Inkijkexemplaar Hemel en Aarde - jaargang 23 nr. 4

VAN VOORJAARSVAKANTIE TOT MEIVAKANTIE

Lieve aarde

Ik moet je iets vertellen, lieve aarde.

Vanmorgen is mijn hamster doodgegaan.

Ik heb haar in een schoenendoos gedaan.

Als jij haar nu eens goed voor mij bewaarde en uit haar dode lijfje nieuwe leventjes liet groeien?

Geen hamsters hoor, maar bloemen die de hele lente bloeien.

Bette Westera

COLOFON

Hemel en Aarde methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs.

Redactie

Ron Benjamins, hoofdredacteur

Mariska Bijvank, Marieke de Geus, Marijke van Ooijen, Liesbeth Vroemen, Sandra Wemer

Eindredactie

M+ Redactie & Communicatie, Utrecht

Illustraties

Pauline Oud (onderbouw)

Saskia van Gerven (middenbouw en paaskatern)

Helen van Vliet (bovenbouw en Gedichten en gedachten)

Foto’s en beelden

Omslag, © Jenny Lindhout, pagina 2 en 3, Jenny Lindhout en Wikimedia Commons, pagina 4 en 5 © Jos de Putter/ Harm van den Berg (foto’s), pagina 8 en 9 Dreamstime, pagina 3 omslag, © Jenny Lindhout

Vormgeving

Twin Media bv, Joke Boer, Zeist

Druk Damen Drukkers

Uitgever

Kwintessens, Berkenweg 11, Amersfoort Postbus 1492, 3800 BL Amersfoort

T 033 460 60 11

E hemelenaarde@kwintessens.nl

Uitgever: Erik Idema I www.hemelenaarde.nl

ISSN-nummer 1571-1560

NL39INGB0000192930

Abonnementen

Hemel en Aarde verschijnt vijf keer per schooljaar. Een abonnement op Hemel en Aarde kan alleen schoolbreed (voor alle groepen) worden afgesloten en bestaat uit een basislicentie plus een vast bedrag per groep. De abonnementsprijs voor het schooljaar 2023-2024 bedraagt € 420,00 voor de basislicentie en € 44,00 per groep. Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden jaarlijks automatisch verlengd. Het abonnementsjaar loopt parallel aan het schooljaar. Opzeggingen moeten schriftelijk vóór 1 juni worden ingediend.

Abonnees van Hemel en Aarde hebben ook toegang (via Basispoort) tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl.

Het is niet toegestaan de magazines en het aanvullende digitale lesmateriaal van Hemel en Aarde te delen met scholen die geen eigen basisabonnement op Hemel en Aarde hebben afgesloten. Het is evenmin toegestaan het materiaal van Hemel en Aarde te kopiëren met uitzondering van de werkbladen. Op een abonnement op Hemel en Aarde zijn onze algemene verkoopvoorwaarden van toepassing. Zie www.kwintessens.nl/verkoopvoorwaarden.

Proefabonnement

Een proefabonnement op Hemel en Aarde omvat één editie en kost € 55,-. Het aantal magazines dat wordt geleverd in het proefabonnement komt overeen met het aantal groepen van de school. Toegang tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl is onderdeel van het proefabonnement.

Contact met de abonnementenservice

T 033 460 19 43

E abonnementen@kwintessens.nl

Contact met de redactie

T 033 460 19 43 E hemelenaarde@kwintessens.nl

Privacy

Lees onze privacyverklaring op www.kwintessens.nl/privacy.

Copyright Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk/ fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Grond

Introductie

Overal is grond

door Ron Benjamins

Achtergrond

In de Tweede Kamer staat een muur van klei door Ron Benjamins

Meer over … door Geerteke Boesten en uitgeverij Kwintessens

Weer wat geleerd

Het mag knetteren in een les levensbeschouwing door Liesbeth Vroemen

Gedichten en gedachten door Bette Westera

Onderbouw

Wroeten en groeien door Celeste Snoek

Middenbouw

‘Schat’graven door Klasien van der Werf

Bovenbouw

Onder de grond gebeurt van alles door Wendy Dannenburg

Meer uit de Bijbel

Paaskatern Hemel op aarde

door Monique van der Zanden (paasverhalen) en Mirjam Wolters (viering en lessuggesties)

In het volgende nummer

Maria 1

Overal is grond

De grond is er altijd, of je nou tienhoog bij je oma op bezoek bent of een middag aan het spelen bent op het strand. De grond geeft een basis, we staan erop en we bouwen erop, alles begint van de grond af aan. Maar dat is niet het enige. Onder de grond bestaat een wereld waar we niet zoveel van zien, er leven diertjes, de bomen hebben er hun wortels en er leven kabouters. En sommige plekken op de grond zijn heel bijzonder en heilig, omdat er mensen begraven zijn of omdat we er geboren zijn. In grond bestaat het hele leven.

In de lessen verkennen we al deze verschillende kanten van grond. Het zijn lessenseries geworden met veel variatie. En het is een mooi onderwerp om de komende voorjaarsweken mee naar buiten te gaan.

In de grond

In de grond gebeuren interessante dingen. Als we de tijd nemen om een beetje grond uit te graven, vinden we daar wortels, diertjes, steentjes of bollen. Het is veel levendiger dan we misschien gedacht hadden. We kunnen de grond loswoelen en aanstampen, onze hakken erin zetten en er languit op liggen. De grond is er altijd, voor iedereen. Eigenlijk is het een beetje raar dat iemand de grond kan bezitten. We kunnen er verantwoordelijk voor zijn, er een tijdje voor zorgen, maar grond is veel groter en tijdlozer dan we met geld kunnen kopen.

Onder de grond

Nog dieper onder de grond spelen zich geheimzinnige dingen af die met het oog niet te zien zijn. In veel culturen bestaan verhalen over kleine wezens die onder de grond leven. In de lessen vertellen we zulke verhalen. De kleine aardwezentjes laten zich soms zien, bemoeien zich met mensen en zijn niet altijd even aardig of goedgemutst. Het is interessant dat er zoveel verschillende verhalen van zulke wezens zijn. In het achtergrondartikel leest u er meer over.

De ‘ondergrondse’ was ook de naam voor het verzet in de oorlog. Alles wat heimelijk moet blijven en zich tegen de gevestigde openbare orde verzet, heet ondergronds. Met de oudste kinderen verkennen we in een les deze manier van onder de grond gaan.

Bijzondere grond

Sommige grond is heilig en heel bijzonder. In de lessen verkennen we daar voorbeelden van. Mensen begraven hun dierbaren en zo ontstaan bijzondere plaatsen, waar we naartoe gaan om personen te herdenken en stil te staan bij vroeger en nu. Met de kinderen verkennen we deze bijzondere grond. Niet alleen de grond waar mensen begraven worden is bijzonder, veel mensen hebben ook een bijzondere band met de plek waar ze geboren zijn, hun geboortegrond. Met oudere kinderen verkennen we welke gevoelens die grond oproept.

Sommige grond is heilig. In de Bijbel staat een verhaal waarin Mozes God ontmoet op een plek waar een struik vlamvat zonder te verteren. Als hij dichterbij komt hoort hij de stem van God, die hem zegt dat hij op heilige grond staat.

In andere godsdiensten is eigenlijk alle grond heilig en zijn er goden en godinnen die verbonden zijn met de grond en die vereerd worden. Een mooi voorbeeld daarvan is de verering van Pachamama, Moeder Aarde, door volken in het Andesgebergte.

Offeren aan Pachamama (foto van Casa Rosada)

Pasen

Net als andere jaren is er ook dit voorjaar een paaskatern met suggesties voor de hele school. Het katern bestaat uit een vervolgverhaal en een viering. De titel is ‘Hemel op aarde’. Er zijn kleine verwijzingen naar het onderwerp Grond, maar het katern kan op zichzelf gebruikt worden om de week voor Pasen op school vorm te geven.

Onderbouw

Met de kleuters verkennen we het onderwerp Grond in een heel gevarieerde lessenserie. Zoals altijd kunt u zelf de volgorde bepalen, al is de eerste les wel een goede introductie: met de kinderen gaat u naar buiten en samen bekijkt en voelt u wat daar allemaal te vinden is. De andere drie lessen verkennen elk op een heel eigen manier Grond. Er is een les die draait om een verhaal over een kabouter, die een smid helpt uit dankbaarheid. In veel culturen bestaan verhalen over kleine wezens die onder de grond wonen en zich af en toe laten gelden. In een bewegingsles ervaren de kinderen hoe het is

om gedragen te worden door de grond, erop te vallen en te liggen. In een les over begrafenissen verkennen we de gebruiken en rituelen rond dit afscheid. Het kan gevoelig liggen en het vraagt om een respectvolle toon, al leert de ervaring dat veel kleuters begraven heel praktisch benaderen en nieuwsgierig zijn naar hoe dat gaat. Natuurlijk zijn er ook weer suggesties voor in de hoeken, onder andere over kabouters en ontkiemende tulpenbollen.

Middenbouw

Wroeten in de aarde, kijken, voelen en ruiken wat daar allemaal te vinden is. De eerste les in deze serie is een ideale eerste les, maar als u wilt kunt u, zoals altijd, de lessen in een

andere volgorde geven. Er is een les waarin een verhaal verteld wordt over dwergen, die onder de grond leven. In een andere les spelen kinderen landjepik, een klassiek spel waarin het voelbaar wordt, in het klein, hoe het is om land te bezitten en te veroveren. In twee lessen komen godsdienstige verhalen en gebruiken aan de orde. Een les gaat over een verhaal waarin Mozes God ontmoet in een brandende struik. Het is een voorbeeld van een plek die heilige grond wordt. Een andere les gaat over de gebruiken en rituelen rond begrafenissen in de islam. Voor sommige kinderen zal dat een eerste kennismaking zijn, maar anderen weten daar misschien al iets over uit eigen ervaring.

Bovenbouw

Stel je voor dat je vier stoeptegels uit het plein wipt en samen met de groep onderzoekt welke diertjes en wortels zich daaronder in de grond bevinden. De werkvorm, opdrachten en vragen daarbij staan in de eerste les van deze serie. In de overige lessen verkennen de kinderen op heel uiteenlopende manieren verschillende aspecten van Grond. Er is een les waarin ze anderen interviewen over wat geboortegrond voor hen betekent, welke gevoelens je hebt als je denkt aan de plek waar je geboren bent, of in welke situatie je leven begonnen is op die plek. In een andere les verkennen kinderen wat ondergronds verzet is. Onder de grond is dan een beeldspraak voor iets wat zich aan het zicht onttrekt. In weer een andere les gaat het over aardmannetjes uit Wales, die Coblynau heten, klein en lelijk zijn. Er is een hele traditie ontstaan rondom deze mannetjes. Volken die in het Andesgebergte wonen vereren Moeder Aarde. Ze noemen haar Pachamama. Kinderen maken hiermee kennis in een van de lessen.

Begraafplaats Sint Barbara in Utrecht

Het brandend braambos door Gérard Audran (1650-1703)

Gedichten en gedachten

Zonnepit

Ik ben een kleine zonnepit.

Weet jij waar ik verborgen zit?

Heel goed verborgen, klein en rond?

Ik zit verborgen in de grond.

Straks komen warme zonnestralen mij uit mijn bed van aarde halen. Dan groei ik uit de grond omhoog tot bijna bij de regenboog.

Daar sta ik op mijn sterke steel. Als gras zo groen, als goud zo geel. Dat in zo’n kleine zonnepit zo’n grote bloem verborgen zit!

Lieve aarde

Ik moet je iets vertellen, lieve aarde.

Vanmorgen is mijn hamster doodgegaan.

Ik heb haar in een schoenendoos gedaan.

Als jij haar nu eens goed voor mij bewaarde en uit haar dode lijfje nieuwe leventjes liet groeien?

Geen hamsters hoor, maar bloemen die de hele lente bloeien.

Ondergronds verzet

Vroeg of laat gaat warmte de winter te lijf en wint zonlicht aan kracht.

Iets wat je dood waande wurmt zich naar boven.

Drie prille groene puntjes prikken gaatjes in de grond. Dapper trotseren ze wind en regen.

Heel even nog en de lente gaat uit zijn bol.

Wroeten en groeien

Levensbeschouwelijk perspectief

Een gezond bodemleven, alles wat onder de grond leeft, is van groot belang voor alles wat groeit en bloeit. Dit roept verwondering op.

Bedoeling

De kinderen ontdekken wat er zoal in de grond leeft en verwonderen zich over de groei en bloei van de natuur.

Nodig

– een lapje grond waar de kleuters veilig in kunnen wroeten of een grote bak met aarde (bijvoorbeeld potaarde in de zandtafel) waar u van tevoren verschillende bolletjes in hebt gestopt

– schepjes en/of lepels om in de grond te kunnen graven – voor ieder kind een bolletje (een tulp, hyacint, krokus, blauw druifje of gele sierui) en een potje met aarde – voor ieder kind een kopie van het werkblad

Opstap

Zet het openingsbeeld klaar op het digibord door op het lesnummer te klikken. Laat een bolletje zien en laat het rond gaan. Weten de kinderen wat dit is? Bespreek kort met de kinderen wat ze erover weten. Stel vragen als: Wie heeft zoiets weleens gezien? Wat is het? Wat moet je ermee doen? Waarom heeft hij een puntje aan één kant? Wat gebeurt ermee?

Kern

Ga met de kinderen naar buiten naar het stukje grond dat u heeft uitgekozen. Vertel dat de kinderen hier mogen graven en wroeten. Vraag ze goed te letten op wat ze zien: wortels, beestjes, bolletjes… Geef aan dat ze eventuele vondsten weer onder de grond moeten stoppen. Laat de kinderen naar hartenlust kijken en voelen. Als er gewroet wordt in een bak in de klas, kunnen de kinderen de verschillende bolletjes opgraven. Bespreek daarna in de klas kort wat de kinderen hebben ervaren. Stel vragen als: Hoe voelde de grond? Vond je dat een fijn gevoel? Wat vond je in de grond? (wortels, beestjes, bolletjes …)

Afsluiting

Deel de potjes met aarde uit en verdeel de bolletjes over de kinderen. Laat ieder kind een bolletje in het potje met aarde planten. Leg uit dat het puntje naar boven moet en net onder het oppervlak moet komen. Zet de potjes op de vensterbank en laat de kinderen zich er de komende weken over verwonderen hoe het bolletje groeit en wat voor plant eruit groeit. Ze kunnen hierbij naar de bollen met bijbehorende planten op het werkblad kijken. Welke plant denken ze dat er uit hun bol groeit? Klopt dat? Het bolletje geven ze zelf water (niet te veel).

Extra

Laat de kinderen meezingen met het liedje Onder de grond op het digibord.

blauw druifje

gele sierui

krokus

narcis

hyacint

tulp

‘Schat’graven

Levensbeschouwelijk perspectief

De grond brengt leven voort. Het is letterlijk het fundament onder ons bestaan. Dit zet aan tot verwonderen.

Bedoeling

De kinderen onderzoeken de bodem rondom de school.

Vooraf

Zoek plekjes rondom school waar de kinderen in de bodem kunnen graven.

Nodig

– emmertjes, schepjes en eventueel zeefjes en vergrootglazen

– eventueel een grondboor

– per tweetal een glazen potje met deksel

– voor ieder kind een kopie van het werkblad – kleurpotloden

– voor Extra: tegels klei en bladeren en/of bloemen

Opstap

Zet het openingsbeeld klaar op het digibord door op het lesnummer te klikken.

Kijk samen naar het filmpje Konijn en bespreek kort wat jullie zagen. Waar kwam het konijn vandaan? Wat deed hij onder de grond? Hoe zou het eruitzien onder de grond?

Kern

Ga met de kinderen naar een plek om te graven en neem de benodigdheden mee. Leg uit dat de kinderen gaan kijken wat er in de grond zit. Geef duidelijk aan waar ze mogen graven. Dit mogen ze met hun handen of het schepje doen. Ze mogen beetjes aarde en bijzondere vondsten ook in het potje scheppen.

Moedig het gebruik van de zintuigen aan en stel tijdens het graven vragen als: Hoe voelt de grond? Hoe ruikt de aarde? Wat zie je? Zie je ook iets levends in de grond? Stel bij het vinden van bijvoorbeeld plantenwortels, scherven of botjes vragen als: Wat is dat? Hoe komt dat in de grond terecht?

Boor eventueel een diep gat met een grondboor en laat de kinderen zich verwonderen over de verschillende grondlagen en/of het grondwater. Zie je steeds dezelfde kleur? Voelt de grond anders als je dieper graaft?

Afsluiting

Laat de kinderen de potjes afsluiten met de deksels en ga weer naar binnen. Deel het werkblad uit. Laat de kinderen een woordweb maken over wat er onder de grond te zien is. Daarbij mogen ze schrijven en tekenen, en het potje met ‘schatten’ voor zich houden. Doe het eventueel voor op het bord.

Extra

Vertel kort over verborgen ‘schatten’ onder de grond die ons meer vertellen over vroeger, zoals botten, scherven en fossielen. Laat de kinderen op een tegel klei (uit de grond!) zelf een fossiele schat maken, door er een afdruk van een blad of bloem in te drukken.

Onder de grond gebeurt van alles

Levensbeschouwelijk perspectief

De rijkdom en complexiteit van het leven onder de grond roept verwondering op.

Bedoeling

De kinderen ontdekken hoeveel leven er onder de grond is en hoe dat onderling verbonden is.

Vooraf

Bespreek met het team of u vier stoeptegels mag lichten (aan de rand van) het schoolplein of van een stukje stoep.

Nodig

– voor ieder kind een kopie van het werkblad

– scheppen, emmers en een paar loepen en twee grote vuilniszakken

– (eventueel) een kleurenprint van de determinatiekaart van IVN op het digibord (voor Afsluiting)

– een zak tuinaarde met compost, liefst biologisch – voor Extra: boeken over insecten uit de bibliotheek en/ of computers, teken- en schrijfpapier, scharen en lijm

Opstap

Zet het openingsbeeld klaar op het digibord door op het lesnummer te klikken.

Bekijk samen het filmpje over leven onder de grond op het digibord. Laat de kinderen reageren op het filmpje en vervolgens vertellen over hun eigen ervaringen. Wat weten we eigenlijk van het leven onder de grond? Wie heeft er weleens in de tuin of in de natuur in de grond gegraven? Wat kom je dan tegen? Maakt het uit waar je graaft? Wat zie je, wat ruik je? Denk je dat je de schimmeldraden kunt zien? En wortels van bomen, hoe dik of dun zijn die? Als je je oor tegen de grond legt, kun je dan iets horen?

Kern

Deel het werkblad uit. Ga dan naar buiten en haal samen met de kinderen een aantal tegels weg. Schep het bouwzand eronder weg en doe het in emmers. Leeg de emmers op een vuilniszak en bekijk welke levende dingen erin zitten. Noteer de namen met behulp van de afbeeldingen van de bodemdiertjes op het werkblad. Vul de ruimte tussen de tegels met tuinaarde en bedek dit met bladafval en takjes. Laat dit plekje minstens een week met rust.

Afsluiting

Haal de bladeren en takjes voorzichtig van de tuinaarde. Schep die op plastic zakken en bekijk wat erin leeft. Gebruik opnieuw de afbeeldingen van de bodemdiertjes op het werkblad. Welke diertjes herken je? Waar komen die diertjes vandaan? Zitten er onbekende diertjes tussen? Gebruik dan eventueel de determinatiekaart van IVN. Schep de aarde voorzichtig weer terug in het gat.

Extra

Vertel de kinderen dat er onder de grond nog veel meer dieren leven die ze misschien nog niet kennen. Toon de namen van die dieren op het digibord en geef de kinderen de volgende opdracht: Jullie gaan wat opzoeken over deze diertjes. Vind uit hoe ze eruitzien, wat ze eten en hoe ze leven. Kijk ook of je kunt vinden wat ze met hun omgeving te maken hebben. Werken ze samen met andere dieren of planten? Ruimen ze iets op? Maken ze de bodem los? Verdeel de twaalf dieren over de kinderen zodat elk dier onderzocht wordt. Laat de kinderen per dier een kaart maken met een afbeelding en alle wetenswaardigheden die ontdekt zijn. Laat ze de kaart een titel geven met daarin de naam van ‘hun’ dier en dat wat ze bijzonder vinden aan dat dier. Hang de kaarten op in de klas.

Prijs:

€ 15,95

Yearbook Het leukste

afscheidsboek op weg naar de brugklas

In dit full-color afscheidsboek is voor groep 8 veel ruimte om herinneringen te bewaren. Foto’s, namen van klasgenoten, dingen die de leerlingen doen, mooi vinden en waar ze later met veel plezier op terug zullen kijken.

Yearbook luidt het grote avontuur van de middelbare school in. Het is een boek waar leerlingen al in hun zomervakantie mee aan de slag kunnen: vakantiedilemma’s, de lekkerste tostirecepten en puzzels voor verveelmomenten. Met informatie over alles wat de puberteit met zich meebrengt, de voor- en de nadelen ervan… Maar ook met grappige survivaltips voor de brugklas en bemoedigende Bijbelteksten.

TIP

Yearbook wordt nog leuker wanneer u met uw leerlingen in de laatste weken van groep 8 mee aan de slag gaat: plak (klassen)foto’s in en vul de complimentenkaart samen in. Zo krijgen de leerlingen een tastbare herinnering aan hun basisschooltijd.