Kwartaalblad nr.64 by Uitgeverij Van Gorcum

Kwartaalblad december 2009 no. 64

Eeldermaden

Kwartaalblad van Stichting Het Drentse Landschap

www.de12landschappen.nl

Jeroen Zomer Hazelaar

— flora

De Noorderbegraafplaats in Assen

Olaf Reijers

Speciale activiteiten

Natuurbescherming in Oekraïne

Eric van der Bilt

Speciale maatregelen helpen de natuur

Hester Heinemeijer

Prins Bernhard Cultuurfonds

Sonja van der Meer

WMD

Stichting Het Drentse Landschap en een aantal andere natuurorganisaties in het Noorden ontvangen steun van De Friesland Zorgverzekeraar voor het realiseren van (natuur)-projecten. Hiervoor heeft De Friesland het Natuurcollectief opgericht. Ze steunt het komende jaar bijvoorbeeld de Hunzeloop op 18 september. In de bijgesloten flyer leest u meer over het Natuurcollectief.

— archeologie

Geert de Vries

Extra steun voor de natuur via het Natuurcollectief

— bestuursberichten

Als u Het Drentse Landschap extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze:

Het Drentse Landschap

Veenterpen in de Kop van Drenthe

Het Drentse Landschap is een uitgave van Stichting Het Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein bezittingen en activiteiten van de stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– .

Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris.

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van Stichting Het Drentse Landschap.

Stichting Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten gunste komt van deze stichtingen.

ISSN 1380-3263

Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen.

Eruitgelicht

Omslag Eeldermaden / foto Klaas van Slooten

Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen.

Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer, m.m.v. H. Colpa, J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen Grafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen

Periodieke gift In plaats van of naast uw begunstigersbijdrage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 en hoger per jaar regelt en betaalt de stichting de akte. Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte te houden van Het Drentse Landschap.

— Stichting Oude Drentse Kerken

— reisverslag

— beheer

— interview

Het Asserbos

— wandelroute

Bertus Boivin

Het graf van Darwins ambassadeur

— cultuurhistorie

J a a p B e u k e r e n Wijnand van der Sanden 30

De IJsvogel

— fauna

Jelle Harder

Het grafisch proeflokaal in Orvelte

Eric van der Bilt

— cultureel erfgoed

Grote rovers in Drentse wateren

— fauna

Gijs van Dijk

Voor het voetlicht

Kortweg

— berichten

NPL

Agenda

foto: Joop van de Merbel

Uitgave Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Bankrek. nr. 30.28.75.751

Alweer het laatste kwartaalblad van dit jaar Voor Het Drentse Landschap was het een heel bijzonder jaar. 75 jaar bestaan en je nog heel piep en fris voelen. Ik wens het iedereen toe. Er is veel gebeurd het afgelopen jaar. Extra jeugdactiviteiten, ons festival in Orvelte, aandacht voor de oudste terreinen en de cultuurhistorie van Drenthe. Dat laatste heeft het prachtige boek “Have en Goed” opgeleverd. Dat heeft u inmiddels allemaal als ons verjaardagscadeautje ontvangen. Naast onze gewone activiteiten, heeft dat extra inspanning van velen gevraagd. Hartelijk dank daarvoor. Uit de reacties die we hebben gekregen blijkt dat die extra inspanningen zeer zijn gewaardeerd. Ook de komende periode blijft u door ons goed geïnformeerd over de stappen, die we zetten op het pad van het behoud van al die waardevolle dingen die de geschiedenis van Drenthe kunnen blijven vertellen. Betekent dat een draai in de oriëntatie van Het Drentse Landschap? Nee, geenszins. Want naast onze nieuwe zorgenkinderen, het erfgoed van Drenthe, de oude boerderijen en de oude kerken, blijven we ons volop inzetten voor het doel, waar we ooit voor zijn opgericht: natuurbeheer- en ontwikkeling. Dat is nog steeds, misschien zelfs wel meer dan ooit, hard nodig, volgens de laatste publicatie van de IUCN, de internationale koepel voor natuurbehoud. Ze spreken daarin van de “grote uitstervingscrisis”, zo slecht is het gesteld met de soortenrijkdom in de wereld. 21% van alle zoogdieren en 30% van alle amfibieën staat op het punt van uitsterven. De natuur heeft ons allen meer dan nodig om het tij te keren. Uw steun blijft hierbij onmisbaar.

Ali Edelenbosch voorzitter Stichting Het Drentse Landschap

Archeologie

Veenterpen in de Kop van Drenthe In de woldgebieden in het noorden van Drenthe

gevallen te herkennen aan de afwijkende vegetatie

Tijdens het graven van het Paterswoldsemeer in de 18e á 19e eeuw voor veenwinning en het graven van de Hoornse plas voor zandwinning in de jaren ’70, is een groot aantal van de veenterpen verdwenen. Met het oog op de toekomstige waterberging in het gebied, en om verdere aantasting van de veenterpen te voorkomen, heeft een aantal terpen in de Peizermaden de status van ‘beschermd archeologisch monument’ gekregen. Deze monumenten worden door het Rijk beschermd door ze te ontzien bij bouwwerkzaamheden en bodemverstoringen. Wat is nu eigenlijk beschermd?

ter plaatse. Deze terpjes zijn in het verleden al tal

Functie van de veenterpen

ligt een groot aantal zogenaamde veenterpen. De terpen liggen zonder uitzondering in veenweidegebied en zijn, zelfs in dit vlakke landschap, moeilijk te herkennen. Dit komt vooral door de geringe hoogte van 25 tot 80 cm. De gemiddelde doorsnede is zo’n 30 meter. De locatie van de veenterpen is in veel

van keren onderwerp van onderzoek geweest, maar zonder overtuigend resultaat. In het afgelopen jaar zijn de veenterpen in het kader van een onderzoek naar de landschapsgeschiedenis van Roderwolde opnieuw onderzocht, een aantal bevindingen wordt in dit artikel weergegeven.

De veenterpen zoals die door de STIBOKA gekarteerd werden.

Al in het begin van de 19e eeuw werd er geschreven over de veenterpen of heemsteden zoals de terpen in de volksmond genoemd worden. De aanleiding daartoe waren de talloze archeologische vondsten die tijdens het graven van het Paterswoldsemeer gevonden werden. De heren archeologen waren het er op dat moment over eens dat het grafheuvels betrof uit de vroege middeleeuwen.Van Giffen was in de jaren ’30 van de vorige eeuw de eerste die met een doelgerichte archeologische opgraving de veenterpen onderzocht. Naast veel aardewerk en houtskool vond hij restanten van een gebouw met een lemen vloer.Van Giffen kwam tot de conclusie dat het laatmiddeleeuwse woonterpen waren. In de jaren ’60 van de vorige eeuw komt Klungel, een onderzoeker van de voormalige STIBOKA (Stichting voor Bodemkartering), de terpjes weer tegen tijdens bodemkarteringen. Hij schrijft er een artikel over. Hieruit wordt duidelijk dat er circa 200 veenterpen in het veenweidegebied liggen. Een aantal jaren later wordt er tijdens het graven van de Hoornse plas een zestal terpen opgegraven door het voormalige Biologisch Archeologisch Instituut in Groningen. Er werd opnieuw veel aardewerk en houtskool gevonden en restanten van gebouwen met een lemen vloer. In het aansluitende onderzoek wordt geconcludeerd dat de veenterpen waarschijnlijk werden gebruikt voor seizoensmatig vetweiden van vee. De functie van de veenterpen staat daarna nog steeds ter discussie. Op basis van het gevonden aardewerk wordt in de jaren ’90 nog geconcludeerd dat de bewoners geen boeren waren, maar proto-ambachtelijke bierbrouwers. Over de datering van de bewoning op de veenterpen is men het wel eens, tussen 1000 en 1400 na Chr. werden de veenterpen gebruikt.

Foto: Harry Cock

Jeroen Zomer*

Fietsen langs veenterpen Op zondag 7 maart vanaf 11.00 uur houdt Stichting Het Drentse Landschap een fietstocht in Noord Drenthe waarbij ook speciaal aandacht wordt besteed aan de veenterpen. Zie voor meer informatie de activiteitenagenda op pagina 13.

De veenterpen van Roderwolde

Tijdens een onderzoek naar de landschapsgeschiedenis van Roderwolde dat dit jaar plaatsvond, werden de veenterpen opnieuw onderzocht. Ditmaal niet alleen archeologisch, maar interdisciplinair. Er is met archeologische, historischgeografische en historische bronnen met name onderzoek gedaan naar de plaats van de veenterpen in het ‘ontginningsverhaal’ van het veengebied van Roderwolde. In veengebieden is vaak sprake van opschuivende bewoning doordat het veen oxideert en inklinkt en te nat wordt om te wonen. Een mooi voorbeeld daarvan is de kerk in Kolderveen bij Meppel. Het dorp is daar opgeschoven terwijl de stenen kerk is blijven staan. Hetzelfde was het geval in Roderwolde, daar is de kerk echter in 1830 afgebroken; de kerkheuvel is tot op heden nog wel in gebruik als kerkhof. Uit het onderzoek blijkt dat de ontginning van Roderwolde al rond het jaar 1000 is begonnen. De eerste ontginningen vonden plaats in het uiterste noorden van het dorpsgebied ten noorden van de huidige A7.Vanuit daar is de bewoning

steeds verder opgeschoven naar het zuiden, waar omstreeks de 14e eeuw een kerk werd gebouwd. De veenterpen die in het dorpsgebied van Roderwolde liggen, zijn in de meeste gevallen 12e -13e eeuwse boerderijplaatsen geweest en hebben deel uitgemaakt van deze opschuivende bewoning. Met gedetailleerd kaartonderzoek naar veenterpen werd aangetoond dat de boerderijen allemaal aan de rand van een eigen kavel hebben gelegen. Veenterpen oftewel resthemen

Een archeologisch onderzoek van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), dat gelijktijdig plaatsvond, bracht aan het licht dat de terpen eigenlijk geen terpen zijn. De achtergebleven lemen vloeren van de boerderijen, die tijdens het gebruik regelmatig werden verstevigd, sluiten de ondergrond af van zuurstof zodat er minder oxidatie plaatsvindt. Het veen in de omgeving oxideert met een normale snelheid waardoor er een ‘terp’ ontstaat op de plaats van de verdwenen boerderij. Feitelijk is de naam veenterp onjuist en zou er gesproken moeten worden van fossiele huisplaatsen of resthemen.

Dit fenomeen is ook bekend uit andere veengebieden. In het West-Nederlandse veengebied zijn ook tal van ‘veenterpen’ bekend. Onder kerkheuvels, waaronder die van Roderwolde, worden veenlagen gevonden die in de omgeving al lang geoxideerd zijn. In Ruinerwold zijn voorbeelden bekend van boerderijen die maar gedeeltelijk op een restheem staan waardoor de muren scheuren. Op 19e-eeuwse topografische kaarten zijn op de locatie van een aantal resthemen (nog steeds) boerderijen te vinden. Langs het Peizerdiep stond een stenen boerderij die De Flint werd genoemd en ook langs de Matsloot stond een tweetal boerderijen. Deze boerderijen komen al voor in de vroegste pre-kadastrale registers. Het archeologische materiaal van deze locaties lijkt er op te wijzen dat er van de 12e tot de 19e eeuw continu bewoning heeft plaatsgevonden op deze resthemen. Waar veel resthemen dus al in de 14e eeuw werden verlaten om op de zandgrond van het huidige Roderwolde te gaan boeren, zijn een aantal tot in de 19e eeuw bewoond gebleven.

Beschermde huisplaatsen

Met het klinken van het veen, het kanaliseren van beken op het Drents plateau en de hoeveelheid regen die in 1998 voor extreem hoog water zorgde, werd het plan voor waterberging in de Kop van Drenthe geboren. Door het graven van sleuven, het opzetten van kaden, het verhogen van de grondwaterstand, het laten meebewegen van de oppervlaktewaterspiegel en andere kunstgrepen hoopt men in de toekomst het hoofd boven water te houden en een fantastisch stuk natuur te creëren. De beschermde archeologische monumenten in de Peizermaden zullen beschermd worden tijdens en na het aanleggen van de waterberging. In natte perioden zullen de resthemen ironisch genoeg waarschijnlijk als terpen boven het water uitsteken. Het eeuwenoude cultuurlandschap dat onlosmakelijk met de resthemen is verbonden, zal helaas wel verloren gaan evenals meer dan honderd andere resthemen. Het is jammer dat cultuur, natuur en water, na een eeuwenlange wisselwerking, tegenwoordig schijnbaar niet meer samen door één deur kunnen.

* Drs. ing. J. Zomer is in de zomer van 2009 afgestudeerd als masterstudent geschiedenis aan de Rijksuniversiteit van Groningen. Dit artikel is gebaseerd op een masterscriptie landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen met de titel: Landschapsgeschiedenis van Roderwolde.

Voor het kunstproject De Onlanden het Lege Lant van de bestuurscommissie Herinrichting Peize vervaardigde kunstenaar Siemen Dijkstra deze houtsnede van de veenterpen in de Eeldermaden.

Flora

De eerste goudgele katjes zijn tegenwoordig al aan het begin van de winter te bewonderen. De Hazelaar is de vroegst bloeiende struik in ons land. De mannelijke katjes produceren stuifmeel dat door de wind naar vrouwelijke bloemen wordt getransporteerd. Windbestuivers, zoals de Hazelaar, hebben het meeste succes wan-

Foot’s: Geert de Vries

neer er nog geen blad aan de struiken zit. Vandaar de vroege bloei.

Mannelijke bloemen

Geert de Vries*

Hazelaar

De kleine vrouwelijke bloempjes bestaan uit vrolijke, fraaie, rode pluimpjes. Bij een Hazelaar zitten er aan één struik zowel mannelijke als vrouwelijke bloemen. De vrouwelijke bloemen worden alleen maar bevrucht door stuifmeel van andere struiken.Voor één hazelnoot zijn dus minstens twee Hazelaars nodig. De Hazelaar is een struik die zo’n 80 jaar kan worden. Het duurt dikwijls wel 10 jaar voor de struik voor het eerst vruchten levert. In september zijn de vruchten rijp. De Hazelaar is een lichtminnende soort, maar kan ook tegen schaduw. Hij groeit bij voorkeur langs bosranden en hij houdt van vochtige voedselrijke leemhoudende grond. In de voedselarme heiden en hoogveengebieden kwam hij van nature niet voor. De Hazelaar is bestand tegen houtkap en begrazing. Geschiedenis

Fossiele hazelnoten zijn gevonden in grondlagen van meer dan 40 miljoen jaar oud. Er zijn hazelnoten gevonden uit de steentijd die door onze voorouders op kampvuurtjes werden geroosterd. Hazelnoten kunnen lang worden bewaard. Deze voedzame vruchten vormden tot in het voorjaar een wel-

kome aanvulling op het karige menu van onze prehistorische voorouders. In de laatste ijstijd werd de Hazelaar door de kou verbannen naar Zuid-Europa. Vanaf 7000 voor Chr. heeft de Hazelaar in rap tempo heel West-Europa weer heroverd. De verspreiding van de Hazelaar is vooral aan de hand van stuifmeelkorrels getraceerd. Grote hoeveelheden

Flora

Vrouwelijke bloemen

muizen, Boomklevers en Gaaien verzamelen de noten in de herfst en leggen wintervoorraden aan. De Hazelaar profiteert van deze hamsteraars omdat lang niet alle verborgen noten worden teruggevonden. De Gaai verstopt de noten bij voorkeur op open plekken langs de rand van het bos; dat is precies het geliefde woongebied van de Hazelaar.Voor het kraken van de noten hebben mensen een notenkraker nodig. Het is een wonder dat de Gaai en de Boomklever die harde noten met hun snavel stuk kunnen krijgen. Maar wat te denken van de hazelnoten die in het voorjaar niet worden teruggevonden door gaaien? Piepkleine kiemplantjes met tere blaadjes breken die harde noten zo maar open alsof het toverhazelaars zijn...

stuifmeel kwamen in de Drentse veentjes terecht. Geleerden kunnen stuifmeelkorrels zoals die van de Hazelaar, goed herkennen en de verschillende veenlagen in die veentjes nauwkeurig dateren. Ze kunnen zo’n archief als het ware als een geschiedenisboek bladzijde voor bladzijde open slaan. Op deze manier kunnen ze ‘lezen’ wanneer en waar de Hazelaar in Drenthe verscheen en in welke hoeveelheden. Gebruik

De lichtverteerbare noten en de olie van de Hazelaar worden in vele producten verwerkt. De Hazelaar werd door onze voorouders al zeer gewaardeerd en komt in vele sagen voor. Voor de Germanen was de Hazelaar een heilige struik. Aan het eten van de voedzame vruchten werd geluk, vruchtbaarheid en wijsheid toegeschreven. Overledenen kregen als grafgift soms een maaltje hazelnoten mee. Alle onderdelen van de Hazelaar werden in het verleden voor medicinale doeleinden gebruikt. Zo was gekookte schors een goede remedie tegen koorts. Thee, getrokken van hazelaarkatjes, bleek goed te helpen bij verkoudheid en griep. Zelfs in de moderne geneeskunde worden de bladeren nog gebruikt om de bloedsomloop te bevorderen. Het hout van de Hazelaar is niet duurzaam. Toch werden in het verleden de stammen en takken voor allerlei doeleinden gebruikt. Een toverstok en een wichelroede werden gemaakt van een hazelaartak. Een leuke anekdote over de wichelroede gaat over de bekende Zweedse bioloog Linnaeus. Hij ergerde

zich aan het wijdverspreide geloof dat je met een wichelroede metalen zoals goud kon opsporen. Toen ook zijn secretaris een wichelroede grote kwaliteiten toedichtte bedacht hij een plan. Hij begroef een beurs met 100 dukaten en vroeg daarna zijn secretaris of hij met zijn wichelroede het goud kon terugvinden. Met opzet wees Linnaeus de wichelroedeloper de verkeerde richting aan waarin gezocht moest worden. Tot zijn grote verbazing wees de wichelroede uiteindelijk precies de plek aan waar hij de beurs met dukaten had begraven... ‘Toverhazelaar’

Hazelnoten zijn niet alleen voor mensen een lekkernij.Veel diersoorten hebben hazelnoten standaard in hun overlevingspakket zitten. Eekhoorns,

* G.W. de Vries is projectleider bij het IVN Consulentschap Drenthe en zit in de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap.

De Gaai levert een belangrijke bijdrage aan de verspreiding van de Hazelaar

Stichting Oude Drentse Kerken

De Noorderbegraafplaats in Assen Ongetwijfeld heeft u zich wel eens afgevraagd hoe dicht u bij Lodewijk Napoleon kunt komen. U weet wel, onze Franse koning die regeerde van 1806 tot 1810. De man die Drenthe ĂŠĂŠn keer bezocht, in 1809, en Assen toen gelijk stadsrechten gaf. Hij ligt iets buiten Parijs begraven maar op de Noorderbegraafplaats in Assen bent u toch heel dicht bij hem. Olav Reijers*

Begraven gebeurde sinds de intrede van het christelijk geloof in of bij de kerk, in gewijde grond. Gelovigen wilden namelijk na hun overlijden zo dicht mogelijk bij het allerheiligste blijven. Bijna iedere kerk bezat wel een of meerdere relieken van een heilige. Na verloop van tijd raakten kerken en kerkhoven vol, ook al werden de

Foto: Hanna Schipper

doden soms lagen diep op elkaar gestapeld, zodat de begraafplaatsen steeds verder van de kerk af kwamen te liggen.Vanaf 1829 werd het begraven in kerken helemaal verboden en mocht een begraafplaats alleen nog buiten de kom worden aangelegd, vooral vanuit een groeiend besef van hygiëne. De meeste van deze begraafplaatsen zijn inmiddels allang weer door oprukkende bebouwing deel van de stad geworden. Deze ontwikkeling zien we ook in Assen terug. De bewoners van Assen werden eeuwenlang, sinds de stichting van het klooster waaruit Assen is ontstaan, in of bij de kerk begraven. Later diende de kleine Brink, het pleintje naast de abdijkerk, als kerkhof en tenslotte verschoof de begraafplaats halverwege de 18e eeuw naar de locatie van het huidige Paleis van Justitie. Deze plek staat op de kaart van Assen uit 1809 nog als ‘kerkhof ’ aangeduid. Waarschijnlijk raakte deze plek ook vol, of had de steeds maar groeiende stad de ruimte hard nodig. In ieder geval besloot het gemeentebestuur in 1823 tot het inrichten van een begraafplaats buiten de stad, vlak bij de Vaart in het Asser Bos. Daartoe werd een stuk in het noordelijk deel van het bos vrij gekapt. Aan de zuidzijde van het bos werd in 1892 opnieuw een begraafplaats aangelegd, vandaar de namen Noorder- en Zuiderbegraafplaats voor beide grafakkers in het Asser Bos. Symboliek

De Noorderbegraafplaats kent een eenvoudige aanleg. Een rechte laan loopt vanaf de ingang naar het baarhuisje aan

Foto: Hanna Schipper

het einde van het terrein. Aan weerszijden zijn in overzichtelijke vakken de graven aangelegd. Rechts is het oudste gedeelte dat zich kenmerkt door veel graven met een hek eromheen. De tand des tijds is duidelijk te zien.Veel graven bevinden zich in bouwvallige staat, hekken zijn verroest en staan scheef, grafstenen zijn soms overwoekerd. Verval hoort eigenlijk bij een grafveld, teksten en symboliek staan allemaal in het teken van dood en eindigheid. Dat begint al bij het toegangshek waarop we een uil, een zandloper met vleugels en twee omgekeerde fakkels herkennen. Omdat een uil ’s nachts kan zien, werd het een symbool van degenen die de duisternis liefhebben, van de nacht en de dood. De gevleugelde zandloper is het symbool van de verlopende tijd; het duidt op de kortstondigheid van het leven en het naderen van het stervensuur. De omgekeerde fakkel staat voor het gedoofde leven maar omdat het christelijk geloof de hoop op wederopstanding predikt, duidt de vlam ook op hernieuwd leven, vaak versterkt doordat de twee fakkels als kruis zijn afgebeeld. Dezelfde symboliek komen we overal op de begraafplaats tegen, bijvoorbeeld in wat

misschien wel het mooiste particuliere grafmonument van ons land is, dat van de familie Brumsteede. Het grafmonument uit 1881 is overdekt door een gietijzeren baldakijn, uniek voor ons land. De zijkanten tonen kunstig gegoten doodssymbolen als een doodskop en de al eerder genoemde gevleugelde zandloper.

Excursie Noorderbegraafplaats Op zondag 31 januari om 14.00 uur houdt Stichting Het Drentse Landschap een excursie over de Noorderbegraafplaats in Assen. Zie voor meer informatie de acti-

Geschiedschrijving

viteitenagenda achter in

Verval hoort dus bij een begraafplaats maar de Noorderbegraafplaats verdient beter. Behalve dodenakker is het namelijk de plek waar de geschiedenis van Assen en zelfs Drenthe nog zichtbaar is. De zerken vormen een staalkaart van personen die Assen en Drenthe vanaf de laat 18e tot in de 20e eeuw kleur hebben gegeven. We treffen hier dr. Hendrik Jan Nassau aan, de stichter van de Latijnse school aan de later naar hem vernoemde Nassaulaan. En Hendrik Jan Oosting, de eerste wethouder van Assen, later burgemeester, en grondlegger van het landgoed Dennenoord, de locatie van het huidige Wilhelmina Ziekenhuis. Jacob Elema ligt hier begraven, de rijkslandbouwleraar die zoveel heeft betekend voor de ontwikkeling van de landbouw en de boerenstand in Drenthe.

dit blad.

Stichting Oude Drentse Kerken

En Lodewijk Napoleon, waar wordt hij zichtbaar? We kunnen niet dichter bij onze eerste koning komen dan via Petrus Hofstede, de landdrost van Drenthe. Hofstede wist de koning naar Assen te halen en heeft hem twee dagen lang met drank, spijs en vertier overgoten. Zodanig dat de koning aan Assen stadsrechten en nog enige andere gunsten verleende, een beslissende stap voor Drenthe naar een volwaardige provincie met een eigen bestuur en eigen voorzieningen. Petrus Hofstede ligt met zijn vrouw onder een prachtige grafsteen begraven, gedecoreerd met

een krans van eikenbladeren (teken van onvergankelijke eer) en andere doodssymboliek. Het is een van de weinige goed onderhouden zerken. Erfgoedwaarde

De Noorderbegraafplaats verdient niet alleen een beter onderhoud, het zou eigenlijk een plek moeten zijn waar het verhaal van Assen en Drenthe wordt verteld. Hier zijn personen begraven, die de belangrijkste huizen in Assen hebben gebouwd en bewoond. Straten zijn naar hen vernoemd, zij hebben Assen en Drenthe vorm gegeven. Zou het niet mooi zijn als kinderen door een bezoek aan de begraafplaats kennis maken met de geschiedenis van de eigen omgeving? Dat kan met een boekje maar ook met moderne technieken. Laat bij een naam bijvoorbeeld de plek zien waar de persoon heeft gewoond en vertel wat hij heeft betekend voor de stad en de provincie. Een aardig voorbeeld is het graf van de ondernemer G.J. de Waard, achterin het terrein. Hij dreef een belangrijke graan- en meelhandel aan de Vaart waarvan het pand nog steeds zijn naam op de gevel draagt. De Noorderbegraafplaats heeft alles in zich om het erfgoed van Drenthe uit te dragen.

Foto: Bertus Boivin

* Drs. O. Reijers is directeur van Drents Plateau.

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van Stichting Oude Drentse Kerken.

za 30 januari 20.00 uur Optreden Gebroeders Haandrikman In het Kleine Kerkje in Gieterveen treden de Gebroeders Haandrikman op. De heren verzorgen een sfeervolle avond op deze bijzondere locatie. Harm speelt onder andere blues, folk en muziek uit de 60-er jaren. Zijn broer Willem vult dit programma aan met proza en poëzie. De entree is € 5,- (incl. koffie). Voor meer informatie kunt u kijken op www.hetkleinekerkje.nl of bellen met 0592-855601. Opgave is niet nodig. Locatie: Kleine Kerkje, Broek 2, 9511 PT Gieterveen. zo 31 januari 15.00 - 17.00 uur Sopraan Gea Passies en pianist Johanan Havinga presenteren een programma met liederen van de Duits/Amerikaanse componist Kurt Weill. Het publiek wordt meegenomen naar het Duitsland van vóór 1933 en de grote Broadway musicals in Amerika. Kaarten € 7,50 (begunstigers Het Drentse Landschap € 5,00). Reserveren: 050-4061210 of info@synagogezuidlaren.nl Locatie: Synagoge, Zuiderstraat 1, Zuidlaren. zo 7 maart 15.00 uur - 16.00 uur Het Misdom Consort (Jan Misdom en Margriet Nip, klarinet; Gerda Geutskens, bassethoorn; Iekelien Koopmans, fagot; Martin Morsman, basklarinet) spelen werken van Wolfgang Amadeus Mozart en Beatriz Lockhart. Kaarten € 7,50 (begunstigers Het Drentse Landschap € 5,00) . Reserveren: 050-4061210 of info@synagogezuidlaren.nl Locatie: Synagoge, Zuiderstraat 1, Zuidlaren.

Activiteiten

Speciale activiteiten uitgelicht Deelname uitsluitend via aanmelding: aanmelden@drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552.

foto: Hans Dekker

Boerenleven op de oevers van het Deurzerdiep

Met deskundige gidsen maakt u de lange wandeling uit het boek ‘Have en Goed’. Een prachtige tocht van 12 km die start in Rolde om vervolgens via Kampsheide en het Ballooërveld weer terug te keren in Rolde. Onderweg wordt verteld over de eerste bewoners van deze mooie omgeving en hoe zij hier leefden en werkten. Tussen de middag wordt gestopt bij Boerderij Kamps, hier kunt u uw zelf meegebrachte lunch nuttigen en wij zorgen voor warme soep en koffie/thee. Tevens is er in deze pauze een rondleiding over de boerderij en erf. De start van deze wandeling is in Rolde. Kosten: € 2,50. Opgave is noodzakelijk in verband met een maximum aantal deelnemers. Zelf lunch meenemen.

foto: Johan Vos

Zondag 10 januari 10.00 – 14.00 uur

Het formaat van een spreeuw. De kleuren van de veren – blauw, oranje en wit – doen vermoeden dat het om een ontsnapte tropische vogel gaat. Niets is minder waar, deze prachtige vogel broedt gewoon in Drenthe. Meestal zien we echter niet meer dan een blauwe schicht die snel voorbij schiet. Jelle Harder is al vanaf begin jaren negentig bezig met onderzoek naar IJsvogels en is oprichter/coördinator van de IJsvogelwerkgroep Gooi en Vechtstreek. Vol passie vertelt Jelle aan de hand van prachtig beeldmateriaal over het uiterlijk, leefgebied, het broeden, leeftijd en voedsel van deze bijzondere vogel. Locatie: Café De Aanleg, Asserstraat 63, 9451 TA Rolde (Deurze). Kosten: € 7,50 incl. koffie/thee en koek. Opgave is noodzakelijk in verband met een maximum aantal deelnemers.

Dinsdag 2 februari 19.30 uur Lezing: IJsvogels

Fietstocht: De Kleibosch en de Drentse maden

foto: Joop van de Merbel

Zondag 7 maart 11.00 – 16.00 uur

Zondag 28 maart 13.30 uur

foto: Geert de Vries

Havixhorst stinsen-arrangement

Met deskundige gidsen maakt u de lange fietstocht (38 km) uit het boek ‘Have en Goed’. U maakt kennis met het strakke Noord-Drentse landschap rond Peizerdiep en Eelderdiep. Vlakbij Roderwolde ligt De Kleibosch, een eeuwenoud bosgebied aan de oever van het Peizerdiep waar in de middeleeuwen potklei tot steen gebakken werd. Ook wordt aandacht besteed aan de veenterpen die in het gebied voorkomen. Onderweg wordt bij een café gestopt voor de lunch. Kosten arrangement: € 12,50 (incl. lunch). Opgave is noodzakelijk in verband met een maximum aantal deelnemers.

Dit mooie landgoed ligt in het unieke hoevenlandschap van Zuidwest-Drenthe. Rietgedekte boerderijen, kleine essen, weitjes, oude bosjes en de bloeiende hooilanden vormen het decor van deze sfeervolle middag die begint met een lezing over stinsenflora, planten die het goed doen rond havezaten. Vervolgens geniet u van een verrukkelijke high tea om aansluitend naar buiten te gaan voor een wandeling door de beeldentuin van De Havixhorst of naar de stinsenflora van Dickninge. Kosten arrangement € 27,50. Opgave is noodzakelijk in verband met een maximum aantal deelnemers.

Reisverslag

Een keer in de 2 jaar bezoeken de directeuren van de12Landschappen een Europees land om kennis en ervaringen met andere natuurorganisaties uit te wisselen. In 2008 werd in dit kader Oekraïne bezocht dat na Rusland het grootste Europese land is. Nieuwsgierig naar de natuur en de natuurbescherming in dit nog jonge land werden zowel de Karpaten als de Krim bezocht, met als cultureel hoogtepunt de stad Kiev.

Natuurbescherming in Oekraïne Eric van der Bilt* Lavrasklooster Kiev

Oekraïne betekent letterlijk grensland, een land op de grens van de beschaving. Het ligt op de grens van Europa waar vreemde beschavingen, zoals die van de Mongolen en de Turken, samenkomen. Oekraïne is een overwegend vlak land met oneindige steppen. De hier voorkomende gordel beroemde zwarte aarde, vormt in potentie een van de rijkste graangebieden van de wereld. Het is een groot land.Van oost naar west 1350 km breed en 850 km lang. Er wonen in dit land, dat met zijn 604.000 km2 14 keer groter is dan Nederland, zo’n 48 miljoen Oekraïners. Ruimte genoeg dus. Grote rivieren waarvan de Dnepr het land zowat doormidden deelt, bepalen het landschap. In de Sovjetperiode is zoals ons vaak in Oost-Europese landen is gebleken, een behoorlijk stevige

wetgeving op het punt van natuur- en landschapsbescherming ontwikkeld. Er zijn veel natuurgebieden met wisselende beschermingsniveaus in dito categorieën. Tijdens een ontmoeting met het hoofd van het MEP (Ministry of Environmental Protection) bleek dat dit beleid door de nieuwe democratische regering wordt voortgezet. Ergo, per decreet waren er in de week voorafgaand aan ons bezoek door president Yushchenko maar liefst 19 nieuwe natuurreservaten met een totale oppervlakte van 2 miljoen hectare aangewezen. Dat zijn pas oppervlakten. De Karpaten

De eerste dagen van ons bezoek werden doorgebracht in het Karpaten Nationaal Park bij Yaremcha, gelegen aan de westgrens met Roemenië,

Slowakije en Polen. Om er te komen moest vanaf Kiev een tocht van zo’n 200 km worden afgelegd door een golvend steppegebied dat langzaam overging in een groen bosrijk heuvelgebied. Onderweg veel typisch OostEuropese dorpjes met houten huisjes met boomgaarden en moestuintjes, vaak fleurig geschilderd. Het land waar het leven goed is en dat traag maar poëtisch voortsukkelt. Alle gronden zijn van de Staat, alle medewerkers ambtenaren. Er is nauwelijks sprake van een particuliere natuurbescherming.Verder valt op hoe sterk de koppeling met de wetenschap is. Er zijn vele instituten die zich bezighouden met onderzoek en monitoring van de natuur. Fysisch-chemisch, zoals bij ons de overheid en de waterschappen doen. Of meer gericht op de moni-

Van gouden torenspitsen tot dode vulkanen toring van flora en fauna, zoals dat bij ons niet zelden door terreinbeheerders en speciale stichtingen geschiedt. Het Carpathian Biosfere Reserve dat we bezochten is 52.000 ha groot, waarvan circa 2/3 oerwoudreservaat is. Het is een prachtig heuvellandschap met overwegend bos met zware beuken, sparren en essen. Sommige wel 40 meter hoog en met voor onze begrippen enorme diameters. Er werkten 250 mensen met een onwaarschijnlijk laag budget van ca. 1 miljoen euro. De meeste inkomsten moesten echter via houtproductie vergaard worden. Maar dat neemt niet weg dat de Bruine beer, Lynx, Wolf, Otter en een groot aantal arenden hier wel voorkomen! Echter aan de hoeveelheid opgezette exemplaren zou je kunnen afleiden dat het met de handhaving van het op papier gezette prachtige natuurbeleid, wel eens minder gesteld zou kunnen zijn... De steppe

Het bezoek aan het Halych National Nature Park met zo’n 40 verschillende beschermde gebieden, leverde een zeer afwisselend beeld op, zowel qua grootte, biotoop als beschermingsniveau. In dit park bevinden zich geologische reservaten, vleermuisgrotten, de schoonste rivier van Europa, bossen, meren, steppen, rotskliffen etc. Tezamen vormen ze een gebied van 15.000 ha groot. Bij het kantoor van het park is een leuk natuurmuseum ingericht met veel opgezette dieren waaronder topstukken als Zwarte ooievaar, Oehoe, Oeraluil en Visarend. Er is ook een begrijpelijk exposé over de aanwezige levensgemeenschappen gemaakt. De

staf van dit park was op het punt van communicatie en educatie redelijk modern en verfrissend bezig. Ze vroegen vooral ook steun voor een plan om deel uit te kunnen gaan maken van een soort Europese EHS. Vanuit Halych National Nature Park vervolgde de reis naar Lviv. Hier werd het landschap vlakker en saaier.Vlak bij een stuwmeer, onder de rook van zo’n klassieke Oost-Europese kolencentrale ligt het steppe-reservaat Casova Gora. Vanuit een weelderig essenbos met veel Mansoor maakten we een oogstrelende wandeling over de steppe. Prachtige kruiden, een eldorado voor floristen met meer dan 30 rode lijstsoorten. Met hier en daar opslag van Meidoorn. Van beheer had men echter nauwelijks verstand. De ene deskundige stelde dat er geen beheer nodig was. De andere gaf toe dat er regelmatig gebrand werd, terwijl ook in historische tijden begrazing algemeen was. Het deed denken aan de situatie in Nederland in de jaren ’60 van de vorige eeuw. Het was duidelijk dat deze graslandsteppe zonder beheer gewoon dicht zou groeien met bos. Heel leuk was het feit dat er tijdens de excursie een enorme sprinkhaan werd gevangen, Sagapedo geheten. Een soort die sinds 1868 nooit meer was waargenomen. Deze hermafrodite joekel ging meteen mee in een afgesneden colafles om zich onder laboratorium-omstandigheden voort te mogen planten. Kiev

Kiev is een stad met vele gezichten. Vanaf het vliegveld rijd je door een wand van betonnen torenflats de stad

Karadagsky

Reisverslag

foto’s: Eric van der Bilt

Bruine beer

Karadagsky

binnen. Gammele, bijna ineenstortende torens uit de Sovjetperiode aangevuld met onder architectuur gebouwde pilaren. Een heel vervreemdende gewaarwording. Er wonen meer dan 3 miljoen inwoners. De stad wordt net als het land in tweeën gesneden door de machtige rivier de Dnepr.Voor ze door stuwdammen en reservoirs getemd was, bestonden er wel peilverschillen van 5 tot 8 m. Net als in onze grote rivieren. Om die reden ligt er nog een enorm brede, bosrijke en niet bebouwde zone langs de rivier. Daarbinnen liggen de parken, de visplekken, de recreatiegebieden en kan de rivier in nood inunderen. Pas als je op een van de bruggen over de machtige Dnepr rijdt zie je de oude stad liggen die gedomineerd wordt door tal van gouden koepels.

Deze behoren bij de vele herstelde kerken en kloosters die deze in het jaar 560 na Christus gestichte stad grandeur en karakter geven. Natuurlijk werden de parels van het orthodoxe geloof bezocht. De Sophiakerk met haar suikerblauwe toren en het prachtige Maria-mozaïk. Volledig gerestaureerd na de bijna totale vernietiging in Stalins tijd. De vele kerken en kloosters rondom het 1000 jaar oude Lavrasklooster maakten indruk. Zonder uitzondering prachtig gerestaureerd. Heerlijk geurend naar honingwaskaarsen en wierook. Prachtig vergulde iconen in de donkere wereld van sfeervolle godshuizen. Voortschuifelende pelgrims in de smalle grotten onder het Lavrasklooster. Waar ze de mummies van de vele

heilige monniken innig omhelsden. Een vreemd contrast vormend met de druk in de gsm kletsende monniken in zwarte pijen, buiten in het felle zonlicht. Het Lavrasklooster is niet voor niets Unesco-erfgoed. Cultuur en monumentenzorg vallen hier geweldig samen. De oude stad zelf contrasteerde sterk met het betondorp.Veel jonge energieke mensen. Een prettige sfeer op het Maidanplein, het plein van de Oranjerevolutie uit 2004. Maar nergens ter wereld zie je zoveel patserige auto’s, maffiose mannen en (mild uitgedrukt) mondaine vrouwen als in Kiev. De mensen leken wel in één sprong vanuit de beklemming van het stalinisme in de meest protserige vorm van het wes-

17 Steppe bij Casavo Gora

ters kapitalisme beland. Zonder temperende staatsinstellingen, burgermans moraal of beschavende cultuur, levert dat niet bepaald een fraai perspectief op. De Krim

Het laatste reisdoel vormde de Krim. De rit vanaf het vliegveld Simferopol naar de door de oude Grieken rond 700 voor Christus gestichte stad Feodosya, voerde door een heet en droog landschap.Verdord heuvelland met bosplantages dat naar de kust toe rommeliger en mediterraner aandeed. Vlak bij Feodosya ligt het 1500 ha grote Karadagsky Nature Reserve. Een 100 miljoen jaar geleden geëxplodeerde en nu dode vulkaan, waarvan de calderaranden als steile kliffen uit de azuurblauwe zee oprijzen. Een ruw landschap van grote schoonheid. Niet alleen het kust- en heuvellandschap hoort tot het reservaat, ook de aangrenzende zee hoort erbij. We werden door de staf van het reservaat hartelijk ontvangen. Men houdt zich ook in dit reservaat meer bezig met wetenschappelijk onderzoek dan met natuurbeheer. Met name onderzoek naar het zeebiotoop, gericht op de waterkwaliteit. ’s Middags werd

in de hitte de top van de vulkaan beklommen en genoten van het prachtige zeegezicht. In het voorjaar bloeit hier een weelde van bolgewasjes: Sneeuwklokjes, Krokussen, wilde tulpen, Scilla’s, Blauwe druifjes en nog veel meer. Hier komen onze stinsenplanten vandaan. Ook Aronskelk, Herfsttijloos en verschillende orchideeën komen hier voor. ’s Zomers is er een weelde aan Ridderspoor, Pioenroos en diverse soorten klaprozen en salvia’s. Knoflookpad, Boomkikker, drie soorten hagedissen en vier soorten slangen zijn er te vinden. Een qua biodiversiteit bijzonder waardevol reservaat dus. Waar het bovendien heerlijk zwemmen was tussen de Aalscholvers, Dwerg- en Zwartkopmeeuwen. Kenschets

Oekraïne is een groot land. In potentie één van de grootste producenten van landbouwproducten als graan, aardappelen en maïs ter wereld. Met een goed natuurbeleid en enorme oppervlakten natuurgebieden. Bosrijke berglandschappen, steppen, grote rivieren, moerassen en een prachtige kustlijn. Het land staat te popelen om deel uit te gaan maken van de grote Europese familie. En niet zomaar.Voor een land

dat zo onder het communisme en de Tweede Wereldoorlog heeft geleden, is de huidige democratie een geweldige prestatie. Hoewel in de periode van Stalin zowat de hele boerenstand, de intelligentsia en de middenstand werden uitgeroeid, is er weer een nieuwe generatie die bol staat van energie en ondernemerschap. Het land deelt via het orthodoxe geloof en de vroegere banden met Byzantium, en vroegere Midden-Europese rijken, onze normen en waarden. Misschien zijn er (geo-) politieke motieven om Oekraïne niet tot Europa toe te laten, maar dat de bevolking in hart en nieren Europees is, lijdt geen enkele twijfel. Oekraïne is misschien niet het mooiste land van Europa, maar momenteel zeker één van de meest interessante.

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur van Stichting Het Drentse Landschap.

Beheer

Het gaat niet goed met de Nederlandse natuurgebieden. Nog steeds

Binnen de natuursector wordt nog steeds met ongeloof gereageerd op de maatregel vanuit het ministerie om het zogeheten Overlevingsplan Bos en Natuur (OBN) uit 1989 af te schaffen. Juist nu duidelijk is geworden dat de maatregelen die natuurorganisaties met deze zogeheten Effectgerichte Maatregelen (EGM) kunnen uitvoeren in de natuurgebieden, wel degelijk ontwikkelingen ten goede kunnen keren. Uit een onderzoek bij de 12 provinciale Landschappen blijkt dat na 20 jaar EGM-natuurherstel deze aanpak uitermate succesvol is geweest. Een samenvatting van de resultaten van dit onderzoek staat weergegeven in de brochure â&#x20AC;&#x2DC;Boven Verwachtingâ&#x20AC;&#x2122;. In 549 gebieden van de12Landschappen zijn door EGM-maatregelen 101 plantensoorten van de Rode Lijst teruggekeerd of hebben hun areaal fors weten uit te breiden.

verdwijnen er soorten planten en dieren. Deze ontwikkeling speelt al vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw. Toentertijd sloeg de boodschap dat bossen stierven door de zure regen in als een bom. Vanuit de politiek werden er meteen maatregelen genomen: de vervuiler moest gaan betalen. Tegelijkertijd kregen natuurorganisaties instrumenten om de nadelige gevolgen van verzuring, vermesting en verdroging tegen te gaan. Een succesvolle aanpak die na 20 jaar moet stoppen omdat de geldkraan door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit wordt dichtgedraaid. Hester Heinemeijer*

Bedreigde soorten keren terug

Speciale maatregelen helpen de natuur

Stikstofprobleem

foto: Joop van de Merbel

Heideblauwtjes

Van alle projecten van de 12 provinciale Landschappen heeft Het Drentse Landschap bijna 14% voor haar rekening genomen. De meeste maatregelen zijn uitgevoerd in de Drentse heidevelden. Het betreft geschikt maken voor begrazing, herstel van de waterhuishouding, plaggen en maaien. Door de maatregelen hebben veel zeldzame planten en dieren zich weer in de natuurgebieden kunnen vestigen of versterken. Zo worden met de waterschappen maatregelen genomen om de verdroging van de natuurgebieden tegen te gaan en dat leidt tot positieve resultaten. Het grootste probleem voor de natuurgebieden is echter de vermestende werking van stikstof. Ondanks de maatregelen die genomen zijn in het kader van de Wet Ammoniak en Veehouderij is de uitstoot van stikstof in Nederland veel te hoog. De situatie

Successen

Het Planbureau voor de Leefomgeving heeft in opdracht van de12Landschappen gekeken naar de resultaten van de EGM. Deze bleken boven verwachting. Bedreigde planten keerden door de ingrepen veel sneller terug dan verwacht. Ook in de terreinen van Het Drentse Landschap zijn tal van successen te melden. Door de ingrepen in onze heidegebieden neemt vooral de overheersing van Pijpenstrootje (bentepollen) en Bochtige smele af, terwijl soorten als Struik- en Dophei weer het beeld gaan bepalen. Ook aan deze vegetaties gebonden bedreigde Rode Lijstsoorten keren terug. In natte heidegebieden verschijnen weer soorten als Klokjesgentiaan, Moeraswolfsklauw, Kleine en Ronde zonnedauw, Bruine en Witte snavelbies, Heidekartelblad en Dwergvlas. Niet alleen planten reageren positief op de extra beheersmaatregelen.

foto: Sonja van der Meer

in Drenthe is overwegend veel gunstiger dan bijvoorbeeld in Brabant. Toch hebben wij hier ook te maken met een overschrijding van de stikstofuitstoot waardoor tal van vegetaties uiteindelijk niet zullen overleven. In Drenthe is 74% van de stikstof afkomstig van buiten de provincie en ca. 26% van de landbouwbedrijven, met de meeste invloed binnen een straal van 3 tot 5 km. Noch het algemene rijksbeleid, noch het beleid in Drenthe zullen binnen afzienbare tijd tot minder stikstof leiden. Bijzondere vegetaties van vennen, venen en heiden blijven hierdoor bedreigd. Om de kwaliteit van de natuurgebieden lokaal nog enigszins op peil te houden en de afname van de biodiversiteit op een beperkt aantal plekken een halt toe te roepen, zijn de Effectgerichte Maatregelen absoluut nodig.

Ook vogelsoorten waar het landelijk slecht mee gaat, nemen toe of weten zich goed te handhaven. Bijvoorbeeld Veldleeuwerik, Paapje, Boomleeuwerik, Watersnip en Graspieper.Voor vlinders zoals Gentiaanblauwtje, Heideblauwtje en Heivlinder en andere insecten zorgt de komst of uitbreiding van bepaalde plantensoorten voor een toename aan waardplanten en nectarbronnen. Goed instrument

De EGM-regeling is voor de terreinbeheerders in de afgelopen jaren zeer belangrijk geweest. Het maakte herstelmaatregelen mogelijk waar anders geen financiering voor was. En het werkte zoals blijkt uit het onderzoek van de12Landschappen. Inmiddels is het ook duidelijk geworden dat het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit de gestelde doelen niet gaat halen voor herstel van de milieukwaliteit, behoud van biodiversiteit en afronding van een volwaardige Ecologische Hoofdstructuur in 2018.Vanaf 2010 is het ministerie van plan om geen middelen meer beschikbaar te stellen voor de EGM-regeling. Deze verantwoordelijkheid wordt nu bij de provincies neergelegd, maar zonder de benodigde middelen hiervoor

mee te geven. Wanneer die middelen niet beschikbaar worden gesteld zal dat ingrijpende gevolgen hebben. Na 20 jaar blijkt immers dat door deze manier van werken bedreigde soorten nog enigszins kunnen overleven en soms ook terugkeren. De kwaliteit van onze terreinen is nog lang niet op een niveau dat extra maatregelen niet meer nodig zijn. Het Drentse Landschap pleit er, samen met andere terreinbeherende organisaties, dan ook voor om de EGM-regeling binnen het nieuwe provinciale subsidiestelsel een warme plek te geven!

Drouwenerzand

* Drs. H.D. Heinemeijer is hoofd Onderzoek en Planning van Stichting Het Drentse Landschap.

Interview

Projecten van Stichting Het Drentse Landschap krijgen al heel lang steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds. Het fonds is vooral een betrouwbare partner voor projecten die moeilijk gefinancierd kunnen worden. Volgens directeur Adriana Esmeijer is dat ook het voorkeursbeleid van het fonds. ´We steunen met name projecten waar zelfwerkzaamheid een grote rol speelt en waar een duidelijk tekort is. Dan bereik je het beste resultaat. In Drenthe hebben we hier inmiddels een paar prachtige succesvoorbeelden van´.

Sonja van der Meer*

Het Prins Bernhard Cultuurfonds steunt particuliere initiatieven op het gebied van cultuur en natuurbehoud in Nederland. Een van de doelen van het Cultuurfonds is ervoor te zorgen dat de natuur in Nederland behouden en waar mogelijk verbeterd/versterkt wordt. Dit is tevens een doelstelling van Het Drentse Landschap. ´We passen eigenlijk heel goed bij elkaar´, reageert Adriana Esmeijer enthousiast. ´Daarom zijn de resultaten van die samenwerking ook zo mooi. Neem nou bijvoorbeeld de herintroductie van de Bever in het Hunzedal. Het is natuurlijk geweldig dat wij dit vanuit het Zanen-Bakker Fonds konden steunen, maar het is nog leuker als je ze ook in het gebied tegenkomt. Dat is een bekroning op alle inspanningen die

in de afgelopen jaren voor dat gebied zijn gedaan´. Trots

Het Cultuurfonds was zo´n 15 jaar geleden een van de partners die steun gaven aan het ontwikkelen van de Hunzevisie. Dit onderzoek is nog steeds richtinggevend voor alle projecten die in het Hunzedal worden gerealiseerd en heeft dus veel impact gehad. De visie is zelfs voor de Provincie Drenthe reden geweest om voor het Hunzedal gebiedsgericht beleid te ontwikkelen en het Hunzeproject te starten.Voor Adriana Esmeijer zijn dit soort resultaten belangrijk omdat het laat zien dat het Cultuurfonds echt het verschil kan maken. ´Dat is natuurlijk wel ons streven´, licht de directeur toe.

´Maar we kunnen dat nooit echt goed meten. In het Hunzedal kan dat wel omdat we hier al heel lang projecten steunen. En het resultaat is geweldig. Het aantal natuurgebieden neemt nog steeds toe, bijzondere planten en dieren keren terug en het publiek kan van al dat moois genieten. Als je dat bereikt dan mag je daar best trots op zijn!´. Fonds op Naam

Het Cultuurfonds is een hybride fonds. Dit houdt in dat het kan bestaan dankzij een vermogen en giften van donateurs en andere schenkers. Uit het vermogen dat in het verleden is opgebouwd worden de kantoorkosten betaald.Van elke gift wordt 100% aan het daarvoor bestemde doel besteed. Naast het vermogen is het Cultuurfonds afhankelijk van giften, van donateurs, via de jaarlijkse Anjeractie, van nalatenschappen en van schenkers bijvoorbeeld in de vorm van een CultuurFonds op Naam. Ook is het Cultuurfonds een van de vaste beneficienten van de BankGiro Loterij en de Lotto. ´Een groeiende inkomstenbron zijn de CultuurFondsen op Naam´, vertelt

Prins Bernhard Cultuurfonds al 30 jaar trouwe bondgenoot van Het Drentse Landschap

Interview

al een aantal mooie projecten kunnen steunen. Bijvoorbeeld de versterking van de biotoop van de Boomkikker uit het Van der Ploeg Natuur Fonds of de aankoop en inrichting van het Stroetenveld en verbetering van de groeiplaats van de orchideeënpopulatie uit het Van der Ploeg Natuur Fonds en het Röpcke-Wynia Fonds. Daarnaast hebben we dankzij het Helena Vrucht Fonds en het Ger Jansen Fonds het veenreservaat Dalerpeel kunnen ontwikkelen.

foto: Prins Bernhard Cultuurfonds

Verbreding

Adriana Esmeijer. ´We zijn mede hierdoor in de gelegenheid om zo´n 3.600 projecten per jaar te ondersteunen. Met name voor natuurbehoud bestaat het beschikbare budget voor een groot deel uit CultuurFondsen op Naam. De instellers hebben een specifiek terrein aangegeven waaraan het geld mag worden besteed. Ook voor Drenthe hebben we op deze manier

Het Cultuurfonds zet zich ook in voor het behoud van het culturele erfgoed. De laatste jaren benadert Het Drentse Landschap het fonds ook steeds vaker voor steun op dit gebied. Adriana Esmeijer vindt deze ontwikkeling heel goed aansluiten bij de doelstellingen van het Cultuurfonds. De directeur benoemt wel dat het Cultuurfonds graag ziet dat Het Drentse Landschap zich nadrukkelijk inzet voor de realisering van de Ecologische Hoofdstructuur en Natura 2000. ´Het behoud en de versterking van de natuur en het cultuurlandschap in het algemeen is een doelstelling waarin wij ons zeer wel kunnen vinden. Nederland bestaat immers voor het overgrote deel uit door de mens gecreëerd cultuurlandschap. Zelfs de natuur die wij op dit moment typisch bij het Nederlandse landschap vinden horen, zoals bijvoorbeeld heidevelden, is ooit door de mens gecreëerd. Dan is het logisch dat je ook oog hebt voor de gebouwen waarin onze voorouders hebben geleefd. Deze zijn vaak onlos-

makelijk met dat landschap verbonden. Maar aangezien het Cultuurfonds met name de aankoop en ontwikkeling van natuurgebieden ondersteunt als die tot versterking van de bestaande infrastructuur leidt, zal daar onze eerste focus liggen´. Voorloper

Het Cultuurfonds ziet echter veel kansen voor Het Drentse Landschap als erfgoedorganisatie.Volgens het fonds moet de kennis die nu vooral bestaat op het gebied van het beheren van natuurgebieden, worden uitgebreid naar een totaalconcept van natuur en cultuur, waarbij monumentenzorg en gebouwenbeheer essentiële onderdelen zijn. Het Drentse Landschap is hierin samen met Het Geldersch Landschap voorloper, denkt Adriana Esmeijer. ´Het ensemble van een mooi gebouw in een prachtig landschap zie je bijna nergens zo sterk als in Drenthe. Dat moet de inzet zijn voor de komende jaren. Ervoor zorgen dat de Drentse natuur een van de mooiste van ons land blijft, en waar mogelijk wordt versterkt. Daar wens ik de jubilerende stichting heel veel wijsheid bij toe´.

CultuurFonds op Naam U kunt de bescherming van de Drentse natuur en cultuur steunen door een CultuurFonds op Naam in te stellen. Wilt u daar meer over weten, kijk dan op www.cultuurfonds opnaam.nl U kunt ook rechtstreeks contact opnemen met Maartien Delprat, telefoon 020 52 06 130.

* Drs. S.S. van der Meer is hoofd Communicatie van Stichting Het Drentse Landschap.

Kijk voor meer informatie over drinkwater op www.wmd.nl.

Kwartelkoning in waterwingebied Breevenen Het gaat goed met de Kwartelkoning. Steeds vaker wordt deze Rode lijst vogel gesignaleerd. En dan vooral in Drenthe want hier huist ĂŠĂŠnderde van de Kwartelkoningen van Nederland. Meer Kwartelkoningen dan ooit werden dit jaar geteld in Breevenen, het beekdal van de Drentse Aa en in Eelder- en Peizermaden. Ondanks dat de vereniging SOVON Vogelonderzoek Nederland de tellingen voor 2009 nog niet heeft afgerond en verwerkt, vertoont de stand van de Kwartelkoning nu al een stijgende lijn. SOVON telde in Breevenen maar liefst zeven roepende mannetjes oftewel broedterritoria. In totaal werden in Drenthe 55 broedterritoria geteld. De landelijke tellingen zijn nog niet afgerond, maar vogeltellers van SOVON verwachten dat de landelijke teller op 170 broedterritoria komt te staan.

foto: Derek Middleton/FLPA / Foto Natura

Dat de Kwartelkoning het zo goed doet in Breevenen heeft te maken met de grootte van het gebied en het maaibeheer. Pas na het einde van het broedseizoen, na 15 augustus, wordt er gemaaid. Moet onverhoopt toch vaker worden gemaaid dan gebeurt dat selectief en worden broedplaatsen gemeden. Dat 2009 tot nu toe een nat jaar is geweest, heeft ook aan de groeiende kwartelkoningstand in Breevenen bijgedragen.

In de waterwingebieden streven we naar een zo goed mogelijke balans tussen het winnen van water, de ontwikkeling van natuur en landschap en ruimte voor bezoekers om te genieten. De WMD heeft inmiddels de hoogste gradatie in duurzaam terreinbeheer van de Stichting Milieukeur. Als eerste bedrijf in Noord-Nederland mogen wij het Milieukeurmerk Goud voeren.

Een eindje om met Het Drentse Landschap

Bertus Boivin

Wandelroute

foto: Bertil Zoer

Het Asserbos en de oude Asser begraafplaatsen

Het Asserbos Toegegeven, Assenaren zijn mogelijk een beetje chauvinistisch... Maar als ze zeggen dat ze in Assen het mooiste stadsbos van Nederland hebben, moet je van goeden huize komen om ze dat uit het hoofd te praten. Zelfs als Assenaren beweren dat ze het oudste bos van Nederland hebben, is daar eigenlijk maar weinig tegen in te brengen. Een bos met een geschiedenis die regelrecht teruggaat naar de middeleeuwen. Oordeel vandaag zelf: het Asserbos is een oase van rust en een prachtig stukje natuur op slechts enkele minuten afstand van de drukke Asser binnenstad. De wandeling brengt u langs de mooiste lanen en paadjes van het 100 hectare grote Asserbos. Onderweg krijgt u ook de gelegenheid om een kijkje te nemen op de drie oudste Asser begraafplaatsen aan de randen van het bos. Neem vooral de tijd. Er is heel veel te zien onderweg!

Start

15 5

7 9 8

12 2 Voorbij de begraafplaats even rechtdoor lopen en dan schuin rechts het bospad Sportlaan in. De weg oversteken. Dit is het meest noordelijke deel van het sterrenbos. Deze Nieuwe Plantagie werd in de periode 17601784 aangelegd op de plaats van een drietal boerenerven. Deze erven waren halverwege de zeventiende eeuw ontgonnen in het voormalige kloosterbos. Al snel bleek de grond nauwelijks geschikt voor landbouw. Het nieuwe Asserbos kreeg lange rechte lanen die elkaar op drie plaatsen stervormig kruisten.Verderop tijdens de wandeling is dat op de Zevenster het mooist te zien. Langs de lanen kwamen eiken en beuken te staan. In de plantvakken werd voornamelijk naaldhout aangeplant dat om de zoveel jaar ‘geoogst’ werd.

rca 1905

Situatie ci

foto: Bertus Boivin

1 Loop de Kerkhofslaan in. U kunt een kijkje nemen op de Noorderbegraafplaats. De Noorderbegraafplaats werd in 1823 in gebruik genomen als alternatief voor de oude begraafplaats binnen de singels. De keuze om voor de begraafplaats een stukje Asserbos te kappen viel het zuinige gemeentebestuur destijds waarschijnlijk niet al te zwaar. De gemeente was toch al eigenaar van het bos en het bos was zo groot... Een wandeling over de begraafplaats is een tocht door de negentiende-eeuwse geschiedenis van Drenthe. Op de monumentale grafzerken meteen rechts staan bekende Drentse en Asser namen als Collard,Van der Feltz, Gratama,Van Gorcum, Hofstede, Nassau en Smeenge. Ook Hartogh Heijs van Zouteveen ligt hier begraven. Rechts achterop het kerkhof vindt u enkele bijzondere gietijzeren grafmonumenten, zoals het neogotische monument van de familie Brumsteede, een werkstuk van de Asser IJzergieterij.

Het Asserbos Lengte route 7 km.

GPS-coördinaten startpunt N 52o 59I 36.35II - O 06o 33I 05.58II

3 Neem bij de kruising van lanen schuin links het bospad tussen twee paaltjes met witte kop. Aan het eind van het paadje gaat u rechtsaf en vervolgens op de kruising linksaf. Langs dit pad is goed te zien dat eiken en beuken totaal verschillend met hun omgeving omgaan. Beuken hebben zo’n dicht bladerdak dat de zon hier een groot deel van het jaar de bosbodem niet bereikt waardoor er niets onder beuken groeit. Eiken stellen zich iets socialer op ten aanzien van hun medebosbewoners, zoals u rechts van het pad ziet. Een deel van de bomen in dit deel van het bos stamt nog uit de tijd van de aanleg van de Nieuwe Plantagie en zal dus meer dan 200 jaar oud zijn.

Benodigde tijd 2½ à 3 uur.

Honden Toegestaan mits aangelijnd, niet toegestaan op de begraafplaatsen. Een deel van het bos is met bordjes aangegeven als ‘uitrenplek’, hier mogen de honden los lopen.

Collectie: Bertus Boivin

Startpunt Parkeerplaatsje begin Kerkhofslaan bij Vaart ZZ (Vanuit centrum: vóór de nieuwe Witterbrug linksaf bij brievenbus; richting centrum: na de brug rechtsaf bij brievenbus.) Alternatief startpunt: parkeerplaats bij Nieuwe Vijver (punt 13 in de route).

Openbaar vervoer NS-station Assen. Zie www.9292ov.nl of bel (0900) 9292. (Vanaf het station ruim 1 km naar punt 5 in de route.)

foto: Bertil Zoer

Begaanbaarheid paden Goed te belopen in alle jaargetijden.

4 Over het witte bruggetje slaat u linksaf. Het pad volgt de Bosbeek. Vervolgens gaat u bij de dam met duiker rechtsaf. Aan de overkant van de Bosbeek komt u in het oudste deel van het Asserbos. In elk geval sinds in de dertiende eeuw het Asser klooster gebouwd werd, heeft hier altijd bos gestaan. Waarschijnlijk is het bos nog veel ouder. Het hoort zonder twijfel tot de oudste bossen van Nederland. Dit deel van het Asserbos is een prachtig voorbeeld van een oud eiken-hulstbos. De aanwezigheid van Hulst is altijd het bewijs dat er sprake is van een oude, een beetje zure en leemachtige bosbodem. Hogere ‘hulstbomen’ dan hier in het oude Asserbos zult u elders vrijwel niet aantreffen.

5 Hou hierna op de driesprong rechts aan. De twee boslanen oversteken naar het bospaadje. Rechtdoor het pad volgend komt u bij de Oude Vijver uit. Ga daar rechtsaf. 6 Neem bij de Oude Vijver het eerste pad rechts en ga meteen linksaf het bruggetje over. Vervolgens linksaf de dijk rond de oude ijsbaan volgen en rechtdoor het bos in lopen. De grote open vlakte langs de oever van de Bosbeek is vroeger in gebruik geweest als ijsbaan van de IJsvereniging Voorwaarts. Een aantal jaren geleden zijn er poeltjes uitgegraven voor kikkers en salamanders. In strenge winters wordt hier in de beschutting van het Asserbos nog steeds volop geschaatst. 7 Ga aan het eind van het pad linksaf. Vlak voor de doorgaande weg neemt u het smalle bospad naar rechts. Het bos waar u nu loopt, hoort niet bij het eigenlijke Asserbos. De lanenstructuur wijkt duidelijk af van de stervormige structuur van de Nieuwe Plantagie. Dit deel van het bos werd in 1789 door ontvanger-generaal Jan Haak Oosting aangelegd als landgoed De Eerste Steen. Dit jaartal staat nog steeds op de boswachterswoning aan de Beilerstraat. Het landhuis aan uw linkerhand werd pas in 1907 gebouwd. Bij De Eerste Steen horen ook de grote duiventil en de theekoepel aan de overkant van de Beilerstraat.

Het Asserbos

9 Op de volgende kruising van rechte lanen gaat u linksaf. U komt uit op de Zevenster, het hart van het achttiende-eeuwse sterrenbos. 10 Neem op de Zevenster aan de overkant van de verharde weg de meest linkse rechte laan. Deze brengt u naar een oud klinkerweggetje. Aan de overkant volgt u het fietspad. 11 Na het bruggetje steekt u via de oversteekplaatsen eerst de Europaweg en daarna linksaf de oprit van de A28 over. Vervolgens brengt het pad rechtsaf u naar de Joodse begraafplaats. (Het hek is altijd gesloten.) De Joodse begraafplaats stamt uit 1778 en is daarmee de oudste van de Asser begraafplaatsen. De Asser joden kregen de beschikking over een stukje grond achterop het eenzame Twijfelveld om hun doden te begraven. Op het grote witte monument staan zo’n 500 namen van Asser joden die na de Tweede

De Grondlegger van dit Bosch Na de reformatie werd het Asserbos eigendom van de Landschap Drenthe. Na een mislukt ontginningsavontuur ten westen van de Bosbeek besloot het landschapsbestuur het gebied weer met bos in te planten. Uiteindelijk zou hout toch het meest opbrengen, bedachten de toenmalige provinciebestuurders. Het was de pas benoemde ‘landschapsklerk’ Wolter Hendrik Hofstede (17251796) die in 1760 opdracht kreeg om een ontwerp voor een Nieuwe Plantagie te maken. Dat hij er een sterrenbos van maakte, was in die tijd niet meer dan logisch. Het was de baroktijd waarin alles in het teken stond van symmetrie en strakke lijnen. Dezelfde Hofstede zou zich een paar jaar later voor zijn werkgever verdienstelijk maken als de grote man bij de aanleg van de in 1771 geopende Drentsche Hoofdvaart. (De steen met de plaquette van Wolter Hendrik Hofstede staat vlakbij de parkeerplaats van de Nieuwe Vijver.)

Wereldoorlog niet terugkeerden uit Duitsland. Het kleine monument links ervan gedenkt 175 gevangenen die in het Kamp Westerbork stierven en hier begraven werden. Op hun graven vlakbij het hek staan slechts genummerde paaltjes. 11 Terug bij punt 11 slaat u vóór het bruggetje linksaf en loopt u de bosweide op. Vervolgens gaat u op de driesprong rechtsaf. Neem na het bruggetje linksaf het pad langs de beek. U loopt langs de Stadsbroekloop die net als de Bosbeek uiteindelijk in het Anreeperdiep uitkomt en daarmee deel uitmaakt van het stroomgebied van de Drentse Aa. Het Stadsbroek is het drassige land ten westen van het Asserbos. 12 Het pad komt uit op het klinkerweggetje. Aan de overkant neemt u het rechterpad. Vervolgens moet u op de kruising linksaf. Op de viersprong neemt u de laan rechtdoor. U loopt weer op de Sportlaan. (Aan het andere eind van deze laan - één kilometer verderop - bent u de wandeling vanaf de Kerkhofslaan begonnen.) 13 U komt bij de ‘berg’ van de Nieuwe Vijver. Ga daar links van de berg naar de vijver en dan linksom de vijver volgen. U komt langs kinderboerderij en theehuis De Hofstede. Volg het pad langs de afrastering van de kinderboerderij naar de bosrand. Daar slaat u rechtsaf. De weg oversteken. In de negentiende eeuw heeft het Asser gemeentebestuur het een en ander gedaan om het Asserbos aantrekkelijk te maken voor de Asser bevolking. Zo liet de gemeente in 1836 de Oude

foto: Bertus Boivin

8 Aan het eind van het paadje loopt u een stukje rechtdoor om een kijkje op de Zuiderbegraafplaats te nemen. Terug op dit punt volgt u de gracht langs het kerkhof. Vervolgens neemt u schuin rechts de Vleugellaan. De Zuiderbegraafplaats werd in 1892 aangelegd naar een ontwerp van tuinarchitect J.Vroom in Engelse landschapsstijl. Een deel van de coniferen en andere sierstruiken is intussen uitgegroeid tot enorme bomen en struwelen. In de eerste helft van de twintigste eeuw werd de begraafplaats twee keer met een nieuw gedeelte in westelijke richting uitgebreid. Het baarhuisje is onlangs gerestaureerd.

Vijver aanleggen. In 1895 groeven Asser werklozen deze Nieuwe Vijver. Ze moesten immers werken voor hun uitkering. 14 Neem het eerste bospad schuin naar rechts en vervolgens de eerste weg rechts. De weg oversteken.

15 Aan het eind van de laan gaat u linksaf een smal eikenlaantje in. Aan het eind ervan gaat u rechtsaf. Doorlopen tot het eind en u bent weer op de Kerkhofslaan. Ga daar linksaf terug naar het startpunt.

Foto Jaap Beuker

Het graf van Darwins ambassadeur

Of hij ingestemd zou hebben met het eerbetoon zullen we nooit weten, maar het Darwinjaar leek ons een goede aanleiding om het sterk onderkomen graf van atheïst Hermannus Hartogh Heijs van Zouteveen in oude staat te herstellen. Deze darwinist van het eerste uur werd in 1891 op de Noorderbegraafplaats in Assen begraven, op een afstand van nog geen tien minuten lopen van villa Oakland, het huis dat hij in 1878 aan de Beilerstraat liet bouwen en waarvan de naam verwijst naar zijn korte en mislukte Amerikaans avontuur in 1872 – het stichten van een landbouwkolonie van Nederlandse boeren in Californië.

Jaap Beuker en Wijnand van der Sanden*

Hermannus Hartogh Heijs van Zouteveen, in 1841 te Delft geboren, mag zeker tot de belangrijkste Assenaren gerekend worden, al zullen maar weinig inwoners weten wie deze tomeloos energieke man was en waar zijn belangrijkheid nu precies in schuilt. In diverse tijdschriften – de Nieuwe Drentse Volksalmanak (1992), het Asser Historisch Tijdschrift (2009) en Levend Verleden (2008 en 2009), het tijdschrift van historische vereniging De Smilde, is aandacht aan zijn leven en werken besteed, en zelfs in de onlangs verschenen De canon van Drenthe ontbreekt hij niet. Reden genoeg om dat niet dunnetjes over te doen, maar één detail te belichten dat nooit veel aandacht kreeg: zijn laatste rustplaats. Dat doen we niet zonder de bijzondere relatie te belichten die deze

Foto Jaap Beuker

tweemaal gepromoveerde, in 1873 naar Assen verhuisde wetenschapper met Darwin onderhield. Zijn darwinistische sympathieën en zijn openlijk beleden atheïsme - waarmee hij zich als een 19de-eeuwse Richard Dawkins ontpopte - hebben zijn loopbaan ingrijpend beïnvloed. Het kostte hem aan het eind van de jaren zestig een hoogleraarschap in de Natuurlijke Historie aan de Leidse universiteit en in 1881 het raadslidmaatschap in Assen. Contacten met Darwin

In zijn tweede dissertatie (1866) ging Hartogh Heijs van Zouteveen onder meer in op de visie van Linnaeus dat soorten vanaf de schepping onveranderd gebleven waren. Hij zag dit als een onjuiste gedachte. Daaruit blijkt dat hij zich achter Darwins in 1859

verschenen werk ‘On the Origin of Species’ schaarde, waarin het evolutieproces centraal staat.Vanaf 1866 correspondeerde Hartogh Heijs met Darwin en vanaf 1870 wijdde hij zich steeds meer aan het bekendmaken van het darwinisme bij het grote publiek. Hij was daarin zo vooruitstrevend dat hij meermalen botste met de gevestigde orde. Vanaf 1870 werkte Hartogh Heijs aan de vertaling van Darwins ‘The Descent of Man’. Hij vertaalde de delen die de auteur hem stuurde en voorzag ze van commentaar. Darwin maakte daar gebruik van, zowel bij de eerste uitgave als bij de herdruk. De Engelse en Nederlandse versie van het boek verschenen in 1871 vrijwel tegelijkertijd. In 1873 zag de Nederlandse vertaling van Darwins ‘Expressions of

the Emotions in Man and Animals’ het licht, ook nu weer van de hand van Hartogh Heijs. Zijn Opus magnum op het gebied van Darwins werken leverde Hartogh Heijs echter aan het eind van zijn leven met het zesdelige werk ‘Darwin’s biologische meesterwerken’ dat in 1890-1891 verscheen. Hij werkte hierbij samen met T.C. Winkler. Zonder enige overdrijving kunnen we stellen dat Hartogh Heijs zo’n gedreven ambassadeur was voor de ideeën van Darwin dat het vooral aan hem te danken is dat de nieuwe inzichten in ons land snel werden verspreid en geaccepteerd. Het graf

Aan het graf van Hartogh Heijs van Zouteveen is niet te zien dat hier een invloedrijk man begraven ligt

Cultuurhistorie

Het gerestaureerde graf van Hartogh Heijs van Zouteveen. De betonnen plaat waarop de roef rust bevindt zich onder het maaiveld.

❧

Darwinjaar Op 12 februari 2009 is het 200 jaar geleden dat Charles Darwin (1809-1882) werd geboren. Hij was de eerste die geologische veranderingen van de aarde koppelde aan de evolutionaire veranderingen van het leven. Daarbij beschreef hij als eerste het mechanisme waarmee het leven (soorten) zich aanpaste aan veranderende omstandigheden: de evolutietheorie. Hij was daarmee (één van) de eerste geo-biologen. Anderhalve eeuw na het verschijnen van zijn baanbrekende boek “Over het Ontstaan van Soorten”, is de evolutietheorie nog steeds de krachtigste verklaring voor de ontwikkeling van het leven op aarde. Wereldwijd en dus ook in Nederland wordt dit gevierd. Meer informatie over Darwin vindt u op www.darwinjaar2009.nl

van Bureau Funeraire Adviezen uit Amsterdam over de te volgen werkwijze. Zijn suggesties en advies om vooral terughoudend te herstellen, werden door ons opgevolgd en opgenomen in het plan van aanpak. De Gemeente Assen omarmde het idee en wilde de restauratie financieren, op voorwaarde dat wij ons zouden inspannen om eventuele rechthebbenden op te sporen om deze om toestemming te vragen. Omdat naspeuringen naar levende nazaten - Hermannus en zijn vrouw Maria Elizabeth van der Veen hadden vijf kinderen - zonder resultaat bleven, kon het graf zonder juridische problemen op naam van de Gemeente Assen worden overgeschreven en het restauratieplan ten uitvoer worden gebracht. De grafsteen werd met stoom onder hoge druk zo goed mogelijk schoongespoten. Helemaal terug naar de uitgangssituatie was onhaalbaar omdat het oppervlak van de steen in het verleden met een algendoder behandeld is zonder verdere reiniging; de steen komt daarom nooit meer van zijn gevlekte uiterlijk af. De roef is meegenomen naar de werkplaats van de steenhouwer en daar op een betonnen fundament opgemetseld; hierbij is gebruik gemaakt van mortel.Vervolgens is de betonnen plaat met roef teruggeplaatst, waarbij de betonnen plaat tot onder het maaiveld werd ingegraven. In de roef zijn pilaartjes van kunststof geplaatst om de grafsteen te stutten. De beide delen van de grafsteen zijn niet gelijmd maar koud tegen elkaar aan gelegd. Het graf, dat in de directe omgeving van graven van zijn schoonfamilie ligt, oogt weer fatsoen-

lijk en maakt zeker geen overdreven gerestaureerde indruk. Dat laatste past geheel in de opzet van het herstelplan en past ook in het beeld van de Noorderbegraafplaats. Fossielen

Na het schoonmaken van de grafsteen werden diverse fossielen zichtbaar, waarbij vooral enkele koralen en een 7 cm grote gastropode (slak) opvallen. Rond 350 miljoen jaar geleden leefden ze op de zeebodem in het gebied waar nu in België de Ourthe stroomt. De aanwezigheid van fossielen op de grafsteen van Darwins ambassadeur in Nederland is meer dan passend. Die wetenschap zou Hartogh Heijs ongetwijfeld deugd gedaan hebben. Zijn villa Oakland, sinds 1995 een rijksmonument, heeft inmiddels al weer een nieuwe eigenaar. Op dit moment krijgt het huis aan de Beilerstraat 41 een opknapbeurt.Van de tuin waarin verschillende uit verre streken geïmporteerde planten en bomen stonden, is helaas weinig over maar gelukkig is de eerste steen, gelegd door Hartogh Heijs op 12 maart 1878, nog altijd zichtbaar in de achtergevel.

Foto Jaap Beuker

(hij schreef zelf ook wetenschappelijke verhandelingen, was courantier, oprichter van de nog altijd bestaande Nieuwe Drentse Volksalmanak, bestuurslid van het Provinciaal Museum van Oudheden, redacteur van Isis en De Fondsenmarkt –Financieel Weekblad, vervener/ontginner en bestierde een effectenkantoor in Groningen). De in tweeën gebroken grafsteen van Belgische hardsteen die rust op een bakstenen roef vermeldt slechts ‘Dr. H. Hartogh Heys van Zouteveen. Geb. te Delft 12 Februari 1841. Overl. te Assen 1 Juni 1891’. De wens om het haveloos ogende graf te restaureren werd voorgelegd aan mevr. I. Roelfs en J. Martin van de Gemeente Assen. Ondertussen was ook al advies ingewonnen bij drs. L. Bok

Een fossiele gastropode in de grafsteen.

* J.R. Beuker is conservator archeologie en hoofd Facilitaire Zaken bij het Drents Museum. * Dr. W.A.B. van der Sanden is als provinciaal archeoloog verbonden aan Drents Plateau.

Fauna

De IJsvogel Jelle Harder*

IJsvogels zijn tot de verbeelding sprekende vogels. Wie voor het eerst een IJsvogel ziet kan zijn ogen niet geloven en denkt dat het een ontsnapte tropische vogel is. Dat kan ook haast niet anders met die felle kobaltblauwe veren op de kop, rug, staart en bovenvleugels. Maar ook door de contrasterende roestbruine borst en onderkant van de vleugels. Een stevige snavel en vuurrode korte pootjes maken de IJsvogel compleet. Wat is er zoal te vertellen over deze bijzondere vogelsoort? Anders dan zijn naam doet vermoeden, moet de IJsvogel niets van strenge winters hebben. Als standvogel hebben ze het bij strenge vorst zwaar in ons land. Het stapelvoedsel, vis, is dan gedurende lange tijd onbereikbaar onder een dikke laag ijs. Tijdens strenge winters krijgt de populatie gevoelige klappen. Een verlies van 80-95% is dan geen uitzondering. Zulke grote verliezen waren er tijdens de strenge winters van 1995/96 en 1996/97. Het aantal IJsvogels daalde daardoor landelijk van circa 400 paar in 1995 naar 35-50 paar in 1997. Gelukkig kunnen IJsvogels weer snel herstellen van zo’n klap mits er geen lange winters zijn. En die winters bleven uit zodat vier jaar later in 2001 er opnieuw ongeveer

400 paar IJsvogels werden vastgesteld. Door nog meer zachte winters was er in 2008 een record aantal IJsvogels. Het voorlopige aantal voor dat jaar is door SOVON Vogelonderzoek Nederland bepaald op 900-1050 paar. Een aantal dat niet eerder in ons land is vastgesteld! Na al die succesvolle jaren kregen we in 2008/09 weer eens een behoorlijk koude en lange winter met veel ijs.Veel IJsvogels overleefden dat niet. Dat was goed merkbaar in het afgelopen broedseizoen. Er is een achteruitgang geconstateerd van circa 60%. Gelukkig voor de IJsvogels was 2009 wel een broedseizoen waarin de meeste paartjes twee broedsels grootbrachten en een aantal zelfs drie. Dat geeft weer hoop op een goede toekomst.

Veel soorten

Verspreid over de hele wereld komen er wel 87 soorten IJsvogels voor. In ons land en in vrijwel geheel Europa hebben we maar met één soort te maken, Alcedo atthis, zoals zijn Latijnse naam luidt. Slechts aan de oostkant van ons werelddeel bij Turkije en Griekenland wordt ook de Bonte ijsvogel waargenomen. Opvallend is dat alle IJsvogels ter wereld direct als een IJsvogel herkenbaar zijn. Het silhouet is bij allemaal hetzelfde: gedrongen vogel met forse snavel en korte staart. Onze IJsvogel is met zijn lengte van 16-17 cm ongeveer zo groot als een Spreeuw en daarmee een middenmoter. De Dwergijsvogel bijvoorbeeld is zo groot als een Pimpelmees en de Reuzenijsvogel heeft zelfs de grootte van een Zwarte kraai. IJsvogels worden in Drenthe niet in grote aantallen aangetroffen, niet als broedvogel en niet als wintervogel. De wintervogels verblijven meestal in noord, midden en zuidwest Drenthe en hierbij gaat het dan in totaal om 1-5 IJsvogels per gebied. Per winter werden bij elkaar opgeteld nooit meer dan 13 IJsvogels geteld (Wintervogels in Drenthe, 2001). Uit recente telgegevens van SOVON Vogelonderzoek Nederland blijkt dat er weer meer IJsvogels als broedvogel zijn vastgesteld. Zo was het aantal

Een schaarse broedvogel in Drenthe

Fauna

paartjes in 2005: 8, in 2006: 8, in 2007: 18 en als voorlopig aantal voor het topjaar 2008 opnieuw 18 paar.Volgens Arend van Dijk, kenner van de vogels in Drenthe en werkzaam bij SOVON, is de provincie de laatste jaren echter onvolledig onderzocht op IJsvogels. Na wat onderzoek van zijn kant komt hij voor de laatste jaren op een schatting van (minimaal) 25-50 paar uit. Als broedgebieden noemt hij vooral Zuidwest-Drenthe en het Drentse Aa-gebied. Broedplaatsen

IJsvogels zijn afhankelijk van voldoende (kleine) vis en waterinsecten, maar óók van geschikte broedplaatsen. Dat zijn steile oeverwanden of stevige wortelkluiten van omgevallen bomen, waarin zij een nestgang graven. In de broedperiode, van maart tot augustus, zien we de volwassen IJsvogels bijna

uitsluitend in de omgeving van hun nestplaatsen.Vanaf half mei zwerven de eerste jongen uit. Zij worden na enkele dagen door de ouders het broedgebied uitgejaagd. Die ouders zijn dan alweer bezig met hun tweede broedsel en beschouwen de jongen al snel als concurrenten en hebben er geen behoefte aan ze nog langer te voeren. De jongen moeten zelf leren vissen en een nieuw gebied gaan bezetten. IJsvogelmannetjes proberen het hele jaar door hun territorium bezet te houden. De meeste jongen en ook vrouwtjes daarentegen trekken tegen de winter zuidwaarts richting België en Frankrijk.Vanuit oostelijke en noordelijke streken komen er dan bij ons juist weer IJsvogels hierheen. Meestal verdwijnen die buitenlandse IJsvogels weer aan het begin van het volgende broedseizoen. De reden hiervoor is onder andere dat geschikte nestgelegenheid ontbreekt. Er zijn

bijvoorbeeld onvoldoende kale, steile oeverdelen of wortelkluiten waarin de IJsvogels een nestgang kunnen graven. Kortom, er is wel voedsel, maar geen nestgelegenheid. Met een beetje inspanning zijn er echter soms gemakkelijk ijsvogelbroedplaatsen te maken. Dat kan bijvoorbeeld door op een geschikte plaats een stukje oever recht af te steken met een schep. In de steile en onbegroeide oever kunnen IJsvogels dan een nestgang graven. Een speciale instructie DVD die hiervoor gemaakt is, laat de verschillende mogelijkheden zien (zie www.vwggooi.nl/vereniging/ publicaties). Door de IJsvogelwerkgroep Gooi en Vechtstreek zijn de afgelopen jaren veel ijsvogelwanden gemaakt op meer dan 80 terreinen. Jaarlijks broedt nu op 50-75 % van die terreinen een paartje IJsvogels. Het zou aan te bevelen zijn in de provincie Drenthe na te gaan waar de broedsituatie voor IJsvogels te verbeteren valt. Met name voor lokale vrijwilligers is het een dankbare klus nieuwe broedwanden te maken en te zien dat de IJsvogels er gebruik van maken.

Lezing Op dinsdag 2 februari 2010 om 19.30 uur geeft Jelle Harder een lezing over IJsvogels. Zie voor meer informatie pagina 13.

*J. Harder werkt bij Landschap Noord-Holland als projectleider soortenbeheer. In zijn vrije tijd is hij de coördinator van de IJsvogelwerkgroep Gooi en Vechtstreek.Voor Vogelbescherming Nederland was hij in 2008 en 2009 de webloghouder voor de IJsvogel bij de site ‘Beleef de Lente’.

foto:Johan Vos

Cultureel erfgoed

Een van de best bewaarde geheimen van Orvelte is het atelier van de vermaarde graficus Toon Wegner (1926). Al vanaf het begin van de zeventiger jaren van de vorige eeuw werkt hij als vrije kunstenaar in zijn eigen grafische werkcentrum aan de Schoolstraat 3 in Orvelte. Onder de vele prijzen die hij gedurende zijn lange leven kreeg, hoort onder andere de Culturele Prijs van Drenthe die hij in 1995 mocht ontvangen. Stichting Grafisch Erfgoed koesterde al lang een wens om vlakbij het atelier een proeflokaal te realiseren waar het werk van Toon Wegner kan worden voortgezet. Deze zomer ging deze wens in vervulling en kon een nieuwe grafische werkplaats in gebruik worden genomen. Eric van der Bilt*

Het grafisch proeflokaal in Orvelte titel Mobiel Industrieel Erfgoed van het Rijk meegekregen. Al vanaf 1970 ontstonden de eerste ideeĂŤn om in Orvelte een grafisch werkcentrum op te richten. Een streven dat maar moeizaam van de grond kwam. In 2000 benaderden Stichting Prograph en Toon Wegner onze stichting met het verzoek om hen bij de realisatie van dit centrum bij te staan.

Het Drentse Landschap reageerde positief vanuit de mogelijkheid om een nieuw cultuurtoeristisch perspectief in Orvelte te realiseren. Immers, de combinatie van kunst en cultuur in de ambachtelijke context van Orvelte is een verrijking voor het toeristischrecreatieve product van het dorp en voor Drenthe. Bovendien vindt Het Drentse Landschap dat kunstuitingen een positieve bijdrage kunnen leveren aan het op een andere manier beleven van landschap en cultuurhistorische objecten. Stichting Grafisch Erfgoed

foto: Hanna Schipper

Toon Wegner maakt niet alleen tot de dag van vandaag prachtig grafisch werk, hij is tevens eigenaar van een buitengewoon waardevolle verzameling grafische apparatuur. Daarbij moet u denken aan allerhande persen, bindapparatuur en andere apparaten die nodig zijn voor het volledige grafische traject. De waarde van dit type erfgoed wordt ook nationaal erkend en heeft zelfs de

Een aantal kunstliefhebbers richtte voor de realisatie van het grafisch proeflokaal een nieuwe stichting op: de Stichting Grafisch Erfgoed. Belangrijkste doelstelling van deze stichting is het behoud en beheer en zo mogelijk uitbreiding van de grote collectie drukpersen en andere apparatuur. Ten tweede wil ze de apparatuur in bedrijf houden en ervoor zorgen dat de benodigde vakkennis niet verloren gaat. Grafische technieken moeten immers beoefend worden.Verder wil de stichting de kennis over grafische technieken aan derden doorgeven. Niet alleen aan kunstenaars maar ook aan

Cultureel erfgoed

Steenuilen. Litho van Lidwien Chorus uit Orvelte

andere geïnteresseerden. Door de techniek is grafiek voor een breed publiek aantrekkelijk en betaalbaar. Het architectenbureau B+O uit Meppel werd in 2002 gevraagd een ontwerp te maken voor het nieuw te bouwen grafisch proeflokaal. De plek waar het proeflokaal zou moeten komen lag in de tuin van Toon Wegner, tegen de melkfabriek aan. De plek werd bepaald met steun van de Gemeente Midden-Drenthe en met instemming van de mensen in Orvelte. Vanuit Het Drentse Landschap werd als eis gesteld dat het gebouw moest passen binnen de bouwkundige traditie van Orvelte. Niet dat er letterlijk één of andere schuur moest worden gekopieerd, maar wel dat vorm, materiaalgebruik en positionering zoveel mogelijk in harmonie met de omgeving moesten zijn. B+O is daar naar onze mening in geslaagd. Traditioneel en toch eigentijds

Het is duidelijk dat het grafisch proeflokaal een nieuw gebouw is. Toch past het wonderwel in de omgeving. Donkere Hollandse pannen, onbehandeld en ruw bezaagd eikenhout, glas en een bestrating met waaltjes. Het is een prachtige en lichte ruimte geworden

met een totale werkoppervlakte van 260 m2. Waar gewerkt, geëxposeerd, verkocht en onderwezen kan worden. Binnen is het heel functioneel en onderhoudsarm. Met metalen spanten, een afgewerkte betonvloer, een simpel houten plafond en met profielwanden. Een onopvallend gebouw ondanks het niet geringe grondoppervlak van 19,5 x 9,5 meter en de hoogte van 7,5 meter. Het viel niet mee om de bouw van het proeflokaal financieel rond te krijgen. Ondanks het feit dat iedereen de betekenis van dit initiatief voor cultureel Drenthe zag, was de financiering een hele klus. Het was dan ook geen gering bedrag dat bijeengebracht moest worden, zo’n 3 ton. Grote dank past de Provincie Drenthe die zowel met eigen middelen als via Leader+ in totaal € 135.000,-- bijdroeg. Ook de Gemeente Midden-Drenthe, Nationale Postcode Loterij, het VSBfonds en Het Drentse Landschap zelf droegen substantieel bij. Begin 2008 kon na 8 jaar voorbereiding de schop de grond in. Bouwbedrijf Geerts uit Zeijen was de laagste inschrijver en eind 2008 werd het project keurig opgeleverd.Vanaf de zomer van 2009 is Orvelte weer een

attractie rijker. De Stichting Grafisch Erfgoed is verantwoordelijk voor de exploitatie. Er zijn inmiddels tal van internationale contacten waarbij die met het Duitse Leer wel heel bijzonder zijn. Men heeft al een aantal gezamenlijke exposities en prachtige boeken over grafiek gerealiseerd. In het proeflokaal zullen de verschillende persen gebruiksklaar opgesteld staan. Het is de bedoeling dat er workshops en tentoonstellingen worden georganiseerd en dat de bezoekers er ook grafiek kunnen kopen. Daarnaast zal er nadrukkelijk ingezet worden op het ontwikkelen van educatieve projecten met onderwijsinstellingen en regionale kunstinstellingen. Alles met als doel om de oude grafische kunsten levend te houden.

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur van Stichting Het Drentse Landschap.

Fauna

foto: Willem Kolvoort

Grote rovers in Drentse wateren Gijs van Dijk*

In de meeste vennen, meren, poelen en sloten zijn ze wel te vinden, de waterroofkevers. Een bij veel mensen wel bekende waterroofkever is de Geelgerande waterroofkever of Geelgerande watertor. Deze wordt zo nu en dan wel in vijvers aangetroffen of klapt tegen de ruit van de auto. Maar wat minder bekend is, is dat er meerdere soorten van deze grote rovers in de Drentse wateren rondzwemmen waaronder enkele zeer zeldzame en grote soorten.

Mooie planten, vogels, vlinders en libellen worden vaak door de passerende wandelaar met bewondering aanschouwd. Ook trekken vaak de in het landschap aanwezige waterpartijen de aandacht. Maar wat er zich onder de waterspiegel afspeelt is voor de voorbijganger een raadsel. Zo ook de waterroofkevers. Deze onderwaterwereld herbergt echter een zeer rijk en divers insectenleven. In nagenoeg elk plasje, slootje en vennetje leven kevers, wantsen, wormen, slakken, kokerjuffers, mijten, bloedzuigers en larven van libellen, muggen, dazen en vliegen. Kortom een heel ecosysteem op zichzelf. Bovenaan in deze voedselketen staan de onderwaterpredatoren zoals de waterroofkevers, libellenlarven en wantsen.

Fauna

Waterroofkevers zijn tot vier centimeter grote kevers die achter allerlei kleinere waterinsecten aan jagen. De afgelopen jaren is er in Drenthe naar aanleiding van de ontdekking van een zeer zeldzame waterroofkever veel onderzoek gedaan naar het voorkomen van deze grote waterinsecten. Levenscyclus

In Nederland zijn er zeven geelgerande waterroofkeversoorten met een lengte van 2 cm tot wel 4 cm. De kevers komen in de lente als larf uit hun, aan een plant vastgeplakte, ei gekropen. De keverlarf heeft een wormachtig lichaam met vooraan zes poten en een kop met twee grote kaken. De larf is vaak nog groter dan de uiteindelijk volwassen waterkever. Deze larven proberen zo snel mogelijk een zo groot mogelijke hoeveelheid waterinsecten naar binnen te werken en groeien dan ook razend snel. Na enkele weken zijn buikje rond gegeten te hebben, kruipt de larf de oever op en graaft hij zich zelf een gat waarin hij zich in enkele weken verpopt tot een waterkever. De kever kruipt dan uit zijn hol en vliegt naar het water. Tijdens vluchten, die ze vaak â&#x20AC;&#x2122;s nachts ondernemen, kunnen de kevers wel eens op een dak van een auto knallen. De reflectie van een autodak kan namelijk door de ogen van een kever overeenkomsten vertonen met dat van water. Eenmaal in het water jaagt de kever achter waterinsecten aan maar knaagt ook aan dode kikkers en vissen. Tussen mannetjes en vrouwtjes waterroofkevers zijn duidelijke verschillen.Vrouwtjes hebben ribbels op hun rug zodat mannetjes het

vrouwtje beter kunnen vasthouden tijdens de paring. De mannetjes daarentegen hebben tientallen zuignapjes aan de onderkant van hun poten om zich goed te kunnen bevestigen aan de rug van het vrouwtje gedurende de paring. Na de paring in de herfst kunnen de vrouwtjes de eitjes afzetten en kan de hele levenscyclus de volgende lente weer van voren af aan beginnen.

vennen van de stichting onderzocht op het voorkomen van waterroofkevers. Inmiddels is de zeer zeldzame Brede geelgerande waterroofkever op vier plekken gevonden in Drenthe. Naast deze zeldzame soort zijn ook heel veel andere waterroofkevers gevangen. Dit heeft zeer waardevolle informatie opgeleverd omdat het voorkomen van deze kevers vaak nog niet bekend was.

Drentse zeldzaamheid

Toekomst

In najaar 2005 is een zeer zeldzame waterroofkever in Drenthe herontdekt. Dit betreft de Brede geelgerande waterroofkever, dit is de grootste waterroofkever van Europa en was sinds 1967 niet meer gezien in Nederland. In de ons omringende landen is deze kever ook al jaren niet meer waargenomen. Deze kever is zelfs zo zeldzaam dat hij volgens Nederlandse en Europese wetgeving beschermd is. Naar aanleiding van deze vondst is er veel onderzoek gedaan naar het voorkomen van deze soort in Drenthe.

Uit verder onderzoek naar de verspreiding van waterroofkevers zal blijken waar deze mooie insecten zich in Drenthe bevinden. Als er meer van het voorkomen van deze soorten bekend is, kan er ook rekening mee gehouden worden bij het beheer van een gebied. De toekomst zal uitwijzen wat de onderwaterwereld van Drenthe nog meer voor ons in petto heeft.

Kippenlever

Hoe vang je nou een waterroofkever? Dit kun je doen door met een schepnetje in de weer te gaan maar het kan ook efficiĂŤnter. Zo is er bij het onderzoek naar waterroofkevers gebruik gemaakt van fuiken. Hierbij zijn frisdrankflessen omgevormd tot fuik (denk aan een wespenval). De waterroofkevers worden hier dan ingelokt met kippenlever. Aangezien de kevers graag aan dood vlees knagen komen ze hier snel op af. Op deze wijze zijn veel vennen in Drenthe en bijna alle

* G. van Dijk studeert biologie aan de Universiteit van Nijmegen. Hij heeft de ontdekking van de Brede geelgerande waterroofkever in Drenthe gedaan en veel verspreidingsonderzoek naar waterkevers verricht.

Voor het voetlicht

Natuur en Westerschelde De strubbelingen om het natuurverlies als gevolg van het uitdiepen van de Westerschelde voor de haven van Antwerpen te compenseren, geven een onthutsend beeld over de houding van het Rijk t.a.v. de natuur in onze dagen. Al sinds de 80-jarige oorlog bemoeilijkt Nederland de economische ontwikkeling van de haven van Antwerpen. Een geduchte concurrent voor Rotterdam. Met Vlaanderen werd na taai onderhandelen een verdrag gesloten waarbij de vaargeul in de Westerschelde op 13 meter diepte werd gebracht om grote containerschepen toegang tot de haven te bieden. Naast allerlei andere compenserende maatregelen zouden met name de door erosie verdwijnende schorren en slikken gecompenseerd moeten worden. De Westerschelde is een Natura2000-gebied en volgens de door Nederland gemaakte afspraken met de Europese Unie is natuurcompensatie verplicht. De 600 ha grote Hedwigepolder, gelegen naast de fantastische schorren van het Verdronken land van Saeftinghe, zou in dat kader ontpolderd worden. Na felle reacties vanuit de landbouw en de Tweede Kamer onttrok Nederland zich aan deze afspraak. Het zou eeuwig zonde zijn van deze goede landbouwgrond, het druiste in tegen de ziel van de Zeeuwen en allerlei alternatieven zouden voorhanden zijn, zo werd beargumenteerd. Na een Raad van State procedure o.a. door Vogelbescherming aangespannen werd uiteindelijk alsnog besloten tot ontpoldering. Groot gezichtsverlies ten opzichte van de Belgen. In Nederland is nog minder dan 20% van de oorspronkelijke biodiversiteit overgebleven. De Nederlandse politiek blijkt volgens dit voorval een verdere afname van natuurwaarden makkelijker te accepteren dan een poging om ter compensatie een beetje meer natuur te ontwikkelen… Natura2000 De Provincie Drenthe heeft inmiddels voor zeven N2000-gebieden de begrenzingsvoorstellen en beheerplannen bij het ministerie van LNV neergelegd. Eigenlijk blijft er maar één groot probleem over en dat is dat de stikstofdepositie in heel Nederland en ook in Drenthe veel te hoog is om de bestaande natuur duurzaam in stand te houden. Om hier een eind aan te maken zal de impact van de landbouw sterk moeten verminderen. Omdat Nederland zo sterk vervuild is, zal dat ook veel gaan kosten waardoor de weerstand tegen N2000 toeneemt. Toch moet niet vergeten worden dat Nederland zich binnen de Europese Unie heeft verplicht om N2000-gebieden, de parels van de Nederlandse natuur, aan te wijzen en adequaat te beschermen. Eenzelfde beweging zien we bij de Kaderrichtlijn Water overigens. De waterschappen zijn erg geschrokken van de consequenties van het streven om onze watersystemen fysisch-chemisch en biologisch op orde te brengen. Ze vragen daar meer tijd voor dan eerder afgesproken.

De Groene Kijk Het College van Gedeputeerde Staten prikkelde bij monde van gedeputeerde Rein Munniksma de groene organisaties (MFD, SBB, NM en HDL) om een visie voor de lange termijn voor de Drentse natuur te ontwikkelen. Als bouwsteen voor het nieuwe omgevingsbeleid. We hebben deze handschoen opgepakt en inmiddels deze visie in “het groene boekje” neergepend. De inhoud is te downloaden van de site van de Milieufederatie (www.mfdrenthe.nl). In deze visie hebben we geprobeerd een doorkijk tot 2050 vorm te geven met als opdracht behoud van natuur, landschap en biodiversiteit te koppelen aan de klimaatopdracht. Ons streven komt er kort gezegd op neer om de natuurkernen zo robuust mogelijk te maken zodat ze als klimaatbuffers kunnen werken. Ze vervolgens zo goed mogelijk met elkaar te verbinden via klimaatcorridors. Waardoor planten en dieren door makkelijk te kunnen migreren met de klimaatverandering mee kunnen bewegen. Tenslotte willen we binnen de natuurgebieden zoveel mogelijk verschillen ontwikkelen tussen hoog en laag, nat en droog, tussen veen, zand en keileem etc. Vanuit dit perspectief hebben we voor heel Drenthe gekeken welke opgaven we op onze weg vonden. Zoals de wens om de Wieden-Weerribben in Overijssel met het Fochteloërveen te verbinden. Deze robuuste as vervolgens via de Midden Drentse boswachterijen ook met de Hondsrug en het te Hunzedal verbinden. Zodat er enorme natuurgebieden met wildernisnatuur ontstaan waar ook grote grazers zoals Edelherten, Damherten en Wilde zwijnen kunnen leven. We streven naar de ontwikkeling van grote moerasgebieden in Noord-Drenthe waar Hunze, Drentse Aa en Eelderen Peizerdiep samenkomen. Maar ook de ontwikkeling van kleinschalige cultuurhistorische landschappen rond Ruinen, bij de Reest, rond het Loo- en Drostendiep en het Schoonebeker diep. Zulke ontwikkelingen zouden naast de biodiversiteit ook de klimaatopgave voor de waterschappen helpen realiseren en zijn goed voor woon- en leefklimaat, een herstructurerende landbouw, de veiligstelling van de drinkwaterwinning, de recreatie. Kortom, deze integrale benadering biedt de Drentse samenleving veel kansen om problemen van het heden en de toekomst op te lossen. Op 28 oktober is ´De Groene Kijk´ aan de statenleden gepresenteerd. Het concept voorontwerp van het Omgevingsplan laat inmiddels zien dat een deel van onze voorstellen een plek hebben gekregen. Alleen de beken in Zuidoost-Drenthe komen er bekaaid af.

Natuur en landschap

de (Drentse) politiek

Voor het voetlicht

N48 De N48 wordt vanwege de verkeersveiligheid voorzien van ongelijkvloerse kruisingen. Tegelijk wordt er een tweetal ecoducten in het kader van de robuuste ecologische verbinding tussen Salland en het Drents Plateau gerealiseerd. De kruising ter hoogte van Zuidwolde was echter dwars door de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) geprojecteerd zodat Het Drentse Landschap en de Milieufederatie Drenthe gemeend hebben daar bezwaar tegen te moeten maken bij de Raad van State. Er waren genoeg mogelijkheden om de ingreep veel milder uit te voeren maar die waren onbespreekbaar of bestuurlijk al afgekeurd door Gemeente De Wolden, de Provincie Drenthe en Rijkswaterstaat. Deze ontwikkelingen hebben ons zeer geraakt. In onze opdracht om de EHS te beschermen moesten wij wel een rechtszaak beginnen. Hierdoor bestond de kans dat de werkzaamheden niet tijdig konden worden uitgevoerd en € 6 miljoen subsidie verloren zou gaan. Weg verbetering verkeersveiligheid, weg ecoducten, weg goede relaties. In een uiterste poging zijn we er met de Gemeente De Wolden in geslaagd een compromis te vinden. Wij zullen ons bezwaar intrekken, maar de andere partijen verplichten zich de kwaliteit van de natuur bij de kruising en rond het ecoduct versneld op een hoger niveau te brengen. Hierdoor wordt het functioneren van de Robuuste Verbindingszone verbeterd. Op 15 oktober werd deze overeenkomst getekend waarbij de Gemeente De Wolden heeft aangegeven om in de toekomst vooraf aan ons als belangenbehartigers de voorgenomen plannen kenbaar te maken en te bespreken. De groene organisaties maken zich echter zorgen over de nieuwe Wet Ruimtelijke Ordening waarin veel meer verantwoordelijkheden voor natuur en landschap bij gemeenten komen te liggen. De Provincie Drenthe heeft er bovendien voor gekozen om haar belang niet via een verordening af te willen dwingen. Dat maakt de toekomst van de belangen van natuur en landschap ongewis. Robuuste EHS In het kader van het nieuwe Omgevingsplan is de Provincie Drenthe samen met de LTO en de groene organisaties bezig keuzes voor de toekomst te maken. Enerzijds wil men de natuur de benodigde robuustheid geven, anderzijds ook de landbouw een ontwikkelingsperspectief bieden. Dat wil men bereiken door grote robuuste natuur na te streven, de klimaatbuffers. Uitbreiding ligt dan voor de hand. Ook wordt voorgesteld kleine EHS-gebieden die verspreid liggen in landbouwgebieden, de EHS-status te ontnemen. Dat betreft zo’n 2500 ha. Dat blijft wel natuur maar geniet een lager beschermingsniveau op het punt van de milieuomstandigheden. Een moedig en verstandig streven om de eindeloze conflicten tussen natuur en landbouw te beperken en de Drentse samenleving meer kansen op ontwikkeling te bieden.

Natuurbalans 2008 Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) maakt jaarlijks een natuurbalans op waarin niet zelden kritiek wordt geuit op de ontoereikende mate van realisatie van de EHS. Op basis van onderzoek komt het PBL tot een serie niet malse conclusies. Er wordt te weinig grond aangekocht, de inrichting tot natuur blijft achter, evenals de bijdrage van agrariërs en particulieren aan de realisatie en het beheer van natuur en landschap. De EHS en haar verbindingszones zijn onvolledig begrensd en via de ruimtelijke ordening onvoldoende beschermd. De Provincie Drenthe ligt, gemeten aan de andere provincies, behoorlijk op koers met 80% realisatie van verwerving. Landelijk is de milieubelasting vanuit ammoniak, bestrijdingsmiddelen, fosfaat en diergeneesmiddelen te hoog. De reactie van de minister van LNV was even simpel als onthutsend. Zij vond het geschetste beeld een beetje te somber want er zouden inmiddels ook wat lichtpuntjes te melden zijn! Vroeger spraken de feiten! Bezuinigingen De financiële crisis heeft inmiddels de Provincie Drenthe en daarmee ook onze stichting bereikt. Door de slechte staat van de overheidsfinanciën wordt sterk bezuinigd op het provincie- en gemeentefonds. Met als gevolg dat deze overheden op hun beurt sterk moeten bezuinigen. De relatie met de Provincie Drenthe is vanouds sterk en belangrijk. De mededeling dat om geschetste redenen gesubsidieerde instellingen zoals Het Drentse Landschap rekening moeten houden met een korting van ca. 25% slaat toch wel in als een bom. Zeker is dat de mondiale financiële crisis niet veroorzaakt is door de natuur- en landschapsbescherming en haar achterban. Zij heeft zich vaak en met inzet verzet tegen het opsouperen van de rijkdom van onze aarde. Dat er dan uiteindelijk toch op de al beperkte mogelijkheden voor de bescherming van onze leefkwaliteit moet worden ingeleverd, voelt wat wrang aan. Want de voorgestelde bezuiniging zal de slagkracht van de stichting zeker sterk verminderen. De subsidies van de Provincie stellen Het Drentse Landschap in staat om medewerkers in dienst te hebben die constant projecten en plannen ontwikkelen. Hierdoor kunnen we nieuwe natuur realiseren, waterbergingsgebieden inrichten, monumentale panden restaureren, etc. Bij elke euro van de Provincie ´verdient´ de stichting er drie bij en al die middelen komen ook nog eens echt op het platteland terecht. Waar steun aan de economie ook het hardste nodig is. Wij hopen dat deze feiten voor de Provincie Drenthe mee zullen wegen bij het uiteindelijk bepalen van de bezuiniging.

Eric van der Bilt Directeur Stichting Het Drentse Landschap

Berichten

Kortweg

foto: Geert de Vries

2– Hunzedal

Rosse woelmuis

1– Hondstong In het beekdalreservaat Hondstong bij Vries werden voor een kleine muizencursus muizenvallen geplaatst. De cursus was bedoeld om enkele vrijwilligers te leren de verschillende muizensoorten te herkennen. De vangstgegevens dragen bij aan het compleet maken van de zoogdieratlas van Drenthe. De zoogdieratlas (te raadplegen op www.zoogdieratlas.nl ) is een samenwerkingsproject van meerdere instanties op initiatief van de Zoogdiervereniging. Met de gebruikte vallen worden muizen levend gevangen en na determinatie weer los gelaten. Het terrein bleek een gevarieerde muizenbevolking te hebben. Uit de vallen kwamen Bosmuizen, Rosse woelmuizen, Aardmuizen en Dwergspitsmuizen te voorschijn.

Uit de vogelinventarisaties van het afgelopen jaar blijkt dat de Kwartelkoning dit jaar weer prominent aanwezig was in het Hunzedal. De raspende roep van deze ietwat geheimzinnige moerasbewoner werd onder meer gehoord in het gebied van de radiotelescoop LOFAR en in het deelgebied Duunsche Landen. Binnen het Annermoeras bij Spijkerboor kon vogelteller de heer Bartelds twee nieuwe territoria intekenen.Voor het eerst werden er deze zomer orchideeën aangetroffen langs de oevers van de Hunze. Het betrof twee exemplaren van de Brede orchis. Het is nog even afwachten of dit de voorbodes zijn van meer exemplaren in de toekomst. De in 2008 uitgezette Bevers lijken het goed naar de zin te hebben rond het Zuidlaardermeer. Steeds meer mensen zien de dieren af en toe zwemmen. Ook is het de natuurfilmers Henk Bos en Janetta Veenhoven gelukt fraaie filmopnamen van de dieren te maken. Deze opnamen waren te zien in de TV Drenthe documentaire ‘Daar komen de Bevers’. Ook zullen de dieren prominent te zien zijn in de in 2010 te voltooien natuurfilm over de Drentse Aa en de Hunze van Henk en Janetta. Dit najaar zijn er nog enkele Bevers uit Duitsland bij gezet. Zie voor de laatste stand van zaken www. beversindehunze.nl.

uitvoering van de hermeandering van de Hunze tussen Gasselternijveen en Gieterveen steunen vanwege de plannen om er in de toekomst water te bergen. En daarmee het Hunzegebied nog beter geschikt te maken om de gevolgen van de klimaatverandering, bijvoorbeeld het optreden van extreme neerslag, beter op te vangen. Een tweede opmerkelijke gebeurtenis is het feit dat het LOFAR-project geselecteerd is als een van de vijf projecten die in aanmerking komen voor de pyramide-prijs.

natuur is niet gekeken. Inmiddels wordt er al ca. 35 miljoen m3 grondwater in de Hunze gewonnen. Waardoor de rivier die in totaal ca. 110 miljoen m3 afvoert, geleidelijk droogvalt. Zeker tijdens de door de klimaatsverandering optredende lange droogteperioden zal dit het geval zijn. Het Drentse Landschap zal zich tegen deze ontwikkeling zoals voorgesteld in het nieuwe Omgevingsplan moeten verzetten als er geen positieve effecten voor de natuur worden gerealiseerd. Bij dit laatste kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het aankoppelen van de bovenloop van de Hunze bij Exloo en Valthe, in combinatie met het creëren van een grote waterberging in dat enorm mineraliserende en dus dalende veengebied.

Opnieuw wordt er door de Provincie Drenthe een grondwaterwinning in het Hunzedal voorgesteld. Het gaat om een strategische winning die nodig is als er calamiteiten zijn rond andere winningen. Bijvoorbeeld bij chemische verontreinigingen.Voor de winning van 4 miljoen kubieke meter is tot onze verbazing een plek gekozen midden in de Ecologische Hoofdstructuur, tussen Spijkerboor en Zuidlaarderveen. Uitgangspunt bij het bepalen van de plek was dat de landbouw er geen last van mag hebben. Naar de belangen van de

ASSEN

2 4

EMMEN

Het ministerie van VROM heeft het deelproject Torenveen als een mogelijke klimaatbuffer geaccepteerd. Zij zal de

HOOGEVEEN MEPPEL

Berichten

3– Landgoed Vledderhof

foto: Jan Albert Kuivenhoven

Op de Vledderhof zijn dit najaar enkele poelen opgeschoond. De betreffende poelen zijn van belang als voortplantingsplaats van de Kamsalamander. De Kamsalamander is de grootste salamandersoort van Nederland. Het Landgoed Vledderhof vormt een belangrijk leefgebied voor deze zeldzame soort in Drenthe.

4– Orvelterzand Het Orvelterzand is één van de terreinen waar dit jaar kleinschalige beheermaatregelen uitgevoerd konden worden, betaald uit de leefgebiedenbenadering van het Rijk. In dit terrein bestonden de maatregelen onder meer uit kleinschalig plaggen in dichtgegroeid stuifzand. Met dit soort ingrepen wordt het leefgebied van Kommavlinder, Heivlinder en diverse soorten korstmossen verbeterd. Op het Orvelterzand is het onder andere de bedreigde korstmossensoort Hamerblaadjes waarvoor de maatregelen bedoeld zijn. Vergelijkbare maatregelen zijn dit jaar ook uitgevoerd in de terreinen Elper Westerveld en Drouwenerzand.

Watersnip

U een kans – Zij een kans De Nationale Postcode Loterij is de grootste Goede Doelen Loterij van Nederland. Afgelopen jaar keerde zij ruim 200 miljoen euro uit aan meer dan 50 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Ook de 12 provinciale Landschappen delen mee in de opbrengst van de loterij, dit jaar met een bijdrage van 12,5 miljoen. Hiermee kunnen de Landschappen onder andere natuurprojecten realiseren. Natuur een kans, maar u ook. Door mee te doen met de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Bovendien steunt u met uw lot de projecten van Het Drentse Landschap. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun. Bel 0909-0033 of meld u aan via internet: www.postcodeloterij.nl

Diversen Per abuis In het kwartaalblad van september, nummer 63, is een aantal fouten geslopen.

Het boek Have en Goed, twintig cultuurschatten van Het Drentse Landschap is voor € 16,50 verkrijgbaar in de boekhandel. Have en Goed neemt de lezer mee om het verhaal van een aantal van de kostbaarste cultuurschatten van Drenthe te vertellen, in woord en in prachtige beelden. In de twintig hoofdstukken van het boek, maar ook ter plekke. Bij elk hoofdstuk zit een wandeling of een fietstocht om al die mooie plekken met eigen ogen te gaan zien. De routebeschrijvingen staan op losse folders zodat ze gemakkelijk meegenomen kunnen worden. U kunt het ook bestellen bij het kantoor van Het Drentse Landschap. Indien u dat voor 15 januari doet betaalt u geen verzendkosten. U kunt het boek ook tijdens werkdagen tussen 9.00 – 17.00 uur afhalen aan de Kloosterstraat in Assen. Bestellen kan telefonisch via (0592) 31 35 52 of via info@drentslandschap.nl. Houdt u er rekening mee dat het kantoor van 24 december t/m 3 januari gesloten is. Er worden dan geen bestellingen verwerkt. Titel Have en Goed, twintig cultuurschatten van Het Drentse Landschap Auteur Bertus Boivin Omvang 220 + los mapje met 20 wandelen fietsroutes Vorm gebonden met leeslint Formaat 140 x 210mm ISBN 978-90-803447-3-0 Prijs € 16,50

In het artikel “Linden op het boerenerf ” is verzuimd te vermelden dat Jelle de Vries medeauteur van het artikel was. Hij is lid van de Werkgroep Boerenerven Drenthe. In datzelfde artikel wordt gemeld dat de Krimlinde en Zilverlinde cultuurvariëteiten zijn, maar dat is niet juist. Het zijn echte lindesoorten, respectievelijk Tilia euchlora en Tilia tomentosa genoemd. Ze hebben wel hun eigen cultuurvariëteiten. Personeel Op 1 november is Tonny Wortelboer bij Het Drentse Landschap in dienst getreden als hoofd Financiën en Middelen. Met als taak de coördinatie van administratieve processen en het aanpassen van de financiële administratie aan de steeds stringentere eisen die onze Raad van Toezicht en onze maatschappelijke partners stellen. Tevens zal hij verantwoordelijk worden voor personeelszaken.

Presentatie Have en Goed Op 15 oktober werd op het landgoed Lemferdinge het eerste boek Have en Goed, twintig cultuurschatten van Het Drentse Landschap door gedeputeerde Rein Munniksma in ontvangst genomen. Met Have en Goed vestigt Het Drentse Landschap de aandacht op de inspanningen die ze de afgelopen 75 jaren heeft gepleegd om het Drentse erfgoed te behouden. De reacties op de uitgave zijn uitermate positief. Het Drentse Landschap is ook zeer verheugd over het grote aantal extra giften dat ze inmiddels heeft ontvangen. Alle gulle gevers worden hiervoor heel hartelijk bedankt. Vrijwilligersuitje een succes Begin oktober van dit jaar hebben ongeveer 100 vrijwilligers deelgenomen aan het jaarlijkse vrijwilligersuitje van Stichting Het Drentse Landschap. Dit keer zijn we met twee bussen naar onze buur en collega It Fryske Gea gegaan. In het Nationaal Park Alde Faenen bij Earnewald werden we op enthousiaste en gastvrije wijze ontvangen. Naast een wandeltocht naar de vogelkijkhut van de Jan Durkspolder en een vaartocht met de zonnecellenboot Blaustirns door de petgaten en veenplassen van het Nationaal Park, kregen we uitleg over het vrijwilligersbeleid van It Fryske Gea.Vrijwilligers en medewerkers kijken tevreden terug op deze dag. Met dank aan It Fryske Gea!

Legaten, schenkingen en giften Vanwege haar liefde voor Drenthe en haar natuur liet mevr. M.Platjouw-Spaanderman uit Diever bijna € 2.000,-na aan onze stichting. Mevr. Huysinga uit Haren legateerde Het Drentse Landschap maar liefst € 9.103,-- vanuit haar liefde voor het Nederlandse landschap en Drenthe in het bijzonder. Bij de receptie rond zijn afscheid bij adviesbureau DHV in Groningen en de start van zijn nieuwe bedrijf LuCsium heeft Otto Lussenburg zijn gasten gevraagd een gift aan de stichting over te maken. Ruim € 300,-- werd ontvangen. Mevr. Nanninga uit Paterswolde schonk de stichting t.g.v. haar zeventigste verjaardag € 250,--. De heer D.Wegman te Zwolle zal de komende 5 jaar steeds € 50,-- schenken, terwijl mevr. Schut uit Utrecht in dezelfde periode jaarlijks € 150,-- zal doneren. Het afgelopen kwartaal mocht de stichting maar liefst € 2.000,-- aan periodieke schenkingen ontvangen. Bestuur en medewerkers danken deze gulle gevers zeer voor hun steun.

Leden Nieuwe Wildernis ontmoeten elkaar De Vereniging Nieuwe Wildernis werd dit voorjaar opgericht met als doel meer aandacht te vragen voor de intrinsieke waarde van de natuur. Particuliere grondeigenaren kunnen lid van de vereniging worden als ze gebieden inbrengen waar de natuur haar gang mag gaan. De Vereniging Nieuwe Wildernis is een initiatief van Drents Particulier Grondbezit, Staatsbosbeheer en Het Drentse Landschap. De vereniging heeft inmiddels 7 leden die gezamenlijk zo´n 100 hectare

foto: Archief HDL

Het Drouwenerzand

Tijdschrift Nieuwe Wildernis De Vereniging Nieuwe Wildernis heeft met het gelijknamige tijdschrift dat wordt uitgegeven door Triple E afspraken gemaakt over samenwerking. Het tijdschrift Nieuwe Wildernis komt elk kwartaal uit. Nieuwe Wildernis wil graag in het centrum staan van de nieuwste ecologische inzichten en berichten over de talrijke initiatieven op het gebied van natuurbeheer in binnen- en buitenland. Daarbij wil Nieuwe Wildernis nadrukkelijk aan personen en organisaties ruimte bieden om te publiceren. Via de ingehechte antwoordkaart kunt u een proefabonnement aanvragen.

natuurgebied hebben ingebracht in het project.Via de website wildernis.nu kunt u meer informatie vinden over de nieuwe wildernis. De vereniging geeft ook een nieuwsbrief uit waarop geïnteresseerden in dit thema zich gratis kunnen abonneren. U kunt zich hiervoor aanmelden via de website wildernis.nu. Prijs voor Vereniging Nieuwe Wildernis

De Vereniging Nieuwe Wildernis heeft de aanmoedigingsprijs van het Nationaal Groenfonds gewonnen. Op 26 november werd de prijs, tijdens de Kennisdag ‘Samen voor Natuur’, uitgereikt door prof. Dr. Jaap van Duijn van het Groenfonds. De Nieuwe Wildernis heeft de prijs gekregen omdat het project volgens de jury veel belooft voor de toekomst. In het juryrapport staat: ‘De Nieuwe Wildernis is een zeer origineel initiatief dat een voorbeeld is van dwars denken over ongerepte natuur dat navolging verdient’ . Aan de prijs is een cheque van 500 euro verbonden.

Onthulling eerste Aardkundig Monument van Drenthe Het welbekende actieve stuifzandgebied Drouwenerzand is op donderdag 1 oktober 2009 officieel onthuld als eerste Aardkundig Monument van Drenthe. Deze onthulling werd gedaan door gedeputeerde Tanja Klip-Martin van de Provincie Drenthe, wethouder Jacob Bruintjes van de Gemeente Borger-Odoorn en Eric van der Bilt, directeur van Stichting Het Drentse Landschap. Het Drouwenerzand wordt sinds 1974 door onze stichting beheerd. De Provincie Drenthe wil de komende jaren elk jaar een aardkundig monument onthullen. “Wij vinden het belangrijk om onderdelen van het Drentse landschap die ons iets vertellen over de natuurlijke ontstaanswijze van het gebied, bijvoorbeeld door ijs, wind en/of water te beschermen. Zo willen wij een deel van de aardkundige geschiedenis ook voor toekomstige generaties veiligstellen”, aldus verwoorde gedeputeerde Tanja Klip het in haar toespraak.

Oproep De Werkgroep Boerenerven Drenthe heeft plannen voor een boek over linden in Drenthe.Veel materiaal is er al verzameld, maar als u bijzondere linden weet te staan of verhalen kent die te maken hebben met linden, het onderhoud, of hun bijzondere plek op het erf of in het dorp, wil de werkgroep dat graag horen. Uw reactie kunt u sturen of mailen naar Stichting Het Drentse Landschap, Postbus 83, 9400 AB Assen of info@ drentslandschap.nl. Het groene vervolg Op 12 oktober werd samen met alle waterschappen van Drenthe het congres ‘Verbinding van blauw naar groen’ gehouden.Via tal van voorbeelden uit het veld toonden medewerkers van waterschappen en terreinbeheerders aan op hoeveel punten we nu al tientallen zogeheten ´Groenblauwe projecten´ realiseren. De intentie werd uitgesproken om met dit bondgenootschap nog veel meer projecten, zoals bijvoorbeeld hermeandering van beken, te gaan uitvoeren.

Berichten

foto: Archief HDL

Onderzoek Huis Ter Hansouwe Tot onze grote vreugde heeft het bestuur van de Stichting Geertruida Gerharda Bolhuis de stichting € 10.000,- toegekend voor het onderzoek naar de geschiedenis van Huis Ter Hansouwe. Met dit bedrag is het nu mogelijk om begeleid door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Drents Plateau de geschiedenis en historische geografie van dit bijzondere pand en het landschap eromheen in beeld te brengen.

Overdracht schansen Het voornemen van de Stichting Oud Drenthe om al haar bezittingen waaronder de drie Drentse schansen aan Het Drentse Landschap over te dragen, heeft op 21 augustus feestelijk haar beslag gekregen. Op die dag werd de Eenerschans symbolisch overgedragen door Reinder Reinders, de laatste voorzitter van de Stichting Oud Drenthe. Op dit moment worden er plannen gemaakt om al het achterstallig onderhoud op te heffen en een duurzame financiële situatie voor het beheer te creëren. Hierbij zal steun van de Provincie Drenthe en de drie betrokken gemeenten worden gevraagd.

Herbestemming monumenten Op 2 oktober werd tijdens een symposium te Veenhuizen door de Provincie Drenthe en het Restauratiefonds het Monumentenfonds Drenthe opgericht.Vanuit dit zogenaamde “revolving fund” met zo’n € 5,5 miljoen kunnen eigenaren geholpen worden hun monumenten te restaureren en in gebruik te houden. Er worden alleen laagrentende leningen verstrekt. Tevens heeft de Provincie Drenthe in het kader van een investeringsversnelling, bedoeld om de huidige crisis beter tegemoet te treden, ongeveer € 2,6 miljoen vrijgemaakt. Dit geld is bedoeld om de herbestemming en nieuwe functies van kerken, boerderijen en Veenhuizen sneller en beter te kunnen realiseren. Het Drentse Landschap is zeer ingenomen met deze ontwikkelingen die mede het gevolg zijn van het beroep dat zij, samen met de Stichting Oude Drentse Kerken, deed aan de Provincie Drenthe. Dank aan de Drentse staten die mede de weg voor gedeputeerde Munniksma vrijmaakten om deze investeringen in de Drentse monumentenzorg te realiseren.

Verbetering monumentenzorg In een recente beleidsbrief over de modernisering van de monumentenzorg heeft minister Plasterk van OCW uiteengezet op welke wijze deze effectiever georganiseerd kan worden. Positief is dat er structureel meer geld voor restauraties zal komen. Hetgeen ook het perspectief voor behoud van vakmanschap in de restauratiesector aanzienlijk verbetert. Er zullen minder onnodige regels blijven en tuinen en interieurs kunnen in het vervolg ook gesubsidieerd worden. Terwijl ook de relatie tussen monumenten en hun omgeving veel duidelijker gewaardeerd wordt. Gelukkig zijn de beschermde stads- en dorpsgezichten gebleven. Aangewezen organisaties voor monumentenzorg, zoals Het Drentse Landschap, krijgen meer vrijheid om hun taken effectief en zonder onnodige bureaucratie uit te voeren. Herbestemming en functieverandering vormen een nieuwe pijler onder het beleid.Vanuit de constatering dat zonder functioneel gebruik elk monument uiteindelijk zal vervallen. Zeker voor boerderijen en kerken is dit heuglijk nieuws. In het kader van de BRIM is de bestaande subsidiegrens van een ton opgetrokken naar maximaal een miljoen euro. Eveneens een stevige bijdrage aan het behoud van de vele monumentale kerken in ons land.

Lezersaanbieding Korting op vakantiewoningen van Het Drentse Landschap

Heemschut Drenthe zoekt bestuursleden met liefde voor gebouwde omgeving en landschap

Stichting Het Drentse Landschap biedt begunstigers 10 % korting* aan op een boeking van de vakantiewoningen De Kleine of Grote Pimpernel. Deze twee vakantiewoningen liggen in het prachtige Reestdal, bij de grens van Overijssel. Vanuit uw vakantiewoning kunt u het Reestgebied prima verkennen. Hier liggen verstopt in het landschap mooie opvallende rietgedekte boerderijtjes uit de achttiende eeuw. Eenvoudige ontginningsboerderijen die je in één oogopslag laten merken dat het hier toentertijd geen vetpot geweest kan zijn. Maar ook fraaie villaboerderijen die de rijkdom van hun bewoners tot in het kleinste detail naar voren brengen. Aan beide zijden langs de Reest bevinden zich verschillende natuurgebieden. Een plek waar de aanliggende natuurgebieden samen met de Reest een landschap van nationale allure vormen, is zeker het gebied Wildenberg-Rabbinge. De afwisseling en variatie van elementen vormen hier een indrukwekkend landschap. Een plek om niet snel te vergeten... Meer weten over deze bijzondere vakantiebestemmingen? Kijk op www.drentslandschaplogies.nl of bel tijdens kantooruren met Ellen Zindel, telefoon (0592) 31 35 52. Deze aanbieding is geldig voor boekingen die voor 1 maart 2010 worden gemaakt.

* Geldt niet voor reeds geboekte vakanties.

foto: Klaas van Slooten

De Drentse afdeling van de Bond Heemschut is op zoek naar bestuursleden. Het gaat om uitdagend werk op het snijvlak van erfgoed, architectuur, stedenbouwkunde en landschap. In eerste instantie zoekt Heemschut Drenthe kandidaten die kennis inbrengen van stedenbouwkunde en landschap en bekend zijn met de situatie in Drenthe op die gebieden. Naast het gebruikelijke bestuurswerk treden zij op als onafhankelijk adviseur met als taak de inhoudelijke advisering over de waarde van provinciaal erfgoed en de mogelijkheden tot behoud. Zonodig ondernemen zij samen met de andere bestuursleden actie door inspraak, brieven en in het uiterste geval juridische procedures. Overigens zijn ook andere geïnteresseerden met liefde voor de Drentse steden en dorpen, de architectuur en het landschap van harte welkom. De Bond Heemschut is een landelijke vereniging, die zich inzet voor het behoud van het culturele erfgoed. De vereniging bestaat binnenkort 100 jaar en stond onder andere aan de wieg van de welstandscommissies. Heemschut Drenthe werkt in de praktijk van het beschermingswerk regelmatig samen met Het Drentse Landschap, de Drentse Milieufederatie en Drents Plateau. De commissie Drenthe vergadert iedere twee maanden in Assen. Voor de beide bestuursfuncties waarvoor nu vacatures bestaan, is een onkostenvergoeding beschikbaar. Nadere inlichtingen bij Manfred Mauritz (stedenbouwbouwkundige, 0592-355500) en Harry Berg (landschapsarchitect, 0592-353602). Algemene inlichtingen op de Drentse pagina van de website van Heemschut, www.heemschut.nl.

Berichten

Diversen

Werf een begunstiger voor Het Drentse Landschap Hoe meer begunstigers, hoe meer we kunnen doen voor het behoud van de Drentse natuur en cultuur. Maak daarom uw familieleden, vrienden en kennissen voor slechts € 17,50 begunstiger van Het Drentse Landschap. Zij profiteren dan ook van alle voordelen van het lidmaatschap van Het Drentse Landschap: een prachtig handboek, vier keer per jaar het kwartaaltijdschrift, korting op boeken en vleespakketten en vaak gratis deelname aan een van de tientallen activiteiten die de stichting jaarlijks houdt. Als begunstiger ontvangt u voor uw hulp een speciaal cadeau: een ets van beeldend kunstenaar Han van Hagen. De ets heeft een afmeting van 160 mm x 110 mm en wordt in een A4 passe-partout afgeleverd. Hij maakte ter gelegenheid van ons 75-jarig jubileum etsen van vier van onze natuurgebieden, van elk seizoen een. U mag zelf kiezen van welk gebied u een ets wilt ontvangen.

Nieuwe informatiepanelen In maar liefst 3 natuurgebieden heeft Het Drentse Landschap nieuwe informatiepanelen kunnen plaatsen. Op 27 augustus werd in het bijzijn van leden van de Historische Vereniging Havelte een informatiepaneel op het Uffelter Binnenveld onthuld. De vereniging had al langere tijd de wens om op het informatiepaneel ook aandacht te besteden aan de sporen uit de Tweede Wereldoorlog die zich nog in het gebied bevinden. Aan deze wens is nu tegemoet gekomen. Dit informatiepaneel is mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van de Provincie Drenthe. Vanuit de Werkgroep Achterste Diep was het verzoek binnengekomen om bij het natuurgebied Exloërkijl 3 informatiepaneeltjes te plaatsen.

Op deze manier wil de werkgroep meer aandacht vestigen op de geschiedenis van dit gebied, maar ook op de bijzondere planten en dieren die hier voorkomen. Deze informatiepaneeltjes zijn mede mogelijk gemaakt dankzij de inzet van de Werkgroep Achterste Diep en financiële bijdragen van het JMfonds en de Gemeente Borger-Odoorn. Tenslotte kon Het Drentse Landschap met steun van het ANWB Fonds, de Stichting Poppen, de Gemeente Emmen en de Nationale Postcode Loterij een nieuw informatiepaneel plaatsen bij de Wilms´ boo in Nieuw-Schoonebeek. Het Drentse Landschap wil alle betrokkenen, fondsen, gemeenten en Provincie Drenthe heel hartelijk danken voor hun inbreng. Door de informatiepanelen kunnen we de bezoekers nog beter informeren over de waarde van deze gebieden.

Tentoonstelling Eddy Roos In het Drents Museum is tot en met 24 januari 2010 een grote overzichtstentoonstelling van de bekende beeldhouwer en tekenaar Eddy Roos (1949) te zien. Hij maakt voornamelijk beelden van vrouwen, gebaseerd op dynamische tekeningen van levende modellen die dansen en bewegen op muziek. Gedurende de tentoonstelling over Eddy Roos dansen er elke zondagmiddag professionele dansers een choreografie van hem. Hierbij ontstaat interactie tussen de dans, de bronzen beelden, de tekeningen en de projectie.

foto: JAV studio’s

Nieuw Drents tijdschrift Het Drents Archief en Koninklijke Van Gorcum zijn dit najaar begonnen met een bijzonder initiatief: Mijn leven, mijn Drenthe. Het is een platform dat inwoners van Drenthe de mogelijkheid biedt hun eigen geschiedenis op een heel persoonlijke en originele manier vast te leggen. Het platform bestaat uit een website boordevol tips en ideeën, een magazine, digitale nieuwsbrieven en vooral prachtige producten om de eigen geschiedenis vast te leggen.Via de website www.mijnleven.me is het mogelijk een persoonlijke krant ‘uit te geven’, een levensverhaal te schrijven, een historisch familiealbum samen te stellen of stamboomposters te maken.

Lezersaanbieding

foto: Bertil Zoer

Op verzoek van vele begunstigers heeft Het Drentse Landschap besloten om de etsen van Han van Hagen te koop aan te bieden. De kosten per ets bedragen € 30,00. Indien u ze alle vier tegelijk afneemt dan zijn de kosten € 25,00 per ets (exclusief evt. verzendkosten). Het zijn bijzondere kunstwerkjes die heel geschikt zijn als verjaardags-, of kerstcadeau. Belangstelling? U kunt u bestelling doorgeven via info@drentslandschap.nl of bellen met het kantoor (0592) 31 35 52. U krijgt de etsen dan zo spoedig mogelijk thuis gestuurd.

Eigen website Beeldenpark De Havixhorst Meer werk van Eddy Roos is te bezichtigen in het Beeldenpark De Havixhorst bij de Wijk. Het park is alle dagen gratis te bezichtigen tussen 11-17 uur. Het Beeldenpark De Havixhorst heeft sinds kort ook een nieuwe website. Tijdens een

bijeenkomst van de Vrienden van De Havixhorst op 11 oktober werd de website officieel gelanceerd door Jan Teeuwisse, directeur van Beelden aan Zee in Scheveningen. Jan Teeuwisse was gevraagd een lezing te geven over zijn museum en over de samenwerking met het Beeldenpark De Havixhorst. Zoals bekend, is sinds 2008 op het landgoed De Havixhorst de tentoonstelling Havixhorst Sculptuur te zien die in samenwerking met Beelden aan Zee tot stand is gekomen. Jan Teeuwisse benadrukte in zijn betoog dat deze samenwerking een goede opstap is geweest en dat er inmiddels plannen worden gemaakt voor de toekomst. De nieuwe website van het Beeldenpark is te vinden op www.beeldenparkdehavixhorst.nl. De website kwam mede tot stand met financiële steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds, afdeling Drenthe.

Kerstwandeling: wandelen door het Reestdal Op Tweede kerstdag lekker naar buiten met familie of vrienden. Samen even de benen strekken en genieten van een schitterende wandeling door de natuur. Landschap Overijssel en Het Drentse Landschap nodigen u van harte uit om op zaterdag 26 december vanaf 10.30 uur in het Reestdal deel te nemen aan onze kerstwandeling. Natuurinformatiecentrum De Wheem, Oud Avereest 22 te Balkbrug is dit jaar het vertrekpunt voor deze wandeling. Wandelen in het Reestdal U kunt op deze dag kiezen voor een korte wandeling van 6 km of een lange wandeling van 12 km. Onderweg staat bij de beheerboerderij van Het Drentse Landschap gratis chocolademelk en krentenwegge voor u klaar. Midwinterhoornblazers laten op deze bijzondere plek hun klanken horen. Daarnaast wordt in de kerk tegenover Natuurinformatiecentrum De Wheem op deze dag een inloopconcert gegeven. Routes afhalen Vanaf 10.30 uur zijn de routes (6 of 12 km) voor begunstigers gratis op te halen in het Natuurinformatiecentrum De Wheem. Tot 14.00 uur worden de routebeschrijvingen van de lange (12 km) wandeling uitgegeven en tot 15.00 uur voor de korte (6 km). Als wandelaar doet u er goed aan waterdicht schoeisel of laarzen aan te trekken. Honden mogen bij de korte wandeling aangelijnd mee, bij de lange wandeling zijn honden niet toegestaan. Voor mensen met wandelwagens en rolstoelen zijn sommige stukken slecht of niet begaanbaar. Deelname aan de kerstwandeling is op vertoon van de ingehechte kaart uit dit of het vorige kwartaalblad gratis. Andere wandelaars betalen € 2,- per persoon. Meer info: 0523 656 721

Agenda

Agenda Algemeen Activiteiten algemeen De excursies en lezingen zijn gratis, tenzij anders aangegeven, en nemen ongeveer twee uren in beslag. Mochten de excursies beduidend langer duren, dan wordt dit aangegeven. U hoeft zich alleen op te geven wanneer dat vermeld staat.

Het meenemen van honden tijdens de excursies is niet toegestaan; ook niet aangelijnd. Vertrek schaapskuddes De schaapskuddes van het Hijkerveld en het Doldersummerveld vertrekken met herder om 9.30 uur naar de heide. De kuddes zijn rond 16.30 uur weer terug bij de kooi. Zie voor routebeschrijving bij Informatiecentra. Activiteiten speciaal gericht op kinderen

Eigen fiets meenemen

Laarzen gewenst

Verrekijker aan te bevelen

Spiegeltje en loep aanbevolen

Vogelkijkhut Diependal De vogelhut is in principe het gehele jaar geopend, behalve als het gevroren heeft.Van 1 april tot eind september is er op zondagen meestal een vogelkenner aanwezig, die u graag het een en ander vertelt over het vogelleven op de vloeivelden. Bij het vloeimeer, vlakbij de hut, is ook een vogelwand aanwezig. De hut is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij de ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. Een en ander is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten doet er goed aan een verrekijker mee te nemen! Lemferdinge Op landgoed Lemferdinge in Paterswolde zijn in de galerie regelmatig exposities te bezichtigen. De galerie is open van vrijdag t/m zondag 12.00-17.00 uur. Informatiecentra De Blinkerd Vamweg te Wijster Het hele jaar open van 10.00 uur tot zonsondergang

•

Hijkerveld Bij de schaapskooi. Route: vanaf Hijken aangegeven met bordjes Het hele jaar open van 9.30 tot 16.30 uur

•

’t Ende Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk) van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

Orvelte Dorpsstraat 1a te Orvelte van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

Huenderhoeve Huenderweg 1. Dit is de weg tussen Wateren en Doldersum van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

zo 17 januari 14.00 uur Winterwandeling Doldersummerveld Een heerlijke wandeling voor het hele gezin. De natuur is in rust en er heerst stilte op de grote heide. Af en toe laten de wintergasten zich horen en zien. Rietganzen, Kolganzen en Klapeksters scharrelen hier nog hun kostje bij elkaar. Sporen van Vos en Ree zijn goed te volgen in een dun laagje sneeuw. Kenners van dit gebied nemen u mee op deze sfeervolle winterwandeling die 1,5 á 2 uur duurt. Start: informatiecentrum bij de schaapskooi aan de Huenderweg 1, 8386 XB Doldersum.

zo 24 januari 14.00 uur Knoppen in de winter In de winter zijn de knoppen van bomen en struiken goed te zien. Aan de vorm is te herkennen om welke planten het gaat. Ze beschermen de bladeren die al in aanleg aanwezig zijn. Zodra de zon meer kracht krijgt en het warmer wordt, gaan de knoppen langzaam open en ontvouwen zich de tere frisgroene blaadjes. Start: parkeerplaats aan de noordzijde van het reservaat Hondstong. Deze is te bereiken door vanaf de provinciale weg Vries – Donderen (N386) de Veenweg in te slaan. Na een kilometer bereikt u de parkeerplaats.

wo 27 januari 19.30 uur Lezing: De Hollandse tegel van 1600 – 1920 De eerste van een interessante cyclus van ‘Historische lezingen’ over Hollandse onderwerpen bij boerderij Kamps. De lezing is informatief en er worden veel afbeeldingen getoond waardoor het een levendige avond wordt op een prachtige locatie. Deze avond zal Frans Klein vertellen over de ontwikkeling van de tegels zoals die hier te lande werden vervaardigd in de periode 1600-1920. Deze ontwikkeling illustreert hij met originele oude tegels. Frans Klein is kunsthistoricus en heeft een boek geschreven over tegels. Locatie: Boerderij Kamps, Kamps 1, 9251 TB Rolde. Kosten: € 7,50. Opgave per e-mail: info@ journeypraktijkkamps.nl of telefonisch: 0592-85 93 82 (Opgave is noodzakelijk in verband met een maximum aantal deelnemers.)

zo 31 januari 14.00 uur Noorderbegraafplaats Assen Aan de noordkant van het Asserbos ligt de Noorderbegraafplaats met haar eiken, berken, essen en rododendrons en natuurlijk de opvallende gietijzeren graftekens. Ze dateren uit ca.1880 en hebben een neogotische vormgeving. Beroemde Assenaren van vroeger zijn er begraven. Daarnaast herbergt de begraafplaats allerlei soorten mossen, waar tijdens de wandeling ook aandacht aan zal worden besteed. Start: bij restaurant Ponderosa, Rode Heklaan 5, Assen.

Agenda

zo 7 februari 10.00 – 16.00 uur Sjouwen tussen Drouwen en Borger Een prachtige lange wandeling (14 km) door de omgeving van Drouwen. U maakt een tocht langs vele typische aspecten van het Drentse esdorpenlandschap. U komt langs hunebedden, bos, heideterreinen met zandverstuivingen en essen. Tussen de middag is, op eigen kosten, een lunch en/of bezoek aan het Hunebedcentrum mogelijk. Opgave is noodzakelijk in verband met een maximum aantal deelnemers. Start: Drouwen. Opgave per e-mail: aanmelden@drentslandschap.nl of telefonisch bij het secretariaat: 0592-313552.

zo 14 februari 14.00 uur Langs de zuidoevers van het Zuidlaardermeer Een mooie wandelexcursie onder begeleiding van deskundige gidsen brengt u langs de zuidoevers van het Zuidlaardermeer. In 2006 werd de herinrichting van de Drentse oeverlanden afgerond. Inmiddels staat de natuur hier niet stil en is er volop leven in de uitgestrekte rieten moeraszones.Vissen, vogels en ook de Bever weten dit gebied al te vinden. De gidsen nemen u mee naar de mooiste plekjes. Start: parkeerplaats bij ijsbaan aan De Kruierij, De Groeve.

do 18 februari 19.30 uur Lezing: Egels en andere nachtbrakers Terwijl het donker wordt ontwaakt er een heel andere wereld. De wereld van de nachtbrakers. Egels scharrelen ongemerkt door de tuin.Vleermuizen scheren haast onzichtbaar door de lucht en veel bloemen worden bezocht door onopvallende vlinders. Diliana Welink neemt u mee tijdens deze lezing over de nachtbrakers die in en om ons huis leven en vertelt over hoe deze nachtdieren leven, eten en een partner zoeken. U kijkt in het vervolg anders tegen de stille duisternis aan. De lezing wordt samen met Natuurmonumenten georganiseerd en is voor iedereen gratis toegankelijk, inclusief koffie of thee. Opgave is niet nodig. Locatie: bezoekerscentrum NP Dwingelderveld, Benderse 22, 7963 RA Ruinen.

zo 21 februari 14.00 uur Speuren naar sporen De meeste dieren laten sporen na, de ene keer duidelijk zichtbaar en een andere keer is het echt een kwestie van goed speuren. Op deze middag op het Groote Zand, speurt u mee met deskundige gidsen. Ze vertellen over de makers van deze sporen en waar u nog meer op kunt letten om zelf sporen te ontdekken. Deze wandelexcursie is geschikt voor jong en oud. Start: parkeerplaats bij het Herinneringscentrum kamp Westerbork aan de weg Hooghalen – Amen.

zo 28 februari 14.00 uur Wintergasten op Diependal Het wordt drukker op Diependal. Steeds meer vogels zoeken deze prachtige plek op om te overwinteren. De mooie, uitgestrekte vloeivelden verschaffen deze vogels genoeg voedsel om de winter door te komen. Deskundige gidsen nemen u mee naar de vogelkijkhut en de vogelwand vanwaar u de wintergasten goed kunt bekijken. Start: vogelkijkhut Diependal. Deze is te bereiken door in het dorp Oranje de Zwarteweg in te slaan. De route is met bordjes aangegeven.

wo 3 maart 19.30 uur Lezing: De ontwikkeling van de Nederlandse boerderij De tweede van een interessante cyclus van ‘Historische lezingen’ over Hollandse onderwerpen bij boerderij Kamps. De lezing is informatief en er worden veel afbeeldingen getoond waardoor het een levendige avond wordt op een prachtige locatie. Frans Klein verzorgt deze lezing, hij is o.a. kunsthistoricus met als specialisme kunstnijverheid.Vanavond vertelt hij over de ontwikkeling van de Nederlandse boerderijtypen. Bij de Drentse boerderijen wordt wat langer stil gestaan. Locatie: Boerderij Kamps, Kamps 1, 9251 TB Rolde. Kosten: € 7,50. Opgave per e-mail: info@journeypraktijkkamps.nl of telefonisch: 0592-85 93 82 (Opgave is noodzakelijk in verband met een maximum aantal deelnemers.)

zo 14 maart 11.00 – 16.00 uur Open dag beheerboerderij ‘De Uilenburcht’ Een open dag van één van de beheerboerderijen van Het Drentse Landschap.Vandaag bent u welkom op boerderij ‘De Uilenburcht’ in Rabbinge, gelegen aan het prachtige Reestdal. De kalfjes zijn geboren en dat willen we vieren. De hele dag door is er een gevarieerd programma voor jong en oud. Rondwandelingen, muziek en speurtochten behoren vandaag tot de mogelijkheden. Locatie: Rabbinge 7, 7921 XE Zuidwolde (Balkbrug).

zo 21 maart 11.00 – 16.00 uur Lammetjesdag Op het Hijkerveld en het Doldersummerveld dartelen de lammetjes inmiddels rond. U bent van harte welkom om deze feestelijke lentebodes mee te beleven en te genieten van een beschuit met muisjes. Locaties: de schaapskooien van het Hijkerveld en het Doldersummerveld. De route naar de schaapskooi op het Hijkerveld is vanaf het dorp Hijken aangegeven met bordjes. De schaapskooi Doldersummerveld staat aan de Huenderweg 1, 8386 XB Doldersum. Voor meer informatie: www. drentslandschap.nl of bel het secretariaat: 0592-313552.

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond-, wegen waterbouw Bouwbedrijf H. Poortman Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw ROYAL HASKONING Nijmegen (024) 328 42 84 Adviesbureau voor water en milieu GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau ORANJEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39 Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij Havesathe ‘de Havixhorst’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant NV Waterleidingmaatschappij ‘Drenthe’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait... Buro Hollema Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) Quercus Boomverzorging en Advisering Gasselte (0592) 26 11 71 Uw bomen, onze zorg N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water Nationale Postcode Loterij Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur RTV Drenthe Assen (0592) 33 80 80 Radio Drenthe,TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Uitgeverij/grafisch bedrijf Assen (0592) 37 95 55 BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling DE ROO DRENTE BV Stadskanaal (0599) 61 28 52 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Elektrotechniek, cv/sanitair, telematica, beveiliging

• BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies • BTL REALISATIE Vestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nl Aanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groen en historische buitenplaatsen • Architectenbureau Wouda & van der schaaf Meppel (0522) 25 57 96 • DESTIC KUNSTSTOFFEN B.V. Veendam (0598) 61 45 64 Productontwikkeling, displays, bewerkingen, inrichting en presentaties • Concordia bouwmaterialenhandel Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel • oosterhuis bv Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk • WOONCONCEPT Meppel (0800) 61 62 Meer dan wonen • EELERWOUDE Oosterwolde (0516) 52 30 62 Natuurlijk ruimte voor groen • ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl • WARENHUIS VANDERVEEN ASSEN Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis • elton bv Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen • Meko holland bv Assen (0592) 36 16 00 Totaalconcept in Melkkoeling • Van liere grafisch bedrijf bv Emmen (0591) 611 099 Uw partner in communicatie • VNO NCW Noord Haren (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden • Ensing Schilders Assen (0592) 348 080 Onderhoud- en protectiesystemen • bouwkundig teken- en adviesburo WILLEM VAN DER SALM Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie • DE FRIESLAND ZORGVERZEKERAAR Leeuwarden (058) 291 31 31 • FIETEN & ROOS BV Hoogeveen (0528) 230 990 inbraak- en brandbeveiliging - camerasystemen pc netwerken - toegangscontrole

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed. Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten. Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds