bloemen een zoete, haast bedwelmende geur. Dat zal er beslist aan hebben bijgedragen dat vooral de liefde een belangrijke rol speelt in de verhalen. Onder de dorpslinde werd ook gedanst en gedronken, bemind en recht gesproken. In veel culturen is de linde symbool van

schoonheid, geluk, trouw, troost en liefde. Een solitaire dorpsboom kan wel 300 tot 600 jaar oud worden en heeft dus al heel wat meegemaakt. Bij het klooster van Ter Apel stond nog zo’n oude Winterlinde met een doorsnee van bijna 5 meter en meer dan 300 jaar oud. Helaas is hij in december 2007 door de storm geveld. Dodoneus schrijft in de 16e eeuw in zijn

Oude soorten en moderne cultivars In 1989 heeft de Stichting Kritisch Bosbeheer een inventarisatie laten uitvoeren naar het voorkomen van linden. Er zijn drie soorten linden: de Zomerlinde (Tilia platyphyllos) met grote bladeren, Winterlinde (Tilia cordata) met kleine hartvormige bladeren en de kruising tussen beide, de Hollandse linde (Tilia x vulgaris of T. europaea). Er zijn ook nog diverse cultuurvariëteiten, onder andere Tilia var. ‘Pallida’, ook wel Koningslinde genoemd. Verder zijn er exoten zoals Zwarte linde, Krimlinde en Zilverlinde. Dit zijn variëteiten van de kweker. Voor Drenthe wordt de Hollandse linde als oude solitaire boom gemeld in Paterswolde (ca. 350 jaar), Gieten (ca 250 jaar) en bij een boerderij te Havelte (200 jaar). De etagelinde van Borger ontbreekt bij deze waarnemingen. Deze linde is in 1885 geplant ter gelegenheid van de geboorte van Wilhelmina. Uit stuifmeelonderzoek is gebleken dat de linde zeker vanaf het Atlanticum, zo’n 6000 jaar geleden, in de bossen voorkwam op het noordelijk halfrond in een gematigd klimaat. Waarschijnlijk verdween de linde uit de bossen toen er veel bos werd ontgonnen en er vooral beuk, eik en naaldhout werd aangeplant, soorten die als timmerhout beter geschikt zijn.

Erfgoed

Knotlinden als zonnescherm Met de beste bedoelingen worden leilinden geplant. Maar karakteristiek, passend bij het Drentse erf, zijn ze niet. De linden voor oude boerderijen zijn knotlinden. Om te weten waarom dat zo is, moet je terug in de tijd, toen de boerderij een druk bedrijf was. Het huis, de melk, de boter en het vlees moesten koel blijven zonder koelkast. Linden fungeerden als natuurlijk zonnescherm. Ze stonden dus op het zuiden of zuidwesten en beschermden het voorhuis tegen teveel zon. Het knotten, ten minste een keer in de vijf jaar, kostte de altijd drukke boer niet veel extra tijd. Leilinden vragen een intensief snoei- en bindwerk

Een boom is een compleet ecosysteem van plantenetende insecten, roofinsecten en vogels. Linde is vooral van groot belang als nectarbron voor zweefvliegen, bijen en hommels. De Lindebladluis (Eucallipterus tiliae) is de veroorzaker van de plakkerige regen op autoâ&#x20AC;&#x2122;s. Deze luis boort in het floeem naar eiwitrijk sap. Het teveel aan suikers komt er als honingdauw weer uit. Hier komen dan weer mieren op af, terwijl lieveheersbeestjes dol zijn op de luizen. Ook voor vlinders zijn de bloemen bijzonder verleidelijk. Macronachtvlinders zijn: Lindepijlstaart, Lindedwergspanner, Linde-eenstaart, Lindegouduil, Lindeherculesje, Lindeknotsvlinder. Micronachtvlinders: Lindedwergmot en Lindemineermot.

waar vroeger geen tijd voor was. Leilinden die geplant worden op plaatsen waar geen zon komt, schieten hun doel voorbij en veroorzaken vochtige muren en daken. Uit onderzoek van de Werkgroep Boerenerven Drenthe blijkt dat monumentale linden vooral voorkomen bij boerderijen in het esdorpenlandschap en in de oude ontginningsdorpen. De linde blijkt zelfs, met uitzondering van de esdorpen, de belangrijkste boomsoort op de erven. Linden die niet geknot zijn, worden wel langs wegen als laanbeplanting geplant. Het is dan de Winterlinde, die de minste wortelopslag heeft.

* Drs. J.J.H. OudegaSchokker is lid van de Werkgroep Boerenerven Drenthe.

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van de Stichting Drentse Boerderijen en ondersteunt de Werkgroep Boerenerven Drenthe. Zie ook: www.boerenervendrenthe.nl

foto: Joop van de Merbel

Heiligenbeelden en bloesemthee De linde heeft enkele belangrijke eigenschappen die zijn populariteit onder de mensen hebben vergroot. Lindenhout is zacht met weinig draad, gemakkelijk te bewerken en daarom heel geschikt voor houtsnijwerk. Er zijn bijvoorbeeld uit de middeleeuwen prachtige heiligenbeelden bekend, gesneden uit lindenhout. Het hout werd en wordt ook gebruikt voor speelgoed en keukengerei. De schors is langvezelig en wordt gebruikt voor vlecht- en bindwerk en ook fijngeslagen als touw. Bloemen, blad en bast zijn geneeskrachtig. Lindenbloesemthee wordt gebruikt tegen hoge bloeddruk. De bladeren en takken van de linden waren vroeger ook heel goed bruikbaar als veevoer. En dan de lindenbloesemhoning. Toen bieten rietsuiker nog schaars waren, was honing de gangbare zoetstof. Elk dorp had wel een imker die ongetwijfeld ook zijn bijen liet vliegen op de lindenbloesem, als de heide nog niet in bloei stond.

