Nr 3 Jaargang 23, winter 2024
ERSTVAN K OT N T IE T VAKA AARS VOORJ N T IE VAKA
methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs
Rijk ● Veelstemmig ● Sterren aan de hemel ● Overprikkeld
Het Schemerlampenpaleis 1 schemerlampje knipte ik aan Gezelligheid kwam waar vandaan? 2 schemerlampjes brandden zacht Binnen was het warm, buiten nacht 3 schemerlampjes gaven rozig licht Er stroomden tranen over mijn gezicht 4 schemerlampjes gloeiden zoet Ze straalden gloed in over vloed 5 schemerlampjes glommen als de zon Ik wist niet dat licht zo licht zijn kon Veel schemerlampjes gingen schijnen Ik voelde alle duisternis verdwijnen Nog meer schemerlampjes sprongen aan Van licht zo licht werd mijn bestaan Jos van Hest
inhoud
COLOFON
Veel
Hemel en Aarde methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs. Redactie Ron Benjamins, hoofdredacteur Mariska Bijvank, Marieke de Geus, Marijke van Ooijen, Liesbeth Vroemen, Sandra Wemer Eindredactie M+ Redactie & Communicatie, Utrecht
2
Illustraties Pauline Oud (onderbouw) Saskia van Gerven (middenbouw) Helen van Vliet (bovenbouw en Gedichten en gedachten) Foto’s en beelden Omslag, © Jenny Lindhout, pagina 2 en 3, Jenny Lindhout en Wikimedia Commons, pagina 4 en 5 Dreamstime, pagina 8 en 9 Dreamstime en Pexels, pagina 3 omslag, © Jenny Lindhout
Introductie Wat veel! door Ron Benjamins
4
Achtergrond Croissantjes voor de verloren zoon door Marie-Louise Vroemen
Vormgeving Twin Media bv, Joke Boer, Zeist Druk Damen Drukkers Uitgever Kwintessens, Berkenweg 11, Amersfoort Postbus 1492, 3800 BL Amersfoort T 033 460 60 11 E hemelenaarde@kwintessens.nl Uitgever: Erik Idema I www.hemelenaarde.nl NL39INGB0000192930 Abonnementen Hemel en Aarde verschijnt vijf keer per schooljaar. Een abonnement op Hemel en Aarde kan alleen schoolbreed (voor alle groepen) worden afgesloten en bestaat uit een basislicentie plus een vast bedrag per groep. De abonnementsprijs voor het schooljaar 2023-2024 bedraagt € 420,00 voor de basislicentie en € 44,00 per groep. Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden jaarlijks automatisch verlengd. Het abonnementsjaar loopt parallel aan het schooljaar. Opzeggingen moeten schriftelijk vóór 1 juni worden ingediend. Abonnees van Hemel en Aarde hebben ook toegang (via Basispoort) tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl. Het is niet toegestaan de magazines en het aanvullende digitale lesmateriaal van Hemel en AardHemel en Aarde te delen met scholen die geen eigen basisabonnement op Hemel en Aarde hebben afgesloten. Het is evenmin toegestaan het materiaal van Hemel en Aarde te kopiëren met uitzondering van de werkbladen. Op een abonnement op Hemel en Aarde zijn onze algemene verkoopvoorwaarden van toepassing. Zie www.kwintessens.nl/verkoopvoorwaarden. Proefabonnement Een proefabonnement op Hemel en Aarde omvat één editie en kost € 55,-. Het aantal magazines dat wordt geleverd in het proefabonnement komt overeen met het aantal groepen van de school. Toegang tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl is onderdeel van het proefabonnement.
6
Meer over … door Geerteke Boesten en uitgeverij Kwintessens
8
Weer wat geleerd Even stilstaan door Liesbeth Vroemen
10
Gedichten en gedachten door Jos van Hest
12
Onderbouw Wat veel! door Monique van der Zanden
24
Middenbouw Dat zijn er veel! door Simone Gerich
36
Bovenbouw Dat is veel! door Tineke de Lange
Contact met de abonnementenservice T 033 460 19 43 E abonnementen@kwintessens.nl
48
Meer uit de Bijbel
Contact met de redactie T 033 460 19 43 E hemelenaarde@kwintessens.nl
49
In het volgende nummer Grond
Privacy Lees onze privacyverklaring op www.kwintessens.nl/ privacy. Copyright Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk/ fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
1
introductie
h e m e l e n a a rd e w inter 2024
Wat veel! Alles wat veel is, maakt indruk. Veel geluid, veel eten, veel verschillen, veel geld. Soms verwonder je je over iets wat veel is, bijvoorbeeld de ontelbare sterren aan de hemel of al de verschillende dieren en planten die op de aarde leven. Je raakt er stilletjes van onder de indruk of het duizelt je als je al die veelheid probeert te begrijpen. En soms roept alles wat veel is ook vragen en dilemma’s op. Wanneer is het genoeg? Wat kun je delen?
Veel van de lessen in Hemel en Aarde gaan over verwonderen.
Meer dan genoeg
Kinderen kunnen zich verwonderen over wat er gebeurt, over
Alles wat veel is roept niet alleen verwondering op, maar ook
een mier die over hun hand rent of over een onverwachte
vragen en dilemma’s. Als er veel geld, eten of bezit is, hoe ga je
reactie van een vriendinnetje. Die verwondering maakt hen
daar dan mee om? Als vanzelf komen er ook vragen op over
bewust van wat voor hen gewoon, bijzonder of belangrijk is.
verdelen, geven, keuzes maken en rechtvaardigheid.
Daarmee is die verwondering een belangrijke bron voor
Er zijn veel verhalen over Jezus waarin omgaan met bezit
levensbeschouwing of zingeving.
en delen belangrijke onderwerpen zijn. In deze lessen vertellen we er een paar, zoals het verhaal over een rijke
2
Verwonderen
jongen die moet kiezen tussen een leven met Jezus of een
Alles wat veel is, kan die verwondering opwekken. In sommige
leven in luxe, het verhaal over een grote menigte die
lessen nodigen we de kinderen uit om die verwondering te
genoeg heeft aan de paar broden en vissen die Jezus met
ervaren. Zo is er bijvoorbeeld een les over de indrukwekkende
hen deelt en het verhaal over een vrouw die met één
hoeveelheid sterren aan de hemel. En een les over schilderijen
muntje alles weggeeft wat ze bezit. Al deze verhalen zetten
die bestaan uit een enorme hoeveelheid stippen. Ook laten
ons aan het denken over wat veel eigenlijk is en hoe je
we de kinderen op een open, filosofische manier vragen stel-
ermee om kunt gaan.
len over wat veel eigenlijk is en wat het met je doet.
introductie
h em el e n a a rde wi nte r 2 0 2 4
Andere tradities Ook andere levensbeschouwelijke tradities vertellen inspirerende verhalen over omgaan met veel. Zo is er een oud Grieks verhaal over Zeus en de Hoorn van overvloed, die alles biedt wat je nodig hebt om van te leven. En er is een verhaal over een hebberige koning uit India, die hoort over een boom waar roepies aan groeien. Er zijn ook mensen die bewust kiezen voor een sober leven. Veel geld, eten of bezit leidt hen af van de dingen waar het hun echt om gaat. Ze putten juist veel voldoening en geluk uit een leven waarin veel ruimte is voor iets anders dan veel spullen. Voor sommigen betekent dat een leven dichter bij God.
Onderbouw Met kinderen van groep 1 en 2 bedenken we in een eerste les
Hoorn des Overvloeds door Theo van der Hoeven in Amersfoort op het Neptunusplein.
wat veel is: al die dingen die je niet kunt tellen, zoals korrels zand of vlokken sneeuw. In andere lessen zoeken we vooral de
verhaal over een hebberige koning en een roepie-boom.
ervaring op van wat veel is. Er is een les waarin de kleuters
Natuurlijk zijn er ook suggesties voor in de hoeken, om veel te
bewust ervaren wat heel veel stemmen kunnen teweegbren-
lezen, experimenteren, kleuren, bouwen en spelen.
gen, door samen te zingen. In een andere les verkennen we hoeveel je met elkaar kunt horen, zien of tillen. We luisteren
Middenbouw
naar verhalen, over Jezus die heel veel mensen te eten geeft
In de middenbouw is er veel aandacht voor verwonderen en
van maar een paar broden en vissen, en naar een Indiaas
verbinden. De kinderen verwonderen zich over de verbazingwekkende veelheid in de wereld om hen heen en stellen elkaar vragen over delen en kiezen. In een eerste les verkennen de kinderen hoeveel verschillende soorten planten en dieren er zijn – te veel om op te noemen. In een andere les verbazen ze zich over de enorme hoeveelheid sterren in het heelal. En in weer een andere les gaat het over de magische aantrekkingskracht van een verzameling: ook al heb je al veel, je wilt toch steeds meer. Dilemma’s over genoeg en veel, over delen en kiezen, zijn er in het Griekse verhaal over de Hoorn van overvloed en in de Bijbelverhalen over de rijke jongeling en over een arme vrouw die met één muntje veel weggeeft, omdat dat alles is wat ze bezit.
Bovenbouw Met de kinderen in de bovenbouw bekijken we veel van vrijwel alle kanten. Zo komen ze in de lessenserie in aanraking met kunst, de Bijbel, filosofische vragen, duurzaamheid en (te veel) gevoelens. In een filosofisch gesprek verkennen ze wat veel eigenlijk is. In een andere les kijken ze naar een kunstwerk dat helemaal is opgebouwd uit eindeloos veel stippen en puntjes. Levensbeschouwelijke tradities reiken vragen en dilemma’s aan over bezit, delen en sober leven. Zulke vragen komen ook op als ze zich verdiepen in ons consumptiegedrag en de hoeveelheid afval die daaruit voortkomt. Ze denken ook na over de vraag: 5 broden en 2 vissen op graansilo te Breskens, geschilderd door Johnny Beerens.
Wanneer wordt het me te veel, al die vragen en ervaringen?
3
gedichten en gedachten
h e m e l e n a a rd e winter 2024
Gedichten en gedachten Aan het eind van je verjaardag Feestkleren uit, pyjama aan tanden poetsen en naar bed
Van 1 naar veel Je hebt 1 mond en 1 neus (Mooi zo) Je hebt 2 ogen en 2 oren (Gelukkig wel)
Je gaat je eerste nacht in van een lange, lange reeks Nog 365 nachtjes moet je slapen voor je weer aan de beurt bent In een schrikkeljaar nog 1 nacht meer Dat is te erg! Waarom zoveel?
Je hebt 10 vingers en 10 tenen (Precies genoeg) Je hebt 1 voet met 26 botjes (Met 2 voeten dus 52) Je hebt 1 hart dat 100 keer per minuut slaat (Best veel) Je hebt 1 hoofd met 100.000 haren (Echt waar?) Je begon ooit als 1 bevruchte eicel (In de buik van je moeder)
Hug Hoeveel armen zijn er nodig om elkaar te omarmen? Hoeveel armen zijn er nodig om elkaar te verwarmen? Ik doe mee ik heb er twee
Je werd geboren met 2 biljoen cellen (Een 2 met 12 nullen)
Gedicht om over te schrijven Nu heb je er zo’n 30 biljoen (30.000.000.000.000)
10
Bruikbaar in allerlei situaties Pas de tekst aan Liefs kan ook geluk zijn, sterkte, plezier, succes of beterschap
Veel liefs is niet genoeg het moet heel veel liefs zijn dat wens ik je dus maar nog meer dan heel veel liefs wens ik je
les
1
onderbouw
h e m e l e n a a rd e w inter 2024
Wat veel!
O
Levensbeschouwelijk perspectief
Kern
Van sommige dingen zijn er zo veel, dat ze niet te tellen zijn. Dat maakt het onbevattelijk.
Vertel de kinderen dat ze in het klaslokaal op zoek mogen gaan naar dingen die niet te tellen zijn. Daar mogen ze er één van mee terug nemen naar de kring. Denk aan zandkorrels, steentjes, kraaltjes, broodkruimels, macaroni voor knutselwerkjes, enzovoort. Kleuters zullen andere dingen als ‘ontelbaar’ ervaren dan wij. Dat is niet erg. Het gaat om de verwondering. Kinderen die dit willen, mogen om de beurt hun vondst laten zien en erover vertellen. Verwonder je met elkaar over die dingen. Misschien worden de kinderen er stil van. Of misschien komen er allerlei andere ideeën. Want hoeveel sterren zijn er wel niet? En waterdruppels? En grassprietjes?
Bedoeling De kinderen verkennen het begrip veel.
Nodig – voor ieder kind een kopie van het werkblad – voor ieder kind een print van de sneeuwpop op het digibord (zie Afsluiting), een vel zwart papier, plaksel, wit papier om snippertjes van te scheuren en (even tueel) stiften
Opstap Zet het openingsbeeld klaar op het digibord door op het lesnummer te klikken. Laat de kinderen het werkblad zien. Vraag: Hoeveel kinderen tel je hier? Kunnen jullie ook de wanten op het plaatje tellen? Hoeveel zijn dat er? Wat kunnen we nog meer tellen? Laat de kinderen kijken wat er nog meer te tellen valt (bijvoorbeeld neuzen, sleetjes, laarsjes, enzovoort) en ontdek samen dat de sneeuwvlokjes niet te tellen zijn, zo veel.
Afsluiting Laat de kinderen de print van de sneeuwpop uitknippen of uitprikken en op een zwart vel papier plakken. Daarna scheuren ze van een wit vel papier ‘ontelbaar veel’ snippertjes en plakken die er als een sneeuwbui omheen. Elementjes uit de sneeuwpop kunnen eventueel gekleurd worden (neus, sjaal).
Extra Kijk naar een kort filmpje over ballonnen op het digibord. Hoeveel ballonnen heb je nodig om lichte dingen de lucht in te sturen? En hoeveel voor je teddybeer? Heel veel!
12
h em el e n a a rde wi nte r 2 0 2 4
werkblad
1
O
13
les
1
middenbouw
h e m e l e n a a rd e w inter 2024
Dat zijn er veel!
M
Levensbeschouwelijk perspectief Er zijn zoveel soorten op de wereld. Die grote biodiver siteit zet aan tot verwonderen.
– voor ieder kind een kopie van het werkblad – tekenpapier en tekenmateriaal – voor Extra: voor ieder groepje een vel A3-papier en natuurtijdschriften waarin gescheurd mag worden
Wat vinden ze van zoveel verschillende soorten? Deel het werkblad uit. Praat aan de hand van de illustraties over de verschillende levensvormen op aarde. Welke dieren en planten horen bij bossen, bergen en grasland? Bij de zee, het meer, de rivier of de sloot? Welke dieren leven in de lucht? Welke dieren en planten leven in koude of juist in warme gebieden? Welke dieren of planten zijn heel erg groot en welke zijn juist heel erg klein? Welke dieren leefden vroeger en zijn nu uitgestorven? Welke kleuren hebben dieren en planten allemaal? En welke verschillende patronen zijn er?
Opstap
Afsluiting
Zet het openingsbeeld klaar op het digibord door op het lesnummer te klikken. Start de les met een spelletje. Laat de kinderen een beginletter kiezen en om de beurt een dier noemen dat met die letter begint. Herhaal dit met andere soorten zoals bomen uit het bos, groenten, fruit of planten uit de tuin. Schrijf de namen op het digibord. Kies een nieuwe letter als niemand meer iets kan bedenken. Speel het spel een aantal keer tot het bord vol met namen van dieren en planten staat. Bekijk samen de hoeveelheid planten en dieren op het digibord. Zijn dit alle levensvormen op aarde of zijn er nog meer? Zou je nog een bord vol kunnen schrijven?
Deel tekenpapier uit en laat de kinderen dieren of planten in de verschillende leefgebieden tekenen of beschrijven. Laat ze ten slotte hun favoriete dieren en planten tekenen. Vorm een parade van dieren en planten door de tekeningen achter elkaar op te hangen.
Bedoeling De kinderen onderzoeken en verwonderen zich over de biodiversiteit op aarde.
Nodig
Kern Bekijk het filmpje over biodiversiteit op het digibord. Bespreek de betekenis van het woord biodiversiteit: ‘bio’
24
betekent leven en ‘diversiteit’ is een moeilijk woord voor verschil. Laat de kinderen in hun eigen woorden vertellen over de verschillende levensvormen op aarde uit de les.
Extra Ook in een eenvoudige sloot wemelt het van het leven. Bekijk het filmpje op het digibord en laat de kinderen benoemen welke dieren en planten ze hebben gezien. Laat ze in groepjes een collage maken van het leven in de sloot. Oudere kinderen kunnen een collage maken van een andere leefomgeving, bijvoorbeeld het leven in een boom of onder een stoeptegel. Ze kunnen afbeeldingen uit tijdschriften scheuren en opplakken en dieren uit het filmpje (na)tekenen.
h em el e n a a rde wi nte r 2 0 2 4
werkblad
1
M
25
les
1
bovenbouw
h e m e l e n a a rd e w inter 2024
Dat is veel!
B
Levensbeschouwelijk perspectief De wereld is vol van dingen die niet te tellen zijn. Dat doet je soms duizelen.
Bedoeling De kinderen verkennen het begrip ‘veel’ door erover te filosoferen.
Nodig – voor ieder kind een kopie van het werkblad – schrijfpapier en pen
Opstap Zet het openingsbeeld klaar op het digibord door op het lesnummer te klikken. Vertel dat de lessen levensbeschouwing de komende tijd gaan over het onderwerp ‘veel’. Bekijk het filmpje over de vraag ‘Zijn er meer wielen dan deuren op de wereld? op het digibord. Laat de kinderen kort reageren. Hadden ze zich gerealiseerd dat er erg veel deuren en ook erg veel wielen op de wereld zijn? Als de kinderen een filmpje zouden mogen maken over dingen (of levende wezens) waarvan er heel veel zijn, wat zouden zij dan kiezen in plaats van wielen en deuren?
Vraag eerst welke vraag op het werkblad de kinderen het meest interessant vonden. Laat ze hierover vertellen. Kies naar aanleiding van de inbreng van de kinderen over welke vragen u verder wilt filosoferen. Mogelijke vragen zijn: – Heb je voorbeelden gevonden van dingen waarvan er indrukwekkend veel zijn? Wat is er indrukwekkend aan? – Zijn duizend muizen net zo veel als duizend mieren? Waarom wel of niet? – Heeft ‘veel’ met getallen te maken? Waarom wel of niet? – Is ‘veel’ een positief woord of een negatief woord? Wanneer is ‘veel’ goed en wanneer niet? Is dat voor iedereen hetzelfde? – Betekent ‘veel’ bij kleren hetzelfde als bij liefde? – Zijn er ook dingen waarbij het woord ‘veel’ niet kan? En dingen waarbij het niet belangrijk is of er veel of weinig van is?
Afsluiting Deel schrijfpapier uit en laat de kinderen een elfje of vrije tekst schrijven over het woord ‘veel’. Ze verwerken daarin een gedachte, ontdekking of gevoel uit het gesprek.
Extra Kern
36
Deel het werkblad uit. Vertel dat u met de kinderen wilt filosoferen over het begrip ‘veel’. Benoem kort dat filosoferen betekent: samen nadenken over vragen waar je nooit helemaal uit komt, maar die wel mooi zijn om over na te denken. Laat de kinderen in tweetallen antwoorden bedenken en noteren bij de vragen op het werkblad. Benadruk, dat er daarbij geen goed of fout is: het gaat om het verzamelen van ideeën, vragen en ingevingen. Voer vervolgens een gesprek met de hele klas.
Laat een stukje zien van een film over het heelal op het digibord en verken met de kinderen wat je je als mens nog kunt voorstellen en wat niet. Sterren, zand, aantallen mensen. Wat gebeurt er met je als je je dingen niet meer kunt voorstellen?
werkblad
h em el e n a a rde wi nte r 2 0 2 4
1
Veel
2a Hoeveel muizen zijn volgens jou ‘veel muizen’?
b Wat zou een kat daarvan vinden?
B
1 Kun je de zandkorrels in de zandbak tellen? Hoe zou je dat kunnen aanpakken? c En hoeveel mieren zijn volgens jou ‘veel mieren’?
3 Van welke dingen of levende wezens heb jij weleens gedacht: wow, wat zijn dat er veel!
4 Veel liefde, wat is dat?
5 Schrijf hierin alle dingen waarvan er volgens jou te veel zijn.
6 Wat is het hoogste getal dat er is?
37
In het volgende nummer
Voor groep 1 t/m 8
Inclusief burgerschap
G ra t i s
proefabonnem ent
kwink
Voor een sociaal veilige groep! Een sociale en veilige groep waarin je verstorend gedrag zoals pesten kunt voorkomen. Kwink is praktisch, leuk en altijd actueel. Inclusief burgerschap en mediawijsheid. Al meer dan 1400 scholen werken met veel plezier met Kwink. Probeer Kwink uit met de hele school!
www.kwinkopschool.nl Kwink is een methode van
T: 033 – 460 19 40 E: info@kwintessens.nl