Inkijkexemplaar Hemel en Aarde - jaargang 23 nr. 2

VAN HERFSTVAKANTIE TOT KERSTVAKANTIE

methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs

Waar ik van droom

Och Lieve Heer, mag ik een keer, een keertje maar, een engel zien?

Geen hele schare, eentje maar.

Ze hoeft ook niet

te zingen of te fluiten.

Ze moet alleen maar stralen.

Ergens buiten, in onze straat, in het plantsoen.

Ze hoeft niet iets speciaals te doen.

Alleen maar stralen is genoeg.

Heel even, omdat ik het vroeg …

Bette Westera

COLOFON

Hemel en Aarde methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs.

Redactie

Ron Benjamins, hoofdredacteur

Mariska Bijvank, Marieke de Geus, Marijke van Ooijen, Liesbeth Vroemen, Sandra Wemer

Eindredactie

M+ Redactie & Communicatie, Utrecht

Illustraties

Pauline Oud (onderbouw)

Saskia van Gerven (middenbouw en kerstkatern)

Helen van Vliet (bovenbouw en Gedichten en gedachten)

Foto’s en beelden

Omslag, © Jenny Lindhout, pagina 2 en 3, Jenny Lindhout en Wikimedia Commons, pagina 4 en 5 ©

Kate Adams en Helen van Vliet, pagina 8 en 9 Pexels, pagina 3 omslag, © Jenny Lindhout

Vormgeving Twin Media bv, Marije van der Linde, Zeist

Druk Damen Drukkers

Uitgever

Kwintessens, Berkenweg 11, Amersfoort

Postbus 1492, 3800 BL Amersfoort

T 033 460 60 11

E hemelenaarde@kwintessens.nl

Uitgever: Erik Idema

I www.hemelenaarde.nl

NL39INGB0000192930

Abonnementen

Hemel en Aarde verschijnt vijf keer per schooljaar. Een abonnement op Hemel en Aarde kan alleen schoolbreed (voor alle groepen) worden afgesloten en bestaat uit een basislicentie plus een vast bedrag per groep. De abonnementsprijs voor het schooljaar 2023-2024 bedraagt € 420,00 voor de basislicentie en € 44,00 per groep. Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden jaarlijks automatisch verlengd. Het abonnementsjaar loopt parallel aan het schooljaar. Opzeggingen moeten schriftelijk vóór 1 juni worden ingediend.

Abonnees van Hemel en Aarde hebben ook toegang (via Basispoort) tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl.

Het is niet toegestaan de magazines en het aanvullende digitale lesmateriaal van Hemel en Aarde te delen met scholen die geen eigen basisabonnement op Hemel en Aarde hebben afgesloten. Het is evenmin toegestaan het materiaal van Hemel en Aarde te kopiëren met uitzondering van de werkbladen. Op een abonnement op Hemel en Aarde zijn onze algemene verkoopvoorwaarden van toepassing. Zie www.kwintessens.nl/verkoopvoorwaarden.

Proefabonnement

Een proefabonnement op Hemel en Aarde omvat één editie en kost € 55,-. Het aantal magazines dat wordt geleverd in het proefabonnement komt overeen met het aantal groepen van de school. Toegang tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www. hemelenaarde.nl is onderdeel van het proefabonnement.

Contact met de abonnementenservice

T 033 460 19 43

E abonnementen@kwintessens.nl

Contact met de redactie

T 033 460 19 43

E hemelenaarde@kwintessens.nl

Privacy

Lees onze privacyverklaring op www.kwintessens.nl/privacy.

Copyright

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk/ fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Droom

Introductie

Waanzinnig gedroomd door Ron Benjamins

Achtergrond

Kinderen dromen over God door Liesbeth Vroemen

Meer over … door Geerteke Boesten en uitgeverij Kwintessens

Weer wat geleerd

Vertel eens wat je gedroomd hebt door Liesbeth Vroemen

Gedichten en gedachten door Bette Westera

Onderbouw Dromen door Celeste Snoek

Middenbouw

Moet je horen wat ik gedroomd heb! door Simone Gerich

Bovenbouw

Waar komen dromen vandaan? door Ingeborg Hendriks

Meer uit de Bijbel

Kerstkatern

Dromen van vrede

door Monique van der Zanden (kerstverhalen) en Mirjam Wolters (viering en lessuggesties)

Waanzinnig gedroomd

Wat heb je afgelopen nacht gedroomd? Sommige mensen weten het precies en houden hun dromen bij. Anderen weten het niet of herinneren zich af en toe een flard. Vaststaat dat iedereen droomt en dat is een fascinerend iets. Al die dromen zijn een wonderlijke afspiegeling van je leven.

Hoewel het verleidelijk is om te proberen om droombeelden uit te leggen, doen we dat in deze lessen niet. Het gaat erom dat kinderen zich bewust worden van het gegeven dat ze dromen. In alle bouwen maken kinderen een droomboekje, waarin ze bijhouden wat ze zich herinneren van hun dromen, met kleine tekeningetjes of in woorden. Kinderen bespreken hun herinneringen met elkaar, vergelijken ze en stellen er vragen bij. Dat vinden ze vaak net zo interessant als volwassenen. In de lessen maken de kinderen kennis met wonderlijke en magische droomverhalen uit allerlei levensbeschouwelijke tradities. Sommige zijn heel bekend, andere minder. Maar al die droomverhalen laten iets zien van de manier waarop dromen onderdeel zijn van je ervaringen en je leven.

‘I have a dream.’ Zulke dromen zijn krachtige richtingaanwijzers voor ons allemaal. In de Bijbel staat het boek Openbaringen, dat door de profeet Johannes is geschreven. Sommige beelden zijn bijna onbegrijpelijk en andere zijn, ook nu nog, voor ons heel krachtig. En in het oude Griekenland waren er droomtempels, waar je naartoe kon om dromen op te wekken die een antwoord op je vragen zouden kunnen zijn. Het lijkt erop dat daar drankjes werden gebruikt om die dromen een beetje op weg te helpen; daar hebben we het in de les maar niet over.

Droomwereld

In misschien de meest fascinerende verhalen gaan de ‘gewone’ wereld en de wereld van de dromen moeiteloos in elkaar over. Er is een Bijbelverhaal waarin Jacob droomt van een grote ladder vol met engelen die helemaal naar de hemel reikt, waar de stem van God hem zegt: ‘Ik ben er voor je, ik ga met je mee.’ Die ervaring verandert zijn leven. In een ander verhaal droomt een vrouw over een witte olifant die klein en licht wordt, in haar schoot verdwijnt en het begin is van haar zwangerschap. Ze baart een jongen die later bekend zal worden als Boeddha. Prachtig zijn ook de verhalen waarin wij in onze wereld gedroomd worden door de goden. De Abenaki, oorspronkelijke inwoners van Noord- Amerika, vertellen zo’n verhaal over de Grote Geest. En ook de Aboriginals laten de wereld beginnen bij de dromen van vroege voorouders, met wie ze nog steeds contact maken in hun dromen.

Nachtdromen

Wat gebeurt er nu eigenlijk als je slaapt? Hoe kan het dat je al die beelden ervaart en wat moet je met al die dromen aan? In veel tradities worden daar verhalen over verteld. In de Griekse godenwereld bestaat Morpheus, de god van de dromen. Hij gaat slapende mensen langs en deelt de droombeelden uit. In Japan wordt verteld over het dromenmonster Baku, dat nachtmerries opeet. Voor kinderen is het nog steeds geruststellend dat Baku als een soort stofzuiger al die angstige ervaringen wegneemt.

Dagdromen

Sommige dromen zijn visioenen, beelden van wat er zou kunnen gebeuren. Een van de allerbekendste visioenen is van Martin Luther King, dat hij in zijn laatste grote toespraak deelde:

Onderbouw

Voor de hoeken zijn er suggesties voor prentenboeken, kleurplaten en tekeningen en een droomhoekje om in te dagdromen. We nodigen de jongste kinderen uit om hun dromen te onthouden en te tekenen in een klein boekje. We introduceren dat in de eerste les, waarin Jan Klaassen en Katrijn over dromen praten. Daarnaast zijn er drie lessen die duidelijk voortkomen uit levensbeschouwelijke tradities. De kinderen maken kennis met het Japanse monster Baku, dat nachtmerries opsmikkelt en met een droomtempel in het oude Griekenland, waar mensen heen gingen om bijzondere dromen te krijgen. En er is een les over het Bijbelverhaal over Jacob, die rondzwerft door de woestijn en op een nacht droomt van engelen die langs een lange ladder naar de hemel gaan.

