Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w. by KWSPZ

I E

C - L

Monografia nr 1 Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w. Pod redakcją: Wiesławy Tracz i Tadeusza Kasperczyka

I E

C - L

Monografia nr 1 Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w. Pod redakcją: Wiesławy Tracz i Tadeusza Kasperczyka

Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia Kraków, 2012

Recenzenci prac: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk Prof. dr hab. Renata Kocwa-Haluch Prof. dr hab. n. med. Emilia Kolarzyk Dr hab. prof. nadz. Dariusz Mucha Dr Tomasz Ridan Prof. dr hab. n. med. Wiesława Tracz Dr hab. prof. nadz. Bożena Zawadzka Dr Paweł Żychowicz

Patronat honorowy:

Patronat medialny:

Szanowni Państwo ! Konferencja „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI wieku” została zorganizowana z okazji Jubileuszu 10-lecia Krakowskiej Wyższej Szkoły Promocji Zdrowia (KWSPZ). Z ogromną radością pragnę podkreślić, iż wzięli w niej udział wybitni przedstawiciele świata nauki i specjaliści z wielu ośrodków w kraju i zagranicy. Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia została otwarta w sierpniu 2002 roku. Podjęto wówczas trudne wyzwanie utworzenia po raz pierwszy w makroregionie południowowschodniej Polski wyższej uczelni zawodowej, kształcącej na kierunku Kosmetologia. Dynamiczny rozwój uczelni dokumentuje w następnych latach powstanie nowych kierunków. Obecnie oferta edukacyjna zawiera studia licencjackie na kierunku: Kosmetologia, Fizjoterapia, Dietetyka, Turystyka i rekreacja. Ponadto prowadzone są studia podyplomowe z zakresu Kosmetologii dla lekarzy oraz Dietetyki i Fizjoterapii. Doniesienia naukowe przedstawione na konferencji i zawarte w przedstawionej monografii zawierają zarówno wyniki badań własnych jak i prace poglądowe dotyczące działań i programów w zakresie szeroko rozumianej promocji zdrowia. Przedstawiono preferencje i zwyczaje żywieniowe oraz różnorodne analizy biochemiczne. Podstawy żywienia oraz rolę edukacji żywieniowej. W pracach z zakresu fizjoterapii przedstawiono interesujące dane dotyczące metod oddziaływania rehabilitacyjnego w różnych stanach patologii. Znacznie turystyki i rekreacji, spa & wellness ich wpływ na kształtowanie zdrowego stylu życia jest także tematem wielu interesujących opracowań. Autorom prac, Recenzentom pragnę złożyć serdeczne podziękowania za udział w obchodach 10-lecia Krakowskiej Wyższej Szkoły Promocji Zdrowia i Konferencji oraz ogromne zaangażowanie w przygotowanie doniesień naukowych.

Rektor Krakowskiej Wyższej Szkoły Promocji Zdrowia prof. dr hab. n. med. Wiesława Tracz

SPIS TREŚCI

PROMOCJA ZDROWIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Elżbieta Antos, Renata Kube-Brzozowska, Małgorzata Wojciechowska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Ocena wiedzy nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjalnych w powiecie nowodworskim na temat udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej w stanach zagrożenia życia

Diana Celebańska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Program promocji zdrowia dla osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie

Monika Cempa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Zachowania antyzdrowotne jako główny determinant problemu dla prewencji pierwotnej promocji zdrowia

Krystyna Gawlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Styl życia osób niepełnosprawnych intelektualnie

Tadeusz Kasperczyk, Paulina Mirek, Dariusz Mucha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Czynniki zdrowotne w holistycznej koncepcji promocji zdrowia

Ewa Kosiorek, Kinga Włosińska, Emilia Malinowska-Rafałowska, Agata Gołębiewska, Krystyna Klimaszewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Problem alkoholizmu wśród młodzieży klas 6 szkół podstawowych na terenie miasta Łomży i okolic

Anna Kubiak, Maria Kuleczka-Raszewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Projekty profilaktyczno-edukacyjne studentów Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej i Nauk Społecznych jako forma promowania zachowań prozdrowotnych, ich tematyka i realizacja

Anna Owłasiuk, Alicja Litwiejko, Paulina Juśko. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Ocena poziomu wiedzy oraz własnych doświadczeń uczniów klas gimnazjalnych odnośnie problematyki narkomanii

Dorota Lizak, Mariola Seń. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Działania promujące zdrowie, szansą na wzrost świadomości zdrowotnej społeczeństwa.

Emilia Malinowska-Rafałowska, Ewa Kosiorek, Kinga Włosińska, Agata Gołębiewska. . . . . . . . . . . . 70

Stan wiedzy społeczeństwa polskiego na temat stosowania antybiotyków

Malwina Respondek, Hanna Pudło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Rola edukacji żywieniowej i jej znaczenie w kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych wśród uczniów szkół podstawowych

Anna Sass . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Styl życia kobiet ciężarnych – badanie pilotażowe

Monika Szpringer, Edyta Dziewisz, Justyna Kosecka, Olga Pluta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Profilaktyka i promocja zdrowia w województwie świętokrzyskim – wojewódzkie programy zdrowotne

Tomasz Wałek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

Medycyna niekonwencjonalna – jako element promocji zdrowia

Anna Zwierzchowska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

BAI (body adiposty index) – nowy wskaźnik interpretacji otłuszczenia w programie promocji zdrowia

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

FIZJOTERAPIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Daria Chmielewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

Badanie jakości życia na potrzeby rehabilitacji – uwagi praktyczne

Ryszard Harężlak, Paweł Kowalski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Metoda korekcji skolioz wg Harężlaka

Jaroław Jawny, Joanna Jawny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Zastosowanie zestawu profilaktyczno – rehabilitacyjnego „Dr Jawny System” w profilaktyce i terapii wad postawy. „Aktywny gorset” jako innowacja w leczeniu skolioz.

Paweł Lizis, Tomasz Fiałkowski, Tomasz Szurmik, Ewa Puszczałowska-Lizis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Aromaterapia w leczeniu chorób układu oddechowego

Magdalena Mirek, Paulina Mirek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Metoda Pilatesa jako nowoczesna forma rehabilitacji

Ilona Pokora, Beata Manowska, Barbara Krzesińska, Elżbieta Kimsa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

Ocena mikrouszkodzeń mięśni szkieletowych po wysiłkach biegowych o różnej charakterystyce

Jakub Taradaj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Analiza wpływu kompleksowej terapii przeciwobrzękowej na równomierność redukcji obrzęku limfatycznego kończyny dolnej

TURYSTYKA I REKREACJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Dorota Lamczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

Turystyka SPA i jej wpływ na kształtowanie koncepcji zdrowego stylu życia współczesnego człowieka

Anna Lebiedzińska, Jakub Czaja, Jolanta Kowalska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

Środowiskowe czynniki rozwoju przewlekłych chorób niezakaźnych wyzwaniem dla ośrodków wellness & SPA

Paweł Lizis, Ewa Puszczałowska-Lizis, Tomasz Fiałkowski, Tomasz Szurmik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Aktywność fizyczna kobiet otyłych

Anna Owłasiuk, Sławomir Chlabicz, Anna Gryko, Alicja Litwiejko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

Ocena aktywności ruchowej dorosłej populacji osób z zespołem metabolicznym z wykorzystaniem kwestionariusza Seven-Day Physical Activity Recall

Justyna Palacz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

Rekreacja ruchowa a czas wolny ludzi starszych

Aneta Pawłowska, Sylwia Łebek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

Oferta ośrodków spa&wellness w województwie małopolskim. Zabieg zdrowotny czy marketingowy?

Zofia L. Pelc, Karolina Szczęsny, Andrzej Z. Pelc. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

Kształtowanie zachowań prozdrowotnych w aspekcie aktywności rekreacyjnej na poszczególnych etapach edukacji

Ewa Puszczałowska-Lizis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

Trend „body and mind” jednym z głównych wyznaczników rozwoju współczesnego fitnessu

Robert Walaszek, Natalia Korotusz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

Metoda Pilates i ćwiczenia jogi a wybrane parametry psychofizyczne kobiet w wieku 25-30 lat

Aleksandra Żebrowska, Michał Plewa, Marcin Sikora, Katarzyna Przybyła, Robert Mańkowski . . . . 253

Wpływ programowanej aktywności fizycznej na poziom glikemii u dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

DIETETYKA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Jan Karczewski, Magdalena Mocarska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

Ocena zmian preferencji żywieniowych na przykładzie młodzieży licealnej miasta Białegostoku.

Małgorzata Michalczyk, Izabela Zając-Gawlak, Dariusz Pośpiech, Grzegorz Zydek, Ewa Sadowska Krępa, Stanisław Poprzęcki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Ocena zawartości wapnia i fosforu w diecie słuchaczek Uniwersytetu III Wieku

Klaudia Pałka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

Preferencje i zwyczaje żywieniowe osób otyłych

Stanisław Poprzęcki, Miłosz Czuba, Magdalena Michalczyk, Daria Baron-Kaczmarek, Robert Reichel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

Ocena sposobu żywienia kolarzy szosowych

Ewa Sadowska-Krępa,Tomasz Podgórski, Bartłomiej Szade, Ewelina Smol, Małgorzata Michalczyk, Paula Obara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

Status antyoksydacyjny i gospodarka lipidowa krwi u płotkarzy w warunkach wspomagania mieszanką przetworzonych owoców

Ewelina Smol, Katarzyna Kempa, Karina Nowak, Andrzej Hadzik, Ewa Sadowska-Krępa . . . . . . . . 302

Stężenie angiopoetynopodobnego białka 4 (angptl 4) i profil lipidowy krwi u młodych kobiet i mężczyzn

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

PROMOCJA ZDROWIA

Elżbieta Antos1, Renata Kube-Brzozowska1, Małgorzata Wojciechowska1

Ocena wiedzy nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjalnych w powiecie nowodworskim na temat udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej w stanach zagrożenia życia Assessment of teachers’ knowledge about providing first aid in life-threatening conditions in primary and middle schools in the nowodworski poviat Streszczenie Jednym z poważniejszych problemów zdrowotnych obecnego stulecia są wypadki i urazy. Z danych Ministerstwa Infrastruktury w 2010 roku w Polsce w wypadkach drogowych zginęło 3907 osób, a ponad 48000 zostało rannych. Przyczyną tak dużej śmiertelności, jest często spóźniona lub niefachowo udzielona pierwsza pomoc. Celem niniejszej pracy była ocena wiedzy nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjalnych na temat udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej. Potwierdzono niewystarczający poziom wiedzy nauczycieli na temat udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej.

Słowa kluczowe nauczyciel, pierwsza pomoc, resuscytacja krążeniowo-oddechowa

Summary Accidents and injuries are a serious health problem in this century. According to the Ministry of Infrastructure 3907 persons died and over 48000 were injured in road accidents in Poland in 2010. The cause of such high death rate is that first aid in accidents frequently either comes too late or is unprofessional. The aim of this study was to assess the knowledge of primary and junior high school teachers as regards providing first aid. Confirmed insufficient level of knowledge on first aid among teachers.

Keywords teacher, first aid, cardiopulmonary resuscitation (CPR)

Wstęp Do najpoważniejszych problemów zdrowotnych obecnego stulecia należą wypadki i urazy. Co roku na świecie urazów doznaje 75 milionów ludzi, z czego ponad 23% ofiar ginie lub doznaje trwałego uszczerbku na zdrowiu. W Polsce śmiertelność pourazowa wynosi około 30 tysięcy rocznie, w tym około 7 tysięcy ludzi ginie w wypadkach drogowych2.

1 Collegium Masoviense – Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu w Żyrardowie _____________________________

2 A. Dąbrowski, E. Lichota., A. Skrzypek, Wstrząs urazowy-problem współczesnej medycyny i zdrowia publicznego „Zdrowie Publiczne”, 2009, nr 119 (1), s. 112-119.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Z danych Rocznika Demograficznego wynika, że w roku 2007 z powodu wypadków życie straciły 953 osoby w wieku 15 do 19 lat1. Natomiast według danych Ministerstwa Infrastruktury w 2010 roku w Polsce w wypadkach drogowych zginęło 3907 osób, a ponad 48000 zostało rannych2. Przyczyną dużej śmiertelności jest często spóźniona lub niefachowa pierwsza pomoc na miejscu wypadku. Szanse na przeżycie i powrót do zdrowia osoby poszkodowanej w dużym stopniu zależą od szybkości udzielonej mu pierwszej pomocy. Ten czas jest bardzo ważny, gdyż rozpoczęcie udzielania pomocy w pierwszych czterech minutach od utraty przytomności zwiększa szanse poszkodowanego na przeżycie. Wiąże się to z krótkim okresem czasu, w trakcie którego dochodzi do niedotlenienia mózgu i serca. Dla mózgu wynosi on od 4 do 6 minut. Nieudzielenie pomocy w tym czasie powoduje nieodwracalne zmiany. Tak szybkiej pomocy może udzielić tylko świadek wypadku3. Pierwszą pomocą nazywamy wszystkie czynności wykonywane na miejscu wypadku, przed przybyciem właściwej opieki medycznej, mające na celu niedopuszczenie do powstania dodatkowych uszkodzeń, i zapewnienie bezpieczeństwa ratowanemu i osobie udzielającej mu pomocy4. Moralnym i prawnym obowiązkiem każdego człowieka będącego świadkiem zdarzenia zagrażającemu życiu lub zdrowiu innej osoby, jest udzielenie pierwszej pomocy przedmedycznej5, 6. W środowisku szkolnym istnieje duże ryzyko wystąpienia nagłego zagrożenia zdrowotnego, zatem konieczna jest wiedza nauczycieli w zakresie udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej w stanach zagrożenia życia.

Cele pracy 1. Ocena poziomu wiedzy nauczycieli na temat pierwszej pomocy przedmedycznej. 2. Porównanie wiedzy nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjalnych na temat pierwszej pomocy przedmedycznej.

Metodologia badań Do realizacji zamierzonych celów wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego z zastosowaniem techniki badawczej, jaką jest ankieta. Narzędziem badawczym użytym do przeprowadzenia badań był autorski kwestionariusz ankiety. Kwestionariusz ankiety zawierał 24 pytania, w tym 17 pytań dotyczących podstawowych wiadomości udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej. Udział w badaniach był dobrowolny i anonimowy, a dobór osób losowy.

Teren badań i grupa badawcza Badania przeprowadzono wśród nauczycieli pracujących w szkołach podstawowych i gimnazjalnych, w powiecie nowodworskim, między majem a czerwcem 2011 roku. W badaniu wzięło udział 100 nauczycieli (86 kobiet i 14 mężczyzn).

1 S. Lachowski, Wypadkowość wśród dzieci. „ Zdrowie Publiczne”, nr 119 (4), 2009, s. 451-454. 2 Ministerstwo Infrastruktury Sekretariat Krajowej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego: Stan bezpieczeństwa na polskich drogach w 2010 roku. Zagrożenia niechronionych uczestników ruchu, Warszawa 2011, s. 7 3 B. Turczak: Wiedza społeczeństwa o zasadach udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych [w:] D. Czajkowska-Ziobrowska, A Zduniak.: Edukacyjne zagrożenia i wyzwania młodego pokolenia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań 2009, s. 362-365. 4 E. Czarnak: Pierwsza pomoc przedmedyczna. „Bliżej Przedszkola”, nr 11.98, 2009, s. 44-45. 5 Dziennik Ustaw, poz. 1410, nr 191 z 2006 r.: Ustawa z dnia 8 września 2006 o Państwowym Ratownictwie Medycznym, Art. 3-5. 6 Dziennik Ustaw, poz. 553, nr 88 z 1997 r.: Kodeks Karny, Art. 162

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Wyniki badań i ich omówienie Analiza wyników wykazała, że prawie wszyscy nauczyciele uczestniczyli w szkoleniach dotyczących udzielania pierwszej pomocy, tylko 9% badanych twierdziło, że nigdy nie brało udziału w takich szkoleniach. Pomimo tak licznych szkoleń, nikt z ankietowanych nie określił swojego poziomu wiedzy na temat pierwszej pomocy jako bardzo dobry. Łącznie 57% badanych nauczycieli określiło swój poziom wiedzy jako dobry, zaś łącznie 43% badanych osób określiło swoją wiedzę jako słabą lub bardzo słabą (Wykres 1). 57

60 50

bardzo dobrze dobrze

słabo

20 10 0

bardzo słabo

0 bardzo dobrze

dobrze

słabo

bardzo słabo

Wykres 1. Analiza pytania ankietowego „Jak ocenia Pan/Pani swoją wiedzę na temat udzielania pierwszej pomocy?”

Większość badanych nauczycieli nigdy nie znalazło się w sytuacji, w której należało udzielić innej osobie pierwszej pomocy (74%), zaś 26% badanych znalazło się w przeszłości w takiej sytuacji (Wykres 2).

74 80 70 60 50

tak

nie

30 20 10 0

tak

nie

Wykres 2. Analiza pytania ankietowego „Czy był Pan/Pani w sytuacji, w której należało udzielić innej osobie pierwszej pomocy?”

Terminy reanimacja i resuscytacja często używane są w języku potocznym zamiennie, jako równoznaczne określenie zabiegów ratunkowych, mających na celu przywrócenie funkcji życiowych, jednak w odniesieniu do skutków działania zauważalne są istotne różnice. Reanimacja jest to zespół czynności, mających na celu przywrócenie podstawowych funkcji życiowych tj. krążenia i oddychania oraz do przywrócenia czynności ośrodkowego układu nerwowego, łącznie z powrotem świadomości. Resuscytacja jest to zespól czynności mających na celu przywrócenie krążenia krwi i oddechu1. 1 G. Gugała (red.): Podstawy ratownictwa medycznego dla funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej i innych ratowników Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego, WEMA Wydawnictwo-Poligrafia Sp. z o. o, Warszawa 2010, s. 48-53

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Zastanawiający jest fakt, że pomimo, iż ponad połowa ankietowanych nauczycieli określiła swój poziom wiedzy na dobry, to przeprowadzone badania wykazały, że nauczyciele nie znają terminu reanimacji i resuscytacji. Tylko niewielka grupa badanych prawidłowo rozpoznała te dwie definicje. Na pytanie dotyczące definicji reanimacji 28% respondentów podało prawidłową odpowiedź. Łącznie 72% ankietowanych nie znało definicji reanimacji i myliło ją z definicją resuscytacji. Definicję resuscytacji rozpoznało 32% ankietowanych, 45% badanych myliło ją z reanimacją, zaś 23% respondentów jako odpowiedź podało nie wiem. Na postawione pytanie: Od czego rozpoczynamy resuscytację u dzieci?, 45% nauczycieli podało błędną odpowiedź, czyli od 2 oddechów ratowniczych. 11% osób odpowiedziało, że od 30 uciśnięć klatki piersiowej, a 14% ankietowanych twierdziło, że od 15 uciśnięć klatki piersiowej. Tylko 30% respondentów zaznaczało prawidłową odpowiedź, tj. resuscytację u dzieci rozpoczynamy od 5 oddechów ratowniczych (Wykres 3). 25

17 10

5 0

5 4

2 oddechów 5 oddechów ratowniczych ratowniczych

szkoła podstawowa

gimnazjum

30 uciśnięć klatki piersiowej

obie szkoły

15 uciśnięć klatki piersiowej

Wykres 3. Analiza pytania ankietowego „Resuscytację u dzieci rozpoczynamy od:”

Ankietowanym zadano pytanie: Jaka jest zalecana ilość wdechów powietrza i uciśnięć klatki piersiowej podczas resuscytacji krążeniowo-oddechowej u osoby dorosłej? Zdecydowana większość (73% ankietowanych) zaznaczyła poprawną odpowiedź, czyli 2 wdechy na 30 uciśnięć klatki piersiowej. 9% badanych podało, iż powinny to być 2 wdechy na 10 uciśnięć klatki piersiowej, natomiast 4% stwierdziło, że prawidłowa odpowiedź to 5 wdechów na 15 uciśnięć klatki piersiowej. 14% badanych w ogóle nie wiedziało jaka jest zalecana ilość oddechów i uciśnięć klatki piersiowej. Najczęściej prawidłowej odpowiedzi udzielali nauczyciele zatrudnieni w gimnazjum (Wykres 4). 40

40 35 30

szkoła podstawowa

gimnazjum

15 10 5 0

10 5

4 0

obie szkoły

9 3

2 wdechy na 10 2 wdechy na 30 5 wdechów na uciśnięć klatki uciśnięć klatki 15 uciśnięć piersiowej piersiowej klatki piersiowej

nie wiem

Wykres 4. Analiza pytania ankietowego „Jaka jest zalecana ilość wdechów powietrza i uciśnięć klatki piersiowej podczas resuscytacji krążeniowo-oddechowej u osoby dorosłej?”

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Zdecydowana większość ankietowanych (67%) poprawnie stwierdziła, że zatrzymanie krążenia u poszkodowanego w wypadku rozpoznaje się na podstawie sprawdzenia tętna na tętnicy. 20% respondentów twierdziło, że poprzez obserwację ruchu klatki piersiowej i powłok brzusznych. 13% badanych nauczycieli zaznaczyło, ze zatrzymanie krążenia ocenia się poprzez przyłożenie ucha do klatki piersiowej i wysłuchania bicia serca. Najczęściej prawidłowej odpowiedzi udzielali nauczyciele zatrudnieni w gimnazjum (Wykres 5). 40 35 30 25 20 15 10 5 0

17 2 1

obserwując ruchy klatki piersiowej i powłok brzusznych

szkoła podstawowa

6 7

gimnazjum

obie szkoły

sprawdzając tętno przykładając ucho do klatki piersiowej poszkodowanego wysłuchać bicie serca

Wykres 5. Analiza pytania ankietowego „Jak rozpoznać u poszkodowanego w wypadku zatrzymanie krążenia?”

Nauczyciele znają zasady udzielania pierwszej pomocy w przypadku zadławienia. Udzielając pomocy osobie poszkodowanej porównywalna liczba nauczycieli zastosowałoby manewr Heimlicha (59%) i uderzenia płaską dłonią w linii międzyłopatkowej (41%). W przypadku krwawienia z rany i złamań wiedza nauczycieli jest podstawowa i niepełna. Badania wykazały, iż w przypadku krwawienia z rany 40% ankietowanych zastosowałaby opaskę uciskową, lub zabandażowała krwawiące miejsce (36% badanych). 16% osób uniosłoby zranioną kończynę powyżej poziomu serca. Najwięcej prawidłowych odpowiedzi udzielali nauczyciele zatrudnieni w gimnazjum. W przypadku złamania otwartego 59% respondentów jak najszybciej wezwałaby pogotowie ratunkowe, natomiast 12% nauczycieli jak najszybciej przetransportowałoby poszkodowanego do szpitala. Ponad jedna trzecia badanej grupy unieruchomiłaby również dwa sąsiadujące ze sobą stawy, oraz zastosowałaby opatrunek z jałowej gazy. Przeprowadzone badania pokazują, że nauczyciele znają podstawowe zasady udzielania pierwszej pomocy w przypadku utonięcia. Na postawione pytanie: Co należy zrobić będąc świadkiem utonięcia?, zdecydowana większość ankietowanych (80%) udzieliła jednej lub więcej z czterech poprawnych odpowiedzi. W przypadku porażenia prądem nauczyciele posiadają tylko podstawowe umiejętności udzielenia pierwszej pomocy. Prawie wszyscy ankietowani wiedzieli, że należy przerwać dopływ prądu do poszkodowanego (84% ankietowanych). Tylko co dziesiąty nauczyciel ułożyłby poszkodowanego nieprzytomnego w pozycji bezpiecznej, co szósty nauczyciel uważał, iż nie należy ruszać poszkodowanego i szybko wezwać pogotowie ratunkowe. Kolejne odpowiedzi ankietowanych wskazują na to, że w przypadku oparzeń i odmrożeń, nauczyciele posiadają tylko ogólną i niedostateczną wiedzę na temat udzielania pierwszej pomocy. Co drugi nauczyciel odpowiedział, że w przypadku oparzeń, należy polewać poparzoną powierzchnię wodą o temperaturze pokojowej, oraz zadzwonić na pogotowie ratunkowe podając wstępnie powierzchnię i głębokość oparzeń. Natomiast w przypadku odmrożeń aż 25% badanej grupy nie wie jak postępować. Jako prawidłową odpowiedź badani nauczyciele podawali, iż odmrożone miejsce należy energicznie rozcierać lub zastosować gorącą kąpiel. Prawie wszyscy ankietowani (łącznie 94%) podali prawidłowy numer alarmowy pod którym można zgłosić wypadek. Najczęściej prawidłowej odpowiedzi udzielali nauczyciele zatrudnieni w gimnazjum. 6% ankietowanych wymieniło inny numer telefonu, niż 999 lub 112 (Wykres 6).

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

45 40

30 szkoła podstawowa

20 15 5 0

997

gimnazjum obie szkoły

998

999

112

Wykres 6. „Jaki jest numer alarmowy pogotowia ratunkowego?”

Przeprowadzone badania ukazują dużą potrzebę prowadzenie działań edukacyjnych w zakresie udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej wśród nauczycieli, ponieważ poziom wiedzy na tak ważny temat jest niewystarczający.

Wnioski 1. Nauczyciele szkół podstawowych i gimnazjalnych posiadają podstawową wiedzę na temat udzielania pierwszej pomocy, ale wiedza ta jest niepełna. 2. Konieczne jest przeprowadzanie dodatkowych szkoleń z pierwszej pomocy wśród nauczycieli, zwłaszcza w zakresie reanimacji i resuscytacji, postępowania w nagłym zatrzymaniu krążenia oraz postępowania w przypadku oparzeń. 3. Nauczyciele szkół gimnazjalnych posiadają większą wiedzę na temat udzielania pierwszej pomocy przedmedycznej, niż nauczyciele pracujący w szkołach podstawowych. 4. Konieczne jest systematyczne szkolenie nauczycieli przez profesjonalistów celem zwiększenia poziomu wiedzy.

Bibliografia 1. A. Dąbrowski, E. Lichota., A. Skrzypek, Wstrząs urazowy-problem współczesnej medycyny i zdrowia publicznego „Zdrowie Publiczne”, nr 119 (1), 2009, s. 112-119. 2. S. Lachowski, Wypadkowość wśród dzieci. „ Zdrowie Publiczne”, nr 119 (4), 2009, s. 451-454. 3. Ministerstwo Infrastruktury Sekretariat Krajowej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego: Stan bezpieczeństwa na polskich drogach w 2010 roku. Zagrożenia niechronionych uczestników ruchu, Warszawa 2011, s. 7. 4. B. Turczak: Wiedza społeczeństwa o zasadach udzielania pierwszej pomocy ofiarom wypadków drogowych [w:] D. Czajkowska-Ziobrowska, A Zduniak.: Edukacyjne zagrożenia i wyzwania młodego pokolenia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań 2009, s. 362-365. 5. E. Czarnak: Pierwsza pomoc przedmedyczna. „Bliżej Przedszkola”, nr 11.98, 2009, s. 44-45. 6. Dziennik Ustaw, poz. 1410, nr 191 z 2006 r.: Ustawa z dnia 8 września 2006 o Państwowym Ratownictwie Medycznym, Art. 3-5. 7. Dziennik Ustaw, poz. 553, nr 88 z 1997 r.: Kodeks Karny, Art. 162. 8. G. Gugała (red.): Podstawy ratownictwa medycznego dla funkcjonariuszy Państwowej Straży Pożarnej i innych ratowników Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego, WEMA Wydawnictwo-Poligrafia Sp. z o. o, Warszawa 2010, s. 48-53. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Diana Celebańska1

Program promocji zdrowia dla osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie Health promotion programme for adults with mental disability Summary Lifestyle can be defined as a group of daily activities characteristic for just an individual or a community. It depends on the personality, attitude, skills, abilities, economic situation, and other cultural and social factors. It is shaped and developed in the very early years of human life, however, can be changed at any age. For a few years, more and more health education programmes have been established and they, in fact, bring positive, intended effects. Nevertheless, it is hard to find in Polish academic writing an example of such a plan of promoting a healthy lifestyle for mentally disabled people i.e. a group which demands radical changes in their lifestyle. According to international researches and publications, health promotion programmes bring beneficial results mostly due to their appropriate methods of realization, which take into consideration the specificity and basic needs of a mentally disabled person. On account of that, the attempt at creating such a plan for that group has been made. The issues connected with physical activity, appropriate diet (including the problem of harmful substances) and personal hygiene, which are the priority and strategic elements of life of oligophrenic people, have been presented. The idea of putting the particular statements into effect was introduced with the methodological suggestions, which are essential and adapted to perceptual abilities of mentally disabled individuals. The questionnaire of evaluation, helpful in identifying the progress and changes associated with healthy lifestyle, was attached to that programme.

Keywords health promotion, lifestyle, diet, physical activity, mental disability.

Wstęp „Promocja zdrowia” to termin, który pojawił się w polskim słowniku stosunkowo niedawno. Na I Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia w Ottawie w 1986 roku zdefiniowano promocję zdrowia jako: „proces umożliwiający każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na jego zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymania.” Położono nacisk na pełną sprawność fizyczną i życiową w wymiarze indywidualnym i społecznym. Odpowiedzialność za działania promujące zdrowie ponoszą nie tylko organy działalności społecznej, ale również każda jednostka (Karski, 2009). Za propagatora idei promocji zdrowia uznawany jest kanadyjski uczony Lalond, który już w latach siedemdziesiątych wskazywał na wzmacnianie zdrowia nie tylko przez leczenie chorób, ale głównie przez profilaktykę. Cel tych działań dotyczył między innymi utrzymania zdrowia na najlepszym poziomie oraz maksymalnego przedłużenia aktywnego i samodzielnego życia. (Korporowicz, 2008; Emerson, 2011) Przytaczając myśl Dolińskiej-Zygmunt (2001), zdrowie uwarunkowane jest behawioralnie, głównie stylem życia i zachowaniami zdrowotnymi, które kształtowane są od najmłodszych lat i możliwe do przebudowania w każdym wieku. Od kilku lat temat promocji zdrowia jest 1 Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

coraz bardziej popularny. Tworzone są programy zdrowia odnoszące się do całych społeczności, bądź do wydzielonych grup, na przykład dzieci i młodzieży czy osób skarżących się na podobne dolegliwości. Wdrażane w życie przynoszą zamierzone, pozytywne efekty. Aktualnie na łamach czasopism medycznych czy pism ministerialnych możemy takowe odnaleźć (MEN, 2006). Jednakże programu promującego zachowania prozdrowotne dla osób niepełnosprawnych intelektualnie w literaturze polskiej nie spotkano. Badania stylu życia prowadzone na świecie, wskazują na niski poziom aktywności fizycznej, złe nawyki żywieniowe, nadwagę i otyłość (Hilgenkamp 2012, McGuire 2007, Robertson 2000, van Schrojenstein Lantman-de Valk 2000). Zagrożenia te okazały się najbardziej niebezpieczne dla zdrowia wśród globalnych zagrożeń behawioralnych (Emerson 2005), stanowią one również grupę czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych. Nadwaga, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze i hipercholesterolemia stały się najbardziej rozpowszechnionymi problemami (de Winter 2009). Styl życia osób niepełnosprawnych intelektualnie bardzo często wymaga radykalnych zmian. Nieliczne wprowadzone programy, dzięki odpowiednim metodom realizacji, uwzględniającym specyfikę grupy, wskazują na ich skuteczność (Mann 2006, Wu 2010). Podjęto próbę stworzenia programu promującego zdrowy styl życia, który ma zostać wdrożony wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie. Interwencja ukierunkowana na czynniki ryzyka może być istotnym elementem wpływającym na poprawę zdrowia w tej grupie (Elinder 2010).

Cel Celem pracy było stworzenie programu promującego zdrowy styl życia adresowanego do osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie zrzeszonych w placówkach edukacyjno-opiekuńczych (Warsztaty Terapii Zajęciowej, Dzienne Ośrodki Pobytu dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie, Dzienne Domy Pomocy Środowiskowej dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie, Domy Pomocy Społecznej). Projekt adresowany jest również do rodziców, opiekunów, terapeutów oraz wszystkich osób wpływających na kształtowanie postaw prozdrowotnych niepełnosprawnych intelektualnie. Istotnym założeniem pracy jest również wyposażenie osób realizujących program w niezbędną wiedzę i umiejętności, by przekazywane treści miały odpowiedni dla uczestników poziom merytoryczny i metodykę.

Metodologia Program skierowany jest do osób niepełnosprawnych intelektualnie. Uwzględniając możliwości percepcyjne, pamięciowe czy zdolności do myślenia abstrakcyjnego treści programu oraz sposób ich realizacji zostały dostosowane do poziomu intelektualnego grupy docelowej. Realizacja treści musi uwzględniać również indywidualne ograniczenia spowodowane niepełnosprawnością oraz chorobami współistniejącymi (Rimmer 2002). Często występują u nich schorzenia ograniczające aktywność ruchową, jak wady serca, wzroku, epilepsje. Dlatego wskazana jest ścisła współpraca prowadzącego zajęcia z opiekunem i lekarzem (Gawlik, Zwierzchowska 2004). Ważne jest przestrzegać zasad i metod kształcenia i wychowania pedagogiki specjalnej, by oddziaływania były prawidłowe i przemyślane, a cel został osiągnięty. Dla osób niepełnosprawnych intelektualnie nowe sytuacje są dużym stresem, często reagują wycofaniem i rezygnacją. Należy dostosowywać zadania do możliwości niepełnosprawnych, kierować proste i zrozumiałe polecenia, by nie stracili motywacji i wiary we własne siły. Tematy powinny być często powtarzane, by zostały zapamiętane i ukształtowały prawidłowe postawy. Zadania, które wymagają skupienia uwagi i koncentracji należy przeplatać ćwiczeniami odprężającymi, by osoba mogła dostatecznie zaangażować się w kolejne zadania (Gawlik, Zwierzchowska 2004). Prezentowany program promocji zdrowia obejmuje następujące treści kształcenia: „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

1. Aktywność fizyczna. 2. Odżywianie. 3. Higiena osobista. Prognozowany czas realizacji programu wynosi sześć miesięcy, zakładając że tematy będą wdrażane minimum cztery razy w tygodniu, a jednostka zajęciowa będzie trwała 1-1,5 godziny. Polecane jest, aby działy tematyczne nie następowały po sobie, a wzajemnie się uzupełniały i przeplatały, tak aby w jednym tygodniu uczestnik programu poznał zarówno elementy aktywności fizycznej, jak i odżywiania. Dzięki temu będzie mógł poznać zalety systematyczności, która jest bardzo istotna w promowaniu zdrowego stylu życia. Do programu dołączono również ankietę ewaluacji, dzięki której zostaną zidentyfikowane zmiany postaw prozdrowotnych. Ankieta zostanie przeprowadzona przed wdrażaniem programu oraz po zakończeniu jego realizacji.

Opis programu Aktywność fizyczna Aktywność fizyczna odgrywa bardzo ważną rolę w zapobieganiu i leczeniu wielu chorób cywilizacyjnych, głównie wciąż narastającego problemu otyłości. Jej niski poziom uznawany jest za istotny czynnik sprzyjający chorobom układu krążenia, cukrzycy typu 2, osteoporozie, nowotworom czy hipercholesterolemii (Karski 2009). Aktywność fizyczna osób niepełnosprawnych intelektualnie jest niewystarczająca. Tylko około 15% populacji osiąga zadowalający poziom, a blisko 40% prowadzi siedzący tryb życia (Hilgenkamp, Reis 2012, Peterson, Janz 2008). Dla dorosłej populacji ogólnej przyjmuje się, że zadowalający poziom aktywności fizycznej osiągany jest wtedy, gdy ćwiczenia fizyczne o umiarkowanej intensywności wykonywane są przynajmniej trzy razy w tygodniu przez pół godziny, a dzienna liczba kroków wynosi dziesięć tysięcy (Peterson, Janz 2008, Lin 2010). Przedstawiony program aktywności fizycznej obejmuje następujące składowe: 1. Znaczenie aktywności fizycznej dla zdrowia, zalety ruchu na świeżym powietrzu, profilaktyka niektórych chorób. Realizacja tematu: mapa skojarzeń dotycząca aktywności fizycznej (prowadzący pomaga pisząc i rysując na tablicy kolejne propozycje); pogadanka o korzyściach płynących z aktywności fizycznej oraz częstego przebywania na świeżym powietrzu. Wyjście na boisko oraz wspólne zabawy ruchowe. Po powrocie rozmowa na temat samopoczucia. Indywidualne prace plastyczne pt. „Jak lubię spędzać czas na świeżym powietrzu” – omówienie i wystawa prac. Wpływ aktywności fizycznej na zdrowie i profilaktykę chorób – zaznaczanie na modelu człowieka poszczególnych części ciała, na które pozytywnie wpływa aktywność fizyczna oraz omówienie chorób związanych z zaznaczonymi obszarami ciała. 2. Poznawanie różnych form aktywności fizycznej i reguł bezpieczeństwa Realizacja tematu: zapoznanie z zasadami gier i zabaw ruchowych oraz koniecznym sprzętem. Zapoznanie z następującymi formami aktywności ruchowej: na boisku, w terenie otwartym – marszobieg, nornic walking, badminton, ringo, jazda na rowerze, frisbee, dwa ognie, ćwiczenia zdrowotnie (np. gimnastyka poranna); na sali gimnastycznej – elementy koszykówki, unihokej, tańce, spinning (rower stacjonarny), gry i zabawy ruchowe, tenis stołowy; na pływalni – pływanie, aqua aerobik, ćwiczenia rehabilitacyjne w wodzie. Podczas realizacji poszczególnych zajęć zwrócenie szczególnej uwagi na zasady bezpieczeństwa. Wybrane formy rekreacji (zgodne z zainteresowaniami) powinny być realizowane przynajmniej trzy razy w tygodniu przez okres trwania programu, by dzięki systematyczności i zainteresowaniu sportem ukształtowała się w uczestnikach pożądana postawa wobec aktywności fizycznej.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

3. Pożądana tygodniowa aktywność fizyczna Realizacja tematu: opracowanie tygodniowego programu samodzielnej aktywności fizycznej, tworzenie tabeli oceny realizacji. Uczestnicy otrzymują tabele z symbolami zaplanowanych form aktywności na których zaznaczają zrealizowane zadania. Praca w kilku osobowych grupach, dobranych pod względem podobnego stopnia niepełnosprawności intelektualnej, umiejętności, zainteresowań. Prowadzący pełni rolę koordynatora i doradcy. Kontroluje zaplanowanie zadania, ściśle dostosowane do poziomu niepełnosprawności intelektualnej. Cotygodniowe sprawdzanie i omówienie tabeli z prowadzącym. 4. Kształtowanie właściwej sylwetki Realizacja tematu: pogadanka – wpływ regularnego treningu na wygląd i kondycję ciała; poznanie następujących zdolności motorycznych: szybkość, gibkość, siła, wytrzymałość – zajęcia praktyczne, wymyślanie ćwiczeń dotyczących poszczególnych zdolności motorycznych oraz zestawienie zdolności z sytuacjami z życia codziennego. Spośród fotografii różnych sylwetek uczestnicy wybierają jedną, którą uważają za wzór (uzasadnienie wyboru). 5. Aktywny wypoczynek Realizacja tematu: pogadanka – korzyści płynące z aktywnego trybu życia; zabawa w skojarzenia – prowadzący rozpoczyna wypowiadając słowo „ruch”, kolejna osoba dodaje swoje słowo, które wiąże się tematycznie z poprzednim. Wypoczynek czynny – spacer do lasu, parku oraz wycieczka np.: do muzeum, nad jezioro czy zwiedzanie zamku. 6. Wypoczynek bierny Realizacja tematu: pogadanka – negatywne skutki spędzania biernie wolnego czasu, podawanie przykładów biernego wypoczynku oraz ewidencja wśród uczestników takiego postępowania poprzez tworzenia tabeli wykonywanych czynności (oglądanie telewizji, słuchanie muzyki, korzystanie z komputera itp.).

Odżywianie Odżywianie to jeden z najważniejszych elementów stylu życia. Ma podstawowe znaczenie dla każdego organizmu. Warunkuje utrzymanie dobrego zdrowia i samopoczucia. Ważna jest nie tylko ilość, ale również jakość spożywanych potraw. Zdrowe odżywianie, przygotowanie posiłków wymaga więc od każdego człowieka odpowiedniej wiedzy, umiejętności i zaangażowania. Badania wykazują, że sposób odżywiania osób niepełnosprawnych intelektualnie zawiera wiele nieprawidłowości (nadmierne ilość słodyczy, niewystarczające spożywanie owoców i warzyw oraz zbyt duża ilość tłuszczów), które najczęściej prowadzą do progresji chorób cywilizacyjnych (Humphries, Traci 2008, Korporowicz 2008, Draheim, Stanish 2007). Prezentowany program promocji zdrowia uwzględnia następujące kwestie: 1. Ilość i rozkład posiłków spożywanych w ciągu dnia Realizacja tematu: pogadanka – kiedy, co, i w jakich ilościach powinniśmy jeść; z pomocą prowadzącego tworzenie mapy skojarzeń produktów, dań i posiłków. 2. Dzienne zalecenia żywieniowe, znaczenie zbilansowanej diety Realizacja tematu: wykład dietetyka z możliwością zadawania pytań i indywidualnych konsultacji. Wspólne układanie jadłospisu. Czego należy unikać w codziennej diecie, co jest jej nieodłącznym elementem? Przyrządzanie w grupach jednego wybranego posiłku. 3. Rola podstawowych składników odżywczych (białka, tłuszcze, węglowodany, witaminy, sole mineralne, woda) oraz zapoznanie z produktami, które je zawierają Realizacja tematu: film poglądowy, pogadanka dotycząca przedstawionych treści. 4. Zaburzenia stanu zdrowia związane z nieprawidłowym odżywianiem (nadwaga, otyłość, anoreksja, bulimia), czynniki wpływające na nieprawidłowości

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Realizacja tematu: pogadanka – skutki nieprawidłowej diety, produkty zagrażające zdrowiu, które odnajdujemy na sklepowych półkach, zagadnienie pustych kalorii. Podział produktów na „zdrowe” i „niezdrowe”. Tabela wskaźników masy ciała – zajęcia praktyczne, pomiar masy ciała, wzrostu, porównywanie z obowiązującymi normami. Zorganizowanie monitoringu reklam telewizyjnych pod kątem promocji zdrowej żywności. 5. Kształtowanie odpowiednich nawyków żywieniowych ze szczególnym uwzględnieniem codziennego spożywania warzyw i owoców oraz wody Realizacja tematu: praca w grupach – wspólne przyrządzanie kolorowych kanapek, organizacja Dnia Sałatek, degustacje. Analizowanie treści kampanii reklamowej – mamo, tato wolę wodę. 6. Kulturalne i higieniczne przyrządzanie i spożywanie posiłków Realizacja tematu: pogadanka – higiena przyrządzania posiłków; kulturalne zachowanie przy stole – w grupach wspólne przyrządzanie posiłku, podczas którego prowadzący przypomina główne zasady higieny; układanie sztućców i talerzy na stole. Wspólne sprzątanie sali. Przedstawienie korzyści jakie płyną z utrzymania porządku. 7. Życie bez nałogów (zmiany ilościowe i jakościowe spożycia alkoholu, zaprzestanie palenia papierosów) Realizacja tematu: film poglądowy, pogadanka na temat zagrożeń związanych z nałogami.

Higiena osobista Higiena osobista jest dziedziną, której zadaniem jest utrzymanie i wzmocnienie zdrowia człowieka, jest to nabywanie określonych nawyków i umiejętności, które decydują nie tylko o zdrowiu, ale również o akceptacji w środowisku społecznym. Dużym problemem dla osób niepełnosprawnych intelektualnie jest higiena jamy ustnej. Prowadzona nieprawidłowo zwiększa ryzyko próchnicy i chorób przyzębia (Schulte, Kaschke 2011, Anders, Davis 2010, Karski 2009, Wojtyniak, Goryński 2008). Programu promocji zdrowia wyszczególnia następujące treści: 1. Kształtowanie przekonania o konieczności respektowania zasad higieny osobistej Realizacja tematu: pogadanka – co rozumiemy przez słowo „higiena”; wspólne tworzenie tabeli zawierającej wykaz czynności związanych z utrzymaniem higieny (kiedy?, dlaczego?, w jaki sposób?). 2. Znaczenie stosowania kosmetyków, estetyka wyglądu, wpływ wyglądu i czystości na samopoczucie i relację z innymi Realizacja tematu: wspólne skonstruowanie pytań do wywiadu z higienistką/pielęgniarką oraz przeprowadzenie go z pomocą prowadzącego. Wskazanie adekwatnych zachowań higienicznych przed i po treningu. 3. Higiena jamy ustnej, technika czyszczenia zębów Realizacja tematu: pogadanka na temat zasad higieny jamy ustnej (znaczenie czyszczenia zębów po każdym posiłku, próchnica zębów, ból zęba); jak prawidłowo szczotkować zęby – zajęcia praktyczne w grupach, przedstawienie na modelu „zęba” jak powinny wyglądać ruchy szczotki podczas mycia zębów; spotkanie ze stomatologiem; 4. Właściwie dostosowany ubiór do warunków atmosferycznych Realizacja tematu: praca w grupach – przygotowanie i przedstawienie przez lidera grupy prac plastycznych „Jak się ubrać w każdą pogodę?” (grupy dostają ilustracje poszczególnych pór roku).

Dla rodziców i opiekunów Realizacja programu promocji zdrowia to nie tylko edukacja osób niepełnosprawnych intelektualnie. Dużą rolę w całym programie odgrywają rodzice i opiekunowie. To osoby najbliższe, które w większości stają się autorytetami w różnych sferach życia. Poza tym mają

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

duży wpływ na postawy, umiejętności i wiedzę swoich podopiecznych, dlatego też treści niniejszego programu muszą zostać przez nich zaakceptowane. Współpraca rodziców, opiekunów i terapeutów jest elementarnym i kluczowym punktem programu promującego zdrowy styl życia. W związku z powyższym niniejszy program promocji zdrowia przewiduje blok wykładów dla rodziców i opiekunów o następującej tematyce: 1. Aktywna rodzina. 2. Żywienie a zdrowie fizyczne i psychiczne. Znaczenie zbilansowanej diety. Tradycje żywieniowe w naszych rodzinach, które warto zmienić. 3. Profilaktyka szansą na zdrowe życie. Program wzbogacony jest również o spotkania i konsultacje z dietetykiem, lekarzem, fizjoterapeutą.

Bibliografia 1. Anders PL, Davis EL. (2010) Oral health of patients with intellectual disabilities: a systematic review. Spec Care Dentist., 30,3. 2. Dolińska-Zygmunt G. (2001): Podstawy psychologii zdrowia: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2001. 3. Draheim CC, Stanish HI, Williams DP, McCubbin JA. (2007): Dietary intake of adults with mental retardation who reside in community settings. Am J Ment Retard., 112,5. 4. Elinder LS, Bergström H, Hagberg J, Wihlman U, Hagströmer M. (2010): Promoting a healthy diet and physical activity in adults with intellectual disabilities living in community residences: design and evaluation of a cluster-randomized intervention. BMC Public Health, 13,10. 5. Emerson E. (2011): Health status and health risks of the „hidden majority” of adults with intellectual disability. Intellect Dev Disabil., 49,3. 6. Emerson E (2005): Underweight, obesity and exercise among adults with intellectual disabilities in supported accommodation in Northern England. Journal of Intellectual Disability Research, 49. 7. Gawlik K, Zwierzchowska A. (2004) Wychowanie Fizyczne dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną, Wydawnictwo AWF Katowice. 8. Gniazdowski A. (1995): Rola wybranych czynników psychospołecznych w procesie wdrażania promocji zdrowia w Polsce. Promocja Zdrowia, Nauki Społeczne i Medycyna. Rocznik II, Nr 7, 22-28. 9. Hilgenkamp TI, Reis D, van Wijck R, Evenhuis HM. (2012): Physical activity levels in older adults with intellectual disabilities are extremely low. Res Dev Disabil., 33,2. 10. Humphries K, Traci MA, Seekins T. (2008): Nutrition education and support program for community-dwelling adults with intellectual disabilities. Intellect Dev Disabil., 46,5. 11. Karski JB. (2009): Promocja zdrowia dziś i perspektywy jej rozwoju w Europie. „CeDeWu”. 12. Korporowicz V. (2008): Promocja zdrowia: kształtowanie przyszłości. Szkoła Główna Handlowa. Oficyna Wydawnicza. 13. Lalonde M. (1974) A new perspective on the health of Canadians: a working document. Ottawa, Canada Information. 14. Lin J., Lin P., Lin L., Chang Y., Wu S., Wu J. (2010): Physical activity and its determinants among adolescents with intellectual disabilities. Res Dev Disabil., 31,1.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

15. Mann J, Zhou H, McDermott S, Poston MB. (2006): Healthy behavior change of adults with mental retardation: attendance in a health promotion program. Am J Ment Retard., 111,1. 16. Peterson J., Janz K., Lowe J. (2008): Physical activity among adults with intellectual disabilities living in community settings. Prev Med. v 47, 1. 17. Rimmer, J. H., & Braddock, D. (2002). Health promotion for people with physical, cognitive and sensory disabilities: An emerging national priority. American Journal of Health Promotion, 16, 220–224. 18. Schulte AG, Kaschke I, Bissar A. (2011): Oral health in adult athletes with intellectual disabilities in Germany]. Gesundheitswesen., 73,5. 19. de Winter C., Magilsen K., Alfen J., Penning C., Evenhius H. (2009): Prevalence of cardiovascular risk factors in older people with intellectual disability. Am J Intellect Dev Disabil.,114 6. 20. Wojtyniak B, Goryński P. (2008): Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Warszawa. 21. Wu CL, Lin JD, Hu J, Yen CF, Yen CT, Chou YL, Wu PH. (2010): The effectiveness of healthy physical fitness programs on people with intellectual disabilities living in a disability institution: six-month short-term effect. Res Dev Disabil., 31,3. 22. Wysocki M.J., Miller M. (2004) Nowe Zdrowie Publiczne, [w:] Zdrowie publiczne w zmieniającej się Europie i w Polsce. Pod redakcją Nosko J.. Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J.Nofera. 23. Wysocki M.J.,Miller M. (2003): Paradygmat Lalonde’a, Światowa Organizacja Zdrowia i nowe zdrowie publiczne. Przegląd Epidemiol, 57:505-12.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Monika Cempa1

Zachowania antyzdrowotne jako główny determinant problemu dla prewencji pierwotnej promocji zdrowia Streszczenie Celem pracy jest ukazanie przyczyn zachowań antyzdrowotnych, które bezpośrednio wpływając na obniżenie skuteczności promocji zdrowia w aspekcie profilaktyki pierwotnej pozostają głównym celem jej przeciwdziałań oraz są dla niej najbardziej istotnym problemem. Są one uwarunkowane wieloma czynnikami, które ze strony promocji zdrowia wynikają z przeciwstawnych informacji polegających na braku wiarygodności w obliczu doniesień medycznych zaprzeczających jej postulatom, traktowaniu czynników ryzyka wybiórczo lub nieumiejętnym wyborze grupy docelowej obejmowanej profilaktyką. Staje się to przyczyną zachowań antyzdrowotnych opornych na wdrożenie jakiejkolwiek profilaktyki będących przyczyną tak zwanych chorób cywilizacyjnych obejmujących najczęściej niedostatek wypoczynku, brak troski o kondycję fizyczną, niezdrowe odżywianie, lekceważenie objawów chorobowych, nieumiejętność radzenia sobie ze stresem oraz usprawiedliwianie takich zachowań poprzez wybiórczą znajomość zagrożeń, jakie są przez nie niesione. Znajomość determinantów błędnych zachowań zdrowotnych a szczególnie ich aspektu psychologicznego pozwala na właściwy dobór metod i środków w celu zachowania wysokiej efektywności działań profilaktycznych, kojarzonych z ich łatwym i przyjemnym stosowaniem.

Słowa kluczowe postawa antyzdrowotna, profilaktyka, prewencja pierwotna

Summary Aim of this study is to show the causes of behavior antihealthy that directly contribute to reducing the effectiveness of health promotion in terms of primary prevention remains the primary objective of countermeasures, and are the most important issue. They are conditioned by many factors, which are the part of health promotion due to contradictory information involving the lack of credibility in the face of contradictory medical reports of her demands, the treatment of risk factors or mismanagement selectively choosing the target group of occupied prevention. This becomes the cause of behavior antihealthy resistant to the implementation of any prevention being the cause of the socalled diseases of civilization including the most commonly lack of rest, lack of concern for physical fitness, unhealthy eating, ignoring symptoms, inability to cope with stress and the justification of such behavior by a selective knowledge of the risks they are carrying. Knowledge of the determinants of bad health behavior and especially the psychological aspect allows for proper selection of methods and measures to maintain the high efficiency of preventive measures, associated with their use easy and pleasant.

Keywords attitude of the anti-health care, prevention, primary prevention

Wstęp Współczesna promocja zdrowia jest jedną z najważniejszych gałęzi medycyny, która kładzie nacisk na kształtowanie właściwych zachowań prozdrowotnych a jej proces dotyczy wszystkich aspektów życia człowieka, nadając właściwy kierunek jego działaniom w celu 1 Wydział Lekarski UJ CM (studia doktoranckie). Praca napisana przy Zakładzie Biologii Rozwoju Człowieka UJ CM

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

zachowania zdrowia oraz zapobiegania chorobie. Edukacja zdrowotna oraz prozdrowotna polityka publiczna bardzo ułatwia, wykorzystując szeroki zakres dostępnych środków przekazu, dostęp do zdobywania przez społeczeństwo nie tylko właściwych informacji ale również korzystania z programów prozdrowotnych skupiających się na łatwym do nich zastosowaniu. Niestety promocja zdrowia stając w obliczu obecnego stylu życia oraz wymagań, jakie stawia współczesny świat społeczeństwu, staje przed coraz trudniejszymi zadaniami. Obecny styl życia, pomimo coraz wyższego poziomu, staje się coraz bardziej destrukcyjny, gdyż jego osiągnięcie odbywa się coraz większym kosztem. Można więc wysnuć śmiałe przypuszczenie, że staje się to dla współczesnej promocji zdrowia prawdziwym wyzwaniem, któremu trudno sprostać. Problemem stają się przede wszystkim zachowania antyzdrowotne spowodowane przez stres i tryb życia, które stając się nieodłącznym elementem funkcjonowania społeczeństwa pozostają nierozerwalnie z nimi związane. Konsekwencją ich są nieustannie pogarszające się statystyki obrazujące między innymi wzrost zachorowań na nowotwory złośliwe oraz zgonów z powodu zawału serca. W takich przypadkach promocja zdrowia napotyka olbrzymią trudność w zastosowaniu się przez osoby znajdujące się przede wszystkim w grupie ryzyka do prewencji pierwotnej, która odgrywa ogromną rolę w zapobieganiu takim chorobom „cywilizacyjnym” oraz innym jednostkom chorobowym wynikającym bezpośrednio z zachowań antyzdrowotnych.

Prewencja pierwotna jako najważniejszy element zachowania zdrowia Prewencja pierwotna, nazywana często pierwszorzędową, polega na nie dopuszczeniu do wystąpienia choroby oraz zlikwidowaniu lub maksymalnemu wyeliminowaniu wszystkich czynników ryzyka które mogą sprzyjać wystąpieniu choroby. Jest to proces, który może być rozumiany bardzo szeroko, ponieważ porusza praktycznie wszystkie sfery życia człowieka potencjalnie narażonego na wystąpienie danej jednostki chorobowej. Charakteryzując go, można określić go mianem „profilaktyki”, której przyświeca cel „lepiej zapobiegać – niż leczyć”. Zawiera w sobie zachowania, które dotykają nie tylko sfery fizycznej osoby zdrowej, ale również psychicznej i duchowej – jest to dążenie do holistycznego zachowania równowagi, którą utrzymuje się poprzez zdrowy tryb życia wyrażany przez właściwe odżywianie, optymalną aktywność fizyczną, uwzględnienie wypoczynku, optymalnej ilości snu, unikaniu sytuacji stresowych lub wytworzeniu umiejętności, które pozwolą sobie z nim radzić oraz unikaniu złych nawyków takich jak paleniu tytoniu czy spożywaniu alkoholu. Powyższe przykłady służą jedynie do ogólnego nakreślenia kierunku zachowań, które dla takiej indywidualności jaką jest każda pojedyncza osoba, może się różnić – w zależności od wieku, płci lub nawet środowiska, które zamieszkuje.

Przyczyny postaw antyzdrowotnych Postawy antyzdrowotne to wszystkie zachowania podejmowane przez człowieka, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na pogorszenie jego stanu zdrowia. Nie są one podejmowane świadomie w celu samozniszczenia, ale taki mają skutek (choć niektóre są wynikiem jedynie złych nawyków i przyzwyczajeń nabywanych podczas procesów wychowania oraz socjalizacji).1 We współczesnym społeczeństwie postawy antyzdrowotne są szeroko spotykane w każdym aspekcie życia człowieka, a ułatwia je dodatkowo szeroka dostępność czynników, które im sprzyjają – restauracji typu fast food oraz łatwości nabycia substancji szkodliwych takich jak papierosy czy alkohol, oraz przez pewien okres czasu tzw. „dopalaczy”, które wciąż można zdobyć w sposób całkowicie legalny. 1 Majchrowska A.: „Wybrane elementy socjologii”, Wydawnictwo Czelej 2000, s. 57

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Zachowania antyzdrowotne są głównym determinantem problemu dla współczesnej promocji zdrowia, gdyż utrudniają wdrożenie najważniejszego procesu, jakim jest prewencja pierwotna. Obecnie trudno o bardziej paradoksalny przykład błędnego koła jakim jest współzależność: współczesny styl życia  stres  odreagowanie   zachowania antyzdrowotne  współczesny styl życia Najczęściej popełnianymi błędami są: niedostatek wypoczynku, brak troski o kondycję fizyczną, palenie, niezdrowe odżywianie oraz lekceważenie objawów chorobowych. Stres oraz wymagania jakie stawiane są przed zdrową osobą w aspekcie pracy zawodowej są główną przyczyną postaw sprzyjających chorobom cywilizacyjnym, nie tylko dotykających tych najgorszych jakimi są zgony lub poważne przewlekłe choroby miedzy innymi nowotwory złośliwe, ale również sprzyjających otyłości, cukrzycy, miażdżycy i nadciśnieniu. Jednak determinantem tych zachowań są nie tylko względy bezpośrednio związane z nieuniknioną aktywnością człowieka ale również cała propaganda nakręcana przez współczesny świat dyktujący zasady trendów oraz dostosowywania się do ich wymogów, czyli to wszystko, co jest wolnym wyborem każdego człowieka. Obrazuje to brak zachowania równowagi pomiędzy tym, z czym osoba zdrowa musi sobie radzić oraz wytworzyć swoiste mechanizmy obronne a pomiędzy tym, z czym wcale nie musi mieć kontaktu a co zawiera się w wielu przypadkach nie do końca uświadomionym korzystaniu z wszystkich czynników odpowiadających za przeciwdziałanie zdrowiu.1 Obecnie przyjmuje się pięć modeli wyjaśniania postaw antyzdrowotnych2: 1. selektywna ocena informacji 2. rangowanie zdrowotnego wpływu poszczególnych czynników ryzyka, porównywanie ich z bardziej niebezpiecznymi 3. brak przyjmowania do wiadomości ewentualnych konsekwencji zachowań antyzdrowotnych oraz jednoczesne stawianie siebie na uprzywilejowanej pozycji 4. przekonanie o poczuciu kontroli 5. analiza zysków oraz strat Selektywna ocena informacji wynika z braku ich w odpowiedniej ilości oraz z wyboru takich, które dostarczają osobie zdrowej usprawiedliwienia dla jego błędnych wyborów i nawyków. Innym aspektem jest fakt, że obecny dostęp do Internetu i zawartych w nim treści pozwala na znalezienie informacji nie tylko przeciwstawnych, kontrowersyjnych ale nawet błędnych lub napisanych w sposób który pozwala na ich dwuznaczną interpretację. Można tu przytoczyć przykład szczepień ochronnych dzieci, który staje się tematem kontrowersyjnym. Coraz częściej można znaleźć szeroki zakres informacji dotyczących szczepionki DTP (błoniczo-tężcowo-krztuścowej) w połączeniu z tematem dotyczącym przypuszczalnej etiologii autyzmu.3 Tak samo pojawiają się doniesienia na temat szeroko promowanego w telewizji leku przeciwbólowego Paracetamolu a przyczynami choroby Alzheimera.4 W obliczu bardzo wielu kontrowersji następuje dezorientacja, która wpływa na brak zaufania do medycyny, co jest następstwem całkowicie uzasadnionym, ale niestety wpływa na samodzielne decydowanie przez osobę zdrową o tym, co jest szkodliwe. Dla

1 Czynniki kształtujące zachowania zdrowotne człowieka na przestrzeni życia. Teoria i praktyka. Wydawca: UMP, Poznań 2008, wydanie I, s. 117-144 2 Mazurkiewicz E., Podstawy wychowania zdrowotnego, [w:] Higiena i ochrona zdrowia, red. Brzeziński Z. J., Warszawa, PZWL 1978, s. 377–400. 3 Komentarz prof. Marii Doroty Majewskiej do „Oświadczenia Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny (PZH) w sprawie szczepień ” 4 www.health-science-spirit.com/paracetamol.htm

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

promocji zdrowia jest to jedna z bardzo ważnych barier – brak wiarygodności w obliczu doniesień, które zaprzeczają jej postulatom. Kolejnym niebezpieczeństwem jest porównywanie własnego stanu zdrowia, stylu życia i wszystkich zachowań dotyczących zdrowia z nawykami innych. Z psychologicznego punktu widzenia jest to całkowicie naturalne, natomiast niesie ze sobą szereg negatywnych skutków w tym aspekcie. Każdy człowiek jest indywidualnością, która może na każdy czynnik antyzdrowotny reagować inaczej, posiadać na niego większą lub mniejszą tolerancję co obrazuje zaobserwowanie skutków danego zachowania w różnym czasie i z różnym natężeniem. Z reguły również niskie jest poczucie świadomości koreakcji. Świetnym przykładem na to może być palenie tytoniu w bardzo dużej ilości przez wiele lat życia – a palenie połączone z nadużywaniem alkoholu. Oba zachowania determinują raka krtani, ale w tym drugim przypadku ryzyko zachorowania jest o wiele większe. Promocja zdrowia obejmująca prewencję pierwotną staje przed wyzwaniem holistycznego podejścia do każdej jednostki chorobowej z uwzględnieniem każdego pojedynczego czynnika. Jest to bardzo duże wyzwanie – aby skupiając się na konkretnym ryzyku brać pod uwagę wszystkie potencjalne czynniki. Obrazuje to jak bardzo złożony jest proces profilaktyki zdrowotnej. 1 Promocja zdrowia staje się niestety bezradna wobec niektórych postaw antyzdrowotnych, które uniemożliwiają wdrożenie jakiejkolwiek prewencji. Tak naprawdę wszystko jest bezpośrednio uzależnione od wolnej woli człowieka. Profilaktyka napotyka tym większe trudności, im większą przyjemność osoba zdrowa czerpie z zachowań sprzyjających chorobie. Niestety współczesny styl życia nakłada na nich dużą dozę usprawiedliwienia – ponieważ człowiek nie posiada poczucia winy, kiedy staje w obliczu wysokich wymagań i stresu. Odreagowanie staje się wtedy naturalne, a fakt, że nie sprzyja zdrowiu przestaje mieć znaczenie. Zalicza się tu przede wszystkim przyjemność o funkcji relaksacyjnej, poczucie braku ograniczenia oraz unikanie myślenia o szkodliwości wykorzystywanych czynników. Takie zachowania potęguje fakt poczucia kontroli – czasem bardzo mylny, ponieważ w ten sposób ma zwykle początek droga do uzależnienia. Analiza zysków i strat jest oceniana w sposób bardzo subiektywny, przez co niejednokrotnie błędny i pozostaje nieadekwatna do rzeczywistości. Prewencja pierwotna wyraża się w dużej mierze przy pomocy programów prozdrowotnych, których popularność bywa dyskusyjna, ponieważ zależy w największym stopniu o podatności danej grupy docelowej na jej cele. Największe trudności napotyka właśnie przy styczności z postawami antyzdrowotnymi, które często powodują brak wrażliwości na profilaktykę, zawierającą w sobie postawę obojętną lub negującą. Często powodem tej postawy są również czynniki całkowicie odmienne, na przykład wstyd lub niechęć, kiedy profilaktyka wiąże się z sytuacja nieprzyjemną, na przykład ingerencją we własną intymność. Doskonałym przykładem na to są badania ginekologiczne u kobiet zawierające w sobie badania cytologiczne jako prewencję raka szyjki macicy. Profilaktyka wiąże się więc z czymś nieprzyjemnym – wobec czego promocja zdrowia staje w trudnej sytuacji przedstawienia problemu w sposób jak najbardziej przystępny, naturalny, ludzki.

Problemy promocji zdrowia w aspekcie profilaktyki pierwotnej Postawy antyzdrowotne bezpośrednio wpływają na skuteczność promocji zdrowia w aspekcie prewencji pierwotnej. Dla współczesnych działań promocji zdrowia jest to jednak nie tylko bariera, ale główny cel jej przeciwdziałań. Zachowania, które są przeciwstawne celom promocji zdrowia niwelują jej skuteczność już u samych podstaw, tym samym skazując na niepowodzenie cały proces profilaktyki. 2

1 Wojnarowska B., Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki.,Wydawca: PWN Warszawa 2012, wydanie II, s. 232-256 2 Praktyka i teoria promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia. Jerzy B. Karski, Wydawca: Cedetu Warszawa 2011, wydanie V, s. 115-198

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Jednak sama znajomość psychologii człowieka jest bardzo pomocna przy wdrażaniu procesu profilaktyki. To co skłania człowieka do korzystania z czynników nie sprzyjających zdrowiu, może skłonić również do profilaktyki. Obecnie kładzie się nacisk na to, aby zachowania profilaktyczne były nie tylko proste, ale również łączyły się z przyjemnością. W istocie jest to możliwe. Stosowanie odpowiedniej diety nie musi być równoznaczne z rezygnacją z przyjemności jedzenia, aktywność fizyczna nie musi być równoznaczna z nieprzyjemnym i męczącym wysiłkiem, gdyż obecnie jest utożsamiana na przykład ze zwykłym codziennym spacerem i dotlenieniem. Prewencja pierwotna musi również sprostać wyzwaniu, jakie niesiona jest przez wymagania docelowej grupy, w tym grupy wiekowej lub danej grupy ryzyka. Właśnie od tego zależy jej efektywność. Znajomość przeszkód oraz umiejętne ich pokonywanie nie jest proste, natomiast prawdziwym wyzwaniem jest przekształcenie ludzkich słabości w siłę. Współczesna promocja zdrowia musi więc wykazać swoisty „spryt”, który jest niezbędny dla własnej skuteczności przy jednoczesnym dostosowaniu się do problemu postawy antyzdrowotnej w aspekcie jej przeciwdziałania.

Konkluzje Zachowania antyzdrowotne są głównym problemem dla profilaktyki pierwotnej. Uniemożliwiają wdrożenie procesu mającego na celu niedopuszczenie do wystąpienia choroby lub powikłań, które pozostają bezpośrednio uzależnione od zachowania osoby zdrowej. Promocja zdrowia staje przed wyzwaniem pokonania tych trudności za pomocą jasno sprecyzowanych celów, dostosowywaniu programów prozdrowotnych adekwatnie do grupy docelowej i wymagań jakie są przez nią stawiane oraz holistycznego traktowania każdej pojedynczej osoby.

Bibliografia 1. Czynniki kształtujące zachowania zdrowotne człowieka na przestrzeni życia. Teoria i praktyka. Wydawca: UMP, Poznań 2008, wydanie I  2. Praktyka i teoria promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia. Jerzy B. Karski Wydawca: Cedetu Warszawa 2011, wydanie V  3. Wojnarowska B., Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki., Wydawca: PWN Warszawa 2012, wydanie II 4. Komentarz prof. Marii Doroty Majewskiej do „Oświadczenia Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny (PZH) w sprawie szczepień” (www.autyzm-szczepienia.eu/uploads/Komentarz_szczepienia_fin_%28DM%29.pdf) 5. www.health-science-spirit.com/paracetamol.htm 6. Majchrowska A.: „Wybrane elementy socjologii”, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2000. 7. Mazurkiewicz E., Podstawy wychowania zdrowotnego, [w:] Higiena i ochrona zdrowia, red. Brzeziński Z. J., PZWL Warszawa 1978.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Krystyna Gawlik1

Styl życia osób niepełnosprawnych intelektualnie Lifestyle of intellectually disabled Abstract Introduction: Long-term epidemiological studies revealed that enviromental factors influence life expectancy more than advances of healthcare. During lat decades we observed prolongation of human lifespan, also in intellectually disabled. However they present shorter life expectancy than the general population. Inappropriate lifestyle could be one of the influencing factors. Lack of reports on that in Poland urges the world literature search Aim of the study: The intellectually disabled lifestyle is presented based on literature review according to 3 elements: physical activity, diet and ”bad habits” (smoking, alcohol and drugs use) . The working hypothesis was that intellectually disabled are less physically active, not comply to healthy nutrition rules and use more stimulants than the general population. Results: Based on literature review it was confirmed that intellectually disabled are less physically active and do not comply to healthy nutrition rules, however they use less stimulants than the general population. Conclusions: Monitoring lifestyle and habits in intellectually disabled people is important for planning of preventive measures for school education and healthcare. There is a need for healthy lifestyle promoting programs for intellectually disabled. The educational activities should be directed also to their guardians and caregivers.

Wstęp W ostatnich latach zauważyć można większą koncentrację na potrzebach zdrowotnych społeczeństw i działaniach promujących zdrowy styl życia. W niewielkim stopniu ma to odniesienie do osób niepełnosprawnych intelektualnie, bowiem problemy zdrowotne tej grupy rozpoznane są w niewielkim zakresie (Emmerson 2011). Osoby te mają trudności w wyrażaniu własnych potrzeb zdrowotnych (van Schrojenstein Lantan-de Valk, Metsemakers, Haveman, Crebolder 2000), a ich ograniczenia w komunikacji, mobilności i codziennym funkcjonowaniu mają znaczący wpływ na zdolność korzystania z opieki zdrowotnej i działań prozdrowotnych (Rimmer, Braddock 2002, Leeder, Dominello 2005, Quellettee-Kuntz 2005). Programy promujące zdrowy styl życia, kierowane do osób w normie intelektualnej, nie są dostępne dla populacji niepełnosprawnych intelektualnie (Evenhuis i in. 2001).

Cel Celem pracy jest analiza i ocena wybranych aspektów stylu życia (aktywność ruchowa, dieta i używki) osób niepełnosprawnych intelektualnie (NI) w oparciu o dotychczasowe badania empiryczne. W osiągnięciu tak sformułowanego celu pomocne będą następujące pytania badawcze: 1. Czy poziom aktywności ruchowej osób niepełnosprawnych intelektualnie jest zadowalający? 2. Czy osoby z NI stosują zasady prawidłowego odżywiania oraz w jakim stopniu korzystają z używek? 3. Czy styl życia osób z NI uległ zmianie w ostatniej dekadzie?

1 Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Metodologia Korzystając z wyszukiwarki Medline dokonano przeglądu artykułów, które ukazały się od roku 2000, a dotyczyły aktywności fizycznej, odżywiania i stosowania używek w populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie. Pod uwagę wzięto tylko artykuły, które ukazały się w języku angielskim. Wpisano słowa kluczowe: niepełnosprawność intelektualna, styl życia, aktywność fizyczna, odżywianie, używki. Znaleziono kilkadziesiąt publikacji podejmujących wyżej wymienioną problematykę, najwięcej dotyczyło poziomu aktywności fizycznej. Dla potrzeb prezentowanego przeglądu publikacje pogrupowano tematycznie, przy czym starano się również uwzględnić chronologię badań oraz kraj pochodzenia.

Aktywność fizyczna W ostatnich latach pojawiło się wiele dowodów wskazujących na korzyści wynikające z aktywności fizycznej. Eksperci ustalili, iż 30 minut umiarkowanej aktywności fizycznej, co najmniej 3 razy w tygodniu służy jako środek zapobiegający chorobom cywilizacyjnym (WHO 2005, US Dep. of Health and Human Services 2010). Wykazano, iż regularna aktywność fizyczna przyczynia się do zmniejszenia chorób sercowo-naczyniowych, metabolicznych, raka, osteoporozy (Vainio i Bianchini 2002, Ford i in. 2002, Katzmarzyk i in. 2003, Frisancho 2003). Również dla osób niepełnosprawnych zwiększona aktywność fizyczna jest najbardziej skutecznym środkiem w prewencji zdrowia (Robertson i in. 2000). W USA problem aktywności fizycznej NI podejmowali Draheim i in. 2002a, 2002b, 2003, Frey 2004, Stanish, Draheim 2005a, 2005b, Temple 2000, Temple, Walkley 2003b. Badając poziom aktywności fizycznej za pomocą krokomierzy Temple, Anderson, Walkey (2000) zauważyli, iż uczestnicy badań spędzali średnio dziennie aż 16 godzin leżąc lub siedząc, 3 godziny stojąc, a w pozostałych godzinach podejmowali czynności związane z pracą lub rekreacją. Kolejne badania Temple (2003) wykazały, iż 32% osób było wystarczająco aktywnych fizycznie, co jest gorszym wynikiem w porównaniu z ogólną populacją. Dodatkowo Stanish (2004, 2005) stwierdził, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie są mniej aktywne w weekendy niż w dni powszechne. Mniejsza aktywność fizyczna widoczna jest również w porze wieczornej (Peterson i in. 2008). Wskazuje to, że bliskie otoczenie nie stymuluje tych osób w wystarczający sposób. Zgodne to jest z wcześniejszymi badaniami Draheim i in. (2002), którzy wykazali, że prawie 51% osób z otoczenia niepełnosprawnych intelektualnie jest również nieaktywnych w życiu codziennym. Jest to zjawisko niepokojące, bowiem pamiętać należy, iż bez zachęty otoczenia i wsparcia społecznego trudno o wykształcenie u osób z NI odpowiedniej motywacji do działania. Jeżeli rodzice czy opiekunowie nie rozumieją znaczenia aktywności fizycznej w promocji zdrowia, trudno oczekiwać tego od ich dzieci czy wychowanków. Peterson i in. (2008) wykazali również, iż poziom sprawności i aktywności fizycznej zależne są w dużej mierze od stopnia niepełnosprawności. Im jest on głębszy, tym bardziej sedenteryjny tryb życia. Mniejsza jest bowiem mobilność oraz motywacja do działania, większa natomiast potrzeba wsparcia społecznego. W Kanadzie badaniem sprawności i aktywności fizycznej osób niepełnosprawnych intelektualnie zajmowali się Graham i Reid (2000). Obserwację prowadzili przez 13 lat, ocenie poddali sprawność krążeniową, siłę i wytrzymałość mięśni oraz gibkość. Sprawność fizyczna tych osób była niska w porównaniu do grupy kontrolnej i spadła w ciągu 13 lat obserwacji. Wielkość zmian była większa u osób z niepełnosprawnością intelektualną, co skłania do wysunięcia wniosku, iż są one narażone na większe ryzyko spadku zdrowia związane ze starzeniem się. W Anglii poziom aktywności fizycznej wyjątkowo licznej grupy 1542 osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie badał Emmerson (2005). Wszyscy wywodzili się z ośrodków specjalnych i mieszkali poza domem rodzinnym. Wyniki są bardzo niepokojące, bowiem zaledwie 4% spośród badanych spełniało kryteria „bycia aktywnym”. Wskazuje to jedno„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

znacznie na brak wiedzy na temat znaczenia aktywności fizycznej dla zdrowia i wsparcia w tym zakresie przez personel pracujący w tego typu ośrodkach. Małą aktywność fizyczną niepełnosprawnych intelektualnie Anglików potwierdziły późniejsze badania Philips i Holand (2011), przy czym wykazano również, iż wraz z wiekiem poziom aktywności fizycznej obniża się znacząco u obu płci. W Holandii problemem aktywności fizycznej osób niepełnosprawnych intelektualnie zajmował się de Winter wraz ze współpracownikami (2012). Autorzy stwierdzili niską aktywność fizyczną wśród 945 badanych oraz związaną z tym wysoką częstość występowania nadwagi i otyłości. Najnowsze badania holenderskie (Hilgenkamp i in. 2012) przeprowadzone z udziałem 252 osób powyżej 50 roku życia wskazują, iż zaledwie 16,7% było aktywnych na poziomie 10000 kroków dziennie, co zgodne jest z wytycznymi WHO. U prawie 40% stwierdzono siedzący tryb życia (poniżej 50000 kroków dziennie). Autorzy alarmują o konieczności promocji aktywności fizycznej w tej populacji. Niepokojem napawa fakt, iż niezadowalający poziom aktywności fizycznej cechuje również uczniów szkół specjalnych. Lin wraz z zespołem (2010) prowadził badania tajwańskiej młodzieży niepełnosprawnej w wieku 16-18 lat wywodzącej się z 3 szkół specjalnych (n=351). Stwierdzono, iż zaledwie 8% spełnia kryteria bycia aktywnym. Autorzy sugerują, iż znaczącą rolę w promowaniu różnych form ruchu odgrywają rodzice i opiekunowie, oraz że należy podejmować odpowiednie techniki motywacyjne zachęcające do aktywności fizycznej. Wydawać by się mogło, iż aktywność dzieci i młodzieży w wieku szkolnym będzie zadowalająca, bowiem w tym okresie rozwojowym istnieje duża potrzeba ruchu i zajęcia rekreacyjne czy sportowe cieszą się zwykle dużą popularnością. W czasie edukacji szkolnej kształtują się zainteresowania i nawyki, które często utrzymywane są przez całe życie. Jeśli ten czas zostanie zaniedbany, braki będą trudne do nadrobienia, co dotyczy różnych aspektów działalności człowieka. Rolą nauczyciela jest zapoznanie dzieci z NI z różnymi formami ruchu dostosowanymi do ich możliwości percepcyjnych i fizycznych. Zawsze należy brać pod uwagę zainteresowania jednostki i proponować aktywności wyzwalające największą radość, co skutkować będzie kształtowaniem odpowiedniej motywacji do działania. Przytoczone badania wskazują na niski poziom aktywność fizycznej osób niepełnosprawnych intelektualnie. Jednocześnie pojawiają się doniesienia o skuteczności programów interwencyjnych w tym zakresie i ich pozytywnym oddziaływaniu na zdrowie. Elmahgoub i in. (2009) wykazali korzystny wpływ zwiększonego wysiłku fizycznego na komponenty ciała, profil lipidowy oraz sprawność fizyczną młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie. Inne badania tego autora (2011) potwierdziły skuteczność oddziaływania oraz wskazały, iż trening przeprowadzany dwa razy w tygodniu przynosi takie same korzyści dla zdrowia jak trzy razy, a jest bardziej realny w odniesieniu do tej grupy osób. Lotan i in. (2004) zauważyli poprawę sprawności krążeniowo-oddechowej u 15 badanych młodocianych z ID już po 8-tygodniowej interwencji. Jednakże badania powtórzone po roku wykazały powrót do stanu wyjściowego. Autorzy wskazują w związku z tym na konieczność regularnej aktywności fizycznej, co przyczyni się do poprawy stanu zdrowia i zmniejszy ryzyko rozwoju chorób serca pojawiających się już w młodym wieku. Autorzy sugerują również zastosowanie prostych i dostępnych urządzeń, jak na przykład bieżnia, które nie wymagają dużych nakładów budżetowych i są łatwe do wdrożenia w specjalnych ośrodkach edukacyjnych. Programy interwencyjne skuteczne są również w odniesieniu do starszych osób niepełnosprawnych intelektualnie. Podgorski i in. (2004) u 92% badanych zauważyli poprawę sprawności po okresie 12 tygodni oraz co ważne, wzrost zainteresowania aktywnością fizyczną po zakończeniu programu. Wu wraz z zespołem (2010) wykazali statystyczne zmniejszenie masy ciała oraz wskaźnika BMI po okresie 6-cio miesięcznej interwencji. Najwyższą skuteczność odnotowano wśród osób z lekką niepełnosprawnością. Autorzy zauważają

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

konieczność oceny długoterminowego programu działania i na tej podstawie tworzenie programów ćwiczeń. W Afryce Północnej wprowadzono program interwencyjny wśród 100 osób z ID, mieszkańców domu opieki społecznej. Po 12 tygodniach zwiększonego wysiłku fizycznego (3 razy w tygodniu) zauważono poprawę sprawności krążeniowo-oddechowej oraz spadek masy ciała (Moss 2004). Autor konkluduje, iż bezczynność jest głównym czynnikiem chorób serca i może być znacznie zmniejszona poprzez aktywny styl życia. Skuteczność programu szkoleniowego widoczna jest również odniesieniu do osób z Zespołem Downa. Badania Rimmer i in. (2004) wykazały istotną poprawę wydolności układu krążenia, oraz siły i wytrzymałości mięśniowej po 12-tygodniowym okresie dodatkowej stymulacji. Podobne wyniki uzyskali badacze portugalscy (Mendonca, Pereira 2009), którzy prowadzili 28-tygodniowy program usprawniający wśród osób z zespołem Downa. Zauważono zmniejszenie masy tłuszczu i zwiększenie beztłuszczowej masy ciała oraz poprawę sprawności układu krążenia. Osoby z zespołem Downa są grupą o szczególnie niskim poziomie aktywności ruchowej. Jednocześnie, dzięki postępowi medycyny ich życie wydłużyło się przeciętnie do 56 lat. Należy wobec tego zadbać, aby jakość życia była jak najlepsza, a starzenie się przebiegało pomyślnie i nie było obciążone wieloma chorobami. Wykazana skuteczność programów aktywności fizycznej w odniesieniu do osób niepełnosprawnych intelektualnie wskazuje na celowość tego typu działań. Jednocześnie można zadać pytanie, dlaczego poziom aktywności ruchowej tej populacji jest niski. Zaprezentowane powyżej badania prowadzone były w różnych krajach, na różnych kontynentach. Zjawisko wszędzie jest porównywalne. Temple (2009) wskazuje na znaczenie organizacji i instytucji jako kluczowych dla wzmacniania poziomu aktywności fizycznej osób z NI. Kolejny wyróżniony czynnik to wspomaganie ze strony najbliższego otoczeni (rodzina, opiekunowie, trenerzy) w kształtowaniu odpowiedniej motywacji do aktywności fizycznej i wskazywanie różnorodnych form ruchu. Autorka twierdzi również, iż przyjaźń i akceptacja społeczna są ważnym elementem motywującym. Zwrócić uwagę należy na bariery językowe utrudniające zrozumienie przekazywanych treści związanych z aktywnością ruchową oraz niewystarczające dostosowanie treści do poziomu umysłowego i fizycznego (Frey i in. 2005). Wskazuje się także na konieczność likwidowania barier utrudniających podejmowanie aktywności fizycznej przez osoby z NI takich jak transport, dostępność sprzętu, brak środków finansowych Heller i in. (2004).

Odżywianie i używki Dostępnych jest niewiele badań na temat odżywiania i stosowania używek przez osoby niepełnosprawne intelektualnie. Badania w tym zakresie prowadził Bertoli (2006), który stwierdził nieprawidłowe odżywianie zarówno w aspekcie ilościowym jak i jakościowym. Nadmierne jest spożycie węglowodanów prostych i tłuszczów, niewystarczające spożycie błonnika, żelaza, wapnia i cynku. Autor konkluduje, iż poradnictwo dietetyczne nie istnieje lub nie jest dostosowane do możliwości percepcyjnych osób niepełnosprawnych intelektualnie. Dorośli z NI nie są wdrażani do prawidłowego sposobu odżywiania, co powoduje niezdrowe praktyki żywieniowe (Hamaki i Fujiura 2002). Niezdrowe przekąski, posiłki typu fast food oraz słodkie napoje bezalkoholowe spożywane są przez prawie 70% badanych, co istotnie koreluje z wysokim BMI (Bardugo i in. 2010, George i in. 2011). Niepokojące jest, iż często również mieszkańcy domów opieki społecznej nie mają zapewnionej zbilansowanej diety. Jest ona bogata w węglowodany i tłuszcze, a uboga w owoce i warzywa (Braunschweig 2004, Draheim 2007). De Winter i in. (2009) stwierdzili niezdrową dietę aż u 98,9% mieszkańców trzech holenderskich domów opieki dla niepełnosprawnych intelektualnie. Świadczy to o braku edukacji w tym zakresie oraz nieznajomości problemów zdrowotnych i możliwości ich zapobiegania wśród pracowników tych instytucji.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Przegląd literatury wskazuje na niski poziom palenia papierosów i spożywania alkoholu wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie. McGuire i in. (2007) stwierdzili 2,6% osób palących w grupie 157 badanych oraz relatywnie 10,3% regularnie spożywających alkohol. Na nieco inne proporcje wskazują holenderskie badania (de Winter i in. 2009), w których wykazano 13,6% palących i 0,3% regularnie spożywających alkohol. Wskaźniki te są niższe niż w populacji ogólnej. Częstość palenia papierosów jest większa u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną i wzrasta wraz z wiekiem (Wallace i Schluter 2008). Osoby palące częściej mieszkają w domach rodzinnych niż w domach opieki społecznej, w których istnieje większa kontrola i zapewne mniejszy dostęp do papierosów (McGuire i in. 2007, Gale i in. 2009).

Dyskusja Przegląd literatury wykazał, iż styl życia osób niepełnosprawnych intelektualnie jest niezadowalający i na przestrzeni lat nie następują korzystne zmiany w tym zakresie. Skutkuje to między innymi częstym występowaniem nadwagi i otyłości w tej populacji (Draheim i in. 2002, Emmerson 2005, Begarie i in. 2009, Yamaki 2005, Hamilton i in. 2007, Melville i in. 2007,, Draheim i in. 2007, Bhaumik i in. 2008, Stedman i Eland 2010). Nadwaga i otyłość pojawiają się często już u młodych osób. George i in. (2005) wykazali, iż nadwaga i otyłość występują u 45% badanej młodzieży oraz że ponad 2/3 rodziców badanych również cierpi na nadwagę lub otyłość. Autorzy konkludują, iż należy skierować wysiłki na edukację rodziców w zakresie zdrowego odżywiania i znaczenia aktywności fizycznej dla promocji zdrowia. Ich świadomość w tym zakresie jest niezwykle istotna dla zapobiegania skutkom złego stylu życia osób z NI. Problem otyłości narasta wraz z wiekiem i wśród osób starszych jest jeszcze więcej otyłych (Moran i in. 2005). Nadwaga i otyłość zwiększają ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, metabolicznych, nowotworów, cukrzycy typu 2 (Wallen i in. 2009, de Winter i in. 2009, Bertoli i in. 2006, Bertoli i in. 2008, Vis i in. 2011). Draheim i in. (2002) stwierdzili, że osoby niepełnosprawne intelektualnie z otyłością brzuszną są od 3-10 razy bardziej narażone na nadciśnienie tętnicze i schorzenia serca. Niski poziom aktywności fizycznej przyczynia się do rozwoju otyłości, ale także osteoporozy i problemów kostno-stawowych. Powoduje mniejszą sprawność funkcjonalną, co skutkuje częstszymi urazami i złamaniami kończyn (Haveman i in. 2010). W populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie występuje znacznie więcej problemów zdrowotnych niż wśród ogółu ludności (van Schrojenstein i in. 2000). Stwierdzono na przykład 25 razy więcej przypadków padaczki, dwa razy więcej przypadków otyłości, częstsze problemy sensoryczne i częstsze bóle zębów (Martinem-Leal R. i in. 2011). Autorzy wyrażają opinię, iż zapadalność osób z NI na różnego rodzaju choroby mogłaby być zmniejszona, gdyby wzrosła w tym zakresie świadomość lekarzy. Pojawia się konieczność kształcenia lekarzy w zakresie problemów zdrowotnych i promocji zdrowia w tej grupie niepełnosprawnych. Wysiłki należałoby skierować również w stronę tworzenia programów edukacyjnych dla rodziców, opiekunów, terapeutów, tzn. tych osób, które mają wpływ na życie niepełnosprawnych intelektualnie, kreowanie zdrowego stylu życia i tym samym poprawę jego jakości (George i in. 2011).

Wnioski 1. Styl życia osób niepełnosprawnych intelektualnie nie jest zadowalający; dotyczy to głównie poziomu aktywności fizycznej i odżywiania. Na przestrzeni ostatniej dekady nie ma widocznego postępu w tym zakresie. 2. Należy tworzyć programy edukacyjne dla lekarzy, fizjoterapeutów, nauczycieli oraz rodziców osób z ID informujące o problemach zdrowotnych tej populacji oraz promujących zdrowy styl życia.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

3. Należy tworzyć programy edukacyjne kierowane do osób niepełnosprawnych intelektualnie, które będą promowały zdrowy styl życia. Powinny one uwzględniać możliwości percepcyjne odbiorców.

Bibliografia 1. Emerson E. 2011: (Health status and Heath risks of the „hidden majority” of adults with intellectual disability. Intellect Dev Disabil.: 49 (3). 2. Ouelette-Kuntz, H., Garcin, N., & Lewis, S. (2004). Addressing health disparities through promoting equity for individuals for with intellectual disabilities. Kingston, Canada: Queen’s University. 3. Leeder, S. R., & Dominello, A. (2005). Health, equity and intellectual disability. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 18, 97-100. 4. Evenhuis, H. M., Henderson, C. M., Beange, H., Lennox, N., & Chicoine, B. (2001). Healthy ageing-adults with intellectual disabilities: Physical health issues. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities, 14, 175-194. 5. Rimmer, J. H., & Braddock, D. (2002). Health promotion for people with physical, cognitive and sensory disabilities: An emerging national priority. American Journal of Health Promotion, 16, 220-224. 6. van Schrojenstein Lantman-de Valk, H. M. J., Metsemakers, J. F. M., Haveman, M. J., & Crebolder, H. F. J. M. (2000). Health problems in people with intellectual disability in general practice. Family Practice, 17, 405-407. 7. Robertson J., Emerson E., Gregory N., Hatton C., Turner S., Kessissoglou S. (2000): Lifestyle related factors for poor health in residential settings for people with intellectual disabilities. Res in Dev Disab., 21. 8. Temple V., Anderson K., Walkley J. (2000): Physical activity levels of individuals living in a group home. Journal of Intellectual and Developmental Disability Advanced Search, v. 25, 4. 9. Temple V., Walkley J. (2003): Physical activity of adults with intellectual disability. Journal of Intellectual and Developmental Disability Advanced Search, v 28, 4. 10. Stanish (2004): Accuracy of pedometers and walking activity in adults with mental retardation. Adapted Physical Activity Quaterly v 21, 2. 11. Draheim C., Williams D., McCubbin J. (2002): Prevalence of physical inactivity and recommended physical activity in community-based adults with mental retardation. Mental Retardation v 40, 6. 12. Emerson E (2005): Underweight, obesity and exercise among adults with intellectual disabilities in supported accommodation in Northern England. Journal of Intellectual Disability Research, 49. 13. Peterson J., Janz K., Lowe J. (2008): Physical activity among adults with intellectual disabilities living in community settings. Prev Med. v 47, 1. 14. de Winter C., Bastiaanse L., Hilgenkamp T., Evenhius H., Echteld M. (2012): Overweight and obesity in older people with intellectual disability. Res Dev Disabil., 33, 2. 15. Vis j., de Bruin-Bon R., Huisman S., Imschoot L. (2011): The sedentary heart: Physical inactivity is associated with cardiac atrophy in adults with an intellectual disability. Int J Cardiol, 25. 16. Lin J., Lin P., Lin L., Chang Y., Wu S., Wu J. (2010): Physical activity and its determinants among adolescents with intellectual disabilities. Res Dev Disabil., 31,1. 17. Hilgenkamp T., Reis D., van Wijck R., Evenhius H. (2012): Physical activity levels in older adults with intellectual disabilities are extremely low. Res Dev Disabil., 33, 2. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

18. Philips A., Holland A. (2011): Assessment of objectively measured physical activity levels in individuals with intellectual disabilities with and without Down’ Syndrome. PLoS One, 6,12. 19. Graham A., Reid G. (2000): Physical fitness of adults with intellectual disability: a 13year follow-up study. Res Q Exerc Sport, 71, 2. 20. Elmahgoub S., Lambers S., Stegen S., van Laethem C., Cambier D., Calders P. (2009): The influence of combined exercise training on incides of obecity, physical fitness and lipid profile in overweight and obese adolescents with mental retardation. Eur J Pediatr., 168, 11. 21. Rimmer J., Heller T., Wang E., Valerio I. (2004): Improvements in physical fitness in adults with Down syndrome. Am J Ment Retard., 109, 2. 22. Mendoca G., Pereira F. (2009): Inflience of long-term exercise training on submaximal and peak aerobic capacity and locomotor economy in adult males with Down’s syndrome. Med Sci Minit., 15, 2. 23. Moss S. (2009): Changes in coronary heart disease risk profile of adults with intellectual disabilities following a physical activity intervention. J Intellect Disabil Res., 53, 8. 24. Lotan M., Isakov E., Kessel S., Merrick J. (2004): Physical fitness and functional ability of children with intellectual disability: effects of short-term daily treadmill intervention. Scien World J., 14,4. 25. Podgorski C., Kessler K., Cacia B., Petersom D., Henderson C. (2004): Physical activity intervention for older adults with intellectual disability: report on a pilot project. Ment Retard. 42, 4. 26. Elmahgoub S., Calders P., Lambers S., Stegen S., Van Laethem C., Cambier D. (2011): The effect of combined exercise training in adolescents who are overweight or obese with intellectual disability: the role of training frequency. J of Strength & Conditioning Res., 25, 8. 27. Wu C., Lin J., Hu J., Yen C., Chou Y., Wu P. (2010): The effectiveness of healthy physical fitness programs on people with intellectual disabilities living in a disability institution: six-month short-term effect. Res Dev Disabil., 31, 3. 28. Temple V. (2009): Factors associated with high levels of physical activity among adults with intellectual disability. Int J Rehabil Res., 32, 1. 29. Frey G., Buchanan A., Rosser Sandt D. (2005): „I’d rather watch TV”: an examination of physical activity in adults with mental retardation. Ment Retard., 43, 4. 30. Heller T., Hsieh K., Rimmer J. (2004): Attitudinal and psychosocial outcomes of a fitness and health education program on adults with Down syndrome. Am J on Ment Retard., 109. 31. Bertoli S., Battezzati A., Merati G., Margonat V., Maggioni M., Testolin G., Veicsteinas A. (2006): Nutritional status and dietary patterns In disabled people. Nutr Metab Cardiovasc Dis., 16, 2. 32. Yamaki K., Fujiura G. (2002): Employment and oncome status of adults with developmental disabilities living in the community. Ment Retard., 40. 33. Braunschweig C., Gomez S., Shean P., Tomey K., Rimmer J., Heller T. (2004): Nutritional status and risk factors for chronic disease in urban-dwelling adults with Down syndrome. Am J Ment Retard., 109. 34. Draheim D., Stanish H., Williams D., McCubbin J. (2007): Dietary intake of adults with mental retardation who reside in community setting. Am J Ment Retard., 112. 35. McGuire B., Daly P., Smyth F. (2007): Lifestyle and health behaviours of adults with an intellectual disability. J Intellect Disabil Res., 51, 7.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

36. de Winter C., Magilsen K., Alfen J., Penning C., Evenhius H. (2009): Prevalence of cardiovascular risk factors in older people with intellectual disability. Am J Intellect Dev Disabil.,114 6. 37. Mikulovic J., Marcellini A., Compte R., Duchateau G., Vanhelst J., Fardy P., Bui-Xuan G. (2011): Prevalence of overweight in adolescents with intellectual deficiency. Differences in socio-educative context, physical activity and dietary habits. Appetite, 56, 2. 38. Gale L., Naqvi H., Russ L. (2009): Asthma, smoking and BMI in adults with intellectual disabilities: A community-based survey. J Intel Disabil Res., 53. 39. Wallace R., Schluter P. (2008): Audit of cardiovascular disease risk factors among supported adults with intellectual disability attending an ageing clinic. J Intell Dev Disab., 33. 40. Georgr V., Shacter S., Johnson P. (2011): BMI and attitudes and beliefs about physical activity and nutrition of parents of adolescents with intellectual disabilities. J Intellect Disabil Res., 55, 11. 41. Begarie J, Maiano C, Ninot G, Azema B. (2009): Overweight prevalence in preadolescents, adolescents and young adults with intellectual disability schooled in specialized institutions in Southeast of France: An exploratory study. Revue d Epidemiologie et de Sante Publique, 57, 5. 42. Yamaki K. (2005): Body weight status among adults with intellectual disability in the community. Mental Retardation, 43. 43. Hamilton S., Hankey C., Miller S., Boyle S., Mellville C. (2007): A review of weight loss interventions for adults with intellectual disabilities. Obes Rev., 8, 4. 44. Stedman K., Leland L. (2010): Obesity and intellectual disability in New Zealand. J Intellect Dev Disabil., 35, 2. 45. Melville C., Hamilton S., Hankey C., Miller S., Boyle S. (2007): The prevalence and determinants of obesity in adults with intellectual disabilities. Obes Rev., 8, 3. 46. Bhaumik S., Warson J., Thorp. C., Tyrer F., McGrother C. (2008): Body mass index in adults with intellectual disability: distribution, associations and service implications: a population-based prevalence study. J Intellect Disabil Res., 52, 4. 47. Draheim C., Williams D., McCubbin J. (2002): Physical activity, dietary intake, and the insulin resistance syndrome in nondiabetic adults with mental retardation. Am J Ment Retard., 107, 5. 48. Moran R., Drane W., McDermott S., Dasari S., Scurry J., Platt T. (2005): Obesity among people with and without mental retardation across adulthood. Obes Res., 13, 2. 49. Bardugo E., Moses L., Shmmer M., Dubman I. (2010): Gain for pain: a model of a healthy lifestyle intervention in a population of mentally disabled adults. Harefuah, 149, 10. 50. Haveman M., Heller T., Lee L., Maaskant M., Shooshtari S., Strydom A. (2010): Major Health Risks in Aging Persons With Intellectual Disabilities: An Overview of Recent Studies. J Pol and Prac in Intell Disab., 7, 1. 51. US Department of Health and Human Services. Healthy People 2010: Understanding and improving health. 52. World Health Organization. WHO global strategy on diet, physical activity and health; 2005. 53. Vainio H., Bianchini F. (2002): Weight control and physical activity. Lyon: IARC Press, 6. 54. Frisancho A. (2003): Reduced rate of fat oxidation: A metabolic pathway to obesity in developing nations. Am J Hum Biol., 15. 55. Ford E., Giles W., Dietz W. (2002): Prevalence of the Metabolic Syndrome among US Adults. Findings from the third National health and nutrition survey. JAMA, 287. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

56. Katzmarzyk P., Leon A., Wilmore J., Skinner J., Rao D., Rankinen T. (2003): Targeting the metabolic syndrome with exercise: Evidence from the HERITAGE Family Study. Med Sci Sports Exerc., 35. 57. Wallen E., Mullersdorf M., Christensson K., Malm G., Ekblom O., Marcus C. (2009): High prevalence of cardio-metabolic risk factors among adolescents with intellectual disability. Acta Paediatr., 98, 5. 58. van Schrojenstein H., De Valk L., Metsemakers A., Haveman M., Crebolder H. (2000): Health problems in people with intellectual disability in general practice: a comparative study. Family Practice, 17, 5. 59. Martinez-Leal R., Salvador-Carulla L., Gutierrez-Colosia M., Nadal M. i in. (2011): Health among persons with intellectual disability in Spain: the European POMONA-II-study. Rev Neurol., 1, 53. 60. Bertoli S., Spadafranca A., Merati G., Testolin G., Veicsteinas A., Battezzati A. (2008): Nutritional counseling in disabled people: effect on dietary patterns, body composition and cardiovascular risk factors. Eur J Phys Rehabil Med., 44, 2.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Tadeusz Kasperczyk1, 2, Paulina Mirek1, Dariusz Mucha1

Czynniki zdrowotne w holistycznej koncepcji promocji zdrowia Streszczenie Holizm to pojęcie określające spojrzenie na człowieka jako na nierozerwalną całość złożoną z ciała, psychiki (umysłu) i ducha (sfera społeczna). Zdrowie i chorobę będziemy definiować poprzez pojęcie homeostazy co oznacza stan równowagi funkcjonalnej organizmu z uwzględnieniem idei holizmu. Różny jest udział czynników biologicznych, psychicznych i społecznych w zaburzeniu homeostazy a co za tym idzie w zachowaniu zdrowia. Autorzy pragną zwrócić uwagę decydentom na fakt niedoceniania czynników psychicznych i społecznych jako istotnych w rozwoju chorób, ich profilaktyce i promocji zdrowia. Celem pracy jest próba określenia rangi poszczególnych czynników zdrowotnych w opinii specjalistów, którzy zawodowo zajmują się naukami o zdrowiu, promocją zdrowia, żywieniem itp. W grupie analizowanych czynników natury biologicznej znalazło się 65 elementów, w sferze psychicznej 37 a w społecznej 25. Listę rankingową utworzono na podstawie ocen respondentów, którzy oceniali w skali 5 – 3 – 1 (maksymalnie 5 punktów) w kategorii: wpływ pozytywny lub negatywny tego samego czynnika na zdrowie. Sporządzone w ten sposób listy rankingowe posłuż jako punkt odniesienia do badań różnych grup społecznych.

Słowa kluczowe holizm, homeostaza, promocja zdrowia

Summary Holism is a concept defining the perception of man as an inseparable whole consisting of body, psyche (mind) and spirit (social sphere). We will define health and illness by the concept of homeostasis, which means a state of functional balance of the organism including the idea of holism. There is a different participation of biological, psychological and social factors in homeostasis disturbance and consequently, in health maintenance. The authors would like to draw the attention of the decision-makers to the fact of underestimating psychological and social factors as crucial in the development of illnesses, their prevention and health promotion. The aim of the article is an attempt to define the importance of particular health factors in the opinion of specialists who professionally deal with health sciences, health promotion, nutrition, etc. In the group of the analyzed factors of biological nature there were 65 elements, in the psychological sphere 37, and in the social sphere 25. The rating list was made on the basis of the respondents’ opinions, who graded 5 – 3 – 1 (maximum 5 points) in the category: positive or negative influence of the same factor on health. The rating lists made in such a away can serve as a point of reference to researching various social groups.

1 AWF Kraków 2 KWSPZ z siedzibą w Krakowie

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Keywords holism, homeostasis, health promotion

Wstęp Głównym motywem podjęcia problematyki promocji zdrowia w kontekście holistycznym jest przekonanie, że współczesna medycyna skupia się głównie na aspektach biologicznych zdrowia zapominając, że problematyka zdrowia psychicznego jest nie mniej ważna. Podnosi ten problem w literaturze wielu autorów m.in. Graca 2000, Nowak 2000, Tęcza-Ogórek 2011. Czasy współczesne charakteryzujące się olbrzymim postępem cywilizacyjnym dają szansę na rozwiązanie wielu problemów ludzkości ale i generują wiele zagrożeń. Zagrożenia te dotyczą gównie sfery psychicznej. Prognozy dotyczące zdrowia psychicznego przyszłych pokoleń są katastroficzne. Rośnie częstość występowania schorzeń układu nerwowego. Przewiduje się, że depresja będzie do roku 2020 najpowszechniej występującym zaburzeniem psychicznym. Zwiększa się liczba samobójstw, narasta skala uzależnień od środków psychotropowych (Nowak 2000). Zapobieganie tym negatywnym zjawiskom zależy głównie od polityki społecznej, od rozwiązania problemów socjalno-bytowych człowieka. Z kolei na politykę społeczną rzutują uznawane wartości. Tymczasem bardzo często obserwujemy prymat techniki czy ekonomii nad etyką. Człowiek współczesny coraz częściej traktowany jest przedmiotowo, bez uwzględnienia jego psychiki i uznawanych wartości (ducha). Celem pracy była próba ukazania znaczenia (rangi) czynników zdrowotnych natury biologicznej, psycho–duchowej i społecznej w holistycznej koncepcji promocji zdrowia.

Holizm i homeostaza jako podstawowe paradygmaty promocji zdrowia Promocja zdrowia to wszelkie działania na rzecz zachowania zdrowia i przeciwdziałania chorobom. Holizm (z grec.holios – całość, jedność). Holistyczne podejście do człowieka oznacza, że wszystkie trzy elementy będą brane pod uwagę możliwie w takim samym stopniu. Na gruncie medycyny postępowanie holistyczne oznacza, że zarówno w diagnostyce jak i terapii pacjent traktowany jest podmiotowo. Najłatwiej holistyczne podejście do człowieka realizuje się na gruncie pedagogiki (wychowania). Tak więc jedną z najważniejszych składowych promocji zdrowia jest edukacja zdrowotna. Człowiek składa się z trzech elementów (Ryc. 1). Bywa, że elementy te zostają rozdzielone i rozpatrywane są jako autonomiczne. Tymczasem ich zachowanie się będzie inne jako składowych niż w całości.

Ryc . 1 Ciało (z grec . soma), psychika (z grec . psyche – oznacza dusza), duch

Homeostaza (z grec. homoios – podobny, stasis – trwanie). Pojęcie homeostazy wprowadził w 1929 roku Walter Canon na podstawie założeń francuskiego fizjologa C. Bernarda na temat stabilności środowiska wewnętrznego. Homeostaza to zdolność utrzymania stałych warunków w komórce żywej lub w całym organizmie bez względu na zakłócenia zewnętrzne (Korzeniowski 1995). W chwili obecnej podkreśla się, że owa równowaga ustrojowa odnosi się w takim samym stopniu do ciała co do psychiki i ducha.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Zdrowie/ choroba Homeostaza współcześnie służy do zdefiniowania zdrowia i choroby. Święcicki (2001) proponuje chorobą nazywać taki stan organizmu, w którym nie dysponuje on już siłami obronnymi aby przywrócić homeostazę. Zdrowie to równowaga i zdolność jej przywrócenia, choroba jest brakiem tej zdolności (Kasperczyk, Krawczyk 2007). Wg Święcickiego (2001) tylko takie zaburzenie homeostazy należy uznać za chorobę, które doprowadza do trwałego uszkodzenia organizmu. Może ona się pojawić w strefie „zaburzenie homeostazy” (Ryc. 2). Zaburzenie homeostazy

Tolerancja

Homeostaza

Tolerancja

Zaburzenie homeostazy

Adaptacja Ryc . 2 Statyczne (homeostaza) i dynamiczne (tolerancja – adaptacja) przedstawienie homeostazy

Materiał i metoda badań Materiał badawczy stanowiło 30 osób, specjalistów nauk o zdrowiu. Reprezentują oni różne obszary nauk, byli to specjaliści od żywienia, kultury fizycznej, lekarze, psycholodzy i inni. Minimum poziomu naukowego ankietowanych to stopień doktora nauk. Ankietę przeprowadzono w 2012 roku. Metodą badań była ankieta (wywiad) złożona z pytań dotyczących oceny wybranych czynników zdrowotnych w trzech grupach czynników: 1. Czynniki biologiczne – 60 elementów 2. Czynniki psycho-duchowe – 27 elementów 3. Czynniki społeczne – 35 elementów Łącznie 122 czynniki. Skala ocen: 5 – 3 – 1 punktów zarówno w aspekcie wpływu pozytywnego jak i negatywnego. Obliczono wartości średniej arytmetycznej poszczególnych czynników oraz ilość najwyższych ocen (w %).

Wyniki Poniżej przedstawiono 10 najważniejszych czynników pozytywnych w poszczególnych grupach (Ryc. 3,4,5), negatywnych (Ryc. 6,7,8) oraz ogólnie pozytywnych (Ryc. 9) i ogólnie negatywnych (Ryc. 10).

Ryc . 3

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ryc . 4

Ryc . 5

Ryc . 6

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ryc . 7

Ryc . 8

Ryc . 9

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ryc . 10

Wśród czynników pozytywnych, które otrzymały 10 najwyższych ocen wyróżnić można aż 10 czynników natury biologicznej, 5 czynników natury psycho-duchowej. Natomiast w przypadku czynników negatywnych, które otrzymały 10 najwyższych ocen sytuacja się odwraca: najwięcej jest czynników psycho-duchowych (7) i po dwa czynniki z grupy biologicznej i społecznej.

Dyskusja Zachowanie zdrowia zależy od fizjologicznych zasobów przystosowawczych oraz psychologicznych mechanizmów obronnych umożliwiających radzenie sobie z wymaganiami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Sfera psychiczna posiada ścisłe połączenia ze sferą społeczną. Takie uwarunkowania jak bezrobocie, brak satysfakcji, brak bliskich związków międzyosobniczych (ale i wiele innych) są przyczyną wielu dysfunkcji psychicznych i odgrywają znaczącą rolę w ich etiologii, patogenezie, mechanizmach rozwoju i obrazie klinicznym (Kocur, Trendak 2000). Zależność powyższa jest dwustronna, dochodzi do zjawiska „błędnego koła” w uwarunkowaniach na linii zdrowie psychiczne – czynniki społeczne. Dobrze znane są uwarunkowanie społeczne takich zjawisk jak: narkomania, alkoholizm, zachowania samobójcze, agresja. Zakłada się hipotezę, że współcześnie przeceniana jest rola działań medycznych w promocji zdrowia. Już na przełomie XIX i XX wieku dowiedziono, że poprawa stanu zdrowia spowodowana była: poprawą odżywiania, lepszymi warunkami mieszkaniowymi, lepszym stanem higieny a nie działaniami medycznymi. Warto tu wspomnieć o tzw. anomalii Cochrane’a – zjawisko to polega na braku zależności pomiędzy wydatkami na ochronę zdrowia a stanem zdrowia, a szerzej jeszcze na braku zależności pomiędzy liczbą lekarzy a stanem zdrowia (Włodarczyk 1994). Artykułem niniejszym chcemy zwrócić uwagę decydentów politycznych na związek ze zdrowiem sytuacji ekonomicznej i społecznej. Istnieją naukowe dowody na to, że im bardziej niekorzystna sytuacja społeczno-ekonomiczna tym gorszy stan zdrowia. Kolejnym problemem, na który pragniemy zwrócić uwagę, to zależność tolerancji i adaptacji człowieka – szczególnie tej dotyczącej sfery psychiki od możliwości ich kształtowania. Bardzo słuszny postulat Ogórek-Tęczy (2011) dotyczący wykorzystania różnych technik relaksacji w promocji zdrowia także napotka na bariery ich wykorzystania w praktyce. Wiele tych metod (m.in. medytacje, różne formy treningu autogennego, joga, qigong, aromaterapia, masaże) wymaga spokoju psychicznego, o który jest trudno w pewnych okolicznościach życia.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Jak zaniedbana jest współcześnie sfera oddziaływania na stan ducha człowieka niech świadczą wyniki badań Florek-Tarczoń, Kopańskiego (2010). Zadali oni pytanie 78 studentom pielęgniarstwa (IV rok) – który z obszarów holistycznego postrzegania człowieka uważają za najbardziej zaniedbany? W odpowiedzi uzyskano następujące wyniki: obszar duchowy ponad 60% a w drugiej kolejności obszar psychiczny 15,4%.

Wnioski Zdrowie ma wiele aspektów – określamy je poprzez holizm. Człowiek żyjący w epoce szczycącej się największym w dziejach ludzkości rozwojem nauki i techniki zagrożony jest utratą wartości jaką jest zdrowie a niekiedy i życie. Postęp medyczny dotyczy głównie sfery biologicznej zaniedbując sferę psychiczną. Oderwanie ciała od pozostałych elementów organizmu ludzkiego z jednej strony a wzrastające zagrożenia zdrowia psychicznego generują coraz więcej chorób. Za mało uwagi poświęca się relacjom na linii: psychika a życie społeczne. Zbyt duży rozdźwięk pomiędzy polityką gospodarczą a polityką społeczną przysparza problemów zdrowotnych, dla rozwiązania których nigdy nie starczy sił i środków, o ile nie zostaną zmienione priorytety społeczne. Istnieje więc pilna potrzeba kształtowania w społeczeństwie świadomości zagrożeń zdrowia płynących ze sfery psychicznej, duchowej i społecznej. Teoria promocji zdrowia powinna dobitnie argumentować tezę, że działania medyczne nie spowodują zmiany w stanie zdrowia społeczeństwa.

Bibliografia 1. Florek-Tarczoń K., Kopański Z. (2010): Duchowość pacjentów w poglądach studentów pielęgniarstwa. W: Człowiek w zdrowiu i chorobie. Red. R.Żarów, PWSZ, Tarnów. 2. Graca T. (2000): Pedagogika zdrowia psychicznego jako specjalność na Wydziale Pedagogiki (WSUPiZ W Rykach). W.: Pedagogika zdrowia psychicznego. Red. A.Knap i M.Korczyński, WSUPiZ, Ryki. 3. Kasperczyk T., Krawczyk D. (2007): Homeostaza jako zasadniczy paradygmat zdrowia. W: Promocja zdrowia wobec zagrożeń cywilizacyjnych. Red.: D.Mucha i H.R.Zięba, PPWSZ, Nowy Targ. 4. Kocur J., Trendak W. (2000): Środowiskowe zagrożenia zdrowia psychicznego. W.: Pedagogika zdrowia psychicznego. Red. A.Knap i M.Korczyński, WSUPiZ, Ryki. 5. Korzeniowski B. (1995): Metabolizm. Wyd. Erem-Fone, Rzeszów-Kraków. 6. Nowak M. (2000): Technizacja życia u progu XXI wieku a zagrożenia zdrowia psychicznego. W.: Pedagogika zdrowia psychicznego. Red. A.Knap i M.Korczyński, WSUPiZ, Ryki. 7. Ogórek-Tęcza B. (2011): Wybrane aspekty relaksacji i medycyny komplementarnej w kontekście promocji zdrowia. PWSZ, Oświęcim. 8. Święcicki A. (2001): Definicja zdrowia i choroby w oparciu o całościową wizję organizmu. Terapia manualna w modelu holistycznym, nr 2, s. 16-19. 9. Włodarczyk C. (1994): Promocja zdrowia a polityka zdrowotna. W: Promocja zdrowia. Red. J.B.Karski i wsp., Sanmedia, Warszawa.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ewa Kosiorek1, Kinga Włosińska1, Emilia Malinowska-Rafałowska1, Agata Gołębiewska1, Krystyna Klimaszewska1

Problem alkoholizmu wśród młodzieży klas 6 szkół podstawowych na terenie miasta Łomży i okolic Streszczenie Alkoholizm jest jedną z wielu patologii społecznych, która niestety swoim zasięgiem coraz częściej obejmuje także dzieci i młodzież w wieku szkolnym. Nałóg ten charakteryzuje się brakiem kontroli nad ilością oraz częstotliwością spożywania napojów alkoholowych. Alkohol już w niewielkich ilościach negatywnie wpływa na organizm, a spożywanie go w większych ilościach nie tyle szkodzi, ile po prostu niszczy organizm. Im wcześniej człowiek zaczyna spożywać alkohol. tym konsekwencje dla organizmu są poważniejsze. Badania za pomocą kwestionariusza ankiety przeprowadzono w marcu 2011 roku. Pytania były skierowane do dzieci uczęszczających do 6 klas szkół podstawowych na terenie miasta Łomży i Kupisk. 1. 1/5 ankietowanej młodzieży miała już kontakt z alkoholem między 11-13 rokiem życia. Nastąpiło to najczęściej w domu rodzinnym pod nieobecność rodziców lub na uroczystości rodzinnej. Zwykle piją okazjonalnie, raz na tydzień. 2. Zdecydowana większość ankietowanych spożywa alkohol pomimo kategorycznego zakazu ze strony rodziców. 3. Zdecydowana większość badanych brała udział w lekcjach o szkodliwości alkoholu oraz widzi potrzebę ich organizowania.

Słowa kluczowe alkoholizm, młody człowiek, alkohol

Summary Alcoholism is one of many social pathologies, and which, unfortunately, its reach is increasingly includes children and young people of school age. It is characterized by the lack of control over the amount of alcohol and frequency of its consumption. Alcohol even in small amounts has a negative impact on our body, and consumption of it in larger quantities not only damages but simply destroys the body. The earlier a person begins to consume alcohol the consequences for the organism are more serious. Research using a questionnaire survey, was carried out in March 2011. Questions were addressed to children attending six-standard primary schools in the city of Lomza and Kupisk. 1. 1/5 of youth surveyed had the first contact with alcohol between 11-13 years of age. That occurred most often at home in the absence of parents or during family celebrations. They usually drink occasionally, once a week. 2. The vast majority of those surveyed consume alcohol in spite of strong parents’ prohibition. 3. The vast majority of respondents had participated in lessons about the dangers of alcohol, and saw the need for their organization.

Keywords alcoholism, young people, alcohol

1 Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży, Instytut Medycyny

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Wstęp Alkoholizm jest jedną z wielu patologii, których obecność obserwuje się w dzisiejszych czasach. Stanowi on również największe zagrożenie dla współczesnej cywilizacji. Coraz więcej osób sięga po alkohol popadając w alkoholizm, nie zdając sobie nawet z tego sprawy. Przyczyną tego zjawiska jest łatwa dostępność do alkoholu [1]. „Uzależnienie to proces, w którym organizm czy umysł przystosowują się do przyjmowania pewnej substancji i stają się od niej zależne” [2]. Uzależnienie od alkoholu jest chorobą niszczącą człowieka we wszystkich sferach jego człowieczeństwa, a także jego aktywności. Prowadzi do zniszczenia życia psychicznego, duchowego, moralnego i religijnego. Przyczynia się do stopniowej utraty wolności i odpowiedzialności. Zaburza więzi interpersonalne oraz uniemożliwia normalne funkcjonowanie w społeczeństwie, a także w rodzinie [3]. Istnieją dokładne ustalenia dotyczące zmian w funkcjonowaniu jednostki pod wpływem określonej ilości wypitego alkoholu, jednak ostatecznie specyfika tych zmian jest zawsze kwestią indywidualną. Najbardziej istotnym weryfikatorem reakcji organizmu na alkohol jest z pewnością stężenie etanolu we krwi mierzone w promilach. Statystycznie rzecz biorąc, można zaobserwować następujące objawy spożycia alkoholu, mierzone w promilach godzinę po jego wypiciu [4]: • 0,3-0,5 promila – nieznaczne zaburzenia równowagi, euforia i obniżenie krytycyzmu, upośledzenie koordynacji wzrokowo- ruchowej; • 0,5-0,7 promila – zaburzenia sprawności ruchowej (niezauważalne osłabienie refleksu), nadmierna pobudliwość i gadatliwość, a także obniżenie samokontroli oraz błędna ocena własnych możliwości prowadzących do fałszywej oceny sytuacji; • 0,7-2,0 promile – zaburzenia równowagi, sprawności i koordynacji ruchowej, pogłębiający się w miarę narastania intoksykacji alkoholowej spadek sprawności intelektualnej (wadliwe wyciąganie wniosków, błędy w logicznym rozumowaniu itp.), obniżenie progu bólu, opóźnienie czasu reakcji, wyraźna drażliwość, obniżona tolerancja na innych, pobudzenie seksualne, zachowania agresywne, wzrost ciśnienia krwi oraz przyśpieszenie akcji serca; • 2,0-3,0 promile – zaburzenie mowy (bełkotliwa), wzmożona senność, wyraźne spowolnienie i zaburzenia równowagi (chód na szerokiej podstawie, chwianie i przewracanie się), znacznie obniżona zdolność do kontroli własnych zachowań (w większości przypadków trudno jest mówić o jakimkolwiek prawidłowym samodzielnym działaniu i wykonywaniu skoordynowanych ruchów); • 3,0-4,0 promile – obniżenie ciepłoty ciała, spadek ciśnienia krwi, zanik odruchów fizjologicznych oraz głębokie zaburzenia świadomości prowadzące do śpiączki; • Powyżej 4,0 promili – głęboka śpiączka, zaburzenia czynności ośrodka naczyniowo ruchowego i oddechowego, a także możliwość porażenia tych ośrodków przez alkohol [5]. Picie wśród młodocianych wiąże się z łatwą dostępnością do alkoholu spowodowaną niskimi cenami oraz nieprzestrzeganiem przepisów prawnych i norm społecznych. Ponadto pijący alkohol nieletni zazwyczaj wywodzą się z rodzin patologicznych, w których nadużywają alkoholu zarówno rodzice jak i rodzeństwo [6]. Dzieci które wchodzą w wiek dojrzewania przechodzą tak jakby „nowe narodziny”, a jednocześnie przygotowują się do bycia dorosłym. Pomimo, iż zaczynają wyglądać jak osoby dorosłe, w wielu przypadkach są jeszcze dziećmi i nadal jest mnóstwo rzeczy, których nie mogą lub nie potrafią robić. Jest to czas zatargów z rodzicami, nauczycielami, czas podważania autorytetów, czas gdy bardzo ważne (a bywa, że najważniejsze) stają się kontakty z rówieśnikami. Młodzi ludzie w tym wieku mogą przebywać z sobą niemal bez końca, od rana do nocy. Tracą też w tym okresie pewność siebie, często zmienia się ich samopoczu„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

cie– z nieokrzesanej energii przechodzą w apatię i przygnębienie, zaczynają interesować się płcią przeciwną. Niejednokrotnie stwarzają pozory, że niczego nie chcą od swoich rodziców –apelują o wsparcie tylko w momentach poważniejszych kryzysów lub z prośbą o pieniądze. To trudny okres dla rodziców, którzy zmuszeni są na pozwalanie swoim dzieciom na uniezależnienie się, równocześnie ich nie porzucając. Młodzi ludzie w tym okresie podejmują decyzje o tym czy spróbować alkoholu, czy też nie. Dzieci ciągle są pod silną presją otoczenia – w ich życiu przewija się alkohol, a wielu kolegów systematycznie go pije. Dzieci zaczynają pić alkohol żeby: 1. Czuć się dorosłym – dzieci wchodzące w wiek dojrzewania kształtują swoje postawy wobec alkoholu. Na skutek nacisków rówieśników, obserwacji zachowań dorosłych ludzi, a także zachęcających informacji z różnych źródeł np. reklam telewizyjnych, filmów utwierdzają swój nowy stosunek do używek. W reklamach alkohol kojarzony jest z dorosłością, przygodą, męskością, a nawet „luzem”. Picie napojów alkoholowych daje poczucie samodzielności, niezależności, pozwala „po dorosłemu” się zabawić i rozluźnić. 2. Dopasować się do kolegów, należeć do grupy – gdy dzieci wchodzą w wiek poszukiwania związków poza domem, najistotniejszym jest dla nich należeć i pasować do jakiejś „paczki”. Gotowi są prawie na wszystko, aby tylko nie zostać „odmieńcami”. Częstokroć nawet wiedzą albo domyślają się, że ci, z którymi chcą się kolegować piją, ale jednak chęć przynależności jest tak silna, że wcale im to nie przeszkadza. 3. Przestać być nieśmiałym – być „na luzie” – wszyscy młodzi ludzie doświadczają niepewności, wstydu i nieśmiałości. Sięgają wtedy po alkohol, aby pozbyć się napięcia, niepewności, bo chcą swobodniej czuć się w towarzystwie. Pragną zapomnieć o szkole, kłopotach, ocenach. 4. Sprawdzić, jak to jest – naturalna w wieku dorastania ciekawość pcha młodych ludzi w stronę dziwnych, nowych i często również zakazanych doświadczeń. 5. Złamać zakaz – niektóre nastolatki piją właśnie dlatego, iż nie wolno tego robić. Chcą sprawdzić siebie, a także własnych rodziców. To, że sprawdzają, jak to jest złamać zakaz, nie oznacza, że będą to robiły zawsze. Od „układów” między nimi i rodzicami zależy, czym zakończą się te eksperymenty. 6. Dobrze się bawić – wielu młodych ludzi nie potrafi wyobrazić sobie udanej zabawy bez alkoholu. Trudno się temu dziwić, gdyż w polskiej kulturze brak jest alternatywnych wzorów zabawy i spędzania wolnego czasu [7]. O rozwijającym się uzależnieniu od alkoholu mogą świadczyć następujące objawy: • Sięganie po alkohol głównie dlatego, że jego działanie daje ulgę, odpręża, zmniejsza niepokój i napięcie, osłabia poczucie winy, ułatwia zaśnięcie, ośmiela itp. • Spożywanie alkoholu pomimo zaleceń lekarskich, sugerujących konieczność powstrzymywania się od niego. • Inicjowanie, poszukiwanie i organizowanie okazji do wypicia alkoholu oraz picie z ogromną chciwością, wyprzedzanie kolejek, zdarzające się często przypadki upicia. • Możliwość wypicia większej niż poprzednio ilości alkoholu, tzw. „mocna głowa”, która świadczy o wzroście tolerancji na alkohol. • Utrudnienia z odtworzeniem wydarzeń, które miały miejsce podczas picia, tzw. palimpsesty alkoholowe (luki pamięciowe), „przerwy w życiorysie”, „urwane filmy”. • Picie alkoholu w samotności przez osoby, które wcześniej piły wyłącznie w sytuacjach towarzyskich. • Dziecko unika rozmów na temat swojego picia napojów alkoholowych, a później reaguje gniewem bądź agresją na sygnały sugerujące potrzebę ograniczenia go.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

• Reagowanie rozdrażnieniem w sytuacjach utrudniających możliwość pozyskania alkoholu. • Podejmowanie „cichych” prób ograniczenia spożywania alkoholu po to, by udowodnić sobie, że jeszcze posiada kontrolę nad piciem alkoholu [8].