Fauna

Sabelsprinkhanen Geert de Vries*

Sprinkhanen zijn in de zomermaanden tot de herfst opvallend aan-

vleugels tegen elkaar te wrijven. Hun gehoor zit in de voorpoten. De vrouwtjes komen op het gezang af en kunnen aan de kwaliteit van de zang de fitheid van de man beoordelen. Tijdens de paring voorzien de mannen van diverse soorten sabelsprinkhanen hun vrouwtje van een spermapakketje dat zit verpakt in een geleiachtige substantie. Na de paring peuzelt het vrouwtje dat eiwitrijke goedje op. Dat is mooi meegenomen, want zij legt maar liefst meer dan 200 eitjes en kan wat extra voeding dus goed gebruiken.

wezig, vooral door hun onophoudelijk concert. Het zijn uitsluitend de mannen die sjirpen. Elke soort heeft net als bij vogels een eigen ‘zang’ om vrouwtjes te lokken. De zang van de Grote groene sabelsprinkhaan is zo doordringend dat die zelfs in auto of trein nog te horen is. Grote groene sabelsprinkhaan, Boomsprinkhaan, Struiksprinkhaan, Heidesabelsprinkhaan en het Gewoon spitskopje. In de zomer worden sabelsprinkhanen volwassen.Vanaf zangposten lokken de mannen de vrouwtjes met hun indringende gesjirp. In tegenstelling tot de veldsprinkhaan gebruikt de sabelsprinkhaan zijn poot niet als strijkstok. Sabelsprinkhanen zingen door hun

Snel volwassen

foto: Geert de Vries

Grote groene sabelsprinkhaan (vrouwtje)

In ons land komen 45 soorten sprinkhanen voor. Die worden verdeeld in twee groepen: de kortsprieten en de langsprieten. De groep van de kortsprieten bestaat voornamelijk uit veldsprinkhanen, zoals de Treksprinkhaan en Bruine sprinkhaan. Sabelsprinkhanen behoren samen met de krekels tot de groep van langsprieten. In Drenthe komen vijf soorten sabelsprinkhanen voor:

Alleen vrouwtjes dragen een ‘sabel’, dat is een legboor. De vorm van de sabel bepaalt hoe de eitjes worden afgezet. De Grote groene sabelsprinkhaan heeft een rechte sabel. Daarmee maakt het vrouwtje kuiltjes in de grond waarin de eipakketjes worden gedeponeerd. De Struiksprinkhaan boort met haar kromme sabel de eitjes stuk voor stuk in zachte schors van Vlier of Esdoorn. De eitjes overwinteren en komen in de voorzomer uit. De jongen lijken meteen op hun ouders. Sabelsprinkhanen zijn na zo’n 6 vervellingen volwassen (onvolledige gedaanteverwisseling). Sprinkhanen hebben geen popstadium zoals bij vlinders en vliegen het geval is. Eenmaal uit het ei gaat de ontwikkeling van jong naar volwassene snel. De meeste soorten zijn in enkele weken volwassen. Sabelsprinkhanen eten allerlei planten en diertjes. Het zijn alleseters. Na de paring en eiafzetting komt er snel een einde aan hun kortstondig zomerse leven, dat ongeveer een maand duurt.

Fauna

Heidesabelsprinkhaan (vrouwtje).

te zetten. Blijkt de ene plek te droog te zijn dan biedt een andere plek mogelijk betere kansen. Een embryo heeft voor zijn ontwikkeling in het ei vocht nodig. Soms duurt het vier tot zes jaar voordat de geschikte vochtcondities aanwezig zijn alvorens de embryonale ontwikkeling van start kan gaan. Onvoorstelbaar dat na zes jaar die eitjes nog kunnen uitkomen!

foto: Geert de Vries

Verbindingszones

Grootste insect

De Grote groene sabelsprinkhaan houdt van ruige vegetaties langs slootkanten en wegbermen. In Drenthe is hij algemeen. De Grote groene sabelsprinkhaan is relatief eenvoudig te ontdekken bij distels.Vooral als er geen wind staat en de distel beweegt dan is de kans groot dat er een Grote groene sabelsprinkhaan inzit. Meestal klimt een man dan naar de top van de plant of is een vrouwtje op zoek naar zo’n ‘hooggeplaatste’ man. De Grote groene sabelsprinkhaan behoort tot de grootste insecten van ons land. Met hun stevige kaken kunnen ze door de menselijke huid heen bijten. De embryo’s in de eitjes van de Grote groene sabelsprinkhaan zijn erg gevoelig voor uitdroging. Ze spreidt dit risico door eitjes op diverse plekken af

De Heidesabelsprinkhaan doet zijn naam eer aan. Hij komt voor in heidevelden en heeft een voorkeur voor dopheidevelden met gras. De Heidesabelsprinkhaan is in Drenthe gelukkig nog algemeen. Deze sabelsprinkhaan kan niet vliegen. Het Drentse Landschap is rond het Scharreveld in de gemeente MiddenDrenthe bezig verschillende kleine heideterreinen met elkaar te verbinden. Dergelijke ecologische verbindingszones zijn voor Heidesabelsprinkhanen en andere weinig mobiele diersoorten van groot belang. De Struiksprinkhaan is een echte struikbewoner. Hij houdt van de overgang van bos naar open veld. Hoe beter dit soort ‘mantelvegetaties’ ontwikkeld worden, hoe beter het hem zal vergaan. Hij is net als de andere sabelsprinkhanen een omnivoor: een alleseter. Toekomst

Over het algemeen ziet de toekomst van sabelsprinkhanen er rooskleurig uit. Ze zijn niet kieskeurig in hun voedselkeus. Het zijn echte zonaanbidders. Door de opwarming van de

aarde is een aantal Zuid-Europese soorten, zoals de Sikkelsprinkhaan, al aan een opmars richting de Lage Landen begonnen. De zomers kunnen voor deze warmte-aanbidders niet gauw heet genoeg zijn. Toch schuilt er ook een gevaar voor hun voortbestaan omdat door langdurige droogte de embryo’s zich niet goed kunnen ontwikkelen. Wanneer de vochtcondities tijdens het ei-stadium goed blijven dan kunnen we jaarlijks tot de herfst blijven genieten van sfeervolle concertvoorstellingen, waarbij de Grote groene sabelsprinkhaan de boventoon voert.

* G.W. de Vries is projectleider bij het IVN Consulentschap Drenthe en zit in de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap.

Vrijwilligerswerk

Een zesjarig jongetje antwoordt op de vraag waarom hij nooit in de natuur gaat spelen:“In het bos zijn geen stopcontacten”. Het is een veelgehoorde reactie van kinderen tegenwoordig. Na schooltijd gaan ze naar huis om zich te vermaken met allerlei computerspelletjes, vaak gesteund door hun ouders. Het is immers een geruststellende gedachte dat hun kroost thuis speelt en zich niet begeeft op plekken die niet veilig ogen. Waar is het kind gebleven dat met veel plezier in de natuur rondstruint? Het lijkt niet meer voor te komen. Nooit eerder brachten zoveel kinderen zo’n groot deel van hun tijd binnenshuis door… Hans Colpa*

In het bos zijn geen stopcontacten De Amerikaanse onderzoeker Richard Louv stelt dat de huidige generatie (stads)kinderen lijdt aan het ‘natuurtekortsyndroom’. De toename van symptomen als ADHD, stress en overgewicht zijn volgens hem mede hiervan het gevolg. Maar volgens hem heeft het gebrek aan contact met de natuur ook nadelige consequenties voor de creativiteit en nieuwsgierigheid van jongeren. Ze hebben nauwelijks kennis van de lokale flora en fauna en tonen weinig respect voor de natuur. Bovendien hebben ze minder het gevoel deel uit te maken van een grotere gemeenschap. Ook werd onlangs bekend dat kinderen die niet op jonge leeftijd in aanraking komen met de natuur die op latere leeftijd ook niet meer gaan opzoeken. Wat moeten natuurbeheerorganisaties als Het Drentse Landschap met deze kennis doen? In zijn boek Het laatste kind in het bos geeft Louv aan dat het belangrijk is dat kinderen in de gelegenheid worden gesteld om in de natuur zelf dingen te ontdekken en te beleven. Kinderen moeten zich weer kunnen verwonderen over bijvoorbeeld een slak die uit zijn huisje tevoorschijn komt, of worden uitgedaagd om een hut in het bos te maken.

