Burgerschap op school De visie en aanpak van Kwintessens Erik Idema
Op school gaat het niet alleen om taal en rekenen, maar ook om de persoonlijke ontwikkeling van kinderen. Aandacht voor wie zij zijn en hoe ze zich verhouden tot anderen is geen ‘extraatje’; het is de kern van goed onderwijs. Een brede en veelzijdige ontwikkeling van kinderen is van enorm belang voor hun functioneren op school en verder in het leven. Ook vanuit de overheid wordt daarom steeds meer aandacht gevraagd voor persoonlijke en vormende aspecten van onderwijs, bijvoorbeeld op het gebied van burgerschap. Actief en kritisch meedoen aan de samenleving speelt daarbij een belangrijke rol. Burgerschapsonderwijs
Het gaat daarbij om kennis en vaardigheden, maar
Burgerschapsonderwijs gaat over de ontwikkeling
ook om houding en het vóórleven in de eigen
van leerlingen tot democratische burgers.
schoolcultuur.
Eind 2020 is een wet aangenomen waarin
In opdracht van de overheid heeft Curriculum.nu
de opdracht voor burgerschapsonderwijs is
(een samenstelling van leraren, schoolleiders en
aangescherpt en verduidelijkt.1 Belangrijke
andere onderwijsexperts) deze kernbegrippen en
kernbegrippen daarin zijn vrijheid, gelijkheid en
aandachtsgebieden uitgewerkt. Curriculum.nu heeft
solidariteit. Scholen hebben de opdracht om daar
het voorstel gedaan om burgerschapsonderwijs te
met kinderen aan te werken.
omschrijven in elf themagebieden, die geformuleerd zijn als ‘grote opdrachten’. De opbrengsten daarvan vormen de meest concrete invulling van het vakgebied op dit moment.2 Het gaat daarbij om kennis en vaardigheden, het ontwikkelen van eigen opvattingen en een democratische houding. Grote opdrachten in de praktijk Hoe breng je die grote opdrachten van het burgerschapsonderwijs als school in praktijk? Met lessen godsdienst/levensbeschouwing en sociaalemotioneel leren (SEL) kunnen belangrijke stappen worden gezet, als deze lessen op een goede manier worden vormgegeven. (Wat die goede manier inhoudt leggen we hierna uit; centraal staat in ieder geval een interactieve manier van lesgeven waarbij dialoog een belangrijke rol speelt.)
1 Zie voor de tekst van de wet: [CB] Staatsblad 2021, 320 | Overheid.nl > Officiële bekendmakingen (officielebekendmakingen.nl) 2 Zie voor de uitwerking van curriculum.nu: Burgerschap – Curriculum.nu
1
Er zijn ook aspecten van het burgerschapsonderwijs
Ook in de levensbeschouwelijke methodes
die niet aan de orde komen bij godsdienst/
Trefwoord, Kind op Maandag en Hemel en
levensbeschouwing en SEL. Voor die aspecten
Aarde passeren verschillende perspectieven en
biedt Kwintessens aanvullende burgerschapslessen
opvattingen de revue.
aan.3 Om uit te leggen hoe je met onze methodes
Vaardigheden
bijdraagt aan goed burgerschapsonderwijs, volgen
Bij de ontwikkeling van democratisch burgerschap
we de opsomming die hiervoor gegeven werd:
spelen verschillende vaardigheden een rol.
kennis, vaardigheden, het ontwikkelen van eigen
Denk aan het onder woorden brengen van wat
opvattingen en een democratische houding.
jij belangrijk vindt, het luisteren naar een ander, gezamenlijk tot beslissingen en keuzes kunnen
Kennis
komen en omgaan met minderheden. Juist deze
Sommige dingen moet je gewoon weten.
vaardigheden spelen een belangrijke rol in onze
Bijvoorbeeld dat er wetten en regels zijn, en
aanpak van levensbeschouwing en SEL.
grondrechten waar mensen zich op kunnen
De levensbeschouwelijke benadering van
beroepen. Of hoe het democratisch proces in
Kwintessens kenmerkt zich door een open en
Nederland en andere landen of verbanden geregeld
uitnodigende aanpak, waarbij de vragen misschien
is. Dit soort kenniselementen vind je vooral terug in
wel belangrijker zijn dan de antwoorden. De leerkracht draagt niet een specifieke levensbeschouwelijke visie over op kinderen, maar helpt kinderen om hun eigen visie te ontwikkelen. Kinderen ontdekken dat zij hun eigen antwoorden kunnen formuleren, en ook dat die antwoorden later weer kunnen veranderen. Luisteren naar elkaar en het respecteren van andere meningen speelt daarbij een belangrijke rol. Aandacht voor godsdienst/levensbeschouwing helpt kinderen ook om te groeien in hun eigen levensbeschouwelijke identiteit. Daarbij ontwikkelen ze de vaardigheid om hun indrukken en ideeën met elkaar te verbinden tot een (min of meer) coherente levenshouding. Voor sociaal-emotioneel leren kiest Kwintessens
de extra burgerschapslessen die we bij Kwink maken.
voor een aanpak waarbij de groep centraal staat.
In de lessen verwerven de leerlingen deze kennis op
Wij zijn ervan overtuigd dat gedrag nooit op
een onderzoekende, ontdekkende manier.
zichzelf staat, maar zich altijd vormt in contact met
Kennis speelt ook een belangrijke rol als het gaat
anderen. Door deze aanpak komen democratische
om de omgang met de pluriforme samenleving van
vaardigheden vrijwel vanzelf aan de orde. In de
vandaag. Daarvoor biedt Kwintessens lesmaterialen
lessen bedenken kinderen bijvoorbeeld hoe je
en verhalenboeken aan over levensbeschouwelijke
samen tot een beslissing kunt komen, of wat je kunt
tradities.
doen als je ziet dat iemand teleurgesteld reageert op jouw gedrag. 3 www.kwinkvoorburgerschap.nl
2
Het ontwikkelen van eigen opvattingen
Een democratische houding
Dat kinderen eigen opvattingen mogen hebben
Over democratische vaardigheden is in het
en ontwikkelen, is een mooi uitgangspunt. Maar
bovenstaande al het nodige gezegd. Een
met een uitgangspunt alleen kom je er niet; je kunt
democratische houding gaat nog een stap verder.
kinderen hier ook gericht bij helpen. Dat doen we
Want vaardigheden kun je met meer of minder
bij Kwintessens vaak met een narratieve aanpak.
motivatie, met zin of zelfs met tegenzin in praktijk
Een verhaal kan niet alleen mooi zijn, maar ook
brengen; maar een houding is onderdeel van je
leerzaam. Het wettelijk kader benoemt vrijheid,
persoonlijke ontwikkeling.
gelijkheid en solidariteit als belangrijke waarden
Juist die persoonlijke ontwikkeling staat centraal in
onder het burgerschapsonderwijs. Het zijn grote
onze aanpak van levensbeschouwing en SEL. Wij
woorden, die pas echt betekenis krijgen als ze in
stimuleren kinderen om te ontdekken wie ze zelf
het leven getoetst en onderzocht worden. Verhalen
zijn: wat hun verantwoordelijkheden zijn, waar ze
kunnen daarbij helpen, omdat ze een stukje van het
invloed op hebben en welke ethische en morele
leven zelf ter sprake brengen. In onze methodes
keuzes ze maken. Voor een democratische houding
nemen we kinderen mee in de wereld van het
is het belangrijk om je bewust te zijn van je eigen
verhaal. Daar doen ze nieuwe ontdekkingen, komen
overtuigingen.
ze nieuwe vragen tegen en maken ze kennis met antwoorden van anderen waar ze hun eigen inzichten dan weer naast kunnen zetten. Zo wordt het verhaal voor de kinderen een onderzoekslaboratorium voor het leven.
Het verhaal als onderzoekslaboratorium voor het leven In een laboratorium worden ontdekkingen gedaan. Het is een veilige omgeving waar ideeën en uitvindingen worden getest, om te kijken of het verstandig is om ze daarna buiten het laboratorium te gaan gebruiken. Verhalen kunnen fungeren als een laboratorium voor het leven. Je kunt er dingen onderzoeken en ontdekken over gedrag, opvattingen en waarden. En je mag er ook experimenteren en testen. Als je een verhaal naspeelt en bepaald gedrag laat zien, ontdek je wat de reactie op dat gedrag kan zijn. In de veilige omgeving van het verhaal mag er af
Een volgende stap is dat je ook uit je eigen ethische
en toe iets misgaan; daar leer je van voor het
en morele keuzes kunt stappen en oog hebt voor je
echte leven.
verantwoordelijkheid voor het grotere geheel van de school, je eigen gezin, je sportclub of de stad of het land waarin je woont.
3
Identiteit van de school
Democratisch burgerschap verdient aandacht
Over burgerschap praat je niet alleen op school,
van leraren en kinderen. En als het goed is, wordt
burgerschap doe je ook op school. Wij zien de
het ook herkenbaar in de structuur en organisatie
school als een plek waar niet alleen geleerd wordt
van de school. Er gaat een wereld voor je open
maar ook geleefd. Daarom is het ook belangrijk om
op een school waar kinderen, leraren en ouders
als school stil te staan bij je identiteit. Waar sta je
zich thuis voelen. Waar je je gehoord en gezien
voor als school? Wat voor sfeer hoop je met elkaar
weet, en waar je wordt aangesproken op je eigen
te bereiken? Welke waarden worden belangrijk
verantwoordelijkheden. Zo’n school gunnen wij
gevonden? Waar laat je je door inspireren?
iedereen!
Door aandacht te besteden aan deze vragen, kan de school een plek worden waar kinderen zich veilig en prettig voelen. In onze optiek is dat noodzakelijk voor goed onderwijs. Immers: alleen op een plek waar je je veilig en prettig voelt durf je te proberen en fouten te maken. Durf je vragen te stellen en twijfels naar voren te brengen. Op zo’n plek kun je leren. De identiteit van de school is niet alleen belangrijk voor kinderen, maar ook voor leerkrachten. Geïnspireerde, betrokken leerkrachten zijn onmisbaar voor het vormgeven van goed onderwijs. Onze materialen geven leerkrachten de kans om hun bronnen van inspiratie en betrokkenheid steeds weer vitaal te houden.
Drs. Erik Idema is theoloog. Hij werkt bij Kwintessens als uitgever van lesmaterialen op de vakgebieden levensbeschouwing, burgerschap en sociaalemotioneel leren.
4