Cel pracy Celem pracy jest: 1. Zbadanie skali problemu alkoholowego wśród dzieci klas szóstych szkół podstawowych na terenie miasta Łomży i okolic. 2. Wyodrębnienie najważniejszych powodów skłaniających dzieci do sięgania po alkohol. 3. Ocena zapotrzebowania na edukację w zakresie szkodliwości alkoholu.

Materiał i metody W badaniach posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, zrealizowanego za pomocą techniki ankiety, która według Pilcha jest, techniką gromadzenia informacji, polegającą na wypełnianiu, najczęściej samodzielnie przez badanego, specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji, w obecności lub częściej bez obecności ankietera” [9]. Jako narzędzie badawcze zastosowano kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji, opracowany dla potrzeb niniejszej pracy. Opracowana ankieta została przedstawiona w załączniku. Respondenci przed przystąpieniem do uzupełniania ankiety zostali poinformowani o celu przeprowadzanych badań oraz ich wykorzystaniu i otrzymali zapewnienie o anonimowości. Wszystkie uzyskane dane zostały uogólnione i wykorzystane w całości, w opracowaniu zbiorowym. Badanie zostało przeprowadzone w marcu 2011 roku. Badaniem tym objęto grupę 85 dzieci klas szóstych szkół podstawowych ze Szkoły Podstawowej w Kupiskach oraz Szkoły Podstawowej nr 7 w Łomży.

Wyniki Badania zostały przeprowadzone w grupie 85 osób w wieku 13 lat, w tym 58,82% dziewcząt i 41,18% chłopców. Według badań większość ankietowanych to mieszkańcy miast (58,82%). Rodzice osób ankietowanych posiadali w większości wykształcenie średnie/ zawodowe – 77, 65% osób, zaś wyższe wykształcenie posiadało 16,47% osób. Wśród ankietowanych 57,65% osób stwierdziło, że oboje rodzice pracują, a 31,76% badanych podało iż pracuje tylko jedno z rodziców. Oboje rodziców nie pracowało u 10,59% ankietowanych. Spośród ankietowanych – 20% spożywało alkohol, natomiast 80% nie miało z nim jeszcze kontaktu. Na pytanie dotyczące wieku kiedy po raz pierwszy spróbowano alkoholu 9,41% respondentów podało, że miało to miejsce w wieku 13 lat. 7,06% ankietowanych stwierdziło, że w 12 roku życia, natomiast 3,53% po raz pierwszy spróbowało alkoholu w wieku 11 lat. Najwięcej, bo 9,41% respondentów stwierdziło, że alkohol spożyło w domu pod nieobecność rodziców, natomiast 5,88% ankietowanych ze znajomymi na podwórku. 4,71% osób spożyły alkohol podczas uroczystości rodzinnej. Spośród osób mających kontakt z alkoholem – 14,12% najczęściej spożywa piwo, 4,71% wódkę, natomiast 1,17% wypija wino. Spośród ankietowanych – 40% twierdzi, że dużo z rodzicami rozmawia, 32,94% traktuje rodziców jako autorytet, 20% uważa, że rodzice ich nie rozumieją, 14,12% twierdzi że często kłóci się z rodzicami, natomiast 10,59% zauważyło że rodzice nie maja dla nich czasu. 9,41% dzieci stwierdziło, że rodzice czasami zabraniają, a czasami nie zabraniają spożywania alkoholu, natomiast 88,24%, dzieci wskazało, że rodzice zawsze zabraniają spożywania alkoholu. 2,35% zawsze może spróbować alkoholu w ich obecności. Większość rodziców dzieci ankietowanych 94,12% osób alkohol spożywa okazjonalnie, nieliczna grupa rodziców 5,88% spożywa alkohol często. Na pytanie dotyczące częstości spożywania alkoholu 15,30% respondentów podało, że pije okazjonalnie, 3,53% zaznaczyło raz na tydzień, a 1,17% codziennie. Wśród „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

osób nadużywających alkoholu u 100% osób nie wystąpiła utrata świadomości. Ponad połowa dzieci mająca kontakt z alkoholem (64,71%) sięga po niego dla relaksu i udanej zabawy, 4,71% piją z powodu nadużywania alkoholu przez ich kolegów/ koleżanki, natomiast 2,35% w alkoholu widzą oderwanie się od problemów. Największa liczba osób podających kontakt z alkoholem, bo aż 11,76% stwierdziła, że po alkoholu czuje się radosna, 5,88%respondentów poprzez alkohol czuje, że zdobywa nowych znajomych, natomiast na poczucie odwagi wskazało 2,35% osób. W trakcie zabawy na imprezach ze znajomymi 14,12% osób stwierdziło, że towarzyszy im alkohol, 85,88% potrafiły bawić się na imprezach bez alkoholu. 52,94% respondentów stwierdziło, że sami poradzili by sobie, gdyby mieli problem z nadużywaniem alkoholu, 37,65% szukałoby pomocy u przyjaciela. 82,35% stwierdziło, że problem z zakupem alkoholu miała zawsze. 10,59% osób miało ten problem czasami. Tylko nieliczna grupa badanych – (7,06%) nigdy nie miała problemu z jego zakupem. Duża grupa ankietowanych jako najczęstsze miejsce zakupu alkoholu wskazała sklep osiedlowy (11,76%), rzadziej zakupu dokonywali na dyskotece (3,53%), a 2,36%) jako miejsce zakupu wskazały duży dom handlowy. Jako najczęstszą konsekwencję picia alkoholu wymieniano uszczerbek na zdrowiu. Wskazało ją 54,47% osób. Według 43,53% respondentów alkohol sprzyja popadaniu w konflikt z prawem. 78,82% stwierdziło, że ich rówieśnicy często znajdowali się pod wpływem alkoholu. Lekcje o szkodliwości alkoholu miało 70,59% osób, natomiast 29,41% nie podało udziału w tego typu lekcjach. Potrzebę przeprowadzania lekcji na temat szkodliwości alkoholu widziało 82,35% badanych.

Wnioski Opierając się na przeprowadzonych badaniach sformułowano następujące wnioski: 1. 1/5 ankietowanej młodzieży miała już kontakt z alkoholem między 11-13 rokiem życia. Nastąpiło to najczęściej w domu rodzinnym pod nieobecność rodziców lub na uroczystości rodzinnej. Zwykle piją okazjonalnie, raz na tydzień, codzienne picie alkoholu wskazała jedna osoba. 2. Wśród powodów sięgania po alkohol młodzież wskazała relaks i udaną zabawę, a także oderwanie się od problemów. Po spożyciu alkoholu ankietowani czuli się radośnie, zdobywali nowych znajomych, wzrosło u nich poczucie odwagi. 3. Największym powodzeniem wśród młodocianych cieszyło się picie piwa. 4. Większość ankietowanych uważa, że ma dobre relacje z rodzicami, dużo z nimi rozmawia, traktuje rodziców jako autorytet. Pozostali uważają, że rodzice ich nie rozumieją, często kłócą się z rodzicami, rodzice nie maja dla nich czasu. 5. Zdecydowana większość ankietowanych spożywa alkohol pomimo kategorycznego zakazu ze strony rodziców, ale są rodzice, którzy czasami zabraniają, a czasami nie zabraniają lub też wręcz pozwalają spróbować alkohol w ich obecności. 6. Większość ankietowanych miała problem z zakupieniem alkoholu. Udawało się to najczęściej w sklepie osiedlowym i na dyskotece. 7. Zdecydowana większość badanych brała udział w lekcjach na temat szkodliwości alkoholu oraz widzi potrzebę ich organizowania. Opisując szkodliwości alkoholu podawali uszczerbek na zdrowiu, a także konflikt z prawem.

Bibliografia 1. Pycz A.: Lustrzane odbicie- Alkoholizm w rodzinie, [w:] Patologie naszych czasów, pod red. Drążek A., Drążek E. Wydawnictwo Prymat, Białystok 2007, 190.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

2. Wojciechowska M., Staś R.: Poziom uzależnienia wśród młodzieży gimnazjalnej, [w:] Uzależnienia a rodzina. Wybrane zagadnienia, pod red. Drzewiecka- Domżał R. i inni. Wydawnictwo Makmed, Lublin 2008, 54. 3. Dziewiecki M.: Nowoczesna profilaktyka uzależnień. Wydawnictwo „JEDNOŚĆ”, Kielce 2000, 43. 4. Pospieszyl I.: Patologie społeczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, 11-138. 5. Woronowicz B. T.: Alkoholizm jest chorobą. PARDA, Warszawa 1997, 46-81 6. Chassin L. i inni: Picie w okresie dojrzewania, [w:] Alkohol a zdrowie. Picie alkoholu w różnych okresach życia, pod red. Durda R. Państwowa Agencja rozwiązywania problemów alkoholowych, Warszawa 2000, 95. 7. Pacewicz A.: Jak pomóc dziecku nie pić? Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1997, 8-10. 8. Woronowicz B. T.: Uzależnienia. PARPAMEDIA, Warszawa 2009, 95-153 9. Pilch T., Bauman T.: Zasady badań pedagogicznych: strategie ilościowe i jakościowe. Wydanie trzecie poprawione i rozszerzone. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2010, 96-167.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Anna Kubiak1, Maria Kuleczka-Raszewska1 „Przez zdrowie rozumiem możność istnienia pełnym, dojrzałym, żywym, radosnym życiem, w ścisłym związku z tym co kocham – ziemią i wszystkimi jej cudownościami”. Katherine Mansfield

Projekty profilaktyczno-edukacyjne studentów Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej i Nauk Społecznych jako forma promowania zachowań prozdrowotnych, ich tematyka i realizacja Streszczenie Edukacja ku zdrowiu od wielu lat zajmuje ważne miejsce w programie WSEZ i NS. Studenci zdobywają kompetencje dotyczące konstruowania i wdrażania programów promujących zdrowie w różnych placówkach oświatowo-wychowawczych. Na zakończenie studiów licencjackich słuchacze przygotowują prace dyplomowe będące projektami profilaktyczno – edukacyjnymi dotyczącymi różnych obszarów nauczania o zdrowiu. Część tych projektów ma charakter realizacyjny, inne diagnozują stan obecny w wybranych placówkach i na podstawie wyników badań formułują propozycje pozytywnych zmian w zakresie promowania zdrowia.

Słowa kluczowe zdrowie, edukacja zdrowotna, promocja zdrowia, projekty edukacyjne

Summary Education in health since many years holds an important place in the curriculum of the Academy of Health Education and Social Sciences. Students gain skills in designing and implementing health promotion programmes for various educational institutions. In the final year of an undergraduate course, as a part of their dissertation, they prepare projects of preventive and educational character in different areas of health education. Some are realised immediately, other diagnose the state of selected sites and on this basis formulate proposals for positive changes in the health promotion.

Keywords health, education for health, health promotion, educational project

Wstęp We wszystkich społeczeństwach i kulturach zdrowie jest traktowane jako dobro, stan pożądany i ceniony, jako wartość i zasób. Zdrowie powinno więc być obiektem szczególnej troski by jak najdłużej pozostawało w dobrym stanie, gwarantującym sprawne funkcjonowanie w codziennym życiu. Każdy człowiek winien zatem troszczyć się o własne zdrowie by utrzymywać je na dobrym poziomie a nawet podnosić jego potencjał. Zdrowie jednostki i populacji zależy od wielu różnorodnych czynników, aktualnie najważniejsze z nich prezentuje model „pól zdrowia wg Lalonde’a”. Z tego modelu wynika, że największy wpływ na zdrowie człowieka wywiera jego styl życia a więc może on wpływać na stan swojego organizmu poprzez odpowiednie zachowania prozdrowotne. Spośród wielu czynników, takich, jak: środowisko fizyczne i społeczne; czynniki genetyczne czy działania służby zdrowia, zachowania związane ze zdrowiem stanowią największy procent (53%) 1 WSEZiNS, Łódź

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

istotnego wpływu na zdrowie jednostki i populacji. Oznacza to, iż edukacja zdrowotna, polegająca na kształtowaniu czynnej postawy wobec zdrowia, dbaniu o bezpieczeństwo własne i innych, sprawność fizyczną i środowisko naturalne, może i powinna rozpocząć się już w najwcześniejszym okresie życia dziecka. Im wcześniej poddamy dziecko wpływom prozdrowotnym, tym większa szansa na ukształtowanie jednostki świadomej wartości własnego zdrowia i tym większa pewność, że będzie ona w swym dorosłym życiu prezentowała właściwe postawy prozdrowotne.

Program kształcenia realizowany we WSEZ i NS Wyższa Szkoła Edukacji Zdrowotnej i Nauk Społecznych istnieje od 2002 r., a w jej aktualnej ofercie proponowane są studia licencjackie (I stopnia) i magisterskie (II stopnia). Na poziomie licencjackim uczelnia oferuje studentom dwa kierunki kształcenia: pedagogika i praca socjalna. Wśród wielu specjalności wybieranych przez studentów pedagogiki szczególne znaczenie dla dalszych rozważań mają: • Edukacja zdrowotna z promocją zdrowia • Terapia ruchowa z gimnastyką kompensacyjno-korekcyjną Edukacja ku zdrowiu od wielu lat zajmuje ważne miejsce w programie naszej uczelni. W trakcie studiów słuchacze zdobywają wiedzę o zdrowiu i jego uwarunkowaniach oraz znaczeniu stylu życia i zachowań zdrowotnych w różnych okresach życia. Ponadto studenci zdobywają kompetencje dotyczące planowania, konstruowania i wdrażania programów promujących zdrowie. Od kilku lat we WSEZ i NS funkcjonuje nowa forma pracy licencjackiej. Zamiast tradycyjnej pracy badawczej, studenci przygotowują autorskie projekty profilaktyczno-edukacyjne o tematyce stosownej do wybranej specjalności. Na wymienionych wcześniej specjalnościach omawianych w tej publikacji, proponuje się studentom następujące obszary tematyczne odnoszące się do problematyki zdrowia człowieka: • Higiena ciała człowieka i najbliższego otoczenia • Zdrowe żywienie i aktywność fizyczna • Wybrane problemy zdrowia seksualnego i prokreacyjnego człowieka • Bezpieczeństwo i zapobieganie urazom • Problematyka uzależnień • Wybrane zagadnienia zdrowia psychicznego • Przeciwdziałanie agresji i przemocy • Profilaktyka wad postawy • Aktywizacja ruchowa dzieci, młodzieży i dorosłych Część projektów opracowywanych przez studentów jest przez nich realizowana w różnych placówkach oświatowo-wychowawczych oraz terapeutycznych. Taka praktyczna realizacja własnego projektu edukacyjnego jest formą egzaminu dyplomowego w części dotyczącej umiejętności (egzamin z wiedzy jest zdawany w formie testu). Studenci, którzy nie decydują się na przeprowadzenie zajęć praktycznych lub po prostu nie mają takich możliwości diagnozują stan obecny w wybranych placówkach i na podstawie wyników badań formułują propozycje pozytywnych zmian w zakresie promowania zdrowia.

Specjalność: edukacja zdrowotna z promocją zdrowia Absolwenci specjalności edukacja zdrowotna z promocją zdrowia realizowali przygotowane przez siebie projekty na różnych poziomach nauczania, oto przykłady: 1. Szkoła Podstawowa ABiS Projekt edukacyjny dotyczący higieny jamy ustnej i profilaktyki próchnicy „Radosny uśmiech” (kl. I-III). 2. Gimnazjum nr 31 „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Projekt edukacyjny dotyczący zdrowego odżywiania „Dzieci McDonalda” (kl. I i II). Projekt profilaktyczno-edukacyjny dotyczący nadużywania leków „Stop dopalaczom z apteki” (kl. III). 3. Liceum Ogólnokształcące nr 26 Projekt edukacyjny dotyczący tematyki naturalnych metod planowania rodziny „To nie religia to medycyna” (kl. III maturalne – katecheza – kurs małżeński). Projekt podejmujący tematykę higieny jamy ustnej i próchnicy: „Radosny uśmiech” był początkowo z powodzeniem realizowany w I klasie szkoły podstawowej. Zajęcia prowadzone w formie atrakcyjnych warsztatów, gdzie dzieci wiele ćwiczeń wykonywały same, wzbudziły duże zainteresowanie wśród pozostałych uczniów i rodziców. Autorki projektu, Katarzyna Kubiszewska i Agnieszka Dylak zostały poproszone przez dzieci z klas II i III o dodatkowe spotkanie z nimi. W programie kursu małżeńskiego prowadzonego na katechezie w LO nr 26 w Łodzi, w klasach III od kilku lat funkcjonuje projekt edukacyjny „To nie religia to medycyna” opracowany przez studentkę Agnieszkę Młudzik. Trudna tematyka dotycząca naturalnych metod planowania rodziny jest tu podawana w sposób interesujący i dla młodzieży atrakcyjny. Najbardziej efektywna i obiecująca jest współpraca z gimnazjum nr 31 im. Szarych Szeregów w Łodzi. W szkole tej od dwóch lat funkcjonuje program prozdrowotny pt. „Przystanek Zdrowie” przygotowany i koordynowany przez nauczycielki wychowania fizycznego: Marzenę Karolak i Ewę Kujawę. Projekty studentów WSEZ i NS realizowane w tej placówce powstają właśnie na potrzeby tego programu. Projekt edukacyjny dotyczący zdrowego odżywiania: „Dzieci McDonalda”, przygotowany przez Annę Luzak i Agnieszkę Chenczke, został przeprowadzony w formie warsztatowej z zastosowaniem wielu metod aktywizujących. Ważnym efektem tych zajęć był opracowany indywidualnie przez każdego ucznia tzw. „biznes-plan zdrowego żywienia” W obszarze tematycznym dotyczącym uzależnień autorka Sylwia Fret przeprowadziła warsztat poświęcony aktualnemu problemowi nadużywania leków „Stop dopalaczom z apteki”. Młodzież kl. III zapoznała się z zagrożeniami dla swojego zdrowia związanymi z nadużywaniem leków psychotropowych „wspomagających” uczenie się do egzaminów gimnazjalnych czy maturalnych. W przypadku obu zrealizowanych w tej szkole projektów okazało się, że uczniowie zaopiniowali je pozytywnie, na co wskazywały wyniki ankiet ewaluacyjnych rozdanych na zakończenie zajęć. Pozytywne opinie autorki zebrały również omawiając przebieg warsztatów z nauczycielami gimnazjum nr 31 obecnymi na zajęciach. W czerwcu 2012, w tej placówce, będą realizowane kolejne 3 projekty edukacyjne dotyczące zaburzeń odżywiania, zdrowia seksualnego i prokreacyjnego oraz agresji i przemocy w szkole, co wydaje się być dobrą kontynuacją nawiązanej w ubiegłym roku współpracy. Warto przy tej okazji wspomnieć, że gimnazjum nr 31 otrzymało w październiku 2011 r. certyfikat Szkoły Promującej Zdrowie.

Specjalność: terapia ruchowa Projekty profilaktyczno-edukacyjne przygotowywane przez studentów tej specjalności mają nieco odmienną specyfikę. Dotyczą one przede wszystkim profilaktyki i terapii układu ruchu człowieka i zachęcania ludzi w różnym wieku i stanie zdrowia do szeroko pojętej aktywności ruchowej. W celu przybliżenia tematyki projektów studenckich w obszarze terapii ruchowej przygotowano przegląd zrealizowanych a zarazem interesujących tematów. Profilaktyka i leczenie wad postawy: • „Wady stóp dzieci w wieku 6 lat – propozycje zabaw i ćwiczeń w warunkach domowych”

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

• „Zestaw ćwiczeń ruchowych z zastosowaniem nietypowych przyborów poprawiający stan pacjentów w wybranych schorzeniach kręgosłupa” • „A ja ćwiczyć lubię” – aktywizacja ruchowa dzieci z nadmierną masą ciała” • „Hydrogimnastyka korekcyjna z nietypowym przyborem” • „Pomóż sobie sama”- ćwiczenia dla kobiet z bólami kręgosłupa do wykonywania w domu Aktywizacja ruchowa i poprawa zdrowia własnego • „Automasaż jako forma pomocy dla młodych sportowców” • „Raz, dwa, trzy ćwicz i ty” – aktywizacja osób starszych przed telewizorem • „ Ćwiczenia w różnym terenie z nietypowym przyborem dla osób starszych” • „Mamo, ćwicz i bądź zdrowa” – aktywizacja ruchowa kobiet w ciąży • „Zanim zaczniesz ćwiczyć- rozgrzej się” – rola rozgrzewki w ćwiczeniach na rowerze stacjonarnym • „Automasaż jako forma wspomagania rehabilitacji osób korzystających z zabiegów w poradni rehabilitacyjnej.” • „Jak świadomie walczyć z bólem kręgosłupa od lat młodzieńczych?”- Ergonomia w trakcie pracy, snu i wypoczynku • „Radosna starość” – aktywizacja osób starszych z problemami ruchowymi • „Mam bóle krzyża……i co dalej?” – ćwiczenia zapobiegające bólom kręgosłupa u osób wykonujących pracę stojącą Wśród wielu sprawdzonych i istotnych tematów wartym szerszego omówienia jest projekt edukacyjny poświęcony ćwiczeniom śródlekcyjnym, który był realizowany na dwóch płaszczyznach: z uczniami szkół podstawowych i studentami WSEZ i NS. Ćwiczenia śródlekcyjne to systematyczna, krótka aktywność fizyczna w czasie lekcji, która powinna być traktowana jako antidotum na zmęczenie psychiczne. Sygnałem do zainicjowania ćwiczeń są zaobserwowane przez nauczyciela objawy zmęczenia i znużenia uczniów, spadek koncentracji uwagi, nadmierne pobudzenie lub apatia. Projekty poświęcone tej tematyce były realizowane we WSEZ i NS oraz w dwóch szkołach podstawowych pod różnymi tytułami: • na terenie uczelni – „Studencka gimnastyka – gdy się uczę, też dbam o zdrowie”projekt realizowany przez zespół w składzie – Jowita Krawczyk, Martyna Kupczak, Krzysztof Kopeć • w Szkole Podstawowej w Domiechowicach – „Ucz się i ćwicz!! – potrzeba realizacji zajęć śródlekcyjnych w klasach I-III” – autorka Kamila Pruszkowska • w Szkole Podstawowej Nr 1 w Skierniewicach – „Raz, dwa, trzy- ćwicz i ty! Rola ćwiczeń śródlekcyjnych w pierwszych latach kształcenia” – autorki: Małgorzata Krupińska, Paulina Szubielak Realizacja miała przebieg kilkuetapowy – na początku została przeprowadzona analiza potrzeb i stanu rzeczywistego w wybranych placówkach w oparciu o autorskie kwestionariusze ankiety i wywiady wstępne. Następnie dokonano analizy uzyskanych badań i dostosowano dalsze działanie do uzyskanych wyników i wniosków z niniejszej analizy. Studenci opracowali kilka scenariuszy spotkań, w których uwzględnili zabawy i ćwiczenia relaksacyjne, oddechowe i rozluźniające poszczególne grupy mięśniowe. Zestawy zawierały propozycje zaczerpnięte zarówno z obszaru wychowania fizycznego czy gimnastyki korekcyjnej, jak również wykorzystywały nietypowe przybory do ich realizacji, elementy metody P. Dennisona, W. Sherborne czy treningu autogennego Schulza. Czas trwania każdego zestawu nie przekraczał 5 min., zgodnie z założeniami ćwiczeń śródlekcyjnych. Po przeprowadzeniu kilku spotkań, na ostatnim każda grupa przeprowadziła ewaluację zarówno wśród dzieci, studentów, jak i nauczycieli, wykorzystując do tego celu kolejne „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

autorskie kwestionariusze ewaluacyjne. Wyniki ewaluacji pozwoliły wyodrębnić mocne i słabe strony projektów, a przede wszystkim ocenić ich walory prozdrowotne. Korzyści prozdrowotne wskazane przez studentów: • ożywienie funkcji wegetatywnych (dzieci miały zaróżowione policzki i przyspieszony oddech) • odciążenie analizatora wzrokowego przez zmianę akomodacji oka, „uspokojenie wzroku” • poprawa funkcjonowania analizatora słuchowego • rozluźnienie mięśni szyi, ramion i tułowia – profilaktyka postawy • podwyższenie higieny psychiczno-fizycznej wśród dzieci i dorosłych Jako słabą stronę studenci wymienili jedynie to, że projekt zbyt szybko się skończył. Zalety ćwiczeń śródlekcyjnych wskazane przez uczniów: • lepiej rozumiem polecenia pani • przestało mi się nudzić • lepiej myślę • poczułem się lepiej • świetnie się bawiłem Słabą strona, w opinii dzieci, podobnie, jak ich starszych kolegów było to, iż projekt trwał zbyt krótko. Nauczyciele uczestniczący w projekcie wskazali jego następujące mocne strony: • po przeprowadzeniu ćwiczeń przez autorki projektu dzieci były bardziej „otwarte” na wiedzę • poprawiła się kondycja umysłowa dzieci i efektywność pracy • poprawność przeprowadzonych zajęć śródlekcyjnych • poprawa zachowania dzieci (mniej uwag, rozmów, itd.) • przeciwdziałanie monotonii Nauczyciele wyrazili ponadto ubolewanie, iż brakuje im czasu na realizację materiału dydaktycznego, zatem tym bardziej nie mają czasu na prowadzenie ćwiczeń śródlekcyjnych Zmienili jednak swoją wcześniejszą opinię, iż tego rodzaju ćwiczenia to strata czasu i postanowili, że w miarę możliwości będą je realizować. Studenci opracowali kilka gotowych zestawów, które na koniec wręczyli nauczycielom jako pomoc dydaktyczną.

Podsumowanie Wprowadzenie nowej formy pracy dyplomowej, jaką są projekty edukacyjne od początku wywołało wśród studentów studiów licencjackich wszystkich specjalności wiele zastrzeżeń i protestów. Wykładowcy prowadzący seminaria dyplomowe musieli pokonywać opór uczestników przed podjęciem tego ważnego wyzwania. Jeszcze większe problemy pojawiły się przy realizacji już przygotowanych projektów, studenci bronili się, nie wierzyli w to, że jest możliwe przeprowadzenie tego rodzaju działań i że ktoś będzie chciał brać w tym udział. W miarę podejmowania kolejnych zadań okazało się jednak, że świetnie się poczuli w roli organizatorów i animatorów działania innych osób, o czym wielokrotnie wspominali przy okazji podsumowywania własnych realizacji. Wielką zaletą pisania prac dyplomowych metodą projektów było także to, iż sami studenci przygotowujący realizowane warsztaty podnieśli poziom swojej wiedzy na temat zdrowia, a także dostrzegli jego wielowymiarowość oraz wpływ na jakość życia jednostki i całej populacji. Na potwierdzenie tej tezy można przytoczyć wypowiedzi niektórych autorów projektów. 1. „Podczas realizacji tego projektu uświadomiłam sobie jak ogromną rolę odgrywa ruch u dzieci”.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

2. „Uzyskanie pozytywnych opinii o projekcie tak dużej grupy badanych skłania nas do wniosku, że zajęcia śródlekcyjne powinny być nieodłącznym elementem na uczelniach wyższych”. 3. „Podczas opracowywania projektu cała nasza rodzina zainteresowała się znaczeniem prawidłowego odżywiania i postanowiliśmy rzadziej odwiedzać restaurację Mc Donald’s”. Obecnie można stwierdzić, że projekty edukacyjne funkcjonują jako trwała i sprawdzona forma pracy dyplomowej, która jest przykładem dobrej praktyki promowania zdrowia w placówkach oświatowych i terapeutycznych.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Anna Owłasiuk1, Alicja Litwiejko2, Paulina Juśko3 „Każda forma uzależnienia jest szkodliwa, niezależnie od tego, czy narkotykiem jest alkohol, morfina czy idea”. Carl Gustav Jung

Ocena poziomu wiedzy oraz własnych doświadczeń uczniów klas gimnazjalnych odnośnie problematyki narkomanii Assessment of level of knowledge and personal experience with drug use addiction students in junior high school Streszczenie Używanie substancji psychoaktywnych, szczególnie przez młodych ludzi jest poważnym problemem zdrowotnym i społecznym na całym świecie. W Polsce narkomania jest obecnie jedną z najgroźniejszych form patologii społecznej. Wiek szkolny a szczególnie okres dojrzewania, jest czasem eksperymentowania z różnymi rodzajami substancji psychoaktywnych, zwłaszcza przy obecnie dużej ich różnorodności i łatwej dostępności. Cel: Zestawienie wiedzy oraz własnych doświadczeń uczniów klas gimnazjalnych odnośnie problematyki narkomanii. Materiał i metoda: W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z użyciem techniki ankiety. Za narzędzie badawcze posłużył kwestionariusz ankiety własnego autorstwa. Badania przeprowadzono w XIV Gimnazjum w Białymstoku. Grupę badawczą stanowiło 100 osób – uczniów I, II i III klas gimnazjalnych, którzy anonimowo wypełnili kwestionariusz ankiety. Badanie zostało przeprowadzone w 2007 roku. Wyniki: Zdecydowana większość badanych nie przyznaje się do stosowania substancji psychoaktywnych. Kontakt z narkotykami deklarują nieliczni. Według respondentów narkotyki są łatwo dostępne zarówno na terenie Białegostoku (osiedla, dyskoteki, puby) jak i na terenie szkoły, do której uczęszczają (przed szkołą, w toalecie szkolnej). Spośród osób deklarujących przyjmowanie substancji narkotycznych zdecydowana większość zaznacza, że „raz spróbowała narkotyku”. Badania potwierdzają związek pomiędzy zażywaniem narkotyków przez rodzeństwo i rówieśników a zażywaniem substancji psychoaktywnych przez badanych.. Wnioski: Wiedza badanych odnośnie narkotyków jest znikoma. Zaledwie 10,02% ankietowanych zaznaczyło prawidłowo wszystkie substancje psychoaktywne.

Słowa kluczowe wiedza, doświadczenia, uczniowie, narkomania

Summary Background: Abuse of psychoactive substances, especially by young people is a serious health and social problem all over the world. Drug addiction is currently one of the most threatening forms of social pathology in Poland. 1 asystent – Zakład Medycyny Rodzinnej i Pielęgniarstwa Środowiskowego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 2 specjalista – Zakład Medycyny Rodzinnej i Pielęgniarstwa Środowiskowego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku 3 absolwentka – studia magisterskie – kierunek pielęgniarstwo, Wydział Nauk o Zdrowiu UMwB

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Not only a school age, but adolescence in particular are times of experimentation with different kinds of psychoactive substances, especially because of their huge variety and easy availability. Aim: Assessment of knowledge and personal experience of junior high school pupils with regard to drug addiction problem. Material and method: Diagnostic method pool with questionnaire technique has been used in our research. Questionnaire developed by authors served as a research tool. Surveys were performed in XIV Junior High School of Białystok. 100 pupils of I, II, III classes were considered as a research group. They anonymously have filled out questionnaire forms. The research study has been carried out in 2007. Results: Majority of pupils did not admit the use of psychoactive substance. A few of them declared contact with drugs. According to respondents, drugs are easy available in the area of Białystok (housing estate, pubs, disco) and in schools as well (in front of the school or in school toilets). In the group of pupils who admitted to have a contact with narcotic drugs, majority claimed that they tried narcotics only once. Our researchers confirmed an association between using drugs by parents and using them by children – pupils. Conclusions: The knowledge about narcotic drugs is unsatisfactory. Merely 10% of questionnaired pupils have marked psychoactive drugs correctly.

Keywords knowledge, experience, pupils, drug addiction

Wstęp Używanie substancji psychoaktywnych, szczególnie przez młodych ludzi jest poważnym problemem zdrowotnym i społecznym na całym świecie. W Polsce narkomania jest obecnie jedną z najgroźniejszych form patologii społecznej 1, 2. Przyjmowanie substancji psychoaktywnych zalicza się do zachowań ryzykownych dla zdrowia, zwanych obecnie problemowymi. Stały się one dostępne dla dzieci i młodzieży. Dla przeciwdziałania ich używania wprowadzono do szkół wiele edukacyjnych programów profilaktycznych, opracowanych przez różne organizacje. W 2002 r. szkoły zostały zobowiązane do opracowania programu profilaktyki przeciwdziałania narkomanii. Szkoła jest obecnie miejscem, w którym młodzież styka się bezpośrednio nie tylko z osobami, które zażywają narkotyki, ale również z tymi, którzy je sprzedają. Wiek szkolny a szczególnie okres dojrzewania, jest czasem eksperymentowania z różnymi rodzajami substancji psychoaktywnych, zwłaszcza przy obecnie dużej ich różnorodności i łatwej dostępności. Należy je rozpatrywać w kontekście zadań rozwojowych młodzieży, do których należą m.in.: kształtowanie własnej tożsamości, uzyskiwanie autonomii i niezależności od rodziców, rozwijanie kontaktów społecznych, doświadczanie własnej dojrzałości seksualnej1, 2. Ścisłe określenie rozmiaru problemu narkomanii jest bardzo trudne a nawet niemożliwe. Statystyki, które można znaleźć na ten temat przedstawiają tylko dane oficjalne. Trudno jest dokładnie ustalić, ile dzieci i młodzieży należy do grup ryzyka, a ile jest już realnie zagrożonych narkomanią2, 3.

Cel pracy Celem pracy jest zestawienie wiedzy oraz własnych doświadczeń uczniów klas gimnazjalnych odnośnie problematyki narkomanii. Cel ten zostanie osiągnięty przez analizę celów szczegółowych, mianowicie poprzez: 1 Oblacińska A, Ostręga W. (red). Standardy i metodyka pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej. Instytut Matki i Dziecka: Warszawa, 2003. 2 Turczak B. Dobre podejście i czujność. MPiP 2006; 9: 18-19. 3 Dimoff T, Carter S. Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narkotyki. Elma Books: Warszawa, 1993.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

1. zbadanie rozpowszechnienia stosowania substancji psychoaktywnych wśród uczniów pierwszych, drugich i trzecich klas gimnazjalnych, 2. ocenę dostępności środków narkotycznych w opinii ankietowanych, 3. poznanie częstości przyjmowania substancji psychoaktywnych przez gimnazjalistów, 4. wskazanie związku pomiędzy zażywaniem narkotyków przez rodzeństwo a używaniem narkotyków przez badanych uczniów, 5. ocenę poziomu wiedzy dotyczącej znajomości narkotyków przez badanych gimnazjalistów.

Materiał i metoda W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z użyciem techniki ankiety. Za narzędzie badawcze posłużył kwestionariusz ankiety własnego autorstwa. Kwestionariusz ankiety składał się z 32 pytań mających charakter zamknięty i półotwarty. Pytania zamknięte zawierały gotowe odpowiedzi na zadawane pytania. Natomiast pytania półotwarte zawierały zarówno gotowe odpowiedzi jak również możliwość odpowiedzi własnej przez respondenta. Badania przeprowadzono w XIV Gimnazjum w Białymstoku. Szkoła została wybrana losowo. Grupę badawczą stanowili uczniowie I, II i III klas gimnazjalnych, którzy anonimowo wypełnili kwestionariusz ankiety. W badaniach uczestniczyło 100 osób. Badanie zostało przeprowadzone w 2007 roku. Przedstawienie badanej grupy Charakterystyka badanej grupy liczącej 100 osób została oparta na danych dotyczących płci oraz klas, w których się uczyli. W badanej grupie gimnazjalistów znajdowało się 54% mężczyzn oraz 46% kobiet. Wśród nich było 33 uczniów z klas I – co stanowiło 33% respondentów, 33 uczniów z klas II – stanowiło to 33% badanych oraz 34 uczniów z klas III – 34% ankietowanych osób.

Wyniki Na pytanie skierowane do ankietowanych: „Jakie są Twoje stosunki z rodzicami?” – większość deklaruje dobre – 47% lub bardzo dobre – 45% kontakty z rodzicami. Najsłabszy kontakt z rodzicami mają uczniowie klas III – 11,76%. Żaden z ankietowanych nie zadeklarował złego kontaktu z rodzicami. Uczniowie badanych klas w większości – 88% posiadają rodzeństwo. Największy odsetek osób mających rodzeństwo znajduje się w klasach II – 90,90%. Zdecydowana większość respondentów nie posiada w rodzinie osoby zażywającej narkotyki. Najwięcej osób, które przyznają się, że w ich rodzinie jest taka osoba znajduje się w klasie II – 12,12%. Pojedyncze osoby wskazują na brata – 2,9% oraz na siostrę – 2,97%. Żaden z ankietowanych nie wskazuje rodziców. Wśród badanych 43% wskazuje, że w jego środowisku szkolnym lub rówieśniczym są osoby zażywające narkotyki. Najwięcej osób deklarujących taka znajomość znajduje się w klasach III – 64,70%, natomiast najmniej w klasach I – 24,24%. Na pytanie: „Które z wymienionych substancji Twoim zdaniem są narkotykami?” – 10,02% ankietowanych odpowiedziało poprawnie, że wszystkie wymienione. Najwięcej poprawnych odpowiedzi udzielili uczniowie III klas gimnazjalnych, co stanowiło 12,12%, natomiast najmniej uczniowie II klas gimnazjalnych – 7,75%. Jedną z najczęściej udzielanych odpowiedzi była kokaina, odpowiedziało tak 13,78% ankietowanych oraz marihuana – 13,53%. Najmniej osób zaznaczyło grzyby halucynogenne – 3,26% i crack – 4,02%. Szczegółowe informacje zawiera tabela I. Tabela I. Sprawdzenie wiedzy gimnazjalistów odnośnie znajomości narkotyków.

Marihuana

I 16%

II 14,08%

III 10,60%

Razem 13,53%

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

LSD Amfetamina Crack Kokaina Heroina Ecstasy Grzyby halucynogenne Kleje, rozpuszczalniki Polska heroina Wszystkie

I 4% 12% 3,20% 14,40% 12,80% 9,60% 2% 9,60% 6,40% 10,40%

II 5,64% 13,38% 5,64% 14,08% 12,68% 12,68% 4,22% 4,22% 5,63% 7,75%

III 6,82% 12,90% 3,02% 12,90% 13,62% 10,60% 3,80% 5,30% 8,32% 12,12%

Razem 5,52% 12,78% 4,02% 13,78% 13,04% 11,02% 3,26% 6,26% 6,77% 10,02%

Spośród ankietowanych 19% uczniów przyznaje się do kontaktu z narkotykami. Największy odsetek tych osób występuje w klasie II – 27,27% oraz w III klasie – 26,50%. Natomiast najmniejszy w klasie I – 2,03%. Większość gimnazjalistów deklaruje brak kontaktu z narkotykami – 67,50%. Z czego najwięcej osób znajduje się w klasach I – 96,97%. Największy odsetek uczniów miał kontakt z marihuaną – 14,16%. W dalszej kolejności jest amfetamina i ecstasy – 5%. Żaden z uczniów nie wskazuje na polską heroinę czy inne narkotyki. 100% uczniów klas I nigdy nie zażywało narkotyków. Do pojedynczych zażyć przyznaje się 23,53% uczniów klas III. Rzadziej niż raz w miesiącu sięga 9,09% uczniów klas II. Żaden z badanych nie przyjmuje środków psychoaktywnych codziennie (Tabela II). Tabela II. Częstość zażywania narkotyków przez młodzież.

Częstość Nigdy nie próbowałem Raz tylko spróbowałem Rzadziej Raz w miesiącu Raz w tygodniu Codziennie

I 100% 0% 0% 0% 0% 0%

II 78,79% 3,03% 9,09% 6,06% 3,03% 0%

III 73,53% 23,53% 2,94% 0% 0% 0%

Razem 84% 9% 4% 2% 1% 0%

100% ankietowanych uczniów klas I nigdy nie próbowało narkotyków. Część uczniów klas III – 23,53% twierdzi, że raz spróbowało. Dwie osoby, po jednej z klas II i III przyznają się do zażywania narkotyków powyżej czterech lat (Tabela III). Tabela III. Zażywanie środków narkotycznych przez młodzież.

Nigdy nie próbowałem Raz tylko spróbowałem Powyżej 4 lat Od 3 lat Od 2 lat Od roku 1-6 miesięcy Poniżej miesiąca

I 100% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0%

II 78,79% 3,03% 3,03% 0% 3,03% 6,06% 3,03% 3,03%

III 73,53% 23,53% 2,94% 0% 0% 0% 0% 0%

Razem 84% 9% 2% 0% 1% 2% 1% 1%

Największy odsetek ankietowanych uważa, że najczęstszymi powodami, dla których młodzież sięga po narkotyki jest zarówno chęć spróbowania, ciekawość – 17,44% jak i na„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

mowa koleżanki/kolegi – 17,24%. Najmniejszy odsetek – 8,62%, za powód sięgania po nie wskazuje modę na zażywanie narkotyków (Tabela IV). Tabela IV. Powody, dla których młodzież sięga po narkotyki.

Powody Namowa koleżanki/kolegi Chęć spróbowania, ciekawość Moda na zażywanie narkotyków Chęć oderwania się od rzeczywistości Chęć zaimponowania Kłopoty w szkole Kłopoty w domu

I 17,54% 16,96% 6,44% 14,62% 16,38% 14,03% 14,03%

II 18,52% 18,52% 8,02% 12,96% 15,44% 12,96% 13,58%

III 15,87% 16,93% 11,11% 15,87% 13,24% 12,17% 14,81%

Razem 17,24% 17,44% 8,62% 14,56% 14,94% 13,02% 14,18%

Z badań przeprowadzonych wśród gimnazjalistów w 2005 r. przez Komisję Bezpieczeństwa i Porządku w Opolu oraz Międzywydziałowy Instytut Prawa i Administracji Uniwersytetu Opolskiego w Opolu wynika, że 18,19% młodych ludzi sięga po narkotyki „dla szpanu”, 18,19% – z „głupoty”, 13,07% – z ciekawości, 10,53% – z chęci wyluzowania się, 9,13% – żeby się dobrze bawić, 8,19% – żeby zapomnieć o problemach, 7,19% – pod wpływem namowy, 6,91% – z chęci przynależności do grupy, na której im zależy, 5,91% – aby łatwiej się uczyć, 2,69% – dla odwagi, żeby się nie bać1. Głównymi przyczynami narkotyzowania się wedle badań Sadowskiego A. jest zaspokojenie ciekawości. Bywa również pewną formą ucieczki od rzeczywistości, trosk i niepowodzeń. Dołączają do tego chęć zdobycia uznania i znaczenia w danej grupie a niejednokrotnie namowy a nawet przymus stosowany przez kolegów5. Zdecydowana większość ankietowanych – 81% uważa, że w Białymstoku łatwo jest kupić narkotyki. Najmniejszą wiedzę na ten temat deklarują uczniowie klas II – 72,72%, zaś największą uczniowie klas III – 88,23%. Ankietowani uczniowie uważają, że młodzież sięga po narkotyki najczęściej na dyskotekach i w pubach – 18,85%, a w dalszej kolejności na osiedlu – 17,26%. 16,07% uczniów klas III uznaje, że najczęściej sięga się po narkotyki podczas wyjazdów bez opiekunów. Najmniej bo 0,99% ankietowanych wskazuje kino jako miejsce sięgania po substancje psychoaktywne (Tabela V). Tabela V. Miejsca, w których młodzież sięga po narkotyki.

Miejsce Szkoła Osiedle Dyskoteki/puby Imprezy domowe Dworzec Kino Park Wyjazdy bez opiekunów Obozy

I 9,88% 18,02% 18,60% 9,88% 8,72% 0,58% 5,82% 15,70% 12,80%

II 12,29% 16,96% 18,13% 9,35% 8,77% 1,75% 6,43% 14,03% 12,29%

III 8,07% 16,77% 19,87% 13,67% 8,07% 0,62% 3,72% 18,64% 10,57%

Razem 10,12% 17,26% 18,85% 10,91% 8,54% 0,99% 5,36% 16,07% 11,90%

Najczęściej wymienianym przez ankietowanych miejscem gdzie można kupić narkotyki są dyskoteki – 25,37%, najwięcej osób mających taką wiedzę znajduje się w klasie III – 26,78%. 1 Steciwko A, Pirogowicz I. (red). Dziecko i jego środowisko. Uzależnienia a dzieci i młodzież. Wydawnictwo Continuo: Wrocław, 2006.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Kolejnym często wymienianym miejscem jest osiedle – 22,71% uczniów deklaruje taka możliwość. Trzy osoby odpowiedziały, że można kupić narkotyki w kinie (Tabela VI). Tabela VI. Miejsca zakupu narkotyków przez młodzież.

Miejsce Szkoła Osiedle Dyskoteki Puby Park Kino Dworzec

I 10% 24,17% 25% 20,83% 6,67% 0% 13,33%

II 13,09% 22,43% 24,30% 21,50% 5,60% 0,93% 12,15%

III 13,40% 21,43% 26,78% 18,75% 5,36% 1,78% 12,50%

Razem 12,09% 22,71% 25,37% 20,35% 5,90% 0,89% 12,69%

Na pytanie: „Czy w Twojej szkole narkotyki są łatwo dostępne?” ponad połowa gimnazjalistów – 56% odpowiedziała nie wiem. 27% uczniów spośród ankietowanych uważa, że raczej nie są dostępne. Natomiast 4% deklaruje, że są zdecydowanie dostępne. Prawie połowa ankietowanych uczniów – 47,37% nie wie kto w szkole rozprowadza narkotyki. 32,46% ankietowanych uważa, że robią to dealerzy z poza szkoły. Tylko 14,91% respondentów wskazuje na kolegów i koleżanki. Prawie połowa respondentów uważa, że nie da się kupić narkotyków na terenie szkoły, w większości są to uczniowie klas I – 53,84%. Co trzeci uczeń klasy III uważa, że substancje psychoaktywne można kupić przed szkołą (30,77%). Uczniowie klas II – 27,78% wskazują toaletę jako miejsce, w którym kupuje się narkotyki. Jedynie trzy osoby deklarują możliwość kupienia substancji nielegalnych w klasie. Na zadane pytanie: „Czy zdarza się, że na lekcje przychodzą uczniowie po zażyciu narkotyków? – 20% ankietowanych twierdzi, że tak. Najwięcej takich odpowiedzi było wśród uczniów klas III – 29,4%, nieco mniej wśród uczniów klas II – 24,24%, zaś najmniej takich odpowiedzi udzielili uczniowie klas I – 6,06%. Na pytanie skierowane do gimnazjalistów: „Które z wymienionych przedmiotów kojarzą Ci się z narkotykami?” najwięcej osób odpowiedziało – małe torebki z proszkiem, tabletkami, kryształkami lub suszem – 25,09%. Kolejne pod względem ilości udzielanych odpowiedzi były fifki, fajki, bibułki papierosowe – 16,49% oraz igły, strzykawki – 16,49%. Jedynie 5,50% ankietowanych wskazało na kawałki opalonej folii aluminiowej (Tabela VII). Tabela VII. Przedmioty najczęściej kojarzące się z narkotykami.

Przedmioty Fifki, fajki, bibułki papierosowe Małe foliowe torebki z proszkiem, tabletkami, kryształkami lub suszem Kawałki opalonej folii aluminiowej Znaczki, białe lub kolorowe pastylki z wytłoczonymi wzorkami Tuby, słoiki, torby wypełnione płynem Igły, strzykawki Wszystkie wymienione Żadne z wymienionych

I 15,74% 25,92%

II 17,70% 25%

III 16,09% 24,14%

Razem 16,49% 25,09%

6,48% 20,38%

7,29% 15,63%

2,30% 11,49%

5,50% 16,15%

13,89% 15,74% 1,85% 0%

13,54% 15,63% 5,21% 0%

14,94% 18,39% 12,65% 0%

14,09% 16,49% 6,19% 0%

28,03% respondentów odpowiedziało, że po zażyciu substancji psychoaktywnych odczuwa halucynacje, urojenia, z czego najwięcej odpowiedzi wskazali uczniowie klas II – 31,32%. 27,65% ankietowanych wskazało odpowiedź euforia, zadowolenie – najczęściej „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

odpowiadali tak uczniowie klas III – 30%. Jedynie 1,90% ankietowanych odpowiedziało na zadane pytanie smutek (Tabela VIII). Tabela VIII. Odczucia towarzyszące po zażyciu narkotyków.

Odczucia Euforia, zadowolenie Zagubienie, lęk, panika, strach Halucynacje, urojenia Smutek Ból Zawroty głowy Wszystkie odpowiedzi Żadna

I 26,37% 9,89% 26,37% 1,10% 5,49% 25,27% 5,49% 0%

II 26,50% 8,44% 31,32% 1,20% 9,64% 16,88% 4,82% 1,20%

III 30% 10% 26,67% 3,33% 5,55% 18,89% 5,55% 0%

Razem 27,65% 9,47% 28,03% 1,90% 6,82% 20,45% 5,30% 0,38%

Zdaniem ankietowanych, młodzież najczęściej jest częstowana narkotykami – 50,36% bądź kupuje je – 40,14%. Rzadko kiedy kradnie je – 5,11% czy dostaje w prezencie – 4,38%. W zdecydowanej większości młodzież deklaruje, że nie zna miejsc, w których można być poczęstowanym narkotykami wbrew własnej woli – 79,42% ankietowanych. Spośród tych miejsc, w których można się spotkać z tego typu praktykami najczęściej wymienia się dyskoteki – 10,78%, osiedle – 0,98% oraz park – 0,98%. W większości ankietowani twierdzą, że są zapoznani ze skutkami zażywania narkotyków. Prawie połowa – 45% spośród ankietowanych twierdzi, że rodzice rozmawiają z nimi odnośnie szkodliwości zażywania narkotyków. Najmniej osób, z którymi nie rozmawiają na ten temat rodzice znajduje się w klasach II – 63,64%, natomiast najwięcej w klasach I – 51,52% ankietowanych. Ponad połowa ankietowanych – 57% twierdzi, że nauczyciele (pedagodzy szkolni) rozmawiają z uczniami odnośnie szkodliwości narkotyków. W tym najwięcej bo 81,82% – uczniów klas I potwierdza tego typu rozmowy. Najmniejszy odsetek uczniów potwierdzających rozmowy z pedagogami na temat narkomanii znajduje się w klasach III – 29,41%. Jedynie 11,52% ankietowanych uważa, że wszystkie wymienione instytucje powinny przeciwdziałać narkomanii. Respondenci przeważnie wymieniali szkołę – 20,45%, rodzinę – 20,45% i policję – 20,45%. W dalszej kolejności typowali Monar – 13,38% i Rząd – 8,92% Najrzadziej udzielaną odpowiedzią był kościół – 4,09%. Wśród ankietowanych były też osoby, które nie wymieniły żadnej instytucji – 0,74% – odpowiadając „nie wiem”, byli to uczniowie klas I. Najczęściej udzielaną odpowiedzią na zadane pytanie odnośnie źródeł zdobywania informacji przez młodzież odnośnie narkomanii był Internet – 25,36% ankietowanych. 20,12% uznaje kolegów za źródło zdobywania informacji odnośnie narkotyków. W dalszej kolejności typowali szkołę – 19,24%, książki – 10,50%. Ankietowani wskazali dom – 8,16% jako miejsce, w którym zdobywają najmniej wiedzy odnośnie narkomanii. Najczęściej udzielaną odpowiedzią na zadane pytanie: „Jak myślisz, dlaczego źle jest być uzależnionym od narkotyków? była odpowiedź: bo człowiek traci kontrolę nad własnym życiem – 27,08%. Inne wymieniane powody to: bo szkodzi zdrowiu – 24,40%, bo wydaje za dużo pieniędzy na narkotyki – 23,81%, bo można stracić bliskie osoby – 24,4%. Jedynie 0,29% ankietowanych nie potrafiło udzielić odpowiedzi na zadane pytanie. Według opinii uczniów przeważała odpowiedź, że narkoman to Ktoś kto dla narkotyków zrobi wszystko – 54,84%. 43,87% ankietowanych odpowiedziała, że narkoman to Ktoś kto bierze narkotyki. Jedynie 1,29% respondentów nie potrafiło odpowiedzieć na zadane pytanie. Zdaniem ponad połowy ankietowanych – 54,03% narkotyki zawsze są groźne. W szczególności takiej odpowiedzi udzielili uczniowie klas III – 61,36%. 24,19% ankietowanych jest zdania, że są niegroźne jeśli weźmie się tylko raz, natomiast 17,75% odpowiedziało, że są

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

niegroźne jeśli nie bierze się tych mocnych tylko marihuanę. Jedynie 4,03% ankietowanych na zadane pytanie odpowiedziało – nie wiem.

Dyskusja W wyniku przeprowadzonych badań na grupie liczącej 100 osób stwierdzono, że wiedza uczniów tych klas na temat narkomanii jest bardzo mała. Niepokojący jest fakt, że wiek pierwszych inicjacji narkotykowych drastycznie się zmniejsza. Już 12 letnie dzieci doświadczają działania narkotyków, czego dowodzą badania przeprowadzone w 2002 r. na młodzieży białostockiej. Wśród badanych najwięcej doświadczyło inicjacji bardzo wczesnej (pomiędzy ósmym a dwunastym rokiem życia). mniej ale również licznie inicjacji typowej (pomiędzy trzynastym a osiemnastym rokiem życia), najmniej zaś inicjacji późnej (pomiędzy dziewiętnastym a dwudziestym piątym rokiem życia)1. Z innych badań wynika, że najwięcej narkomanów jest pomiędzy 18 a 21 rokiem życia. Po tym wieku wskaźnik spada. Jest to w dużej mierze związane z wkraczaniem w dorosły świat, a co za tym idzie wzięciem odpowiedzialności za siebie i niejednokrotnie swoją rodzinę2. Bardzo ważna jest zatem edukacja i uświadamianie. Już od najmłodszych lat rodzice powinni wpajać swoim dzieciom co to jest narkotyk i jakie niesie konsekwencje nie tylko zdrowotne ale i prawne. Niezwykle ważna w tej kwestii jest rola rodzica, który jako pierwszy powinien zauważyć zmiany w zachowaniu swojego dziecka w razie gdyby miało kontakt z narkotykami. Jednocześnie dziecko powinno mieć oparcie w swoich opiekunach i powinno zgłaszać wszelkiego rodzaju namowy ze strony rówieśników lub innych osób do zażycia substancji psychoaktywnych. Szkoła jako placówka zajmująca się edukacją powinna uzupełniać wiedzę dzieci i młodzieży odnośnie narkomanii. Nie można liczyć na to, że niezbędne wiadomości dziecko zdobyło w swoim miejscu zamieszkania. Ze względu na zróżnicowane środowisko w jakich dzieci mieszkają. Każde dziecko powinno mieć równy dostęp do informacji. Badania przeprowadzone w gimnazjum wykazały, że młodzież zapoznana jest ze skutkami zażywania narkotyków, że rodzice oraz pedagodzy szkolni przeprowadzają z nimi rozmowy odnośnie tej problematyki. Jednak nie da się ukryć, że na niektóre z pytań nie potrafili odpowiedzieć poprawnie a to stawia pytanie: Czy wiedza, którą przekazują rodzice i nauczyciele jest wystarczająca i pełna? Ogólna wiedza respondentów odnośnie narkotyków i przebyte już u niektórych pierwsze inicjacje narkotykowe stawiają pytanie: Czy rodzice oraz nauczyciele nie powinni więcej rozmawiać na ten temat, przestrzegając przed skutkami używania narkotyków, przedstawiając przykłady, organizując spotkania z byłymi narkomanami. Młodzież często nie zdaje sobie sprawy z tego, że narkotyki bardzo silnie i szybko uzależniają.

Wnioski W wyniku analizy zebranych danych wysunięte zostały następujące wnioski: 1. Zdecydowana większość badanych nie przyznaje się do stosowania substancji psychoaktywnych. Kontakt z narkotykami deklarują nieliczni. 2. Według respondentów narkotyki są łatwo dostępne zarówno na terenie Białegostoku (osiedla, dyskoteki, puby) jak i na terenie szkoły, do której uczęszczają (przed szkołą, w toalecie szkolnej). 3. Spośród osób przyznających się do przyjmowania substancji narkotycznych zdecydowana większość zaznacza, że „raz spróbowała narkotyku”.

1 Sadowski A. (red): Młodzież Białegostoku wobec uzależnień i przemocy. Libra s.c. Wydawnictwo i Drukarnia PPHU. Białystok, 2003. 2 Robson P. Narkotyki. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna. Kraków,1997.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

4. Badania potwierdzają związek pomiędzy zażywaniem narkotyków przez rodzeństwo i rówieśników a zażywaniem substancji psychoaktywnych przez badanych. 5. Wiedza badanych odnośnie narkotyków jest znikoma. Zaledwie 10,02% ankietowanych zaznaczyło prawidłowo wszystkie substancje psychoaktywne.

Bibliografia 1. Oblacińska A, Ostręga W. (red). Standardy i metodyka pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej. Instytut Matki i Dziecka: Warszawa, 2003. 2. Turczak B. Dobre podejście i czujność. MPiP 2006; 9: 18-19. 3. Dimoff T, Carter S. Jak rozpoznać czy dziecko sięga po narkotyki. Elma Books: Warszawa, 1993. 4. Steciwko A, Pirogowicz I. (red). Dziecko i jego środowisko. Uzależnienia a dzieci i młodzież. Wydawnictwo Continuo: Wrocław, 2006. 5. Sadowski A. (red): Młodzież Białegostoku wobec uzależnień i przemocy. Libra s.c. Wydawnictwo i Drukarnia PPHU. Białystok, 2003. 6. Robson P. Narkotyki. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna. Kraków,1997.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Dorota Lizak1, Mariola Seń2

Działania promujące zdrowie, szansą na wzrost świadomości zdrowotnej społeczeństwa. Streszczenie Promocja zdrowia jest ideą, która przez wiele lat kultywowania, może poszczycić się dobrymi rezultatami w obszarze swoich działań. Potwierdzeniem takiego stanu rzeczy, jest zwiększanie nakładów finansowych na realizację tego typu przedsięwzięć, wzrost świadomości zdrowotnej zbiorowości a co istotne, pogłębianie zainteresowania społeczeństwa akcjami profilaktycznymi i promującymi zdrowie. Takie strategie konstytuowane są z powodzeniem w toku kształcenia człowieka, na poszczególnych jego etapach rozwoju. Podejmowanie takich inicjatyw, to doskonała inwestycja w zdrowie przyszłych społeczeństw.

Słowa kluczowe społeczeństwo, świadomość, promocja zdrowia, edukacja.

Summary Health is the idea, that for many years to cultivate, can boast of good results in the area of its operations. Confirmation of this state of affairs is to increase funding for the implementation of such projects, increase community awareness of health and importantly, the public interest escalation and preventive actions to promote health. These types of strategies are successfully constituted in the course of human learning, the various stages of development. Taking such initiatives is an excellent investment in the health of future societies.

Keywords society, awareness, health promotion, education.

Wstęp Człowiek w toku rozwoju osobniczego podlega wpływowi szeregu czynników, związanych zarówno ze środowiskiem jak i społecznością, w której żyje. Mając na uwadze proces wzrastania człowieka i przechodzenia przez jego poszczególne etapy, status homo sapiens predysponuje do ukierunkowania własnych zachowań i ich racjonalizacji. Zachowania te są wzbogacane o czynnik myślowy, w przeciwieństwie do innych gatunków istot żywych. Zainteresowanie osobą ludzką mające miejsce już od wielu wieków, wśród przedstawicieli różnych nauk i to w ujęciu wieloaspektowym, świadczy nie tylko o złożoności natury ludzkiej, ale i o potrzebie dalszego zgłębiania wiedzy, permanentnej humanizacji człowieka i niekiedy obalania stereotypów. Nauka nie jest na tyle doskonała, aby poprzestać na pewnych osiągnięciach, a człowiek z kolei nie jest podmiotem skończonym, o którym już wszystko wiadomo. Te dwie zatem nie do końca poznane sfery przenikając się, tworzą lukę we współczesnej wiedzy o człowieku jak i problemach dotyczących jego życia i zdrowia. Aspektem wydawać by się mogło najbardziej istotnym, bo związanym bezpośrednio bądź pośrednio z poziomem i jakością życia człowieka, a urastającym do rangi wartości jest zdrowie. Sięgające czasów Hipokratesa pierwsze definicje i zagadnienia dotyczące zdrowia, stanowiły podwaliny współczesnej nauki. Nauka jednak nie pozostaje obojętna na tempo rozwoju świata i czerpiąc ze źródeł, próbuje na bieżąco wyjaśniać etiologię, oceniać wpływ 1 Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydział Zdrowia i Nauk Medycznych, Zakład Podstawowej Opieki Zdrowotnej i Promocji Zdrowia, Wydział Nauk Humanistycznych. 2 Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydział Zdrowia i Nauk Medycznych, Zakład Podstawowej Opieki Zdrowotnej i Promocji Zdrowia.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

poszczególnych czynników, jak i poszukiwać możliwie najlepszych rozwiązań, pomocnych w eliminowaniu problemów, w tym także zdrowotnych. Zdaniem J. Michalik-Surówki, zdrowie to doświadczenie subiektywne oparte na własnych odczuciach. Stanowi naturalny wynik indywidualnego sposobu bycia, diety, pracy układu immunologicznego, naszych relacji z innymi ludźmi. Jest procesem zależnym od tego, co robimy, jak myślimy i czujemy, jak porozumiewamy się z innymi1. Współczesny człowiek – człowiek XXI wieku to często osoba, której tempo życia, stres środowiskowy jak i niekiedy udział w „wyścigu szczurów”, uniemożliwiają funkcjonowanie na porządku dziennym, bez różnego rodzaju „wspomagaczy” i czasem dokonywania irracjonalnych wyborów zdrowotnych, powodując zatracenie się we współczesnym świecie i zapominanie o podstawowych zasadach dotyczących dbania o własne zdrowie. Jeżeli tego typu zachowania propagowane są z premedytacją, pomimo posiadanej wiedzy ogólnej jak i tej o zdrowiu, wówczas działania edukacyjne należy wdrożyć zanim dojdzie do utrwalenia się zachowań i ich konwersji w nawyk, gdyż etap ten jest szczególnie trudny do przywrócenia stanu „sprzed”. Zdarza się również, że zachowania ryzykowne podejmowane są na skutek braku, bądź niepełnej wiedzy z zakresu zdrowia, co z kolei stanowi szansę dla promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej, które na skutek podejmowanych czynności przez odpowiednio do tego przygotowane osoby, są w stanie zapobiec różnego rodzaju niepożądanym sytuacjom a w efekcie dysfunkcjom. Aby jednak nie było za późno, działania promujące zdrowie rozpoczyna się zanim człowiek osiągnie dojrzałość i utrwali antyzdrowotne zachowania. Pewnego rodzaju wyzwanie dla edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia stanowią działania, które prowadzone są w odniesieniu do osób z drugiej i trzeciej grupy ryzyka, gdyż wówczas najłatwiej poddać ewaluacji proces edukacyjny. Z kolei działania o charakterze proaktywnym i przedterapeutycznym podejmowane w ramach edukacji zdrowotnej, są szansą nie tylko na wzrost samoświadomości zdrowotnej jednostki i w efekcie świadomości całej populacji, ale zapobiegają wystąpieniu zachowań inicjacyjnych w szerokim tego słowa znaczeniu. Dążenie do zdrowego i długiego życia stało się normą w nowoczesnych społeczeństwach. Zdrowie społeczeństwa odzwierciedla ogólną zmianę wartości społecznych, które mają związek z nowoczesnością. Indywidualizacja i zróżnicowanie troski o zdrowie zajmują centralne miejsce w dyskusjach społecznych2.

Cel Celem pracy jest ukazanie znaczenia działań edukacyjnych i promujących zdrowie, jako inwestycji w zdrowie społeczeństwa.

Rozwinięcie W ciągu ostatnich kilkunastu lat staliśmy się świadkami znacznych zmian w problematyce dotyczącej zdrowia i roli zdrowia w społeczeństwie3. Poddając pod rozwagę przeobrażenia i zmiany związane z rozwojem cywilizacji, tempem życia czy technicyzacją w odniesieniu do człowieka, warto zwrócić uwagę na ich efekty i oddziaływanie na jednostkę ludzką. Jeszcze kilka lat wstecz, panowało dosyć powszechne przekonanie, że zdrowie warunkowane jest głównie poprzez wpływ ochrony zdrowia (jakość i dostępność usług) oraz czynniki genetyczne. Styl życia, który w znacznym stopniu determinuje zdrowie człowieka i stanowi ponad 50% ogółu wpływów, prawdopodobnie nie był dotychczas rozpatrywany w kontekście ogólnie pojmowanej definicji, jakoby stanowił on zespół luźno powiązanych zachowań, charakterystycznych dla poszczególnych grup osób jak i jednostek. Warto zwrócić jednak uwagę na fakt, iż jest to czynnik najbardziej modyfikowalny spośród pozo1 J. Michalik-Surówka, W poszukiwaniu porozumienia [w:] D. Skulicz (red.), Zdrowie w edukacji elementarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, s. 63. 2 J.B. Karski, Promocja zdrowia dziś i perspektywy jej rozwoju, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2009, s. 48. 3 Tamże

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

stałych, co zwiększa możliwości podejmowania działań prozdrowotnych i edukacyjnych przez przedstawicieli nauk medycznych, jak i wszystkich tych, którzy są do takich czynności przygotowani. Jak podaje B. Woynarowska, w praktyce jednak zadania pracowników ochrony zdrowia w zakresie promocji zdrowia albo nie są w ogóle realizowane, albo tym terminem określa się działania niemające związku z promocją zdrowia. Ta niezadowalająca sytuacja jest uwarunkowana wieloma przyczynami, m.in. niezrozumieniem przez znaczną część pracowników medycznych koncepcji promocji zdrowia i własnej w niej roli, brakiem wzorców dobrej praktyki itd.1 Teza, iż dobre zdrowie zawdzięczamy przede wszystkim sprawnie działającej służbie zdrowia, nie wytrzymała jednak próby czasu. Wysunięta w roku 1974 przez Lalonde’a koncepcja „pół zdrowia” i opracowany na jej podstawie model ekosystemu człowieka, wraz z rodzącą się ideą promocji zdrowia, legły u podstaw, konkurencyjnego wobec ujęcia biomedycznego, społeczno-ekologicznego modelu zdrowia, uznawanego do dziś za obowiązujący2. O ile model biomedyczny stanowiący przez wiele lat podstawę medycyny i działań w jej obszarze, nie wymagał od pacjenta podejmowania działań prozdrowotnych, gdyż dotyczył głównie czynności naprawczych, tak obecnie obowiązujący model holistyczny, kładzie nacisk na tą kwestię. Jest to pewnego rodzaju szansa na poprawę sytuacji zdrowotnej społeczeństwa polskiego, gdyż miejsca zajmowane w statystykach w odniesieniu do innych krajów nie tylko Europy, z pewnością w wielu wypadkach nie są powodem do dumy. Jak podkreśla R. Andrzejak, rozpoznanie sytuacji zdrowotnej umożliwia wyznaczenie priorytetów zdrowotnych, racjonalne wykorzystanie sił i środków zaangażowanych w ochronę zdrowia, podejmowanie właściwych decyzji z zakresu polityki zdrowotnej, kształtu opieki zdrowotnej oraz opracowania programów profilaktycznych i promocji zdrowia3. Promocja zdrowia jest obecnie dziedziną, która osiągnęła znaczny stopień popularności i rozwoju w skali globalnej. Jest to sfera aktywności i nauki, która ma ponad czterdziestoletnią historię, gromadząc obszerny dorobek teoretyczny i praktyczny w wyniku prac własnych oraz we współpracy partnerskiej z innymi dziedzinami nauki4. Na tej podstawie można wywnioskować, że zagadnienia związane z edukacją zdrowotną czy promocją zdrowia nie stanowią swoistego novum, a mają swoje źródła znacznie wcześniej niż w czasach współczesnych tj. w XXI wieku. Zatem wieloletnie doświadczenie jak i informacje zwrotne dotyczące efektywności podejmowanych akcji prozdrowotnych, zarówno w społecznościach lokalnych jak i w skali całego kraju, stanowią odpowiedź na pytanie retoryczne: Czy promocja zdrowia jest potrzebna? Ideę promocji zdrowia doskonale opisują słowa D. Cianciary, że promocja zdrowia jest procesem, a nie stanem; drogą a nie metą. Promocja zdrowia nie obiecuje, że będziemy zdrowi, szczęśliwi i bogaci, tylko przekonuje nas, że warto działać w tym kierunku5. Warto zatem rozpatrzyć ideę promocji zdrowia w kontekście edukacyjnym, jako drogę do osiągnięcia dobrostanu. Sama edukacja jako proces, stanowi naturalny element ludzkiego życia. Sięgając do czasów, kiedy silnie manifestował się dymorfizm płciowy a wraz z nim role przypisane do poszczególnych płci, funkcję pierwszego nauczyciela pełniła zazwyczaj kobieta – matka potomstwa. Obecnie sytuacja uległa zmianie co do ról i obowiązków związanych z płcią na skutek przemian społeczno-obyczajowych, ale funkcja edukacyjna realizowana przez rodziców w stosunku do swoich dzieci nie zmieniła się pod wpływem czynnika czasowego. Wpływ rodziny na zdrowie jej członków jest oczywistą konsekwencją faktu, że rodzina stanowi podstawową grupę społeczną, w której przebiega egzystencja człowieka. 1 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 70. 2 A. Gaweł, Współczesna koncepcja zdrowia – odniesienia edukacyjne [w:] D. Skulicz (red.), Zdrowie w edukacji elementarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, s. 12. 3 R. Andrzejak, Wskaźniki oceny stanu zdrowia człowieka i populacji [w:] A. Felińczak, A.M. Fal (red.), Zdrowie publiczne, Wydawnictwo Akademia Medyczna im. Piastów Śląskich, Wrocław 2010, s. 20. 4 J.B. Karski, Promocja zdrowia dziś i perspektywy jej rozwoju, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2009, s. 7. 5 D. Cianciara, Zarys współczesnej promocji zdrowia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, s. 153.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Dom rodzinny jest jednocześnie pierwszym i najważniejszym środowiskiem socjalizacji i wychowania dzieci i młodzieży, toteż niekwestionowane wydaje się jego uczestnictwo w formowaniu ich potencjału zdrowotnego1. Śledząc proces uczenia się człowieka, swój początek ma on już w środowisku domowym, kiedy rodzice w sposób nieformalny przekazują dziecku pierwsze informacje dotyczące higieny czy też bezpieczeństwa, jak np. myj ręce przed posiłkiem, ubieraj czapkę itp. Zagadnienia te wchodzą w zakres tematyczny promocji zdrowia i czasem nieświadomie rodzice pełnią rolę edukatora zdrowia w sposób jak najbardziej profesjonalny w oparciu o własne doświadczenie a czasem i wiedzę. Szczególnie istotne znaczenie ma przekazywanie przez rodziców, jak i inne znaczące dla dziecka osoby, prawidłowych tzn. pozytywnych wzorców zachowań. Po tym, następuje etap edukacji formalnej, kiedy dziecko w sposób zorganizowany i profesjonalny uczy się nowych a utrwala pożądane zachowania w tym także zdrowotne. Promocja zdrowia w przedszkolu ma trzy aspekty. Pierwszy z nich to aspekt ogólny, obejmujący przekazanie dzieciom wiedzy o zdrowiu, sposobach jego ochrony i powiększania jego potencjału. Drugi aspekt związany jest z kształtowaniem zachowań prozdrowotnych u dzieci. Z kolei trzeci aspekt dotyczy tworzenia klimatu na rzecz rozwijania pozytywnych postaw wobec zdrowia i traktowania go jako jednej z najwyższych wartości w życiu2. W wieku przedszkolnym rozwija się aktywny i świadomy udział dzieci w staraniach o własne zdrowie. Edukacja zdrowotna dzieci ma doprowadzić do nabycia określonych umiejętności, które zostaną przekształcone w prawidłowe przyzwyczajenia i nawyki higieniczno-zdrowotne3. Etap przedszkolnej edukacji zdrowotnej stanowi istotny element przygotowawczy, do zgłębiania wiedzy w wieku szkolnym. Dziecko poprzez zabawę i interakcje z rówieśnikami o wiele szybciej i łatwiej przyswaja wiedzę w ogóle, a szczególnie istotne jest to w przypadku zagadnień zdrowotnych. Jeśli fundament przedszkolnej edukacji zdrowotnej zostanie solidnie zbudowany, wówczas istnieje szansa, że dalsze etapy edukacji, jako procesu całożyciowego człowieka, będą służyć wypracowywaniu postawy prozdrowotnej i przynosić niewymierne korzyści dla młodego pokolenia, tworzącego się społeczeństwa świadomego zdrowotnie. Zdrowie i jego promocja jest również wpisane w program kształcenia na etapie edukacji szkolnej. Młody człowiek, który wkracza w ten okres, posiada już pewnego rodzaju fundament, na bazie którego poprzez coraz większy zasób wiedzy, świadomości oraz poszukiwanie autorytetu, można zbudować hierarchię wartości jak i własne przekonania zdrowotne. Etap ten sprzyja edukacji zdrowotnej a kluczową rolę odgrywa osoba nauczyciela. Szkoła jest siedliskiem, na którym spoczywa największy ciężar odpowiedzialności za edukację zdrowotną oraz jej efekty. Jest to kwestia o tyle istotna, gdyż stanowi kluczowy element polityki zdrowotnej państwa. Zdaniem M. Kowalskiego i A. Gaweł, ponieważ edukacja człowieka w zakresie zdrowia sprzyja budowaniu jego potencjału zdrowotnego oraz jest najbardziej opłacalną z ekonomicznego punktu widzenia inwestycją w zdrowie społeczeństwa, udział szkoły w edukacji zdrowotnej uczniów jest – jak się wydaje – jej priorytetową powinnością4. Wzory zachowań przekazywane w ramach procesu socjalizacji w kontekście socjokulturowym mogą stać w jawnej sprzeczności z zachowaniami prozdrowotnymi. Stąd wbudowanie edukacji zdrowotnej w proces socjalizacji dzieci i młodzieży stanowi warunek jej skutecznego oddziaływania5. Edukacja zdrowotna realizowana w okresie dojrzewania – na poziomie szkoły średniej, powinna przygotować człowieka wkraczającego w dorosłe życie, do dokonywania świado1 M. Kowalski, A.Gaweł, Zdrowie, wartość, edukacja, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 201. 2 B. Kołodziejczyk, M. Konieczna, Zadania elementarnej edukacji zdrowotnej [w:] D. Skulicz (red.), Zdrowie w edukacji elementarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, s. 76. 3 Tamże, s. 80. 4 M. Kowalski, A.Gaweł, s. 183. 5 E. Syrek, Zdrowie w aspekcie pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 25.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

mych i racjonalnych wyborów zdrowotnych oraz działań na rzecz zdrowia. O ile wcześniejsze etapy ograniczają samodzielność w dokonywaniu wyborów zdrowotnych przez dziecko, tak ten, daje możliwość zmierzenia się z pokusami i czyhającymi zagrożeniami, posiadając przekonanie o coraz większej autonomii i odpowiedzialności za własne zdrowie. Rozwijanie umiejętności życiowych jak również rodząca się świadomość odpowiedzialności nie tylko za zdrowie własne ale i innych ludzi, powinny stanowić punkt wyjścia wszystkich działań, będących prologiem do dorosłości. Etap rozpoczęcia aktywności zawodowej, również nie powinien być pozbawiony działań prozdrowotnych. Zainteresowanie wpływem warunków pracy na zdrowie człowieka jest zagadnieniem z wieloletnią tradycją. Klimat społeczny w miejscu pracy, akcje szkoleniowe jak i różnego rodzaju programy interwencyjne przemawiają za faktem, iż zakłady pracy są bardzo istotnym miejscem promowania zdrowia, mającymi na celu redukcję różnorodnych czynników ryzyka. Zdaniem J.B. Karskiego, w Polsce aktualne podejście do zagadnień promowania zdrowia w miejscu pracy charakteryzuje się elastycznym przejściem od poprzedniej formy opieki zdrowotnej w miejscu pracy do szeroko rozumianej działalności na rzecz rozwoju zdrowia. Zgodnie z tą zasadą zakład pracy jest ważnym miejscem dla promocji zdrowia1. Aby jednak działania prozdrowotne były inicjowane bądź realizowane w miejscu pracy, czasem wystarczy dobra wola pracodawcy a czasem pomysłowość. Różnorodność możliwości w zakresie promocji zdrowia oraz sposobów ich urzeczywistnienia w miejscu pracy, warto by rozważyć bez względu na formę zatrudnienia, rodzaj wykonywanej pracy czy też stanowisko danego pracownika. Przedsiębiorstwo promujące zdrowie stymuluje i wspiera działania personelu związane z wykonywaniem pracy w sposób higieniczny i bezpieczny. Oznacza to, że pracownikom tworzy się warunki do zgłaszania propozycji usprawnień w tym zakresie, współdecydowania o wyborze rozwiązań oraz ocenie efektów dokonywanych zmian2. Takie postępowanie implikowałoby zapewne nie tylko większą efektywność pracy, zwiększanie potencjału zdrowia i ograniczanie zachorowalności na najczęściej występujące choroby, jak i wpływałoby na pozytywny klimat w miejscu pracy oraz zacieśnienie stosunków i więzi społecznych, które mogą być poszerzone i wykorzystane dla spraw zdrowia. Jak podkreślają A. Andruszkiewicz i M. Banaszkiewicz, promocja zdrowia w miejscu pracy ma na celu stymulowanie rozwoju ekonomicznego firmy poprzez pomnażanie najważniejszego kapitału każdego przedsiębiorstwa, a więc zdrowia pracowników, ich dobrego samopoczucia fizycznego i psychicznego, sprawności w wykonywaniu zadań3. Egzemplifikacją dobrych praktyk, może być chociażby oferowanie pracownikom możliwości korzystania z różnych form aktywności fizycznej w różnych miejscach (tzw. karty MultiSport), przestrzeganie zakazu palenia w miejscu pracy czy zaopatrywanie bufetów i stołówek w zdrową żywność. W zależności od możliwości finansowych zakładu pracy, motywacja ambicjonalna czy finansowa również zyskałaby wymiar prozdrowotny. Tego typu inicjatywy wspierane przez środowisko oraz władze lokalne, mogłyby stanowić zalążek promocji zdrowia i być propagowane na coraz większą skalę. Zarówno dorosłość późna jak i starość to etapy życia, na których nie może zabraknąć promocji zdrowia. Występowanie w tym okresie licznych czynników destrukcyjnych i depresyjnych związanych z przejściem na emeryturę, pogorszeniem stanu zdrowia, poczuciem osamotnienia itp. sprawia, że tym silniej działania edukacyjne i promujące zdrowie powinny być zaakcentowane. Należałoby opierać je głównie na działaniach profilaktycznych, zapewniających jednostce jak najdłuższe optymalne funkcjonowanie w płaszczyźnie bio-psycho-społecznej. Zdaniem A. Andruszkiewicz i M. Banaszkiewicz, 1 J.B. Karski, Praktyka i teoria promocji zdrowia, s. 219. 2 A. Andruszkiewicz, M. Banaszkiewicz, Promocja zdrowia, Tom I, Teoretyczne podstawy promocji zdrowia, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2008, s. 211. 3 Tamże, s. 212.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

w praktyce działania promujące zdrowie mają na celu zapewnienie osobie starszej możliwości jak najdłuższego samodzielnego funkcjonowania, tzn. pozostawania we własnym domu i środowisku rodzinnym oraz utrzymania sprawności dającej podstawy do niezależnego i aktywnego życia1.

Konkluzje Zdrowie jest znaczącym czynnikiem ekonomicznym XXI wieku, a także krytycznym komponentem obywatelskich oczekiwań2. Zdrowie i sprawność fizyczna to nie dar z niebios dany raz na zawsze. Nad zdrowiem – pisze M. Demel – trzeba pracować i praca ta ma charakter pedagogiczno-metodyczny. Celem tej pracy jest wykształcenie trwałych nawyków higieniczno-kulturalnych, odpowiednich postaw wobec zdrowia fizycznego i psychicznego, o pewne kwantum wiedzy i umiejętności w tym zakresie3. Patrząc przez pryzmat powyższych kwestii, edukacja zdrowotna nie tylko wpisana jest w życie człowieka na każdym jego etapie, ale przychodzi w sukurs wszelkim działaniom prozdrowotnym mającym na celu utrzymanie statusu quo oraz potęgowanie zdrowia. Pomimo wiary społeczeństwa w medycynę naprawczą, której efekty są w przeciwieństwie do promocji zdrowia widoczne niemal od razu, działania podejmowane w ramach promocji zdrowia mają charakter raczej długofalowy. Jednakże ich rezultaty napawają optymizmem i utwierdzają w przekonaniu, że przy zaangażowaniu stosunkowo niewielkich środków, własnego czasu i chęci, można uzyskać podobne efekty. Można by oczekiwać, że lepszym sprzymierzeńcem promocji zdrowia będzie medycyna zapobiegawcza. Niestety, od lat koncentruje się na trzech głównych problemach behawioralnych – paleniu tytoniu, złej diecie i braku aktywności fizycznej. Na rozwiązanie tych problemów asygnuje się najwięcej pieniędzy – zarówno na badania, jak i na działalność praktyczną. Trudno odmówić racji takiemu postępowaniu, jednak z pola widzenia stracono wiele innych ważkich problemów, takich jak np. zdrowie psychiczne albo tzw. zdrowie i prawa seksualno-reprodukcyjne4. Być może wiarygodność promocji zdrowia nie wzrasta wraz z podejmowanymi akcjami prozdrowotnymi, ale wielość problemów obliguje wszystkich tych, którzy zajmują się promocją zdrowia, do intensywnego jej popularyzowania, podejmowania działań w kierunku ich rozwiązywania oraz utwierdzenia się w przekonaniu, że działają w słusznym celu – dla dobra swojego i innych.

Bibliografia 1. Andruszkiewicz A., Banaszkiewicz M., Promocja zdrowia, Tom I, Teoretyczne podstawy promocji zdrowia, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2008, s. 49, 211, 212. 2. Andrzejak R., Wskaźniki oceny stanu zdrowia człowieka i populacji [w:] A. Felińczak, A.M. Fal (red.), Zdrowie publiczne, Wydawnictwo Akademia Medyczna im. Piastów Śląskich, Wrocław 2010, s. 20. 3. Cianciara D., Zarys współczesnej promocji zdrowia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, s. 153, 201-202. 4. Gaweł A., Współczesna koncepcja zdrowia – odniesienia edukacyjne [w:] D. Skulicz (red.), Zdrowie w edukacji elementarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, s. 12.

1 Tamże, s. 49. 2 J.B. Karski, Promocja zdrowia dziś i perspektywy jej rozwoju, s. 49. 3 Cz. Lewicki, Edukacja zdrowotna-systemowa analiza zagadnień, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006, s. 237. Por. M. Demel, O wychowaniu zdrowotnym, Wydawnictwo PZWS, Warszawa 1968, s. 8. 4 D. Cianciara, dz. cyt., s. 201-202.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

5. Karski J.B., Praktyka i teoria promocji zdrowia, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2009, s. 219. 6. Karski J.B., Promocja zdrowia dziś i perspektywy jej rozwoju, Wydawnictwo CeDeWu, Warszawa 2009, s. 7, 48, 49. 7. Kołodziejczyk B., Konieczna M., Zadania elementarnej edukacji zdrowotnej [w:] D. Skulicz (red.), Zdrowie w edukacji elementarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, s. 76, 80. 8. Kowalski M., Gaweł A., Zdrowie, wartość, edukacja, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006, s. 183, 201. 9. Lewicki Cz., Edukacja zdrowotna-systemowa analiza zagadnień, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006, s. 237. 10. Michalik-Surówka J., W poszukiwaniu porozumienia [w:] D. Skulicz (red.), Zdrowie w edukacji elementarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004, s. 63. 11. Syrek E., Zdrowie w aspekcie pedagogiki społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000, s. 25. 12. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 70.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Emilia Malinowska-Rafałowska1, Ewa Kosiorek1, Kinga Włosińska1, Agata Gołębiewska1

Stan wiedzy społeczeństwa polskiego na temat stosowania antybiotyków Streszczenie W polskim społeczeństwie utarło się przekonanie o niezawodności działania antybiotyków. Stosuje się je w leczeniu takich jak zakażeń: zakażenia paciorkowcowe, zakażenia gronkowcowe, kiła, błonica, rzeżączka, tężec. Podstawą terapii antybiotykami jest zasada selektywnej toksyczności Ehrliha. Skuteczność danego antybiotyku zależy od rodzaju leku. Niektóre działają jednocześnie na wiele typów bakterii, inne zwalczają tylko określone rodzaje drobnoustrojów. Antybiotyki niosą ze sobą nie tylko korzystne działanie na przyczynę choroby, ale są też powodem odczuwania wielu skutków ubocznych.

Słowa kluczowe Antybiotyk, antybiotykoterapia, zakażenie bakteryjne

Summary In Polish society, It is common belief in the reliability of the antibiotic therapy. They are used to treat infections such as: streptococcal, staphylococcal infection, syphilis, diphtheria, gonorrhea, tetanus. The basis of antibiotic therapy is the principle of selective toxicity Ehrliha. The effectiveness of the antibiotic depends on the type of drug. Some work simultaneously on many types of bacteria, others only oppose certain types of microorganisms. Antibiotics carry a beneficial effect not only on the cause of the disease, but they are also a reason to feel many side effects.

Keywords Antibiotic, antibiotic therapy, bacterial infection

Wstęp W polskim społeczeństwie utarło się przekonanie o niezawodności działania antybiotyków. Wciąż uważane są one za najskuteczniejsze leki zwalczające poważne zakażenia bakteryjne. W okresie jesienno-zimowym ludzie sięgają po nie szczególnie często i chętnie, upatrując właśnie w nich zbawiennych mocy. Ponadto wiele kuracji antybiotykami prowadzi do ujawniania się wielu niepożądanych efektów, chociażby takich jak zniszczenie flory bakteryjnej w organizmie, co przyczynia się do infekcji miejsc intymnych u kobiet czy też dolegliwości ze strony układu pokarmowego [2]. Odkrycie pierwszego antybiotyku, jakim była penicylina zostało dokonane w 1928 roku przez Alexandra Fleminga, który zauważył, że jedna z jego bakterii, należących do rodzaju Staphylococcus, została przypadkowo wystawiona na działanie powietrza i zakażona pleśnią. Fleming zauważył, że bakterie wokół pleśni uległy „rozpuszczeniu”. Wyciągnął z tego słuszny wniosek, że pleśń ta wytwarza jakąś substancję, która jest toksyczna dla bakterii Staphylococcus. Fleming wkrótce wykazał, że owa substancja hamuje rozwój także wielu innych rodzajów szkodliwych bakterii. Substancja ta nazwana przez niego penicyliną od nazwy pleśni Penicillium notatum, którą ją wytwarza – nie wykazywała szkodliwego działania w stosunku do ludzi i zwierząt[4].

1 Państwowa Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Łomży, Instytut Medycyny

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Niedługo po odkryciu penicyliny pojawiły się następne antybiotyki: naturalne, półsyntetyczne i syntetyczne. Wprowadzenie antybiotyków do lecznictwa było niezwykle ważnym przełomem dającym lekarzom oręż do walki z chorobami zakaźnymi, które do tej pory były przyczyną śmierci, ale też i chorób milionów osób. Pod względem budowy chemicznej antybiotyki należą różnych do grup związków organicznych. Z tysięcy naturalnie występujących antybiotyków zaledwie kilkadziesiąt zostało włączonych do leczenia ludzi i zwierząt. Pozostałe nie znajdują zastosowania w medycynie ze względu na toksyczność lub inne niekorzystne działania niepożądane. Obecnie penicyliny stosuje sie w leczeniu zakażeń takich jak: • zakażenia paciorkowcowe: angina, zapalenie ucha środkowego, ropnie, ropowice, posocznice • zakażenia gronkowcowe: ropnie, zapalenie szpiku, posocznice • zapalenie pneumokokowe płuc, zapalenie meningokokowe opon mózgowych • błonica • rzeżączka • tężec • wąglik • kiła Działanie antybiotyków polega na powodowaniu śmierci komórki bakteryjnej lub wywoływaniu poważnych zaburzeń jej metabolizmu, ograniczających jej możliwości rozmnażania się[4]. Głównym atutem antybiotyków jest specyficzność ich działania. Nietrudno jest przecież zabić 100% bakterii – teoretycznie można to zrobić silnym promieniowaniem, wysoką temperaturą lub ekstremalnym pH środowiska ale jednak takie procesy zabiłyby również i pacjenta. Podstawą terapii antybiotykami jest zasada selektywnej toksyczności Ehrliha, zgodnie z którą, antybiotykiem jest substancja, która w organizmie, w stężeniu nie wykazującym większej toksyczności dla ludzi i zwierząt, powoduje uszkodzenie lub śmierć drobnoustrojów. Można to osiągnąć przez stosowanie substancji oddziałujących na takie struktury, które są obecne w komórkach drobnoustrojów, a których nie ma w organizmie człowieka lub występują w nim w innej formie[1,4]. Mechanizmy działania antybiotyków polegają głównie na: 1. Zakłócaniu syntezy ściany komórkowej bakterii, jak np. Penicylina 2. Upośledzeniu przepuszczalności błony komórkowej bakterii. np. Gramicydyna 3. Zakłócaniu syntezy kwasów nukleinowych: • hamowanie biosyntezy folianów niezbędnych do syntezy DNA • hamowanie na różnych etapach np. Trimetoprym • hamowanie działania topoizomeraz np. Ciprofloksacyna 4. Zakłócaniu syntezy białek np. Streptomycyna Innym aspektem stosowania antybiotyków jest ich szkodliwość dla naturalnej flory bakteryjnej człowieka[3,4]. Skuteczność działania danego antybiotyku zależy od jego spektrum działania i aktywności przeciwbakteryjnej. Niektóre antybiotyki działają jednocześnie na wiele typów bakterii (np. Tetracyklina, Doksycyklina, Klindamycyna, Neomycyna), inne zwalczają tylko określone rodzaje drobnoustrojów (np. Penicylina, Syntarpen, Zinnat Na podstawie budowy chemicznej stosuje się następujący podział antybiotyków: I. β-laktamy: 1. penicyliny: • penicyliny naturalne – penicylina benzylowa • penicyliny „przeciwgronkowcowe” – oksacylina, nafcylina, metycylina • aminopenicyliny – ampicylina, amoksycylina „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

• karboksypenicyliny – tykarcylina • ureidopenicyliny – azlocylina • piperazylopenicyliny – piperacylina • amidynopenicyliny – mecylinam • temocylina 2. cefalosporyny (podział stanowiący połączenie tradycyjnych podziałów na 4–5 generacji lub 4 grupy): • cefalosporyny grupy 0 – cefradyna, cefprozyl • cefalosporyny grupy 1 – cefazolina • cefalosporyny II generacji – cefuroksym, cefamandol, cefaklor • cefalosporyny III generacji nieaktywne wobec Pseudomonas aeruginosa – cefotaksym, ceftriakson • cefalosporyny III generacji aktywne wobec Pseudomonas aeruginosa – ceftazydym, cefoperazon • cefalosporyny IV generacji – cefepim, ceftan • cefalosporyny V generacji aktywne wobec Pseudomonas aeruginosa – ceftobiprol • cefalosporyny V generacji nieaktywne wobec Pseudomonas aeruginosa – ceftarolina • cefamycyny – cefoksytyna 3. monobaktamy – aztreonam 4. karbapenemy: • karbapenemy grupy I – ertapenem • karbapenemy grupy II – imipenem, meropenem, doripenem • karbapenemy grupy III – tomopenem 5. trinemy – sanfetrinem 6. penemy – faropenem II. inhibitory β-laktamaz III. antybiotyki peptydowe 1. polipeptydy: • polimyksyny – kolistyna • gramicydyny • bacytracyna • fusafungina 2. streptograminy – chinuprystyna-dalfoprystyna 3. glikopeptydy: • I generacji – wankomycyna, teikoplanina • II generacji – orytawancyna 4. lipopeptydy – daptomycyna 5. glikolipopeptydy – dalbawancyna, telawancyna 6. glikolipodepsypeptydy – ramoplanina IV. aminoglikozydy: 1. aminoglikozydy streptydynowe – streptomycyna 2. aminoglikozydy deoksystreptaminowe – gentamycyna, amikacyna, tobramycyna, netylmycyna 3. aminocyklitole – spektynomycyna V. tetracykliny: 1. tetracykliny właściwe – doksycyklina 2. glicylocykliny – tygecyklina VI. makrolidy:

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

1. 14-węglowe – erytromycyna, klarytromycyna 2. 15-węglowe – azytromycyna 3. 16-węglowe – spiramycyna 4. ketolidy – telitromycyna 5. 18-węglowe (tiakumycyny) – difimycyna VII. linkozamidy – klindamycyna, linkomycyna VIII. amfenikole – chloramfenikol IX. rifamycyny – ryfampicyna, ryfaksymina X. pleuromutyliny – retapamulina XI. mupirocyna XII. kwas fusydowy Antybiotyki przeciwgrzybicze: I. antybiotyki polienowe – amfoterycyna B, nystatyna, natamycyna II. antybiotyki o budowie spiranowej – gryzeofulwina III. syntetyczne leki przeciwgrzybicze IV. leki azolowe: 1. leki imidazolowe – ketokonazol 2. leki triazolowe: • I generacji – flukonazol, itrakonazol • II generacji – worykonazol, rawukonazol, posakonazol (lek o najszerszym spektrum działania) V. Inne leki przeciwgrzybiczne W antybiotykoterapii obowiązują następujące zasady: I. leczenie empiryczne – w przypadkach zakażeń zagrażających życiu jest konieczność bezzwłocznego podania leków. W takich sytuacjach, gdy nie ma możliwości zastosowania najskuteczniejszej terapii celowanej, wówczas stosuje się te antybiotyki, które są aktywne wobec danego rodzaju drobnoustroju. Jednocześnie przed podaniem pacjentowi pierwszej dawki antybiotyku, konieczne jest zabezpieczenie materiału umożliwiającego identyfikację patogenu. II. leczenie celowane oznacza dobór leku na podstawie określenia gatunku patogenu (posiew)i jego lekowrażliwości (antybiogram). III. leczenie deeskalacyjne. W tym przypadku muszą być stosowane antybiotyki o szerokim spektrum działania. IV. leczenie sekwencyjne – jeśli w początkowym okresie procesu leczniczego zastosowano antybiotyk w postaci pozajelitowej, po uzyskaniu poprawy stanu pacjenta, wdraża się leczenie drogą doustną. Zasada ta nie obowiązuje jednak w przypadkach leczenia: zapalenia wsierdzia, zakażeń nerwowego, ropnia mózgu, zapalenia opon mózgowordzeniowych, zakażeń w obrębie gałki ocznej. V. leczenie skojarzone – w większości zakażeń wystarczające ale i zalecane jest leczenie pojedynczym lekiem czyli tak zwana monoterapia[3,4]. W antybiotykoterapii najważniejszy jest odpowiedni dobór antybiotyku i utrzymanie jego odpowiednio wysokiego i niezmiennego stężenia leku we krwi. Dlatego powinno się antybiotyki przyjmować o stałej porze według wskazań lekarza. Najczęściej antybiotyki zażywa się przynajmniej na godzinę przed jedzeniem lub dwie godziny po nim. Przyjmowanie ich w trakcie posiłku zmniejsza przyswajalność leku. Do popicia wskazana jest niegazowana woda mineralna. Napoje owocowe i gazowane czy mleczne także utrudniają przyswajanie leku. Jednym z najważniejszych elementów skuteczności antybiotykoterapii jest zdyscyplinowanie chorego, które powinno polegać na przyjmowaniu antybiotyków „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

w odpowiednich odstępach czasu oraz przez określoną przez lekarza liczbę dni. Przeciętna kuracja antybiotykowa trwa od 7 do 10 dni. Nieracjonalne jest odstawianie antybiotyku po wystąpieniu subiektywnie odczuwanej przez pacjenta poprawy – w takiej sytuacji można spodziewać się nawrotu infekcji oraz z wystąpieniem oporności na stosowany antybiotyk. Ponadto, aby antybiotyk mógł działać skutecznie, musi osiągnąć odpowiednie parametry farmakokinetyczne w miejscu, w którym toczy się infekcja. Stąd też istotne jest przyjmowanie leków przeciwbakteryjnych w odpowiednim czasie do posiłku, tak aby nie zachodziły niekorzystne interakcje; lek przeciwbakteryjny – pokarm[2]. Warto również zapamiętać, że antybiotykoterapia ma kilka minusów, jak choćby to, że antybiotyk wywołuje zmiany w prawidłowej mikroflorze całego organizmu. Zakłócenie równowagi mikrobiologicznej może doprowadzić do niepohamowanego rozwoju innych bakterii i grzybów. W efekcie po zakończeniu antybiotykoterapii zdaża się, że chory boryka się ze stanami zapalnymi błon śluzowych i z towarzyszącymi im biegunką i wymiotami. Możliwą konsekwencją przyjmowania pewnych antybiotyków jest grzybica układu pokarmowego. Pojawia się ona na skutek osłabienia układu odpornościowego i namnożenia się grzybów. Leczenie tego rodzaju grzybicy jest procesem bardzo długim i niezwykle uciążliwym. Narażone na szczególne obciążenie pod wpływem antybiotykoterapii są także nerki i wątroba, w których magazynowane są substancje nieprzyswajalne przez organizm. Nawet do 20% leku w postaci niezmienionej lub jako metabolity zostaje zatrzymana w organizmie[1]. Jednym z kolejnych skutków ubocznych antybiotykoterapii jest zniszczenie dobroczynnej flory bakteryjnej pochwy u kobiet. Działanie antybiotyków zakłóca równowagę mikrobiologiczną w organiźmie, co w efekcie prowadzi do namnażania się bakterii i grzybów chorobotwórczych i w efekcie do powstania stanów zapalnych oraz innych dolegliwości. Antybiotyk to broń obosieczna, która uderza nie tylko w przyczynę choroby, ale także w pożyteczne bakterie. Warto pamiętać, że po takiej walce organizm musi powrócić do stanu równowagi[2]. Skutecznym sposobem, który pozwoli przywrócić równowagę mikrobiologiczną organizmu jest uzupełnianie mikroflory układu pokarmowego i moczowo-płciowego o specjalnie wyselekcjonowane bakterie Lactobacillus. Źródłem dobroczynnych bakterii jest probiotyk – naturalna substancja wspierająca i stymulująca funkcje obronne organizmu, dlatego warto przyjmować probiotyk zarówno profilaktycznie (w okresie zwiększonej zachorowalności), podczas antybiotykoterapii oraz 5-7 dni po jej zakończeniu. Pożyteczne bakterie zabezpieczają jelita przed działaniem chorobotwórczych drobnoustrojów i pobudzają układ immunologiczny do pracy. Ponadto można w ten sposób zapobiec biegunkom i spadkowi odporności związanej z kuracją antybiotykami. Probiotyk wspomoże także utrzymywanie kwaśnego odczynu pochwy oraz zapewni równowagę mikrobiologiczną[1,2]. Wraz z antybiotykami mogą być również podawane preparaty BioGaia w postaci tabletek lub kropli, zawierające w składzie bakterie Lactobacillus reuteri, które wykazują oporność na wiele stosowanych antybiotyków. Antybiotyki powinniśmy brać tylko na zalecenie lekarza, wtedy gdy inne metody leczenia zawodzą.

Cel pracy Celem pracy była ocena poziomu wiedzy mieszkańców Łomży w wieku 35-50 lat na temat antybiotykoterapii.

Materiał i metody Badania ankietowe zostały przeprowadzone w okresie wrzesień- październik 2011 roku w grupie 100 chorych, w tym 50 kobiet i 50 mężczyzn. Badania przeprowadzono w Szpitalu Wojewódzkim w Łomży.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Do tego celu posłużono się anonimowym kwestionariuszem skonstruowanym na potrzeby niniejszej pracy (zał. 1). Ankieta składała się z dwóch części. Cześć I - ogólna, zawierała 5 pytań dotyczących informacji o ankietowanych m.in. wieku, płci, miejsca zamieszkania, stanu cywilnym i zamieszkaniu. Część II – szczegółowa zawierała 14 pytań dotyczących m.in. rodzaju przyjmowanych antybiotyków, czasu trwania kuracji i skutków ubocznych. Ankieta zawierała pytania zamknięte i półotwarte. Kwestionariusz ankiety przedstawiono w załączniku.

Wyniki Ankietowani pochodzili w z miasta do 50 tysięcy mieszkańców. W grupie ankietowanej znajdowało się: 42 kobiety (42%) zamężne, 8 wdów (8%), 48 mężczyzn żonatych (48%) i 2 wdowców (2%). Wykształcenie respondentów przedstawiało się następująco – podstawowe 12%, średnie 67%, wyższe 21%. Szczegółowe wyniki badań oceny stopnia świadomości na temat stosowania antybiotykoterapii: 1. Wszyscy respondenci w ciągu ostatnich 6 miesięcy przyjmowali antybiotyki 2. Pośród antybiotyków wymienionych przez badanych znajdowały się: • penicyliny(ampicylina, duomox, augmentin, amotaks) – 10%, • cefalosporyny (zinnat, zinacef) – 4%, • tetracykliny – 6%, • aminoglikozydy (streptomycyna,neomycyna) – 3%, • nitroimidazole (metronidazol) – 2%, • glikopeptydy (wankomycyna) – 2%. 3. Objawy, który spowodowały włączenie antybiotyku do leczenia były następujące: u 28% badanych była to gorączka, u 19% kaszel i katar, a u 16% ból. U pozostałych osób była to inna przyczyna np. dreszcze. 4. U ponad połowy (54%) badanych kuracja antybiotykowa trwała 4-5 dni, u 1/3% osób trwała poniżej 4 dni. 5. Ponad połowa (58%) respondentów przed włączeniem antybiotyku zaobserwowała u siebie gorączkę, która trwała 1-3 dni, u 11% badanych trwała ona ponad 4 dni. 6. Przed włączeniem antybiotyku ponad połowa (56%) respondentów w ogóle nie miało wykonywanych badań. Wykonane badania krwi i posiew moczu miało 27% badanych, 12% miało wykonywane tylko badanie krwi, 5% wszystkie badania(badania krwi, posiew moczu i wymaz z gardła). 7. 1/3 osób przed włączeniem antybiotykoterapii miało wykonywane badania ogólne, OB i CPR, 42% miało wykonane badanie ogólne, OB, CRP i RTG klatki piersiowej, 2% tylko RTG klatki piersiowej, 25% osób miało wykonywane inne badania. 8. W trakcie stosowania antybiotyku osłonę przewodu pokarmowego stosowało 70% ankietowanych, 15% nie pamięta czy ją stosowało, a 15% nie stosowało takiej osłony. 9. 35% badanych uważa, że infekcje wirusowe (grypa) powinny być leczone antybiotykiem,34% nie wie, a 31% uważa że nie. 10. 58% respondentów stwierdziło, że w swoim życiu przyjmował nie dużo antybiotyków (kilka razy w roku), zaś 28% badanych bardzo często przyjmowało antybiotyki (kilka razy w kilka razy w miesiącu). 11. Podczas stosowania antybiotyku respondenci zauważyli u siebie skutki uboczne wśród których wymieniają: • zmęczenie (46%), • złe samopoczucie (40%), • ból (34%), „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

• spadek wagi i apetytu (32%), • spadek odporności (34%), • uczulenia (22%), • biegunka (9%), • grzybice (3%), • krwotoki (2%).

Wnioski 1. Przed włączeniem do leczenia antybiotyku konieczne jest wykonanie badań, w zależności od objawów choroby: badania krwi, posiewu moczu, wymazu z gardła, RTG klatki piersiowej. W grupie ankietowanej ponad połowa respondentów nie miała wykonywanych badań. 2. Większość ankietowanych stosowało podczas leczenia osłonę przewodu pokarmowego co związane to jest z ich świadomością działania antybiotyków na mikroflorę i błonę śluzową jelit. 3. Antybiotyki niosą ze sobą nie tylko korzystne działanie na usunięcie przyczyny choroby, ale także są powodem odczuwania wielu różnych skutków ubocznych. 4. Niepokojącym jest fakt przekonania respondentów o konieczności leczenia infekcji wirusowych, np. takich jak grypa antybiotykami.

Bibliografia 1. Danysz A., Buczko W.: Kompendium farmakologii i farmakoterapii. Wyd. Urban&Partnet, Wrocław 2008. 2. Orzechowska-Juzwenko K.: Farmakologia kliniczna. Wyd: Medyczne Górnicki, Wrocław 2006. 3. Markiewicz Z., Kwiatkowski Z.A.: Bakterie, antybiotyki, lekooporność. Wyd. PWN, Warszawa 2008. 4. http://pl.wikipedia.org/wiki/Antybiotyki

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Malwina Respondek1, Hanna Pudło1

Rola edukacji żywieniowej i jej znaczenie w kształtowaniu prawidłowych nawyków żywieniowych wśród uczniów szkół podstawowych Słowa kluczowe edukacja żywieniowa, odżywianie, nawyki żywieniowe, szkoła podstawowa,

Wstęp Prawidłowa postawa żywieniowa człowieka jest wypadkową czynników środowiskowych, kulturowych, demograficznych (płeć, wiek) oraz wiedzy na temat zasad prawidłowego żywienia [1,2,3]. Edukacja wśród dzieci w wieku szkolnym stanowi ważne przedsięwzięcie, a potrzeby żywieniowe stanowią zagadnienie bardzo złożone, gdyż to właśnie ten okres w życiu pozwala ukształtować zachowania prozdrowotne i prawidłowe nawyki żywieniowe [4]. Wiele schorzeń dietozależnych jest skutkiem błędów nabytych w młodości i systematycznie utrwalanych w późniejszych latach [5,6]. Żywienie jest jednym z najważniejszych czynników wpływających na rozwój fizyczny, stan zdrowia i samopoczucie dziecka [7]. Nawyki żywieniowe kształtują się do 10 roku życia, potem nadal mogą być modyfikowane, ale raz ukształtowane złe nawyki bardzo trudno jest zmienić [1,8]. Prawidłowa realizacja żywienia dzieci w szkołach, w których przebywają (około 8 godzin dziennie) stwarza konieczność zaspokojenia potrzeb żywieniowych w około 50% w placówkach oświatowych [9].Ostatnie badania wskazują na spore błędy w żywieniu zbiorowym, objawiające się niską oceną zaplanowanych jadłospisów w szkołach, jak również w żywieniu indywidualnym dzieci w okresie dorastania. Zapewnienie zapotrzebowanie na energię i składniki żywieniowe dzieci w wieku skoku wzrostowego jest istotne ze względu na wrażliwość dzieci na wszelkie ograniczenia podaży. Niedobory pokarmowe mogą skutkować nieodwracalnym zahamowaniem tempa rozwoju [9]. Należy pamiętać, że najistotniejszą rolę w kształtowaniu zachowań prozdrowotnych odgrywają rodzice. Są oni najważniejszym ogniwem procesu edukacji, ponieważ w rodzinie ma miejsce tzw. socjalizacja pierwotna [10,11]. Rodzina wpływa na zachowania żywieniowe dziecka w dwojaki sposób, bezpośrednio poprzez dostarczanie określonej żywności i pośrednio poprzez przekazanie postaw wobec żywności oraz kształtowania preferencji żywieniowych. Konieczność edukacji żywieniowej i szeroko rozumianej profilaktyki zdrowotnej w zakresie odżywiania znalazło odzwierciedlenie w zaangażowaniu wielu instytucji. Dzieci tylko rozumiejąc w pełni korzyści płynące z spożywania tych produktów z większą chęcią sięgają po warzywa owoce i mleko.

Cel pracy Celem pracy jest ukazanie założeń oraz przebiegu realizacji autorskiego programu „Twoje zdrowie – Twój wybór!” kierowanego dla dzieci szkół podstawowych oraz sprawdzenie ich wiedzy na temat zasad prawidłowego żywienia. Oceniono także wiedzę rodziców dzieci.

Materiał i metody Opracowano autorski program edukacyjny „ Twoje zdrowie – Twój wybór!” kierowany do uczniów szkół podstawowych oraz ich rodziców. W programie prowadzonym w okresie 1 Studium Doktoranckie, Wydział Farmaceutyczny z Oddziałem Medycyny Laboratoryjnej w Sosnowcu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, ul. Jedności 8, 41-200 Sosnowiec

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

grudzień 2011 – marzec 2012 uczestniczyło 1492 dzieci z 5 szkół podstawowych województwa śląskiego, klas 1-6 (w tym 824 dziewczynki i 668 chłopców). Badania prowadzono po uzyskaniu zgody dyrekcji każdej ze szkół. Metodą zastosowaną w niniejszej pracy jest autorski kwestionariusz ankiety (anonimowej) zawierający zarówno pytania zamknięte jak i otwarte. Spośród 19 pytań, z których składała się ankieta 14 stanowiło pytania zamknięte, bezpośrednio dotyczące wiedzy z zakresu prawidłowego żywienia. Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymywał jeden punkt, za brak odpowiedzi lub błędną odpowiedź – 0 punktów. W celu określenia poziomu wiedzy badanych osób przyjęto za kryterium klasyfikujące 4-stopniową skalę oceny, zgodnie z którą wyróżniono następujące poziomy wiedzy: bardzo dobry (14-13 punktów), dobry (12-11 punktów), dostateczny (10-7 punktów). Za niezadowalający poziom wiedz uznano ten, który wiązał się z udzieleniem mniej niż 7 poprawnych odpowiedzi. Uzyskane odpowiedzi przeanalizowano w oparciu o płeć i wiek (klasę). Dla każdego ucznia zostały przygotowane 2 identyczne kwestionariusze, które wypełniano przed lekcją edukacyjną – w celu sprawdzenia obecnej wiedzy żywieniowej i zrozumienia problemów związanych z prawidłowym komponowaniem jadłospisu oraz po prezentacji, co dało obraz korzyści płynących z takiego przedsięwzięcia. Podczas lekcji edukacyjnej trwającej 45 minut przekazywana były dzieciom wiedza z zakresu prawidłowego żywienia, ukierunkowana na kształtowanie nawyków żywieniowych, umiejętności wyboru zdrowych, wartościowych produktów spożywczych, jak i propagowanie zdrowego stylu życia. Prezentacja w formie multimedialnej dostosowana była do wieku dzieci, co zwiększyło zainteresowanie i chęć aktywnego udziału w warsztatach. Zastosowano różne formy aktywizacji dzieci, takie jak: wspólne rozwiązywanie krzyżówki, uzupełnianie piramidy żywienia, quizy. Kolejnym etapem badań była ankieta dla rodziców przeprowadzana w szkołach podczas spotkań z wychowawcami klas lub rozdawana dzieciom do domów po lekcji edukacyjnej. Kwestionariusz został wypełniony przez 654 osoby (w tym 498 kobiet i 156 mężczyzn).

Wyniki Jak wynika z analizy uzyskanych danych, najwięcej osób odpowiedziało poprawnie na 6, 7 oraz 9 pytań, stanowiąc odpowiednio 34,3%, 22,6% i 18,5% badanej populacji. Wartość średnia dla całej badanej populacji osiągnęła poziom 6,55 punktów co jest wynikiem niezadawalającym. Najlepiej z zadaniem poradzili sobie uczniowie klasy czwartej uzyskując średnią poprawnych odpowiedzi 7,4, najgorzej klasa pierwsza – 4,5 punktów (pozostałe klasy: druga- 4,9 punktów; trzecia – 5,8 punktów; piąta – 6,7 punktów; szósta – 6,4 punktów). Analizując średnią uzyskaną przez wszystkie dziewczynki i wszystkich chłopców wykazano różnicę punktową – 1,7 punków na korzyść dziewczynek (6,89 punktów – dziewczynki i 5,19 punktów – chłopcy). Stwierdzono, że największe trudności sprawiła uczniom odpowiedź na pytanie dotyczące źródła błonnika, zalecanej ilości spożywanych posiłków w ciągu dnia oraz najważniejszego posiłku w ciągu dnia (odsetek niepoprawnych odpowiedzi kolejno: 84%, 76%, 72%). Na pytanie dotyczące błędów żywieniowych, których nie powinno się popełniać najczęściej wskazywano spożywanie słodyczy (97%), fast-foodów (88%) oraz słodzone napoje gazowane (47%). Ponowne przeprowadzenie ankiety, które miało miejsce po lekcji edukacyjnej, pozwoliło wykazać wzrost wiedzy na temat prawidłowego odżywiania o czym świadczy zwiększona ilość (średnia) udzielanych poprawnych odpowiedzi uzyskanych przez całą badaną grupę tj. 10,2. Dzieci potrafiły odpowiedzieć poprawnie na pytania dotyczące ilości spożywanych posiłków (89%), wskazać poprawną definicję BMI (76%) oraz udzielały poprawnej odpowiedzi odnośnie zalecanej dziennej ilości spożywanej wody (81%). Pobocznym celem badania było również uzyskanie danych na temat świadomości rodziców (opiekunów) na temat związany z prawidłowym ilościowym i jakościowym żywieniem

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

dzieci oraz poznanie zwyczajów kulinarnych. Dużym problemem jest w Polsce sposób przygotowania posiłków, ponad 80% rodziców dzieci szkół podstawowych jako główny sposób przygotowania potraw oznaczyło smażenie lub pieczenie. Rodzice nie mają też wiedzy na temat zawartości witamin i poszczególnych składników pokarmowych w odpowiednich produktach. Co może się wiązać ze złym doborem produktów w codziennej diecie. 42% rodziców nie wskazuje prawidłowej, zgodnej z zaleceniami prawidłowego żywienia liczby posiłków, które dzieci powinny spożywać w ciągu dnia, 38% rodziców nie wie, ile razy dziennie dziecko powinno spożywać owoce i warzywa. Należałoby się zastanowić nad prowadzeniem działań skierowanych na wspólną edukację dzieci, rodziców jak i pracowników szkół co umożliwiłoby uzyskanie najwyższego poziomu świadomości zdrowotnej.

Wnioski 1. Lekcje edukacyjne z zakresu prawidłowego odżywiania przynoszą znamienne korzyści – wiedza na temat zdrowego żywienia jest zdecydowanie obszerniejsza po lekcji edukacyjnej. 2. Wykazano wadliwość w trybie i jakości żywienia dzieci, szczególny niepokój budzi opuszczanie przez uczniów pierwszego śniadania, częste podjadanie między posiłkami oraz spożywanie słodyczy i produktów typu fast-food. 3. Przeprowadzone badania wśród rodziców ukazują brak podstawowej wiedzy z zakresu żywienia, co może uniemożliwiać komponowanie odpowiednich posiłków dla swoich dzieci. 4. Istnieje potrzeba opracowania, przeprowadzania i upowszechniania programów edukacyjnych dotyczących wiedzy żywieniowej zarówno wśród dzieci jak i rodziców, co pozwoli na ukształtowanie prawidłowych postaw prozdrowotnych.

Bibliografia 1. Socha J, Stolarczyk A, Socha P. Zachowania żywieniowe – od genetyki do środowiska społeczno – kulturowego. Nowa Pediatria 2002, 3: 2012-2017. 2. Czeczelewski J, Michalska A, Raczyński G. Zastosowanie analizy skupień do oceny społeczno ekonomicznych i demograficznych uwarunkowań sposobu żywienia wśród dzieci w wieku 10-15 lat. Żyw Człow Metab 2003, I, 2: 176-181. 3. Szczęsna T, Wojtala M, Waszkowiak K. Wpływ wiedzy żywieniowej, edukacji oraz sytuacji materialnej na preferencje pokarmowe i zachowanie żywieniowe wśród studentów akademii rolniczej zamieszkałych w akademiku. Probl Hig Epidemiol 2005, 86: 30-35. 4. Hasik J, Gawęcki J.: Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, 7-8 5. Dietz W.H.: Health consequencesof obesity in youth: childhood predictors of adult disease. Pediatrics 1998, 101 (supl. 3): 518-525. 6. Sabolewska A, Sztanke M., Boguszewska – Czubara A. i wsp: Influence of physical activity and nutrition habits on occurence of metabolic diseases. Zdr Publ, 2007, 117 (4), 419-424. 7. Ciborowska H, Rudnicka A, Dietetyka: Żywienie człowieka zdrowego i chorego, PZWL Warszawa 2004, 203-204 8. Wagner N, Meusel D, Höger Ch i wsp. Health promotion in kindergarten children: an assessment of evaluated projects in Germany. J Public Health 2005; 13: 291-295.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

9. Gronowska – Senger A, Drywień M, Hamułka M. Analiza stanu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym w oparciu o istniejące piśmiennictwo z lat 1980-1995. Roczn PZH 1998; 49: 337-383. 10. Szacka B, Wprowadzenie do socjologii. Wyd. Oficyna Naukowa, 2003. 11. Wołoszańska L, Młodszy wiek szkolny [w] Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, red. M. Żebrowskiej, PWN, Warszawa 1977, s. 575;

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Anna Sass1

Styl życia kobiet ciężarnych – badanie pilotażowe The lifestyle of pregnancy women – a pilot research Streszczenie Styl życia ciężarnych jest determinowany czynnikami środowiskowymi i w sposób bezpośredni posiada wpływ na rozwój płodu (czynniki paragenetyczne i niegenetyczne). W artykule przedstawiono wstępne badania dotyczące jakości zachowania prozdrowotnego położnic. Przeprowadzone badania miały charakter przesiewowy, a ich celem było zweryfikowanie wybranych aspektów stylu życia ciężarnych. W badaniu uczestniczyło 30 kobiet w wieku od 20-30 lat, które odpowiadały na pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety wg autorskiego projektu. Wstępna analiza ujawniła, że większość badanych kobiet poza suplementacją kwasem foliowym w okresie prekoncepcyjnym nie przygotowuje się w inny sposób do ciąży. W opinii badanych higiena życia, a w tym zawarta odpowiednia dieta jest elementem mało istotnym i nie uwzględnianym. Stwierdzono, że większość badanych kobiet uważa, iż aktywność fizyczna nie posiada wpływu na stan pourodzeniowy, równocześnie wykazując brak wiedzy na temat roli aktywności ruchowej i jej wpływu na przebieg ciąży oraz okresu prekoncepcyjnego. Ponadto, wyniki badań ujawniły istotne ograniczenie aktywności ruchowej kobiet ciężarnych.

Słowa kluczowe styl życia, zachowania prozdrowotne, ciąża, aktywność fizyczna, dieta

Summary Lifestyle of pregnancy women is determined by an environmental factors which have a direct impact on fetal development (paragenetic and nongenetic factors). This article presents preliminary research of the quality of healthy maternal behavior. The research had a screening nature and their purpose was to verify selected aspects of the lifestyle of pregnant women. The research included 30 women aged 20-30 years who had responded to the questionnaire survey according to private concept. Preliminary analysis revealed that the majority of surveyed women, besides of folic acid supplementation intake during prepregnancy period, had not been prepared in a other way to pregnancy. The respondents opinion about hygiene of life, especially proper diet is a minor component and is not taken into account. It was found that the majority of surveyed women believe that physical activity has no effect on the postnatal development of the child. Analysis, also shows a lack of knowledge about the role of physical activity and their positive effects on pregnancy as well as in prepregnancy period. Moreover, the results revealed a significant limitation of physical activity of pregnant women.

Keywords lifestyle, health related behavior, pregnancy, physical activity, diet

Wstęp Styl życia człowieka jest indywidualnym sposobem bycia każdej jednostki, a na jego charakter ma wpływ wiele istotnych elementów miedzy innymi: sposób odżywiania, spędzanie wolnego czasu, podejmowana aktywność fizyczna, stosunek do używek itp. Subiektywne 1 Studia Doktoranckie im. Jerzego Kukuczki AWF, Katowice

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

zachowania osoby, mogą mieć negatywny lub pozytywny efekt, gdyż wynikają z indywidualnego podejścia i postrzegania życia. W przypadku kobiet ciężarnych styl ich życia ma wielopłaszczyznowy zakres oddziaływań, gdyż zachowania te bezpośrednio wpływają na rozwój dziecka. Optymalny przebieg rozwoju płodu będzie uwarunkowany zachowaniem prozdrowotnym ciężarnej. Zarówno styl życia przyszłej matki, jak i jej działania prozdrowotne mają największy udział, (50-60%) wpływając na zdrowie i rozwój dziecka (Gacek, 2010; Banaszak -Żak, Dobrzyń, 2004). Istnieje wiele czynników, od których zależne jest zdrowie kobiety w ciąży i jej przyszłego dziecka (Gacek, 2010; Chazan, 2003; Banaszak-Żak, Dobrzyń, 2004; Kaiser, Allen, 2008; Brzeziński, 19980. Wewnątrzmaciczny wzrost płodu podlega sile licznych uwarunkowań. Niektóre z nich są niezależne od wpływu ciężarnej, m. in. czynniki: konstytucjonalno-genetyczne, wydolność łożyska oraz zmiany metaboliczno-hormonalne odbywające się w ciele kobiety (Zamłyński i wsp., 2005; Czeszyńska i wsp., 1999; Lauszus i wsp., 2005; Lindsay i wsp., 2004; Mikulska M., i wsp., 1999; Stocker, i wsp, 2005). Wśród grupy czynników zależnych od ciężarnej, wynikających ze stylu życia, kluczową rolę odgrywa prawidłowe odżywianie się położnicy (Bolesta, Szostak-Węgierek, 2009). Fundamentalnymi substratami budulcowymi, potrzebnymi dla rozwijającego się w łonie matki płodu, są aminokwasy, glukoza i kwasy tłuszczowe. Oprócz zapewniania tych podstawowych substancji budulcowych ważne jest dostateczne spożywanie warzyw, owoców oraz składników odżywczych: witamin (w tym kwasu foliowego) i potrzebnych pierwiastków (Zamłyński i wsp., 2005). Dobrze zbilansowana dieta, powinna zawierać wszystkie wymienione elementy, gdyż deficyty w przyjmowaniu niektórych minerałów mogą zagrażać na wczesnym etapie ciąży powstaniem nieprawidłowości w jej przebiegu, w tym grożącymi porodami przedwczesnymi oraz uzyskiwaniem niskiej masy urodzeniowej przez noworodki (Banaszak-Żak, Dobrzyń, 2004; Suliga, 2011). W trakcie ciąży następuje szereg zmian, które szczególnie dotyczą metabolizmu energetycznego oraz hormonalnego tkanki tłuszczowej. Owe przekierowania związane z przemianą materii w ciele kobiety, skutkują przyrostem masy ciała a następnie jej obniżeniem u ciężarnej (Zamłyński i wsp., 2005; Forsum i wsp., 1989; Hopkinson, 1997; Hytten, 1991; Reece i wsp., 1994). Wg zaleceń Narodowego Instytutu Badawczego USA kobieta ciężarna powinna przyjmować dziennie dodatkowe 300 kcal w następstwie zwiększonego zapotrzebowania energetycznego (Zamłyński i wsp., 2005, Catalano, 1991; Hytten, 1991). Istotny czynnik kontrolujący zmiany metaboliczne, który jednocześnie jest elementem stylu życia to aktywność fizyczna. Regularna aktywność fizyczna jest zalecana kobietom w ciąży nie tylko w celu prawidłowego zwiększania masy ciała, ale także ze względu na zdrowotne korzyści, szczególnie w profilaktyce chorób przewlekłych (m.in. cukrzycy ciążowej) (Mizgier, i wsp., 2009). Ponadto, aktywność fizyczna ma pozytywny wpływ na przebieg rozwoju ciąży, akcji porodowej oraz okresu połogu (Gacek, 2010; Kozłowska, Stanek, 2002).

Cel pracy Celem pracy było zdiagnozowanie stanu wiedzy na temat prozdrowotnego zachowania ciężarnych kobiet oraz analiza wybranych aspektów stylu życia kobiet w ciąży. Dla zrealizowania celu sformułowano poniższe pytania: 1. Jaka jest świadomość kobiet o stylu życia w ciąży? 2. Jaki styl życia prowadziły kobiety w czasie ciąży?

Materiał i metody badań Badaniem ankietowym objęto 30 kobiet na terenie Śląska, będących w ciąży fizjologicznej, zimą 2012 roku. Przedział wiekowy położnic wahał się od 19 do 30 lat a średnia wieku wynosiła 26 lat z odchyleniem standardowym ±4 lata. Średnia tygodnia ciąży, w którym badano kobiety, to 32 tydzień, a odchylenie standardowe wynosiło ±8,14. Przed ciążą przeciętna

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

masa ciała badanych wynosiła 61,76 kg z odchyleniem standardowym ±12,35. Podczas przeprowadzonego badania średnia masa ciała u położnic równała się 72,9 kg a odchylenie standardowe ±13,18. Uśredniona wysokość ciała u ankietowanych to 164 cm z odchyleniem ±8,14. W grupie badanych, aż 73% to mężatki, również zdecydowana większość, bo aż 93% badanych mieszkała w mieście. W I trymestrze ciąży było 3% kobiet, 10% w II trymestrze a 87% w III trymestrze podczas wykonywania badania

Ryc . 1 Wykształcenie wśród badanych ciężarnych .

Ryc . 2 Sytuacja materialna kobiet ciężarnych .

Kobiet z wykształceniem wyższym i średnim było więcej niż tych z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym. Znacząca część ankietowanych przyznała, że ich sytuacja materialna jest dobra, najmniej, bo tylko 3% deklarowało złą. Kobiety planowały swoje ciąże, do niezamierzonych przyznała się co trzecia ankietowana.

Procedury Badania posiadały charakter przesiewowy a wykorzystanym narzędziem był kwestionariusz ankietowy wg własnego projektu. Oceniano styl życia położnic w trzech aspektach. Pierwszy dotyczył aktywności ruchowej, który weryfikowany był pytaniami otwartymi i zamkniętymi. Pytania odnosiły się do rodzajów podejmowanej aktywności oraz ilości czasu poświęcanego przez kobiety, zarówno w trakcie trwania ciąży jak i w okresie sprzed tego stanu. Kolejnym weryfikowanym aspektem była dieta. Pytania, dotyczyły ilości spożywanych produktów spośród wymienionych oraz dziennej liczbie posiłków. Trzecim badanym „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

obszarem były używki, kobiety odnosiły się do nich będąc w aktualnym stanie jak i również sprzed czasu ciąży. Pytania uszczegóławiały ilość i częstość przyjmowanych używek spośród wymienionych.

Wyniki Wyniki badania ujawniły, iż 90% kobiet nie stosowało żadnej diety w celu przygotowania się do ciąży. Przed zajściem w ciąże 60% położnic suplementowało się kwasem foliowym. Nieznaczna część ankietowanych, tj. 3%, była na diecie specjalnie przystosowanej do ciąży. 93% kobiet stosowało preparaty suplementujące w trakcie trwania ciąży. Spośród ankietowanych 40% wskazywało, iż dbało o regularne spożywanie 5 posiłków dziennie, blisko połowa starała się jadać posiłki o regularnych porach.

Ryc . 3 Dieta badanych kobiet ciężarnych .

43% badanych jadało owoce i warzywa w ilości większej niż 5 razy na tydzień. Nabiał i produkty mleczne również były spożywane, co najmniej 5 razy w tygodniu u 47% ankietowanych. Większość położnic (43%) jadała ryby zaledwie raz w tygodniu. Białe i czerwone mięso było konsumowane średnio 2-3 razy tygodniowo. Częstymi i lubianymi przez ciężarne produktami były słodycze, jadane w ilościach 5 (37%) i więcej (27%) razy na tydzień. W pytaniu dotyczącym wpływu diety położnicy na stan dziecka zdecydowana większość, aż 83%, potwierdziła jej znaczący wpływ. Aktywność fizyczna w opinii badanych miała przed ciążą duże znaczenie, aż 63% twierdziło, że było aktywne fizycznie. Ciężarne poświęcały sześć godzin i trzydzieści minut tygodniowo, ćwicząc z częstotliwością 3-4 razy.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ryc . 4 Aktywność fizyczna badanych kobiet przed zajściem w ciąże .

Ryc . 5 Aktywność fizyczna w czasie ciąży

Najczęściej wybieranymi przez respondentki rodzajami aktywności były m.in. spacery, pływanie, jazda na rowerze, bieganie, fitness i siatkówka. W czasie trwania ciąży tylko 37% badanych pozostała aktywna fizycznie. Częstotliwość ćwiczeń wynosiła średnio 4 h tygodniowo, o czasie trwania nieprzekraczającym 4 h i 30 min. Formy ruchowe, które najczęściej wybierały ciężarne w tym okresie to m.in.: spacery, pływanie „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

oraz ćwiczenia gimnastyczne. Ponadto ciężarne udzielały odpowiedzi w kwestii wpływu aktywności fizycznej na stan pourodzeniowy noworodka. U ponad połowy ankietowanych (57%) wyniki ujawniły, że podejmowana aktywność ruchowa nie ma wpływu na stan dziecka. Ponadto, uczęszczanie na zajęcia do szkoły rodzenia zadeklarowała mniejsza grupa położnic, tj. 37%. Używki to kolejny badany aspekt. Pytania kwestionariusza odnosiły się do stosowanych używek zarówno przed jak i w trakcie ciąży.

Ryc . 6 Stosowane używki przez ciężarne z okresu przed i podczas trwania ciąży .

Z podanych używek, spożywane były papierosy w ilości średnio 10 sztuk dziennie. Spośród alkoholu kobiety wybierały piwo i wino, wpijanych w ilości 2 piwa i 1 butelka tygodniowo. W trakcie ciąży większość położnic ograniczyło stosowanie używek. Papierosy paliło wówczas 17% ciężarnych, średnio 7 sztuk dziennie, piwo spożywane było w ilości średnio 1 butelka na tydzień.

Dyskusja Wiedza przyszłych matek przejawia się w ich stylu życia i posiada znaczący pływ na rozwój dziecka. Kobieta dokonując każdo razowego wyboru kieruje się zdobyta wiedzą, tak, aby nie zaszkodzić swojemu dziecku. Jak dowiedziono w przeprowadzonym badaniu większość kobiet korzysta z wiedzy zaczerpniętej z Internetu i popularnych czasopism przeznaczonych dla przyszłych matek. Pomimo licznych dostępnych źródeł, w zachowaniu położnic, istnieje wiele nieprawidłowości dotyczących stylu życia. Na pierwszym miejscu można wymienić odżywianie. Dieta, którą zdecydowana większość kobiet uznało za istotną w rozwoju dziecka, powinna być zbilansowana i zapewniać dostateczne zapotrzebowanie składników odżywczych. Błędy żywieniowe podczas ciąży mogą prowadzić do zaburzeń w jej przebiegu i przyczynić się do zwiększonego ryzyka wielu chorób matki i dziecka (Gacek, 2010; Szostak-Węgierek, 1998). Badania własne ujawniły niewystarczającą wiedzę położnic na temat zasad prawidłowego odżywiania się w ciąży. Bolesta i Szostak-Węgierek (2009) również potwierdziły liczne błędy żywieniowe ciężarnych. Popełniane błędy były konsekwencją niewystarczającej wiedzy odnośnie zasad racjonalnego żywienia i wskazują potrzebę edukacji żywieniowej wśród kobiet planujących potomstwo (Bolesta, Szostak-Węgierek, 2009). Podkreślając ważną rolę diety, należałoby zwrócić uwagę na jej stosowanie jeszcze przed zajściem w ciąże. Z badań

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

własnych wynika, iż tylko znikoma część przyszłych matek (10%) stosowała odpowiednią dietę z myślą o zaplanowaniu dziecka. Spośród stosowanych preparatów suplementujących, większość badanych zażywała kwas foliowy zanim zaszła w ciąże. Suliga (2011) ujawniła, iż kwas foliowy przyjmowało 88% ciężarnych, a w tym 33% przed ciążą. Pomimo, iż w badaniach własnych suplementowanie się foliantami dla ciężarnych nie stanowiło problemu, (gdyż zdecydowana większa część badanych zażywała kwas foliowy podczas ciąży jak i przed), Suliga (2011) zwraca uwagę na nieodpowiednie podejście położnic do stosowania tych preparatów (Suliga, 2011). Stosowanie kwasu foliowego jest uzasadnione profilaktyką zmniejszenia występowania wad ośrodkowego układu nerwowego u płodu nawet o 72%. Zaleca się jego stosowanie na kilka miesięcy przed ciążą, kontynuując do 12 tygodnia w trakcie ciąży (Gacek, 2010; Perenc, 2002; Kondo i wsp., 2008; Suwalicka-Oleszczuk, 2003). W badanej próbie zdecydowana większość kobiet urozmaicała dietę zażywając kwas foliowy oraz inne preparaty witaminowe w trakcie ciąży. Badanie Dębkowskiej i Cichockiej (2009) oceniające spożycie foliantów u kobiet w wieku rozrodczym, nie będących w ciąży, dowiodło niewystarczające ilości dawkowania kwasu foliowego. Pomimo iż, kobiety w ciąży uzupełniają kwas foliowy dodatkowymi preparatami suplementującymi należałoby wzmóc działania edukacyjne dotyczące istotności i roli foliantów w diecie kobiet w wieku rozrodczym (Dębkowska, Cichocka, 2009). Własne badania wykazały częste spożywanie warzyw i owoców wśród ankietowanych kobiet ciężarnych. Podobnie zjawisko konsumowania dużych ilości warzyw i owoców przez ciężarne potwierdziła Gacek (2010). Warzywa w obu badanych przez nią grupach wiekowych (18-30 i 31-47 lat) jadane były podobnie, 3-5 razy dziennie przez większość badanych. Analogicznie, owoce większość położnic jadała 2-3 razy dziennie (Gacek, 2010). Wyniki badań ukazały wysoką ilość spożycia owoców i warzyw natomiast ryby, które są źródłem łatwo przyswajalnego i pełnowartościowego białka oraz wielonasyconych kwasów tłuszczowych, ciężarne spożywały zaledwie raz w tygodniu. Badania korespondują z wynikami uzyskanymi przez Gacek (2010). W badanej przez nią próbie aż 60,8% kobiet konsumowało ryby raz w tygodniu. Częstsze spożywanie ryb, 2-3 razy tygodniowo, zadeklarowało 4,5% badanych z drugiej grupy wiekowej (obejmującej wiek 31-47 lat) (Gacek, 2010). Główną przyczynę niedostatecznej konsumpcji ryb, można by uzasadnić zwyczajowym niskim spożyciem ich w naszym kraju (Gacek, 2011; Sontrop, Campell, 2008; Suliga 2011). Ograniczona konsumpcja ryb i mięsa czerwonego może mieć swoje konsekwencje w występowaniu niedokrwistości u ciężarnych. Warzywa poza dostarczeniem witamin, składników mineralnych i błonnika, odnoszą pozytywny wpływ na masę urodzeniową noworodków (Gacek, 2010; Esmaillzadeh i wsp., 2008; Suliga, 2011; Rao i wsp., 2001; Mikkelsen i wsp., 2006; Ramon, 2006). W przeciwieństwie do słodyczy, których obecność w diecie zwłaszcza na początkowym etapie ciąży, może wiązać się z podwyższonym zagrożeniem urodzenia dziecka z obniżonymi wymiarami ciała względem czasu trwania ciąży (Suliga, 2011; Godfrey, 1996). Obecność słodyczy w diecie ciężarnych potwierdzają badania własne, w których stanowcza większość badanych spożywała słodycze w dużych ilościach. Badania Wawrzyniaka i wsp.,(2003) korespondują z własnymi i potwierdzają duży udział przetworów cukierniczych w diecie kobiet ciężarnych. Analizując zachowania żywieniowe, na podstawie badań własnych i innych autorów, pożądane byłoby poszerzenie wiedzy wśród ciężarnych odnośnie zawartych produktów w diecie mających wpływ na stan dziecka (Gacek, 2010; Wawrzyniak i wsp., 2003). Kolejnym aspektem wynikającym ze stylu życia, który należałoby poddać analizie, jest aktywność fizyczna podejmowana w czasie wolnym przez kobiety ciężarne. Rozważania własne wykazały, że ponad połowa uczestniczek badania uprawiała aktywność fizyczną z różną częstotliwością i czasem trwania przed ciążą. Sytuacja restrykcyjnie zmieniła się w okresie ciąży, gdzie większa część ciężarnych całkowicie zrezygnowała z podejmowania rekreacyjnej aktywności fizycznej. Niestety nie wiadomo, jakimi przesłankami kierowały się ciężarne aby zadecydować o zaniechaniu aktywności tym bardziej, że Amerykańskie „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Towarzystwo Położników i Ginekologów rekomenduje aktywność fizyczną przynajmniej o 30 minutowym czasie trwania z umiarkowaną intensywnością i częstotliwością 4 dni w tygodniu lub częściej-jeśli brak przeciwwskazań (Mizgier i wsp.,2009; ACOG committee, 2002). W grupie położnic ćwiczących podczas ciąży preferowanymi formami ruchu były spacery, pływanie i sporadycznie ćwiczenia mięśni dna miednicy. Podobne restrykcje dotyczące ćwiczeń fizycznych wykazali Iwanowicz-Palus wraz ze wsp. (2004). Suponuje się, iż przyczyną ograniczenia powszechności aktywności i kinezyterapii wśród ciężarnych jest niedoceniana rola aktywności i korzyści z niej płynące. Świadczy o tym fakt, iż znaczna większość uczestniczek badania uważała, że aktywność nie ma wpływu na stan pourodzeniowy dziecka. Tymczasem wyniki Kozłowskiej i Stanek (2002) ujawniły wyższą wydolność noworodków, niższy odsetek powikłań oraz lepszy stan położnic po zastosowaniu celowej kinezyterapii w szkole rodzenia (Gacek, 2010; Iwanowicz-Palus i wsp., 2004, Kozłowska, Stanek, 2002). Nawiązując do tematu diety, fakt powszechności słodyczy w diecie ciężarnych i ich brak ograniczenia w spożywaniu, skutkuje nadmiernym przyrostem masy ciała, a tym samym zagraża pojawieniem się innych schorzeń (Gacek 2010, Szostak-Węgierek, 1998; Kandys, 1998, 1999). Dowiedziono, iż stosowanie aktywności fizycznej w okresie prekoncepcyjnym jak i w czasie trwania ciąży ma funkcję prewencyjną, gdyż obniża ryzyko wystąpienia cukrzycy ciążowej. Badacz Oken wraz z wsp., (2006) wykazał że, podejmowana aktywność ruchowa 12 miesięcy przed zajściem w ciążę minimalizuje ryzyko pojawienia się GDM (cukrzyca ciążowa), jak również redukuje zakłócenia tolerancji glukozy (przy BMI większym od 25). Wg Hadderson’a, (2007) ryzykiem GDM obarczone są kobiety, których masa ciała zwiększyła się o 2, 3-10 kg rocznie. Ponadto ryzyko jest 2,5 krotnie większe niż u kobiet o stabilnej masie ciała. Zatem, rola aktywności fizycznej w okresie prekoncepcyjnym oraz stosowanie jej z umiarkowanym natężeniem podczas ciąży, służy zachowaniu prawidłowej masy ciała, redukuje możliwość występowania cukrzycy ciążowej jak i nietolerancji glukozy (Mizgie i wsp., 2009; Oken i wsp., 2006; Hedderson i wsp., 2008). W związku z powyższym należałoby uświadamiać ciężarne o zaletach podejmowania aktywności fizycznej oraz instruować odnośnie odpowiednich form ruchu, które powinny być przez nie wybierane. Pośród powszechnie dostępnych źródeł mało jest publikacji, które odnoszą się do aktywności fizycznej podejmowanej przez kobiety ciężarne. Podobnie, niewiele danych uwzględnia rodzaj ćwiczeń i form ruchu najlepiej oddziaływujących na organizm kobiety w przebiegu ciąży. Wiadomym jest, że, stosowanie substancji psychoaktywnych ma negatywny wpływ na przebieg ciąży. Toksyczne substancje zawarte w dymie tytoniowym przyczyniają się powstawania wad wrodzonych u dzieci, niewydolności łożyska, niskiej masy urodzeniowej. Działanie nikotyny wpływa na skrócenie czasu ciąży, a więc zwiększa ryzyko porodów przedterminowych (Baumert, 2004; Kallen, 2001; Wang i wsp., 2002). Badania własne dowiodły, iż 17% kobiet nadal paliło wyroby tytoniowe w ciąży. Z doniesieniami tymi korespondują badania Skórzyńskiej i Góral (1996), które podają, iż, 50,4% ciężarnych nie zaprzestało palenia tytoniu podczas ciąży. Odnośnie problemu palenia, również wielu innych badaczy stwierdziło brak zaniechania zażywania tytoniu przez kobiety ciężarne (Gacek, 2010; Skórzyńska, Góral, 1996). Uświadomienie konsekwencji palenia papierosów wśród położnic, wydaje się być konieczne, ze względu na zagrożenia ze strony trujących substancji wpływający na rozwój płodu. Nadużywanie napojów procentowych, może przyczynić się m.in. do powstania u dziecka płodowego zespołu alkoholowego (FAS), który niesie za sobą konsekwencje rozwojowe (Gacek, 2010; Gieruszczak-Białek, Korniszewski, 1996). Wyniki badań własnych wykazało, że alkohol w czasie ciąży piło 10% badanych. Kobiety ciężarne przyznały się do okazjonalnego spożywania napojów alkoholowych w małych ilościach. Nie istnieje taka ilość alkoholu, którą można by było przyjąć za dawkę bezpieczną w czasie trwania ciąży (Suliga,2011; Habbick i wsp., 1998).

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Wnioski 1. Stwierdzono zaniedbania dotyczące stanu wiedzy położnic odnośnie wpływu aspektów stylu życia na rozwój płodu. W tym celu należałoby propagować promocję zdrowia prokreacyjnego oraz edukować ciężarne w zakresie wpływu stylu życia na przebieg ciąży. 2. W opinii badanych higiena życia, a w tym zawarta odpowiednia dieta jest elementem mało istotnym i nieuwzględnianym. Świadczy o tym fakt, iż większość kobiet w okresie prekoncepcyjnym nie przygotowuje się w szczególny sposób do ciąży. 3. W grupie położnic, poddanej weryfikacji, stwierdzono braki żywieniowe, które prawdopodobnie wynikają z poziomu wiedzy ciężarnych odnośnie ich stanu w jakim się znajdują. Błędy żywieniowe dotyczą zarówno ilości jak i wyboru produktów spożywczych przez położnice. Deficyty jakościowe i ilościowe w sposobie odżywiania, przejawiają się niedostateczną konsumpcją ryb i zbyt dużym udziałem przetworów cukierniczych w diecie ciężarnych. 4. Systematyczna aktywność fizyczna nie jest częstym zjawiskiem wśród kobiet ciężarnych. Aktywność położnic ogranicza się w większości przypadków do spacerów, rzadziej położnice wybierają inną formę ruchu. 5. Przeprowadzone badanie wykazało braki wiedzy odnośnie roli i zalet aktywności fizycznej w okresie rozrodczym jak i w trakcie ciąży u położnic. 6. W badanej grupie ciężarnych stwierdzono okazjonalne przyjmowanie napojów alkoholowych. Palenie tytoniu również dotyczyło niektórych położnic, pomimo dostępnej wiedzy na temat szkodliwości tych substancji psychoaktywnych i ich zagrażającego wpływu na przebieg ciąży.

Bibliografia 1. American College of Obstetricians and Gynecologists. ACOG committee opinion. Exercise during pregnancy and the postpartum period. 2002, 267 2. Banaszak-Żak B, Dobrzyń D. Czynniki warunkujące zdrowie kobiety ciężarnej. Ann UMCS 2004, 59(suppl. 14): 56‑60. 3. Baumert M. Wpływ palenia papierosów przez ciężarną na rozwój płodu i noworodka. Klinika Neonatologii Katedry Położnictwa i Ginekologii OEAM w Katowicach Przegląd Pediatryczny 2004, 34, 2: 79-83 4. Bolesta M., Szostak-Węgierek D. Wiedza a nawyki żywieniowe kobiet Ciężarnych. Probl Hig Epidemiol, 2009, 90 (suplement 1) 5. Brzeziński Z.J. Kwas foliowy w zapobieganiu wadom wrodzonym cewy nerwowej. Medycyna Wieku Rozwojowego 1998, II. 4: 453-461. 6. Catalano P.M., Tyzbir E.D., Roman N.M., Amini S.B., Sims E.A.: Longitudinal changes in insulin release in non obese pregnant women. Am. J. Obstet. Gynecol., 1991, 165: 1667–1672 7. Chazan B. Zwiększająca się częstość urodzeń dzieci z małą urodzeniową masą ciała – nowy problem polskiej perinatologii. Perinatol Ginekol 2003, 2: 7-12. 8. Czeszyńska M.B., Celewicz Z., Ogonowski J.: Stężenie insuliny we krwi pępowinowej, a stopień wyrównania gospodarki węglowodanowej u ciężarnych z cukrzycą, czas trwania ciąży i masa ciała noworodków. Ginekol. Pol., 1999, 70: 776–781. 9. Dębkowska E., Cichocka A. Ocena spożycia foliantów u kobiet w wieku 18-45 lat. Probl Hig Epidemiol, 2009, 90 (suplement 1)

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

10. Esmaillzadeh A, Samareh S, Azadbakht L. Dietary patterns among pregnant women in the West-north of Iran. Pak J Biol Sci 2008, 11(5): 793-796. 11. Forsum E., Sadurskis A., Wager J.: Estimation of body fat in healthy Swedish women during pregnancy and lactation. Am. J. Clin. Nutr., 1989, 50: 465–473 12. Gacek M. Niektóre zachowania zdrowotne oraz wybrane wskaźniki stanu zdrowia grupy kobiet ciężarnych Probl Hig Epidemiol 2010, 91(1): 48-53 13. Gieruszczak-Białek D, Korniszewski L. Używki stosowane przez matkę a wady wrodzone i rozwój dziecka. Klinika Ped 1996, 1: 32-35. 14. Godfrey K.M., Robinson S., Barker D.J. i wsp.: Maternal nutrition in early and late pregnancy in relation to placental and fetal growth. Br. Med. J., 1996, 312: 410 -414. 15. Habbick B.F., Blakley P.M., Houston C.S. i wsp.: Bone age and growth in fetal alcohol syndrome. Alcohol Clin. Exp. Res., 1998, 22: 1312 -1316. 16. Hedderson M.M., Williams M.A., Holt V.L. et al.: Body Mass Index and weight gain prior to pregnancy and risk of gestational diabetes mellitus. Am. J. Obstet. Gynecol. 2008, 198 (4), 409. el – 409. e7. Doi: 10.1016/j. ajog. 2007.09.028 17. Hopkinson J.M., Butte N.F., Ellis K.J., Wong W.W., Puyau M.R., Smith E.O.: Body fat estimation in late pregnancy and early postpartum: comparison of two-, three-, and four component models. Am. J. Clin. Nutr., 1997, 65: 432–438 18. Hytten F.E.: Weight gain in pregnancy. W: Hytten F., Camberlain G.V.: Clinical Physiology in Obstetrics, Second Ed., Blackwell Scientific Publications, 1991, 173–203 19. Iwanowicz-Palus G, Bień A, Wrońska A i wsp. Aktywność fizyczna kobiet w wieku rozrodczym jako wyraz promocji zdrowego stylu życia. Ann UMCS 2004, 59 (suppl. 14): 309-313. 20. Kaiser L, Allen LH. Position of the American Dietetic Association: nutrition and lifestyle for a healthy pregnancy outcome. J Am Diet Assoc 2008, 108(3): 553-561. 21. Kallen K. The impact maternal smoking during pregnancy on delivery outcome. Eur. J. Public. Health 2001, 11: 329-333. 22. Kandys W, Oleszczuk J. Otyłość jako położniczy czynnik ryzyka. Ginekol Pol 1999, 6: 464-471. 23. Kandys W. Perinatologiczne aspekty otyłości. Med Metab 1998, 1: 47-53. 24. Kołomyjec P., Suchocki S., Kędra-Rakoczy M.. Wykształcenie i zachowania prozdrowotne ciężarnych biorących udział w zajęciach szkoły rodzenia oraz ich wpływ na przebieg porodu i stan noworodka. Kliniczna perinatologia i Ginekologia, 2007, tom 43, 3: 57-60, 25. Kondo A, Shimosuga Y, Oguchi H et al. Folic acid reduces he risk of neural tube defects: awarensess and folate intake among pregnant women in 2006. Hinyokika Kijo 2008,54(8): 537-542. 26. Kozłowska J, Stanek M. Przebieg porodu i połogu u kobiet po kinezy stymulacji w „szkole rodzenia” – próba oceny. Ginekol Pol 2002, 5: 439-443. 27. Lauszus F.F., Klebe J.G., Flyvbjerg A.: Macrosomia associated with maternal serum insulin-like growth factor-I and -II in diabetic pregnancy. Obstet. Gynecol., 2001, 97: 734–741 28. Lindsay C.A., Huston L., Amini S.B., Catalano P.M.: Longitudinal changes in the relationship between body mass index and percent body fat in pregnancy. Obstet. Gynecol., 1997, 89: 377–38 29. Lindsay R.S., Hamilton B.A., Calder A.A., Johnstone F.D., Walker J.D.: The relation of insulin, leptin and IGF-1 to birth weight in offspring of women with type 1 diabetes. Clin. Endocrinol., 2004, 61: 353–359

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

30. Mikkelsen T.B., Osler M., Orozova -Bekkevold I. i wsp.: Association between fruit and vegetable consumption and birth weight: A prospective study among 43,585 Danish women. Scand. J. Publ. Health, 2006, 34: 616 -622. 31. Mikulska M., Wolnicka B., Zamłyński J.: Występowanie powikłań w okresie adaptacji u noworodków matek chorych na cukrzycę urodzonych w latach 1993–1998. Ginekol. Pol., 1999, 10: 789–794 32. Mizgier M., Jarząbek-Bielecka G., Durkalec-Michalski K. Rola aktywności fizycznej oraz masy ciała w etiopatogenezie oraz profilaktyce występowania ciąży obciążonej cukrzycą. Nowiny Lekarskie 2009, 78, 5–6: 349–352 33. Oken E., Ning Y., Rifas-Shiman S.L. et al.: Associations of physical activity and inactivity before and during pregnancy with glucose tolerance. Obstet. Gynecol., 2006, 108: 1200-1207. 34. Perenc M. Wady ośrodkowego układu nerwowego – etiologia, diagnostyka prenatalna i profilaktyka. Przew Lek 2002, 4:51-54. 35. Ramon R., Ballester F., Iniguez C. i wsp.: Vegetable but not fruit intake during pregnancy is associated with newborn anthropometric measures. J. Nutr., 2009, 139: 561 -567. 36. Rao S., Yajnik C.S., Kanade A. i wsp.: Intake of micronutrient -rich foods in rural Indian mothers is associated with the size of their babies at birth: Pune Maternal Nutrition Study. J. Nutr., 2001, 131: 1217 -1224. 37. Reece E.A., Homko C., Wiznitzer A.: Metabolic changes in diabetic and non diabetic subjects during pregnancy. Obstet. Gynecol. Surv., 1994, 49: 64–71 38. Skórzyńska H, Góral M. Zachowania zdrowotne kobiet ciężarnych z grupy ryzyka zamieszkałych w środowisku wiejskim. Med Ogólna 1996, 2: 151-159. 39. Sontrop JM, Campell MK, Evers SE et al. Fish consumption among pregnant women in London, Ontario: associations with socio-demographic and health and lifestyle factors. Can J Public Health 2007, 98(5): 389-394 40. Stocker C.J., Arch J.R., Cawthorne M.A.: Fetal origins of insulin resistance and obesity. Proc. Nutr. Soc., 2005, 64: 143–151 41. Suliga E. Zachowania żywieniowe kobiet w ciąży. Pediatric Endocrinology, Diabets and Metabolism 2011, 17, 2: 76-81 42. Suwalicka-Oleszczuk H, Kostuch M. Rola kwasu foliowego w pierwotnej profilaktyce wad cewy nerwowej. Prz Ped 2003, 1:21-23. 43. Szostak-Węgierek D. Żywienie kobiety ciężarnej a przebieg ciąży i stan zdrowia dziecka. Żywn Żyw Zdr 1998, 1:16‑22 44. Thompson J.M.D., Wall C., Becroft D.M.O. i wsp.: Maternal dietary patterns in pregnancy and the association with small -for -gestational -age infants. Br. J. Nutr., 2010, 9: 1 -9. 45. Wang X., Zuckerman B., Pearson C., Kaufman G., Chen X. Maternal cigarette smoking, metabolic gene polymorphism and infant birth weight. Jama 2002, 287: 195-202. 46. Wawrzyniak A, Hamułka J, Kosowska B. Ocena spożycia energii, tłuszczu i cholesterolu u kobiet w ciąży. Żyw Człow Metab 2003, 1/2: 520-525. 47. Wender-OWender-OE., Wroblewska K., Zawiejska A., Pietryga M., Szczapa J., Biczysko R.: Threshold values of maternal blood glucose in early diabetic pregnancy prediction of fetal malformations. Acta Obstet. Gynecol. Scand., 2005, 84: 17–2 48. Zamłyński J., Olejek A., Więcek A., Mańka G., Chudek J., Bodzek P., Damasiewicz-Bodzek A. Wpływ zmian metabolicznych w ciąży prawidłowej i powikłanej cukrzycą na wewnątrzmaciczne wzrastanie płodu. Postępy Hig Med Dosw. (online), 2005, 59: 490-495

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Monika Szpringer1, Edyta Dziewisz1, Justyna Kosecka1, Olga Pluta1

Profilaktyka i promocja zdrowia w województwie świętokrzyskim – wojewódzkie programy zdrowotne Prophylaxis and health promotion in Świętokrzyskie voivodeship – regional health programmes Streszczenie Celem niniejszej pracy jest analiza zadań realizowanych z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia w województwie świętokrzyskim, ze szczególnym uwzględnieniem programów zdrowotnych realizowanych w roku 2009 i 2010. Przedstawiono rodzaje i charakter działań inicjatyw prozdrowotnych, które były realizowane z ramienia poszczególnych instytucji, min.: Świętokrzyskiego Urzędu Wojewódzkiego, Urzędu Marszałkowskiego oraz przez władze poszczególnych miast regionu.

Słowa kluczowe program zdrowotny, promocja zdrowia, profilaktyka

Summary The aim of this article is to analyse the tasks within the scope of prophylaxis and health promotion, implemented in Świętokrzyskie voivodeship, with the particular attention to the programmes accomplished in 2009 and 2010. The article presents the types and character of health-fostering activities and initiatives, which were realised under the auspices of such entities as Świętokrzyskie Voivodeship Office, Marshal’s Office as well as by the authorities of major cities in the region.

Keywords health programmes, health promotion, prophylaxis

Wstęp W Polsce podejmowane są liczne inicjatywy na rzecz poprawy zdrowia ludności jednak nie przynoszą one oczekiwanych rezultatów. Szerzenie oświaty zdrowotnej, koncentrujące się głównie na przekazywaniu wiedzy teoretycznej, nie przekłada się na ograniczenie występowania najczęstszych problemów zdrowotnych. W odpowiedzi na to zostało podjętych wiele inicjatyw prozdrowotnych, począwszy od szczebla ogólnoeuropejskiego i ogólnopolskiego, aż po działania lokalne2. Na poziomie ogólnokrajowym programy zdrowotne realizowane są przez Narodowy Fundusz Zdrowia i Ministerstwo Zdrowia. NFZ zajmuje się głównie realizacją programów profilaktycznych3. Ponadto wyróżnić można strategie zdrowotne, które tworzone są przez liczne instytucje publiczne. Ich elementami są ogólnokrajowe programy zdrowotne, których przykładem jest „Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015” (NPZ)4. Dokument ten wskazuje główne kierunki polityki zdrowotnej. Jego celem jest zintensyfikowanie działań 1 Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Wydział Nauk o Zdrowiu, Studenckie Koło Naukowe MEDYK 2 A. Mikołajczyk, Zarządzanie programami prozdrowotnymi, Zdr Publ 2006; 116(4):660–663 3 N. Tyszka (red.), Świadczenia opieki zdrowotnej finansowane ze środków publicznych. Vademecum 2010, Warszawa 2010, wersja on-line www.nfz.gov.pl. (20 grudzień 2011 r.) 4 Uchwała Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007 r. w sprawie Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007-2015, www.mz.gov.pl, wg stanu na dzień 20 grudnia 2011 r.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

administracji rządowej, organizacji pozarządowych i społeczności lokalnych, ze szczególnym uwzględnieniem samorządów i samych obywateli. Jedynie bowiem ścisła współpraca wymienionych podmiotów pozwoli na efektywną realizację założonych celów, a tym samym wpłynie na poprawę stanu zdrowia Polaków1. Na podstawie NPZ tworzone są bardziej szczegółowe programy, których okres realizacji obejmuje bardzo często kilka lat. Wprowadzona dnia 27 sierpnia 2004 roku ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. Nr 210, poz. 2135 z późn. zm.) reguluje zadania władz publicznych w zakresie zapewniania równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej. Określa ona zadania gminy, powiatu i województwa dotyczące szczegółowej analizy i oceny potrzeb zdrowotnych, profilaktykę i promocję zdrowia mające na celu tworzenie warunków sprzyjających zdrowiu, tworzenie warunków funkcjonowania systemu ochrony zdrowia oraz finansowanie w trybie i na zasadach określonych ustawą o świadczeniach opieki zdrowotnej2. Warto podkreślić, że na poszczególnych szczeblach samorządu programy mogą się różnić. Województwo może skupiać się głównie na budowaniu strategii zdrowotnych oraz monitorowaniu stanu zdrowia populacji danego regionu. Powiaty oraz gminy, ze względu na mniejszą ilość mieszkańców i węższy zasięg terytorialny, mogą skuteczniej realizować programy zdrowotne. W związku z tym są to obszary, w którym może być realizowanych najwięcej działań z zakresu promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej3. Realizowane w Polsce programy profilaktyczne tworzone są podobnie jak programy istniejące w innych państwach, które zwykle przygotowywane są przez firmy zajmujące się produkcją środków do pielęgnacji ciała i higieny. Mogą być również opracowywane przez specjalistów z dziedziny zdrowia publicznego przy uwzględnieniu problemów zdrowotnych dotyczących danej społeczności lokalnej4. Przy tworzeniu programów zdrowotnych bardzo istotne jest szczegółowe i staranne zaplanowanie każdego z elementów. W dużej mierze wpływa to na pomyślną realizację oraz osiągnięcie założonych celów. Ponadto należy realnie określić czas trwania – może być to rok lub kilka lat5, jednak ze względu na niestabilną politykę państwa oraz brak zagwarantowania stałych środków finansowych w samorządach lokalnych, programy realizowane są głównie w czasie kilku miesięcy. Zjawisko to niekorzystnie wpływa na ich efektywność i skuteczność6. Realizacja programów profilaktycznych wymaga zaangażowania fachowej i specjalistycznej kadry z dziedziny zdrowia publicznego, która jest odpowiedzialna za utworzenie planu działania. Musi on zostać zatwierdzony przez władze określonego szczebla jednostki samorządu terytorialnego, w którym będzie wdrażany. Plan ten podlega ciągłym aktualizacjom przy uwzględnieniu zmian zachodzących w danym regionie. Przede wszystkim ma uwzględnić główne zagrożenia zdrowotne, które ogólnie składają się na jeden nadrzędny cel, jakim jest poprawa stanu zdrowia społeczeństwa7.

1 http://wczp.poznan.uw.gov.pl/sites/default/files/1.NPZ_NA.PDF, wg stanu na dzień 20 grudnia 2011 r. 2 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. nr 210, poz. 2135 z późn. zm.) stan prawny na dzień 13.01.2012 r. 3 K. Krajewski-Siuda, Polskie narzędzie zapewniania jakości samorządowych programów promocji zdrowia/Rozprawa habilitacyjna, Śląska Akademia Medyczna w Katowicach, Katowice 2006 r. 4 B. Woynarowska, Planowanie problemów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia, Probl Hig Epidemiol 2009, 90(3):293-298 5 K. Krajewski-Siuda, Polskie narzędzie zapewniania jakości samorządowych programów promocji zdrowia/Rozprawa habilitacyjna, Śląska Akademia Medyczna w Katowicach, Katowice 2006 r. 6 B.B. Longest Jr., Management of Health Programs, Management for MDs Program, Catholic University of Portugal, Lisbon, June 26, 2004 7 W. Sidorowicz, J. Maroszek, D. Kiedik, Priorytety zdrowotne – narzędzia oceny i analizy. Analiza społeczna w polityce zdrowotnej, wersja on-line, VESALIUS, Kraków 2002, 80

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

W Polsce największym problemem zdrowotnym są choroby układu krążenia (ChUK), które stanowią najczęstszą przyczynę zgonów. Na tle krajów Unii Europejskiej to znacznie częściej występująca przyczyna przedwczesnych zgonów1. Na drugim miejscu znajdują się choroby nowotworowe. Jednak w ciągu ostatnich lat obserwuje się wzrastający ich udział w ogólnej liczbie zachorowań i zgonów populacji polskiej2. Liczne badania wskazują na systematyczny wzrost liczby zachorowań w najbliższych latach, co spowoduje, że staną się głównym problemem zdrowotnym, a nie jak dotychczas Choroby Układu Krążenia. Z prognoz epidemiologicznych wynika, że populacja osób chorych na nowotwory złośliwe, przy 1% tempie wzrostu zachorowań, w 2020 roku liczyć będzie około 4 mln osób. Jeśli tempo zapadalności schorzeń nowotworowych wynosić będzie 2% wówczas liczba osób, u których rozpozna się nowotwór wyniesie 4,8 mln. Oznacza to, że od 2006 do 2020 roku populacja osób dotkniętych chorobą nowotworową wzrośnie o 70%3. Trzecią najczęściej występującą przyczyną zgonów Polaków są ogólnie pojmowane przyczyny zewnętrzne, głównie wypadki komunikacyjne i samobójstwa. Grupa przyczyn zewnętrznych jest jednak odpowiedzialna w największym stopniu za przedwczesne zgony mężczyzn. Natomiast w grupie kobiet obserwuje się ciągły spadek liczby zgonów powodowanych czynnikami zewnętrznymi4.

Cel pracy Celem niniejszej pracy jest analiza zadań realizowanych z zakresu profilaktyki i promocji zdrowia w województwie świętokrzyskim, ze szczególnym uwzględnieniem programów zdrowotnych realizowanych w roku 2009 i 2010. Województwo świętokrzyskie zajmuje powierzchnię 11 710 km2 i podzielone jest na 102 gminy oraz 14 powiatów, w tym jedno miasto na prawach powiatu – Kielce. Liczba mieszkańców województwa wynosi 1 mln 328 tys5. Wśród głównych przyczyn zgonów w województwie świętokrzyskim wymienić można: na pierwszym miejscu choroby układu krążenia, kolejno nowotwory, choroby układu oddechowego i zewnętrzne przyczyny zachorowań oraz zgonów. Sytuacja ta stanowi odzwierciedlenie statystyk krajowych, z jedną tylko różnicą, miejsce trzecie zajmują choroby układu oddechowego, a przyczyny zewnętrzne są na miejscu czwartym. Od 2006 roku obserwuje się stały wzrost liczby zgonów spowodowanych schorzeniami układu krążenia – w 2009 roku wynosiła ona 7 724 (55,98% zgonów). W 2009 roku w regionie świętokrzyskim zanotowano 3 120 zgonów (tj. 23,2%) z powodu nowotworów oraz 711 zgonów (tj. 5,15%) powodowanych chorobami układu oddechowego. Z kolei czynniki zewnętrzne stanowiły czwartą przyczynę zgonów i w 2009 roku zanotowano 576 zgonów (tj. 4,17%)6. W województwie świętokrzyskim realizowane są programy zdrowotne z ramienia Ministerstwa Zdrowia, Narodowego Funduszu Zdrowia, Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej oraz Świętokrzyskiego Urzędu Wojewódzkiego, Urzędu Marszałkowskiego, a także przez władze poszczególnych miast. Wśród programów zdrowotnych realizowanych z inicjatywy Ministerstwa Zdrowia w 2011 roku wyróżnić można: 1 B. Wojtyniak, J. Stokwiszewski, P. Goryński, A. Poznańska, Długość życia i umieralność ludności Polski, W: Sytuacja zdrowotna ludności Polski. B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008, 8-9 2 A. Gębska-Kuczerowska, M. Miller, Analiza sytuacji epidemiologicznej w Polsce w zakresie głównych problemów zdrowotnych, Postępy Nauk Medycznych 2009; 4:240-255 3 P. Handschuh, Europa w walce z rakiem, Menadżer Zdrowia 2011; 7:50-54 4 B. Wojtyniak, J. Stokwiszewski, P. Goryński, A. Poznańska, Długość życia i umieralność ludności Polski, W: Sytuacja zdrowotna ludności Polski. B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008, 8-9 5 http://www.kielce.uw.gov.pl (11 styczeń 2012 r.) 6 Ocena stanu zdrowia mieszkańców województwa świętokrzyskiego, Biuletyn Urzędu Marszałkowskiego, Kielce 2011, 25-26

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

• Program badań przesiewowych dla wczesnego wykrywania raka jelita grubego; • Program badań przesiewowych noworodków na lata 2009-2014; • Zapewnienie samowystarczalności Rzeczpospolitej Polski w zakresie krwi, jej składników i produktów krwiopochodnych na lata 2009-2014; • Narodowy program leczenia hemofilii na lata 2005-2011; • Program Eliminacji Niedoboru Jodu na lata 2009-2011; • Psychiatryczna opieka zdrowotna w latach 2009-2013; • Program kompleksowej diagnostyki i terapii wewnątrzmacicznej w profilaktyce następstw i powikłań wad rozwojowych i chorób płodu na lata 2009-2013; • Program zapobiegania nadwadze i otyłości oraz przewlekłym chorobom niezakaźnym poprzez poprawę żywienia i aktywności fizycznej POL – HEALTH na lata 2007-2011; • Narodowy Program Wyrównywania Dostępności do Profilaktyki i Leczenia Chorób Układu Sercowo-Naczyniowego na lata 2010-2012 POLKARD; • Program leczenia antyretrowirusowego osób żyjących z wirusem HIV w Polsce na lata 2010-2012; • Narodowy Program Przeciwdziałania Chorobom Cywilizacyjnym; • Narodowy Program Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej na lata 2010-20141. NFZ w 2010 roku realizował 6 programów profilaktycznych, z których ubezpieczeni pacjenci mogli skorzystać bezpłatnie. Świadczenia te były wykonywane w zakładach opieki zdrowotnej, które podpisały umowę z NFZ na udział w programie. Warto podkreślić, że poszczególne programy kierowane były do określonych grup wiekowych. Natomiast pacjenci, którzy nie kwalifikowali się do odpowiednich grup wiekowych mogli skorzystać z bezpłatnych badań w ramach ubezpieczenia zdrowotnego, przy czym musieli uzyskać skierowanie od lekarza podstawowej opieki zdrowotnej lub lekarza specjalisty2. Pierwszym programem realizowanym z ramienia NFZ był program badań prenatalnych. Głównym jego celem była organizacja systemu badań prenatalnych w Polsce, zwiększenie dostępności do nich oraz możliwość wczesnej diagnozy ryzyka wad (testy biochemiczne) i wczesne rozpoznanie wad płodu (USG). W ramach programu, dla celów poradnictwa genetycznego, wykonywana była diagnostyka molekularna, która obejmowała m.in. takie choroby jak: głuchotę wrodzoną, wrodzone dysplazje kostne, mukowiscydozę, fenyloketonurię, pląsawicę Huntingtona. Od uczestniczek programu wymagane było skierowanie lekarza prowadzącego ciążę, a pierwsza wizyta wskazana była w 12 tygodniu ciąży. Aby przystąpić do programu, kobieta musiała spełnić minimum jedno z kryteriów: • Wiek powyżej 35 lat; • Nieprawidłowy wynik badania USG w czasie ciąży i/lub badań biochemicznych; • Większe ryzyko urodzenia dziecka, które może być dotknięte chorobą uwarunkowaną monogenetycznie lub wieloczynnikowo; • Wystąpienia u ciężarnej lub u ojca dziecka strukturalnych aberracji chromosomowych; • Wystąpienie u płodu lub dziecka w poprzedniej ciąży aberracji chromosomowej3. Kolejną inicjatywą NFZ był populacyjny program wczesnego wykrywania raka piersi. Kierowano go do kobiet ubezpieczonych w wieku 50-69 lat, które w ciągu ostatnich dwóch lat nie wykonywały mammografii. Program składał się z 2 etapów: badania mammograficznego i pogłębionej diagnostyki (USG, biopsja). Kobiety, które nie kwalifikowały się do programu

1 http://www.mz.gov.pl (13 styczeń 2012 r.) 2 http://www.nfz-kielce.pl (13 styczeń 2012 r.) 3 Tamże.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

mogły bezpłatnie wykonać badanie piersi (mammografię lub USG) uzyskując skierowanie od lekarza specjalisty (ginekologa lub onkologa)1. NFZ realizował również populacyjny program profilaktyki i wczesnego wykrywania raka szyjki macicy. Mogły w nim uczestniczyć kobiety w wieku 25-59 lat (zgodnie z rocznikiem), u których w ciągu ostatnich trzech latach nie zostało wykonane badanie cytologiczne (brano pod uwagę ostatnie 36 miesięcy, a nie lata kalendarzowe). Wszystkie badania realizowano w gabinetach ginekologicznych, które miały podpisany kontrakt z NFZ. Ponadto były one całkowicie bezpłatne, bez konieczności okazania skierowania. Program profilaktyki raka szyjki macicy składał się z 3 etapów: pierwsze dwa to etap podstawowy, w którym lekarz ginekolog pobiera materiał do badania, etap trzeci to pogłębienie diagnostyki. Kobiety, których program nie obejmował, mogły wykonać bezpłatnie cytologię w gabinecie lekarza ginekologa, który zawarł kontrakt z NFZ2. Wśród programów realizowanych przez NFZ znajdował się także program profilaktyki gruźlicy. Kierowano go do osób dorosłych, ze szczególnym uwzględnieniem grup ryzyka: osób bezrobotnych, bezdomnych, niepełnosprawnych, obciążonych chorobą przewlekłą, uzależnionych od alkoholu i narkotyków, a zwłaszcza osób, które były w bezpośrednim kontakcie z chorującym na gruźlicę. Program realizowały pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej, które podczas wywiadu sprawdzały zagrożenie wystąpienia choroby. Ponadto bez skierowania mogły się zgłosić osoby, z ewentualnego kontaktu z chorym prątkującym3. Innym programem realizowanym przez NFZ był program profilaktyki chorób układu krążenia. W 2010 roku kierowany był do osób urodzonych w 1975, 1970, 1965, 1960, 1955 roku, które w okresie ostatnich 5 lat nie skorzystały ze świadczeń medycznych realizowanych w ramach profilaktyki chorób układu krążenia oraz były obciążone czynnikami ryzyka (nadciśnienie tętnicze krwi, zaburzenia gospodarki lipidowej, upośledzona tolerancja glukozy, palenie tytoniu, niska aktywność ruchowa, nieracjonalne odżywianie się, nadwaga i otyłość, nadmierny stres, płeć męska). Kryterium wykluczającym udział w programie była rozpoznana choroba układu krążenia. Uczestnicy mogli wykonać badania bez skierowania u swojego lekarza POZ. W ramach realizacji programu zostały wykonane badania biochemiczne krwi, pomiar ciśnienia tętniczego krwi, określenie BMI oraz badanie EKG4. Ostatnim programem realizowanym przez NFZ był program profilaktyki chorób odtytoniowych (w tym POChP). Mogły z niego korzystać osoby powyżej 18 roku życia, a w szczególności między 40 a 65 rokiem życia, które nie korzystały z programu w ciągu ostatnich 3 lat. Wykluczano osoby, u których spirometria wykazała POChP, przewlekłe zapalenie oskrzeli lub rozedmę. W ramach programu możliwe było wykonanie badań lekarskich i diagnostycznych. Osoby, które wykazywały chęć zerwania z nałogiem palenia papierosów otrzymały skierowanie do poradni specjalistycznej5. Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Kielcach podjęła się realizacji ogólnopolskich programów edukacyjnych, programów wojewódzkich oraz licznych kampanii edukacyjnych. Z zakresu promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej realizowała następujące działania: • Program edukacyjny „STOP – HCV”; • Krajowy Program Zwalczania AIDS i Zapobiegania Zakażeniom HIV; • Program „Trzymaj formę” VI edycja; • Profilaktyka antytytoniowa, w tym: Program Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu na lata 2010-2013, Program edukacji antytytoniowej dla uczniów klas I-III szkół podstawowych „Nie pal przy mnie proszę”, Program Przedszkolnej 1 2 3 4 5

http://www.nfz-kielce.pl (13 styczeń 2012 r.) Tamże. http://www.nfz-krakow.pl (13 styczeń 2012 r.) http://www.nfz-kielce.pl (13 styczeń 2012 r.) http://www.wrota-swietokrzyskie.pl (13 styczeń 2012 r.)

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Edukacji Antytytoniowej Czyste Powietrze Wokół Nas, Program profilaktyki palenia tytoniu dla uczniów starszych klas szkół podstawowych i gimnazjów „Znajdź właściwe rozwiązanie”, Odświeżamy nasze miasta. TOB3CIT; • Zdrowo i bezpiecznie przeżyj swoje wakacje: „Dopalacze – nowe narkotyki”1. Samorząd Województwa Świętokrzyskiego w ramach współpracy z organizacjami pozarządowymi w 2010 roku realizował 5 zadań z zakresu ochrony i promocji zdrowia – programy zdrowotne. Zadanie 1. Profilaktyczne programy zdrowotne w celu zapobiegania oraz wczesnego wykrywania schorzeń układu oddechowego ze szczególnym uwzględnieniem ograniczenia palenia tytoniu przez dzieci i młodzież poprzez rozwój zajęć pozaszkolnych sprzyjających rozwojowi osobistemu, budujących poczucie więzi z innymi i własnej wartości. Kwota przeznaczona na realizację zadania – 100 000 PLN. Jednym z realizatorów zadania był Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Św. Rafała w Czerwonej Górze. W ramach projektu zostało przebadanych 1 000 osób (448 kobiet i 552 mężczyzn), w tym u 520 rozpoznano POChP (193 kobiet i 327 mężczyzn). W ramach programu zostały wykonane badania spirometryczne oraz pomiar tlenku węgla w wydychanym powietrzu, konsultacje lekarskie i porady antynikotynowe. Przeprowadzone zostały również wykłady i warsztaty kreatywno-edukacyjne dla dzieci i młodzieży. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Rodziny „SZANSA” w Kielcach realizowało zajęcia edukacyjno-warsztatowe w 53 klasach 8 szkół gimnazjalnych oraz 4 grupach 2 internatów (łącznie 1 405 uczniów). Stowarzyszenie „Słoneczna Integracja” Starachowice przeprowadziło 50 godzin zajęć na temat profilaktyki dla 78 uczniów oraz zorganizowało wojewódzki konkurs plastyczny „W zdrowym ciele zdrowy oddech”, w którym udział wzięło około 400 uczniów z 42 szkół podstawowych. Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Oddział Powiatowy w Końskich w ramach zadania przekazało wiedzę w zakresie szkodliwości palenia tytoniu dzieciom przebywającym na koloniach w miejscowościach nadmorskich. Ostatnim z realizatorów zadania pierwszego było Polskie Towarzystwo Oświaty Zdrowotnej Oddział Terenowy w Kielcach. Zorganizowało III Przegląd małych form teatralnych o charakterze satyrycznym „Jestem zdrowy – odrzucam dym papierosowy”, w którym udział wzięło 1 088 osób ze szkół podstawowych. Zadanie 2. Programy zdrowotne w zakresie rekonwalescencji po przebytych chorobach nowotworowych. Kwota przeznaczona na realizację zadania – 70 000 PLN. Jednym z realizatorów zadania był Świętokrzyski Klub „Amazonki” przy Świętokrzyskim Centrum Onkologii w Kielcach, który zorganizował zajęcia rehabilitacji fizycznej dla kobiet po operacji piersi i po pełnej mastektomii, wymagających stałej gimnastyki usprawniającej. Polskie Towarzystwo Chirurgii Onkologicznej w Warszawie zorganizowało Międzynarodową Konferencje Naukowo – Szkoleniową w celu podwyższenia kwalifikacji zawodowych lekarzy, leczących i rehabilitujących chorych z nowotworami złośliwymi. Zadanie 3. Profilaktyczne programy zdrowotne w celu zapobiegania próchnicy. Kwota przeznaczona na realizację zadania – 40 000 PLN. Realizatorem tego zadania było Polskie Towarzystwo Oświaty Zdrowotnej Oddział Terenowy w Kielcach. Program skierowany był do uczniów II klas szkół podstawowych i ich rodziców oraz rozszerzony na grupę kobiet planujących ciążę, kobiet w ciąży i młodych rodziców. W ramach projektu zorganizowano szkolenie dla koordynatorów powiatowych (12 osób) z udziałem Konsultanta wojewódzkiego ds. stomatologii dziecięcej.

1 http://www.wsse-kielce.pl/ (13 styczeń 2012 r.)

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Zadanie 4. Profilaktyczne programy zdrowotne w celu przeciwdziałania występowaniu cukrzycy i otyłości ze szczególnym uwzględnieniem dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Kwota przeznaczona na realizację zadania – 20 000 PLN. Wykonawcą było Świętokrzyskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom, Młodzieży, Dorosłym z Cukrzycą i Innymi Schorzeniami w Kielcach. Beneficjentami projektu było 200 osób (dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, młodzież, opiekunowie, kadra specjalistyczna). Zostały zorganizowane wykłady oraz warsztaty zdrowego gotowania i prawidłowego żywienia. Zadanie 5. Przeprowadzenie zajęć edukacyjnych wśród młodzieży uczącej się na temat zachowań ryzykownych, dróg przenoszenia wirusa HIV oraz działania edukacyjne z zakresu HIV/AIDS prowadzone bezpośrednio w środowisku osób o wysokim poziomie zachowań ryzykownych. Kwota przeznaczona na realizację zadania – 50 000 PLN. Jednym z realizatorów zadania było Stowarzyszenie Nadzieja Rodzinie w Kielcach. Przeprowadzono 133 warsztaty profilaktyczne w placówkach oświatowych i uczelniach wyższych, a także w Areszcie Śledczym w Kielcach. Objęły one blisko 4 000 osób, znajdujących się w grupie wiekowej ulegającej najczęściej zakażeniom HIV. Kolejnymi realizatorami profilaktyki HIV/AIDS był Polski Czerwony Krzyż Zarząd Rejonowy w Skarżysku-Kamiennej, Jędrzejowie i Ostrowcu Świętokrzyskim oraz Zdrowa Szkoła Stowarzyszenie Nauczycieli w Starachowicach. Ogółem we wszystkich programach zdrowotnych realizowanych w ramach „Programu Współpracy Samorządu Województwa Świętokrzyskiego z Organizacjami Pozarządowymi na rok 2010” uczestniczyło ponad 13 000 osób. Zrealizowano 280 godzin wykładów o tematyce profilaktyki zdrowotnej, wygłoszono 205 referatów oraz przeprowadzono 185 warsztatów profilaktyczno-edukacyjnych. Ponadto zrealizowano 218 godzin zajęć rehabilitacyjnych dla „Amazonek”, 3 konkursy plastyczne oraz III Wojewódzki przegląd małych form teatralnych. Na realizację tych zadań Samorząd Województwa Świętokrzyskiego przeznaczył łącznie kwotę 280 000 PLN1. Istotny jest również fakt, iż na terenie całego Województwa Świętokrzyskiego od 2003 roku organizowane są „Świętokrzyskie Dni Profilaktyki”. Odbywają się one corocznie w maju i za każdym razem poświęcone są innej tematyce. Głównym organizatorem jest Zespół ds. Rodziny i Przeciwdziałania Uzależnieniom działający przy Wojewodzie Świętokrzyskim. W ramach „Świętokrzyskich Dni Profilaktyki” odbywają są liczne konferencje, spotkania edukacyjne z przedstawicielami różnych instytucji, zajęcia dla uczniów w szkołach, festyny, warsztaty oraz konkursy. Działania profilaktyczne realizowane są bezpłatnie we wszystkich powiatach województwa2. Jednostki samorządu terytorialnego w celu poprawy i ochrony zdrowia mieszkańców mogą przeznaczać część dochodu na różnego rodzaju programy profilaktyczne. Dostrzegając zagrożenie związane z chorobami wywoływanymi przez pneumokoki, Kielce jako pierwsze miasto w Polsce, w 2006 roku zdecydowało się na bezpłatne szczepienie swoich najmłodszych mieszkańców przeciwko pneumokokom i meningokokom. W ramach programu wszystkie dzieci zamieszkałe w Kielcach szczepione są 3 dawkami szczepionki – w 3, 5, 12 miesiącu życia. Wprowadzenie w 2006 roku szczepień przeciw pneumokokom spowodowało o 60% spadek zachorowań na zapalenie płuc wśród dzieci szczepionych. Było to już widoczne w 2007 roku, a po 5 latach realizacji programu szczepień wyniósł on 70%. Rocznie szczepionych jest około 1 500 nowych dzieci. W 2011 roku miasto na realizację programu przeznaczyło kwotę 1 421 192 PLN i wykonanych zostało 6 022 szczepień. Po sukcesie akcji bezpłatnych szczepień przeciwko pneumokokom w Kielcach liczne samorządy zdecydowały się na finansowanie szczepień dla niemowląt. Ponadto Radni Sejmiku Województwa Świętokrzyskiego wskazali na potrzebę wdrożenia programu szczepień przeciwko pneumokokom i meningokokom na terenie całego województwa. Szczepienia to jeden z ważniejszych sposobów profilaktyki i jak 1 Dane uzyskane z Urzędu Marszałkowskiego Województwa Świętokrzyskiego 2 http://www.kielce.uw.gov.pl/_plik.php?id=3176 (13 styczeń 2012 r.)

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

wykazano są około siedem razy tańsze od późniejszego leczenia. Dowodzi to zasadności ich wprowadzenia do kalendarza szczepień obowiązkowych – „lepiej zapobiegać niż leczyć”1.

Wnioski 1. Na terenie województwa świętokrzyskiego podobnie jak w całej Polsce realizowane są liczne programy zdrowotne z inicjatywy Ministerstwa Zdrowia, NFZ, Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, władz samorządowych i organizacji pozarządowych. 2. Sukces wprowadzenia bezpłatnych szczepień przeciwko pneumokokom i meningokokom w Kielcach przyczynił się do wdrażania tej inicjatywy w innych regionach Polski. 3. Istnieje potrzeba ewaluacji i koordynacji prowadzenia poszczególnych programów profilaktycznych, gdyż przyczyniają się one w istotny sposób do poprawy stanu zdrowia ludności.

1 http://www.sejmik.kielce.pl/kielce-pionierem-programu-profilaktyki-pneumokokowej-,28473.html (13 styczeń 2012 r.)

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Tomasz Wałek1

Medycyna niekonwencjonalna – jako element promocji zdrowia Streszczenie Artykuł ma na celu: omówienie i charakterystykę najpopularniejszych metod i technik leczenia należących do medycyny niekonwencjonalnej, które cieszą się ogromną popularnością pomimo, iż w opinii większości lekarzy są uznawane jako metody leczenia bezwartościowe. Metody te, jednak dzięki swoim źródłom, wielowiekowej tradycji, jak i swoistej oryginalności i unikatowości stają się coraz bardziej popularne wśród osób, które szukają „recepty” na długowieczność i dobre samopoczucie zarówno fizyczne jak i psychiczne każdego dnia.

Słowa klucze zdrowie, medycyna, leczenie

Summary Article aims at discussing and characterization of the most popular treatment methods and techniques belonging to the non-conventional medicine, which are very popular despite the fact that in the opinion of most doctors are regarded as worthless treatments. These methods, however, with its centuries-old sources, and a kind of originality and uniqueness are becoming increasingly popular with people who are looking for a „recipe” for longevity and well-being both physical and mental health every day.

Keywords health, medicine, treatment

Wstęp Celem publikacji jest przybliżenie i zrozumienie szeroko pojętej problematyki medycyny niekonwencjonalnej. W ostatnich latach, bowiem można zauważyć stały wzrost zainteresowania medycyną alternatywną nie tylko przez osoby chore, ale i również, które szukają skutecznej metody poprawy stanu zdrowia. Często ciekawość, fascynacja czymś nowym nie do końca znanym – jest wystarczająco silnym bodźcem by zainteresować się i zdecydować na stosowanie jednej z wielu metod medycyny niekonwencjonalnej – w celu poprawy samopoczucia zarówno fizycznego jak i psychicznego. W ciągu ostatnich lat zaobserwować można wzrost podaży ofert handlowych i usług medycyny niekonwencjonalnej. Powstają nowe gabinety terapeutów medycyny niekonwencjonalnej, w tym również wydawnictwa specjalnie jej poświęcone. Coraz większą popularnością cieszą się również targi medycyny niekonwencjonalnej, które na stałe wpisały się do kalendarza i z roku na rok są one odwiedzane przez coraz większe rzesze osób zainteresowanych. Medycyna niekonwencjonalna zakorzeniła się w świadomości społecznej, pomimo, iż nadal brak jest opracowań naukowych dotyczących dokładnych skutków stosowania poszczególnych metod leczenia, nie wiele wiemy również o samej skuteczności metod, które w wielu przypadkach bazują głównie na podświadomości i nastawieniu psychicznym. Coraz to większe zainteresowanie medycyną niekonwencjonalną spowodowane jest również często rozczarowaniem medycyną konwencjonalną oraz brakiem odpowiedniego podejścia lekarza do pacjenta. W odróżnieniu od innych metod leczenia – medycyna niekonwencjonalna daje nadzieję wielu osobom na poprawę stanu zdrowia oraz lepszego samopoczucia a takie specyficzne podejście aktywuje dodatkową siłę i chęć do 1 AWF im. Bronisława Czecha w Krakowie

100

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

życia u osób, które stosują medycynę niekonwencjonalną. W dobie rosnącej popularności medycyny niekonwencjonalnej, konieczne wydaje się, przeanalizowanie nie tylko dostępnych metod leczenia, ale i również możliwych efektów i skutków stosowania tych metod wraz ze znajomością, ewentualnych zagrożeń dla naszego zdrowia. W pracy również poruszono problem definiowania medycyny niekonwencjonalnej, opisy metod leczenia, przedstawiona została rola i znaczenie medycyny niekonwencjonalnej we współczesnych świecie.

Charakterystyka medycyny niekonwencjonalnej Definicja medycyny niekonwencjonalnej w literaturze jest nieco zróżnicowana. Jedni autorzy zwracają uwagę na wszystko to, co wykracza poza akademickie postrzeganie medycyny, drudzy uważają, iż medycyna niekonwencjonalna opiera się na metodach i środkach leczenia opartych na naturze. Najczęściej spotykana definicja dotycząca medycyny niekonwencjonalnej występująca w literaturze naukowej brzmi1: „właściwa naturze, przyrodzie, zgodna z prawami natury; utworzona, powstała, odbywająca się bez udziału człowieka; niesztuczna, prawdziwa”. Po analizie literatury można stwierdzić wiele cech charakterystycznych, najczęstsze z nich określają medycynę niekonwencjonalną jako: „oparta na potencjale natury (np. wykorzystujące właściwości ziół, bazujące na zdrowej żywności, energii świeżego powietrza, drzew, szlachetnych kamieni, oddziaływania pszczół, zapachów roślin, oddziaływania słońca itd.)2” lub też: „wykorzystujące naturalne (choć często ukryte) zdolności organizmu ludzkiego,- zamiast np. bazowania na samej tylko aparaturze medycznej”3. Według Kasperczyka metody alternatywne to takie praktyki stosowane w celach leczniczych, profilaktycznych i promujących zdrowie, które nie są wykładane obligatoryjnie na wydziałach medycznych szkół wyższych ani nie znajdują się na wykazie świadczeń medycznych systemu opieki zdrowotnej4. Nieco odmienne zdanie prezentuje Pelletier, który uważa, iż medycyna alternatywna i uzupełniająca obejmuje takie systemy medyczne, metody leczenia, środki lecznicze, teorie i zalecenia, które nie są w danym czasie częścią dominującego systemu biomedycznego5. W literaturze oprócz nazewnictwa medycyna niekonwencjonalna pojawiają się jej synonimy: alternatywna, niekonwencjonalna, holistyczna, uzupełniająca czy też paramedycyna. Wszystkie te odmiany nazewnictwa – koncentrują się na działach obejmujących wiele metod leczenia. Coraz częściej medycyna niekonwencjonalna w literaturze nie jest opisywana negatywnie i wrogo, a wręcz na odwrót: coraz częściej medycyna niekonwencjonalna i akademicka uzupełniają się nawzajem, chociaż nie brak między nimi polemik, sporów i kontrowersji. Pomimo wielu niejasności związanych z efektem i skutecznością leczenia metodami medycyny niekonwencjonalnej, medycyna ta opisywana jest coraz szerzej w czasopismach i podręcznikach dotyczących zdrowia.

Metody leczenia zaliczane do medycyny niekonwencjonalnej Na rynku można znaleźć wiele metod zaliczanych do medycyny niekonwencjonalnej, oferują one różnorodność i wielość w wyborze odpowiedniej dla nas terapii. Metody te odnoszą się do naszej historii, natury jak i światopoglądu. Coraz większą popularnością cieszą się metody pochodzące z medycyny chińskiej, greckiej a nawet egipskiej czy wietnamskiej. Poniżej zostały wymienione najpopularniejsze metody leczenia niekonwencjonalnego, na podstawie dostępnej oferty na polskim rynku, reklam w mediach, jak i literatury6: 1. Agrilloterapia – leczenie wysuszoną i wyprażoną gliną. Stosuje się ją w formie okładów lub podaje w małych ilościach do jedzenia. 1 2 3 4 5 6

Encyklopedia Zdrowia, PWN, Warszawa 2010. C. Andy, Medycyna niekonwencjonalna, Astrum, Warszawa 2007. J. Aleksandrowicz, H. Duda, U progu medycyny jutra, PZWL, Warszawa 2008. T. Kasperczyk, Alternatywne metody leczenia – moda czy potrzeba?, Refleksoterapia 2009, nr 1, s. 2-7. K. Pelletier K.R, Poradnik medycyny alternatywnej, Świat Książki, Warszawa 2002. E. Cybulska, Nowe tajemnice niekonwencjonalnej medycyny, PZWL, Warszawa 2003.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

101

2. Akupresura – odmiana masażu punktowego polegająca na ucisku punktów chińskich (biologicznie aktywnych punktów – B.A.P.), leżących na poszczególnych meridianach. 3. Akupunktura – chińska metoda leczenia polegająca na nakłuwaniu igłami odpowiednich punktów ciała, co wyrównuje przepływ energii nagromadzonej w różnych narządach. Wykorzystywana przede wszystkim w terapiach przeciwbólowych1. 4. Anopsologia – instynkt w odżywianiu, opiera się na kilku zasadach: spożywać pokarm tylko wtedy, kiedy ma się uczucie prawdziwego głodu, spożywać tylko pokarmy świeże, każdy produkt zjadać osobno, jeść tylko to na co ma się ochotę i tylko tyle, ile chcemy. Stosowana m.in. przy leczeniu anemii, nowotworów, cukrzycy, impotencji, czy łuszczycy. 5. Apiterapia – metoda polega na leczeniu za pomocą miodu, propolisu oraz pyłku pszczelego. Miód jest łatwo przyswajalny przez organizm jako środek odżywczy i posiada wiele właściwości leczniczych. Stosowany jest w leczeniu dróg oddechowych, w stanie wyczerpania, po operacjach, przy bólach stawowych, zatruciach, chorobach zakaźnych i innych. W wielu klinikach na świecie miód jest stosowany w apatii, otępieniu, wyczerpaniu psychicznym. Propolis ma rozległe zastosowanie dzięki właściwościom przeciwbakteryjnym, przeciwwirusowym, przeciwbólowym i regeneracyjnym. 6. Apitoksynoterapia – leczenie jadem pszczelim stosowane jest w chorobach oczu, skóry, nadciśnieniu i w reumatyzmie. 7. Aromatoterapia – leczenie zapachami. Esencje zapachowe mają mobilizować siły organizmu i prowadzić do samouzdrowienia, np. lawenda działa antydepresyjnie i kojąco2. 8. Bioenergoterapia – wynika z przekonania, że każdy organizm jest źródłem silnego pola bioenergetycznego. Terapeuta zbliżając ręce do pacjenta odczuwa jego chore organy z reguły jako cieplejsze. Swoją energią wyrównuje potencjały energetyczne. 9. Biorezonans – metoda wykorzystująca oddziaływanie pól elektromagnetycznych. Specjalny aparat modyfikuje drgania patologiczne emitowane przez chory organizm na pozytywne, które do niego wracają. Obieg przepływu energii jest zamknięty, bo w rękach pacjent trzyma elektrody połączone z aparatem. 10. Reiki – Jest to system –metoda leczenia za pomocą energii życiowej. W systemie tym Reiki postrzegana jest jako przenikająca wszystko i wszystkich energia. Przeciętny człowiek ma ograniczone możliwości posługiwania się nią, w większości przypadków nawet nie jest w stanie jej odczuć. Aby nabyć możliwość świadomego korzystania z energii Reiki trzeba zostać inicjowanym przez mistrza Reiki. 11. BSM – Biostymulacyjne Sprzężenie z Mózgiem. Polega na przykładaniu dłoni do różnych okolic głowy nad ośrodkami kory mózgowej w którym ulokowany jest chory narząd. 12. Chiropraktyka – terapia zajmująca się usuwaniem przyczyn zakłócających funkcjonowanie organizmu z powodu zaburzeń w stawach. Dawniej metoda ta określana była jako kręgarstwo. Techniki lecznicze w obszarze chiropraktyki to mobilizacje czynne i bierne, adresowane do stawów i do tkanek miękkich.3 13. Choreoterapia – to w jaki sposób człowiek porusza się, biega, schyla, chodzi mówi o nim bardzo wiele. Odkryła to już kilkaset lat temu medycyna chińska. Terapeuta obserwuje ruchy człowieka, aby dowiedzieć się w jakich częściach ciała znajduje się 1 Z. Garnuszewski, Akupunktura we współczesnej medycynie, Amber, Warszawa 1996. 2 J. Trevelyan, Medycyna niekonwencjonalna – prawda i mity, PZWL, Warszawa 1998. 3 T. Kasperczyk, Alternatywne metody leczenia – moda czy potrzeba?, Refleksoterapia 2009, nr 1, s. 2-7.

102

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

blokada energetyczna. Dla każdego opracowywany jest zestaw ćwiczeń, których wykonywanie ma pomóc w odblokowaniu energii. 14. Chromoterapia – leczenie kolorem i światłem. Polega na stosowaniu różnych barw w stanach chorobowych ciała i umysłu. Przenikająca moc światła i barw oddziaływuje na protoplazmę komórek, a więc na szybkość i energię reakcji chemicznych zachodzących w organizmie. Stosuje się elektryczne światła z odpowiednimi żarówkami lub kolorowymi przeźroczami1. 15. Fitoterapia – jedna z najpopularniejszych metod: ziołolecznictwo, leczenie wyciągami wodnymi albo alkoholowymi z roślin leczniczych oraz preparatami ziołowymi. 16. Gelotologia – naturalny, radosny śmiech jest zdrowiem, może on być pomocny w zwalczaniu chorób i stresów. Śmiech pomaga w lepszym oczyszczaniu organizmu, usprawnia proces oddychania, wzmaga produkcję histamin, czyli hormonów wewnątrzkomórkowych. 17. Homeopatia – leczenie podobnego podobnym przy użyciu preparatów sporządzonych z roślin, minerałów i produktów zwierzęcych, które są specjalnie rozcieńczone (zasada potencjonowania). Główna zasada homeopatii mówi, że jeżeli chcemy zwalczyć chorobę należy podać środek, który ją wywołuje. Działanie leku homeopatycznego polega na uaktywnieniu układu obronnego człowieka, a podawana mała dawka stanowi bodziec, który mobilizuje układ immunologiczny. Leki te nie powodują żadnych objawów ubocznych2. 18. Hydrokolonterapia – czyli lewatywa. Wprowadzana do jelita woda, pod ciśnieniem, wypłukuje złogi i toksyny. Skuteczna przy zaparciach, ale także w stanach obniżonej odporności, alergiach, nadciśnieniu. 19. Hydroterapia – leczenie wodą. Woda stanowi główny składnik ludzkiego organizmu, a jej nadmiar lub niedobór jest przyczyną różnych chorób. Leczenie polega na stosowaniu odpowiednich kąpieli, okładów, polewań oraz hartowaniu ciała. 20. Irydologia – rozpoznawanie chorób na podstawie wyglądu tęczówki oka, która związana jest z całym ustrojem człowieka za pośrednictwem systemu krwionośnego i nerwowego oraz nie nazwanego jeszcze systemu obiegu specyficznej energii, która cały czas przebiega przez organizm. Pojawienie się symptomów choroby powoduje kryzys w tym systemie poprzez blokowanie go w określonych miejscach. Irydologia zakłada, że energia ta dociera do tęczówki poprzez 24 nerwy gałki ocznej i powoduje w niej zmiany. 21. Joga – to składowa jednego z najstarszych na świecie systemów profilaktyczno-leczniczych, za jaki uznaje się starohinduską ajurwedę. Ajurweda – powstała i rozwijała się w Indiach od ponad 5000 lat. Jest systemem ujmującym holistycznie człowieka. Główne składowe tego systemu medycznego to nie tylko ćwiczenia gimnastyczne i oddechowe ale i również wskazania dietetyczne, odpowiedni styl życia, oraz rygory natury etyczno -moralnej. Daje to doskonałe efekty natury fizycznej, fizjologicznej, psychicznej3. Mudry – joga małych palców – medycyna hinduska, według której każdemu palcu naszej dłoni odpowiada jeden element. Każdy palec kontroluje poszczególny element i odpowiednio nim manipulując można doprowadzić do wyrównania energii w organizmie. 1 A. Pluszyńska, Wpływ światła i barwy na funkcjonowanie organizmu człowieka, Refleksoterapia 2009, nr 1, s. 33-36. 2 S. Richardson, A Guide to homeopathy. London, Hamley, 1998. 3 T. Kasperczyk, Alternatywne metody leczenia – moda czy potrzeba?, Refleksoterapia 2009, nr 1, s. 2-7.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

103

22. Litoterapia – szlachetne minerały są obdarzone wibracją, która działa uzdrawiająco (np. diament dodaje energii, agat zwalcza infekcje, kwarc leczy depresję). Wystarczy pocierać kamieniem chore części ciała. Można też zanurzyć je w wodzie, która pochłonie energię minerałów, a następnie ją wypić. 23. Magnetoterapia – lecznicze właściwości magnesu znane były już w starożytnej Grecji, a także w Chinach, Indiach, Egipcie, czy krajach arabskich. Magnetoterapia pomocna może być w leczeniu nadciśnienia oraz w niektórych schorzeniach układu nerwowo-naczyniowego, a także poprawia samopoczucie. Polega ona na stosowaniu różnego rodzaju przyrządów z magnesem, np. opasek, plastrów, naszyjników, pasów, materacy, bransolet. 24. Makrobiotyka – odpowiedni sposób odżywiania praktykowany na Dalekim Wschodzie, w którym dominują ziarna spożywane w całości (stanowią 50-70% jadłospisu) oraz owoce i warzywa. Zasada makrobiotyki sprowadza się do utrzymania równowagi produktów yin i yang. 25. Masaż dźwiękiem mis tybetańskich – na ciele pacjenta układa się puste naczynia (misy), które pod wpływem uderzeń wydają wibrujący dźwięk. Wibracja ma uwalniać od stresów, uśmierzać dolegliwości bólowe. W zależności od siły uderzenia misa wydaje zróżnicowane dźwięki o różnych walorach terapeutycznych. 26. Masaż polinezyjski MA – URI – jest to masaż całego ciała łącznie ze stawami. Wykonywany jest głównie przedramieniem i łokciem w ceremonialnym tańcu w takt maoryjskich melodii. Działa na dolegliwości fizyczne, uwalnia od napięcia nerwowego, oczyszcza z toksyn, relaksuje, odstresuje, równoważy energetycznie organizm oraz prawą i lewą półkulę mózgową. 27. Muzykoterapia – leczenie poprzez muzykę, która wpływa na człowieka relaksująco i kojąco. Muzyka wzmacnia napięcie mięśni, potęguje proces oddychania, przyśpiesza przemianę materii, zmniejsza napięcie nerwowe, obniża próg wrażliwości na ból. Muzyka sprzyja harmonijnej równowadze, która pomaga w zapobieganiu chorobom. 28. Refleksoterapia – to oddziaływanie bodźcem na określone punkty lub strefy na ciele w celu sprzężenia struktur obwodowych z ośrodkowym układem nerwowym. Refleksoterapię dzieli się na dwie formy: na makrosystemie czyli założeniach tradycyjnej medycyny chińskiej (do najpopularniejszych technik należą: akupresura, moxa, eletropunktura) oraz na mikrosystemach typu stopa, ręka, ucho1. 29. Refleksologia – oparta jest ona w głównej mierze o akupresurę (masaż) stóp. Według zwolenników tej metody każdemu z tych punktów odpowiada określony organ, narząd wewnętrzny bądź część ciała. Według osób zajmujących się tą metodą poprzez uciskanie tych miejsc za pomocą kciuka i palców, poprawia się krążenie i stymuluje układ nerwowy, w celu uregulowania zaburzonych funkcji organizmu. Refleksolodzy twierdzą, że wspomaga się w ten sposób naturalny proces samoleczenia.2,3. 30. Terapia kroplami dr Bacha – polega na indywidualnym dobieraniu esencji kwiatowych. Umożliwiają one harmonijny rozwój, aktywizują siły witalne, przywracają nadzieję i odwagę, usuwają lęki i depresję, działają pozytywnie na układ nerwowy. 31. Urynoterapia – własny mocz wzmacnia odporność organizmu i oczyszcza go z toksyn. Organizm, któremu podaje się toksyny zawarte w moczu, musi je zwalczyć, przez co staję się bardziej odporny. 1 T. Kasperczyk, Alternatywne metody leczenia – moda czy potrzeba?, Refleksoterapia 2009, nr 1, s. 2-7. 2 T. Kasperczyk, Alternatywne metody leczenia – moda czy potrzeba?, Refleksoterapia 2009, nr 1,s. 2-7. 3 D. Mucha, Diagnostyczno – terapeutyczne mikrosystemy ludzkiego ciała, Refleksoterapia2009, nr 2, s. 19-23.

104

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Potencjalne szanse i zagrożenia płynące ze stosowania metod medycyny niekonwencjonalnej. W związku z coraz większą popularnością metod leczenia należących do medycyny niekonwencjonalnej, warto wziąć pod ocenę wszystkie płynące zagrożenia jak i szanse pozytywnego oddziaływania – związane ze stosowaniem medycyny niekonwencjonalnej. Medycyna konwencjonalna w ostatnim czasie osiągnęła ogromny rozwój i postęp, dowodami na to są między innymi: rozwój chirurgii, wynalezienie wielu nowych skutecznych leków, opanowanie chorób zakaźnych. Również techniczne wyposażenie służby zdrowia jest coraz doskonalsze, wraz z nimi rosną kwalifikacje zawodowe personelu medycznego. Pomimo ogromnego rozwoju medycyna konwencjonalna nie rzadko przegrywa walce z chorobą, często również zarzuca się, iż w medycynie konwencjonalnej często zapomina się o wielkim znaczeniu elementów psychogennych1. Ogromną zaletą medycyny niekonwencjonalnej, jest zwrócenie uwagi na potrzeby pacjenta o charakterze psychogennym. Wiele metod leczenia opiera się na osobowości terapeutów, którzy pełnią funkcje stopniowania i dawkowania pozytywnych emocji. Terapeuci duże znaczenie przypisują do stanów napięć, mobilizacji psychicznej, które powodują nie rzadko powrót motywacji danej osoby do walki z chorobą, motywują do zdrowego stylu życia, nie zależnie czy dana osoba jest osobą chorą czy też zdrową2. W społeczeństwie panują zróżnicowane stanowiska wobec alternatywnych form leczenia. Można wskazać osoby, które są przychylne, wierzą i stosują niekonwencjonalne metody leczenia, osoby które mają ambiwalentny stosunek do problemu oraz ich zdecydowanych przeciwników. Dla niektórych fenomen medycyny alternatywnej stał się treścią ich życia. Ludzie ci przejęli filozofię, sposób pracy, wypoczynku, relaksu, odżywiania, itp., preferowane w modelach alternatywnych. Pojawienie się medycyny niekonwencjonalnej w świadomości osób to ogromna szansa na polepszenie się ich jakości życia. Medycyna niekonwencjonalna obok swych celów leczniczych, posiada również wiele innych zalet, między innymi: pomaga w cierpieniu i bólu, wspiera kondycję psychiczną pacjenta, itp. Nie wolno również zapominać, że to właśnie wiara w nasze zdrowie, ma ogromny wpływ na postrzeganie przez nas samych stanu naszego samopoczucia fizycznego i psychicznego, dlatego też przy drobnych schorzeniach medycyna niekonwencjonalna może doskonale sobie z nimi poradzić. Zwalczenie problemów ze stresem czy bezsennością to zdecydowanie te domeny, którymi medycyna niekonwencjonalna może się z powodzeniem zajmować. Ogromną rolę medycyna niekonwencjonalna odgrywa również w leczeniu depresji. Niestety pomimo wielu pozytywnych aspektów, medycyna niekonwencjonalna ma również wiele wad i zagrożeń związanych z decyzją o wyborze metody leczenia zaliczanej do medycyny alternatywnej. Warto mieć na uwadze, jak ogromne niesie ze sobą zagrożenie – decyzja osoby chorej o zrezygnowaniu z leczenia metodami medycyny konwencjonalnej i uznanie jej za nieskuteczną, niezrozumiałą, mało ciekawą a do tego mniej atrakcyjną od medycyny niekonwencjonalnej. Zrezygnowanie przez osobę chorą z przyjmowania leków, lub zabiegu chirurgicznego – pomimo udowodnionej skuteczności jest czymś bardzo ryzykownym dla stanu zdrowia danej osoby. Często też nieświadomie terapeuta – specjalista leczenia za pomocą danej metody medycyny niekonwencjonalnej może wprowadzić pacjenta w błąd – udzielając nieprawdziwych informacji dotyczących medycyny konwencjonalnej. Wiele osób niestety nie zdaje sobie z tego sprawy i ślepo podąża za słowami swojego terapeuty, który nierzadko nie ma pojęcia na temat medycyny konwencjonalnej i wypowiada się na tematy, w których zdecydowanie nie powinien zabierać głosu. Kolejną ogromną wadą medycyny niekonwencjonalnej jest brak dokładnych badań – dotyczących wielu metod, które potwierdzałyby ich skuteczność w leczeniu. W większości efekty stosowania metod leczenia medycyny alternatywnej – są opisywane w dużej mierze na domysłach, relacjach osób, którzy nie zawsze mają świadomość tego, jakim zabiegom są poddawani, 1 K. Chopra, Zdrowie doskonałe. O harmonii ciała i umysłu, WAB, Warszawa 1999. 2 J. Travelgon, B. Boot, Medycyna niekonwencjonalna, PZWL, Warszawa 1994.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

105

co tak naprawdę im dolega i jakich efektów oczekują. Co również istotne w przypadku medycyny niekonwencjonalnej – ważne jest, aby zachować umiar, – co może być trudne – w przypadku, kiedy wybrana metoda przez daną osobę – staje się elementem fascynacji, odkrywania – czegoś do tej pory mało znanego. Brak zachowania umiaru – nie zależnie od metody leczenia – może mieć ogromnie negatywny wpływ na zdrowie organizmu.

Podsumowanie Do medycyny niekonwencjonalnej zaliczamy coraz większą ilość metod leczenia, niezależnie od wyboru metody leczenia są one określane, jako elementy medycyny alternatywnej, co powoduje, że istnieje możliwość wyboru metod leczenia odmiennych od tych, które oferuje medycyna konwencjonalna. Coraz częściej również medycyna konwencjonalna wraz z medycyną niekonwencjonalną wzajemnie się uzupełniają tworząc medycynę komplementarną. Dzięki medycynie konwencjonalnej mamy dostęp do leków szybko działających i ratujących życie. Mamy szczepienia ochronne, ogrom specjalistów: którzy dzięki ogromnej wiedzy są w stanie leczyć wiele chorób, w wyniku czego znacznie spadła śmiertelność wśród ludzi. Z drugiej strony problemem jest szkodliwość leków chemicznych i powstawanie nieodwracalnych skutków ubocznych po stosowaniu niektórych z nich. Bezgranicznie wierzymy w cudowną moc leków, które uśmierzą silny ból, złagodzą wiele objawów, poprawią samopoczucie fizyczne. Nadużywanie antybiotyków przyczyniło się do spadku odporności, pojawiły się trudne w leczeniu grzybice, rozwinęły się choroby psychosomatyczne, alergie, nałogi, nowotwory, jako wynik nieprzystosowania organizmu ludzkiego do tempa zmian cywilizacyjnych i skażenia środowiska, z którymi medycyna często sobie nie radzi. To wszystko spowodowało, że po okresie bezkrytycznej wiary w lek chemiczny zaczęto zauważać jego słabe strony. Nastąpił zwrot w kierunku medycyny bliższej człowiekowi, traktującej go całościowo, a nie, jako wybraną jednostkę chorobową. W związku coraz bardziej rosnącym zainteresowaniem medycyną niekonwencjonalną, niezbędna jest dokładniejsza analiza wpływu i znaczenia medycyny alternatywnej na zdrowie i organizm człowieka. Warto przeanalizować wszystkie za i przeciw przemawiające za medycyną naturalną, tak by można było stosować ją bezpiecznie, czerpiąc z niej maksymalne korzyści dla naszego organizmu. Cenna, może okazać się synteza różnych punktów widzenia do stworzenia nowego, znacznie szerszego obrazu całościowego medycyny niekonwencjonalnej.

Bibliografia 1. Aleksandrowicz J., Duda H., U progu medycyny jutra, PZWL, Warszawa 2008. 2. Andy C., Medycyna niekonwencjonalna, Astrum, Warszawa 2007. 3. Chopra K., Zdrowie doskonałe. O harmonii ciała i umysłu, WAB, Warszawa 1999. 4. Cybulska E., Nowe tajemnice niekonwencjonalnej medycyny, PZWL, Warszawa 2003. 5. Encyklopedia Zdrowia, PWN, Warszawa 2010. 6. Garnuszewski Z., Akupunktura we współczesnej medycynie, Amber, Warszawa 1996. 7. Kasperczyk T., Alternatywne metody leczenia – moda czy potrzeba?, Refleksoterapia 2009, nr 1, s. 2-7. 8. Mucha D., Diagnostyczno – terapeutyczne mikrosystemy ludzkiego ciała, Refleksoterapia 2009, nr 2, s. 19-23. 9. Pelletier K.R, Poradnik medycyny alternatywnej, Świat Książki, Warszawa 2002. 10. Pluszyńska A., Wpływ światła i barwy na funkcjonowanie organizmu człowieka, Refleksoterapia 2009, nr 1, s. 33-36. 11. Richardson S., A Guide to homeopathy. London, Hamley 1998. 12. Seyda B., Dzieje medycyny w zarysie, PZWL, Warszawa 1997. 13. Travelgon J., Boot B., Medycyna niekonwencjonalna, PZWL, Warszawa 1994. 14. Trevelyan J., Medycyna niekonwencjonalna – prawda i mity, PZWL, Warszawa 1998.

106

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Anna Zwierzchowska1

BAI (body adiposty index) – nowy wskaźnik interpretacji otłuszczenia w programie promocji zdrowia Słowa kluczowe BAI (body adiposity index), BMI (body mass index),

Abstract The study of body composition (BC) is the subject of interest in various areas of science (medicine and health sciences, physical culture, bromatology, auksology, and epidemiology). This is the reason that in the literature we can find many classifications, standards and interpretations of body fatness. The aim of the paper is presentation of the latest studies devoted to body fat ratio indexes i.e. body adiposity index (BAI) along with other methods (specially body mass index - BMI), for assessing body composition. Should be noted that BMI as body mass index identifies the possible excesses of body mass in relation to body height, which may (or not) be associated with fat excesses . In the same time BAI is based on the relation between width and body height. According to American researchers BAI indicates the presence of fat, which can be interpreted in terms of health by revealing (or not) the centralization of body fat in the abdominal part of the body. Studies devoted to verify the reliability and accuracy of interpretation of the BAI point out that this is an index which should be used complementary with a BMI in the interpretation of body composition, obesity and fatness. That is why, the creation of BAI norms suitable for given population brings new and different perspective on the study of body components and their distribution in terms of health. As proved by the studies already done BAI can be used in health promotion programs and as an easy and precise indicator of body fat associated with cardio-metabolic risks. Nevertheless further studies of BAI are necessary, specially to create ethnic BAI norms for different populations

Key words obesity, body mass, BAI (body adiposity index), BMI (body mass index)

Wprowadzenie W krajach rozwiniętych otyłość stanowi największy problemem zdrowotny równocześnie będąc odzwierciedleniem wzrostu zamożności społeczeństwa (WHO, 2000). Paradoksalnie towarzyszy jej rozpowszechniająca się moda na zdrowy styl życia, który upatrywany jest w modyfikowanych posiłkach z obniżoną kalorycznością, stosowaniu suplementacji i kreowaniu coraz to nowszych form aktywności ruchowej, które są indywidualizowane dla potrzeb człowieka (aerobic, piltes, nording walking itp.). Na tym tle wydawać by się mogło, że problem otyłości nie powinien narastać, a jednak jest inaczej. W efekcie dotyczy on nie tylko dorosłych, ale i dzieci. Liczba osób otyłych szybko wzrasta a wartości szacunkowe są zróżnicowane w zależności od regionu i przyjętej metodologii badawczej. Według raportu International Obesity Task Force (IOTF, 2004) 155 milionów dzieci na świecie będących w wieku szkolnym wykazuje nadwagę lub otyłość, a naukowcy oprócz złych nawyków żywieniowych, coraz częściej przyczynę tego stanu upatrują w sedenteryjnym trybie życia (Obuchowicz, 1 Zakład korektywy i WF Specjalne Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

107

2004). Pomimo, postępu w leczeniu otyłości to częstość jej występowania wzrasta, co kreuje potrzebę prewencji i strategii postępowania nie tylko w skali indywidualnej, ale również w całych populacjach (Branca i wsp. 2007). Aby temu sprostać poszukuje się coraz to nowych, „lepszych” sposobów weryfikacji zjawiska otyłości. Badania składu ciała (body composition – BC) to przedmiot zainteresowań w różnych obszarach nauki (medycyny i nauk o zdrowiu, kultury fizycznej, bromatologii, auksologii, epidemiologii). W efekcie, w piśmiennictwie tematu spotyka się wiele klasyfikacji, opracowywanych norm i coraz to nowszych sposobów identyfikacji otyłości (Branca, 2007; IASO Newsletter, 2004; Obuchowicz, 2005; Palczewska i Niedźwiecka, 2001; Rysiewski i Książyk, 2009). W medycynie wskazaniem do ilościowego monitorowania składu ciała są szybkie i ekstremalne jego zmiany w takich stanach klinicznych, jak odchudzanie, anorexia nervosa i w zaburzeniach odżywienia, które prowadzą do istotnej redukcji masy ciała (Geerling i wsp., 1999; Koch,1998; O’Connor i wsp. 1996). Ponadto, precyzyjną ocenę dynamiki zmian komponentów organizmu powinno rejestrować się podczas żywienia parenteralnego (Tjielleseni wsp., 1996), jak również w monitorowaniu terapii hormonem wzrostu (Bachrach i wsp. 1998; Boot i wsp. 1998). Obecny stan wiedzy jest dobrze udokumentowany przez klinicystów w odniesieniu do wpływu komponentów ciała, głównie dystrybucji tkanki tłuszczowej, na ryzyko cukrzycy typu II i chorób układu sercowo-naczyniowego. Podobnie badania Gutina i wsp. (1994) prowadzone na dzieciach również potwierdzają wzrost ryzyka miażdżycy i cukrzycy jako konsekwencji zwiększenia zawartości komponentu tłuszczowego organizmu. Klinicyści różnych dyscyplin medycznych zwracają szczególną uwagę na zróżnicowanie interpretacyjne otłuszczenia wśród dzieci jak i dorosłych. Już w tym aspekcie zarówno wykrywanie problemu jak i prewencja w zakresie chorób współistniejących z otłuszczeniem nie może być do końca spójna. Typ otłuszczenia androidalnego wskazywany jest jako zasadniczy czynnik związany z insulinoopornością i nieprawidłowym metabolizmem lipidów (Marcus i wsp., 1999; Rissaneni wsp., 1997), gdy równocześnie szacuje się, że w Europie 1 na 13 zgonów wiąże się z nadmierną masą ciała (Gutin, 1994). Z kolei w medycynie sportowej niezmiernie użyteczna jest rejestracja wpływu wysiłku fizycznego na tkankę beztłuszczową i mięśniową (Chilibeck i wsp., 1996, La Forgia i wsp., 1999). Nauki o zdrowiu badają skład ciała pod kątem identyfikacji jego komponentów szczególnie tkanki tłuszczowej w celu budowania świadomości człowieka w promocji zdrowego stylu życia. Obszar nauk o zdrowiu wspiera także działania na rzecz estetyki ciała ludzkiego, co jest silnie powiązane z samozadowoleniem człowieka i jego zdrowiem psychicznym. Badania donoszą, że zaburzenia nastroju to zjawisko towarzyszące otyłości (Johnston i wsp. 2004, McElroy i wsp., 2004), na które w sposób szczególny narażone są kobiety, doświadczając wręcz stanów depresyjnych (Hafner i wsp., 1987). Zdarza się również, co zweryfikowano empirycznie, iż występuje zależność odwrotna – u niektórych pacjentów cierpiących z powodu depresji otyłość ma charakter wtórny (Goodman i wsp., 2002). Nauki o kulturze fizycznej wypełnione są udokumentowanymi badaniami w zakresie wpływu aktywności ruchowej i suplementacji na BC a w tym, na otłuszczenie (Zając, 2003). Ponadto, monitorowanie trendu zmienności składu ciała na dużych populacjach dzieci, młodzieży i dorosłych stanowi istotny wkład nauk o kulturze fizycznej do działań prewencyjnych związanych z promocją zdrowia (Chilibeck i wsp., 1996; Expert Panel on Detection, 2001; Obuchowicz, 2005). Otyłość jest obecnie najczęściej występującą chorobą metaboliczną, która osiąga według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) rozmiary epidemii. Wydaje się zatem niezbędne zidentyfikowanie metody, która w sposób prosty lecz równocześnie precyzyjny pozwoli na ocenę składu ciała w aspekcie zdrowia.

108

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Celem pracy jest przedstawienie najnowszych doniesień naukowych o wskaźniku określającym otłuszczenie ciała (body adiposity index – BAI) na tle stosowanych obecnie metod, wskaźników i norm oceny składu ciała.

Przegląd metod i wskaźników w badaniach składu ciała Poziom techniki medycznej przyczynił się, iż obecnie istnieje wiele metod oceny BC. Wśród metod laboratoryjnych należy wymienić takie jak: hydrodensytometria, tomografia komputerowa (CT, computer tomography), rezonans magnetyczny (MR, magnetic resonance), metoda przewodnictwa elektrycznego, metoda rozcieńczenia izotopów, ocena całkowitej zawartości izotopu potasu 40K, analiza aktywności neutronów — całkowitej zawartości wapnia i azotu (Konstantynowicz i wsp., 2008). Wymienione wyżej metody choć, posiadają dużą wartość badawczą są jednak zbyt kosztowne a i tym samym niedostępne w codziennej praktyce klinicznej. Nowymi technikami, które posiadają zastosowanie w badaniach klinicznych, są impedancja bioelektryczna (BIA, bioelectrical impedancje analysis) i densytometria – dwuwiązkowa absorpcjometria rentgenowska (DXA, dual-energy X-ray A-absorptiometry). W przypadku tej pierwszej budzi ona kontrowersje w badaniach dzieci, niemniej jest najpowszechniej znana i z powodzeniem stosowana, w badaniach o charakterze epidemiologicznym. Obecnie jednak wśród metod oceniających skład ciała za najdoskonalszą uważa się technikę densytometryczną ze względu na jej bezpieczeństwo (w kontekście ochrony radiologicznej), nie inwazyjność, szybkość wykonania, precyzję i czułość. W przeciwieństwie do innych technik, takich jak powszechniej stosowana analiza bioimpedancji (TOBEC), analiza aktywacji neutronów DXA jest oporna na zmiany, nawet niewielkie, w składzie pierwiastkowym i płynowym organizmu i nie wpływa na jego powtarzalność (Pietrobelli i wsp. 1996). Dzięki tej właściwości metoda może być stosowana w ocenie stanów klinicznych, gdzie konieczne jest dokładne określenie tkanki tłuszczowej (Fat Mass), a zawartość wody ustrojowej zmienia się, np. hemodializa, nawadnianie (Wang i wsp.,1999, i Pietrobelli i wsp., 1998). Badania Elowssona i wsp. (1998) potwierdziły wysoką korelację między określoną chemicznie masą tkanek i wartościami DXA (0,99 dla komponentu beztłuszczowego i 0,95 w przypadku tkanki tłuszczowej). Występują jednak trudności w klinicznym zastosowaniu DXA z braku standaryzacji różnorodnych systemów pomiaru BIA oraz norm referencyjnych ze względu na kategorię etniczną. W ostatnich latach polskie piśmiennictwie tematu wzbogaciło się o wartości referencyjne dla młodzieży polskiej opracowane dla metody densytometrycznej (Konstatynowicz i wsp., 2008). Zasadność stosowania własnego układu odniesienia, wynika z odrębności etnicznej i środowiskowej (m.in. odżywianie, styl życia, aktywność fizyczna), co udokumentowali swoimi badaniami Wang i wsp. (1996), Yanowski i wsp. (1996). W badaniu przesiewowym 591 zdrowych dorosłych Sun i wsp. (2005) stwierdzili, że BIA w porównaniu z DXA zaniża procentową zawartość tłuszczu u osób z jej nadmiarem (>30%) o 2,65%, natomiast przeszacowuje wyniki u bardzo szczupłych (procentowa zawartość tłuszczu <20%) o 3,65%. Badania Major-Gołuch i wsp. (2010) wskazują, że u młodych, zdrowych kobiet z prawidłową masą ciała procentowa zawartość tłuszczu mierzona metodą BIA jest istotnie niższa niż w pomiarze metodą DXA. Wykazano, że BIA cechuje się dobrą swoistością, ale małą czułością w identyfikowaniu przypadków z odsetkiem tłuszczu >30%. Rozbieżności pomiędzy metodą BIA i DXA ujawnione w fachowym piśmiennictwie ostatnich lat wskazują, że obu metod nie można stosować wymiennie, przynajmniej w odniesieniu do pomiarów procentowej zawartości tłuszczu u osób z prawidłową masą ciała. Co więcej, ostatnio sugeruje się, że BIA nie jest wystarczająco dokładna w monitorowaniu indywidualnych zmian składu ciała w trakcie trwania programów leczniczych mających na celu redukcję masy ciała, natomiast może być użytecznym narzędziem do oceny masy tłuszczu w porównawczych badaniach populacyjnych (Verdich i wsp., 2011). Istotne uzupełnienie BIA stanowią wskaźniki oparte na badaniach antropometrycznych. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

109

Naprzeciw tym potrzebom wychodzi druga grupa technik badawczych oceny składu ciała realizowana pomiarami antropometrycznymi. Celem antropometrii jest dostarczenie obiektywnych i dokładnych danych z zastosowaniem metod statycznych. Badania antropometryczne to zespół technik i metod pomiarowych, umożliwiających ścisłe badanie zróżnicowania cech mierzalnych człowieka i ich zmienności w rozwoju osobniczym i ewolucyjnym. Antropometria zajmuje się pomiarami odcinków, obwodów, kątów między płaszczyznami lub liniami ciała. Badanie antropometryczne polega na ocenie stosunku długości ciała do masy ciała i różnych metod pomiaru grubości fałdu skórnego, obwodu i średnicy kości. W praktyce klinicznej, w badaniach przesiewowych powszechnie stosowaną metodą pomiaru stanu odżywienia jest masa ciała i masa ciała skorygowana do wzrostu. Ze względu chronologicznego pierwszeństwo należy do wskaźnika Queteleta (WQ), którego historia sięga drugiej połowy XIX wieku (Quetelet, 1869). Odmianą tego wskaźnika jest polecany przez komitet ekspertów USA – dla oceny otyłości w badaniach przesiewowych – indeks masy ciała (BMI) (Himes, 1994). Odniesienie wartości wskaźnika BMI do danych populacyjnych odzwierciedla wskaźnik Cole’a, wyrażający stosunek ilorazu aktualnej masy ciała i – tego pacjenta i kwadratu aktualnej jego wysokości do należnej masy ciała oraz kwadratu należnej wysokości1. Wszystkie wskaźniki wagowo-wzrostowe niestety nie uwzględniają różnic w BC, co jest istotne w interpretacji otyłości. Antropometria fałdu skórnego jest również stosowana w praktyce klinicznej, ale należy pamiętać, że ma ona wiele wad. Opiera się bowiem na założeniu, że pod skórą jest zlokalizowana stała frakcja tkanki tłuszczowej. Ponadto, występują trudności z oceną u osób starszych ze względu na centralizację i internalizację tkanki tłuszczowej, co nie wiąże się z grubością fałdu skórnego. Masę tkanki tłuszczowej ocenia się na podstawie odpowiednich tablic, które stworzono na podstawie równań regresji i są specyficzne dla danej populacji (tablica Piageta, Morfogramy itp.), a powtarzalność tych metod jest niska (Lukaski, 1987). Wskaźnik FFM/wzrost lepiej odzwierciedla rozmieszczenie tkanek w organizmie w porównaniu z BMI, który w zasadzie służy ocenie otyłości (Barlett i wsp., 1991, Steen i wsp., 1987). W badaniach antropometrycznych otyłość najczęściej interpretuje się wykorzystując wskaźnik BMI i jest on najpowszechniej stosowanym w naukach o zdrowiu. Wysoki poziom korelacji pozwala traktować go jako rzetelny w ocenie otyłości w badaniach diagnostycznych, epidemiologicznych i przesiewowych. Wskaźnik masy ciała BMI, który jest stosunkiem masy w kg do kwadratu wysokości ciała w metrach i koreluje na poziomie 0,8 z tkanką tłuszczową mierzoną metodą BIA. W przypadku dorosłych opracowano normy według, których kwalifikuje się niedowagę, normę i nadwagę (kobiety i mężczyźni takie same wartości). Natomiast dla dzieci i młodzieży, u których występuje istotna dynamika zmian w parametrach szerokościowo długościowych i masie ciała stosuje się siatki centylowe (Niedźwiecka Palczewska 2004). Ze względu na fakt, iż komponenty ciała zmieniają się w ontogenezie a dystrybucja tkanki tłuszczowej jest warunkowana wieloma czynnikami w tym i hormonalnymi, to dla pełniejszej interpretacji otłuszczenia rozróżnia się dwa typy rozmieszczenia podściółki tłuszczowej: otyłość brzuszną (androidalną) i pośladkowo-udową (gynoidalną), które rozgranicza wartość wskaźnika WHR (obwód pasa/obwodu bioder). Otyłość brzuszną określa się u mężczyzn gdy wartość wskaźnika > 1, u kobiet > 0,8, a także na podstawie obwodu pasa gdy u mężczyzn > 102 cm lub już > 94 cm, a u kobiet > 88 cm lub > 80 cm w zależności od przyjętych kryteriów (Alberti wsp. 2005). McCarthy i Ashwell (2006) otyłość brzuszną u dzieci i młodzieży rozpoznają, bez względu na płeć, gdy obwód pasa dziecka jest równy lub większy niż połowa jego wysokości. Nawarycz i Ostrowska-Nawarycz (2007) jako graniczną wartość obwodu pasa definiującą otyłość brzuszną u dzieci łódzkich przyjmują 1 Szerzej nt. wskaźników wagowo wzrostowych w pracy Rysiewski H., Książyk J., Wskaźniki wagowo wzrostowe: próba konfrontacji oczekiwań auksoologicznych z rzeczywistością formalno-matematyczną. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2009, 11, 1, 13-17.

110

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

poziom 95 centyla. Natomiast dla młodzieży powyżej 13 roku życia proponują w obu płciach kryterium wartości obwodu pasa równą bądź przekraczającą połowę wysokości ciała jako rozstrzygającą o wystąpieniu otyłości brzusznej (WHtR). Wskaźnik WHtR (obwod talii do wzrostu) określany mianem strażnika wagi wydawać by się mogło, ze rozwiązuje niedoskonałości interpretacyjne BMI i dokładnej przedstawia stan zdrowia. WHtR został zaproponowany jako kolejne, szybkie i proste narzędzie przesiewowe do oceny otyłości [Ashwell, i wsp., 2005). Wartości WHtR powyżej 0,5 wskazuje wzrost ryzyka, a wartości ponad 0,6 wskazują na znacząco zwiększone ryzyko chorób metabolicznych (Ashwell, 2009) Wyniki meta-analizy wykazały, że WHtR był lepszy niż WC, WHR i BMI w wykrywaniu sercowo-naczyniowych czynników ryzyka zarówno obu wśród mężczyzn i kobiet [ Lee,i wsp., 2008). Rezultaty te były również wspierane badaniami prospektywnymi (Ashwell, i wsp., 2005) Zaletą korzystania z WHtR nad WC do oceny otyłości jest, że te same normy obowiązują dla mężczyzn, kobiet i dzieci oraz dla różnych grup etnicznych (Ashwell, wsp., 2005) Omówione wskaźniki WC, WHR, WHtR są pochodną obwodu w części brzusznej ciała człowieka, jednak wybór który z nich lepiej estymuje zagrożenia patologii sercowo-naczyniowych w populacji osób starszych jest nadal niepewny (Woo, i wsp. 2002,. MukuddemPetersen, i wsp.. 2006) Równocześnie w Polsce wskazują na potrzebę prowadzenia badań „w celu wypracowania krajowego konsensusu dotyczącego znaczenia obwodu pasa oraz stosunku obwodu pasa do wysokości w diagnostyce otyłości brzusznej w wieku rozwojowym (Nawarycz i Ostrowska -Nawarycz., 2007). Na tle powyżej przedstawionych technik badawczych i metod warto zwrócić uwagę na nowy opracowany przez amerykańskich naukowców wskaźnik otłuszczenia ciała (body adiposity index – BAI) (Bergson i wsp., 2011).

Body Adiposity Indeks (BAI) – przegląd piśmiennictwa Bergson i wsp. (2011) przeprowadzili badania na wybranej celowo (występujące otłuszczenie i nadwaga wraz zespołem chorób towarzyszących, które ujawniły się w rodzinie) dwóch grupach etnicznych: afro i meksykańskiej populacji amerykańskiej. Zbadano 1956 osób dorosłych w przedziale wieku 18-67 lat (kobiet i mężczyzn). Wykonano badania antropometryczne (wysokość i masa ciała, obwód talii i bioder, BMI) oraz wykonano badanie techniką densytometryczną, Zweryfikowano korelację pomiędzy wyliczonym odsetkiem tłuszczu metodą DXA a BAI, której wartość była wysoka r=0,85. W celu opracowania precyzyjnego i wiarygodnego wskaźnika sprawdzono występowanie wysokiej korelacji pomiędzy odsetkiem tłuszczu mierzonego DXA a obwodem bioder r=0,602 i wysokością ciała r=-0,524. Tak wysoki wynik korelacji pozwolił się oprzeć na tych dwóch parametrach jako zasadniczych w opracowaniu wskaźnika otłuszczenia. Następnie poddano analizie różne warianty logarytmu służące do obliczenia BAI korelując z wynikami uzyskanymi badaniem DXA. Efektem ich analizy było sformułowanie równania do obliczenia BAI, i opracowanie norm dla kobiet i mężczyzn. Autorzy opracowania wskazali na dwa równania jako równorzędne służące do obliczenia otłuszczenia z użyciem parametrów długościowo – szerokościowych (wysokość ciała i obwód bioder). Ich wzory posiadają następującą postać (Bergman i wsp., 2011):

Zdefiniowany wskaźnik otłuszczenia jest nieliniowym stosunkiem bioder do wysokości ciała. Według Bergsona i wsp. (2011) zdefiniowany wskaźnik może być wykorzystany w klinicznych warunkach, gdyż BAI estymuje zawartość tłuszczu w organizmie w sposób „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

111

bezpośredni, a związek pomiędzy zwiększonym otłuszczeniem organizmu a chorobami kardiometabolicznymi został udokumentowany. Równocześnie autorzy wskaźnika BAI zauważyli iż BMI jest ciągle w użyciu już prawie 200 lat, co skutkuje ilością cytowań w PUBMED w ponad 11 tys. przypisów tym samym nie przekreślali jego znaczenia w ocenie otyłości. Jednak wiodącą konkluzją z ich badań jest stwierdzenie, że BAI jest obciążone czynnikiem etnicznym i dlatego należy go zweryfikować (ustalić normy) na populacji kaukaskiej. Podobne konkluzje uzyskali badacze z Indii, którzy swój problem badawczy skonstruowali w odniesieniu do odżywiana i dystrybucji tkanki tłuszczowej, a tym samym ujawniającej się innej budowy ciała w dwóch różnych grupach plemiennych. Przyjęta metoda badawcza była podobna, jak również normy, którymi posłużyli się w ocenie zdrowia. Celem ich pracy była próba odpowiedzi czy BAI jest skutecznym miernikiem w ocenie odżywiania. W swej pracy wskazywali na różną dystrybucję tkanki tłuszczowej i jej centralizację, co wiązało się z chorobami (pomimo braku znamion otyłości) ujawniającymi się w dwu różnych plemionach żyjących w zbliżonych warunkach środowiska. Równocześnie wykazali swymi badaniami, iż BAI może nie doszacowywać niedowagę przeszacowując nadwagę w porównaniu do konwencjonalnego pomiaru BMI. Dokładność wskaźnika otłuszczenia weryfikowali metodą DXA. Stwierdzono, że BAI to wskaźnik, który uwzględnia styl życia, strukturę ciała i przynależność etniczną oraz ujawnia dokładniejszy pomiar tłuszczu do ciała szczupłego (FFM). Według badaczy hinduskich BMI pozwala tylko na określenie przybliżonej wartości odsetka tłuszczu w ciele a wskaźnik BAI jest dokładniejszy gdyż odnosi się do tłuszczu zlokalizowanego w części brzusznej, tym samym jest lepszym prognostykiem zdrowia. Stwierdzono, że rezultaty ich badań wskazują na istotną różnicę pomiędzy wskaźnikami BAI i BMI, na podstawie których podjęli próbę wnioskowania o odżywieniu dwóch plemion indyjskich (Munda i Oraon) w kategorii zdrowia i występowania chorób współistniejących z otłuszczeniem (Kaushik, 2011). Ciekawe wyniki badań weryfikujące wskaźnik BAI przedstawiono na grupie kobiet po okresie menopauzy, które poddały się interwencji odchudzającej. Celem niniejszej pracy było zbadanie zdolności wskaźnika otłuszczenia ciała (BAI) do wykrywania zmian w utracie tłuszczu%. Zmierzono poziom tłuszczu przed i po interwencji odchudzania. Wskaźnik BAI weryfikowano diagnozując zawartość tłuszczu metodą densytometryczną oraz zbadano zależności między BAI a czterema czynnikami ryzyka kardiometabolicznego mierząc wrażliwość na insulinę (używając hiperinsuliny, zacisk – ciśnienie krwi, stężenia lipidów w osoczu na czczo, HSC-reaktywnego (CRP), leptyny i glukozy). Zbadano 132 otyłe kobiety nie obciążone cukrzycą, prowadzące siedzący tryb kobiet po menopauzie (wiek: 57,2 ± 4,7 lat, BMI: 35,0 ± 3,7 kg / m2. Program odchudzania składał się z diety ograniczającej kalorie bez treningu oporowego. Zaobserwowano, że poziom tłuszczu istotnie spadał po interwencji zarówno w wartościach interpretujących wskaźnikiem BAI jak i DXA, a różnice były istotne pomiędzy tymi metodami na poziomie p=0,03. Wyniki badań ujawniły dobrą relację pomiędzy tymi dwoma metodami, bowiem zaobserwowano podobną korelację pomiędzy wynikami BAI i DXA a czynnikami ryzyka kardiometabolicznego. Jednakże wyniki analizy wielokrotnej regresji liniowej wskazały, że % tłuszczu obliczony wg. BAI przewidywał inne czynniki ryzyka kardiometabolicznego niż przy użyciu DXA (Elisha i wsp., 2012). W jednym z ostatnich doniesień Bareira i wsp. (2012), o BAI, których celem było zidentyfikowanie różnic rasowych w ocenie wskaźnikami BAI i BMI z zastosowaniem narzędzia weryfikującego podobnie jak u Bergsona i wsp., (2011) metody pomiaru odsetka tłuszczu z użyciem DXA. Zbadano związek między obydwoma wskaźnikami BMI i BAI a %FAT u zdrowych dorosłych 1462 białych kobiet, 812 czarnych kobiet 1262 białych mężczyzn i 315 czarnych mężczyzn w wieku 18-69 lat. Stwierdzono na podstawie badań, iż BMI i BAI podobnie przewiduje % FAT (korelacje BMI i BAI z % FAT były podobne w grupach płci, wieku i rasy). Autorzy wskazali na konieczność interpretacji tych wskaźników w różnych populacjach

112

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

z zagrożeniami patologicznymi, gdyż ich grupa była woluntariuszami nie zgłaszającymi obciążeń chorobami kardiometabolicznymi. Jednym z wiodących wniosków było ustalenie iż potrzeba dalszych badań, aby zidentyfikować znaczenie kliniczne wskaźników BMI i BAI.

Podsumowanie Wartość, która określa normę dla wskaźnika masy ciała BMI jest na tyle szeroka, iż nie zawsze jest adekwatna do stanu faktycznego utożsamianego ze zdrowiem. Wydaje się, że problem ten najlepiej oddają zamieszczone poniżej zdjęcia sylwetek dwóch mężczyzn i wartości referencyjne do interpretacji BMI i BAI. A zatem, badanie własne nad wskaźnikami BAI i BMI można byłoby rozpocząć od pytania, który z mężczyzn widocznych na zdjęciu jest zdrowszy? lub który z wskaźników jest lepszy w ocenie zdrowia tak jak uczynił to zespół amerykańskich badaczy (Bergson i wsp 2011). Opracowany przez nich wskaźnik BAI odnosi się do otłuszczenia ciała, natomiast wskaźnik BMI do otyłości. W tym miejscu wydaje się zasadne zdefiniowanie tych pojęć, gdyż pomimo znaczącej zbieżności etymologicznej pozwalają one na nieco odmienną interpretację. Otyłość (łac. obesitas) wg. Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jest patologicznym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej podskórnej i okołonarządowej w całym ustroju, przekraczające fizjologiczne potrzeby i możliwości adaptacyjne organizmu, tym samym może ona prowadzić do niekorzystnych skutków dla zdrowia. Otyłości towarzyszy nadwaga, czyli nadmierna masa ciała powyżej masy optymalnej. Za otyłość uważa się stan, w którym tkanka tłuszczowa stanowi więcej niż 20% całkowitej masy ciała u mężczyzn oraz 25% u kobiet. Otłuszczenie natomiast definiuje rozkład tkanki tłuszczowej, związany z jej nadmiernym fizjologicznie gromadzeniem, np. w miejscu grasicy po okresie dojrzewania. Otłuszczenie może być miejscowe (np. otłuszczenie serca, wątroby itp.) lub istotnego nagromadzenia tkanki tłuszczowej w jednej z części ciała, co w sposób bezpośredni może się wiązać się z otyłością organizmu jako całości. http://www.sweetadditions.net/health/body-adiposity-index-calculator-tool-better-than-bmi

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

113

BMI K i M

Status

Status\BAI

>18.5

Niedowaga

< 11%

< 23%

18.5 – 24.9

Norma

Zdrowie

11 to 22%

23 to 35%

25.0 – 29.9

Nadwaga

22 to 27%

35 to 40%

30.0 i <

Otłuszczenie

> 27%

> 40%

Analizując najnowsze nieliczne doniesienia badaczy należy stwierdzić, iż BMI jest wskaźnikiem masy ciała a zatem identyfikuje ewentualny jej nadmiar w stosunku do wysokości ciała, co może wiązać się z nadmiarem tłuszczu. Na jego podstawie w badaniach populacyjnych przesiewowych dotychczas wnioskowano o występowaniu otyłości. Natomiast wskaźnik BAI, który jest relacją parametrów szerokościowo-wysokościowych, według amerykańskich badaczy miałby wskazywać występowanie otłuszczenia, które interpretowane byłoby w warunkach zdrowia ujawniając (lub nie) centralizację tkanki tłuszczowej w brzusznej części ciała. Wiadomym jest, co już niejednokrotnie dowiedziono, że zagrożenie chorobami o charakterze kardiologicznym jest silnie sprzężone z otyłością brzuszną. W tej sytuacji wydaje się, że intencją amerykańskich badaczy było poszukiwanie wskaźnika, który w sposób łatwy i precyzyjny określi warunki zdrowia badanego. Wiadomym również było zawsze, że każda z stosowanych metod oparta na badaniach antropometrycznych ma swoje zalety i wady, niemniej na podstawie zaprezentowanych doniesień trudno odrzucić dotychczasowe badania w aspekcie interpretacji otyłości wskaźnikiem masy ciała BMI. Niewątpliwie opracowanie wskaźnika otłuszczenia BAI w populacyjnych badaniach antropometrycznych wnosi nowe, inne spojrzenie na badania komponentów ciała i ich rozmieszczenie w aspekcie zdrowia. Dotychczas dla interpretacji zagadnienia otyłości i dystrybucji tłuszczu posługiwano się wskaźnikiem BMI i WHR, WHtR. Bezsprzecznie istnieje potrzeba jeszcze wielu badań weryfikujących metodę Bergmana i wsp. (2011), a przede wszystkim opracowania norm dla populacji kaukaskiej. Nie wykluczone, iż zróżnicowanie budowy ciała pomiędzy grupami etnicznymi będzie wymuszało zastosowania innego logarytmu parametrów długościowo-szerokościowych, aby uzyskać ten sam efekt jakościowy, który osiągnął zespół amerykańskich badaczy. Należy również zastanowić się czy wskaźnik masy ciała BMI i wskaźnik otłuszczenia BAI nie dotyczą innych aspektów, innego postrzegania ciała ludzkiego (przez pryzmat zdrowia lub estetyki). Być może obydwaj panowie pokazani na zdjęciach są zdrowi, a różnią ich jedynie walory estetyczne (choć i to jest również kwestia mody i uznania). Słuszne wydaje się podjęcie dalszych badań nad wskaźnikiem BAI i wykorzystywaniem go w badaniach antropometrycznych na dużych populacjach, a tym samym wdrażanie do programów promujących zdrowie jako jeden z sposobów prognozowania o zdrowiu człowieka. Ponadto niejednokrotnie zdarza się, że pomiar masy ciała nastręcza trudności w badaniach populacyjnych, chociażby w grupach z niepełnosprawnością narządu ruchu np. paraplegia, tetraplegia, osoby starsze, u których występują zaburzenia równowagi itp., co utrudnia wykonanie prawidłowego pomiaru masy ciała, a wykorzystanie metody BIA jest praktycznie niemożliwe. W takich przypadkach wskaźnik BAI wydaje się łatwy i skuteczny w ocenie otłuszczenia i prognozowaniu o zdrowiu. Analizując wskaźniki BAI i BMI nie można również odrzucić tezy, że BAI może być skuteczniejszy w ocenie zagrożenia chorobami współistniejącymi z otyłością wśród dzieci i młodzieży niż, dotychczas stosowany wskaźnik BMI, który budził kontrowersje podobnie jak bioimpedancyjna metoda pomiaru masy ciała. Ponadto, wskaźnik BAI może okazać się precyzyjniejszy w przesiewowych i epidemiologicznych badaniach populacyjnych w ocenie komponentów ciała i prognozowaniu o zagrożeniach chorobami współistniejącymi z otłuszczeniem.

114

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Reasumując, na podstawie nielicznych analizowanych badań można przypuszczać, że diagnozując zagrożenie chorobami współistniejącymi z otyłością to wskaźnik BAI ujawniać będzie większą czułość aniżeli dotychczas stosowany wskaźnik BMI.

Wnioski 1. Pomimo wieludziesięciu lat stosowania wskaźnika BMI nie jest (jak dowodzą nieliczne choć przekonujące badania nad wskaźnikiem BAI) on w pełni wystarczający dla interpretacji otłuszczenia. Natomiast stanowi dobry i rzetelny wskaźnik masy ciała tym samym wskazując jej nadmiar lub otyłość, która może być powiązana otłuszczeniem. 2. Dotychczasowe badania w aspekcie metod i narzędzi weryfikujących rzetelność i trafność interpretacji BAI wskazują, że jest to wskaźnik, który powinien być stosowany komplementaranie z BMI w interpretacji komponentów ciała i zjawiska otyłości oraz otłuszczenia, co istotnie jest powiązane z wnioskowaniem o zdrowiu. 3. Jak dowodzą przedstawione badania BAI może być wykorzystywany w programach promocji zdrowia jako łatwy i precyzyjny wskaźnik otłuszczenia powiązany z zagrożeniami kardiometabolicznymi, niemniej koniecznością są badania weryfikujące go na populacji kaukaskiej wraz z stworzeniem własnych norm etnicznych.

Bibliografia 1. Alberti K.G., Zimmet P., Show J.: IDF: Epidemiology Task Force Consensus Group. The metabolic syndrome – a new worldwide definition., 2005,366: 1059-1062. 2. Ashwell, M. Obesity risk: importance of the waist-to-height ratio. Nurs. Stand. 2009, 23, 49-54; quiz 55. 3. Ashwell, M.; Hsieh, S.D. Six reasons why the waist-to-height ratio is a rapid and effective global indicator for health risks of obesity and how its use could simplify the international public health message on obesity. Int. J. Food Sci. Nutr. 2005, 56, 303-307. 4. Bachrach L.K., Marcus R., Ott S.M.: Bone mineral, histomorphometry, and body composition in adults with growth hormone receptor deficiency. J. Bone. Miner. Res.,1998,13: 415-421. 5. Bareira i wsp 2012, Harrington D., M., PhD, Staiano A., E. Heymsfield S., B., Katzmarzyk P., T., PhD: Body Adiposity Index, Body Mass Index,and Body Fat in White and Black Adults. RESEARCH LETTER. JAMA, 24/31, 2011, 306, 8: 828-830 6. Barlett H.L., Puhl S.M., Hodgson J.L., Buskirk E.R.: Fat-free mass in relation to stature: ratios of fat-free mass to height in children, adults and elderly subjects. Am. J. Clin. Nutr. 1991; 53: 1112–1116. 7. Bergman R.N., Stefanovski D., Buchanan T.A.,. Sumner A.,E., Reynolds J.C. Sebring, N.,G., Xiang A., H., Watanabe R., M.: A Better Index of Body Adiposity Obesity. 2011, 19 5: 1083–1089. doi:10.1038/oby.2011.38 8. Boot A.M., Nauta J., de Jong M.C.J.W. et al.: Bone mineral density, bone metabolism and body composition of children with chronic renal failure, with and without growth hormone treatment. Clin. Endocrinol., 1998:49, 665-672. 9. Branca F., Nikogosian H., Lobstein T. (red.): The challenge of obesity in the WHO European region and the strategies for response: Summary. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 2007. 10. Chilibeck FD., Calder A., Sale D.G. et al.: Twenty weeks of weight training increases lean tissue mass but not bone minerał mass or density in healthy, active young women. Can. J. Physiol. Pharmacol., 1996:74, 1180-1185.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

115

11. Elisha B., Rabasa-Lhoret R., Messier V., Abdulnour J., Karelis A.D.: Relationship between the body adiposity index and cardiometabolic risk factors in obese postmenopausal women. European Journal of Nutrition 2012:1-7., doi:10.1007/s00394-011-0296-y 12. Elowsson P., Forslund A.H., Mallmin H. et al.: An evaluation of dual-energy x-ray absorptiometry and underwater weighing to estimate body composition by means of carcass analysis in piglets. J. Nutr., 1998:128, 1543-1549. 13. Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults. Executive summary of the third report on the National Cholesterol Education Program (NCEP) expert panel on detection, evaluation, and treatment of high blood cholesterol in adults (Adult Treatment Panel III). JAMA. 2001;285:2456-2497. 14. Geerling B.J., van Marken Lichtenbelt W.D., Stockbrugger R.W. et al.: Gender specific alterations of body composition in patients with inflammatory bowel disease compared with controls. Eur. J. Clin. Nutr., 1999:53, 479-485. 15. Goodman E, Whitaker RC. A prospective study of the role of depression in the development and persistence of adolescent obesity. Pediatrics 2002; 110(3): 497–504. 16. Gutin B., Islam S., Manos T. et al.: Relation of percentage of body fat and maximal aerobic capacity to risk factors for atherosclerosis and diabetes in black and white seven- to eleven-year-old children. J. Pediatr., 1994:125, 847-852. 17. Hafner RJ, Watts JM, Rogers J. Psychological status of morbidly obese women before gastric restriction surgery. J Psychosom. Res 1987; 31(5): 607–612. 18. Himes J.H., Dietz W.G.: Guidelines for overweight in adolescent preventive services: recommendations from an expert committee. Am. J. Clin. Nutr., 1994, 59, 307 -316. 19. International Obesity Task Force. Childhood Report. IASO Newsletter. 2004; 6: 10-11. 20. Johnston E, Johnson S, McLeod P, Johnston M. The relation of body mass index to depressive symptoms. Can J Public Health 2004; 95: 179–183. 21. Kaushik B.: Is body adiposity index a good measure of nutritional status? A study among two adult tribal populations of Paschim Medinipur, West Bengal, India. Science Journal of Sociology and Anthropology, 2011,1-4 (ISSN: 2276-6359) 22. Koch J.: The role of body composition measurements in wasting syndromes. Semin. Oncol., 1998:25, suppl. 6, 12-19. 23. Konstantynowicz J., Piotrowska-Jastrzębska J., Kaczmarski M., Kłopotowski M., Motkowski M., Abramowicz P.: Densytometryczna i antropometryczna ocena tkanki tłuszczowej u młodzieży w wieku 13-19 lat. Endokrynologia Pediatryczna Vol. 2/2008 Nr 1(2):21-31 24. La Forgia J., Withers R.T, Williams A.D. et al.: Effect of 3 weeks of detraining on the resting metabolic rate and body composition of trained males. Eur. J. Clin. Nutr., 1999:53,126-133. 25. Lee, C.M.; Huxley, R.R.; Wildman, R.P.; Woodward, M. Indices of abdominal obesity are better discriminators of cardiovascular risk factors than BMI: a meta-analysis. J. Clin. Epidemiol. 2008, 61, 646-653. 26. Lukaski H.C.: Methods for the assessmentof human body composition: traditional and new. Am. J. Clin. Nutr.1987; 46: 537–556. 6. 27. Major-Gołuch A., Miazgowski T, Krzyżanowska-Świniarska B, Safranow K , Hajduk A.: Porównanie pomiarów masy tłuszczu u młodych zdrowych kobiet z prawidłową masą ciała za pomocą impedancji bioelektrycznej i densytometrii. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2010, 6 (4):189-195

116

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

28. Marcus M.A., Murphy L., Pi-Sunyer FX., Albu J.B.: Insulin sensitivity and serum triglyceride level in obese white and black women: relationship to visceral and truncal subcutaneous fat. Metabolism,1999:48,194-199. 29. McCarthy D., Ashwell M.: A study of central fatness using waist-to-height ratios in UK children and adolescents over two decades supports the simple message – „keep your waist circumference to less than your height”. Int. J. Obesity, 2006:30, 988-992. 30. McElroy SL, Kotwal R, Malhotra S, Nelson EB, Keck PE, Nemeroff CB. Are mood disorders and obesity related? A review for the mental health professional. J Clin Psychiatry 2004; 65: 634–651. 31. Mukuddem-Petersen, J.; Snijder, M.B.; van Dam, R.M.; Dekker, J.M.; Bouter, L.M.; Stehouwer, C.D.; Heine, R.J.; Nijpels, G.; Seidell, J.C. Sagittal abdominal diameter: no advantage compared with other anthropometric measures as a correlate of components of the metabolic syndrome in elderly from the Hoorn Study. Amer. J. Clin. Nutr. 2006, 84, 995-1002. 32. Nawarycz T., Ostrowska-Nawarycz L.: Rozkłady centylowe obwodu pasa u dzieci i młodzieży. Pediatr. Pol., 2007:82(5-6), 418-424.]. 33. O’Connor P.J., Lewis R.D., Kirchner E.M., Cook D.B.: Eating disorder symptoms in former female college gymnasts: relation with body composition. Am. J. Clin. Nutr., 1996:64, 840-843. 34. Obuchowicz A.: Epidemiologia nadwagi i otyłości — narastającego problemu zdrowotnego w populacji dzieci i młodzieży. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3, s. 9–12 35. Palczewska I., Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Medycyna Wieku Rozwojowego, 2001; 5 (2): supl. 1. 36. Pietrobelli A., Formica C., Wang Z., Heymsfield S.B.: Dual-energy X-ray absorptiometry body composition model: review of physical concepts. Am. J. Physiol., 1996:271, E941-E951. 37. Pietrobelli A., Wang Z., Formica C., Heymsfield S.B.: Dual-energy X-ray absorptiometry: fat estimation errors due to variation in soft tissue hydration. Am. J. Physiol., 1998:274, E808-E816. 38. Quetelet A.: Phisique sociale. Sur l’homme et devloppement de ses facultes. Muquardt, Brussels 1869. 39. Rissanen P, Hamalainen P., Vanninen E. et al.: Relationship of metabolic variables to abdominal adiposity measured by different anthropometric measurements and dual – energy X-ray absorptiometry in obese middle-age women. Int. J. Obesity.,1997:21, 367-371. 40. Rysiewski H., Książyk J., Wskaźniki wagowo wzrostowe: próba konfrontacji oczekiwań auksjologicznych z rzeczywistością formalno-matematyczną. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka 2009, 11, 1, 13-17. 41. Steen B., Bosaeus I., Elmstahl S., Galvard H., Isaksson B., Robertsson E.: Body composition in the elderly estimated with an electrical impedancje method. Compr. Gerontol. A. 1987; 1: 102–105. 42. Sun G., Frencz C.R., Martin G.R.i wsp.: Comparison of multifrequency bioelectrical impedance analysis with dual-energy X-ray absorptiometry for assessment of percentage body fat In a large, healthy population. Am. J. Clin Nutr. 2005; 81: 74–78. 43. Tjiellesen L., Staun M., Rannem T et al.: Body composition in patients on home parenteral nutrition. Scand. J. Clin. Lab. Invest., 1996:56, 295-303. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

117

44. Verdich C., Barbe P., Petersen M.i wsp.: Changes in body composition during weight loss in obese subjects in the NUGENOB study: comparison of bioelectrical impedance v. dual energy X-ray absorptiometry. Diabetes Metab. 2011; http://dx.doi.org/ /10.1016/j.diabet.2010.10.007. 45. Wang M.C., Bachrach L.K.: Validity of the body mass index as an indicator of adiposity in an ethnically diverse population of youths. Am. J. Hum. Biol., 1996:8, 641-651. 46. Wang Z., Deurenberg P., Wang W. et al.: Hydration of fat-free body mass: review and critique of a classic body composition constant. Am. J. Clin. Nutr., 1999:69, 833-841. 47. WHO: Obesity: Preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO consultation. Geneva, WHO Technical Report Series 894, 2000. ISBN 92-4-120894-5. 48. Woo, J.; Ho, S.C.; Yu, A.L.; Sham, A. Is waist circumference a useful measure in predicting health outcomes in the elderly? Int. J. Obes. Related Metab. Disord.: J. Int. Assoc. Study Obes. 2002, 26, 1349-1355. 49. Yanovski J.A., Yanovski S.Z., Filmer K.M., Hubbard V.S. et al.: Diferences in body composition of black and white girls. Am. J. Clin. Nutr., 1996:64, 833-839. 50. Zając A.: Wpływ suplementacji kreatyną i B-hydroksy – B-metylomaślanem na moc anaerobową oraz skład ciała koszykarzy – AWF Katowice. 2003.

FIZJOTERAPIA

Daria Chmielewska1

Badanie jakości życia na potrzeby rehabilitacji – uwagi praktyczne Health-related quality of life assessment for rehabilitation needs – some practical remarks Streszczenie Celem pracy jest wskazanie przydatności pomiarów jakości życia w określeniu stanu zdrowia pacjenta poddanego procesowi rehabilitacji oraz wskazanie potrzeby badania tejże jakości życia we wszystkich wymiarach (fizjologicznym, społecznym, psychologicznym) z użyciem adekwatnych i sprawdzonych instrumentów pomiarowych. Przybliżenie zagadnień związanych z mierzeniem jakości życia może stanowić zachętę do podejmowania prób korzystania z kwestionariuszy w celu obiektywizacji wyników terapii. Podkreśla się, że pomiar jakości życia pozwala na całościowe spojrzenie na stan pacjenta a dzięki temu zindywidualizowanie postępowania rehabilitacyjnego.

Słowa kluczowe jakość życia związana ze zdrowiem, kwestionariusze badania jakości życia

Summary The aim of the present investigations was to assess the usefulness of health-related quality of life surveys in the determination of health condition of individuals enrolled in rehabilitation. Also, to emphasize the need for quality of life assessment in all its physiological, social, and psychological domains using adequate and verified instruments. Gaining more insight into quality of life measurement might encourage the use of questionnaires which facilitate objective evaluation of therapy outcome. It has been emphasized that assessment of healthrelated quality of life helps obtain comprehensive overview of the patient’s condition, thus enabling therapy individualization, also in rehabilitation.

Keywords Quality of Life, Health Related Quality of Life, questionnaires

Jakość życia Jakość życia jest pojęciem wielowymiarowym, interdyscyplinarnym a przede wszystkim jest to kategoria w dużej mierze subiektywna. Dlatego istnieją różnice w sposobie jej rozumienia i oceny. Jako pojęcie niejednoznaczne związane jest ze wszystkimi przejawami ludzkiego życia, które podlegają nieustannej ocenie wraz z wartościowaniem wszystkiego co dotyczy człowieka [1]. Pojęcie jakości życia wysokiej/niskiej jest sprawą indywidualną. Trudność w obiektywnej ocenie polega na tym, że to co dla jednego istotne dla kogoś innego nie stanowi żadnej wartości. W ujęciu socjologicznym jakość życia charakteryzują czynniki obiektywne odwołujące się do: materialnych warunków życia, zajmowanej pozycji, pełnionych ról społecznych, posiadanych więzi z innymi ludźmi, struktury organizmu, zdrowia, oraz subiektywne będące oceną satysfakcji z życia w różnych jego aspektach,

1 Katedra Podstaw Fizjoterapii, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, Wyższa Szkoła Planowania Strategicznego w Dąbrowie Górniczej

120

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

percepcją i oceną własnej sytuacji, która może odbiegać od parametrów obiektywnych indywidualnym pojęciem sensu życia. Żyjemy w czasach, w których coraz częściej na forum publicznym porusza się temat jakości życia, nie wyłącznie w kontekście ekonomicznym lecz również medycznym. Zainteresowanie tym, co stanowi o jakości życia i aspektami warunkującymi jej poziom nabiera znaczenia. Zagadnienie jakości życia pozostaje w bliskim związku z szeroko pojętym terminem zdrowia określanym przez Światową Organizację Zdrowia (The World Health Organization – WHO) jako „pełen dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, a nie tylko brak choroby czy niedomagania” [2,3]. W roku 1994 WHO zaproponowała by pojęcie jakości życia wyrażało indywidualny odbiór swojej pozycji w życiu zgodnie z oczekiwaniami czy zainteresowaniami w kontekście kulturowym, religijnym, społecznym. Agenda ds. Jakości życia Światowej Organizacji Zdrowia (ang. WHOQOL World Health Organization Quality of Life) sformułowała definicję jakości życia. Jest to „poczucie jednostki co do jej pozycji życiowej w aspekcie kulturowym oraz w aspekcie przyjętego systemu wartości, w którym dana jednostka żyje, w odniesieniu do jej osiągnięć, oczekiwań, standardów i zainteresowań” [3]. Poczucie jakości życia nie jest wartością stałą i może ulegać obniżeniu lub podwyższeniu w zależności od różnorodnych czynników. Może się zmieniać wraz z indywidualizacją potrzeb czy oczekiwań. Determinują ją pozytywne emocje. Funkcjonowanie emocjonalne, społeczne, rodzinne, satysfakcja życiowa, postrzeganie zdrowia, witalność czy energia modyfikują jakość życia. Samopoczucie psychiczne (emocjonalne) oraz fizyczne są traktowane jako istotne wyznaczniki subiektywnie ocenianej jakości życia. W holistycznym spojrzeniu na człowieka obydwa aspekty powinny być równorzędnie analizowane. Z badań wynika, że najwyższą wartością w hierarchii potrzeb czy wartości człowieka jest zdrowie. Zdrowie uznawane jest jako gwarant dobrej jakości życia. Choroba natomiast jest sytuacją, która zmienia perspektywę patrzenia na codzienne sprawy, wpływa na kontakty międzyludzkie często uniemożliwia pracę zawodową. Sytuacja choroby wywołuje bezsilność, strach, a przewlekły jej charakter pogłębia alienację społeczną, rodzinną, zawodową. Te aspekty obniżają jakość życia.

Jakość życia związana ze zdrowiem Z punktu widzenia praktycznej medycyny wyróżniono jakość życia związaną ze zdrowiem (Health Related Quality of Life – HRQoL) [4]. Pojęcie to definiowano jako „funkcjonalny efekt choroby i jej leczenia odbierany przez pacjenta”[5,6]. Sposób radzenia sobie pacjenta z dolegliwościami, akceptacja choroby czy motywacja pacjenta do leczenia może ułatwić dobór odpowiedniej terapii czy warunkować oceną końcową przeprowadzonych procedur. Koncepcja ta jest wielowymiarowa i obejmuje 4 dziedziny życia takie jak: stan fizyczny i sprawność ruchową, stan psychiczny, sytuację społeczna, doznania somatyczne [6]. Poza oceną ogólną jakości życia, analiza szczegółowych domen, badających w/w obszary życia jest przydatna w badaniach klinicznych w celu oceny zmian zachodzących pod wpływem leczenia, czy programu rehabilitacyjnego. Doświadczanie choroby, jej występowanie i nasilanie się objawów mogą mieć znaczenie obniżające jakość życia. Zwrócono uwagę na konieczność rozróżnienia pomiędzy stanem zdrowia (określanym na podstawie objawów stwierdzonych obiektywnie) a HQRoL, który określa subiektywne doświadczenie pacjenta. Istotne jest też wprowadzenie nowego sposobu oceny HQRoL w wymiarze psychicznym a nie jedynie w wymiarze funkcjonalnym, co ma miejsce nie rzadko w rehabilitacji, której efektywność ocenia na podstawie zmian czynnościowych np. samodzielności w wykonywaniu czynności dnia codziennego. Poza opisem elementów negatywnych (zawartych np. w reakcjach emocjonalnych przygnębienia czy lęku) zwraca się też uwagę na istnienie ewentualnych elementów pozytywnych (satysfakcji, nadziei, dobrego przystosowania się do sytuacji) [7].

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

121

Coraz większego znaczenia nabiera ocena skuteczności leczenia, również fizjoterapeutycznego postrzegana przez pacjenta, co znajduje odzwierciedlenie w samoocenie jakości życia. Poprzez pomiar fizycznego i emocjonalnego aspektu zdrowia można ocenić korzyści wynikające z danej terapii czy zaobserwować zmiany zachodzące pod wpływem leczenia. W oparciu o kwestionariusze jakości życia można dokonać podziału pacjentów na grupy ze względu na aktualną sprawność, co pozwoli zaplanować program rehabilitacji czy też określić czynniki stanu psychicznego, warunkujące współpracę pacjenta z terapeutą. Satysfakcjonujące dla fizjoterapeuty jest postępowanie lecznicze poprawiające fizyczne i emocjonalne aspekty życia pacjenta.

Kwestionariusz – narzędzie do pomiaru jakości życia Jakość życia ocenia się używając kwestionariuszy. Chociaż dostępnych jest wiele ich rodzajów, jednak ogólne zasady pozostają takie same. Podstawową rolę odgrywają następujące pojęcia: item, skala, domena oraz kwestionariusz. Określona domena odnosi się do zachowania lub odczucia, które chcemy zmierzyć, czyli określić ilościowo lub jakościowo. Kilka domen (np. zdolność do samodzielnego poruszania się, mycia, korzystania z toalety lub kontrolowanie emocji, nastroju) może stanowić część szerszego spojrzenia na fizyczny lub psychiczny aspekt funkcjonowania chorego[4]. Pod pojęciem itemu, domeny rozumie się pojedyncze pytanie zadawane badanemu. Może być ono otwarte, dające respondentowi możliwość udzielenia własnej odpowiedzi, jak również zamknięte, pozostawiające jedynie możliwość wyboru spośród zaproponowanych odpowiedzi. Jedną z form odpowiedzi jest skala. Pozwala ona na ocenę natężenia danego zjawiska z użyciem określeń słownych, np.: doskonałe – bardzo dobre – dobre – średnie – złe, albo liczbowych, np.: od 1 do10, gdzie 1 oznacza stan najgorszy, a 10 najlepszy [8]. Inną formą są gotowe odpowiedzi, oceniające nie natężenie, a jedynie pozwalające na uzyskanie interesującej badacza informacji. Itemy układa się w domeny, zwane też podskalami lub przedziałami zawierającymi zbiór pytań dotyczących jednego zagadnienia, np.: stanu somatycznego badanego. Całość tworzy kwestionariusz. Kwestionariusz może zawierać tylko jedno pytanie, np.: „Jak oceniasz swoją jakość życia?” lub też większą ich liczbę. W tym przypadku podziału na domeny dokonuje się dopiero rozszyfrowując uzyskane dane, z użyciem specjalnie przygotowanego klucza kodowego. Jednak pytania dotyczące danego zagadnienia są zazwyczaj ułożone w takiej kolejności aby zachować porządek. Niejednokrotnie potrzeba dalszych przeliczeń, wg określonych zasad, aby w pełni móc odczytać i zinterpretować uzyskane dane [8].

Rodzaje kwestionariuszy Do oceny jakości życia związanej ze zdrowiem stosuje się dwa rodzaje kwestionariuszy: ogólne (generic measures) oraz swoiste dla choroby (disease-specific measures) [8]. Pierwsze pozwalają na ogólną ocenę jakości życia, w zależności od wpływu choroby, urazu czy procesu leczenia ale mogą być używane u osób zdrowych. Podczas gdy drugie dają możliwość dokonania takiej oceny z uwzględnieniem swoistych cech konkretnej choroby. Narzędzia ogólne zawierają profile zdrowotne (health profiles) i miary użyteczności stanu zdrowia (utility measures) [9]. Narzędzia ogólne są w większości narzędziami wielowymiarowymi mierzącymi różne aspekty HRQoL. Zawierają one wiele pytań dotyczących różnych aspektów funkcjonowania człowieka [10]. Skale wielowymiarowe pozwalają na dokonywanie precyzyjnej, wielopłaszczyznowej oceny. Dostarczają one danych umożliwiających ocenę jakości życia u każdego człowieka. Ocena jakości życia odbywa się za pomocą testu bez użycia skomplikowanych skal wartości. W związku z tym narzędzia generyczne często nie są wystarczająco wrażliwe na niewielkie zmiany stanu zdrowia. Głównym problem związanym z mierzeniem jakości życia za pomocą ogólnych instrumentów jest ich brak zdolności

122

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

wykrycia wszystkich istotnych z punktu widzenia pacjenta zmian [4]. Zaletą natomiast jest ich uniwersalność przez co dają możliwość porównania skutków różnych chorób i populacji. Narzędzia szczegółowe służą ocenie szczegółowych aspektów życia na które wpływa określona choroba. Dobór pytań tego specyficznego narzędzia badawczego pozwala na wyłonienie tych obszarów, które w danej chorobie są dla człowieka najistotniejsze i na których powinno koncentrować się leczenie [8,11]. Ich wadą jest to, że nie można porównać wyników otrzymywanych za pomocą różnych instrumentów iw rozmaitych populacjach [4]. Narzędzia specyficzne są najczęściej narzędziami jednowymiarowymi, służącymi do oceny jednego lub kilku aspektów HRQoL. Skale takie są mniej precyzyjne w ocenie i mają mniejszy poziom trafności i rzetelności [8,11]. W Polsce brak jest oryginalnych kwestionariuszy ogólnych do badania jakości życia. Narzędzia generyczne opracowane w krajach zachodnich były przygotowywane w odniesieniu do realiów danego państwa dlatego aby mogły być stosowane w Polsce wymagają niezależnego tłumaczenia oraz dostosowania kulturowego, społecznego i ekonomicznego. Znaczenie przypisywane poszczególnym elementom skal może nie odpowiadać normom społecznym i kulturowym polskiego społeczeństwa. Zróżnicowana stopa życiowa społeczności krajów zachodnich i Polski sprawia, że rozumienie szczęścia, dobrobytu, realizacji celów życiowych mogłoby doprowadzić do dużych rozbieżności w badaniach porównawczych. Korzystanie ze skal opracowanych w innych państwach wymaga opracowania wersji polskiej. Proces ten wymaga tłumaczenia przynajmniej przez dwa niezależne ośrodki, testów wstępnych, testów psychometrycznych oraz walidacji klinicznej [12]. Biorąc pod uwagę wady i zalety ogólnych i specyficznych instrumentów służących do pomiaru jakości życia, nie dziwi to, że autorzy badań zarówno polscy jak i zagraniczni często używają jednocześnie całego szeregu instrumentów ogólnych i specyficznych [4]. Wraz ze zdefiniowaniem jakości życia wiąże się wyznaczenie celu jej badania. Najczęściej określenie jakości życia służy do samooceny wyników leczenia, oceny skuteczności metod terapeutycznych (nierzadko kosztownych), oceny wpływu choroby na stan psychiczny pacjenta [5]. Posłużyć może również do opisu danej społeczności czy społeczeństwa [13].

Cechy kwestionariusza Wybór instrumentu zależy od celu badania. Celem może być zróżnicowanie chorych ze względu na stopień nasilenia choroby w danym punkcie czasowym, planowanie leczenia, ocena zmian następujących po interwencji [13,15]. Aby odpowiedzieć na zadane cele wybrane narzędzie musi być trafne (valid), co oznacza, że mierzy te aspekty jakości życia, które są dla badanej populacji klinicznie istotne [4,13,15]. Drugą wymaganą cechą jest rzetelność (niezawodność) – (reliability) [4,13,15]. Pod pojęciem rzetelności rozumie się dokładność, z jaką dane narzędzie mierzy badaną cechę. Rzetelność kwestionariusza mierzona jest za pomocą współczynnika zgodności wewnętrznej alfa-Cronbacha. Z matematycznego punktu widzenia jest to stosunek zmienności wyników pomiędzy pacjentami do zmienności ogółem (pomiędzy pacjentami i pomiędzy wynikami tego samego pacjenta). Instrument wolny od błędu losowego cechuje się rzetelnością równą 1,0. Instrument używany do pomiarów jakości życia powinien się też odznaczać czułością w wykrywaniu zmian zachodzących u danego pacjenta (responsiveness) i reproduktywnością [4,14,15].

Planowanie badania jakości życia Zanim przeprowadzimy pomiar jakości życia trzeba zdecydować o wyborze kwestionariusza. Pierwszym kryterium będzie postawiony cel badań; czy badaniu podlega globalnie rozumiana jakość życia czy może różne jej obszary. Realizując cel drugi można wykorzystać poszczególne domeny z wybranego kwestionariusza lecz wtedy nie mówimy o jakości życia „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

123

a jedynie o badanych aspektach np. funkcjonowanie fizyczne albo społeczne. Narzędzie pomiaru powinno być standaryzowane, a wiec posiadać jasne, dokładnie opisane zasady odpowiedzi i punktacji, tak aby interpretacja wyników nie budziła wątpliwości. Brak polskiej wersji kwestionariusza wymaga przeprowadzenia procedury walidacji oraz transformacji. Nowo konstruowany kwestionariusz do oceny jakości życia musi cechować się: szczegółowością a więc zawierać pytania dotyczące każdego obiektywnego i subiektywnego czynnika, który odgrywa rolę w badanej populacji i może ulec zmianie pod wpływem danej interwencji; rzetelnością – wskazywać takie same wyniki porównywalnych warunkach, przydatnością – mierzyć założoną wartość, czułością w wykrywaniu zmian zachodzących u danej jednostki [4,14,15] Ocena wyników stosowanego kwestionariusza może opierać się na porównaniu uzyskanych punktów po interwencji do wartości początkowych, można wyniki kwestionariusza skorelować z innymi badanymi parametrami fizjologicznymi (np. siłą mięśniową pokonanym dystansem bez objawów choroby, pomiarami FEV 1). Dodatkowym problemem może okazać się interpretacja wyników kilku kwestionariuszy stosowanych jednocześnie gdy ich wskazania nie są zbieżne. Analizując wymagane cechy kwestionariusza (trafność, rzetelność) wybierajmy jako pierwszoplanowy w interpretacji ten, który ma najlepsze wskaźniki. Niezależnie od tego, jaki kwestionariusz zastosujemy, należy pamiętać, że jakość życia jest odczuwana indywidualnie i zmienia się w czasie.

Badanie jakości życia w Polsce z wykorzystanie kwestionariusza SF-36v2 Ostatnie lata wzbogaciły polską literaturę medyczną w wiele nowych opracowań dotyczących badań nad jakością życia. O zainteresowaniu badaniami jakości życia wśród polskich autorów świadczą 158 publikacji polskich za lata 2008 do 2011 (baza Polskiej Bibliografii Lekarskiej GBL). W Polsce SF-36v2 był wykorzystywany przede wszystkim u pacjentów poddanych kardiologicznym zabiegom operacyjnym czy operacyjnemu leczeniu wysiłkowego nietrzymania moczu [16,17], u kobiet w ciąży i po porodzie, po angioplastyce, w laparoskopowym leczeniu kamicy pęcherza żółciowego, przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc, u kobiet z endometriozą, u chorych na nowotwory głowy i szyi, w chorobach alergicznych, w trądziku różowatym a także u bezrobotnych i innych. Zainteresowanie autora skupiło się na ocenie skuteczności rehabilitacji na podstawie pomiarów jakości życia. Do tego celu wykorzystano kwestionariusz SF-36 np.: w endoprotezoplastyce stawu biodrowego, w terapii zespołu bolesnego barku, leczeniu uzdrowiskowym, rehabilitacji kardiologicznej czy rehabilitacji zmian zwyrodnieniowych. Prac takich jest niewiele [18,19]. Zasadność stosowania kwestionariusza SF-36 w odniesieniu do oceny rehabilitacji potwierdza fakt, że dostępna jest wersja kwestionariusza w przypadkach ostrych (1 tydzień) Niedawno opracowana wersja została zaprojektowana do zastosowań, w których stan zdrowia będzie się zmieniał co tydzień lub dwa tygodnie [20] najczęściej w odniesieniu do interwencji chirurgicznej ale może też w aspekcie intensywnej rehabilitacji. Uzasadnieniem formularza z 1-tygodniowym okresem obserwacji jest fakt, że są bardziej wrażliwe na ostatnie zmiany w stanie zdrowia. O potrzebie wykorzystania kwestionariuszy badających jakość życia na potrzeby rehabilitacji świadczy praca Pasek i wsp. [21]. Postępy procesu rehabilitacji oceniane są zazwyczaj parametrami medycznym: stan funkcjonowania fizycznego, progresja w wykonywaniu czynności czy zmniejszenie dolegliwości bólowych. Natomiast czynniki wpływające na jakość życia takie jak funkcjonowanie emocjonalne, społeczne, intelektualne, satysfakcja życiowa, postrzeganie zdrowia, witalność energia są pomijane. Samopoczucie emocjonalne

124

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

i fizyczne są traktowane jako istotne wskaźniki subiektywnej jakości życia i powinny być brane pod uwagę na równi w procesie fizjoterapii. Obserwacje poczynione przez Wisłowską i współpracowników obejmowały pacjentów hospitalizowanych z powodu zaostrzenia reumatoidalnego zapalenia stawów (RZS). W pracy tej wskazano zależność wybranych skal kwestionariusza SF-36 z parametrami demograficznymi (wiek, płeć), klinicznymi (czas trwania RZS, obecność osteoporozy ChNS, ChZS) i biochemicznymi (OB i inne) czy skalą VAS w grupie 51 pacjentów. Potwierdzono rzetelność oraz trafność tego narzędzia co pozwala stosować ten kwestionariusz w ocenie jakości życia u pacjentów z RZS. Wcześniej przydatność kwestionariusza SF-36 w ocenie jakości życia u chorych z RZS zaprezentowano oraz wskazano zależność jej poziomu od zaawansowania radiologicznego, czynnościowego, czasu trwania i nasilenia choroby [22]. Kwestionariusz SF 36 wykorzystano do oceny skuteczności programu fizjoterapii u pacjentów leczonych zachowawczo z powodu zmian zwyrodnieniowych stawów biodrowych. Uzyskane informacje na podstawie SF 36 skorelowano z parametrami fizjologicznymi tj. zakresami ruchomości w stawie biodrowym oaz nasileniem dolegliwości bólowych. Porównanie średnich wyników uzyskanych w poszczególnych podskalach kwestionariusza SF-36v2 przed leczeniem oraz po 4 tygodniowej fizjoterapii wykazało znaczną poprawę oceny jakości życia, poza wymiarem zdrowia ogólnego. Dolegliwości bólowe zmniejszyły się co potwierdziły wyniki. Istotne statystycznie zmiany w zakresach czynnego ruchu po terapii w stosunku do wartości początkowych wskazują na skuteczność prowadzonej fizjoterapii [18]. Pomimo tego, że kwestionariusz SF-36 został skonstruowany kilkanaście lat temu to zainteresowanie nim w badaniach naukowych i komercyjnych wciąż rośnie.

Podsumowanie Wzrost zainteresowania badaniami nad jakością życia wiąże się z potrzebą obiektywizacji wyników leczenia. Należy zwrócić uwagę aby badanie przeprowadzone nie było oceną satysfakcji z usług medycznych ale obrazowało stan pacjenta w sferze emocjonalnej, psychicznej, fizycznej i społecznej, uwzględniając oceną subiektywną pacjenta zmieniającą się w czasie. Wymaga to korzystania ze sprawdzonych i rzetelnych narzędzi w badaniach aby unikać ryzyka niewłaściwego wnioskowania. Podejmowanie tematu badania jakości życia jest aktualne i pozwala zrozumieć, jak chorzy doświadczają swojej choroby.

Bibliografia 1. Dołęga Z. Wskaźniki jakości życia. W:M.Flanczewska-Wolny (red.) Jakość życia w niepełnosprawności. Mity i rzeczywistość, Gliwice-Kraków 2007, Impuls, 225-239. 2. WHOQOL Group: The World Health Organization quality of life assessment (WHOQOL): position paper from the World Health Organization. Soc. Sci. Med., 1995; 41: 1403-1409. 3. World Health Organization: The constitution of the World Health Organization. WHO Chron., 1997; 1: 29. 4. Jaeschke R, Guyatt G: Evidence based Medicine (EBM). Medycyna Praktyczna 1999; 4:77-83 5. Opara J. Klinimetria w udarach mózgu. Katowice 2010, AWF: 154-165. 6. Majkowicz M. Jakość życia w medycynie paliatywnej- uwagi ogólne. W: Ocena jakości opieki paliatywnej w teoriiiI praktyce. red. de Walden-Gałuszko, Gdańsk 2000; 13-14. 7. de Walden-Gałuszko K. Problemy w ocenie jakości paliatywnej: W: Ocena jakości opieki paliatywnej w teorii i praktyce. red. de Walden-Gałuszko, Gdańsk 2000; 3-13. 8. Scott DL, Garrood T. Quality of life measures: use and abuse. Baillieres Best Pract. Res. Clin. Rheumatol., 2000; 14: 663-687. 9. Guyatt G.H., Cook D.J. Health status, quality of life, and the individual. JAMA 1994; 272-278. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

125

10. Czapiński J. (2004) Psychologiczne teorie szczęścia. W: J. Czapiński (red.),Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka (s. 51-102). Warszawa: PWN 11. Bergner M. Quality of life, health status, and clinical research. Med. Care. 1989; 27 (3suppl.):148-156. 12. Wójcik A, Kurjanowicz B, Bidacha M. Ocena jakości życia w perspektywie medycznej. Postępy Rehabilitacji 2007;4:31-38. 13. Bryant D, Schünemann H, Brożek J, Jaeschke R, Guyatt G. Ogólne podstawy i zasady interpretacji punktów końcowych ocenianych przez pacjenta. Pol Arch Med. Wewn. 2007; 117(4): 125-131. 14. de Walden-Gałuszko K., Majkowicz M.: Jakość życia w chorobie nowotworowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1994. 15. Muldoon MF, Barger SD, Flory JD, Manuck SB. What are quality of life measurements measuring? BMJ 1998; 316: 542-545. 16. Tylka J, Piotrowicz R. Kwestionariusz jakości życia SF-36-wersja polska. Kardiologia Polska 2009; 67:10 17. Szymborska T, Maciejewski T, Jakimiuk A. Ocena jakości zycia u pacjentek z wysiłkowym nietrzymaniem moczu leczonych operacyjnie metodą tvt i tvt-0. Problemy Lekarskie 2011, 47(1):7-14. 18. Chmielewska D, Wawrzyńczyk J, Kubacki J, Błaszczak E, Perkowska A. Ocena skuteczności fizjoterapii za pomocą kwestionariusza SF-36v2. Fizjoterapia Polska 2012, 1(4): 59-70. 19. Kosinski M, Keller S, Ware JE, Hatoum HT, Kong SX. The SF-36 health survey as a generic outcome measure clinical trial of patients with osteoarthritis and rheumatoid arthritis. Medical Care 1999;37,5:MS23-MS39. 20. Ware JE Jr: SF-36. Health Survey Lincoln, RI: QualityMetric Incorporated, 2000 www. sf36.org/tools/sf36.shtml 21. Pasek J, Opara J, Pasek T. Znaczenie badań nad jakością życia w rehabilitacji. Fizjoterapia 2007; 15, 3: 3-8. 22. Wisłowska M, Kanecki K, Tyszko P, Kapała A. Jakość zdrowia u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Reumatologia 2010;48(2):104-111.

126

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ryszard Harężlak1 Paweł Kowalski1,2

Metoda korekcji skolioz wg Harężlaka Correction of scoliosis by Harezlak method Streszczenie Unikalna metoda korekcji skolioz wg Haręźlaka, za pomocą ćwiczeń asymetrycznych i asymetrycznej elongacji z derotacją pozwala na osiągnięcie wymiernego sukcesu w walce ze skoliozami. Podstawą analizy i wnioskowania są obserwacje rezultatów osiąganych przez uczestników zajęć korekcyjnych w Bielskim Szkolnym Ośrodku Gimnastyki KorekcyjnoKompensacyjnej im. Romana Liszki w Bielsku-Białej.

Słowa kluczowe korekcja skolioz wg Harężlaka, ćwiczenia asymetryczne, elongacja asymetryczna z derotacją

Summary Unique set of asymmetric exercises and elongation with derotation by Harezlak method allow succeed in cases of advanced scoliosis. The basis for analysis and deduction are longterm observations of children participating in corrective gymnastics classes in School Centre for Corrective and Compensatory Gymnastics in Bielsko-Biala.

Keywords correction of scoliosis by Harezlak, asymmetric exercises, asymmetric elongation with derotation

Wstęp Skoliozy – pomimo znacznego postępu medycyny i nauk pokrewnych – wciąż są poważnym problemem terapeutycznym. W leczeniu skolioz podstawowym mankamentem jest brak leczenia przyczynowego. Dotyczy to 80% wszystkich skolioz określanych, jako idiopatyczne [6]. Skuteczność leczenia w takich przypadkach uwarunkowane jest wczesną diagnostyką i zastosowaniem odpowiednich ćwiczeń uwzględniających, przede wszystkim indywidualizację procesu terapii w ramach przyjętej metodyki. Od wielu lat istnieje dylemat czy w leczenie skolioz preferować zabiegi kinezyterapeutyczne, czy zabiegi chirurgiczne? Jest to o tyle ważne, że skoliozy dotyczą znacznego odsetka populacji dzieci i młodzieży. Konsekwencje tego stanu rzeczy są odłożone w czasie, a w życiu dorosłym skutkują poważnymi bólami kręgosłupa, które nierzadko wykluczają te osoby z czynnej aktywności zawodowej lub znacząco ją ograniczają.

Cel pracy Zamierzeniem niniejszej pracy jest przedstawienie metody korekcji skolioz wg Ryszarda Harężlaka, która spełnia kryteria przedstawione powyżej. Metoda ta została opracowana i jest stosowana w Bielskim Szkolnym Ośrodku Gimnastyki Korekcyjno-Kompensacyjnej im. Romana Liszki w Bielsku-Białej (BSOGKK) oraz kilku gminnych ośrodkach korekcyjnych na terenie Podbeskidzia i Raciborza. BSOGKK od chwili jego uruchomienia w 1982 r. korzystał z bogatych doświadczeń dwóch polskich autorytetów naukowych, którymi byli i nadal pozostają prof. dr hab. Jan Ślężyński i prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk od lat współpracujący z autorami. 1 Stowarzyszenie „Dbaj o kręgosłup” w Bielsku-Białej 2 Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej, Wydział Fizjoterapii

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

127

Materiał i metodyka Metoda korekcji skolioz w ujęciu trójpłaszczyznowym wg Harężlaka obejmuje: • asymetryczną koncepcję korekcji skolioz, • asymetryczną elongację z derotacją. Jest ona efektem wieloletnich przemyśleń i działań, a oparta jest na analizie progresji skoliozy, która jest skutkiem różnorodnych czynników etiologicznych, początkujących jej powstanie [1,2,3,4,5]. Czynnik etiologiczny zapoczątkowuje proces zmian morfologicznych w mięśniach krótkich pierwszego układu odniesienia (wg Wejsfloga), w postaci bocznych wygięć kręgosłupa, o różnej konfiguracji dotyczącej ilości łuków i lokalizacji łuku pierwotnego. W związku z powyższym, oczywistym jest, że skuteczna metoda wymaga indywidualnego doboru wyjściowych pozycji korekcyjnych, hiperkorekcyjnych i izolowanych, umożliwiających trójpłaszczyznowe oddziaływanie na mięśnie krótkie grzbietu działające bezpośrednio na segment ruchowy. W działaniach tych należy angażować mięsnie drugiego układu odniesienia (długie mięśnie grzbietu) oraz mięśnie trzeciego układu odniesienia (kończyn górnych i dolnych). W powyższej metodzie bardzo istotne jest zwrócenie uwagi na powiązania funkcjonalne, jakie zachodzą w mięśniach krótkich grzbietu. Zachwiana równowaga w odcinku piersiowym przywracana jest przez ipsilateralne działanie tych mięśni, natomiast w odcinku lędźwiowym kontrlateralnie [8,9]. Rolę czynnika biomechanicznego skoliozy (bez względu na etiologię), który działa na nią zgodnie z prawami fizyki i wzrostu, i steruje jej rozwojem, musi przejąć terapeuta, skutecznie prowadzący indywidualny proces korekcji konkretnej skoliozy [15]. Metoda korekcji skolioz wykreowana w oświatowej placówce wychowania pozaszkolnego zawiera asymetryczne ćwiczenia wolne, ćwiczenia na trójpłaszczyznowym korektorze skolioz (TKS), na korektorze skolioz odcinka lędźwiowego (KSOL), asymetryczną elongację z derotacją, ćwiczenia z redresją derotacyjną oraz ćwiczenia asymetryczne z redresją na szczyt łuków. Bardzo ważną i integralną częścią naszej koncepcji są asymetryczne ćwiczenia wolne, w których dobór pozycji wyjściowych pozwala na zindywidualizowany charakter oddziaływania korekcyjnego w każdych warunkach (Ryc. 1-6) [1,2,3,4,5].

Ryc. 1

Ryc. 2

Ryc. 5

128

Ryc. 3

Ryc. 4

Ryc. 6

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

TKS jest przyrządem pozwalającym oddziaływać korekcyjne we wszystkich trzech płaszczyznach (Ryc. 7). Szczególną rolę odgrywa pozycja wyjściowa w klęku obunóż z oparciem klatki piersiowej, tułowia, brzucha na wsporniku (Ryc. 8). Regulacja wspornika w pionie i poziomie pozwala dostosować przyrząd do indywidualnych uwarunkowań ćwiczącego. Natomiast przez zastosowanie podkładek redresyjnych oraz niższe umocowanie gum ekspandorowych o różnej długości po stronie rotacji uzyskuje się pozycję i oddziaływanie derotacyjne. Dodatkową zaletą ćwiczeń na TKS jest to, że efekt oddziaływania korekcyjnego można na bieżąco sprawdzać (wzrokowo i palpacyjnie) oraz wprowadzać zmiany w ustawieniu przyrządu (Ryc. 8).

Ryc. 7

Ryc. 8

KSOL umożliwia również oddziaływanie trójpłaszczyznowe (Ryc. 9), a jego zaletą jest kifotyczne ułożenie przez niski uchwyt za szczeble drabinki w przypadkach skolioz z wypłaszczeniem odcinka piersiowego. Natomiast podkładki redresyjne umożliwiają oddziaływanie derotacyjne. Asymetryczna korekcja odcinka lędźwiowego następuje poprzez wznos wyprostowanej kończyny dolnej (po stronie wypukłości skrzywienia) z jej odwiedzeniem, aż do uzyskania hiperkorekcji (Ryc. 10). Istnieje też możliwość – podobnie jak w przypadku TKS – bieżącej weryfikacji efektu korekcyjnego.

Ryc. 9

Ryc. 10

Uważamy, że skuteczną alternatywą korygowania zaawansowanych skolioz IIº oraz progresywnych skolioz Iº, które charakteryzują się znacznymi zmianami morfologicznymi w postaci przykurczów mięśni krótkich pierwszego układu odniesienia, jest asymetryczna elongacja kręgosłupa z derotacją, jako integralny element powyższej koncepcji [4]. Do realizacji asymetrycznej elongacji wymagane są dostępne w szkołach przyrządy i przybory, głównie drabinki gimnastyczne, minidrążki, ciężarki.

Ryc. 11

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ryc. 12

Ryc. 13

129

Celem elongacji asymetrycznej z derotacją jest rozciąganie mięśni krótkich pierwszego układu odniesienia poprzez zaangażowanie mięśni drugiego i trzeciego układu kończyn dolnych i górnych. Asymetryczna elongacja z derotacją polega na wykonaniu przez ćwiczącego zwisu na podudziach z wykorzystaniem drabinki przyściennej i mini drążka z dodatkową podkładką pod dół podkolanowy oraz ciężarka. Dobór pozycji wyjściowej uzależniony jest od ilości i kierunków łuków oraz lokalizacji łuku pierwotnego skrzywienia (Ryc. 14, 15). W trakcie elongacji, ćwiczący wykonuje pod kontrolą terapeuty derotację, zachowując rytm oddechowy.

Ryc . 14

Ryc . 15

W przypadku wszystkich ćwiczeń z wykorzystaniem powyższych przyrządów i przyborów zalecany jest indywidualny dobór czasu i obciążenia. Są one zawsze uzależnione od osobniczych możliwości i stanu morfologicznego mięśni pierwszego układu odniesienia, a także zdolności do uzyskania efektu hiperkorekcji. Po ćwiczeniach asymetrycznych na przyrządach zaleca się wykonanie ćwiczenia kifozująco-derotującego (Ryc. 16, 17).

Ryc . 16

Ryc . 17

Kolejnym, bardzo istotnym uzupełnieniem asymetrycznego oddziaływania na łuki pierwotne i wtórne skoliozy są ćwiczenia z redresją miejscową (Ryc. 18, 19), których celem jest uzyskanie efektu hiperkorekcyjnego lub inwersji. Ponadto zaleca się wykonywanie ćwiczeń kształtujących, doskonalących nawyk prawidłowej postawy ciała, oddechowych, ćwiczeń asymetrycznych w wodzie, gier i zabaw korekcyjnych.

130

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ryc . 16

Ryc . 17

Ryc . 18

Ryc . 19

W prezentowanej metodzie skuteczność jest uzależniona od ścisłej współpracy z rodzicami w zakresie systematycznego wykonywania przez dziecko zaleconych ćwiczeń. Tym samym rodzice mają poczucie współodpowiedzialności za efekty terapii swojego dziecka. Z naszych wieloletnich obserwacji wynika, że bardzo dobre efekty można również uzyskać wykonując poprawne metodycznie ćwiczenia tylko w warunkach domowych, korzystając ze stałej konsultacji z terapeutą prowadzącym.

Dyskusja W rozwiązywaniu problemu skolioz idiopatycznych szczególnego znaczenia nabiera współczesna strategia realizowana przez lekarzy ortopedów, którzy leczenie zachowawcze skolioz o kącie skrzywienia do 20-25º (wg Cobba) ograniczają do wspomagania gorsetami, natomiast skoliozy progresywne powyżej 40º kwalifikują do zabiegów operacyjnych. Głównym argumentem takich decyzji jest postęp osiągnięty w tego rodzaju zabiegach polegający na zastosowaniu nowoczesnej nawigacji komputerowej, dzięki której ryzyko towarzyszące operacjom w ostatnim dziesięcioleciu radykalnie się zmniejszyło. Nasze obiekcje pokrywają się z opiniami wielu specjalistów i dotyczą zarówno zasadności stosowania gorsetów (bez względu na typy), jak i samych zabiegów operacyjnych. Wieloletnie obserwacje własne również nie potwierdzają pozytywnych efektów zastosowania gorsetów, które miałyby przeciwdziałać lub zapobiegać progresji skolioz idiopatycznych [17]. Ponadto skrzywienia leczone bezskutecznie gorsetami są zdecydowanie bardziej oporne na ćwiczenia korekcyjne ze względu na utrwalenie się deformacji wielopłaszczyznowych. Wskazania do leczenia operacyjnego skolioz powyżej kąta 40º może być przerażające i wzbudzać duży niepokój rodziców, szczególnie, kiedy są wykonywane u dzieci w wieku 6-7 lat. Skrajnie nieodpowiedzialnym przykładem takiej polityki jest propozycja zabiegu operacyjnego u dziecka 4 letniego w skoliozie odcinka piersiowo-lędźwiowego o kącie skrzywienia 30º, które trafiło do naszego Ośrodka., a które po dwóch latach wykonywania tylko ćwiczeń domowych uzyskało znaczącą poprawę.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

131

Ryc. 21 Zuzia lat 6 po 2 latach ćwiczeń ScThLsin10º

Ryc. 20 Zuzia lat 4 po decyzji o zabiegu ScThLsin30º

Chirurgia, jako opcja leczenia skrzywień kręgosłupa jest kwestionowana przez wielu specjalistów ze względu na swoje efekty i komplikacje długoterminowe [14]. W naszej opinii zabiegi chirurgiczne kręgosłupa powinny być rozwiązaniami ostatecznymi po wykorzystaniu wszelkich dostępnych, ale skutecznych środków zachowawczych, takich jak prezentowana tu metoda.

Podsumowanie Metoda Harężlaka, to doskonałe rozwiązanie terapeutyczne, które uwzględniając indywidualny, trójpłaszczyznowy charakter każdej skoliozy, daje realną szansę na jej wyleczenie, stabilizację lub poprawę, w ramach powszechnego programu korekcyjnego realizowanego zarówno w oparciu o placówki szkolne, jak i służby zdrowia. Efekty terapii skolioz uzależnione są od wieku dziecka i charakteru zmian morfologicznych oraz właściwej i konsekwentnej współpracy nauczyciela (terapeuty) z rodzicami i dzieckiem. Przedstawiony różnorodny lecz wewnętrznie spójny system oddziaływań asymetrycznych jest absolutną koniecznością, ponieważ skolioza danej osoby jest czymś tak indywidualnym jak jej osobowość. Z uwagi na skalę występowania w Polsce skolioz wśród dzieci i młodzieży oraz na konsekwencje ich niekontrolowanego rozwoju, niezbędny jest powrót do zarzuconych obecnie, ale sprawdzonych w przeszłości rozwiązań systemowych, których przykładem są opracowane i wdrożone przez autorów, w sześciu Miastach i Gminach Podbeskidzia i Raciborza tzw. „Gminne Programy Korekcyjne” oparte o „System Szkolnej Korektywy” [18]. Placówki oświatowe są najbardziej właściwym miejscem, w których we współpracy z rodzicami można przeciwdziałać wadom postawy, natomiast placówki służby zdrowia powinny leczyć skoliozy zaawansowane, które rzeczywiście wymagają rehabilitacji i/lub zaopatrzenia ortopedycznego.

132

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Przykładowe efekty uczestników zajęć korekcyjnych w BSOGKK

Ryc . 22 Paulina lat 7 ThL 19º po 1,5 roku ThL 0º

Ryc . 23 Marta lat 13 Th 40º po roku Th 25º

Ryc . 24 Agnieszka lat 14 Thdx 50º ThLsin 35º po 3 latach Thdx 25º ThLsin 20º

Ryc . 25 Marcin lat 17 Thdx 35º po roku Thdx 20º

Ryc . 26 Irena lat 16 Thdx55º ThLsin65º po 2 latach Thdx45º ThLsin55º

Ryc . 27 Monika lat 14 Thsin42º Ldx30º po 2 latach Thsin30º Ldx25º

Ryc . 28 Grzegorz lat 18 ThLdx40º po roku ThLdx22º

Ryc . 29 Agnieszka lat 16 Thdx40º ThLsin45º po 2 latach Thdx20º ThLsin22º

Ryc . 30 Jakub lat 11 Thdx77º ThLsin50º po 8 miesiącach Thdx65º ThLsin45º

Bibliografia 1. Harężlak R., Ślężyński J.: Nowe przyrządy do trójpłaszczyznowej korekcji idiopatycznych skrzywień kręgosłupa. Fizjoterapia 1999, 1, 35-38. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

133

2. Harężlak R.: Ćwiczenia asymetryczne w korekcji skolioz. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 2005, 6-7, 10-16. 3. Harężlak R., Kowalski P.: Korektywa i kompensacja zaburzeń w rozwoju fizycznym dzieci i młodzieży. Koncepcja ćwiczeń asymetrycznych w korekcji bocznych skrzywień kręgosłupa. Red. Górniak K., T. II AWF Warszawa 2005, 292-297. 4. Harężlak R., Kowalski P., Ślężyński J.: Asymetryczna koncepcja korekcji skolioz wg Ryszarda Harężlaka BSOGKK. Fizjoterapia Polska 2008 vol. 8, nr 4, 401-409. 5. Harężlak R., Kowalski P., Ślężyński J.: Efekty kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej [w:] Skoliozy jako problem społeczny w polskich realiach. Red. Ślężyński J., AWF Katowice 2011, 301-310. 6. Kasperczyk T.: Wady postawy ciała. Diagnostyka i leczenie. Kasper, Kraków 2002. 7. Kotwicki T. i inni: Zasady leczenia nieoperacyjnego skolioz idiopatycznych – wskazówki oparte o zalecenia SOSORT 2006 (Society on Scoliosis Ortopaedic and Rehabilitation Treatment). Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2009, 5(6), Vol. 11, 379-395. 8. Nowotny J.: Ćwiczenia korekcyjne w systemie stacyjnym. AWF Katowice 2001, 5, 19. 9. Nowotny J., Saulicz E.: Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja, AWF Katowice, 1990. 10. Rutkowska K., Szemraj-Lochyńska A.: Conditions of triplane axial exercises in carriage defects correction. In: Current research in motor control. Eds. J. Raczek, Z. Waśkiewicz, G. Juras. AWF, Katowice 2000, 183-187. 11. Ślężyński J., Rutkowska K., Wołyńska-Ślężyńska A., Szemraj-Lochyńska A.: Oddziaływanie ćwiczeń trójpłaszczyznowo-osiowych na korekcję postawy ciała. Fizjoterapia 2006, 1, 3-14. 12. Ślężyński J., Kasperczyk T.,: Ewolucja metod oceny postawy ciała człowieka. Dysfunkcje kręgosłupa – diagnostyka i terapia. Red. Nowotny J., AWF Katowice, 1993. 13. Śliwa W., Chromik K.: Wady postawy ciała i ich ocena, Legnica, 2005. 14. S. Sastre Fernandez: Metoda leczenia skolioz, kifoz i lordoz. Markmed Rehabilitacja S.C., Ostrowiec Świętokrzyski, 2008. 15. Tylman D.: Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. PZWL, Warszawa 1972. 16. Wilczyński J.: Korekcja wad postawy człowieka, Anthropos, Starachowice 2001. 17. Landauer F, Wimmer C, Behensky H: Estimating the final outcome of brace treatment for idiopathic thoracic scoliosis at 6-month follow-up, Pediatric Rehabilitation 2003, 6:201-207. 18. Ministerstwo Oświaty i Wychowania: System szkolnej korektywy dla uczniów z zaburzeniami statyki ciała i obniżoną sprawnością fizyczną. Warszawa, 1985.

134

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Jaroław Jawny1, Joanna Jawny1

Zastosowanie zestawu profilaktyczno – rehabilitacyjnego „Dr Jawny System” w profilaktyce i terapii wad postawy. „Aktywny gorset” jako innowacja w leczeniu skolioz. W oparciu o czteroletnie badania na populacji 1208 pacjentów.

Streszczenie Artykuł przedstawia opis projektu autorstwa lekarza medycyny Jarosława Jawnego – lekarza internisty, psychosomatyka, terapeuty manualnego z wieloletnim doświadczeniem, prowadzącego Centrum Terapii Kręgosłupa we Wrocławiu. Zwraca on uwagę na problem profilaktyki związanej ze zwiększeniem się w ostatnich latach proporcji czasu spędzanego w pozycji siedzącej w stosunku do pozycji stojącej i leżącej, a co za tym idzie, na wzrost odsetka schorzeń kręgosłupa, w tym wad postawy (negatywne skutki złego siedzenia). Potwierdza wpływ ukątowania miednicy na postawę ciała, posługując się powszechnie znaną wiedzą anatomiczną na temat jej prawidłowego ustawienia (kąt przodopochylenia, mięśnie wspódziałające, ruchomości kręgosłupa itp.) oraz przytaczając definicje prawidłowej postawy ciała. Analizie poddano wpływ sposobu siedzenia na ustawienie kąta miednicy oraz przedstawiono podstawy nowej metodyki siedzenia. Opisana została budowa i zastosowanie zestawu profilaktyczno-rehabilitacyjnego Dr Jawny System. Innowacją natomiast jest aktywny gorset – nowa metoda terapii skolioz, która bazuje na podstawie zestawu profilaktyczno-rehabilitacyjnego Dr Jawny system. Podsumowując opisaną metodę zwrócono również uwagę na łatwość w jej stosowaniu i aspekt psychologiczny. Z doświadczeń zdobytych podczas pracy z pacjentami wynika, że metoda doktora Jawnego przywraca wiarę w sukces terapeutyczny. Jej wyniki potwierdzają zalety zestawu, który był stosowany na populacji 1208 pacjentów przez okres czterech lat.

Słowa kluczowe wady postawy, profilaktyka wad postawy, terapia skolioz

Wstęp. Profilaktyka Wad Postawy Od ponad 20 lat obserwujemy szybki wzrost odsetka schorzeń kręgosłupa, w tym niestety zatrważający wzrost ilości dzieci ze zdiagnozowanymi wadami postawy. W środkach masowego przekazu bardzo często pojawia się temat profilaktyki tego typu chorób. Głównym problemem naszego obecnego życia jest zmiana w proporcjach czasu, który spędzamy w różnych pozycjach – pionowej, poziomej i siedzącej. W ostatnich latach obserwujemy znaczne zwiększenie ilości czasu spędzanego w pozycji siedzącej – szczególnie u dzieci i młodzieży (jest to już kwestia od 70 do 100 godzin tygodniowo). Co się dzieje, jeśli staramy się usiąść na krześle, którego siedzisko jest równoległe do podłoża, a oparcie zbliżone do pionu? Kąt przodopochylenia miednicy się zmniejsza. A jeśli osoba usiłuje pochylić się do przodu a uda są cały czas położone równolegle do podłoża? Przy przodopochyleniu tułowia kąt pochylenia miednicy się relatywnie znacznie bardziej zmniejsza, co wybitnie sprzyja wadom postawy. Według jednej z wielu definicji, profilaktyka jako zapobieganie, obejmuje wszystkie działania podejmowane w celu zapobieżenia bądź obrony przed niepożądanym skutkiem 1 Wrocławskie Centrum Terapii Kręgosłupa, Roosevelta 18, Wrocław

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

135

najczęściej zewnętrznego bodźca. Są to działania uprzedzające. Źródłosłowem tego terminu jest greckie słowo phylax – stróż, prophylaktikós – zapobiegawczy. Profilaktyka nie jest wyłącznie domeną medycyny, lecz dotyczy wszystkich aspektów życia (np. zapobieganie pożarom, katastrofom, przestępczości, patologii społecznej). W medycynie profilaktyka oznacza działania, których celem jest niedopuszczanie do rozwoju chorób, zaburzeń i/lub zmniejszanie ich skutków, czyli utrzymanie status quo organizmu. Profilaktyka koncentruje się na zdrowiu negatywnym, czyli patologii. W odniesieniu do dzieci i młodzieży, dotyczy zarówno zapobiegania zaburzeniom we wszystkich sferach zdrowia jak i rozwoju (fizycznego, psychicznego, społecznego, seksualnego). Niewątpliwie w przypadku wad postawy duża ilość aktywności ruchowej u dzieci leży u podstaw właściwej profilaktyki. Dotyczy to także właściwych wzorców postawy. Właściwe żywienie? Bezwzględnie jest to także rodzaj profilaktyki. Bardzo ważne, ale niestety zapomniane, są także właściwe reakcje na bodźce zewnętrzne m.in. reakcja na stres. A gdzie właściwa suplementacja? To wszystko ma olbrzymi wpływ na stan chociażby mięśni. Czy badania np. posturometrem albo inne oceniające postawę to też profilaktyka? Mówi się, że tak. Ale przecież każdy zdaje sobie sprawę, że fakt oceny sylwetki nawet najlepszym urządzeniem diagnostycznym nie ma bezpośredniego wpływu na stan zdrowia jednostki czy też populacji. Jedynie może ocenić z jakimi zjawiskami i tendencjami mamy do czynienia. Poniższy artykuł zbudowany jest w następujący sposób. W Sekcji II autor przytacza najważniejsze definicje potrzebne do właściwego sformułowania problemu. Sekcja III to opis metodyki związanej z projektem i patentem Dr Jawny System. Ostatnia sekcja (IV) to podsumowanie korzystnych efektów opisanej metody.

Definicje Prawidłowa postawa Opisując prawidłową postawę nie możemy posługiwać się tylko jedną definicją. Na potrzeby moich badań możemy przyjąć, że prawidłowa postawa ciała to taki układ poszczególnych odcinków ciała niedotkniętych zmianami, który: • zapewnia optymalne zrównoważenie i stabilność ciała, • wymaga minimalnego wysiłku mięśniowego, • zapewnia dużą wydolność statyczno-dynamiczną • stwarza warunki właściwego ułożenia i działania narządów wewnętrznych. Zależy to również od takich czynników jak: wiek (np. postawa starcza, postawa małego dziecka), pora dnia, posiłki, zmęczenie. O postawie decyduje wzajemne ułożenie elementów ciała: głowy, kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy i kończyn. Prawidłowe ułożenie kręgosłupa i miednicy Kształt i ustawienie kręgosłupa zależy od dwóch czynników: oparcia na miednicy i jego ruchomości. Od pochylenia miednicy zależy ustawienie całego kręgosłupa. Jedną z metod pomiaru stopnia pochylenia miednicy jest pomiar wykonany cyrklem wg Wilesa (Rysunek 1.). Mierzy się kąt zawarty między płaszczyzną poziomą a płaszczyzną przechodzącą przez kolec biodrowy tylny górny i brzeg spojenia łonowego. Fizjologicznie kąt nachylenia zmierzony w ten sposób wynosi u mężczyzn około 31 stopni, a u kobiet 28 stopni. U dzieci kąt ten jest mniejszy i wynosi w czwartym roku życia 22 stopnie. Jeżeli miednica jest ustawiona pod większym kątem, zwiększa się nachylenie kości krzyżowej i dolnej części lędźwiowego odcinka kręgosłupa, a górny odcinek kręgosłupa lędźwiowego odgina się do tyłu, co daje pogłębienie lordozy lędźwiowej (hiperlordoza lędźwiowa). Jeżeli natomiast pochylenie miednicy do przodu zmniejszy się, wówczas kość krzyżowa ustawi się bardziej pionowo, co spowoduje w następstwie zmniejszenie lordozy lędźwiowej. Widzimy więc, że kluczem dla całej postawy ciała jest przede wszystkim ustawienie miednicy.

136

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Rysunek 1. Obliczenia kątu pochylenia miednicy cyrklem wg Wilesa.

Ułożenie miednicy Na położenie miednicy mają wpływ mięśnie sklasyfikowane w dwóch grupach: • I grupa – ich wzmocnienie powoduje zwiększenie przodopochylenia miednicy; są to: mięsień biodrowo-lędźwiowy, prosty uda oraz czworoboczny lędźwi i prostownik grzbietu, • II grupa – ich wzmocnienie powoduje zmniejszenie przodopochylenia miednicy; są to: mięśnie brzucha, pośladkowe, mięsień półścięgnisty, półbłoniasty, dwugłowy uda i wielki. Ruchomość kręgosłupa Drugim ważnym czynnikiem, który wpływa na kształt i ustawienie kręgosłupa, jest jego ruchomość. Zakres ruchów zależy od sprężystości chrząstek włóknistych międzykręgowych oraz od więzadeł i mięśni kręgosłupa. Za utrzymanie postawy w pozycji stojącej odpowiedzialne są następujące mięśnie: szyi, klatki piersiowej, brzucha, czworogłowy uda, prostownik grzbietu, pośladkowe i kulszowo-goleniowe.

Zdjęcie 1. W siadzie wypoczynkowym kąt przodopochylenia miednicy względem osi kręgosłupa zmienia się nieznacznie.

Zastosowanie zestawu Dr Jawny System Wpływ sposobu siedzenia na kąt pochylenia miednicy? Przy siadzie wypoczynkowym tj. takim, gdzie osoba szuka wygodnych pozycji, kąt pochylenia miednicy zmienia się nieznacznie (Zdjęcie 1. i 2.). Odchylenie tułowia (czyli osi „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

137

kręgosłupa) opierając się do tyłu o około 15-20 stopni powoduje znaczne zniwelowanie efektów zmiany kąta pochylenia miednicy.

Zdjęcie 2. Kąt przodopochylenia miednicy względem osi kręgosłupa pomimo założenia nogi na nogę zmienia się nieznacznie.

Pochylając się do przodu (Zdjęcie 3.) zmieniamy (zaostrzamy) kąt pomiędzy osiami często o ponad 20 stopni (jest to bardzo zmienne i uzależnione od ustawienia siedziska, oparcia, odległości i wysokości blatu do pracy a nade wszystko od techniki siedzenia).

Zdjęcie 3. Pochylenie się do przodu w czasie siedzenia, na typowym krześle, znacznie zaostrza kąt pomiędzy osią kręgosłupa a miednicą.

Ludzie wytrenowani siadają na guzach kulszowych na brzegu krzesła i opuszczają kolana w dół (Zdjęcia 4. i 5.).

138

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Zdjęcie 4. Przy prawidłowym siadzie kąt pomiędzy osią kręgosłupa a miednicą prawie w ogóle nie ulega zmianie.

Zdjęcie 5. Pomimo przodopochylenia tułowia, kąt między miednicą a osią kręgosłupa dalej pozostaje optymalny.

Największy problem ma miejsce, gdy siedzący naciska głęboko całą powierzchnią ud na krzesło i koniecznie chce dotykać odcinkiem lędźwiowym kręgosłupa oparcia (niestety jest to najczęściej przyjmowana pozycja do siedzenia przez młodych ludzi i dzieci). Z drugiej strony paradoksalnie jest ona zalecana przez producentów krzeseł jako ergonomiczna (Zdjęcie 6.).

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

139

Zdjęcie 6. Pomimo zalecanej pozycji przez specjalistów od ergonomii (uda podparte na całej długości i doparcie odcinka lędźwiowego do oparcia) lekkie pochylenie tułowia powoduje niekorzystną zmianę kąta pomiędzy miednicą a osią kręgosłupa.

Negatywne skutki złego siedzenia Zaostrzenie kąta pochylenia miednicy ma olbrzymi wpływ na kształt dolnego odcinka kręgosłupa (nie tylko znosi lordozę ale wręcz doprowadza do kifozowania odcinka L kręgosłupa). Na dłuższą metę musi przynieść to duże szkody. Układ więzadłowo-torebkowy, mięśniowy a nade wszystko statyka całego kręgosłupa zostają mocno zaburzone. Z przodu trzony kręgów zbliżają się do siebie wytwarzając znaczne siły napierające na tylną ścianę pierścienia dysków międzykręgowych. Przy dłuższym utrzymywaniu takiej nieprawidłowej pozycji odbija się to na całym kręgosłupie. Najczęstsze problemy to: • zespoły bólowe już w młodym wieku, • zmiany w sylwetce (postawie), • wysunięcie (wypadnięcie) jądra miażdżystego. Zniesienie lordozy w odcinku L wybitnie sprzyja wszelkim wadom postawy (bez względu na to jaką przyjmiemy definicję) i to tak w wymiarze A-P jak i w bocznym. Podstawy nowej metodyki siedzenia Co zrobić aby siedzenie nie przynosiło tak wielu szkód? W czasie dłuższego siedzenia, a szczególnie w pozycji przodopochylonej, należy jak najbardziej ograniczyć zmniejszanie się kąta pochylenia miednicy. Czy to jest możliwe? Oczywiście – wystarczy pochylić do przodu płaszczyznę siedziska oraz nieznacznie podnieść jej wysokość względem podłoża. Dzięki temu miednica będzie zachowywała się w stosunku do osi długiej kręgosłupa neutralnie (Zdjęcie 7.).

140

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Zdjęcie 7. Lekko pochyłe siedzisko pozwala bez wysiłku utrzymać optymalne ustawienie kąta miednicy.

Narzuca się natychmiast pierwsze pytanie dotyczące efektu tzw. spadania do przodu. Możemy się zapierać nogami (stopami) o podłoże, ale jest to naprawdę niekomfortowa sytuacja. Idealną oraz najbezpieczniejszą metodą stabilnego podparcia w przyrodzie jest zasada trójkąta. Siad na guzach kulszowych jest najbardziej fizjologicznym i bezpiecznym siadem. Jeśli w przypadku przodopochylenia tułowia podeprzemy kolana lub jedno kolano i stopę odstawionej nogi to otrzymamy wybitnie stabilną podstawę dla całego ciała (Zdjęcie 8.).

Zdjęcie 8. Właściwe ukątowanie siedziska i podparcie minimum jednym kolanem daje bardzo pewny siad i zapewnia właściwe ukątowania miednicy.

Dodatkowo przy przodopochyleniu tułowia z podpartym kolanem lub kolanami następuje odruchowe napięcie mięśni przykręgosłupowych co powoduje naturalne utrzymywanie właściwych krzywizn fizjologicznych kręgosłupa (Zdjęcie 9.).

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

141

Zdjęcie 9. Pochylenie do przodu tułowia powoduje tylko nieznaczną zmianę kąta pomiędzy osią kręgosłupa a miednicą oraz wzmacnia napięcie mięśni przykręgosłupowych odcinka L.

Metoda ta od dawna stosowana jest w meblu potocznie zwanym klęcznikiem szwedzkim. Niestety jest on niewygodny a wręcz zakazany w stosowaniu przy długiej pracy przez Instytut Medycyny Pracy. Zestaw profilaktyczno-rehabilitacyjny Dr Jawny System Regulację nachylenia siedziska oraz podkolannika wraz z perfekcyjnym podparciem ramion i odcinka L pleców zapewnia zupełnie innej klasy produkt. Podnosimy wysokość naszego krzesła, pamiętamy o normach mówiących, że czytany tekst powinien znajdować się w odległości 30-40 cm od oczu, a kąt padania wzroku powinien być zbliżony do kąta prostego. Jak pogodzić tak wiele zasad i jednocześnie utrzymać prawidłową postawę ciała? Najprostsze rozwiązanie to podniesienie blatu stołu (lub biurka) i ustawienie go pod odpowiednim kątem tak, aby wzrok padał na tekst pod kątem zbliżonym do prostego. W ten sposób długa praca w pozycji siedzącej nie ma zbyt negatywnego wpływu na postawę człowieka w każdym wieku. Oprócz zachowania wszystkich zasad ergonomii dodajmy, że kąt przodopochylenia siedziska krzesła jest regulowany (odpowiednio do indywidualnych potrzeb) a blat do pracy podnoszony (lub opuszczany) oraz uchylny i przesuwany (przód –tył). Meblem, stworzonym według autorskiego patentu, który spełnia wszystkie powyższe założenia wynikające z obranej metodyki jest zestaw profilaktyczno – rehabilitacyjny Dr Jawny System. Zastosowanie zestawu profilaktyczno-rehabilitacyjnego jako „aktywny gorset” Czy zestaw profilaktyczno-rehabilitacyjny Dr Jawny system służy tylko do profilaktyki? Osoby, ze zdiagnozowaną wadą postawy, które są rehabilitowane lub leczone, mają podstawowy problem. Co zrobić, aby często po żmudnych i trudnych ćwiczeniach utrzymać efekt korekcji. Co z wzorcami postawy? Czy siedzenie tak, aby utrzymać prawidłową postawę musi być męczące i uciążliwe? Czy twardy gorset musi być rozwiązaniem dla korekcji poważniejszych wad, co utrudnia uczniom odrabianie lekcji, a także pracę przy komputerze? Dr Jawny System został zaopatrzony w tzw. balans poprzeczny. Istnieje możliwość uniesienia lewego lub prawego guza kulszowego nawet o kilka centymetrów w górę. W przypadku skoliozy niskiej lędźwiowej doskonałe rezultaty uzyskujemy przez zastosowanie tzw. kontry. Polega to na tym, że po stronie przeciwnej skrzywienia podnosimy guz kulszowy i specjalnym pasem pociągamy szczyt łuku w kierunku osi kręgosłupa (i fiksujemy). Opadający pośladek (talerz biodrowy) siłą grawitacji otwiera kąt ostry zawarty pomiędzy osią poprzeczną miednicy a osią kręgów L5-L4-L3 itd.( Zdjęcia 10,11 i 12.).

142

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Zdjęcie 10. Skolioza dwułukowa na odcinku L lewostronna. Dziewczynka lat 15.

Zdjęcie 11. Po podniesieniu prawej części krzesła (balans poprzeczny) pacjentka przenosi ciężar ciała na prawo, zmieniając kąt osi kręgosłupa odcinka L. Tak wygląda pierwsza lekcja nauki korekcji w tzw. aktywnym gorsecie.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

143

Zdjęcie 12. Po założeniu pasa i właściwej fiksakcji pacjentka odstawia luźno lewą nogę. Lewe biodro niejako opada w dół wywołując korektę odcinka L. Ważnym elementem jest oczywiście dalsza nauka autokorekty.

Dodatkowo każdy inny odcinek może być blokowany tak, aby osiować kręgosłup (Zdjęcie 13.).

Zdjęcie 13. Nawet najprostsze sposoby korekty (na zdjęciu dziewczyna 17 lat z dużą skoliozą prawostronną) wpływają korzystnie na wszystkie odcinki kręgosłupa. Zamiana ciężkiego gorsetu na wygodny fotel i stosunkowo łagodne działanie sił zewnętrznych jest zasadą działania aktywnego gorsetu.

Dzięki temu, przy pomocy stosunkowo niewielkiej siły zewnętrznej ułatwia się korektę ustawienia kręgosłupa. Niezależnie należy podtrzymać efekty takiego działania ćwiczeniami: rozciągania, autokorekty, elongacji, wzmacniania różnych grupy mięśni. Zastosowanie specjalnych pasów (taśm z pelotami i regulacją zapięcia) przy wszystkich korzyściach omawianych do tej pory, daje nam dodatkowo nowe narzędzie w walce z wa-

144

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

dami postawy. Podobne zasady stosujemy przy dyskopatiach i wielu zespołach bólowych szczególnie dolnego odcinka kręgosłupa.

Podsumowanie System zastosowano przede wszystkim u pacjentów, którzy byli leczeni wieloma metodami w różnych ośrodkach w Polsce i poza granicami (Niemcy). Dotychczasowe niepowodzenia terapeutyczne u pacjentów zgłaszających się do naszego Centrum prowadziły ich do ogólnego zniechęcenia, a przez to braku motywacji do dalszego leczenia (awersja do wykonywania ćwiczeń, brak współpracy z terapeutą, brak wiary w możliwość osiągnięcia sukcesu w leczeniu). Dzięki zastosowaniu nowego systemu i zaprezentowaniu prostoty w jego stosowaniu, pacjenci na nowo zaufali w możliwości wyleczenia oraz podjęli aktywną współpracę. W przypadku dzieci i młodzieży z wadami postawy, zastosowanie zestawu przynosiło wręcz natychmiastowe efekty (kosmetyczne) po wykonywaniu opracowanych przez nas ćwiczeń. Było to doskonałym bodźcem do dalszej pracy. W przypadku dużych skolioz (wymagających stałego korzystania z gorsetu) siedzenie na krześle (np. w czasie nauki) było często wręcz mordęgą a dotychczasowe ćwiczenia nie chroniły przed zanikami mięśniowymi. Po zdjęciu (okresowym) gorsetu, siedząc na krzesłach Dr Jawny system, młodzi pacjenci mogli wykonywać zalecane ćwiczenia nawet w czasie nauki. To dodatkowo przyśpieszało efekty terapii. Zamiana gorsetu, którego wszyscy się wstydzili, na futurystyczny mebel bardzo wzmacnia empatię wobec metody. Nauka prawidłowych nawyków żywieniowych, suplementacji, reakcji na stres, dyscypliny oraz panowania nad własnym ciałem bardzo podnosi poczucie wartości naszych pacjentów. U dorosłych podobne postępowanie przynosiło często wręcz spektakularne efekty przeciwbólowe. Powyższe zasady sformułowano na podstawie oceny wyników zastosowania krzeseł, z zestawu rehabilitacyjno-profilaktycznego typu Junior, Premium oraz Business metody Dr Jawny system, które przeprowadzono w Centrum Zdrowych Pleców w latach 2006-2010 na populacji 1208 pacjentów.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

145

Paweł Lizis1, Tomasz Fiałkowski1, Tomasz Szurmik2, Ewa Puszczałowska-Lizis3

Aromaterapia w leczeniu chorób układu oddechowego Streszczenie Zanieczyszczenie środowiska naturalnego jest przyczyną zwiększającej się częstości występowania chorób układu oddechowego. Oprócz leczenia farmakologicznego schorzeń układu oddechowego coraz większą popularność zyskują terapie naturalne. Jedną z nich jest aromaterapia, która stanowi połączenie medycyny naturalnej z zielarstwem. Wykorzystuje ona substancje zapachowe – olejki eteryczne pochodzenia roślinnego, które wdychane są przez człowieka. Aromaterapia uzupełnia kompleksowy model leczenia chorób układu oddechowego. Zmniejsza ilość i nasilenie ataków kaszlu, ułatwia oddychanie, redukuje ból gardła i poprawia jakość życia osób cierpiących na choroby układu oddechowego. Celem pracy jest ukazanie właściwości leczniczych olejków eterycznych oraz możliwości wykorzystania aromaterapii w leczeniu wybranych schorzeń układu oddechowego. Aromaterapia staje się alternatywnym sposobem dla leczenia farmakologicznego różnych schorzeń układu oddechowego, skutecznie wspomaga medycynę konwencjonalną i zwiększa efektywność kompleksowego leczenia schorzeń układu oddechowego.

Słowa kluczowe aromaterapia, olejki eteryczne, choroby układu oddechowego, układ oddechowy

Summary Environmental pollution is the cause of increasing incidence of respiratory diseases. In addition to the pharmacological treatment of respiratory ailments applies natural therapies, which are becoming more popular among patients. One of them is aromatherapy, which is a combination of natural medicine with herbalism. It uses fragrances – essential oils of plant origin, which are inhaled by humans. Aromatherapy completes a comprehensive model of treatment of respiratory disease. Reduced number and severity of attacks of coughing, breathing easier reduces sore throat and runny nose and improves quality of life for people with respiratory ailments. The aim of this paper is to reveal the properties of the medicinal use of essential oils and aromatherapy in the treatment of selected diseases in respiratory system. Aromatherapy, on the one hand, it becomes an alternative pharmacological treatment for various diseases, respiratory system, and effectively supports the conventional medicine and increases the effectiveness of a comprehensive treatment of respiratory diseases.

Keywords aromatherapy, essential oils, respiratory disease, respiratory system

Wstęp Aromaterapia oznacza leczenie za pomocą zapachów. Metody aromaterapeutyczne stosowano od bardzo dawna na całym świecie. W starożytnych Chinach używano kadzideł i olejków w celu uzyskania wewnętrznego skupienia, do pielęgnacji urody, jako leków do usuwania przykrej woni, odpędzania zła oraz uwodzenia osób płci przeciwnej. W starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie olejków używano do kąpieli, namaszczania skóry, balsamowania ciała zmarłych. Hipokrates zalecał dla zdrowia inhalacje oparami mirry i macierzanki. Dioskurides 1 Beskidzka Wyższa Szkoła Umiejętności w Żywcu, Zakład Fizjoterapii 2 Orto-Med. Bielsko-Biała 3 Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Medyczny, Instytut Fizjoterapii

146

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

i Galen opisali lecznicze działanie roślin aromatycznych, zwłaszcza kardamonu, cynamonu i korzenia kosaćca. Wiedza o wykorzystaniu olejków eterycznych dotarła do Europy za pośrednictwem krzyżowców i Maurów zamieszkujących we wczesnym średniowieczu Hiszpanię. W średniowieczu badaniem właściwości ziół, ich uprawą i przygotowywaniem do celów leczniczych zajmowali się zakonnicy. W XI w. Avicenna, pierwszy w Europie opracował i opisał metodę destylacji olejków parą wodną. Ziołolecznictwo w XII w. propagowała zakonnica Hildegarda von Bingen. Jednym z pierwszych zabiegów aromaterapeutycznych było okadzanie chorych i ich domów. W Polsce za panowania Zygmunta Augusta, wokół siedzib królewskich i magnackich magazynowano stosy wilgotnego drewna oraz liści, które spalano w chwili wybuchu epidemii (1, 2, 3). Protoplastą nowoczesnej aromaterapii stał się francuski chemik Rene Maurice`a Gatleffosse`a, który w roku 1928 wprowadził określenie aromaterapia i zajął się badaniem właściwości olejków. Owocem jego pracy było opracowanie zatytułowane „Aromaterapia”. W latach trzydziestych XX w. Jean Valnet, opublikował w Niemczech podręcznik „Aromatherapie” wielokrotnie wznawiany w różnych krajach europejskich. Lekarz Robert Tisserand w roku 1977 wydał książkę „Sztuka aromatoterapii”, w której opisał właściwości olejków eterycznych i możliwości ich stosowania na co dzień. Współcześnie aromaterapia cieszy się wielką popularnością w Europie Zachodniej, USA, Kanadzie i Japonii (4, 5, 6, 7).

Cel pracy Celem pracy jest ukazanie właściwości leczniczych olejków eterycznych oraz możliwości wykorzystania aromaterapii w leczeniu wybranych schorzeń układu oddechowego.

Mechanizm działania aromaterapii i właściwości lecznicze olejków eterycznych Mechanizm działania olejków eterycznych nie jest do końca wyjaśniony. Aktywne składniki olejków eterycznych biorą udział w wymianie gazowej, podczas wdychania dostają się do krwi, z którą docierają do wszystkich komórek działając leczniczo na te, które tego wymagają. Substancje zawarte w olejkach eterycznych działają miejscowo, przeciwnie do farmaceutyków, które penetrują cały organizm. Należy zaznaczyć, że recepturę olejków eterycznych można ustalić na podstawie indywidualnych cech i potrzeb pacjenta. Olejki eteryczne są szczególnie skuteczne w leczeniu przeziębień, które w początkowej fazie związane są z infekcją górnych dróg oddechowych. Infekcja najczęściej rozpoczyna się od stanu zapalnego błony śluzowej nosa, zatok przynosowych, gardła i migdałków. W momencie, gdy przeziębienie rozszerza się na drogi oddechowe, pojawia się kaszel, zapalenie oskrzeli, czasem zapalenie płuc. Przeziębienie powoduje spadek odporności organizmu, którego następstwem jest jego infekcja wirusowa. W efekcie dochodzi do wtórnej infekcji bakteryjnej, np. nieżyt nosa przekształca się w ropny katar a kaszel − w zapalenie oskrzeli. Dlatego terapię należy rozpocząć, jak najwcześniej, w momencie pierwszych objawów przeziębienia. W aromaterapii wykorzystuje się olejki eteryczne. Są to delikatne, zagęszczone esencje roślinne – koncentraty pozyskiwane z kwiatów, kory, nasion, liści, łodyg, żywic, korzeni i owoców różnych roślin. Skład chemiczny olejków eterycznych jest złożony, ponieważ zawierają one po kilkaset związków chemicznych, dlatego nie są jeszcze poznane do końca. Właściwości lecznicze olejków eterycznych determinuje wiek rośliny, np. drzewo sandałowe musi mieć, co najmniej 30 lat, aby nadawało się do pozyskania olejku oraz pora roku, a nawet pora dnia, czy nocy (8, 9, 10). W tab. 1 zamieszczono działanie olejków eterycznych i ich właściwości lecznicze.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

147

Tabela 1. Działanie i właściwości lecznicze olejków eterycznych

Olejek

Działanie

1. Benzoe

wykrztuśne, przeciwzapalne, antyseptyczne

2. Cedr

wykrztuśne, przeciwzapalne, antyseptyczne

3. Cyprys

wykrztuśne, łagodzące kaszel, rozkurczowe, antyseptyczne

4. Daglezja

wykrztuśne, antyseptyczne

5. Drzewo herbaciane

wykrztuśne, przeciwzapalne, antyseptyczne, rozkurczowe

6. Drzewo sandałowe

wykrztuśne, antyseptyczne, przeciwzapalne

7. Eukaliptus

łagodzi kaszel, wykrztuśne, przeciwzapalne, antyseptyczne

8. Goździk

przeciwbólowe, antyseptyczne

9. Hyzop

wykrztuśne, rozkurczowo, antyseptyczne

10. Igły sosnowe

wykrztuśnie, przeciwzapalnie, antyseptycznie

11. Igły świerkowe

wykrztuśnie, przeciwzapalnie, antyseptycznie, rozkurczowo, ułatwia oddychanie

12. Kadzidłowiec

wykrztuśnie, przeciwzapalnie, antyseptycznie

13. Kajeput

wykrztuśnie, przeciwzapalnie, antyseptycznie, łagodzi kaszel

14. Lawenda

wykrztuśne, przeciwzapalne

15. Majeranek

wykrztuśne, rozkurczowe

16. Mięta pieprzowa

wykrztuśne, rozkurczowe, antyseptyczne, łagodzi kaszel

17. Mirra

wykrztuśne, przeciwzapalne, antyseptyczne

18. Mirt

wykrztuśne, przeciwzapalne, antyseptyczne

19. Niaouli

wykrztuśne, przeciwzapalne, antyseptyczne

20. Ravensora

wykrztuśne, antyseptyczne

21. Rozmaryn

wykrztuśne, antyseptyczne, rozkurczowe

22. Rumianek

przeciwzapalne

23. Szałwia

wykrztuśne, łagodzi kaszel, rozkurczowe, przeciwzapalne, antyseptyczne, ściągające

24. Szałwia muszkatołowa

rozkurczowe, przeciwzapalne

25. Tymianek

wykrztuśne, łagodzi kaszel, rozkurczowe, przeciwzapalne, antyseptyczne

Źródło: Brud W. S. Konopacka I. Tajemnice aromaterapii. Pachnąca apteka. MA, Łódź, 2008.

Metody stosowane w aromaterapii schorzeń górnych dróg oddechowych Metody aromaterapii uzależnione są od rodzaju schorzenia. Olejki eteryczne można rozprowadzać w powietrzu, w celu dezynfekcji pomieszczenia. Do rozprowadzania zapachów w pomieszczeniu może służyć lampka zapachowa (kominek aromaterapeutyczny) lub urządzenie elektryczne (fontanna zapachowa) rozprowadzające molekuły zapachowe za pomocą przepływającego strumienia powietrza. W przypadku lampy zapachowej lub fontanny stosuje się 6-10 kropli olejków cytrusowych, 3-5 kropli olejków drzewnych, 1-3 kropli olejków z kwiatów i ziół. Innym rozwiązaniem jest skrapianie olejkiem eterycznym ceramiki (biskwit) i ustawienie jej w odpowiednim miejscu.

148

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

W chorobach górnych dróg oddechowych dla ułatwiania oddychania można stosować inhalacje. Wdychanie olejków eterycznych umożliwia bezpośrednie ich działanie na drogi oddechowe. W przypadku inhalacji do miski z ciepłą wodą dodaje się kilka kropli olejku eterycznego. Można nim również skropić pościel lub porowatą ceramikę. Inną metodą jest nacieranie ciała olejkiem. Przed zastosowaniem bezpośrednio na skórę, należy go rozcieńczyć. Dla osób dorosłych stężenie wynosi 3%, dla dzieci, kobiet w ciąży i karmiących piersią powinno być znacznie niższe. Olej lniany, jojoba, z konopi, z wiesiołka, nagietka lub dziurawca stosuje się, jako olej bazowy do rozcieńczania olejku leczniczego. Można także stosować, po konsultacji z lekarzem lub aromaterapeutą, nie rozcieńczone olejki: różany, lawendowy, manuka i olejek z drzewa herbacianego. Kolejną metodą aromaterapii jest masaż, który przyspiesza wchłanianie substancji aktywnych, zawartych w olejku (11, 12, 13, 14) (tab. 2). Tabela 2. Stężenie olejków w zastosowaniu różnych metod aromaterapii (1 ml olejku = 20 kropli)

Zastosowanie

Dorośli i dzieci powyżej 14 roku życia

Kobiety w ciąży, karmiące piersią, dzieci 7-13 lat

Dzieci 3-6

Niemowlęta 6 – miesięcy, dzieci − 3 lata

stężenie Wcieranie

3-5%

1,5%

0,5%

Masaż

3-5%

1,5%

0,5%

–

2 krople

1 kropla

2-3 krople/1/4 szkl.

1 kropla/ ¼ szkl.

–

Inhalacja bez wody Inhalacja z wodą Rozpylacz do pomieszczeń Płukanie ust

2-3 krople na pościel 2-3 krople/1/4 szkl. 5-7 kropli/45 ml alkoholu 90% 3-5 kropli/1/4 szkl.

Źródło: Romer M. Aromaterapia dla całej rodziny. MedPharm Polska, Wrocław, 2007.

Aromaterapia jest medycyną alternatywną dla leczenia farmakologicznego. Wykorzystuje składniki naturalne i esencje roślin, dlatego pozostaje nietoksyczna i obojętna dla organizmu. Skutecznie wspomaga oraz uzupełnia medycynę konwencjonalną i prawdopodobnie zwiększa efektywność kompleksowego leczenia. W każdym przypadku stosuje się mieszanki kilku różnych olejków działających terapeutycznie na różne objawy chorobowe. Mieszanki kilku olejków eterycznych stosuje się dla wzmacniania układu odpornościowego, w pierwszych objawach przeziębienia, grypie, stanach zapalnych gardła, kaszlu i zapaleniach oskrzeli, zapaleniu płuc, suchym kaszlu, zalegającym kaszlu, odkrztuszanym kaszlu, uporczywym kaszlu, zapaleniu zatok, katarze i dla poprawy oddychania. • Wzmacnianie układu odpornościowego – 5 ml bergamoty + 1 ml lawendy + 1 ml ravensory + 3 ml cytryny. • Pierwsze objawy przeziębienia – 4 ml kajeputu + 2 ml lawendy + 2 ml manuki + 1 ml cedru + 1 ml kosodrzewiny. • Grypa – 1 ml ravensory + 2 ml kajeputu + 1 ml lawendy + 1 ml manuki. • Stany zapalne gardła – 1 ml szałwi muszkatołowej + 2 ml ravensory + 1 ml rumianku + 1 ml lawendy + 1 ml drzewa herbacianego + 4 ml mięty pieprzowej + 5 kropli LV 41.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

149

Mieszanki wymienionych olejków używa się do płukania gardła. Trzy krople olejków (po 1 z każdej grupy) dodaje się do ¼ szklanki ciepłej wody. Płucze się przez 2-3 minuty. Ponieważ olejek nie rozpuszcza się w wodzie dodaje się do niego emulgatu LV 41 lub łyżeczkę śmietany. • Olejki ułatwiające głębokie oddychanie – 2 ml kajeputa +1 ml cedru + 2 ml daglezji. • Zapobieganie zapaleniu płuc – 7 kropli kajeputa + 4 krople eukaliptusa + 1 kropla tymianku + 3 krople niauoli + 3 krople olejku z sosny + 3 krople olejku ze świerka + 30 ml oleju jojoba. • Olejek na zalegający kaszel – 2 ml eukaliptusa + 3 ml kajeputa + 1 ml drzewa herbacianego + 1 ml mirtu + 1 ml sosny + 1 ml świerku + 1 ml mięty pieprzowej. • Kaszel odkrztuszany – 4 ml eukaliptusa + 0,5 ml tymianku + 2 ml niaouli + 2 ml sosny + 1 ml olejku z igieł świerkowych + 0,5 ml drzewa herbacianego. • Uporczywy kaszel – 2 ml eukaliptusa + 2 ml kajeputa + 0, 5 ml rozmarynu + 0, 5 ml tymianku + 2 ml niaouli + 2 ml olejku z igieł świerkowych + 1 ml szałwi muszkatołowej. • Zapalenie zatok – 2 ml eukaliptusa + 1 ml tymianku + 2 ml rumianku + 0,5 ml olejku z igieł sosny + 0, 5 ml mirtu + 1 ml mirry + 0, 5 ml niaouli + 0, 5 ml benzoe 20% + 2 ml cytryny. • Katar – 1 ml eukaliptusa + 1 ml kajeputa + 1 ml lawendy + 2 ml rumianku + 1 ml cyprysu + 1 ml ravensory + 1 ml mirtu +1 ml benzoe 20% (3, 4, 5, 9, 10, 13) (tab. 3). Tabela 3. Olejki eteryczne stosowane w chorobach górnych dróg oddechowych

Nazwa olejku

Rodzaj schorzenia

1. Olejek majerankowy

przeziębienie i kaszel

2. Olejek z mięty pieprzowej

infekcje górnych dróg oddechowych, przeziębienie, grypa, gorączka

3. Olejek pomarańczowy

przeziębienie, grypa

4. Olejek rozmarynowy

katar, kaszel

5. Olejek z rumianku lekarskiego

suchy kaszel

6. Olejek sandałowy

suchy drażniący kaszel, katar, angina

7. Olejek sosnowy

infekcje górnych dróg oddechowych, przeziębienie, grypa, angina, zapalenie zatok

8. Olejek z szałwi muszkatołowej

kaszel, bronchit

9. Olejek świerkowy 10. Olejek tymiankowy

infekcje górnych dróg oddechowych, stany podgorączkowe, przeziębienie, grypa infekcje górnych dróg oddechowych, przeziębienie, zapalenie oskrzeli, ból gardła

Źródło: Lapare M. C. Aromaterapia. Olejki uśmierzające ból. KDC, Warszawa, 2005.

Przeciwwskazania do aromaterapii i zasady jej stosowania Mogłoby wydawać się, że wdychanie olejków wykonanych z najwyższej jakości substancji roślinnych, produkowanych bez udziału jakichkolwiek czynników chemicznych jest nieszkodliwe i bezpieczne. Tymczasem istnieje cały szereg przeciwwskazań dla osób chcących poddać się aromaterapii. Przeciwwskazania dotyczą:

150

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

• chorych na epilepsję, • chorych na alergie, • osób zażywających środki psychotropowe i homeopatyczne, • kobiet w pierwszym trymestrze ciąży, • dzieci poniżej 3 roku życia. Poza przeciwwskazaniami istnieją ogólne zasady, które powinni przestrzegać wszyscy stosujący aromaterapię: • olejki eteryczne należy stosować ostrożnie i z umiarem, • terapię należy dobierać indywidualne, gdyż ten sam olejek może na jedną osobę działać pobudzająco, a na inną relaksująco, • trzeba sprawdzić czy olejek nie powoduje alergii. W tym celu należy nanieść kroplę olejku na chustkę i kilka razy dziennie wąchać, • trzeba przeprowadzić test skórny. Dokładnie umytą i wysuszoną skórę posmarować na powierzchni 5 cm2 olejkiem rozcieńczonym w proporcji 1:1 z oliwą, z oliwek, miejsce to zalepić plastrem z opatrunkiem i odczekać 24 godziny, • nie stosować doustnie olejków eterycznych, • nie nanosić, nie rozcieńczonego olejku eterycznego na skórę. Rozpuszczać w oleju roślinnym, • nie korzystać z kąpieli słonecznych przez 6 godzin po kuracji, • unikać kontaktu skoncentrowanego olejku eterycznego z błonami śluzowymi i oczami, • astmatycy powinni zrezygnować z inhalacji i kominka do aromaterapii, • dzieci od 3 roku życia wyłącznie uczestniczą w terapii pod opieką licencjonowanego aromaterapeuty, • kobiety w ciąży uczestniczą w terapii tylko po konsultacji z lekarzem, przy czym niewskazane są olejki z bazylii, brzozy, cedru, szałwi, cyprysu, goździka, jałowca, jaśminu, majeranku, mięty, rozmarynu, rumianku, róży, rumianku rzymskiego, tymianku, hyzopu, anyżu i cynamonu, • w przypadku poważnych chorób, konieczna jest konsultacja z lekarzem przed zastosowaniem kuracji (8, 13, 15).

Zakończenie Narastające zanieczyszczenie środowiska naturalnego jest przyczyną zwiększenie się w populacji częstości występowania schorzeń układu oddechowego. Człowiek współczesny nawet, kiedy nie zażywa leków narażony jest na bezpośredni kontakt z ogromną ilością substancji chemicznych, które zmniejszają odporność organizmu i zwiększają ryzyko infekcji górnych dróg oddechowych. Z tego powodu w profilaktyce chorób układu oddechowego coraz większe znaczenie zyskują terapie naturalne, alternatywne wobec farmakoterapii. Jedną z nich jest aromaterapia. W porównaniu do farmaceutyków działa wolniej, więc w odczuciu chorego mniej skutecznie. Pomimo to, zdecydowanie zmniejsza dyskomfort (przy katarze ułatwia oddychanie, przy kaszlu zmniejsza ilość i nasilenie jego ataków, przy schorzeniach gardła redukuje ból). Aromaterapia wykorzystuje składniki naturalne i esencje roślin, dlatego pozostaje nietoksyczna i obojętna dla organizmu. Inną pozytywną jej cechą jest to, iż reżim obowiązujący przy wytwarzaniu olejków eterycznych jest bardzo restrykcyjny – rośliny muszą rosnąć w czystym środowisku bez udziału chemikaliów, takich jak nawozy sztuczne czy chemiczne środki ochrony roślin. Obowiązują, równie restrykcyjne receptury pozyskiwania i wytwarzania olejków eterycznych, co pozwala, choć w niewielkim stopniu, zmniejszyć zużycie substancji chemicznych. Aromaterapia z jednej strony staje się alternatywnym sposobem dla „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

151

leczenia farmakologicznego różnych schorzeń układu oddechowego, a z drugiej skutecznie wspomaga medycynę konwencjonalną i zwiększa efektywność kompleksowego leczenia schorzeń układu oddechowego.

Bibliografia 1. L.a. Basham. Indie. PIW, Warszawa 1973. 2. W.S. BruD, I. Konopacka. Tajemnice aromaterapii. Pachnąca apteka. MA, Łodź 2008. 3. P. Jasienica. Polska Jagiellonów. PIW, Warszawa 1989. 4. B. Jakimowicz-Klein. Aromaterapia. Pytania i odpowiedzi. MedPharm Polska, Wrocław 2005. 5. J.G. Mayer. Tajemnice sztuki medycznej średniowiecznych zakonnic. WAM, Kraków 2010. 6. A. Szczudłowska. Starożytny Egipt. PWN, Warszawa 1976. 7. A. Szyfer. Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków. Pojezierze, Olsztyn 1979. 8. M. Romer. Aromaterapia. Leksykon roślin. MedPharm Polska, Wrocław 2007. 9. M. Romer. Aromaterapia dla całej rodziny. MedPharm Polska, Wrocław 2007. 10. E. Czerniawska, J.M. Czerniawska-Far. Człowiek w świecie zapachów. Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. 11. K. Bonenberg. Świat pełen zapachów. Aura. Ochrona Środowiska 1992, nr 12, s. 23-25. 12. W.S. Brud, I. Konopacka. Aromaterapia to witalność i zdrowie dla wszystkich. Zdrowa Żywność. Zdrowy Styl Życia 1992, t. 9, nr 17, s. 28-30. 13. I. Konopacka. Pachnące dary natury. Działkowiec 2003, nr 3, s. 48-50. 14. M.C. Lapare. Aromaterapia. Olejki uśmierzające ból. KDC, Warszawa 2005. 15. E. Szprenger. Aromaterapia, czyli leczenie zapachami. Poradnik Gospodarski 1992, nr 11, s. 2.

152

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Magdalena Mirek1, Paulina Mirek2

Metoda Pilatesa jako nowoczesna forma rehabilitacji Streszczenie Metoda Pilates to system ćwiczeń, których celem jest przywrócenie równowagi w napięciu mięśniowym, wzmocnienie mięśni, poprawa postawy i uelastycznienie ciała oraz obniżenie poziomu stresu. Polega na rozciąganiu, spinaniu i rozluźnianiu mięśni wykorzystując wiele ćwiczeń zainspirowanych jogą, baletem i treningiem siłowym. Celem pracy jest przedstawienie metody Pilates jako formy ćwiczeń, którą można wykorzystywać w ośrodkach rehabilitacyjnych, a nie tylko w klubach fitness i salonach odnowy biologicznej oraz podkreślenie pozytywnego wpływu tych ćwiczeń na większość układów ludzkiego ciała.

Słowa kluczowe metoda Pilatesa, rehabilitacja

Summary Pilates Method is a system of exercises aimed at restoring balance in muscle tone, strengthening the muscles, improving the posture and the flexibility of the body as well as reducing stress. It focuses on stretching, tensing and loosening the muscles using a range of activities inspired by yoga, ballet, and strength training. The purpose of this article is to describe the method of Pilates as a form of exercises that can be used in rehabilitation centers, not just in fitness clubs and wellness salons, and highlighting the positive impact of such exercises on human body.

Keywords Pilates method, rehabilitation

Wstęp Aktywność fizyczna odgrywa bardzo ważna rolę w zapobieganiu i leczeniu wielu chorób, między innymi, narastającego problemu otyłości czy problemów z bólami w okolicy kręgosłupa. Wszystkie te dolegliwości związane są głównie ze złym, sedenteryjnym trybem życia. Jeszcze do niedawna za jedną z głównych przyczyn zapadalności i przebiegu chorób uważano jakość i ilość spożywanych posiłków. Znacznie mniejszą uwagę przywiązywano do aktywności fizycznej. Obecnie to nastawienie uległo gruntownym zmianom. Okazuje się, że regularna aktywność fizyczna korzystnie wpływa na organizm, funkcjonowanie umysłu i jednocześnie zmniejsza ryzyko zapadalności na choroby przewlekłe [31]. „Teraz już wiem – nie mogę się mylić. Cały kraj, cały świat powinien wykonywać moje ćwiczenia. Wtedy ludzie będą szczęśliwsi”. To słowa samego twórcy metody – Josepha Pilatesa. Faktycznie się nie mylił. „Pilatesowa” gorączka ogarnęła prawie cały świat [32]. Metoda Pilates to system ćwiczeń, który został stworzony w Niemczech na początku XX wieku przez Josefa Humbertusa Pilatesa. Ich celem jest przywrócenie równowagi w napięciu mięśniowym, przede wszystkim poprzez aktywację mięśni brzucha, w tym głównie mięśnia poprzecznego. Według założeń Pilatesa metoda przyczyniać się ma do wzmocnienia mięśni bez ich nadmiernego rozbudowania oraz do odciążenia kręgosłupa, jak również do poprawy postawy i uelastycznienia ciała, przez co wpływać ma pozytywnie na obniżenie poziomu stresu [22].

1 Ośrodek Rehabilitacji Narządu Ruchu w Krzeszowicach 2 Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

153

Cel pracy Celem pracy jest przedstawienie metody Pilates jako formy ćwiczeń, którą można wykorzystywać w ośrodkach rehabilitacyjnych, a nie tylko w klubach fitness i salonach odnowy biologicznej. Autorki niniejszego artykułu chcą podkreślić pozytywny wpływ ćwiczeń Pilatesa na większość układów naszego ciała. Godny podkreślenia jest fakt, że metoda stworzona przez Josefa Pilatesa odgrywa ważną rolę w przeciwdziałaniu wielu schorzeniom, z jakimi boryka się społeczeństwo. Prócz polepszenia sylwetki i samopoczucia, ćwiczenia Pilates zmniejszają problem nietrzymania moczu oraz przyspieszają rekonwalescencję kobiet w połogu, a także są bardzo dobrym sposobem w przeciwdziałaniu bólom kręgosłupa [1, 2,4,5,7,8,9,15,16,20,21,24,26].

Charakterystyka ćwiczeń Pilatesa oraz ich wpływ na organizm człowieka. Trening Pilates to model ćwiczeń skoncentrowany w dużym stopniu na wyrównaniu napięcia mięśniowego, wzmocnieniu osłabionych mięśni jednostawowych związanych z systemem antygrawitacyjnym, uwzględniając jednocześnie wydłużenie mięśni, które uległy skróceniu na skutek nieprawidłowego funkcjonowania aparatu ruchu. Jednym z ważniejszych problemów stanowi zaburzenie relacji długość – napięcie mięśni wydłużonych pod wpływem siły ciążenia. Mięsień pośladkowy wielki i najszerszy grzbietu mają istotne znaczenie w procesie obciążenia w obrębie kończyny górnej ku kończynom dolnym [31,32,33]. Mięśnie szkieletowe stanowią tkankę dużej zmienności, a plastyczne procesy nerwowo -mięśniowe mogą pojawić się także jako efekt programów treningowych, dlatego też ukierunkowany trening może zapobiegać lub odwracać wpływ odciążenia i postępującej za nim degradacji tkanek. Ćwiczenia Pilates mają na celu między innymi zmianę wzorców obciążania stawów naszego aparatu ruchu, by mógł bezpiecznie zmagać się z dużymi obciążeniami grawitacyjnymi [24]. Metoda treningowa Pilates polega na wzmacnianiu mięśni całego ciała, zwłaszcza mięśni wchodzących w skład tzw. centrum, które obejmuje mięsień poprzeczny brzucha, mięśnie dna miednicy oraz mięśnie grzbietu (gł. m. wielodzielny w warstwie głębokiej). Polega na rozciąganiu, spinaniu i rozluźnianiu mięśni. Jest ukierunkowana na poprawę elastyczności, siły, równowagi i świadomości swojego ciała. Metoda ta obejmuje ponad 500 ćwiczeń całego ciała zainspirowanych jogą, baletem i ćwiczeniami siłowymi. Pomaga zrozumieć mechanizmy zachodzące w naszym ciele oraz pozbyć się złych nawyków ruchowych. Dzięki temu przeciwdziała i zapobiega dolegliwościom bólowo – przeciążeniowym występującym w rejonie naszego kręgosłupa [13,14,15]. Ćwiczenia Pilatesa są odpowiednie dla pacjentów w każdej grupie wiekowej z różnymi dolegliwościami bólowymi i o różnym stopniu wytrenowania. Polepszają one równowagę i stabilność, koordynację ruchową oraz ogólną kondycję poprawiając parametry krążeniowo – oddechowe. Ponadto, kształtują prawidłową postawę ciała, a także aktywują wszystkie grupy mięśniowe: rozluźniają ramiona, kark i górną część grzbietu, rozciągają mięśnie całego ciała powodując jednocześnie wzrost ich siły, gibkości, elastyczności i wytrzymałości. Wszystko to przyczynia się do zwiększenia świadomości własnego ciała. Ćwiczenia Pilatesa niwelują także bóle kręgosłupa i innych stawów, są stosowane w profilaktyce i leczeniu nadwagi i otyłości. Ponadto pozytywnie wpływają na psychikę i poprawiają nastrój. Ważny jest tutaj także aspekt towarzyski.

Miejsce Pilates w rehabilitacji – dolegliwości dolnego odcinka kręgosłupa Ból dolnego odcinka kręgosłupa jest chorobą cywilizacyjną. Aż 80% osób w populacji ogólnej przynajmniej raz w życiu doświadcza tej przykrej dolegliwości w stopniu ograniczają-

154

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

cym normalne funkcjonowanie. Pomimo ogromnej skali problemu, 90% epizodów ustępuje samoistnie, niemniej czasem ból może być pierwszym objawem poważnego schorzenia [34]. Zachowanie naszych mięśni jest odzwierciedleniem dobrych i złych nawyków ruchowych, a także ich braku. W XXI wieku ludzie coraz więcej czasu spędzają w pozycji siedzącej, co przyczynia się do zwiększenia napięcia zginaczy naszego ciała nad prostownikami, upośledzając tym samym cały system stabilizacji kompleksu lędźwiowo – miednicznego, w skład którego wchodzą mięśnie antygrawitacyjnego systemu globalnego oraz lokalnego. W następstwie poddania się sile ciążenia, prostowniki ulegają osłabieniu, co prowadzi do powstawania niespecyficznych dolegliwości dolnego odcinka kręgosłupa i w następstwie do zmian fizjologicznych w mięśniach antagonistycznych, co stanowi otwartą drogę do rozwoju patologii. Metoda Pilates to trening zrównoważony, skoncentrowany głównie na wyrównaniu napięcia między prostownikami a zginaczami. Mięśnie grzbietu, głównie mięsień wielodzielny zwiększają swoją aktywność. Specjaliści z Brazylii wykazali, iż miesień wielodzielny w badaniu elektromiografem zwiększa swoją aktywność od 15% do 61%, w zależności od rodzaju wykonywanego ćwiczenia. Brazylijscy naukowcy porównali 3 ćwiczenia: „swimming”, „single leg kick” oraz „double leg kick”. Trening z wykorzystaniem poszczególnych pozycji trwał 30 dni, 3 razy w tygodniu. Największy wzrost aktywności mięśni (o średnio prawie 30%), zanotowano w grupie wykonującej ćwiczenie „swimming”. W pozostałych dwóch grupach aktywność mięśnia wielodzielnego wzrosła o 26% [17]. Model ćwiczeń Pilates skoncentrowany jest nad rozwiązywaniem problemu relacji długości a napięcia mięśni wydłużonych pod wpływem siły ciążenia, w tym głównie mięśnia pośladkowego wielkiego. W przyjmowaniu prawidłowej postawy ciała oraz przezwyciężaniu siły grawitacji, pomagają również mięśnie brzucha, w tym mięsień poprzeczny brzucha i mięśnie skośne (zewnętrzny i wewnętrzny). Endelman i Critchley wykazali, że po treningu metodą Pilates, mięśnie poprzeczny brzucha wraz ze skośnym wewnętrznym zwiększają swoją masę. Badania trwały 6 miesięcy i obejmowały 4 wybrane pozycje na macie: „hundred A”, „hundred B”, „roll-up”, „leg-circle”. Naukowcy udowodnili, iż oba mięśnie podczas każdej z przyjmowanej pozycji w takim samym stopniu zwiększyły swoją masę, mimo że nie pracowały w wysiłku submaksymalnym [8]. Juliana Limba de Fonseca, Magini udowodnili, że ćwiczenia metody Pilates usprawniają chód i zwiększają siłę mięśni zajętej przez przebytą rwę kulszową kończyny dolnej. Badacze mierzyli szybkość chodu przy użyciu „Gaitway System”, natomiast do pomiaru siły kończyny dolnej użyli platformy „Kistler Inc”. Trening odbywał się z użyciem mat i piłek gimnastycznych i trwał 49 dni, 2 razy na tydzień. Wykazano, że u pacjentów z przewlekłym bólem w odcinku lędźwiowym, u których wystąpiło osłabienie kończyny dolnej, nastąpiła widoczna poprawa szybkości chodu, a siła mięśni wzrosła aż o 10% [31]. Powyższe wyniki badań dają nam podstawę do traktowania metody Pilatesa jako ukierunkowany trening, który dzięki pracy nad zmienną osobniczo tkanką, jaką są nasze mięśnie, może wpływać na procesy nerwowo-mięśniowe, co w dalszym etapie zapobiega lub odwraca postępującą degradację tkanek.

Ćwiczenia Pilatesa w rehabilitacji nowotworu piersi. Nowotwory złośliwe są pierwszą przyczyną zgonu kobiet w wieku poniżej 65 lat, przy czym najczęściej występującym nowotworem złośliwym jest rak piersi. Obecnie wiele kobiet pokonuje raka, jednak terapia przeciwrakowa powoduje ogromne straty w kondycji psychofizycznej pacjentek [18]. Dlatego też rehabilitacja po leczeniu raka piersi jest niezmiernie ważna zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym. Przede wszystkim, fizjoterapeuci powinni być świadomi, że rehabilitacja pacjentów po przebytym nowotworze piersi różni się od rehabilitacji pacjentów po urazach. Przy ukła„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

155

daniu programu rehabilitacyjnego powinno się zwrócić szczególną uwagę na sprawy takie sprawy jak obrzęk limfatyczny (związany m.in. z wycięciem węzłów chłonnych pod pachą), nieprawidłowa mechanika obręczy barkowej, nieprawidłowa postawa ciała, zwiększona sztywność mięsni (gł. obręczy barkowej), zmniejszona ruchomość i ból. Ponadto, trzeba pamiętać o ryzyku wystąpienia zespołu sarkopenii (zanik masy mięśniowej wraz ze spadkiem siły mięśni) i przedwczesnej osteoporozy, które mogą pojawić się w efekcie terapii przeciwrakowej lub zmiany trybu życia po leczeniu. Poza tym, należy mieć na uwadze brak fizjologicznej równowagi mięśniowej związanej z mastektomią. [18] Badania wykazały, że rehabilitacja z użyciem ćwiczeń Pilatesa pozytywnie wpływa na stan pacjentki po przebytym nowotworze piersi. Dzięki ćwiczeniom Pilatesa u badanych pacjentek zaobserwowano zwiększenie zakresu odwodzenia ramienia oraz rotacji wewnętrznej po stronie ciała zaatakowanej chorobą. Zwiększył się także zakres skrętu szyi w stronę nie objętą chorobą oraz zgięcia szyi. Siła ramienia po chorej stronie ciała zwiększyła się, a mięśnie klatki piersiowej pomiędzy kończynami zwiększyły swoją objętość. Badania wykazały również wzrost jakości życia, polepszenie nastroju oraz wyglądu ciała (według swojej własnej oceny) [23]. Rehabilitacja pacjentek po nowotworze piersi z użyciem metody Pilatesa powoduje polepszenie drenażu limfatycznego (poprzez prawidłowe techniki oddychania) oraz ruchomości obręczy barkowej, co pozytywnie wpływa na zwiększenie elastyczności blizny pooperacyjnej oraz zajętego ramienia. Ćwiczenia te przywracają prawidłową postawę ciała, równowagę oraz całkowity zakresu ruchu, elastyczność, siłę i wytrzymałość całego ciała (zwłaszcza w obszarze objętym chorobą). Zwiększają siłą lokalnych i globalnych stabilizatorów oraz siłę i wytrzymałość mięśni wchodzących w skład „centrum”. Ponadto, polepszają one ogólną świadomość kinetyczną swojego ciała, zmniejszają stres psychiczny i emocjonalny, a także zwiększają pewność siebie i ogólne dobre samopoczucie [18]. Wszystkie wyżej opisane aspekty przyspieszają proces rehabilitacji pacjentek po nowotworze piersi, a także znacznie polepszają jej efekty.

Zastosowanie metody Pilatesa w pulmonologii. Zagadnieniem rehabilitacji pulmonologicznej klinicyści na świecie interesują się od kilku dziesięcioleci. W Polsce natomiast problem ten do niedawna nie był powszechnie dostrzegany, jednak w ostatniej dekadzie coraz częściej zwraca się uwagę na to, że rehabilitacja pulmonologiczna stanowi nieodłączny składnik prawidłowego postępowania, zwłaszcza u chorych z przewlekłymi schorzeniami układu oddechowego, w tym między innymi tak często występującej astmy oskrzelowej [37]. Do składowych rehabilitacji pulmonologicznej zalicza się trening fizyczny. Zaleca się utrzymywanie wysiłku na poziomie 60-70%. wysiłku maksymalnego. Udowodniono w badaniach klinicznych, że zastosowanie tego typu treningu prowadzi do istotnej poprawy tolerancji wysiłku, zwiększa wentylacje oraz zmniejsza poziom produkcji mleczanów [37]. Wroński i Nowak stwierdzili, że trening metodą Pilates usprawnia pracę przepony i mięśni międzyżebrowych, tym samym ułatwia pacjentom z astmą oskrzelową proces oddychania. Ponadto ćwiczenia mają na celu zwiększenie wytrzymałości i elastyczności kończyn górnych, zwłaszcza ramion, co jest bardzo istotne, w czynnościach życia codziennego, a także w prawidłowej pracy górnych mięśni międzyżebrowych [25]. Należy nadmienić, że regularne stosowanie treningu Pilates przynosi odległe długoterminowe rezultaty, zgodne z założeniami rehabilitacji pulmonologicznej [25].

Ćwiczenia Pilatesa w okresie ciąży Kobiety będące w ciąży przebiegającej prawidłowo, którym zalecono rehabilitację ze względu na pewien uraz czy problem zdrowotny, mogą ją podjąć. Podobnie jak pozostali

156

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

pacjenci, kobiety w ciąży również mogą stosować ćwiczenia Pilatesa w swojej rehabilitacji, gdyż są one w pełni bezpieczne. Ponadto, ćwiczenia Pilatesa są zalecane kobietom w ciąży również w formie rekreacji. W czasie ciąży, pod wpływem rosnącego dziecka, mięśnie brzucha oraz dna miednicy naciągają się, w wyniku czego ulegają osłabieniu. Sytuacja taka może spowodować wyciekanie moczu podczas kaszlu lub kichania, a także częste bóle w dolnym odcinku kręgosłupa. Ciąża jest okresem, w którym wydzielane hormony rozluźniają więzadła całego ciała w tym również niezmiernie ważne więzadła w obrębie miednicy, kości krzyżowej i kręgosłupa, co bardziej potęguje występowanie przeciążeń w tym rejonie [35]. Ćwiczenia Pilatesa są polecane kobietom we wszystkich etapach ciąży, a ich głównym celem jest: • utrzymanie prawidłowej postawy ciała, • zmniejszenie dolegliwości bólowych kręgosłupa, • wzmocnienie mięśni dna miednicy, • utrzymanie właściwego napięcia mięśniowego, • nauka świadomego rozluźniania zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym [36]. Londyjski naukowiec Balogh stwierdza, iż wzmacnianie i stabilizowanie mięśni wokół kręgosłupa oraz miednicy umożliwia optymalizację całego ciała kobiety ciężarnej, tym samym poprawia jej postawę. Usprawnianie oddechu, który jest jednym z głównych założeń omawianej metody nie tylko dotlenia matkę, ale także dziecko. Ponadto, uczy jak prawidłowo oddychać torem przeponowym, co z koleji ułatwia przebieg naturalnego porodu.[2]

Ćwiczenia Pilatesa w rehabilitacji pacjentów geriatrycznych. W ciągu ostatniego stulecia liczba osób w wieku podeszłym na świecie znacząco wzrosła i przewiduje się, iż będzie regularnie rosnąć [10,27]. Jednak mimo polepszenia warunków życia oraz zwiększenia jego długości, istnieje wiele poważnych problemów zdrowotnych rozwijających się w wieku starczym, jak np. spadek gęstości mineralnej kości oraz objętości mięśni, zaburzenia równowagi czy też upadki [10]. Na wiele z nich bardzo dobry wpływ będzie miał program rehabilitacyjny z użyciem ćwiczeń Pilatesa. Badania pokazują, iż ćwiczenia Pilatesa stosowane u osób starszych dają pozytywne rezultaty. Powodują one polepszenie równowagi nie tylko statycznej, ale także – co niezmiernie istotne – dynamicznej. Badania tureckich naukowców wykazały, że równowaga starszych pacjentów po 12 tygodniach ćwiczeń z użyciem metody Pilatesa znacznie się poprawila. Kąt wychylenia badany na dynamicznej platformie pomiaru stabilności podczas 30-sekundowych prób, zmniejszył się nawet o 2° [10]. Ponadto ćwiczenia Pilatesa przyczyniają się do zwiększenia elastyczności oraz siły mięśni. Ci sami naukowcy wykazali, iż elastyczność ścięgien udowych mierzona poprzez test ”sitand reach” (Clark et al. 1989 w [10]) znacząco się poprawia. Seniorzy po 12-tygodniowym programie ćwiczeń z zastosowaniem metody Plitesa byli wstanie sięgnąć w siadzie prostym, wyciągając ręce w stronę palców, o ponad 3 cm dalej. Siła mięśni mierzona była przez zgięcie biodra oraz jego odwodzenie i przywodzenie przy użyciu ręcznego testera mięśniowego. Badania wykazały, że obciążenie zostało zwiększone średnio aż o ok. 9,5 kg, co wskazuje na znaczny wzrost siły mięsni nóg [10]. Natomiast inne badania wykazały wzrost siły i wytrzymałości mięsni brzucha oraz dolnej części grzbietu. Co więcej, lepsze rezultaty w przyroście siły mięśni można osiągnąć stosując ćwiczenia Pilatesa z użyciem taśm oporowych [7]. Metoda Pilatesa pozytywnie wpływa także na skrócenie czasu reakcji. Naukowcy zmierzyli czas reakcji przy pomocy urządzenia z użyciem zarówno bodźców świetlnych, jak i akustycznych. Badanie wykazało zmniejszenie czasu reakcji zarówno w prostych testach z zastosowaniem pojedynczego bodźca (o 9 ms), jak i testów z dwoma bodźcami, w których należalo dokonać wyboru (o 14 ms) [29]. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

157

Wszystkie wyżej opisane efekty stosowania ćwiczeń Pilatesa przyczyniają się do zmniejszenia liczby upadków [29], które są jednym z najbardziej niepokojących samych seniorów objawów starzenia się [7]. Ponadto, pozytywny efekt ćwiczeń Pilatesa wpływa także na polepszenie równowagi psychicznej seniorów, zmniejszenie występujących u nich stanów depresji oraz przywrócenie im chęci do życia i wiary w siebie [29].

Ćwiczenia Pilatesa w zaburzeniach psychicznych, nerwicy i epizodach depresyjnych. Metoda Pilatesa pozytywnie oddziałuje zarówno na ciało jak i ducha pacjenta, likwiduje stresy i napięcia nerwowe, przywraca równowagę psychiczną i chęć do życia. Dzieje się to poprzez kompleksowe podejście instruktorów Pilatesa do organizmu ludzkiego – zwracają oni uwagę nie tylko na same ćwiczenia klientów, ale także na poprawne oddychanie, na ćwiczenie umysłu poprzez koncentrację czy wizualizację, a także na pozytywne myślenie w trakcie treningu. Wszystko to holistycznie wpływa na organizm ludzki poprawiając zarówno jego stan fizyczny, jak i duchowy oraz umysłowy [7]. Oczywiście nie stosujemy ćwiczeń Pilatesa do rehabilitacji nerwicy, depresji czy też innych zaburzeń natury psychicznej, jednak mają one widoczny pozytywny wpływ na stan psychiczny pacjenta [7,28]. Ćwiczenia Pilatesa, jak każda inna forma aktywności fizycznej, powodują wydzielanie się hormonu szczęścia – endorfiny, który polepsza nastrój ćwiczącego. Bardzo ważne jest tutaj poprawne oddychanie, którego uczą instruktorzy, ponieważ z każdym oddechem, a konkretnie wydechem pozbywamy się stresów i negatywnej energii, a z wdechem – napełniamy się nową pozytywną energią.[30] Natomiast koncentracja nad poprawnie wykonanym ćwiczeniem i jego wizualizacja sprawiają, że ćwiczący szybciej je opanuje. Instruktorzy Pilatesa coraz częściej łączą same ćwiczenia z pozytywnym myśleniem, skupiają się na gromadzeniu i przekazywaniu pozytywnej energii oraz regularnym uśmiechaniu się. Kiedy połączy się to wszystko ze zdrowym odżywianiem, organizm ćwiczącego staje się silniejszy i przywrócone zostaje równowaga psychiczna [28]. Dzięki takiemu wpływowi rehabilitacja pacjentów będzie przebiegać szybciej, sprawniej i przyniesie lepsze rezultaty.

Przeciwskazania Ćwiczenia Pilates cechuje względny brak przeciwwskazań. Mogą ćwiczyć zarówno sprawne osoby młode, jak i staruszkowie – a to dlatego, że wzmocnienie mięśni możliwe jest właściwie w każdym wieku [9,14,25,32]. Jednak w przypadku rehabilitacji z użyciem ćwiczeń Pilatesa należy zwrócić szczególną uwagę na osoby [20]: • z chorobami układu krążenia, • z chorobami i zaburzeniami układu kostno-mięśniowego, • z nadwagą i otyłością, • w wieku powyżej 40 lat, • które przez długi czas nie podejmowały żadnej aktywności fizycznej oraz na • kobiety w ciąży. Podczas ćwiczeń nie wykonuje się żadnych gwałtownych ruchów i podskoków. Uniwersalność zajęć Pilatesa charakteryzuje się tym, że mimo iż trening powinien trwać od 50 do 90 minut, nie mamy w jego trakcie do czynienia z ciągłym powtarzaniem tych samych figur, dzięki temu nie sposób się znudzić. Co równie istotne, ćwiczenia mimo iż na stałe wzmacniają mięśnie, nie są męczące na tyle, by mogły zostać przerwane ze względu na narastający ból lub niewydolność oddechową [11,16,24]. Intensywność treningu powinna być zawsze dobrana do możliwości i stopnia wytrenowania grupy ćwiczących/ pacjentów [11,34].

158

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Podsumowanie W ostatnich latach obserwuje się ogromny wzrost popularności ćwiczeń Pilates. Ten rodzaj aktywności fizycznej ma już swoich zwolenników zarówno wśród lekarzy jak i wielu fizjoterapeutów na całym świecie, gdyż znajduje zastosowanie nie tylko w rekreacji ale także w sporcie i rehabilitacji [33]. Najważniejsze możliwości jakie niesie za sobą zastosowanie ćwiczeń Pilatesa w rehabilitacji to: • poprawa równowagi, stabilności i koordynacji ruchowej, • poprawa postawy ciała • zmniejszenie dolegliwości bólowych kręgosłupa i innych stawów, • zmniejszenie problemu nietrzymania moczu i innych dysfunkcji miednicy mniejszej, • przyspieszenie powrotu do formy po ciąży i połogu, • zwiększenie świadomości swojego ciała, • przywrócenie równowagi psychicznej. Należy kontynuować badania naukowe na ten temat, aby poszerzyć wiedzę z zakresu oddziaływania w/w metody na organizm człowieka.