Speciale kinderactiviteiten

Het Drentse Landschap probeert jongeren te stimuleren zelf de natuur te ontdekken. Enige jaren geleden heeft de stichting daarvoor een kinderteam opgericht. Dit team bestaat uit vrijwilligers, die het leuk vinden om allerlei activiteiten voor kinderen te bedenken en uit te voeren.Voorbeelden zijn Lammetjesdag, Griezelen met vleermuizen,

Gradus, de Grondige Graver van de Gasterse Duinen in oktober en de kinderfietstocht Schaap-in-de-kar. Ook werkt Het Drentse Landschap al jaren nauw samen met het IVN Consulentschap Drenthe. Samen houden we natuurspeurtochten voor basisschoolkinderen. Uitgangspunt hierbij is dat we vinden dat ieder kind een natuurspeurdersdiploma op zak moet hebben als hij de basisschool ver-

Vrijwilligerswerk

laat. De natuurbeleving staat daarbij voorop. We hopen zo ook dat leerkrachten inspiratie opdoen om later ook nog eens met hun leerlingen de natuur in te gaan.

foto: Hana Schipper

Stichting Het Drentse Landschap ondersteunt ook graag natuurclubs zoals de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN). Dit is een natuurvereniging voor en door jongeren van 12 tot 25 jaar. Ze wil jongeren meer kennis en waardering voor de natuur bijbrengen. Al meer dan 85 jaar organiseert de NJN activiteiten in het hele land, waarbij jongeren samen de natuur in gaan.Vooral de 10-daagse zomerkampen zijn altijd een groot succes.Veldbiologie en gezelligheid zijn daarbij kernwoorden. Tijdens een natuurexcursie proberen ze bijvoorbeeld paddenstoelen, planten, vogels en zeeschelpen op naam te brengen en zoeken ze uit hoe deze organismen leven en van elkaar afhankelijk zijn. Jongeren binnen de NJN die veel weten over een onderwerp dragen deze kennis weer over aan andere leden. Zo leren ze van elkaar. Overigens handig voor later, want veel leden uit de NJN vinden werk bij terreinbeherende organisaties, natuur- en milieuonderzoeksbureaus, wetenschappelijke onderzoeksinstellingen of beleidsmakers. Er zitten NJN-afdelingen in Groningen en Veendam. Beide afdelingen organiseren met enige regelmaat uitstapjes in onze provincie. De NJN zoekt nog nieuwe leden. Zie voor meer informatie www. njn.nl. Overigens kunnen kinderen in de basisschoolleeftijd in Drenthe terecht bij de kinderclubs van enkele plaatselijke IVNafdelingen, zoals die van Hoogeveen, Roden, Westerveld en Zuidlaren.

*J.G. Colpa is medewerker communicatie en voorlichting van Het Drentse Landschap.

foto: TOP-FOTO

Natuurverenigingen voor de jeugd

Meer natuur dankzij Met onder meer steun van de Nationale Postcode Loterij is in 2008 het beheer van het gebied Oude Kene overgenomen van het Waterschap Reest en Wieden. De combinatie van waterberging en een betere waterkwaliteit met ruim 30 ha nieuwe aangelegde beekdalnatuur, maakt het een bijzonder project. Naast het waterschap speelde ook de Gemeente Hoogeveen een belangrijke hoofdrol bij de realisatie. Het maken van meer natuur betekent winst voor onze leefomgeving. De Oude Kene is hier een mooi voorbeeld van want dankzij de inspanningen van velen hebben de inwoners van deze stad er nu een prachtig nieuw natuurgebied bij gekregen. Hier kunnen ze heerlijk wandelen en genieten van de natuur. Maar u kunt ook winnen door mee te doen met de Postcode Loterij. Hier maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Bovendien steunt u met uw lot de projecten van Het Drentse Landschap. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun. Bel (0900) 300 1500

Berichten

foto: Liesbeth Siccama

1– Hunzedal

Hunzedal / Annermoeras

Kortweg 1

ASSEN

EMMEN 2 HOOGEVEEN MEPPEL

Het projectplan voor de ontwikkeling van een strook natuur langs de Hunze, Het Achterste Diep geheten, is klaar. Het gebied ligt ten zuiden van het Lofar-gebied ter hoogte van Exloo. Dit gebeurde in opdracht van de Dienst Landelijk Gebied en zal in het kader van de ruilverkaveling Odoorn worden uitgevoerd. Ook de grondverwerving vindt binnen deze ruilverkaveling plaats. Er is een aantal scenario’s in beeld gebracht waarbij de meest natuurvriendelijke variant door de projectgroep is voorgedragen. In alle gevallen zal de Hunze weer gaan meanderen, alleen staat de dimensie van de nieuwe beek nog niet vast. Uit onderzoek van Oranjewoud doemde een groot

knelpunt op. De gronden ten zuiden van het projectgebied, binnen het deelgebied Zoersche Landen, bestaan uit een dik veenpakket. Door ontwatering klinkt dit veen meer dan een centimeter per jaar in waardoor het water uit de bovenloop steeds moeilijker via de Hunze kan afvoeren. Daarnaast ligt er ter hoogte van de Oude Dijk een dekzandrug die steeds meer een soort drempel gaat vormen. Het water uit het Achterste Diep moet op die plaats of via een gemaal opgemalen worden, of via een enorm diepe en brede doorgraving afgevoerd worden. Beide voorstellen zijn nogal kunstmatige en onnatuurlijke oplossingen. Het Drentse Landschap zal zowel de Provincie Drenthe als het Waterschap Hunze en Aa’s vragen om een duurzame oplossing voor dit probleem te zoeken. Bijvoorbeeld door de Zoersche Landen een veel hoger waterpeil te geven waardoor water op een natuurlijke wijze naar het noorden kan stromen. Dat kan echter alleen door in dat gebied een functieverandering van landbouw naar natuur te realiseren. Het Drentse Landschap heeft een overeenkomst met de Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) gesloten om de komende twee jaar ruim 350 ha van hun winningsgebieden in Oost-Drenthe te gaan beheren. Het betreft uitsluitend natuurgebieden waarvan het gebied Breevenen bij Annen in het Hunzedal het meest uitgestrekt is. Het ligt in de bedoeling om bij gebleken succes na twee jaar een overeenkomst voor tenminste 25 jaar te sluiten. Deze samenwerking is het sluitstuk van een jarenlange relatie met de WMD rond de Hunze. Beide organisaties hebben hun eigen doelstellingen, maar hierbinnen is een

grote overlap van belangen. Deze overeenkomst is daar een bevestiging van. Een groep particulieren, verzameld onder de naam Lofartafel, heeft zich de afgelopen jaren ingezet om het baanbrekende Lofar-project, de bouw van de grootste radiotelescoop ter wereld, een brede uitstraling naar de omgeving te geven. Een en ander resulteerde in een onderzoek naar de gebruiksmogelijkheden van het projectgebied voor de recreatie. Eind juni is een rapport uitgereikt aan gedeputeerde Munniksma. In het kort stelt men voor om het gebied beter te ontsluiten, er een beeldbepalende uitkijktoren te bouwen, in combinatie met een informatiecentrum in Exloo of in het gebied zelf. Het Drentse Landschap heeft aangeboden trekker te worden van die projectonderdelen die in het Lofar-gebied zelf ontwikkeld zullen worden.

2– Oude Diep Vlak bij ons Kleinste Huisje is deze zomer een groeiplaats van de Breedbladige wespenorchis gevonden. Een indicatie dat door de aanwezigheid van keileem in de ondergrond er zich in de toekomst nog tal van floristische hoogstandjes kunnen ontwikkelen.

Berichten

Beleef de Hunzevallei vanaf de grond, vanaf het water, vanuit de lucht en onder water

Diversen zaterdag 17 oktober 10.00 tot 16.00 uur

Geslaagd Festival van het Landschap Op 20 juni togen zo’n 4000 bezoekers naar Orvelte om hier het eerste Festival van het Landschap bij te wonen. Het werd een feestdag die vooral in het teken stond van de Drentse natuur en cultuur. Met veel muziek, artiesten, kunstenaars, straattheater en dansvoorstellingen. Daarnaast waren er op diverse binnenlocaties lezingen en werd er oud filmmateriaal getoond over het Drentse landschap. Het kinderteam van Het Drentse Landschap had een gevarieerd en spannend activiteitenprogramma samengesteld. Zowel in het dorp als bij de IJzertijdboerderij konden kinderen meedoen aan leuke en

Het Waterschap Hunze en Aa’s houdt dit jaar voor de 2e keer een belevingsdag die geheel in het teken van het water zijn. De locatie is net als vorig jaar de Hunzevallei. De activiteiten vinden plaats op en rond Breeland Recreatie, De Bulten 2-4, 9468 TD Annen.

Het waterschap heeft een boeiend en actief programma gemaakt dat geschikt is voor jong en oud: - kijkje onder water met echte duikers - zoeken naar de bever - fluister in een bootje - per kano, fiets, voet of bus, met of zonder gps, op excursie - waterdiertjes zoeken met schepnet en loep - creatief met water bezig zijn onder leiding van beeldend kunstenaar Geke Hoogstins - ‘duik’ in de historie van de Hunze - vliegen over de Hunzevallei - uitkijken op 45 m hoogte - bezoeken van de expositie en lezing van onderwaterfotograaf Willem Kolvoort - bezoeken van de informatiemarkt - ontdekken van het productiestation drinkwater Annen.

De belevingsdag is mede mogelijk door Stichting Het Drentse Landschap, Milieufederatie Drenthe, Waterleidingmaatschappij Drenthe, Breeland Recreatie, Kontiki Diving en gemeente Aa en Hunze.

foto: Bertil Zoer

Kijk voor meer informatie op www.hunzeenaas.nl

spannende activiteiten, zoals spelen in de prehistorie, een schaap scheren of boogschieten. Ook was er een uitgebreide informatiemarkt waar partners van Het Drentse Landschap informatie verstrekten over hun betrokkenheid bij de stichting. Het Festival van het Landschap was zoals beoogd een levendig, kleurrijk en feestelijk evenement waarbij er voor iedereen wel wat te doen en te beleven was. De reacties van de bezoekers waren dan ook zeer positief, over zowel het programma als over de locatie Orvelte. Ook van de deelnemende organisaties en de ondernemers van Orvelte heeft Het Drentse Landschap goede berichten mogen ontvangen. Het Festival van het Landschap

was alleen mogelijk dankzij de hulp en medewerking van tientallen vrijwilligers van Het Drentse Landschap, de plaatselijke organisaties CAVO en VABO en de inwoners van het dorp. Wij willen ze heel hartelijk danken voor hun inzet, enthousiasme en betrokkenheid. Financieel werd het Festival van het Landschap ondersteund door de Provincie Drenthe en de Nationale Postcode Loterij. Het Drentse Landschap bedankt beide organisatie heel hartelijk voor dit mooie gebaar.

Berichten

Diversen Schenkingen De familie Trommelen uit Oosterhout (NBr.) heeft ter gelegenheid van hun 25-jarig huwelijk de stichting een schenking van € 125,-- gedaan. Mevrouw Schut uit Zuidlaren doneert via een schenkingsakte de stichting de komende 5 jaar € 150,--. De afgelopen 5 jaar schonk zij de stichting al € 125,--. De familie Van Hasselt uit Gieten schonk Het Drentse Landschap maar liefst een bedrag van € 1.600,--. Ter gelegenheid van ons 75-jarig jubileum maakte architectenbureau Van der Salm uit Ruinen € 200,-- over. Alle gulle gevers worden zeer bedankt. De heer Dongstra uit Dreumel werd door vererving eigenaar van een perceel bos van 0,56.40 hectare aan het Roozand, 0,15 ha in het Paasveen en medeeigenaar van een perceeltje veen in het Holveen, alle gelegen nabij Donderen. Hij wilde voorkomen dat de gronden in de toekomst door vererving nog verder gesplitst zouden worden. De heer Dongstra koos voor de bijzondere oplossing zijn familiebezittingen aan de stichting te schenken. Wij zijn hem zeer erkentelijk dat hij de stichting in feite tot zijn erfgenaam maakte op deze onbaatzuchtige wijze. Vrijwel niets stimuleert de medewerkers van de stichting zo sterk als deze belangenloze schenkingen waaruit veel waardering voor ons werk blijkt.

Kunstroute in het Reestdal Van 10 tot en met 27 september wordt in en tussen de dorpen De Wijk (Dr) en IJhorst (Ov) de tweede Kunstroute georganiseerd. Kunstenaars laten hun kunstwerken zien bij particulieren thuis, in tuinen en op bijzondere locaties. De route is ongeveer 8 km en kan per fiets of te voet worden afgelegd. De kosten voor deelname aan de kunstroute bedragen € 3, -per persoon.Voor € 2,50 is een brochure verkrijgbaar, waarin de route staat aangegeven en informatie over de kunstobjecten, kunstenaars en locaties. De kunstroute is te bezichtigen op donderdag t/m zondag van 11 uur tot 17 uur. Châteauhotel en restaurant De Havixhorst heeft speciaal voor deze kunstroute een koffie/

thee- en/of een luncharrangement samengesteld. De arrangementen kunt u boeken via 0522- 44 14 87 of www.dehavixhorst.nl. Grootse projecten van start Op 24 juni j.l. heeft de Gebiedscommissie ZuidwestDrenthe ingestemd met het verlenen van substantiële subsidies voor een tweetal zeer grote en voor Het Drentse Landschap zeer belangrijke projecten. Het eerste project betreft de ´Poort naar het Reestdal´. Het is de bedoeling om bij het Landgoed De Havixhorst een TOP-locatie, ofwel Toeristische Ontmoetingsplaats, te realiseren. Zowel recreanten als bezoekers van Ooievaarsstation De Lokkerij, het Chateauhotel-restaurant De

Havixhorst en zijn beeldenpark kunnen hier ontvangen worden. Naast parkeerplaatsen zal er ook informatie worden geboden over de omgeving en haar bezienswaardigheden. De padenstructuur in de directe omgeving zal tevens verbeterd worden. Maar liefst € 352.500,- aan steun komt uit het Europese Fonds voor Plattelandsontwikkeling (ELFPO, POP2), terwijl de Provincie Drenthe uit het ILG (Investeringsbudget Landelijk Gebied) bijdraagt. Ook Het Drentse Landschap, Chateauhotel De Havixhorst, de Nationale Postcode Loterij, Recreatieschap Drenthe en de Gemeente Meppel dragen bij. Het tweede project betreft de herbouw van ons beheercentrum in Westerbork. Bijna drie

Berichten

foto: Karin Schouwenburg

jaar na de verwoestende brand komt herbouw in beeld. Groter en functioneler dan voorheen zal dit centrum de hele buitendienstsectoren van het terreinbeheer en de gebouwen gaan huisvesten. Maar liefst € 475.000,-- aan ELFPO subsidie (POP2) werd toegekend. Het Drentse Landschap zal de resterende € 475.000,-- zelf inbrengen en hoopt nog op een bijdrage van de Gemeente Midden-Drenthe. Een derde project is de herbouw van de eveneens door brand verwoeste schaapskooi in Orvelte. Bouwvergunning en financiering zijn rond en we hopen in augustus of september met de herbouw te starten. Boerderij Eesinge Het Drents Plateau heeft in opdracht van de Gemeente Meppel onderzoek gedaan naar de cultuurhistorische betekenis van het gebied rond de recent door Het Drentse Landschap verworven boerderij Eesinge. Deze boerderij is één van de vijf kernerven waaruit Meppel is ontstaan. Ook de percelering van het landschap is al eeuwenoud. De Gemeente Meppel gebruikt deze studie als inbreng voor de ontwikkeling van de stadsrand. Naast de natuur van het Reestdal is ook de cultuurhistorie van groot belang en verdient een duidelijke plek binnen de toekomstige planvorming. Op 3 juni werd het onderzoek sfeervol aan de buurt en belangstellenden toegelicht in het achterhuis van Eesinge.

Meerjarenbeleidsplan Zo’n vijf jaar geleden zag ons eerste meerjarenbeleidsplan 2005-2010 het licht. Een meerjarenbeleidsplan was nodig om het zogenaamde CBF-keur (Centraal Bureau Fondsenwerving) te verkrijgen. Wanneer een goede-doelen-organisatie dit keur mag voeren, betekent dat dat zij een transparant beleid voert dat aan alle financiële en bestuurlijke eisen voldoet. En dat uw bijdragen dus inderdaad goed terecht komen. We zijn nu bezig met de voorbereiding van ons nieuwe meerjarenbeleidsplan 2010-2015. Onze Raad van Toezicht is van mening dat niet alleen zij en de directie inbreng zouden moeten leveren, maar ook onze relaties en onze begunstigers. Bij dezen wordt u de kans geboden om uw inbreng te leveren. Mist u een bepaald streven of activiteit binnen de doelstelling van Het Drentse Landschap, dan kunt u ons daarop attent maken.Vindt u dat de stichting iets niet meer moet doen of juist meer, laat het dan weten. Uw inbreng wordt zeer op prijs gesteld. U kunt ons een briefje sturen of een mailtje sturen onder vermelding van “Meerjarenbeleidsplan 2010-2015”. Wij zijn zeer benieuwd naar uw inbreng.

foto: Anneke Bloema

Interieur van het Kleinste Huisje

Nieuwe website voor vakantiewoningen Stichting Het Drentse Landschap heeft een nieuwe website voor haar vakantiewoningen gemaakt. Op de website drentslandschaplogies.nl wordt veel achtergrondinformatie met mooie foto’s over de vakantiewoningen gegeven. Ook wordt uitgebreid stilgestaan bij de omgeving waar de vakantiewoningen liggen en de uitstapjes die er kunnen worden gemaakt. Tevens worden er op de nieuwe website regelmatig aanbiedingen en arrangementen geplaatst. Belangstellenden kunnen zich aanmelden voor een nieuwsbrief die een paar keer per jaar zal verschijnen.

Vlees van het Landschap Begunstigers van Het Drentse Landschap kunnen net als voorgaande jaren weer Vlees van het Landschap bestellen. Voorradig zijn Limousin, lamsvlees, gehakt en enkele losse producten zoals saucijzen, verse worst, beefburgers en droge worst. Omdat de dieren in grote rust zijn opgegroeid en op uitsluitend biologische manier worden verzorgd, is het vlees van hoogwaardige kwaliteit. Via onze website -www.drentslandschap.nl / natuur en landschap/grazers/vleesverkoop- kunt u het assortiment ook nog eens nalezen. Uw bestelling kunt u doorgeven via vleesactie@ drentslandschap.nl. Voor vragen kunt u contact opnemen met Ellen Zindel, telefoonnummer (0592) 31 35 52. Wij ontvangen uw bestelling graag vóór 1 oktober 2009.

Agenda

Lezersaanbieding Op verzoek van vele begunstigers heeft Het Drentse Landschap besloten om de etsen van Han van Hagen te koop aan te bieden. De kosten per ets bedragen € 30,00. Indien u ze alle Diversen vier tegelijk afneemt dan zijn de kosten € 25,00 per ets (exclusief evt. verzendkosten). Het zijn bijzondere kunstwerkjes die heel geschikt zijn als verjaardags-, sinterklaas-, of kerstcadeau. Belangstelling? Stuur dan de bijgevoegde antwoordkaart in. U krijgt de etsen dan zo spoedig mogelijk thuis gestuurd.

Convenant restauratie leerlingbouwplaatsen De afgelopen jaren is er door de vergrijzing een afname van het aantal specialisten in het restauratieambacht. De instroom van jongeren voor een restauratieopleiding is veel te klein waardoor het steeds moeilijker wordt om goede aannemers voor het restaureren van monumenten te vinden. Daarom hebben een aantal bouwopleiders, zoals Fundeon en OCW, in samenwerking met Drents Plateau en de twee grootste monumentenbezitters van Drenthe, Het Drentse Landschap en de Maatschappij van Weldadigheid, op 21 april een convenant Restauratie leerling-bouwplaatsen ondertekend. Dit betekent dat Het Drentse Landschap bij elke restauratie verplicht is om leerlingbouwplaatsen voor jonge bouwvakkers ter beschikking te stellen. Zo wordt de instroom van vaklieden in de monumentenzorgsector gestimuleerd. Een prima initiatief.

Ter Hansouwe Tussen Peize en Eelde ligt een van de meest bijzondere monumentale boerderijen van Drenthe: boerderij Ter Hansouwe, het enige steenhuis van Drenthe dat teruggaat tot de 14e eeuw. Samen met het Drents Plateau, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de bewoners wil Het Drentse Landschap beter in beeld brengen hoe bijzonder deze boerderij precies is. Als monument, in archeologisch en historischgeografische zin, maar ook als machtszetel van belangrijke adellijke families die een rol speelden in de verhouding tussen Drenthe en Groningen. Inmiddels hebben het Prins Bernhard Cultuurfonds, de Nationale Postcode Loterij en het Je Maintiendrai Fonds elk een bijdrage van € 5.000,-- toegezegd. Een prachtig begin voor een prikkelend onderzoek.

Afname belangstelling Agrarisch Natuurbeheer Het CBS heeft recent aangegeven dat tussen 2007 en 2008 het aantal boeren dat aan natuurbeheer doet met maar liefst 35% is gedaald. Er doen volgens de ´Meitelling´ nog 5249 bedrijven mee van de 75.152 in totaal. Gemeten via de aanvragen van de zogeheten Subsidie Agrarisch Natuurbeheer bij de Dienst Regelingen zijn het er 14.000. In 2003 waren dat er nog 22.768. Ook de belangstelling voor agrotoerisme is van 2007 naar 2008 met 13% gedaald. Nog 2147 ondernemers vinden in deze tak ondersteunend inkomen. Deze cijfers verbazen nogal, zeker gezien de groeiende inzet die het ministerie van LNV en de Tweede Kamer nog steeds plegen om zoveel mogelijk natuurbeheer bij boeren en particulieren onder te brengen. Ook al is dat niet zelden minder effectief dan natuurbeheer door de erkende terreinbeheerders.

Themabijeenkomst over Drentse beken Milieufederatie Drenthe en Stichting Het Drentse Landschap hebben op 20 april j.l. een informatieavond gehouden met als thema ‘De rol van Drentse beken bij klimaatadaptie’. De bijeenkomst was speciaal bedoeld voor de nieuwe waterschapsbestuurders en vond plaats in Orvelte ter gelegenheid van de opening van de tentoonstelling Beeldschoon water. Eric van der Bilt, directeur van Het Drentse Landschap, leidde het thema in. Alfred van Hall, dijkgraaf van het Waterschap Hunze en Aa’s gaf vervolgens zijn visie op de rol die waterschappen bij dit thema zouden kunnen spelen. Daarna volgde een boeiende lezing van Willem Kolvoort, de fotograaf die de Drentse onderwaterwereld heeft vastgelegd. Hij nam de deelnemers mee naar een wereld die meestal verborgen blijft. Kijk voor meer informatie op www.beeldschoonwater.nl

Lopen in het landschap Zondag 27 sept. 2009

Jubileumboek Have & Goed Zoals gemeld in Eruitgelicht verschijnt in oktober het jubileumboek Have & Goed over 20 cultuurschatten van Het Drentse Landschap. Het jubileumboek ontvangt u als begunstiger kosteloos. Uiteraard stellen we het zeer op prijs als u een extra gift geeft als tegemoetkoming in de onkosten. Daarom zal bij het pakketje een acceptgiro worden gevoegd waarmee u uw extra bijdrage kunt overmaken. Alvast heel hartelijke dank hiervoor. Nieuwe expositie in Lemferdinge Na de succesvolle foto expositie “Schoonheid is van alle tijden” zijn in galerie Lemferdinge in Paterswolde van 27 september t/m 22 november schilderijen en beelden te zien van Gerda Duiverman en Tonnis de Boer. Beide kunstenaars hebben een indrukwekkende staat van dienst. Gerda laat zich in het algemeen inspireren door dingen die zich spontaan aandienen, waarbij het onderwerp het medium bepaalt. Is daarbij de vorm het belangrijkste, dan wordt er voor een beeld in natuursteen gekozen. Gaat het vooral om gevoel dan kiest ze voor een beeld in brons of een schilderij. Tonnis zoekt vooral zijn inspiratie in het landschap, waarbij spiegelingen in het water en wijdsheid in het landschap, zoals bijv. wadden, rivieren en veenlandschappen, vaak een rol spelen. Kijk voor meer informatie op www.cultureleraadeelde.nl

foto: Archief HDL

Met de Knapzakroutes eropuit! Het opnieuw uitbrengen van de Knapzakroutes heeft letterlijk en figuurlijk heel wat voeten in aarde. Onze routeadviseurs en testwandelaars hebben natuurlijk al vóór u de paden bewandeld en gespied naar bijzondere details op de route die vaak niet direct in het oog springen. De oude route wordt gecheckt, nieuwe details worden hier aan toegevoegd. Zo is het voor ons ook iedere keer weer een verrassing wat voor opmerkelijke zaken zich op de route bevinden. Met de Knapzakroutes komt u dan ook nog eens op heel bijzondere plekken waarvan u wellicht het bestaan niet wist. Vers van de pers zijn de routes K25-D (de Duitse versie van de route Barger-Compascuum – Hebelermeer), K26 (Zeijen – Peest) en K27 (Westervelde – Norg). K25-D is een route van 15,5 km over zowel Nederlands als Duits grondgebied. De Nederlandse versie verscheen in april, nu is er voor onze buren ook de mogelijkheid om te genieten van deze prachtige wandeling. De routes K26 en K27 zijn beide 17 kilometer lang en in twee delen te splitsen. Maar voor de liefhebber zijn deze routes met een beetje fantasie ook aan elkaar te koppelen! Uw ervaringen lezen we graag op onze website www.knapzakroutes.nl. U kunt hier ook uw eigen foto’s laten plaatsen of uw wandeltips vermelden. De Knapzakroutes zijn voor € 5,25 te koop bij de plaatselijke boekhandel of bij de Toeristische Informatiepunten/ VVV-kantoren. Ook kunt u de routes rechtstreeks bestellen bij de uitgever via www.inboekvorm.nl (bezorgkosten € 3,--).