Middenbouw

Met de kinderen in de middenbouw verkennen we in de eerste les wat je allemaal kunt dromen. Ze maken hun eigen dromenboekje voor de komende weken. In de laatste les bekijken we of kinderen misschien vergelijkbare dingen hebben gedroomd en praten we over de vraag waar dromen eigenlijk vandaan komen.

Sommige dromen lijken iets te voorspellen. Er is een prachtig verhaal over een arme Friese schoenlapper, die droomt over een brug in Amsterdam, waar hij zijn geluk zal vinden. Heel andere dromen zijn die van de profeet Johannes op het Griekse eiland Patmos. Zijn visioenen over hoe het in de wereld zal gaan, zijn als een Bijbelboek bewaard gebleven. De Abenaki zijn een volk dat hoort bij de oorspronkelijke bewoners van Amerika. Ze vertellen een verhaal waarin de Grote Geest eerst de lucht, het water en het land maakt. Daarna droomt hij van een warboel van planten en dieren die de wereld zal gaan bevolken.

Bovenbouw

Met de oudste kinderen maken we ook een dromenboekje dat we in de laatste les bekijken. In een kletspot komen boeiende vragen over wat de kinderen hebben gedroomd. In de andere lessen maken de kinderen kennis met klassieke en moderne dromenverhalen uit verschillende tradities. Slapen doe je in Morpheus’ armen. Die uitdrukking gaat over de Griekse god die iedereen dromen bezorgt. Aan de hand daarvan bedenken we met kinderen wat dromen eigenlijk zijn. Voor de Aboriginals is de Droomtijd de tijd waarin voorouders aan het begin van het leven stonden. In hun dromen maken ze nog steeds contact met hun voorouders. Er is een magisch verhaal waarin de moeder van Boeddha droomt van een witte olifant, waarna ze het begin van haar zwangerschap ervaart. En kinderen verken-

nen wat een visioen is aan de hand van de wereldberoemde toespraak van Martin Luther King: ‘I have a dream.’

Kerst

In dit nummer is ook weer een kerstkatern opgenomen, met een doorlopend kerstverhaal en suggesties voor een viering. Met al dit materiaal kunt u een sfeervolle en rijke kerstperiode in de school vieren. Het onderwerp Droom klinkt erin door, maar inhoudelijk staat het kerstkatern op zichzelf.

Adventskalender

Ook dit jaar maakt Hemel en Aarde weer een adventskalender voor het digibord. Elke dag in de adventsperiode kunt u een luikje openmaken en is er een kleine werkvorm, met veel aandacht voor muziek, kunst, verrassende filmpjes, gedichten en gespreksvragen. Een prachtige manier om in de weken voor Kerstmis de dag te beginnen. Veel scholen maken er met veel waardering gebruik van!

De adventskalender dit jaar draait om Vrede. Vrede is bij uitstek iets waar je van kunt dromen en het brengt je al snel bij het kerstgevoel. Kinderen kunnen met de adventskalender weer kijken, luisteren en werken met beelden, liedjes, gedichten en schilderijen. De prachtige illustraties en vormgeving van Jenny Lindhout zorgen voor veel verwondering en inspirerende momenten met uw groep!

Jacob’s Ladder door William Blake

Dromen

O

Levensbeschouwelijk perspectief

Dromen zitten vaak vol symboliek en bijzondere beelden. Dat maakt ze fascinerend.

Bedoeling

De kinderen worden zich bewust van dromen en ontdekken dat ieder mens droomt.

Nodig

– twee handpoppen (Jan Klaassen en Katrijn) en (eventueel) een poppenkast

– voor ieder kind één gekleurd vel en twee witte vellen

A4-papier

– een nietmachine of touwtjes

Opstap

Zet het openingsbeeld klaar op het digibord door op het lesnummer te klikken. Speel het poppenkastverhaal van Jan Klaassen en Katrijn van het werkblad. Dit kan eventueel ook in de kring.

Stel daarna vragen als: Wat had Katrijn gedroomd? Wat zou die droom misschien betekenen? Wat had Jan Klaassen gedroomd? Was dat echt waar, denk je? Waar heb jij wel eens over gedroomd? Is dat echt gebeurd? Wat zou dat misschien betekenen?

Kern

Laat de kinderen een nachtboekje maken, waarin ze hun dromen kunnen tekenen. Laat ze ieder één gekleurd A4-

blad nemen en twee witte A4-bladen. Laat ze de bladen op elkaar leggen en doormidden vouwen tot een boekje, waarbij het gekleurde vel de kaft vormt. Niet de bladzijdes met een nietje aan elkaar of maak twee gaatjes in de vouw en trek daar een touwtje door dat u aan elkaar knoopt. Vertel de kinderen dat ze de kaft van hun nachtboekje mogen versieren en op de eerste bladzijde de laatste droom die ze zich herinneren mogen tekenen. Schrijf eventueel ‘nachtboekje’ op de kaft van hun boekje.

Afsluiting

Laat kinderen die dat willen hun droomtekening aan de klas tonen en erover vertellen. Stel vragen als: Wat heb jij gedroomd? Bestaat dat bij jou in het echt ook? Hoe vond je het om zoiets te dromen? Droomt ieder mens? Heb je ook gedroomd als je het de volgende dag niet meer weet? Wat zou jouw droom kunnen betekenen?

Extra

Vraag elke ochtend enkele kinderen om aan Jan Klaassen en/of Katrijn in de ochtendkring hun droom te vertellen. De poppen stellen daar vragen over en vragen andere kinderen of ze een idee hebben wat de droom zou kunnen betekenen.

Wat heb je gedroomd?

Katrijn: Zeg Jan, ik had toch zo’n bijzondere droom vannacht!

Jan: Oh ja? Wat was er bijzonder aan, dan?

Katrijn: Ik was thuis. Het huis was ons huis, maar ook weer net anders. En we hadden een kat. Ik gaf hem te eten en ging met hem spelen. En de kat gaf me kopjes.

Jan (bot): Maar we hebben helemaal geen kat.

Katrijn (geërgerd): Nee, dat weet ik. Maar in mijn droom hadden we een lieve kat.

Jan: Waarom droom je dat we een kat hebben als we geen kat hebben?

Katrijn: Dat weet ik toch niet, Jan.

Jan (tegen de kinderen): Dat is toch raar, kinderen? Waarom droomt

Katrijn dat we een kat hebben? Wat denken jullie?

Jan luistert naar eventuele antwoorden.

Katrijn: Heb jij gedroomd, Jan?

Jan (schudt zijn hoofd): Nee, ik droom nooit.

Katrijn: Natuurlijk droom je wel. Iedereen droomt.

Jan: Dan weet ik daar niks meer van.

Katrijn: Dat kan, maar dat betekent niet dat je niet droomt.

Jan: Dat is raar. Heb ik van alles gedroomd vannacht en dan weet ik er de volgende dag niks meer van.

Katrijn: Tja. Zeg Jan, wil je een taartje? Ik heb lekkere taartjes bij de bakker gehaald.

Jan: Wat? Een taartje?! (Hij fluistert tegen de kinderen:) Ik heb een idee!

(Tegen Katrijn:) Ineens weet ik wat ik vannacht gedroomd heb!

Katrijn (benieuwd): Echt? Nou, zeg op, Jan! Wat droomde je?

Jan (onschuldig): Ja, ik was in de keuken en ik deed de koelkast open.

Katrijn (nieuwsgierig): En toen?

Jan: De koelkast zat vol taartjes! Appeltaartjes en slagroomtaartjes en chocoladetaartjes en …

Katrijn (voelt nattigheid): Jaaa …

Jan (gaat onverstoord door): En ik kon wanneer ik maar wilde een taartje pakken.

Katrijn (vermanend): Jan!

Jan (gaat onverstoord door): En ik weet ook wat mijn droom betekent!

Katrijn (spottend): Oh ja? Wat dan?

Jan (triomfantelijk): Dat het goed zou zijn als we elke dag taartjes hadden. Ik houd van taartjes.

Katrijn (streng): Dat weet ik. En daarom zal dat altijd een droom blijven, Jan. Want elke dag een taartje is niet goed voor je. (Tegen de kinderen:) Wat vinden jullie daarvan, kinderen?

Moet je horen wat ik gedroomd heb!

Levensbeschouwelijk perspectief

De dromen die we ons herinneren, geven een bijzonder inkijkje in onze binnenwereld.

Bedoeling

De kinderen wisselen hun ervaringen met dromen uit.

Vooraf

Voor Afsluiting: Lees de instructie voor het maken van een dromendagboekje op het digibord.

Nodig

– een hoofdkussen en wat knuffels

– uw eigen droom van de afgelopen nacht of van kortgeleden

voor ieder kind een kopie van het werkblad op stevig papier

– kleur- en versiermateriaal, lijm, scharen, een priem en een touw of lint

– per kind 5 vellen wit A4-papier

– voor Extra: voor ieder kind een kopie van de vragen op het digibord

Opstap

Zet het openingsbeeld klaar op het digibord door op het lesnummer te klikken. Leg het kussen en de knuffels voor u op tafel. Leg uw hoofd op het kussen en doe uw ogen dicht. Blijf even zo liggen en beweeg dan een beetje onrustig heen en weer, zoals je in je dromen doet. ‘Schrik’ wakker en zeg tegen de kinderen: Moet je horen wat ik gedroomd heb! Vertel uw droom aan de kinderen.

Kern

Vraag de kinderen: Wie weet nog wat ‘ie vannacht gedroomd heeft en wil daarover vertellen? Laat enkele kinderen aan het woord. Zorg voor verschillende voorbeelden. Vertel dat iedereen elke nacht droomt, al kan niet iedereen zich dat herinneren. Er zijn allerlei soorten dromen, bijvoorbeeld enge dromen, dromen waarin je vliegt of valt, voorspellende dromen, steeds terugkerende dromen en heldere dromen, waarin je weet dat je droomt. Herkennen de kinderen deze soorten? Kunnen ze hun dromen makkelijk onthouden? Aan wie vertellen ze hun dromen? Zijn dromen ergens goed voor?

Laat de kinderen elkaar in tweetallen over een bijzondere droom vertellen. Laat daarna enkele kinderen in de groep vertellen wat zij bijzonder vonden aan de droom van hun klasgenootje. En wat voor soort droom was het?

Afsluiting

Deel het werkblad uit en laat de kinderen volgens de instructie op het digibord een eigen dromenboekje maken. Leg uit hoe je het dromendagboekje gebruikt: Als je wakker wordt en je weet nog dat je droomde, blijf dan nog even stilliggen, zo blijft de droom langer helder. Pak dan je boekje en schrijf of teken wat je nog van je droom weet. Vraag de komende weken regelmatig hoe het met het dromendagboekje gaat.

Extra

Laat de kinderen hun huisgenoten vragen naar hun dromen. Geef de kinderen daarvoor het blad met vragen op het digibord mee. Laat de kinderen zelf ook een vraag bedenken.

Waar komen dromen vandaan?

Levensbeschouwelijk perspectief

Dromen zijn fascinerend. In heilige boeken, verhalen en sprookjes probeert men dit verschijnsel te duiden.

Bedoeling

De kinderen voeren een filosofisch gesprek over dromen.

Nodig – voor ieder kind een kopie van het werkblad – voor ieder kind een schriftje dat het als ‘nachtboekje’ kan gebruiken

Opstap

Zet het openingsbeeld klaar op het digibord door op het lesnummer te klikken. Laat de kinderen even ‘wegdromen’ met hun ogen dicht en vertel dan het volgende verhaal: Morpheus is de Griekse God van de dromen. Hij is de zoon van Hypnos, de God van de slaap en Pasithea, de Godin van de rust. Elke nacht reist hij door de geesten van de slapende mensen om hen te laten dromen. Hij kan zich in allerlei gedaanten veranderen: voor de een was hij een droomprins, voor de ander een strenge meester, de buurvrouw of een draak. Een ster in ‘metamorfoses’ dus, vandaar zijn naam … Als iemand ligt te slapen, wordt er nog steeds weleens gezegd dat hij in ‘Morpheus’ armen ligt’. Ook jij hebt hem in je dromen dus vast wel eens ontmoet! Toon dan het schilderij In Morpheus’ armen op het digibord.

Kern

Deel het werkblad uit en lees de weetjes met de kinderen. Welke weetjes vinden ze het meest verrassend?

Bespreek wat de kinderen raakt en laat ze erop door filosoferen. Waar denken zij dat dromen vandaan komen?

Zijn het eigen ‘bedenksels’ of worden ze van buitenaf ingegeven? In de Bijbel stuurt God dromen om mensen te waarschuwen, te bemoedigen of de toekomst te voorspellen. Lees met de kinderen de voorbeelden hiervan op het digibord. Geloven de kinderen dat dromen een boodschap kunnen hebben? En is dat dan een boodschap uit ‘een andere wereld’ of ergens diep vanuit jezelf? Vraag of de kinderen in hun eigen dromen dingen herkennen uit hun leven overdag en of ze er betekenis of ‘nut’ in zien. Hoe kun je droom en werkelijkheid van elkaar scheiden? Of zijn beiden even (on)echt? Kun je je dromen sturen of heb je er helemaal geen invloed op? Geef kinderen zoveel mogelijk de regie over het gesprek. Laat ze op elkaar reageren en stimuleer ze om zaken van verschillende kanten te bekijken.

Afsluiting

Je brengt jaren van je leven dromend door: jammer als je daar helemaal niets van meekrijgt! Vertel dat jij en de kinderen de komende periode daarom elke ochtend gaan bijhouden wat jullie hebben gedroomd. Deel de schriftjes voor dit doel uit en doop ze om tot ‘nachtboekjes’. Doe op het bord voor op welke manier ze in hun schriftje aantekeningen over hun dromen kunnen maken. Net als in een dagboek komt bovenaan steeds de datum. Daaronder komt wat ze van hun dromen hebben onthouden, eventueel aangevuld met beelden of kleuren die in die droom voorkwamen. Geef aan dat jullie elkaar in les 5 over de dromen gaan vertellen.

Extra

Toon de kinderen een filmpje over dromen op het digibord. Hierin wordt uitgelegd hoe je kunt leren om je dromen te sturen.

Dromen

Een mens brengt in zijn leven ongeveer zes jaar dromend door. Gemiddeld dromen we per nacht twee uur. In die tijd komen er vier tot zeven dromen voorbij. Sommige dromen duren maar een paar minuten, maar tegen de ochtend duren onze dromen soms wel drie kwartier!

Mensen zeggen soms dat ze nooit dromen, maar dat is niet waar. Die mensen kunnen zich hun dromen alleen niet herinneren.

In allerlei culturen bestaan verhalen over figuren die dromen brengen. Naast de Griekse mythe over de god Morpheus is er bijvoorbeeld onze eigen ‘Klaas Vaak’ die kinderen laat dromen door ze zand in de ogen te strooien.

In de Bijbel komen ook veel verhalen over dromen voor. Die dromen zijn vaak door God gestuurd en bevatten belangrijke boodschappen.

Tijdens een droom kun je niet alleen dingen zien, maar ook horen, voelen, proeven en ruiken. Daardoor lijkt een droom heel echt. Boeddhisten geloven dat wij ons hele leven bij elkaar dromen: we zien de dingen volgens hen niet zoals ze echt zijn, maar zoals wij dénken dat ze zijn.

De meeste mensen dromen in kleur, maar er zijn ook mensen die dromen in zwart-wit.

Uitvinders, kunstenaars en muzikanten gebruiken hun dromen vaak als inspiratiebron. Zonder de droom van Paul McCartney was het lied Yesterday van de Beatles er nooit geweest. Hij hoorde daar voor het eerst de melodie.