SPEC I A L
Amsterdam E E N STA DSBE E L D I N 90.0 0 0 OBJ EC T E N
Het depot van het Amsterdam Museum ON DE R H ET V E R N IS
De restauratie van De doop van Christus van Jan van Scorel DI E R E N OP H ET D OE K
Levende have als inspiratiebron in Artis •PLUS•
DE GESCHIEDENIS VAN DE KUNSTHANDEL 8 7 1 7 9 53 055682
Bonebakker Juweliers, Conservatorium Hotel, Van Baerlestraat 27 1071 AN Amsterdam, Netherlands www.bonebakker.nl, tel +31 206737577
VO ORWO OR D
AMSTERDAM HEEFT HET Toen ik eerder dit jaar een collega in New York bezocht, viel mijn oog op de Engelstalige voorjaarseditie van Vernis. Het blad lag keurig halverwege een rijtje Amerikaanse en internationale kunstmagazines en werd half overvleugeld door een gerenommeerd Engelstalig tijdschrift over kunst. U begrijpt dat ik me niet kon inhouden om Vernis als eerste in de rij te leggen, zodat ons magazine in volle glorie en met hele cover te zien was. Dit nummer, dat in het te-
ken stond van TEFAF, was het eerste nummer van ons magazine dat in zowel een Nederlandse als een Engelse editie verscheen. Eigenlijk is dat heel logisch, gezien het internationale karakter van de kunstwereld – zowel TEFAF als PAN hebben standhouders en bezoekers uit tientallen landen. Tijdens TEFAF bleek al de grote vraag naar de Engelstalige editie, die we overigens geen Varnish maar gewoon Vernis (met Frans accent) hebben genoemd. Opvallend was dat dit nummer – Nederlands en Engels – niet alleen gretig aftrek vond bij kunst- en antiekliefhebbers, maar dat we ook talloze aanvragen kregen van hotels, restaurants, luxemerken en andere bedrijven in de periferie van de kunstwereld. Het spreekt daarom voor zich dat we Vernis in het Nederlands en het Engels blijven uitgeven. De passie voor kunst is niet aan taal, cultuur of grenzen gebonden. En het is deze passie voor kunst en antiek die we met Vernis willen overbrengen. We hebben voor dit nummer gekozen voor een zekere nadruk op de stad Amsterdam. En niet zonder reden. Zoals de nieuwste tentoonstelling ‘Azië > Amsterdam’ in het Rijksnajaar 2015
museum onderschrijft, was Amsterdam, zoals Claes Jansz. Visscher II (1587-1652) het noemde ‘de koophoofdstad van de gantsche wereld’ en als je oplet word je daar wandelend in onze hoofdstad nog regelmatig aan herinnerd. Wij bezochten het depot van het Amsterdam Museum, doken in de historie van de bijzondere relatie met kunst van onze hoofdstedelijke dierentuin Artis en ook de bijzondere fotografie van Marie Cécile Thijs voor de rubriek Ensemble staat grotendeels in het teken van Amsterdam. Een van de meeste fascinerende verhalen uit dit nummer speelt zich overigens af net buiten Amsterdam, namelijk in Haarlem. Het is het door Jettie Rozemond (wellicht herkent u haar als voormalig medewerker van Vernis) geschreven verhaal over de restauratie van het schilderij ‘De Doop van Christus’ van Jan van Scorel (1495-1562). Dit verhaal geeft ons een zeer interessant inkijkje in de wijze waarop een schilderij gerestaureerd wordt en het staat daarmee symbool voor Vernis: een eigenzinnige en eigentijdse blik op en achter de prachtige wereld van kunst en antiek. We hopen dat u net zo veel plezier zal beleven aan het lezen als wij aan het maken.
Robert D. Aronson
Voorzitter van de Koninklijke Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst in Nederland vernis#09
–
003
vernis INHOUD
042
Restauratie Jan van Scorel Kunstwerken worden, indien nodig, gerestaureerd voor ze op beursvloer, galerie of in het museum terechtkomen. Vernis geeft een inkijkje in een bijzonder restauratieproject in het Frans Hals Museum in Haarlem.
030 Kunst in Artis
‘Natura Artis Magistra’, opgericht in 1838, was een culturele en wetenschappelijke trekpleister met een brede culturele functie. Veel Amsterdamse kunstenaars kwamen er om de wilde dieren te bestuderen, tekenen, schilderen en beeldhouwen. Vernis duikt in de historie.
Keurmeesters
RU BR I E K E N... 003 | Voorwoord 004 | Inhoud
039 | C olumn Yvo van Regteren Altena
011 | Trouvailles
078 | Boeken
029 | Column Ivo Weyel
080 | Ledenlijst Koninklijke VHOK
004
–
vernis#09
050
Velen vrezen het soms strenge oordeel van de keurmeesters. Maar wat doen die experts precies? En hoe ver reikt hun macht? Voorzitter van de PANantiquairscommissie Jacques Fijnaut ziet de emoties oplopen tijdens het scheidsrechteren. najaar 2015
Ik zie ik zie
Jan van Scorel Een hemelse ontdekking
Een tentoonstelling over kijken
14 november 2015 t/m 13 maart 2016
vernis INHOUD
064
Geschiedenis van de Kunsthandel
056
De handel in kunst is zo oud als de kunst zelf. Door de eeuwen heen is de focus via gildes en veilingen verschoven naar experts met elk een eigen specialisatie. Een reis door de tijd.
Depot: Amsterdam Museum Het depot van het Amsterdam Museum is gevestigd in een moderne burcht met vrij uitzicht over de IJ-haven. Vernis ontdekte de ruim 90.000 objecten in het Collectiecentrum, van schuttersstukken tot Ajax-memorabilia.
E N OOK ... 026 | Mijn mooiste stuk Projectontwikkelaar Maarten de Gruyter houdt van de vechtlust van dit 100 jaar oude Japanse doosje.
036 | Mijn mooiste stuk Hendrikje Crebolder, Hoofd Development van Het Rijksmuseum, werd in Afrika geboren – net als het meisje op de foto van Rineke Dijkstra.
040 | C ursusprogramma Ga in de leer bij een oude meester. 048 | In beeld Amsterdam heeft een enorm aanbod kunst en cultuur. Vernis maakte een onverwachte keuze.
082 | Toekomstantiek Tulpenvaas II van Daan Brouwer. 006
–
vernis#09
068
Ensemble Amsterdam Grachten, tulpen en snuisterijen. Een thematische selectie van het aanbod van leden van de Koninklijke VHOK, gefotografeerd door Marie Cécile Thijs. najaar 2015
D E E I G E N T I J D S E B E U R S V O O R K U N S T, ANTIEK EN DESIGN
RAI AMSTERDAM
22-29
hoofdsponsor
NOVEMBER 2015
C OL OFON
NAJAAR 2015 | JAARGANG 05 #09 Hoofdredactie
Mischa van de Woestijne Eindredactie
Melinda Braaksma / Edit Value (melinda@editvalue.nl) Engelse vertaling
Francesca de Châtel, Cecily Layzell (correctie) Art direction
Antoine Hamers / Wolk Ontwerp (antoine@wolkontwerp.nl) Uitgever en bladconcept
Mischa van de Woestijne / MI7 Media Intelligence (mischa@mi7.nl) Medewerkers TEKST
Onno Aerden, Aya Langeveld, Yvo van Regteren Altena, Jettie Rozemond, Ivo Weyel, Mischa van de Woestijne BEELD
Peter Boer, Friso Keuris, Tekenteam.nl, Marie Cécile Thijs Overige foto’s van: A.J.W. de Veer via Centraal Bureau voor Genealogie, Fotocollectie Veenhuijzen; Het Frans Hals Museum, Haarlem; Kees Kuil, Amsterdam via Kunsthandel Dolf D. van Omme, Amsterdam; Het Mauritshuis, Den Haag; Het Rijksmuseum, Amsterdam; Stadsarchief Amsterdam; TEFAF Met speciale dank aan
Robert Aronson, Ilse Daatselaar, Caroline Eschbach, Frouke Jorna, Paul Wullems Advertenties, abonnementen en nabestellingen
Koninklijke Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst in Nederland Damrak 375 nl-1012 zj Amsterdam TELEFOON +31 (0)20-6238904 E-MAIL info@kvhok.nl INTERNET www.kvhok.nl Druk
Van Aalst Printmanagement, Zaandijk Distributie
De Nederlandse editie van Vernis verschijnt in een oplage van 18.000 exemplaren en wordt verspreid via de bij de Koninklijke VHOK aangesloten leden en op de belangrijkste kunstbeurzen in Nederland en België. vernis TIJDSCHRIFT VAN DE KONINKLIJKE VEREENIGING VAN HANDELAREN IN OUDE KUNST IN NEDERLAND (KVHOK)
SPEC I A L
Amsterdam E E N STA DSBE E L D I N 90.0 0 0 OBJ EC T E N
JAARGANG 05
Het depot van het Amsterdam Museum ON DE R H ET V E R N IS
De restauratie van De doop van Christus van Jan van Scorel
NAJAAR 2015 #09
DI E R E N OP H ET D OE K
Levende have als inspiratiebron in Artis •PLUS•
DE GESCHIEDENIS VAN DE KUNSTHANDEL 8 7179 53 055682
Cover NL.indd 1
26-10-15 11:13
COVERBEELD: UIT DE FEATURE DEPOT OVER HET AMSTERDAM MUSEUM (ZIE PAGINA 56) FOTOGRAFIE: PETER BOER © 2015 KVHOK/MI7 MEDIA INTELLIGENCE VERNIS IS EEN UITGAVE VAN DE KVHOK EN MI7 MEDIA INTELLIGENCE. NIETS UIT DEZE UITGAVE MAG WORDEN VERMENIGVULDIGD, OPGENOMEN IN EEN ELEKTRONISCH DATABESTAND OF WORDEN GEPUBLICEERD, OP WELKE WIJZE DAN OOK, ZONDER VOORAFGAANDE SCHRIFTELIJKE TOESTEMMING VAN DE RECHTHEBBENDEN (ARTIKEL 15 AUTEURSWET). ISSN 2211-4017
008
–
vernis#09
najaar 2015
Afbeelding: Francois du Plessis book object, galerie Chiefs & Spirits
10 -17 april 2016 | CHASSEVELD BREDA
GENIET VAN KUNST, ANTIEK EN DESIGN OP ART BREDA Een hoogwaardig en breed scala aan oude en
buitenland uit het hoogste segment tonen hun
hedendaagse kunst, antiek, aziatica, Jugendstil
collecties.
en Art Deco, zilver, antieke en hedendaagse
Laat u verrassen en verleiden door het buiten-
juwelen. Ruim 90 deelnemers uit binnen- en
gewone aanbod op ART BREDA!
www.artbreda.nl Insurance BV Hoofdsponsor Breda/Brussel
Een paar sublieme zilveren suikerstrooiers. Dirk Evert Grave | Amsterdam | 1772 | 22 cm. hoog
PAN 2015 | Stand 20
Kunsthandel Jacques Fijnaut bv, Nieuwe Spiegelstraat 31, 1017 DC Amsterdam, T +31 (0)20 625 63 74, M +31 (0)6 14318052 www.kunsthandelfijnaut.nl
office@kunsthandelfijnaut.nl
openingstijden: op afspraak
T ROU VA I L L E S
Vaak geven de opzienbarende verhalen over de herkomst van een antiek stuk of de obstakels die overwonnen moesten worden tijdens speciale zoekopdrachten een bijzonder kunstobject grote meerwaarde. De interessantste anekdotes bij de mooiste vondsten leest u in Vernis.
TROUVAILLES MET DANK AAN
Caroline Eschbach
FONTIJN ANTIEK
Zilveren pilaar- of cilinderzonnewijzer Dit type zonnewijzer gebruikt de hoogte van de zon (altitude) in plaats van de richting (azimut) om de tijd aan te geven. De bovenkant van de holle cilinder kan worden opgelicht en heeft in de zijkant een gaatje voor één van de beide geciseleer-
najaar 2015
de gnomons. Een dermate vroege en in zilver uitgevoerde pilaarzonnewijzer is zeer zeldzaam.
Herkomst Frankrijk, derde kwart 17e eeuw Materiaal en techniek Zilver Afmetingen H 11,5 cm, D 5 cm Prijs Op aanvraag
vernis#09
–
011
T ROU VA I L L E S
FRIDES LAMÉRIS KUNST EN ANTIEK
Deel van servies, beschilderd met vogels De Franse porseleinschilder Louis Victor Gerverot (1747 Lunéville - 1829 Bevern) is bij de Nederlandse porseleinliefhebber vooral bekend om zijn werk in Weesp (in de jaren 1768 - 69) en Loosdrecht (1775 - 1778). Zijn werk wordt gekenmerkt door de prachtige fantasievogels met een wonderlijke verentooi, typische houdin-
012
–
vernis#09
gen en vaak priemende ogen. Dit servies illustreert prachtig het reizende bestaan dat de porseleinschilders veelal hadden, waarbij ze hun diensten op verschillende plekken aanboden. Hoewel niet door hem gesigneerd is dit serviesje met de karakteristieke vogels ‘signed all over’ Louis Victor Gerverot. Ditmaal
niet in Nederland gemaakt, maar gemerkt met het wiel voor Höchst (Duitsland) in onderglazuursblauw. Hier werkte hij van 1771 tot en met 1773.
Provenance Kunsthandel Herkomst Höchst, Duitsland, 1771-1773 Materiaal en techniek porselein Afmetingen Koffiepot met deksel H circa 23 cm Prijs Op aanvraag
najaar 2015
T ROU VA I L L E S
B A S T I NG S & VA N T U I J L B V.
Wandschildering Rupelmonde aan de Vecht Dit doek is er één uit een serie van negen, die werden gemaakt voor Stephanus de Clercq in 1796. Ze decoreerden de kamers van Herengracht 94 in Amsterdam van 1797 tot 1919. Tijdens een uitbreiding zijn ze verwijderd en tot het najaar van 2014 was niet bekend waar deze wandschilderingen hebben vertoefd. Na speurwerk bleek dat de werken tussen 1919 en 1972 waren geplaatst in Westzaan. Op de afbeelding is landgoed Rupelmonde aan de Vecht te zien, op de rechteroever de opdrachtgever St. de Clercq.
Herkomst Vervaardigd in de Nederlandsche Behangsel Maatschappij in Hoorn, Nederland, circa 1797 Materiaal en techniek Olieverf op doek Afmetingen H 275 x B 220 cm Prijs Op aanvraag
M A RJA N STERK A NTIQUA IR JU W ELIER
Art Deco tafelklok De perfectie die we zien bij de juwelen van Cartier komt ook bij de klokken duidelijk naar voren. Deze Art Deco tafelklok is daarvan een uitstekend voorbeeld. Als juweliershuis maakt Cartier voor zijn klokken gebruik van bijzondere materialen: zo is deze klok niet alleen gedecoreerd met spiegelglas en lak, maar ook met bloedkoraal en is de wijzerplaat gemaakt uit één stuk parelmoer. De kleuren in het prachtige, strakke Art Deco ontwerp onderstrepen de krachtige architectonische vormgeving en geven deze klok de uitstraling van een sculptuur. Het originele etui is nog bewaard gebleven; dit betekent dat deze klok altijd met zorg en aandacht is behandeld.
Herkomst Frankrijk, Parijs, circa 1925 Materiaal en techniek Spiegelglas, lak, koraal, parelmoer, messing, email Afmetingen Basis: 17,5 x 8,5 cm; H 16 cm. Prijs Op aanvraag
najaar 2015
vernis#09
–
013
T ROU VA I L L E S
SIMONIS & BUUNK
Lelie Kort geleden verwierven Simonis & Buunk uit particulier bezit een met houtskool getekende lelie van Piet Mondriaan. Vanaf juni 1911 woonde Mondriaan in Parijs en signeerde hij vrijwel alleen nog met P. Mondrian, zoals op dit werk. Bekend is dat hij regelmatig bloemen schilderde om in zijn onderhoud te voorzien. Begin jaren 20, toen Mondriaan vrijwel geen inkomsten had, maakte hij voor de kunstmarkt opnieuw serene bloemmotieven. Een vergelijkbare voorstelling in aquarel bevindt zich in de Sidney Janis Family Collections in New York. In de catalogue raisonné wordt deze, onder voorbehoud, begin jaren 20 gedateerd.
Provenance Particulier bezit, Nederland Herkomst Gesigneerd en te dateren ca. 1912 Materiaal en techniek Houtskool op papier Afmetingen 25,9 x 19 cm Prijs € 50.000
GUDE & MEIS ANTIEKE KLOKKEN
Franse vergulde en gepatineerde ‘Locomotief’ klok De Franse firma Guilmet maakte in de tweede helft van de negentiende eeuw een reeks klokken met als thema de Industriële Revolutie. Een van de grootste en mooiste exemplaren is deze trein. Deze trein heeft een uurwerk, barometer, thermometer, kompas én een apart mechaniek dat de wielen laat draaien. De combinatie roept bij veel mensen verwondering en hilariteit op. Een echt conversation piece!
Provenance Oostenrijk, privécollectie, gekocht van de kleinzoon van de eerste eigenaar Herkomst Frankrijk, ca 1890 Materiaal en techniek verguld en gepatineerd brons, marmer Afmetingen H 45 cm x B 47 x D 23 cm Prijs Op aanvraag
014
–
vernis#09
najaar 2015
T ROU VA I L L E S
HEUTINK IKONEN
Ikoon Nikolaas de Wonderdoener Deze ikoon is gepubliceerd in het boek Gouden Licht – Meesterwerken der Ikonenkunst van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen 1988, p. 166167, nr. 148. Nu wordt het aangeboden door Heutink Ikonen.
najaar 2015
Provenance Particuliere collectie, België Herkomst Rusland, Novgorod, midden 15e eeuw (met 19e-eeuwse overschilderingen) Materiaal en techniek Ei-tempera op gesso op hout Afmetingen 60,5 x 44 cm Prijs Op aanvraag
vernis#09
–
015
T ROU VA I L L E S
GALERIE TINY ESVELD
Vrouw met kind Demétre Chiparus (18861947) is vooral bekend om zijn bronzen beelden met sensuele danseressen. Dat hij eerder ingetogen realistische beelden maakte, is minder bekend. De uitdrukking en de emotie van deze vrouw met kind is vertederend. Een zeer gedetailleerd en begeerd werk.
Provenance Particuliere collectie Frankrijk Herkomst Frankrijk, circa 1920 Materiaal en techniek Brons met ivoor Afmetingen H 56 cm Prijs € 32.000
016
–
vernis#09
najaar 2015
T ROU VA I L L E S
KUNSTHANDEL A.H. BIES, EINDHOVEN
Stilleven met aardbeien, perziken en kruisbessen Een van de eerste schilderijen die kunsthandelaar Bies in 1974 samen met zijn vader kocht, was een prachtig stilleven door Adriana Johanna Haanen (1814-1895). In 1993 probeerde hij nog tevergeefs de verblijfplaats van dit werk te achterhalen voor een overzichtstentoon-
najaar 2015
stelling van schilderijen die in het verleden door zijn firma verkocht waren. Enkele maanden geleden zag Bies het onverwacht weer terug. De aankoop was geen moeilijke beslissing.
Provenance Collectie H.H. Roelofs Heyrmans, Rotterdam, 1902; Veiling Boussod & Valadon (H.G.
Tersteeg); collectie H.H. Roelofs Heyrmans, Den Haag, 9 april 1902, no. 38 (afb.); Collectie J.J. de Waal, Amsterdam; Veiling Frederik Muller & Co, Amsterdam, 20 - 23 november 1951, nr. 227 Herkomst Nederland, te dateren 1855-1865 Materiaal en techniek Olieverf op paneel Afmetingen 26,3 x 37,4 cm Prijs op aanvraag
vernis#09
–
017
T ROU VA I L L E S
IN T ER-A N T IQUA R I A AT MEFFERDT & DE JONGE
Plan très exact de la ville fameuse marchande d’Amsterdam Hendrik de Leth (17031766) had te midden van vele concurrenten een betrouwbare kaart van Amsterdam gemaakt. Dit is een luxe exemplaar met aan weerszijden wapenbladen. Deze dienden als voorbeeld voor de glas-in-loodramen van de Oude Kerk in Amsterdam.
Provenance Een Amsterdamse opkoper Herkomst Nederland, 1734-1736 Materiaal en techniek Handgekleurde kopergravure Afmetingen 57,5 x 105 cm Prijs € 4.950
018
–
vernis#09
JOHN ENDLICH A NTIQUA IRS
Gouden snuifdoos De Amsterdams goudsmeden hebben een voortrekkersrol vervuld bij het introduceren van nieuwe mode in Nederland. Hun, voornamelijk, Franse afkomst heeft hier vooral een belangrijke rol in gespeeld. Deze doos van Jean Saint is op de tentoonstelling ‘Rococo in Nederland’ in 2001 in het Rijksmuseum tentoongesteld geweest.
Provenance John Aymer Dalrymple, 13e Earl of Stair; John Endlich Antiquairs, particuliere collectie Nederland Herkomst Nederland, 1748 Materiaal en techniek Goud, gedreven en geciseleerd Afmetingen 7,4 x 5,5 x 3,5 cm Prijs Op aanvraag
najaar 2015
T ROU VA I L L E S
VA N DERV EN OR I EN TA L A RT
Paar kandelaars Deze kandelaars behoren tot het klassieke ‘famille rose’ porselein, en zijn in China gemaakt naar zilveren exemplaren. Deze gebruiksvoorwerpen zouden niet door de Chinezen zelf ge-
najaar 2015
bruikt zijn geweest, en waren bedoeld voor export naar Europa. Aanvankelijk is er één gekocht bij de kringloopwinkel, bij navraag bleek de andere al te zijn verkocht. Na wat speurwerk,
konden ze weer bijeengebracht worden.
Provenance Nederland Herkomst China, Qianlong Periode (1736-1795) Materiaal en techniek Porselein Afmetingen H 16,6 cm Prijs € 15.000
vernis#09
–
019
T ROU VA I L L E S
THEO DA ATSEL A A R A NTIQUA IRS
Stel Franse restauration vijf-armige kandelabers Hercules en Diana slaan hun arm om een Korintische zuil die uitloopt in een vijfarmige kandelaber. Hercules was een echte held, die door de combinatie van enorme kracht en een flinke dosis slimheid machtige daden
020
–
vernis#09
kon verrichten. Diana was de Romeinse godin van de jacht.
Provenance Particuliere collectie Herkomst Frankrijk, circa 1820 Materiaal en techniek Vuurverguld en gepatineerd brons Afmetingen H 61 cm Prijs Op aanvraag
najaar 2015
T ROU VA I L L E S
RUBEN A A RDEW ERK A NTIQUES
Rijgnaaldenkoker of ‘billet doux’ Vernis Martin lakwerk is een imitatie van het Oosterse lakwerk, ontwikkeld door de gebroeders Guillaume en Etienne-Simon Martin in Parijs na 1728. Het werd gebruikt op meubels, draagkoetsen, maar ook voor snuifdozen en rijgnaaldenkokers. Dergelijke kokers werden ook gebruikt om liefdesbrieven te overhandigen. Vandaar de naam: ‘billet doux’.
Herkomst Parijs, Frankrijk, circa 1750-1770 Materiaal en techniek Vernis Martin lakwerk, schildpad en originele zilveren monturen Afmetingen 16 x 2,6 cm Prijs € 2.850
FOUM A NI PERSIA N GA LLERY
Hamadan henna-flower tapijt Het herhalende patroon, de geabstraheerde bloem van de hennaplant, tegen een achtergrond van kostbare ongeverfde kamelenwol. Een zeer geliefd type kleed voor de bibliotheekkamers van de 19e-eeuwse herenhuizen. De goede conditie van het tapijt maakt het een zeldzame vondst. De
najaar 2015
Foumani Collectie bevat een vergelijkbaar exemplaar uit 1864 die de ouderdom kan bevestigen.
Provenance Particuliere collectie, Nederland Herkomst Perzië, 1850-1870 Materiaal en techniek 100% kamelenwol, deels ongeverfd, plantaardige verf Afmetingen 375 x 235 cm Prijs Op aanvraag
vernis#09
–
021
T ROU VA I L L E S
A. AARDEWERK A NTIQUA IR JU W ELIER
Art Nouveau plique-à-jour hanger Lucien Hirtz (1864-1928) was een begenadigd ontwerper en emailleur die van 1893 tot 1925 voor het beroemde juweliershuis Boucheron werkte. Deze hanger is gemaakt van zilver op goud, en bezet met briljantgeslepen diamanten tegen een achtergrond van zacht groene bladeren. Deze bladeren zijn gemaakt van plique-à-jour email, uitgevoerd in twee tinten groen. De bessen worden vormgegeven door veertien briljantgeslepen diamanten. De takjes, uitgevoerd in het zo kenmerkende, vloeiende lijnenspel van de Art Nouveau, zijn bezet met roosgeslepen diamant. De hanger is ook als broche te dragen.
Provenance Particuliere collectie Herkomst Frankrijk, circa 1900 Materiaal en techniek Goud, briljantgeslepen diamanten en email Afmetingen 4,8 x 6,2 cm Prijs Op aanvraag
A RONSON A NTIQUA IRS
Paar Delfts aardewerk jardinières met gele ondergrond Slechts enkele Delfts aardewerk jardinières hebben de tand des tijds doorstaan. Het gebruik van de bloempotten maakte dat het glazuur en de poreuze klei beschadigd raakten door de mineralen in de aarde en door vocht. Dit paar is gedecoreerd met bloemen op een gele ondergrond. Dit is zeer zeldzaam in Delfts aardewerk, omdat het moeilijk was een helder geel te verkrijgen. De provenance van deze jardinières is bijzonder. Antiquair Robert Aronson was op een beurs in de Verenigde Staten en hoorde een bezoeker zeggen: “Is dat Delfts? Daar heb ik ook nog wat van…”. Aronson sprak de man aan en
022
–
vernis#09
vroeg of deze foto’s had. De meneer in kwestie bleef echter aandringen dat Aronson zelf moest komen kijken. Gelukkig bleek dat hij aan de overkant van de straat zat. De collectie was gemerkt LPK voor De Porceleyne Lampetkan
en Aronson kocht alles aan.
Provenance Nijstad Lochem; Aronson Antiquairs, Amsterdam; De B... Collection, New York Herkomst Delft, Nederland, circa 1760 Materiaal en techniek Delfts aardewerk Afmetingen H 16,1 x B 16,7 cm Prijs Op aanvraag
najaar 2015
T ROU VA I L L E S
K U N S T C ON S U LT - 20T H C E N T U R Y A R T | OBJ EC T S
Glazen Art-Deco kelkvaas met tincraquelé Gewapend met een ‘explosievenkoffertje’ vol chemische stoffen en zijn in Leerdam opgedane kennis vertrok sierkunstenaar Chris Lebeau begin 1926 naar de Boheemse glasfabriek Ludwig Moser und Söhne. Vanuit zijn drang tot experimenteren en schier onbegrensde fantasie, schiep hij daar drie winters lang glasobjecten van uitzonderlijke techni-
najaar 2015
sche en artistieke kwaliteit. Deze glazen kelkvaas met intern tincraquelé komt uit de derde en laatste serie Boheemse unica van Lebeau. De series werden met stijgend enthousiasme ontvangen, de prijzen stegen sterk. Het vermaarde kunsttijdschrift Wendingen wijdde in 1929 een themanummer aan het werk. Een zware sneeuwbui in de Boheemse
heuvels inspireerde Lebeau tot een ingesloten, dicht craquelé van lichte vlokken. Hij maakte meerdere varianten, die zich onder andere in de collecties van Museum Boijmans Van Beuningen en het Stedelijk Museum bevinden.
Herkomst Bohemen, unicum, 1929 Materiaal en techniek kristalglas met tincraquelé Afmetingen H 25 x D 25 cm Prijs € 5.500
vernis#09
–
023
T ROU VA I L L E S
A. A A RDEW ERK A NTIQUA IR JU W ELIER
Theekist met drie zilveren theebussen In de tweede helft van de 18e eeuw waren vooral de betere kwaliteiten thee zeer kostbaar. Zij die het zich konden veroorloven, lieten er een mooie zilveren theebus voor maken. Of, in uitzonderlijke gevallen, zoals hier, zelfs drie. Deze exotische theekist, die is bekleed met panelen uit been en ivoor met daarin gesneden bloemen bladmotieven, heeft de Delftse zilversmid Dirk van Goorberg voorzien van drie
024
–
vernis#09
zilveren theebussen. Twee bussen voor twee verschillende soorten thee en in het midden een, met een virtuoos zilveren bloemornament gedecoreerde, mengbus met twee compartimenten om zelf verschillende mélanges samen te stellen. Kistjes zoals deze werden in de tweede helft van de 18e eeuw in China op bestelling vervaardigd, vermoedelijk in Kanton. Aan de buiten-
zijde werden ze bekleed met ivoor, parelmoer, schildpad of been. Het oosterse karakter van deze kist onderstreept de exclusiviteit van de inhoud. Wanneer hieruit kostbare theesoorten werden aangeboden, werden de gasten zeker geïmponeerd.
Provenance Particuliere collectie Nederland Herkomst Nederland, 1776 Materiaal en techniek Zilver, ivoor en been Afmetingen L 24,2 x H 13,1 cm Prijs Op aanvraag
najaar 2015
ďŹ ed Appraiser Fine Arts and Antiques | Certi CertiďŹ
Sikke van Ommeren | Leeuwarden | jaarletter M = 1764
De kandelaars zijn gegoten, gedreven en deels gegraveerd. De balustervormige schacht met vaasvormige kaarsenhouder is gefacetteerd en staat verdiept in de gemodelleerde basis, die is versierd met een gegraveerde rand en geappliqueerde schelpornamenten boven de vier gekrulde voetjes.
E-mail: info@daatselaar.com | Web: www.daatselaar.com | Phone: +31 654.394.108 agent and advisor for purchasing and selling fine arts and antiques | appraisals for probate and insurance purposes
KVHOK
M I J N MOOI ST E ST U K
IMPULSIEF KOPEN TEKST
Mischa van de Woestijne FOTOGRAFIE
Friso Keuris BEURZEN “Van oudsher ga ik naar PAN Amsterdam en
TEFAF. Mijn ouders verzamelen ook, dus zo lang ik me kan herinneren gaan we al naar kunstbeurzen. Zij gingen voornamelijk voor de kunst, ik ga ook voor de contacten en het netwerken. Daarom ga ik sowieso een paar keer: naar de preview, naar de opening en dan altijd nog een keertje om rustig te kijken. Zo’n beurs is een mooie doorsnede van wat er te krijgen is en welke kant de markt op gaat; ik kom trouwens niet alleen maar kijken, meestal koop ik ook wat.” IMPULSIEF “Ik koop anders dan mijn ouders. Zij hebben zich
altijd enorm verdiept in wat ze wilden hebben. Ze kopen dan ook heel gericht; ze weten precies wat ze willen en wat ze wel en niet moeten kopen. Zo hebben ze in de loop der tijd een prachtige collectie Chinees aardewerk en porselein opgebouwd. Bij mij gaat dat anders; ik weet globaal wat ik wel en niet wil hebben, maar mijn aankopen zijn eigenlijk volstrekt impulsief. Wellicht zit er daarom ook niet echt lijn in mijn verzameling.”
NAAM
M A A RTEN DE GRU Y TER BEROEP
PROJECTONT W IK K EL A A R VO O R W E R P
CIRC A 100 JA A R OUD JA PA NS ZILV ER EN DOOSJE IN BEZIT SINDS
2008 BIJZONDER
De tekening op het deksel is subtiel maar straalt vechtlust uit
GEBRUIKSVOORWERP “Ik houd ervan om rustig rond te
kijken op een beurs, want je weet nooit waar je tegenaan loopt. Maar er is natuurlijk een aantal handelaren waar ik altijd langs ga. Zo ga ik altijd kijken bij Vanderven Oriental Art; mijn ouders kwamen daar al en ze weten goed waar ik naar op zoek ben. Zo hadden ze een paar jaar terug op de PAN dit zilveren doosje; een handzaam gebruiksvoorwerp, prachtig afgewerkt en mooi genoeg om elke dag naar te kijken. Ik wist meteen dat ik het wilde hebben en we waren snel uit de prijs.” 026
–
vernis#09
najaar 2015
najaar 2015
vernis#09
–
027
RUBRIEK MIJN MOOISTE STUK
het ooit in waarde zal stijgen. Maar dat maakt me eigenlijk niet zo veel uit; het is mooi en handzaam, dus ik denk niet dat ik het ooit weg zal doen.” BUREAU “Ik heb een aardige verzame-
ling schilderijen en fotografie van onder
STRIJDLUST “Ik weet niet waar het
doosje oorspronkelijk voor is gebruikt. Het stamt uit de Meiji-periode die liep van 1868 tot 1912. In deze jaren veranderde Japan van een geïsoleerde, feodale samenleving in een moderne maatschappij met steeds meer contacten met het buitenland. Opvallend is de tekening in goud en zilver van een aantal vogels, waaronder een haan. Dit dier uit de Japanse dierenriem staat onder meer voor strijdlust; dat spreekt mij wel aan. Het is verder schitterend gemaakt en de tekening klopt precies. Ik weet eigenlijk niet of het heel bijzonder is en of 028
–
vernis#09
‘Het moet interessant genoeg zijn om elke dag naar te kijken’
meer Mel Ramos, een Amerikaans icoon. Daarnaast houd ik van gebruiksvoorwerpen, zoals dit zilveren doosje. Ik zet ze het liefst op mijn bureau, dus het moet interessant genoeg zijn om elke dag naar te kijken. Naast het doosje staat een van een paardenhoef gemaakte asbak en een briefopener in de vorm van een pistool. Intrigerende objecten die interessant blijven. Die briefopener moet ik overigens nog laten restaureren, want een object wordt natuurlijk pas echt leuk, wanneer het in topconditie is.” najaar 2015
COLUMN
TEKST
Ivo Weyel
ANTIEKE LORD ILLUSTRATIE
Tekenteam.nl
De boomlange Lord Leslie, zelf bijna antiek, bewoont een kasteel vol antiquiteiten. Overdaad alom in Castle Leslie. En daarbij valt werkelijk alles in het niet, leert Ivo Weyel. Lord Leslie, the 4th Baronet of Glaslough, Captain of the Irish Guards, is nu nog gewoon oud, maar volgend jaar antiek, want dan wordt hij honderd, de officiële leeftijd om onder het predicaat antiek te vallen. Hij is nog steeds boomlang, maar oogt transparant en lopen zonder stok en ‘private nurse’ ondersteuning gaat niet meer. Elke avond maakt hij klokke acht zijn
opwachting in de eetzaal van Castle Leslie, zijn kasteel in Ierland, al ontelbare generaties in de familie. Hij aperitieft er met een single malt whisky, eet een black pudding met een glaasje rosé, speelt een riedeltje van de Mondscheinsonate op de vleugel en daalt dan af naar the Great Hall voor een crème de menthe of twee, drie. Hij is stokdoof en hem rest nog een enkele tand, maar als hij hoort – zijn oor schelpend met zijn hand – dat ik uit Nederland kom, barst hij los. Nice country, schreeuwt hij al speekselend, although quite small. Aan de kleine kant dus. Hij kent baron Van Voorst tot Voorst (of was het een Van Dedem? Of een Bentick? Hij weet het niet meer precies), anyway, er was een baron die ambassadeur was bij de Heilige Stoel toen hijzelf in Rome woonde (en daar meedogenloos jetsette, maar dat vertelt hij er niet bij, dat lees ik later in zijn biografie Never A Dull Moment). Het kasteel is nu hotel, zijn nichtje zwaait er de scepter, en hij woont, met nurse en butler, in een zijvleugel. Het kasteel is immens, met ontelbare kamers en bijgebouwen, meren (meervoud) en paardenstallen. Paul McCartney trouwde er met Heather Mills en sliep in the red room, terwijl Mick Jagger de najaar 2015
girlie room prefereert met het lila bloemetjesbehang. Mick Jagger is nice, vertelt Sir Leslie, although quite small. De inrichting van het kasteel balanceert tussen kunst en kitsch: er hangen prachtige voorouderportretten van de interbellum-societyschilder László, fijn gesneden Engelse penantspiegels uit de achttiende eeuw en met parelmoer ingelegde sécretaires à abbatant, maar ook gruwelijke wc-tronen met overhangend fluwelen baldakijn en eetkamerstoelen met kantelen aan de bovenkant en bosnimfkoppen als leuning met een ingekerfd familiewapen in de rugleuning. Ook geen gebrek aan historische memorabilia, zoals het ingelijste doopjurkje van Sir Winston Churchill, een directe neef van Lord Leslie, a nice man, maar – we zien het al aankomen – quite small. Hij vraagt wat ik in het kasteel doe, en ik vertel dat ik er een reportage over maak voor een Nederlandse krant en dan – totaal vergeten dat hij al eerder over ons land sprak – barst hij los over onze koningin, I met her in Amsterdam once, such a nice lady, maar – u raadt het al – quite small. Máxima klein? Who? Máxima. Who is she? Our Queen. No, not her, I mean your real queen... Ik opper Juliana. No, not her. Wilhelmina? Yes, exactly, how is she doing? Ivo Weyel is publicist.
vernis#09
–
029
HISTORIE ARTIS
DIEREN OP HET DOEK TEKST
Aya Langeveld
BEELD
Stadsarchief, Amsterdam
Al vanaf het moment van oprichting zijn er in de Amsterdamse dierentuin Artis behalve beesten ook schildersezels te vinden. Natura Artis Magistra, ’de natuur is de leermeesteres van de kunst’, is tot op de dag van vandaag een inspiratiebron voor veel kunstenaars.
01
A.J.W. de Veer. Foto van Thérèse Schwartze (18511918) in Artis aan het werk met haar nichtje Lizzy Ansingh. Gedateerd 1915. Foto: Centraal Bureau voor Genealogie, Fotocollectie Veenhuijzen.
030
–
vernis#09
eel ‘Artis-kunst’ is bewaard gebleven. Ruim 1.300 werken zijn te vinden in de kunstcollectie van Artis, maar ook in particuliere verzamelingen. En ook in de kunsthandel duikt af en toe nog een stuk op; het zijn vaak gewilde werken. Het thema Amsterdam doet het altijd goed, net zoals het onderwerp dieren. Wanneer de werken worden gerangschikt op tijd, geeft dat niet alleen een kijkje in de dierentuin, maar is het ook een beeldschets van de ontwikkelingen in de kunst van de negentiende en twintigste eeuw. Dagje Dierentuin Een dagje naar de dierentuin is een studiereis voor de kunstenaars van de negentiende eeuw. Nota bene in Amsterdam, in een van de eerste dierentuinen van Europa, kunnen ze voor het eerst in levende lijve exotische dieren en wilde beesten bestuderen. Ja, tijgers en leeuwen die kennen ze wel van plaatjes en schilderijen, maar hoe natuurgetrouw zijn die? Alsof Rembrandt en zijn latere collega’s die ooit wel in het echt hadden gezien. Artis wordt in 1838 als zoölogisch genootschap opgericht met als doelstelling ‘het bevorderen van de kennis der natuurlijke historie op eene aangename en aanschouwelijke wijze’. ‘Naar de Artis’, moet dus meer zijn dan ‘naar de beer, de papegaai en de pauw’,
01
zoals Louis Davids een eeuw later zal zingen. In Artis moet je iets kunnen leren. In de opzet is het daarom eerder een kennisdan een dierentuin. Voor kunstenaars moet Artis een inspiratiebron zijn waar zij naar de levende natuur kunnen werken. najaar 2015
ARTIS HISTORIE
02
02
HET BER ENPA LEIS TE A RTIS
Gerard Johan Staller (1880-1956) Uniek in het oeuvre van Johan Staller is het schilderij ‘Het Berenpaleis te Artis’ uit 1905. Voor vele Amsterdamse kunstenaars was
Artis een ware bron van inspiratie. In 1896 werd, in navolging van de Antwerpse Zoo, een berenpaleis gebouwd. Johan Staller heeft de sfeer in het berenpaleis
Artis is daarmee typisch een product van de Verlichting. En het ideaal van Gerard Westerman, een van de oprichters, van beroep beslist geen ecoloog, maar uitgever, boekverkoper, verzamelaar en cultuurminnaar. najaar 2015
treffend weergegeven. Het publiek zit genietend onder de schaduw van de lindeboom. De twee kinderen rechts op het schilderij kijken oog-inoog naar de beren en
verderop flaneren twee dames in lange jurk en parasol. Door de impressionistische toets en het kleurgebruik proef je de warme lome zomermiddag.
Het Artis van de negentiende eeuw is een culturele hotspot voor de gegoede burgerij. Een dagje Artis is zien en gezien worden. Een uitgelezen plek om te flaneren door het park of om neer te strijken voor een kopje thee in het Koningspaleis. Na een bezoek aan het Berenpaleis is het heerlijk uitrusten in de schaduw onder de bomen. In de Tijgerzaal doen de heren een rokertje. Al dan niet in
Gerard Johan Staller (1880-1956), Het Berenpaleis te Artis, Amsterdam, gesigneerd en gedateerd linksonder, 1905, olieverf op doek op paneel, 28,5 x 45 cm. Met dank aan: Kunsthandel Dolf D. van Omme, Amsterdam, foto: Kees Kuil, Amsterdam.
vernis#09
–
031
HISTORIE ARTIS
03
Tekening van Frederick Willem Zürcher (1835-1894), Nijlpaardje Herman jr. tijdens het zwemmen, 1865. Herman
was het eerste in een dierentuin geboren en in leven gebleven nijlpaard ter wereld.
04
05
Tekening van Corina Emmer-Smit (19182003), Olifantrijden bij de berenhokken in Artis, 1947.
Aquarel van Jutta L.G. Metzger, Natura Artis Magistra. Het Zoölogisch Instituut gezien vanuit de tuin, 1962.
geroezemoes van het publiek dat zich gekleed heeft voor een avondje uit. Members only Artis is niet toegankelijk voor ‘Jan met de pet’. Er is geen kassa waar je een kaartje kunt kopen. Het entreebewijs is het lidmaatschap van het genootschap. Artis wordt gefinancierd door de leden, een clubje rijke Amsterdammers. Kunstenaars hoeven geen lid te zijn; die worden zelfs aangemoedigd om te komen. Daarom hebben de leden van vereniging van kunstenaars en kunstliefhebbers Arti et Amicitiae al meteen in 1839 vrij toegang
03
04
combinatie met tentoonstellingsbezoek in een van de musea op het terrein of het bijwonen van een lezing of een openluchtconcert van het Park Orkest of het Orkest van het Paleis voor Volksvlijt. De zwoele zomeravonden in de urban jungle worden gevuld met Bach vermengd met het gehuil van de hyena’s. In de pauze klinkt het 032
–
vernis#09
tot de dierentuin. Arti is dan pas opgericht en Artis net open. Het kunstklimaat is vanaf het begin gunstig. Artis wordt al snel een creatieve broedplaats waar bekende namen zich zullen laten inspireren, zoals najaar 2015
ARTIS HISTORIE
05
Anton Mauve en Jacob Maris. Maar ook de society-kunstenares Thérèse Schwartze, die oprichter Westerman portretteert. In de ledenadministratie van het zoölogisch genootschap zijn diverse namen te vinden van negentiende eeuwse kunstenaars, zoals Conradijn Cunaeus, Henriette Ronner-Knip, Wouter Verschuur en Charles Verlat, bekend om hun dierenvoorstellingen. Een aantal van de werken die zij maakten in Artis zijn opgenomen in de kunstcollectie van Artis, zoals het werk van Verlat dat lang in het Groote Museum van Artis hing. Menagerie Zo heel veel spannends valt er het eerste jaar niet in krijt of verf te vangen. Artis begint als een kleine sociëteit aan de Plantage met weinig beesten. Meer dan een tuin met najaar 2015
een vijver en een oranjerie is het in 1838 niet. Aanvankelijk heeft de dierentuin maar een paar apen, herten, en papegaaien en natuurlijk het naturaliakabinet met een uitgebreide collectie skeletten, opgezette dieren, schelpen, fossielen en gesteenten. Maar dan komen er een jaar na de oprichting karren vol wilde dieren het terrein oprijden. Het genootschap heeft de menagerie van kermisexploitant Cornelis van Aken kunnen kopen, omdat de gemeente de gevaarlijke beesten van het rondreizende circus niet in de stad wil hebben. Artis wordt uitgebreid met een olifant, panter, tijger, poema, zebra, lama, gnoe en een boa constrictor. En dan zijn daar ook nog de bruine beren, leeuwen, hyena’s en ijsberen. Dit is het echte begin van de verzameling levende dieren die in de jaren daarna steeds meer uitbreidt, onder andere met
Artis wordt al snel een creatieve broedplaats waar bekende namen zich laten inspireren vernis#09
–
033
HISTORIE ARTIS
06
Tekening van Nicolaas van der Waay (18551936), Gezicht op de grote vijver in Artis, met bergeenden op de voorgrond, ca. 1915.
06
exotische exemplaren die meegebracht worden uit de handelskoloniën in Oost-Indië. In de decennia die volgen groeit Artis uit tot een dierentuin van formaat, die ook in oppervlakte uitgebreid wordt en waar steeds meer onder architectuur gebouwde dierenverblijven en gebouwen komen te staan. Kunst op verzoek Bij bijzondere momenten en hoogtepunten in Artis worden er regelmatig kunstenaars uitgenodigd, zoals bijvoorbeeld in 1865 bij de geboorte van de eerste nijlpaardbaby die in een Europese dierentuin ter wereld komt. Op verzoek van directeur Westerman reist de Duitse kunstenaar Heinrich Leutemann naar Amsterdam om een portret te maken van nijlpaardje Herman jr. Artis trekt meer buitenlands artiestenbezoek, zoals de Deense kunstenaar Johan Thomas Lundbye. Artis heeft zelfs een huiskunstenaar: Willem Hekking, de curator van het Etnografisch Museum in Artis die de illustraties verzorgt voor diverse boeken over Artis en veel tekeningen en aquarellen maakt van de gebouwen en dierenverblijven. Schilderijen met afbeeldingen van Artis zijn overigens vrij zeldzaam. Er kwamen wel veel schilders naar Artis voor een dierenstudie, maar ze maakten zelden een tekening van de dierentuin zelf. Als de kunstenaars niet naar Artis komen, dan komen de kamelen of andere exoten van Artis wel naar hen. Na de opening in 1870 van de even verderop gelegen Rijksacademie voor de beeldende kunsten wandelen de dieren regelmatig de tuin van de aca034
–
vernis#09
demie in waar ze als model worden gebruikt om na te tekenen. Voor de lessen ‘anatomie der dieren’ worden de skeletten en dieren op sterk water van Artis geleend. Hoogleraar August Allebé, en later directeur van de Rijksacademie, neemt zijn studenten vaak mee naar Artis voor de praktijklessen tekenen of boetseren. Vele nieuwe lichtingen zullen nog volgen. Van oudsher zijn er verspreid door de tuin van Artis al beelden te vinden, ook bedoeld ter inspiratie. De traditie van diersculpturen loopt in Nederland achter bij die van andere Europese landen. Artis brengt daar verandering in met de aanwezigheid van zo veel ‘proefdieren’ voor het vinden van hun vorm in klei. Voor en na de eeuwwisseling zijn onder andere Henri Texeira de Mattos, Lambertus Zijl en Joseph Mendes da Costa vaak in Artis aan het werk. Jaap Kaas heeft er zelfs zijn eigen atelier. Kaas maakt in 1938 de beeldhouwwerken van een leeuw en tijger die voor het hoofdgebouw staan als vervangers voor de gesneuvelde exemplaren van Jacques Verdonck. Deurbeleid Eind negentiende eeuw wordt de functie van culturele trekpleister steeds kleiner door de komst van het Concertgebouw, Rijksmuseum en andere grote culturele instellingen die in Amsterdam worden gebouwd. De exclusiviteit is hierdoor financieel niet langer houdbaar. Om te kunnen overleven wordt het deurbeleid versoepeld en een breder publiek toegelaten. Het karakter van kennistuin verandert in 1939 voorgoed als alle collecties van Artis, behalve de levende dieren, vanwege financiële problemen overgedragen worden aan de Universiteit van Amsterdam. Maar Artis blijft een onuitputtelijke inspiratiebron die nieuw werk oplevert, zoals de beelden van Fiona Zondervan en Peter Vos. De hoofdstedelijke dierentuin heeft daarmee – bijna 200 jaar na de oprichting – haar aantrekkingskracht op kunstenaars tot op de dag van vandaag behouden. najaar 2015
Adrianus Eversen (1818-1897) Winters stadsgezicht, olieverf op paneel, gesigneerd, 25 x 19,5 cm
E. J. van Wisselingh & Co fine art dealers since 1838 Willem de Winter beĂŤdigd taxateur Baan 41 2012 DC Haarlem +31 (0)6 547 06 555 wdewinter@wisselingh.com www.wisselingh.com
pan stand no. 21
M I J N MOOI ST E ST U K
TOEVALLIG MEISJE TEKST
Mischa van de Woestijne
FOTOGRAFIE
Friso Keuris
ART BASEL “Drie jaar geleden was ik met de International Circle van het Rijksmuseum op Art Basel. De International Circle bestaat uit mensen die niet in Nederland wonen maar die het Rijks toch steunen. Veel van hen komen niet vaak in Nederland, dus organiseren wij samen met conservatoren van Het Rijksmuseum bezoeken aan internationale beurzen en events. Zo waren we met een groep van zo’n twintig personen op Art Basel. Op een gegeven moment liepen we binnen bij de Brusselse galerie van Rineke Dijkstra waar ik deze, op een West-Afrikaans strand genomen foto zag hangen, en het was liefde op het eerste gezicht. Ik heb het werk van Dijkstra leren kennen toen ze in 2005 of 2006 een overzichtstentoonstelling had in het Stedelijk Museum. Ik heb haar werk altijd gevolgd en wist toen ik de foto in Bazel zag hangen dat ik deze heel graag wilde hebben.” 036
–
vernis#09
NAAM
HENDR IKJE CR EBOLDER BEROEP
HOOFD DEV ELOPMENT VA N HET R IJK SMUSEUM VO O R W E R P
FOTO VA N R INEK E DIJK STR A IN BEZIT SINDS
2012 BIJZONDER
Ik ben in Afrika geboren. Hierdoor staat deze foto heel dicht bij me.
vernis#09 –
037
RUBRIEK MIJN MOOISTE STUK
CONTEXT “Ik ben die middag nog-
maals naar de stand gegaan om de foto te bekijken. Het beeld lijkt spontaan geschoten, bijna toevallig. De galeriehouder vertelde me echter dat hij erbij was toen de foto werd gemaakt en hoe Rineke Dijkstra juist dit meisje, dat met klasgenootjes over het strand liep, had gevraagd te poseren. De houding waarin het meisje staat en de manier waarop ze in de camera kijkt, is
onbevangen maar ook heel indringend. Dat is typisch aan het werk van Dijkstra. Wat me daarbij treft is de niet te vangen leeftijd van het meisje. Ze zweeft overal tussenin. Ik weet niet hoe toevallig de brekende golf op de achtergrond is en of de wisselwerking van de wolken achter het meisje toeval zijn of niet, maar ze geven een mooie extra dimensie aan de foto.” HERKENNING “Een van de redenen dat ik me meteen aangetrokken voelde tot dit werk is dat ik zelf in Afrika ben geboren. Het meisje op de foto symboliseert 038
–
vernis#09
‘Wat me treft is haar niet te vangen leeftijd; ze zweeft overal tussen in’
voor mij het optimisme en de energie die zo tekenend is voor het continent. Wat mij ook aan vroeger doet denken is het schooluniform dat het meisje op de foto draagt. Schoolkinderen zien er in Afrika eigenlijk altijd keurig uit, ondanks dat ze vaak in erbarmelijke omstandigheden wonen en lang moeten lopen van school naar huis. Als ik de foto thuis in de zitkamer zie hangen, voel ik mijn liefde voor Afrika en de Afrikanen. Dat maakt het heel intiem, brengt het heel dichtbij maar zonder dat het behaaglijk wordt. Wellicht is dat zo speciaal aan het werk van Dijkstra.” najaar 2015
COLUMN
TEKST
Yvo van Regteren Altena
VROEGER WAS ALLES BETER... ILLUSTRATIE
Tekenteam.nl
Amsterdam is Amsterdam niet meer, vindt Yvo van Regteren Altena. Te druk, te milieubewust, te veel brommende bewoners. Toch ziet hij ook lichtpuntjes. Het blijft verleidelijk om te denken dat het leven vroeger beter was en misschien schuilt in ons allen de neiging om te idealiseren. Toch moet vaak bij nadere beschouwing de mening worden herzien en volgt de erkenning dat het leven er in veel opzichten ook op vooruit is gegaan. Maar denkend aan de sfeer van vroeger in Amsterdam blijft dat lastig. Graaf ik diep in mijn geheugen dan kan ik teruggaan naar de jaren zestig. Ik kan me de verlaten Singel aan de Bloemenmarkt nog helder voor de geest halen. Ik vreesde altijd het moment dat mijn wat dromerige vader zijn 2CV parkeerde voor zijn archeologisch instituut, pal naast de kade. Er was immer een plek voor de deur, parkeren kostte niets en wat was Amsterdam stil in die tijd. In 1980 ben ik in Amsterdam gaan studeren en ik herinner mij nog goed dat ik de stad in mijn hart sloot toen ik tijdens een besneeuwde nacht de Groenburgwal opliep. Ook toen grootse stilte, een idyllische gracht geflankeerd door die fraaie Zuiderkerk. Het waren nog de dagen dat Amsterdam niet in de greep was van zuinige energie waardoor de lantaarnpalen een warm geel licht verspreidden in plaats van de huidige helwitte lampen die associaties oproepen met een tandartspraktijk. Vanaf het begin van de jaren tachtig had ik de ambitie ooit aan de Groenburgwal te leven om daar niet veel later voor tien jaar neer te strijken. Nu leef ik in de buurt rond najaar 2015
de Hortus en ben ik blij met mijn overstap naar de periferie. Misschien hangt het samen met de komst van grijze haren, maar de laatste jaren voelt de stad steeds minder als mijn eigen domein. Waar ik mij ooit oppermachtig voelde op mijn oude Gazelle, moet ik nu – zeker in het Museumkwartier – voortdurend op mijn hoede zijn. De Spiegelstraat doorkruisen evenaart een milde vorm van Russische roulette. Geen wonder. De stad heeft in korte tijd drie van haar belangrijke musea heropend. Daarmee heeft het ook nieuwe toeristen gelokt die eindelijk de financiële middelen hebben om buiten hun eigen Chinese Muur te reizen. Verzet tegen de onvermijdelijke veranderingen die iedere stad ten deel vallen, maakt zijn bewoners tot brompotten. Amsterdammers die dwepen met vroeger, kunnen zich beter vastbijten in het vele dat wél onwrikbaar voortleeft. Dat is zelfs in de met permanente chaos en willekeur geassocieerde stad Rome gebeurd. Maar kijk ook naar onze grachten, onze prominente gebouwen en parken en kijk dan eens naar de eeuwenoude schilderijen die ervan zijn gemaakt. Aan heel veel wezenlijke contouren is vrijwel niet geschaafd en op een paar ongelukkige bouwwerken na hebben de grachten de eeuwen redelijk doorstaan en zullen zij ook een volgende generatie gaan overleven. Yvo van Regteren Altena is journalist en schrijver
vernis#09
–
039
GA IN DE LEER BIJ EEN OUDE MEESTER
CURSUSPROGRAMMA KONINKLIJKE VHOK Bij de Koninklijke Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst kunt u verschillende cursussen volgen en lezingen bijwonen. Met het cursusprogramma van de Koninklijke Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst doet u praktische kennis op die nergens anders wordt gedoceerd. Gerenommeerde kunsthandelaren, vaak bekend van het televisieprogramma Tussen Kunst & Kitsch, delen hun unieke kennis en ervaring met u. In de cursus Kunst & Antiek in de Praktijk gaan we deuren voor u openen. U wordt
welkom geheten in het huis of de winkel van de antiquair. U mag bijzondere stukken bekijken en vasthouden en komt ‘het naadje van de kous’ te weten van de expert. In deze cursus delen we niet alleen onze kennis met u, maar ook onze liefde voor oude kunst. De voorjaarscursus Kunst & Antiek in de Praktijk loopt van begin februari tot en met begin juni 2016. Deelname kost € 725 (incl. BTW) voor 11 lessen.
‘De praktische kennis die wij hier opdoen leer je niet uit een boek. Vooral de contacten met de antiquairs van de Koninklijke VHOK zijn enorm inspirerend en leerzaam’
MEER INFORMATIE OVER DEELNAME AAN ONS CURSUSPROGRAMMA? BEZOEK ONZE WEBSITE WWW.KVHOK.NL OF STUUR EEN E-MAIL NAAR INFO@KVHOK.NL
040
–
vernis#09
najaar
2015
‘Door deze cursus weet ik zeker dat ik na mijn afstuderen de kunst- en antiekhandel in wil. Dankzij de cursus heb ik naast mijn studie nu een baan bij een van de antiquairs aangesloten bij de Koninklijke VHOK’
najaar
2015
‘Het was heel leuk en leerzaam om te zien met hoeveel passie de antiquairs de kneepjes van het vak uitlichtten en ons een inkijk gunden in hun wereld’
vernis#09
–
041
JAN VAN SCOREL REPORTAGE
EEN HEMELSE TEKST
Jettie Rozemond
ONTDEKKING FOTOGRAFIE
Frans Hals Museum
Kunstwerken in musea en galeries – en vaak ook bij kunstliefhebbers thuis – zijn doorgaans in topconditie. Toch komen ze vaak niet in die staat boven water na een leven vol omzwervingen, opslag en andere omstandigheden die de levensduur niet ten goede komen. Veel publieke kunstwerken zijn dan ook schoongemaakt en gerestaureerd; essentiële werkzaamheden voor het behoud ervan. Vernis geeft een inkijkje in een bijzonder restauratieproject in het Frans Hals Museum in Haarlem.
aandenlang geconcentreerd werken aan één schilderij, veelal kijkend door een microscoop, vereist enorme inspanning. Wanneer je werkt op microniveau kan zelfs de kleinste handeling al een grote impact hebben. Restauratoren Jorinde Koenen en Jessica Roeders weten er alles van. Zij hebben de afgelopen twee jaar gewerkt aan de restauratie van en het onderzoek naar één van de topstukken van het Frans Hals Museum: De doop van Christus van Jan van Scorel (1495-1562). Vier restauratoren werken dag in dag uit aan het behoud van de collectie van het museum. De zolder van het monumentale museumpand is compleet gemoderniseerd en stelt de restauratoren in staat om de kostbare collectie schilderijen met de grootst mogelijke zorg te omringen. De vernis#09
–
043
REPORTAGE JAN VAN SCOREL
01 (vorige pagina)
02
De doop van Christus, Jan van Scorel (1495-1562).
Jessica Roeders en Jorinde Koenen met hoofdloep.
vloer en de wanden van het atelier zijn grijs, om storende weerspiegeling van licht in de schilderijen tegen te gaan. De ramen zijn afgedekt, want de staande spots in het atelier worden gebruikt om kunstwerken zo goed mogelijk uit te lichten. Met een hoofdloep op en gewapend met een uiterst fijn penseel zijn Jorinde Koenen en Jessica Roeders volledig geconcentreerd op het grote schilderij. Ze zijn bezig met retoucheren, een fase in de restauratie waarbij kleine penseeltipjes verf tactisch worden aangebracht om schade aan een schilderij minder zichtbaar te maken. Dit gebeurt niet rechtstreeks op het originele oppervlak, maar op de zogenaamde tussenvernis. Retoucheren is een van de laatste fasen van de restauratie, maar ook een van de meest tijdrovende. Hierna wordt alleen nog een slotvernis aangebracht.
dan ook een eigen restauratiegeschiedenis. In het geval van De doop van Christus bracht die geschiedenis moeilijkheden met zich mee. In het verleden is dit schilderij verschillende malen behandeld, waarbij steeds een nieuwe laag vernis werd aangebracht. Koenen en Roeders moesten een strategie bepalen om dit pak aan verkleurde oude vernislagen en overschilderingen te verwijderen, zonder het schilderij te beschadigen. “Al die soorten
Onderzoek Maar hoe gaat zo’n restauratie nou eigenlijk in zijn werk? “Je kunt niet lukraak beginnen met het verwijderen van de vernis, daar gaat uitgebreid onderzoek aan vooraf. Je moet een schilderij volledig begrijpen voordat je aan een behandeling begint. Je moet snappen hoe het is opgebouwd en in welke staat het werk verkeert. Dit bereik je vooral door te kijken, proefjes te doen en monsters te nemen”, vertelt Roeders. “We zijn soms maanden bezig met kijken. Niet alleen met het blote oog en bij gewoon licht, maar ook bij strijklicht, ultraviolet licht en met een microscoop. Daarnaast voeren we archiefonderzoek uit en verzamelen we alle informatie die er is over een schilderij”, legt Koenen uit. “Je kunt het vergelijken met het werk van een chirurg. Als chirurg begin je ook niet zomaar met opereren, eerst onderzoek je de patiënt, bekijk je zijn of haar geschiedenis en aan de hand daarvan overweeg je welke ingreep het meeste resultaat oplevert en het minste risico met zich meebrengt.” Pas na dit uitgebreide onderzoek valt enigszins te voorspellen hoeveel tijd de restauratie van een schilderij in beslag zal nemen. Elk schilderij is uniek en heeft 044
–
vernis#09
gebruiken. We zijn daarom overgestapt naar een voor ons nieuwe methode, die we uiteraard eerst uitgebreid getest hebben. Alle inspanningen waren uiteindelijk zeker de moeite waard; na het verwijderen van deze lagen hadden we weer toegang tot de oorspronkelijke verflaag van Scorel. We stonden verbaasd van de prachtige heldere kleuren die tevoorschijn kwamen. Het boslandschap was weer frisgroen en de lucht was weer prachtig ultramarijn-
02
‘Dat we inzoomen op een schilderij in letterlijke en figuurlijke zin leidt soms tot prachtige ontdekkingen. Zoals de vondst van een vingerafdruk’ vernis vragen om verschillende oplosmiddelen, dit heeft te maken met het type materiaal, maar ook met de mate van veroudering”, legt Roeders uit. “Een van de lagen liet zich niet verwijderen met de organische oplosmiddelen die we doorgaans
blauw, in plaats van grauw.” Restaurator word je niet zomaar. Koenen en Roeders hebben beiden een universitaire kunsthistorische opleiding én een restauratieopleiding afgerond. Het was de combinatie van natuurwetenschapnajaar 2015
JAN VAN SCOREL REPORTAGE
03 en 05
04
Met fijne penselen en een arsenaal aan pigmenten wordt aan de restauratie begonnen.
Conservator Ariane van Suchtelen bestudeert het schilderij samen met Jorinde Koenen en Jessica Roeders.
pelijk onderzoek en kunstgeschiedenis die hen zo aansprak. Naast het feit dat je als restaurator praktisch bezig bent, maar je je ook bezighoudt met wetenschappelijk onderzoek. Na enkele jaren werkervaring in het veld, onder andere in het Getty Museum in Los Angeles, het Rijksmuseum en het Mauritshuis voelt Roeders zich nog altijd bevoorrecht dat ze dit werk kan doen. “Dat we inzoomen op een schilderij in letterlijke en figuurlijke zin leidt soms tot prachtige ontdekkingen. Zoals de vondst van een ondertekening of een vingerafdruk van de kunstenaar in de originele verf. Het voelt als een privilege dat ik zo dicht bij het kunstwerk en daarmee ook bij zijn vervaardiger(s) mag komen. Dat heb ik ook weer zo ervaren tijdens deze restauratie.” Belangrijk De doop van Christus werd door Jan van Scorel geschilderd tussen 1527 en 1530. Hiermee is het een van de oudste schilderijen uit de collectie van het Frans Hals Museum. Scorel wordt wel beschouwd als de kunstenaar die de Italiaanse renaissance naar het Noorden bracht. Inspiratie voor dit werk deed hij dan ook op in Italië en dat is een van de aspecten die dit schilderij zo belangrijk maken. Het werk is geschilderd op een eikenhouten paneel, bestaande uit vijf planken. Rechtstreeks op het paneel is een krijtgrondering aangebracht, een laag die een ondergrond vormt voor de schildering. Waarschijnlijk heeft Scorel het paneel geprepareerd gekocht bij een professionele paneelmaker, zodat hij direct kon beginnen met het opzetten van een zogenaamde ondertekening waarop hij kon schilderen. “De ondertekening was een van de elementen die we goed bestudeerd hebben”, vertelt Koenen. “Scorel staat er namelijk om bekend dat hij gedetailleerde ondertekeningen maakte. Dit suggereert dat hij al voordat hij ging schilderen een duidelijk beeld had van de compositie. Uiteindelijk heeft hij deze tekening niet overal gevolgd. Hij heeft bijvoorbeeld de contouren van de figuren aangepast, en een grappige ontdekking is najaar 2015
03
04
05
dat hij diverse keren geworsteld lijkt te hebben met de plaatsing van oren.” Als restaurator kun je soms echt verrast worden door wat je aantreft. “Dat is één van de leukste aspecten van het vak”, vindt Koenen. “Tijdens het verwijderen van de vernislagen hebben we ook oude retouches en overschilderingen afgenomen. Onder een van deze overschilderingen bleek een verrassing schuil te gaan. Er kwamen restanten van drie kleine figuren op de achtergrond tevoorschijn die onderdeel uitmaakten van het verhaal van de doop: een predikende Johannes en twee toehoorders. Deze scène speelt zich af nadat Christus is gedoopt.” Maar wat kan nou de reden
geweest zijn voor het overschilderen van zo’n belangrijk verhalend onderdeel van de compositie? Roeders vermoedt dat een restaurator in een ver verleden een te sterk oplosmiddel heeft gebruikt tijdens de schoonmaak. “De drie figuren zijn in het verleden zeer beschadigd. Een vorige restaurator heeft waarschijnlijk geprobeerd de schade aan het schilderij te verbergen door het gebied te bedekken met groene verf, alsof het landschap hier gewoon doorliep. Hoewel de figuren ernstig waren beschadigd, was er toch nog genoeg originele verf aanwezig om de drie figuren weer terug te brengen tijdens het retoucheren. We streven er namelijk naar om de vernis#09
–
045
REPORTAGE JAN VAN SCOREL
06
Detail van het schilderij De doop van Christus.
06
compositie zo veel mogelijk overeen te laten komen met hoe Scorel die ooit heeft geschilderd.” De grootste verrassing bevond zich echter op de bovenste plank van het schilderij. Deze kwam aan het licht tijdens het bestuderen van de röntgenopname die van het schilderij gemaakt was in het kader van de restauratie. Op een röntgenfoto tekenen pigmenten die de straling het meest absorberen wit af. Rechts van de boom in de wolkenlucht zijn daardoor duidelijk de contouren waarneembaar van een figuur die zijn hand uitstrekt; niemand minder dan God de Vader. Maar waarom is hij bedekt met verf? En wanneer is dit gebeurd? “Dat waren vragen waar we niet direct een antwoord op hadden. We hebben meer onderzoek moeten doen, maar nog steeds hebben we hier verschillende theorieën over. Een ander opvallend element aan de bovenste plank van het paneel, dat ons al eerder was opgevallen, is dat de schilderstijl op deze plank net wat grover is dan op de rest van het paneel. Ook loopt de ondertekening niet door over de bovenste plank. Hierdoor rees de vraag: is de bovenste plank wel origineel en van de hand van Scorel of is deze later aangezet?” 046
–
vernis#09
BESCHRIJ VING
De doop van Christus Door een schitterend weids landschap stroomt de Jordaan met brede bochten van de bergen in de verte naar de voorgrond. Langs de oevers van de rivier zijn talrijke ontklede figuren weergegeven die het verloop in de diepte markeren. Halfnaakte figuren staan aan weerszijden van een knoestige boom op de voorste landtong. Tezamen stellen ze het volk van Judea voor, dat door Johannes wordt gedoopt in de Jordaan ter vergeving van hun zonden. Op de voorgrond krijgt Christus zelf het sacrament toegediend. Met deemoedig gebogen hoofd en de handen in gebed gevouwen wordt hij gedoopt door Johannes, gekleed in zijn kamelenharen mantel.
Als detectives op zoek naar de oplossing van een moordzaak, werd door Koenen, Roeders en de interim conservator oude kunst, Ariane van Suchtelen, een onderzoeksplan opgesteld om de onduidelijk-
heden rondom de bovenste plank op te helderen. Zo werd onderzoek gedaan op het hout. “Dendrochronologisch onderzoek komt simpelweg neer op het tellen en opmeten van jaarringen in hout, waardoor de kapdatum van een boom vrij nauwkeurig kan worden bepaald,” legt Koenen uit. “Het bleek dat de bovenste plank weliswaar van een iets latere datum is, maar dat alle vijf de planken nog vóór 1530 dateerbaar zijn. Dit maakt het mogelijk dat deze plank er later is aangezet, maar het levert geen bewijs.” Vervolgens werden verfmonsters genomen in het gebied waar de figuur zich schuilhoudt en op de andere planken. “Zo’n monster is als het ware een kleine dwarsdoorsnede die laag voor laag laat zien waaruit de verf is opgebouwd. Het bleek dat voor de blauwe lucht op de bovenste plank geen ultramarijn en azuriet was gebruikt, zoals op de rest van het paneel, maar een ander pigment, genaamd smalt”, licht Roeders toe. “Argumenten om aan te nemen dat de schildering op de bovenste plank van een andere hand is stapelden zich dus op. Wel bleek uit het gebruikte materiaal dat de plank al in de zestiende eeuw toegevoegd kan zijn. Maar waarom en wanneer? Hier kunnen we nog geen antwoord op geven.” Conservator Van Suchtelen heeft zich ook lange tijd verdiept in het schilderij en in de kwestie rondom de bovenste plank. “Behalve in alle technische onderzoeksresultaten, heb ik ook de beeldtraditie van de doop en de inspiratiebronnen van Jan van Scorel onderzocht. De context waarin het schilderij is ontstaan is ook interessant: het is gemaakt voor het Jansklooster in Haarlem. Na de machtsovername door de protestanten in de zestiende eeuw kwam het schilderij in het bezit van de stad. Het verhaal rond het schilderij is zo fascinerend en veelzijdig, dat we het graag willen delen met het publiek.” De afgelopen maanden heeft Van Suchtelen gewerkt aan een tentoonstelling rondom het zojuist gerestaureerde schilderij. “Nu de vergeelde vernis, de verkleurde retouches en najaar 2015
JAN VAN SCOREL REPORTAGE
07
08
09
De afzonderlijke planken zijn goed zichtbaar.
Deel röntgenopname bovenste plank met Godfiguur achter wolk, detail met contourlijn.
Een detail van het schilderij tijdens de schoonmaak.
JA N VA N SCOR EL
Artistieke vernieuwer Jan van Scorel (1495-1562) was één van de eerste noorderlingen die naar Italië reisden. Hij bestudeerde er de overblijfselen van de klassieke oudheid en de kunst van grote meesters als Michelangelo. Na zijn terugkeer introduceerde hij de artistieke vernieuwingen van de Italiaanse renais-
sance in de Noordelijke Nederlanden. Scorel, die zich in Utrecht had gevestigd, week in 1527 vanwege politieke onrust naar Haarlem uit, waar hij tot 1530 zou blijven. Daar zette hij zijn eerste werkplaats op met leerlingen en assistenten. Voor de ontwikkeling van de Haarlemse schilderkunst in de 16e eeuw is
Scorels driejarige verblijf in die stad van grote betekenis geweest. Uit deze Haarlemse periode zijn enkele belangrijke werken bewaard gebleven. Een van zijn mooiste schilderijen is De doop van Christus, gemaakt voor het Haarlemse Jansklooster, nu in de collectie van het Frans Hals Museum.
07
08
najaar 2015
09
overschilderingen verwijderd zijn, besef je weer wat een ongelooflijk goed schilderij dit eigenlijk is. En hoe belangrijk dit werk moet zijn geweest voor de ontwikkeling van de schilderkunst in Haarlem.” In de tentoonstelling, Jan van Scorel – Een hemelse ontdekking, is het net gerestaureerde schilderij het stralende middelpunt, omgeven door andere schilderijen die Scorel in zijn Haarlemse periode (1527-1530) maakte, waarvan de Maria Magdalena uit het Rijksmuseum een hoogtepunt is. In de tentoonstelling zijn ook kopieën van De doop van Christus te zien, die onder meer duidelijkheid verschaffen over de vraag in welke periode figuren (weg) geschilderd zijn. Een introductiefilm laat de bezoeker kennismaken met Haarlem in de zestiende eeuw en met de wereld van restauratie. “We wilden graag inzichtelijk maken uit welke fasen een restauratie bestaat en welke moderne technische onderzoeksmiddelen tegenwoordig kunnen helpen met het beantwoorden van kunsthistorische vraagstukken”, vertelt Van Suchtelen. De kunstwerken in de tentoonstelling vallen als puzzelstukjes in elkaar en vertellen samen het verhaal van de totstandkoming van De doop van Christus in het atelier van Jan van Scorel. Bij de tentoonstelling is een publicatie verschenen van de hand van Ariane van Suchtelen: De doop van Christus, Jan van Scorel in Haarlem. De publicatie gaat onder andere in op het belang van Scorels Haarlemse jaren, waarbij De doop van Christus in een brede context wordt geplaatst. Tevens is in deze publicatie te lezen over de restauratie en worden resultaten van het technische onderzoek besproken.
De tentoonstelling is te zien in het Frans Hals Museum, Haarlem t/m 13 maart 2016. Geopend van dinsdag tot en met zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur en zondag van 12.00 tot 17.00 uur.
vernis#09
–
047
RUBRIEK IN BEELD
AMSTERDAM Amsterdam heeft zich vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw ontwikkeld als de belangrijkste stad van de noordelijke Lage Landen waar de handel, politiek en kunst een prominente plek innemen. De handel stimuleerde cartografie, drukkerij en het bank- en verzekeringswezen. In de zeventiende eeuw wordt Amsterdam gekenmerkt door rijkdom, macht, cultuur en verdraagzaamheid. Het aantal kunstenaars, de kunstproductie en kunsthandel nemen dan ook een hoge vlucht. Hoewel de welvaart in Amsterdam na de zeventiende eeuw afneemt, blijven kunst, cultuur en het vrije gedachtegoed tot op de dag van vandaag belangrijke kenmerken van de stad. Inmiddels trekt Amsterdam, dat zo’n 822.000 inwoners heeft, meer dan vijf miljoen bezoekers per jaar die uit een enorm aanbod kunst en cultuur kunnen kiezen. Vernis denkt mee en leidt hen en andere geïnteresseerden van de gebaande paden. TEKST
Mischa van de Woestijne
048
–
vernis#09
1 KUNST
MUSEUM ONS’ LIEVE HEER OP SOLDER Dat gedogen en religieuze tolerantie een lange geschiedenis kennen in Nederland laat het Museum Ons’ Lieve Heer op Solder zien. Verscholen in een prachtig pand in hartje Amsterdam ligt op de zolder van een ogenschijnlijk normaal Amsterdams huis een volledige Rooms-Katholieke huiskerk uit 1663. Het onderliggende museum heeft als thema religieuze diversiteit en tolerantie; bijzonder is dat ook nu nog geregeld missen worden gehouden in de schuilkerk.
najaar 2015
IN BEELD RUBRIEK
2
3
4
5
KUNST
KUNST
OVERNACHTEN
ETEN
MUSEUM HET GRACHTENHUIS
TASSENMUSEUM HENDRIKJE
ANDAZ HOTEL
DE FOODHALLEN
De grachtengordel is het symbool van de roemruchte geschiedenis van Amsterdam. Museum Het Grachtenhuis is geopend nadat de grachtengordel in 2010 op de Werelderfgoedlijst van de Unesco werd geplaatst. Naast maquettes, stijlkamers en een typische grachtentuin is er en interactieve en multimediale tentoonstelling waarin de ontstaansgeschiedenis van dit bijzondere gebied wordt getoond.
Een van de meest intrigerende musea van Amsterdam is Tassenmuseum Hendrikje, dat de grootste collectie handtassen ter wereld herbergt. Ook hier vormt een indrukwekkend grachtenhuis het decor waar de geschiedenis van de (dames)tas in de Westerse cultuur van het einde van de Middeleeuwen tot de moderne tijd getoond wordt. Naast de collectie van meer dan 5000 historische tassen, buidels, koffers, beurzen en bijpassende accessoires is er aandacht voor eigentijdse ontwerpen en ontwerpers.
Tot enkele jaren terug was aan de Prinsengracht met de openbare bibliotheek een van meest mistroostige gebouwen van de grachtengordel te vinden. Totdat ontwerper Marcel Wanders het gebouw onder handen nam en in hetzelfde gebouwhet spectaculaire Andaz hotel creëerde. Het hotel, dat onderdeel is van de Hyatt hotelketen, heeft een moderne interpretatie van de Nederlandse en Amsterdamse geschiedenis als thema met verwijzingen naar de Gouden Eeuw, Delfts blauw, tulpen en
najaar 2015
de kleur oranje. Daarnaast zijn er nieuwe en bestaande ontwerpen van Wanders terug te vinden, zoals zijn One Minute Delft Blue-stijl, een bureau in de vorm van een boek, zijn Tulip Chair, de lampen Big Shadow voor Cappellini en de tafel Container New Antiques voor Moooi.
Wie in alle Amsterdamse restaurants wil eten kan ruim drieënhalf jaar lang elke avond ergens anders terecht, mits hij een reservering kan krijgen natuurlijk. Dat laatste probleem ondervindt de bezoeker van de in de oude tramremise op ’t Bellamyplein in Amsterdam-West gevestigde Foodhallen niet. Geïnspireerd op de Mercado de San Miguel in Madrid of de Borough Market in
Londen vindt de bezoeker meer dan twintig mini-restaurants met intrigerende namen als The Butcher, Caulils, Wild Moa Pies, Pink Flamingo, Bulls & Dogs, The Rough Kitchen of Viet View. Een zitplaats is niet gegarandeerd, een mêlee van hippe baarden, avontuurlijke toeristen en lokale kunstenaars wel.
vernis#09
–
049
Keurmeesters zijn niet meer weg te denken van de beursvloeren van PAN en TEFAF. Maar wat doen die experts precies? En hoe ver reikt hun macht? Voorzitter van de antiquairscommissie op PAN en éminence grise van de kunstwereld, Jacques Fijnaut, ziet de emoties wel eens oplopen tijdens het scheidsrechteren, vertelt hij aan Onno Aerden. FOTOGRAFIE
TEFAF, Peter Boer (portret)
KEURMEESTERS TEKST
Onno Aerden
050
–
vernis#09
najaar 2015
najaar 2015
vernis#09
–
051
01 (vorige pagina)
02 en 03
Jacques Fijnaut.
Op TEFAF wordt de echtheid van kunststukken onder meer gecontroleerd met röntgenapparaten.
at is kunst? Die vraag is van alle tijden, soms uitdagend op de proef gesteld door de gelijken van Andy Warhol, Tracy Emin, Joseph Beuys of Jeff Koons. Kunst is wat iemand kunst vindt, daar zijn de kenners het langzamerhand wel over eens. Dat wordt lastig als aan een kunstwerk een waarde dient te worden toegekend. Dan volstaat niet dat iets er ‘mooi’ of ‘apart’ uitziet. “De waarde van een kunstwerk wordt in de eerste plaats bepaald door de kwaliteit van het werk”, zegt de grijze eminentie van de vaderlandse kunsthandel, Jacques Fijnaut. “Waarde zit hem in een hoge kwaliteit van gebruikte materialen en de be03
02
werkingen – maar vooral ook in de zekerheid dat de stijl en gebruikte materialen daadwerkelijk de periode representeren die de verkoper aan het werk toekent.” Fijnaut (73) kan het weten; talloze objecten passeerden zijn handen in een kunst052
–
vernis#09
carrière die meer dan veertig jaar omspant. Al meer dan twintig jaar treedt hij in binnen- en buitenland op als keurmeester. Lange tijd op TEFAF, de laatste jaren op PAN – als opperkeurmeester, die twintig teams van in totaal een kleine zeventig experts aanstuurt om elk werk op de beurs op ‘echtheid’ te controleren. We praten over dat keurmeesterschap in Fijnauts fraaie woonhuis boven zijn winkel aan de Nieuwe Spiegelstraat in Amsterdam. Het woord ‘scheidsrechteren’ valt, dat is het, scheidsrechteren over wat kunst is. Al is dat wellicht wat kort door de bocht: de keurmeesters bekijken wat ‘beurswaardige’ kunst is; kunst die via de beursvloer terechtkomt in musea, galeries en bij particulieren thuis. Röntgenapparatuur Keuren op de beurs is gemeengoed geworden. Op TEFAF keuren liefst 175 keurmeesters in 29 verschillende kunst-
categorieën alle aangeboden kunstwerken, voorbeurs. Daarbij meten ze kwaliteit, authenticiteit en conditie van het werk. Voorzitter van de ‘vetting committee’ is oud-Rijksmuseumdirecteur en kunstkenner prof. Henk van Os. Die noemt het keuren (‘vetting’ in het internationale TEFAF-jargon) op de website van de Maastrichtse kunstbeurs een ‘essentiële bouwsteen’ voor het succes van de beurs. De experts houden elkaar scherp, ze toetsen hun bevindingen niet alleen aan de literatuur over het kunstwerk, maar ook aan het oordeel van collega-experts, licht hij toe op de website van TEFAF. “Het belangrijkste criterium is het oog van de kenner. Maar die wordt de laatste jaren steeds meer geholpen door de techniek, zoals infrarood-scanners en specialistische röntgenapparatuur.” Al die oordeelsvorming, benadrukt Van Os, is erop gericht om de koper de belangrijkste persoon op najaar 2015
KEURMEESTERS REPORTAGE
04 en 05
Kunst keuren is precisiewerk, waarvoor ’s lands beste experts worden ingeschakeld.
KUNSTKEURMEESTER
Brede interesse Fijnauts rol als vooraanstaand kunstkeurmeester is een rechtstreeks gevolg van een lange carrière als algemeen antiquair. Hij leerde het selecteren van ‘goede’ en ‘mindere’ kunst op jonge leeftijd, als assistent-verkoper bij Kunsthandel Peters in Tilburg. “In die dagen kochten handelaren nog rechtstreeks bij particulieren; veilinghuizen moesten nog aan hun opgang beginnen. Stond je weer in een groot huis in Antwerpen of Brussel kasten, tafels, zilverwerk en schilderijen in te laden. Wat je niet goed vond, liet je achter. Die tijd,
nu voorgoed voorbij, heeft me zo veel geleerd over echt en onecht, over mooi en niet mooi, over waardevol en waardeloos.” Samen met zijn partner Henk van der Heijden richtte Fijnaut in 1975 ‘Kunsthandel Jacques Fijnaut’ op, dat sindsdien
uitgroeide tot een bekende naam in het Amsterdamse Spiegelkwartier. Aanvankelijk richtte het duo zich op zeventiende-eeuwse topstukken als Renaissancemeubilair en Oude Meesters. Maar gaandeweg raakte Fijnaut steeds enthousiaster over achttiende-eeuws Hollands zilverwerk. Nog steeds is de zilvercollectie een belangrijk onderdeel van de winkel. Maar wie – uitsluitend op afspraak – een bezoek brengt aan de winkel, kan zich ook laten verleiden door Haagse Schoolwerken, meubelstukken, bronzen, objets d’arts en koloniaal antiek. 04
de beursvloer te laten zijn, niet de kunsthandelaar. Keurcorps Jacques Fijnaut was lange tijd een van die kunstexperts op de TEFAF-vetting, totdat hij vijf jaar geleden afscheid nam (‘een gigantisch aanbod, twee hele dagen keuren – op een gegeven moment wordt dat te veel van het goede’). Inmiddels is hij alweer vijf jaar de baas over de keurkorpsen op de PAN, samen met TEFAF de meest toonaangevende kunstbeurs van de Lage Landen. “De voorzitter van de antiquairscommissie ben ik”, preciseert hij aan zijn robuuste eettafel vol glimmend zilverwerk. “En er zijn aparte voorzitters voor de schilderkunst- en beeldende kunstcommissies.” Dat klopt, maar het is Fijnaut die klokke negen op de ochtend voor de opening van de beurs achter de lessenaar kruipt en, staand tussen zeventiendenajaar 2015
eeuwse zeeslagen op canvas en zilveren bestekken, een mini-college over een actueel thema ten beste geeft voor de tientallen experts die zijn samengekomen voor ‘de ronde’, hun eerste kopje koffie nog in de hand. “Heerlijk”, noemt de nestor die derde en laatste opbouwdag, voorafgaand aan de beurs. Een dag die geheel in het teken staat van de keuring. “Je voelt een zekere nervositeit in de hallen hangen zodra de experts uitzwermen. Elke handelaar staat daar natuurlijk met het idee dat hij zijn allerbeste stukken heeft uitgestald. Dan heb je geen zin in lange discussies. Op TEFAF geldt nog steeds: Op de keuringsdag is de beursvloer verboden terrein voor de handelaren. Daar ben ik voor PAN vanaf gestapt. De handelaren in Amsterdam kunnen na de schouw in discussie gaan met de commissieleden, om de afwegingen te leren voor het weghalen een meubelstuk, een glaswerk of een doek.”
05
Hamerstuk Het keuren zelf is in 99 procent van de gevallen een hamerstuk (‘veel handelaren weten inmiddels wel waar Abraham de mosterd haalt’), maar het gebeurt natuurlijk wel eens dat (minstens) één van de vernis#09
–
053
REPORTAGE KEURMEESTERS
06
07
Bij twijfel toetsen de keurmeesters hun inzichten aan die van collega’s.
Niet alleen schilderijen worden gekeurd, ook meubilair, glas en sieraden ondergaan de test.
commissieleden een wenkbrauw fronst. “We maakten een keer mee dat er een majestueuze tafel uit de vijftiende eeuw werd aangeboden. Althans, de voet kwam uit die tijd. Het dekblad was een heel goede negentiende-eeuwse replica. Dan moeten we toch zeggen: meld het, of verwijder het. Dan hoor ik om me heen al roepen: Eraf! Eraf! Maar het ligt niet in mijn karakter om zo bars te zijn. Als er een duidelijke verwijzing wordt toegevoegd naar het blad, ben ik tevreden.” Afgekloven Die coulance richting de negentiende eeuw heeft een oorzaak: Fijnaut is gaandeweg zijn carrière een pleitbezorger geworden voor die in kunstkringen wat verweesde periode. “Het was de tijd dat de burgerij geld kreeg. Men wilde massaal groots leven. Vaklieden wier voorvaderen het ‘echte werk’ hadden gemaakt voor de adel, kregen de ene na de andere bestelling voor een ‘correcte’ vertaling van die voorbeelden. Dat heeft heel fraaie faux-Louis XV en XVI meubelstukken opgeleverd, glas07
Centraal bij het keuren staat het kaartje met de beschrijving van het werk, in kunstkringen: het ‘label’
06
werk, porselein en zilver, bijvoorbeeld. Ik vind dat op zichzelf een waardevolle periode, al is die waarde natuurlijk anders dan die van de eeuwen daarvoor. Maar daarin sta ik redelijk alleen.” Centraal bij het keuren staat het kaartje 054
–
vernis#09
met de beschrijving van het werk, in kunstkringen: het ‘label’. Het labellen is, naast het oordelen over eventuele terugtrekking, het voornaamste werk van de keurmeester. “Alles wordt bekeken: gemeld jaartal van herkomst, auteur van het werk, de vermelding van eventuele reparaties of aanvullingen op het werk, bijvoorbeeld een negentiende-eeuwse inscriptie op een zeventiende-eeuwse zilveren kom. Als een label niet volstaat, dient er een correctie te komen.” Kunsthandelaren weten van tevoren wat ze te wachten staat, ze krijgen allemaal de leveringsvoorschriften toegestuurd voor de presentatie van hun aanbod.
Zo vaak wordt er dus niet gesteggeld op de beursvloer – ‘een keer of twintig, dertig per jaar, op duizenden aangeboden werken’ – maar als het gebeurt, kunnen de gemoederen hoog oplopen. Vaak gaan de disputen over herstelwerkzaamheden die niet staan aangegeven – dan wordt niet voldaan aan het criterium van een volwaardige representatie van de tijd waarin het werk door de handelaar is geplaatst. “Maar het gebeurt ook wel dat we beelden tegenkomen die zo vaak van hand tot hand zijn gegaan dat ze sleets zijn geworden. Dan zijn ze zo afgekloven dat we zeggen: Sorry, maar de kwaliteit is onvoldoende.” najaar 2015
KEURMEESTERS REPORTAGE
08 en 09
Er zijn amper vrouwelijke keurmeesters. Misschien moet de volgende voorzitter een vrouw zijn, vindt Fijnaut.
Je zult er maar staan, alles uitgestald voor de grote dag van morgen, de opening en dan horen dat je de halve stand kunt leeghalen. “Zo gebeurt dat niet meer hoor”, glimlacht Fijnaut. “Al moet ik zeggen dat ik ooit, als keurmeester op een beurs in Breda, een aanbieder van meubelstukken inderdaad drie banken heb moeten laten verwijderen. Die moest toen halsoverkop terug naar zijn winkel voor een hele nieuwe collectie; de totale stand ging om. Dan moet je ook nog vriendelijk blijven naar elkaar, ja. Je komt elkaar toch weer tegen.” Zonder stemverheffing En als een handelaar het niet eens blijft met het oordeel van de experts? “Op de dag zelf bestaat een beroepsmogelijkheid, ‘s middags. Desgewenst komen er dan ook experts van andere commissies naar het werk kijken. Als het gaat om een staand horloge, bijvoorbeeld, komen de mensen van ‘klokken’ en die van ‘meubelstukken’ samen een kijkje nemen. En komt men er in zo’n gesprek in de namiddag nog niet uit, dan kom ik in beeld als finale beslisser”, zegt Fijnaut. “Dan moet ik in staat zijn om beargumenteerd en zonder stemverheffing het oordeel van de commissie te verdedigen – de experts hebben altijd het voordeel van de twijfel. Het helpt dat ik onafhankelijk ben: commissies bestaan uit vertegenwoordigers van musea, van de kunsthandel en van exposanten. Daar sta ik in die rol boven.” Eén keer liep het op PAN dusdanig uit de hand dat de handelaar ter verdediging van zijn nering beledigende woorden gebruikte, voordat hij morrend aan het inpakken sloeg. “Die zien we niet meer terug”, zei de commissaris van de PAN tegen Fijnaut. “Dat klopte. Hij verdween met zijn hele hebben en houwen, we hebben hem nergens meer gezien, ooit.” Maar, wil hij maar zeggen: de laatste jaren loopt het gesmeerd. “Doorgaans leren nieuwkomers op de beurs na één keer wel van hun onvoorzichtigheden”, zegt Fijnaut. “Je kunt het je ook niet veroorloven om jaar na jaar met dubieuze kunst op najaar 2015
te draven.” Opmerkelijk is de toegenomen kennis over kunst bij handelaren – maar vooral ook bij kopers. “Die struinen steeds vaker met een missie over de beursvloer. Dan willen ze dat ene opvallende object voor in hun strakke interieur. Er is zo veel kennis voorhanden, via het internet en talloze boeken – het komt inderdaad wel eens voor dat een koper iets opmerkt dat zelfs de experts niet hebben gezien. Maar dat blijft een zeldzaamheid.” Eventjes geweeklaag Nog een laatste uitzonderlijkheid dan: massaal aanbod van kunst die, volgens de meetlat van de verzamelde keurmeesters, niet beurswaardig is: “Op enig moment doken op een beurs in Delft allerlei glazen roemers op. Prachtig werk dat groot werd ingekocht door glasexperts en andere antiquairs. Veel roemers bleken traceerbaar te zijn naar de twintigste-eeuwse glasblazer Jos Böhm, die de zeventiende-eeuwse voorbeelden exact wist te kopiëren. Hij maakte overigens ook prachtig werk met een eigen signatuur. Dat leidde tot een flinke opschoningsactie en eventjes veel geweeklaag.” Fijnaut stelt ook de commissies samen, samen met Cécile Fentener van Vlissingen van PAN. Als er iemand ziek is of zich om een andere reden terugtrekt, kijkt men hem aan: Wie zou een goede vervanger zijn? Beslisser over de beslissers is hij. Zo zou je de man die tussen zijn eigen gekoesterde kunst aan de thee zit deze middag – stiekem wel de meest invloedrijke man in de Nederlandse kunstwereld – kunnen noemen. “Ach,” relativeert hij, “Als je lang in het vak zit en je let goed op, weet je op een gegeven moment wel iets van de authenticiteit van kunst. Als een wijze, oudere heer. Er zijn bovendien niet zo veel generalisten meer, mijn brede kijk heb ik altijd als een voordeel ervaren. Een beurs met alleen maar experts zou dodelijk saai zijn.” Er zal zich wel weer een nieuwe leidsman aandienen, hoor, als hij zich zou terugtrekken. “Of een vrouw. Gek genoeg zijn er nog maar heel weinig vrouwelijke
08
09
experts. Dan proberen ze het een paar jaar en dan zijn ze weer weg, doorgaans. Jammer. Misschien moet de volgende voorzitter een vrouw zijn.” vernis#09
–
055
VERBORGEN STUKKEN VAN DE STAD TEKST
Aya Langeveld
FOTOGRAFIE
Peter Boer
01
Links: Double date, Love and Extacy, 1996, van computer-/videokunstenaar Micha Klein. Rechts: Prinses Marianne der Nederlanden (1810-1883), gedateerd 1832, door Wilhelm Wach. 056
–
vernis#09
In een moderne burcht met vrij uitzicht over de IJ-haven is het depot gevestigd van het Amsterdam Museum. De ruim 80.000 objecten in het Collectiecentrum zijn stuk voor stuk onderdeel van de stadsgeschiedenis. Van de wereldberoemde schuttersstukken tot de iconische slang die tot voor kort de gevel van een beroemd krakerspand aan de Spuistraat sierde. Vernis mocht mee in de lift van formaat en maakte meters tijdens de rondleiding in het reusachtige complex. inds 2011 is Amsterdam Museum de nieuwe naam voor het Amsterdams Historisch Museum. Het Collectiecentrum in Noord werd datzelfde jaar geopend. “Dat is toeval”, zegt directeur Paul Spies. “Het besluit voor de bouw van één centraal depot is van vóór mijn tijd. Het was nodig. De collectie was voorheen onderge-
01
najaar 2015
najaar 2015
vernis#09
–
057
02
Paul Spies, (scheidend) directeur van het Amsterdam Museum. ‘Liever de gouden bal van Cruijff dan nog een schuttersstuk.’
02
03
‘ Onze collectie en de tentoonstellingen draaien om de stad Amsterdam in het verleden, het heden en de toekomst’ 058
–
vernis#09
bracht op verschillende locaties in de stad, maar die depots voldeden niet aan de moderne eisen van conserveren en beveiliging. Het is bijna een wonder dat de collectie daar geen schade heeft opgelopen. Het idee om het woord Historisch uit de museumnaam te laten vallen, komt van mij. Bij mijn aanstelling in 2010 heb ik dat besloten, omdat het de suggestie wekte dat wij alleen maar bezig zijn met het verleden. Integendeel. Onze collectie en de tentoonstellingen draaien om de stad Amsterdam in het verleden, het heden en de toekomst. Als je mij vraagt wat er op mijn verlanglijstje staat om toe te voegen aan de collectie, zeg ik daarom ook: liever de gouden voetbal van Cruijff dan nog een schuttersstuk. We hebben genoeg in onze collectie on het verhaal van de zeventiende eeuw te vertellen. We vullen liever de hiaten op die we hebben in het laatste deel van de twintigste eeuw. De moderne geschiedenis hoort er net zo goed bij. De tentoonstelling ‘Graffiti’ die nu te zien is, is daar een mooi voorbeeld van.” Rembrandt in de lift Als de slogan ‘I Amsterdam’ ergens op zijn
plek zou zijn, dan is het in het Collectiecentrum. Op elke stelling of rek is wel iets ‘typisch Amsterdams’ te vinden in de diverse depotruimtes, die zich op drie verdiepingen in de zijbeuken van het gebouw bevinden. De ruimtes zijn bijna overweldigend door de grote hoeveelheid spullen en de diversiteit, maar ook vanwege de afmetingen. Een overbodige luxe is dat allerminst. Want waar laat je anders een stel loodzware en levensgrote kanonnen? Die zijn bovendien niet te tillen, dus daar is plek voor gereserveerd op de begane grond. De gigantische lift met een tilgewicht van 5000 kilo is op maat gemaakt. “De eis was dat ons grootste stuk erin moest passen”, zegt directeur Spies. En dat is? “De Nachtwacht”, antwoordt hij bijna triomfantelijk. Het wereldberoemde schilderij van Rembrandt mag dan wel in het Rijksmuseum hangen, maar is in eeuwigdurende bruikleen van de gemeente Amsterdam. “Bij calamiteiten kan het zo bij ons in het depot.” Maar ook met de honderdzestig andere groepsportretten – de omvangrijkste verzameling ter wereld – die het Amsterdam Museum in haar collectie heeft, moest rekening worden genajaar 2015
AMSTERDAM MUSEUM DEPOT
03
04
In het gemengde depot is van alles te vinden, van step tot stadsgezicht.
Beeldend kunstenaar Boris van Berkum maakte een 3D-print van een Kabra vooroudermasker, een
houden bij het ontwerp van het depot. Ze zijn allemaal ‘groot’ en ‘onhandig’ in het beheer. Alleen al daarom zijn veel van dit soort stukken niet bewaard gebleven, want waar laat je ze? In Amsterdam heeft een grote hoeveelheid het wél overleefd, net zoals veel andere stukken uit de stadsgeschiedenis. “Al in de zeventiende eeuw bewaarde de stad belangrijke historische objecten uit een gevoel voor erfgoed en als legitimatie om het bestaan van de stad te vieren. Het middeleeuwse stadhuis had een Oudheidkamer waarvan de meeste stukken bewaard zijn gebleven, ondanks de verwoestende brand in 1652. De grote groepsportretten, de Schuttersstukken, hingen in die tijd overigens nog gewoon in de Doelenzalen van de Schutterijen. Ze verhuisden eind zeventiende en begin achttiende eeuw naar de Krijgsraadzalen van het nieuwe stadhuis, wat nu het Koninklijk Paleis op de Dam is. En daarom zijn ze nu bij ons, omdat wij een stadsmuseum zijn en de collectie van de stad Amsterdam beheren. Ongeveer de helft van onze collectie bestaat uit objecten die de stad zelf bewaard heeft, de andere helft is voornamelijk verkregen door schenkingen en legaten.” Van alles te vinden Met name in de negentiende eeuw werd de collectie van de stad verrijkt door private kunstverzamelaars van naam en met geld, zoals de bankier Adriaan van der Hoop, de koopman in kolen Carel Joseph Fodor én uiteraard de weduwe met verzamelwoede Sophia Adriana Lopez SuassoDe Bruijn, die een legaat van formaat naliet aan de stad, inclusief al haar bezittingen. Dat verklaart meteen de aanwezigheid van werken van Italiaanse en Franse doeken in het depot met schilderijen. Naast een gezicht op de gracht of impressie van De Wallen lijken ze in deze Mokumse context als buitenbeentjes in de rekken te hangen. Niet de voorstelling, maar de hoofdstedelijke schenkers die ze nalieten aan de stad zijn hun link met Amsterdam. In het gemengde depot lijkt alles door najaar 2015
origineel masker uit de collectie van het Afrika museum. Het masker speelde een belangrijke rol tijdens de herdenking
in 2013 van 150 jaar afschaffing Nederlandse slavernij. Marysa Otte tilt de nieuwe aanwinst uit de transportbox.
ONTSTA ANSGESCHIEDENIS
Historische dependance van het Stedelijk Museum Officieel bestaat het Amsterdam Museum sinds 1926. De grote herdenkingstentoonstelling bij het 650-jarig bestaan van Amsterdam is aanleiding om in de Waag het Amsterdams Historisch Museum te openen als een historische dependance van het Stedelijk Museum waar de moderne kunst is ondergebracht. In 1975 verhuist het museum naar het
Het Amsterdam Museum.
voormalig Burgerweeshuis en wordt begin jarig tachtig officieel gescheiden van het
04
elkaar te staan. Links een rij barokke spiegels, rechts een rol met doeken die nog moeten worden opgespannen en ingelijst, recht vooruit aan een uitschuifbaar rek hangt ‘Double date, Love and Extacy’ van Micha Klein met ‘Pillman’ als verwijzing naar de sex, drugs en house uit de jaren negentig. Ook dat is Amsterdam. Schuin daar tegenover staat aan de kopse kant een paneel met familiewapens van het Amsterdamse patriciaat. In de stellingen staan allerlei meubels tot drie hoog gestapeld. Wat is hier de logica? “De depots zijn niet
Stedelijk Museum. Sinds 2011 is de naam veranderd in Amsterdam Museum.
ingedeeld op tijd of bijvoorbeeld stroming, maar op de materiaalsoort in verband met de klimaatbeheersing”, legt teamleider Beheer en Behoud Marysa Otte uit: “Objecten van organische materialen als leer en textiel vragen om een andere luchtvochtigheid en temperatuur dan bijvoorbeeld voorwerpen die gemaakt zijn van levenloos materiaal als steen.” De collectie is zo breed dat het allemaal in huis is: van archeologische opgravingen, oude kunst tot een muntenverzameling en mode. De voorwerpen in dit gemengde depot zijn niet zo kwetsbaar dat ze onder specifieke condities bewaard hoeven te worden. Het binnenklimaat wordt hier al optimaal gereguleerd. Verstikkingsgevaar Het echte gevaar komt van buiten. Alle voorwerpen die het depot inkomen, gaan uit voorzorg daarom eerst in quarantaine bij verdenking van beestjes of andere narigheid. Elke vracht wordt bij aankomst geïnspecteerd; bij twijfel is het slechts een paar meter van de laadruimte naar de zuurstofarme cel waar het zuurstofgehalte wordt gereduceerd tot bijna nul procent. vernis#09
–
059
DEPOT AMSTERDAM MUSEUM
05
05
Aan de rekken in het gemengde depot hangen eigentijdse en oude kunst naast elkaar.
Een effectieve en milieuvriendelijke bestrijdingsmethode van ongedierte. En ook stukken beter voor kwetsbare voorwerpen die door deze methode niet behandeld hoeven te worden met agressieve middelen. De ruimte waar de enorme cel staat is klinisch verlicht en aan het plafond hangt een reusachtige zak van plastic, waarin de overdruklucht uit de cel wordt opgevangen. De stevig vergrendelde deur mag niet open: de voorwerpen staan er nét in en moeten er nog minimaal een maand blijven. “Bovendien is het ook niet zo goed voor mensen”, waarschuwt Otte. De associatie met het zuurstofloze archief als plaats delict uit de roman ‘Angels and Demons’ van Dan Brown is snel gemaakt. Wegwezen hier. Moderne geschiedenis Het Collectiecentrum is zo ontworpen dat het in de toekomst uitgebreid kan worden. In vergelijking met collega-musea die doorgaans meer spullen dan plaats hebben, lijkt een dergelijke bewaarcapaciteit een onbegrensde luxe. “Maar ons depot is niet van elastiek”, grapt conservator twintigste en eenentwintigste eeuw Annemarie
060
–
vernis#09
de Wildt. “Bij eigentijdse objecten zijn de criteria om ze op te nemen in de verzameling minder gedefinieerd dan bij historische stukken. Het is elke keer weer een afweging. Een voorwerp kan nog zo interessant zijn, maar de eerste vraag is wel: wat kunnen we ermee en wat voegt het toe? Soms is het ook een intuïtieve beslissing.” De Wildt toont als voorbeeld enthousiast een gered icoon van Amsterdam. Het zijn losse panelen van de geschilderde slang die over de gevel kronkelde van het kunstenaarscollectief in Het Slangenpand, het sinds de jaren tachtig gekraakte gebouw in de Spuistraat. Het is meer dan alleen een wereldberoemd symbool van een van de laatste krakersbolwerken, maar ook onderdeel van de stadscultuur. Ontelbaar keer gefotografeerd door toeristen. “Toen dit voorjaar duidelijk werd dat het pand ontruimd zou worden door eigenaar De Key heb ik er mijn zinnen op gezet om De Slang te laten zien in de tentoonstelling Graffiti. Dus zijn we gaan bellen met de woningbouwvereniging en met de kunstenares, Patries van Elsen. Het geeft zo goed het tijdsbeeld weer en is zo verbonden met Amsterdam. Dat mocht niet verloren najaar 2015
AMSTERDAM MUSEUM DEPOT
06
Een maquette van een woning zoals deze in de jaren 50 door woningbouwvereniging A.W.V. werden gebouwd
gaan. Voorlopig hebben we hem hier in bewaring.” Nieuwe wijken Op de onderste plank van een stellingkast staat een intrigerend object van staal dat meteen opvalt. Oók gered. Het is een bezonningsapparaat uit de jaren vijftig. Op het ingenieuze apparaat kan een maquette geplaatst worden die ronddraait waarbij een lamp de lichtinval van de zon simuleert. Het werd gebruikt bij de ontwerpen voor de nieuwe wijken in Nieuw-West waar licht en lucht leidend waren in de planologische opzet. “Typisch zo’n voorwerp dat op een afdeling in de weg staat, maar wel een aanvulling is op onze collectie. De bewaarplicht van de gemeente geldt niet voor voorwerpen. Gelukkig belde iemand in dit geval of het wat voor ons was.” En dat is het. Ook vanwege de groeikaart van Amsterdam die in de permanente opstelling in het museum staat en waar de groei van de stad van 1000 tot nu gevisualiseerd wordt door animatie. “Wat je ziet is dat de stad groeit, maar dat het aantal inwoners in de twintigste eeuw langzaam daalt. Dat komt ook doordat er minder mensen onder één dak wonen. Na de oorlog is de stad enorm uitgebreid door de bouw van de wijken die onderdeel uitmaken van het Algemeen Uitbreidings Plan uit 1935, maar dat zijn eengezinswoningen. In de oude stad woonden hele families vroeger in halve woningen, een etage die doormidden was gedeeld. Dat vrij abstracte gegeven wilden we in het museum in het klein concreet maken en daarom hebben we maquettes laten maken van Amsterdamse huizen.” De Wildt steekt schuin over naar een stelling om een voorbeeld te laten zien van een doorzonwoning op schaal uit de jaren vijftig, zoals deze gebouwd werden in Bos en Lommer door de Algemene Woningbouw Vereniging. Vanbinnen is het net een poppenhuis waar het tijdsbeeld tot leven komt door de inrichting met miniatuurmeubels. “Vintage design noemen we dat nu, maar toen waren de ontwerpen najaar 2015
aan de Erasmusgracht in Bos en Lommer.
COLLECTIE
Van portrettengalerij in de stadsschouwburg tot het Joodse bruidje van Rembrandt De belangrijkste deelverzamelingen in de collectie van het Amsterdam Museum zijn: schilderijen, beelden, prenten, tekeningen, boeken, meubelen, textiel, glas, keramiek, penningen, en kunstnijverheid. Daarnaast beheert het museum ook het gemeentelijke kunstbezit dat op allerlei locaties in de stad staat opgesteld, zoals de
portrettengalerij in de stadsschouwburg, de roerende goederen in de Beurs van Berlage en de stijlkamers in de ambtswo-
ning van de burgemeester. Een ander belangrijk deel van de stedelijke kunstcollectie bevindt zich vanaf de opening in 1885 in het Rijksmuseum, met name de verzameling zeventiendeeeuwse schilderijen die bankier Adriaan van der Hoop aan de stad naliet, waaronder het Joodse Bruidje van Rembrandt en de brieflezende vrouw van Vermeer.
06
van Pastoe of Tomado vernieuwend.” De functie van het Collectiecentrum is meer dan die van een centraal depot. “Vandaar ook de naam”, verklaart Otte. In het gebouw bevinden zich naast werk-
ruimtes voor onderzoekers, bezoekers, en conservatoren die tentoonstellingen voorbereiden, ook een restauratie-atelier en fotostudio waar de gehele collectie in hoge resolutie en kleur gefotografeerd wordt vernis#09
–
061
DEPOT AMSTERDAM MUSEUM
07
07
Ajax hoort bij msterdam. Dus óók in het museum.
Een depot zonder systeem is een zwart gat waar voorwerpen zonder nummer er wel zijn, maar niet bestaan 062
–
vernis#09
voor de online catalogus waarin de gehele collectie ontsloten is. “We werken deze nu zo compleet mogelijk bij met beter beeld en waar nodig met aanvullende beschrijvingen.” Sinds de verhuizing is het museum hiermee bezig. Het is een monsterklus met zo veel objecten in de collectie. Uit hoeveel voorwerpen die nu precies bestaat? “Het hangt er maar net van af hoe je telt”, zegt Otte aan wie de vraag al zo vaak is gesteld. “Het maakt uit of je een set als een object opneemt of dat je de onderdelen een subnummer geeft en dus meetelt als geregistreerd voorwerp.” Voor het beheer is dit van wezenlijk belang. Want een depot zonder systeem is een zwart gat waar voorwerpen zonder nummer er wel zijn, maar niet bestaan. Het museum rekent dan ook met een totaal aantal objecten van ruim 90.000 stuks. Gewenst bezoek Op gezette tijden neemt ook een select gezelschap de pont naar Noord: het zijn leden van het Genootschap van het Amsterdam Museum dat sinds 2010 actief is als erfopvolger van ‘De Stichting tot Bevorde-
ring van de Inrichting van een Nieuw Historisch Museum’ – in de wandelgangen beter bekend als ‘de Stichting met de lange naam’. Deze werd in de jaren zestig als burgerinitiatief opgericht om geld in te zamelen om belangrijke stukken uit de beroemde, particuliere collectie Dreesmann te kunnen kopen toen de erfgenamen deze integraal lieten veilen. De verzameling met de geschiedenis van Amsterdam als onderwerp viel in delen uiteen. De Stichting met de lange naam kocht een aantal belangrijke stukken uit de collectie aan voor het Amsterdam Museum, maar is, nog steeds, de eigenaar. Museumdirecteur Spies: “De leden van het Genootschap zijn topverzamelaars uit Amsterdam met enorm veel kennis van de kunst. Zij binden zich aan ons museum als deelnemers aan de schouwtafels die worden georganiseerd en elk over een ander deelgebied van onze collectie gaan. Vaak nemen ze zelf stukken mee om ze op de hand te bekijken. Het is een bijzondere vorm van relatiebeheer die in de traditie van het museum past. Zonder de verzamelaars uit het verleden zouden wij hier nu niet in dit depot zitten.” najaar 2015
A N T I Q U A I R S
Polychroom Commedia dell’Arte Figuur van Mezzetin met een Viola da Gamba, Delft, circa 1740
17 e & 18 e eeuws Delfts Aardewerk
Vergeet niet te lachen! Kunst is een emotie. Kunst en muziek overstijgen al het andere. Stel je eens voor als die worden gecombineerd. Kom ons bezoeken op
Bezoek: Nieuwe Spiegelstraat 45-b Post: Postbus 15556 1001NB Amsterdam T.+31 20 6233103 www.aronson.com
HISTORIE GESCHIEDENIS VAN DE KUNSTHANDEL
GESCHIEDENIS VAN TEKST
Aya Langeveld
DE KUNSTHANDEL BEELD
Stadsarchief Amsterdam, Mauritshuis, Rijksmuseum
De handel in kunst is zo oud als de weg naar Rome. Letterlijk. Van oudsher werd er al in kunst gehandeld, zoals in de voorwerpen uit het oude Egypte en de Griekse en Romeinse oudheid. Door de eeuwen heen is de focus via gildes en veilingen komen te liggen bij experts met een eigen specialisatie; vandaag de dag voegt internet daar nog een extra dimensie aan toe.
064
–
vernis#09
e ‘moderne geschiedenis’ van de kunsthandel begint in de Gouden Eeuw. Dankzij de economische voorspoed en toegenomen welvaart in de Republiek kunnen steeds meer mensen zich de luxe permitteren om kunst te kopen en floreert de kunstmarkt in Amsterdam. Het ‘nieuwe geld’ wil in de kapitale panden die zij laten bouwen schilderijen aan de wand, maar ook een esthetisch interieur en als het even kan een rariteitenkabinet. De Gouden Eeuw markeert ook de opkomst van de handelaar in schilderijen, de ‘constvercooper’. Toegepaste kunst verkoopt hij niet. Die gecombineerde handel is iets van later tijden. “De handel in kunst is er eerst en daarna komt het antiek. Ook in volgorde van belangrijkheid. Kijk maar in de catalogi, ze beginnen altijd met schilderijen en daarna komt de rest pas, zoals het glas en aardewerk.” Joseph Estié van Salomon Stodel Antiquités, expert in Europees porselein aardewerk, zilver en meubelen, toont een catalogus van de Oude kunsten antiekbeurs Delft uit 1958 als bewijsmateriaal. De antiquair meent dat het woord antiek pas rond 1880 voor het eerst als term voorkomt in een veilingcatalogus. In het Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT) wordt als datum 1895 genoemd als eerste vindplaats in de bronnen van het mammoetwoordenboek. Dat is niet onwaarschijnlijk, omdat rond die tijd de eerste antiekzaken hun deuren openen. “De spullen die de antiquairs verkochten waren er natuurlijk allemaal al, maar ze krijgen nu een label. Door de brede appreciatie en herwaardering krijgt antiek in de
najaar 2015
GESCHIEDENIS VAN DE KUNSTHANDEL HISTORIE
negentiende eeuw een status. Rond 1880 gaat het weer beter met de economie en kan men het zich verloven om luxe goederen te kopen. De kunst- en antiekhandel is bij uitstek conjunctuurgevoelig. Het is geen eerste levensbehoefte.” Gildes Na de jaartelling wordt tot de middeleeuwen de meeste kunst in opdracht van kerk of vorsten gemaakt. In de middeleeuwen zijn het de gildes die hun ambachtelijke voorwerpen actief gaan verkopen. Dankzij de toegenomen welvaart in de Republiek als gevolg van de sterke handelspositie, kan de kunstmarkt in de Gouden Eeuw tot volle bloei komen. Nu de ‘gewone burgers’ het zich kunnen veroorloven wordt de afzetmarkt voor kunst vele malen groter. En waar vraag is, is aanbod volgens de ijzeren wet van de handel. Constvercoopers Na de val van Antwerpen in 1585 verplaatst de kunsthandel, die zich daar eerder heeft ontwikkeld, zich naar Amsterdam waarna de stad in korte tijd weet uit te groeien tot het kunstcentrum van Europa. Rond 1620 is het in en om de Sint Anthonis Breestraat in Amsterdam een drukte van belang. Voor de schildersateliers die als paddenstoelen uit de grond schieten is het een A-locatie. Met zo veel bedrijvigheid in de buurt komen er hier genoeg potentiële klanten voorbij. Commercie is voor de schilders geen schuttingwoord: om van hun werk te kunnen leven, moeten ze het wél verkopen en de concurrentie is groot. Overigens is hooguit tien procent van de bevolking kapitaalkrachtig genoeg om het kwalitatief betere werk te kunnen betalen. Het ‘gewone volk’ moet zich tevreden stellen met een decoratief werkje van de jaarmarkt, kermis of veiling. In verhouding met
Nu de ‘gewone burgers’ het zich kunnen veroorloven wordt de afzetmarkt voor kunst vele malen groter najaar 2015
andere spullen in de inboedel zijn de schilderijen in die tijd overigens relatief goedkoop, zilver en andere objecten met een intrinsiek hoge waarde zijn veel kostbaarder. Als de schilderijen onder alle rangen en standen populair worden, wordt het aanbod steeds gevarieerder: in voorstelling, prijs en kwaliteit. Grote meesters, kleine meesters, en kladschilders: allemaal verdienen ze de kost met hun artistieke product. Door dit overweldigende aanbod, waardoor het lastig kiezen is voor de koper, is er ruimte voor een nieuwe speler in de kunstmarkt: de ‘constvercooper’, een professionele kunsthandelaar die een geselecteerde collectie kunst van zijn tijdgenoten in zijn winkel te koop aanbiedt. En daarmee markeert de zeventiende eeuw ook de opkomst van het beroep van handelaar in de Republiek. Het zijn specialisten, van origine vaak ook schilder, van wie het oordeel belangrijk is voor de klant. De kunst uit de Republiek glorieert niet alleen door het economische tijdsgewricht en de wereldberoemde, Hollandse meesters van wie veel werk een weg vindt naar de belangrijkste kunstcollecties in Europa van dat moment. De constvercoopers zijn katalysatoren. De wisselwerking tussen de professionele kunsthandelaren en de schilders zorgt ervoor dat de werken goed in de markt worden gezet. Verkoopkanalen Vanaf de Gouden Eeuw wordt er behalve in schilderijen ook steeds meer gehandeld in luxe sier- en gebruiksgoederen; het antiek van de toekomst. Er is van alles te koop van eigen bodem, gemaakt in de werkplaatsen van bijvoorbeeld de meubelmaker of zilversmid. En er komt veel naar Amsterdam, zoals Chinees porselein of lakwerk dat door de VOC wordt meegebracht. De voorwerpen kunnen via verschillende verkoopkanalen van eigenaar wisselen. Via de gildes of de veiling bijvoorbeeld. De opkomst en ontwikkeling van de kunstveilinghuizen loopt vrijwel synchroon met die van de kunstmarkt. Het is een kruisbestuiving. Waar handel is, is een veiling. En waar veilingen zijn, zijn handelaren. Estié: “Veilinghuizen zijn in de loop der eeuwen een soort antiquairs geworden. Ze zijn zich gaan specialiseren en hebben geïnvesteerd in deskundigheid. Dat zie je ook bij de handelaren. Er zijn niet veel generalisten meer. De kunsthandel is steeds meer gedifferentieerd. Je weet alles van aardewerk of van
vernis#09
–
065
HISTORIE GESCHIEDENIS VAN DE KUNSTHANDEL
01
Een foto van kunsthandel Goudstikker aan de Herengracht 458 in Amsterdam.
klokken of van een bepaalde periode in de schilderkunst. De kracht van de handelaar zit hem in de expertise. Dat is je bestaansrecht. Het werkt twee kanten op: daarom komen de klanten naar jou, maar kun je zelf ook de beste stukken uit de markt halen.” Oude kunst en antiek Kunst en antiek zijn een matching pair, maar ze zijn niet synoniem. Estié: “Het zijn vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw de kunsthandelaren die ermee beginnen om antieke voorwerpen als complementaire objecten in hun winkel neer te zetten. Bijvoorbeeld een zeventiende-eeuwse kast die terugkomt in een schilderij dat ze hebben hangen van Pieter de Hooch. Of ze zetten een stoeltje met leeuwenkoppen neer, omdat dat mooi past bij een voorstelling van Vermeer. Dat vinden ze wel ‘sjiek’. In feite is dat wat er in heel Europa gebeurt in navolging van de eerste Wereldtentoonstelling in Londen in 1851. Het Crystal Palace, dat in Hyde Park voor de tentoonstelling werd 01 gebouwd, werd opgetuigd met antiek: met een kist en een kast en fluweel en wat niet meer. Dat sloeg in als een bom. De wereldtentoonstelling was zo’n doorslaand succes dat het de aanzet was voor de oprichting van het Victoria & Albert museum. Hier kwamen stukken te staan die waren verworven op de wereldtentoonstelling. Het V&A is daarmee het oudste en meest uitgebreide museum voor toegepaste kunst. Het bijzondere is dat er in feite geen schilderij te zien is, tenzij het bij de voorwerpen past. Het is alsof zij al konden schrijven, terwijl iedereen nog analfabeet was, begrijp je? Vanaf dat moment gaat het lopen en komt er een brede appreciatie voor antiek. Het is mode. Maar die wisselt nogal eens, óók in de kunst- en antiekhandel.” De fameuze Julius Boas Berg is in Amsterdam de eerste
066
–
vernis#09
02
handelaar die zich eind negentiende eeuw antiquair noemt. Zijn antiquiteitenmagazijn op de hoek van de Kalverstraat en de Duifjessteeg is gevuld met een overweldigende variëteit aan antieke voorwerpen: van glas, zilver, faience, van meubilair tot militaire voorwerpen en textiel. Zijn vooraanstaande klanten komen uit heel Europa, vaak begeleidt hij hen ook bij hun bezoek aan particuliere verzamelaars. Boas Berg is dé autoriteit en vraagbaak op het gebied van antiek. En natuurlijk is er die andere grote naam: Jacques Goudstikker sr., ‘de grootste aller tijden’, die zijn kunsthandel aanvult met antieke voorwerpen, die hij zelf in groten getale begint te kopen en verzamelt. En zo kan het rijtje met bekende handelaren uit die tijd moeiteloos aangevuld worden. De een na de ander opent vanaf het einde van de negentiende eeuw en begin twintigste eeuw zijn deuren. In de tweede helft van de negentiende eeuw concentreren de handelaren zich voornamelijk rond de Nieuwe Hooghstraat en in de omgeving van de Zuiderkerk. Aan het eind van de negentiende eeuw verschuift de
najaar 2015
GESCHIEDENIS VAN DE KUNSTHANDEL HISTORIE
02
03
Gezicht op de binnenplaats van het Oudezijds Heerenlogement te Amsterdam waar een schilderijenverkoop plaatsvindt.
Interieur met figuren te midden van een schilderijenverzameling. Gonzales Coques (1614 1684) met vele andere kunstenaars.
Amsterdam begin twintigste eeuw weer de positie van belangrijk internationaal centrum voor de handel in kunst en nu ook voor het antiek. Mede dankzij een indrukwekkende reeks topveilingen bij met name Frederik Muller & Co. Het begint met de inboedel van Kasteel Heeswijk die in Amsterdam onder de hamer komt en in 1913 is de veiling van 32 Rembrandttekeningen uit de collectie J.P. Hesseltine een sensatie waar de buitenlandse handelaren op af komen en op het puntje van hun stoel zitten bij het bieden. “Dankzij de sterke Nederlandse gulden in die periode komen er letterlijk vorstelijke buitenlandse collecties naar Nederland om in Amsterdam geveild te worden. Als zij moeten liquideren krijgen ze er hier tenminste harde cash voor. Daarom is het aanbod bij de Amsterdamse handelaren in de jaren daarna ook zo fantastisch en zeldzaam goed. Het kwam hier met karrenvrachten vol naartoe.”
03
antiekhandel op richting het Rokin. Na de opening van het Rijksmuseum in 1885 worden ook de puien van de panden in het Spiegelkwartier gaandeweg steeds vaker opgesierd met de aanduidingen ‘kunsthandel’, ‘antiquair’ of ‘kunstzalen’ waar schilderijen en antiek in verschillende ruimtes worden aangeboden. Ook buiten Amsterdam zijn er antiquairs van naam; ze zijn in elke regio te vinden. Centrum van de kunsthandel Zoals altijd herhaalt de geschiedenis zich. Oók in de kunsthandel. Net als in de Gouden Eeuw krijgt
De wereldtentoonstelling was zo’n doorslaand succes dat het de aanzet was voor de oprichting van het Victoria & Albert museum najaar 2015
Toekomst van de handel Met de komst van de oude kunst en antiekbeurzen die vanaf de twintigste eeuw worden georganiseerd door de handelaren, wordt de basis gelegd voor een nieuw handelskanaal dat steeds belangrijker wordt voor de verkoop. Met natuurlijk PAN Amsterdam en TEFAF Maastricht als twee van de belangrijkste en meest prestigieuze internationale beurzen. Ook de etalage op internet is inmiddels een uithangbord. Met name de oriënterende functie is een toevoeging aan de fysieke winkel. Bezoekers komen niet naar de site om er met een muisklik het winkelmandje met een antieke porseleinen vaas af te rekenen. Estié: “Eigenlijk is het binnen korte tijd een onmisbare aanvulling geworden. Je bereikt een groep klanten die anders niet je winkel binnenkomen. Maar het blijft een aanvulling. Een plaatje van een voorwerp is nooit genoeg. Je moet een voorwerp kunnen voelen en om kunnen draaien. En vooral met eigen ogen zien. Al is je digitale foto nog zo goed: patina en kleur zijn niet te vangen.” 01. Datering circa 1912, beeld Collectie Johannes Baptista Bickhoff (1881-1968). Foto: Stadsarchief Amsterdam 02. Datering 1773, prent naar tekening van Hermanus Petrus Schouten, prentmaker Simon Fokke. Foto: Rijksmuseum, Amsterdam 03. Datering 1672 en 1706, olieverf op doek. Foto: Het Mauritshuis, Den Haag
vernis#09
–
067
Wat maakt dat sommige verzamelaars kiezen voor porselein uit de zeventiende eeuw en anderen voor glaswerk of juwelen? De keuze voor een materiaal, periode of kunstenaar is ondoorgrondelijk. De stukken die Vernis voor deze editie van Ensemble selecteerde bij de Koninklijke VHOK aangesloten kunst- en antiekhandelaren zijn gekozen en gefotografeerd op thema: want iedereen houdt van Amsterdam.
FOTOGRAFIE
Marie CĂŠcile Thijs PRODUCTIE
Caroline Eschbach
068
–
vernis#09
najaar 2015
Tulpen uit Amsterdam VAN LINKS NAAR RECHTS
Peter Korf de Gidts Antiquairs EEN PAAR ‘PIQUE-FLEURS’ DOOR HANONG, STRASSBOURG, CIRCA 1721, PRIJS OP AANVRAAG.
•
Aronson Antiquairs DELFTS AARDEWERK BLOEMENVAAS MET EEN HAAN, DELFT, CIRCA 1710-1740, € 12.500.
•
Dirk en Dirk-Jan Limburg ACHTKANTIGE BLOEMENHOUDER, BESTAANDE UIT TWEE SEGMENTEN, GEMERKT A.K. VOOR ADRIANUS KOCX, 1687-1701. PLATEELBAKKERIJ DE GRIEKSCHE A., € 14.500.
•
Foumani Persian Gallery ONDERGROND: SHERKOY KELIM, BEGIN 20E EEUW, € 1.250.
najaar 2015
vernis#09
–
069
PORTFOLIO ENSEMBLE
Tulpen uit Amsterdam VAN LINKS NAAR RECHTS
Kunsthandel P. de Boer TULP VAN PIETER HOLSTEYN, GOUACHE OP PAPIER, LAATSTE KWART 17E EEUW, € 8.500.
•
Kunsthandel P. de Boer TULP, GOUACHE OP PAPIER, CIRCA 1700, € 5.000.
070
–
vernis#09
najaar 2015
Aan de Amsterdamse Grachten VAN LINKS NAAR RECHTS
Theo Daatselaar Antiquairs STEL LOOSDRECHT BLOEMFLESJES, CIRCA 1778, PRIJS OP AANVRAAG.
•
Peter Korf de Gidts Antiquairs WIJNGLAS. DE KELK MET WIJNRANKEN EN DRUIVENTROSSEN IN WIT GLASEMAIL DOOR DE FAM. WILLIAM BEILBY, EIND 18E EEUW, PRIJS OP AANVRAAG.
najaar 2015
vernis#09
–
071
Aan de Amsterdamse grachten VAN LINKS NAAR RECHTS
Inter-Antiquariaat Mefferdt & De Jonge 18E-EEUWSE WANDKAART VAN AMSTERDAM OP LINNEN, € 7.850.
•
Bruil & Brandsma Works of Art TABAKSDOOS BESCHILDERD MET VOORSTELLING BROUWERIJ “DE DRIE ROSKAMMEN” AAN DE AMSTEL, EIND 18E EEUW/BEGIN 19E EEUW, PRIJS OP AANVRAAG.
•
Kunsthandel Jacques Fijnaut ZILVEREN TABAKSPOT, HERMANUS HEUVEL, AMSTERDAM, 1777, PRIJS OP AANVRAAG.
072
–
vernis#09
najaar 2015
Frides Laméris Kunst en Antiek (1) GELEGENHEIDSGLAS OM MEE TE DRINKEN OP HET ‘WELVAAREN VAN DEESEN HUIJSE’, TOEGESCHREVEN AAN JACOB SANG (CA. 1720-1786), PRIJS OP AANVRAAG.
• (2) GELEGENHEIDSGLAS MET HET WAPEN VAN AMSTERDAM, TWEEDE KWART 18E EEUW, PRIJS OP AANVRAAG.
• (3) GELEGENHEIDSGLAS MET STIPPELGRAVURE VAN HET PORTRET VAN HENRIK HOOFT DANIELSZOON, TOEGESCHREVEN AAN DAVID WOLFF (1732-1798). HENRIK HOOFT DANIELSZ. WAS ZEVEN KEER BURGEMEESTER VAN AMSTERDAM, PRIJS OP AANVRAAG.
VOF Jan Beekhuizen Kunst- en Antiekhandel DRIE AMSTERDAMSE MAATKANNEN, GEMERKT ANDRIES JILDENS, LAATSTE KWART 18E EEUW, DIVERSE IJKMERKEN, PRIJZEN OP AANVRAAG.
•
Foumani Persian Gallery BUSKRUITHOUDER MOGOL, INDIA, CIRCA 1725, € 950.
( 1 ) ( 3 )
( 2 )
najaar 2015
vernis#09
–
073
PORTFOLIO ENSEMBLE
Aan de Amsterdamse Grachten VAN LINKS NAAR RECHTS
Aronson Antiquairs AMSTERDAMSE MANGAAN OVALEN PLAQUE MET BLOEMEN, CIRCA 1730-1740, PRIJS € 9.800.
•
Dirk en Dirk-Jan Limburg KELKGLAS MET EEN RADGEGRAVEERDE VOORSTELLING VAN HET STADHUIS IN AMSTERDAM, DUITS GLAS MET EEN NOORD-NEDERLANDSE GRAVERING, TWEEDE KWART 18E EEUW, PRIJS € 3.500.
074
–
vernis#09
najaar 2015
ENSEMBLE PORTFOLIO
Ik zou je in een doosje willen doen VAN LINKS NAAR RECHTS
Frides Laméris Kunst en Antiek
Kunsthandel Mieke Zilverberg
DEUKBEKER, ROMEINS GLAS, EERSTE EEUW NA CHRISTUS, H 11 CM, PRIJS OP AANVRAAG.
POLYCHROOM BESCHILDERDE HOUTEN VALK ‘SOKAR’, EGYPTE, LATE PERIODE, 5E-4E EEUW V. CHR., H 9,5 CM € 5.500.
•
Frides Laméris Kunst en Antiek BEKER OP VOET, ROMEINS GLAS, EERSTE EEUW NA CHRISTUS, H 9,9 CM, PRIJS OP AANVRAAG.
•
Frides Laméris Kunst en Antiek RIBBENSCHAAL, ROMEINS GLAS, LAATSTE EEUW VOOR/ EERSTE EEUW NA CHRISTUS, H 5,8 CM, PRIJS OP AANVRAAG.
najaar 2015
•
Frides Laméris Kunst en Antiek GEÏRISEERD ZALFPOTJE, ROMEINS GLAS, EERSTE EEUW NA CHRISTUS, H 4,8 CM, PRIJS OP AANVRAAG.
•
Archea Ancient Art MINIATUUR STIJGBEUGELKAN, GRIEKS, MYKEENS, CIRCA 1400 V. CHR., H 6 CM, € 1.500.
vernis#09
–
075
Ik zou je in een doosje willen doen VAN LINKS NAAR RECHTS
Kunsthandel Inez Stodel PLATINA EN DIAMANTEN DRESS RING, GEORGES LENFANT, FRANKRIJK, 1970, € 9.800.
•
Ruben Aardewerk Antiques PARELMOER MET ZILVER INGELEGDE NAALDENKOKER OF ‘BILLET DOUX, PARIJS, CIRCA 1770, € 550.
•
Ruben Aardewerk Antiques GEGRAVEERD PARELMOER EN MESSING NAALDENKOKER, FRANKRIJK, CIRCA 1740, € 385.
076
–
vernis#09
Gude & Meis Antique Clocks MINIATUUR GETOOGD ZWITSERS ZILVEREN ROZE TRANSPARANT GUILLOCHÉ EMAILLEN KLOKJE, CIRCA 1900, € 4.250.
•
Marjan Sterk Antiquair-Juwelier 14 KARAAT ROSÉGOUD EN ZILVEREN HANGER/BROCHE GEHEEL BEZET MET ANTIEK BRILJANT- EN ACHTKANTGESLEPEN DIAMANTEN IN ORIGINEEL ETUI, CIRCA 1880, PRIJS OP AANVRAAG.
Vanderven Oriental Art ACHTERGLASSCHILDERING VAN EEN PIJPROOKSTER, CHINA, QIANLONGPERIODE, TWEEDE HELFT 18E EEUW, € 12.500.
•
Gude & Meis Antique Clocks MINIATUUR ZWITSERS ZILVEREN LICHTBLAUW TRANSPARANT GUILLOCHÉ EMAILLEN KLOKJE, CIRCA 1900, € 4.250.
najaar 2015
Gude & Meis Antique Clocks ZWITSERS ZILVEREN POLYCHROOM GUILLOCHÉ TRANSPARANT EMAILLEN KLOKJE IN FOEDRAAL, CIRCA 1900, € 4.750.
•
Bruil & Brandsma Works of Art IVOREN DOOSJE MET VOORSTELLING UIT DE METAMORFOSEN VAN OVIDIUS, NEDERLANDEN, CIRCA 1650, PRIJS OP AANVRAAG.
najaar 2015
Vanderven Oriental Art JADE BOK, CHINA, LATE MING DYNASTIE, € 12.500.
•
Aronson Antiquairs
Kunsthandel Inez Stodel NATURALISTISCH COLLIER, DIAMANT MET ORIËNT-PARELS, NEDERLAND, CIRCA 1850, € 9.800.
Gude & Meis Antique Clocks
• Aronson Antiquairs
MINIATUUR ZWITSERS ZILVEREN MET BLAUW GUILLOCHÉ EMAILLEN BOUDOIR KLOKJE IN FOEDRAAL, CIRCA 1900, € 4.250.
‘WIT DELFTS’ FIGUURTJE VAN EEN SCHAAP MET LAM, DELFT, CIRCA 1770, PRIJS € 3.800.
POLYCHROOM FIGUURTJE VAN EEN MUIS, DELFT, CIRCA 1760-1780, PRIJS € 6.250.
•
vernis#09
–
077
BOE K E N
Over kunst, antiek en de geschiedenis daarvan worden boeken vol geschreven. Vernis selecteerde de juiste werken voor verzamelaars, kunstliefhebbers en de geïnteresseerde professional.
BOEKEN MET DANK AAN
Caroline Eschbach
01
Charles Schneider
French art deco glass In een bondige biografie komen Schneiders jonge jaren en artistieke ambities tot leven. Kort wordt ingegaan op het ontstaan en de bloei van Verreries Schneider S.A., de fabriek in Epinay-sur-Seine. Het bedrijf kende twee productielijnen: Schneider en Le Verre Français. Ook de techniek van glasetsen en -graveren komt aan bod, evenals de procedés van poedergekleurd glas en virtuoze marqueterie. Dit biografische en technische verhaal is verlucht met sfeervolle foto’s en ontwerptekeningen. Die zijn stuk voor stuk van Schneiders hand, want hij ontwierp zelf alle glasvor-
078
–
vernis#09
02
Kaarten van Amsterdam 1538-1868
Dit standaardwerk is een must-have voor wie van (oude kaarten van) Amsterdam houdt. In het boek, dat in toegankelijke taal geschreven is, staan alle uitgaves van elke kaart. Zo leren we hoe de kaartenmakers in de 16e en 17e eeuw vrijelijk elkaars werk kopieerden en wordt ingezoomd op details waar een verhaal achter steekt of waar feit en fictie samensmelten. Deze uitgave is de herziening van de beroemde Catalogus van Amsterdamsche Plattegronden uit 1934 door A.E. d’Ailly. Het boek geeft een topografisch overzicht van de geschiedenis van de stedelijke ontwikkeling van Amsterdam door de eeuwen heen en is daardoor een van de belangrijkste bronnen voor de bestudering van de geschiedenis van Amsterdam, met name voor historisch-topografisch onderzoek.
men en flora- en faunadecors. Bijzonder is dat de auteurs toegang kregen tot het familie-archief en zo interessante nieuwe gegevens konden opnemen.
Door Tiny Esveld en MarieChristine Joulin Uitgever Eigen beheer, november 2015 Verkrijgbaar via www.tinyesveld. com ISBN 9789081577663 Prijs € 48
03
Kennerschap Bredius Geen Cuyp, wel Calraet
De vraag aan wie een kunstwerk kan worden toegeschreven, is misschien wel de belangrijkste binnen de kunstgeschiedenis. De naam van de kunstenaar bepaalt in grote mate het prestige en de waarde van het betreffende kunstwerk. Zo niet voor Abraham Bredius, stichter en schenker van het Museum Bredius, die nauwkeurig wetenschappelijk kunsthistorisch onderzoek boven alles stelde. Daarmee was hij de herontdekker van verloren gegane schatten en vergeten schilders. Een voorbeeld van een dergelijke meester uit de Gouden Eeuw is Abraham van Calraet (1642-1722), van wie Museum Bredius van 26 oktober 2015 t/m 21 januari 2016 ruim twintig werken toont. De initialen AC waarmee Van Calraet meestal signeerde werden lange tijd aangezien voor die van de veel beroemdere Albert Cuyp. Beiden werkten deels gelijktijdig in Dordrecht en hun stillevens toonden gelijkenis. Het was de verdienste van Abraham Bredius die als echte archiefvorser een groep stil-
Door Marc Hameleers Uitgever THOTH, februari 2013 ISBN 9789068686203 Prijs € 65
najaar 2015
BOE K E N
05
Asia in Amsterdam The Culture of Luxury in the Golden Age
04
Daum Art Deco Glass
A private collection
levens met perziken niet langer toeschreef aan Aelbert Cuyp, maar aan de onbekende Abraham van Calraet. Daarmee stuitte hij kunsthistoricus Cornelis Hofstede de Groot tegen de borst die volhield dat Bredius een fout maakte. De ontdekking in 1916 van een schilderij van Abraham van Calraet maakte een einde aan de strijd. Het werk was voluit gesigneerd en paste goed bij de stillevens die onderwerp van discussie waren geweest. Bredius kocht het schilderij en legateerde het later aan het Mauritshuis. Het schilderij is nu samen met twintig andere werken van Van
najaar 2015
Calraet te zien op deze tentoonstelling, met bruiklenen van het Dordrechts Museum, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, het Mauritshuis, Museum Boijmans van Beuningen, het Kröller-Müller Museum en enkele particuliere bruikleengevers.
Door Charles Dumas, Fred G. Meijer, Sander Paarlberg e.a. Uitgever Museum Bredius, Den Haag, oktober 2015, catalogus behorende bij de tentoonsteling Geen Cuyp, wel Calraet (26 oktober 2015 - 21 januari 2016) Verkrijgbaar via Museum Bredius, Den Haag ISBN 9789048438143 Prijs € 15
De indrukwekkende collectie van Leo en Irina Esterkin illustreert prachtig wat Daum tussen 1910 en 1940 produceerde: de overgangsjaren van Art Nouveau naar Art Deco, en ook Daums zoektocht naar een nieuwe stijl, die uitmondde in diepgeëtste vazen met geometrische decoraties en, later, in geblazen kristallen vazen. De Esterkin collectie is uniek in de wereld vanwege de volledigheid en dankzij het feit dat deze zo veel zeldzame stukken bevat. Het boek is geïllustreerd met mooie foto’s van meer dan 300 objecten.
Door Tiny Esveld Uitgever Leonid Esterkin, oktober 2015 Verkrijgbaar via www.tinyesveld. com ISBN 9789081577656 Prijs € 150
De komst van schatten uit Azië bracht in de 17e-eeuw een enorme sensatie teweeg. Lakwerk, ivoor, zilver, zijde, ebbenhout, sieraden en porselein werden door de VOC naar Amsterdam gebracht en verspreidden zich over heel Europa. In deze Engelstalige tentoonstellingscatalogus beschrijven ruim 25 deskundige auteurs de mooiste voorwerpen die de interieurs van de steeds rijker wordende Hollandse elite verfraaiden en de Europese smaak voorgoed veranderden.
Door Jan van Campen, Femke Diercks, Karina Corrigan (red.). Uitgever Rijksmuseum Amsterdam, oktober 2015, behorend bij de tentoonstelling in het Rijksmuseum: Azië > Amsterdam, Luxe in de Gouden Eeuw Verkrijgbaar via Rijksmuseum Amsterdam, Paperback, 356 pagina’s Prijs € 40. Uitsluitend Engelse editie.
vernis#09
–
079
LEDENLIJST
LEDENLIJST
Alle contactgegevens van de leden van de Koninklijke Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst in Nederland, plus informatie over hun specialisme. NOORD-HOLLAND AMSTERDAM ALGEMEENE ETHNOGRAFICAEN KUNSTHANDEL AALDERINK SPIEGELGRACHT 15 1017 JP AMSTERDAM 020-6230211 INFO@AALDERINKORIENTALART.NL WWW.AALDERINKORIENTALART.NL AZIATISCHE KUNST, ETNOGRAFICA, PRE-COLUMBIAANSE KUNST
ARCHEA ANCIENT ART NIEUWE SPIEGELSTRAAT 37 1017 DC AMSTERDAM 020-6250552 INFO@ARCHEA.NL WWW.ARCHEA.NL ARCHEOLOGIE
E.H. ARIËNS KAPPERS KEIZERSGRACHT 208 1016 DX AMSTERDAM 020-6235356 INFO@MASTERPRINTS.NL WWW.MASTERPRINTS.NL OUDE (JAPANSE) PRENTEN, LAND- EN ZEEKAARTEN
ARONSON ANTIQUAIRS NIEUWE SPIEGELSTRAAT 39 POSTBUS 15556 1001 NB AMSTERDAM 020-6233103 MAIL@ARONSON.COM WWW.ARONSON.COM DELFTS AARDEWERK
VOF JAN BEEKHUIZEN KUNST- EN ANTIEKHANDEL NIEUWE SPIEGELSTRAAT 49 1017 DD AMSTERDAM 020 6263912 INFO@JANBEEKHUIZEN. AMSTERDAM WWW.JANBEEKHUIZEN. AMSTERDAM EUROPEES TIN, SCULPTUREN, VOLKSKUNST
J.P. BEELING VAN EEGHENSTRAAT 20 1071 GG AMSTERDAM 06-24905541 JP@BEELING.NL AZIATISCH PORSELEIN
KUNSTHANDEL P. DE BOER HERENGRACHT 512 1017 CC AMSTERDAM 020-6236849 06-21520044 INFO@KUNSTHANDELPDEBOER.COM WWW.KUNSTHANDELPDEBOER.COM OUDE MEESTERS
BORZO MODERN & CONTEMPORARY ART KEIZERSGRACHT 516 1017 EJ AMSTERDAM 020-6263303 06-53163808 PAUL@BORZO.COM WWW.BORZO.COM MODERNE EN HEDENDAAGSE KUNST
080
–
vernis#09
BRUIL & BRANDSMA WORKS OF ART
PETER KORF DE GIDTS ANTIQUAIRS BROUWERSGRACHT 869 1015 GK AMSTERDAM 020-6252625 KORFDEGIDTS@XS4ALL.NL GLAS, AARDEWERK, PORSELEIN
FRIDES LAMÉRIS KUNST EN ANTIEKHANDEL
PREMSELA & HAMBURGER
KUNSTZALEN A. VECHT
ROKIN 98 1012 KZ AMSTERDAM 020-6275454 WIET@PREMSELA.COM WWW.PREMSELA.COM JUWELEN, GOUD, ZILVER
NIEUWE SPIEGELSTRAAT 40 1017 DG AMSTERDAM 020-6234748 A.VECHT@PLANET.NL WWW.VECHT-WORKSOFART.NL ALGEMEEN ANTIQUAIR
VERBEEK-SCHUTTELAAR ANTIQUAIR VAN ROSSUM & CO.
NIEUWE SPIEGELSTRAAT 68 1017 DH AMSTERDAM 020-4207359 BBC@CHELLO.NL WWW.BB-ART.COM KUNST UIT MIDDELEEUWEN EN RENAISSANCE, VOLKSKUNST
NIEUWE SPIEGELSTRAAT 55 1017 DD AMSTERDAM 020-6264066 INFO@FRIDESLAMERIS.NL WWW.FRIDESLAMERIS.NL GLAS, AARDEWERK, (AZIATISCH) PORSELEIN
GALLERY DELAIVE MODERN AND CONTEMPORARY ART
KUNSTHANDEL FRANS LEIDELMEIJER
PAUL RUTTEN ASIATIC & TRIBAL ART
SPIEGELGRACHT 23 1017 JP AMSTERDAM 020-6259087 GALLERY.DELAIVE@WXS.NL WWW.DELAIVE.COM MODERNE EN HEDENDAAGSE KUNST
LIJNBAANSGRACHT 369H 1017 XB AMSTERDAM 020-6254627 FRANS@LEIDELMEIJER.NL WWW.LEIDELMEIJER.NL ART NOUVEAU, ART DECO, 20E-EEUWS DESIGN
BEETHOVENSTRAAT 91-II 1077 HS AMSTERDAM 020-6277057 SURYARUTTEN@HOTMAIL.COM AZIATISCHE KUNST, ETNOGRAFICA
DOUWES FINE ART (ANNO 1805) STADHOUDERSKADE 40 1071 ZD AMSTERDAM 020-6646362 INFO@DOUWESFINEART.COM WWW.DOUWESFINEART.COM OUDE MEESTERS, 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN
KUNSTHANDEL JACQUES FIJNAUT NIEUWE SPIEGELSTRAAT 31 1017 DC AMSTERDAM 020-6256374 OFFICE@KUNSTHANDELFIJNAUT.NL WWW.KUNSTHANDELFIJNAUT.NL ALGEMEEN ANTIQUAIR
FOUMANI PERSIAN GALLERY BEETHOVENSTRAAT 107A 1077 HX AMSTERDAM 020-6797430 INFO@FOUMANI.COM WWW.FOUMANI.COM TAPIJTEN, KELIMS
GUDE & MEIS ANTIQUE CLOCKS NIEUWE SPIEGELSTRAAT 60 1017 DH AMSTERDAM 020-6129742 06-53162962 INFO@GUDEMEIS.COM WWW.GUDEANTIQUECLOCKS.COM KLOKKEN, BAROMETERS, INSTRUMENTARIA
MATHIEU HART ANTIQUITEITEN SINDS 1878 ROKIN 122 1012 LC AMSTERDAM 020-6231658 MHART@XS4ALL.NL WWW.HARTANTIQUES.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
KUNSTHANDEL FRANS JACOBS THE TERRAZE BUILDING EMMY ANDRIESSESTRAAT 582 1087 NE AMSTERDAM 020-6381729 INFO@JACOBSFINEART.COM WWW.JACOBSFINEART.COM 20E- EN 21E-EEUWSE SCHILDERIJEN
INTER-ANTIQUARIAAT MEFFERDT & DE JONGE BERNARD ZWEERSKADE 18 1077 TZ AMSTERDAM 020-6640841 INTERANTIQUARIAAT@CHELLO.NL WWW.INTER-ANTIQUARIAAT.NL ANTIQUARISCHE BOEKEN, TEKENINGEN, PRENTEN, LAND- EN ZEEKAARTEN
JOSEPH M. MORPURGO HERENGRACHT 119 (RECHTER DEUR) 1015 BG AMSTERDAM 020-6235883 J.M.MORPURGO@WAFELMAN.NL WWW.ANTIQUEARTMORPURGO.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR, AZIATISCHE KUNST
JAN MORSINK IKONEN KEIZERSGRACHT 454 1016 GE AMSTERDAM 020-6200411 INFO@MORSINK.COM WWW.MORSINK.COM IKONEN
VAN NIE ANTIQUAIRS KEIZERSGRACHT 600 1017 EP AMSTERDAM 020-6261594 INFO@VANNIEANTIQUAIRS.COM WWW.VANNIEANTIQUAIRS.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
KUNSTHANDEL PETER PAPPOT NIEUWE SPIEGELSTRAAT 30-34 1017 DG AMSTERDAM 020-6242637 INFO@PAPPOT.COM WWW.PETERPAPPOT.COM 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN
POLAK WORKS OF ART SPIEGELGRACHT 3 1017 JP AMSTERDAM 020-6279009 WWW.FINEARTDEALERS.INFO/ JAAPPOLAK AZIATISCHE KUNST, ETNOGRAFICA
AMSTERDAM 020-6221010 ANTIQUAIR@VANROSSUMCO.NL ALGEMEEN ANTIQUAIR
KEIZERSGRACHT 642 1017 ES AMSTERDAM 020-3304343 AM@VERBEEKSCHUTTELAAR.NL WWW.VERBEEKSCHUTTELAAR.NL JUWELEN, ZILVER
DR. A. WIEG FINE ART
ROBERT SCHREUDER ANTIQUAIR NIEUWE SPIEGELSTRAAT 48 1017 DG AMSTERDAM 020-6754867 06-24289550 INFO@ROBERTSCHREUDER.NL WWW.ROBERTSCHREUDER.NL GRAND TOUR SOUVENIRS, 18E- EN 19E-EEUWSE MEUBELEN
LESLIE SMITH GALLERY MINERVAPLEIN 10H 1077 TP AMSTERDAM 020-6265945 INFO@LESLIESMITH.NL WWW.LESLIESMITH.NL 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN, HEDENDAAGSE ABORIGINAL KUNST
MARJAN STERK ANTIQUAIR-JUWELIER NIEUWE SPIEGELSTRAAT 63 1017 DD AMSTERDAM 020-6248703 INFO@MARJANSTERK.NL WWW.MARJANSTERK.NL JUWELEN, ZILVER
KUNSTHANDEL INEZ STODEL NIEUWE SPIEGELSTRAAT 65 1017 DD AMSTERDAM 020-6232942 INEZ@INEZSTODEL.COM WWW.INEZSTODEL.COM JUWELEN
MINERVALAAN 77-1 1077 NT AMSTERDAM 020 6762094 WIEGFINEART@GMAIL.COM OUDE MEESTERS, 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN
KUNSTHANDEL MIEKE ZILVERBERG ROKIN 60 1012 KV AMSTERDAM 020-6259518 INFO@MIEKEZILVERBERG.COM WWW.MIEKEZILVERBERG.COM ARCHEOLOGIE, ANTIEKE NUMISMATIEK
NOORD-HOLLAND OVERIGE BIJL-VAN URK KENNEMERSTRAATWEG 174 1815 LE ALKMAAR 072-5120080 06-53425432 SANDER@BIJLVANURK.COM WWW.BIJLVANURK.COM OUDE MEESTERS
JOHN ENDLICH ANTIQUAIRS SPEKSTRAAT 10 2011 HM HAARLEM 023-5320274 INFO@JOHNENDLICH.NL WWW.JOHNENDLICH.NL ZILVER
FONTIJN ANTIEK STELLINGMOLEN 51 1444 GV PURMEREND 0299-436493 MFONTIJN@CHELLO.NL WWW.FONTIJNANTIEK.COM BAROMETERS
PIETER HOOGENDIJK AMSTERDAMSESTRAATWEG 31 1411 AW NAARDEN 035-5420459 INFO@PHOOGENDIJK.NL WWW.PHOOGENDIJK.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
SALOMON STODEL ANTIQUITÉS
GALLERY ROB KATTENBURG
SPIEGELGRACHT 11 1017 JP AMSTERDAM 020-6231692 STODEL@WXS.NL WWW.SALOMONSTODEL.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
EEUWIGELAAN 6 1861 CM BERGEN 072-5895051 INFO@ROBKATTENBURG.NL WWW.ROBKATTENBURG.NL MARINESCHILDERIJEN, -TEKENINGEN, -PRENTEN
najaar 2015
LEDENLIJST
KUNSTCONSULT 20TH CENTURY ART | OBJECTS SMEDERIJ 4 1185 ZR AMSTELVEEN 020-3416476 06-24960196 INFO@KUNSTCONSULT.NL WWW.KUNSTCONSULT.NL ART NOUVEAU, ART DECO, 20E-EEUWS DESIGN
TÓTH IKONEN BOTTERWIJNSEWEG 1 1272 EG HUIZEN 06-53468236 INFO@TOTHIKONEN.COM WWW.TOTHIKONEN.COM IKONEN
KUNSTHANDEL E.J. VAN WISSELINGH & CO BAAN 41 2012 DC HAARLEM 023-5310505 WDEWINTER@WISSELINGH.COM WWW.WISSELINGH.COM 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN EN TEKENINGEN
ZUID-HOLLAND ’S-GRAVENHAGE A. AARDEWERK ANTIQUAIR JUWELIER JAN VAN NASSAUSTRAAT 76 2596 BV ‘S-GRAVENHAGE 070-3240987 SILVER@AARDEWERK.COM WWW.AARDEWERK.COM ZILVER, JUWELEN
KUNSTHANDEL IVO BOUWMAN JAN VAN NASSAUSTRAAT 80 2596 BW ’S-GRAVENHAGE 070-3283660 INFO@IVOBOUWMAN.NL WWW.IVOBOUWMAN.NL 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN
HOOGSTEDER & HOOGSTEDER LANGE VIJVERBERG 15 2513 AC ‘S-GRAVENHAGE 070-3615575 INFO@HOOGSTEDER.COM WWW.HOOGSTEDER.COM OUDE MEESTERS
FIRMA S. VAN LEEUWEN NOORDEINDE 164-164A 2514 GR ‘S-GRAVENHAGE 070-3653907 ALEXANDER@VANLEEUWENANTIQUAIRS.NL WWW.VANLEEUWENANTIQUAIRS.NL 17E- EN 18E-EEUWS ANTIEK, (AZIATISCH) PORSELEIN
DIRK EN DIRK-JAN LIMBURG DENNEWEG 45 2514 CD ‘S-GRAVENHAGE 070-3455103 LIMBURGANTIQUAIRS@CASEMA.NL WWW.LIMBURGANTIQUAIRS.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
najaar 2015
ZUID-HOLLAND (OVERIGE) RUBEN AARDEWERK ANTIQUES ZWALUWLAAN 9A 2261 BP LEIDSCHENDAM 070-4190575 RUBEN@AARDEWERKANTIQUES.COM WWW.AARDEWERKANTIQUES.COM 17E-, 18E- EN 19E-EEUWSE KUNSTVOORWERPEN EN VERZAMELOBJECTEN
ADRIAAN GROENEWOUD ANTIQUITEITEN & OUDE KUNST AELBRECHTSKOLK 3B 3025 HA ROTTERDAM 010-4258011 INFO@ADRIAANGROENEWOUD.NL WWW.ADRIAANGROENEWOUD.NL 16E-, 17E- EN 18E-EEUWSE MEUBELEN
KUNSTHANDEL F.A. ENNEKING MAREVISTA 22 2202 BX NOORDWIJK 071-3647645 OUDE MEESTERS
HOTEI JAPANESE PRINTS RAPENBURG 19 2311 GE LEIDEN 071-5143552 UKIYOE@XS4ALL.NL WWW.HOTEI-JAPANESE-PRINTS.COM JAPANSE PRENTEN, SCHILDERKUNST EN BOEKEN
KUNSTHANDEL PIETER OVERDUIN DORPSSTRAAT 28 3381 AG GIESSENBURG 0184-652652 INFO@KUNSTHANDELPIETEROVERDUIN.NL WWW.KUNSTHANDELPIETEROVERDUIN.NL 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN
UTRECHT ANTIQUARIAAT FORUM “WESTRENEN” TUURDIJK 16 3997 MS ’T GOY HOUTEN 030-6011955 INFO@FORUMRAREBOOKS.COM WWW.FORUMRAREBOOKS.COM ANTIQUARISCHE BOEKEN, LAND- EN ZEEKAARTEN
JACOB J. ROOSJEN, SRI® EENDRACHTLAAN 33 3621 DD BREUKELEN 06-53268280 JACOB.ROOSJEN@GMAIL.COM WWW.JACOBROOSJEN.COM WWW.SILVERRESEARCHINSTITUTE.COM ZILVER
GRONINGEN BERNARD C.M. GRIJPMA KUNST EN ANTIEK GEDEMPTE ZUIDERDIEP 121-123 9711 HE GRONINGEN 050-3137703 INFO@GRIJPMAANTIEK.NL WWW.GRIJPMAANTIEK.NL ANTIEKE WAPENS, NAUTICA, ZILVER
DRENTHE
SIMONIS & BUUNK KUNSTHANDEL
LIMBURG
WIJERMARS FINE ART
NOTARIS FISCHERSTRAAT 30 6711 BD EDE 0318-652888 INFO@SIMONIS-BUUNK.NL WWW.SIMONIS-BUUNK.NL 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN
JAN ROELOFS ANTIQUAIRS & CONTEMPORARY ARTS
DORPSSTRAAT 10 7957 AV DE WIJK 0522-440170 INFO@WIJERMARS.COM WWW.WIJERMARS.COM SCULPTUREN
OVERIJSSEL HEUTINK IKONEN AHNEMSTRAAT 21 8043 RE ZWOLLE 038-4659524 HEUTINKIKONEN@GMAIL.COM WWW.HEUTINKIKONEN.NL IKONEN
GELDERLAND KUNSTGALERIJ ALBRICHT UTRECHTSEWEG 107 6862 AE OOSTERBEEK 026-3611876 INFO@ALBRICHT.NL WWW.ALBRICHT.NL 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN
DOORNHOF ANTIQUAIRS SCHAPENHOEK 12/14 3841 BM HARDERWIJK 0341-421015 PDOORN12@CAIWAY.NL WWW.DOORNHOFANTIEK.NL MEUBELEN, AZIATISCH PORSELEIN, KLOKKEN, SCHILDERIJEN
THEO DAATSELAAR ANTIQUAIRS OENSELSESTRAAT 50 5301 EP ZALTBOMMEL 0418-712300 INFO@DAATSELAAR.COM WWW.DAATSELAAR.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
DE EENHOORN WATERSTRAAT 33 5301 AH ZALTBOMMEL 0418-515233 AADPENDERS@HOTMAIL.NL KUNST UIT MIDDELEEUWEN EN RENAISSANCE, MEUBELEN
MENTINK & ROEST MOLENSTRAAT 22 4031 JS INGEN 0344-603606 INFO@MENTINKENROEST.COM WWW.MENTINKENROEST.COM KLOKKEN, HORLOGES, BAROMETERS
NOORD-BRABANT BASTINGS & VAN TUIJL MOLENSTRAAT 60 5341 GE OSS 0412-623843 BASTINGS@BASTINGSANTIQUAIRS.COM WWW.BASTINGSANTIQUAIRS.COM AARDEWERK, AZIATISCH PORSELEIN
BATTERIJSTRAAT 21C 6211 SE MAASTRICHT +32(0)12-394534 INFO@JANROELOFSANTIQUAIRS.COM WWW.JANROELOFSANTIQUAIRS.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
BUITENLANDSE LEDEN BLUE ELEPHANT ORIENTAL ART (PART OF BLUE ART) OUDE JEKERWEG 10 B-3770 KANNE (RIEMST), BELGIË +41(0)78-8839887 BLUE.ART.3@HOTMAIL.COM AZIATISCHE KUNST, ARCHEOLOGIE
KUNSTHANDEL A.H. BIES
GALERIE TINY ESVELD
BOSCHDIJK 221A 5612 HC EINDHOVEN 040-2431377 INFO@KUNSTHANDELBIES.NL WWW.KUNSTHANDELBIES.NL 19E- EN 20E-EEUWSE SCHILDERIJEN
FRILINGLEI 9 B-2930 BRASSCHAAT, BELGIË +32(0)3-3125190 INFO@TINYESVELD.COM WWW.TINYESVELD.COM ART NOUVEAU, ART DECO, GLAS MEUBELEN
CRIJNS & STENDER LANDGOED “OOSTERHEIDE” TILBURGSEBAAN 1 4904 SP OOSTERHOUT 076-5875700 M.CRIJNS@PLANET.NL WWW.CRIJNS.INFO KLOKKEN, HORLOGES, BAROMETERS, INSTRUMENTARIA
KOLLENBURG ANTIQUAIRS POSTBUS 171 5688 ZK OIRSCHOT 0499-578037 INFO@KOLLENBURGANTIQUAIRS.COM WWW.KOLLENBURGANTIQUAIRS.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
VANDERVEN ORIENTAL ART
VAN KRANENDONK DUFFELS LONDEN +44 7595 245819 MILAAN +39 335 6262252 VANKRANENDONKDUFFELS@GMAIL.COM WWW.VKDJEWELS.CO.UK JUWELEN
LIMBURG GLEN PROSEN LODGE KIRRIEMUIR DD8 4SD GLEN PROSEN, SCHOTLAND +44(0)1575-540207 ANTIQUES@KOOS-LIMBURG-JNR.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
ERELEDEN: MEVROUW A. WAFELMANMORPURGO DE HEER A.C. BEELING
NACHTEGAALSLAANTJE 1 5211 LE ’S-HERTOGENBOSCH 073-6146251 INFO@VANDERVEN.COM WWW.VANDERVEN.COM AZIATISCHE KUNST
FLORIS VAN WANROIJ FINE ART BERGSTRAAT 52 5551 AX DOMMELEN 040-2040596 INFO@FLORIS-ART.COM WWW.FLORIS-ART.COM OUDE MEESTERS, KUNST UIT MIDDELEEUWEN EN RENAISSANCE
PETER VAN OS ANTIQUES & FINE ART
ZEELAND
KASTANJELAAN 38 6828 GM ARNHEM 06-53106541 ANTIQUES@PETERVANOS.COM WWW.PETERVANOS.COM ALGEMEEN ANTIQUAIR
FABERY DE JONGE RONDWEG 14 4524 KC SLUIS 06-53923227 FABERYDEJONGE@HETNET.NL JUWELEN
KIJK OOK OP WWW.KVHOK.NL/LEDEN
vernis#09
–
081
T OE KOM S TA N T I E K
TULPENVAAS II DAAN BROUWER De kenners zien in één oogopslag of een eigentijds object bestand is tegen de tand des tijds en kan worden bestempeld als Antiek van de Toekomst. Dick Endlich van John Endlich Antiquairs in Haarlem licht toe waarom de in 2014 door Daan Brouwer gemaakte Tulpenvaas II over 100 jaar nog een geliefd stuk zal zijn. TEKST
Mischa van de Woestijne waliteit is niet tijdgebonden. De zeventiendeen achttiendeeeuwse stukken waar nu veel vraag naar is, waren toen ze werden gemaakt ook populair. Verzamelaars wisten toen ook al precies wat ze wilden hebben. Zij kopen voor langere tijd en voelen uitstekend aan wat eeuwigheidswaarde heeft. Kwaliteit is daarbij altijd een cruciale factor, of het nu gaat om een meubel, een zilveren object of een schilderij. Kwaliteit, kennis en kunde zijn nauw verwant en dit is waar Daan Brouwer onder meer het verschil maakt. Na zijn opleiding tot goud- en zilversmid heeft hij een restauratieopleiding gevolgd bij het ICN, het Instituut Collectie Nederland. Hier heeft hij veel kennis opgedaan over het ambacht en de werkwijze van zilversmeden in het zeventiende- en achttiende-eeuwse Nederland, en dat zie je terug in zijn werk. Hij ontwerpt zonder computers en hij maakt geen gebruik van mallen of gietwerk. Hij smeedt zijn vazen op dezelfde wijze als waarop dat vroeger
082
–
vernis#09
werd gedaan, maar hij is tegelijkertijd vooruitstrevend en eigentijds in zijn ontwerpen. Hierdoor is deze vaas meer dan een gebruiksvoorwerp, het is een sculptuur, een object waar mensen graag naar kijken. Door zijn werkwijze is zijn productie per definitie gelimiteerd, een andere voorwaarde waar een object aan moet voldoen om antiek van de toekomst te worden. Deze vaas is de tweede uit de reeks, maar die reeks zal altijd op één hand te tellen zijn; geen vaas uit deze reeks is hetzelfde. Dat is allemaal overi-
gens geen garantie. Goede voorbeelden in mijn vakgebied van objecten die uit de gratie zijn geraakt zijn zilveren koffiekannen en tabakspotten. Daar was ooit veel vraag naar, maar inmiddels zijn die niet erg meer in de mode omdat mensen anders koffie zetten en er minder wordt gerookt. Aan de andere kant geldt ook hier dat er vraag blijft naar de beste exemplaren. Kwaliteit trekt zich niets aan van modegrillen.” Mischa van de Woestijne is freelance
journalist.
najaar 2015
ESTABLISHED 1980
GUDE & MEIS ANTIQUE CLOCKS NIEUWE SPIEGELSTRAAT 60 1017 DH AMSTERDAM +31 (0)20 612 9742 INFO@GUDEMEIS.COM WWW.GUDEMEIS.COM