Zondag 27 september 2009 organiseren de 12 Landschappen voor de 6e keer ‘Lopen in het landschap’, een gratis en landelijk wandelevenement. Op tientallen locaties door heel het land staan gidsen klaar om u mee te nemen de natuur in. In Drenthe kunt u bij de schaapskooi Hijkerveld gratis een wandelroutebeschrijving (4 of 7 km) voor volwassenen of een kinderspeurtocht krijgen. De routes kunnen zelfstandig worden gelopen en gaan over het Landgoed Hooghalen en een gedeelte over de heide van het Hijkerveld. Bij de schaapskooi Doldersum kunt u een wandelroutebeschrijving (7 km) voor volwassenen krijgen die over de heide van het Doldersummerveld loopt. Wie met een gids wil lopen kan naar de schaapskooi Doldersummerveld. Daar start om 14.00 uur een wandeling van ongeveer 1,5 uur. De schaapskooi op het Hijkerveld staat vanaf het dorp Hijken aangegeven met bordjes. De schaapskooi Doldersummerveld staat aan de Huenderweg 1, Doldersum. Aanmelden is niet nodig en deelname is gratis. De programma’s van de andere Landschappen zijn te vinden op www. de12landschappen.nl.

Agenda

Het meenemen van honden tijdens de excursies is niet toegestaan; ook niet aangelijnd. Vertrek schaapskuddes De schaapskuddes van het Hijkerveld en het Doldersummerveld vertrekken met herder om 9.30 uur naar de heide. De kuddes zijn rond 16.30 uur weer terug bij de kooi. Zie voor routebeschrijving bij Informatiecentra. Thema jubileum

Activiteiten speciaal gericht op kinderen

Eigen fiets meenemen

Laarzen gewenst

Verrekijker aan te bevelen

Spiegeltje en loep aanbevolen

Vogelkijkhut Diependal De vogelhut is in principe het gehele jaar geopend, behalve als het gevroren heeft.Van 1 april tot eind september is er op zondagen meestal een vogelkenner aanwezig, die u graag het een en ander vertelt over het vogelleven op de vloeivelden. Bij het vloeimeer, vlakbij de hut, is ook een vogelwand aanwezig. De hut is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij de ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. Een en ander is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten doet er goed aan een verrekijker mee te nemen! Lemferdinge Op landgoed Lemferdinge in Paterswolde zijn in de galerie regelmatig exposities te bezichtigen. De galerie is open van vrijdag t/m zondag 12.00-17.00 uur. Informatiecentra De Blinkerd Vamweg te Wijster Het hele jaar open van 10.00 uur tot zonsondergang

•

Hijkerveld Bij de schaapskooi. Route: vanaf Hijken aangegeven met bordjes Het hele jaar open van 9.30 tot 16.30 uur

•

’t Ende Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk) van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

Orvelte Dorpsstraat 1a te Orvelte van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

Huenderhoeve Huenderweg 1. Dit is de weg tussen Wateren en Doldersum van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

foto: Jaap de Vries

Algemeen Activiteiten algemeen De excursies en lezingen zijn gratis, tenzij anders aangegeven, en nemen ongeveer twee uren in beslag. Mochten de excursies beduidend langer duren, dan wordt dit aangegeven. U hoeft zich alleen op te geven wanneer dat vermeld staat.

za 12 en zo 13 september 10.00 – 16.00 uur Open Monumentendagen Verschillende monumenten van Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse Kerken zetten op deze dagen de deuren voor u open. Voor meer informatie zie elders in dit blad. vr 18 september 20.00 uur Lezing: Geschiedenis en expositie synagoge Zuidlaren Een boeiende lezing over de synagoge en joods leven in Zuidlaren. Voor meer informatie zie bij Nieuws Stichting Oude Drentse Kerken in dit blad. zo 20 september 14.00 uur Gemier op het Groote Zand Tijdens deze wandeling over het Groote Zand staat de mier centraal. Mieren zijn ijverige dieren die in kolonies leven. Binnen deze mierenmaatschappij heeft iedere mier zijn/haar eigen taak. Er zijn bijvoorbeeld soldaten, verkenners, melkers, verzorgers en slavenhalers. Deskundigen maken u wegwijs in deze wonderlijke bodemwereld. Start: parkeerplaats bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork aan de weg Hooghalen – Amen.

zo 27 september 11.00 – 15.00 uur Lopen in het Landschap Op het Hijkerveld en Doldersummerveld kunt u aantrekkelijke routes wandelen. Voor meer informatie zie elders in dit blad. zo 27 september 14.00 uur Keuterijen-fietstocht Zo’n 50 jaar geleden stonden overal op het Drentse platteland keuterijen. Het waren optrekjes van arme boeren.Vaak moesten ze een bijbaantje nemen, bijvoorbeeld als arbeider bij een grote boer. Fietsend door Drenthe, kom je vandaag de dag nog steeds keuterijen tegen. Toch gaat hun aantal snel achteruit. Deze fietstocht brengt u langs enkele bijzondere exemplaren waarbij verteld wordt over de geschiedenis van deze typisch Drentse boerderijtjes. Start: voor keuterij bij hunebedden, Schutsweg 40, Midlaren. Opgave per e-mail: aanmelden@ drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552.

Agenda

zo 4 oktober 14.00 uur Paddenstoelen in de herfst Onder deskundige leiding speuren naar paddenstoelen. Op het Drouwenerzand zijn allerlei bijzondere paddenstoelen te vinden. Jong en oud zijn welkom om ze samen te zoeken en ervan te genieten. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap, tegenover caférestaurant Alinghoek, Alinghoek 16a, Drouwen. zo 11 oktober 14.00 uur Muzikale jeneverbessenwandeling (met verrassing) Tijdens een wandeling door De Palms ontmoet u een verhalenverteller en Vrouw Kranewietsch. Voor meer informatie zie elders in dit blad. zo 18 oktober 09.30 uur Spinnen in hun web Een spinnenweb in de ochtend, de draden zwaar naar beneden hangend van de dauw. U kent ze wellicht in verschillende vormen en maten. Maar wie maakt nou welk web? En waarom die vorm? Deskundigen vertellen u hier meer over tijdens deze wandeling over Kampsheide. Start: parkeerplaats Kampsheide. De provinciale weg Assen – Rolde nemen en bij Tumulibos afslaan richting Balloo.Vervolgens eerste weg links.