Bibliografia 1. Altan L, Korkmaz N, Bingol U, Gunay B.; „Effect of pilates training on people with fibromyalgia syndrome: a pilot study.” Arch Phys Med Rehabil. 2009 Dec;90(12):1983-8; 2. Balogh A; „Pilates and pregnancy.”RCM Midwives. 2005 May;8(5):220-2; 3. Blum CL; J „Chiropractic and pilates therapy for the treatment of adult scoliosis.”Manipulative Physiol Ther. 2002 May;25(4):E3; 4. Brett Levine MS, MD, Beth Kaplanek RN, William L. Jaffe MD; „Pilates Training for Use in Rehabilitation after Total Hip and Knee Arthroplasty.”Clin Orthop Relat Res (2009) 467:1468–1475; 5. Culligan PJ, Scherer J, Dyer K, Priestley JL, Guingon-White G, Delvecchio D, Vangeli M; „A randomized clinical trial comparing pelvic floor muscle training to a Pilates exercise program for improving pelvic muscle strength.” Int Urogynecol J Pelvic Floor Dysfunct. 2010 Apr;21(4):401-8. Epub 2010 Jan 22; 6. Curnow D, Cobbin D, Wyndham J, Boris Choy ST, „Altered motor control, posture and the Pilates method of exercise prescription.” J Bodyw Mov Ther. 2009 Jan;13(1):10411. Epub 2008 Aug 6; 7. Cruz-Ferreira A., Fernandes J., Gomes D., Bernardo L.M., Kirkcaldy B.D., Barbosa T.M., Silva A., „Effects of Pilates-based exercise on life satisfaction, physical self-concept and health status in adult women”, Women Health, 2011 May, 51(3): 240-255, 8. Endleman I, Critchley DJ; „Transversus abdominis and obliquus internus activity during pilates exercises: measurement with ultrasound scanning.” Arch Phys Med Rehabil. 2008 Nov;89(11):2205-12; 9. Eyigor S, Karapolat H, Yesi H, Uslu R, Durmaz B; „Effects of Pilates exercises on functional capacity, flexibility, fatigue, depression and quality of life in female braest cancer patients: a randomized controlled study”, European Journal Phys Reehabil Med. 2010 Dec;46(4):481-7; 10. Gonul Babayigit Irez, Recep Ali Ozdemir, Ruya Evin, Salih Gokhan Irez, Feza Korkusuz „Integrating Pilates exercise into an exercise program for 65+ year-old-woman to reduce falls”, Journal of Sports Science and Medicine, 2011 Mar, 10: 105-111, 11. Jago R, Jonker ML, Missaghian M, Baranowski T; „Effect of 4 weeks of Pilates on the body composition of young girls.”, Prev Med. 2006 Mar;42(3):177-80. Epub 2005 Dec 27; „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

159

12. Juliana Limba de Fonseca, Marcio Magini, Thais Helena de Freitas; „Laboratory Gait analysis in Patients with Low Back Pain Before and After a Pilates Intervetion”, Journal of port Rehabilitation 2009, 18, 269-282; 13. Kuo YL, Tully EA, Galea MP; „Sagittal spinal posture after Pilates-based exercise in healthy older adults.”, Spine (Phila Pa 1976). 2009 May 1;34(10):1046-51; 14. Kloubec JA; „Pilates for improvement of muscle endurance, flexibility, balance, and posture.”, J Strength Cond Res. 2010 Mar;24(3):661-7; 15. La Touche R, Escalante K, Linares MT; „Treating non-specific chronic low back pain through the Pilates Method.”, J Bodyw Mov Ther. 2008 Oct;12(4):364-70. Epub 2008 Feb 1; 16. Lim EC, Poh RL, Low AY, Wong WP; „Effects of Pilates-Based Exercises on Pain and Disability in Individuals With Persistent Nonspecific Low Back Pain: A Systematic Review With Meta-analysis.”, J Orthop Sports Phys Ther 2011;41(2):70-80; 17. Menacho MO, Obara K, Conceição JS, Chitolina ML, Krantz DR, da Silva RA, Cardoso JR; „Electromyographic effect of mat Pilates exercise on the back muscle activity of healthy adult females.”, J Manipulative Physiol Ther. 2010 Nov-Dec;33(9):672-8. Epub 2010 Oct 14; 18. O’Clair, PJ „Pilates and Breast Cancer: Rebuilding and Foundation”, IDEA Fitness Journal, 2008 Apr, Vol. 5 Issue 4: 82-84, 19. Rogers K, Gibson AL; ‘Eight-week traditional mat Pilates training-program effects on adult fitness characteristics.”, Res Q Exerc Sport. 2009 Sep;80(3):569-74 ; 20. Rydeard R, Leger A, Smith D; „Pilates-based therapeutic exercise: effect on subjects with nonspecific chronic low back pain and functional disability: a randomized controlled trial.”, J Orthop Sports Phys Ther. 2006 Jul;36(7):472-84; 21. Segal NA, Hein J, Basford JR; „The effects of Pilates training on flexibility and body composition: an observational study.”, Arch Phys Med Rehabil. 2004 Dec;85(12):1977-81; 22. Siqueira Rodrigues BG, Ali Cader S, Bento Torres NV, Oliveira EM, Martin Dantas EH; „Pilates method in personal autonomy, static balance and quality of life of elderly females.”, J Bodyw Mov Ther. 2010 Apr;14(2):195-202. Epub 2010 Jan 29, 23. D. Stan, S. Rausch, K. Sundt, A. Cheville, J. Youdas, D. Krause, J. Boughey, M. Walsh, S. Cha, S. Pruthi „Pilates for breast cancer survivors”, Clinical Journal of Onkology Nursing, 2012 Apr, Vol. 16 Issue 2: 131-141, 24. Susan Sorosky, Sonja Stilp, Venu Akuthota; „Yoga and pilates in the management of low back pain.”, Curr Rev Musculoskelet Med (2008) 1:39–47; 25. Wroński W, Nowak M; „Pilates breathing exercise method as a form of pneumological rehabilitation in children and youths with bronchiale asthma.”, Przegl Lek. 2008;65 Suppl 2:9-11; 26. Yang YM, Yang HB, Park JS, Kim H, Lee SW, Kim JH; „Spontaneous diaphragmatic rupture complicated with perforation of the stomach during Pilates.”, Am J Emerg Med. 2010 Feb;28(2):259.e1, 27. Derejczyk J., Bień B., Kokoszka- Paszkot J., Szczygieł J. „Gerontologia i geriatria w Polsce na tle Europy – czy należy inwestować w ich rozwój w naszym kraju?”, w: Gerontologia Polska, 2008, 3: 149-159, 28. Denise Austin, „Pillates dla każdego”, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań, 2003: 211-254, 29. Mirek P. „Upadki jako problem ludzi w wieku podeszłym”, Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Targu, Nowy Targ 2011: 138-149

160

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

30. OSHO (tłum. Jurkevich B.), „Apteka dla duszy. Uniwersalny zbiór medytacji, ćwiczeń relaksacyjnych I koncentracji dla dobrego samopoczucia psychicznego i fizycznego”, Wydawnictwo „Ravi”, Łódź, 2005: 13-29, 31. www.izz.waw.pl1 32. www.domenazdrowia.pl 33. www.pilates.pl 34. www.drkregoslup.pl 35. www.pregnancyhealth.net 36. www.aktywni.pl 37. www.pulsmedycyny.pl

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

161

Ilona Pokora1, Beata Manowska1, Barbara Krzesińska2, Elżbieta Kimsa3

Ocena mikrouszkodzeń mięśni szkieletowych po wysiłkach biegowych o różnej charakterystyce Streszczenie Celem pracy była ocena wielkości mikrouszkodzeń mięśni szkieletowych po wysiłkach biegowych o różnej charakterystyce na podstawie analizy zmian aktywności kinazy kreatynowej (CK) we krwi. Badani wykonywali 3 wysiłki biegowe o stopniowo narastającej intensywności aż do odmowy. Testy wysiłkowe różniły się charakterem skurczów dominujących w pracy mięśniowej. Wyniki uzyskane w pracy wykazały, że wielkość i dynamika zmian stężenia markera mikrouszkodzeń mięśniowych (CK) po wysiłkach biegowych jest różna i zależy od charakteru wykonywanej pracy.

Słowa kluczowe mikrouszkodzenia mięśni, kinaza kreatynowa, wysiłek fizyczny

Summary The aim of his study was to determine of skeletal muscle injury following different running exercise tests, on the basis of changes activity of creatine kinase (CK) in the blood. The subjects performed the three different running (with a gradually increasing intensity) tests until exhaustion. Different types of skeletal muscle contractions were dominant in the work during exercise tests. Obtained results showed that following running exercises the size and change activity of the marker of micro-injury (CK) in the blood was different and depended on the type of performed work.

Keywords skeletal muscle injury, creatine kinase, physical exercise

Wstęp Praca mięśniowa wpływa na cechy fizyczne i biochemiczne mięśnia. Oddziaływuje ona również na procesy zachodzące w całym organizmie, co przejawia się zmianami systemowymi w organizmie. Ćwiczenia fizyczne, szczególnie duży udział skurczów ekscentrycznych w pracy, inicjować mogą w mięśniach, w różnym stopniu, powstawanie mikrouszkodzeń [Brown i wsp. 1999]. Przyczyny prowadzące do powyższych uszkodzeń mogą być natury mechanicznej, metabolicznej, immunologicznej i często stowarzyszone są ze zmianami w strukturze oraz metabolizmie aktywnych włókien mięśniowych w tym ewnątrzkomórkowej aktywności enzymów proteolitycznych, degradacją białek mięśniowych, zwiększoną przepuszczalnością błon komórkowych i przenikaniem składników komórkowych do krwi [Khan 2009, Huberta -Alardin i wsp. 2005]. W spoczynku stężenie składników komórek mięśniowych (markerów mikrouszkodzeń mięśni) we krwi jest zwykle niewielkie, może jednak znacząco wzrosnąć w wyniku intensywnego długotrwałego treningu, w następstwie uszkodzenia tkanki mięśniowej, czy też niedoboru nośników energii w mięśniach [West-Jordan i wsp. 1990]. Przyjmuje się, że wzrost stężenia enzymów komórkowych we krwi, w tym kinazy kreatynowej- frakcji mięśniowej (CKP) odzwierciedla zmianę stanu czynnościowego tkanki mięśniowej [Graves 1 Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach, Katedra Nauk Fizjologiczno-Medycznych, Zakład Fizjologii 2 Studentka II roku Studiów Doktoranckich, AWF im. J. Kukuczki w Katowicach 3 Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach, Katedra Nauk Fizjologiczno-Medycznych, Zakład Biochemii

162

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

i wsp. 1987, Totsuka i wsp. 1996, Clarkson i Tremblay 1988, Houmard i wsp. 1990, Schwane i wsp. 1983] i świadczy o zmianach w integralności błon komórkowych występujące m.in. w uszkodzeniach włókien mięśniowych. Ocena zmian aktywności CK we krwi zaliczana do rutynowych metod diagnostycznych stosowanych w badaniach nad uszkodzeniami mięśni powstałymi w następstwie wysiłku fizycznego. Tempo narastania zmian aktywności enzymów komórkowych we krwi po wysiłku jest jednak różne i zależy m.in. od modelu wysiłkowego stosowanego w badaniach (typu skurczów dominujących w pracy), czasu trwania wysiłku, jego intensywności i adaptacji badanych do wysiłku. Po ćwiczeniach z udziałem skurczów izometrycznych mięśni, Clarkson i wsp. [1985], Kirwan i wsp. [1986], Mayer i Clarkson [1984] najwyższą aktywność CK w surowicy obserwowali w 24-48 h po wysiłku. Inni badacze Newham i wsp. [1986, 1987], Nosaka i Clarkson [1992], Smith i wsp. [ 1994] najwyższe aktywności CK we krwi notowali w 3-7 dniu po zakończeniu wysiłku. Po wysiłku siłowym Tokuda i wsp. [1985] obserwowali dwufazowy wzorzec zmian aktywności CK we krwi. W licznych badaniach prowadzonych nad zmianami aktywności kinazy kreatynowej we krwi po wysiłku, stosowano wysiłki ekscentryczne, lokalne krótkotrwałe obciążenie o maksymalnej intensywności, dlatego obserwowano znaczące uszkodzenia tkanki mięśniowej i duży wzrost aktywności CK we krwi. Wyniki tych badań różnią się od analiz prowadzonych po wysiłkach o małej i umiarkowanej intensywności, z niewielkim udziałem pracy ekscentrycznej, w których aktywności CK we krwi po wysiłku nie zmieniały się lub tylko nieznacznie się zmieniały. Stąd w ogólnym przesłaniu wynikającym z badań prowadzonych nad mikrouszkodzeniami mięsni po wysiłku dominuje opinia, że charakter pracy mięśniowej, jej intensywność oraz czas trwania wysiłku istotnie modyfikują wielkość i dynamikę zmian aktywności CK we krwi po wysiłku. Biorąc powyższe pod uwagę celem niniejszej pracy była ocena mikrouszkodzeń mięśni szkieletowych po wysiłkach biegowych o różnej charakterystyce na podstawie analizy zmian aktywności CK we krwi po wysiłku.

Materiał i metody Badaniami objęto grupę 12 nietrenujących mężczyzn, studentów AWF w Katowicach. Charakterystykę badanych przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Charakterystyka badanych mężczyzn (n=12)

MASA CIAŁA (kg)

WIEK (lata)

WYSOKOŚĆ (cm)

Średnie

76.11

5.50

21.59

1.35

178.13

5.21

Badani wykonywali 3 wysiłki biegowe (na bieżni ruchomej) o stopniowo narastającej intensywności aż do odmowy. Testy wysiłkowe różniły się charakterem skurczów dominujących w pracy mięśniowej: • Test A – praca mieszana – bieg przy nachyleniu bieżni do podłoża (1%). • Test B – praca dodatnia (koncentryczna) – bieg przy nachyleniu bieżni do podłoża (+10%). • Test C – praca ujemna (ekscentryczna) – bieg przy nachyleniu bieżni do podłoża (-10%). Podczas wysiłku w sposób ciągły mierzono: tętno (HR), pobór tlenu (VO2), stężenie mleczanu (LA). Przed, w 3 minucie po wysiłkach oraz w 24 h i 48 h restytucji, oceniano aktywności kinazy kreatynowej we krwi (CK). Ocena mikrouszkodzeń struktur mięśniowych była dokonywana na podstawie oznaczeń aktywności enzymu komórkowego: kinazy kreatynowej frakcji mięśniowej (CK; EC 2.7.3.2) „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

163

w osoczu przy wykorzystaniu zestawu diagnostycznego firmy Random, Polska. Aktywności CK wyrażano w U.L-1, (zakres referencyjny dla CK 40-130 U L-1). Ocenę zmian stężenia mleczanu we krwi prowadzono w próbkach krwi arterializowanej pobranych z opuszki palca. Stężenie mleczanu (LA) oznaczano metodą enzymatyczną przy użyciu zestawu diagnostycznego Randox, (nr kat. LC 2389) Polska.

Obliczenia statystyczne Aktywności CK porównywano pomiędzy testami i odnoszono je do wartości spoczynkowych. Dla oceny różnic w aktywnościach CK wykorzystano dwuczynnikową analizę wariancji z powtarzanymi pomiarami oraz test post-hoc Tukey’a. W ocenie istotności różnic maksymalnych stężeń LAMAX, VO2LAST, i HRLAST i vLAST w przeprowadzonych testach wysiłkowych wykorzystano jednoczynnikową analizę wariancji. Przyjęto poziom istotności różnic p<0.05.

Wyniki badań W obecnych badaniach aktywność CK w spoczynku mieściła w górnym zakresie wartości referencyjnych dla tego enzymu, co dowodzi, że w badaniach uczestniczyła grupa aktywnych fizycznie młodych mężczyzn o dobrej wydolności fizycznej (VO2Last). Dwuczynnikowa analiza wariancji przeprowadzona dla oceny istotności różnic w aktywnościach CK w przeprowadzonych badaniach wykazała istotny wpływ jedynie czynnika czasu pomiaru na ocenianą aktywność CK we krwi (df=2; F=8.76; p=0.0059). Wysiłek biegowy C (max prędkość biegu 17.2 km/h) charakteryzował się istotnym wzrostem mikrouszkodzeń. W tej serii badań aktywność CK we krwi wzrosła istotnie w 24 h po zakończeniu wysiłku (p=0.03). W 48 h restytucji aktywność CK w tej serii badań była podwyższona jednak nie różniła się istotnie od aktywności badanego enzymu we krwi przed wysiłkiem (Rycina 1). W teście A odnotowano istotny wzrost aktywności CK bezpośrednio po wysiłku (3 minuta) (p=0.002) i podwyższona aktywność badanego enzymu we krwi utrzymywała się do 24 h restytucji (p=0.03). Po zakończeniu biegu w teście B nie odnotowano istotnych zmian w aktywności CK we krwi. Aktywność CK we krwi była istotnie wyższa w 24 h restytucji po wysiłku biegowym w teście C niż A (p=0.04) i istotnie wyższa w 48 h restytucji po wysiłku biegowym C niż B (p=0.02).

. -1

Aktywność kinazy kreatynowej CK (U L )

1000

Bieg po bieżni poziomej - nachylenie bieżni 1%

Bieg w dól -nachylenie bieżni -10%

Bieg pod górę- nachy lenie bieżni +10%

p=0.02

p=0.04

900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

SP 1

MAX 2

24h R 3

48h R 4

SP 5

MAX 6

24h R 7

48h R 8

SP 9

MAX 10

24h R 11

48h R 12

Rycina 1. Zamiany aktywności kinazy kreatynowej (CK) we krwi po wysiłkach biegowych wykonywanych na bieżni do odmowy, przy nachyleniu bieżni do podłoża: 1% (A), -10% (C), +10% (B).

164

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Odnotowano istotne różnice w ostatnich maksymalnych prędkościach biegu we wszystkich trzech typach wysiłku biegowego. Największe prędkości biegu osiągali badani podczas biegu przy nachyleniu bieżni do podłoża -10%. Różniły się one istotnie od vLast osiąganych w wysiłku biegowym B i A. Maksymalne szybkości biegu osiągane w testach wysiłkowych wykonywanych do odmowy były istotnie większe podczas testu C niż A (Rycina 2). 20

p=0.00002 p=0.03

p=0.0002

-1

vLAST (km h )

1% wysiłek biegowy a poziomy

-10% wysiłek b biegowy w dół

-10% wysiłek biegowy cpod górę

Rycina 2. Maksymalne prędkości (v) biegu osiągane podczas wysiłków wykonywanych na bieżni, przy nachyleniu bieżni do podłoża: 1% (A), -10% (C), +10% (B).

W maksymalnych prędkościach biegu osiągano istotnie wyższe HRLAST w wysiłku biegowym B w porównaniu do biegu w teście A (p=0.03). Duże różnice odnotowano również w HRLAST pomiędzy grupą biegającą w teście C i B (p= 0.051) (Rycina 3). 220

p=0.03

200

-1

HRLAST (ud min )

210

190

180

170

Wysiłek biegowy (1%)

Wysiłek biegowy -10%

Wysiłek biegowy +10%

160 1

Rycina 3. Maksymalne tętno (HRLAST) osiągane podczas wysiłków wykonywanych na bieżni, przy nachyleniu bieżni do podłoża: 1% (A), -10% (C), +10% (B).

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

165

W 3 minucie po wysiłku stężenie mleczanu było istotnie wyższe w wysiłku biegowym B w porównaniu do biegu w teście A (p=0.04) i C (p= 0.00013) (Rycina 4). Istotne różnice w LAMAX odnotowano również pomiędzy grupą biegającą w teście C i A (p= 0.02). p=0,037

Maksymalne stężenie mleczanu (LA) (mM)

p=0,00013

p=0,018

Wysiłek biegowy 1%

Wysiłek biegowy -10%

Wysiłek biegowy +10%

0 a

Rycina 4. Maksymalne stężenie mleczanu (LA) osiągane w 3 minucie po zakończeniu wysiłków wykonywanych na bieżni, przy nachyleniu bieżni do podłoża: 1% (A), -10% (C), +10% (B).

W ostatnich minutach biegu pobór tlenu osiągał istotnie wyższe wartości w wysiłku biegowym B w porównaniu do biegu w teście A (p=0.003) i C (p=0.001) (Rycina 5). Istotne różnice VO2Last odnotowano także pomiędzy grupą biegającą w teście C i A (p= 0.03). p=0.003 5,500

p=0.001

p=0.03

-1

VO2 LAST (L min )

4,500

3,500

2,500

1,500

Wysiłek biegowy 1% 0,500

Wysiłek biegowy -10%

Wysiłek biegowy +10%

Rycina 5. Pobór tlenu (VO2) w ostatnich, maksymalnych prędkościach biegu podczas wysiłków wykonywanych na bieżni, przy nachyleniu bieżni do podłoża: 1% (A), -10% (C), +10% (B).

166

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Omówienie wyników Aktywność CK we krwi odzwierciedla aktualny stan równowagi pomiędzy szybkością uwalniania CK z mięśni, i zależnie od klirensu nerkowego, jego usuwaniem ze krwi. W dostępnym piśmiennictwie brakuje bezpośrednich dowodów, że klirens CK jest istotnie różny po wysiłkach o różnej charakterystyce skurczów dominujących w pracy, wiadomo jednak, że ćwiczenia ekscentryczne czasowo i miejscowo zmniejszają wielkość mikrokrążenia z powodu zmniejszenia reaktywności naczyń na naczynio-rozszerzające działanie metabolitów [Brewster i wsp. 2006]. Powyższe zmiany skutkować mogą zmianą tempa przenikania markerów mikrouszkodzeń mięśni do krwi, wpływając na dynamikę zmian ich aktywności we krwi. W przeprowadzonych badaniach istotny wzrost aktywności CK obserwowano po wysiłkach biegowych -10% i +1%. W teście biegowym -10% badani osiągali największe prędkości biegu i najniższe maksymalne stężenia mleczanu we krwi. W tym teście biegowym maksymalna aktywność CK we krwi została odnotowana w 24 h po zakończeniu wysiłku i osiągnęła ona wartość 383.97±236.82 (U L-1). Po maksymalnym ćwiczeniu ekscentrycznym zginaczy przedramienia, Clarkson i wsp. [1992] obserwowali, że aktywność CK rośnie w ciągu 2 kolejnych dni, a w 4 dniu po wysiłku osiąga najwyższą aktywność na poziomie ok. 2500 U L-1. W przeprowadzonych badaniach najwyższą aktywność CK obserwowano w 24 h po zakończeniu pracy, która już w 48 h po zakończeniu wysiłku osiągała aktywność spoczynkową. U wytrenowanych ludzi, po ćwiczeniach ekscentrycznych o wysokiej intensywności, aktywność CK we krwi może osiągać 2.143 U L-1 w 5 dniu po zakończeniu pracy. Bardzo wysokie aktywności CK około 1.500-11.000 U L-1 notowali w badaniach Newham et al. [1983] po maksymalnym wysiłku ekscentrycznym z udziałem prostowników kolan i aktywność CK na poziomie 6.988 ± 1913 U L-1 utrzymywała się w 3 dniu po wysiłku. Wyniki tych badań wskazują, że aktywność CK we krwi po ciężkich wysiłkach ekscentrycznych nie wzrasta aż do 24-48 h restytucji i osiąga bardzo wysokie aktywności >2.500 U L-1. Wyniki tych badań różnią się od informacji pochodzących z badań nad uszkodzeniami mięsni w następstwie wysiłków ogólnych z udziałem dużych grup mięśniowych. Wyniki badań prowadzonych po biegu w dół, wykazały, że wzrost aktywności CK we krwi występuje do 24 h restytucji, a maksymalna aktywność tego enzymu we krwi osiąga niższy poziom niż po lokalnych maksymalnych wysiłkach ekscentrycznych [Byrnes i wsp. 1985; CK 339 ± 379.6 U L-1 w 24 h, Schwane i wsp. 1983; CK 425-460 U L-1 w 24 h po wysiłku]. Zbliżony model wysiłkowy – bieg w dół przy nachyleniu bieżni -10% do stosowanego w obecnej pracy użyli w swoich badaniach Eston i wsp. [2000]. Cytowani autorzy odnotowali podobny jak w obecnych badaniach wzrost aktywności CK po wysiłku do wartości 400-580 U .L-1, i podwyższona aktywność CK we krwi utrzymywała się od 2 do 4 dnia po zakończeniu biegu. Wyniki uzyskane w badaniach własnych oraz informacje z piśmiennictwa opisujące uszkodzenia mięśni po wysiłkach pozwalają autorom niniejszej pracy sądzić, że wysiłek ogólny stosowany w niniejszym doświadczeniu – z udziałem skurczów ekscentrycznych w biegu -10% – powoduje niewielkie uszkodzenia mięśni tzw. mikro-uszkodzenia (CK 300600 U L-1) [Byrnes i wsp. 1985], które przejawiają się umiarkowanym i opóźnionym do 24 h po zakończeniu wysiłku wzrostem aktywności CK we krwi. Analiza wyników badań wykazała ponadto, że występują istotnie różnice w bezwzględnych aktywnościach oraz dynamice zmian aktywności CK we krwi po zakończeniu biegu w testach A, B, C. Świadczą one o zróżnicowaniu nie tylko w wielkości uszkodzeń po wysiłkach o różnej charakterystyce pracy mięśniowej, ale również o różnym tempie narastania mikrouszkodzeń mięśniowych po wysiłkach biegowych w dół i po poziomej bieżni. Warto podkreślić, że wzrost aktywności CK we krwi poza wysiłkiem biegowym w dół (z dominującym udziałem skurczów ekscentrycznych) odnotowano również po wysiłku biegowym przy nachyleniu bieżni do podłoża +1%. Najwyższą aktywność CK we krwi w tym teście (A) odnotowano bezpośrednio po zakończeniu wysiłku 239.17± 198.88 U L-1 i podwyższona „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

167

aktywność tego enzymu utrzymywała się do 24 h po zakończeniu wysiłku 246.48±166.93 U L-1. Podczas wysiłków fizycznych mięśnie wielokrotnie się kurczą wykorzystując dostępne substraty energetyczne. Kiedy intensywność ćwiczeń mieści się w granicach normy i nie towarzyszą jej znaczące naprężenia mięśni, integralność błon komórkowych zostaje zachowana bez istotnych zmian w ich przepuszczalności. Jednak, gdy intensywność pracy przewyższa dopuszczalny zakres naprężeń tkanki mięśniowej dochodzić może do czasowego zwiększenia przepuszczalności błon i uwalniania CK z aktywnych mięśni. Szczególnie skurczom ekscentrycznych towarzyszy faza rozciągania mięśni i znaczący wzrost naprężeń, często przekraczający zakres optymalny, czemu towarzyszy wzrost przepuszczalności błon włókien mięśniowych i zwiększony wyciek enzymów mięśniowych do krwi. Biorąc powyższe pod uwagę można przypuszczać, że w teście biegowym 1% występują obciążenia przekraczające naprężenia progowe mięśni, powyżej których istotnie wzrasta przepuszczalność błon dla CK. Utrzymywanie się jednak zwiększonej aktywności CK we krwi do 24 h po zakończeniu wysiłku +1% może wskazywać na pewne zmiany w równowadze pomiędzy tempem uwalniania a klirensem CK ze krwi W teście biegowym B odnotowano istotne, największe obciążenie mechanizmów fizjologicznych w porównaniu z wynikami uzyskanymi w teście C, bardo wysoki koszt metaboliczny i metaboliczne wzmocnienie procesów energetycznych szlakiem glikolitycznym, decydowały o szybkim i istotnym wzroście mleczanu we krwi, szybkim rozwoju zmęczenia i krótkim czasie wykonywania pracy do odmowy. Wydaje się, że szybko narastające zmęczenie i zakwaszenie mięśni w tej formie pracy zabezpieczało mięśnie przed osiąganiem naprężeń, powyżej których mogłoby dochodzić do istotnego mechanicznego wzrostu uszkodzeń mięśniowych stowarzyszonych z nasilonym z wypływem CK do krwi i wzrostem aktywności tego enzymu we krwi. Reasumując należy stwierdzić, że wielkość i dynamika mikrouszkodzeń mięśniowych (ocenianych na podstawie analizy zmian aktywności CK we krwi) po wysiłkach biegowych jest różna i zależy od charakteru wykonywanej pracy.

Bibliografia 1. Brown S., Day S., Donnelly A. (1999). Indirect evidence of human skeletal muscle damage and collagen breakdown after eccentric muscle action. J. Sports Sciences (17) 5; 397-402 2. Barnes JN, Trombold JR, Dhindsa M, Lin H, Tanaka H. (2010) Arterial stiffening following eccentric exercise-induced muscle damage. J Appl Physiol 109: 1102–1108. 3. Brewster, LM; G. Mairuhu,; NR. Bindraban,; RP. Koopmans, JF. Clark, GA. van Montfrans (2006) Creatine Kinase Activity Is Associated With Blood Pressure Circulation. 114:20342039. 4. Byrnes WC., Clarkson PM., White JS., Hsieh SS., Frykman PN., Maughan RJ. (1985) Delayed onset muscle soreness following repeated bouts of downhill running. J Appl Physiol 59: 710-715 5. Clarkson PM and Tremblay I.(1988) Exercise-induced muscle damage, repair, and adaptation in humans. J Appl Physiol 65: 1–6 6. Clarkson PM, Kearns AK, Rouzier P, Rubin R, Thompson PD (2006) Serum creatine kinase levels and renal function measures in exertional muscle damage. Med Sci Sports Exerc. 38(4):623-7. 7. Clarkson PM, Litchfield P, Graves J, Kirwan JP, and Byrnes WC. (1985) Serum creatine kinase activity following forearm flexion isometric exercise. Eur J Appl Physiol 53: 368–371.

168

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

8. Eston RG., Lemmey AB., McHugh P., Byrne C., Walsh SE. (2000) effect of stride length on symptoms of exercise-induced muscle damage during a repeated bout of downhill running. Scand J Med Sci Sports 10: 199-204 9. Graves JE, Clarkson PM, Litchfield P, Kirwan JP, and Norton JP.(1987) Serum creatine kinase activity following repeated bouts of isometric exercise with different muscle groups. Eur J Appl Physiol 56: 657–661, 10. Houmard JA, Costill DL, Mitchell JB, Park SH, Fink WJ, and Burns JM. (1990) Testosterone, cortisol, and creatine kinase levels in male distance runners during reduced training. Int J Sports Med 11: 41–45 11. Huerta-Alardin AI., Varon J., Marik PE. (2005) Bench-to-beside review: rhambdomiolysis -an overwiew for clinicians. Critical Care (9) 2: 158-169 12. Khan FY., (2009) Rhambdomiolysis a review of the literature. Niderlands J. Medicine (67) 9: 272-283 13. Kirwan JP, Clarkson PM, Graves JE, Litchfield PL, and Byrnes WC.(1986) Levels of serum creatine kinase and myoglobin in women after two isometric exercise conditions. Eur J Appl Physiol 55: 330–333. 14. Mayer SJ and Clarkson PM. (1984) Serum creatine kinase levels following isometric exercise. Res Q 55: 191–194. 15. Newham DJ, Jones DA, and Clarkson PM. (1987) Repeated highforce eccentric exercise: effects on muscle pain and damage. J Appl Physiol 63: 1381–1386 16. Newham DJ, Jones DA, and Edwards RH. (1986) Plasma creatine kinase changes after eccentric and concentric contractions. Muscle Nerve 9: 59–63. 17. Newham DJ, Jones DA, and Edwards RH. (1983) Large delayed plasma creatine kinase changes after stepping exercise. Muscle Nerve 6: 380–385. 18. Nosaka K and Clarkson PM. (1992) Relationship between post-exercise plasma CK elevation and muscle mass involved in the exercise. Int J Sports Med 13: 471–475. 19. Schwane JA, Johnson SR, Vandenakker CB, and Armstrong RB. (1983)Delayed-onset muscular soreness and plasma CPK and LDH activities after downhill running. Med Sci Sports Exerc 15: 51–56. 20. Smith LL, Fulmer MG, Holbert D, McCammon MR, Houmard JA, Frazer DD, Nsien E, and Israel RG. (1994) The impact of a repeated bout of eccentric exercise on muscular strength, muscle soreness and creatine kinase. Br J Sports Med 28: 267–271. 21. Tokuda S, Iiboshi A, and Otsuji S. (1985) Biphasic changes and characteristics in serum creatine kinase activity due to transient weight training. Jpn J Phys Fitness Sports Med 34: 218–224. 22. Totsuka M., Shigeyuki Nakaji, Katsuhiko Suzuki, Kazuo Sugawara, and Koki Sato. (2002) Break point of serum creatine kinase release after endurance exercise. J Appl Physiol 93: 1280–1286, 23. Totsuka M, Naganuma S, Suzuki K, Nakaji S, Sato K, and Sugawara K. (1996) Rapid adaptation of creatine kinase responses to repeated daily endurance exercise. J Phys Fit Nutr Immunol 6: 187–190, 1996. 24. West-Jordan JA, Martin PA, Abraham RJ, Edwards RH, Jackson MJ. (1990) Energy dependence of cytosolic enzyme efflux from rat skeletal muscle. Clin Chim Acta;189:163–172.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

169

Jakub Taradaj1

Analiza wpływu kompleksowej terapii przeciwobrzękowej na równomierność redukcji obrzęku limfatycznego kończyny dolnej Streszczenie Celem pracy była analiza wpływu kompleksowej terapii przeciwobrzękowej na równomierność redukcji obrzęku limfatycznego kończyny dolnej. Badaniem objęto 20 kobiet po histerektomii radykalnej. Wszystkie pacjentki były leczone w trybie ambulatoryjnym w poradni limfologicznej, gdzie przez okres 4 tygodni prowadzono kompleksową terapię przeciwobrzękową (pneumatyczny drenaż limfatyczny + manualny drenaż limfatyczny + wielowarstwową kompresjoterapię). Po zakończeniu badań wykazano istotną statystycznie korelację pomiędzy objętością kończyny poddanej kompleksowej terapii przeciwobrzękowej, a zmianami w obwodach stopy (r=0,62 p=0,03), podudzia (r=0,81 p<0,001, r=0,81 p<0,001 i r=0,71 p=0,01) oraz uda (r=0,71 p=0,01, r=0,88 p<0,001 i r=0,81 p<0,001). Z przeprowadzonego badania wynika, że wykorzystana kompleksowa terapia przeciwobrzękowa pozwala na równomierną redukcję obrzęku limfatycznego kończyny dolnej.

Słowa kluczowe obrzęk limfatyczny, kompleksowa terapia przeciwobrzękowa

Summary The aim of the study was analysis of the influence of complex anti-edema therapy on even reduction of lower limb lymphedema. The 20 women after radical histectomy were included. All patients were managed for 4 weeks in the specialized lymphology clinic. The complex anti – edema therapy was composed of intermittent pneumatic compression, manual drainage and multilayer compression therapy. After treatment the statistically significant correlation between lower limb volume and linear changes in circumferences of the foot (r=0,62 p=0,03), lower thigh (r=0,81 p<0,001, r=0,81 p<0,001, r=0,71 p=0,01) and thigh (r=0,71 p=0,01, r=0,88 p<0,001, r=0,81 p<0,001) were noticed. The applied complex anti-edema therapy provides to the even reduction of lower limb lymphedema.

Keywords lymphedema, complex anti-edema therapy

Wstęp Obrzęk limfatyczny kończyny dolnej – obok nietrzymania moczu – jest jednym z najpoważniejszych powikłań, które występuje po leczeniu raka szyjki i trzonu macicy, jajników oraz dróg rodnych. Nasila się zwłaszcza po resekcji pachwinowych węzłów chłonnych oraz jako odczyn zapalny po radio- i chemioterapii. Przyczyną powstawania obrzęku limfatycznego jest gromadzenie się nadmiaru chłonki w przestrzeni śródmiąższowej. Konsekwencją zastoju chłonki jest proces przewlekłego zapalenia. Mediatory odpowiedzi zapalnej doprowadzają do nasilonych procesów włóknienia i do miejscowego upośledzenia odporności. Konsekwencjami klinicznymi tych zjawisk 1 Katedra Fizjoterapii Wyższej Szkoły Planowania Strategicznego w Dąbrowie Górniczej Katedra i Zakład Biofizyki Lekarskiej Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach Katedra Podstaw Fizjoterapii Klinicznej Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach Przychodnia Limfologiczna Limf-Med w Chorzowie

170

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

patofizjologicznych są: widoczna dysproporcja w wyglądzie kończyn1,2, upośledzenie ruchomości ze względu na znaczny ciężar kończyny oraz istniejące zwłóknienia3, zaburzenia neurologiczne – neuropatie, zwiększona podatność na zakażenia i trudniejsze gojenie się ran4. Ze względu na brak możliwości przyczynowego leczenia obrzęku limfatycznego, podstawowym sposobem poprawy stanu zdrowia pacjentów staje się jedynie fizjoterapeutyczne postępowanie zachowawcze (objawowe). Dlatego też celem pracy była analiza wpływu kompleksowej terapii przeciwobrzękowej na równomierność redukcji obrzęku limfatycznego kończyny dolnej.

Materiał i metody Początkowo do badań przewidziano 33 pacjentki po radykalnej histerektomii oraz chemio- i radioterapii. Kryteriami wykluczenia były: cukrzyca (3 pacjentki), arterioskleroza (3 pacjentki), reumatoidalne zapaleni stawów (1 pacjentka), krótszy czas niż 6 miesięcy od zakończenia chemio- i/lub radioterapii (3 pacjentki), brak obrzęku (2 pacjentki), brak zgody na udział w badaniach (1 pacjentka). Ostatecznie do badań zakwalifikowano 20 pacjentek. Wiek chorych wynosił od 35 do 68 lat (średnio 59,29 lata). Wzrost pacjentek wahał się od 162 do 176 cm (średnio 170,22 cm). Masa ciała wynosiła 62-104 kg (średnio 83,15 kg). Wartość wskaźnika masy ciała (BMI) wahała się od 26 do 37 kg/m2 (średnio 29,12 kg/m2). Czas trwania obrzęku wynosił 8-52 miesiące (średnio 24,11 miesięcy). Wielkość obrzęku wahała się od 41 do 81% (średnio 52,03%). Czternaście kobiet było po limfadenektomii prawostronnej, a pozostałe sześć po lewostronnej. Wszystkie pacjentki były leczone w trybie ambulatoryjnym w poradni limfologicznej, gdzie przez okres 4 tygodni prowadzono kompleksową terapię przeciwobrzękową (pneumatyczny drenaż limfatyczny + manualny drenaż limfatyczny + wielowarstwową kompresjoterapię). Do zabiegów pneumatycznego drenażu limfatycznego wykorzystano dwunastokomorowy aparat Hydroven 12. Zastosowano ciśnienie zewnętrzne 120 mmHg. Czas pojedynczego zabiegu wynosił 45 minut. Drenaż był sekwencyjny (wypełnienie kolejnych komór mankietu od obwodu do części bliższych kończyny). Czas napełniania komór trwał 15 sekund (kiedy następowało pompowanie powietrzem następnej komory, poprzednie nie podlegały deflacji czyli utrzymywały pełne ciśnienie). Leczenie prowadzono raz dziennie, 3 razy na tydzień (co drugi dzień). Następnie wykonywano manualny drenaż limfatyczny, który polegał na zastosowaniu przez masażystę opracowania centralnego (kąty żylne), dalej zbiornika mleczu (połączone z ćwiczeniami oddychania przeponowego) i wreszcie odcinkowego drenażu całej kończyny. Masaż kończyły techniki opracowania centralnego. Czas masażu limfatycznego wynosił 50 minut i był wykonywany raz dziennie, 3 razy w tygodniu. Natychmiast po wykonaniu ręcznego drenażu limfatycznego (przed niskim ułożeniem lub opuszczeniem kończyny) stosowano kompresjoterapię – bandażowanie wielowarstwowe o ucisku zewnętrznym 40-50 mmHg. Pierwszą warstwę stanowił rękaw ortopedyczny Tubula nakładany bezpośrednio na powierzchnię kończyny. Następnie zastosowano bandaż podtrzymujący elastyczny Matoplast w celu dokładnego i precyzyjnego nałożenia na palce, grzbiet ręki i nadgarstek. Kolejną warstwę stanowiła wata RoltaSoft, którą począwszy od odcinka dalszego stopniowo nakładano na całą kończynę. Zewnętrzna warstwa składała 1 Bąk M: Analiza zmian w obwodach kończyny górnej u kobiet po mastektomii uczestniczących w rehabilitacji ruchowej. Post Rehabil 2008, 2, 22: 15-21 2 Bieda J, Bączyk M, Łuczak J: Obrzęk limfatyczny – wartość diagnostyczna i prognostyczna limfoscyntygrafii dynamicznej kończyn górnej u pacjentek po mastektomii. Pol Med Paliat 2003, 2, 2: 81-85 3 Gabriel M, Sawlewicz P, Kruger A, Pawlaczyk K, Stanisic M, Majewski W: Kompleksowa terapia przeciwobrzękowa w leczeniu zaawansowanych postaci pierwotnego obrzęku limfatycznego kończyn dolnych. Wiad Lek 2008, 1-3, 61: 4-12 4 Spannbauer A, Danek J: Kompleksowa fizjoterapia w leczeniu obrzęków limfatycznych kończyn dolnych. Przegl Flebol 2006, 4, 14: 151-155

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

171

się z równomiernie rozłożonych bandaży uciskowych Hartmann o krótkim naciągu, które były aplikowane na 20-24 godziny (Ryc. 1). Do oceny postępów leczenia wykonywano przed i po zakończeniu badań pomiar objętości chorej kończyny dolnej za pomocą aparatu optoelektronicznego Perometr 400 T (Ryc. 2) współpracującego z komputerem osobistym. Metoda ta pozwalała na oszacowanie objętości badanej części ciała ze znikomym błędem pomiarowym 0,5%. Pomiaru dokonywano w oparciu o specjalny pierścień wyposażony w system 378 diod typu LED, które emitowały promieniowanie świetlne. W obrębie pierścienia znajdowały się również czujniki optoelektroniczne, które odbierały bodźce elektromagnetyczne. W trakcie pomiaru obrzęku kończyna znajdowała się wewnątrz pierścienia na linii diody – czujniki. W ten sposób zarejestrowane impulsy świetlne na detektorach, zamieniane zostały na elektroniczne. Wyniki pomiarów były prezentowane na ekranie monitora w postaci przestrzennego modelu. Poza tym oprogramowanie pozwalało na dokładną analizę objętości badanego miejsca wraz z wszelkimi wymiarami liniowymi (Ryc. 3). Do analizy wpływu kompleksowej terapii przeciwobrzękowej na równomierność redukcji obrzęku użyto współczynnika korelacji rang Spearmana, a różnice uznano za statystycznie znamienne przy poziomie istotności p<0,05. Oceniano zależność końcowego wymiaru objętości kończyny względem zmian obwodów na poziomie stopy, podudzia (dolny, środkowy i górny) i uda (dolny, środkowy i górny) po leczeniu.

Wyniki Po zakończeniu badań wykazano istotną statystycznie korelację pomiędzy objętością kończyny poddanej kompleksowej terapii przeciwobrzękowej, a zmianami w obwodach stopy (r=0,62 p=0,03), podudzia (r=0,81 p<0,001, r=0,81 p<0,001 i r=0,71 p=0,01) oraz uda (r=0,71 p=0,01, r=0,88 p<0,001 i r=0,81 p<0,001). Tak więc, odcinkowe (od stopy, poprzez podudzie, kończąc na udzie) zmiany w obwodach następowały równomiernie i korelowały ze stopniowym zmniejszaniem się parametru objętości całkowitej kończyny.

Dyskusja Z przeprowadzonego eksperymentu wynika, że wykorzystana przez kompleksowa terapia przeciwobrzękowa pozwala na równomierną redukcję obrzęku limfatycznego kończyny dolnej. Oznacza to, iż zastosowane leczenie prowadzi do równomiernego, stopniowego, nie zaburzonego odpływu chłonki z poszczególnych odcinków kończyny. Jak dotąd nie prowadzono badań o podobnej problematyce, co utrudnia odniesienie uzyskanych wyników do prac innych autorów. W piśmiennictwie można odszukać wiele eksperymentów klinicznych, w których ocenia się skuteczność stosowanych metod fizjoterapeutycznych. Nie obserwowano jednak równomierności procesu drenażu limfy podczas terapii. Nowością niniejszych badań było wykorzystanie obiektywnej i dokładnej metody pomiarowej (Perometru). Dotychczas autorzy stosowali jedynie pomiary obwodów za pomocą taśmy krawieckiej oraz metodę hydrostatyczną, co cechowało znaczny błąd pomiarowy.

Wnioski 1. Kompleksowa terapia przeciwobrzękowa (pneumatyczny drenaż limfatyczny + manualny drenaż limfatyczny + wielowarstwowa kompresjo terapia) pozwala na równomierną redukcję obrzęku limfatycznego kończyny dolnej. 2. Należy bacznie rozwijać wiedzę dotyczącą kompleksowej terapii przeciwobrzękowej oraz prowadzić dalsze badania podstawowe i kliniczne, aby móc jednoznacznie (w oparciu o nowatorskie i obiektywne metody pomiarowe) określić przydatność poszczególnych składowych terapii, a także oszacować ich wpływ na równomierność procesu drenażu limfy.

172

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Bibliografia 1. Bąk M: Analiza zmian w obwodach kończyny górnej u kobiet po mastektomii uczestniczących w rehabilitacji ruchowej. Post Rehabil 2008, 2, 22: 15-21 2. Bieda J, Bączyk M, Łuczak J: Obrzęk limfatyczny – wartość diagnostyczna i prognostyczna limfoscyntygrafii dynamicznej kończyn górnej u pacjentek po mastektomii. Pol Med Paliat 2003, 2, 2: 81-85 3. Gabriel M, Sawlewicz P, Kruger A, Pawlaczyk K, Stanisic M, Majewski W: Kompleksowa terapia przeciwobrzękowa w leczeniu zaawansowanych postaci pierwotnego obrzęku limfatycznego kończyn dolnych. Wiad Lek 2008, 1-3, 61: 4-12 4. Spannbauer A, Danek J: Kompleksowa fizjoterapia w leczeniu obrzęków limfatycznych kończyn dolnych. Przegl Flebol 2006, 4, 14: 151-155

Ryc. 1. Kompresjoterapia wielowarstwowa kończyny dolnej

Ryc. 2. Perometr 400 T

Ryc. 3. Przykładowy wynik pomiaru

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

173

TURYSTYKA I REKREACJA

Dorota Lamczyk1

Turystyka SPA i jej wpływ na kształtowanie koncepcji zdrowego stylu życia współczesnego człowieka SPA Tourism and its effect on the development of contemporary man healthy lifestyle concept Streszczenie Wraz ze wzrostem świadomości ludzi w zakresie zdrowia, turystyka SPA stała się synonimem zdrowego stylu życia XXI wieku. Turystyka SPA jako silny nurt turystyki zdrowotnej w ostatnich latach stała się ogólnoświatowym trendem i zyskuje coraz większe grono zwolenników którzy łączą wypoczynek z różnego rodzaju zabiegami dla poprawy zdrowia i urody. Współczesny człowiek żyjący w dobie szybkiego rozwoju cywilizacji zdaje sobie sprawę z faktu że właściwy wypoczynek, odzyskanie sił witalnych i zdrowy styl życia warunkują zachowanie zdrowia.

Słowa klucze turystyka SPA, zdrowie, styl życia

Summary With the increase of people’s health awareness, SPA tourism has become a synonym of the 21st century healthy lifestyle. As a strong branch of health tourism SPA tourism has recently become international trend and wins increasing group of enthusiasts who combine leisure with health and beauty treatments. Contemporary man who lives in times of turbulent development of civilization realizes that proper leisure, regeneration of vital forces and healthy lifestyle determines preservation of good health condition.

Keywords SPA tourism, health, lifestyle

Wstęp W ostatnich latach bardzo modne stało się pojęcie zdrowego stylu życia. Współczesny człowiek dąży do możliwie jak najdłuższego zachowania zdrowia, sprawności fizycznej i utrzymania jak najwyższej jakości życia. Zdaje sobie sprawę z faktu iż większość problemów zdrowotnych jest następstwem wadliwego stylu życia Rozwój cywilizacji oddala człowieka coraz bardziej od natury, powodując powstawanie chorób cywilizacyjnych i stresów, które stanowią coraz większe i realne zagrożenie dla jego zdrowia. Żyjąc w ciągłym biegu, przy nadmiarze obowiązków uświadamia sobie potrzebę wprowadzenia zmian w sposobie życia. Poszukuje możliwości regeneracji, odprężenia oraz uzyskania wewnętrznej równowagi. Dzięki wszechobecnym mediom ludzkie myślenie zostaje ukierunkowane na aktywność zdrowotną i zdrowy styl życia. Turystyka SPA jest doskonałą odpowiedzią na wymogi współczesnego człowieka oraz metodą na zdrowe życie. 1 KWSPZ z siedzibą w Krakowie

176

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Pod pojęciem SPA kryje się opis nowego zjawiska cywilizacyjnego jakim jest dążenie do uzyskania triady umysłu, ciała i ducha. Wraz ze wzrostem świadomości ludzi w zakresie zdrowia, filozofia SPA stała się synonimem zdrowego stylu życia XXI wieku. Dzięki narastającej modzie na zachowania prozdrowotne i rozpowszechnieniu promocji zdrowia człowiek zdaje sobie sprawę z faktu że właściwy wypoczynek oraz odzyskanie sił witalnych warunkują zachowanie zdrowia. Rozwijająca się w zaskakującym tempie branża SPA daje współczesnemu człowiekowi możliwość skorzystania z dobroczynnej siły wody, pozwala na podróż w miejsca gdzie może uzyskać równowagę między ciałem i umysłem oraz odzyskać siły witalne, zdrowie i urodę. Turystyka SPA spełnia bardzo istotny cel w rozpowszechnianiu zdrowia wśród społeczeństwa a wyjazdy do ośrodków SPA są postrzegane jako miejsca w których najważniejszą rolę odgrywa profilaktyka zdrowia.

Turystyka SPA jako nurt turystyki zdrowotnej Turystyka zdrowotna w Polsce ma ponad 20-letnią tradycję. J. Wolski rozumie przez turystykę zdrowotną „…świadome i dobrowolne udanie się na pewien okres poza miejsce zamieszkania, w czasie wolnym od pracy w celu regeneracji ustroju dzięki aktywnemu wypoczynkowi fizycznemu i psychicznemu”. Inna definicję turystyki przedstawia W.W Gaworecki: „W turystyce zdrowotnej odnowa sił ma charakter celu wiodącego. Z tych względów w skład turystyki zdrowotnej mogą być wliczone tylko te rodzaje turystyki, w których cele poprawy szeroko rozumianego zdrowia dominują wśród pozostałych lub są im równorzędne”. W obu przytoczonych definicjach głównymi motywami uprawiania turystyki zdrowotnej jest regeneracja sił oraz fizyczna i psychiczna poprawa zdrowia. Zdrowotna funkcja turystyki wpływa również pozytywnie na niekorzystne zjawiska jakie zachodzą we współczesnej cywilizacji, które skutecznie oddalają człowieka od natury. „Funkcjonowanie turystyki w sferze ochrony zdrowia jest widoczne zgłasza wtedy, kiedy sie patrzy na jego rolę w zmniejszaniu negatywnych skutków współczesnej cywilizacji, odbijających się na stanie zdrowia człowieka.” Obecnie pojęcie turystyki zdrowotnej można uściślić i zdefiniować jako wyjazd na krótki okres czasu poza miejsce zamieszkania w celu regeneracji zdrowia fizycznego i psychicznego, oraz poprawy urody. Do turystyki zdrowotnej zalicza się również turystykę SPA, która za sprawą szybkiego rozwoju w ostatnich dwóch dekadach zasłużyła na traktowanie jej jako osobnego nurtu. Fundamentem filozofii SPA jest woda i jej dobroczynny wpływ na poprawę zdrowia i samopoczucia człowieka. Turystyka SPA zyskuje coraz większe grono zwolenników. Wśród czynników wpływających na wzrost popularności tą formą turystyki wymienia się; wzrost zamożności i świadomości zdrowotnej społeczeństwa, moda na prowadzenie zdrowego stylu, kult młodości. Współczesny człowiek coraz częściej wybiera podróże do SPA motywując je chęcią poprawy zdrowia i urody oraz dążeniem do osiągnięcia harmonii ciała, duszy i umysłu. Podróże do SPA stały się również dla społeczeństwa swoistym azylem w którym mogą choć na chwilę uciec od cywilizacji i naładować akumulatory aby móc stawić czoła codziennym wyzwaniom.

Turystyka SPA metodą na zdrowe życie Zdrowe życie to nic innego jak zdrowy styl życia. Jest on najważniejszym czynnikiem warunkującym zdrowie i podstawowym zadaniem współczesnego człowieka.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

177

„Styl życia każdego człowieka określają zachowania, które w znacznym stopniu determinują zdrowie”. Warunkiem zachowania dobrego zdrowia i zapobiegania negatywnym skutkom cywilizacji jest przyjęcie postawy prozdrowotnej. Pojęcie zdrowia jest bardzo trudne do zdefiniowania ponieważ jako zjawisko wieloprofilowe przekracza rutynowe ramy fizjologii. Zdrowie staje się warunkiem codziennego życia i wartością którą człowiek może doskonalić i umacniać. Ponadto zdrowie umożliwia człowiekowi odpowiednią jakość życia oraz czerpanie z niego satysfakcji. We współczesnym podejściu do zdrowia coraz częściej przyjmuje się tzw. koncepcję holistyczną, która traktuje zdrowie człowieka jako całość na którą składają się cztery aspekty zdrowia: zdrowie fizyczne, psychiczne, społeczne i duchowe. Według ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia /WHO, 1992/ „zdrowie to nie tylko całkowity brak choroby, czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu” Ta powszechnie używana definicja uwzględnia holistyczne podejście do zdrowia oraz pozytywne jego aspekty takie jak dobre samopoczucie i stan w pełni dobrej kondycji. Bardzo mocno akcentuję fakt że należy koncentrować się na wzmacnianiu zdrowia. Zdrowie wymaga pielęgnacji oraz umiejętności przywracania stale zakłóconej równowagi Zdrowie to fizyczny i psychiczny stan organizmu, który zachowuje fizjologiczną równowagę ciała i ducha. Uczestnictwo w turystyce SPA to przyjęcie postawy prozdrowotnej. Poprzez aktywny wypoczynek, wzmacnia się ogólny stan zdrowia, zregenerowane zostają siły fizyczne i psychiczne. W XXI wieku turystyka SPA stała się metodą na zdrowe życie. Wywiera ona pozytywny wpływ na kształtowanie zdrowego stylu życia współczesnego człowieka,, poprawia i utrzymuje zdrowie oraz przeciwdziała powstawaniu chorób cywilizacyjnych. Dla coraz szerszego grona ludzi filozofia SPA staje się sposobem na życia, a zdrowe nawyki takie jak dbałość o urodę czy aktywność ruchową priorytetami dnia codziennego. Promując turystykę SPA, realizujemy wielowymiarowe pojęcie zdrowia.

Filozofia SPA Filozofia SPA traktuje o zdrowotnej sile wody, która może stać się swoistym lekarstwem na dolegliwości ciała i duszy współczesnego człowieka. Rozwijająca się w zaskakująco szybkim tempie branża SPA daje człowiekowi możliwość skorzystania z dobroczynnej siły wody oraz pozwala na podróż w miejsca gdzie może uciec od zgiełku i stresu. Wśród znawców zagadnienia nie ma jedności co do definicji i pochodzenia pojęcia SPA. Starożytna sentencja „sanitas per aquam” zdrowie poprzez wodę kojarzy się nierozłącznie z pięknem i relaksem. W rzeczywistości wywodzi się od nazwy belgijskiego miasteczka SPA, które słynęło w XVI wieku z gorących źródeł i wód leczniczych. W Europie ośrodki SPA zaczęły pojawiać się w XIX wieku, ale dopiero w ostatnim 20-leciu przeżyły swoisty renesans. Pojęcie SPA dało początek koncepcji zdrowego stylu życia. Filozofia SPA wyraźnie akcentuje rolę wody jako uniwersalnego symbolu życia i regeneracji. Jej dobroczynne działanie znane było już w starożytności, gdzie wodne kąpiele stawały się nieodzownym elementem dnia codziennego oraz symbolem odrodzenia ciała i ducha. Filozofia SPA dla współczesnego człowieka stała się sposobem na zdrowe życie, łączącym zdrowie z głębokim odprężeniem i relaksem. To nie tylko kontakt z wodą, ale również podróż w niezwykłe miejsca w których najważniejsza jest profilaktyka zdrowia oraz zadbanie o kondycję fizyczną i psychiczną w odpowiednich warunkach i najwyższej jakości świadczonych usług.

178

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Typy obiektów i oferta SPA Branża SPA jest obecnie najdynamiczniej rozwijającą się branżą w kosmetyce profesjonalnej. Dzieje się tak za sprawą upowszechniającej się modzie na dbanie o ciało i relaks. Moda na SPA zaczęła się kilkanaście lat temu i trwa nieprzerwalnie do dziś. Wyjazdy do SPA to stosunkowo nowa forma spędzania wolnego czasu. Coraz więcej hoteli wprowadziło pojęcie SPA aby podkreślić prestiż i wysoką jakość świadczonych usług. Ośrodki SPA proponują swoim klientom pobyt wypoczynkowy, połączony z zabiegami i rytuałami opartymi na dobroczynnym działaniu wody. Wraz ze wzrostem świadomości ludzi w zakresie zdrowia oferta ośrodków SPA trafia do coraz szerszego grona odbiorców. Klienci ośrodków SPA to zazwyczaj ludzie zdrowi w każdym wieku, zarówno mężczyźni jak i kobiety o zróżnicowanym statusie społecznym. Wśród motywów podróżowania do SPA wymienia się chęć poprawy zdrowia i urody, zadbanie o ciało i kondycję fizyczną, walka ze stresem oraz moda na zdrowy styl życia. Obiekty SPA W ostatnich latach zaobserwować można nie tylko szybki rozwój branży SPA ale również podział obiektów na typy w zależności od motywów podróżowania. Wyróżnić można: 1. Day SPA (miejskie SPA) – są to duże obiekty /zazwyczaj gabinety kosmetyczne lub salony odnowy biologicznej/. Usytuowane w mieście, wśród dużych skupisk ludzi. Koncentracja na obsłudze klienta miejskiego. Obiekty bez bazy noclegowej, świadczące zabiegi wodne, masaże oraz usługi całodniowego pobytu z możliwością skorzystania ze specjalnie przygotowanych pakietów SPA. 2. Resort SPA – to ośrodek SPA z bogatą ofertą zabiegów pielęgnacyjnych i upiększających. Obiekt hotelowy jest umiejscowiony najczęściej przy dużych skupiskach ludzi w turystycznie atrakcyjnych rejonach z bogatą ofertą aktywności fizycznej. 3. Medical SPA – to obiekt w którym klient jest cały czas pod stała opieką lekarzy specjalistów. W Medical SPA prowadzone są poza zabiegami pielęgnacyjnymi i relaksacyjnymi również zabiegi z zakresu medycyny estetycznej, chirurgii plastycznej oraz zabiegi rehabilitcyjne. Ośrodek tego typu to połączenie zdrowia z poprawą wyglądu estetycznego. 4. Destination SPA – to obiekt który zachęca swoich gości poprzez odpowiednio dobrane pakiety pobytowe do przejścia na zdrowy styl życia. Pobyt w Destination SPA pomaga klientom w osiągnięciu zamierzonych przez nich celów. Celem takim może być zrzucenie zbędnych kilogramów, oczyszczenie organizmu czy przejście na zdrową dietę. Ośrodki te oferują szeroką gamę zabiegów SPA, zajęcia sportowe i edukacyjne. 5. Beauty SPA (farmy piękności) – to obiekty skupiające specjalistów z wielu dziedzin /chirurgów plastycznych, kosmetologów, lekarzy medycyny estetycznej, stomatologów/. Klienci podczas pobytu w Beauty SPA nastawieni są na zmianę poprawę swojego wyglądu zewnętrznego oraz wzmocnieniu zdrowia i zadbania o kondycję ciała. 6. SPA & Wellness – obiekty w których realizowany jest zarówno nurt SPA jak i filozofia weelnes. Oferta ośrodków jest bardzo szeroka. Począwszy od zabiegów upiększających i regenerujących wykorzystujących dobroczynne działanie wody, skończywszy na zabiegach poprzez które dąży się do uzyskania triady ciała, umysłu i ducha/ joga, medytacje./, często z wykorzystaniem egzotycznych terapii dalekiego wschodu. 7. Bussines SPA – oferta ośrodków skierowana jest dla firm i osób z segmentu przedsiębiorstw którzy łączą wyjazdy konferencyjne czy też szkoleniowe z możliwością regeneracji sił w atmosferze pełnego relaksu. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

179

Oferta zabiegowa SPA W ostatnich latach można zaobserwować znaczny wzrost zainteresowania potencjalnego klienta zabiegami pielęgnacyjnymi świadczonymi w obiektach SPA. Świadczy to o tym że społeczeństwo potrzebuje relaksu i odprężenia w wyrafinowanej formie oraz odzyskania energii i równowagi po ciężkim dniu. Przekraczając próg ośrodka SPA klient powinien poczuć się wyjątkowo komfortowo. Bardzo istotny jest wystrój wnętrza, spokój i wyjątkowy klimat miejsca. Każda wizyta w SPA powinna być traktowana jako rytuał. Zabiegi SPA stanowią doskonałe połączenie dobroczynnego działania wody z wykorzystaniem nowoczesnych technologii. W ośrodkach SPA zatrudnieni są specjaliści dysponujący szeroką wiedzą z zakresu kosmetyki, chirurgii plastycznej, fizykoterapii oraz odnowy biologicznej. Oferta hoteli SPA obejmuje szeroką gamę zabiegów leczniczych i pielęgnacyjnych, poczynając od prostych masaży ciała kończąc na specjalistycznych terapiach leczniczych. Podstawowe grupy zabiegów SPA: 1. Aromaterapia – aromaterapia wykorzystuje lecznicze właściwości olejków eterycznych dla poprawy zdrowia i samopoczucia. Pozyskiwane z wyciągów z drzew i krzewów. Olejki docierają do organizmu poprzez skórę i drogi oddechowe, działając odprężająco i regenerująco. W ośrodkach SPA najczęściej stosowane są masaże oraz kąpiele aromaterapeutyczne na bazie olejków eterycznych. 2. Balneoterapia – jeden z działów fizjoterapii, wykorzystujący lecznicze właściwości wody. Zabiegi balneoterapii polegają na kąpielach wzbogaconych minerałami i substancjami na bazie torfu. Kąpiele pomagają się zrelaksować i rozluźnić, przynosząc ulgę napiętym mięśniom. Jest to grupa zabiegów najbardziej charakterystyczna dla ośrodków SPA. 3. Fototerapia – czyli leczenie światłem. Podczas zabiegu zostaje wykorzystane działanie światła naturalnego bądź sztucznego. Efekty działania fototerapii to: lepiej ukrwiona i elastyczna skóra, zmniejszenie objawów depresji, wzmocnienie kości. 4. Hydromasaże – zabiegi wodne odbywające się w specjalnie przygotowanych wannach, które mają właściwości lecznicze i relaksacyjne. 5. Wodne masaże korzystnie wpływają na kondycję fizyczną i psychiczną, likwidują stres oraz pomagają odzyskać siły witalne. 6. Thalassoterapia – zabieg leczniczo – relaksacyjny wykorzystujący dobroczynne działanie wody morskiej i innych morskich składników /algi, lecznicze błoto/ na organizm ludzki. Efekty zabiegu to odnowiona skóra, oczyszczenie ciała toksyn, wzmocnienie układu odpornościowego. Zabiegi polecane szczególnie dla osób przemęczonych, żyjących w ciągłym stresie. W ośrodkach SPA najczęściej stosowane są: zawijania ciała ekstraktem z alg na ciepło lub zimno, okłady na ciało ze sproszkowanej masy algowej. Oferta zabiegów proponowanych przez ośrodki SPA jest bardzo bogata i różnorodna. Większość zabiegów ma na celu poprawę zdrowia, kondycji fizycznej oraz pielęgnację urody a inspiracje czerpane są z krajów Dalekiego Wschodu.

Zakończenie Każdy człowiek powinien być odpowiedzialny za własny, zdrowy styl życia. Jednakże stworzenie modelu zdrowego stylu życia przez współczesnego człowieka jest nie łatwym zadaniem. Cechą charakterystyczną życia w warunkach szybkiego rozwoju cywilizacji są stresy i narastające zmęczenie. Czynny udział w turystyce SPA postrzegany zostaje jako antidotum

180

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

na zagrożenia cywilizacyjne XXI wieku jako jeden z podstawowych sposobów odnowy sił witalnych i zachowania zdrowia. Z całą pewnością turystyka SPA jako silny nurt turystyki zdrowotnej wywiera pozytywny wpływ na kształtowanie zdrowego stylu życia współczesnego człowieka. W ostatnich latach widoczny jest znaczny wzrost osób odwiedzających obiekty SPA i korzystających z szerokiej oferty zabiegowej. Poprzez uczestnictwo w turystyce SPA współczesny człowiek realizuje wielowymiarowe pojęcie zdrowia.

Bibliografia 1. W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XX wieku, Wydawnictwo Albis, Kraków 2000, s. 35 2. J. Wolski, Turystyka zdrowotna a uzdrowiska europejskich krajów, Problemy Uzdrowiskowe, 1970 nr 5 3. W.W. Gaworecki, Turystyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s. 32, 326 4. A. Ostrowska, Prozdrowotne style życia, [W]: A. Ostrowska /red./, Styl życia a zdrowie, IFI SPAN, Warszawa 1999, s. 13 5. World Health Organization, Basic Documents, 42-nd Edition, WHO, Geneva 1999 r. 6. A. Koreńczuk, Turystyka SPA i Wellness,[W]:M. Boruszczak /red./Turystyka Zdrowotna, WSTiH, Gdańsk 2010, s. 111-118 7. W. Krupa, Wybrane elementy medycyny uzdrowiskowej,[W]:M. Boruszczak /red./ Turystyka Zdrowotna, WSTiH, Gdańsk 2010, s. 73 8. http://wspanialespa.pl/artykuly/3/rodzaje-spa 9. http://woman-news.pl/hotelowe-spa/236-rodzaje-spa-na-wiecie.html

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

181

Anna Lebiedzińska1, Jakub Czaja2, Jolanta Kowalska1

Środowiskowe czynniki rozwoju przewlekłych chorób niezakaźnych wyzwaniem dla ośrodków wellness & SPA Environmental factors associated with prevalence of chronic non-communicable diseases as challenges for wellness & SPA centers Streszczenie Prowadzone w ostatnich latach badania wskazują na zmniejszająca się aktywność fizyczną człowieka. Styl życia, w którym dominuje aktywność sedenteryjna i niewłaściwie zbilansowana dieta, przyczynia się do powstawania predyspozycji do zapadania na przewlekłe choroby niezakaźne, w tym otyłości, chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy. W pracy omówiono środowiskowe czynniki ryzyka rozwoju przewlekłych chorób niezakaźnych oraz wskazano na rolę programów, stosowanych w ośrodkach Wellness & SPA, w profilaktyce zdrowia współczesnego człowieka.

Summary Investigations conducted for a few decades point out at a diminishing physical activity of man. A lifestyle predominated by sedentary activity and unhealthy diet exerts a negative impact on the health, thus contributing to the development of predispositions to be affected by chronic non-communicable diseases, including obesity, cardiovascular diseases and diabetes. This paper is an overview of the role of programs, applied in Wellness & SPA centers, in the prophylaxis of chronic non-communicable diseases.

Słowa kluczowe środowiskowe czynniki ryzyka, aktywność fizyczna, otyłość, cukrzyca

Keywords environmental risk factors, physical activity, obesity, diabetes

Wstęp Osiadły tryb życia dominujący we współczesnym świecie, a zwłaszcza proces domestykacji, doprowadził do powstania nowych zespołów czynników łączących żywienie oraz warunki bytowania człowieka. Elementami tymi są czynniki środowiskowe (styl życia), jak i stan psychiczny. Średnia długość życia uległa znacznemu wydłużeniu, natomiast tryb życia coraz bardziej odbiega od modelu, wypracowanego przez pokolenia3, 4. Człowiek poprzez „wygodnictwo” związane ze zmianami środowiskowymi i rozwojem cywilizacji zmienił swoje nawyki, a ograniczając aktywność fizyczną zmienił bilans energetyczny organizmu doprowadzając do powstawania nadwagi i otyłości, jednego z głównych problemów zdrowotnych współczesnego społeczeństwa5. 1 Gdański Uniwersytet Medyczny 2 Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki w Gdańsku _____________________________

3 Wolański N.: Rozwój Biologiczny Człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 4 Abelson P., Kennedy D.: Obesity epidemic. Science 2004, 304, 1413 5 Blair S. N., LaMonte M.J., Nichaman M.Z.: The evolution of physical activity recommendations: how much is enouch? Am J. Clin. Nutr. 2004, (79) (suppl.), 913-920

182

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Z raportu Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z 20081 roku wynika, iż tylko w 2005 r. 35 ml osób na świecie zmarło w wyniku przewlekłych chorób niezakaźnych, co stanowiło 60% ogólnej liczby zgonów. W badaniach WHO MONICA (ang. Monitoring of trends and determinants in Cadiovascular diseases) przeprowadzonych w ciągu ostatnich 10-20 lat wykazano, że od 50 do 75% kobiet ma nadwagę lub otyłość, a wśród mężczyzn, z wyjątkiem Chińczyków, występowanie otyłości dotyczy 50% badanych2. W latach 1994-2011 na terenie naszego kraju prowadzono badania NATPOL, NATPOL II, NATPOL PLUS oraz NATPOL 2011, w których oceniano częstość występowania czynników ryzyka chorób układu krążenia, styl życia i stan wiedzy Polaków na temat zapobiegania chorobom układu krążenia. Badania NATPOL PLUS i NATPOL 2011 wykazały, iż jeśli nie zmienimy stylu życia rozpowszechnienie cukrzycy wśród dorosłych Polaków w ciągu najbliższych 25 lat wzrośnie w Polsce z 6% do 12%, a częstość występowania nadciśnienia tętniczego w tym czasie zwiększy się z 32% do ponad 50% osób dorosłych. Liczba osób otyłych wzrośnie z 22% do 33% w 2035 roku. Najbardziej niepokojące są analizy dotyczące osób z grupy wiekowej (18–34 lat). Odsetek kobiet z nadwagą w przedziale 18–34 lata wzrósł z 21,5% w 2002 roku do 25,7% w 2011 r., a wśród mężczyzn do 36,1% (wzrost o 6,2%). Zakończone w 2011 roku badania wykazały również zmniejszenie się w Polsce po 1990 roku liczby zgonów spowodowanych chorobą niedokrwienną serca, co było spowodowane w dużej mierze zmianą stylu życia Polaków, przede wszystkim diety i zmniejszeniu częstości palenia papierosów. Czynniki te odpowiadały łącznie za około 54% poprawy sytuacji. Niestety, oprócz tych korzystnych zmian odnotowano niepokojące zjawiska: wśród około 18 mln Polaków z hipercholesterolemią aż 10,8 mln nie jest świadoma tego faktu3. Przeprowadzone badania naukowe wskazują na fakt, iż dieta obok aktywności fizycznej, palenia papierosów i spożywania alkoholu, wymieniana jest jako zasadniczy czynnik determinujący stan zdrowia organizmu człowieka.4, 5, 6, 7, 8, 9

Nowy styl życia – zwyczaje żywieniowe człowieka w XXI wieku Prawidłowy rozwój, sprawność fizyczna i umysłowa oraz stan zdrowia człowieka w znacznej mierze zależy od stylu życia, tzn. od aktywności fizycznej oraz od sposobu żywienia i jakości zdrowotnej diety. Wśród wielu żywieniowych czynników stojących u podstaw rozwoju chorób niezakaźnych w Polsce i na świecie, jako najważniejsze wymienia się brak zbilansowania diety i różnorodności produktów ją tworzących. Eksperci żywieniowcy i lekarze podkreślają rolę zwyczajów żywieniowych w ograniczaniu ryzyka wielu chorób niezakaźnych kładąc nacisk na rolę żywienia w prewencji nadwagi i otyłości, cukrzycy typu 2, choroby niedokrwiennej serca, chorób nowotworowych oraz 1 WHO: Preventing noncommunicable diseases in the workplace through diet and physical activity. WHO/ World Economic Forum Report of Joint Event. Geneva, 2008. 2 WHO MONICA PROJECT. http://www.ktl.fi/monica/index.html 3 Bandosz P., O’Flaherty M., Drygas W., Rutkowski M., Koziarek J., Wyrzykowski B., Bennett K., Zdrojewski T., Capewell S.. Decline in mortality from coronary heart disease in Poland after socioeconomic transformation: modelling study: BMJ 2012;344:d8136 4 Messier S.P., Legalut C., Mihalko S., Miller G.D., Loeser R.F., DeVita P., Lyles M., Eckstein F., Hunter D.J., Williamson J.D., Nicklas B.J.: The intensive diet and exercise for arthritis (IDEA) trial: design and rationale. Masculoskel. Disor. 2009, 10, 93-106. 5 Sharma M., Majumadar P.K.: Occupational lifestyle diseases: an emerging issue. Ind.J. Occupat. Envirom. Med. 2009, 13, 3, 109-112. 6 Sofi F., Cesari F., Abbate R., Gensini G.F., Casini A.: Adherence to Mediterranean diet and health status: metaanalysis. BMJ 2008, 337, 1344-1351. 7 Tourlouki E., Matalas A.L., Panagiotakos D.B.: Dietary habits and cardiovascular disease risk in middle-aged and elderly populations: a review of evidence. Clin. Interv. Aging 2009, 4, 319-330. 8 Walker C., Reamy B.V.: Diets for cardiovascular disease prevention: What is the evidence? Am. Fam. Phys. 2009, 79, 7, 571-578. 9 Yngve A.: A historical perspective of the understanding of the link between diet and coronary heart disease. Am. J. Lifestyle Med. 2009, 3, 35-38.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

183

osteoporozy1,2. Na skutek postępu technologicznego możliwe stało się znaczące zmniejszenie wydatku energetycznego związanego z codzienną aktywnością fizyczną i pracą zawodową. Równocześnie zwiększył się dostęp do żywności i jej konsumpcja, wzrosła również wartość energetyczna łatwo dostępnych pokarmów. Dieta współczesnego człowieka często charakteryzuje się nadmierną podażą energii w stosunku do dziennego wydatku energetycznego, wysoką zawartością kwasów nasyconych, cholesterolu, cukrów prostych i sodu oraz niskim spożyciem warzyw i owoców, niską zawartością cukrów złożonych i błonnika w diecie, niewystarczającą zawartością kwasów wielonienasyconych oraz niedoborami witaminy D i wapnia3. Żywność stała się dziś przedmiotem agresywnej i wyrafinowanej reklamy. Reklama wpływa na częstsze konsumowanie żywności przygotowywanej poza domem oraz na wybór pokarmów o dużej wartości energetycznej, a jednocześnie ubogich w witaminy i sole mineralne. Żywność o wysokiej wartości energetycznej zawiera zwykle dużą ilość tłuszczu, cukru i skrobi, podczas gdy żywność o niskiej wartości energetycznej zawiera więcej wody (warzywa, owoce). Zmniejszenie zawartości tłuszczu w produktach i nieograniczony dostęp do żywności beztłuszczowej i niskotłuszczowej nie rozwiązuje problemu otyłości, gdyż prowadzi najczęściej do kompensacyjnego zwiększenia zawartości węglowodanów, a w tym przede wszystkim cukru. Przyrostowi masy ciała sprzyja duże spożycie słodkich napojów. Pomimo, iż są to przeważnie produkty o niskiej wartości energetycznej, to spożywanie ich znacząco wpływa na ilość dostarczanych kalorii.

Cukier w produktach spożywczych Na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza doszło do wypierania tradycyjnych produktów węglowodanowych o długim czasie uwalniania na korzyść wysoko-przetworzonych, zawierających cukry rafinowane. Odczuwanie smaku słodkiego jako przyjemności powoduje, iż wybieramy słodkie owoce, słodzone napoje, soki i słodycze, instynktownie odsuwając gorzkie warzywa. Zastępowanie warzyw i owoców takimi przetworami, jak soki i napoje stało się popularne w naszym społeczeństwie. W badaniach przeprowadzonych wśród studentów w 2008 roku4 wykazano średnie spożycie 1-2 porcji warzyw oraz 2 porcji owoców dziennie, co było ilością zbyt niską w stosunku do zaleceń żywieniowych WHO5. Należy również zaznaczyć, iż spożywanie komercyjnych soków wykazuje zróżnicowanie w stosunku do soków wyciskanych na świeżo z owoców, dlatego też soki te nie powinny całkowicie zastępować owoców. Przykładowo, w badaniach prowadzonych w Katedrze i zakładzie Bromatologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego wykazano, iż zawartość fruktozy w świeżych sokach wyciskanych z jabłek i pomarańczy była niższa o 25-40% w porównaniu z zawartością tych cukrów w sokach komercyjnych6. W diecie Polaka, podobnie jak w dietach mieszkańców większości państw UE, odnotowuje się zbyt wysoki udział energii pochodzącej z cukrów rafinowanych oraz cukrów dodanych. Obecnie uważa się, że spożycie produktów słodzonych syropem kukurydzianym HFCS (ang. High Frucotse Corn Sirup) zawierającym fruktozę może prowadzić do nadmiernej masy ciała. 1 Jarosz M., Respondek W.: Rola żywienia i aktywności fizycznej w profilaktyce otyłości i przewlekłych chorób niezakaźnych. W: Gawęcki J., Roszkowski W./red./: Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Tom III. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2009. 2 Jarosz M., Respondek W.: Rola żywienia i aktywności fizycznej w zapobieganiu nadwadze i otyłości i przewlekłych chorób niezakaźnych. W: Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B. /red./: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008. 3 Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B. /red./: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008. 4 Czaja J., Rypina M., Lebiedzińska A.: Ocena częstotliwości spożycia warzyw i owoców wśród studentów trójmiejskich uczelni. Rocz. PZH 2009, 60, 1, 35-38. 5 WHO: Fruit and vegetable promotion initiative – Report of meeting. Geneva 2003. 6 Lebiedzińska A., Czaja J., Brodowska K., Woźniak A., Szefer P.: Ocena zawartości cukrów prostych i sacharozy w sokach owocowych z wykorzystaniem HPLC. Bromat. Chem. Toksykol. 2011; t. 44, nr 3, s. 326-330.

184

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Syropy skrobiowe otrzymywane z kukurydzy lub skrobi pochodzącej z ziemniaków zawierają fruktozę, glukozę, maltozę, maltotriozy i wyższe polimery glukozy, w zależności od stopnia i metody hydrolizy. Syropy bogate we fruktozę są powszechnie używane w przemyśle spożywczym w procesie słodzenia. Konsumpcja HFCS w Stanach Zjednoczonych w latach 1970-1990 wzrosła ponad 1000-krotnie, dlatego też uważa się ją za jedną z przyczyn narastającej epidemii otyłości w USA1,2,3,4. Słodzenie produktów spożywczych wysoko fruktozowym syropem kukurydzianym jest prawdopodobnie przyczyną wielu zaburzeń metabolicznych organizmu człowieka5,6,7,8,9. Niewłaściwe nawyki żywieniowe mogą niekorzystnie wpływać na stan zdrowia organizmu, pomimo spożywania produktów o wysokiej wartości odżywczej. Wśród najważniejszych zwyczajów żywieniowych wymienia się: częstotliwość i jakość spożywanych posiłków, przekąsek i spożywanych płynów oraz sposób przygotowania posiłków. Zmiana nawyków żywieniowych, poznanie zasad prawidłowego żywienia oraz monitoring zmian są niezbędnym elementem terapii żywieniowej mającej na celu redukcję masy ciała. Wszystkie dane naukowe jednoznacznie wskazują, że tylko długoterminowa niskoenergetyczna dieta pozwala uzyskać nie tylko upragniony spadek masy ciała, ale również poprawić profil lipidowy, glikemię, wyregulować poziom ciśnienia tętniczego krwi10. Każda terapia dietetyczna powinna zawierać odpowiednie proporcje poszczególnych składników odżywczych z równoczesnym ograniczeniem tych, które spożywane w nadmiarze powodują tycie. Do podstawowych zaleceń diety redukcyjnej należy spożywanie 4-5 posiłków dziennie w jednakowych, o nie większych niż 3-4 godzinnych odstępach czasowych. Ponadto, bezwzględne spożywanie śniadania max 2 godz. po przebudzeniu jako najważniejszego posiłku dnia oraz spożywanie ostatniego posiłku nie później niż 2-3 godz przed snem11.

Aktywność fizyczna profilaktyce i terapii nadwagi, otyłości i innych przewlekłych chorób niezakaźnych Ośrodki naukowe zajmujące się rolą aktywności fizycznej w zachowaniu zdrowia człowieka przeprowadziły szereg badań dotyczących skuteczności i przydatności różnych typów treningu w redukcji masy ciała, ilości tkanki tłuszczowej, poprawy profilu lipidowego krwi, poprawy glikemii i czułości insulinowej, jak również rozbudowy tkanki mięśniowej. Najczęściej wskazują na dwa rodzaje wysiłku: wysiłek o charakterze siłowym (oporowym) RT (ang. Resistance Training) oraz wysiłek o charakterze wytrzymałościowym ET (ang. Endurance Training). Trening oporowy w największym stopniu indukuje zmiany zachodzące w tkance mięśniowej powodując wzrost masy i siły mięśniowej już po kilku tygodniach treningu. Wpływa korzystnie na syntezę protein zwiększając czułość insulinową oraz pojemność tlenową 1 Eaton S. i in.: An evolutionary perspective on human physical activity. Implication for health. Comp. Biochem. Physiol. (A) 2003; 136: 153-159. 2 Konarzewski M.: Ewolucja otyłości. Nauka, 2006, 4, 85-96 3 Konarzewski M.: Na początku był głód. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 2005. 4 Rosiak E.: Spożycie żywności w Polsce na tle Unii Europejskiej. Opracowanie na podstawie Food Balance Sheets. FAO, 2006. Przemysł Spożywczy 2007; 8: 26.– 3. 5 Beyer P. i wsp.: Fructose intake at current levels in the United States may cause gastrointestinal distress in normal adults. J. Am. Dietetic Assoc., 2005; 105(10): 1559-1566. 6 Bray G. i wsp.: Consumption of high-fructose corn syrup in beverages may play a role in the epidemic of obesity. Am. J. Clin. Nutr., 2004; 79: 537-543. 7 Gross L.i wsp.: Increased consumption of refined carbohydrates and the epidemic of type 2 diabetes in the United States: an ecologic assesment1-3. Am. J. Clin. Nutr. 2004; 79: 774-779. 8 Lairon D. i wsp.: Digestible and indigestible carbohydrates: interactions with postprandial lipid metabolism. J. Nutr. Biochem., 2007; 18: 217-227. 9 Vasdev S. i wsp.: Prevention of fructose-induced hypertension by dietary vitamins. Clinical Biochemistry. 2004; 37: 1-9. 10 Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B., red. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych, PZWL, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa, 2008. 11 Gawęcki J.: Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

185

tkanek. Feyter i in.1 wykazali, iż wynikiem treningu siłowego może być również nieznaczne obniżenie całkowitej masy ciała i zawartości tkanki tłuszczowej. Ponadto badania Schjerve i in.2 wykazują pozytywny efekt treningu siłowego na wzmocnienie przepływu krwi przez naczynia i tkankę mięśniową. Cechą charakterystyczną treningu o charakterze wytrzymałościowym jest przede wszystkim redukcja masy ciała, ilości tkanki tłuszczowej, jak również WHR przy zwiększeniu czułości insulinowej tkanek i stabilizacji poziomu cukru we krwi. Ponadto Preat i in.3 oraz Feyter i in. wskazują na korzystny wpływ treningu wytrzymałościowego na redukcję ciśnienia krwi. Obecnie jednak uważa się, iż większość osób otyłych narażona jest na ryzyko wystąpienia urazów wynikających z braku przygotowania układu ruchu do wysiłku35, co obserwuje się zwłaszcza w przypadku osób starszych, u których wraz z wiekiem następuje spadek ilości masy mięśniowej. Ponadto, badania Rollanda i in4 z udziałem starszych otyłych kobiet wykazały, iż osoby z nadmierną masą ciała mają większą siłę mięśniową dolnych partii ciała, w porównaniu z kobietami nie otyłymi, co można efektywnie wykorzystać zalecając ćwiczenia długotrwałe, takich jak jazda na rowerze, czy pływanie. W przypadku zajęć o charakterze oporowym zaleca się trening na siłowni z wykorzystaniem przyrządów oraz ćwiczenia z wykorzystaniem gum, piłek, przyrządów stabilizacyjnych, jak również ćwiczenia wykorzystujące w naturalną masę ciała. Po okresie przygotowania siłowego, który może trwać w zależności od kuracjusza-pacjenta od kilku do kilkunastu tygodni, zaleca się wprowadzenie ćwiczeń o charakterze wytrzymałościowym. Zmiany adaptacyjne do wysiłku indukowane przez trening wytrzymałościowy następują stopniowo, dlatego też nie należy oczekiwać, iż utlenianie kwasów tłuszczowych będzie następowało na maksymalnym poziomie już od pierwszych zajęć. Zalecenia ADA, EASD (ang. European Association for the Study of Diabetes) oraz ACP (ang. American College of Physicians)5 mówią o minimum 150 minutach ćwiczeń u umiarkowanej intensywności lub 90 minutach ćwiczeń o wysokiej intensywności w tygodniu podzielonych na 3 sesje treningowe, które odbywają się w odstępie nie dłuższym niż 2 dni bez ćwiczeń. Ponadto, szereg autorów wskazuje na korzystne efekty w redukcji tkanki tłuszczowej przy zastosowaniu wysiłku o średniej intensywności wskazując na fakt, iż podczas wysiłków na poziomie 55-65% VO2 max oksydacja lipidów jest najwyższa6,7,8. Trening o wyższej intensywności powinien stanowić element uzupełniający, który może zastępować m.in. trening oporowy powodując zmiany w ilości tkanki mięśniowej, jak również korzystnie wpływać na zwiększenie pojemności tlenowej tkanek stanowiąc urozmaicenie terapii ruchowej. Rodzaj zastosowanej terapii ruchowej powinien przede wszystkim uwzględniać stan zdrowia kuracjusza-pacjenta, jak również jego własne preferencje. Naukowcy zajmujący się wydatkiem energetycznym związanym z aktywnością ruchową wskazują na fakt, iż najwyższy wydatek energetyczny związany jest z bieganiem. Ponadto bieganie, jak również szybkie chodzenie na ścieżce w porównaniu z jazdą na rowerze, czy pływaniem wykorzystuje większą ilość kwasów tłuszczowych w tym samym okresie czasu. Bieganie nie jest jednak formą zalecaną osobom otyłym o niskiej wydolności organizmu i towarzyszącym 1 Feyter H. i wsp.: Exercise training improves control in long – standing insulin – treated type 2 diabetic patients. Diab. Care, 2007, 30, 10, 2511-2513. 2 Schjerve I.i wsp.: Both aerobic endurance training and strength training programmes improve cardiovascular health in obese adults. Clin. Scien., 2008, 115, 283-293. 3 Preat S., van Loon L.: Exercise therapy in type 2 diabetes. Acta Diabetol., 2009. 4 Rolland Y.i wsp.: Muscle strength in obese elderly woman: effect of recreational physical activity in a crosssectional study. Am. J. Clin. Nutr., 2004, 79, 552-557. 5 Preat S., van Loon L.: Exercise therapy in type 2 diabetes. Acta Diabetol., 2009. 6 Horowitz J., Klein S.: Lipid metabolizm during endurance exercise. Am. J. Clin. Nutr., 2000, 72, 558-563. 7 van Aggel –Leijssen D., Saris W., Wagenmakers M., Senden J., van Baak M.: Effect of exercise training at different intensities on fat metabolism of obese men. J. Appl. Physiol., 2002, 92, 1300-1309. 8 van Loon L. i wsp.: The effect of increasing exercise intensity on muscle fuel utilization in humans. J. Physiol., 2001, 536, 295-304.

186

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

otyłości schorzeniami stawów. Alternatywną formę ruchu stanowią zajęcia z nordic walkingu, podczas których przy użyciu kijków odciąża się stawy zachowując odpowiednią intensywności wysiłku, niezbędną dla uzyskania maksymalnego efektu „spalania” tkanki tłuszczowej1. Zajęcia z aerobiku będące formą długotrwałej aktywności fizycznej o wysokiej intensywności mogą być zastosowane, jako część uzupełniająca treningu wydolnościowego o mniejszej intensywności, podczas której kształtowane są beztłuszczowa masa ciała oraz maksymalna pojemność tlenowa organizmu. W ośrodkach Wellness & SPA najczęściej zaleca się zastąpienia tradycyjnej formy aerobiku przez zajęcia w wodzie prowadzone w formie aquaerobiku, które w mniejszym stopniu obciążają układ ruchu pozwalając jednocześnie zachować odpowiednią intensywność wysiłku.

Rola ośrodków Wellness & SPA w odnowie biologicznej Uprawianie turystyki związanej z wysiłkiem fizycznym zmniejsza zaburzenia homeostazy organizmu, koryguje zmiany w układzie ruchu, jest skuteczne w terapii otyłości, służy poprawie nastroju i kształtuje ogólną sprawność ruchową. Znaczenie aktywności ruchowej we wspomaganiu leczenia chorób cywilizacyjnych i podtrzymania kondycji psychofizycznej trudno przecenić, toteż powinna ona zawsze być integralnym elementem oferty ośrodków proponujących odnowę biologiczną (ośrodki sanatoryjne, hotele Wellness & SPA i przedsiębiorstwa turystyczne). Według Tatonia2 najlepsze efekty w redukcji masy ciała uzyskuje się poprzez połączenie aktywności fizycznej ze zrównoważoną dietą o obniżonej wartości kalorycznej. Regularnie prowadzony wysiłek fizyczny powoduje redukcję nadwagi oraz korzystnie wpływa na wrażliwość tkanek na insulinę, poprawiając przyswajanie glukozy zmniejsza ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2.3. Urozmaicona i zbilansowana dieta o obniżonej wartości energetycznej w połączeniu z aktywnością fizyczną jest uważana za „złoty standard” w terapii nadwagi i otyłości i innych chorób przewlekłych.. Indywidualnie dobrana aktywność fizyczna o umiarkowanej intensywności połączona z treningiem oporowym bądź treningiem wytrzymałościowym umożliwia uzyskanie maksymalnej adaptacji organizmu do wykorzystania tłuszczów warunkując redukcję tkanki tłuszczowej przy zachowaniu masy mięśniowej3. Moda na szybki, konsumpcyjny tryb życia, bez nadmiernej aktywności fizycznej, który sprzyja powstawaniu nadwagi i otyłości miesza się z trendami na bycie „fit”, czyli na utrzymaniu szczupłej, wysportowanej sylwetki oraz harmonii ciała i ducha. Ten właśnie trend wykorzystują nowoczesne ośrodki SPA tworząc specjalne oferty dla osób chcących pozbyć się zbędnych kilogramów. Zawierają one wszystko to, co jest niezbędne do osiągnięcia wymarzonej sylwetki, czyli specjalnie opracowany program żywieniowy, nowoczesne formy aktywności ruchowej oraz specjalistyczne zabiegi z zakresy kosmetologii wspomagające utratę tkanki tłuszczowej oraz ujędrniające ciało. Szczególny nacisk jest kładziony na aktywność ruchową i jest to w obecnych czasach niezwykle pozytywne, gdyż aktywność ruchowa ogrywa znaczącą rolę społeczną jako czynnik pomagający zachować zdrowie i młodość4. Potrzeba korzystania z tego typu pobytów związana jest z napiętym i stresującym systemem pracy, chęcią szybkiego zrelaksowania się oraz zainteresowaniem modą na zdrowy tryb życia. Pobyty tygodniowe, weekendowe pełne atrakcji w postaci zabiegów, zajęć sportowych często oferujące również dietetyczną kuchnię, pakiety tematyczne: odchudzające, oczyszczające, relaksujące, dla aktywnych zyskują coraz więcej zwolenników. Usługi SPA łączą w pakiety oferty dla mam z dziećmi, dla młodych kobiet, dla nastolatków, 1 Figurski T., Figurska M.: Nordic Walking. Idealny trening dla ciebie. Oficyna Wydawnicza Interspar, Warszawa 2008. 2 Tatoń J., Czech A., Bernas M.: Otyłość – zespół metaboliczny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2006. 3 Jeukendrup A., Gleeson M.: Sport Nutrition: An introduction to energy production. Humen Kinetics, Champaign 2010. 4 Kowalska J., Lebiedzińska A., Szefer P.: Ocena wpływu terapii ruchowej i diety o ograniczonej wartości energetycznej na wybrane parametry wysiłkowe uczestników pakietu „SLIM”. Hygeia Public Heath, 2010, 2, 152-155.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

187

seniorów i dla wegetarian. Obecnie pobyty wyszczuplające zawierają różnego rodzaju terapie dietetyczne, poczynając od kontrowersyjnych monotematycznych diet i głodówek, aż do terapii rekomendowanych przez żywieniowców oraz programy treningowe oferujące szereg ciekawych zajęć ruchowych. Część ofert opiera się na w pełni zindywidualizowanym pobycie z wstępną diagnostyką dotyczącą stanu zdrowia, składu ciała oraz nawyków żywieniowych. Biorąc pod uwagę fakt, iż człowiek cierpiący na nadwagę lub otyłość chcący rozpocząć leczenie rzadko zgłasza się z tym problemem do lekarza lub innego terapeuty poszukując porad w internecie, moda na pobyty wyszczuplające w SPA jest pewnego rodzaju środkiem profilaktyki. Idealny model funkcjonowania ośrodka Wellness i SPA zakłada, iż podczas kuracji klienci są edukowani w tematyce zasad zdrowego żywienia oraz metod utrzymania prawidłowej masy ciała po kuracji. Niestety, nie zawsze zwraca uwagę na indywidualne podejście oraz na czas potrzebny do zmiany masy ciała. Współczesne tempo życia wymusza także szybsze tempo odpoczynku i często człowiek chcąc pozbyć się nadmiernych kilogramów i jednocześnie odpocząć korzysta z expressowych pobytów SPA trwających maksymalnie 7 dni, które niestety nie przynoszą korzyści zdrowotnych1. W toku postępowania w warunkach odnowy biologicznej, zastosowanie indywidualnych programów, opierających się na zwiększonym wydatku energetycznym i zredukowanej wartości kalorycznej diety o niskim indeksie glikemicznym, może mieć korzystny wpływ na wyrównanie metaboliczne kuracjuszy wyrażające się spadkiem masy ciała, wskaźników BMI i WHR oraz parametrów biochemicznych i wysiłkowych2.

Podsumowanie Na zdrowie człowieka wpływają bodźce fizykochemiczne, sfera emocjonalna, uwarunkowania społeczne, a także wiedza kształtująca potrzeby żywieniowe (dobór składników odżywczych, przygotowanie pokarmów i styl życia). Bardzo ważna jest integrująca rola procesów endogennych organizmu, którego homeostaza i homeoreza są określane na drodze determinacji genetycznej i uwarunkowań środowiskowych. Podstawy tzw. „zdrowego odżywiania” można określić w dwóch słowach: dieta powinna być urozmaicona i zrównoważona, a podaż energii odpowiednia do utrzymania należnej masy ciała. Dobrze zbilansowana, zróżnicowana dieta w połączeniu z różnego rodzaju aktywnością fizyczną doskonale wpływa na zdrowie, jak również na poprawę wyglądu sylwetki. Niski poziom aktywności fizycznej zwiększa ryzyko zapadalności na przewlekłe choroby niezakaźne. Jednak wysiłek fizyczny niewłaściwie prowadzony może stanowić zagrożenie utraty zdrowia, dlatego powinien być opracowany indywidualnie dla uczestników realizowanych programów. Ocena wydatku energetycznego i opracowanie indywidualnych programów wysiłku fizycznego i sposobu żywienia powinno być podstawą odnowy biologicznej w obiektach Wellness & SPA

Bibliografia 1. Abelson P., Kennedy D.: Obesity epidemic. Science 2004, 304, 1413. 2. Bandosz P., O’Flaherty M., Drygas W., Rutkowski M., Koziarek J., Wyrzykowski B., Bennett K., Zdrojewski T., Capewell S.. Decline in mortality from coronary heart disease in Poland after socioeconomic transformation: modelling study: BMJ 2012; 344:d8136. 3. Beyer P. i wsp.: Fructose intake at current levels in the United States may cause gastrointestinal distress in normal adults. J. Am. Dietetic Assoc., 2005; 105(10): 1559-1566. 1 Kowalska J., Lebiedzińska A., Szefer P.: Badanie wpływu zmiany sposobu żywienia i aktywności fizycznej na parametry antropometryczne uczestników odnowy biologicznej. Med. Sport. 2011; vol. 27, suppl. 1, s. 15, VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Żywienie – Ruch – Zdrowie”, Poznań, 9-11 czerwca 2011 2 Kowalska J., Lebiedzińska A., Szefer P.: Ocena wpływu terapii ruchowej i diety o ograniczonej wartości energetycznej na wybrane parametry wysiłkowe uczestników pakietu „SLIM”. Hygeia Public Heath, 2010, 2, 152-155.

188

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

4. Blair S. N., LaMonte M.J., Nichaman M.Z.: The evolution of physical activity recommendations: how much is enouch? Am J. Clin. Nutr. 2004, (79) (suppl.), 913-920 5. Bray G. i wsp.: Consumption of high-fructose corn syrup in beverages may play a role in the epidemic of obesity. Am. J. Clin. Nutr., 2004; 79: 537-543. 6. Czaja J., Rypina M., Lebiedzińska A.: Ocena częstotliwości spożycia warzyw i owoców wśród studentów trójmiejskich uczelni. Rocz. PZH 2009, 60, 1, 35-38. 7. Eaton S. i in.: An evolutionary perspective on human physical activity. Implication for health. Comp. Biochem. Physiol. (A) 2003; 136: 153-159. 8. Feyter H. i wsp.: Exercise training improves control in long – standing insulin – treated type 2 diabetic patients. Diab. Care, 2007, 30, 10, 2511-2513. 9. Figurski T., Figurska M.: Nordic Walking. Idealny trening dla ciebie. Oficyna Wydawnicza Interspar, Warszawa 2008 10. Gawęcki J.: Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. 11. Gross L.i wsp.: Increased consumption of refined carbohydrates and the epidemic of type 2 diabetes in the United States: an ecologic assesment1-3. Am. J. Clin. Nutr. 2004; 79: 774-779. 12. Horowitz J., Klein S.: Lipid metabolism during endurance exercise. Am. J. Clin. Nutr., 2000, 72, 558-563. 13. Jarosz M., Respondek W.: Rola żywienia i aktywności fizycznej w profilaktyce otyłości i przewlekłych chorób niezakaźnych. W: Gawęcki J., Roszkowski W./red./: Żywienie człowieka a zdrowie publiczne. Tom III. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2009. 14. Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B. /red./: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008 15. Jeukendrup A., Gleeson M.: Sport Nutrition: An introduction to energy production. Humen Kinetics, Champaign 2010. 16. Konarzewski M.: Ewolucja otyłości. Nauka, 2006, 4, 85-96 17. Konarzewski M.: Na początku był głód. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 2005. 18. Kowalska J., Lebiedzińska A., Szefer P.: Badanie wpływu zmiany sposobu żywienia i aktywności fizycznej na parametry antropometryczne uczestników odnowy biologicznej. Med. Sport. 2011; vol. 27, suppl. 1, s. 15, VIII Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Żywienie – Ruch – Zdrowie”, Poznań, 9-11 czerwca 2011 19. Kowalska J., Lebiedzińska A., Szefer P.: Ocena wpływu terapii ruchowej i diety o ograniczonej wartości energetycznej na wybrane parametry wysiłkowe uczestników pakietu „SLIM”. Hygeia Public Heath, 2010, 2, 152-155. 20. Lairon D. i wsp.: Digestible and indigestible carbohydrates: interactions with postprandial lipid metabolism. J. Nutr. Biochem., 2007; 18: 217-227. 21. Lebiedzińska A., Czaja J., Brodowska K., Woźniak A., Szefer P.: Ocena zawartości cukrów prostych i sacharozy w sokach owocowych z wykorzystaniem HPLC. Bromat. Chem. Toksykol. 2011; t. 44, nr 3, s. 326-330 22. Messier S.P., Legalut C., Mihalko S., Miller G.D., Loeser R.F., DeVita P., Lyles M., Eckstein F., Hunter D.J., Williamson J.D., Nicklas B.J.: The intensive diet and exercise for arthritis (IDEA) trial: design and rationale. Masculoskel. Disor. 2009, 10, 93-106. 23. Preat S., van Loon L.: Exercise therapy in type 2 diabetes. Acta Diabetol., 2009. 24. Rolland Y.i wsp.: Muscle strength in obese elderly woman: effect of recreational physical activity in a cross-sectional study. Am. J. Clin. Nutr., 2004, 79, 552-557. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

189

25. Rosiak E.: Spożycie żywności w Polsce na tle Unii Europejskiej. Opracowanie na podstawie 26. Food Balance Sheets. FAO, 2006. Przemysł Spożywczy 2007; 8: 26.– 3. 27. Schjerve I.i wsp.: Both aerobic endurance training and strength training programmes improve cardiovascular health in obese adults. Clin. Scien., 2008, 115, 283-293. 28. Sharma M., Majumadar P.K.: Occupational lifestyle diseases: an emerging issue. Ind.J. Occupat. Envirom. Med. 2009, 13, 3, 109-112. 29. Sofi F., Cesari F., Abbate R., Gensini G.F., Casini A.: Adherence to Mediterranean diet and health status: meta-analysis. BMJ 2008, 337, 1344-1351. 30. Tatoń J., Czech A., Bernas M.: Otyłość – zespół metaboliczny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2006. 31. Tourlouki E., Matalas A.L., Panagiotakos D.B.: Dietary habits and cardiovascular disease risk in middle-aged and elderly populations: a review of evidence. Clin. Interv. Aging 2009, 4, 319-330. 32. van Aggel –Leijssen D., Saris W., Wagenmakers M., Senden J., van Baak M.: Effect of exercise training at different intensities on fat metabolism of obese men. J. Appl. Physiol., 2002, 92, 1300-1309. 33. van Loon L. i wsp.: The effect of increasing exercise intensity on muscle fuel utilization in humans. J. Physiol., 2001, 536, 295-304. 34. Vasdev S. i in..: Prevention of fructose-induced hypertension by dietary vitamins. Clinical Biochemistry. 2004; 37: 1-9. 35. Walker C., Reamy B.V.: Diets for cardiovascular disease prevention: What is the evidence? Am. Fam. Phys. 2009, 79, 7, 571-578. 36. WHO: Fruit and vegetable promotion initiative – Report of meeting. Geneva 2003. 37. WHO MONICA PROJECT. http://www.ktl.fi/monica/index.html 38. WHO: Preventing noncommunicable diseases in the workplace through diet and physical activity. WHO/World Economic Forum Report of Joint Event. Geneva, 2008. 39. Wolański N.: Rozwój Biologiczny Człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005 40. Yngve A.: A historical perspective of the understanding of the link between diet and coronary heart disease. Am. J. Lifestyle Med. 2009, 3, 35-38.

190

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Paweł Lizis1, Ewa Puszczałowska-Lizis2, Tomasz Fiałkowski3, Tomasz Szurmik4

Aktywność fizyczna kobiet otyłych Physical activity of obese women Streszczenie Otyłość jest chorobą przewlekłą, charakteryzuje się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej, u mężczyzn powyżej 25%, a u kobiet powyżej 30% masy ciała. Nieleczona zwiększa ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego krwi, zespołu bezdechu w czasie snu, kamicy pęcherzyka żółciowego, cukrzycy, miażdżycy, depresji, choroby zwyrodnieniowej stawów oraz nowotworów, tj. raka piersi u kobiet po menopauzie, raka prostaty u mężczyzn, raka jelita grubego czy raka nerki. Sprzyja niesprawności fizycznej, pogarsza samoocenę i jakość życia, zwiększa absencję chorobową i podraża koszty leczenia. Negatywny wpływ otyłości na ogólny stan zdrowia społeczeństwa uzasadnia konieczność podejmowania skutecznych metod zapobiegania przyrostowi nadmiaru masy ciała. Profilaktyka powinna obejmować zarówno promocję zdrowego odżywiania, jak i aktywności fizycznej. Celem pracy jest ocena aktywności fizycznej i zachowań prozdrowotnych kobiet otyłych. Przeprowadzone badania stały się punktem wyjścia do sformułowania następujących pytań badawczych: 1. Jaki styl życia preferują kobiety otyłe i jakie są dla nich najważniejsze czynniki determinujące zdrowie? 2. Jak często i jaki rodzaj aktywności fizycznej preferują kobiety? 3. Jaka jest świadomość potrzeby aktywności fizycznej w zapobieganiu otyłości u kobiet? Badaniami przekrojowymi objęto 20 pacjentek z otyłością prostą Io przebywających na kuracji w Przedsiębiorstwie Uzdrowiskowym Ustroń S.A. w okresie kwiecień-maj 2011 roku. Średnia wieku badanych wynosiła 51±8,9 lat. Kobiety pochodziły ze środowiska miejskiego i były pracownikami umysłowymi. Podstawową metodą badawczą był kwestionariusz ankiety według pomysłu własnego. Ankieta umożliwiła zebranie od respondentek danych dotyczących stylu życia, aktywności ruchowej, świadomości potrzeby aktywnego trybu życia. Stwierdzono, że 60% ankietowanych aktywnie spędza czas wolny, natomiast 40% przyznaje, że raczej biernie. Respondentki twierdzą, że najważniejszymi determinantami zdrowia jest nie palenie tytoniu i nie picie alkoholu, prawidłowe żywienie oraz systematyczna aktywność ruchowa. Okazało się, że najpopularniejszą formą czynnego wypoczynku kobiet otyłych są prace domowe i spacery, jednak zdecydowana mniejszość z nich podejmuje regularnie aktywność fizyczną. 1. Ponad połowa kobiet otyłych deklaruje aktywny styl życia, do najważniejszych determinantów zdrowia zaliczają one nie palenie tytoniu i nie picie alkoholu, prawidłowe nawyki żywieniowe oraz aktywność fizyczną. 2. Najpopularniejszą formą czynnego wypoczynku kobiet otyłych są prace domowe i spacery, ale zdecydowana większość z nich nie podejmuje regularnej aktywności fizycznej, co należy uznać za zjawisko niepokojące. 3. Ponad połowa kobiet deklaruje potrzebę aktywności fizycznej. Niepokojące jest jednak, że 30% kobiet jest niezainteresowanych aktywnością fizyczną, a 10% wykazuje 1 2 3 4

Beskidzka Wyższa Szkoła Umiejętności w Żywcu, Zakład Fizjoterapii Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Medyczny, Instytut Fizjoterapii Beskidzka Wyższa Szkoła Umiejętności w Żywcu, Zakład Fizjoterapii Orto-Med. Bielsko-Biała

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

191

niechęć do ćwiczeń fizycznych. W związku z tym okazuje się, że istnieje pilna potrzeba edukowania w zakresie zdrowego stylu życia i kształtowania postaw prozdrowotnych osób zagrożonych lub obarczonych otyłością.

Słowa kluczowe aktywność fizyczna, kobiety otyłe, styl życia, zdrowie

Summary Obesity is a chronic disease, is characterized by increasing the amount of fatty tissue in women over 25%, and for women over 30% of body weight. Not treatment increases the risk of hypertension, team sleep, cholecystitis, diabetes, depression, joint arthritis and breast cancer in women after menopause, prostate cancer in men, intenstine cancer or kidney cancer. Promotes physical, detract from self-assessment and quality of life, increases sickness absence and medical expenses. The negative impact of obesity on the general health of society justifies the need to adopt effective methods of preventing the growth of excess body weight. Prevention should cover both the promotion of healthy diets and physical activity. The work is an assessment of physical activity and health behavior of females as obese. A survey has become the starting point for the formulation of the following research questions: 1. What style of life they prefer women obese and what are the most important factors determining health? 2. How often and what kind of physical activity like women? 3. What is the awareness of the need for physical activity in the prevention of obesity in women? Research since the included 20 more patients with simple obesity Io staying on treatment in the SPA town Ustroń S.A. during the April-May 2011. The average age of the test was 51 ± 8.9 years. Women came from the urban environment and they was employees of the mental. Primary method of research was a questionnaire survey by the idea of your own. Poll allowed the gathering of obese woman data of lifestyle, physical activity, awareness of the need for active lifestyles. It was found that 60% of respondents actively spends his free time, while the 40% that rather passively. Respondents argue that the most important price fluctuated health is not smoking tobacco or drinking alcohol, a proper diet and regular exercise may mean. It was found that the most popular form of active rest as obese women are homework and walks, however, the vast minority of them to take regular physical activity. 1. More than half of females as obese declares the active style of life, the most important factors of health includes not smoking tobacco or drinking alcohol, correct habits and physical activity. 2. The most popular form of active rest as obese female are homework and walking, but the vast majority of them do not take a regular physical activity, which should be considered as a phenomenon looming. 3. More than half the women declare the need for physical activity. Worrying is, however, that 30% of women are not interested in physical activity and 10% exhibit aversion to physical exercise. Therefore, it appears that there is an urgent need to educate on healthy lifestyles and shaping health behavior persons at risk of or presenting the obesity.

Keywords physical activity, obese females, style of life, health

192

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Wstęp Otyłość jest obecnie jednym z najczęściej występujących problemów zdrowotnych związanych z nieprawidłowym stylem życia. W badaniu EUROASPIRE II przeprowadzonym w latach 1999-2000, w 15 krajach europejskich stwierdzono, że na otyłość cierpi 10-27% mężczyzn oraz 10-38% kobiet dorosłych [1, 2]. Badanie WOBASZ przeprowadzone w latach 2003-2005 na reprezentatywnej próbie populacji polskiej obojga płci, liczącej 13545 osób dorosłych w wieku 20-74 lat wykazało otyłość u 21% mężczyzn i 20% kobiet. [3, 4]. Otyłość jest chorobą przewlekłą, charakteryzuje się zwiększeniem ilości tkanki tłuszczowej, u mężczyzn powyżej 25%, a u kobiet powyżej 30% masy ciała. Nieleczona zwiększa ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego krwi, zespołu bezdechu w czasie snu, kamicy pęcherzyka żółciowego, cukrzycy, miażdżycy, depresji, choroby zwyrodnieniowej stawów oraz nowotworów, tj. raka piersi u kobiet po menopauzie, raka prostaty u mężczyzn, raka jelita grubego czy raka nerki. Sprzyja niesprawności fizycznej, pogarsza samoocenę i jakość życia, zwiększa absencję chorobową i podraża koszty leczenia [5, 6, 7]. Negatywny wpływ otyłości na ogólny stan zdrowia społeczeństwa uzasadnia konieczność podejmowania skutecznych metod zapobiegania przyrostowi nadmiaru masy ciała. Profilaktyka powinna obejmować zarówno promocję zdrowego odżywiania, jak i aktywności fizycznej. Aktywność fizyczna odgrywa znaczną rolę w uzyskiwaniu redukcji masy ciała, szczególnie tej długofalowej, a także przeciwdziała negatywnym skutkom wywołanym przez nadmiar tkanki tłuszczowej. Dlatego też otyłym zaleca się stałe zwiększanie codziennej aktywności fizycznej, a nie tylko w okresie odchudzania się. Systematyczna aktywność fizyczna polepsza pracę wszystkich narządów i układów organizmu. Poprawie ulega ukrwienie mięśni szkieletowych, zmniejsza się ryzyko występowania zmian zwyrodnieniowych kości i stawów, polepsza koordynacja ruchowa, wydolność organizmu, przemiana materii oraz poprawia się jakość życia i samoocena pacjenta [8, 9, 10].

Cel pracy Otyłość stanowi poważny problem zdrowotny i ekonomiczny. Jednym z najłatwiejszych sposobów jej zapobiegania jest aktywność ruchowa. Celem pracy jest ocena aktywności fizycznej i zachowań prozdrowotnych kobiet otyłych. Przeprowadzone badania stały się punktem wyjścia do sformułowania następujących pytań badawczych: 1. Jaki styl życia preferują kobiety otyłe i jakie są dla nich najważniejsze czynniki determinujące zdrowie? 2. Jak często i jaki rodzaj aktywności fizycznej preferują kobiety? 3. Jaka jest świadomość potrzeby aktywności fizycznej w zapobieganiu otyłości u kobiet?

Materiał i metoda badań Badaniami przekrojowymi objęto 20 pacjentek z otyłością prostą Io przebywających na kuracji w Przedsiębiorstwie Uzdrowiskowym Ustroń S.A. w okresie kwiecień-maj 2011 roku. Średnia wieku badanych wynosiła 51±8,9 lat. Kobiety pochodziły ze środowiska miejskiego i były pracownikami umysłowymi. Podstawową metodą badawczą był kwestionariusz ankiety według pomysłu własnego. Ankieta umożliwiła zebranie od respondentek danych dotyczących stylu życia, aktywności ruchowej, świadomości potrzeby aktywnego trybu życia. W pytaniach dotyczących wyznaczników zdrowego stylu życia, preferowanych form aktywności ruchowej i częstości podejmowania wysiłku fizycznego, kobiety otyłe udzielały maksymalnie 3 odpowiedzi, które w ich opinii były najważniejsze. W pozostałych pytaniach wskazywały 1 odpowiedź. Przeprowadzona wśród kobiet ankieta była anonimowa, a udział w badaniach był dobrowolny. Wszystkie kobiety poinformowano przed badaniem o wykorzystaniu danych i sposobie udzielania zrozumiałych, jednoznacz-

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

193

nych odpowiedzi na pytania zamieszczone w ankiecie. Wszystkie kobiety wyraziły zgodę na wzięcie udziału w badaniach.

Wyniki badań W profilaktyce otyłości ważne znaczenie ma styl życia. Badania wykazały, że 12 osób (60%) aktywnie spędza czas wolny, natomiast 8 respondentek (40%) przyznaje, że raczej biernie (ryc. 1).

40% 60%

aktywny styl życia

bierny styl życia

Ryc. 1. Sposób spędzania czasu wolnego

Kolejnym ważnym elementem są czynniki determinujące zdrowy styl życia. Wszystkie 20 respondentek (100%) twierdzi, że najważniejsze jest nie palenie tytoniu i nie picie alkoholu. Prawidłowe żywienie odgrywa również znaczącą rolę w zdrowym stylu życia, 14 osób, czyli 70% wskazuje na taką potrzebę. Kolejnym czynnikiem jest systematyczna aktywność ruchowa, która według 12 ankietowanych (60%) sprzyja zdrowiu. Znacznie mniej kobiet otyłych do najważniejszych determinantów zdrowia zalicza brak stresu i czyste naturalne środowisko, opowiada się za nimi po 7 respondentek, czyli 35%. Badania wykazały, że kobiety za najważniejsze czynniki zdrowego stylu życia uważają nie palenie tytoniu i nie picie alkoholu oraz prawidłowe żywienie i systematyczną aktywność ruchową (tab. 1, ryc. 2). Tabela 1. Wyznaczniki zdrowego stylu życia

194

Zdrowy styl życia

Nie palenie tytoniu i nie picie alkoholu

100

Prawidłowe żywienie

Systematyczna aktywność ruchowa

Brak stresu

Czyste środowisko naturalne

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

100

60 % 40

nie palenie tytoniu i nie picie alkoholu

prawidłowe żywienie

systematyczna aktywność fizyczna

brak stresu

czyste naturalne środowisko

Ryc. 2. Wyznaczniki zdrowego stylu życia

Najpopularniejszą formą czynnego wypoczynku są prace domowe i spacery, które preferuje wszystkie 20 osób (100%). Na kolejnym miejscu znajduje się taniec, opowiada się za nim 7 osób (35%). Z kolei po 5 respondentek (25%) wskazuje jazdę na rowerze, jako ulubiony sposób aktywnego wypoczynku. Zajęcia rekreacyjne na działce faworyzuje 4 osoby (20%), a jedynie po 2 ankietowane (10%) traktuje w podobny sposób pływanie i turystykę (tab. 2, ryc. 3). Tabela 2. Formy aktywności ruchowej

Formy aktywności fizycznej

Prace domowe

100

Spacer

100

Taniec

Jazda na rowerze

Zajęcia na działce

Pływanie

Turystyka

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

195

100

60 % 40

prace domowe

spacer

taniec

jazda na rowerze

zajęcia na działce

pływanie

turystyka

Ryc. 3. Formy aktywności ruchowej

Ważne znaczenie w profilaktyce otyłości ma systematyczne i częste podejmowanie aktywności ruchowej. Zbadano to zjawisko wśród 12 kobiet, deklarujących na wstępie wolę czynnego wypoczynku. Badania wykazały, że 5 kobiet (40%) uprawia aktywność fizyczną 2-4 razy w miesiącu, a 4 (35%) deklaruje, że tylko raz w miesiącu. Zdecydowana mniejszość 2 osoby (15%) przyznaje, że wypoczywa aktywnie 3 razy w tygodniu, natomiast 1 osoba (10%) deklaruje aktywność fizyczną raz w tygodniu (ryc. 4).

40%

35%

10%

1 raz w tygodniu

15%

3 razy w tygodniu 1 raz w miesiącu 2-3 razy w miesiącu Ryc. 4. Częstość podejmowania aktywności fizycznej

Kolejny celem badań była ocena świadomości potrzeby czynnego wypoczynku i stosunku kobiet otyłych do aktywności fizycznej. Badania wykazały, że 12 ankietowanych kobiet (60%) deklaruje potrzebę aktywności fizycznej. Niepokojące jest jednak, że 6 ankietowanych (30%) nie jest zainteresowanych aktywnością fizyczną, a 2 osoby (10%) kategorycznie deklarują niechęć do ćwiczeń fizycznych (ryc. 5).

196

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

10%

30% 60%

czynne uczestniczenie

brak zainteresowania

niechęć

Ryc. 5. Świadomość potrzeby aktywności fizycznej

Dyskusja Otyłość prosta jest jednym poważnym problemem zdrowotnym współczesnego człowieka, bowiem stanowi ważny czynnik sprzyjający chorobom cywilizacyjnym. Nieleczona, przewlekła otyłość zwiększa ryzyko zejścia śmiertelnego w populacji osób, w wieku produkcyjnym. Siedzący tryb życia generuje otyłość, dlatego zwiększenie aktywności fizycznej i ograniczenie kaloryczności posiłków są podstawowymi zaleceniami stawianymi przez dietetyków w walce z otyłością prostą. Systematyczna aktywność fizyczna i natężenie wysiłku, indywidualnie dobrane do możliwości jednostki odgrywa decydującą rolę w zmniejszaniu masy ciała, a także przeciwdziałaniu negatywnym skutkom zdrowotnym, spowodowanym nadmiarem tkanki tłuszczowej. Okazuje się, że długotrwałe okresy zwiększonej aktywności fizycznej korelują z równoczesnym zmniejszeniem masy ciała lub obniżeniem jej przyrostu. Schmitz i wsp.[11], Tremblay i wsp. [12], Rissanen i wsp. [13], Williamson i wsp.[14] zaobserwowali ujemną korelację między poziomem aktywności fizycznej a wartością wskaźnika BMI osób otyłych. Wilding [15] uważa, że 30 minut aktywności fizycznej dziennie, o średniej intensywności działa prozdrowotnie, jednak dla uzyskania redukcji masy ciała i utrzymania efektów kuracji odchudzającej zaleca się 60-minutowy wysiłek, wykonywany możliwie codziennie. Z kolei Jakcic i Otto [16], Wing [17], Hansrud i wsp. [18] zwrócili uwagę, że łączne stosowanie diety i zwiększonej aktywności fizycznej powoduje największe obniżenie niepożądanej masy ciała. Plewa i Markiewicz [18] uważają, że aktywność fizyczna o określonej częstości wykonywania, określonej intensywności i czasie trwania może być realizowana tylko przez te osoby, które są mocno zmotywowane i świadome potrzeby ruchu w zapobieganiu otyłości. Badania własne wykazały, że 60% ankietowanych kobiet otyłych aktywnie spędza czas wolny, natomiast 40% przyznaje, że raczej biernie. Wszystkie respondentki twierdzą, że najważniejszym determinantem zdrowia jest nie palenie tytoniu i nie picie alkoholu. Kolejnym wyznacznikiem zdrowego stylu życia jest prawidłowe żywienie, za którym opowiada się 70% respondentek i aktywność fizyczna, którą deklaruje 60% kobiet przekonanych, że systematyczny ruch jest ważnym czynnikiem sprzyjającym zdrowiu. W grupie kobiet deklarujących aktywny styl życia, najpopularniejszą formą czynnego wypoczynku są prace domowe i spacery. Opinię taką wyraziły wszystkie respondentki. Jest to zrozumiałe, ponieważ obowiązki domowe są podstawową formą aktywności ruchowej kobiet, natomiast ewentualne dojście do pracy i powrót z niej, jak również wyjście na zakupy codzienne traktują one, jako spacer. Ponadto spacer mało męczy i nie wymaga specjalnego przygotowania, stąd jego popularność. Należy jednak pamiętać, że aby mógł on stanowić formę aktywności „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

197

fizycznej zapobiegającej powstawaniu otyłości należy spacerować regularnie i z dość dużą intensywnością. Istotne znaczenie w zapobieganiu otyłości ma systematyczne podejmowanie aktywności fizycznej. Badania własne przeprowadzone wśród kobiet deklarujących wolę czynnego wypoczynku wykazały, że zdecydowana mniejszość (15%) systematycznie, aktywnie wypoczywa 3 razy w tygodniu, natomiast (10%) raz w tygodniu. Mniej niż połowa (40%) uprawia aktywność fizyczną 2-4 razy w miesiącu, a 35% deklaruje, że sporadycznie, najwyżej raz w miesiącu. Rezultaty dowodzą, że aktywność fizyczna kobiet otyłych jest niewystarczająca, bowiem większość z nich podejmuje ją okazjonalnie. Redukowanie nadmiaru tkanki tłuszczowej i masy ciała mogą osiągnąć osoby otyłe, świadome potrzeby ruchu i zaangażowane w aktywność fizyczną. Okazało się, że ponad połowa ankietowanych kobiet (60%) deklaruje potrzebę aktywności fizycznej. Niepokojące jest jednak, że 30% kobiet jest niezainteresowanych aktywnością fizyczną, a 10% kategorycznie deklarują niechęć do ćwiczeń fizycznych. Prawdopodobnie zachowania z dzieciństwa, charakteryzujące się brakiem potrzeby ruchu zostały przeniesione na aktualny styl życia tych kobiet, stąd wynika nie docenianie wysiłku fizycznego i ich niechętny stosunek do podejmowania, jakiejkolwiek formy aktywności fizycznej w czasie wolnym od zajęć codziennych. Wyniki własne wskazują, że kobiety różnie zapatrują się na potrzebę aktywnego wypoczynku. Z jednej strony doceniają korzyści zdrowotne wynikające z aktywności ruchowej, a z drugiej strony zbyt rzadko systematycznie ją podejmują. W rezultacie należy podkreślić, że istnieje potrzeba ustawicznego uświadamiania kobiet, że aktywność ruchowa nie pozostaje obojętna dla dobrostanu jednostki ludzkiej. Trzeba edukować zdrowotnie dorosłych, zwracając szczególną uwagę na higieniczny, aktywny styl życia i zmieniać nieprawidłowe stereotypy żywieniowe. Ruch i wysiłek fizyczny podejmowany regularnie sprzyja zużyciu nadmiernych kalorii, reguluje podstawową przemianę materii, i pomaga naprawić szkody, jakie wyrządza organizmowi nadmiar tkanki tłuszczowej. Reasumując należy podkreślić, że szeroko zakrojone działania edukacyjne, propagujące aktywny styl życia mogą w przyszłości stać się przyczynkiem do ograniczenia częstości występowania otyłości i będących jej następstwem chorób cywilizacyjnych, które powodują przedwczesne odejścia na renty inwalidzkie i przedwczesną umieralność osób w wieku produkcyjnym.

Wnioski 1. Ponad połowa kobiet otyłych deklaruje aktywny styl życia, do najważniejszych determinantów zdrowia zaliczają one nie palenie tytoniu i nie picie alkoholu, prawidłowe nawyki żywieniowe oraz aktywność fizyczną. 2. Najpopularniejszą formą czynnego wypoczynku kobiet otyłych są prace domowe i spacery, ale zdecydowana większość z nich nie podejmuje regularnej aktywności fizycznej, co należy uznać za zjawisko niepokojące. 3. Ponad połowa kobiet deklaruje potrzebę aktywności fizycznej. Niepokojące jest jednak, że 30% kobiet nie jest zainteresowanych aktywnością fizyczną, a 10% wykazuje niechęć do ćwiczeń fizycznych. W związku z tym okazuje się, że istnieje pilna potrzeba edukowania w zakresie zdrowego stylu życia i kształtowania postaw prozdrowotnych osób zagrożonych lub obarczonych otyłością.

Bibliografia 1. D. De Bacquer, G. De Backer, D. Cokkinos. EUROASPIRE II study group. Overweight and obesity in patients established coronary heart disease: are we meeting the challenge? European Heart Journal 2004, no. 25, pp. 121-128. 2. R.A. Hammond. Complex Systems Modeling for Obesity Research. Preventing Chronic Disease 2009, vol. 6, no. 3, p. A97.

198

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

3. U. Biela, A. Pająk, K. Kaczmarczyk-Chałas. Częstość występowania nadwagi i otyłości u kobiet i mężczyzn w wieku 20-74 lat. Wyniki programu WOBASZ. Kardiologia Polska 2005, t. 63, nr 6 s. 1-4. K. Hen, P. Bogdański, M. Szulińska, A. Jabłecka. Ocena wpływu regularnej aktywności fizycznej na stres oksydacyjny u kobiet z otyłością prostą. Polski Merkuriusz Lekarski 2010, t. 28, nr 166, s. 284-288. M. Jarosz, L. Kłosiewicz-Latoszek. Otyłość. Zapobieganie i leczenie. PZWL, Warszawa 2009, s. 7. 4. S. Kumanyika, E. Obarzanek, N. Steller. Population-Based Prevention of Obesity. Circulation 2008, no. 118, pp.428-464. J. Tatoń. Otyłość – patofizjologia, diagnostyka, leczenie. PZWL, Warszawa 1975, s. 222. 5. M. Plewa. Wybrane metody pomiaru aktywności fizycznej w otyłości. AWF, Katowice 2008, s. 5-11. 6. E. Murawska-Ciałowicz, M. Zatoń. Znaczenie aktywności ruchowej dla zdrowia. AWF, Wrocław 2005, s. 99. 7. E. Gawlak, J. Paluszek, J. Hasik, L. Gawlak. Badania gospodarki białkowej u chorych otyłych leczonych w warunkach uzdrowiska Inowrocław. Problemy Uzdrowiskowe 1989, nr 5-6, s. 15. 8. K. Schmitz, A. Leon, P. Schreiner. Physical activity and body weight: association over ten years in the CARDIA study. International Journal of Obesity and Related Metabolic Disorders 2000, no. 24, pp.1475-1487. 9. A. Tremblay, J.P. Despres, C. Leblanc. Effects of intensity of physical activity on body fatness and fat distribution. American Journal of Clinical Nutrition 1990, no 51, pp. 153-157. 10. A.M. Rissanen, M. Heliovaara, P. Knekt, A. Reunanen, A. Aromaa. Determinants of weight gain and overweight in adult Finns. European Journal of Clinical Nutrition 1991, no. 45, pp. 419-430. 11. D.F. Williamson, J. Madans, R.F. Anda, J.C. Kleinman, H.S. Kahn, T. Byers. Recreational physical activity and ten year weight change in US national cohort. International Journal of Obesity and Related Metabolic Disorders 1993, no. 17, pp. 279-286. 12. J.P. Wilding. Treatment strategies for obesity. Obesity Reviews 2007, no. 8, p. 137. 13. M. Jakcic, A.D. Otto. Physical activity considerations for the treatment and prevention of obesity. American Journal of Clinical Nutrition 2005, no. 82, p. 226. 14. R. Wing. Physical activity in the treatment of the adulthood overweight and obesity: current evidence and research issue. Medicine Science and Sports Exercises 1999, no. 31, pp. 547-552. 15. D.D. Hansrud, R.L. Weinsier, B.E. Darnell, G.R. Hunter. Relationship of co-morbidities of obesity to weight loss and four year weight maintenance/rebound. Obesity Reviews 1995, no. 3, pp. 217-222. 16. M. Plewa, A. Markiewicz. Aktywność fizyczna w profilaktyce i leczeniu otyłości. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2006, t. 2, nr 1, s. 30-37.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

199

Anna Owłasiuk1, Sławomir Chlabicz1, Anna Gryko1, Alicja Litwiejko1

Ocena aktywności ruchowej dorosłej populacji osób z zespołem metabolicznym z wykorzystaniem kwestionariusza Seven-Day Physical Activity Recall Assessment of physical activity of the adult population with metabolic syndrome using a questionnaire Seven-Day Physical Activity Recall Streszczenie W licznych badaniach udowodniono wpływ podejmowania ćwiczeń ruchowych o odpowiedniej częstości, objętości i intensywności treningu na obniżenie zachorowalności i umieralności z powodu wielu chorób przewlekłych. Cel: Ocena aktywności ruchowej dorosłej populacji osób z zespołem metabolicznym z wykorzystaniem kwestionariusza Seven-Day Physical Activity Recall. Materiał i metody: Przedmiotem analizy były dane uzyskane od 50 osób z zespołem metabolicznym zgłaszających się do lekarza rodzinnego w okresie czerwiec – wrzesień 2009 r. Do badania kwalifikowano osoby dorosłe spełniające dwa kryteria: 1. Wiek 35-70, 2. Spełnione kryteria zespołu metabolicznego National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III (NCEP ATP III). Uczestników badania objęto badaniem kwestionariuszem aktywności ruchowej Seven Day Physical Activity Recall (SDPAR). Dane były analizowane przy użyciu programu statystycznego Statistica v. 8.0 PL. Wyniki: Średni dzienny wydatek energetyczny ankietowanych osób był nieco wyższy w grupie wiekowej powyżej 50 lat, u respondentów z wykształceniem podstawowym, oraz u osób mieszkających we własnym domu. W grupie osób z otyłością Io średni dzienny wydatek energetyczny okazał się największy, zaś najmniejszą jego wartością wykazali się badani z otyłością IIIo. Całkowity tygodniowy wydatek energetyczny w badanej grupie wynosił 311,7 (kcal/kg/tydzień). Wnioski: Wśród osób z zespołem metabolicznym stwierdza się duże zróżnicowanie pod względem uzyskanej wartości całkowitego tygodniowego wydatku energetycznego. Obserwuje się zmniejszanie wydatku energetycznego wraz z wiekiem i wzrostem BMI. Badani wydatkowali najwięcej energii na aktywność ruchową o charakterze umiarkowanym.

Słowa kluczowe aktywność fizyczna, wydatek energetyczny, zespół metaboliczny

Summary Background: It has previously been shown that physical activity of an adequate amount, frequency and intensity has a positive impact on reducing morbidity and mortality in many chronic conditions. Aim: To evaluate physical activity of the adult population with metabolic syndrome using a questionnaire: Seven-Day Physical Activity Recall. Materials and Methods: The study group consists of 50 participants, aged 35-70, who meet diagnostic criteria for metabolic syndrome according to the National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III (NCEP ATP III), and who are patients of a Family 1 Zakład Medycyny Rodzinnej i Pielęgniarstwa Środowiskowego, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

200

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Doctor’s Practice. The evaluation questionnaire: Seven-Day Physical Activity Recall was given out during routine consultation, in the period from June to September 2009. The data were analysed with the statistical package Statistica v.8.0 PL Results: The average daily energy expenditure of respondents was slightly higher in the age group above50 years, respondents with primary education, and for those living at home. In patients with first degree obesity the average daily energy expenditure was the highest, and the lowest energy expenditure was detected in the group with the third degree of obesity. The Total weekly energy expenditure in the study group was 311.7(kcal/kg/week). Conclusions: In our study we fund large variations in the Total weekly energy expenditure among individuals with metabolic syndrome. We also observed a reduction in energy expenditure with age and increasing BMI. Moderate physical activity was the most common energy expenditure among our study group.

Keywords physical activity, energy expenditure, metabolic syndrome

Wstęp Zespół metaboliczny (ZM) jest współczesną chorobą cywilizacyjną, efektem nieprzestrzegania zachowań prozdrowotnych, pochodną stylu życia, polegającego na braku aktywności ruchowej, spożywania obfitego w kalorie, złego jakościowo pożywienia, nadmiaru stresu. Na zespół metaboliczny składa się kilka czynników ryzyka zachorowania na miażdżycę, a ich efekty ulegają wzajemnemu wzmocnieniu i sumowaniu przez co zagrożenie niekorzystnymi powikłaniami naczyniowymi znacznie wzrasta. 1,2,3 Na świecie zespół metaboliczny jest coraz częstszym zjawiskiem. Szacuje się, że zespół metaboliczny może występować u około 20% dorosłych mieszkańców naszego kraju. Nieznacznie częściej występował on u kobiet i w grupach osób bardziej zaawansowanych wiekowo.4 Nie leczony zespół metaboliczny stanowi ważną przyczynę przedwczesnej umieralności z powodu chorób układu sercowo – naczyniowego. Ważnym uzupełnieniem terapii zespołu metabolicznego obok diety jest wysiłek fizyczny. Wpływa on korzystnie na zaburzenia lipidowe, wspomaga leczenie cukrzycy, czy terapię nadciśnienia tętniczego. W licznych badaniach udowodniono wpływ podejmowania ćwiczeń ruchowych o odpowiedniej częstości, objętości i intensywności treningu na obniżenie zachorowalności i umieralności z powodu wielu chorób przewlekłych, takich jak: choroby układu krążenia, osteoporoza, choroby metaboliczne i inne. Dlatego też przywiązuje się coraz większą uwagę do redukcji czynników zagrożenia tych chorób, w tym także poprzez zwiększanie aktywności ruchowej.5,6,7,8,9 Skuteczne wykorzystanie aktywności ruchowej w działaniach diagnostyczno-terapeutycznych czy z zakresu prewencji chorób i promocji zdrowia wymaga również oceny aktywności fizycznej w grupie, która jest ich adresatem. Dokładny pomiar wydatku energetycznego jest zadaniem trudnym. Stworzono do tego celu wiele narzędzi badawczych, które zebrały i opisały Stasiołek i Jegier.10 Podstawą oceny aktywności fizycznej danej osoby lub grupy są badania kwestionariuszowe.10,11 Obliczony w ten sposób wydatek energetyczny pozwala ocenić, czy zgłaszany poziom aktywności fizycznej jest wystarczający np. dla prewencji narastania masy ciała lub dla prewencji różnych tzw. chorób cywilizacyjnych. Różnią się one zakresem zbieranych informacji oraz sposobem ich gromadzenia i przetwarzania. Zależnie od celu i konstrukcji stawianych pytań, kwestionariusze pozwalają na ocenę aktywności fizycznej ogólnej, związanej z pracą zawodową lub tylko w czasie wolnym, w ciągu ostatniej doby, tygodnia lub roku. Wynik kwestionariusza zazwyczaj jest przeliczany na wartość wydatku energetycznego „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

201

i podawany w kcal lub równoważnikach metabolicznych MET (metabolic equivalent of task; wielokrotność wydatku energetycznego w trakcie maksymalnego obciążenia w porównaniu do podstawowej wartości spoczynkowej). Niektóre z kwestionariuszy umożliwiają zaledwie przyporządkowanie ankietowanej osoby do jednej z kilku kategorii aktywności fizycznej (np. niska < 4.0 MET, średnia 4,5-5,5 MET, wysoka > 6,0 MET) lub pozwalają na obliczenie współczynnika aktywności fizycznej.12,13 Jak podają Stasiołek i wsp.10 oraz Jegier i wsp.11 bardzo ważny jest dobór właściwego, ściśle dostosowanego do potrzeb badania kwestionariusza, a następnie realizowanie go zgodnie z metodami, warunkami pomiaru i rejestracji zawartymi w oryginalnym wzorze. Kwestionariusz Seven-Day Physical Activity Recall (SDPAR) charakteryzują wysokie wskaźniki czułości, swoistości, powtarzalności oraz wysoka wiarygodność.10,12 Kwestionariusz ten koncentruje się na zebraniu danych o częstości, intensywności oraz czasie trwania zarówno aktywności fizycznej związanej z wykonywaniem zawodu jak i pozazawodowej w okresie 7 dni poprzedzających badanie. SDPAR pozwala zgromadzić informacje dotyczące aktywności ruchowej o małej (1,5 MET/godzinę), umiarkowanej (4 MET/godzinę), dużej (6 MET/ godzinę) i bardzo dużej (10 MET/godzinę) intensywności. Kwestionariusz ten uwzględnia również wydatek energetyczny związany ze snem (1 MET/godzinę). Dzięki temu możliwe jest obliczenie całkowitego wydatku energetycznego w ciągu doby czy tygodnia (kcal/ dobę, kcal/tydz.).10,11,12 Przykład obliczeń dla wybranych aktywności12: sen: 56 h x 1,0 MET = 56 kcal/kg mała: 104 h x 1,5 MET = 156 kcal/kg umiarkowana: 4,5 h x 4,0 MET = 18 kcal/kg duża: 1,5 h x 6,0 MET = 9 kcal/kg bardzo duża: 2,0 h x 10 MET = 20 kcal/kg całkowity tygodniowy wydatek energetyczny = 259 kcal/kg/tydzień całkowity dzienny wydatek energetyczny = 37 kcal/kg/dzień dla osoby ważącej 80 kg: 37 kcal/kg/dzień x 80 kg = 2960 kcal/dzień Ostateczne wnioski z badań kwestionariuszowych – zdaniem Plewy12- należy wyciągać bardzo ostrożnie, ponieważ ankietowani zazwyczaj mają problemy z dokładnym określeniem pokonywanego pieszo dystansu, a jest to niejednokrotnie jedyna aktywność fizyczna, jaką wykonują na co dzień. Ponadto wykazano, że ludzie z nadwagą i otyłością mają skłonność do zawyżania w samoocenie swojej rzeczywistej aktywności fizycznej, a jednocześnie nadmiar masy ciała uważają za barierę ograniczającą ich aktywność fizyczną.14

Cel pracy Celem pracy była ocena aktywności ruchowej dorosłej populacji osób z zespołem metabolicznym z wykorzystaniem kwestionariusza Seven-Day Physical Activity Recall.

Materiał i metody Przedmiotem analizy były dane uzyskane od 50 osób z zespołem metabolicznym w wieku 35-75 lat, zgłaszających się do lekarza rodzinnego w województwie podlaskim w okresie czerwiec – wrzesień 2009 r. Do badania kwalifikowano osoby dorosłe spełniające dwa kryteria: 1. Wiek 35-70 rż., 2. Spełnione kryteria zespołu metabolicznego wg National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III (NCEP ATP III) tj. stwierdzenie otyłości centralnej (obwód talii ciała > 88 cm – kobiety i > 102 cm – mężczyźni) oraz 2 spośród 4 czynników, takich jak stężenie trójglicerydów we krwi żylnej > 150 mg/dl, obniżone stężenie HDL-cholesterolu <50 mg/dl (kobiety) i <40 mg/dl (mężczyźni), podwyższone ciśnienie krwi

202

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

(RR) >130/85 mm Hg i glikemia na czczo > 100 mg/dl. Z badania wykluczono osoby z dysfunkcjami narządu ruchu istotnie ograniczającymi aktywność fizyczną, kobiety ciężarne, osoby z ostrymi infekcjami, którym zalecono przebywanie w domu. U badanych przeprowadzono pomiary masy ciała i wzrostu oraz obwodu talii (w połowie odległości pomiędzy kolcem biodrowym górnym talerza kości biodrowej a dolnym brzegiem łuku żebrowego) i bioder (na wysokości krętarzy kości udowych). Dla oceny typu rozmieszczenia tkanki tłuszczowej obliczano wskaźnik talia/biodra – WHR (Waist to Hip Ratio) ze wzoru WHR = obwód talii (cm)/obwód bioder (cm). Wartość wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index, BMI = masa ciała (kg)/[wzrost (m)2])a także pomiary procentowej zawartości tłuszczu w ciele (% Fat) dokonane zostały przy wykorzystaniu aparatu Omron BF 306 Body FAT (Omron Healthcare Co., Ltd. Kyoto, Japan). Procentowa zawartość tłuszczu w ciele mierzona jest aparatem w oparciu o elektryczną oporność oraz dane osobiste takie jak wzrost, masa ciała, wiek oraz płeć. Zakwalifikowanych do badania objęto badaniem ankietowym dla uzyskania informacji dotyczących wieku, płci, współistniejących chorób i ich leczenia, a także w zakresie wartości parametrów gospodarki lipidowej i poziomu glukozy we krwi. Wyniki badań biochemicznych uzyskano z dokumentacji medycznej pacjenta. Uczestników badania objęto badaniem kwestionariuszem aktywności ruchowej Seven Day Physical Activity Recall (SDPAR)10,12. Dane były analizowane przy użyciu programu statystycznego Statistica v. 8.0 PL. Za poziom istotności statystycznej uznano p<0,05. Na przeprowadzenie badania uzyskano zgodę Komisji Bioetyki przy Akademii Medycznej w Białymstoku.

Wyniki Badaniem objęto łącznie 50 osób z ZM w wieku 35-70 lat z przewagą kobiet. Charakterystykę badanych przedstawia tabela II. Wśród chorób współistniejących najczęściej stwierdzano nadciśnienie tętnicze – 96% oraz hyperlipidemię – 90%. Częstość występowania poszczególnych chorób w grupie badawczej i liczbę osób stosujących z tego powodu leczenie farmakologiczne przedstawia tabela I. Tabela I. Choroby współistniejące wśród 50 pacjentów z zespołem metabolicznym.

Choroba współistniejąca Cukrzyca Nadciśnienie tętnicze Choroba wieńcowa Hyperlipidemia

N=50 n (%) 10 (20) 48 (96) 4 (8) 49 (90)

Leczenie farmakologiczne n(%) 9 (90) 39 (81) 3 (75) 30 (61,2)

Całkowity dzienny wydatek energetyczny badanych osób a grupy wiekowe, płeć, wykształcenie, zawód wykonywany, miejsce zamieszkania i BMI (kwestionariusz SDPAR) Średni dzienny wydatek energetyczny ankietowanych osób obliczony wedle rekomendacji autorów kwestionariusza15 był nieco wyższy w grupie wiekowej powyżej 50 lat, u respondentów z wykształceniem podstawowym, oraz u osób mieszkających we własnym domu (Tabela II).

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

203

Tabela II. Całkowity dzienny wydatek energetyczny (kcal/kg/dzień) a wiek, płeć, wykształcenie, zawód wykonywany, miejsce zamieszkania.

Kategorie

Średnia (kcal/kg/ dzień)

Wiek <=50 lat

43,6

5,1

>50 lat

45,5

8,2

44,7

7,4

44,0

5,4

podstawowe

47,9

10,5

zawodowe

43,9

7,6

średnie

44,1

4,1

wyższe

43,8

6,8

pracownik fizyczny

45,1

4,7

pracownik umysłowy

41,2

4,8

rencista/emeryt

45,7

9,8

bezrobotny

42,4

4,5

mieszkanie w bloku

43,9

6,3

własny dom

45,3

7,5

Płeć ns

Wykształcenie

Zawód wykonywany

Miejsce zamieszkania ns

W grupie osób z otyłością Io średni dzienny wydatek energetyczny okazał się największy, zaś najmniejszą jego wartością wykazali się badani z otyłością IIIo (Tabela III). Tabela III. Całkowity dzienny wydatek energetyczny (kcal/kg/dzień) a BMI.

N=50

Średnia (kcal/kg/dzień)

nadwaga

45,1

6,2

Otyłość Io

46,1

8,6

Otyłość IIo

43,0

4,0

Otyłość IIIo

42,3

5,7

Total

44,5

6,8

BMI [kg/m2]

Wydatek energetyczny związany z różnymi rodzajami aktywności fizycznej przedstawia Tabela IV.

204

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Tabela IV. Wydatek energetyczny (kcal/kg) a rodzaj aktywności fizycznej badanych osób z ZM (kwestionariusz SDPAR), N=50.

Rodzaj aktywności fizycznej Sen (kcal/kg/tydzień) 1 MET Mała aktywność (kcal/kg/tydzień) 1,5 MET Umiarkowana aktywność (kcal/kg/tydzień) 4 MET Duża aktywność (kcal/kg/tydzień) 6 MET Bardzo duża (kcal/kg/tydzień) 10 MET

Min

Max

Średnia

28,0

73,0

50,2

8,3

62,3

242,6

131,1

27,9

21,0

262,0

115,4

53,7

252,0

14,8

40,9

0,1

0,7

Całkowity tygodniowy, dzienny oraz z uwzględnieniem masy ciała wydatek energetyczny badanych osób przedstawia Tabela V. Tabela V. Całkowity wydatek energetyczny – dzienny, tygodniowy i z uwzględnieniem masy ciała (kwestionariusz SDPAR), N=50.

Całkowity wydatek energetyczny Całkowity tygodniowy wydatek energetyczny (kcal/kg/tydzień) Całkowity dzienny wydatek energetyczny (kcal/ kg/dzień) Całkowity wydatek energetyczny z uwzględnieniem masy ciała (kcal/dzień)

Min

Max

Średnia

235,1

491,0

311,7

47,5

33,7

77,7

45,9

7,9

2,9

6,8

4,4

0,9

Dyskusja W badaniach własnych aktywność ruchowa osób z zespołem metabolicznym została oceniona w oparciu o kwestionariusz aktywności ruchowej Seven Day Physical Activity Recall (SDPAR). Kwestionariusz ten umożliwia szacowanie całkowitego wydatku energetycznego w ciągu doby czy tygodnia (kcal/dzień, kcal/tydzień), również w odniesieniu do masy ciała badanych kcal/kg/dzień, (kcal/kg/tydzień). Kwestionariusz, a następnie obliczenia wydatku energetycznego wśród badanych zostały przeprowadzone zgodnie z metodyką zawartą w oryginalnym wzorze15. Całkowity tygodniowy wydatek energetyczny w badanej grupie wynosił średnio 311,7 kcal/kg/tydzień (przy rozpiętości min. – max. 235491 kcal/kg/tydzień). Respondenci na małą, umiarkowaną, dużą i bardzo dużą aktywność fizyczną wydatkowali średnio odpowiednio – 131,1 kcal/kg/tydzień; 115,4 kcal/kg/tydzień; 14,8 kcal/kg/tydzień; 0,1 kcal/kg/tydzień. Uzyskane wartości są również porównywalne z wartościami otrzymywanymi w innych badaniach. Kaleta i Jegier16 w badaniu, którego celem była ocena rekreacyjnej aktywności ruchowej 200 mieszkańców miasta Łodzi w wieku produkcyjnym wykazały, że całkowity wydatek energetyczny w badanej grupie wynosił średnio 274,8±60,6 kcal/kg/tydzień. Blisko połowa badanych nie brała udziału w żadnych zajęciach sportowo-rekreacyjnych. Spośród pozostałych badanych tylko 30% wydatkowało na ten rodzaj aktywności ruchowej od 1000 do 1999 kcal/kg/tydzień lub więcej. Wyniki badania wykazały, że wśród 68% badanych rekreacyjna aktywność ruchowa jest niska i nie uzyskuje wartości zalecanych w prewencji chorób przewlekłych, w tym sercowo-naczyniowych17. W celu promocji zdrowia i prewencji chorób układu krążenia zgodnie z obecnym stanem wiedzy i po uwzględnieniu stanowisk ekspertów wydatek energetyczny w czasie ćwiczeń powinien przekraczać 1000 kcal/tydzień a optymalnie „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

205

2000 kcal/tydzień17. Stasiołek i Jegier18 w badaniach przeprowadzonych na grupie 179 studentów medycyny z wykorzystaniem kwestionariusza aktywności ruchowej SDPAR wykazały, iż całkowity wydatek energetyczny studentów wynosił średnio 260,4±22,7 kcal/kg/tydzień. Był on istotnie wyższy wśród mężczyzn (263,3±21,5 kcal/kg/tydzień) niż kobiet (258,8 ± 23,3 kcal/kg/tydzień). Natomiast kobiety wydatkowały istotnie więcej energii na prace domowe o umiarkowanej intensywności 28,6±19,4 kcal/kg/tydzień niż mężczyźni – 18,1±13,0 kcal/kg/tydzień. Aż 17,9% badanych (8% badanych mężczyzn i 23,7% kobiet) nie ponosiło żadnego wydatku energetycznego na sport i rekreacje. Największa grupa studentów medycyny (82,1%) charakteryzowała się wydatkiem energetycznym na zajęcia sportowo-rekreacyjne w przedziale od 1 do 999 kcal/tydzień. Wśród badanych nikt nie podejmował aktywności fizycznej o charakterze sportowo-rekreacyjnym wymagającej wydatku energetycznego przekraczającego 1000 kcal/tydzień. W kolejnym badaniu Stasiołek i Jegier19, w którym objęto grupę 56 mężczyzn po zawale mięśnia sercowego, przy czym połowa z nich uczestniczyła w programie rehabilitacji kardiologicznej ambulatoryjnej według obowiązującego programu (grupa A). Grupę tę porównano z grupą mężczyzn po zawale mięśnia sercowego, którzy nie uczestniczyli w kontrolowanym treningu rehabilitacyjnym (grupa B). Całkowity tygodniowy wydatek energetyczny, w tym związany z aktywnością rekreacyjną oraz pracami domowymi, w grupie A wynosił 253,8±23,4 kcal/kg/tydzień i był statystycznie wyższy niż w grupie B: 231,1±6,5 kcal/kg/tydzień. W badaniach wykazano, że wydatek energetyczny związany z różnymi rodzajami aktywności fizycznej w grupie A wyglądał następująco: na małą, umiarkowaną, dużą i bardzo dużą aktywność fizyczną wydatkowali średnio odpowiednio – 160,7; 35,8; 4,6; 1,8 kcal/kg/tydzień. W grupie B natomiast badani wydatkowali mniej na aktywność ruchową o charakterze umiarkowanym – 166,6 kcal/kg/tydzień, dużym – 1,5 kcal/kg/tydzień i bardzo dużym 0,0 kcal/kg/tydzień, zaś więcej w porównaniu z grupą A na małą aktywność ruchową – 166,6 kcal/kg/tydzień. W innych badaniach przeprowadzonych w grupie 115 osób w wieku 65-79 lat z wykorzystaniem kwestionariusza aktywności ruchowej SDPAR wykazano, że poziom wysiłku fizycznego o umiarkowanej intensywności wynosił 59,5±22,0 kcal/kg/tydz., o dużej intensywności – 7,8±10,6 kcal/kg/tydz. Całkowity wydatek energetyczny wynosił 270,6±14,4 kcal/kg/tydz.20. Należy podkreślić, że w Polsce nie dysponujemy w pełni wiarygodnymi badaniami, dotyczącymi poziomu aktywności dorosłej części społeczeństwa. Nieliczne opublikowane badania dotyczyły najczęściej jedynie wybranych miast bądź regionów kraju21,22,23. W większości dostępnych badań i analiz prowadzonych przez instytucje naukowe, Główny Urząd Statystyczny bądź ośrodki badania opinii społecznej (Centrum Badania Opinii Społecznej) nie oceniano we właściwy sposób rodzaju, częstości i czasu trwania ćwiczeń fizycznych bądź przyjmowano niewłaściwą definicję siedzącego i aktywnego trybu życia24,25,26. Pierwszym dużym, wieloośrodkowym badaniem epidemiologicznym, pozwalającym na ocenę poziomu aktywności fizycznej populacji dorosłych kobiet i mężczyzn w Polsce (w latach 2002-2004) jest badanie WOBASZ27. Zastosowano w nim zestaw pytań dotyczących pracy zawodowej, aktywności związanej z przemieszczaniem się do miejsca pracy lub nauki oraz aktywności fizycznej w czasie wolnym od pracy. Oceniono zarówno rodzaj, częstość, jak i czas trwania wysiłku. Dane dotyczące poziomu aktywności uzyskano od 13545 uczestników badania w wieku 20-74 lat. Dowiedziono, że ponad 50% osób (ponad 55% kobiet i ponad 49% mężczyzn) charakteryzuje mała aktywność fizyczna w czasie wolnym od pracy zawodowej. Osoby te nie wykonują jakichkolwiek ćwiczeń fizycznych trwających przynajmniej 30 min dziennie bądź czynią to jedynie w sposób okazjonalny (rzadziej niż raz tygodniowo). Większość dorosłych Polaków nie wykonuje pracy zawodowej związanej z ciężkim wysiłkiem fizycznym oraz przemieszcza się do i z pracy, miejsca studiów bądź nauki, korzystając ze środków transportu publicznego bądź samochodu. Inne badania stanu zdrowia, postaw i zacho-

206

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

wań zdrowotnych mieszkańców Łodzi i Torunia przeprowadzone w latach 2000-2001 przez Drygasa i wsp.22,23 wykazały, że odsetek osób o małej aktywności fizycznej (ok. 60% mężczyzn i prawie 70% kobiet) jest znacznie wyższy niż osób o dużej, systematycznej aktywności fizycznej (15-20% mężczyzn i zaledwie 9-15% kobiet). W badaniach tych, wykonanych w ramach programu CINDI WHO, uczestniczyło 3896 kobiet i mężczyzn w wieku 15-64 lat. Wyniki ogólnopolskiego badania NATPOL Plus opublikowane w 2004 roku przez Zdrojewskiego i wsp.26 wskazują, że jedynie ok. 41% kobiet i nieco ponad 50% mężczyzn odpowiedziało pozytywnie na pytanie dotyczące uprawiania jakiejkolwiek poza pracą aktywności fizycznej. W badaniach tych nie oceniano jednak częstości ani czasu trwania aktywności fizycznej. Z przeprowadzonych w 2001 r. przez Żarowa i wsp.28 badań w grupie 212 mężczyzn w przedziale wiekowym 40-50 lat wynika, że żadnej aktywności w czasie wolnym od pracy zawodowej nie podejmuje 63,3% badanych, 32,5% sporadyczną, bardzo małą aktywność a tylko 4,2% regularną, dużą aktywność fizyczną. Podobnie jak w badaniach własnych nie oceniano oddzielnie aktywności fizycznej związanej z wykonywaniem pracy zawodowej. Można zatem przypuszczać, że dla pewnej części badanych, wykonywana praca fizyczna zastępuje aktywność rekreacyjną lub turystyczną. Poziom wykształcenia badanych był istotnym czynnikiem warunkującym aktywność fizyczną 40-50-letnich mężczyzn; wraz ze zwiększaniem się poziomu wykształcenia obserwowano znaczące zwiększanie się odsetka osób uczestniczących w jakiejkolwiek formie aktywności turystycznej lub rekreacyjnej. Korzystny wpływ wykształcenia na aktywność ruchową respondentów zaobserwowano również w badaniu Bergmana i wsp.29. W innym badaniu własnym, w którym do badania aktywności ruchowej dorosłej populacji osób z zespołem metabolicznym, w warunkach terenowych w ciągu całego tygodnia posłużyły pedometry – New Lifestyles-2000 wykazano, iż niemal połowa osób z zespołem metabolicznym prowadzi tryb aktywności niski lub siedzący. Nie zaobserwowano większych różnic w aktywności fizycznej pomiędzy dniami pracującymi i wolnymi od pracy (weekendami) u badanych osób. Zaobserwowano także zmniejszanie się aktywności fizycznej wraz z wiekiem respondentów, podobnie jak w badaniu z użyciem kwestionariusza SDPAR30.

Wnioski 1. Wśród osób z zespołem metabolicznym stwierdza się duże zróżnicowanie pod względem uzyskanej wartości całkowitego tygodniowego wydatku energetycznego (rozpiętość min. – max. 235-491 kcal/kg/tydzień). 2. Obserwuje się zmniejszanie wydatku energetycznego wraz z wiekiem i wzrostem BMI. 3. Badani wydatkowali najwięcej energii (kcal/kg/tydzień) na aktywność ruchową o charakterze umiarkowanym.

Bibliografia 1. Tatoń J, Czech A, Bernas M. Otyłość, zespół metaboliczny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL:Warszawa, 2007. 2. Kaczmarek M, Tarchalski J. Zespół metaboliczny – aktualne spojrzenie. Polski przegląd Kardiologiczny 2007;9:53-58. 3. Słowikowska-Hilczer J, Marchlewska K, Walczak-Jędrzejowska R, Oszukowska E, Gumińska A, Kramek E, Jastrzębska S, Zawadzka E, Kula W, Habib M, Trzuskowska D, Jakubowski L, Kula K. Wysokie ryzyko wystąpienia miażdżycy u mężczyzn w wieku 20-39 lat z aglomeracji łódzkiej. Pol Merk Lek 2007;23:417-425. 4. Wożakowska-Kapłon B, Bartkowiak R, Stępień A. Zespół metaboliczny – epidemia naszych czasów, nowa definicja, cele działań prewencyjnych i leczniczych. Przewodnik lekarza. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

207

5. Drygas W, Kostka T, Jegier A, Kuński H. Long term effects of different physical activity levels on coronary heart disease risk factors In middle aged men. Int J Sports Med 2000;21:235-241. 6. Tudor-Locke CE, Bell RC, Myers AM, Harris SB, Lauzon N, Rodger NW. Pedometerdetermined ambulatory activity in individuals with type 2 diabetes. Diabetes Res and ClinPract. 2002;55:191-199. 7. Araiza P, Hewes H, Gashetewa C, Vella Ch. Efficacy of a pedometer – based physical activity program on parameters of diabetes control in type 2 diabetes mellitus. Metabolism 2006;55:1382-1387. 8. Dylewicz P, Borowicz-Bienkowska S, Deskur-Smielecka E, Kocur P, Przywarska I, Wilk M. Value of exercise capacity and physical activity in the prevention of cardiovascular diseases-brief review of the current literature. J Public Health 2005; 13:313-317. 9. Drygas W, Jegier A. Zalecenia dotyczące aktywności ruchowej w profilaktyce chorób układu krążenia. Czynniki Ryzyka Profilaktyka. 2003;4:76-84. 10. Stasiołek D, Jegier A. Ocena aktywności fizycznej osób dorosłych przy pomocy kwestionariuszy. Czyn Ryz 2001;3-4:50-55. 11. Stasiołek D, Jegier A. Wybrane kwestionariusze stosowane do oceny aktywności ruchowej w różnych grupach wiekowych. MedSportiva 2003;1:19-30. 12. Plewa M. Wybrane metody pomiaru aktywności fizycznej w otyłości. Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach, 2008. 13. Shephart RJ. Limits to the measurement of habitual physical activity by questionnaires. Br J Sports Med 2003, 37:197-206. 14. Ball K, Crawford D, Owen N. Too fat to exercise? Obesity as a barrier to physical activity. Aust N Z J Public Health 2000; 24:331-333. 15. Sallis JF. Seven-Day Physical Activity Recall. Med Sci Sport Exer 1997;6(suppl. 29): 89-103. 16. Kaleta D, Jegier A. Rekreacyjna aktywność ruchowa w losowej próbie mieszkańców Łodzi w wieku produkcyjnym – wyniki badania wstępnego. Med Pr 2003;54:563-566. 17. Jegier A. Stasiołek. D Skuteczna dawka aktywności fizycznej w prewencji pierwotnej chorób układu krążenia i promocji zdrowia. MedSportiva 2001,5(2 supl): 109-119. 18. Stasiołek D, Jegier A. Aktywność ruchowa studentów medycyny. Nowiny Lek 2003;72,2:140-142. 19. Stasiołek D, Jegier A. Udział w rehabilitacji kardiologicznej a wybrane zachowania zdrowotne mężczyzn po zawale mięśnia sercowego. Czyn Ryz 2003;4/02-1/03:85-91. 20. Prączko K, Kostka T. Aktywność ruchowa a występowanie infekcji górnych dróg oddechowych u osób w starszym wieku. Gerontol Pol 2005;13:195-199. 21. Drygas W, Skiba A, Bielecki W, Puska P. Ocena aktywności fizycznej mieszkańców sześciu krajów europejskich. Projekt Bridging the East-West Health GAP. Med Sportiva 2001,5,(suppl. 2):119. 22. Drygas W, Bielecki W (red.). Stan zdrowia, postawy i zachowania zdrowotne mieszkańców Łodzi. Raport z badań wykonanych w ramach programu CINDI WHO. Łódź 2002. 23. Drygas W, Bielecki W (red.). Stan zdrowia, postawy i zachowania zdrowotne mieszkańców Torunia. Raport z badań wykonanych w ramach programu CINDI WHO. Łódź 2001. 24. Raport CBOS. O aktywności fizycznej Polaków. Warszawa 2003;BS/23/2003. www.cbos.pl. 25. Raport GUS. Stan zdrowia ludności Polski. Warszawa 1999. 26. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P, Konarski R, Manikowski A, Wołkiewicz E, Jakubowski Z, Łysiak-Szydłowska W, Bautembach S, Wyrzykowski B. Rozpowszechnienie

208

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

głównych czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w Polsce. Wyniki badania NATPOL PLUS. Kardiol Pol 2004;61:IV-5. 27. Drygas W, Kwaśniewska M, Szcześniewska D, Kozakiewicz K, Głuszek J, Wiercińska E, Wyrzykowski B, Kurjata P. Ocena poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji Polski. Wyniki programu WOBASZ. Kardiol Pol 2005;63:6(suppl.4): 1-5. 28. Żarów R, Gołąb S, Chrzanowska M, Sobieski J, Matusiak S. Aktywność fizyczna dorosłych mężczyzn (komunikat z badań). Ann UMCS Lublin-Polonia, 2003, sectio D, 58, (suppl. 13), 300:538-542. 29. Bergman P, Grjibovski AM, Hagströmer M, Bauman A, Sjöström M. Adherence to physical activity recommendations and the influence of socio-demographic correlates – a population-based cross-sectional study. BMC Public Health 2008;8:367-375. 30. Owłasiuk A, Chlabicz S, Litwiejko A. Weekly physical activity of people with metabolic syndrome. Physical Activity in Disease Prevention and Health promotion, Ed. Barbara Bergier,2010:243-252.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

209

Justyna Palacz1

Rekreacja ruchowa a czas wolny ludzi starszych Streszczenie Czas wolny jest jednym ze składników życia warunkującym nie tylko zdrowie psychiczne, ale i fizyczne. Seniorzy stanowią tę grupę wiekową, która dysponują zwykle większą ilością czasu wolnego w stosunku do osób pracujących czy uczących się. Korzystając z czasu wolnego ludzie starsi mają szansę ekspresji siebie poprzez twórczość, rozrywkę, a nawet rożne formy aktywności ruchowej. Aktywność ruchowa ma wpływ na jakość życia, a dla seniorów może stać się najlepszym, a jednocześnie najtańszym lekarstwem dającym sprawność, samodzielność i niezależność. Współczesny senior to aktywny senior.

Słowa kluczowe czas wolny, rekreacja ruchowa, aktywność ruchowa, ludzie starsi

Summary Leisure time is one of the elements of life determining not only mental health, but also physical one. Seniors are this age group, which usually have more free time compared to people working or studying. Using free time older people have a chance to express themselves through art, entertainment, and even various forms of physical activity. Physical activity has an impact on quality of life, and for seniors can be the best, yet the cheapest remedy that gives agility, self-reliance and independence. Contemporary senior is an active senior.

Keywords leisure, physical recreation, physical activity, elderly people

Wstęp Umowna granica określająca stopień starzenia się społeczeństw to 15% osób powyżej 60. roku życia. Prognozy demograficzne wskazują, że w Europie, jak też i w Polsce systematyczne wzrasta odsetek osób w podeszłym wieku. Starzenie się społeczeństwa polskiego jest nieuchronne, bowiem systematycznie spada liczba urodzeń (stale obniża się wskaźnik dzietności), a jednocześnie wydłuża się długość życia. Polska dołączyła do krajów o starzejącej się strukturze społecznej już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, a dziś jest w grupie społeczeństw o zaawansowanym procesie starzenia się. Przewiduje się, że w 2020 r. populacja ludzi w wieku poprodukcyjnym osiągnie 9 milionów ludzi w 40 milionowym narodzie, co da wskaźnik 22,4% osób w podeszłym wieku. Osoby starsze stają się więc dużą grupą społeczną, silnie angażującą innych. Niezbędne wydaje się więc rozwinięcie istniejącego systemu opieki zdrowotnej dla seniorów i zwielokrotnienie liczby osób działających na rzecz osób starszych (np. w zakładach opieki zdrowotnej, instytucjach opiekuńczych, czy też instytucjach realizujących zachowania wolnoczasowe itd.). Z jednej strony stosunek do starości i ludzi starych przejawia się w reakcjach skrajnych (eutanazja, potępienie, niechęć, obrzydzenie, pogarda, szacunek, troska, miłość), a z drugiej – w bardzo pragmatycznych (polityka na rzecz ludzi starszych oraz organizowanie środowisk społecznych wokół problematyki starości)2. W społeczeństwie polskim panują 1 Wszechnica Świętokrzyska _____________________________

2 A. Zasępa, Wpływ procesu starzenia się ludności na system emerytalny, [w:] L. Frąckiewicz (red.), Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2002, s. 27-28.

210

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

pewne stereotypy dotyczące stylu życia seniorów. Nawet sami ludzie starsi łatwo godzą się z tym, że brak energii i żywotności są nieuniknionymi elementami starzenia się. Przyjmując bierny styl życia, często podupadają na zdrowiu. Dodatkowo ludzie w starszym wieku są dyskryminowani ze względu na wiek. Ten brak tolerancji na starość chorą i cierpiącą to wiekizm lub ageizm (z ang.), a zjawisko to pogłębia lansowany przez świat pop-kultury i media obraz młodości, miraż pięknego i wyzwolonego ciała. W oparciu o mechanistyczny pogląd na życie1, ciało ludzkie przyrównuje się do maszyny, która w miarę zużycia psuje się. Przyjmując takie założenie, w miarę starzenia się nie powinniśmy się przemęczać, aby zachować siły i przedłużyć życie. W rzeczywistości taki rodzaj postępowania nie zwiększy wydolności organizmu, a jedynie ją osłabi. Oczywiście procesy związane ze starzeniem się organizmu są nieuchronne i wywierają wpływ na wszystkie ważniejsze układy i narządy, nawet jeśli nie występują symptomy chorobowe. Najbardziej postępujące są zmiany w układzie ruchowym. Wielu specjalistów uważa, że zmiany inwolucyjne mogą być spowolnione poprzez regularną aktywność ruchową. Z. Jethon podkreśla, że systematycznie podejmowana aktywność fizyczna nie ma wpływu na długość życia, a „jedynie wydłuża czas względnie wysokiej sprawności fizycznej i umysłowej oraz obniża zachorowalność. Najczęstsze przyczyny zgonu pozostają odsetkowo także te same, jak w populacji, do której należą osoby prowadzące aktywny ruchowo tryb życia. Jednakże, szczegółowa analiza współzależności wieku chronologicznego, biologicznego i aktywności (sprawności) fizycznej wykazuje, że te dwie ostatnie właściwości są ze sobą ściśle związane. Ponadto, im starsza grupa wiekowa jest rozpatrywana, tym więcej znajduje się w niej osób z młodszym wiekiem biologicznym i sprawności ruchowej. Na tej podstawie można, wnioskować, że osoby bardziej dbające o swoją sprawność fizyczną żyją dłużej lub są a priori genetycznie długowieczne”2.

Czas wolny ludzi starszych Niewątpliwie ludzie starsi są tą grupą społeczną, która posiada liczne zasoby wolnoczasowe. W głównej mierze wiąże się to z przejściem na emeryturę. Jeżeli osoby starsze nie są obciążone opieką nad wnukami, ilość czasu wolnego dodatkowo wzrasta. Starość nie powinna kojarzyć się z postawą rezygnacji. Człowiek starszy, na ile pozwalają mu siły i zdrowie, nie musi rezygnować z hobby, zainteresowań, rozrywek i rekreacji ruchowej w wolnym czasie. Badania dotyczące czasu wolnego wskazują, że ludzie starsi najchętniej wypoczywają biernie przeznaczając czas wolny na oglądanie telewizji i słuchanie radia3. M. Halicka i J. Halicki dokonali klasyfikacji 5 typów aktywności, które realizują w wolnym czasie ludzie starsi: 1. aktywność rekreacyjno-hobbistyczna – spacery, zajęcia sportowe, praca w ogródku lub na dział; malarstwo, muzyka, kino, teatr, koncert; 2. aktywność receptywna – oglądanie telewizji, słuchanie radia, czytanie gazet i książek; 3. aktywność zorientowana publicznie – działalność społeczna i polityczna; 4. aktywność integracyjna – spotkania i działania zwłaszcza o charakterze naukowo -szkoleniowym i towarzyskim oraz działalność charytatywna, spotkania w klubie seniora, dokształcanie w Uniwersytetach Trzeciego Wieku, spotkania z przyjaciółmi, praca charytatywna;

1 I. Gore, Wiek a aktywność życiowa, PZWL, Warszawa 1980, s. 13. 2 Z. Jethon, Niska aktywność ruchowa a zdrowie, [w:] J. B. Karski, Z. Słońska, B. W. Wasilewski (red.), Promocja zdrowia. Wprowadzenie do zagadnień krzewienia zdrowia, Sanmedia, Warszawa 1994. s. 222. 3 T. Wilk, Czas wolny w starości a jakość życia, [w:] B. Juraś-Krawczyk (red.), Wybrane obszary badawcze andragogiki, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Łódź 2007, s. 139.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

211

5. inne rodzaje aktywności – pojedyncze formy aktywności wskazywane przez osoby starsze, odmienne od wyżej wymienionych1. Badania dotyczące czasu wolnego (w tym rekreacji ruchowej) najczęściej prowadzone są wśród osób starszych zamieszkujących domy pomocy społecznej, uczestniczące w zajęciach prowadzonych przez Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW) czy też przez instytucje organizujące zajęcia wolnoczasowe. Mieszkańcy krakowskich domów pomocy społecznej w wolnym czasie najchętniej słuchają audycji radiowych (zwłaszcza Radia Maryja), oglądają programy informacyjne w telewizji oraz filmy, zwłaszcza seriale, filmy animowane i dla dzieci. 9% ankietowanych kolekcjonuje w wolnym czasie różnorodne rzeczy np. obrazki, wzory do wyszywania i haftu, różne porady, pamiątki rodzinne (drzewo genealogiczne), znaczki, wiersze (cudze), suszki, stare pieniądze, zegary, zdjęcia, krzyżówki, kasety wideo. 39% respondentów zajmuje się uprawianiem hobby. Najczęściej są to robótki ręczne (haft, wyszywanie, szydełkowanie, szycie). Zajmują się też twórczością literacką, pisząc wspomnienia, wiersze i artykuły do „Głosu Seniora” lub „Zielnika”. Popularna jest też twórczość plastyczna lub majsterkowanie, w tym rzeźba, malarstwo, wykonywanie kompozycji kwiatowych, dekorowanie pomieszczeń placówki. Niektórzy mieszkańcy śpiewają, tańczą, recytują wiersze, komponują utwory muzyczne, grają na instrumentach muzycznych. Biorą też udział w konkursach, festiwalach, spartakiadach. Książki czyta 64% spośród badanych, czasopisma – 68%. Chętnie uczestniczą w prelekcjach i spotkaniach z ciekawymi ludźmi. Biorą udział w imprezach okolicznościowych, uroczystościach religijnych, zabawach towarzyskich i imprezach plenerowych. Podejmują też aktywne formy wypoczynku2. Seniorzy ze Słupska za najpopularniejszą formę wykorzystywania czasu wolnego uznali spacery, oglądanie telewizji, czytanie, rozwiązywanie krzyżówek, zajmowanie się wnukami i odwiedzanie znajomych3. Podobne wyniki badań uzyskał P. Woszczyk4. Ludzie starsi wskazywali, że w wolnym czasie najchętniej wybierają telewizję, czytanie prasy, słuchanie radia i telewizji, spacery, spotkania towarzyskie i czytanie książek. Co piąta osoba wykorzystuje czas wolny na działce w miesiącach letnich i wiosennych. Szczególnej popularyzacji wymagają innowacyjne formy aktywności w wolnym czasie. Dużą rolę odgrywają tu instytucje aktywizujące takie jak UTW, kluby seniora, domy pomocy społecznej, które zachęcają seniorów do uczestnictwa w wolontariacie5, uprawiania sportu, realizacji pasji, e-learning’u, korzystania z Internetu, uczestnictwa w wydarzeniach kulturalnych, prowadzenia działalności doradczej i samopomocowej czy podróżowania (aktywność turystyczna).

Kultura fizyczna elementem profilaktyki gerontologicznej Na całym świecie dynamicznie rozwija się gerontologia, związana z aspektami medycznymi, psychologicznymi, socjologicznymi, ekonomicznymi czy prawnymi. Coraz istotniejsze miejsce zajmuje w gerontologii kultura fizyczna jako element profilaktyki gerontologicznej. Czynniki zagrożenia zdrowia w starości podzielić można na dwie grupy: 1 M. Halicka, J. Halicki, Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych, [w:] B. Synak (red.), Polska starość, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003. 2 Z. Szarota, Formy aktywności mieszkańców domów pomocy społecznej dla osób starszych, [w:] A. Panek, Z. Szarota (red.), Zrozumieć starość, Oficyna Wydawnicza TEXT, Kraków 2000, s. 51, s. 52-55. 3 K. Banach, Uczestnictwo osób starszych w rekreacyjnych formach ruchu na przykładzie mieszkańców Słupska, [w:] J. Ożdziński (red.), Rekreacja, turystyka, kultura w zagospodarowaniu czasu wolnego, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku, Gdańsk 2005, s. 287. 4 P. Woszczyk, Style życia ludzi starych, czyli co zrobić z wolnym czasem na emeryturze, [w:] W. Muszyński (red.) „MAŁE TĘSNOTY?” Style życia w czasie wolnym we współczesnym społeczeństwie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009, s. 129-130. 5 por. Z. Barcz, Czas wolny a satysfakcja życiowa seniorów, [w:] W. Muszyński, M. Sokołowski (red.), HOMO CREATOR CZY HOMO LUDENS? Nowe formy aktywności i spędzania czasu wolnego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 305.

212

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

1. Czynniki biologiczne: • zmniejszona aktywność ruchowa, • niewłaściwe odżywianie, • lekomania, • inne: palenie tytoniu, używanie alkoholu; środowiskowe: w glebie, wodzie, powietrzu, promieniowanie, 2. Czynniki społeczne: • nagła zmiana warunków życia (przejście na emeryturę, utrata bliskich osób), • osamotnienie, • izolacja społeczna, • nieumiejętność korzystania z czasu wolnego (monotonia, nuda), • zła sytuacja materialna, • niski stopień wykształcenia1. Jak wynika z powyższej klasyfikacji niedostateczna aktywność ruchowa należy do grupy czynników biologicznych zagrażających zdrowiu w starości. Niewystarczająca aktywność ruchowa jest przyczyną wielu chorób cywilizacyjnych, m. in. otyłości, cukrzycy, miażdżycy, nadciśnienia tętniczego, chorób degeneracyjnych stawów, osteoporozy, chorób narządu ruchu i kręgosłupa. Regularnie podejmowana aktywność ruchowa wpływa na sprawność fizyczną i zachowanie zdrowia ludzi starszych. Jest jednym ze środków przyczyniających się do opóźniania procesów inwolucyjnych. Dzięki aktywności ruchowej ludzie starsi mogą zachować aktywność samoobsługową, i społeczną. Aktywny wypoczynek poprawia jakość życia seniorów.

Instytucje propagujące rekreację ruchową osób starszych Ofert dotyczących aktywnego wypoczynku dla seniorów jest zdecydowanie za mało. Wśród form aktywności seniorów wymienia się głównie te, które prowadzą różnorakie organizacje klubowe, placówki opiekuńcze, domy kultury, koła turystyczne czy biura podróży. Najczęściej propozycje zajęć rekreacji ruchowej dla seniorów dotyczą słuchaczy UTW2 i domów pomocy społecznej. DPS-y często dysponują salkami gimnastycznymi, a także proponują wycieczki swoim mieszkańcom. Ogniska Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej3 zajmują się ludźmi dorosłymi, starszymi i starymi, ich aktywizacją w kierunku aktywności ruchowej oraz promowaniem aktywności ruchowej jako elementu zdrowego stylu życia w trakcie organizowanych seminariów, warsztatów i szkoleń. Ofertę aktywnego wypoczynku przedstawiają też osiedlowe kluby seniora, kluby (domy) złotej jesieni, kluby złotego wieku i domy dziennego pobytu. Jednym z głównych zadań placówek pomocy osobom starszym jest zapewnienie podopiecznym fachowej opieki, w tym systematycznej aktywizacji ruchowej.

Preferowane formy rekreacji ruchowej ludzi starszych Badania dotyczące aktywności ruchowej osób starszych w czasie wolnym wskazują, że aktywność ta jest nieregularna, sporadyczna i gorsza niż w krajach Europy Zachodniej. Najpopularniejsze formy rekreacji ruchowej preferowane przez osoby starsze to jazda na rowerze, spacer (marsz), jogging, tenis, jazda konna, gimnastyka z instruktorem, pływanie, trucht, wycieczki – zwiedzanie, rower stacjonarny, poranna gimnastyka4, uprawianie ogród1 H. Szwarc, Sprawność fizyczna i zdrowie osób starszych, „Kultura Fizyczna” 1996, nr 9-10, s. 8. 2 por. W. Makuła, Physical Activity of the Third-Age University Students in Cracow as an Effect of the School Physical Education, „Studies in Physical Education and Sport” 2007, Vol. 13, nr 2. 3 A. Bicka, E. Kozdroń, Aktywność ruchowa ludzi starszych czynnikiem adaptacyjnym do określonego wysiłku fizycznego, „Kultura Fizyczna” 2003, nr 5-6, s. 27. 4 Tamże, s. 27.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

213

ka (prace na działce), taniec (zwłaszcza w przypadku kobiet). K. Banach1 badała zarówno pensjonariuszy Dziennego Domu Pomocy Społecznej w Słupsku, jak i przypadkowe osoby starsze. 49% respondentów odpowiedziało, że nie uprawia sportu ani aktywnych form ruchu w wolnym czasie. Ci, którzy korzystają z aktywnego wypoczynku najchętniej spacerują, gimnastykują się (wykonują ćwiczenia usprawniające), pływają, jeżdżą na rowerze bądź pływają. Zaleca się, aby ludzie starsi podejmujący aktywność ruchową w czasie wolnym sami zwiększali zakres trudności wykonywanych ćwiczeń. Jak dowodzi I. Gore badania porównawcze ludzi starszych i młodych wykazały, że w obu grupach podobnie wzrastała siła mięśni i wydajności w pracy w następstwie odpowiedniego treningu. Autorka podaje przykład grupy osób, które w wieku 60 lat poddane zostały programowi ćwiczeń fizycznych. Ich postępy obserwowano przez następne 10 lat. Okazało się, że w ciągu tego okresu zwiększyli swą sprawność i w wieku 70 lat byli sprawniejsi fizjologicznie niż 10 lat wcześniej2. Zatem systematyczna aktywność ruchowa może wywołać w starszym wieku analogiczny przyrost wydolności fizycznej jak u ludzi młodych. W ramach innowacyjnych form rekreacji ruchowej można zaproponować seniorom ćwiczenia rozciągające – pilates, nordic walking, petanque (bule lub kulki), a także gimnastyka geriatryczna. W usprawnianiu osób starszych coraz częściej stosuje się też niekonwencjonalne formy aktywności ruchowej w środowisku wodnym. Popularnością cieszą się zajęcia Aqua Fitness, do których zaliczmy: pływanie zdrowotne, Aqua Aerobik Senior, Aqua Aerobik – Reha Fit, Aqua Osteo-Fit, Aquatic – ćwiczenia gimnastyczne przy muzyce. W wodzie stosuje się coraz bardziej specjalistyczny sprzęt np. rowery do hydrocyclingu, bieżnie, suwnice, hydrostepery, charakterystyczne dla „siłowni wodnych”3. W badanych krakowskich domach pomocy społecznej uprawianie sportu zadeklarowało 14% badanych. Dla respondentów sport to głównie rehabilitacja lecznicza, gimnastyka usprawniająca, choreoterapia, ale i trenowanie przed spartakiadami dla pensjonariuszy domów pomocy społecznej. Codzienna gimnastyka jest udziałem 58% badanych seniorów. Gimnastykują się we własnym pokoju, w sali rehabilitacji ruchowej lub sali gimnastycznej. Niestety nie wszystkie placówki dysponują salą gimnastyczną. Pensjonariusze chętnie korzystają ze spacerów i wycieczek na świeżym powietrzu. Niektórzy z respondentów ze spacerami utożsamiali przemieszczanie się na wózkach inwalidzkich po korytarzach placówki4. W Anglii funkcjonują kluby fitness, w których istnieją sekcje przeznaczone dla osób starszych, gdzie pod okiem specjalisty proponowane są odpowiednie ćwiczenia dla seniorów, którzy mogą korygować różne schorzenia natury reumatologicznej5. W trakcie takich zajęć można też nawiązać kontakty towarzyskie.

Motywacje i bariery aktywnego wypoczynku seniorów Wyniki badań przeprowadzonych w grupie kobiet należących do Klubu Seniora „Szarotka” w Szczecinie dowiodły, że główną motywacją skłaniającą je do aktywnego wypoczywania jest poprawa własnego zdrowia, utrzymanie dobrej kondycji, poprawa samopoczucia psychicznego i zalecenia lekarza6. Seniorzy wskazywali też na zainteresowania i potrzeby 1 K. Banach, Uczestnictwo osób starszych…, s. 285. 2 I. Gore, Wiek a aktywność…, s. 53. 3 K. Pietrusik, Formy aktywności fizycznej w wodzie dla seniorów, [w:] J. Knotowicz, P. Rąglewska (red.), Rola aktywności ruchowej w procesie rozwoju sprawności psychofizycznej i promocji zdrowia człowieka, Wyższa Szkoła Edukacji i Terapii, Poznań 2008, s. 118. 4 Z. Szarota, Formy aktywności…, s. 55. 5 M. M. Ziętkowska, „Wesołe jest życie staruszka?” Współczesne możliwości i sposoby spędzania wolnego czasu przez osoby w zaawansowanym wieku [w:] W. Muszyński, M. Sokołowski (red.), HOMO CREATOR CZY HOMO LUDENS? Nowe formy aktywności i spędzania czasu wolnego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 299. 6 J. Dębicka, A. Konofalska, Motywy podejmowania forma aktywności ruchowej przez kobiety powyżej 60 roku życia, [w:] D. Umiastowska (red.), Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej Oddział w Szczecinie, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2001, s. 111-112.

214

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

w kierunku aktywnego wypoczynku, sytuację materialną, dostępność obiektów i terenów rekreacyjnych, możliwość uczestnictwa w zorganizowanych zajęciach rekreacji ruchowej, a także przyzwyczajenia z lat młodości do aktywnego wykorzystywania czasu wolnego1. Wśród ograniczeń związanych z rekreacją ruchową wymienić można bariery finansowe, mentalne i poznawcze (związane z brakiem odpowiedniego poziomu wiedzy i stanem jej upowszechniania) oraz kulturowe2. Kobiety z Klubu „Szarotka” jako główne przeszkody w podejmowaniu rekreacji ruchowej wskazywały zły stan zdrowia, brak dostępu do obiektów sportowych oraz wstyd (21,4%)3, związany z powszechnym stereotypem osoby starszej. Z obawy przed ośmieszeniem i negatywną reakcją otoczenia seniorzy rezygnują z aktywnego wypoczynku. Starsze osoby zamieszkujące Słupsk wskazały, że największą przeszkodą jest brak chęci (lenistwo), stan zdrowia (przeciwwskazania zdrowotne), brak motywacji, brak czasu, podeszły wiek i brak siły4. W wielu badaniach pojawia się też brak finansów na aktywne formy wypoczywania, a także strach przed kontuzją czy urazem, a więc potencjalnym obniżeniem sprawności i samodzielności. Ta bariera związana jest z niskim poziomem wiedzy dotyczącej wskazań do rekreacji ruchowej, a tym samym brakiem dostępu do profesjonalnej oferty rekreacyjnej dla osób w starszym wieku5.

Konkluzje Dotychczasowe badania wskazują, że wśród osób starszych występuje małe lub znikome zainteresowanie rekreacją ruchową w czasie wolnym. Seniorzy mają często świadomość, że wiek podeszły to nie czas na aktywność i rekreację. A przecież mogą się przecież realizować na wielu polach, rozwijać hobby i zainteresowania, podtrzymywać kontakty towarzyskie. To również czas na podejmowanie aktywnego wypoczynku. Świadomość seniorów o potrzebie ruchu występuje na niskim poziomie w naszym kraju. Nie zdają sobie sprawy, że bycie aktywnym fizycznie może spowolnić procesy starzenia się. Warto czerpać przykład z seniorów zamieszkujących USA czy kraje Europy Zachodniej, gdzie dbałość o zdrowie i kondycję fizyczną seniorów weszło w tradycję. Osoby po 70-ce uprawiają sporty, jeżdżą na rowerze, pływają, żeglują i chodzą po górach. Warto uświadamiać mieszkańców naszego kraju, że współczesny senior to aktywny senior. Potrzebna jest zmiana wizerunku seniorów w opinii społeczeństwa, które powinno postrzegać ich jako pełnowartościowych obywateli. W promowanie i wdrażanie prozdrowotnych zmian w stylu życia osób starszych powinny zaangażować się instytucje opiekuńcze i wspierające, a także społeczni partnerzy seniorów – ich rodziny, lekarze czy rehabilitanci. Potrzebna jest szersza reklama zdrowego stylu życia w środkach masowego przekazu, dotycząca wszystkich grup wiekowych. Ludzie starsi powinni czuć zainteresowanie ze strony społeczeństwa i zyskiwać poczucie, że nie są odrzucani na boczny tor przez media, które promują jedynie młodość i kult ciała. Obciążenie fizyczne musi być odpowiednio dobrane do wieku, potrzeb i zainteresowań. Zatem osobom starszym zaleca się: marsze, spacery, nordic walking, pływanie czy piesze wędrówki. Uprawianie tego typu form rekreacji ruchowej zwiększa wydolność układu krążenia i oddychania, usprawnia zaopatrzenie narządów i tkanek w tlen, a także poprawia metabolizm.

Bibliografia 1. Banach K., Uczestnictwo osób starszych w rekreacyjnych formach ruchu na przykładzie mieszkańców Słupska, [w:] Ożdziński J. (red.), Rekreacja, turystyka, kultura 1 M. Górecka, J. Wieczorek, Rekreacja ruchowa osób starszych z różnych środowisk, [w:] Z. Kubińska, D. Nałęcka (red.), Rekreacja ruchowa w edukacji i promocji zdrowia, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2009, s. 265. 2 A. Leś, M. Gaworska, Wybrane aspekty jakości życia i sprawności funkcjonalnej osób starszych, „Wychowanie Fizyczne i Sport” 2011, T. 55 (z. 2), s. 95. 3 J. Dębicka, A. Konofalska, Motywy podejmowania…, s. 111-113. 4 K. Banach, Uczestnictwo osób starszych…, s. 286. 5 M. Górecka, J. Wieczorek, Rekreacja ruchowa…, s. 265.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

215

w zagospodarowaniu czasu wolnego, Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku, Gdańsk 2005. 2. Barcz Z., Czas wolny a satysfakcja życiowa seniorów, [w:] Muszyński W., Sokołowski M. (red.), HOMO CREATOR CZY HOMO LUDENS? Nowe formy aktywności i spędzania czasu wolnego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008 3. Bicka A., Kozdroń E., Aktywność ruchowa ludzi starszych czynnikiem adaptacyjnym do określonego wysiłku fizycznego, „Kultura Fizyczna” 2003, nr 5-6. 4. Dębicka J., Konofalska A., Motywy podejmowania form aktywności ruchowej przez kobiety powyżej 60 roku życia, [w:] Umiastowska D. (red.), Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, Polskie Towarzystwo Naukowe Kultury Fizycznej Oddział w Szczecinie, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2001. 5. Gore I., Wiek a aktywność życiowa, PZWL, Warszawa 1980. 6. Górecka M, Wieczorek J., Rekreacja ruchowa osób starszych z różnych środowisk, [w:] Kubińska Z, Nałęcka D. (red.), Rekreacja ruchowa w edukacji i promocji zdrowia, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2009. 7. Halicka M., Halicki J., Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych, [w:] Synak B., (red.), Polska starość, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003. 8. Jethon Z., Niska aktywność ruchowa a zdrowie, [w:] Karski J. B., Słońska Z., Wasilewski B. W. (red.), Promocja zdrowia. Wprowadzenie do zagadnień krzewienia zdrowia, Sanmedia, Warszawa 1994. 9. Leś A., Gaworska M., Wybrane aspekty jakości życia i sprawności funkcjonalnej osób starszych, „Wychowanie Fizyczne i Sport” 2011, T. 55 (z. 2). 10. Makuła W., Physical Activity of the Third-Age University Students in Cracow as an Effect of the School Physical Education, „Studies in Physical Education and Sport” 2007, Vol. 13, nr 2. 11. Pietrusik K., Formy aktywności fizycznej w wodzie dla seniorów, [w:] Knotowicz J, Rąglewska P. (red.), Rola aktywności ruchowej w procesie rozwoju sprawności psychofizycznej i promocji zdrowia człowieka, Wyższa Szkoła Edukacji i Terapii, Poznań 2008. 12. Szarota Z., Formy aktywności mieszkańców domów pomocy społecznej dla osób starszych, [w:] Panek A., Szarota Z. (red.), Zrozumieć starość, Oficyna Wydawnicza TEXT, Kraków 2000. 13. Szwarc H., Sprawność fizyczna i zdrowie osób starszych, „Kultura Fizyczna” 1996, nr 9-10. 14. T. Wilk, Czas wolny w starości a jakość życia, [w:] Juraś-Krawczyk B. (red.), Wybrane obszary badawcze andragogiki, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Łódź 2007. 15. Woszczyk P., Style życia ludzi starych, czyli co zrobić z wolnym czasem na emeryturze, [w:] Muszyński W. (red.) „MAŁE TĘSNOTY?” Style życia w czasie wolnym we współczesnym społeczeństwie, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2009. 16. Zasępa A., Wpływ procesu starzenia się ludności na system emerytalny, [w:] Frąckiewicz L. (red.), Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku. Proces starzenia się ludności Polski i jego społeczne konsekwencje, Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2002. 17. Ziętkowska M. M., „Wesołe jest życie staruszka?” Współczesne możliwości i sposoby spędzania wolnego czasu przez osoby w zaawansowanym wieku [w:] Muszyński W., Sokołowski M. (red.), HOMO CREATOR CZY HOMO LUDENS? Nowe formy aktywności i spędzania czasu wolnego, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.

216

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Aneta Pawłowska1, Sylwia Łebek1

Oferta ośrodków spa&wellness w województwie małopolskim. Zabieg zdrowotny czy marketingowy? Streszczenie Oferta proponowana przez ośrodki spa&wellness w województwie małopolskim wychodzi naprzeciw trendom w promocji zdrowia. Zabiegi wyróżnia kompleksowość oraz profesjonalizm przy jednoczesnym wykorzystaniu naturalnych składników. W małopolskich ośrodkach spa&wellness znajdują się również zabiegi unikatowe i firmowe. Marketing produktu uwzględnia USP – unique selling proposition – wyjątkową cechę sprzedaży, która produkt wyróżnia na rynku docelowym.

Słowa kluczowe spa & wellness, zdrowie, województwo małopolskie

Summary A wide offer of the health treatment proposed by spa&wellnes resorts in Małopolska voivodeship responds current trends in health promotion. A comprehensive, professional treatments generate high involvement. Among various typical health treatments there are some unique and special offers which are distinguished by some „local features”. Marketing plan needs to include USP – unique selling proposition – an unique feature or attribute which creates competitive product advantage.

Keywords spa&wellness, health, Małopolska voivodeship Oferta proponowana przez ośrodki spa&wellness w województwie małopolskim wychodzi naprzeciw aktualnym trendom w promocji zdrowia. Odbiorcy – pacjenci, klienci i użytkownicy oferty spa&wellness oczekują profesjonalnych i różnorodnych zabiegów, marek najwyższej jakości kosmetyków oraz standardów międzynarodowych sieci. W małopolskich ośrodkach spa&wellness dostępne są już nie tylko zabiegi wpisane do kanonu spa&wellness, ale również propozycje unikatowe, firmowe. Wymiar marketingowy, który towarzyszy opracowaniu i prezentacji oferty uwzględnia USP produktu (ang. unique selling proposition), tj. unikalną propozycję sprzedaży, która wyróżnia go na rynku docelowym. Najważniejszym wymogiem cały czas pozostaje wiarygodna gwarancja regeneracji sił, poprawy zdrowia, samopoczucia i urody, jednak znaczenia nabierają atrakcyjne nazwy oraz nawiązania do elementów lokalnej kultury w ofercie zabiegów.

„Filozofia dobrego samopoczucia” Wzrost popularności zabiegów z zakresu spa&wellness spowodowany jest przede wszystkim społeczną orientacją na poprawę kondycji psychicznej i fizycznej, swoistą „filozofię dobrego samopoczucia”2. W te idee wpisuje się też odnowa biologiczna – dbałość o urodę, witalność, młody wygląd. Sama idea spa, której przypisywany jest rodowód łaciński oraz belgijski, opiera się przede wszystkim na dobroczynnym wpływie wody na ludzki organizm. Nazwa „spa”, obecnie 1 Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej _____________________________

2 D. Ptaszycka-Jackowska, M. Mika, Rodzaje i formy turystyki [w:] W. Kurek (red). Turystyka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 286.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

217

definicja pewnego trendu w promocji zdrowia i urody, wywodzi się z łacińskiego „sanus per aquam”, czyli „zdrowy przez wodę”. Spa to również miejscowość w Belgii, gdzie w XIV w. zaczęto wykorzystywać źródła lecznicze. W wielu zabiegach spa jako podstawowy składnik wykorzystywane są wody, zarówno lecznicze, jak mineralne i termalne1. Z kolei wellness jest kombinacją składającą się nie tylko z zabiegów pielęgnacyjnych i regenerujących, ale też z aktywności fizycznej i rekreacji. Wellness zorientowany jest na zdrowy tryb życia, za którym idzie zachowanie sił witalnych oraz atrakcyjnego wyglądu zewnętrznego. Celem jest osiągnięcie dobrego samopoczucia i zachowanie kondycji, co oznacza nie tylko sprawność fizyczną, ale również dobre samopoczucie, sprawność intelektualną, równowagę emocjonalną – stan ducha i umysłu określany jako „równowaga wewnętrzna”2.

Struktura zabiegów w małopolskich ośrodkach spa & wellness Ze względu na szeroką i zróżnicowaną ofertę ośrodki spa & wellness kategoryzowane są według profilu ich działalności oraz realizowanych zabiegów3: • day spa – dzienne spa, • future spa – spa przyszłości, • mobile spa – spa objazdowe, • spa health resort – resort, kurort spa, • beauty spa – spa piękności, w Polsce – „farma piękności”, • medical vacation spa – spa zdrowia i wypoczynku. W województwie małopolskim znajdują się wyspecjalizowane centra zdrowia i urody – beauty spa. Są to luksusowe hotele, w których profilu działalności wyraźnie widoczna jest idea spa&wellness, jak Farmona Hotel Bussiness & SPA oraz Hotel SPA Dr Irena Eris Krynica Zdrój. Hotel Belvedere Resort & SPA**** w Zakopanem ze względu na kompleksową ofertę wpisuje się w kategorię spa health resort. O medical spa w województwie małopolskim można mówić na przykładzie GEOVITA SPA w Krynicy-Zdroju i Rabczańskiego Zdroju Medical Spa w Rabce-Zdroju. Day spa funkcjonują jako samodzielne podmioty na rynku usług spa oraz w centrach sportu i rekreacji, rozrywki oraz medycyny estetycznej. Centra spa & wellness uatrakcyjniają pobyt w hotelach oraz w ośrodkach wypoczynkowych w miejscowościach turystycznych, a także w obiektach szkoleniowych i konferencyjnych, jak np. Hotel Dosłońce**** Conference & Spa w Racławicach. Niektóre usługi z zakresu spa & wellness, takie jak łaźnia parowa, sauna, fitness czy zabiegi estetyczne dostępne są w centrach rekreacji i na basenach. W artykule omówiono wybrane obiekty oraz ich ofertę: • Farmona Hotel Bussiness & SPA w Krakowie, • Hotel City SM Spa & Wellness w Krakowie, • GEOVITA SPA w Krynicy-Zdroju, • Hotel & Spa 4 Pory Roku w Krynicy-Zdroju, • Hotel SPA Dr Irena Eris Krynica Zdrój, • Rabczański Zdrój Medical Spa w Rabce-Zdroju, • Hotel Klimek**** SPA w Muszynie, • Hotel Belvedere Resort & SPA**** w Zakopanem, • Hotel Dosłońce**** Conference & Spa w Racławicach. 1 D. Ptaszycka-Jackowska, M. Mika, Rodzaje i formy turystyki [w:] W. Kurek (red). Turystyka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 286. 2 D. Ptaszycka-Jackowska, M. Mika, Rodzaje i formy turystyki [w:] W. Kurek (red). Turystyka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 286. 3 D. Ptaszycka-Jackowska, M. Mika, Rodzaje i formy turystyki [w:] W. Kurek (red). Turystyka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 287.

218

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Wyodrębnione w spa & wellness cztery podstawowe formy zabiegów obejmują1: • pobyty lecznicze, • zabiegi ograniczające efekty starzenia się organizmu, • odnowa biologiczna w zakresie sił witalnych i organizmu, • odnowa biologiczna ukierunkowana na estetykę wyglądu zewnętrznego. Tab. 1 Wybrane zabiegi i aktywności sportowe w małopolskich ośrodkach spa & wellness

SPA Zabiegi pielęgnacyjne 1.

zabiegi na twarz

zabiegi na ciało

zabiegi pielęgnacyjne dłoni i stóp

masaże

Przykłady maski, peelingi, depilacja, kriozabiegi, makijaż, mikrodermoabrazja, programy oczyszczania, ujędrniania i detoksykacji skóry twarzy maski, okłady, natryski, programy wyszczuplające, modelujące sylwetkę, ujędrniające, detoksykującorelaksacyjne, kąpiele, zabiegi w kapsułach odnowy biologicznej manicure, pedicure, peeling, zabiegi parafinowe, zdobienie paznokci, programy regenerujące, nawilżające oraz poprawiające wygląd dłoni i stóp klasyczny, relaksacyjny, leczniczy, odchudzający, aromaterapeutyczny, tybetański, tajski, hamman, ajuwerdyński, podwodny, gorącymi kamieniami, bańkami

WELLNSS Aktywności sportowe, ruchowe i relaks

Przykłady

sport

zajęcia ruchowe

basen, tenis, squash, gry zespołowe nordic walking, narty biegowe, fitness, zajęcia cardio, zumba, aerobic, pilates, taniec, siłownia jacuzzi, joga, łaźnia rzymska, sauna fińska i turecka

relaks

Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy zawartości ofert wskazanych powyżej ośrodków spa&wellness w województwie małopolskim.

Zabiegi oparte o energię cieplną i składniki naturalne wykorzystywane w lecznictwie i w medycynie niekonwencjonalnej znalazły zastosowanie w centrach spa. Efektem ich stosowania jest poprawa zdrowia i ogólnego samopoczucia, ale również likwidacja wizualnych efektów starzenia. W ofercie zabiegów spa pojawiają się kąpiele oraz sesje terapeutyczne, w których wykorzystywane jest dobroczynne działanie składników pozyskiwanych ze źródeł naturalnych. Przykładami są aromaterapia, balneoterapia, thalassoterapia czy fototerapia. Kosmetyki tworzone są na bazie czekolady, alg, błota, minerałów czy złota. W ofercie Farmona Bussiness&SPA znajdują się zabiegi oparte o naturalne składniki z wyspy Bali i z Tajlandii. Z kolei w Kosmetycznym Instytucie w Hotelu SPA Dr Ireny Eris stosowane są m.in. dobroczynne właściwości żurawiny, mleka, miodu, alg oraz zapachów egzotycznych. Wśród zabiegów wykorzystujących energię i składniki naturalne znajdują się np.2: • masaże,

1 D. Ptaszycka-Jackowska, M. Mika, Rodzaje i formy turystyki [w:] W. Kurek (red). Turystyka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 287. 2 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 332-348.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

219

• hydroterapia – kąpiel parowa, natrysk biczowy, natrysk szkocki, natrysk podwodny – jacuzzi, basen kąpielowy, hydroterapia według Kneippa, • termoterapia – sauna fińska, łaźnia parowa, bania ruska, krioterapia, zabiegi parafinowe, • peloidoterapia – borowina, fango, • groty solne, • promieniowanie podczerwone, widzialne i nadfioletowe, • technika laserowa, • ultradźwięki. Termoterapia bazuje na dobroczynnym wpływie energii cieplnej, która jest wyższa niż fizjologiczna temperatura ciała. W zabiegach z zakresu ciepłolecznictwa wykorzystywany jest ogrzany płyn, ciało stałe lub powietrze1. W ośrodkach spa stosowane są m.in. zabiegi sauny (fińska, parowa, ruska bania) oraz okłady parafinowe. Nałożenie tzw. ciepła wilgotnego na konkretne miejsce na ciele wymaga użycia parafiny o temperaturze 50°C. Zabiegi parafinowe obejmują kąpiele parafinowe, okłady parafinowe, zawijania parafinowe oraz skarpetki i rękawiczki parafinowe. Ich dobroczynny wpływ dotyczy m.in. odżywienia skóry, poprawy elastyczności skóry, zmniejszenia napięcia mięśniowego, przyspieszenia procesów gojenia, wspomagania usuwania toksyn z organizmu2. Okłady parafinowe mogą poprzedzać inne zabiegi, np. masaże, ponieważ ułatwiają wchłanianie się substancji pielęgnacyjnych i leczniczych. Balneoterapia wykorzystuje dobroczynny i leczniczy wpływ na organizm ludzki naturalnych tworzyw uzdrowiskowych – wód zdrojowych oraz gazów i peloidów, które się w nich znajdują3. W balneoterapii stosowane są kąpiele wzbogacone morskimi minerałami oraz torfem. Służą redukcji napięcia mięśniowego, mają działanie relaksujące i odprężające. Do grupy zabiegów balneologicznych należy kąpiel perełkowa. Do wanny wypełnionej wodą leczniczą lub użytkową o temperaturze 35-37°C dyszami wprowadzane jest powietrze o ciśnieniu 2-4 atmosfer. Oprócz działania relaksacyjnego, pęcherzyki powietrza poprawiają funkcjonowanie układu krążenia, układu nerwowego oraz kondycję skóry. Peloidy w zabiegach spa użytkowane są pod postacią torfów, borowin oraz fango – błotnej kąpieli z użyciem składników mineralnych z glinki pochodzenia wulkanicznego4. Oprócz wpływu relaksacyjno-odprężającego fango (błotne okłady o różnej temperaturze) łagodzi i leczy zaburzenia pracy wątroby, stany zapalne nerek i pęcherza moczowego. Z kolei w thalassoterapii stosowane są algi morskie, wodorosty, sole mineralne oraz woda morska5. Działanie tych składników przyczynia się do odnowy skóry, oczyszczenia organizmu z toksyn, wzmocnienia układu odpornościowego. W Hotelu&Spa 4 Pory Roku w Krynicy-Zdroju, Hotelu Klimek**** SPA w Muszynie oraz Hotelu Belvedere Resort&SPA**** w Zakopanem stosowane są kosmetyki i zabiegi oparte o thalassoterapię sygnowane przez międzynarodową sieć THALGO. Wymienić jeszcze warto fototerapię, w której promieniowanie świetlne dobroczynnie wpływa na skórę. Promieniowanie z zakresu światła widzialnego, podczerwonego oraz nadfioletowego wykorzystywane jest w gabinetach kosmetycznych, ośrodkach odnowy 1 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 12. 2 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 17-19. 3 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 270. 4 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 291. 5 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 297.

220

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

biologicznej i spa1. Dzięki zabiegom fototerapii poprawie ulega ukrwienie, elastyczność i odporność skóry. Fotoodmładzanie zmniejsza wizualne efekty starzenia się skóry rąk, szyi i twarzy. W ofercie Spa&Wellness Janssena w Hotelu Dosłońce**** Conference&Spa w Racławicach znajdują się zabiegi w Kapsule SPA OCEANA – m.in. sauna na podczerwień. Spa&Wellness Janssena proponuje również zabiegi wykorzystujące ultradźwięki w masażach i hydromasażach. W medycynie estetycznej i spa ultradźwięki mają zastosowanie m.in. w zabiegach mających na celu likwidację tkanki tłuszczowej i cellulitu, w peelingach kawitacyjnych głęboko oczyszczających skórę i w zabiegach zmniejszających wizualne efekty starzenia skóry2. W zabiegach z zakresu aromaterapii podstawowym składnikiem są roślinne olejki eteryczne. Aromaterapia stosowana jest do redukowania napięcia stresowego oraz leczenia problemów skórnych. Najczęściej stosowane są olejki: cytrynowy, eukaliptusowy, herbaciany, lawendowy, jałowcowy, a także z melisy i geranium. Masaż gorącymi kamieniami, jeden z najpopularniejszych w małopolskich ośrodkach spa & wellness, stanowi połączenie czterech innych zabiegów: akupresury, drenażu, aromai termoterapii. Może być również wykonywany kamieniami zimnymi3. Najważniejszym elementem i warunkiem wykonania zabiegu są płaskie kamienie bazaltowe o gładkiej powierzchni. Bazalt jest skałą wulkaniczną, po ogrzaniu długo utrzymuje ciepło, które oddaje w czasie masażu. Warto wspomnieć o teorii przepływu energii przez ciało wywodzącej się z naturalnej medycyny chińskiej. Kamienie układane są kluczowych punktach energetycznych ciała. Masaż gorącymi kamieniami łagodzi napięcie mięśniowe i poprawia krążenie. Zabieg hamman ma genezę na Bliskim Wschodzie i należy do kompleksu fizjoterapeutycznego łaźni tureckiej hamman. Znajduje się w ofercie m.in. Farmona Hotel Bussiness & SPA. Ważnym elementem zabiegu jest podgrzewany marmurowy stół do masażu4. Zabieg oczyszcza i pielęgnuje ciało w czterech etapach, nawilża skórę, pobudza krążenie, wspiera usuwanie toksyn z organizmu. Po kąpieli parowej następuje głęboki peeling ciała szorstką rękawicą (kessa) przy zastosowaniu mydlanej piany wytworzonej z naturalnych składników. W trzecim etapie skóra pokrywana jest marokańską glinką wulkaniczną, której istotne składniki odżywcze to żelazo, miedź, cynk, magnez, krzem i potas. Zabieg kończy namaszczenie ciała olejkami, np. olejkiem arganowym o właściwościach nawilżających, przeciwzapalnych, regenerujących i opóźniających procesy starzenia skóry. Masaż ajuwerdyński wywodzi się ze starożytnej medycyny indyjskiej. Polega na masażu całego ciała ze szczególnym uwzględnieniem głowy, czoła oraz stóp. W czasie masażu wykorzystywany jest ciepły olej oraz jedwabne rękawice. Masaż pleców wykonywany jest stopami. Efektem jest ogólne pobudzenie organizmu, poprawienie krążenia w organizmie, usunięcie toksyn, zapobieganie przedwczesnemu starzeniu skóry, eliminacja bólu5. Masaż ajuwerdyński znajduje się m.in. w ofercie Hotelu SPA Dr Irena Eris Krynica Zdrój oraz w Hotelu Belvedere Resort&SPA**** w Zakopanem.

1 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 349. 2 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 360-362. 3 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 334. 4 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 338. 5 W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 337.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

221

USP – unikalne propozycje małopolskich ośrodków spa & wellness Wzrost popularności spa&wellness powoduje również większą konkurencję na rynku podmiotów oferujących te zabiegi. Punktem wyjścia dla stworzenia interesującej oferty jest oczywiście wiedza, konsultacje profesjonalistów – zarówno z zakresu medycyny, psychologii jak i kosmetologii oraz zaplecze infrastrukturalne. Spa & wellness to nie tylko same zabiegi, ale również miejsca, w których one się obywają – odpowiednie na wypoczynek, relaks, odprężenie i spędzenie wolnego czasu. Oferta powinna być dostosowana do wymagań odbiorców, ale również marketingowo widoczna w segmencie spa&wellness. Wybrane elementy i charakterystyczne cechy tworzą USP małopolskich ośrodków spa&wellness – unikalne propozycje dla zainteresowanych filozofią dobrego samopoczucia. Profesjonalne działania marketingowe zorientowane na kompleksową prezentację już gotowego produktu mają na celu pozyskanie dla niego grona odbiorców. „Gotowy produkt” musi wyróżniać się w segmencie i w komunikacji marketingowej – nie tylko recepturami, profesjonalną kadrą i infrastrukturą, ale również atrakcjami dodatkowymi, aranżacją wnętrza, a nawet nazewnictwem. Ciekawym rozwiązaniem jest wprowadzanie w ekskluzywnych małopolskich ośrodkach spa&wellness elementów lokalnych. Przykładem jest Hotel Belvedere Resort&SPA**** w Zakopanem, gdzie oprócz standardowej oferty spa&wellness opartej m.in. na thalassoterapii można skorzystać z Pakietu Spa „Góralska Krasa”. Pakiet obejmuje zabiegi takie jak: „Drapacka” – oczyszczający peeling ciała, „Góralsko Omasta” – odżywcza maska na całe ciało, „Śmigacka Sosenkom” – masaż sosnowymi gałązkami oraz „Łowsiano Papka” – peeling i maska na bazie mączki ryżowej, owsianki, miodu i cytryny. Farmona Hotel Bussiness&SPA w Krakowie bazuje na autorskich programach pielęgnacji ciała autorstwa mistrzów z wyspy Bali w zakresie kompleksowych „rytuałów piękna”. W ofercie znajduje się unikatowa w skali kraju tajska łaźnia ziołowa oraz masaż bursztynami. Kosmetyczny Instytut Hotelu SPA Dr Ireny Eris proponuje ekskluzywne zabiegi z wykorzystaniem naturalnych składników i technik, ale również kilka możliwości uatrakcyjniających pobyt, m.in. pakiety wypoczynkowe SKI HOLIDAY i Rodzinny wypoczynek. GEOVITA SPA w Krynicy-Zdroju oraz Rabczański Zdrój Medical Spa w Rabce-Zdroju aspirują do oferty medical spa, z racji przygotowanej oferty zabiegów, jak i położenia w miastach o statusie uzdrowiska. GEOVITA Hotele i Ośrodki Marzeń, sieć 14 nowoczesnych hoteli i ośrodków wypoczynkowo-konferencyjnych, funkcjonuje na polskim rynku usług turystycznych od 1997 r. Jedną z inwestycji jest profesjonalny ośrodek spa w Centrum Zdrowia, Urody i Rekreacji GEOVITA w Krynicy-Zdroju. Krynicka GEOVITA oferuje zabiegi z zakresu odnowy biologicznej, rehabilitacji oraz profilaktyki zdrowotnej. Rabczański Zdrój Medical Spa znajduje się w strefie uzdrowiskowej A w Rabce-Zdroju w bezpośrednim sąsiedztwie tężni solankowej (solanki z grupy jodkowo-chlorkowo-sodowo -bromkowych), co stwarza podczas pobytu w spa dodatkowe możliwości korzystania z leczniczych właściwości uzdrowiska. W zabiegach kosmetycznych i relaksacyjnych w strefie spa wykorzystywane są takie składniki jak: czekolada, kozie mleko, żurawina, kawa. Do dyspozycji pacjentów oddana została Kapsuła Vacu i zabiegi Vacu Fit. W ofercie Rabczańskiego Zdroju znajduje się sauna solna oraz możliwość korzystania z dobroczynnych właściwości mikroklimatycznych w czasie nordic walkingu. W Słonecznym Spa&Wellness Janssena w Hotelu Dosłońce**** Conference&Spa można skorzystać kąpieli siarczkowych, których składniki pochodzą ze świętokrzyskich złóż w Lesie Winiarskim w pobliżu Buska-Zdroju. W ofercie znajduje się również kąpiel w zawiesinie borowinowej oraz kąpiel piwna, a także z zabiegi wykonywane w oparciu o działanie ultradźwięków. W zabiegach odmładzających i wyszczuplających wykorzystywane jest 24-karatowe złoto. Janssen jest renomowaną marką kosmetyczną, której produkty stosowane są w racławickim centrum spa. W strefie wellness znajduje się „Słoneczka Łączka” – solarium z komfortowymi łóżkami i bezpiecznymi lampami.

222

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Hotel&Spa 4 Pory Roku w Krynicy-Zdroju należy do sieci autoryzowanych ośrodków francuskiej firmy kosmetycznej THALGO, światowego lidera w dziedzinie spa i thalassoterapii. Podstawą zabiegów są woda morska oraz muł i sól morska. Zdecydowanie najbardziej zróżnicowana oferta dotyczy kosmetyki twarzy. Drugim małopolskim przykładem wykorzystania zabiegów opartych o kosmetyki i techniki THALGO jest Hotel Klimek**** SPA w Muszynie. Zabiegiem firmowym jest Bogactwo Górskich Minerałów – zabieg oczyszczający zakończony masażem przy użyciu kryształu górskiego. W ofercie spa znajdują się również zabiegi w kategoriach „Spa dla firm” oraz… „Spa dla Malucha” – Manicure Księżniczki, Pedicure Księżniczki, Tęczowe Paznokcie czy „Masaż nóżek przy użyciu soku z gumijagód” – w nawiązaniu do wieczorynki pt. „Gumisie”. W krakowskim Hotelu City SM Spa&Wellness dostępna jest oferta Leśnego Spa, gdzie korzystać można ze standardowej oferty zabiegów spa & wellness, które jednak wyróżniają atrakcyjne nazwy. W pakietach spa dostępny jest m.in. „Leśny Spacer”, „Leśne Gody”, „Leśny Relaks”, „Motylem być…”. W ofercie znajdują się masaże „Magia lasu” oraz „Serce lasu”, a także sauna fińska z aromatami sosnowym i kosodrzewinowym.

Podsumowanie Niewątpliwie oferta małopolskich ośrodków spa&wellness jest różnorodna oraz kompleksowa. Zabiegi zdrowotne, dobroczynnie wpływające na organizm i wygląd zewnętrzny zyskują kolejnych zwolenników. Wykorzystanie naturalnych składników oraz starannie i profesjonalnie dobranych do wymagań pacjenta zabiegów zapewnia satysfakcjonujące efekty w zakresie pielęgnacji ciała, ale również poprawia samopoczucie, odpręża i pozwala się zrelaksować. Jednak oferta musi być profesjonalnie przygotowana, a później marketingowo widoczna, ponieważ unikatowe elementy: składniki wykorzystywane w zabiegach, niekonwencjonalne – nawet w nazwie – zabiegi czy atrakcje strefy wellness są poszukiwane na równi z profesjonalizmem kadry czy możliwością konsultacji medycznej w czasie pobytu zdrowotnego i kosmetycznego.

Bibliografia 1. M. Bernikiewicz, Spa & wellness. Inspiracje, Wyd. SpaPartners, Wrocław 2010. 2. W. Kasprzak, A. Mańkowska, Fizykoterapia, medycyna uzdrowiskowa i SPA, Wyd. Lekarskiej PZWL, Warszawa 2008. 3. D. Ptaszycka-Jackowska D., M. Mika, Rodzaje i formy turystyki [w:] W. Kurek (red). Turystyka, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2008. 4. C. Sylger-Jones, Spa & wellness. Harmonia duszy i ciała, Wyd. G+J RGB, Warszawa 2009. 5. Strony internetowe wymienionych w artykule ośrodków spa & wellness w województwie małopolskim.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

223

Zofia L. Pelc1, Karolina Szczęsny2, Andrzej Z. Pelc3

Kształtowanie zachowań prozdrowotnych w aspekcie aktywności rekreacyjnej na poszczególnych etapach edukacji Shaping pro-health behavior of recreational activities at different stages of education Streszczenie Celem badań była odpowiedź na pytanie: jaka jest świadomość dzieci i młodzieży w propagowaniu zdrowego stylu życia, zarówno poprzez zdrowe odżywianie, aktywność fizyczną oraz samoocenę wyglądu. Ważna jest także orientacja, w jaki sposób wśród badanych, na różnych poziomach edukacji, formowała się ta świadomość oraz czy zachowania prozdrowotne kształtują się wraz z kolejnym etapem edukacji. Autorzy przedstawią subiektywną relację badanych dzieci i młodzieży dotyczącą ich zachowań prozdrowotnych, zarówno poprzez propagowanie zdrowego stylu życia, jak i samoocenę wyglądu zewnętrznego.

Słowa kluczowe zdrowie, wychowanie zdrowotne, rekreacja, aktywność fizyczna

Summary The aim of the study was to answer the question: what is the consciousness of children and adolescents in promoting a healthy lifestyle, both through healthy nutrition, physical activity and self-confidence. The knowledge in which the studied party, with different levels of education, was formed and whether this consciousness of health related behavior is formed together with the level of education was a significant aspect of this study. The authors present the subjective reports of the children and adolescents concerning their health behaviors, both by promoting healthy lifestyles and self- confidence.

Keywords health, health education, recreation, physical activity

Wstęp Zachowania prozdrowotne są częstym tematem poruszanym w mediach. Przykładowe postawy prezentowane w prasie czy telewizji wzbudzają, szczególnie u dorosłych poczucie zmiany swoich nawyków oraz sprawiają, że na krótką chwilę rodzice zastanawiają się nad postawami, jakie kształtowane są u ich własnych dzieci. To głównie od rodziców zależy, w jakich kategoriach dziecko zostanie wychowane oraz w jakim stopniu będzie mu ‘podawana’ wiedza z zakresu kształtowania postaw prozdrowotnych. Jest to szczególnie istotne obecnie, kiedy osiągnięcia cywilizacyjne przyczyniły się do drastycznego obniżenia aktywności fizycznej we wszystkich grupach wiekowych. W konsekwencji doprowadziło to do częstego występowania u dzieci i młodzieży schorzeń, które zwykle występowały

1 Katedra Rekreacji i Odnowy Biologicznej AWF Kraków, PPWSZ Nowy Targu 2 mgr Rekreacji i Turystyki AWF Kraków, absolwentka Akademii ‘Ignatianum’ Kraków 3 doktorant w Zakładzie Psychologii, AWF Kraków

224

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

w wieku średnim i starszym (cukrzyca typu 2, otyłość)1. Przedszkole i szkoła są instytucjami wspierającymi rodziców poprzez ciągłą edukację z tego zakresu. Nawyki kształtowane u dziecka od samego początku, procentują na przyszłość.

Schemat 1 . Główne aspekty zachowań zdrowotnych

Zachowania prozdrowotne to czynności i nawyki, stanowiące czynnik ulepszający i kształtujący zdrowie. Źródłem tego typu zachowań są postawy, wartości wypracowane i nabyte w domu rodzinnym oraz środowisku społecznym. Do podstawowych elementów zachowań prozdrowotnych należą takie, które związane są ‘ze zdrowiem fizycznym, psychospołecznym, prewencją zdrowia i niepodejmowaniem zachowań ryzykownych’2. Do typowych zachowań prozdrowotnych należą: aktywność fizyczna, racjonalne żywienie, dbałość o ciało, walka ze stresem, bezpieczeństwo zachowania w społeczeństwie i codziennym funkcjonowaniu, ale również ograniczenie używek. Z badań postaw prozdrowotnych opracowanych w artykule ‘Miejsce zdrowia w hierarchii wartości’ można dowiedzieć się, że ‘z wykształceniem i wiekiem znaczenie zdrowia w hierarchii wartości rośnie’3. Zdrowie poszczególnych populacji i grup społecznych wynika z odrębnych aspiracji i poglądów oraz religii. E. Promińska twierdzi, że: ‘w innym kontekście oceniają i pragną widzieć zdrowie matki wielodzietnej rodziny, a zupełnie odrębnie odnoszą się do niego sportowcy i komandosi, czy mnisi buddyjscy’4. Świadomość prozdrowotna u dzieci i młodzieży szkolnej jest podstawowym i pierwszym czynnikiem decydującym o późniejszych ich działaniach. Ta zdolność zdrowotna, rozumiana zarówno jako dbałość o zdrowie, ale również jako aktywność fizyczna czy samoocena. Pokazanie dziecku na etapie jego rozwoju wachlarza możliwości zachowań prozdrowotnych, będących dla jego zdrowia i dalszego życia korzyścią, będzie pierwszym krokiem do tego, aby wypracować w nim zamierzone zachowania. Kształcenie jego świadomości sprawi, że aktywność ruchowa, zdrowa żywność, dbałość o innych, regularne badania czy pozytywne nastawienie do życia, będą dla niego naturalne i wykorzystywanie ich w dalszym życiu będzie korzystne zarówno dla niego, jak i otoczenia w którym w danej chwili się znajduje. Kluczowym celem promocji zdrowia jest poprawa jakości życia, między innymi poprzez zmianę stylu życia czy zachowań prozdrowotnych. Aby wprowadzić takie zmiany należy zaangażować ludzi, wprowadzając programy realizowane z nimi. Najlepszym ‘kursantem’ powinien być młody człowiek. Od najmłodszych lat uświadomienie, że to on sam podejmuje decyzje i wybory w sprawie swojego życia i to, że jak nimi będzie zarządzał, tak będzie wyglądało 1 Booth F.W., Gordon S.E., Carlson Ch.J., Hamilton M.T. Waging war on modern chronic diseases: primary prevention trough exercise biology. Journal of Applied Physiology 88, 774-787 2000. 2 Woynarowska B., Edukacja Zdrowotna, PWN, Warszawa 2007, s. 52. 3 Muzyka W., Miejsce zdrowia w hierarchii wartości, [w:] Nauki o wychowaniu, a promocja zdrowia, Pracownia Badań Społecznych, red.: Muzyka W., Czaplicki Z., WSP Olsztyn 1997, s. 92-97. 4 Promińska E., Antropologiczne aspekty pozytywnych mierników zdrowia, [w:] Myśli i uwagi o wychowaniu fizycznym i sporcie, red.: Zuchora K., AWF Warszawa, Studia i Monografie nr 97, 320-329.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

225

jego przyszłe życie. Powinien być świadomy, że bierze odpowiedzialność nie tylko za siebie, ale za innych ludzi czy środowisko w jakim przebywa. Autorka publikacji B. Woynarowska proponuje nowy termin health literaccy – alfabetyzm zdrowotny, wymieniany w strategiach rozwoju promocji zdrowia. Według autorki przeciwdziałanie alfabetyzmowi zdrowotnemu jest nowym dość sporym wyzwaniem dla edukacji zdrowotnej. Obejmuje on wydaje się dość powszechne aspekty takie, jak: podstawowe informacje i ogólna wiedza o zdrowiu, zdolność do negocjacji, umiejętność korzystania ze świadczeń zdrowotnych, umiejętność samokontroli i samo opieki, radzenie sobie zarówno w zdrowiu, jak i chorobie. Edukacja jest ważnym systemem społecznym, które powinno znaleźć się w organizacji systemu edukacji szkolnej na wszystkich jej etapach. Do tej pory ‘promocja zdrowia znalazła punkt wejścia do szkoły w projekcie „Szkoła promująca zdrowie”1, realizowanym obecnie we wszystkich krajach Europy, w ramach Europejskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie, a także na innych kontynentach’2. Szkoła jest miejscem, które gromadzi znaczną część społeczności. Przede wszystkim młodzież, ale też całe grono pedagogiczne, a nawet rodziców. Działania prowadzone w szkole na rzecz promowania zdrowia będą miały oddziaływanie na większą skalę. Wprowadzenie do szkół stałej edukacji zdrowotnej wypracuje w dzieciach i młodzieży szkolnej świadomość prozdrowotną i stanie się ona dla nich ‘normalnością’ i będzie funkcjonowała w codziennym życiu. Wspólne imprezy, happeningi pozwolą zdobyć nowych, chętnych ludzi, łączących się w budowanie zdrowia dla siebie i innych. Koncepcją „Szkoły promującej zdrowie” są założenia wynikające z Karty Ottawskiej. Pomimo tego, że koncepcja uległa ewolucji, nie została ustalona dokładna definicja tego przedsięwzięcia. W praktyce każdy kraj biorący udział w tych działaniach sam ustala i wdraża sobie cele oraz tworzy swój model szkoły. Genom odziedziczony po przodkach, którzy często nawet przy najprostszych czynnościach musieli się wykazywać aktywnością fizyczną, nakazuje współcześnie żyjącym prowadzić aktywny tryb życia (Booth F.W., 2002, Nazar K., 2002). Dlatego też, szczególnie ważną rolę w zakresie kształtowania zachowań prozdrowotnych odgrywa aktywizacja fizyczna czy rekreacyjna młodego człowieka. W zakres działań można objąć wszystko to, co wiąże się z zainteresowaniem własnym ciałem, rozumieniem zdrowotnych walorów ćwiczeń ruchowych czy świadomością ceny swojego zdrowia. Istotne jest stwierdzenie, że ‘racjonalnie podejmowane i realizowane ćwiczenia fizyczne oraz ruchowo aktywny styl życia służy zdrowiu – chociaż w różnym stopniu i nie zawsze samoistnie – z pewnością jednak można stwierdzić, iż cele zdrowotne są integralnym składnikiem naczelnych wartości kultury fizycznej’3. Towarzyszy nam świadomość, że na rynku mamy silną konkurencję form spędzania czasu wolnego przez dzieci i młodzież. Nie zawsze, a nawet rzadko są to atrakcje propagujące jakąkolwiek formę ruchu. Wiele z nich po prostu nie wymaga żadnego wysiłku fizycznego. Booth F.W., i współ. (2002) przypuszczają, że siedzący tryb życia i genom ludzki wzajemnie na siebie oddziaływają i w wyniku tego, brak fizycznej aktywności jest czynnikiem inicjującym molekularne mechanizmy chorób. Dzienne zapotrzebowania dziecka wymagają również odpowiedniej dawki aktywności fizycznej – o tym aspekcie należy pamiętać, mobilizując dziecko do kreatywnego myślenia i działania. Rodzina powinna być najlepszym wzorem kształtującym aktywność rekreacyjną. To rodzice są pierwszymi nauczycielami swoich dzieci. To dom rodzinny jest pierwszym miejscem, w którym dokonuje się edukacja aktywności rekreacyjnej. Dzieci są tu głównymi uczestnikami, które nie tylko naśladują i odwzorowują, ale wykorzystują w swoim codziennym życiu. Członkowie rodziny żyją w określonych warunkach fizycznych, kulturowych i społecznych. To decyduje o stylu 1 Woynarowska B., Sokołowska M., Szkoła promująca zdrowie- doświadczenie dziesięciu lat, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej, Warszawa, 2000. 2 Woynarowska B. Promocja zdrowia w szkole, [w:] Zanim w szkole będzie źle…, red. Ostrowska K., Tatarowicz J., Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa, 2004. 3 Żukowska Z., Aktywność fizyczna w prozdrowotnym stylu życia współczesnego człowieka, AWF, Warszawa, 2008.

226

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

życia rodziny, postawach wobec zdrowia, sposobach dbania o zdrowie oraz problemach zdrowotnych czy sposobach radzenia sobie z nimi. Rekreacyjna działalność może przyłączyć się do integralnego życia rodzinnego. Wspólne uprawianie sportu przez rodziców i dzieci, może być ulubionym i interesującym sposobem spędzania czasu wolnego. Powstaje tu nowa płaszczyzna, rodzi się okazja do nawiązania bliższych kontaktów, o które tak trudno w gonitwie codziennego życia1. Podatność małych dzieci na wszelkie wpływy wychowawcze i powszechnie uznany w pedagogice pogląd, że nawyki wpajane przez dom rodzinny są najtrwalsze2.

Materiał i metoda badań Podstawowym celem badań była weryfikacja wiedzy i świadomości badanych dzieci i młodzieży w zakresie propagowania zdrowego stylu życia, zarówno poprzez zdrowe odżywianie, aktywność fizyczną oraz samoocenę wyglądu. Ważna była także orientacja, w jaki sposób poprzez lata edukacji kształtowała się ta wiedza i świadomość wśród dzieci i młodzieży. Przedmiotem badań była, więc subiektywna ocena i analiza kształtowania się procesu zachowań prozdrowotnych, wśród badanej grupy dzieci i młodzieży. Zatem problem badawczy niniejszej pracy był związany z odpowiedzią na następujące pytania: czy zachowania prozdrowotne kształtują się wraz z kolejnym etapem edukacji?; jaka jest świadomość dzieci i młodzieży w propagowaniu zdrowego stylu życia, zarówno poprzez aktywność fizyczną, odżywianie oraz wygląd? Badaniami objęto dzieci i młodzież uczęszczającą do szkół podstawowych, gimnazjów oraz liceów ogólnokształcących mieszczących się na terenie Nowego Sącza. Ogółem przebadano 360 młodych ludzi w następujących jednostkach: Katolickiej Szkole Podstawowej im. Ks. Franciszka Blachnickiego; Szkole Podstawowej nr 7; Akademickim Gimnazjum Jezuitów im. Ks. Piotra Skargi; Gimnazjum nr 3; Akademickim Liceum Ogólnokształcącym Jezuitów im. Ks. Piotra Skargi oraz V Liceum Ogólnokształcącym. Metodą wykorzystaną w badaniach był sondaż diagnostyczny, zaś techniką, która posłużyła w zebraniu materiału – technika ankietowa. Niezbędnym narzędziem badawczym okazał się kwestionariusz-ankiety. Młodzież licealna, gimnazjalna i szkół podstawowych, w obecności prowadzących badania, pisemnie wypełniała kwestionariusz-ankiety. Dane zebrane w ten sposób, poddano analizie – biorąc pod uwagę charakterystykę socjo-demograficzną i kryteria m.in.: wiek, płeć, etap edukacji, czy aktualne miejsce zamieszkania. W ten sposób zebrany materiał przedstawiono w formie tabelarycznej – zinterpretowano i zwieńczono komentarzem. - charakterystyka grupy badawczej (tab. 1.) Tab. 1. Charakterystyki liczbowe badanej grupy dzieci i młodzieży

p a r a m e t r y przedziały wiekowe badanych kryterium płci miejsce zamieszkania badanych

7-12 lat 13-15 lat 16-19 lat chłopcy dziewczęta wieś miasto poniżej 50 tys. mieszkańców od 50-100 tys. mieszkańców powyżej 100 tys. mieszkańców

110 125 125 155 205 103 0 257 0

30% 35% 35% 46% 54% 29% 0% 71% 0%

1 Zdebski J.: Ruchowe zdrowie, Charaktery, 2004, nr 7. 2 Pośpieszył K.: O chronieniu więzi rodzinnych, które są siłą niezwykłą, w: Małżeństwo i Rodzina 2/2002.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

227

etap edukacji uczniów

szkoła podstawowa Katolicka Szkoła Podst. im. Ks. Fr. Blachnickiego Szkoła Podstawowa nr 7 gimnazjum Akadem. Gimnazjum Jezuitów im. Ks. Piotra Skargi Gimnazjum nr 3 liceum Akademickim Liceum Ogólnokształcącym Jezuitów im. Ks. Piotra Skargi V Liceum Ogólnokształcącym

110

30%

125

35%

125

35%

Spośród badanych największy odsetek, bo aż po 125 respondentów (35%) stanowi młodzież gimnazjalna (13-15 lat), oraz licealna w przedziale wiekowym 16–19. Dzieci ze szkół podstawowych stanowią 30% badanej grupy, czyli 110 uczniów. Z analizowanej grupy 205 osób (54%) to dziewczęta, natomiast 155 (46%) stanowiła grupa chłopców. Spośród badanej grupy dzieci i młodzieży wynika, że na terenie miasta liczącego od 50-tys. do 100-tys. mieszkańców – mieszka 257 uczniów (71%), natomiast 103 osoby (29%) zamieszkuje tereny wiejskie.

Analiza wyników - charakterystyka grupy badawczej pod kątem kształtowania postaw prozdrowotnych Tab. 2. Śniadanie głównym posiłkiem

Czy śniadanie jest posiłkiem, od którego zaczynasz każdy dzień?

tak

nie

Szkoła Podstawowa nr 7

97%

Katolicka Szkoła Podstawowa

100%

Gimnazjum nr 3

57%

43%

Akademickie Gimnazjum Jezuitów

80%

20%

V Liceum Ogólnokształcące

43%

57%

Akademickie Liceum Ogólnokształcące Jezuitów

67%

33%

Dzieci, ze szkół podstawowych zarówno prywatnej (100%), jak i państwowej (97%) odpowiedziały jednoznacznie, że dzień zaczynają od śniadania. Porównując szkoły gimnazjalne zauważono znaczną różnicę w odpowiedziach. Wynika z niej, że 80% uczniów Akademickiego Gimnazjum Jezuitów jada śniadania, natomiast 57% gimnazjalistów ze szkoły państwowej nie ma nawyku sięgania po pierwszy posiłek. U licealistów obserwuje się nieco mniejszą różnicę, jednak jest ona zauważalna. Tab. 3. Urozmaicenie posiłków

Czy zwracasz uwagę, by Twoje posiłki były urozmazdecydo- raczej raczej zdecydoicone? wanie tak tak nie wanie nie (tzn. zawierały wiele różnych zdrowych produktów) Szkoła Podstawowa nr 7 0% 58% 42% 0% Katolicka Szkoła Podstawowa 0% 67% 33% 0% Gimnazjum nr 3 10% 33% 40% 17% Akademickie Gimnazjum Jezuitów 25% 50% 20% 5% V Liceum Ogólnokształcące 43% 25% 15% 17% Akademickie Liceum Ogólnokształcące Jezuitów 50% 30% 20% 0%

228

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Rozpoczynając analizę powyższego pytania należy podkreślić, że dla dzieci ze szkół podstawowych utrudnieniem były warianty odpowiedzi. Dlatego ułatwiono i zastosowano jedynie dwie alternatywy dla tej grupy wiekowej – raczej tak oraz raczej nie. I tak; 67% odpowiedzi dzieci Katolickiej Szkoły Prywatnej i 58% odpowiedzi dzieci Szkoły Podstawowej nr 7 na wariant raczej tak. Dla uczniów gimnazjów w zasadzie jest ważne, aby na ich talerzach widniały zdrowe posiłki. Zastanawiająca jest jedynie w tej grupie wiekowej różnica pomiędzy szkołą prywatną (5%), a państwową (17%) kwestia odpowiedzi – zdecydowanie nie. Dla szkół licealnych jest również ważne urozmaicenie posiłków. Jednak podobnie, jak w gimnazjach, licealiści ze szkoły państwowej, aż w 17% odpowiadają zdecydowanie nie, a w prywatnej nikt nie daje takiej odpowiedzi. Tab. 4. Spożywanie produktów typu ‘fast food’ oraz słodyczy

Czy spożywasz ‘fast foody’ albo jesz słodycze? (przynajmniej 1 raz w tygodniu) Szkoła Podstawowa nr 7 Katolicka Szkoła Podstawowa Gimnazjum nr 3 Akademickie Gimnazjum Jezuitów V Liceum Ogólnokształcące Akademickie Liceum Ogólnokształcące Jezuitów

zdecydowanie tak 7% 0% 30% 17% 13% 7%

raczej tak 57% 33% 65% 48% 75% 63%

raczej nie 36% 60% 5% 18% 12% 17%

nie 0% 7% 0% 17% 0% 13%

Kwestia słodyczy czy produktów typu ‘fast food’ powinna być w zasadzie jasna. Teoretycznie żadne dziecko, czy też młody człowiek nie odmówi sobie przysłowiowego kawałka czekolady. Jednak z tabeli 4 wynika, że nikt w Katolickiej Szkole Podstawowej nie określił zdecydowanie tak, że jada te produkty. Wszyscy badani uczniowie, przynajmniej raz w tygodniu spożywają wyżej wymienione produkty. Tab. 5. Stosowanie diety dla poprawy wyglądu

Czy obecnie stosujesz dietę? (albo w jakiś sposób starasz się poprawić swój wygląd) Szkoła Podstawowa nr 7 Katolicka Szkoła Podstawowa Gimnazjum nr 3 Akademickie Gimnazjum Jezuitów V Liceum Ogólnokształcące Akademickie Liceum Ogólnokształcące Jezuitów

tak

nie

0% 0% 47% 30% 33% 55%

100% 100% 53% 70% 67% 45%

Pytanie dotyczące stosowania diety w szkołach podstawowych przyniosło oczekiwany wynik. Żaden z badanych uczniów, na tym etapie edukacji nie stosuje diety. Sytuacja zmienia się obserwując uczniów szkół gimnazjalnych. I tutaj prawie połowa (47%) uczniów Gimnazjum nr 3 stosuje dietę. Dla porównania w prywatnym gimnazjum 30% uczniów przyznało się do stosowania diety. Bilans stosowania diet wygląda podobnie w szkołach ponadgimnazjalnych. I tu ponad połowa (55%) z V Liceum Ogólnokształcącego oraz 33% z prywatnego. Tab. 6. Spędzanie czasu wolnego przez badanych uczniów

spotkania Jak najchętniej spędzasz czas wolny? ze znajomymi Szkoła Podstawowa nr 7 7% Katolicka Szkoła Podstawowa 10%

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

przed TV

aktywnie

36% 21%

10% 31%

przed komputerem 33% 23%

inaczej 14% 15%

229

spotkania Jak najchętniej spędzasz czas wolny? ze znajomymi Gimnazjum nr 3 9% Akademickie Gimnazjum Jezuitów 23% V Liceum Ogólnokształcące 51% Akademickie Liceum Ogólnokształcące 43% Jezuitów

przed TV

aktywnie

29% 6% 9%

6% 43% 0%

przed komputerem 43% 14% 26%

14%

21%

inaczej 13% 14% 14% 15%

Analizując zagadnienie spędzania czasu wolnego wskazano, iż najwyższy odsetek procentowy przypadł na odpowiedź: spotkania ze znajomymi. Uczniowie V Liceum Ogólnokształcącego (51%) oraz Akademickiego Liceum Ogólnokształcącego (43%) wykazali się największym zainteresowaniem właśnie w tej kwestii. Dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjów ten aspekt cieszył się mniejszym powodzeniem. Natomiast wszyscy uczniowie w miarę wysokim odsetku zaznaczyli, że czas wolny spędzają przed komputerem. Czas wolny przed telewizorem spędzają głównie dzieci szkoły podstawowej oraz młodzież gimnazjalna. Natomiast kwestia jakiejkolwiek aktywności podczas czasu wolnego jest ‘zerowa’ dla uczniów V Liceum Ogólnokształcącego. Akademickie Gimnazjum Jezuitów wykazało, że czas wolny w dużym stopniu spędzają inaczej: np. jazda na rowerze oraz pływanie. Dla 43% tych respondentów czas wolny jest wykorzystywany w sposób aktywny. Tab. 7. Aktywności ruchowe w badanej grupie

W jakich aktywnościach ruchowych jazda na pły– poza zajęciami – bierzesz udział? rowerze wanie

chodzenie po górach

sporty fitness inne zimowe

Szkoła Podstawowa nr 7

40%

52%

Katolicka Szkoła Podstawowa

30%

27%

32%

Gimnazjum nr 3

71%

22%

Akademickie Gimnazjum Jezuitów

67%

17%

V Liceum Ogólnokształcące

47%

28%

10%

Akademickie Liceum Ogólnokształcące Jezuitów

33%

45%

22%

Młodzież szkolna, szczególnie ta z prywatnych szkół, sporo czasu wolnego poświęca na wszelakich aktywnościach ruchowych. Można zauważyć, że pływanie i jazda na rowerze jest dominującą aktywnością. I tak, Szkoła Podstawowa nr 7 (40%), Gimnazjum nr 3 (71%) oraz V Liceum Ogólnokształcące (47%) wykazują chęć jazdy na rowerze. Pływanie natomiast jest mocną stroną szkół prywatnych: Katolickiej Szkoły Podstawowej (52%), Akademickiego Gimnazjum Jezuitów (67%) i Akademickiego Liceum Jezuitów (45%). Przyglądając się ocenie kolejnego czynnika, jakim jest: chodzenie po górach widać wyraźną dominację V Liceum Ogólnokształcącego (28%). Reszta szkół nie wykazywała dużego zainteresowania tego typu aktywnością. Ciekawą formą aktywności ruchowej jest dla V Liceum Ogólnokształcącego (10%) fitness. Dla reszty ma on małe znaczenie. U 6% uczniów z Katolickiej Szkoły Podstawowej ważną aktywnością są zajęcia inne (np. z karate). Tab. 8. Obecność używek w życiu badanej młodzieży

Czy wymienione ‘używki’ są obecne w Twoim codziennym życiu?

alkohol papierosy narkotyki

stosunki płciowe bez zabezpieczeń

Szkoła Podstawowa nr 7

Katolicka Szkoła Podstawowa

230

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Czy wymienione ‘używki’ są obecne w Twoim codziennym życiu?

alkohol papierosy narkotyki

stosunki płciowe bez zabezpieczeń

Gimnazjum nr 3

27%

17%

Akademickie Gimnazjum Jezuitów

V Liceum Ogólnokształcące

97%

63%

Akademickie Liceum Ogólnokształcące Jezuitów

Zachowania prozdrowotne wymagają pytania związanego z używkami. To pytanie zostało zadane jedynie grupie gimnazjalistów i licealistów, gdyż stwierdzono, że nie ma potrzeb angażowania w ten problem młodszych dzieci. Przy tym pytaniu chciano zaznaczyć, że po przeanalizowaniu ankiet grupa młodzieży z Akademickiego Gimnazjum Jezuitów była oburzona, że takie pytanie znalazło się w ankiecie. Zostawiali komentarz przy pytaniu: ‘to pytanie jest nieadekwatne do naszego wieku’. Przypuszcza się, że dlatego żadna odpowiedź zarówno z prywatnego gimnazjum, jak i liceum nie została udzielona. Problemu z odpowiedzią nie mieli jednak uczniowie państwowych szkół. Dla 97% uczniów szkół średnich i 27% gimnazjów alkohol jest dostępny. 63% uczniów liceum przyznaje się do palenia papierosów, nieco mniej bo 17% gimnazjalistów. Stosunki płciowe są obecne w 8% w grupie licealistów. Tab. 9. Gradacja poniższych sformułowań przez badanych uczniów

Myślę, że…

Szkoła Podstawowa nr 7 Katolicka Szkoła Podstawowa Gimnazjum nr 3 Akademickie Gimnazjum Jezuitów V Liceum Ogólnokształcące Akademickie Liceum Ogólnokształcące Jezuitów

17%

dbanie o siebie jest niezbędne, żeby być zdrowym i szczęśliwym 75%

50%

33%

muszę muszę lepiej zmienić wykonawyki rzystyżywiewać czas niowe wolny

nic nie muszę robić

aktywność aktywność ruchofizyczna wa jest jest do ni- niezbędna czego nie w życiu potrzebna każdego człowieka 0%

97%

100%

12%

67%

10%

88%

47%

25%

12%

82%

92%

64%

26%

Pytanie ankietowe przedstawione powyżej jest jedynym, w którym respondenci mieli za zadanie stworzyć ‘piramidę’ z podanych wariantów odpowiedzi – w sposób od najważniejszego, aż po najmniej ważne. Młodzież ze szkół podstawowych zarówno prywatnych, jak i państwowych prawie w 100% stawia odpowiedź – aktywność ruchowa jest niezbędna w życiu każdego człowieka. Drugi wariant, jaki wybrali, to – dbanie o siebie jest niezbędne, żeby być zdrowym i szczęśliwym. Trzecim wariantem badani nieco się różnią, gdyż dla dzieci z Katolickiej Szkoły Podstawowej postawiły na odpowiedź – nic nie muszę robić, natomiast dzieci ze Szkoły Podstawowej nr 7 stwierdziły, że muszą zmienić nawyki żywieniowe. Szkoły gimnazjalne miały nieco inny punkt widzenia na podany problem. I tak: Gimnazjum nr 3: dbanie o siebie jest niezbędne, żeby być zdrowym i szczęśliwym – 100%; aktywność ruchowa jest niezbędna w życiu każdego człowieka – 67%; muszę zmienić nawyki żywieniowe – 50%. Akademickie Gimnazjum Jezuitów odpowiadało następująco: aktywność ruchowa jest nie„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

231

zbędna w życiu każdego człowieka – 88%; dbanie o siebie jest niezbędne, żeby być zdrowym i szczęśliwym – 10%; oraz muszę zmienić nawyki żywieniowe – 5%. Jak widać gimnazjaliści przestawiali swoją piramidę podobnymi odpowiedziami, jednak w innych kolejnościach i nieco różniących się procentowo. Również licealiści z V Liceum Ogólnokształcącego w bardzo podobny sposób przedstawili swoją wizję opinii o sobie. Można się doszukać innych wartości procentowych, jednak szyk został zachowany. Uczniowie z prywatnego liceum mieli nieco inny pogląd na opinię o sobie, a co za tym idzie, za ustaleniem hierarchii. I tak: dbanie o siebie jest niezbędne, żeby być zdrowym i szczęśliwym (64%); aktywność ruchowa jest niezbędna w życiu każdego człowieka (26%); muszę zmienić nawyki żywieniowe (5%); muszę lepiej wykorzystywać czas wolny (5%). Tab. 10. Samoocena swojego wyglądu badanych respondentów

‘podobam się Kiedy patrzysz na siebie w lu- sobie pomimo strze, myślisz… swoich niedoskonałości’

‘akceptuje moje ciało’

‘nienawidzę mojego ciała’

‘wolę nie patrzeć w lustro, bo źle czuję się z samym sobą’

Szkoła Podstawowa nr 7

70%

30%

Katolicka Szkoła Podstawowa

80%

20%

Gimnazjum nr 3

22%

57%

14%

Akademickie Gimnazjum Jezuitów

43%

37%

13%

V Liceum Ogólnokształcące

25%

50%

23%

Akademickie Liceum Ogólnokształcące Jezuitów

40%

20%

Ocena swojego własnego wyglądu jako ostatnie pytanie zamykające całościową analizę zachowań prozdrowotnych. Dzieci ze szkół podstawowych miały problem z rozróżnieniem czterech wariatów odpowiedzi, dlatego ich odpowiedzi dzielą się pomiędzy odpowiedziami – podobam się sobie pomimo moich niedoskonałości oraz akceptuję moje ciało. U dzieci z tej grupy wiekowej nie znalazły się negatywne odpowiedzi na temat swojego wyglądu. Młodzież gimnazjum i liceum generalnie dobrze ocenia wartość swojego ciała.

Podsumowanie Analizując wyniki badań własnych można zauważyć, że rezultat końcowy wygląda całkiem nieźle. Badana grupa uczniów przynajmniej 1 dzień tygodniowo przeznacza na aktywność ruchową. Młodzież ze szkół prywatnych wykazuje nawet codzinną aktywność. Może to wynikać z zawodowego uprawiania jakiejś dyscypliny sportowej, której należy poświęcić dużo czasu i ogrom pracy. Z analizy badań wynika też, że nie jest prawdą, iż dzisiejsza młodzież została zdominowana przez Internet. Na tak dużą grupę badanych można śmiało stwierdzić, że aktywność fizyczna jest to czynnik, który bardzo trudno odsunąć na ‘drugi plan’. Procentowe wyniki sięgania po używki są pozytywnie zaskakujące. Przypuszcza się, że młodzież ze szkół prywatnych większą uwagę zwraca na aktywność fizyczną. Powodem może być też większe zainteresowanie rodziców, bo mniejsza szkoła, brak anonimowości i ochrona kontrolująca właściwie każdy ruch młodego człowieka na terenie szkoły. Zamykając analizę dotyczącą wyglądu i akceptacji swojego ciała można dojść do przekonania, że generalnie wszyscy badani siebie akceptują. Zaczynając od najmłodszych, gdzie wynik jest prawie stu procentowy, przechodząc do młodzieży gimnazjalnej, gdzie zauważono mały odsetek nienawiści do swojego ciała, wynikający przede wszystkim ze zmiany w wyglądzie w tym wieku. Kończąc na młodzieży licealnej, gdzie również możemy znaleźć mały procent, szczególnie dziewcząt, które mają problemy z samoakceptacją siebie i swojego ciała. Naj-

232

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

ważniejsze w całej grupie badanych jest to, że wszyscy doskonale zdają sobie sprawę z tego, że aktywność fizyczna i dbanie o sobie, jest niezbędne, aby być zdrowym i szczęśliwym. Wbrew opiniom panującym na temat bezstresowo wychowywanych dzieci oraz młodzieży nie widzącej świata poza Internetem, można przyznać, iż grupa badanych respondentów posiada świadomość i jest bardzo dobrze poinformowana o tym, że kształtowanie zachowań prozdrowotnych należy czynić w każdym czasie i każdym miejscu, bez względu na to, ile się ma lat. Aktywność ruchowa jest podstawą, niezbędną do zachowania zdrowia i poczucia spełnienia. ‘Współczesne badania dowodzą, że regularny trening fizyczny, bez względu na wiek ćwiczącego dostarcza organizmowi człowieka ‘unikalnych sygnałów’ dzięki którym funkcje fizjologiczne organizmu przestrajają się na wyższy poziom’ (…) dlatego wysiłek fizyczny w opinii wielu specjalistów urasta do miana ‘leku przyszłości’. Skuteczność terapii tym ‘lekiem’ będzie zależeć od naszej wiedzy o fizjologicznych podstawach wydolności fizycznej człowieka’ 1. „Drastyczny spadek udziału aktywności ruchowej w życiu współczesnego człowieka, jako następstwo udogodnień cywilizacyjnych i roboczego podziału pracy jest procesem nieodwracalnym. Jedynym znanym sposobem przeciwdziałania negatywnym skutkom tego procesu, w postaci chorób i dolegliwości z niedostatku ruchu, jest powszechne uczestnictwo w kulturze fizycznej (…) jednak trudno sobie wyobrazić, aby kiedykolwiek można było skłonić ludzi metodami administracyjnymi do aktywności fizycznej, jako środka profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Jest to możliwe jedynie w procesie pedagogicznym w ramach powszechnej edukacji’2.

Wnioski 1. Zadawalający jest fakt posiadania wiedzy i świadomości prozdrowotnej dzieci i młodzieży dotyczący zachowań prozdrowotnych – jego wpływu na zdrowie, lepsze samopoczucie, a w konsekwencji zadowolenia i akceptacji siebie. 2. Przekrojowy obraz w poszczególnych etapach edukacji w zakresie kształtowania się zachowań prozdrowotnych jest pozytywny – choć nie idealny; wskazuje na satysfakcję zarówno wśród rodziców, jak i nauczycieli – praca z dzieckiem od najmłodszych lat daje rezultaty widoczne później i przez całe życie. 3. Aktywność ruchowa, jako główny czynnik zachowań prozdrowotnych, będzie zawsze najważniejszym elementem dla każdego człowieka – czego mieli świadomość i co podkreślali badani respondenci.

Bibliografia 1. Booth F.W., Gordon S.E., Carlson Ch.J., Hamilton M.T. Waging war on modern chronic diseases: primary prevention trough exercise biology. Journal of Applied Physiology 88, 774-787 2000. 2. Booth F.W., Chakravarthy M.V., Spangenburg E.E. Exercise and gene expression: physiological regulation of the human genome through physical activity. Journal of Physiology 543.2, 399-411, 2002. 3. Booth F.W., Chakravarthy M.V., Gordon S.E., Spangenburg E.E. Waging war on physical inactivity: using modern molecular ammunition against an ancient enemy. Journal of Applied Physiology 93, 3-30 2002. 4. Grabowski H. Teoria wychowania fizycznego a pedagogika: przyczyny dezintegracji i możliwości reintegracji, [w] Perspektywy poznawcze i praktyczne nauk o kulturze fizycznej 2002. 1 Żołądź J.A. Fizjologiczne uwarunkowania wydolności fizycznej człowieka. [w] Grabowski H. Perspektywy poznawcze i praktyczne nauk o kulturze fizycznej, Wydawnictwo AWF Kraków, 2002 s. 86. 2 Grabowski H. Teoria wychowania fizycznego a pedagogika: przyczyny dezintegracji i możliwości reintegracji [w] Perspektywy poznawcze i praktyczne nauk o kulturze fizycznej. Studia i Monografie AWF Kraków, 2002. s. 26.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

233

5. Muzyka W., Miejsce zdrowia w hierarchii wartości, [w:] Nauki o wychowaniu, a promocja zdrowia, Pracownia Badań Społecznych, pod red.: Muzyka W., Czaplicki Z., WSP Olsztyn 1997. 6. Nazar K., Fizjologiczne skutki bezczynności ruchowej człowieka, [w] Grabowski H., Perspektywy poznawcze i praktyczne nauk o kulturze fizycznej. Studia i Monografie AWF Kraków, 71-77, 2002. 7. Pośpieszył K.: O chronieniu więzi rodzinnych, które są siłą niezwykłą, [w:] Małżeństwo i Rodzina 2/2002. 8. Promińska E., Antropologiczne aspekty pozytywnych mierników zdrowia, [w:] Myśli i uwagi o wychowaniu fizycznym i sporcie, pod red.: Zuchora K., AWF Warszawa, Studia i Monografie nr 97. 9. Woynarowska B., Sokołowska M., Szkoła promująca zdrowie- doświadczenie dziesięciu lat, Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej, Warszawa 2000. 10. Woynarowska B. Promocja zdrowia w szkole, [w:] Zanim w szkole będzie źle…, red. Ostrowska K., Tatarowicz J., Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa, 2004. 11. Woynarowska B., Edukacja Zdrowotna, PWN, Warszawa 2007. 12. Zdebski J.: Ruchowe zdrowie, Charaktery, nr 7, 2004. 13. Żolądź J.A. Fizjologiczne uwarunkowania wydolności fizycznej człowieka, [w] Grabowski H. Perspektywy poznawcze i praktyczne nauk o kulturze fizycznej. Studia i Monografie, AWF Kraków, 2002. 14. Żukowska Z., Aktywność fizyczna w prozdrowotnym stylu życia współczesnego człowieka, AWF, Warszawa 2008.

234

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ewa Puszczałowska-Lizis1

Trend „body and mind” jednym z głównych wyznaczników rozwoju współczesnego fitnessu Trend „body and mind” one of main determinant development of modern fitness Streszczenie Człowiek współczesny zagrożony jest chorobami cywilizacyjnymi, które w wielu przypadkach powodowane są szybkim tempem życia, nadmiarem obowiązków, natłokiem bodźców i informacji, sytuacjami w życiu codziennym powodującymi wzmożone napięcie psychofizyczne, stres, zdenerwowanie i frustracje. Wskazuje to na potrzebę podejmowania działań zapobiegających wpływom negatywnych czynników na zdrowie i samopoczucie współczesnego człowieka. Szansę na poprawę kondycji psychofizycznej stwarzają nowoczesne studia fitness, które obok działalności sportowo-rekreacyjnej, koncentrującej się na poprawie sprawności fizycznej, kształtowaniu sylwetki i przyjemnym sposobie spędzania wolnego czasu, swoją działalność kierują w stronę aspektów zdrowotnych. W pracy dokonano przeglądu popularnych form fitness opartych na technikach wschodnich, oraz przedstawiono niektóre aspekty ćwiczeń, opartych na zasadach kultywowanych w krajach takich jak Indie i Chiny, które przyczyniły się do rozwoju trendu „body and mind”, będącego jednym z głównych kierunków rozwoju współczesnego fitnessu.

Słowa kluczowe joga, body art, ćwiczenia tybetańskie, energia Qi, zdrowotność

Summary Modern man is threatened by diseases of civilization which in many cases are caused by fast pace of life, excess of duties, accumulation of incentives and information, situations in everyday life which increase psychophysical tension, stress, nervousness and frustrations. This points to need to take action to prevent the influence of negative factor on health and comfort of modern man. Opportunity to improve psychophysical condition creates a modern fitness studio which next to the sports and recreational activities, focused on improving physical fitness, silhouette shaping and pleasant way to spend free time, direct its activities toward health aspects. The paper is a review of the popular forms of fitness based on the East techniques and there have been presented some aspects of exercises based on the principles cultivated in countries such as India and China which contributed to the development trend „body and mind” which is one of the main directions of development the modern fitness.

Keywords yoga, body art, tibetan exercises, Qi energy, health

Wprowadzenie Cywilizacja XXI wieku, to z jednej strony szereg udogodnień, natomiast z drugiej: wiele czynników, które w negatywny sposób oddziaływają na człowieka. Szybkie tempo życia, nadmiar obowiązków, natłok bodźców i informacji, powodują wzmożone napięcie psycho1 Uniwersytet Rzeszowski, Wydział Medyczny, Instytut Fizjoterapii

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

235

fizyczne stres, frustracje. Wskazuje to na potrzebę podejmowania działań zapobiegających wpływom szkodliwych czynników na zdrowie i samopoczucie współczesnego człowieka. Szansę na poprawę kondycji psychofizycznej stwarzają nowoczesne studia fitness, które obok działalności sportowo-rekreacyjnej, koncentrującej się na poprawie sprawności fizycznej, kształtowaniu sylwetki i przyjemnym sposobie spędzania wolnego czasu, swoją działalność kierują w stronę aspektów zdrowotnych, oferując nie tylko opiekę instruktorską, ale również konsultacje z dietetykiem, psychologiem, cykliczne badania, testy sprawności fizycznej, pomiary tkanki tłuszczowej. W myśl holistycznego podejścia do człowieka programy zajęć coraz częściej wzbogacane są o zajęcia relaksacyjne. Szczególnie popularnym trendem we współczesnym fitnessie jest tzw. „body and mind”, obejmujący ćwiczenia doskonalące jednocześnie ciało i umysł, których celem jest poprawa sprawności fizycznej, ale również odblokowanie u ćwiczących swobodnego przepływu energii i pomoc w osiągnięciu równowagi duchowej. Zajęcia „body and mind” odbywają się przy spokojnej, sprzyjającej relaksowi muzyce, uczą właściwego oddechu a dzięki wykorzystywanym w nich technikom medytacyjnym, uwalniają od stresu.

Joga Joga pochodzi z Indii, ale niektóre elementy były praktykowane przed powstaniem hinduizmu na obszarze dzisiejszego Pakistanu i Afganistanu. Prekursorem, który około II wieku p.n.e. ostatecznie ogłosił i skorygował techniki jogi jest słynny mędrzec Patańdżali1. Słowo joga pochodzi od sanskryckiego rdzenia yuj, co znaczy łączyć, kierować, skupiać uwagę, ale też jarzmo oraz powściągać. Joga była traktowana jako sposób na zachowanie harmonii duszy i ciała, higieny ciała oraz dobrej kondycji psychofizycznej. Joga staje się obecnie coraz bardziej popularną formą aktywności fizycznej. Ćwiczenia fizyczne jogi (hatha yogi), zwane asanami, bazują na symetrycznej pracy mięśni, odznaczają się powolnością i precyzją ruchu w określonej płaszczyźnie. Hatha joga, to także specjalne techniki oddechowe (pranayama) i pozycje relaksujące. Asany hatha jogi wpływają na poprawę gibkości, ale również na koncentrację, wewnętrzny spokój i ogólną harmonię ciała 2, 3, 4, 5. Przykładową asaną jest „Drzewo”. Ćwiczący w pozycji stojącej opiera prawą stopę o przyśrodkową stronę lewego uda, a następnie powoli unosi wyprostowane ramiona w górę, łączy palce obu rąk i wyobraża sobie, że jest wysokim drzewem (ryc. 1a). Wytrzymuje w takiej pozycji, licząc powoli do 10, a następnie powtarza ćwiczenie w odwrotnym układzie nóg.

Ryc. 1. Wybrane asany hatha jogi: a) drzewo, b) lotos, c) trójkąt, d) kobra 1 A. Szyszko-Bohusz. Joga – indyjski system filozoficzny, leczniczy i pedagogiczny. Kraków 1996. 2 M. Grabara, J. Szopa. Gibkość studentów wychowania fizycznego oraz ćwiczenia rozciągająco-relaksacyjne oparte na systemie hatha jogi. Efekty kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej. Red. J. Ślężyński. Katowice 2011; 261-276. 3 JA. Raub. Psychophysiologic effects of hatha yoga on musculosceletal and cardiopulmonary function: a literature review. J Altern Complement Med 2002; 8 (6): 797-812. 4 TV Ryba, JM. Kaltenborn. The benefits of yoga for athletes: the body. Athl Ther Tod 2006; 11 (2): 32-34. 5 MD Tran, RG Holly, J Lashbrook, EA Amsterdam. Effects of hatha yoga practice on the health-related aspects of physical fitness. Prev Cardiol 2001; 4, 165-170.

236

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Body art Body art to propozycja zajęć dla osób, którym statyczna joga wydaje się nudna i zbyt powolna. Opracowane na bazie jogi ćwiczenia body art są bardziej urozmaicone i mają bardziej dynamiczne tempo. Podstawą body artu jest połączenie treningu i relaksu. Twórcą metody jest Szwajcar Robert Steinbacher, który wykorzystując swoje wieloletnie doświadczenie w dziedzinie tańca i fitnessu, stworzył system ćwiczeń dla współczesnego zapracowanego człowieka, który próbuje odnaleźć w czasie wolnym relaks i uspokojenie, a jednocześnie poprawić sprawność i siłę mięśniową. Ich celem jest poprawa smukłości sylwetki, funkcji narządów wewnętrznych, doskonalenie świadomości własnego ciała, osiągnięcie wewnętrznego spokoju i relaksu. W przeciwieństwie do klasycznego treningu siłowego, skoncentrowanego na wzmacnianiu wyselekcjonowanych grup mięśniowych, ciało człowieka traktowane jest jako całość. Odpowiednio dobrane ćwiczenia i pozycje wpływają jednocześnie na różne grupy mięśniowe, poprawiają stabilizację narządu ruchu. Większość pozycji w body art wymaga utrzymywania równowagi ciała, dlatego przy wykonywaniu ćwiczeń bardzo ważna jest koncentracja na oddechu i kierowanie uwagi do centrum ciała. Podstawą treningu body art jest powtarzalność sekwencji ćwiczeń, które są ze sobą wzajemnie powiązane i uzupełniają się. Płynna sekwencja kilku pozycji treningu zaczyna się w punkcie, do którego ćwiczący powraca na końcu sesji treningowej. Wyselekcjonowane oraz świadomie połączone pozycje i ćwiczenia pozwalają eliminować nieprawidłowe nawyki ruchowe a tym samym stopniowo wpływają na poprawę płynności ruchu. Prawidłowy oddech oraz odpowiednia koncentracja pozwala na wykonywanie ćwiczeń w pełnym zakresie, bez szybkich, pozbawionych kontroli ruchów. System ćwiczeń body art zwiększa pokłady energii życiowej, dając ćwiczącym nowe możliwości fizyczne i mentalne.

Power joga Power joga, to bardzo popularna na Zachodzie dynamiczna odmiana jogi, będąca wszechstronnym treningiem ciała i umysłu. Łączy sekwencje ćwiczeń dynamicznych z powolnymi, tradycyjnymi asanami. Ćwiczenia wykonywane w rytm oddechu rozciągają i wzmacniają mięśnie, poprawiają koncentrację oraz redukują stres.

Ćwiczenia tybetańskie Ćwiczenia tybetańskie pochodzą ze starych buddyjskich klasztorów Tybetu. Według tybetańskich mnichów, regularna praktyka ćwiczeń ujętych w tzw. rytuały tybetańskie pomaga osiągnąć wieczną młodość. Popularyzatorem ćwiczeń tybetańskich w Europie Zachodniej jest Peter Kelder. Ćwiczenia polegają na tworzeniu dynamicznych form geometrycznych, ujętych w określone sekwencje, które należy wykonywać powoli, z 21-krotnym powtórzeniem. W trakcie wykonywania ćwiczeń należy pamiętać o prawidłowym oddechu, który powinien być spokojny i zsynchronizowany z ruchem. Wdech powinien być wykonywany w fazie wysiłku, a wydech w fazie rozluźnienia, powrotu do pozycji wyjściowej. Nie należy wstrzymywać oddechu. Wskazane jest wykonanie kilku głębszych oddechów pomiędzy ćwiczeniami1. Wykonywanie ćwiczeń zgodnie z przyjętą techniką pobudza przepływ energii przez centra energetyczne, wzmacnia i uelastycznia mięśnie. Przykładowa sekwencja ćwiczeń (rytuał 4): Ćwiczący w pozycji siedzącej, kkg wyprostowane, stopy rozstawione na szerokość około 30 cm, dłonie oparte na podłodze, na wysokości bioder. Ćwiczący przyciąga podbródek do klatki piersiowej, wykonując wdech unosi biodra z jednoczesnym ugięciem kkd w kolanach (stopy oparte o podłoże) oraz powolnym odchyleniem głowy w tył. Tułów powinien być ułożony równolegle do podłoża i tworzyć

1 P. Kelder. Źródło wiecznej młodości. Medium 2003.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

237

z udami linię prostą. Ćwiczący pozostaje w tej pozycji przez trzy do czterech oddechów, a następnie wraz z wydechem powraca do pozycji wyjściowej1.

Qi gong Qi gong jest zestawem ćwiczeń zdrowotnych starożytnych Chin, rozwijanych od tysięcy lat, wspierających zdrowie i harmonię wewnętrzną. Na rozwój tych ćwiczeń miały wpływ w Chinach szkoły taoistyczne, lekarskie, buddyjskie i konfucjańskie. Pomimo swoich bardzo długich tradycji, Qi gong nie był powszechnie znany na świecie, a nawet w samych Chinach, ponieważ przekazywany był głównie z ojca na syna, lub tylko osobom zaufanym. Nieco szersze nauczanie tych ćwiczeń rozpoczęło się około 50 lat temu. Nazwa Qi gong składa się z dwóch słów: Qi – oznaczającego energię, siłę życiową, oraz gong – czyli perfekcyjne opanowanie czegoś, w tym przypadku „perfekcyjne opanowanie sztuki kontroli energii życiowej”. Chińczycy twierdzą, że Qi, to niewidzialna energia krążąca w organiźmie człowieka, niezbędna dla prawidłowego funkcjonowania zarówno całego organizmu, jak i jego najdrobniejszych elementów składowych. Energia Qi jest właściwa wszystkim istotom żywym – każda komórka i narząd mają większy lub mniejszy zasób Qi a suma energii Qi stanowi o potencji życiowej całego organizmu. Energia Qi występuje w dwóch, przeciwstawnych sobie formach: yang i yin, które są jak dwa bieguny, które egzystują we wzajemnej harmonii i nie mogą samodzielnie istnieć. Krążenie energii Qi w zdrowym organizmie ma charakter ciągły i odbywa się ustalonymi szlakami – meridianami2. Ćwiczenia Qi gong stanowią połączenie specjalnych ćwiczeń i technik oddechowych, których zadaniem jest zapewnienie swobodnego przepływu Qi w organizmie, pomoc w redukowaniu napięć, stymulowaniu sił życiowych i odporności systemu immunologicznego3. Większość ćwiczeń Qi gong stanowi proste układy pojedynczych gestów lub krótkich sekwencji ruchów, wykonywanych w pozycji siedzącej lub stojącej. Najbardziej rozpowszechnioną formą ćwiczeń Qi gong jest styl żurawia. Na dalekim wschodzie żuraw jest symbolem długowieczności i spokoju. W ćwiczeniach naśladuje się pełne gracji i harmonii ruchy ptaka4. Przy wykonywaniu ćwiczeń ważne jest przyjęcie odpowiedniej pozycji, koncentracja i prawidłowy oddech. Ćwiczenie Qi gong w stylu żurawia jest ćwiczeniem harmonizującym i energetyzującym. Pojedyncza sekwencja ruchu (tzw. „Ptak”) przedstawia się następująco: • ćwiczący staje w lekkim rozkroku, • z wdechem – wznosi ręce bokiem do poziomu barków („otwarcie skrzydeł”), • z wydechem – unosi lewą nogę w przód do kąta 45°, ręce wysuwa w przód, a następnie w dół („zamknięcie skrzydeł”), • z wdechem – wznosi ręce przodem w górę i następnie w bok („otwarcie skrzydeł”), • z wydechem – opuszcza ręce w dół („zamknięcie skrzydeł z tyłu”). Ćwiczenie należy powtórzyć czterokrotnie na nogę lewą a następnie prawą, balansując ciałem w trakcie ruchów. Qi gong jest skuteczną formą ćwiczeń zarówno dla osób chcących poprawić swoją sprawność fizyczną jak również dla osób pragnących rozwijać zdolności medytacyjne5.

Tai Chi Tai Chi można w przybliżeniu przetłumaczyć jako „wspaniały cel” lub „wielki węzeł”6. Ćwiczenia wywodzące się z taoistycznej idei filozoficznej stanowią swoistą medytację w ru1 P. Kelder. Źródło wiecznej młodości. Medium 2003. 2 T. Kasperczyk. Masaż punktowy i inne metody refleksoterapii. Podręcznik odnowy psychosomatycznej. Red. T. Kasperczyk, J. Frenczyn. PZWL Warszawa 1996. 3 T. Gacki, J. Węgrzyk. Chi Kung. Leczenie – Sztuki walki – Długie życie. Katowice 1998. 4 Z. Bronz. Qi gong medyczny. 14 meridianów, czyli uzdrawiające ćwiczenia chińskie. Warszawa 1996. 5 R. Seremet. Alchemia i moc medytacji. Białystok 2004. 6 J. Tsung Hwa. Droga Tai Chi. Łódź 1997.

238

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

chu. Ćwiczenia Tai Chi mają rodowód w Qi gongu. Są czymś w rodzaju sekwencji ruchów, połączonych z wewnętrznym wyciszeniem, koncentracją umysłu i oddechu. Wykonywane ruchy tworzą tzw. formy. Najbardziej popularne są formy: 24- oraz 48-ruchowe. Ćwiczenia inspirowane są ruchami zwierząt i bogactwem zjawisk przyrodniczych. Przy wykonywaniu i interpretowaniu ruchów zwierząt, np. ptaka, małpy, tygrysa, węża, ważne jest wielokrotne ich powtarzanie, poprawianie, aż do osiągnięcia idealnej precyzji. Sekwencja wolnych, harmonijnych ruchów, zsynchronizowanych z oddechem oraz rozluźnieniem i napinaniem odpowiednich grup mięśniowych nie jest zbiorem oddzielnych figur lecz dynamicznym układem pozycji, płynnie przechodzących od jednej do następnej. Każdy ruch łączy w sobie rozciąganie i obrót. Wielokrotnie przenoszenie ciężaru ciała ze stopy zakrocznej na wykroczną ćwiczy stabilność i równowagę. Oprócz koncentracji ważne jest zaangażowanie ciała i umysłu, ale również kolejność wykonywanych ruchów. Każdy układ wykonywany jest z charakterystyczną dla niego prędkością, intensywnością i siłą, zawiera inne techniki i przez to inny poziom trudności. We wszystkich ruchach siła „generowana ruchem tułowia” przekazywana jest do kończyn. Ruchy muszą być zharmonizowane z oddechem a „strumień energii powinien płynąć do okolicy łonowej i tam krążyć” 1. W każdym ruchu przejawia się zasada yin yang (teoria sił, które są w nieustannym ruchu, ciągle wzajemnie się przenikają i uzupełniają. Z jednej strony yin i yang walczą ze sobą i pozostają w stanie wzburzenia, natomiast z drugiej strony wzajemnie się przyciągają i równoważą, stanowią jedność przeciwieństw). System oparty jest na teorii kanałów, którymi wewnątrz ludzkiego ciała przepływa krew, powietrze i energia Qi. System powolnych, precyzyjnych i harmonijnych ruchów, na których należy skoncentrować całą uwagę ma działanie kompleksowe. Ćwiczenia korzystnie wpływają na układ krążeniowo-oddechowy, mięśniowy, kostny, przyczyniając się do poprawy kondycji ciała i umysłu, poprawiają zdolność koncentracji poprzez świadome skierowanie uwagi na przebieg i koordynację ruchów, pomagają osiągnąć równowagę, harmonię wewnętrzną oraz zredukować uczucie napięcia i stresu 2.

Ryc. 5. Przykładowa sekwencja ćwiczeń Tai Chi

Pilates Pilates, to metoda ćwiczeń stworzona w Niemczech. Nazwa pochodzi od twórcy – Josepha Pilatesa, który stworzone przez siebie ćwiczenia wykorzystywał w rehabilitacji pacjentów szpitali wojennych w czasie I wojny światowej. Po wojnie metoda ćwiczeń cieszyła się dużym zainteresowaniem w środowisku tancerzy, m.in. Rudolfa von Labana, George’a Balanchina. Aktualnie pilates stanowi jedną z najpopularniejszych form ćwiczeń w klubach fitness, na którą składa się seria ćwiczeń z przyborami (piłki, rollery, gumy, itp.), bez przyborów lub na specjalnym sprzęcie. Zajęcia odbywają się przy spokojnej muzyce, z zachowaniem pełnej koncentracji, ruch zintegrowany jest z oddechem. Celem ćwiczeń jest wzmacnianie „centrum” ciała, wypracowanie silnych mięśni brzucha i pleców, wzmocnienie mięśni dna miednicy, ustabilizowanie kręgosłupa przy jednoczesnym zrelaksowaniu mięśni karku3.

1 Mętel S. Wpływ Tai Chi oraz ćwiczeń sensomotorycznych na poprawę równowagi u osób w wieku geriatrycznym. Rehab Med 2001; 7 (3): 56-57. 2 T. Doktór. Tai Ji. Medytacja w ruchu. Warszawa 1998. 3 A. Frysztak. Pilates – świadoma praca nad własnym ciałem. Wych Fiz Zdrow 2012; 1: 36-39.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

239

Pilastes jest skuteczną metodą w walce z nadwagą, bólami krzyża, stresem. Systematyczne uprawianie ćwiczeń prowadzi do wytworzenia silnego, naturalnego „gorsetu” mięśniowego, który jest podstawą płynnego, harmonijnego ruchu całego ciała1, 2.

Qi ball Qi ball, to kompleksowa i oryginalna forma ćwiczeń oddziałujących na wszystkie zmysły. Obok koloroterapii i aromaterapii wykorzystuje elementy technik wschodnich m.in.: jogę, Tai Chi, Qi gong. Autorką kompleksowego treningu jest Australijka Monika Linford. W treningu wykorzystywane są specjalne piłeczki zapachowe o średnicy 15 cm. Piłeczki produkowane są w Australii, w 6 kolorach: • pomarańczowym (o zapachu pomarańczy): symbolizuje pogodę ducha i optymizm. Ćwiczenia z pomarańczową piłką wpływają na poprawę nastroju oraz naturalnej odporności organizmu. • żółtym (o zapachu trawy cytrynowej): symbolizuje inteligencję, mądrość oraz zdolność myślenia. Działa oczyszczająco na organizm i poprawia nastrój. • zielonym (o zapachu geranium): zieleń jako kolor natury jest symbolem przemian, harmonii, nadziei oraz pokoju. Pozwala uspokoić system nerwowy. • fioletowym (o zapachu lawendy): jest symbolem magii, czarów oraz mistycyzmu. Ćwiczenia z fioletową piłką pozwalają uzyskać harmonię między ciałem a duszą. • niebieskim (o zapachu jałowca): kolor ten posiada działanie uspokajające, wyciszające. • czerwonym (o zapachu cynamonu): czerwień symbolizuje aktywność, namiętność i pasję. Działa energetyzująco na ciało i umysł. Ćwiczący intuicyjnie wybierają kolor piłki do ćwiczeń, np. jeżeli potrzebują spokoju, wyciszenia wybierają piłeczkę niebieską, w celu poprawy nastroju: żółtą lub pomarańczową. Każde zajęcia składają się z kilku części. Długość trwania poszczególnych części treningu jest uzależniona od pory dnia i roku. Ogromną rolę odgrywa tu tradycyjna medycyna chińska i jej zasady: yin i yang, teoria 5 elementów (według której cały wszechświat zbudowany jest z drewna, ognia, ziemi, metalu i wody. Wszystkie te elementy pozostają między sobą w ściśle określonej więzi. Z jednej strony istnieje cykl twórczy, pobudzający, z drugiej zaś cykl destrukcyjny, przejawiający się hamowaniem) oraz energia Qi. Znajomość wymienionych zasad i ich umiejętne stosowanie w ćwiczeniach Qi ball pozwalają na uwalnianie blokad energetycznych. Należy pamiętać, że najważniejszy w ćwiczeniach Qi ball jest oddech, który – wykonywany prawidłowo – jest podstawą swobodnego przepływu energii w meridianach. Zestawy ćwiczeń opracowywane są odpowiednio do pór roku: zimą trening koncentruje się głównie na ćwiczeniach relaksacyjnych i elementach medytacji, natomiast latem wprowadzane są się elementy jogi i Qi ball dance. Odpowiednio dobrana muzyka działa uspokajająco i wyciszająco. Qi ball działa na wszystkie zmysły i pozwala na systematyczną poprawę stanu zdrowia. Ćwiczenia te, oprócz wzmocnienia mięśni i podniesienia wydolności układu sercowo-naczyniowego, uwalniają od napięć i stresów, podnoszą świadomość własnego ciała, uwalniają blokady energetyczne i relaksują.

1 A. Cruz-Ferreira, J. Fernandes, D. Gomes, LM Bernardo, BD Kirkcaldy, TM Barbosa, A. Silva. Effects of Pilatesbased exercise on life satisfaction, physical self-concept and health status in adult women. Women Health 2011; 51 (3): 240-55. 2 P. Posadzki, P. Lizis, M. Hagner-Derengowska. Pilates for low back pain: a systematic review. Complement Ther Clin Pract 2011; 17 (2):85-89.

240

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Trilo Chi Pomysłodawczynią treningu trilo Chi jest Lucia Schmidt. Wykorzystywane na zajęciach różnorodne techniki pracy z ciałem są efektem połączenia wschodnich praktyk hatha jogi, Tai Chi i Qi gong z popularną szkołą kręgosłupa, stretchingiem i metodą Pilates. Zajęcia trilo Chi obejmują trzy różne formy treningu: power Chi, Chi jogę i Chi flow motion, dzięki temu ćwiczący mogą wybrać odpowiednią dla siebie formę zajęć: • wyciszające Chi flow motion: zajęcia ukierunkowane na relaks i medytację. Szczególną rolę odgrywa tu koncentracja na oddechu (pranajama), powolny, płynny ruch. Umożliwia to odczucie energii przepływającej przez ciało. • energetyczne Power Chi, to zdecydowanie bardziej intensywny trening niż poprzedni. Poprawia przepływ energii w meridianach, pozwala usunąć blokady energetyczne. • Chi joga: inspirowana hatha jogą, wykorzystuje również Pilates, stretching, gimnastykę kręgosłupa. Metoda ta jest bardzo zbliżona do treningu body art, stworzonego przez Roberta Steinbachera.

Podsumowanie Cywilizacja XXI wieku „ofiarowuje” człowiekowi wiele udogodnień, ograniczając tym samym naturalną potrzebę ruchu, stwarzając szereg sytuacji w życiu codziennym powodujących wzmożone napięcie psychofizyczne. Dlatego mając świadomość tego stanu rzeczy należy poszukiwać efektywnych sposobów ochrony przed negatywnymi skutkami cywilizacji. Regularnie podejmowana aktywność fizyczna jest jednym z najważniejszych czynników ograniczających ryzyko, a nawet zapobiegających wystąpieniu chorób cywilizacyjnych, pozwala rekompensować niedobór ruchu, usunąć stres. Szansę na poprawę kondycji psychofizycznej stwarzają nowoczesne studia fitness, które są popularną formą spędzania wolnego czasu. W pracy dokonano przeglądu popularnych form fitness opartych na technikach wschodnich. Techniki te niejednokrotnie przenikają się, ale w gruncie rzeczy ukierunkowane są na jeden cel: poprawę kondycji ciała i umysłu. Przedstawiono niektóre aspekty ćwiczeń, opartych na zasadach kultywowanych w krajach takich jak Indie i Chiny, które przyczyniły się do rozwoju trendu „body and mind”, będącego jednym z głównych kierunków współczesnego fitnessu. Powstanie i dynamiczny rozwój wspomnianego trendu, różnorodność form jest niewątpliwie odpowiedzią na potrzeby klientów klubów fitness i wskazuje na utylitarną wartość ćwiczeń bazujących na wschodnich systemach relaksacyjno -koncentrujących.

Bibliografia 1. Szyszko-Bohusz A. Joga – indyjski system filozoficzny, leczniczy i pedagogiczny. Kraków 1996. 2. Grabara M, Szopa J. Gibkość studentów wychowania fizycznego oraz ćwiczenia rozciągająco-relaksacyjne oparte na systemie hatha jogi. Efekty kształcenia i wychowania w kulturze fizycznej. Red. J. Ślężyński. Katowice 2011; 261-276. 3. Raub JA. Psychophysiologic effects of hatha yoga on musculosceletal and cardiopulmonary function: a literature review. J Altern Complement Med 2002; 8 (6): 797-812. 4. Ryba TV, Kaltenborn JM. The benefits of yoga for athletes: the body. Athl Ther Tod 2006; 11 (2): 32-34. 5. Tran MD, Holly RG, Lashbrook J, Amsterdam EA. Effects of hatha yoga practice on the health-related aspects of physical fitness. Prev Cardiol 2001; 4, 165-170. 6. Kelder P. Źródło wiecznej młodości. Medium 2003.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

241

7. Kasperczyk T. Masaż punktowy i inne metody refleksoterapii. Podręcznik Odnowy psychosomatycznej. Red. T. Kasperczyk, J. Frenczyn, PZWL, Warszawa 1996. 8. Gacki T, Węgrzyk J. Chi Kung. Leczenie – Sztuki walki – Długie życie. Katowice 1998. 9. Bronz Z. Qi gong medyczny. 14 meridianów czyli uzdrawiające ćwiczenia chińskie. Warszawa 1996. 10. Seremet R. Alchemia i moc medytacji. Białystok 2004. 11. Tsung Hwa J. Droga Tai Chi. Łódź 1997. 12. Mętel S. Wpływ Tai Chi oraz ćwiczeń sensomotorycznych na poprawę równowagi u osób w wieku geriatrycznym. Rehab Med 2001; 7 (3): 56-57. 13. Doktór T. Tai ji – medytacja w ruchu. Warszawa 1998. 14. Frysztak A. Pilates – świadoma praca nad własnym ciałem. Wych Fiz Zdrow 2012; 1: 36-39. 15. Cruz-Ferreira A, Fernandes J, Gomes D, Bernardo LM, Kirkcaldy BD, Barbosa TM, Silva A. Effects of Pilates-based exercise on life satisfaction, physical self-concept and health status in adult women. Women Health 2011; 51 (3): 240-55. 16. Posadzki P, Lizis P, Hagner-Derengowska M. Pilates for low back pain: a systematic review. Complement Ther Clin Pract 2011; 17 (2):85-89.

242

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Robert Walaszek1, Natalia Korotusz1

Metoda Pilates i ćwiczenia jogi a wybrane parametry psychofizyczne kobiet w wieku 25-30 lat Streszczenie Możliwość zbadania grupy kobiet w kilku klubach fitness na Śląsku pozwoliła na dokonanie analizy porównawczej wpływu ćwiczeń Pilates i jogi na ich organizmy. Celem niniejszej pracy było porównanie wpływu ćwiczeń Pilates i jogi na stan psychofizyczny młodych kobiet. Badania przeprowadzone zostały na grupie 80 kobiet w wieku 25-30 lat, z których 40 uczęszczało na zajęcia Pilates, a 40 na zajęcia jogi. Badane kobiety uprawiały obie formy ćwiczeń przez 3 miesiące. Obie grupy badanych kobiet udzieliły odpowiedzi na 8 pytań zawartych w formularzu ankiety. Ankietowane dokonały subiektywnej oceny wpływu ćwiczeń na stan psychofizyczny. Pytania zawarte w ankiecie powstały w oparciu o główne założenia i cele metody Pilatesa i jogi. Dokonano też badań wybranych zdolności motorycznych (siły mięśni tułowia i gibkości tułowia). Do pomiaru powyższych zdolności motorycznych wykorzystano próbą III i VI Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej Eurofit. Po zakończeniu cyklu ćwiczeń większy stan odprężenia i relaksu uzyskiwały kobiety uprawiające jogę, odnotowano też u nich większą gibkość. Natomiast większą siłą mięśni tułowia wykazywały się panie ćwiczące pilates.

Słowa kluczowe metoda Pilatesa, joga, fitness, zdolności motoryczne

Summary Introduction. Programmes of many fitness clubs included classes based on elements of pilates and yoga training. Purpose. The aim of the study was to compare the impact of pilates and yoga training on the psycho-physical state of women aged between 25 and 30. Material and metod. The study was conducted on a group of 80 women of 25-30 years of age, out of whom 40 took part in the pilates training and the other 40 practised yoga. Both groups of women trained for a period of 3 months. All the women in both groups were asked the same questions in the survey. The studied women assessed the impact of their training on their psycho-physical state. The questions used in the survey had been prepared based on the main foundations of both methods. Also assessed were selected motor abilities (trunk muscle strength and suppleness of trunk). Tests III and VI of Eurofit Test Battery were used in order to measure the above mentioned motor abilities. Results. After the training sessions were over, the women who had practised yoga observed a higher level of relaxation. Discussion. Each training session of the women participating in the study put them in a state of deep relaxation. However, the feeling lasted significantly longer in the women practising yoga. Almost 33% of those ladies felt relaxed for over 90 minutes. Conclusion. The women who had trained pilates achieved higher trunk muscle strength. Suppleness of trunk, however, was higher in the subjects who had been training yoga.

Key words pilates method, yoga, fitness, motor abilities

1 Zakład Odnowy Biologicznej Akademii Wychowania Fizycznego, Kraków

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

243

Wprowadzenie Człowiek współczesny znaczną część swojego życia poświęca pracy zawodowej. Konsumpcjonizm, szybkie tempo życia, coraz większe parcie na sukces zawodowy powodują, że wielu z nas zapomina o bardzo ważnej wartości jaką jest zdrowie. Nieodpowiedni tryb życia, nieustanny pośpiech, stres prowadzą do wielu poważnych chorób [1]. Na szczęście coraz częściej zaczyna się mówić o tzw. zdrowym stylu życia definiowanym jako świadome zachowania człowieka sprzyjające poprawie, utrzymaniu i ochronie zdrowia. Pomocne stają się media, które intensywnie promują zachowania prozdrowotne, głośno mówiąc o zdrowiu i ładnej sylwetce. Bardzo popularne staje się obecnie pojęcie „fit” oznaczające bycie w dobrej formie psychicznej i fizycznej. Coraz częściej słyszy się również o pojęciu „wellnes”. Można je zdefiniować jako zespół reguł, których stosowanie gwarantuje dobre samopoczucie, szczęśliwe życie i sprawność przy zachowaniu tężyzny fizycznej. Wyżej wymienione czynniki powodują, iż bardzo szybko wzrasta świadomość społeczeństwa w kwestii dbania o zdrowie psychofizyczne. Wraz z tą tendencją kluby fitness rozszerzają ofertę dla swoich klientów. Dlatego w programach sporej części klubów znalazły się zajęcia prowadzone z wykorzystaniem metody pilates i ćwiczeń jogi. Obie formy ćwiczeń dobrze kształtują sylwetkę, wzmacniają mięśnie, a dodatkowo pozwalają na wyciszenie, zrelaksowanie i odprężenie [2, 3, 4, 5, 6]. Wybór tematu pracy wynikał z zainteresowania autorów formami aktywności, jakimi są pilates oraz joga. Możliwość zbadania grupy kobiet w kilku klubach fitness na Śląsku pozwoliła na dokonanie analizy porównawczej wpływu ćwiczeń pilates i jogi na ich organizmy. Celem niniejszej pracy było porównanie wpływu ćwiczeń pilates i jogi na stan psychofizyczny kobiet w wieku 25-30 lat. Postawiono następujące pytania badawcze: 1. Która z metod ćwiczeń bardziej poprawia samopoczucie? 2. Czy obie metody ćwiczeń powodują wystąpienie takiego samego stanu relaksu i odprężenia? 3. Czy pilates i joga w równym stopniu redukują poziom stresu u badanych kobiet? 4. Jaką siłę mięśni tułowia i gibkość prezentują kobiety uprawiające pilates i jogę?

Materiał badawczy Badania przeprowadzone zostały na grupie 80 kobiet w wieku 25-30 lat, z których 40 uczęszczało na zajęcia pilates, a 40 na zajęcia jogi. Badane kobiety uprawiały obie formy ćwiczeń przez 3 miesiące. Zajęcia odbywały się trzy razy w tygodniu w godzinach popołudniowych. Badania przeprowadzono w czterech klubach fitness na Śląsku: • „Aero-Sun”, ul. Burschego 3, Tychy • „Revital Fitness”, ul. Nałkowskiej 6A, Tychy • „Energy Gym”, ul. Zwycięstwa 12, Będzin • „Forma Fitness & Dance”, ul. Żwirki i Wigury 6, Mikołów Charakterystykę badanych kobiet przedstawiono w tabeli nr 1. Tabela 1. Charakterystyka badanych kobiet

Średnia arytmetyczna (x )

Dane Metoda ćwiczeń

Pilates

Joga

Pilates

Joga

Wiek

26,00

28,00

2,64

5,63

Wysokość ciała [cm]

154,50

166,50

12,65

5,75

Masa ciała [kg]

59,00

64,00

8,47

7,83

BMI [kg/m ]

20,55

22,52

2,48

2,77

244

Odchylenie standardowe (s)

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Metoda badań W pierwszej kolejności dokonano pomiaru wysokości i masy ciała badanych kobiet (tabela 1). Pomiaru masy ciała dokonano za pomocą wagi lekarskiej z dokładnością do 1 kg, a wysokości ciała za pomocą antropometru z dokładnością do 0,5 cm. Na ich podstawie obliczono wskaźnik względnej masy ciała (BMI): BMI = masa ciała [kg] / wysokość ciała2 [m2]. W drugiej kolejności obie grupy badanych kobiet po zakończeniu cyklu ćwiczeń udzieliły odpowiedzi na 8 pytań zawartych w formularzu ankiety. Ankietowane dokonały subiektywnej oceny wpływu ćwiczeń na stan psychofizyczny. Pytania zawarte w ankiecie powstały w oparciu o główne założenia i cele metody Pilates i jogi. Część parametrów psychofizycznych ankietowane klasyfikowały za pomocą czterostopniowej skali, gdzie 1 odpowiadało ocenie „bez zmian”, 2 ocenie „słabo”, 3 ocenie „dobrej” a 4 „bardzo dobrej”. W trzeciej kolejności dokonano badań wybranych zdolności motorycznych. Badane kobiety zostały poddane dwóm próbom: • siły mięśni tułowia • gibkości tułowia Do pomiaru powyższych zdolności motorycznych wykorzystano próbą III i VI Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej Eurofit [7]. Zgodność rozkładu siły i gibkości z rozkładem normalnym sprawdzono za pomocą testu Shapiro Wilka. Do oceny różnic w zakresie siły mięśni tułowia i gibkości zastosowano nieparametryczny test „U” Manna – Whitneya.

Wyniki badań Analiza odpowiedzi udzielonych przez kobiety uczęszczające na zajęcia pilates 1. Co skłoniło Panią do rozpoczęcia ćwiczeń pilates? Według respondentek główną przyczyną rozpoczęcia ćwiczeń pilates była chęć poprawy kondycji i zdrowego wyglądu (24%). Kolejne cztery powody to: potrzeba odprężenia, wyciszenia, zrelaksowania (17%), media promujące pilates (17%), namowa znajomego (14%) oraz ciekawość (14%). Interesujące jest to, że niewiele kobiet uznało za powód rozpoczęcia ćwiczeń pilates kłopoty zdrowotne – tylko 12% badanych. Tylko 2% kobiet podała inną przyczynę rozpoczęcia treningu (zalecenie lekarza). 2. Czy uważa Pani, że ćwiczenia pilates wpłynęły na poprawę samopoczucia? Dla 84% respondentek ćwiczenia pilates miały duży wpływ na poprawę samopoczucia. Niewiele, bo 13% kobiet nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie, a tylko 3% badanych przyznała, że ćwiczenia te nie wpłynęły pozytywnie na samopoczucie. 3. Czy każdorazowe uczestnictwo w ćwiczeniach wywołało u Pani stan głębokiego wyciszenia i relaksu? Zdania na temat osiąganego wyciszenia i relaksu po ćwiczeniach pilates były bardzo podzielone. Dla 16 kobiet (39%) ćwiczenia te sprzyjały głębokiemu wyciszeniu, natomiast 15 pań (38%) nie odczuwało żadnych zmian. Duża część respondentek, bo aż 23%, nie potrafiła odpowiedzieć na to pytanie. 4. Jaki był średni czas utrzymywania się tego stanu po każdych zajęciach? Spośród 16 pań, które na wcześniejsze pytanie odpowiedziały twierdząco, tylko jedna respondentka odczuwała stan głębokiego wyciszenia przez ponad 90 minut. Dla dwóch kobiet czas ten oscylował pomiędzy 60 a 90 minutami. Dla większości respondentek (80%) czas ten był krótszy niż 60 minut. 5. Czy dzięki ćwiczeniom pilates polepszyła się jakość Pani snu?

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

245

Dla zdecydowanej większości respondentek, bo aż dla 65%, ćwiczenia pilates przyczyniły się do poprawy jakości snu. Spora część, bo 25% pań, nie potrafiła odpowiedzieć na to pytanie, a tylko 4 kobiety (10%) nie stwierdziły poprawy jakości snu. 6. Czy uważa Pani, że ćwiczenia pilates przyczyniły się do pozytywnej zmiany nastawienia do życia (np. zmniejszenia napięcia nerwowego, patrzenia na życie z optymizmem)? Do pozytywnej zmiany nastawienia do życia przyznało się aż 67% ankietowanych, 9 pań (23%) nie wiedziało, czy poczuło taką zmianę, natomiast 4 kobiety (10%) twierdziły, że ćwiczenia pilates nie miały żadnego wpływu na pozywaną zmianę nastawienia do życia 7. Jak ocenia Pani wpływ ćwiczeń pilates na poprawę stanu psychicznego organizmu? Rycina 1 przedstawia wpływ ćwiczeń pilates na wybrane parametry stanu psychicznego organizmu. Spośród badanych kobiet aż 52% uznało, że ćwiczenia pilates dobrze, a nawet bardzo dobrze wpłynęły na poczucie wewnętrznej równowagi. Pozostała część (48%) stwierdziła, że słabo odczuła te zmiany. Ponad połowa badanych kobiet (59%), uznała, że ćwiczenia pilates dobrze wpłynęły na eliminację negatywnych emocji i złych myśli. Dla 25% wpływ ten był słaby, a dla 13% kobiet żaden. Badane kobiety podobnie oceniły również wpływ ćwiczeń pilates na redukcję poziomu stresu. Dla 67% kobiet ćwiczenia pilates przyczyniły się do redukcji poziomu stresu na poziomie dobrym a nawet bardzo dobrym. Z kolei 38% pań uznało wpływ za słaby lub nie odczuło żadnych zmian.

poczucie wewnętrznej równowagi

bardzo dobrze

48% 48%

dobrze słabo

eliminacja negatywnych emocji i złych myśli

59%

25%

13% 13%

redukcja poziomu stresu 13% 0

54%

20%

bez zmian

15 liczba osób

Ryc. 1. Wpływ ćwiczeń pilates na wybrane parametry stanu psychicznego organizmu

8. Jak ocenia Pani wpływ ćwiczeń pilates na poprawę stanu fizycznego organizmu? Rycina 2 przedstawia wpływ ćwiczeń pilates na wybrane parametry stanu fizycznego organizmu. Większości kobiet stwierdziła, że ćwiczenia pilates wpłynęły na poprawę ich postawy ciała w stopniu dobrym – 44%, w stopniu bardzo dobrym – 28%. Tylko 13% pań nie odczuło żadnych zmian. Ponad połowa (57%) respondentek uznała, że ćwiczenia pilates dobrze wpłynęły na poprawę ich kondycji, natomiast pozostała część kobiet stwierdziła, iż wpływ ten był raczej słaby. Dla 49% ćwiczenia pilates dobrze, a nawet bardzo dobrze wpłynęły na regulowanie prawidłowej masy ciała. Jednak spora część, bo aż 23% pań uznała, że ćwiczenia te miały słaby wpływ, a 28% kobiet nie zanotowało żadnych zmian.

246

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

28%

bardzo dobrze

44%

nawyk prawidłowej postawy ciała

15% 13%

dobrze

10% 47%

poprawa kondycji

słabo

41% 2%

bez zmian

10% 39%

prawidłowa waga ciała

23% 28% 0

Ryc. 2. Wpływ ćwiczeń pilates na wybrane parametry stanu fizycznego organizmu

Analiza odpowiedzi udzielonych przez kobiety uczęszczające na zajęcia jogi. 1. Co skłoniło Panią do rozpoczęcia ćwiczeń jogi? Przyczyny rozpoczęcia ćwiczeń jogi przez badane kobiety były różne. Cztery warianty uzyskały taka samą liczbę wskazań (po 20% odpowiedzi), a były to: kłopoty zdrowotne, potrzeba odprężenia, wyciszenia i zrelaksowania, media promujące jogę oraz ciekawość. Najmniejsze znaczenie w wyborze miały: namowa znajomego (13%), chęć poprawy kondycji, wyglądu (5%). Zalecenie lekarza (inne przyczyny) wskazało tylko 2% pań. 2. Czy uważa Pani, że ćwiczenia jogi wpłynęły na poprawę samopoczucia? Dla zdecydowanej większości, bo aż dla 84% badanych, ćwiczenia jogi miały duży wpływ na poprawę samopoczucia, przeciwnego zdania była tylko jedna osoba. Pozostałe 10 kobiet (13%) nie potrafiło określić siły oddziaływania na swoje samopoczucie 3. Czy każdorazowe uczestnictwo w ćwiczeniach jogi wywołało u Pani stan głębokiego wyciszenia i relaksu? Spośród badanych kobiet aż 52% zauważało, że po ćwiczeniach jogi każdorazowo odczuwało stan głębokiego wyciszenia i relaksu. Spora część, bo 35% (14 kobiet) nie odczuwała tego stanu. Natomiast 13% ankietowanych (5 pań) nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie. 4. Jaki był średni czas utrzymywania się tego stanu po każdych zajęciach? O odpowiedź poproszono tylko te respondentki, które na wcześniejsze pytanie odpowiedziały twierdząco (21 pań). Dla 36% z nich czas wyciszenia i relaksu po ćwiczeniach jogi utrzymywał się od 30 do 60 minut. Niewiele mniej, bo 32% pań odczuwało ten stan przez ponad 90 minut. Dla 23% był to czas między 60 a 90 minutami. Tylko dwie panie (9%) czuły stan wyciszenia maksymalnie do 30 minut. 5. Czy dzięki ćwiczeniom jogi polepszyła się jakość Pani snu? Poprawę jakości snu po ćwiczeniach jogi odczuwała ponad połowa ankietowanych (52%). Odmiennego zdania było aż 28% kobiet. Natomiast 20% respondentek nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie. 6. Czy uważa Pani, że ćwiczenia jogi przyczyniły się do pozytywnej zmiany nastawienia do życia (np. zmniejszenia napięcia nerwowego, patrzenia na życie z optymizmem)? Zdecydowana większość respondentek (72%) uważała, że dzięki ćwiczeniom jogi zmieniło się ich nastawienie do życia (patrzenie na życie z optymizmem). Z twierdzeniem tym

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

247

nie zgadzało się tylko pięć pań (13%), natomiast sześć pań (15%) nie potrafiło odpowiedzieć na to pytanie. 7. Jak ocenia Pani wpływ ćwiczeń jogi na poprawę stanu psychicznego organizmu? Rycina 3 przedstawia wpływ ćwiczeń jogi na wybrane parametry stanu psychicznego organizmu. Większość badanych kobiet zauważyła, że joga miała bardzo duże znaczenie w osiągnięciu poczucia wewnętrznej równowagi. Tylko 5% kobiet uznało, że nie odczuło żadnych zmian. Połowa badanych kobiet (50%), uznała, że joga bardzo dobrze wpłynęła na eliminację negatywnych emocji i złych myśli. Dla 27% respondentek zmiany te odczuwalne były w stopniu dobrym, dla 13% w stopniu słabym, natomiast 10% kobiet nie odczuło żadnych zmian. Redukcja poziomu stresu pod wpływem ćwiczeń jogi oceniona została przez 52% kobiet w stopniu dobrym, a przez 20% bardzo dobrym. Tylko 10% respondentek słabo oceniło wpływ ćwiczeń jogi na redukcję poziomu stresu, pozostałe 18% nie zauważyło żadnych zmian. 38%

bardzo dobrze

52%

poczucie wewnętrznej równowagi

dobrze

słabo

50% 27%

eliminacja negatywnych emocji i złych myśli

bez zmian

13% 10% 20% 52%

redukcja poziomu stresu

10% 18% 0

15 liczba osób

Ryc. 3. Wpływ ćwiczeń jogi na wybrane parametry stanu psychicznego organizmu

8. Jak ocenia Pani wpływ ćwiczeń jogi na poprawę stanu fizycznego organizmu? Rycina 4 przedstawia wpływ ćwiczeń jogi na wybrane parametry stanu fizycznego organizmu. Jak powszechnie wiadomo, wykonywanie ćwiczeń jogi ma duży wpływ na nawyk prawidłowej postawy ciała. Z tą opinią zgadza się aż 87% badanych kobiet. Jedynie 13% pań nie odczuło żadnej poprawy postawy ciała. W opinii badanych kobiet ćwiczenia jogi słabo wpłynęły na poprawę ich kondycji. Większość z nich (34%) nie odczuła żadnej poprawy, a dla 28% poprawa ta była oceniona słabo. Respondentki różnie oceniły wpływ jogi na regulowanie prawidłowej masy ciała. Większość z nich, bo aż 61% nie odczuła żadnych zmian, lub odczuła je na poziomie słabym. Pozostałych 39% kobiet uznało, że ćwiczenia jogi miały dobry wpływ na regulowanie masy ciała.

248

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

35% 47%

nawyk prawidłowej postawy ciała

5% 13% 13% 25%

poprawa kondycji

28% 34% 0%

39% 23% Ryc. 4. Wpływ ćwiczeń jogi na wybrane parametry stanu fizycznego 38% organizmu

prawidłowa waga ciała

Wyniki testów oceniających siłę mięśni tułowia i gibkość 0 10 mierzących 15 siłę mięśni 20 tułowia oraz 25 Autorzy pracy przedstawili poniżej 5wyniki testów liczba osób gibkość badanych kobiet. Sprawdzono zgodność rozkładu siły i gibkości z rozkładem normalnym przy pomocy testu Shapiro Wilka (tabela 2). Tabela 2. Analiza zgodności rozkładu badanych parametrów z teoretycznym rozkładem normalnym badaną testem Shapiro-Wilka

Badany parametr Siła mięśni tułowia Gibkość

Wartość statystyczna (W) 0,909287 0,968768

Poziom istotności (P) <0,0001 0,0474

Rozkłady obu badanych cech w statystycznie istotnym stopniu odbiegały od rozkładu normalnego. W związku z tym, nie można było zastosować najbardziej popularnego testu statystycznego t-Studenta. Ponieważ różnicy od rozkładu normalnego nie udało się zniwelować przez transformację danych, zastosowano nieparametryczny test „U” Manna – Whitneya (ryc. 5 i 6). Poniższy wykres przedstawia wyniki badań siły mięśni tułowia grupy ćwiczącej pilates oraz jogę. Granice zakresu błędu wyznaczono przez dolny i górny kwartyl (25% i 75% pomiarów). Pod względem siły mięśni tułowia lepsze wyniki uzyskiwały kobiety ćwiczące pilates (średnia=18,75; SD=6,79) niż kobiety uprawiające jogę (średnia=13,38 SD=3,71), a różnica ta wykazywała statystyczną istotność (U=43; z=3,56; p=0,0004).

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

249

mediana 35 30 25 20 15

mediana

10 5 0 P ilates

Joga

Ryc. 5. Wyniki badań siły mięśni tułowia kobiet uprawiających pilates oraz jogę

Poniższy wykres przedstawia wyniki badań gibkości ciała, grupy ćwiczącej pilates oraz jogę. Granice zakresu błędu wyznaczono przez dolny i górny kwartyl (25% i 75% pomiarów). Pod względem gibkości, wyższe wyniki uzyskiwały kobiety ćwiczące jogę (średnia=30,31; SD=3,22) niż kobiety uprawiające pilates (średnia=27,48 SD=4,56), a różnica ta wykazywała statystyczną istotność (U=47; z=2,93; p=0,00344).

mediana 35 30 25 20 15

mediana

10 5 0 P ilates

Joga

Ryc. 6. Wyniki badań gibkości ciała kobiet uprawiających pilates oraz jogę

Omówienie wyników i dyskusja W niniejszej pracy autorzy podjęli próbę oceny wpływu ćwiczeń pilates i jogi na stan psychofizyczny kobiet w wieku od 25 do 30 lat. W wyniku własnych obserwacji autorzy stwierdzili, że ćwiczenia pilates i jogi są raczej domeną kobiet niż mężczyzn, a ćwiczenia te podejmowane są praktycznie w każdym wieku. De Souza i Brum Vieira [8] dokonali charakterystyki osób uczestniczących w zajęciach pilates i stwierdzili, że większość ćwiczących stanowią kobiety w średnim wieku nie podejmujące regularnie innych form aktywności fizycznej oraz te, które narzekają na różnego rodzaju dysfunkcje narządu ruchu. Pierwsza część badań miała na celu porównanie opinii respondentek dotyczących wpływu ćwiczeń pilates i jogi na sferę psychofizyczną. Kobiety uprawiające pilates twierdziły,

250

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

że ćwiczenia te pozwalają przede wszystkim być zdrowym oraz redukować różne dolegliwości. Odmienne zdanie miały natomiast kobiety uczestniczące w zajęciach jogi; dla nich ćwiczenia te były sposobem na wyciszenie się, odprężenie i zrelaksowanie. Do podobnych wniosków doszli Grabara i Szopa [9] którzy przeprowadzili badania na grupie 190 studentów uczestniczących w serii 13-15 zajęć jogi, po dwie godziny tygodniowo. Grupa przebadanych studentów jednoznacznie uznała, że ćwiczenia te doskonale wpłynęły na poprawę ich samopoczucia, umiejętność wyciszenia i relaksu. Każdorazowe uczestnictwo w zajęciach badanych obu grup kobiet wywołało stan głębokiego wyciszenia, przy czym długość tego stanu zdecydowanie dłuższa była u kobiet praktykujących jogę (prawie 1/3 pań odczuwała ten stan ponad 90 minut). W obu badanych grupach ćwiczenia pilates i jogi zdecydowanie wpłynęły na poprawę jakości snu, samopoczucia oraz nastawienia do życia. Dla porównania badanie Caldwella [10] na grupie studentów ćwiczących metodą Pilatesa oraz grupy trenujących chińską sztukę walki taijiquan, wykazało istotny wpływ na poprawę nastroju i jakości snu badanej grupy. Rodrigues [11] poddał badaniom grupę 52 starszych kobiet uczęszczających na zajęcia pilates przez osiem tygodni. Uzyskane wyniki wykazały pozytywny wpływ treningu na poprawę samopoczucia i funkcjonalnej samodzielności oraz lepszą stabilizację kręgosłupa. W obu grupach badanych kobiet ćwiczenia inaczej wpływały na parametry stanu psychicznego (ryc. 1 i 3). Kobietom uprawiającym jogę ćwiczenia pomagały szczególnie w uzyskaniu poczucia równowagi wewnętrznej oraz redukcji poziomu stresu. Badanie Grabary i Szopy [12] przeprowadzone na grupie 32 kobiet i 10 mężczyzn, potwierdziło duży wpływ ćwiczeń jogi na redukcje poziomu stresu. Kobiety uprawiające pilates uważały, że ćwiczenia wpływają szczególnie na eliminacje negatywnych emocji i złych myśli. Według badanych kobiet joga i pilates mają odmienny wpływ na stan fizyczny organizmu. Kobiety uprawiające pilates mogły pochwalić się poprawą kondycji. Kobiety uprawiające jogę uznały, że doskonale wpływa ona na nawyk prawidłowej postawy ciała. Fakt ten potwierdzają badania Grabary i Szopy [13] na grupie 28 kobiet i 8 mężczyzn. Ich celem było porównanie różnicy postawy ciała osób uprawiających i nie uprawiających hatha jogę, za pomocą specjalnej aparatury komputerowej. Badania te wykazały, że osoby uczęszczające na zajęcia jogi legitymowały sie lepszą postawą ciała. Druga część badań skupiła się na porównaniu obu grup kobiet pod względem siły mięśni tułowia oraz gibkości. Różnice, jakie odnotowano po zakończeniu 3 miesięcznego okresu ćwiczeń w obu przypadkach były istotne. Okazało się, że ćwiczenia metodą Pilatesa lepiej wpływały na siłę mięśni tułowia, natomiast większą gibkość ciała uzyskały kobiety uprawiając jogę. Badanie Szopy i Grabary [14] na grupie 130 kobiet (65 z nich ćwiczyło hatha jogę i 65 uczestniczyło w innych zajęciach ruchowych), wykazało pozytywny wpływ ćwiczeń na gibkość kręgosłupa. Badanie dowiodło, że kobiety uprawiające jogę posiadają większą ruchomość kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej w zakresie skłonów do tyłu. Joseph Pilates współpracował z tancerzami, otworzył m.in. szkołę Balet Nowojorski. Tworzył dla nich specjalne programy ćwiczeń [15]. Shedden i Kravitz [16] podają, że większość badań nad metodą Pilatesa dotyczy jej wykorzystania w rehabilitacji i kształtowaniu sprawności fizycznej tancerzy. Wynika to z powiązań tańca i metody Pilatesa pod względem płynności, precyzji i świadomości wykonywanych ruchów. Powyżsi autorzy przytaczają wyniki badań wykonanych przez McMillan [17]. Poddała ona ocenie grupę tancerzy, którzy do codziennego treningu włączyli ćwiczenia pilates na macie oraz z wykorzystaniem reformera w celu poprawy stabilizacji kręgosłupa. Po 14 tygodniach zauważono poprawę techniki wykonania plié – figury wymagającej wysokiego stopnia precyzji i równowagi. Podsumowując, ćwiczenia jogi i pilatesu korzystnie wpływają na poprawę kondycji psychofizycznej. Obie metody ćwiczeń powodują poprawę samopoczucia, redukują po-

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

251

ziom stresu oraz dają wyciszenie i relaks. Większą gibkość ciała uzyska się uprawiając jogę, natomiast większą siłę mięśni uprawiając pilates.

Wnioski 1. Ćwiczenia jogi oraz pilatesu w równym stopniu powodowały poprawę samopoczucia wśród badanych kobiet. 2. Większy stan odprężenia i relaksu uzyskiwały kobiety uprawiające jogę. 3. Ćwiczenia jogi w większym stopniu powodowały redukcję poziomu stresu u badanych kobiet. 4. Po trzech miesiącach ćwiczeń większą siłą mięśni tułowia legitymują się panie ćwiczące pilates, zaś większą gibkość odnotowano u kobiet uprawiających jogę.

Bibliografia 1. Blount T., McKenzie E. Pilates. Wiedza i Życie, Warszawa 2006. 2. Robinson L., Convy G. Ćwiczenia pilates, Klub dla Ciebie, Warszawa 2001 3. Seatle S., Meeus C. Pilates, Interspar, Warszawa 2006. 4. Selby A., Herdman A. Pilates. Kształtowanie ładnej sylwetki ciała., Delta W-Z, Warszawa 2009. 5. Lalvani V. Joga – poradnik zdrowia i urody. Buchmann; 2003. 6. Stewart K.. Pilates. Gimnastyka w domu., Świat Książki, Warszawa 2005. 7. Szopa J., Mleczko E., Żak S. 1996. Podstawy antropomotoryki, PWN, Warszawa 1996. 8. De Souza M., Brum Vieira C. Who are pe ople looping for the Pilates metod. Journal of Bodywork and Movement Therapies. Churchill Livingstone, 10: 328-334, Edynburg 2006. 9. Grabara M., Szopa J. Korzyści zdrowotne uprawiania ćwiczeń fizycznych jogi w opinii studentów Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach. Medycyna Sportowa 2011; 2(4); 27: 123-131. 10. Caldwell K.. Effect of Pilates and taili quan trainig on selfefficacy, sleep quality, mood, and psyhical performance of college students. Journal of Bodywork and Movement Therapies. Churchill Livingstone, Edynburg 2009. 11. Rodrigues B. Pilates metod in personal autosomy, static balance and quality of life of elderly females. Journal of Bodywork and Movement Therapies. Churchill Livingstone, 14: 195-202, Edynburg 2010. 12. Grabara M., Szopa J.: Hatha-Yoga influence on practitioners health state. Movement and Health, 5th International Conference, Głuchołazy 17-18 November 2006, 235-241. 13. Grabara M., Szopa J. Habitual body posture and mountains position of people practising yoga Biology of Sport; 2011, 28: 51-54. 14. Grabara M., Szopa J., Grabara D. Gibkość kręgosłupa i wybranych stawów u kobiet ćwiczących hatha jogę. Medycyna Sportowa 2011; 1 (4); 27: 61-73. 15. Ungaro A. Gimnastyka, która leczy. Metoda ćwiczeń Josepha Pilatesa, Świat Książki; Warszawa 2003. 16. Shedden M., Kravitz L. Pilates exercise: a research-based review. Journal of Dance Medicine & Science International Association for Dance Medicine & Science. 2006; 10, 3 i 4: 111-116. 17. McMillan A. The effect of Pilates – based training on dancers dynamic posture. Journal of Dance Medicine & Science. International Association for Dance Medicine & Science. 1998; 2 (3): 101-107.

252

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Aleksandra Żebrowska1, Michał Plewa2, Marcin Sikora1, Katarzyna Przybyła1, Robert Mańkowski1

Wpływ programowanej aktywności fizycznej na poziom glikemii u dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1 Streszczenie Celem pracy było określenie wpływu aktywności fizycznej na poziom glikemii u dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę typu 1. Ocenę aktywności fizycznej z zastosowaniem akcelerometrów przeprowadzono u dziewcząt i chłopców (n=44) w wieku 14,2 ± 1,9 lat chorujących na cukrzyce typu 1 podczas dwutygodniowego obozu rehabilitacyjnego. W dwutygodniowym okresie obserwacji stwierdzono indywidualne obniżenie podawanej średniej dobowej dawki insuliny oraz brak istotnych zaburzeń w stężeniu glukozy w okresie obserwacji. Uzyskane wyniki badań pozwoliły na wykazanie dobrej tolerancji wysiłku fizycznego o umiarkowanej intensywności u dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę typu 1.

Słowa kluczowe cukrzyca typu 1, wysiłek fizyczny dzieci i młodzieży, koszt energetyczny, akcelerometr

Summary The aim of the study was to establish the effects of physical activity on the level of glycemia in children and adolescents with diabetes type 1. The assessment of physical activity was performed with the use of accelerometers in the group of girls and boys (n=44), with mean age of 14,2 ± 1,9, suffering from diabetes type 1, during a 2-week rehabilitation stay. The 2-week rehabilitation program resulted in individualized lowering of daily insulin doses and showed absence of significant disturbances of glucose level during the 2-week program. The obtained results indicated satisfactory tolerance of physical exercise of moderate intensity in children and adolescents with diabetes type 1.

Keywords type 1 diabetes mellitus, physical activity of children and adolescents, metabolic cost, accelerometers

Wstęp Cukrzyca typu 1 (T1D) jest chorobą autoimmunologiczną, która rozwija się u osób młodych i charakteryzuje się destrukcją komórek β trzustki, progresywnym zmniejszaniem produkcji insuliny, a w konsekwencji zaburzeniem równowagi metabolicznej organizmu (11, 27). Wielokierunkowe badania na temat etiopatogenezy cukrzycy typu 1 wskazują na genetyczne uwarunkowanie choroby oraz udział genów predysponujących do pobudzenia autoimmunizacji w odpowiedzi na reakcję zapalną wywołaną różnymi bodźcami zewnętrznymi (4, 12). Wraz z postępem metod diagnostycznych poszerzona została znacznie wiedza na temat metod leczenia farmakologicznego cukrzycy wieku rozwojowego. Wyniki większości badań dowiodły, że dzieci i młodzież, u których stosowana jest intensywna insulinoterapia powinny uczestniczyć w systematycznej aktywności fizycznej, która jest u tych chorych koniecznym elementem działań prozdrowotnych (1, 6, 8). Cukrzyca typu 1 bez powikłań nie stanowi przeciwwskazania do aktywności fizycznej. Systematyczny wysiłek fizyczny może istotnie poprawiać insulinowrażliwość oraz korzystnie wpływać na 1 Katedra Nauk Fizjologiczno-Medycznych, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki, Katowice 2 Katedra Podstaw Fizjoterapii Klinicznej, Akademia Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki, Katowice

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

253

metabolizm poprzez zwiększenie β-oksydacji tłuszczów z jednoczesnym zmniejszeniem ich peroksydacji (2, 22). Podejmowanie ćwiczeń u dzieci chorych na T1D, podobnie jak u osób starszych zwiększa znaczenie prozdrowotnego stylu życia w prewencji chorób układu sercowo-naczyniowego, które są następstwem zaburzeń metabolizmu glukozy (10, 16, 23). Istotne znaczenie może mieć także indukowane wysiłkiem fizycznym zwiększenie sekrecji adiponektyny, podwyższenie stężenia HDL i wychwytu glukozy przez komórki mięśniowe, a także zmniejsza stężenie prozapalnych cytokin, w tym białka C-reaktywnego i IL-6 (2, 8). Dla uzyskania korzystnego efektu aktywności fizycznej szczególnie istotne jest opracowanie indywidualnych schematów insulinoterapii, odpowiednia dieta oraz modyfikowania dawki insuliny stosownie do intensywności i czasu trwania wysiłku fizycznego (7, 17). Podstawowe znaczenie w badaniach populacyjnych ma zastosowanie urządzeń ułatwiających monitorowanie aktywności fizycznej, jakimi są np. akcelerometry (18, 21). Pomiar aktywności fizycznej na podstawie ciągłego monitorowania aktywności fizycznej oraz wykonywanie pełnego dobowego profilu glikemii może być istotnym elementem kontroli i utrzymania prawidłowego stężenia glukozy we krwi także u dzieci i młodzieży. Dlatego celem badań było określenie poziomu aktywności fizycznej dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę typu 1 oraz określenie zależności pomiędzy odpowiedzią metaboliczną w zakresie regulacji stężenia glukozy, a intensywnością ćwiczeń fizycznych.

Materiał i metody Badania zostały przeprowadzone w grupie dziewcząt i chłopców chorych na cukrzycę typu 1 zamieszkujących różne regiony Polski, które uczestniczyły w obozach rehabilitacyjnych organizowanych przez Stowarzyszenie Leczenia Dzieci z Cukrzycą Badaniami objęto 44 uczestników letnich obozów rehabilitacyjnych (Tabela 1), u których na podstawie badania internistycznego nie stwierdzono przeciwwskazań do wysiłku fizycznego. Podczas 14 dniowego turnusu rehabilitacyjnego dzieci uczestniczyły w programowanych zajęciach ruchowych. U wszystkich uczestników badania dokonano 13 dniowego pomiaru aktywności fizycznej stosując Actigraphy (model GT1M (USA). Na podstawie uzyskanego zapisu liczby wykonanych kroków oraz obliczonego przez urządzenie wydatku energetycznego dokonano oceny aktywności fizycznej oraz tolerancji wysiłkowej badanych. Uzyskane wyniki odniesiono do wartości zalecanych dla aktywnego trybu życia opracowanych w badaniach populacyjnych dzieci i młodzieży (21) (Tabela 2). Ponadto podczas trwania obozu rejestrowano indywidualne wartości glikemii (w systemie ciągłego monitorowania lub pomiarów gleukometrem) oraz zapisywano średnie dobowe dawki insuliny podawanej w ramach indywidualnej insulinoterapii. Badania przeprowadzono po uzyskaniu zgody Komisji ds. Etyki Badań Naukowych oraz rodziców i/lub prawnych opiekunów dziecka. Otrzymane podczas wszystkich testów wyniki wyrażono w postaci średnich arytmetycznych i odchyleń standardowych. Oceny istotności pomiędzy średnimi arytmetycznymi dokonano za pomocą testu „t” Studenta dla wartości powiązanych. Związki pomiędzy analizowanymi zmiennymi określono za pomocą korelacji Pearsona. Do analizy zastosowano program Statistica 9.0 (StatSoft), za istotne przyjmowano wartości przy p<0,05. Tabela 1. Charakterystyka badanych

WSKAŹNIK

DZIEWCZĘTA n=27

CHŁOPCY n=17

wiek [lata]

13,7 ± 2

14,9 ± 2

wysokość ciała [cm]

161 ± 9

169 ± 8

masa ciała [kg]

54,2 ± 11

62,1 ± 12

BMI [kg./m2]

21,2 ± 3

21,5 ± 2

BMR [kcal/d]

1406 ± 120

1675 ± 179

BMI – indeks masy ciała, BMR – podstawowa przemiana materii

254

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Tabela 2. Interpretacja aktywności fizycznej na podstawie dobowej liczby kroków (Tudor-Locke C. et al. 2011)

Aktywność fizyczna

dziewczęta

chłopcy

Zalecana liczba kroków

11,000-12,000

13,000-15,000

Zalecany wydatek energii [kcal/kg/dzień]

> 9 kcal/kg/dzień

>11 kcal/kg/dzień

Wyniki Ocena aktywności fizycznej w grupie dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę typu 1 (T1D), przeprowadzona na podstawie pomiaru liczby wykonywanych kroków oraz względnych wartości wydatku energetycznego [kcal/kg/dzień], wykazała u 25% badanych dziewcząt oraz u 41% chłopców aktywność fizyczna poniżej zalecanej dla tej grupy wiekowej (Ryc. 1). Pozostała grupa badanych charakteryzowała się rekomendowaną i wysoką aktywnością fizyczną. W grupie dziewcząt i chłopców nie stwierdzono istotnych różnic we względnych wartościach wydatku energetycznego, z tendencją wyższych wartości u chłopców (chłopcy 40, 5 ± 5; dziewczęta 38, 5 ± 6 kcal/kg/dzień). Dodatnia zależność została potwierdzona pomiędzy wiekiem badanych a aktywnością fizyczną określoną zarówno na podstawie pokonanego dystansu (r=0,32; p<0,05), jak i względnych wartości wydatku energetycznego (r=0,51; p<0,001). Uzyskane wyniki niniejszych badań, odniesione do wartości przyjętych za prawidłowe u dzieci zdrowych, wskazują na dobrą tolerancję wysiłku fizycznego u chorych na cukrzycę typu 1. Ponadto, analiza stężenia glukozy wykonywana przed i po wysiłku fizycznym nie wykazywała znacznych odchyleń od normy. Istotny statystycznie wzrost stężenia glukozy w porównaniu do pierwszego dnia badań obserwowano w 12 i 13 dniu trening (Ryc. 2). W okresie dwutygodniowego okresu badań stwierdzono ujemną zależność pomiędzy dawką podawanej insuliny a wydatkiem energetycznym wyrażonym w kcal/kg/ dzień (r= -0,4; p<0,05).

DZIEWCZĘTA

CHŁOPCY 19703

9732 25%

9535

75%

17303 58%

42%

aktywność poniżej zalecanej

aktywność zalecana

Rycina 1. Aktywność fizyczna określona na podstawie średniej liczby wykonanych kroków w grupie dziewcząt i chłopców.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

255

200 180

glukoza [md/dl]

160

140

120 100 80 60 40 20 0 1

dzień badania

Dziewczęta

Chłopcy

Rycina 2. Średnie dobowe stężenie glukozy we krwi u dziewcząt i chłopców w kolejnych dniach prowadzonych badań. *p<0, 05; **p<0, 01 istotność różnic pomiędzy wartością mierzoną w pierwszym dniu pomiaru a wartością w kolejnych dniach badania.

Dyskusja Uzyskane wyniki potwierdzają dobrą tolerancję wysiłku fizycznego o umiarkowanej intensywności przez dzieci i młodzież chorujących na cukrzycę typu 1. Uczestnictwo w programowanych zajęciach ruchowych z zastosowaniem akcelerometrów do pomiaru aktywności fizycznej wydaje się mieć istotny wpływ na zwiększenie motywacji do podejmowania wysiłku fizycznego. W niniejszych badaniach dziewczęta wykazały się większą liczbą kroków rejestrowanych podczas ćwiczeń. W grupie chłopców stwierdzono wyższy koszt energetyczny związany z aktywnością fizyczną. Na uwagę zasługuje fakt, że aktywność fizyczna oceniana na podstawie liczby wykonywanych kroków była wyższa niż w podobnej grupie chorych z T1D, u których dzienna ilość kroków była niższa i wynosiła od 1541 do 20158 kroków/dzień (14). Powyższe różnice mogą być związane z czynnikami rozwojowymi, szczególnie układu nerwowo-mięśniowego i endokrynnego w okresie dojrzewania płciowego, które wpływają na zmienność osobniczą wydolności fizycznej. Niższa aktywność fizyczna dzieci chorych na cukrzycę może być dodatkowo zależna od szeregu czynników w tym: braku wyrównania metabolicznego cukrzycy, obniżonej zdolności utleniania kwasów tłuszczowych, większej kumulacji lipidów w komórkach mięśniowych przyczyniających się pogorszenia oporności insulinowej, zmniejszenia potencjału tlenowego mięśni i obniżenia wydolności układu krążenia (2, 4, 13, 19). Zalecenia dotyczące aktywności fizycznej osób z cukrzycą typu 1 zostały opracowane na podstawie wyników badań, w których najbardziej korzystne okazały się systematyczne ćwiczenia fizyczne o umiarkowanej intensywności (1, 9). W badaniach prowadzonych u dzieci z T1D, które uczestniczyły w wysiłku marszowym dodanym do aktywności poza szkolnych obserwowano obniżenie poziomu glukozy o 23% wartości podstawowej (20). Wysiłek o umiarkowanej intensywności prowadzi do zwiększenie zużycia glukozy w mięśniach szkieletowych, zmniejszenia stężenia hemoglobiny glikowanej oraz zwiększenie udziału ketokwasów w metabolizmie wysiłkowym (19, 22). U dzieci leczonych z zastosowaniem pompy insulinowej i/lub przyjmujących leki insulinopodobne wysiłek długotrwały może

256

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

być przyczyną hipoglikemii powysiłkowej (<60 mg/dl) (7, 15, 20). Przeciwnie, spontaniczna aktywność ruchowa oraz wysiłek o wysokiej intensywności może być wywołać hiperglikemię oraz zaburzenia metaboliczne wskutek zwiększonego uwalniania związków ketonowych (7, 25). Wyrównywanie stężenia glukozy we krwi zależne jest od przyspieszenia glikogenolizy w wątrobie. Proces ten przewyższa szybkość wychwytu glukozy przez mięśnie i wpływa na podwyższenie stężenia glukozy we krwi. Efekt ten jest wywołany zwiększeniem aktywności współczulnego układu nerwowego oraz stężenia adrenaliny i glukagonu we krwi (3, 8). W przeprowadzonych badaniach w niniejszej pracy nie stwierdzono istotnych wahań w poziomie glikemii po wysiłku fizycznym. Obserwowane pojedyncze przypadki hiperglikemii oraz indywidualne zróżnicowanie stężenia glukozy we krwi wydały się zależne od stosowanej diety. Uzyskane wyniki badań wskazują na konieczność szczególnie dokładnej analizy składu stosowanej diety oraz monitorowania spontanicznej, często intensywnej aktywności fizycznej dziecka (24, 26). Do ważnych wyników prezentowanej pracy należą obserwacje wartości dawki podawanej insuliny. W dwutygodniowym okresie obserwacji stwierdzono indywidualne obniżenie podawanej średniej dobowej dawki insuliny lub utrzymywanie się tej wartości na względnie stałym poziomie. Istotne też wydaje się wykazanie ujemnej zależności pomiędzy dawką insuliny a aktywnością fizyczną badanych dzieci i młodzieży chorych na cukrzycę. W podsumowaniu należy podkreślić, że monitorowanie wysiłku, pozwala na utrzymywanie prawidłowego stężenia glukozy we krwi także u dzieci i młodzieży. Ważnym powodem motywacji dzieci do wysiłku fizycznego jest potwierdzony fakt powielania nawyków ruchowych z okresu dzieciństwa w okresie dorosłości. Dlatego też działania mające na celu zmniejszenie sedentarnego stylu życia oraz promujące aktywność fizyczną powinny być wdrażane już w wieku rozwojowym.

Bibliografia 1. American Diabetes Association. Standards of medical care in diabetes-2007. Diabetes Care, 2007, 30: 4-41. 2. Bays H. Adiposopathy, metabolic syndrome, quantum physics, general relativity, chaos and the theory of everything. Exp. Rev. Cardiovasc. Ther. 2005, 3:393-404. 3. Camacho R.C., Galassetti P., Davis S.N., Wasserman D.H.: Glucoregulation during and after exercise in healthy and insulin dependent diabetes. Exerc Sport Sci Rev, 2005; 33: 17-23. 4. Daneman D. Type 1 diabetes. Lancet 2006, 367:847-858. 5. Desphande A.D., Harris-Hayes M., Schootman M. Epidemiology of Diabetes and Diabetes-Related Complications. Phys. Ther. 2008, 88: 1224-1264. 6. Giannini C., Giorgis T., Mohn A., Chiarelli F. Role of physical exercise in children and adolescents with diabetes mellitus. J Pediatr Endocrinol Metab, 2007, 20: 173-184. 7. Guelfi K.J., Jones T.W., Fournier P.A. Intermittent high-intensity exercise does not increase risk of early postexercise hypoglycemia in individuals with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2005, 28: 416-418. 8. Gulve E.A. Exercise and glycemic control in diabetes: benefits, challenges, and adjustments to pharmacotherapy. Phys. Ther. 2008, 88: 1297-1321. 9. Hayes Ch.,Kriska A. Role of Physical Activity in Diabetes Management and Prevention. J Am Diet Assoc, 2008, 108: 19-23. 10. Herbst A., Kordonouri O., Schwab K.O., Schmidt F., Holl R. Impact of physical activity on cardiovascular risk factors in children with type 1 diabetes. Diabetes Care, 2007, 30: 2098-2100.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

257

11. Jahromi MM., Eisenbarth GS. Cellular and molecular pathogenesis of type 1A diabetes. Cell. Mol. Life Sci. 2007, 64: 865-872. 12. Knip M., Sijander H. Autoimmune mechanisms in type 1 diabetes. Autoimmun. Rev. 2008, 7: 550-557. 13. Miculis CP., Mascarenhas LP., Boguszewski MC., Campos W. Physical activity in children with type 1 diabetes. J Pediatr. 2010, 86: 271-278. 14. Newton KH., Wiltshire EJ., Elley CR. Pedometers and text messaging to increase physical activity. Randomized controlled trial of adolescents with type 1 diabetes. Diabetes Care 2009, 32: 813-815. 15. Perkins BA., Riddel MC. Type 1 diabetes and exercise: using the insulin pump to maximum advantage. Canad J Diab. 2006, 30: 72-79. 16. Robertson K., Adolfsson P., Riddell M., Scheiner G., Hanas R. Exercise in children and adolescents with diabetes. ISPAD Clinical practice consensus guidelines 2006-2007. Pediatr Diabetes, 2008, 9: 65-77. 17. Sarnblad S., Ekelund U., Aman J.: Physical activity and energy intake in adolescent girls with type 1 diabetes. Diabet. Med, 2005; 22: 893-899. 18. Schutz Y., Weinsier R.L., Hunter G.R. Assessment of free-living physical activity in humans: an overview of currently available and proposed new measures. Obes Res. 2001; 9: 368–379. 19. Shojaee-Moradie F., Baynes K.C. Pentecost C., Bell J.D., Thomas E.L., Jackson N.C., Stolinski M., Whyte M., Lovell D., Bowes S.B., Gibney J., Jones R.H., Umpleby A.M. Exercise training reduces fatty acid availability and improves the insulin sensitivity of glucose metabolism. Diabetologia, 2007, 50: 404-413. 20. The Diabetes Research in Children Network Study Group. Prevention of hypoglycaemia during exercise in children with type 1 diabetes by suspending basal insulin. Diabetes Care 2006; 29: 2204-2006. 21. Tudor-Locke C, Craig CL, Beets MW, Belton S, Cardon GM, Duncan S, Hatano Y, Lubans DR, Olds TS, Raustorp A, Rowe DA, Spence JC, Tanaka S, Blair SN. How many steps/day are enough? for children and adolescents. Int. J Behav. Nutr. Phys. Act. 2011, 28: 8-78. 22. Turcotte L.P., Fisher J.S. Skeletal muscle insulin resistance: roles of fatty acid metabolism and exercise. Phys Ther, 2008, 88: 1279-1296. 23. Valerio G., Spaqnuolo M.I., Lombardi F., Spadaro R., Siano M., Frazese A. Physical activity and sports participation in children and adolescents with 1 diabetes mellitus. Nutr. Metab. Cardiovasc. Dis. 2007, 17(5): 376-382. 24. Vanelli M., Corchia M., Iovane B., Bernardini A., Mele A., Chiari G. Self-monitoring adherence to physical activity in children and adolescents with type 1 Diabetes. 2006; 77: 47-50. 25. Wareham N.J. Epidemiological studies of physical activity and diabetes risk, and implication for diabetes prevention. Appl Physiol Nutr Metab, 2007, 32: 778-782. 26. Wolfsdorf J.I. Children with diabetes benefit from exercise. Arch.Dis.Child. 2005; 90: 1215-1217. 27. Yoon JW, Jun HS. Autoimmune destruction of pancreatic beta cells. Am. J. Ther. 2005, 12: 580-591.

258

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

DIETETYKA

Jan Karczewski1, Magdalena Mocarska1

Ocena zmian preferencji żywieniowych na przykładzie młodzieży licealnej miasta Białegostoku. Evaluation of changes in nutrition preferences on the basis of secondary school students in Białystok. Streszczenie Wiele chorób ma swoje źródło w błędach żywieniowych, na które wpływają: warunki życia i pracy, technologia przygotowywania żywności i jej dostępność na rynku itp. Sposób żywienia uzależniony jest od wielu ściśle powiązanych ze sobą czynników. Celem pracy jest ocena sposobu odżywiania młodzieży w okresie dojrzewania na przykładzie wylosowanego Liceum Ogólnokształcącego w Białymstoku Do badania, trwającego 2 lata, wylosowano 60 uczniów, 27 chłopców i 33 dziewczęta w wieku od 16 do 20 lat z 6 klas spośród 16 klas liczących 426 uczniów. Do badania wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety zawierający 14 pytań zamkniętych. Wyniki badań przedstawiono w tabelach. Z analizy danych wynika, że: 1. Sposób żywienia młodzieży jest niewłaściwy i odbiega od zasad prawidłowego żywienia, a większość ankietowanych nie odżywia się regularnie. 2. W codziennej diecie nastolatków występuje niedobór owoców, warzyw, ciemnego pieczywa oraz jest niskie spożycie ryb. 3. Młodzież ma niedostateczną wiedzę na temat racjonalnego żywienia.

Słowa kluczowe młodzież, preferencje żywieniowe,

Summary Many diseases are caused by nutritional faults, which have their sources in such factors as living and working conditions, food preparation technology and availability of food on the market, etc. Diet is dependent on a number of closely related elements. The aim of the work is to assess nutrition of the youth during adolescence, based on randomly selected a secondary school in Białystok. Sixty students – 27 boys and 33 girls, aged from 16 to 20 years old, were randomly selected for the study from 6 of the 16 classes consisting of 426 students in total. The authors used a questionnaire comprising 14 closed questions. The results were presented in tables. The analysis of the data showed that: 1. Youth dietary habits depart from the principles of proper nutrition, most respondents do not eat regularly. 2. Daily diet of teenagers is deficient in fruit, vegetables and wholemeal bread, besides that fish consumption is low. 3. Young people have insufficient knowledge of rational nutrition.

Keywords adolescents, nutrition preferences

1 Zakład Higieny i Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku

260

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

I. Wstęp Jednym z podstawowych czynników odgrywających rolę w kształtowaniu zdrowia społeczeństwa, związanych równocześnie z oddziaływaniem czynników społeczno-bytowych, jest żywienie. Wiele chorób ma swoje źródło w błędach żywieniowych, które zmieniały się wraz z warunkami życia i pracy, technologią przygotowywania żywności i jej dostępnością na rynku. Sposób żywienia uzależniony jest od wielu ściśle powiązanych ze sobą czynników, którymi są: czynniki natury gospodarczej, socjalno-ekonomicznej, zakres wiedzy żywieniowej, zwyczaje żywieniowe, organizacja żywienia zbiorowego i inne. Należy podkreślić, że wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa, obserwuje się w tym zakresie znaczący wpływ czynników pozaekonomicznych, związanych m.in. ze statusem społecznym, stopniem wykształcenia, dbałością o stan zdrowia itp.1, 2, 3 Większość chorób cywilizacyjnych i stanów patologicznych, takich jak nowotwory, otyłość, cukrzyca typu 2, próchnica zębów, nadciśnienie tętnicze krwi, miażdżyca, udar mózgu itp. Powstają w wyniku nieświadomej, bądź świadomej nadmiernej konsumpcji żywności, szczególnie przetworzonej. Inne choroby i patologie cywilizacyjne dietozależne, jak np.: zespół nadpobudliwości, depresja, agresja, przemoc, a nawet autyzm mogą mieć związek z niedoborami niezbędnych składników pokarmowych (nie występujących w żywności wysoce przetworzonej) potrzebnych dla prawidłowego funkcjonowania mózgu. Niektóre choroby cywilizacyjne są wynikiem małej aktywności fizycznej powodowanej mechanizacją i robotyzacją naszego życia.4 1. Racjonalne odżywianie Jednym z głównych czynników środowiska zewnętrznego, mających wpływ na organizm człowieka i utrzymanie dobrego stan jego zdrowia, jest racjonalne żywienie. Musi ono odpowiadać w sposób optymalny zapotrzebowaniu na energię i składniki odżywcze, bez których człowiek nie może w pełni wykorzystywać swych genetycznie uwarunkowanych możliwości rozwoju fizycznego i umysłowego, ani utrzymać dobrego stanu zdrowia przez całe życie5. Właściwy rozkład posiłków w ciągu dnia i prawidłowy rozkład racji pokarmowej na poszczególne posiłki jest jednym z zasadniczych elementów prawidłowego żywienia. Zbyt obfite a rzadkie posiłki nie sprzyjają dobremu wykorzystaniu składników pokarmowych6. Zadaniem racjonalnego żywienia jest dostarczenie organizmowi wszystkich składników odżywczych w odpowiednich ilościach i proporcjach. Do prawidłowego wzrostu i funkcjonowania nasz organizm potrzebuje pokarmów, które są źródłem energii, białek, tłuszczów, cukrów, witamin i składników mineralnych (makro- i mikroelementy). Wymienione składniki pokarmowe pełnią różne funkcje: tłuszcze – to materiał zapasowy, białko jest przede wszystkim składnikiem budulcowym komórek ciała, a sole mineralne i witaminy odgrywają rolę jako regulatory procesów życiowych.7, 8, 9 2. Zasady zdrowego żywienia Realizacja zasad prawidłowego żywienia na co dzień niej jest łatwa. Właściwe zestawienie produktów w dziennej racji pokarmowej, która powinna pokrywać zapotrzebowania 1 J. Szewczyński, Z. Skrodzka: Higiena Żywienia. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1994. 2 K. Kręglicka, S. Bawa: Spożycie wybranych mikroskładników pokarmowych przez dzieci i młodzież w wieku 7-13 lat z otyłością prostą przed i po korekcie sposobu żywienia. Roczn. PZH 2011, 62, 1, 47-52. 3 S.K. Więckowski: Próba ekologicznej oceny żywienia, żywności i składników pokarmowych. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1995. 4 B. Wojnarowska J. Mazur: Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce: wyniki badań HBSC 2002. Zdr. Publ., 2004, 114 (2), 159-167. 5 J. Hasik, J. Gawęcki: Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2005. 6 J. Mikołajczak, E. Piotrowska i wsp.: Ocena czynników ryzyka zespołu metabolicznego u dziewcząt i chłopców z terenu południowo-zachodniej części Polski. Roczn. PZH 2011, 62, 1, 83-92. 7 J. S. Keller: Podstawy fizjologii żywienia człowieka” Wyd. SGGW, Warszawa 2000. 8 Z. Wieczorek-Chełmińska: Zasady żywienia i dietetyka stosowana. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1987. 9 E. Zychowicz: Zdrowa dieta –zdrowe życie. Wyd. Medium, Warszawa 1998.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

261

organizmu na składniki odżywcze, umożliwi w znacznym stopniu wiedza o podstawowych zasadach racjonalnego żywienia.1 Funkcjonowanie człowieka zależy od rodzaju pokarmu spożywanego, zatem istotne wydaje się poznanie pewnego katalogu praw rządzących właściwym stylem odżywiania się, który składa się wg Szostaka z „10 przykazań”.2 1. Dbaj o różnorodność spożywanych produktów. 2. Wybieraj produkty jak najmniej przetworzone. 3. Produkty zbożowe powinny być głównym źródłem kalorii. 4. Spożywaj codziennie co najmniej dwie duże szklanki mleka. 5. Dostarczaj organizmowi odpowiednią ilość błonnika (chleb razowy, płatki zbożowe, warzywa). 6. Spożywaj codziennie dużo warzyw i owoców. 7. Ograniczaj jedzenie, w szczególności produktów zwierzęcych, a także zawierających cholesterol. 8. Unikaj węglowodanów prostych (cukry i słodycze). 9. Ograniczaj spożycie soli. 10. Zastępuj tłuszcze zwierzęce (tłuste sery, masło, mięso) tłuszczami roślinnymi (margaryna, oliwa). Przytoczone fakty dotyczące zasad racjonalnego żywienia są szczególnie ważne w wieku rozwojowym. 3. Styl życia oraz zachowania zdrowotne młodzieży Kształtowanie stylu życia i zachowań sprzyjających zdrowiu jest jednym z głównych kierunków programowych strategii „Zdrowie dla wszystkich”. Do podstawowych zachowań zdrowotnych wg programu należą: racjonalne odżywianie, aktywność ruchowa, niepalenie tytoniu, spożywanie alkoholu w sposób nie szkodzący zdrowiu, przeciwdziałanie uzależnieniom, radzenie sobie ze stresem oraz właściwe relacje między ludźmi. Udział każdego człowieka w poszukiwaniu, tworzeniu i kontrolowaniu swego zdrowia jest podstawową zasadą promowania zdrowia. Większość problemów zdrowotnych współczesnego człowieka jest związana z wadliwymi stylami życia. Styl życia i zachowania zdrowotne mogą, a nawet powinny, zmieniać się w ciągu życia człowieka. Najważniejszym jednak okresem ich kształtowania jest dzieciństwo i młodość. Kształtowanie to przebiega pod silnym wpływem zachowań zdrowotnych dorosłych (głównie rodziców i nauczycieli) stwarzających dziecku określone warunki życia i stanowiących wzór zachowań, który dziecko naśladuje i często przyjmuje bezkrytycznie.3

II. Cel pracy Celem pracy jest ocena sposobu żywienia młodzieży w okresie dojrzewania na przykładzie wylosowanego Liceum Ogólnokształcącego w Białymstoku, ze szczególnym uwzględnieniem najczęściej popełnianych błędów żywieniowych, oraz sprawdzenie w jaki sposób są realizowane zasady racjonalnego żywienia.

III. Materiał i metodyka badań Badaniem, przeprowadzonym w latach 2007 i 2009, wylosowano 60 uczniów (27 chłopców i 33 dziewczęta) w wieku od 16 do 20 lat, uczących się w IX Liceum Ogólnokształcącym 1 B. Smorczewska-Czupryńska, J. Ustymowicz-Farbiszewska i wsp.: Ocena wartości energetycznej, zawartości kwasów tłuszczowych, cholesterolu i błonnika w dietach młodzieży gimnazjalnej zamieszkałej na terenie woj. podlaskiego. Bromat. Chem. Toksykol., 2006, 3, 223-227. 2 W. B. Szostak: Zwyczaje żywieniowe w Polsce. Ich znaczenie dla występowania otyłości i innych czynników miażdżycy. Medicographia 1995, 2. 3 K. Bożkowa, J. Brzeziński, J. Kopczyńska-Sikorska, B. Wojnarowska: Zdrowie dzieci i młodzieży a edukacja. Wyd. PWN, Warszawa-Kraków, 1979.

262

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

w Białymstoku. Chłopcy uczestniczący w tym badaniu stanowili 6,3%, a dziewczęta 7,7% ogółu młodzieży uczącej się w tej szkole. Do przeprowadzonych badań zastosowano losowanie warstwowe. Wylosowano 6 klas spośród wszystkich 16 klas liczących 426 uczniów [dziewcząt w tej szkole jest 236 (55,3%), a chłopców 190 (44,7%)]. W badaniu uczestniczyły wybrane losowo 2 klasy pierwsze, 2 klasy drugie i 2 klasy trzecie. Spośród klas pierwszych liczących 106 uczniów wylosowano 11 dziewcząt (10,5%) i 9 chłopców (8,5%). Wśród klas drugich liczących 157 uczniów wylosowano 11 dziewcząt (7%) i 9 chłopców (5,7%). Spośród klas trzecich liczących 163 uczniów wylosowano 11 dziewcząt (6,7%) i 9 chłopców (5,5%). Do badania wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety zawierający 14 pytań zamkniętych.

IV. Wyniki badań W 11 tabelach przedstawiono zebrane wyniki badań uzyskane na podstawie ankiet. Tab. I. Płeć a rola jedzenia w życiu.

Rola jedzenia Niezbędny element życia N %

Płeć

Jem bo muszę N

K (23) M (27)

18 15

54,5 55,5

5 6

K (33) M (27)

22 16

66,6 59,2

3 2

% 2007 rok 15,1 22,2 2009 rok 9,1 7,4

Jem bo lubię

Sposób na rozładowanie napięć N %

9 6

27,2 22,2

1 0

3,3 0,0

7 9

21,2 33,3

1 0

3,3 0,0

Z tabeli I wynika, że chłopcy i dziewczęta w sposób zbliżony oceniają rolę jedzenia w życiu codziennym. W 2009 roku można zauważyć większą świadomość dotyczącą roli pożywienia jako niezbędnego elementu funkcjonowania organizmu. Tab. II. Płeć a ilość spożywanych posiłków.

Płeć

K M

1 3

3,3 11,1

1 4

3,3 14,8

K M

1 1

3,3 3,7

1 1

3,3 3,7

Ilość spożywanych posiłków 3 4 5 i więcej N % N % N % 2007 rok 13 39,3 8 24,2 4 12,2 4 14,8 6 22,2 6 22,2 2009 rok 4 12,2 20 60,6 3 9,1 5 18,6 8 29,6 6 22,2

Nie wiem N % 6 4

18,1 14,8

4 6

12,2 22,2

Ilość spożywanych posiłków jest zróżnicowana w zależności od płci. Bardziej racjonalnie odżywiają się dziewczęta (4-5 posiłków) w porównaniu z chłopcami. W 2009 roku odsetek dziewcząt w tej grupie zmienił się znacząco.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

263

Tab. III. Płeć a spożycie posiłków gorących

Płeć

Tak N

K (23) M (27)

25 24

75,7 88,9

K (33) M (27)

30 23

90,9 85,1

Spożycie posiłków gotowanych Nie N % 2007 rok 0 0 1 3,7 2009 rok 0 0 3 11,1

Czasem N

8 2

24,2 7,4

3 1

9,1 3,7

W dietach tak dziewcząt jak i chłopców niezależnie od roku badania odsetek posiłków gorących utrzymywał się na podobnym poziomie. Tab. IV. Płeć a spożywana liczba porcji warzyw tygodniowo.

Płeć

2 N

K M

7 3

21,2 11,1

K M

10 4

30,3 14,8

Ilość porcji warzyw spożywanych tygodniowo 3 4 5 6 i więcej N % N % N % N % 2007 rok 8 24,2 3 9,9 5 15,5 10 30,3 5 18,6 5 14,8 4 14,8 10 37,0 2009 rok 8 24,2 5 15,1 2 6,06 8 24,2 8 29,6 4 14,8 5 18,6 6 22,2

Nie wiem N % 0 0

0 0

Spożycie warzyw, tak w grupie chłopców, jak i dziewcząt utrzymywało się w obu badanych okresach na zbliżonym poziomie. Przeważa spożycie 3 razy i 6 razy w ciągu tygodnia. Tab. V. Płeć a rodzaj stosowanej diety.

Płeć

warzywna N

K (23) M (27)

15 2

45,4 7,4

K (33) M (27)

20 10

60,6 37

Rodzaj diety mięsna N % 2007 rok 17 51,5 21 77,7 2009 rok 13 39,3 17 63

obie N

1 4

3,3 14,8

0 0

Dieta z przewagą mięsa dominuje w grupie chłopców, natomiast dieta oparta o produkty roślinne w grupie dziewcząt. Tab. VI. Płeć a występowanie owoców w diecie.

Płeć

K (23)

264

tak N

93,9

Owoce w diecie nie N % 2007 rok 0 0

czasem N

6,6

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Płeć

tak

M (27)

N 23

% 85,1

K (33) M (27)

26 19

78,8 70,3

Owoce w diecie nie N % 2 7,4 2009 rok 0 0 3 11,1

czasem N 2

% 7,4

7 5

21,2 18,6

Spożycie owoców utrzymuje się na podobnym poziomie w obu grupach oraz w obu okresach badanych. Tab. VII. Płeć a spożycie ryb

Płeć

1 x na tydzień N

K (23) M (27)

21 20

63,6 74,7

K (33) M (27)

16 14

48,5 51,9

Płeć a spożycie ryb 2-3 razy wcale w tygodniu N % N % 2007 rok 0 0 4 12,2 0 0 2 7,4 2009 rok 2 6,6 3 9,1 5 18,6 1 3,7

1-2 x w miesiącu N

8 5

24,2 18,5

12 7

36,3 26

Zdecydowanie niewielkie jest spożycie ryb i to niezależnie od płci i okresu badanego. Tab. VIII. Płeć a spożycie alkoholu i używek

Płeć

Alkohol N

K M

6 14

18,9 51,8

K M

6 12

18,9 44,4

Rodzaj spożywanych używek Mocna Kawa Wszystko herbata N % N % N % 2007 rok 8 24,2 4 12,2 13 39,4 2 7,4 6 22,2 4 14,8 2009 rok 10 30,3 5 15,1 9 27,2 3 11,1 6 22,2 5 18,6

Nic N

2 1

6,6 3,7

3 1

9,1 3,7

Spożycie alkoholu w różnych postaciach częściej deklarują chłopcy niż dziewczęta. W przypadku używek (kawa) sytuacja jest odwrotna. Tab. IX. Płeć a rodzaj spożywanego pieczywa

Płeć

Pszenne białe N %

K (23) M (27)

19 21

57,5 77,7

K (33)

57,5

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Rodzaj pieczywa Ciemne Chrupkie N % N % 2007 rok 6 18,18 4 12,2 2 7,4 2 7,4 2009 rok 8 24,2 3 9,1

Wszystkie N % 4 2

12,2 7,4

3,3

265

Płeć M (27)

Rodzaj pieczywa Ciemne Chrupkie N % N % 1 3,7 4 14,8

Pszenne białe N % 18 66,6

Wszystkie N % 2 7,4

Badana młodzież licealna spożywa głównie pieczywo białe i tendencja ta nie uległa w czasie. Spożycie pieczywa ciemnego jest zdecydowanie większe w grupie dziewcząt. Może to świadczyć o większej świadomości prozdrowotnej tej płci. Tab. X. Płeć a uprawianie sportu

Płeć

tak N

K (23) M (27)

10 22

30,3 81,8

K (33) M (27)

11 22

33,3 81,5

Uprawianie sportu nie N % 2007 rok 8 24,2 2 7,4 2009 rok 9 27,2 1 3,7

czasem N

15 3

45,4 11,1

13 4

39,3 14,8

Zwiększoną aktywność fizyczną zdecydowanie częściej deklarują chłopcy w porównaniu z dziewczętami. Tendencja ta utrzymuje się niezależnie od czasu badania. Tab. XI. Płeć a problemy z otyłością

Problemy z otyłością Płeć

tak N

K (23) M (27)

2 3

K (33) M (27)

8 4

nie % 2007 rok 6,6 11,1 2009 rok 24,2 14,8

31 24

93,9 88,9

25 23

75,6 85,1

Z tabeli wynika, że subiektywne odczucie przez młodzież problemu nadwagi i otyłości dotyczy niewielkiego odsetka badanych. Zwraca uwagę fakt, że w roku 2009 odsetek dziewcząt sygnalizujący ten problem był znacznie wyższy niż w roku 2007. W grupie chłopców różnice były niewielkie.

V. Omówienie wyników i dyskusja Z przedstawionych badań wynika, iż młodzież w niewielkim stopniu realizuje zalecenia dotyczące racjonalnego odżywiania. Badania zachowań żywieniowych młodzieży dowiodły, że popełnia ona liczne błędy żywieniowe. Jest to prawdopodobnie wynikiem niskiego poziomu wiedzy dotyczącej racjonalnego żywienia i odżywiania. Na uwagę zasługuje fakt, że chłopcy odżywiają się z większą regularnością i istotnie częściej deklarują prawidłową (5 i więcej) posiłków w ciągu dnia, dziewczęta natomiast najczęściej spożywają w ciągu dnia 3 posiłki. Można przypuszczać, że zmniejszona liczba posiłków spożywana przez dziewczęta jest spowodowana odchudzaniem, bardzo modnym wśród nastolatek, lub większym apetytem rosnących i dojrzewających chłopców. Jedzenie w zbyt długich odstępach czasu jest niekorzystne, norma określa, że w prawidłowo zapla-

266

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

nowanym jadłospisie powinno uwzględniać się 5 posiłków dziennie, przy racjonalnym doborze produktów zabezpieczających potrzeby strukturalne i energetyczne organizmu oraz przestrzeganiu zasady nie przejadania się podczas posiłków głównych. Przy zbyt długich przerwach między posiłkami dochodzi do znaczącego spadku poziomu glukozy w krwi, co wpływa na zmniejszenie wydolności fizycznej i umysłowej, obniżenie zdolności koncentracji, rozdrażnienie, itp. Uzyskane wyniki znajdują potwierdzenie we wcześniejszych badaniach sposobu żywienia uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych w woj. podlaskim.1 Zadawalający jest fakt, że zdecydowana większość respondentów spożywa przynajmniej jeden posiłek gotowany w ciągu dnia. Sposób przygotowania posiłków ma bardzo duży wpływ na ich wartość odżywczą. Gotowanie jest jednym z najlepszych sposobów przygotowania termicznego produktów do spożycia, procesy fizyczne i chemiczne związane z gotowaniem czynią posiłek łatwo strawnym oraz zwiększają jego walory smakowe. Podczas gotowania przenikają do wywaru substancje mineralne, takie jak: sód, potas, wapń, magnez, fosfor oraz związki organiczne: witaminy, pektyny, cukry proste, kwasy organiczne, substancje azotowe. Inną istotną zaletą gotowania jest, że spożycie przez ucznia gorącego posiłku z następowym zachowaniem dłuższej przerwy w jedzeniu przyczynia się do większej aktywności i wydajniejszego procesu uczenia się. Rezultaty badań własnych wskazujące na występujące błędy żywieniowe wśród młodzieży szkolnej korespondują z wynikami innych autorów. Badania Wojnarowskiej wykazały, że wśród produktów niezbędnych dla zdrowia za zadawalające przyjąć można spożycie owoców, natomiast większość badanych nie spożywało codziennie warzyw i ciemnego pieczywa.2 Podobne badania Szczerbińskiego wśród młodzieży w wieku 13-15 lat wykazały błędne zachowania żywieniowe, polegające na zbyt małej częstotliwości spożywania mleka i przetworów mlecznych, zbyt dużej częstości spożywania słodyczy oraz braku nieregularności spożywania posiłków, szczególnie zaś II śniadania.3 Ocena zachowań antyzdrowotnych młodzieży (spożycie alkoholu i używek) jest dla nauczycieli i rodziców ważnym elementem poznawczym i informacyjnym, może stanowić materiał do opracowania w przyszłości odpowiednich programów profilaktycznych ukierunkowanych na edukowanie młodego pokolenia.4,5 Niewłaściwe nawyki żywieniowe powinny skłonić do podjęcia działań edukacyjnooświatowych nie tylko wśród młodzieży, ale także rodziców i nauczycieli. Problematyka zagrożeń zdrowotnych wynikających z niewłaściwego stylu życia, w tym sposobu żywienia, znajduje odzwierciedlenie w Narodowym Programie Zdrowia (NPZ) na lata 2007-2015. Wśród 15 celów operacyjnych stanowiących grupę priorytetów NPZ na 3 miejscu znajduje się poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności oraz zmniejszenia występowania otyłości.

VI. Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych w roku 2009 można zaobserwować niewielkie zmiany zachodzące w sposobie odżywiania młodzieży w porównaniu z badaniami przeprowadzonymi w roku 2007. 1 J. Karczewski, R. Szczerbiński, A. Gabrylewska: Dożywianie uczniów w szkołach podstawowych i gimnazjach w województwie podlaskim w latach 2006-2007. Bromat. Chem. Toksykol. 2009, 3, 683-687. 2 B. Wojnarowska J. Mazur: Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce: wyniki badań HBSC 2002. Zdr. Publ., 2004, 114 (2), 159-167. 3 R. Szczerbiński, J. Karczewski: Aktywność fizyczna oraz wybrane zachowania żywieniowe, a wskaźnik masy ciała-BMI młodzieży w wieku 13-15 lat w północno-wschodniej Polsce na przykładzie powiatu sokólskiego. „Physical Activity in Disease Prevention and Health Promotion” Wyd. PSW Biała Podlaska 2010, 267-277. 4 A. Owoc, D. Maliszewska i wsp.: Ryzykowne zachowania młodzieży warszawskich szkół średnich w kontekście chorób układu krążenia. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2011, 17, 2, 80-84. 5 R. Szczerbiński, J. Karczewski i wsp.: Zachowania zdrowotne młodzieży szkół ponadgimnazjalnych w powiecie sokólskim. Cz.II. Palenie papierosów i picie napojów alkoholowych. Roczn. PZH 2007, 58, 3, 525-532.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

267

1. Sposób żywienia młodzieży jest niewłaściwy i odbiega od zasad prawidłowego żywienia, a większość ankietowanych nie odżywia się regularnie. 2. W codziennej diecie nastolatków występuje niedobór owoców, warzyw, ciemnego pieczywa oraz jest niskie spożycie ryb. 3. Młodzież ma niedostateczną wiedzę na temat racjonalnego żywienia.

VII. Bibliografia 1. J. Szewczyński, Z. Skrodzka: Higiena Żywienia. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1994. 2. K. Kręglicka, S. Bawa: Spożycie wybranych mikroskładników pokarmowych przez dzieci i młodzież w wieku 7-13 lat z otyłością prostą przed i po korekcie sposobu żywienia. Roczn. PZH 2011, 62, 1, 47-52. 3. S.K. Więckowski: Próba ekologicznej oceny żywienia, żywności i składników pokarmowych. PWN, Warszawa 1995. 4. B. Wojnarowska J. Mazur: Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce: wyniki badań HBSC 2002. Zdr. Publ., 2004, 114 (2), 159-167. 5. J. Hasik, J. Gawęcki: Żywienie człowieka zdrowego i chorego. PWN, Warszawa 2005. 6. J. Mikołajczak, E. Piotrowska i wsp.: Ocena czynników ryzyka zespołu metabolicznego u dziewcząt i chłopców z terenu południowo-zachodniej części Polski. Roczn. PZH 2011, 62, 1, 83-92. 7. J. S. Keller: Podstawy fizjologii żywienia człowieka” Wyd. SGGW, Warszawa 2000. 8. Z. Wieczorek-Chełmińska: Zasady żywienia i dietetyka stosowana. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1987. 9. E. Zychowicz: Zdrowa dieta – zdrowe życie. Wyd. Medium, Warszawa 1998. 10. B. Smorczewska-Czupryńska, J. Ustymowicz-Farbiszewska i wsp.: Ocena wartości energetycznej, zawartości kwasów tłuszczowych, cholesterolu i błonnika w dietach młodzieży gimnazjalnej zamieszkałej na terenie woj. podlaskiego. Bromat. Chem. Toksykol., 2006, 3, 223-227. 11. W. B. Szostak: Zwyczaje żywieniowe w Polsce. Ich znaczenie dla występowania otyłości i innych czynników miażdżycy. Medicographia 1995, 2. 12. K. Bożkowa, J. Brzeziński, J. Kopczyńska-Sikorska, B. Wojnarowska: Zdrowie dzieci i młodzieży a edukacja. PWN, Warszawa-Kraków, 1979. 13. J. Karczewski, R. Szczerbiński, A. Gabrylewska: Dożywianie uczniów w szkołach podstawowych i gimnazjach w województwie podlaskim w latach 2006-2007. Bromat. Chem. Toksykol. 2009, 3, 683-687. 14. B. Wojnarowska J. Mazur: Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce: wyniki badań HBSC 2002. Zdr. Publ., 2004, 114 (2), 159-167. 15. R. Szczerbiński, J. Karczewski: Aktywność fizyczna oraz wybrane zachowania żywieniowe, a wskaźnik masy ciała-BMI młodzieży w wieku 13-15 lat w północno-wschodniej Polsce na przykładzie powiatu sokólskiego. „Physical Activity in Disease Prevention and Health Promotion” Wyd. PSW Biała Podlaska 2010, 267-277. 16. A. Owoc, D. Maliszewska i wsp.: Ryzykowne zachowania młodzieży warszawskich szkół średnich w kontekście chorób układu krążenia. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2011, 17, 2, 80-84. 17. R. Szczerbiński, J. Karczewski i wsp.: Zachowania zdrowotne młodzieży szkół ponadgimnazjalnych w powiecie sokólskim. Cz.II. Palenie papierosów i picie napojów alkoholowych. Roczn. PZH 2007, 58, 3, 525-532.

268

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Małgorzata Michalczyk1, Izabela Zając-Gawlak2, Dariusz Pośpiech2, Grzegorz Zydek3, Ewa Sadowska Krępa1, Stanisław Poprzęcki1

Ocena zawartości wapnia i fosforu w diecie słuchaczek Uniwersytetu III Wieku Assessment of calcium and phosphorus content in diet of female students of University of the Third Age Streszczenie Nieodpowiednia podaż minerałów w diecie szczególnie kobiet po 60 roku życia może sprzyjać rozwojowi osteoporozy, a w konsekwencji osłabieniu struktury przestrzennej kości oraz zwiększonej podatności na złamania. Cel: Celem pracy była ocena zawartości wapnia i fosforu w całodziennych racjach pokarmowych słuchaczek Uniwersytetu III Wieku w Chorzowie. Materiał i metody: Badano 35 kobiet: wiek – 62,6±5,8 lat, BMI – 27,9±4,2, wysokość ciała – 157,5±4,5 cm, masa ciała – 69,4±11,8 kg. Ocenę wartości energetycznej diety oraz średnią zawartość wapnia i fosforu określano na podstawie rejestracji spożywanych posiłków przez 2 kolejne dni robocze oraz 1 świąteczny. Wyniki porównano z normami wystarczającego zalecanego spożycia (AI) dla wapnia i rekomendowanego spożycia (RDA) dla fosforu. Wyniki: Średnia wartość energetyczna diety wynosiła 1285±411,4 kcal, w tym białka stanowiły 22,0±5,0%, tłuszcze 30,0±7,5% i węglowodany 47,9±8,6% dostarczanej energii. Średnia zawartość wapnia w diecie wynosiła 451,8±208,6 mg, co stanowiło 34% proponowanej dziennej racji dla tej grupy wiekowej (1300 mg) i było istotnie niższe (p<0.001) niż zalecana norma. Średnia zawartość fosforu w diecie wynosiła 916,6±307,3 mg i była istotnie (p<0.001) wyższa od rekomendowanej ilość co stanowiło 131% zalecanego dziennego spożycia (700 mg). Zaobserwowano niski stosunek wapnia do fosforu wynoszący 1:2. Wnioski: Zaobserwowane niedostateczne spożycie wapnia i nadmierne podaż fosforu w diecie kobiet oraz wysoki poziom wskaźnika BMI, zwraca uwagę, na znaczne błędy żywieniowe i wysokie ryzyko metabolicznych powikłań.

Słowa kluczowe wapń, fosfor, dieta, Uniwersytet III Wieku

Abstract Inadequate supply of minerals, in particular in women over 60 years of age, may promote the development of osteoporosis, and in consequence may negatively influence the spatial structure of bones, and may increase the susceptibility to fractures. Aim: The aim of the study has been to assess the content of calcium and phosphorus in daily food rations of female students of the University of the Third Age in Chorzów, Poland. Material and methods: 35 women constituted the study group: age – 62.6±5.8 years of age, BMI-27.9±4.2, height -157.5±4.5 cm, body mass – 69.4±11.8 kg. The assessment of nutritional value of the diet, as well as average calcium and phosphorus content was carried out on the basis of registration of meals eaten for two consecutive weekdays and one weekend day. The results have been compared with Adequate Intake (AI) for calcium and phosphorus, and Recommended Daily Amount (RDA) for phosphorus. Results: The average nutritional value of diet amounted to 1285±411.4 kcal, of which proteins amounted to 22.0±5.0%, fats – 30.0±7.5% and carbohy1 Zakład Biochemii, Katedra Nauk Fizjologiczno-Medycznych 2 Zakład Korektywy i Wychowania Fizycznego Specjalnego, Katedra Teorii i Metodyki Wychowania Fizycznego 3 Zakład Teorii Sportu, Katedra Teorii i Praktyki Sportu

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

269

drates – 47.9±8.6% of the energy provided. The average calcium content in diet amounted to 451.8±208.6 mg, which constituted 34% of the guideline daily amount for that age group (1300 mg), and was significantly lower (p<0.001) than the amount recommended by norm. The average phosphorus content in diet amounted to 916.6±307.3 mg and was significantly (p<0.001) than the recommended amount, constituting 131% of the recommended daily consumption (700 mg). Low calcium to phosphorus ratio has been noted, amounting to 1:2. Conclusions: The noted insufficient consumption of calcium, as well as excessive supply of phosphorus in the diet of women, as well as the high level of BMI, point out to substantial errors in nutrition, as well as high risk of metabolic complications.

Keywords calcium, phosphorus, diet, University of the Third Age

Wprowadzenie Niska podaż minerałów w diecie szczególnie kobiet w okresie pomenopauzalnym może sprzyjać osłabieniu struktury przestrzennej kości oraz ich zwiększonej podatności na złamania [2,7]. Często spotykane złamania kości promieniowej oraz udowej u kobiet po 60-tym roku życia, oprócz silnych dolegliwości bólowych, powodują ograniczenie ruchomości oraz trwałą niesprawność złamanej kończyny. Pokrycie dziennego zapotrzebowania na wapń i witaminę D jest szczególnie ważne w okresie pomenopauzalnym, szczególnie ze względu na spadek produkcji estrogenów, które minimalizują ucieczkę jonów wapnia z kości do surowicy [12,14]. Estrogeny hamują aktywność resorbcyjną osteoklastów a zwiększają aktywność osteoblastów, które zwiększają ucieczkę wapnia do surowicy. To z kolei nasila wydzielanie parathormonu do krwi który zwiększa wydalanie wapnia przez nerki. U osób w starszym wieku, dodatkowo stwierdza się małe stężenie aktywnej formy witaminy D (1,259OH)2D), która stymuluje absorpcje wapnia w jelicie cienkim oraz stymuluje syntezę fosfatazy alkalicznej, osteokalcyny i kolagenu w tkance kostnej a także supresję wydzielania PTH w przytarczycach [5]. Oprócz diety aktywność fizyczna szczególnie trening oporowy ma duży wpływ na osiągniecie odpowiedniej gęstości mineralnej kości u osób starszych. Natomiast zbyt duża ilość białka pochodzenia zwierzęcego, kofeiny, fosforu i sodu w diecie może niekorzystnie wpływać na równowagę wapniową [9,13].

Cel pracy Celem pracy była ocena zawartości wapnia i fosforu w całodziennych racjach pokarmowych słuchaczek Uniwersytetu III Wieku w Chorzowie. Dodatkowo ocenie poddano ilość spożywanego magnezu, sodu, oraz witaminy D.

Materiał i metody Badaniami objęto 35 kobiet. Charakterystykę badanych przedstawiono w tabeli 1. Ocenę wartości energetycznej diety oraz średnią zawartość wapnia, fosforu, magnezu, sodu oraz witaminy D, określano na podstawie trzykrotnie powtórzonego 24 godzinnego wywiadu żywieniowego przez 2 kolejne dni robocze oraz 1 świąteczny. Do analizy zawartości składników mineralnych w diecie badanych zastosowano program komputerowy Dieta 2. Uwzględniono straty występujące podczas obróbki kulinarnej i technologicznej i pomniejszono wszystkie wartości o 10%. Wyniki porównano z normami wystarczającego spożycia (AI) dla wapnia, witaminy D i sodu oraz rekomendowanego spożycia (RDA) dla fosforu i magnezu [8]. Wyniki przedstawiono w postaci wartości średnich, odchyleń standardowych (SD) i wyliczeń procentowych. Do analizy statystycznej wykorzystano x test dla próby pojedynczej przyjmując za istotne wartości p<0.05. Analiz statystycznych dokonano przy użyciu programu komputerowego StatSoft Statistica v.9PL

270

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Tab 1. Morfofizjologiczna charakterystyka badanych

Parametry Wiek (lata) Wysokość ciała (cm) Masa ciała (kg) BMI (kg/m2)

Średnia ± SD 62,6±5,8 157,5±4,5 69,4±11,8 27,9±4,2

Wyniki W tabeli 2 przedstawiono wartość energetyczną diety, natomiast w tabeli 3 zawartość składników mineralnych. Tab. 2 Wartość energetyczna całodziennych racjach pokarmowych słuchaczek Uniwersytetu III Wieku

Parametry

Średnia ± SD

Minimum

Maksimum

1285±411 22,0±5,0 52,5 30,0±7,5 56,4 47,9±8,6 160,0

528 11,3 20,4 11,7 13,4 22,2 32,1

2394 35,2 117,5 53,7 116,1 68,9 426,9

Energia (kcal) Białka ogółem (%) Białka ogółem (g) Tłuszcze (%) Tłuszcze (g) Węglowodany ogółem (%) Węglowodany ogółem (g)

Zawartość wapnia w całodziennych racjach pokarmowych badanych kobiet była istotnie niższa (p<0.001) niż wystarczające spożycie i pozwalała jedynie w 34,7% na realizacje dziennego zapotrzebowania na ten mikroelement (Tab. 2). Tab. 3 Zawartość wapnia, fosforu, magnezu i witaminy D w całodziennych racjach pokarmowych słuchaczek Uniwersytetu III Wieku

Wapń (mg) Fosfor (mg) Magnez (mg) Sód (mg) Witamina D (µg)

RDA

Średnia ± SD

Minimum

1300 1400 10

700 320 -

451,8±208,6* 916,6±307,3* 224±87,0* 1508±632,75 3,9±4,5*

104,0 334,0 83,0 294 0,27

Maksimum 1037,0 1672,0 568,0 3529 19,0

% spożycia 34,7 131 70 107,7 39

AI- (Adequate Intake), wystarczające spożycie RDA- (Recommended Daily Allowance), zalecane dzienne spożycie *- różnice istotne statystycznie w stosunku do AI lub RDA

Podaż fosforu (Tab. 3) w posiłkach była istotnie wyższa (p<0.001) od ilości rekomendowanej i pokrywała w 131% zapotrzebowanie na ten minerał. Stosunek wapnia do fosforu był na poziomie odpowiednio 1:2. Spożycie magnezu (Tab. 3) było istotnie niższe (p<0.001) i stanowiło 70% rekomendowanej ilości. Ilość spożywanego sodu (Tab. 3) mieściła się w granicy wystarczającego spożycia. Ilość spożywanej witaminy D (Tab. 3) była istotnie niższa (p<0.001) i stanowiła jedynie 39% wystarczającego spożycia.

Dyskusja Według definicji osteoporoza jest układową chorobą szkieletu, która w wyniku niskiego stężenia wapnia w kościach doprowadza do upośledzenia mikroarchitektury tkanki kostnej, spadku liczby beleczek w kości gąbczastej oraz zmniejszenia grubości kości korowej [1,14]. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

271

Czynnikami nasilającymi resorpcje wapnia z kości są parathormon (PTH), kortykosteroidy, interleukina 1 i 6 oraz wolne rodniki tlenowe. Natomiast czynnikami które przeciwdziałają tym zmianą są estrogeny, hormon wzrostu, kalcytonina oraz IGF-I. U kobiet główną przyczyną osteoporozy pomenopauzalnej jest spadek stężenia estrogenów, które stabilizują obrót kostny, poprzez aktywacje osteoblastów i hamowanie aktywności resorbcyjnej osteoklastów [12]. Nadaktywność osteoklastów prowadzi do podwyższonego poziomu wapnia w surowicy, a to z kolei do zwiększonego wydzielania parathormonu, który zwiększa resorpcję wapnia przez nerki [12]. Przy zbyt dużej ilości białka pochodzenia zwierzęcego w diecie, zwiększa się także wydalanie wapnia z moczem. Oprócz estrogenów na niski poziom wapnia w kościach wpływa małe spożycie wapnia w codziennej diecie oraz duże spożycie fosforu, sodu i kofeiny [9.13]. Deficyt wapnia w organizmie może być również wynikiem zmniejszonego wchłaniania z przewodu pokarmowego w skutek niskiego spożycia witaminy D i magnezu. Dodatkowo bardzo ważnym czynnikiem dobrej przyswajalności wapnia z diety jest jego stosunek do fosforu wynoszący 1:1 [9]. Produktami bogatymi w wapń, w których występuje odpowiedni stosunek wapnia do fosforu są mleko, nabiał, sery, sardynki oraz produkty sojowe. Zatem zarówno nadmierne wydalanie wapnia z moczem oraz zmniejszone wchłaniane z przewodu pokarmowego prowadzą do ujemnego bilansu wapniowego w organizmie [11]. W obecnej pracy ocenie poddano ilości spożywanego wapnia, a także innych składników diety mających bezpośredni wpływ na jego wchłanianie tj. fosforu, magnezu, sodu a także witaminy D. Uzyskane wyniki pokazały, że spożycie wapnia wśród badanych kobiet było niedostateczne i pokrywało dzienne wystarczające spożycie jedynie w 34,7%. Wajszczyk i wsp. [15] w badaniach oceny zawartości wapnia w diecie kobiet w wieku około menopauzalnym i pomenopauzalnym również obserwowali niskie spożycie tego minerału wynoszące 532 mg. Podobne wyniki prezentuje Leszczyńska i wsp [10]. Tak niskie spożycie wapnia i dodatkowo wysoki stosunek spożycia wapnia do fosforu wynoszący 1:2 może prowadzić do spadku jego stężenia w surowicy. To z kolei stanowi bodziec do wydzielania parathormonu, który zwiększa resorpcję wapnia z kości aby wyrównać jego stężenie w surowicy. Podobne wyniki uzyskali Bronkowska i wsp [3], którzy również odnotowali zbyt niską podaż wapnia, magnezu oraz zbyt wysoką fosforu u kobiet w okresie około menopauzalnym. W pracy Gacek [6] obserwowano, że kobiety w Polsce w porównaniu z kobietami w Niemczech istotnie rzadziej (p<0.05) spożywały mleko, sery twarogowe oraz mleko jako dobre źródło wapnia. Czynnikami ułatwiającymi wchłanianie wapnia w przewodzie pokarmowym obecnymi w żywności są aktywna forma witaminy D- 1,25 dihydroksycholecalciferon oraz magnez [5]. Witamina D ma bezpośredni wpływ na prawidłową mineralizację kości i dojrzewanie osteoblastów. W pracy obserwowano niedostateczną podaż witaminy D, dostarczaną jedynie w 39% wystarczającego spożycia oraz magnezu w 70% rekomendowanego spożycia. U kobiet w wieku pomenopauzalnym w profilaktyce osteoporozy zaleca się stosowanie suplementacji preparatami wapnia 1200-1500 mg i witaminy D400-800 j.m. Jednoczesne podawanie preparatów wapnia i witaminy D prowadzi do ustabilizowania gęstości kości i istotnego zmniejszenia ryzyka złamań [4]. Podsumowując zachowania żywieniowe badanych kobiet, zaobserwowano znaczne błędy żywieniowe objawiające się niedostateczną podażą wapnia, witaminy D oraz magnezu i nadmierną podażą fosforu w diecie, a to zwiększa ryzyko zaburzeń metabolizmu kostnego.

Bibliografia 1. Ahmadieh H, Arabi A. Vitamins and bone health: beyond calcium and vitamin D. Nutr Rev. 2011 Oct;69(10):584-98 2. Arnaud CD, Sanchez SD. The role of calcium in osteoporosis. Annu Rev Nutr. 1990;10:397-414

272

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

3. Bronkowska M, Biernat J, Sadowska B. Podaż wybranych składników mineralnych w racjach pokarmowych kobiet w okresie około menopauzalnym. Brom. Chem. Toksykol. XLII, 2009,I-24-29 4. Chapuy MC, Arlot ME, Duboeuf F, Brun J, Crouzet B, Arnaud S, Delmas PD, Meunier PJ. Vitamin D3 and calcium to prevent hip fractures in the elderly women. N Engl J Med. 1992 Dec 3;327(23):1637-42 5. Feskanich D, Willett WC, Colditz GA. Calcium, vitamin D, milk consumption, and hip fractures: a prospective study among postmenopausal women. Am J Clin Nutr. 2003 Feb;77(2):504-11 6. Gacek M. Zachowania żywieniowe grupy osób starszych zamieszkałych w Polsce i Niemczech. Probl Hig Epidemiol. 2008,89(3):401-406 7. Gennari C. Calcium and vitamin D nutrition and bone disease of the elderly. Public Health Nutr. 2001 Apr;4(2B):547-59 8. Jarosz M, Bułhak- Jachymczyk, Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL. 2008 9. Kemi VE, Kärkkäinen MU, Rita HJ, Laaksonen MM, Outila TA, Lamberg-Allardt CJ. Low calcium: phosphorus ratio in habitual diets affects serum parathyroid hormone concentration and calcium metabolism in healthy women with adequate calcium intake. Br J Nutr. 2010 Feb;103(4):561-8 10. Leszczyńska T, Sikora E, Bieżanowska-Kopeć, Pysz K, Nowacka E. Ocena prawidłowości bilansowania składu racji pokarmowych osób starszych zamieszkujących w wybranych domach pomocy społecznej oraz w zakładzie opiekuńczo-leczniczym. Żywność. Nauka. Tech. Jakość. 2008,2(57), 140-154 11. Murray TM. Prevention and management of osteoporosis: consensus statements from the Scientific Advisory Board of the Osteoporosis Society of Canada. 4. Calcium nutrition and osteoporosis. CMAJ. 1996 Oct 1;155(7):935-9 12. Nordin BE. Calcium and osteoporosis. Nutrition. 1997 Jul-Aug;13(7-8):664-86. 13. Rapuri PB, Gallagher JC, Kinyamu HK, Ryschon KL.Caffeine intake increases the rate of bone loss in elderly women and interacts with vitamin D receptor genotypes. Am J Clin Nutr. 2001 Nov;74(5):694-700 14. Rodríguez-Martínez MA, García-Cohen EC. Role of Ca(2+) and vitamin D in the prevention and treatment of osteoporosis. Pharmacol Ther. 2002 Jan;93(1):37 15. Wajszczyk B, Chabros E, Chojnowska Z, Rogalska-Niedźwiedź M, Charzewska J. Sposób żywienia kobiet około menopauzalnych i pomenopauzalnym. Żyw. Człow. Metab. 2002, 29:114-118

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

273

Klaudia Pałka1

Preferencje i zwyczaje żywieniowe osób otyłych Food preferences and eating habits of obese people Streszczenie Celem pracy było określenie preferencji oraz zwyczajów żywieniowych osób z nadwagą i otyłością oraz wykazanie czynników determinujących powstawanie omawianego schorzenia. Przebadano 100 osób, 50-ciu mężczyzn i 50 kobiet z nadwagą i otyłością. Do badań wykorzystano ankietę dotyczącą zwyczajów żywieniowych. Otyłość zaliczana jest do chorób metabolicznych. W obecnych czasach można uznać, iż ma charakter epidemii. Gwałtowny wzrost masy ciała to nie tylko problemem pojedynczych jednostek, ale również całych społeczeństw, w których do walki z otyłością włącza się rząd. Nadmierna ilość tkanki tłuszczowej utrudnia aktywne życia oraz powoduje rozwój chronicznych chorób niezakaźnych. Oprócz przyczyn genetycznych nadwaga i otyłość wynika z niewłaściwych preferencji i zwyczajów żywieniowych. Niezdrowy styl życia, brak aktywności fizycznej oraz konsumpcja wysokokalorycznych pokarmów prowadzi do wzrostu zawartości tkanki tłuszczowej w naszym organizmie. Należy podkreślić, że przyczyny otyłości można odnaleźć na wielu płaszczyznach ludzkiego życia.

Słowa kluczowe otyłość, preferencje żywieniowe, zwyczaje żywieniowe, styl życia

Abstract The purpose of this work was to determine the dietary preferences and habits of overweight and obesity and to show the factors determining the emergence of this disease. We examined 100 people of 50 men and 50 women with overweight and obesity. The study used a questionnaire about dietary habits developed for the experience. Currently, according to WHO is the most common features of metabolic disease threatens to become epidemic. The rapid increase in body weight is not just a problem of individuals, but whole societies, in which the fight against obesity included in the government. Excess body fat hinders active life, and causes the development of chronic non-communicable diseases. In addition to the genetic causes of overweight and obesity are due to inadequate dietary preferences and habits. Wrong way of life, physical inactivity and consumption high-calorie, very nutritious foods help to increase body fat in our body yet. It should be emphasized that the causes of obesity can be found in many areas of human life.

Keyworlds obesity, food preferences, eating habits, lifestyle

Wstęp Otyłość należy zaliczyć do zjawisk biologicznych, obecnych w życiu człowieka od najdawniejszych czasów. Początkowo dotyczyła obyczajów i historii kultury, potem stała się obiektem badań klinicznych [Tatoń i in., 2007]. Są dwa aspekty definiowania otyłości: indywidualny i medyczny. Sposób indywidualny, subiektywny zależy od stopnia zgodności postrzegania obrazu własnego ciała a pożądanym jego wyglądem. Uwarunkowany jest głównie opinią społeczną oraz przesłankami kultu1 Uniwersytet Rolniczy w Krakowie

274

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

rowymi. Pewna grupa ludzi nie zauważa u siebie otyłości, pomimo tego że to zjawisko ich dotyczy. Inni, mimo braku nadwagi, starają się osiągnąć wymarzony wygląd. Wynika z tego, iż samoocena często może odbiegać od oceny medycznej [Brytek-Matera, 2010]. Z medycznego punktu widzenia otyłość to nagromadzenie się nadmiaru trójglicerydów w tkance tłuszczowej, wynikające z powiększania się istniejących (hipertrofia) lub tworzenia się nowych komórek tłuszczowych (hiperplazja). Wiąże się ona ze zwiększeniem masy ciała ponad przyjętą normę. Tkanka tłuszczowa powinna stanowić ok. 10% – 15% masy ciała u mężczyzn i 20%-25% u kobiet. Przekroczenie tych granic warunkuje otyłość [Belowa, 1996]. Liczba osób otyłych na świecie alarmująco rośnie, według WHO w 2005 roku ponad 1,6 mld osób powyżej 15 roku życia miało nadwagę a około 400 mln dorosłych i 20 mln dzieci było otyłych. Na terenie Europy występowanie otyłości wynosi 4-28,3% wśród mężczyzn oraz 6,2-36,5% wśród kobiet [Łuszczyńska, 2007]. Przyczyny powstawania nadwagi i otyłości mają charakter wieloczynnikowy. Obecnie uważa się, że czynnik genetyczny odgrywa znaczącą rolę tylko w 30%-40% przypadków. Występowanie otyłości u jednego z rodziców zwiększa ryzyko wystąpienia tego schorzenia u dzieci 4-5-krotnie, natomiast otyłość obojga rodziców aż 13-krotnie [Jarosz i KłosiewiczLatoszek, 2006]. Drugą grupą są czynniki środowiskowe, do których zalicza się styl życia. Cechuje się on przede wszystkim spożywaniem wysokokalorycznych pokarmów i brakiem aktywności fizycznej. Niewłaściwa ilość i częstotliwość spożywania posiłków oraz niewłaściwa proporcja pomiędzy konsumpcją tłuszczy zwierzęcych i roślinnych. Za czynnik sprzyjający powstawaniu otyłości uznaje się również niski status społeczny wiążący się z brakiem edukacji żywieniowej [Brytek-Matera i Charzyńska, 2009]. Podstawy otyłości bywają różne, jednak zawsze wspólnym elementem jest przedłużający się dodatni bilans energetyczny (energia zgromadzona = energia przyjęta – energia zużytkowana), powodujący zaburzenia w obrębie narządów i całego ustroju [Belowa, 1996].

Cel pracy Celem pracy było przedstawienie preferencji i zwyczajów żywieniowych osób z nadwagą i otyłością oraz wykazanie czynników związanych z powstawaniem nadwagi i otyłości.

Materiał i metoda badań Badania przeprowadzono na przełomie września i października 2011 roku wśród populacji mieszkańców Krakowa. Przebadano 100 osób z nadwagą i otyłością, w tym 50 kobiet i 50-ciu mężczyzn, wieku od 20 do 82 lat (średnia wieku wyniosła 48 lat). Jako metodę użyto ankietę opracowaną na potrzeby niniejszego badania. Kwestionariusz posłużył do oceny preferencji i częstotliwości spożywania wybranych produktów spożywczych oraz zwyczajów żywieniowych ankietowanych. Ankieta zawierała 6 pytań ogólnych na temat respondentów oraz dotyczyła sposobu ich odżywiania się i stylu życia (26 pytań).

Wyniki Statystyczny test c2 posłużył do wykazania związku między występowaniem nadwagi i otyłości a preferencjami i częstotliwością spożywania wybranych produktów spożywczych oraz zwyczajami żywieniowymi badanej populacji Krakowa. Pytania ogólne i ich związek z występowaniem nadwagi i otyłości przedstawia tabela 1. Wybrane preferencje i zwyczaje żywieniowe respondentów ukazuje tabela 2, okres gwałtownego przyrostu masy ciało natomiast tabela 3.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

275

Tab. 1. Płeć, wiek, wykształcenie, wielkość miasta wśród osób z nadwagą i otyłością

otyłość otyłość II otyłość III BMI [kg/m2] nadwaga I stopień stopień stopień RAZEM 25-29,9 ≥40 30-34,9 35-40

Kategoria

Kobiety Płeć Mężczyźni RAZEM 20-30 31-40 41-50 Wiek (lata) 51-60 >60 RAZEM Wyższe Średnie Wykształcenie Zawodowe i podstawowe RAZEM Miasto > 100 tys. Wielkość miasta Miasto < 100 tys. RAZEM

14 18 32 6 8 6 3 9 32 20 7 5 32 24 o 8 32

23 32 55 4 5 7 12 27 55 28 18 9 55 36 19 55

LICZBA OSÓB (N) 6 4 10 1 0 1 3 5 10 2 2 6 10 3 7 10

2 1 3 0 0 0 1 2 3 1 2 0 3 2 1 3

50 50 100 11 13 14 19 43 100 51 29 20 100 65 35 100

Tab. 2. Preferencje i zwyczaje żywieniowe wśród osób z nadwagą i otyłością

Kategoria

Ilość posiłków

Długość przerwy między posiłkami

Rodzaj przekąsek

Pora spożycia posiłku

276

otyłość otyłość II otyłość III BMI [kg/m2] nadwaga I stopień stopień stopień RAZEM 25-29,9 ≥40 30-34,9 35-40 1 lub 2 3 4 lub 5 RAZEM > 5 godzin < 5 godzin RAZEM Słodkie Słone Owoce i warzywa Nie spożywa RAZEM 1-2 godziny lub mniej 2-3 godziny >4 godzin RAZEM

8 18 6 32 10 22 32 9 4 9 10 32 17 11 4 32

21 25 9 55 30 25 55 12 11 12 20 55 40 10 5 55

LICZBA OSÓB (N) 4 3 3 10 7 3 10 4 3 3 0 10 6 3 1 10

2 1 0 3 2 1 3 0 2 1 0 3 2 1 0 3

35 47 18 100 49 51 100 25 20 25 30 100 65 25 10 100

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Kategoria

otyłość otyłość II otyłość III BMI [kg/m2] nadwaga I stopień stopień stopień RAZEM 25-29,9 ≥40 30-34,9 35-40

3-4 razy dziennie Spożycie owo- 1 lub 2 razy dziennie ców i warzyw Nie spożywa RAZEM Codziennie Spożycie potraw 3-4 razy w tygodniu smażonych Kilka razy w miesiącu RAZEM Tłuszcze zwierzęce – masło Rodzaj tłuszczu Tłuszcze roślinne – margaryna RAZEM Jeden lub kilka razy w ciągu dnia 1-2 razy w tygodniu Spożycie słodyczy Kilka razy w miesiącu, wcale RAZEM Tylko prace domowe, brak sportu Aktywność fizyczna do Aktywność 30 min dziennie fizyczna Aktywność fizyczna > 30 min. dziennie RAZEM Herbata lub kawa Woda mineralna Rodzaj Napoje gazowane i soki wypijanych z kartonów płynów Soki naturalne RAZEM Spożycie Codziennie razowego 3-4 razy w tygodniu pieczywa i gruKilka razy w miesiącu, boziarnistych wcale kasz RAZEM Codziennie (<1 łyżeczki) Dodatkowe do- Sporadycznie salanie potraw Wcale RAZEM

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

6 15 11 32 8 9 15 32

5 30 20 55 12 20 23 55

LICZBA OSÓB (N) 2 3 5 10 3 0 7 10

0 1 2 3 2 1 0 3

13 49 38 100 25 30 45 100

100

32 19 8

55 45 5

13 5 2

3 1 0

100 70 15

3 32 4 15

2 55 6 39

0 10 3 2

0 3 0 1

5 100 13 57

100

18 7 32

10 3 55

2 0 10

0 0 3

30 10 100

277

Tab. 3. Okres życia, w którym nastąpił gwałtowny wzrost masy ciała wśród przebadanych

PŁEĆ

Okres życia

Kobieta

Mężczyzna

RAZEM

Dzieciństwo

Okres dojrzewania Dorosłość Przekwitanie

12 9 24

10 23 10

22 32 34

RAZEM

100

Siłę związku między cechami wykazującymi zależność od wskaźnika BMI przedstawia tabela 4. Tab. 4. Siła związku cechy z rozwojem nadwagi i otyłości wśród przebadanych

Preferencja/zwyczaj żywieniowy

c2*obl.

c2teor.

Φ współczynnik Yule’a

Płeć Wiek Miejsce zamieszkania Okres życia, w którym nastąpił gwałtowny przyrost masy ciała Ilość posiłków Długość przerwy Rodzaj przekąsek Pora spożycia posiłku Spożycie owoców i warzyw Spożycie potraw smażonych Rodzaj tłuszczu Spożycie słodyczy Aktywność fizyczna

2,702 15,155 6,794

7,815 21,026 7,815

0,17 0,39 0,26

12,399

7,815

0,35

4,783 6,852 11,855 4,114 4,667 9,058 6,594 12,303 12,289

12,592 7,815 16,919 12,592 12,592 12,592 7,815 12,592 12,592

0,22 0,26 0,34 0,2 0,22 0,3 0,26 0,35 0,35

wniosek

Wynik mieści się w granicach 0< Φ<1 Im bliższy jedności, tym siła związku między badanymi cechami jest większa

Dyskusja Rezultaty niniejszego badania wykazują, iż powstawaniu nadwagi i otyłości sprzyjają niektóre zachowania konsumenckie. Test statystyczny wykazał związek pomiędzy: ilością spożywanych posiłków, długością przerw między spożywanymi posiłkami, rodzajem spożywanych przekąsek, godziną spożycia ostatniego posiłku, rodzajem tłuszczu stosowanego do smarowania pieczywa, rodzajem i częstotliwością wykonywanych prac domowych i aktywności fizycznych oraz częstotliwością spożywania owoców i warzyw, potraw smażonych, słodyczy, a występowaniem nadwagi i otyłości. Z przeprowadzonych badań można wnioskować, iż wskaźnik BMI zależy od płci respondenta. Należy zauważyć, iż nadwaga częściej dotyka mężczyzn niż kobiety, za to kobiety częściej cierpią na otyłość. Przeprowadzone w ciągu ostatnich 20 lat przez Światową Organizację Zdrowia badania wykazały, iż kobiety mają większą skłonność do występowania otyłości, niż mężczyźni, natomiast u mężczyzn częstsze jest zjawisko nadwagi, niż u kobiet [Klatka i in. 2009]. Bezdyskusyjne wydają się badania wykazujące, iż zbyt wysoka masa ciała wśród społeczeństwa staję się epidemią. Wśród kobiet na nadwagę lub otyłość cierpi 50%-75% badanych, wśród mężczyzn jest to mniejszy odsetek, gdyż około 50% [Białkowska, 2002]. Z przeprowadzonych badań wynika, że wiek wpływa istotnie na występowanie otyłości. Wykazano jednak, iż płeć determinuje okres gwałtownego wzrostu zawartości tkanki

278

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

tłuszczowej. Największa liczba kobiet przybrała na masie w okresie przekwitania, u mężczyzn nastąpiło to w dorosłości. Oprócz tych dwóch etapów gwałtowny wzrost masy ciała następuje w czasie dojrzewania. Nie kontrolowanie tego zjawiska doprowadza do nadwagi już w młodych latach. U kobiet otyłość występuje głównie w wieku późnej dojrzałości oraz wczesnej starości. Mężczyzn dotyka ona już w okresie wczesnej dojrzałości. Choroby dietozależne uważane są za bezpośrednią przyczynę umieralności związanej z otyłością. W krajach bogatych średnia zawartość tkanki tłuszczowej w populacji dorosłych wzrasta wraz z wiekiem. Według ostatnich badań kobiety po menopauzie, mające 52-58 lat, utyły w okresie dojrzałości średnio o 12,2 kg (przyrost BMI o 4,6 kg/m2). Według Jarosza do największego przyrostu masy ciała dochodzi między 45 a 54 rokiem życia [Jarosz, 2010]. Najnowsze badania Pol-MONICA przeprowadzone na przestrzeni 10-20 lat wśród mieszkańców Warszawy, w wieku 35-64 lat pokazały, że w Polsce nadwaga (BMI=25- 29,9 kg/m2) występuje u 45,2% mężczyzn i 35,1% kobiet, a otyłość (BMI>30,0 kg/m2) u 22,4% mężczyzn i 29% kobiet. Przeprowadzone analizy wykazały wzrost częstości występowania otyłości wśród mężczyzn i kobiet, natomiast w przypadku nadwagi stwierdzono mniejsze jej występowanie u obu płci [Jarosz, 2010]. Według danych z ogólnopolskich badań w ramach programów: NATPOL PLUS [2010], WOBASZ [2005], nadmierna masa ciała dotyczy około 60% dorosłych mężczyzn i 50% kobiet. Częstość występowania nadwagi wykazano u: 39%-41% mężczyzn i 28%-29% kobiet, natomiast otyłość u 16%-21% mężczyzn i 19%-21% kobiet [Biela i in., 2005]. Przeprowadzone badania wykazują, iż miejsce zamieszkania wpływa na otyłość, natomiast wykształcenie nie ma to wpływu. Jednak badania Niemczyk [2005] dowiodły, iż poziom wykształcenia różnicuje średnie wartości BMI: osoby z wykształceniem podstawowym i zasadniczym miały wskaźnik BMI wyższy niż ankietowani z wykształceniem co najmniej średnim (27,3-26,4) (p<0,05). W grupie z wartościami BMI w normie osób wykształconych znalazło się więcej niż w grupach z nadwagą i otyłością. Ustalenia te można odnieść do wyników badań Malinowskiego [2004] przeprowadzonych wśród osób w wieku 18-60 lat, z których wynika, iż częstość nadwagi i otyłości wzrasta z wiekiem oraz wynika z niższego statusu społecznego i edukacyjnego. Z kolei badania Gilis-Januszewskiej i in. [1998] odnoszące się do wpływu poziomu wykształcenia na występowanie otyłości i rozmieszczenie tkanki tłuszczowej u osób w wieku 35-64 lat w powiecie tarnobrzeskim wykazały, że u mężczyzn najwyższe wartości BMI odnotowano w grupie z wyższym wykształceniem (BMI=28,02), a najniższe w grupie z wykształceniem podstawowym (BMI=25,49). Otyłość najczęściej występowała u mężczyzn z wykształceniem wyższym (28,6%), najrzadziej z podstawowym (14%). Wskazuje to na konieczność stosowania różnych strategii zwalczania i profilaktyki otyłości w regionach pozamiejskich i miejskich. W ostatnich latach w krajach zachodnich nastąpił gwałtowny wzrost liczby osób cierpiących na nadwagę i otyłość. W krajach biednych choroba ta dotyka głównie osoby o niskich dochodach, natomiast w społeczeństwach rozwijających się – grupy uprzywilejowane [Białkowska, 2002]. W niniejszych badaniach wykazano, że największa grupa (47 osób) spożywa 3 posiłki dziennie. Również w badaniach prowadzonych przez Ostrowską i in. [2003] wśród otyłych osób najczęściej stwierdzono konsumpcję 3 posiłków dziennie. Badania własne dowiodły, iż 1-2 posiłki dziennie spożywa 35% ankietowanych. Należy podkreślić, że ponad 21% mężczyzn zadeklarowało spożycie mniej niż 3 posiłków w ciągu dnia, tłumacząc to rodzajem wykonywanej pracy. Według badań CBOS z 2000 [www.cbos.pl] 14% ankietowanych przestrzegało podstawowych zaleceń dotyczących prawidłowego odżywiania, 21% badanych spożywało mniej niż trzy posiłki dziennie. Badania Gacek i Chrzanowskiej [2009] przeprowadzone z udziałem mężczyzn w wieku od 20 do 40 lat wykazały zależność pomiędzy wskaźnikiem BMI a liczbą spożywanych posiłków. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

279

Zbyt mała liczba posiłków (1-2) częściej dotyczyła mężczyzn o podwyższonych wartościach wskaźnika BMI. Badania CBOS z 2010 [www.cbos.pl] pokazują, iż 76% ankietowych spożywa minimum 3 posiłki dziennie, jednak prawie co czwarty Polak spożywa ich mniej. Właściwe jest spożywanie minimum 4 posiłków dziennie. W przypadku osób z nadwagą polecane są częstsze i mniejsze porcje przyjmowanych pokarmów. Zapewnia to ciągły dostęp organizmu do niezbędnych składników odżywczych i zapobiega wzrostowi tkanki tłuszczowej [Gawęcki i Hasik, 2000] W niniejszych badaniach odstępy między posiłkami były nieregularne, aż u 49% respondentów przekraczały one 5 godzin, 51% (niespełna połowa ankietowanych) spożywa częściej niż co 5 godzin. Rzadkie spożywanie pokarmu nie sprzyja profilaktyce otyłości. Prowadzi do granicznych wycieńczeń organizmu oraz skutkuje magazynowaniem tkanki tłuszczowej, głównie na brzuchu, powodując niebezpieczną dla zdrowia otyłość androidalną. Gromadzenie tkanki tłuszczowej zachodzi nawet przy niższej wartości energetycznej dobowej racji pokarmowej [Szpakowska-Wohn i Dłużniewski, 1998]. Organizm potrzebuje regularnego dostarczania energii, którą wydatkuje w ciągu całego dnia. Regularne spożywanie 5 posiłków powoduje, iż organizm przyzwyczaja się do ciągłego dostarczania energii i składników odżywczych, potrafi nimi racjonalnie gospodarować. Spożywanie posiłków co 3-4 godziny nie zmusza organizmu do magazynowania energii i nie wystawia go na uczucie głodu [Gawęcki i Hasik, 2000]. Nieregularne spożywanie posiłków przyczynia się do powstawania nadwagi i otyłości oraz zwiększa ryzyko chronicznych chorób niezakaźnych, jak cukrzyca typu 2 czy miażdżyca. Gdy po okresie głodzenia (kilkugodzinnej przerwie między posiłkami) zjedzony zostanie obfity posiłek, dochodzi do nasilonego wzrostu poziomu glukozy we krwi. Skutkuje to gwałtownym wzrostem poziomu insuliny, która reguluje przenikanie glukozy do komórek. Obecność insuliny aktywuje proces lipogenezy, czyli powstawania kwasów tłuszczowych, które odkładają się w tkance tłuszczowej i wątrobie, powodując hamowanie spalania tłuszczów [Jarosz, 2008]. Niekorzystnym zwyczajem żywieniowym u osób z nadwagą i otyłością jest niekontrolowane pojadanie. Zazwyczaj spożywana jest wtedy żywność będąca w zasięgu ręki. Dojadanie często wynika ze znudzenia, depresji, czasem ma miejsce w czasie oglądania TV, pracy przy komputerze. W niniejszych badaniach wykazano, iż dotyczy to aż 70% ankietowanych. Jednak należy podkreślić, iż 25% respondentów spożywa owoce i warzywa, które są doskonałym rozwiązaniem. Jednak tyleż samo ankietowanych (25%) sięga po przekąski słodkie, które nie dają nam uczucia sytości na długo, ze względu na wysoką zawartość cukrów prostych. Mniej popularne, spożywane przez co piątego respondenta, są obfitujące w sól chipsy, paluszki i orzeszki, najbardziej popularne wśród młodszych ankietowanych. Także Ostrowska i in. [2002] przy ocenie jakości żywienia otyłych kobiet i mężczyzn, dostrzegła u nich problem codziennego pojadania, który odnosił się do 49,5% kobiet i 36% mężczyzn. Przy czym aż 80% badanych otyłych spożywało przekąski między posiłkami w momencie nie odczuwania głodu. Z deklaracji respondentów z badań CBOS z 2010 [www.cbos.pl] wynika, że słodycze i pieczywo cukiernicze rzadziej wchodzi w skład pojadania niż owoce i warzywa. Wciąż jednak 24% badanych sięga po słodkości codziennie, w tym 3% – kilka razy dziennie. Rzadziej Polacy spożywają chrupki i chipsy, ponad połowa – 56% wcale po nie sięga. Do najczęstszych konsumentów przekąsek słonych należy młodzież w wieku 18-24 lata. Codziennie „przegryza” chrupki lub chipsy 12% badany w tym wieku. Ryc. 1. przedstawia zwyczaj pojadania wśród respondentów z badań CBOS 2010.

280

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ryc. 1. Badania dotyczące rodzaju przekąsek pojadanych w ciągu dnia [CBOS, 2010]

Ważne jest, aby dodatkowe produkty były wartościowe pod względem wartości odżywczej i witamin oraz odznaczały się niską wartością kaloryczną (tab. 5.). Jednak często spożywane są wysokokaloryczne przekąski (tab. 6.). Tabela 5. Kaloryczność i zawartość tłuszczu przekąsek zalecanych

Przekąski zalecane

Wartość energetyczna (kcal/100 g produktu)

Zawartość tłuszczu (g/100 g produktu)

Jabłko

0,4

Jogurt naturalny

Marchewka Suszone morele

111 284

0,2 1,2

Źródło: Jarosz M. (red.): Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2008 Tabela 6. Kaloryczność i zawartość tłuszczu przekąsek niezalecanych

Przekąski niezalecane

Wartość energetyczna (kcal/100 g produktu)

Zawartość tłuszczu (g/100 g produktu)

Herbatniki

437

Chipsy

549

Czekolada mleczna

342

Parówki wieprzowe

549

Źródło: Jarosz M. (red.): Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2008

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

281

Z niniejszych badań wynika, iż 65% nie zwraca uwagi na porę spożycia ostatniego posiłku. Często ma to miejsce mniej niż godzinę przed snem. Tylko co dziesiąty badany przestrzega zasad prawidłowego żywienia i spożywa go 4 godziny przed położeniem się do łóżka. Badania CBOS z 2010 [www.cbos.pl] potwierdzają, iż ponad połowa Polaków spożywa zbyt późno ostatni posiłek. Co dwunasty ankietowany (8%) deklaruje spożycie kolacji w późnych godzinach wieczornych, co piąty zaś (20%) robi to kilka razy w tygodniu. Przed snem nie spożywa pokarmów 34% ankietowanych. Przy racjonalnym żywieniu ważna jest pora spożycia ostatniego posiłku. Późna konsumpcja kolacji powoduje pójście spać z pełnym żołądkiem, czego skutkiem mogą być zaburzenia snu. Ostatni pokarm należy dostarczyć nie mniej niż 2-3 godziny przed położeniem się do łóżka, co pozwoli wykorzystać dostarczoną energię, a opróżniony żołądek zapewni spokojny, regenerujący sen. Umożliwi to odpoczynek układowi pokarmowemu, poprzez zmniejszenie wydatkowania energii na trawienie pokarmów. Niewskazane jest łączenie obiadu z kolacją i konsumowanie go w postaci jednego posiłku, w późnych godzinach wieczornych, co staje się coraz częstszym zjawiskiem [Jarosz, 2008]. Badania wykazały niskie spożycie owoców i warzyw, aż 38% spożywa je sporadycznie, 1-2 porcji dziennie jada prawie połowa respondentów, a tylko 13% spożywa prawidłową ich ilość według dietetyków. Niskie spożycie owoców i warzyw wykazano również w badaniu Mędreli-Kuder [2005]. Raz dziennie spożywało je 56% badanych kobiet, kilka razy dziennie – jedynie 16%. Według badań CBOS z 2010 [www.cbos.pl] spożywanie owoców między posiłkami w Polsce staje się coraz częstsze. Mimo wszystko zdecydowana większość respondentów sięga po nie rzadziej, niż nakazują zalecenia żywieniowe. Jedynie 5% ankietowanych kilka razy dziennie spożywa między posiłkami owoce, natomiast 34% sięga po nie raz dziennie. Niepokojąca jest informacja, że 24% konsumuje w ciągu dnia owoce nie częściej niż raz na tydzień. Deklaracje respondentów w tej kwestii od dwunastu lat nie ulegają większym zmianom. Wśród osób z nadwagą i otyłością warzywa i owoce powinny stanowić podstawowy dodatek do spożywanych posiłków. Minimalna porcja świeżych owoców i warzyw to 2-3 razy dziennie. Należą one do głównego źródła witamin i związków mineralnych oraz zawierają błonnik pokarmowy. Spożycie warzyw powinno być większe niż spożycie owoców [Tatoń i in., 2007]. Według niniejszych badań codzienne spożycie potraw smażonych jest popularne wśród co czwartego ankietowanego. Należy podkreślić, że są to głównie mężczyźni. Przeprowadzone badania ukazały także pozytywny trend, iż prawie połowa ankietowanych konsumuje potrawy smażone tylko kilka razy w miesiącu. Obecnie często do przyrządzania potraw jest stosowane m.in. grillowanie, pieczenie w folii, gotowanie na parze, co może zachęcać kobiety do rezygnacji ze smażenia. Ciężkostrawność oraz wysoka zawartość tłuszczu to cechy charakteryzujące potrawy smażone, ze względu na to powinny być wykluczone z diety osób otyłych. Ankietowani powinni docenić niskokaloryczność gotowanych dań, które są lekkostrawne oraz mają większą wartość odżywczą [Gawęcki i Hasik, 2000]. Przeprowadzone badania donoszą, iż 53% ankietowanych smaruje pieczywo masłem, 47% używa masła roślinnego. Wśród badanych nie było osoby nie smarującej pieczywa. Według FAO (Food and Agriculture Organization) Polacy, na tle Unii Europejskiej, zajmują 10 miejsce pod względem ilości spożywanych tłuszczów zwierzęcych. Mimo prowadzonych od lat działań edukacyjnych uświadamiających potrzebę zmniejszenia spożycia tłuszczów ogółem, w tym szczególnie pochodzenia zwierzęcego, wyniki niniejszego badania wskazują, iż rezultaty nie są zadowalające. Zwyczaj ten w przypadku osób z nadwagą jest niewskazany, gdyż masło to w większości tłuszcz zwierzęcy, który jest łatwo przyswajalny przez organizm. W przypadku nieprawidłowej diety lub braku aktywności fizycznej przekształca się w tkankę tłuszczową oraz doprowadza do wzrostu poziomu cholesterolu w surowicy krwi (głównie

282

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

frakcji LDL), niosąc ze sobą zmiany chorobowe [Tatoń i in., 2007]. Lepszym rozwiązaniem dla otyłych jest używanie margaryn o niskiej zaw. tłuszczu zwierzęcego, a zawierających dodatkowe kwasy tłuszczowe z grupy NNKT. Warstwa tłuszczu na kromce chleba również powinna być niewielka. Oczywiście u osób z prawidłową masą ciała spożycie masła jest wskazane, gdyż zawiera dużo witaminy A [Gawęcki i Hasik, 2000]. Mimo wielu błędów żywieniowych popełnianych przez respondentów, ponad połowa ankietowanych (52%) uważa, iż prowadzi racjonalny sposób odżywiania się, 38% sądzi, iż ich sposób odżywiania odbiega od normy, 10% nie ma na ten temat zdania. Według badań CBOS z 2010 roku [www.cbos.pl] do osób, w swojej opinii odżywiających się racjonalnie należą głównie respondenci powyżej 55 roku życia, kadra kierownicza i specjaliści z wyższym wykształceniem, oraz średni personel, technicy i gospodynie domowe. Ponadto im wyższe wykształcenie i lepsze warunki materialne badanych, tym więcej wśród nich osób, którzy we własnej ocenie zdrowo się odżywiają. Świadomość niezdrowego żywienia charakteryzuje przede wszystkim osoby młode, poniżej 25 roku życia, mieszkańców dużych miast, robotników niewykwalifikowanych, bezrobotnych, rolników i rencistów. Racjonalizm w spożywaniu pokarmów w dzisiejszych czasach jest bardzo ważny. Żywność często jest fałszowana przez producentów m.in. poprzez obniżanie jej wartości odżywczej. Jej przetwarzanie wpływa na zdrowotność i wartość kaloryczną produktów. Szybkie, łapczywe jedzenie prowadzi do spowolnienia wchłaniania pokarmów i składników mineralnych. Rzadkie obfite posiłki spowalniają metabolizm. Ważne jest, aby jedzenie było urozmaicone, smakowite, atrakcyjne z wyglądu, zawierające duże ilości świeżych, naturalnych produktów [Gawęcki i Hasik, 2000]. Aktywność fizyczna uznawana jest przez większość źródeł naukowych, jako najważniejszy determinant w profilaktyce otyłości. Połączenie ruchu z dietą oraz pozytywnym nastawieniem gwarantuje sukces w redukcji tkanki tłuszczowej. Przeprowadzone badania wykazują prawidłową aktywność fizyczną (ponad 30 minut dziennie) tylko u 25% badanych, tyle samo procent wykonuje tylko czynności domowe. 50% badanych preferuje codzienną aktywność fizyczną w formie spacerów. Największą popularnością wśród ankietowanych cieszy się: pływanie 75%, gimnastyka 62%, jazda na rowerze 52%, nording walking 35%, aerobic 25%. Nording walking w ostatnich latach zaczyna zdobywać wśród Polaków coraz większe uznanie. W 2003 roku liczba uprawiających marsz z kijkami przekroczyła 3 miliony osób, szacunkowe dane na rok 2005 zwiększają ją do 5 milionów. Badania Karolkiewicza i in. [2002] udowadniają, iż zwiększenie aktywności fizycznej do minimum 30 minutowego wysiłku połączonego z dietą niskokaloryczną przyczyniają się do wzrostu wydolności fizycznej, spadku masy ciała, polepszenia profilu lipidowego oraz wzmocnienia systemu antyoksydacyjnego organizmu. Badania CBOS z 2003 roku [www.cbos.pl] pokazują iż zainteresowanie ruchem na świeżym powietrzu rośnie (ryc. 2.). Mimo, iż Polacy coraz częściej uprawiają jakiś sport, ćwiczą i spędzają czas poza domem, to aż 59% odpoczywa w sposób bierny i w ogóle nie uprawia sportu ani żadnych ćwiczeń służących poprawie sprawności ruchowej. Według powyższych badań najpopularniejszą formą aktywności ruchowej jest jazda na rowerze (41%). Jej popularność wzrosła o 26% w stosunku do roku 1997. Drugie miejsce zajmują ćwiczenia gimnastyczne (19%), rzadziej uprawiane niż przed pięcioma laty. Co wskazuje na fakt, iż społeczeństwo zaczęło preferować aktywność fizyczną na świeżym powietrzu. Uznanie zyskuje nieustannie pływanie (16%), gra w piłkę nożną (15%), oraz bieganie (12%). Pewną popularność zyskuje: aerobik (8%), gry zespołowe – koszykówka (6%), siatkówka (5%) i spacery (5%), tenis stołowy i wędkarstwo (po 3%), a także sporty zimowe i turystyka piesza (po 2%). Umiejętność jazdy na rowerze jest wśród Polaków powszechna (94%). Prawie trzy piąte dorosłych mieszkańców naszego kraju (58%) twierdzi, że umie pływać. Mniej niż połowa (45%) deklaruje, że potrafi jeździć na łyżwach, a niespełna jedna czwarta (23%) – na nartach.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

283

Ryc. 2. Częstotliwość uprawiania sportu wśród Polaków [CBOS, 2003]

Z powyższej dyskusji wynika, iż błędne nawyki żywieniowe wiązały się między innymi ze zbyt rzadkim i nieregularnym przyjmowaniem posiłków oraz małym ich urozmaiceniem. Najczęściej stwierdzano: rezygnację ze spożycia produktów zbożowych, szczególnie z pełnego przemiału, na korzyść żywności pochodzenia zwierzęcego oraz niskie spożycie warzyw i owoców w diecie. Niewłaściwego wyboru dokonywano również w odniesieniu do ilości i źródeł produktów.

Bibliografia 1. Belowa M. (red.): Otyłość, wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 1996. 2. Białkowska M.: Otyłość ma wiele imion, wyd. Hol-Trade Sp. Z o.o., Warszawa 2002. 3. Biela U., Pająk A., Kaczmarczyk-Chałas K., Głuszek J., Tendera M., Waśkiewicz A., Kuriata P., Wyrzykowski B.: Częstość występowania nadwagi i otyłości u kobiet i mężczyzn w wieku 20-74 lat, Wyniki programu WOBASZ, Kardiol. Pol., 2005, 63, supl. 4, 632-635. 4. Brytek-Matera A.: Obraz własnego ciała u otyłych kobiet: przyczyny i stopień niezadowolenia, związek z obniżoną samooceną i strategiami radzenia sobie ze stresem, Psychiatria Polska, 2010, 2, 267-275 5. Brytek-Matera A., Charzyńska E.: Poznawcze i behawioralne determinanty zaburzeń odżywiania u kobiet z otyłością. Endokrynologia, Otyłość i zaburzenia przemiany materii 2009, 2, 45-49. 6. Gacek M., Chrzanowska M.: Zachowania żywieniowe mężczyzn w wieku 20-60 lat w świetle antropometrycznych wskaźników stanu odżywienia, Rocznik PZH, 2009, 1, 43-49. 7. Gawęcki J., Hasik J.: Żywienie człowieka. Cz. I., PWN, Warszawa 2000. 8. Gilis-Januszewska A., Topór-Mądry R., Pająk A., Kawalec E.: Wpływ poziomu wykształcenia na występowanie otyłości i dystrybucję tkanki tłuszczowej u mężczyzn i kobiet w wieku 35-64 lat. Wyniki projektu Pol-Monica Kraków. Nowa Med., 1998, 21-22, 12-14. 9. Jarosz M., Kłosiewicz-Latoszek L.: Otyłość. Zapobieganie i leczenie, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2006. 10. Jarosz M. (red.): Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2008. 11. Jarosz M. (red.): Diagnozowanie zaburzeń stanu odżywienia w praktyce lekarskiej i pielęgniarskiej, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2010.

284

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

12. Karolkiewicz J., Szczęśniak Ł., Kasprzak Z., Nowak A.: Kompleksowe oddziaływanie systematycznej aktywności fizycznej i diety redukcyjnej na wybrane parametry równowagi peroksydacyjno-antyoksydacyjnej otyłych dziewcząt. Medicina Sportiva, 2002, 4, 209-216. 13. Klatka M., Tarach J., Wołos J.: Występowanie otyłości i środowiskowych czynników ryzyka miażdżycy w grupie studentów uczelni wyższych w Lublinie. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2009, 2. 14. Kośmider A., Gronowska-Senger A.: Postawa wobec żywności typu „fast food” i jej popularność wśród młodzieży szkolnej z rejonu Mazowsza. Rocznik PZH, 2005, 2, 139-148. 15. Łuszczyńska A.: Nadwaga i otyłość. Interwencje psychologiczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. 16. Malinowski A.: Częstość występowania nadwagi i otyłości u dorosłych mieszkańców Poznania. Ann. UMCS, Sectio D Medicina 2004, 59, 14 (290), 25–28. 17. Mędrela-Kuder J.: Wybrane zwyczaje żywieniowe w grupie kobiet z nadwagą i otyłością. Roczn. PZH, 2005, 4, 371-377 18. Niemczyk A.: Wzory spożycia żywności w gospodarstwach domowych pracowników najemnych w Polsce, W: Konsument żywności i jego zachowania w warunkach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej. Gutkowska K., Nawojek L (red.), Wyd. SGGW, Warszawa 2005, 322–330. 19. Ostrowska L., Czapska D., Karczewski J., Krzemińska A.: Zachowania żywieniowe osób z nadwagą i otyłością. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna., 2002, 2, 139-146. 20. Ostrowska L., Stefańska E., Czapska D., Karczewski J.: Ocena dziennych racji pokarmowych grupy osób z nadwagą i otyłością, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 2003, 2, 123-130. 21. Szpakowska-Wohn A., Dłużniewski K.: Wartość energetyczna racji pokarmowej oraz wskaźnik BMI w grupach badanych osób, różniących się liczbą spożywanych posiłków w ciągu dnia. Nowa Medycyna Żywienia. Żywienie a Zdrowie, 1998, nr 21-22. 22. Tatoń J., Czech A., Bernas M.: Otyłość. Zespół metaboliczny, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2007. 23. www.cbos.pl – Komunikat z badań CBOS: Zachowania i nawyki żywieniowe Polaków, Warszawa, listopad 2010. 24. www.cbos.pl – Komunikat z badań CBOS: O aktywności fizycznej Polaków, Warszawa, styczeń 2003. 25. www.cbos.pl – Komunikat z badań CBOS: Nawyki żywieniowe i upodobania kulinarne Polaków, Warszawa, październik 2000. 26. www.kigpr.pl – Omówienie wyników badań przeprowadzonych przez PBS DGA dotyczących wiedzy Polaków na temat naturalnych wód butelkowanych, Źródło, 2009, 2.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

285

Stanisław Poprzęcki1, 2, Miłosz Czuba1,2, Magdalena Michalczyk1,2, Daria Baron-Kaczmarek1,2, Robert Reichel1,2

Ocena sposobu żywienia kolarzy szosowych Streszczenie Oceniano sposób żywienia kolarzy w okresie przygotowania specjalnego. Badano 12 kolarzy w wieku 19,75±1,91 lat, masie c. 68,85±4,35 kg i wysokości c. 177,28±4,52 cm. Skład i wartość energetyczną diety oceniano przy pomocy programu komputerowego „Dieta 2” (IŻiŻ, PL). Wartość energetyczna diety wynosiła 2898,7±1100,8 kCal/d. Zawodnicy dziennie spożywali 132,9±48,5 g białka, 104,9±46,7 g tłuszczów i 375,3±162,5 g węglowodanów. Stosunek wagowy białka do tłuszczów i węglowodanów wynosił 1:0,78:2,82. Przy uwzględnieniu masy ciała (kg m.c) przypadało 1,95±0,77 g białka, 1,55±0,76 g tłuszczów, 5,53±2,64 g węglowodanów. Zatem białko stanowiło 18,9±3,9%, tłuszcze 32,1±8,4% i węglowodany 48,9±8,2% wartości energetycznej diety. Zawartość Na+ i K+ w diecie wynosiła odpowiednio 3,78±1,7 g/d i 3,9±1,1 g/d, żelaza 14,8±4,1 mg/d, a Mg2+ 0,37±0,12 mg/d,. Ilość BCAA oszacowano na: 10,4±4,0 g/d- leucyna, 6,6±2,3 g – izoleucyna i 7,9±2,7 g/d – walina oraz glutaminian 25,2±9,9 mg/d. Na podstawie przeprowadzonego wywiadu stwierdzono, że w okresie specjalnym przygotowania do startu dieta powinna dostarczać więcej energii dla organizmu.

Słowa kluczowe kolarstwo, dieta, energia, wysiłek fizyczny

Summary Diet of cyclists was evaluated during the special training period. 12 cyclists were studied at the age of 19.75 ± 1.91 y, body weight, 68.85 ± 4.35 kg and body height of 177.28 ± 4.52 cm. The composition and energy value of diets were assessed using the computer program „Diet 2” (IŻiŻ, PL). The energy value of diets was 2898.7 ± 1100.8 kcal/d. Subjects, daily consumed 132.9 ± 48.5 g protein, 104.9 ± 46.7 g fat and 375.3 ± 162.5 g carbohydrate. The weight ratio of protein to fat and carbohydrate was 1:0,78:2,82. Taking into account the body weight (kg) accounted for 1.95 ± 0.77 g protein, 1.55 ± 0.76 g fat, 5.53 ± 2.64 g carbohydrate. Thus, the protein was 18.9 ± 3.9%, fat 32.1 ± 8.4% and carbohydrates 48.9 ± 8.2% of dietary energy. The content of Na+ and K+ in the diet was respectively 3.78 ± 1.7 g/d and 3.9 ± 1.1 g/d, iron 14.8 ± 4.1 mg/d, and Mg 2 + 0.37 ± 0.12 mg/d. Number of BCAA has been estimated at: 10.4 ± 4.0 g/d- leucine, 6.6 ± 2.3 g – isoleucine, and 7.9 ± 2.7 g/d – valine and glutamate 25.2 ± 9.9 mg/d. Based on our interviews, it was found that during a special preparation period for starting, the diet should provide more energy for the organism.

Keywords cycling, diet, energy, physical effort

Wstęp Domeną kolarzy są różne obciążenia treningowe podczas okresu przygotowania do ważnych zawodów i podczas ich trwania. Dotyczy to wysiłków krótkotrwałych o wysokiej intensywności trwających niewiele ponad minutę oraz wielodniowych imprez, podczas których zawodnicy na rowerze spędzają 6 i więcej godzin (Jeukendrup i wsp. 2000). Przyczyny zmęczenia podczas tego rodzaju wysiłków oraz czynniki, które je wywołują są zróżnicowane od silnego wyczerpania zasobów glikogenu i zakwaszenia środowiska po 1 Katedra Nauk Fizjologiczno-Medycznych 2 Katedra Praktyki i Teorii Sportu Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach

286

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

zmęczenie centralne generowane w centralnym układzie nerwowym (Alfieri i wsp. 2000, Jeukendrup i wsp. 2001). W trakcie sprintu na torze ważnymi czynnikami są masa mięśniowa i moc maksymalna. Natomiast podczas jazdy po drodze decydującym jest zrównoważona moc. Zaś podczas wyścigów wieloetapowych, moc maksymalna i zdolność do szybkiej regeneracji (Jeukendrup i wsp. 2000 i 2001). Zależnie od konkurencji i aktualnego zmęczenia oraz okresu przygotowania do startu stosuje się różne strategie żywieniowe zwiększające zdolność do wysiłku (Jeukendrup i wsp. 2009). Ważnym substratem energetycznym magazynowanym w mięśniach, wątrobie i częściowo w nerkach jest glikogen. Zasoby glikogenu zależą od sprawności dostarczania glukozy do wątroby i mięśni oraz aktywności różnych metabolicznych i stresowych genów uruchamianych podczas, niedostatku glikogenu (Carter i wsp. 2004a i 2004b, Jentjens 2005, 2004a, 2004b). Wywołana sygnałem transkrypcja genów a następnie translacja podczas wysiłku jest szczególną formą adaptacji mięśni do wysiłku wytrzymałościowego o charakterze interwałowym i ciągłym. Interesującym jest to, że podczas wysiłku sprinterskiego o wysokiej intensywności dodatkowe uzupełnianie diety węglowodanami nie przynosi efektu, natomiast podczas wysiłku wytrzymałościowego jest skuteczne (Atkinson i wsp. 2003, Jeukendrup i wsp. 2004). W diecie zawodnika znajduje się wiele rodzajów węglowodanów, które ostatecznie w wątrobie są przekształcane do glukozy i w tej postaci utleniane. Najkorzystniejsze efekty przynosi uzupełnianie diety dawkami skojarzonymi tj glukoza + fruktoza (24 g/min), lub glukoza + białko(2% białka serwatki lub ok. 20 g serwatki/l). Prawdopodobnie podawanie roztworu cukru z białkiem zwiększy utlenianie białek, kiedy poziom glikogenu się zmniejszy (Kopmann i wsp. 2004), lub wystąpi centralne zmęczenie. Celem pracy była ocena żywienia kolarzy szosowych w okresie przygotowania specjalnego do ważnych zawodów sportowych w odniesieniu do zalecanych norm dla tej grupy zawodników.

Materiał i metody W badaniach brało udział 12 kolarzy szosowych w wieku 19,75±1,91 lat, masie ciała 68,85±4,35 kg i wydolności fizycznej 65.45±5,23 ml/kg/min, o wysokim stopniu wytrenowania, startujących w wyścigach o randze ogólnopolskiej. Skład i wartość energetyczną diety oceniono na podstawie wywiadu żywieniowego z trzech dni: jeden świąteczny i dwa robocze, posługując się programem komputerowym Dieta 2 (IŻi Ż Warszawa). Normy żywieniowe dla kolarzy zaproponowano w oparciu o literaturę głównie: Normy Żywienia Człowieka autorstwa M. Jarosz, B. Bułhak-Jachymczyk- Wydawnictwo IŻiŻ oraz PZWL i inne zagraniczne propozycje zawarte w piśmiennictwie. Dane przedstawiono, jako wartości średnie (X) i odchylenia standardowe (SD). Dla oceny istotności różnic wybranych parametrów względem zaproponowanej normy żywieniowej zastosowano test „t” dla pojedynczych średnich względem określonej wartości. Wartości względne poszczególnych parametrów obliczono wg wzoru- WWZ= (wartość danego parametru – wartość normy)/wartość normy. Natomiast dane względne przypadające na kg m.c. obliczono dzieląc wartość danego parametru przez masę ciała (kg). Istotność różnic przyjęto na poziomie p<0,05. Analizę statystyczną wykonano posługując się programem komputerowym Statistica v 9.0.

Wyniki Wyniki badań przedstawiono w postaci rycin i tabel. Wartość energetyczna diety kolarzy w okresie przygotowania specjalnego była istotnie niższa od zaproponowanej normy (p<0,05). Natomiast dzienna zawartość w niej białka i węglowodanów istotnie (p<0,0001) różniła się od niej, jedynie ilość spożywanych tłuszczów mieściła się w granicach normy (ryc. 1, tab. 1 i 2). Odsetki względnej energii otrzymane z analizowanych makroskładników diety były istotnie wyższe (p<0,0001) w przypadku tłuszczów i niższe odnośnie białek „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

287

(p<0,05), natomiast nieistotnie niższe w przypadku węglowodanów w stosunku do wartości referencyjnych (ryc. 2.). Podaż minerałów w diecie była zgodna z zalecaną normą, jedynie ilość sodu i fosforu istotnie (p<0,0001) ją przekraczała (ryc. 3, tab. 2). Zawartości wybranych witamin w dziennej racji żywieniowej kolarzy była prawidłowa, jedynie ilość β-karotenu był istotnie wyższy (p<0,0001) (ryc. 4, tab. 2). W tabeli 3 zebrano informację na temat zawartości w diecie kwasów tłuszczowych nasyconych, jednonienasyconych i wielonienasyconych ponadto aminokwasów rozgałęzionych i błonnika. Wszystkie one mieściły się w granicach proponowanej normy żywieniowej.

***

Wartości względne

***

1,5 1 0,5 0 -0,5

** kCal/N

Białko/N

Tłuszcze/N

CHO/N

Ryc. 1. Wartości względne podaży białka, tłuszczów, węglowodanów (CHO) w diecie oraz wartości energetycznej diety (kCal)/N) kolarzy w odniesieniu do proponowanej normy (wartość 0), **różnice istotne statystycznie względem proponowanej normy przy p<0,001, *** – przy p<0,0001 Tabela 1. Dzienna zawartość makroskładników diety kolarzy w wartościach bezwzględnych i względnych

Makroskładniki diety (g) Białka Tłuszcze Węglowodany

288

132,28 104,89 375,30

48,46 46,68 162,55

Makroskładniki /kg m.c Białka Tłuszcze Węglowodany

1,95 1,55 5,57

0,77 0,76 2,64

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

***

Wartości względne

0,2 0,15 0,1 0,05 0 -0,05 -0,1

* %enB/N

%enT/N

%enCHO/N

Ryc. 2. Wartości względne odsetek energii z białek (%enB/N), tłuszczów (%enT/N), węglowodanów (%enCHO)/N) w diecie kolarzy w odniesieniu do proponowanej normy (wartość 0), *różnice istotne statystycznie względem proponowanej normy przy p<0,05, *** – przy p<0,0001

Wartości względne

*** ***

1,5 1

0,5 0 -0,5

Na/N

K/N

Ca/N

P/N

Mg/N

Fe/N

Ryc. 3. Wartości względne podaży sodu, potasu, wapnia, fosforu, magnezu i żelaza w diecie kolarzy w odniesieniu do proponowanej normy (wartość 0), **różnice istotne statystycznie względem proponowanej normy przy p<0,001, *** – przy p<0,0001

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

289

Tabela 2. Zawartość minerałów w dziennej racji żywieniowej kolarzy oraz wartość energetyczna diety

Minerał/witamina

Sód (mg)

3784,05

1691,28

Potas (mg)

3910,05

1156,05

Wapń (mg)

1135,84

798,74

Fosfor (mg)

2031,84

118,61

Żelazo (mg) Β-karoten (µg)

14,79

4,12

2078,82

1246,39

Witamina E (mg)

7,94

4,55

Witamina C (mg)

97,75

93,57

2898,86

1100,89

Wart energ diety (kCal)

Tabela 3. Zawartość kwasów tłuszczowych i aminokwasów oraz błonnika w dziennej racji żywieniowej kolarzy- KTN – kwasy tłuszczowe nasycone, KTJN – kwasy tłuszczowe jednonienasycone, KTWN – kwasy tłuszczowe wielonienasycone

K tłuszczowe KT N (g) KT JN (g) KT WN (g) Błonnik (g)

X 49,42 37,35 8,73 22,96

SD 27,05 16,63 4,24 7,74

Aminokwasy Izoleucyna(g) Leucyna (g) Walina (g) K. glutaminowy (g)

X 6,60 10,41 7,86 25,25

SD 2,27 4,01 2,74 9,99

Dyskusja Energia jest kluczem do życia i rozwoju człowieka. Działanie wszystkich procesów metabolicznych i budulcowych zależy od dostawy energii. U ludzi wszelka energia jest pozyskiwana z rozkładu substratów energetycznych takich jak węglowodany, białka i tłuszcze (Fretsos i wsp. 1997, Montain i wsp. 1991). Dzienny wydatek energetyczny 70 kg dorosłego człowieka prowadzącego sedentarny tryb życia wynosi ok. 8.4-11.8 MJ (2000-2800 kCal). Natomiast wydatek energetyczny zawodnika wynosi od 2100 do ponad 4200 kJ na dzień. Dzienny wydatek energetyczny zawodnika w wyścigu Tour de France wynosi ok. 27,3 MJ (6500 kcal) na dzień. Natomiast w terenach górzystych nawet ponad 33 MJ (ponad 8000 kCal). Zawodowi kolarze rocznie przejeżdżają 25 000 do 35 000 km. Tak wysoki wydatek energetyczny obniża znacznie zasoby glikogenu zarówno mięśniowego, jak i wątrobowego oraz innych substratów energetycznych (Alfieri i wsp. 2000, Saunders i wsp. 2004). Zatem tylko odpowiednia strategia żywieniowa poprzedzająca zawody sportowe, jak i stosowana podczas poszczególnych okresów przygotowania zawodnika do startu zapewni odpowiednie zabezpieczenie organizmu przed następstwami zmęczenia. Wielu autorów zaleca stosowanie przed zawodami ładownia glikogenowego (Cox i wsp. 2001, Doherty i wsp. 2005, Leo i wsp. 2005). Optymalna podaż CHO w diecie sportowca wynosi 7-10 g/kg m.c./d. Także przed zawodami proponuje się spożyć 140-300 g CHO dla wzrostu poziomu glikogenu (Carter i wsp. 2004b, Jeukendrup i wsp. 2008a i 2008b, Saunders i wsp. 2007). Należy nadmienić, że podczas dystansów sprinterskich zawodnik wykorzystuje glukozę, jako substrat energetyczny, pochodzącą z glikogenu, a nie ze krwi (Coyle i wsp. 1985). Spożycie CHO kilka godzin przed zawodami zwiększa ich zużycie i obniża mobilizację kwasów tłuszczowych i ich utlenianie (Burke 2005, Erlenbusch i wsp. 2005, Rowlands i wsp. 2002). Stosuje się także głodówkę nocną (Schabort i wsp. 1999). Nie obniża to zdolności do wysiłku, gdyż zwiększenie dostawy CHO kompensowane jest przez wzrost ich zużycia podczas wysiłku. Wzrost stężenia glukozy we krwi jest sygnałem dla wydzielania insuliny, która hamuje

290

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

lipolizę w tkance tłuszczowej. Efekt insulinowy można zmniejszyćprzez podanie w diecie innych cukrów niż glukoza np. fruktozę i zmienić harmonogram spożycia dodając tłuszcze (Vukovich i wsp. 1993) lub przeprowadzić rozgrzewkę w tym okresie. Może to jednak niekorzystnie oddziaływać na zdolność do wysiłku (Goodpaster i wsp. 1996). Zaleca się także konsumować węglowodany w trakcie wyścigu trwającego ponad 45 min, co zapewni utrzymanie fizjologicznego stężenia glukozy we krwi. Wysoka intensywność pracy może hamować absorpcję glukozy z jelit do krwi ze względu na przemieszczanie się jej w okolice pracujących mięśni i powierzchni skóry (Atkinson i wsp. 2003, Jeukendrup i wsp. 1997). Wykazano, że maltodekstryny, sacharoza, maltoza trawione i utleniane są szybciej w porównaniu z fruktozą lub galaktozą. Z badań wynika, że podaż CHO w dużych ilościach nie zwiększa ich utylizacji. Najkorzystniej jest, jeżeli tempo utleniania glukozy wynosi 1,0-1,2 g/min (Jeukendrup i wsp. 2009, 200b). Po zawodach sportowych zawodnik uzupełnia płyny oraz zasoby cukrów i białek najlepiej korzystając z gotowych napojów energetycznych (Armstrong 2002, Saunders i wsp. 2004, Macdermid i wsp. 2006). Maksymalne tempo odbudowy glikogenu wynosi 1,2-1,4 g/ min (79-90 g/godz). Przyjmowanie cukrów w diecie ponad 90 g/godz. sprzyja zwiększaniu zasobów glikogenu, lecz może wywołać zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Całkowita odbudowa zasobów glikogenu zajmuje ok. 24 godz. (Jentjens i Jeukendrup 2003). Największe tempo odbudowy glikogenu występuje 60-90 min. po wysiłku. Tempo odbudowy glikogenu zwiększa się, jeżeli CHO przyjmujemy w regularnych interwałach, tj. co 15-30 min. Pozwoli to na utrzymanie wysokiego poziomu glukozy i insuliny we krwi przez dłuższy okres czasu. Zaleca się także konsumowania mniejszych porcji, ale częściej, zmniejszy to ryzyko wystąpienia problemów gastrycznych. Podczas wysiłku wytrzymałościowego o wysokiej intensywności przy dobrze zrównoważonej diecie praktycznie nie powinien być zaburzony status minerałów. Jednak przy dłuższym czasie jego trwania może dojść do zachwiania równowagi minerałów ze względu na znaczny ich ubytek z potem (Clarkson i wsp. 1995, Dressendoprfer i wsp. 2002, Maughan 1999) Ogólnie uzupełnianie diety minerałami (elektrolitami) nie zwiększa bezpośrednio zdolności do wysiłku, jednak pośredni wpływ mogą mieć, chociażby pełniąc rolę koenzymów lub cząsteczek sygnałowych. Niektóre minerały np. wapń mogą być związane z albuminami, tworzyć fosforany, cytryniany lub ulegać jonizacji. Na poziom minerałów we krwi wpływa obecność regulatorów, pH środowiska (Maughan 1999). Autorzy pracy zdają sobie sprawę z trudności ustalenia norm żywieniowych dla sportowców, ze szczególnym uwzględnieniem kolarzy. Sport ten jest wysoce złożony. Przede wszystkim wyścigi odbywają się na różnych dystansach: od kilku minutowego sprintu do kilkugodzinnego wysiłku wytrzymałościowego, w różnych warunkach klimatycznych i wysokości nad poziomem morza i urozmaiconych trasach. Wreszcie strategia żywieniowa musi uwzględniać tzw periodyzację, gdyż zawodnik przygotowując się do startu w ważnych zawodach przechodzi kilka okresów przygotowania, ćwicząc z różną intensywnością i czasem trwania charakterystycznym dla określonych okresów treningowych. Szczegółowe strategie żywieniowe dla poszczególnych kolarzy ustalają specjalistyczne laboratoria na zlecenie federacji sportowych lub właścicieli drużyn. Wyniki te zazwyczaj są utajnione, dlatego trudno jest jednoznacznie ustalić normy żywienia dla tego rodzaju sportowców. Autorzy przyjęli wartości średnie norm korzystając z informacji piśmiennictwa oryginalnego i podręcznikowego. Zaprezentowana w pracy grupa kolarzy spożywała dietę w okresie przygotowania specjalistycznego nieadekwatną pod względem energetycznym w stosunku do wydatku energetycznego. Dominowały w niej białka i węglowodany, których podaż była istotnie wyższa od proponowanej normy. Jest to pozytywna tendencja, jako że w tym okresie treningi prowadzone są z wysoką intensywnością i długim czasem trwania. Jednakże odsetki uzyskanej energii były wyższe dla tłuszczów, co jest zrozumiałe, gdyż z 1 g tłuszczu uzyskuje „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

291

się 9 kcal a z 1 g białek 4 kcal. Tak zrównoważona dieta wydaje się korzystnie wpływać na zdolności wysiłkowe tych zawodników. Zaopatrzenie organizmu kolarzy w minerały było poprawne, na uwagę zasługuje fakt wysokiej podaży sodu i fosforu istotnie przekraczające zaproponowaną normę (Clarkson i wsp. 1995). Duża podaż sodu w diecie może być czynnikiem zapobiegającym wystąpieniu zjawiska hyponatremii skutecznie ograniczającej zdolności wysiłkowe. Natomiast fosfor i fosforany kojarzą się z metabolizmem energetycznym z udziałem takich związków jak ATP, 2,3-DPG, które odpowiedzialne są bezpośrednio (ATP) i pośrednio (2,3-DPG) za dostarczanie energii do pracujących mięśni, syntez i itp. Poziom witamin w diecie kolarzy był prawidłowy. Witaminy te należą do grupy antyoksydantów nieenzymatycznych-drobnocząsteczkowych, chroniących ustrój przed inwazją reaktywnych form tlenu ze wszystkimi tego następstwami. Reaktywne formy tlenu, głównie anionorodnik ponadtlenkowy, rodnik hydroksylowy, tlen singletowy, nadtlenek wodoru w sytuacji stresu oksydacyjnego działają destrukcyjnie w poszczególnych narządach, komórkach i tkankach organizmu osłabiając zdolność do wysiłku. Reasumując, właściwa dieta kolarzy składająca się z węglowodanów, tłuszczów, białek, witamin i minerałów oraz wody pozwala na wyodrębnienie trzech jej funkcji, a mianowicie: 1. Ma zapewnić wzrost i rozwój organizmu, za co odpowiedzialne są głównie białka oraz dodatkowo minerały. 2. Po drugie ma dostarczyć energii – funkcja ta realizowana jest z udziałem węglowodanów i tłuszczów. 3. Służy regulacji metabolizmu i odbywa się z udziałem witamin, minerałów i białek. W niniejszych badaniach dieta kolarzy zaplanowana była ogólnie poprawnie, odnośnie proporcji jej głównych składników, natomiast wartość energetyczna diety była zbyt niska w stosunku do wydatku energetycznego realizowanego w tym okresie przegotowania zawodników do startu. Badania winny być kontynuowane szczególnie w innych okresach przygotowania do ważnych zawodów sportowych.

Bibliografia 1. Alfieri N., Baker A., Brouns F., Broker J., Conconi F., Gregor R.J. Handbook of Sport Medicine and Science. Road Cycling. Ed. R.J. Gregor, F. Conconi. Wyd. Blackwell Science 2000. 2. Armstrong L.E. Caffeine, body fluid-electrolyte balance Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab. 2002, 12:189-206. 3. Atkinson G., Davison R., Jeukendrup A. Science and cycling: current knowledge and future directions for research. J. Sports Med. 2003, 21:767-787. 4. Burke L.M. Nutritional practices of male and female endurance cyclists. Sports Med. 2005, 31(7):521-532. 5. Carter J.M., Jeukendrup A.E., Jones D.A. The effect of carbohydrate moth rinse on 1-h cycle time trial performance. Med. Sci. Sports Exerc. 2004a, 36:2107-2111. 6. Carter J.M., Jeukendrup A.E., Mann C.H., Jones D.A. The effect of glucose infusion on glucose kinetics during a 1-h time trial. Med. Sci. Sports Exerc. 2004b, 36:1543-1550. 7. Clarkson P.M. Haymes E.M. Exercise and mineral status of athletes: calcium, magnesium, phosphorus and iron. Med. Sci. Sports Exerc. 1995, 27:831-843. 8. Cox G.R., Desbrow B., Montgomery P.G. i wsp. Effect of different protocols of caffeine intake on metabolism and endurance performance. J. Appl. Physiol. 2002, 93:990-999. 9. Coyle E.F., Cogan A.R., Hemmert M.K., Lowe R.C., Walters T.J. Substrate usage during prolonged exercise following a pre-exercise meal. J. Appl. Physiol. 1985, 59:429-433. 10. Doherty M., Smith P.M. Effects of caffeine ingestion on rating of perceived exertion during and after exercise: a meta-analysis. Scand. J. Med. Sci. Sports. 2005,15: 69-78.

292

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

11. Dressendorfer R.H., Petersen S.R., Moss Lovshin S.E., Keen C.L. Mineral metabolism in male cyclists during high-intensity endurance training. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab. 2002, 12:63-72. 12. Erlenbusch M., Haub m>, Munoz K., MacConnles S.,Stillwel B. Effect of high fat or high carbohydrate diets on endurance exercise: a meta-analysis. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab. 2005, 14:1-14. 13. Fretsos J.A. Baer J.T. Increased energy and nutrient intake during training and competition improves elite triathletes endurance performance. Int. J. Sport Nutr. 1997, 7:61-71. 14. Goodpaster B.H., Costill D.L., Fink W.J. Trappe T.A., Jozsi A.C. Starling R.D., Trappe S.W. The effects of pre-exercise starch ingestion on endurance performance. Int. J. Sports Med. 1996, 17:366-372. 15. Jentjens R.I., Jeukendrup A.E. Determination of post-exercise glycogen synthesis during short-term recovery. Sports Med. 2003, 33:117-144. 16. Jentjens R.I., Jeukendrup A.E. High rates of exogenous carbohydrate oxidation from mixture of glucose and fructose ingested during prolonged cycling exercise. Br. J. Nutr. 2005, 93:485-492. 17. Jentjens R.I., Moseley L., Waring R.H., Harding L.K., Jeukendrup A.E. Oxidation of combined ingestion of glucose and fructose during exercise. J. Appl. Physiol. 2004a, 96:1277-1284. 18. Jentjens R.I., Venables M.C., Jeukendrup A.E. Oxidation of exogenous glucose, sucrose, and maltose during prolonged cycling exercise. J. Appl. Physiol. 2004b, 96:1285-1291. 19. Jeukendrup A. E. Craig N.P., Havley J.A. The bioenergetics of World Class Cycling. J. Sci. Med. Sport. 2000a, 3:414-433. 20. Jeukendrup A., Brouns F., Wagenmakers A., Saris W. Carbohydrate-electrolyte feedings improve 1 h time trial cycling performance. Int. J. Sports med. 1997, 18:125-129. 21. Jeukendrup A., Tipton K.D. Legal nutritional boosting for cycling. Curr. Sports Med Rep. 2009, 8(4):186-191. 22. Jeukendrup A.E. Carbohydrate intake during exercise and performance. Nutrition. 2004, 20:669-677. 23. Jeukendrup A.E., Carbohydrate feeding during exercise. Eur. J. Sport Sci. 2008a, 8:77-86. 24. Jeukendrup A.E., Hopkins S., Aragon-Vargas L.F., Hulston C. No effect of carbohydrate feeding on 16 km cycling time trial performance. Eur. J. Appl. Physiol. 2008b, 104:831-837. 25. Jeukendrup A.E., Jentjens R. Oxidation of carbohydrate feedings during prolonged exercise: current thoughts, guidelines and direction for future research. Sport Med. 2000b, 29:407-424. 26. Jeukendrup A.E., Martin J. Improving cycling performance: how should we spend our time and many. Sports Med. 2001,31:559-569. 27. Kopmann R., Pannemans D.L., Jeukendrup A.E., et al. Combined ingestion of protein and carbohydrate improves protein balance during ultra-endurance exercise. Am. J. Physiol. Endocrinol. Metab. 2004, 287:E712-E720). 28. Macdermid P.W. Stannard S.R. A whey-supplemented, high-protein diet versus a highcarbohydrate diet: effects of endurance cycling performance. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab. 2006, 16:65-77. 29. Maughan R.J. Role of micronutrients in sport and physical activity. Br. Med. Bull., 1999, 55:683-690. 30. Montain S.J., Hopper M.K., Cogan A.R., Coyle E.F. Exercise metabolism at different time intervals. 1991, 70:882-888. „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

293

31. Rowlands D.S., Hopkins W.G. Effect of high- FAT, high carbohydrate, and high-protein meals on metabolism and performance during endurance cycling. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab. 2002, 12:318-335. 32. Saunders M.J., Kane M.D., Todd M.K.. Effects of carbohydrate-protein beverage on cycling endurance and muscle damage. Med. Sci. Sports Exerc. 2004, 36:1233-1238. 33. Saunders M.J., Luden N.D., Herrick J.E. Consumption of an oral carbohydrate-protein gel improves cycling endurance and prevents post-exercise muscle damage. J. Strength. Cond. Res. 2007, 21:678-684. 34. Schabort E.J., Bosch A.N., Welton S.M., Noakes T.D. The effect of a pre-exercise meal on time to fatigue during prolonged cycling exercise. Med. Sci. Sport Exerc. 1999, 31:464-471. 35. Vukovich M.D., Costill D.L., Hiskey M.S., Trappe S.W., Cole K.J., Fink W.J. Effect of emulsion infusion and fat feeding on muscle glycogen utilization during cycle exercise. J. Appl. Physiol. 1993, 75:1513-1518. 36. Yeo S.E., Jentjens R.I., Wallis G.A., Jeukendrup A.E. Caffeine increases exogenous carbohydrate oxidation during exercise. J. Appl. Physiol. 2005, 0:844-850.

294

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ewa Sadowska-Krępa1,Tomasz Podgórski2, Bartłomiej Szade3, Ewelina Smol4, Małgorzata Michalczyk1, Paula Obara1

Status antyoksydacyjny i gospodarka lipidowa krwi u płotkarzy w warunkach wspomagania mieszanką przetworzonych owoców Streszczenie Celem badań było określenie wpływu 6-tygodniowej suplementacji sokiem Mona-Vie® Active na aktywności enzymów antyoksydacyjnych, to jest dysmutazy ponadtlenkowej (SOD), katalazy (CAT), peroksydazy glutationowej (GPx), reduktazy glutationowej (GR), oraz stężeń wybranych antyoksydantów nieenzymatycznych, w tym zredukowanego glutationu (GSH) i kwasu moczowego (KM), oraz parametrów gospodarki lipidowej, to jest cholesterolu całkowitego (T-C), cholesterolu LDL (LDL-C), cholesterolu HDL (HDL-C), triglicerydów (TG) we krwi 6 płotkarzy. Wyższe wartości aktywności SOD, CAT, GPx, i stężeń GSH oraz KM; a także tendencja do przyjmowania niższych wartości stężeń T-C, LDL-C, TG i wyższego poziomu HDL-C po zakończeniu spożywania soku, świadczyły o korzystnym wpływie stosowanej suplementacji na status antyoksydacyjny i profil lipidowy krwi u sportowców.

Słowo kluczowe status antyoksydacyjny, profil lipidowy, sok Mona-Vie® Active, płotkarze

Summary The study was aimed at the assessment of the effect of 6-wk supplementation with the Mona-Vie® Active juice on activities of antioxidant enzymes, i.e. superoxide dismutase (SOD), catalase (CAT), glutathione peroxidase (GPx), glutathione reductase (GR), concentrations of non-enzymatic antioxidants including reduced glutathione (GSH), uric acid (KM), and lipid profile parameters, i.e. total cholesterol (C-T), cholesterol LDL (LDL-C), cholesterol HDL (HDLC), triglycerides (TG), in the blood of 6 hurdlers. An increase in the activity of SOD, CAT, GPx, higher levels of GSH and KM, as well as a tendency towards lower concentrations of T-C, LDL-C, TG and an increase in HDL-C after imply that the supplementation with Mona-Vie® Active juice had positive effects on improvement of the blood antioxidant status and the blood lipid profile of the athletes.

Keywords antioxidant status, lipid profile, Mona-Vie® Active juice, hurdlers

Wstęp Reaktywne formy tlenu (ROS, reactive oxygen species) są nieustannie wytwarzane w organizmie zarówno pod wpływem czynników endogennych, takich jak przemiany metaboliczne, jak i egzogennych, w tym m.in. promieniowanie UV, palenie tytoniu czy nieprawidłowa dieta [10]. Produkcja wolnorodnikowych form tlenu znacznie wzrasta również w warunkach wykonywania intensywnej pracy fizycznej, co może w istotny sposób zaburzać równowagę prooksydacyjno-antyoksydacyjną w kierunku reakcji utlenienia i w konsekwencji narastającego stresu oksydacyjnego doprowadzić do niekorzystnych oksydatywnych uszkodzeń lub 1 2 3 4

Katedra Nauk Fizjologiczno-Medycznych, Zakład Biochemii, AWF w Katowicach Katedra Fizjologii, Biochemii i Higieny, Zakład Biochemii, AWF w Poznaniu Katedra Sportów Indywidualnych, Zakład LA, AWF w Katowicach Katedra Nauk Fizjologiczno-Medycznych, Zakład Fizjologii, AWF w Katowicach

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

295

modyfikacji struktur i składników komórek [2,4,12,18]. ROS są neutralizowane przez złożony endogenny system obrony antyoksydacyjnej obecny w organizmie człowieka, w skład którego wchodzą enzymy antyoksydacyjne, takie jak dysmutaza ponadtlenkowa (SOD), katalaza (CAT), peroksydaza glutationowa (GPx), reduktaza glutationowa (GR) oraz liczne antyoksydanty nieenzymatyczne, takie jak glutation (GSH) czy kwas moczowy. Wyniki badań epidemiologicznych i klinicznych wskazują, że substancje egzogenne dostarczane do organizmu wraz z produktami żywnościowymi, takimi jak czerwone wino, zielona lub biała herbata, warzywa i owoce bogate w związki polifenolowe, mogą pełnić rolę przeciwutleniaczy [10,23]. Zainteresowanie naturalnymi składnikami żywności i ich korzystnym wpływem na zdrowie nie słabnie. Wykazano, że wiele z nich wpływa na poprawę profilu lipidowego krwi i obniża ryzyko wystąpienia chorób serca, działa przeciwnowotworowo i przeciwzapalnie [3,25,26]. Liczne badania wskazują na związek między spożywaniem żywności i napojów bogatych w związki polifenolowe, a ich funkcją prewencyjną związaną z aktywnością antyoksydacyjną [9,11,23]. Znaczne nasilenie stresu oksydacyjnego podczas wykonywania pracy mięśniowej wiąże się zatem z potrzebą zwiększonej podaży naturalnych antyoksydantów w diecie osób poddanych obciążeniom wysiłkowym. Z drugiej strony, mimo iż korzystne właściwości związków polifenolowych zostały niejednokrotnie wykazane [3,16], w literaturze naukowej nie brakuje doniesień o prooksydacyjnych właściwości polifenoli [7,14]. Interesującym wydaje się fakt, że te same flawonoidy mogą mieć silne właściwości antyoksydacyjne, jak również w określonych warunkach biochemicznych uzależnionych od źródła i stężenia wolnych rodników – prooksydacyjne [7]. Brak w literaturze naukowej jednoznacznych wyników badań na temat współdziałania egzogennych antyoksydantów z endogennymi mechanizmami systemu obrony antyoksydacyjnej świadczy o potrzebie ich kontynuowania, zwłaszcza w zakresie wpływu suplementacji naturalnymi preparatami roślinnymi na parametry biochemiczne krwi.

Cel badań Celem badań była ocena wpływu spożywania wieloowocowego soku Mona-Vie® Active, będącego mieszanką przetworzonych owoców o wysokiej zawartości przeciwutleniaczy, na status antyoksydacyjny i profil lipidowy krwi u sprinterów uprawiających biegi przez płotki na dystansie 110 metrów.

Materiał i metody W badaniach udział wzięło 6 płotkarzy w kategorii wiekowej „Junior młodszy i Junior” według klasyfikacji wiekowej stosowanej w lekkiej atletyce. Charakterystyka antropometryczna badanych zawodników uprawiającym biegi przez płotki na dystansie 110 metrów została przedstawiona w Tabeli 1. Poziom sportowy zawodników można określić jako wysoki, ponieważ wszyscy byli reprezentantami Kadry Polski w 2011 roku. Ponadto badani byli medalistami i finalistami mistrzostw Polski w lekkiej atletyce w swojej kategorii wiekowej z roku 2010 oraz halowych mistrzostw Polski z lat 2010 i 2011. Wszyscy sportowcy zadeklarowali dobrowolny udział w eksperymencie. Program badań został zaakceptowany przez Komisję Bioetyczną przy AWF Katowice. Tabela 1. Charakterystyka antropometryczna badanych płotkarzy przed i po 6-tygodniowej suplementacji sokiem Mona-Vie® Active.

Parametr wiek (lata) wysokość ciała (cm) masa ciała (kg) BMI (kg/m2)

296

przed suplementacją po suplementacji 17,5 ±1,22 187,5 ± 6,92 76,42 ± 6,12 76,20 ± 6,37 21,77 ± 1,29 21,67 ± 1,37

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Badania zostały przeprowadzone po zakończeniu sezonu halowego (luty), podczas zgrupowania Kadry w ośrodku sportowym START w Wiśle. Zawodnicy przez okres 6 tygodni spożywali dziennie 100 ml soku Mona-Vie® Active (USA), będącego mieszanką 19 przetworzonych owoców (jagoda açai, jabłko, winogrono, gruszka, ananas, żurawina, marakuja, dziki bez, suszona śliwka, kiwi, borówka amerykańska, jeżyna, kolcowój pospolity, wiśnia, granat, acerola, liczi, banan i borówka czarna). Do oznaczeń parametrów biochemicznych pobierano próby krwi z żyły łokciowej do probówek Eppendorfa z heparyną, w warunkach spoczynku na czczo, przed rozpoczęciem spożywania soku i po 6 tygodniach suplementacji. Status antoksydacyjny krwi płotkarzy oceniano na podstawie oznaczeń w hemolizatach erytrocytów aktywności dysmutazy ponadtlenkowej (SOD, E.C. 1.15.1.1) przy pomocy zestawu diagnostycznego RANSOD (SD 125, Randox, USA), katalazy (CAT, E.C. 11.1.6) metodą Aebi’ego [1] oraz reduktazy glutationowej (GR, E.C. 1.6.4.2) metodą Glatzle’a [15]. W pełnej krwi oznaczano aktywność peroksydazy glutationowej (GPx, E.C. 1.11.1.9) korzystając z zestawu diagnostycznego RANSEL (RS 505, Randox, USA). Stężenie zredukowanego glutationu (GSH) we krwi pełnej oznaczano metodą Beutler’a [6], a poziom kwasu moczowego (KM) w osoczu krwi metodą enzymatyczną przy pomocy zestawu diagnostycznego firmy ANALCO (Polska). W surowicy krwi oznaczano parametry gospodarki lipidowej, takie jak cholesterol całkowity (T-C), cholesterol HDL (HDL-C), triglicerydy (TG) korzystając z zestawów diagnostycznych firmy RANDOX (USA). Stężenie cholesterolu LDL (LDL-C) wyliczono ze wzoru Friedewalda [13]. Obliczono również główne wskaźniki lipidowe, to jest stosunek stężenia cholesterolu całkowitego do frakcji HDL (T-C/HDL-C), frakcji LDL do HDL (LDL-C/HDL-C) oraz triglicerydów do frakcji HDL (TG/HDL-C), wykorzystywane do oceny zagrożenia chorobami układu krążenia. Dokonano również oceny całkowitego potencjału antyoksydacyjnego soku Mona-Vie® Active wykorzystując metodę FRAP (Ferric Reducing Ability of Plasma) opracowaną przez Benzie’go i Straina [5] i zmodyfikowaną przez Januszewską i Bartosza [17].

Analiza statystyczna Wyniki przedstawiono w postaci średnich arytmetycznych (X) i odchyleń standardowych (SD). Do oceny istotności różnic pomiędzy średnimi w badanej grupie zastosowano nieparametryczny test istotności Wilcoxona. Jako próg istotności przyjęto wartość p<0,05.

Wyniki i ich omówienie System obrony antyoksydacyjnej krwi ma charakter złożony. Główną rolę odgrywają w nim enzymy antyoksydacyjne. Obok enzymów antyoksydacyjnych decydującą rolę w usuwaniu ROS spełniają niskocząsteczkowe „zmiatacze wolnych rodników”, do których zalicza się m. in. zredukowany glutation i kwas moczowy. Z tego względu, w badaniach stanowiących przedmiot niniejszej pracy śledzono zmiany aktywności tych enzymów i stężenie wyżej wymienionych antyoksydantów nieenzymatycznych we krwi pod wpływem 6-tygodniowego spożywania wieloowocowego soku Mona-Vie® Active przez płotkarzy. Wyniki przedstawiono w Tabeli 2.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

297

Tabela 2. Aktywność enzymów antyoksydacyjnych i stężenie antyoksydantów nieenzymatycznych we krwi płotkarzy przed i po 6-tygodniowej suplementacji sokiem Mona-Vie® Active.

parametry biochemiczne SOD (U/gHb) CAT (U/gHb) GPx (U/gHb) GR (U/gHb) GSH (μg/mgHb) KM (mg/dl)

przed suplementacją 1149,08 ± 268,19 196,26 ± 68,68 31,02 ± 3,53 31,09 ± 6,69

po suplementacji 1184,21 ± 57,75 260,32 ± 16,02 34,92± 4,22 31,08 ± 4,44

2,79 ± 0,37

3,57 ± 0,35*

6,16 ± 1,00

6,79 ± 0,56

* p<0,05 – istotność różnic w stosunku do wartości zarejestrowanych przed suplementacją

Chociaż nie stwierdzono istotnych statystycznie zmian w aktywności SOD, CAT, GPx i GR, widoczne były tendencje do przyjmowania wyższych wartości aktywności SOD, CAT i GPx po 6 tygodniach spożywania soku. Podobną zależność obserwowano w przypadku KM. Zastosowana suplementacja wpłynęła na istotny statystycznie (p<0,05) wzrost poziomu GSH we krwi zawodników. Bogatym źródłem związków polifenolowych są owoce jagodowe, szczególnie wysoko cenione przez dietetyków ze względu na bogactwo witamin i związków mineralnych. Zgodnie z informacją podaną przez producenta, podstawowym składnikiem soku Mona-Vie® Active jest jagoda açai (Euterpe oleracea) rosnąca w dorzeczu Amazonki. Cechuje się ona wysoką zawartością antyoksydantów, kwasów tłuszczowych omega-3, 6 i 9, witamin (A, B1, B2, B3, C, E) i minerałów (żelaza, wapnia, potasu i fosforanów). Wysokie stężenia przeciwutleniaczy w jagodzie i pozostałych owocach będących składnikami soku mogą chronić komórki przed szkodliwym działaniem reaktywnych form tlenu i wywoływać efekt regenerujący, odmładzający, wzmacniający system odpornościowy oraz układ sercowo-naczyniowy. W celu potwierdzenia skuteczności antyoksydacyjnej suplementu dokonano oceny całkowitego potencjału antyoksydacyjnego soku metodą FRAP i potwierdzono jego wysoką zdolność antyokydacyjną, wynoszącą 15 778 μmol/L, która jest co najmniej 10-krotnie wyższa od potencjału antyoksydacyjnego osocza zdrowego człowieka. Zdolności antyoksydacyjne związków polifenolowych determinuje obecność i odpowiednie położenie względem siebie licznych grup hydroksylowych w ich cząsteczkach. Ich antyoksydacyjne właściwości wynikają ze zdolności do hamowania reakcji peroksydacji lipidów oraz do hamowania kolejnych reakcji wolnorodnikowych na skutek reagowania z innymi wolnymi rodnikami [16]. W literaturze naukowej wykazano, że związki polifenolowe wspomagają enzymatyczny system obrony antyoksydacyjnej organizmu człowieka przez aktywację transkrypcji enzymów antyoksydacyjnych. Dla przykładu kwercetyna, która występuje w skórce jabłek, winogron i jagód, powoduje wzrost aktywności GPx, SOD i CAT in vivo i in vitro [20]. Niemniej De Souza i wsp. [8] badając wpływ spożywania jagody açai na aktywność SOD, nie stwierdzili podobnej zależności. W badaniach prezentowanych w niniejszej pracy stwierdzono znamienny wzrost zredukowanego glutationu (GSH) we krwi badanych sportowców spożywających przez okres sześciu tygodni sok Mona-Vie® Active. Według Moskaug’a i wsp. [2008], polifenole flawonoidowe dostarczane z dietą wpływają na zwiększona ekspresję syntetazy γ-glutamylocysteinowej. Enzym ten katalizuje powstawanie wiązań pomiędzy cysteiną a kwasem glutaminowym w pierwszym etapie syntezy zredukowanego glutationu. Kolejnymi oznaczeniami biochemicznymi wykonanymi w surowicy krwi badanych mężczyzn w warunkach spoczynku i na czczo były parametry charakteryzujące profil lipidowy (Tabela 3). Wykazano, że stężenia odpowiednio cholesterolu całkowitego (T-C), cholesterolu LDL (LDL-C) oraz triglicerydów (TG) były niższe po zakończeniu suplementacji. Ponadto

298

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

6-tygodniowe spożywanie mieszanki przetworzonych owoców wpłynęło na niezamienny wzrost frakcji „dobrego” cholesterolu (HDL-C). Obecnie, za bardzo przydatne w ocenie zagrożenia chorobą wieńcową uważa się wskaźniki lipidowe, takie jak LDL-C/HDL-C, T-C/HDL-C i TG/HDL-C [19]. Warto więc zwrócić uwagę, że powyższe wskaźniki przyjmowały nieznamiennie niższe wartości po zastosowanej suplementacji, niż przed jej rozpoczęciem (Tabela 3), wskazując na mniejsze zagrożenie chorobami układu krążenia. We wszystkich przypadkach nie przekraczały one górnych granic wartości referencyjnych. Korzystny wpływ związków polifenolowych na układ sercowo-naczyniowy jest dobrze udokumentowany w literaturze [3,26]. Wykazano odwrotną zależność między spożyciem tych związków a częstością występowania niedokrwiennej choroby serca [26]. Niektóre z nich wykazują zdolność do hamowania modyfikacji frakcji LDL cholesterolu i zwiększają odporność komórkową na szkodliwe działanie utlenionych LDL [24]. De Souza i wsp. [8] w swoich badaniach ujawnili, że wzbogacenie diety o suplementy wzbogacone jagodą Euterpe oleracea korzystnie wpływa na gospodarkę tłuszczową surowicy krwi u zwierząt doświadczalnych. Tabela 3. Profil lipidowy krwi i wskaźniki ryzyka chorób układu krążenia u płotkarzy przed i po 6-tygodniowej suplementacji sokiem Mona-Vie® Active.

Parametry biochemiczny

przed suplementacją

po suplementacji

T-C (mg/dl)

159,17 ± 17,48

133,76 ± 14,11

LDL-C (mg/dl)

90,40 ± 12,27

56,75 ± 17,90

HDL-C (mg/dl)

49,99 ± 11,41

71,55 ± 11,64

TG (mg/dl)

93,85 ± 30,43

59,86 ± 9,85

T-C/LDL-C

3,32 ± 0,75

2,28 ± 0,43

LDL-C/HDL-C

1,93 ± 0,66

0,96 ±0,33

TG/HDL-C

1,95± 0,72

1,21 ±0,33

Podsumowanie 1. Wyższe wartości aktywności dysmutazy ponadtlenkowej (SOD), katalazy (CAT) i peroksydazy glutationowej (GPx) oraz antyoksydantów nieenzymatycznych takich jak zredukowany glutation (GSH) i kwas moczowy (KM) po 6 tygodniach spożywania soku Mona-Vie® Active, w porównaniu do wartości wyżej wymienionych parametrów przed rozpoczęciem suplemetacji, świadczą o poprawie statusu antyoksydacyjnego krwi w warunkach wspomagania diety tym suplementem. 2. Niższe stężenia cholesterolu całkowitego (T-C), cholesterolu LDL (LDL-C) i triglicerydów (TG) w surowicy krwi po 6 tygodniach spożywania suplementu świadczą o korzystnym działaniu związków obecnych w wieloowocowym soku na układ sercowo-naczyniowy. Dodatkowym potwierdzeniem tej obserwacji są niższe wartości wskaźników lipidowych, to jest T-C/LDL-C, LDL-C/HDL-C i TG/HDL-C, będących markerami chorób układu krążenia.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

299

Bibliografia 1. Aebi H. Catalase in vitro. Methods Enzymol. 1984; 105: 121-126. 2. Alessio H.M. Exercise – induced oxidative stress. Med. Sci. Sports Exerc. 1993; 25(2): 218-224. 3. Bagchi D., Sen C.K., Bagchi M., Atalay M. Anti-angiogenic, antioxidant, and anticarcinogenic properties of a novel anthocyanin-rich berry extract formula. Biochem. 2004; 69(1): 75-80. 4. Banerjee A.K., Mandal A., Chanda D., Chakraborti S. Oxidant, antioxidant and physical exercise. Mol. Cell Biochem. 2003; 253(1-2): 307-312. 5. Benzie I.F.F., Strain J.J. The ferric reducing ability of plasma (FRAP) as a measure of „antioxidant power”: the FRAP assay. Anal. Biochem. 1996; 239(1): 70-76. 6. Beutler E., Duron O., Kelly B. Improved method for the determination of blood glutathione. J. Lab. Clin. Med. 1963; 61, 882-885. 7. Cao G., Sofic E., Prior R.L. Antioxidant and prooxidant behavior of flavonoids: structure -activity relationship. Free Radic. Biol. Med. 1997; 22(5): 749-760. 8. De Souza M.O., Silva M., Silva M.E., Oliveira R.P, Pedrosa M.L. Diet supplementation with acai (Euterpe oleracea Mart.) pup improves biomarkers of oxidative stress and the serum lipid profile in rats. Nutrition. 2010; 26(7): 804-810. 9. Di Mascio P, Murphy ME, Sies H. Antioxidant defense systems: the role of carotenoids, tocopherols, and thiols. Am. J. Clin. Nutr. 1991; 53(1): 194S-200S. 10. Dreosti I.E. Antioxidant polyphenols in tea, cocoa, and wine. Nutrition 2000; 16(7-8): 692-694. 11. Elsayed N.M. Antioxidant mobilization in response to oxidative stress: a dynamic environmental – nutritional interaction. Nutrition 2001; 17(10): 828-834. 12. Finaud J., Lac G., Filaire E. Oxidative stress: relationship with exercise and training. Sports Med. 2006; 36(4): 327-358. 13. Friedewald W.T. Levy R.I., Fredrickson D.S. Estimation of the concentration of low – density lipoprotein cholesterol in plasma, without use of the preparative ultracentrifuge. Clin. Chem. 1972; 18(6): 499-505. 14. Galati G., Sabzevari O., Wilson J.X., OBrien P.J. Prooxidant activity and cellular effects of the phenoxyl radicals of dietary flavonoids and other polyphenolics. Toxycology. 2002; 177(1): 91-104. 15. Glatzle D., Korner W.F., Christeller S., Wiss O. Method for the detection of a biochemical riboflavin deficiency. Stimulation of NADPH2-dependent glutathione reductase from human erythrocytes by FAD in vitro. Investigations on the vitamin B2 status in healthly people and geriatric patients. Int. Z. Vitaminforsch. 1970; 40(2): 166-183. 16. Han X., Shen T., Lou H. Dietary polyphenols and their biological significance. Int. J. Mol. Sci. 2007; 8(9): 950-988. 17. Janaszewska A., Bartosz G. Assay of Total antioxidant capa city: comparison of four methods as applied to human blond plasma. Scand.J. Clin. Lab. Invest. 2002; 62(3): 231-236. 18. Ji L.L. Exercise and oxidative stress: role of the cellular antioxidant system. Exerc. Sport Sci. Rev. 1995; 823: 135- 68. 19. Kinosian B., Glick H., Garland G. Cholesterol and coronary heart disease: Predicting risks by levels and ratios. Ann. Intern. Med. 1994; 121: 641-647.

300

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

20. Molina M.F., Sanchez-Reus I., Iglesias I., Benedu J. Quercetin, a flavonoid antioxidant, prevents and protects against ethanol-induced oxidative stress in mouse liver. Biol. Pharm. Bull. 2003; 26(10): 1398-1402. 21. Morillas-Ruiz J.M., Villegas Garcia, Lόpez M.L., Vidal-Guevara M.L., Zafrilla P. Effects of polyphenolic antioxidants on exercise-induced oxidative stress. Clin. Nutr. 2006; 25(3): 444-453. 22. Moskaug J.,Carlsen H., Myhrstad CW, Blomhoff R. Polyphenols and glutathione synthesis regulation. Am. J. Clin. Nutr. 2005; 81(1): 277S-283S. 23. Peake J.M., Suzuki K., Coombes J.S. The influence of antioxidant supplementation on markers of inflammation and the relationship to oxidative stress after exercise. J. Nutr. Biochem. 2007; 18(6): 357-371. 24. Reed J. Cranberry flavonoids atherosclerosis and cardiovascular heath. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 2002; 42(3 Suppl): 301-316. 25. Saluk-Juszczak J. Antocyjany jako składnik żywności funkcjonalnej stosowanej w profilaktyce chorób układu krążenia. Postępy Hig. Med. Dosw. 2010; 64: 451-458 26. Verlanggieri A.J. Fruit and vegetable consumption and cardiovascular mortality. Med. Hypotheses 1985; 16(1): 7-12.

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

301

Ewelina Smol1, Katarzyna Kempa2, Karina Nowak3, Andrzej Hadzik4, Ewa Sadowska-Krępa2

Stężenie angiopoetynopodobnego białka 4 (angptl 4) i profil lipidowy krwi u młodych kobiet i mężczyzn Streszczenie Celem podjętych badań jest ocena wybranych wskaźników gospodarki lipidowej: stężenia angiopoetynopodobnego białka 4 (angptl 4), profilu lipidowego krwi oraz zawartości tkanki tłuszczowej w ustroju u młodych, zdrowych osób o zróżnicowanym poziomie aktywności fizycznej. Wykazano, że spoczynkowe stężenie angptl 4 we nie wykazuje współzależności ze wskaźnikami profilu lipidowego krwi oraz składnikami ciała. Stężenie angptl 4 utrzymuje się na nieznacznie wyższym poziomie u wytrenowanych osób, sugerując, że regularna aktywność fizyczna może być czynnikiem pobudzającym jego wydzielanie.

Summary The aim of this study was to compare plasma angiopoietin – like protein (angplt 4) concentration in trained and untrained, healthy women and men. It was found that there was not significant relationship between plasma angptl 4 level and lipid profile or body fat content. Concentration of angplt 4 was slightly increased in trained individuals, compared with their untrained counterparts, which suggest that the exercise training induces the secretion of this protein to the blood.

Słowa kluczowe lipoproteiny osocza, trening sportowy

Keywords plasma lipoprotein, exercise training

Wstęp Powszechnie wiadomo, że zwiększona aktywność fizyczna, związana zarówno z treningiem wytrzymałościowym jak i oporowym, jest jednym z ważnych czynników sprzyjających utrzymaniu prawidłowego profilu lipidowego krwi (niski poziom triacylogliceroli – TG i wysoki poziom cholesterolu we frakcji lipoprotein o wysokiej gęstości – HDL we krwi) oraz obniżeniu udziału tkanki tłuszczowej w ogólnej masie ciała (1). Efekty te przypisuje się głównie zwiększonej eliminacji z osocza TG zawartych w lipoproteinach bogatych w te lipidy oraz zwiększeniu wykorzystania w mięśniach szkieletowych kwasów tłuszczowych, pochodzących z ich rozkładu (1). Kluczową rolę w tym procesie odgrywa lipaza lipoproteinowa (LPL), która katalizuje hydrolizę TG zawartych w lipoproteinach o bardzo wysokiej gęstości (VLDL) oraz w chylomikronach, obniżając ich stężenie we krwi. Hydrolizie TG zawartych w lipoproteinach towarzyszy przenoszenie cholesterolu do HDL, co prowadzi do wzrost stężenia tej frakcji lipoprotein we krwi. Ponadto, poprzez zdolność LPL do wiązania się z różnymi frakcjami lipoprotein osocza, enzym ten uczestniczy w ich transporcie do tkanek oraz ułatwia wiązanie lipoprotein o pośredniej gęstości (ILD) i resztkowych chylomikronów, powstających w wyniku hydrolizy TG z receptorami hepatocytów, nasilając ich eliminację z osocza na drodze nieenzymatycznej (9). 1 2 3 4

Zakład Fizjologii AWF, Katowice Zakład Biochemii AWF, Katowice Zakład Treningu Sportowego AWF, Katowice Zakład Zarządzania Sportem i Turystyką AWF, Katowice

302

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Lipaza lipoproteinowa jest wytwarzana w wielu tkankach pozawątrobowych, jednak dominującą rolę w utrzymywaniu homeostazy lipidów w osoczu krwi odgrywa biała tkanka tłuszczowa oraz mięśnie szkieletowe. Udział tych tkanek w wewnątrznaczyniowej lipolizie TG osocza zależy od ich zapotrzebowania na kwasy tłuszczowe i ulega zmianie w odpowiedzi na bodźce żywieniowe, hormonalne, termiczne oraz związane z aktywnością fizyczną (9). W białej tkance tłuszczowej, w której kwasy tłuszczowe uwalniane za pośrednictwem LPL są głównie reestryfikowane do TG i magazynowane w adipocytach, aktywność LPL jest wysoka po spożyciu pokarmu (zwłaszcza bogatego w węglowodany) a ulega obniżeniu w okresie głodzenia lub nasilenia aktywności fizycznej. Przeciwnie, aktywność mięśniowej LPL wzrasta podczas wysiłków a kwasy tłuszczowe pochodzące z hydrolizy TG osocza, są utleniane w miocytach lub wykorzystywane do odbudowy wewnątrzkomórkowej puli tych lipidów (9). Hydroliza TG osocza przy udziale LPL odbywa się w naczyniach włosowatych, w których enzym ten po uwolnieniu z komórek i związaniu ze śródbłonkiem naczyniowym, wchodzi w bezpośrednią interakcję z bogatymi w te lipidy lipoproteinami. Aktywność tej „śródbłonkowej ” puli LPL, uważanej za aktywną formą tego enzymu, jest regulowana zarówno poprzez tempo wytwarzania i uwalniania cząsteczek LPL z komórek, jak również poprzez zmiany aktywności tego enzymu, zachodzące w samych naczyniach włosowatych przy udziale takich czynników jak kwasy tłuszczowe, apolipoproteiny C i E oraz poznane w ostatnim dziesięcioleciu angiopoetynopodobne białka 3 i 4 (angptl3 i 4) (8). Szczególne zainteresowanie badaczy budzi angptl 4, które, jak wykazały badania prowadzone na materiale zwierzęcym, wywiera hamujące działanie na aktywność LPL poprzez całkowitą inaktywację tego enzymu i może odpowiadać za szybkie zmiany jego aktywności. Potwierdzeniem hamującego działania angptl 4 na aktywność LPL in vivo są badania na genetycznie modyfikowanych zwierzętach, w których wykazano, że mutacje genów odpowiedzialnych za wytwarzanie tego białka prowadzą do ograniczenia hydrolizy TG zachodzącej za pośrednictwem LPL i wzrostu stężenia tych lipidów w osoczu, natomiast nadekspresja angptl 4 związana jest z podwyższeniem aktywności LPL i znaczącym obniżeniem TG osocza (3, 7, 8). Należy również dodać, że angptl 4 uczestniczy w regulacji procesów metabolicznych lipidów poprzez zdolność pobudzania lipolizy w tkance tłuszczowej, stąd też uważa się, że rola tego białka związana jest z ograniczeniem magazynowania TG pokarmowych w tkance tłuszczowej, z równoczesnym zwiększeniem mobilizacji kwasów tłuszczowych pochodzących z tej puli lipidów (3,7, 8). Istnieją przypuszczenia, że angplt 4 poprzez hamowanie lipogenezy i stymulację lipolizy w tkance tłuszczowej, reguluje zawartość tłuszczu w ustroju. W dostępnym piśmiennictwie istnieje doniesienie o zmniejszeniu masy tłuszczowej u zwierząt z doświadczalnie wywołaną nadekspresją angplt 4 (8), jednak wyniki badań innego zespołu nie potwierdziły tego efektu (8). Wśród innych działań metabolicznych angptl 4 wymienia się zdolność tego białka do obniżania stężenia glukozy we krwi i wzrost wrażliwości tkanek na działanie insuliny (18) oraz pobudzające działanie na aktywność enzymów tlenowych przemian energetycznych (8). Choć większość badań dotyczących funkcji angptl 4 prowadzona była z wykorzystaniem modelu zwierzęcego, to istnieją również doniesienia potwierdzające udział tego białka w modulowaniu przemian lipidów u ludzi. W dostępnym piśmiennictwie dotyczącym roli angptl 4, istnieją dane pochodzące z badań in vitro wykazujące hamujące działanie angptl 4 na aktywność ludzkiej LPL (8, 13). Pośrednim dowodem oddziaływania angptl 4 na aktywność LPL są wyniki badań genetycznych kilku niezależnych zespołów (10, 11, 13, 14, 17), które wykazały istnienie w populacji ludzkiej rzadkiej mutacji genów kodujących to białko, przejawiającej się fenotypowo niskim poziomem TG we krwi, sugerując wysoką aktywność LPL i nasiloną hydrolizę TG przy braku angptl 4. Jednak badania, w których oceniano stężenie tego białka we krwi nie potwierdzają związku pomiędzy stężeniem angptl 4 a TG we

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

303

krwi u zdrowych osób, choć wskazują na współzależność pomiędzy poziomem tego białka a stężeniem kwasów tłuszczowych (8, 12). Biorąc pod uwagę, że nasilona aktywność fizyczna w znaczący sposób modyfikuje procesy mobilizacji i wykorzystania lipidów w ustroju, można przypuszczać, że w zmianach tych, przynajmniej częściowo uczestniczy angptl 4. Dlatego też celem niniejszej pracy jest określenie stężenia angptl 4 we krwi u młodych, zdrowych osób o zróżnicowanym poziomie aktywności ruchowej oraz ocena jego współzależności z podstawowymi wskaźnikami gospodarki lipidowej ustroju, takimi jak poziom lipidów we krwi i zawartość tłuszczu w ustroju.

Metodyka badań Badaniami objęto młode, zdrowe osoby, rekrutujące się spośród studentek i studentów AWF w Katowicach kierunków Wychowanie Fizyczne oraz Turystyka i Zarządzanie. Na podstawie wstępnego wywiadu ochotników każdej płci podzielono na dwie grupy: 1. osoby nie trenujące, które w okresie minimum 3 miesięcy przed rozpoczęciem badań oraz w czasie ich trwania nie podejmowały żadnych regularnych form aktywności ruchowej: 14 kobiet i 7 mężczyzn, 2. osoby trenujące, które w ramach realizacji studium trenerskiego przynajmniej 2 razy w tygodniu uczestniczyły w 1,5 godzinnych zajęciach na siłowni: 6 kobiet i 16 mężczyzn. Badania zostały przeprowadzone w Pracowni Badań Czynnościowych AWF Katowice w godzinach dopołudniowych. Ochotnicy zgłaszali się na badania na czczo, 8-10 godzin po ostatnim posiłku. Uczestnicy badań zostali poinformowani o konieczności wstrzymania się w przeddzień badań od wzmożonej aktywności fizycznej, spożywania kawy, alkoholu i innych używek oraz suplementów. Program badań został zatwierdzony przez Komisję Bioetyczną działającą przy AWF Katowice. Podczas badań u wszystkich ochotników wyznaczono masę ciała, wskaźnik masy ciała (BMI), stosunek obwodu talii do obwodu bioder (WHR) oraz podstawowe komponenty ciała, takie jak: bezwzględna (BFM)i względna masa tkanki tłuszczowej (PBF), beztłuszczowa masa ciała (FFM) oraz masa mięśni szkieletowych (SMM). Do oceny składu ciała zastosowano metodę bioimpedancji elektrycznej, z wykorzystaniem analizatora InBody. Próbki krwi do analiz biochemicznych pobierano z żyły łokciowej, w pozycji siedzącej. Stężenie angiopoetynopodobnego białka 4 (angptl 4) w surowicy krwi określano metodą immunoenzymatyczną, przy użyciu diagnostycznego zestawu oddczynnikowego firmy Uscn, Life Science Inc., Chiny). Ponadto, stosując standardowe metody enzymatyczne (Random, UK) w surowicy krwi oznaczono stężenie wybranych wskaźników gospodarki lipidowej i węglowodanowej, takich jak: stężenie triacylogliceroli (TG), cholesterolu całkowitego (T-C), cholesterolu frakcji lipoprotein o bardzo wysokiej gęstości (C-HDL) oraz glukozy. Na podstawie stężenia TG, T- C i HDL – C wyliczono stężenie cholesterolu we frakcji lipoprotein o niskiej gęstości (LDL), zgodnie z formułą Friedewalda. Osoby z podwyższonym BFM, PBF lub nieprawidłowościami profilu lipidowego krwi (podwyższone stężenie TG lub T-C) zostały wyłączone z dalszej części badań (stężenie angptl 4 zostało określone u 9 nie trenujących i 6 wytrenowanych kobiet oraz 7 nie trenujących i 11 wytrenowanych mężczyzn). Po wykonaniu oznaczeń spoczynkowych w grupie osób wytrenowanych przeprowadzono test wysiłkowy o stopniowo narastającej intensywności aż do osiągnięcia maksymalnego obciążenia maksymalnego, z równoczesną rejestracją poboru tlenu, w celu określenia pułapu tlenowego (metoda bezpośrednia typu ramp). Do analizy składu powietrza wydechowego zastosowano analizator gazów typu CPX MetaLyzer 3B-R2, Cortex. Wyznaczony pułap tlenowy był podstawą do określenia wydolności tlenowej badanych osób. Wszystkie wyniki przedstawiono jako średnie wraz z odchyleniami. W celu porównania istotności statystycznej różnic pomiędzy grupami zastosowano test t-Studenta dla cech

304

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

niepowiązanych. Dla określenia współzależności pomiędzy badanymi zmiennymi, wyznaczano współczynnik korelacji liniowej Pearsona.

Wyniki Masa ciała, BMI, WHR oraz główne składniki ciała badanych nie odbiegały od wartości referencyjnych dla tych wskaźników. Charakterystykę somatyczną badanych przedstawiono w Tabeli 1. Tabela 1 Charakterystyka somatyczna uczestników badań (K-NT – nie trenujące kobiety, K – T trenujące kobiety, M –NT – nie trenujący mężczyźni, M- T – trenujący mężczyźni). BH – wysokość ciała, BM – masa ciała, BMI – wskaźnik masy ciała (BMI), BFM – bezwzględna masa ciała, PBF – względna masa ciała, FFM – beztłuszczowa masa ciała, SMM – masa mięśni szkieletowych, WHR – stosunek obwodu talii do obwodu bioder.

Grupa K- NT n=14 K- T n=8 M-NT n=7 M-T n=16

Średnia SD Średnia SD Średnia SD Średnia SD

Wiek (lata)

BH (cm)

BM (kg)

BMI (kg/m2

PBF (%)

BFM (kg)

FFM (kg)

SMM (kg)

20,5 0,7 24,3 0,7 20 0,6 23,4 0,1

165,3 4,6 164,2 1,4 185,3 3,9 182,1 3,5

56,0 6,6 57,9 0,4 75,0 7,2 79,2 3,5

20,5 2,1 21.5 0,5 21,7 2,1 23,9 2,0

24,6 4,0 23,6 1,2 13,0 4,1 12,4 2,0

13,9 3,6 13,7 0,7 10,1 4,0 9,9 2,1

42,1 3,8 44,2 1,1 65,0 4.6 69,3 1,5

22,9 2,2 24,2 0,6 30,8 14,9 39,6 1,2

WHR

0,78 0,03 0,79 0,03 0,82 0,03 0,85 0,02

Stężenia glukozy, TG, T C, HDL –C i LDL –C u wszystkich badanych utrzymywały się w zakresie normy fizjologicznej. Nie stwierdzono znaczących różnic w stężeniu glukozy oraz profilu lipidowym krwi pomiędzy grupą wytrenowanych i nie wytrenowanych osób (Tabela 2). Tabela 2 Profil lipidowy krwi, stężenie glukozy i angptl 4 we krwi badanych. Wyniki przedstawiono jako średnie wraz z odchyleniami standardowymi.

Grupa K- NT n= 9 K- T n= 6 M-NT n=7 M-T n=11

Średnia SD Średnia SD Średnia SD Średnia SD

TG (mg/dl) 105,1 23,7 85,2 32,0 81,0 16,7 79,3 16,7

C-T (mg/dl) 160,4 31,7 163,1 17,0 127,4 11,4 162,1 96,5

C-HDL (mg/dl) 61,9 12,4 69,4 6,1 52,2 11,1 55,6 7,2

C-LDL (mg/dl) 77,4 28,5 85,5 19,9 57,3 9,8 90,7 85,9

G (mg/dl) 86,6 5,0 86,3 17,1 89,1 10,8 90,3 9,8

angptl 4 (ng/ml) 5,3 1,4 8,7 12,1 6,7 3,8 9,9 0,8

Pułap tlenowy wytrenowanych uczestniczek badań wskazuje na przeciętną wydolność tlenową, natomiast u mężczyzn wydolność tlenowa, określana na podstawie pułapu tlenowego była zróżnicowana: wysoka lub bardzo wysoka. Średnie wielkości pułapu tlenowego: • u wytrenowanych kobiet wynosiły 2,46 ±0,03 l/min (42,50 ±0,01 ml/min/kg; n=6) • a u mężczyzn 3,89 ±0,33 l/min. (52,0 ±4,30; n=11). We wszystkich grupach badawczych średnie stężenie angptl 4 było znacznie zróżnicowane osobniczo (tabela 2). Zarówno u wytrenowanych kobiet jak i mężczyzn, stężenie angptl 4 utrzymywało się na wyższym poziomie niż u osób nie wytrenowanych, jednak różnice te nie były istotne statystycznie (tabela 2). Nie stwierdzono istotnych współzależności pomiędzy stężeniem angptl 4 we krwi a głównymi składnikami ciała, stężeniem glukozy, TG, T-C, HDL lub LDL-C czy wielkością pułapu tlenowego (tabela 2). „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

305

Dyskusja Angptl 4 jest białkiem wydzielniczym wytwarzanym w różnych tkankach, przy czym u ludzi największym jego źródłem jest wątroba, w dalszej kolejności biała tkanka tłuszczowa, tarczyca, jelito cienkie, mózgowie, mięsień sercowy (8). Badania z wykorzystaniem immunoenzymatycznych metod oznaczania tego białka we krwi, wykazały znaczne zróżnicowanie osobnicze jego poziomu, zarówno w populacji ludzi zdrowych, jak i z zaburzeniami metabolicznymi (cukrzyca, otyłość, zespół metaboliczny) (4, 12, 15, 18). W niniejszej pracy poziom angptl 4 we krwi, określany po 8-10 godzinach od spożycia posiłku, mieścił się w przedziale 3,96 ng/ml do 21,13 ng/ml w grupie kobiet oraz 4,3 ng/ml do 27,52 ng/ml u mężczyzn (łącznie trenujących i nie trenujących). Zbliżone do stwierdzonych w niniejszej pracy stężenie angptl 4 we krwi, wykazano w badaniach Staiger i wsp., przeprowadzonych w grupie 30 zdrowych osób (mediana 8,1 ng/ml), jednak w badaniach tych nie uwzględniono zróżnicowania stężenia tego białka ze względu na płeć (15). W badaniu populacyjnym, w którym uczestniczyło 125 kobiet i 125 mężczyzn, wykazano zarówno wyższe średnie stężenia tego białka, (18 ±23 ng/ml, w tym dla dla kobiet 16,33 ng/ml i 20,77 ng/ml u mężczyzn) jak i znacznie większe zróżnicowanie osobnicze, sięgające od 2 do 158 ng/ml (12) w porównaniu do wyników przedstawianej pracy. Przyczyną tych rozbieżności mogą być znaczne różnice w wieku badanych osób we wzmiankowanej powyżej populacji, (uczestnicy badań mieli od 30-94 lat), zwłaszcza, że w pracy tej wykazano równocześnie istnienie istotnej dodatniej współzależności pomiędzy stężeniem angptl 4 a wiekiem (12). Podobnie jak doniesienia innych autorów (15, 16), wyniki przedstawianej pracy nie wykazały istnienia współzależności pomiędzy stężeniem angptl 4 we krwi a BMI, jednak wyniki badań dotyczące związku pomiędzy poziomem tego białka a ogólną zawartością tkanki tłuszczowej w ustroju czy stopniem otłuszczenia brzusznego są rozbieżne. W badaniach Staiger i wsp. stwierdzono wyższe stężenie angptl 4 we krwi u osób szczupłych w porównaniu do otyłych, co może sugerować ujemną współzależność pomiędzy stężeniem angptl 4 a zawartością tłuszczu (15). Jednak w bieżącym piśmiennictwie są również doniesienia o braku współzależności pomiędzy zawartością tłuszczu w ustroju a ekspresją w tkankach czy też stężeniem angptl 4 we krwi (6, 14, 18), co jest zgodne z wynikami przedstawianej pracy. Z kolei w badaniach Robciuc i wsp. stwierdzono ujemną korelację pomiędzy stopniem otłuszczenia brzusznego (określanego na podstawie wskaźnika WHR) a stężeniem angptl 4 (12), choć w badaniach Staiger i wsp., podobnie jak w niniejszej pracy, takiej zależności nie znaleziono (15). Przyczyną wzmiankowanych wyżej różnic uzyskanych wyników badań, może być większa jednorodność pod względem somatycznym uczestników badań Staiger i wsp. (15) oraz niniejszej pracy w porównaniu do badań Robciuc i wsp.(12). Ze względu na hamujące działanie angptl 4 na aktywność LPL, w badaniach dotyczących tego białka przedmiotem szczególnego zainteresowania było określenie jego wpływu na profil lipidowy krwi. Przekonujących dowodów o działaniu angptl 4 na stężenie lipidów we krwi, dostarczyły populacyjne badania genetyczne kilku niezależnych zespołów badawczych, które wykazały, że rzadki defekt genetyczny dotyczący genów kodujących białko dla angptl 4, związany jest z utrzymywaniem się znacząco niskiego poziomu TG i podwyższonego poziomu HDL we krwi (10, 11, 13, 14, 17). Jednak badania, w których określano stężenie angptl 4, podobnie jak wyniki niniejszej pracy, nie potwierdziły istnienia współzależności pomiędzy poziomem tego białka a stężeniem TG czy HDL we krwi (12, 15, 18). Jedynie badania Stejskal i wsp.(16) wykazały istotną dodatnią współzależność pomiędzy stężeniem TG we krwi a angptl 4, jednak dane to dotyczą osób z zespołem metabolicznym. W dostępnym piśmiennictwie znaleziono tylko jedno doniesienie, w którym określano zarówno stężenie cholesterolu całkowitego jak i angptl 4, nie wykazując istotnych współzależności pomiędzy tymi zmiennymi. Zgodnie z wynikami badań Xu i wsp. (18) stężenie angptl 4 we krwi jest skorelowane (ujemna współzależność) ze stężeniem glukozy, jednak

306

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Robciuc i wsp. (12) oraz wyniki obecnej pracy, nie potwierdzają znaczących współzależności pomiędzy tymi zmiennymi. W niniejszych badaniach wykazano, że stężenie angptl 4 we krwi osób wytrenowanych (zarówno kobiet jak i mężczyzn) jest nieznacznie wyższe w porównaniu do osób nie trenujących. Zgodnie z naszą wiedzą w dotychczasowym piśmiennictwie brak jest innych doniesień, w których dokonano analizy stężenia angptl 4 we krwi z uwzględnieniem stopnia wytrenowania badanych. Kersten i wsp. (4) wykazali, że 2 godzinny wysiłek wytrzymałościowy istotnie zwiększa stężenie angptl 4 we krwi. Podobnie w badaniach prowadzonych na modelu zwierzęcym stwierdzono znaczący wzrost ekspresji angptl 4 (2) w wątrobie pod wpływem jednorazowego wysiłku, jednakże brak jest danych dotyczących wpływu treningu na wydzielanie tego białka. Do znanych czynników pobudzających wydzielanie angptl 4 u ludzi należy deficyt energetyczny, wzrost stężenia kwasów tłuszczowych (4) oraz stymulacja receptorów pobudzających proliferację peroksysomów (PPAR) (18). Ponadto, w badaniach prowadzonych na materiale zwierzęcym wykazano hormonalną regulację wydzielania tego białka: insulina działa hamująco na jego ekspresję w adipocytach (8), natomiast kortyzol wykazuje działanie pobudzające, zarówno w wątrobie jak i w tkance tłuszczowej (5). Można zatem przypuszczać, że deficyt energetyczny czy podwyższone stężenie kwasów tłuszczowych, towarzyszące wzmożonej aktywności fizycznej i/lub obniżenie wydzielania insuliny oraz wzrost wrażliwości receptorów w adipocytów na działanie kortyzolu w następstwie treningu, mogą być związane ze zwiększonym wydzielaniem tego białka do krwi, jednak przypuszczenia te wymagają weryfikacji doświadczalnej. Podsumowując, u młodych, zdrowych osób o prawidłowym profilu lipidowym krwi, stężenie angptl 4 we krwi nie wykazuje współzależności ze stężeniem TG i HDL oraz zawartością tłuszczu w ustroju. Poziom angptl 4 we krwi osób o zwiększonej aktywności fizycznej jest nieznacznie wyższy w porównaniu do osób nie trenujących, sugerując że regularna aktywność fizyczna może modyfikować wydzielanie tego białka.

Bibliografia 1. Horowitz J.F., Klein S. Lipid metabolism during endurance exercise. Am.J Clin Nutr. 2000:, 72 (2 Suppl): 558S – 63S 2. Hoene M., Lehmann R., Henninge A., Pohl A.K., Haring H.U. Acute regulation of metabolic genes and insulin receptor substrates in the liver of mice by one single bout of treadmiil exercise J. Physiol. 2009, 587 241-252 3. Kersten S. Regulation of lipid metabolism via angiopoietin-like proteins. Biochem. Soc. Trans. 2005, 33: 1059-1062 4. Kersten S., Lichtenstein L., Steenbergen E., Mudde K., Hendriks HF., Hesselink MK., Schrauwen P., Muller M. Caloric restriction and exercise increase plasma angptl 4 levels in humans via elevated free fatty acids. Atheroscler Thromb Vasc Biol. 2009, 29(6): 969-74 5. Koliwad S., Kuo T., Shipp L., Gray N.E., Backhed F., Zick-Lun So, Farese R.V., Wang J-Ch. Angiopoietin-like 4 angptl4, fasting-induced adipose factor is a direct glucocorticoid receptor target and participates in glucocorticoid-regulated triglyceride metabolism J. Biol. Chem. 2009, 284, 38, 25593-25601 6. Legry V., Bokor Sz., Cottel D., Beghin L., Catasta G., Nagy E., Gonzalez-Gross M., Spinneker A., Stehle P., Molnar D., Moreno L., Amouyel P., Dallongeville J., Meirhaeghe A. Associations between Common Genetic Polymorphisms in angiopoietin-Like Proteins 3 and 4 and Lipid Metabolism and adiposity in European Adolescents and adults 7. Li, C. „Genetics and regulation of angiopoietin-like proteins 3 and 4 Curr. Opinion in Lip., 2006, 17(2): 152-156 „Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

307

8. Lichtenstein L., Kersten S. „Modulation of plasma TG lipolysis by angiopoietin –like proteins and GPIHBP1” Biochim.Biopysis. Acta, 2010: 415-420 9. Merkel M., Eckel R.H., Goldberg I.J. Lipoprotein lipase: genetics, lipid uptake, and regulation J. Lip. Res. 2002: 1997-2006 10. Nettleton J., Volcik K.A., Demerath E.W., Boerwinkle E., Folsom A.R. „Longitudinal changes in triglycerides according to angptl4 (E40K) genotype and longitudinal body weight change in the atherosclerosis risk in communities study” Ann.Epidemiol. 2008;18(11): 842-846 11. Nettleton J.A., Volcik K.A., Hoogeveen R.C., Boerwinkle E. Carbohydrate intake modifies association between ANGPTL4 (E40K) genotype nad HDL-cholesterol concentrations in White men from the Atjherosclerosis Risk in Communities (ARIC) study. Atherosclerosis, 2009, 203 (1): 214-220 12. Robciuc M. R., Tahvanainen E., Jauhiainen M., Ehnholm Ch. Quantitation of serum angiopoietin-like proteins 3 and 4 in Finnish population sample” Lip. Res. 2010, 51: 824-831 13. Romeo S., Pennacchio LA., Fu Y.,Boerwinkle E., Tybjaerg-Hansen A., HH Cohen J.C. Population-based resequencing of ANGPTL4 uncovers variations that reduce triglycerides and increase HDL Nat. Genet. 39: 513-6, 2007 14. Romeo S., Yin W., Kozlitina J., Pennacchio L.A., Boerwinkle E., Hobbs H.H., Cohen J.C. Rare loss-of function mutations in angtpl family members contribute to plasma triglyceride levels in humans J. Clin. Invest. 2009, 119: 70-79 15. Staiger H., Machicao F., Werner R., Guirguis A., Weisser M., Stefan N., Fritsche A., Haring HU. Genetic variation within the ANGPTL4 gene is not assiociated with metabolic traits in white subjects at an invcreased risk for type 2 diabetes mellitus. Metabolism 2008, 57(5):637-43 16. Stejskal D., Karpisek M., Reutova H., Humenanska V., Petzel M., Kusnierova P., Vareka I., Varekova R., Stejskal P. Angiopoietin-like protein 4: development, analytical characterization, and clinical testing of a new ELISA. Gen. Physiol.Biophys. 2008, 27: 59-63 17. Talmud P.J., Smart M., Presswood E., Cooper J.A., Nicaud V., Drenos F., Palmen J., Marmot M.G., Boekholdt M., Wareham N.J., Khaw K.T., Kumari M., Humphries S.E. ANGPTL4 E40K and T266M Effects on plasma triglyceride and HDL Levels, Postprandial Responses, an CHD Risk. Arterioscler Thromb Vasc Biol 2008, 28: 2319-2325 18. Xu A., Lam J.B., Lam M.C., Leung P.T., Zhou M. Xu J.Y. Chen B., Chow W.S., Tso A., W., Lam K.S. Angiopoietin –like protein 4 decreases blood glucose and improves glucose tolerance, but induces hyperlipidemia and hepatic steatosis in mice. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 2005, 102: 6086-6091

308

„Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w.”

Ubezpieczenia medyczne, zdrowotne i majątkowe Najwyższa jakość, nowoczesność i dopasowanie do Twoich potrzeb. Oddział TU INTER Polska S.A. w Krakowie ul. Królewska 2 30-045 Kraków tel.: +48 12 656 28 32 fax: +48 12 656 28 40

TAJEMNICZY

OGRÓD

W TWOIM

SPA

Zamówienia: Dołącz do naszych przyjaciół na Facebooku

office@organique.pl www.organiquecosmetics.com

ORGANIQUE, Plac Strzelecki 20 lokal 2, 50-224 Wrocław., tel.: +48 71 791 60 04, tel./fax: +48 71 791 60 05

I E

C - L

Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia ul. Krowoderska 73, 31–158 Kraków tel./fax 12 633 45 56, 12 423 38 40, 12 631 54 40 www.kwspz.pl