za 24 oktober 19.00 uur Nacht van de Nacht – Griezelen met vleermuizen In het kader van Oktobermaand – Kindermaand is er een kinderactiviteit bij het informatiecentrum ’t Ende. Je kunt samen met je ouders deze avond heerlijk griezelen met vleermuizen en ander gespuis. Locatie: het informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk). Voor meer informatie: www.drentslandschap.nl of bel het secretariaat: 0592-313552. Opgave per e-mail: aanmelden@ drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552. zo 25 oktober 13.30 uur Oktobermaand – Kindermaand Op de Gasterse Duinen dwaalt de geest van Gradus rond. Hij is al eeuwen op zoek naar zijn schat die hij hier ergens heeft begraven. Je kunt hem helpen zoeken en onderweg leer je van alles over de grond waarop je loopt. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap op de parkeerplaats aan de Oudemolenseweg bij Gasteren. Opgave per e-mail: aanmelden@ drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552. do 5 november 19.30 uur Lezing:Vleermuizen van de Reest De vleermuis gaat in de duisternis meestal zo snel door de lucht dat we maar weinig van ‘m te zien krijgen. Ook zijn verblijfplaats is goed verscholen.Voor wie eens iets meer wil weten over dit bijzondere zoogdier is er deze boeiende lezing, aangevuld met veel mooi beeldmateriaal. Locatie: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk). Opgave per e-mail: aanmelden@ drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552.

za 14 november 10.00 – 16.00 uur Busarrangement Langs Drentse Dreven Een prachtige bustocht langs de verschillende koloniën van de Maatschappij van Weldadigheid. Voor meer informatie zie elders in dit blad.

zo 13 december 14.00 uur Mossen op de Gasterse Duinen Over mossen valt veel te vertellen en veel te leren. Een wonderlijk organisme met wonderlijke eisen om te kunnen leven. Onder leiding van een deskundige zal er een miniatuurwereld voor u open gaan. Start: informatiepaneel van Het Drentse Landschap op de parkeerplaats aan de Oudemolenseweg bij Gasteren.

za 21 november 10.00 – 15.00 uur Rondje Rolde Een lange wandeling terug in de tijd. U komt langs Kampsheide, het Tumulibos, loopt langs de hunebedden van Rolde en bezoekt de Jacobuskerk. Een deskundige vertelt u onderweg over de rijke geschiedenis van deze omgeving. Halverwege de wandeling schuift u aan voor een heerlijke lunch. Start: parkeerplaats Kampsheide. De provinciale weg Assen – Rolde nemen en bij Tumulibos afslaan richting Balloo.Vervolgens eerste weg links. Kosten: € 10,-- p.p. (inclusief lunch). Opgave per e-mail: aanmelden@ drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552

zo 20 december 13.00 uur Sfeervolle winterwandeling met snert Een prachtige wandeling over het Hijkerveld met als afsluiting heerlijke snert onder het genot van sfeervolle klanken van een dwarsfluit. Voor meer informatie zie elders in dit blad.

Vooraankondiging!

zo 29 november 14.00 uur Wintergasten op Diependal Het water van Diependal trekt vele soorten vogels uit het hoge noorden aan die hier komen overwinteren of uitrusten voor ze doortrekken naar het zuiden. Start: vogelkijkhut. Deze is te bereiken door in het dorp Oranje de Zwarteweg in te slaan. De route is met bordjes aangegeven.

Kerstwandeling: Genieten van Het Reestdal!

foto: Bertil Zoer

za 3 oktober 14.30 uur Lezing: Geschiedenis en expositie synagoge Zuidlaren Een boeiende lezing over de synagoge en joods leven in Zuidlaren. Voor meer informatie zie bij Nieuws Stichting Oude Drentse Kerken in dit blad.

Op Tweede Kerstdag (zaterdag 26 december) lekker naar buiten met familie of vrienden. Het Drentse Landschap en Landschap Overijssel nodigen u van harte uit om deel te nemen aan onze kerstwandeling in Het Reestdal. Tussen 10.30 en 15.00 uur kunt u een wandelroute ophalen bij Natuurinformatiecentrum De Wheem in Oud Avereest. Onderweg is er muziek en staat de chocolademelk en krentewegge voor u klaar. Deelname aan deze wandeling is voor begunstigers van de provinciale Landschappen gratis. U moet hiervoor wel de in dit kwartaalblad de ingehechte deelnemerskaart meenemen! Andere wandelaars betalen € 2,- per persoon.

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond-, wegen waterbouw Bouwbedrijf H. Poortman Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw ROYAL HASKONING Nijmegen (024) 328 42 84 Adviesbureau voor water en milieu GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau ORANJEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39 Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij Havesathe ‘de Havixhorst’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant NV Waterleidingmaatschappij ‘Drenthe’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait... Buro Hollema Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) Quercus Boomverzorging en Advisering Gasselte (0592) 26 11 71 Uw bomen, onze zorg N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water Nationale Postcode Loterij Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur RTV Drenthe Assen (0592) 33 80 80 Radio Drenthe,TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Uitgeverij/grafisch bedrijf Assen (0592) 37 95 55 BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling DE ROO DRENTE BV Stadskanaal (0599) 61 28 52 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Elektrotechniek, cv/sanitair, telematica, beveiliging

• BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies • BTL REALISATIE Vestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nl Aanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groen en historische buitenplaatsen • Architectenbureau Wouda & van der schaaf Meppel (0522) 25 57 96 • DESTIC KUNSTSTOFFEN B.V. Veendam (0598) 61 45 64 Productontwikkeling, displays, bewerkingen, inrichting en presentaties • Concordia bouwmaterialenhandel Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel • oosterhuis bv Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk • WOONCONCEPT Meppel (0800) 61 62 Meer dan wonen • EELERWOUDE Oosterwolde (0516) 52 30 62 Natuurlijk ruimte voor groen • ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl • WARENHUIS VANDERVEEN ASSEN Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis • elton bv Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen • Meko holland bv Assen (0592) 36 16 00 Totaalconcept in Melkkoeling • Van liere grafisch bedrijf bv Emmen (0591) 611 099 Uw partner in communicatie • VNO NCW Noord Haren (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden • Ensing Schilders Assen (0592) 348 080 Onderhoud- en protectiesystemen • bouwkundig teken- en adviesburo WILLEM VAN DER SALM Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie • DE FRIESLAND ZORGVERZEKERAAR Leeuwarden (058) 291 31 31 • FIETEN & ROOS BV Hoogeveen (0528) 230 990 inbraak- en brandbeveiliging - camerasystemen pc netwerken - toegangscontrole

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed. Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten. Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds