Ekologiczna żywność, jej produkcja i dystrybucja

Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia

Ekologiczna żywność, jej produkcja i dystrybucja Magdalena Jaworska

Kraków, 2016 -1-

Recenzent dr hab. Małgorzata Dzięgielewska

Wydawca Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia 31–158 Kraków, ul. Krowoderska 73

ISBN: 978-83-65545-00-8

© Copyright by KWSPZ, Kraków 2016

Druk i oprawa

-2-

SPIS TREŚCI

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 2. Ochrona bioróżnorodności w gospodarstwie, czynnikiem wpływającym na ograniczanie szkodników i sprawców chorób – metody zapobiegawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 2.1 Gleba jako podstawowa wartość w gospodarstwie ekologicznym . . 17 2.2 Wpływ właściwego płodozmianu na harmonijne funkcjonowanie gospodarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 2.3 Właściwa uprawa gleby i nawożenie jako czynnik ograniczający zachwaszczenie oraz występowanie chorób i szkodników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 2.4 Domowe preparaty roślinne stosowane w rolnictwie ekologicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 2.5 Ochrona organizmów pożytecznych w otoczeniu gospodarstwa . . 30 3. Ochrona roślin w gospodarstwach ekologicznych – metody interwencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 3.1 Bezpośrednie metody ograniczania szkodników i zachwaszczenia . . 35 3.2 Wykorzystanie najpopularniejszych organizmów pożytecznych w biologicznych metodach ochrony roślin i ich sposób oddziaływania na agrofagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 3.3 Stosowanie biopreparatów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 3.3.1 Ważniejsze warunki używania biopreparatów . . . . . . . . . . . . . . 43 3.3.2 Stosowanie preparatu biologicznego w warunkach polowych na przykładzie zwalczania omacnicy prosowianki w kukurydzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 -3-

3.3.3 Biopreparaty z żywymi pajęczakami i owadami dla ochrony upraw szklarniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 4. Stosowanie biologicznych metod a zdrowie człowieka i jakość środowiska naturalnego oraz główne bariery ograniczające . . . . . . . . . . 44 5. Ekologiczna żywność roślinna z produkcji polowej . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 5.1 Zboża, strączkowe, okopowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 5.2 Warzywa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 5.3 Zioła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 6. Ekologiczna uprawa pomidora w szklarni jako przykład wykorzystania biopreparatów z żywymi owadami, pajęczakami i owadobójczymi nicieniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 6.1 Opis botaniczny pomidora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 6.2 Ogólne wymagania klimatyczno-globowe i uprawowe . . . . . . . . . 63 6.3 Dobór odmian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 6.4 Szczepienie pomidorów na podkładkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 6.5 Ochrona pomidora przed chorobami i szkodnikami . . . . . . . . . . . . 66 6.6 Metody ochrony przed organizmami szkodliwymi w obiektach szklarniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 6.6.1 Metoda agrotechniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 6.6.2 Metoda hodowlana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 6.6.3 Kwarantanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 6.6.4 Metoda mechaniczna i fizyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 6.6.5 Metoda biologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 7. Ekologiczna uprawa sadownicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 8. Kalkulacje opłacalności jabłek produkowanymi metodami konwencjonalnymi, integrowanymi, ekologicznymi . . . . . . . . . . . . . . . . 76 -4-

9. Ekologiczny chów zwierząt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 10. Przetwórstwo żywności ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 11. Rolnictwo ekologiczne a problem mikotoksyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 11.1 Problem mikotoksyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 11.2 Rodzaje mikotoksyn oraz ich występowanie . . . . . . . . . . . . . . . . 99 11.3 Mikotoksyny skażające żywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 11.4 Dopuszczalne normy zawartości mikotoksyn w żywności . . . . 100 11.5 Zapobieganie skażeniom produktów przez mikotoksyny . . . . . 101 11.6 Problem mikotoksyn w żywności ekologicznej . . . . . . . . . . . . 101 12. Jakość i walory żywności ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 12.1 Witaminy, związki fenolowe, związki mineralne . . . . . . . . . . . 104 12.2 Jakość sensoryczna żywności ekologicznej . . . . . . . . . . . . . . . 105 12.3 Jakośc przechowalnicza ziemiopłodów ekologicznych . . . . . . 106 12.4 Produkty zwierzęce i zdrowie zwierząt . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Akty prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 Strony internetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

-5-

Przedmowa Konsumenci żywności, a jesteśmy nimi wszyscy, słusznie kojarzą żywność ekologiczną z naturalnością płodów rolniczych i ich bezpieczeństwem dla zdrowia. Produkcja żywności ekologicznej odbywa się bowiem na terenach czystych, bez użycia agrochemii, z wykorzystaniem naturalnych i biologicznych mechanizmów stymulujących plenność roślin i ich odporność na szkodniki i choroby. Wzrost zapotrzebowania na żywność czystą, nie zawierającą jonów metali ciężkich, azotanów i azotynów, dioksyn, chemicznych pestycydów, antybiotyków i stymulatorów oraz innych polutantów, żywność wysokiej jakości biologicznej, certyfikowaną i monitorowaną, pobudza rolnictwo do zwiększania jej produkcji (obecnie żywność ekologiczna stanowi tylko ok. 5% ogółu żywności), dbałości o rynki zbytu, ulepszenia reklamy i marketingu. Brak szerokiego dostępu do skutecznych biologicznych środków ochrony roślin, zwiększona (o ok. 30%) pracochłonność i konieczność nabywania szerokiej wiedzy przyrodniczej przez rolników ekologicznych wskutek braku doradców – to również czynniki ograniczające. Współczesne rolnictwo ekologiczne kształtuje się przy udziale nauki z metod rolnictwa organicznego, organiczno-biologicznego, biologicznego wreszcie biodynamicznego jako uogólnienie tych metod opracowanych przez różnych autorów w różnych krajach. Wskutek wymiany doświadczeń i nawiązania współpracy 5 organizacji rolniczych z różnych krajów powstała w 1972 międzynarodowa organizacja IFOAM (International Federation of Organic Agriculture Movements), która zrzesza obecnie ponad 500 organizacji z 80 krajów świata. Rolnictwo ekologiczne jako system gospodarowania zostało w Polsce zorganizowane w 1989 r. w Stowarzyszenie Ekoland.

Samo pojęcie «rolnictwo ekologiczne» zostało uznane za synonim starszych pojęć jak «rolnictwo organiczne» i «rolnictwo biologiczne» przez EWG rozporządzeniem z 1991 r. (nr 2092). System rolnictwa ekologicznego to zrównoważona produkcja roślinna i zwierzęca w obrębie gospodarstwa bazująca na biologicznych i mineralnych środkach naturalnych, nieprzetworzonych technologicznie. Naturalne i biologiczne mechanizmy zapewnić mają trwałą żyzność gleby, zdrowotność i wysoką jakość biologiczną płodów rolnych i zwierząt hodowlanych. System ten jest zrównoważony pod względem ekologicznym, -6-

ekonomicznym i społecznym, nie obciąża środowiska i umożliwia przetrwanie wsi i rolnictwa w kategoriach społecznych i kulturowych. Rolnictwo ekologiczne wytwarzające ekologiczną żywność to działalność gospodarcza z poszanowaniem przyrody. Z drugiej strony – kryteria rolnictwa ekologicznego dążącego do ograniczenia przemysłowych środków produkcji i nie korzystania z osiągnięć biotechnologii – godzą w koncepcje rolnictwa intensywnego w systemie konwencjonalnym lub integrowanym, a więc zaplanowanym naukowo i społecznie zaakceptowanym. Systemy te (ekologiczne i technokratyczne) produkują żywność, której jakość i walory zdrowotne wydają się jednakowe.

Dlaczego więc żywność ekologiczna jest droższa i oznakowana? Na to pytanie niniejszy skrypt daje odpowiedź poprzez przybliżenie kryteriów i metod stosowanych w rolnictwie ekologicznym produkującym ekologiczną żywność.

-7-

1. Wstęp Produkcja rolnicza jest podstawą egzystencji człowieka na Ziemi. Wiek XX, a zwłaszcza jego druga połowa, zapisał się w historii rolnictwa jako okres szybkiego wzrostu efektywności produkcji. Było to możliwe głównie dzięki dużym osiągnięciom w dziedzinie hodowli, mechanizacji i chemizacji rolnictwa.

Chemiczne środki produkcji (nawożenie mineralne i środki ochrony roślin) stosowane w rolnictwie, bez których tak szybki postęp nie byłby możliwy, oddziałują jednak niekorzystnie na środowisko. W swoich działaniach człowiek nie przewidział ujemnych konsekwencji dla siebie i środowiska naturalnego.

Negatywne skutki chemizacji rolnictwa występują zwłaszcza w rejonach charakteryzujących się intensywnym rolnictwem, np. dużą koncentracją produkcji zwierzęcej, stosowaniem wysokich dawek nawozów mineralnych i środków chemicznych (tzw. pestycydów) do ochrony roślin przed szkodnikami, chorobami i do zwalczania chwastów. Lata wyłącznie chemicznego zwalczania agrofagów doprowadziły do zniszczenia większości organizmów glebowych, zwykle wielce pożytecznych i pełniących ważną rolę w przewietrzaniu gleby i obiegu materii.

Każdy środek chemiczny, prędzej czy później jest zmyty lub zwiany przez wiatr i trafia do gleby lub wody. Preparaty te charakteryzują się na ogół małą wybiórczością, czyli są szkodliwe bądź zabójcze nie tylko dla zwalczanych przy ich pomocy szkodników, chwastów i patogenów, ale również dla większości znajdujących się organizmów obojętnych i pożytecznych jak: owady, nicienie, ptaki i inne. Na skutek tego, wiele doskonale funkcjonujących środowisk przyrodniczych zostało zdegradowanych i pozbawionych naturalnej równowagi, a w obieg materii w przyrodzie zostały wprowadzone różne, szkodliwe substancje.

W przypadku stosowania chemicznych środków ochrony, ważnym problemem są też ich pozostałości w produktach, znajdujące się w roślinach chronionych tymi preparatami. Powoduje to również zagrożenie dla zdrowia bądź życia ludzi i zwierząt, wywołując wiele niepożądanych skutków (choroby, zatrucia, mutacje). Negatywne skutki intensywnego rolnictwa związane były także z brakiem odpowiednich uregulowań prawnych, a także z niedostatków świadomości i wiedzy producentów oraz stosujących środki chemiczne. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównowa-8-

żonego stosowania pestycydów, nałożyła na państwa członkowskie obowiązek wdrożenia w życie zasad integrowanej ochrony roślin [U. UE 24.11.2009 L 309/71]. W art. 14. stwierdza się: „Państwa członkowskie podejmują wszelkie konieczne środki w celu zachęcania do stosowania ochrony roślin o niskim zużyciu pestycydów, przyznając zawsze, gdy to możliwe, pierwszeństwo metodom niechemicznym, aby profesjonalni użytkownicy pestycydów przechodzili na stosowanie dostępnych praktyk i produktów do walki z danym organizmem szkodliwym, które stwarzają najmniejsze zagrożenie dla zdrowia ludzi i dla środowiska. Ochrona roślin o niskim zużyciu pestycydów obejmuje integrowaną ochronę roślin oraz rolnictwo ekologiczne”. Rolnictwo ekologiczne produkujące żywność bez użycia chemii można nazwać „sztuką rolniczą” wykorzystującą naturalne prawa przyrody.

Pojęcie rolnictwa ekologicznego można wywieść z przepisów rozporządzenia Rady EWG nr 2092/91 z dn. 24 czerwca 1991 r. w sprawie rolnictwa ekologicznego oraz znakowania jego produktów i środków spożywczych. Należy nadmienić, że rozporządzenie to, stanowiące najważniejszy międzynarodowo akceptowany akt prawny w rolnictwie ekologicznym nie podaje wprost definicji „rolnictwa ekologicznego” natomiast szczegółowo precyzuje, jakie środki i praktyki są w nim dozwolone. Powszechnie przyjmuje się, że dozwolone są tylko takie metody i środki produkcji, które w tych kryteriach są wymienione.

Według Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego (IFOAM 2005) rolnictwo ekologiczne jest zbiorem różnych szczegółowych koncepcji gospodarstwa rolniczego, zgodnych z wymogami gleby, roślin i zwierząt, a jego nadrzędnym celem jest produkcja żywności wysokiej jakości, przy równoczesnym zachowaniu w jak największym stopniu równowagi biologicznej środowiska przyrodniczego i jego bioróżnorodności. To rozumienie rolnictwa ekologicznego nie ogranicza się tylko do zasad agronomii bez agrochemii. Zakłada przede wszystkim uwzględnienie relacji rolnictwo – środowisko oraz odwołuje się do kwestii społecznych i ekonomicznych. W myśl „Kryteriów bazowych rolnictwa ekologicznego” IFOAM z 2005 r. rolnictwo ekologiczne jest systemem całościowym (holistycznym) opartym o respektowanie praw i procesów przyrodniczych. Ich stosowanie prowadzi do trwałego funkcjonowania ekosystemów, bezpiecznej żywności, dobrego żywienia i dobrostanu zwierząt.W zakresie rolnictwa ekologicznego w Polsce ramy działania określiło rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych, a rozporządzenie Komisji (WE) -9-

Nr 889/2008 z dnia 5 września 2008 roku, ustanowiło szczegółowe zasady wdrażania w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli.

Obowiązującym aktem prawnym w Polsce dotyczącym produkcji ekologicznej jest Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 25 czerwca 2009 r. z późniejszymi zmianami. Za podstawową zasadę przyjmuje się odrzucenie chemii rolnej, weterynaryjnej i spożywczej. Jest to zatem sposób gospodarowania zachowujący równowagę paszowo-nawozową w obrębie gospodarstwa oparty na środkach pochodzenia biologicznego i mineralnego. W wyniku prowadzenia ekologicznego gospodarowania następuje utrzymanie naturalnej żyzności gleby poprzez nawożenie organiczne i odpowiedni płodozmian z uwzględnieniem roślin motylkowatych, wsiewek, poplonów i śródplonów, odżywianie roślin głównie poprzez ekosystem gleby, a nawożenie mineralne w małych dawkach i to tylko w formie zmielonej skały, zapobieganie erozji gleby, zwiększenie stabilności i różnorodności biologicznej, biologiczną ochronę przed chorobami i szkodnikami, recykling odpadów i produktów ubocznych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, prowadzenie produkcji zwierzęcej, jako nieodłącznej części gospodarstwa i dążenie do zamkniętego obiegu materii, a także samowystarczalności paszowej gospodarstwa, rezygnacja z pasz pochodzenia przemysłowego oraz hormonów zwierzęcych, zapewnienie zwierzętom ruchu na świeżym powietrzu i legowiska na słomie. Dlatego produkcja ekologiczna jest systemem zarządzania i produkcji żywności łączącym najkorzystniejsze dla środowiska praktyki, wysoki stopień różnorodności biologicznej, ochronę zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów dotyczących dobrostanu zwierząt i preferujących wytwarzanie żywności przy użyciu naturalnych substancji i procesów. Ważnym czynnikiem wg. Międzynarodowej Federacji Rolnictwa Ekologicznego (IFOAM 2005) jest zapewnienie ludziom zaangażowanym w ekologiczną produkcje i przetwórstwo żywności godnego życia, satysfakcji i bezpieczeństwa środowiska pracy.

Spośród wielu warunków, jakie musi spełniać gospodarstwo ekologiczne warto przytoczyć wymagania środowiskowe i lokalizacyjne. Gospodarstwo powinno być położone w strefie wolnej od zanieczyszczeń przemysłowych i emitorów pyłu, od zwałowisk odpadów metalonośnych, od dużych ferm zwierzęcych, nie może być położone w strefie ochronnej zakładu przemysłowego, odległość od drogi o dużym natężeniu ruchu (ponad 500 pojazdów na godzinę) powinna wynosić co najmniej 100 m, a od strony drogi powinno gospodarstwo być otoczone gęstym żywopłotem. Gospodarstwo powinno być położo- 10 -

ne z dala od cieków z wodą pozaklasową, by w czasie wiosennych wylewów ograniczyć jej wpływ na jakość wody. Jakość wody studziennej, z wodociągu i gruntowej powinna pod względem składu chemicznego i czystości mikrobiologicznej odpowiadać polskim normom. Zawartość metali ciężkich w glebie nie może przekroczyć następujących wartości progowych (mg/kg powietrznie suchej gleby): Pb-100, Cd-2, Ni-50, Cr-100, Hg-1,5, Cu-100, Zn-200.

Te wysokie wymagania sprawiają, że rolnictwo ekologiczne jest systemem zrównoważonym pod względem ekologicznym, ekonomicznym i społecznym.

Nie obciąża środowiska, jest niezależne od nakładów zewnętrznych w znacznym stopniu i umożliwia przetrwanie wsi i funkcjonowanie w nowych warunkach gospodarowania.

W odniesieniu do produkowanej żywności rolnictwo ekologiczne ma wyraźną przewagę nad konwencjonalnym. Analiza podsumowująca wyniki 343 badań porównawczych wartości odżywczych warzyw, owoców i zbóż uprawianych metodami ekologicznymi i konwencjonalnymi wykazała, że metoda uprawy ma istotny wpływ na żywność: produkty rolnictwa ekologicznego mają od 18 do 70% więcej polifenoli i innych antyoksydantów niż produkty rolnictwa konwencjonalnego. Zawierają też cztery razy mniej pozostałości pestycydów, dwa razy mniej pozostałości kadmu – metalu powodującego zaburzenia pracy nerek, choroby układu oddechowego oraz nowotwory prostaty i płuc. Dotyczy to również m.in. niższej zawartości azotanów i azotynów a także mikotoksyn w produktach roślinnych. Natomiast produkty pochodzenia zwierzęcego nie zawierają pozostałości pestycydów, hormonów i antybiotyków. Ekologicznie przetwarzana żywność zawiera znacznie mniej syntetycznych dodatków zapachowych, słodzących, barwiących i utrwalających. W produktach pochodzących z upraw ekologicznych stwierdza się natomiast wyższy udział pożądanych składników, wyższą zawartość witaminy C, witamin z grupy B, pierwiastków mineralnych (Fe, Mg, P), wyższą zawartość cukrów oraz lepszą wartość białek. Wszystko to wpływa na lepszą wartość sensoryczną żywności. Te wyjątkowe cechy żywności ekologicznej sprawiają, że jest ona szczególnie polecana kobietom w ciąży, niemowlętom i dzieciom, osobom przewlekle chorym i przy profilaktyce nowotworowej. Warto pamiętać, ze rolnictwo ekologiczne nie korzysta również z roślin i zwierząt transgenicznych o zmienionym genomie przez inżynierię genetyczną (według zaleceń Międzynarodowej organizacji IFOAM 2002). Żywność i pasza pochodząca z roślin transgenicznych, według najnowszych badań francuskiego zespołu naukowego prof. Seraliniego, - 11 -

powoduje po 4 miesiącach spożywania powstawanie guzów nowotworowych zwierząt laboratoryjnych.

Rozwój rolnictwa ekologicznego w Polsce datuje się od 1989 r. – powołanie EKOLANDU – Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi i uchwalenia w 2001 r. Ustawy o rolnictwie ekologicznym. Jej nowelizacja z 2004 r. oraz wprowadzenie dotacji dla rolników, spowodowało wzrost liczby gospodarstw i powierzchni upraw ekologicznych. W 2002 r. liczba kontrolowanych gospodarstw wyniosła 1997, a powierzchnia ekologicznych upraw wyniosła 43 828 ha. co stanowiło 0,26% ogólnej powierzchni użytków rolnych w Polsce. Stanowiło to równocześnie 1% powierzchni upraw ekologicznych w krajach Unii Europejskiej, wynoszącej w 2002 r. ponad 4 miliony hektarów.

W kolejnych latach powierzchnia i liczba gospodarstw ekologicznych wrosła. Według danych na dzień 30 listopada 2014 r. w Polsce kontrolą jednostek certyfikujących objętych było 26 251 producentów ekologicznych, w tym 25 613 gospodarstw rolnych. W okresie 2003-2013 liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce wzrosła ponad 11-krotnie od 2 286 w 2003 r. do 26 598 w 2013 r. (wykres 1). W 2013 r. liczba gospodarstw ekologicznych wynosiła 26 598. Zgodnie z danymi dostępnymi w ramach EUROSTAT w 2012 r.

Polska znajdowała się na 3 miejscu w Unii Europejskiej pod względem liczby gospodarstw ekologicznych. Na pierwszym miejscu znajdowały się Włochy – 43.852 gospodarstwa w systemie rolnictwa ekologicznego, a na drugim Hiszpania – 30.462 gospodarstwa. Tuż za Polską były takie kraje jak Francja – 24.425 gospodarstw, Grecja – 23.433, Niemcy – 23.032 i Austria – 21.843. [www.minrol.gov.pl].

Wyk.1. Liczba gospodarstw w systemie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 20032013. Źródło: www.minrol.gov.pl

Liczba gospodarstw w poszczególnych województwach jest zróżnicowana, co przedstawiono w tabeli 1.

- 12 -

Tabela 1. Ilość producentów prowadzących działalność w zakresie ekologicznej uprawy roślin i utrzymania zwierząt w latach 2011-2012

Źródło: GIJHAR–S Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2011-2012

W analizowanym okresie najwięcej gospodarstw ekologicznych było w województwie małopolskim, podkarpackim, zachodniopomorskim i lubelskim.

W 2013 roku powierzchnia użytkowana, zgodnie z przepisami o rolnictwie ekologicznym, wyniosła w sumie blisko 675 000 ha. Jest to 10 krotny wzrost w odniesieniu do 2003 r. i stanowi to ok. 4% całej powierzchni użytkowanej rolniczo w Polsce. Województwo małopolskie posiada 3,18% powierzchni ekologicznej kraju, przy czym przeważnie są tu małe gospodarstwa – 48,4% ma poniżej 5 ha (w Polsce jest 19,3% w tej grupie). Co czwarte gospodarstwo w Polsce – 25,5%, posiada powierzchnię 5-10 ha.

Największa powierzchnia użytkowana ekologicznie w 2013 roku znajdowała się w województwie zachodniopomorskim (143 648,2 ha) oraz warmińsko– mazurskim (140 845,3 ha) oraz podlaskim (63 599,4 ha).

Największy odsetek gospodarstw posiada wyłącznie produkcję roślinną – 76,6%, roślinną i zwierzęcą – 23,4%. Najefektywniejsze są gospodarstwa utrzymujące zwierzęta lokalnych ras, charakteryzujących się odpornością, zdrowotnością oraz zdolnością do przetrwania w trudnych warunkach środowiskowych. Zwierzęta zużywając pasze i produkty uboczne wyprodukowane w gospodarstwie, dostarczają wartościowych zwierzęcych produktów spożywczych oraz cennego obornika i gnojówki. Chów zwierząt stanowi naturalny - 13 -

składnik gospodarstwa rolnego traktowanego jako organizm przyrodniczy.

Czy jednak z tego właśnie względu każde gospodarstwo ekologiczne musi zajmować się chowem zwierząt? Wielu rolników ekologicznych gospodarstw traktowało kiedyś zwierzęta jako producentów obornika i konsumentów paszy na użytkach zielonych, zapominając o samych zwierzętach i warunkach ich życia. Okazało się również, że różne „nowoczesne ułatwienia” w obsłudze zwierząt kolidują z wymaganiami gatunku. Skrajność w tym względzie obserwujemy w tzw. przemysłowym chowie zwierząt, który traktuje zwierzęta jako środki produkcji. Tymczasem wpływ człowieka na samopoczucie i zdrowie zwierząt, a także ich wydajność jest oczywisty. Problemem było leczenie i odrobaczywianie zwierząt środkami chemicznymi, które pozostawały w artykułach spożywczych, a także w oborniku i w konsekwencji w glebie, gdzie niszczyły życie biologiczne. Jest sprawą oczywistą, że zwierzęta, podobnie jak rośliny uprawne należy utrzymywać w zdrowiu. Zapobieganie chorobom korzystniejsze jest niż ich leczenie. Zapobieganie chorobom zwierzęcym polega na pobudzaniu ich naturalnej odporności, odpowiednim żywieniu lub zmianie celu hodowli czy warunków utrzymania. W przypadku choroby konieczne jest leczenie pod kontrolą weterynarza. Choroby pasożytnicze skutecznie ogranicza planowy wypas lub koszenie pastwisk. Badania naukowe wykazały, że zdrowotność i płodność zwierząt karmionych paszami ekologicznymi jest lepsza niż zwierząt karmionych paszami konwencjonalnymi. Urozmaicone dawki pokarmowe powinny zaopatrywać zwierzęta w niezbędne dla nich składniki mineralne i witaminy. Żywienie i wysoka jakość zadawanych pasz ma również wpływ na jakość mięsa, mleka, jaj. Wydajność mleczna stada w hodowli ekologicznej jest mniejsza o ok. 1500 l w stosunku do krów w hodowli intensywnej konwencjonalnej, które dają ok. 6000 l. Mleko takie ma jednak inne walory smakowe i jest pozbawione chemicznych zanieczyszczeń.

O opłacalności hodowli zwierząt decyduje jednak zbyt. Niewielkie spożycie mięsa przez klientów sklepów ekologicznych i częste kłopoty ze sprzedażą mleka i mięsa nie zachęcają rolników ekologicznych do chowu zwierząt. Chociaż chów zwierząt jest uzasadnionym elementem każdego gospodarstwa rolnego o zamkniętym obiegu, nie każde gospodarstwo ekologiczne musi utrzymywać zwierzęta. Chowem zwierząt powinni zajmować się ci, którzy rzeczywiście je lubią. Zwierzęta w gospodarstwach ekologicznych muszą być odporne i przystosowane do miejscowych warunków. Dlatego w poszczególnych regionach prowadzi się chów ras lokalnych – stanowią one „bank genów” i są niezbędnym składnikiem krajobrazu.

- 14 -

Rolnictwo ekologiczne (ang. Organic farming) stanowi obecnie jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi rolnictwa na świecie, w tym w szczególności w krajach UE [www.minrol.gov.pl]. Niestety, mimo, że rolnictwo jest zasadniczym spoiwem polskiej gospodarki, charakteryzuje je wiele słabych stron, jak wysoka stopa bezrobocia, zacofanie modernizacyjne gospodarstw, niska świadomość ekologiczna mieszkańców, słaba stabilność dochodów rolniczych.

Dlatego też ta nowa opcja rozwoju dla polskiego rolnictwa – produkowanie zgodnie z procedurami rolnictwa ekologicznego, daje rolnikowi możliwość wytworzenia smacznych, aromatycznych i pełnowartościowych produktów, wolnych od szkodliwych substancji. Zaangażowani w tego typu produkcje muszą posiadać określoną wiedze, aby produkować zgodnie z poszanowaniem naturalnych cykli życiowych i nie stosować sztucznych środków chemicznych do nawożenia roślin i ich ochrony. Podstawowym zamierzeniem jest tez odrzucenie chemii weterynaryjnej i spożywczej.

Stosowanie się do zasad Dobrej Praktyki Rolniczej (DPR) i Dobrej Praktyki Ochrony Roślin (DPOR), sprzyja samooczyszczaniu się środowiska naturalnego oraz zachowaniu biologicznej równowagi korzystnej dla człowieka i przyrody. Dzięki uprawie bez chemii, kontrolowanych form produkcji rolnictwo ekologiczne przyczynia się do zachowania zrównoważonego rozwoju, ochrony zasobów genetycznych oraz produkowania towarów rolniczych wysokiej klasy, na które jest obecnie coraz większy popyt. Zasadniczym działaniem tego rolnictwa jest produkcja żywności o bardzo wysokich parametrach jakościowych w zrównoważonym środowisku rolniczym, w którym zanieczyszczenie nie przekracza norm unijnych, wykluczając jednocześnie agresywne technologie produkcyjne. Wzrost znaczenia „bezpiecznej” żywności czyni rolnictwo ekologiczne konkurencyjnym w stosunku do konwencjonalnego. Podejmowany przez rolników ekologiczny sposób gospodarowania nie oznacza odrzucenia nowoczesnej techniki, ale próbę wskazania nowego stylu życia. Upowszechnienie tego rolnictwa to nie tylko przejściowa moda określająca nowoczesny styl życia, lecz także świadome podejście konsumenta do zakupu żywności o najwyższych parametrach jakościowych. Taki sposób określenia żywności ekologicznej wskazuje, że konsument obdarza zaufaniem wybraną kategorie produktów. Zaufanie jest znaczącym czynnikiem akceptacji omawianej grupy żywności i w efekcie akceptacji zapłacenia za nią wyższej ceny.

Wiadomo, że Polska posiada określone korzystne walory przyrodnicze, preferujące odrębne systemy produkcji, tzn. warunki glebowe, klimatyczne - 15 -

i krajobrazowe. Związek między posiadanymi zasobami naturalnymi i ludzkimi jest istotny, gdyż generuje odpowiednie warunki do przeprowadzania produkcji ekologicznej. Istnieje jeszcze w Polsce ogromny potencjał przyrodniczy wspomagający rolników w produkowaniu w tym systemie. Duża ilość lasów, parków krajobrazowych i innych obszarów chronionych wraz z akwenami wodnymi daje możliwość produkcji w ich sąsiedztwie nieskażonych płodów rolnych. Bardzo istotnym elementem stwierdzającym prawdziwość „czystej produkcji” jest system certyfikacji i kontroli. System ten pozwala na śledzenie produktu rolniczego na każdym etapie jego produkowania (produkcja, przygotowanie, dystrybucja). Wymieniony system daje podstawę konsumentom do wiarygodności danego produktu, zgodnie z wymogami unijnymi. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi upoważnia jednostki certyfikujące, akredytowane w zakresie rolnictwa ekologicznego, zgodnie z normą PN-EN 45011 do przeprowadzania kontroli, wydawania i cofania certyfikatów zgodności na prowadzenie produkcji ekologicznej. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno–Spożywczych, która sprawuje państwowy nadzór nad upoważnionymi jednostkami certyfikującymi w rolnictwie ekologicznym jest również monitorowana przez Inspekcje Weterynaryjną, Państwową Inspekcje Ochrony Roślin i Nasiennictwa i Inspekcje Handlową, zaś Polskie Centrum Akredytacji (PCA) jest odpowiedzialne za akredytacje jednostek certyfikujących. Obecnie w Polsce jest 10 jednostek certyfikujących gospodarstwa ekologiczne. Podstawą działalności gospodarstw ekologicznych jest produkcja roślinna, ona skupia na sobie zainteresowanie rolników i płody rolne z niej wywodzące się stanowią głównie żywność ekologiczną. Rośliny uprawne wymagają odżywiania i ochrony, a te w rolnictwie ekologicznym prowadzone są odmiennie niż w konwencjonalnym, które posługuje się chemicznym (mineralnym) nawożeniem oraz chemiczną ochroną roślin. W rolnictwie ekologicznym angażuje się w produkcje roślinną wszystkie elementy przyrody. Wymaga to dużej wiedzy przyrodniczej, dużego nakładu pracy i zaangażowania rolnika W rolnictwie ekologicznym w ochronie roślin, kluczowe znaczenie ma biologiczne zwalczanie chorób i szkodników. Początkowo, była to metoda zwalczania ich za pomocą żywych organizmów, zwykle będących naturalnymi wrogami. Obecnie pod tą nazwą ukrywa się wiele różnorodnych metod, których celem jest zmniejszenie populacji lub eliminacja szkodników [metodyka IOR PIB]. W zakres tych metod wchodzą działania zapobiegawcze i agrotechniczne, wykorzystujące działalność wszelkiego rodzaju żywych organizmów (klasyczna metoda zwalczania biologicznego) oraz zabiegi biotechniczne.

- 16 -

Złożoność sposobów oddziaływania powoduje, że podział metod jest orientacyjny i nie całkiem rozłączny, co nie ma najmniejszego wpływu na ich skuteczność. Ochrona biologiczna roślin w rolnictwie ekologicznym jest rozumiana zatem jako zespół spójnych działań zapobiegawczych i interwencyjnych prowadzących do eliminacji bądź utrzymania liczebności patogenów i szkodników poniżej progów szkodliwości. Polegać powinna na łączeniu wszystkich możliwych metod ochrony, uwzględniających wykorzystanie przyjaznych dla środowiska organizmów żywych i środków pochodzenia naturalnego.

2. Ochrona bioróżnorodności w gospodarstwie, czynnikiem wpływającym na ograniczanie szkodników i sprawców chorób – metody zapobiegawcze Podstawą plenności i zdrowia roślin oraz ich naturalnej odporności jest ich bioróżnorodność wyrażająca się na poziomie genowym, odmianowym, gatunkowym oraz ekosystemowym. Monokultury są bardziej narażone na atak szkodników i chorób, niż uprawy różnorodnych roślin. Dobór gatunków do uprawy w danych warunkach przyrodniczo-glebowych, dobór odmiany odpornej na choroby czy szkodniki dominujące w danym rejonie to podstawa profilaktyki zdrowotnej roślin uprawnych. Poprzez zwiększenie bioróżnorodności agrocenoz – wprowadzenie zadrzewień śródpolnych oraz pasów kwitnących dzikich roślin jednorocznych, dwuletnich i trwałych, które zapewniają różne potrzeby środowiskowe naturalnych wrogów szkodników i chorób, wzmacnia się opór środowiska. Zabiegi agrotechniczne i dbałość o życie gleby to również profilaktyka zdrowotna dla roślin uprawnych oraz podstawa ich plenności.

2.1 Gleba jako podstawowa wartość w gospodarstwie ekologicznym Producent rolny najwięcej uwagi powinien poświęcić glebie, która jest siedliskiem bardzo dużej liczby różnorodnych organizmów glebowych, warunkujących równowagę w ekosystemie. Jego zadaniem jest utrzymanie odpowiedniej żyzności gleby – naturalnej zdolności gleby do zaspokajania potrzeb roślin.

Jest to zespół morfologicznych, fizycznych, chemicznych, fizykochemicznych, biochemicznych i biologicznych właściwości gleby, zapewniających roślinom odpowiednie warunki wzrostu i rozwoju. Jest ona wypadkową naturalnej zasobności i charakterystycznych właściwości gleby. Gleba powstaje w wyniku długotrwałych procesów glebotwórczych i podlega szybkim procesom degradacji: fizycznej, chemicznej i biologicznej. Następują straty masy gleby - 17 -

w wyniku procesów erozyjnych, straty składników pokarmowych na skutek pobierania przez rośliny, gromadzenie się substancji szkodliwych, zakwaszanie i zasalanie gleby. Procesy te powodują zmniejszanie się żyzności gleby, rozwijanie się szkodliwych mikroorganizmów i w konsekwencji ograniczanie właściwego plonowania.

W rolnictwie ekologicznym stosuje się tzw. zarządzanie żyznością gleby.

Strategia ta polega na utrzymaniu dodatniego bilansu substancji organicznej, utrzymaniu zasobności gleb w składniki pokarmowe, na co najmniej średnim poziomie, regulacji odczynu i utrzymaniu wysokiej aktywności mikrobiologicznej. Wśród licznych składników decydujących o żyzności gleby należy wymienić wapń, którego zawartość w glebie ciągle maleje; jest on wypłukiwany z gleby, pobierany przez rośliny, wiązany chemicznie w glebie. Jego niedobór powoduje m.in. rozwój mikroflory niekorzystnej dla roślin, wyższą przyswajalność metali ciężkich przez rośliny (np. toksycznego glinu i manganu), pogorszenie się właściwości fizycznych gleby oraz blokowanie dostępności związków mineralnych zawartych w podłożu dla korzeni. W tabeli 2 przedstawiono ocenę kwasowości gleb z oceną pod kątem konieczności dostarczania wapna.

Tabela 2. Ocena pH gleby w zależności od zawartości wapnia Wartość pH roztworu glebowego 3 4 5 6 7 8

Odczyn glebowy Najsilniej kwaśny Bardzo kwaśny Umiarkowanie kwaśny Słabo kwaśny Obojętny Słabo alkaliczny

Ocena gleby pod kątem konieczności dostarczania wapnia Wymaga silnego wapnowania Wymaga silnego wapnowania Wymaga silnego wapnowania Wymaga słabego wapnowania Nasycona wapniem Bogata w wapń

Źródło: Jaworska M. 2012. Ochrona środowiska i ochrona roślin, Wyd. UR Kraków.

Gleby o odczynie pH do 4,5 powinny być bezwzględnie zwapnowane, gleby o pH 4,6-5,5 również należy wapnować. Dawki wszystkich nawozów stosowanych w gospodarstwie, również wapna, powinny być ustalane w oparciu o wyniki analizy laboratoryjnej gleby. Wapno najlepiej stosować w dawkach dzielonych i nie łączyć z nawożeniem obornikiem, z uwagi na straty składników pokarmowych z obornika, zwłaszcza azotu.

- 18 -

W procesach glebotwórczych istotną rolę odgrywają organizmy glebowe.

Aby mogły one właściwie rozwijać się, muszą mieć źródło pokarmu – biomasę z kompostu, obornika, gnojowicy, nawozów zielonych, resztek pożniwnych, itp. W procesie rozkładu materii organicznej uczestniczą jako pierwsze zwierzęta bytujące w glebie: ślimaki, dżdżownice, wije, skoczogony, które mechanicznie rozdrabniają glebę a rozkład chemiczny prowadzą dalej mikroorganizmy. Rozkład ten jest stymulowany obecnością substancji wydzielanych przez korzenie roślin.

Kondycję biologiczną gleby podnosi próchnica, która jest efektem licznych przemian zachodzących w glebie po dostarczeniu biomasy. Jest ona największym bogactwem każdego gospodarstwa. Główna jej rola to m.in. poprawa właściwości fizycznych poprzez tworzenie struktury gruzełkowatej, rozluźniającej gleby zwięzłe i spajającej gleby lekkie oraz ochrona gleby przed erozją wodną i wietrzną. Próchnica magazynuje składniki pokarmowe i wodę, którą pobierają rośliny za pomocą swoich korzeni a kwasy organiczne neutralizują kwasowość gleby i ułatwiają przekształcanie minerałów do form przyswajalnych przez rośliny. Mikroorganizmy ryzosferowe mineralizują materie organiczną i dynamizują intensywność pobierania i przemieszczania składników mineralnych oraz udostępniają roślinom pierwiastki biogenne jak azot i fosfor, produkują substancje wzrostowe, witaminy, antybiotyki i inne związki stymulujące wzrost roślin i ich odporność na fitopatogenne mikroorganizmy. Dlatego w celu zwiększenia plonów i poprawy ich jakości wprowadza się do gleby bakteryjne szczepionki PGPR (z ang. Plant Growth Promoting Rhizobacteria).

Te mikroorganizmy glebowe (Pseudomonas, Bacillus), zwłaszcza współpracujące z roślinami motylkowatymi bakterie Rhizobium, umiejscawiając się wokół korzeni roślin dostarczają im substancji niezbędnych do życia tworząc jednocześnie chemiczny „filtr” utrudniający przedostanie się do korzeni substancji niepożądanych jak: metale ciężkie, azotany, azotyny i in. Wywołują one tzw. indukowaną odporność roślin (SR) i produkują liczne związki antybiotyczne – antybakteryjne lub antygrzybowe, co wzmacnia obronę przed fitopatogenami.

Bakterie zdolne do wiązania wolnego azotu umożliwiają zastąpienie nawożenia mineralnego. Dlatego tak ważny jest, zwłaszcza w rolnictwie ekologicznym, udział roślin motylkowatych w strukturze zasiewów płodozmianów, gdyż to one wchodzą w symbiozę z bakteriami rhizobiów. Wolnożyjące bakterie Azotobacter są wrażliwe na niski odczyn gleby, dlatego podstawowym zabiegiem dla gleb kwaśnych musi być ich wapnowanie. Równie ważna jest obecność - 19 -

w glebie grzybów mikoryzowych, które zwiększając powierzchnie chłonną korzeni podwyższają zdolności pobierania wody i substancji mineralnych przez rośliny, zwłaszcza niedostępnych form fosforu, azotu i mikroelementów. Dzięki pobudzaniu fitohormonów wzrasta tempo fotosyntezy, a więc i plonowanie.

Mikoryza stanowi barierę dla grzybów fitopatogennych jak Fusarium, Phytophtora, Vericillium, Pythium oraz chroni przed szkodliwymi nicieniami i larwami owadów glebowych. Mikoryza jest wprowadzana do wielu upraw, a w handlu są dostępne preparaty mikoryzowe specyficzne dla każdego rodzaju uprawy.

Zadaniem rolnika jest więc maksymalne ożywienie gleby i jej aktywizacja biologiczna. Świadomi rolnicy zdają sobie sprawę z faktu, że trzeba zadbać o żyzność gleby, wówczas roślina sama pobierze z niej to, co jest jej niezbędne do życia. Producent, poprzez częste obserwacje i prowadzoną uprawę, zna najlepiej swoje pola i wie jak ożywić glebę w swoim gospodarstwie. Na zdrowym podłożu ma szansę wyrosnąć zdrowa roślina, odporna na ataki chorób i szkodników o optymalnym składzie chemicznym, i cechach organoleptycznych, wartości odżywczej i przetwórczej.

2.2 Wpływ właściwego płodozmianu na harmonijne funkcjonowanie gospodarstwa Płodozmian to obsiewanie tej samej powierzchni ziemi uprawnej różnymi, odpowiednio dobranymi gatunkami roślin. Uprawia się na przemian rośliny pochodzące z różnych rodzin botanicznych. Określony gatunek rośnie w tym samym miejscu co kilka lat. Płodozmian to zmianowanie roślin zaplanowane z góry na szereg lat dla danego obszaru gospodarstwa. Powinien on zapewniać stały wzrost kultury i urodzajności pól.

Każdy gatunek roślin w swoisty sposób wpływa na chemiczne, fizyczne i biologiczne właściwości gleby. Wydzieliny korzeniowe oraz resztki pożniwne, o specyficznym składzie chemicznym dla konkretnej rośliny, stymulują rozwój różnych grup flory i fauny glebowej. Szczególnie korzystny wpływ na wzrost aktywności biologicznej gleby mają rośliny motylkowate. W okresie wegetacji współpracują z bakteriami wiążącymi azot z powietrza, wydzielają do gleby duże ilości aminokwasów i innych substancji oraz wytwarzają dużo resztek pożniwnych, co wpływa na zwiększenie ilości bakterii glebowych. Duży wpływ na wzrost biologicznej aktywności gleby ma także biomasa wysiewanych międzyplonów oraz pozostałości roślin. Resztki pożniwne zbóż, zawierają mało azotu i dużo lignin, a rozkładając się powoli sprzyjają rozwojowi grzybów w glebie.

- 20 -

Częsta uprawa tego samego gatunku roślin na danym polu, zawsze prowadzi do zachwiania równowagi pomiędzy poszczególnymi grupami mikroorganizmów glebowych. Może dochodzić też do nagromadzania związków biologicznie czynnych (allelo-związków), które są wydzielinami korzeniowymi uprawianych roślin lub powstają w trakcie rozkładu ich resztek pożniwnych w glebie. Często są one przyczyną samozatrucia środowiska glebowego. Tworzą się wtedy stresowe warunki wzrostu i rozwoju uprawianych roślin należących do tego samego gatunku. Zjawisko to jest określane jako „zmęczenie gleby”, które objawia się zahamowaniem wzrostu sytemu korzeniowego i części odpowiedzialnych za asymilację. Takie rośliny mają zwiększoną podatność na ataki przez specyficzne choroby i szkodniki. Osłabione rośliny są dominowane przez chwasty i w konsekwencji następuje drastyczny spadek plonu. Ważniejsze choroby i szkodniki, których nasilenie jest uzależnione od następstwa roślin, podano w tabeli 3.

Stosowanie odpowiedniego płodozmianu chroni więc uprawy przed atakiem szkodników, rozprzestrzenianiem się chorób, wzrastaniem w glebie ilości substancji szkodliwych dla danej grupy roślin i przeciwdziała wyjałowieniu się gleby.

Klasycznym przykładem zmianowania jest czteropolówka. Występują wtedy okopowe, zbożowe (jare i ozime) oraz rośliny strukturotwórcze (motylkowate) i zboża ozime. W poszczególnych gospodarstwach płodozmiany są układane indywidualnie, występują rośliny z różnych grup botanicznych i ich mieszanki. Ważne jest, aby obok roślin wyczerpujących zasoby glebowe, np. okopowe, zboża, znalazły się strukturotwórcze rośliny motylkowate, wysiewane chociażby w międzyplonach. Odpowiedni dobór uprawianych roślin ma szczególne znaczenie w gospodarstwach ekologicznych, z uwagi na zaniechanie stosowania tu przemysłowych środków produkcji: syntetycznych nawozów i chemicznych środków ochrony roślin. Przykładowe płodozmiany przedstawiono w tabeli 4.

- 21 -

Tabela 3. Choroby i szkodniki zbóż, których nasilenie zależy od zmianowania

len

słonecznik

ziemniak

burak

motylkowe

krzyżowe

trawy

kukurydza

owies

żyto

jęczmień

Wyszczególnienie

pszenica

Roślina żywicielska

CHOROBY Bakteryjne parch zwykły ziemniaka podstawy źdźbła zbóż liści kłosów zbóż fuzarioza zbóż fuzarioza motylkowatych verticilioza zgnilizna twardzikowa głownia kukurydzy chwościk buraka

X X X X

X X X

Grzybowe X X X X

X X X X

X X X

X X X

X X

X X Wirusowe

rizomania mozaika żółta jęczmienia

X X

mątwik zbożowy mątwik burakowy mątwik ziemniaczany nicienie wolnożyjące mątwik łodygowy

X

pryszczarek zbożowiec omacnica prosowianka pchełka rzepakowa pryszczarek kapustnik

X

SZKODNIKI Nicienie pasożytnicze X X X X

X X

X

X

X

X X

X X Owady

X

X

X X X X

*/ Bacumer K.: Gestaltung der Fruchtfolge. Rodz. 5.5. Integrierter Landbau – red.

Diercks R. i Heitefuss R., Wyd. DLG– Verlag Frankfurt (Main), 1990.

- 22 -

Tabela 4. Przykładowe płodozmiany dla gospodarstw ekologicznych Gospodarstwo bez produkcji zwierzęcej (gleby średnie i dobre) 1) zboża jare z wsiewką koniczyny białej z trawą; 2) koniczyna biała z trawą, porost przykaszany 2-3 razy i pozostawiany na powierzchni pola; 3) warzywa; 4) pszenica oz. + poplon (gorczyca albo facelia).

Gospodarstwo z chowem trzody chlewnej (gleby dobre) 1) pole okopowych (ziemniak, warzywa, burak pastewny) nawożone obornikiem lub kompostem; 2) jęczmień j. + wsiewka (koniczyna biała); 3) strączkowe (bobik, groch, łubin biały); 4) pszenica oz. + poplon (gorczyca); 5) mieszanka strączkowo-zbożowa; 6) pszenżyto ozime.

Gospodarstwo z chowem trzody chlewnej (gleby średnie) 1) pole okopowych (ziemniak, warzywa, burak pastewny) nawożone obornikiem lub kompostem; 2) pole dzielone (pszenżyto ozime i jęczmień jary) + poplon; 3) mieszanka strączkowo-zbożowa; 4) pszenżyto + poplon (koniczyna biała); 5) jara mieszanka zbożowa (pszenica, jęczmień i owies).

Gospodarstwo z chowem krów mlecznych (gleby średnie bez użytków zielonych) 1) pole okopowych (ziemniak, warzywa, burak pastewny) nawożone obornikiem lub kompostem; 2) owies na zielonkę z wsiewką (koniczyna czerwona + trawy); 3) koniczyna z trawą; 4) pszenica oz. + poplon (facelia lub gorczyca); 5) pastewna mieszanka jara (owies + wyka + peluszka) wysiewana dwukrotnie w ok. wegetacji.

Gospodarstwo z chowem krów mlecznych (gleby dobre, bez trwałych użytków zielonych) 1) pole okopowych (ziemniak, warzywa, burak pastewny) nawożone obornikiem lub kompostem; 2) jęczmień jary z wsiewką (koniczyna czerwona z domieszką koniczyny białej + trawy: życica trwała, kostrzewa; łąkowa, rajgras wyniosły; 3) koniczyna z trawami I rok użytkowana; 4) koniczyna z trawami II rok użytkowana; 5) pszenica ozima + poplon (strączkowe z gorczycą białą lub perko). Źródło: Jończyk K. Płodozmiany w gospodarstwie ekologicznym, 2005.

- 23 -

W uprawie ekologicznej bardzo ważny jest dobór odmian odpornych i tolerancyjnych na szkodniki i choroby występujące w danym rejonie oraz stosowanie ekologicznego materiału siewnego i nasadzeniowego. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady (WE)834/2007 w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych z dn. 28 czerwca 2007 r art.12 poz.1.

Każdemu gatunkowi roślin uprawnych towarzyszy zespół chwastów, których wzrost i rytm rozwojowy są zbliżone do uprawianej rośliny. W związku z tym częsty powrót na dane pole tego samego lub pokrewnych gatunków roślin prowadzi do kompensacji określonych gatunków chwastów. Przy częstej uprawie ozimin w zasiewach nasila się występowanie: miotły zbożowej, przytuli czepnej, chwastów rumianów, fiołka polnego itp. Częsta uprawa okopowych i kukurydzy sprzyja zwiększonemu występowaniu: chwastnicy jednostronnej, szarłatu, włośnicy, gwiazdnicy itp. W zbożach jarych masowo pojawia się komosa biała, gorczyca polna, a na lepszych glebach również owies głuchy.

2.3 Właściwa uprawa gleby i nawożenie jako czynnik ograniczający zachwaszczenie oraz występowanie chorób i szkodników Uprawa roślin zgodna z ich wymaganiami i warunkami siedliska, wzmacnia siły obronne roślin i stymuluje plonowanie. Wyeliminowanie herbicydów ze stosowania w ekologii, zwiększa zapotrzebowanie na mechaniczne zabiegi uprawowe, stąd właściwa organizacja produkcji polowej powinna zabezpieczać przed spiętrzaniem się prac w gospodarstwie.

Uprawy ekologiczne są próbą naśladowania natury. Ekolodzy stosują zasadę płytkiego odwracania gleby i głębokiego spulchniania np. przy użyciu głęboszy.

Płytkie odwrócenie zapobiega zbyt szybkiemu rozkładowi próchnicy i nie niszczy pożądanych w glebie organizmów tlenowych, a głęboszowanie pozwala na powiększenie warstwy bytowania i liczebności tych organizmów oraz udostępnienie roślinom składników pokarmowych zgromadzonych w głębszych warstwach, poprzez zerwanie zbitej warstwy gleby zwanej „podeszwą płużną”.

Zmniejszenie ingerencji człowieka w strukturę gleby powoduje powstanie bardziej stabilnych agregatów glebowych, a przez to następuje polepszenie warunków fizykochemicznych środowiska glebowego oraz zmniejszenie erozji.

Odnośnie koniecznych do przeprowadzenia zabiegów uprawowych powinien decydować aktualny stan gleby i wymagania rośliny uprawnej. Należy przede wszystkim unikać uprawy gleb nadmiernie wilgotnych, gdyż powoduje to rozmazywanie się gleby i pogorszenie jej struktury. Na polach ogranicza się - 24 -

głębokość orek siewnych, odwracając tylko wierzchnią warstwę gleby bogatą w mikroorganizmy tlenowe, która najczęściej sięga na głębokość ok. 15 cm.

Orki głębsze można stosować w przypadku orek przedzimowych, gdy aktywność biologiczna jest uśpiona i do wiosny gleba może nabrać właściwych cech.

Spulchniona gleba przez okres zimy magazynuje wodę i jest poddawana strukturotwórczemu działaniu mrozu; korzystne jest lekkie wysztorcowanie skib.

Istotną rolę spełnia też właściwe doprawianie gleby przed siewem. Oprócz stworzenia dobrej warstwy siewnej powinno niszczyć również zachwaszczenie. Jednym ze sposobów ograniczenia występowania chwastów jednorocznych jest wstępne przygotowanie gleby na 7-10 dni przed siewem, podczas którego niszczona jest część chwastów. Bardzo ostrożnie należy stosować maszyny aktywne, które z uwagi na duże prędkości elementów roboczych, niosą niebezpieczeństwo rozpylenia delikatnej struktury gleby. Glebogryzarki czy brony rotacyjne, po ustawieniu małych obrotów, są niezastąpione podczas doprawiania gleb z dużą ilością resztek pożniwnych czy poplonu w warstwie powierzchniowej, zapewniając ich dobre wymieszanie z glebą.

Ważne są nie tylko zastosowane maszyny, ale również termin i sposób wykonania zabiegu. Należy stosować też tradycyjne wiosenne zabiegi włókowania i bronowania. Taki wczesny zabieg powoduje „otwarcie roli” po zimie, pobudzając aktywność biologiczną „uśpionej” gleby. Następuje przerwanie parowania i przyspieszenie ogrzania gleby oraz pobudzenie chwastów do wschodów, umożliwiające ich mechaniczne zniszczenie. Często wykorzystywana jest w gospodarstwie ekologicznym brona – chwastownik.

Narzędzie w wersji chwastownika wyposażone jest w pola ze sprężystymi palcami. Przeznaczone jest do niszczenia chwastów i skorupy na powierzchni gleby. Chwastownik jest bardzo przydatny do bronowania uprawy pożniwnej, umożliwiając niszczenie chwastów i samosiewów, a wyrównując pola równomierne rozgrabia resztki pożniwne, co przyspiesza ich rozkład. W gospodarstwach ekologicznych jest nieodzowna taka uprawa, gdyż pobudzana jest aktywność biologiczną gleby, a także następuje niszczenie chwastów i samosiewów.

Przydatne są również narzędzia zapewniające dobre podcięcie i wymieszanie resztek pożniwnych z glebą jak: kultywator, brona talerzowa. Uprawki te przyczyniają się też do ograniczania rozprzestrzeniania się szkodników. W gospodarstwach ekologicznych wysiewa się mieszanki różnych odmian, mieszanki międzygatunkowe oraz współrzędną uprawę roślin. Różna głębokość korzenienia się i różny cykl rozwojowy roślin pozwala na lepsze wykorzystanie przez - 25 -

nie zasobów gleby i powierzchni uprawnej. Rośliny wydzielając różne substancje mogą działać jak feromony płciowe utrudniające szkodnikom znalezienie samic przez samce, bądź wzajemnie bronić się przed szkodnikami np. uprawa marchwi z cebulą sprawia, że marchew mniej jest atakowana przez połyśnicę marchwiankę, a cebulę mniej atakuje śmietka cebulanka.

Bardzo ważne w zapobieganiu zachwaszczeniu jest większa gęstość wysiewu, przez co pokrycie gleby roślinami uniemożliwia kiełkowanie chwastów a także utrzymywanie gleby pod okrywą roślinną w późniejszym okresie.

Po zbiorach plonu głównego należy jak najszybciej obsiać pola roślinami poplonowymi (najlepiej motylkowatymi), które dostarczą masy organicznej i składników pokarmowych oraz nie pozwolą na rozwój chwastów. Uprawa roślin szerokolistnych, szybko rosnących dobrze oczyszcza glebę z chwastów. Spośród roślin uprawnych należą do nich: gryka (wykorzystywana często do niszczenia zaperzonych pól), groch, wyki, koniczyny, gorczyca biała, lucerna, mieszanki motylkowych z trawami i in. «Duszą» one chwasty głównie przez zacienianie gleby, odbieranie wody i miejsca. Skuteczność działania takich roślin uzależniona jest od gęstości łanów; zbyt luźne łany nie ograniczą zachwaszczenia, a wręcz przyczyniają się do wzrostu zachwaszczenia. Szczególnie korzystnym elementem płodozmianu są rośliny pastewne wieloletnie. Ich częste koszenie przyczynia się nie tylko do zwalczenia chwastów jednorocznych, ale również do wyniszczenia chwastów trwałych takich jak: ostrożeń polny, skrzyp polny, powój polny. Częste ścinanie pędów nadziemnych chwastów trwałych najpierw osłabia je, a następnie prowadzi do ich zaniku. Nie ma też wydawania nasion co prowadzi do oczyszczenia gleby. W płodozmianowym zwalczaniu chwastów dużą rolę odgrywają rośliny okopowe, które wymagają odchwaszczania przez długą część okresu wegetacyjnego.

Aby ziemia w okresie wegetacji roślin uprawianych w szerokich rzędach była przykryta, można stosować w międzyrzędziach mulcz ze słomy, dobrze przerobionego kompostu lub innego materiału organicznego. Trzeba pamiętać, że niedostatecznie przerobiony kompost lub słabo rozłożony obornik są źródłem zachwaszczania pól. Przy ograniczaniu zachwaszczenia nie należy również pomijać jakości stosowanego materiału siewnego. Jedną z przyczyn pojawiania się zbiorowisk chwastów w zasiewach jest zanieczyszczony materiał siewny. Aby temu zapobiec należy w pierwszej kolejności doczyszczać nasiona lub wymienić na kwalifikowany materiał siewny. Istotny również jest dobór odpowiednich odmian roślin, odpornych na działanie chorób i szkodników.

- 26 -

Takie cechy mają z reguły stare odmiany, które są dostosowane do lokalnych warunków klimatyczno-glebowych (zwiększona mrozoodporność, dobre krzewienie u zbóż itp.), posiadają zdolność dobrego wykorzystywania składników pokarmowych, zwłaszcza azotu oraz szybki początkowy wzrost. Nie należy też opóźniać terminu siewu i sadzenia roślin, ponieważ przy masowym pojawieniu się patogenów, bardziej atakowane są młode rośliny, a terminowy zbiór warunkuje często zdrowotność uzyskanego plonu.

Czynnikiem ograniczającym zachwaszczenie może być również wapnowanie, gdyż powoduje neutralizację kwasów glebowych, a tym samym wpływa na zahamowanie rozwoju chwastów kwasolubnych, takich jak: sporek polny, czerwiec roczny, szczaw polny, koniczyna polna, fiołek trójbarwny. Dostarczanie glebie poszczególnych substancji organicznych w różny sposób wpływa na jej właściwości oraz nasilenie chwastów i szkodników – tabela 5.

Tabela 5. Oddziaływanie różnych form nawozów organicznych i resztek pożniwnych na właściwości gleby

Źródło: Jończyk K., 2005

Najkorzystniej na poprawę struktury gleby, wzrost zawartości próchnicy i azotu mają motylkowe wieloletnie, ale wydatnie zwiększają zachwaszczenie chwastami wieloletnimi i specyficznymi chorobami i szkodnikami tych roślin.

Aby utrzymać pożądaną zasobność gleby, oprócz nawożenia organicznego, trzeba stosować uzupełnianie składników pokarmowych w glebie, poprzez wysiew nawozów mineralnych, wytworzonych naturalnie. Nawozy dopuszczone do stosowania w rolnictwie ekologicznym znajdują się na stronie internetowej prowadzonej i aktualizowanej przez Instytut Uprawy i Nawożenia (IUNG) Puławy.

- 27 -

W rolnictwie ekologicznym wykorzystuje się też niekonwencjonalne metody uprawy np. nocne wykonywanie podorywek i innych zabiegów glebowych, aby znajdujące się w ziemi nasiona chwastów nie dostały impulsu świetlnego do wschodów. Szwedzcy naukowcy stwierdzili, że w wyniku nocnej uprawy następuje redukcja fiołka polnego o 61%, komosy białej o 22%, a rumianku bezpłomieniowego o 22%. Po zmroku prowadzi się też zabiegi opryskiwania, przeciw szkodnikom zaczynającym żerowanie wieczorem. Rolnicy ekologiczni często wykorzystują kalendarz biodynamiczny, w którym zawarte są wskazówki pozwalające tak zaplanować prace w ogrodzie i na polu, aby wzrost roślin i plonów był wspierany przez moc Księżyca. Inną metodą stosowaną w gospodarstwach ograniczającą zachwaszczenie, jest spopielanie nasion chwastów i przygotowanie zdynamizowanego roztworu (zgodnie z zasadami rolnictwa biodynamicznego).

2.4 Domowe preparaty roślinne stosowane w rolnictwie ekologicznym Dużą rolę w ograniczaniu inwazji chorób i szkodników spełniają działania profilaktyczne wzmagające odporność. Znaczenie ma stosowanie różnorodnych preparatów ziołowych sporządzanych w gospodarstwie. Preparaty te stosuje się zarówno zapobiegawczo i interwencyjnie po pojawieniu się szkodników. Ich działanie polega na uodparnianiu roślin, odstraszaniu i zwalczaniu patogenów. Ziołowe preparaty stosuje się w postaci: a) „gnojówek” – masę roślin zalewa się zimną wodą (w niemetalowym naczyniu) i poddaje procesowi fermentacji przez 3-6 tygodni, w zależności od temperatury; b) wyciągów – materiał roślinny zalewa się wodą i moczy przez 24 godziny; c) odwarów – sporządza się zalewając zimną wodą świeży lub suszony materiał roślinny na 24 godziny a następnie podgrzewa się go do wrzenia i stosuje po ostygnięciu.

Zawsze musimy upewnić się co do ewentualnych proporcji w jakich powinien zostać rozcieńczony preparat, sposobu przygotowania go, a także terminu i miejsca stosowania, bowiem różne rozcieńczenia działają na różne szkodniki i choroby.

- 28 -

ząbków na 10 l wody 50g rozgniecionych ząbków na 10 l wody

pospolity

Pokrzywa Gnojówka 1 kg świeżych lub zwyczajna 20 dkg suszonych i żegawka Wyciąg roślin na 10 l wody – na 2-6 tygodni 1 kg świeżych roślin/ nie kwitnących/ 10 l wody 1 kg roślin /10 l wody 30 dkg świeżych Wrotycz Wyciąg lub 10 dkg suszonych pospolity roślin/10 l wody

Wyciąg

Rodzaj Przepis preparatu Gnojówka 100 g rozgniecionych

Nazwa rośliny Czosnek

- 29 1:2

1:10 bez rozcieńcz.

1:20

bez rozcieńcz.

1:10

Rozcieńczenie robom grzybowym Przeciw chorobom grzybowym, połyśnicy marchwiowej, przędziorkom Przeciw ssącym i żerującym szkodnikom Stymulacja wzrostu, ożywienie gleby, uzupełnienie żelaza Przeciwko mszycom

Przeciw wszystkim cho-

Wskazania i działanie

Przeciw śmietce cebul., Młode rośliny mszycom, rdzom, bielinkowi, owocówce.

Okres weget.

Wiosna lato

Termin stosowania Wiosna lato

Na roślinę i glebę

Nie stosować na kapustne – zapach zwabia bielinka Na glebę Przez 3 dni

i przy porażeniu

Zapobiegawczo

Uwagi

Tabela 6. Przykłady najczęściej używanych preparatów roślinnych w ochronie roślin

Opracowano na podstawie: Schmidke F. Domowe sposoby ochrony roślin. Oficyna Wydawnicza MULTICO Warszawa 1995

Do ochrony roślin wykorzystuje się też m.in. rośliny: bylica piołun – przeciw mszycom, mrówkom, gąsienicom, skrzyp polny, który zwalcza mączniaki, rdze, parchy oraz kędzierzawość liści brzoskwini i brunatną zgniliznę drzew pestkowych. Aksamitki stosuje się przeciw mszycom, a chrzan chroni rośliny przed brunatną zgnilizną. Czarny bez odstrasza gryzonie, kozłek lekarski wspomaga kwitnienie i wiązanie owoców oraz chroni przed przymrozkami.

Wysuszone łodygi ostrożnia polnego rozłożone w międzyrzędziach, odstraszają gryzonie. Stosowanie preparatów przygotowanych domowymi sposobami jest pracochłonne i dotyczy przeważnie mniejszych powierzchni.

2.5

Ochrona organizmów pożytecznych w otoczeniu gospodarstwa

Gospodarstwa ekologiczne powinny dążyć do utrzymania właściwych proporcji między ekspansywnymi organizmami szkodliwymi, a pożytecznymi, znajdującymi się na terenie gospodarstwa i w jego otoczeniu.

Właściwy rozwój mikroorganizmów uzależniony jest od żyzności gleby, jej zakwaszenia, napowietrzenia, stosunków wodnych, zasolenia, zanieczyszczenia metalami ciężkimi i in. Bardzo ważną rolę odgrywają mikroorganizmy glebowe, zwłaszcza bakterie, pierwotniaki promieniowce itp. oraz mezofauna glebowa – organizmy, których rozmiary ciała mieszczą się w przedziale od 0,2 do 2 mm. Są one w bardzo wysokiej liczebności i są zróżnicowane gatunkowo.

Część z nich do własnego rozwoju wykorzystuje organizmy szkodliwe bytujące w glebie. Przykładem mogą być nicienie, które mogą należeć do różnych grup troficznych. Występują nicienie: bakteriożerne, grzybożerne, roślinożerne, drapieżne, wszystkożerne i pasożytnicze. Ochrona nicieni polega na utrzymaniu wilgotności gleby, ograniczaniu nawożenia mineralnego, niestosowaniu insektycydów glebowych, które mogą niszczyć istniejącą mikrofaunę glebową.

Organizmy bardzo pożyteczne w glebie to dżdżownice (Lumbricidae), żywiące się szczątkami organicznymi pobieranymi z gleby (roślinne i zwierzęce) i wydalające niestrawione resztki w postaci grudek użyźniających glebę. Przez licznie drążone kanały odprowadzają nadmiar wody i przewietrzają glebę. Na łąkach dżdżownice rozwijają się lepiej niż na polach uprawnych. Zbita gleba i głębokie spulchnianie roli, zwłaszcza orka i stosowanie niektórych środków ochrony oraz nawozów mineralnych, wpływają ujemnie na dżdżownice.

Bardzo ważną grupę stanowią owady drapieżne i pasożytnicze oraz pajęczaki. Wśród nich wymienić trzeba drapieżne roztocza należące do pajęczaków, które mają ogromne znaczenie dla stabilności życia w glebie. Żywiąc się one - 30 -

nicieniami, małymi owadami, innymi roztoczami oraz różnymi mikroorganizmami, zmniejszają ich populację w glebie i na roślinach. Również wielożerne pająki (Aranae), odżywiają się głównie żywymi owadami ograniczając skutecznie ich ilość. Ochrona pająków polega na mulczowaniu gleby i pozostawianiu niekoszonych fragmentów pól, gdzie mogłyby rozwinąć się ich kokony, niszczone w trakcie koszenia.

Najliczniejszą grupą zwierząt są owady, żyjące w większości na lądzie.

Są to owady pasożytnicze i drapieżne. Najważniejsze przy ochronie roślin są drapieżne pluskwiaki różnoskrzydłe – polifagi odżywiające się innymi owadami. Tasznik jabłoniowiec odżywia się mszycami, przędziorkami, miodówkami i młodymi gąsienicami w uprawach sadowniczych. Pospolity w ochronie roślin jest dziubałek gajowy, który gustuje w mszycach, przędziorkach i innych małych owadach. Ważną rolę spełniają też drapieżne siatkoskrzydłe – sieciarki posiadające bogato użyłkowane długie i przezroczyste skrzydła, gdzie drapieżcami są zarówno larwy jak i postacie dorosłe np. złotook pospolity zjadający jaja stonki ziemniaczanej, mszyc, przędziorków. Dużą rolę spełniają mrówki, należące do błonkówek, niszczące owady. Ważną rolę odgrywają chrząszcze (Coleoptera) np. mszycożerne biedronki (Coccinellidae), a także biegaczowate. Jest to rodzina bardzo zróżnicowana pod względem morfologicznym.

Oprócz pokarmu zwierzęcego biegaczowate odżywiają się również nasionami chwastów. Stanowią one jedną z najważniejszych grup chrząszczy w rolniczym krajobrazie, są ważną grupę drapieżców, ograniczającą występowanie wielu szkodników, np. mszyc, gąsienic i innych bezkręgowców.

Przez poprawę uwilgotnienia gleby i stosowanie naturalnych nawozów oraz pozostawianie resztek pożniwnych wpływamy na zwiększenie liczby drapieżnych biegaczowatych i kusakowatych pośrednio, poprzez zwiększenie dostępności bazy pokarmowej (większa ilość larw muchówek). Ważną rolę pełnią też inne owady, jak: drapieżne i pasożytnicze muchówki pryszczarkowate, bzygowate i rączycowate. Mogą niszczyć one zarówno owady dorosłe, ich larwy i poczwarki. Ochrona tych zwierząt to niestosowanie środków owadobójczych, niektórych chwastobójczych, pozostawianie nieskoszonych fragmentów pól, utrzymanie roślinności na poboczach dróg, niekoszonych miedz, gdzie mają kryjówki lęgowe i bazę pokarmową z kwitnących roślin. Facelia, baldaszkowate, krzyżowe to rośliny, pozwalające nie tylko odżywiać się wielu owadom, ale przyciągają wiele pożytecznych entomofagów, takich jak rączyce i gąsieniczniki. Aby pomóc owadom przetrwać zimę, buduje się suche domki - 31 -

z drewna tzw. hotele wypełnione mchem, poprzedzielanych przyciętymi pędami trzcin (tak żeby kolanka wypadały na środku) i tekturą falistą (tak żeby powstały luźne warstwy).

Producenci rolni i ogrodnicy powinni też docenić współpracę pszczołowatych, które nie są wykorzystywane do ochrony roślin, ale w istotny sposób podnoszą plonowanie. Szczególnie wartościowa jest murarka ogrodowa (Osmia rufa) dzika pszczoła samotnica. Badania wykazały, że jest znakomitym zapylaczem o wiele lepszym niż pszczoła miodna, co spowodowało, że zaczęto wykorzystywać tę pszczołę gospodarczo. Poleca się ją zarówno w uprawach szklarniach jak też na terenach otwartych. Może być wykorzystywana do zapylania większych areałów rolniczych. Kokony murarki można zakupić, ale najefektywniejsze jest wykonanie i zabezpieczanie miejsc lęgowych murarki (jaja składają w pustych źdźbłach itp. szczelinach).Uzyskujemy wówczas o wiele bardziej satysfakcjonujące i wartościowe plony.

Istotną rolę w zwalczaniu szkodników roślin mają owadożerne zwierzęta: płazy, gady, ptaki i ssaki, objęte w większości w Polsce ochroną prawną.

Płazy zjadają duże ilości owadów będących szkodnikami pól i lasów, żerując nocą zjadają nocne owady, niedostępne dla ptaków. Wymienić tu trzeba m. in. traszki, salamandry, kumakowate i ropuchowate. Liczebność owadów znacznie ograniczają gady, stanowiąc równocześnie bazę pokarmową dla innych zwierząt: ssaków i ptaków. Węże bytują w lasach, są aktywne głównie w dzień, żywią się gryzoniami będącymi szkodnikami pól. Szczególnie pożyteczne są żmije zygzakowate (Vipera berus) – węże z rodziny żmijowatych, żywiące się głównie drobnymi gryzoniami, ptakami i żabami. Mają one duże znaczenie gospodarcze jako tępiciele szkodliwych gryzoni. Coraz częściej żmije można znaleźć na plantacjach i nieużytkowanych i przyleśnych polach.

Ptaki spełniają szczególną rolę w ograniczaniu szkodników i należy objąć je aktywnymi metodami ochrony jak: budowa skrzynek lęgowych, dziupli i udostępnianie wody(karmniki, oczka wodne, betonowe pojniki), sadzenie drzew i krzewów będących bazą pokarmową na zimę (jarzębina, bez czarny, czeremcha, tarnina) oraz dokarmianie w zimie. Liczebność ptaków gnieżdżących się w otwartych gniazdach można zwiększyć przez uprawę krzewów oraz ich umiejętne przycinanie, by były odpowiednio zagęszczone i naświetlone.

Pożyteczne ptaki to między innymi: sikora bogatka, sikora czubatka i kowalik żywiące się owadami i innymi bezkręgowcami, nasionami chwastów a czasem też roślin uprawnych. Dudek (Upupa epos) swoim długim dziobem wyciąga - 32 -

larwy turkucia podjadka, pasikonika, chrabąszcza majowego, motyli mrówek, które zjada w dużych ilościach. Podobnie pożyteczne są wróble mazurki i szpaki (mogące okresowo być szkodnikami).Ważną grupę pożytecznych ptaków stanowią sowy, prowadzące nocny tryb życia, poruszają się bezszelestnie i atakują niespodziewanie, zwalczają myszy, szczury, nornice i inne gryzonie. Odżywiają się też owadami, dżdżownicami, jaszczurkami, ptakami, skorupiakami i in. Najważniejsze sowy to puszczyk (Strix aluco) i sowa uszata (Asio otus L.).

Stosowanie środków chemicznych, zwłaszcza nieprzemyślane chemiczne zwalczanie myszy, może spowodować masowe zatrucia i eliminację tych ważnych sprzymierzeńców rolnika. Gniazdują na wysokich krzewach, drzewach, niezamieszkałych strychach i potrzebują miejsc do czatów np. cienkich gałęzi.

Ochrona polega na zapewnieniu im odpowiednich miejsc, a na otwartej przestrzeni przygotowaniu tyczek i podpór.

Jedną z metod ochrony roślin jest introdukcja niektórych ptaków np. bażanty wprowadzane przez leśników chronią pola uprawne np. ziemniaki przed stonką ziemniaczaną.

Ze ssaków najważniejsze są owadożerne z rodziny jeżowatych (Erinaceidae) żywiące się ślimakami, jajami ptaków, owadami, płazami, małymi ssakami.

Ryjówkowate (Soricidae) i kretowate (Talpidae) są w większości owadożerne i mięsożerne, ale czasem wykorzystują też pokarm roślinny.

W biologicznej regulacji populacji szkodników upraw i lasów udział biorą też lisy, jenoty, borsuki, kuny, tchórze, a nawet dziki, które buchtując niszczą wiele szkodników zimujących pod liśćmi i w ściółce. Jedyne ssaki latające, wszystkożerne nietoperze (Chiroptera) żerujące nocą i korzystające przy polowaniu z echolokacji, nie są wybredne i likwidują wszystkie owady (również te, mające ochronne barwy). Ich liczebność można zwiększyć budując skrzynki lęgowe oraz chroniąc zimowiska (strychy, ruiny, jaskinie) i przystosowując do ich wymagań stare budynki i budowle, Zwierzęta te poddaje się introdukcji i kolonizacji, w celu walki z owadami nocnymi, gdzie montuje się dla nich budki z dolnym wylotem.

Niestety, liczebność wielu zwierząt jest ograniczana na skutek rozwoju infrastruktury drogowej, powodującej zwykle zmiany stosunków wodnych danego środowiska. Budowane są drogi, często bez odpowiednich przejść podziemnych dla migrujących zwierząt, na których zwierzęta giną pod kołami przejeżdżających samochodów.

- 33 -

Istotną rolę w ochronie roślin i uzyskaniu wyższych plonów ma utrzymanie bioróżnorodności w środowisku wiejskim. Aby utrzymać naturalną równowagę organizmów, konieczne jest utrzymanie miejsc niewykorzystywanych rolniczo, jak: zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, oczka wodne, celowe nieużytki, utrzymanie łąk ekstensywnych. Na wielkoobszarowych powierzchniach konieczne jest podzielenie pola na mniejsze części i utrzymywanie pasów ochronnych drzew, stosując też siew pasowy roślin z innych rodzin botanicznych niż uprawa główna. Szczególnym walorem jest istnienie zadrzewień i zakrzewień śródpolnych, które są stabilizatorami warunków produkcji rolniczej. Przede wszystkim chronią pola przed szkodliwym działaniem wiatrów, zapobiegając erozji wodnej i wietrznej gleb. Magazynują wodę oraz wychwytują zanieczyszczenia i substancje nawozowe niewykorzystane przez rośliny, przeciwdziałając eutrofizacji wód. Ponadto stanowią siedlisko życia wielu organizmów, w tym pożytecznych, wspierających walkę ze szkodnikami upraw.

Dla części pożytecznych ssaków, ptaków i owadów są to miejsca gniazdowania i rozwoju. Mogą też być wykorzystywane w okresie zimowym jako miejsce, gdzie znajdują pożywienie i schronienie – tzw. remizy dla zwierząt. Sieć zadrzewień pełni funkcje korytarzy ekologicznych i szlaków migracji zwierząt (dobowa i sezonowa). Może być też miejscem postoju ptaków udających się na lęgowiska i zimowiska. Oczka wodne to wodopoje i miejsca kumulujące nadmiar wody, zapobiegając spływom powierzchniowym. Przykładem korzystnej mozaikowatości siedlisk, będących również pięknym krajobrazem polskiej wsi, są pola na terenie Roztocza, gdzie uprawiane są różne rośliny, występują zadrzewienia śródpolne, wysokie miedze, wąwozy i ugory. Mogą tu bytować owady i inne zwierzęta.

Im bardziej zróżnicowana gatunkowo roślinność w krajobrazie rolniczym, tym bogatsze życie różnych organizmów i większa stabilizacja środowiska rolniczego. Część działań rolników w zakresie utrzymania i poprawy jakości środowiska jest finansowo wspierana od 2004 r. w ramach wsparcia dla obszarów ONW i programów rolno środowiskowych (rolnictwo ekologiczne, siew poplonów utrzymywanych bez przyorania przez okres zimy, łąki ekstensywne, strefy buforowe, utrzymanie szerokich miedz, ochrona siedlisk ptasich itp.).

- 34 -

3. Ochrona roślin w gospodarstwach ekologicznych – metody interwencyjne 3.1 Bezpośrednie metody ograniczania szkodników i zachwaszczenia Po wysiewie lub wysadzeniu roślin producent winien pielęgnować rośliny, by nie dopuścić do nadmiernego rozwoju szkodników, chorób i chwastów.

Chwast rozumiany jest jako roślina niepożądana na danym polu, mogą nimi być też np. samosiewy roślin uprawnych.

Chwasty będące w uprawach, konkurują z roślinami uprawnymi o wodę, światło słoneczne i składniki pokarmowe przez co rośliny są osłabione i bardziej wrażliwe na infekcje. Następuje zagęszczenie łanu sprzyjające rozwojowi wielu patogenów. Wiele gatunków chwastów to żywiciele, na których rozwijają się chorobotwórcze grzyby, mączniaki i inne. Występują też chwasty będące pośrednimi żywicielami rdzy dwudomowej np. rdzy źdźbłowej zbóż i traw żyjącej na berberysie oraz samosiewach i oziminach, rdzy wejmutkowo – porzeczkowej rozwijającej się na sośnie pięcioigłowej i porzeczce czarnej.

Chwasty często pogarszają warunki fitosanitarne pól, są też źródłem pokarmu dla nicieni, owadów, wciornastków a nawet sprzyjają rozwojowi gryzoni.

Jednak w przypadku, gdy wszystkie chwasty są wyniszczone, niekiedy choroby i szkodniki łatwiej mogą atakować pozostające rośliny uprawne, natomiast zbyt duża ilość chwastów w uprawach może całkowicie zniszczyć plon bądź go zminimalizować. Niewielkie zachwaszczenie – poniżej tzw. progu szkodliwości – może być korzystne, gdyż roślina będzie miała odpowiednie zacienienie gleby a sąsiedztwo chwastów może działać jak uprawa roślin współrzędnych.

Każdorazowo należy oceniać stan łanu przed podjęciem decyzji o odchwaszczaniu i zadecydować, czy zabieg będzie korzystny, czy też nie.

Ograniczanie i zwalczanie chwastów można przeprowadzić przy użyciu metod mechanicznych i termicznych. Trzeba dobrać narzędzie, sposób i termin zabiegu w zależności od reakcji roślin na dany rodzaj uprawki, ponieważ wykonany prawidłowo, nie jest szkodliwy dla większości roślin uprawnych.

Ze zbóż są wrażliwe jedynie jęczmień ozimy i żyto. Zwalczanie daje najlepsze rezultaty w sytuacji, gdy jest wczesna faza rozwoju chwastów – w przypadku dwuliściennych – faza liścieni lub pierwszych liści właściwych, np. w burakach bronować należy przed wschodami buraków, do 15 dni po siewie i w fazie pow. 4 liści buraka. Zboża jare bronuje się po raz pierwszy 5-7 dni po zasiewie, po raz drugi w czasie tzw. piórkowania (wschody zbóż – liść zwinięty w rurkę), - 35 -

a po raz trzeci po wytworzeniu czwartego listka i ewentualnie można powtórzyć po 5-7 dniach. Nie należy bronować zbóż od wschodów do wykształcenia 4 liścia. W tej fazie rozwoju są one bardzo wrażliwe na wszelkie uszkodzenia mechaniczne. Bronować w poprzek lub ukośnie do rzędów. Pszenicę ozimą, pszenżyto ozime i późno siane żyto można bronować na wiosnę dwu lub trzykrotnie. Ze względu na możliwość odsłonięcia węzła krzewienia, rozpylenia gleby i tym samym gorsze przezimowanie zbóż, niewskazane jest stosowanie tego zabiegu jesienią. Z roślin motylkowych możemy bronować groch, wykę oraz bobik, lecz tylko w dni słoneczne i ciepłe, najlepiej po południu, kiedy rośliny są nieco przewiędnięte i łatwo poddają się działaniu narzędzi. Bronowanie zasiewów niszczy również część roślin uprawnych, dlatego też zwiększamy ilość wysiewanych nasion roślin uprawnych, średnio o około 15-20%.

W zależności od gatunku chwastu, różna jest podatność chwastów na zniszczenie mechaniczne broną, co przedstawia tabela nr 7. Odpowiednio wczesne wykonanie zabiegu bronowania likwiduje do 80% chwastów.

Tabela 7. Podatność chwastów na niszczenie za pomocą brony – chwastownika Gatunek

% zniszczonych siewek

Tasznik pospolity

80

Mak polny

77

Gwiazdnica pospolita

75

Tobołki polne

75

Komosa biała

74

Jasnoty

70

Przetaczniki

59–70

Rdest plamisty

67

Sporek polny

60

Rdest ptasi

58

Rdest powojowy

47

Źródło: Próchniak i in. 2007

Do walki z chwastami można też stosować technikę wypalania, polegającą na wykorzystaniu urządzenia z dyszami palącego się gazu propan-butan. Wymaga to dużej precyzji osoby wykonującej zabieg, a stosowany jest po siewie, a przed wschodami wolno kiełkujących gatunków warzyw – marchwi, bura- 36 -

ków ćwikłowych, cebuli. Krótkotrwałe działanie wysokiej temperatury uszkadza stożek wzrostu chwastów dwuliściennych i je eliminuje. Chwasty wieloletnie i trawy mają tylko zahamowany wzrost. Jedną z metod ograniczających zachwaszczenie jest mulczowanie międzyrzędzi słomą, kompostem, trocinami lub innym materiałem organicznym. Zacienienie gleby nie pozwala wyrosnąć chwastom, a dodatkowo rozkładający się materiał organiczny wzbogaca glebę w składniki odżywcze dla roślin.

Ochrona przed szkodnikami to najczęściej mechaniczne ich niszczenie lub niedopuszczanie do rosnących roślin i magazynów. Najczęściej stosuje się ogrodzenia, odstraszanie szkodników, zbieranie ich i zabijanie, stosowanie siatek przed ptakami. W magazynach stosuje się uszczelnienia i siatki zabezpieczające przed gryzoniami i innymi szkodnikami. Ślimaki zwalcza się w dni suche poprzez obsypywanie roślin trocinami, mączką skalną, plewami jęczmiennymi, żwirem, wapnem niegaszonym i in. substancjami oblepiających ich ciała.

Można też stosować pułapki z piwem, wyciąg z czosnku, a posiana gorczyca służy jako roślina pułapkowa, wabiąca ślimaki. Naturalni wrogowie ślimaków to głównie jeże, ropuchy, padalce, jaszczurki, chrząszcze biegacze, ryjówki, ptaki oraz wije żywiące się jajami ślimaków.

W dążeniu do redukcji szkodników wykorzystuje się też, przynęty feromonowe i pułapki lepowe i barwne. Lepy sadownicze – opaski zakładane na drzewach, na które przyklejają się owady w różnych stadiach rozwojowych.

Pułapki lepowe powinniśmy więc stosować w okresach spodziewanych lotów szkodników, z troski o pszczoły, biedronki, muchówki – pożyteczne owady, mogące paść ofiarami pułapek. Jednym ze sposobów ograniczania szkodników jest niszczenie roślin będących gospodarzami pośrednimi. Np. jaja mszycy trzmielinowo-burakowej zimują na trzmielinie, czeremchowo-zbożowej – na czeremsze, więc niszcząc te rośliny w czasie zimy i wczesną wiosną, ograniczamy rozwój mszyc na roślinach uprawnych. Należy niszczyć też porażone chwasty i resztki roślinne by pozbyć się źródła skażenia. Plantacje rzepaku chronione były dawniej przed słodyszkiem i chowaczami poprzez przesuwanie po roślinach ramy chwytnej posmarowanej lepem, do której przylepiały się chrząszcze szkodników.

Ssaki również mogą niszczyć zasiewy i plony; zające, dziki i sarny są groźne, gdy pole jest w niezbyt dużej odległości od lasu, te ostatnie preferują młode rośliny i warzywa. Trzeba wówczas ogrodzić plantacje siatkami leśnymi bądź stosować inne, skuteczne, indywidualne zabezpieczenia lub repelenty inaczej - 37 -

zwane środkami odstraszającymi lub odstraszaczami (łac. repellere – odstraszać, odrzuca) – organizmy żywe, związki chemiczne, urządzenia generujące światło lub dźwięki mające właściwość odstraszania niepożądanych w danym miejscu gatunków.

W walce ze szkodnikami stosuje się również temperaturę: wysoka temperatura(gorąca woda, para, powietrze) służy do odkażania materiału nasiennego i sadzeniowego, sprzętu, pojemników uprawowych i podłoża, niska temperatura do odkażania nasion, wymrażania obiektów w okresie zimowym. Wykorzystuje się też promieniowanie – nadfioletowe (UV) i podczerwone (IR), kontrolowaną atmosferę, ciśnienie, dźwięk

i inne czynniki fizyczne. Ich stosowanie najczęściej ogranicza się do obiektów zamkniętych i stanowią one skuteczną broń w zwalczaniu szkodników.

3.2 Wykorzystanie najpopularniejszych organizmów pożytecznych w biologicznych metodach ochrony roślin i ich sposób oddziaływania na agrofagi Na świecie działa 65 firm rozmnażających organizmy do biologicznego zwalczania chorób i szkodników, w tym 26 w Europie. Wykorzystuje się ok. 100 gatunków organizmów, z czego 31 gatunków entomofagów stanowi 90% rynku.

Biologiczne metody ochrony roślin to zwalczanie chorób, szkodników i chwastów, czyli tzw. agrofagów przy wykorzystaniu ich naturalnych wrogów, którym stwarza się odpowiednie warunki rozwoju Stosuje się różne metody wprowadzania tych organizmów na pola lub do obiektów zamkniętych: 1. Introdukcja organizmów pożytecznych polegająca na wprowadzeniu obcego gatunku na dany teren, jako nowego elementu biocenozy. Pochodzą one z hodowli lub z innego terenu. Przykładem udanej introdukcji w Polsce może być osiec korówkowy (Aphelinus mali) pasożyt mszycy – bawełnicy korówki w sadach, który został wprowadzony przez prof. Z. Kaweckiego z Wyższej Szkoły Rolniczej w Krakowie. Wprowadzanie obcych organizmów do miejscowych agrocenoz powinno być poprzedzone serią badań i symulacji skutków dla środowiska naturalnego. Może się bowiem okazać, iż spodziewane korzyści będą mniejsze niż zakładano i nie zrekompensują powstałych szkód. Przykładem negatywnym jest biedronka azjatycka, sprowadzona do Europy przez ogrodników, jako wróg naturalny mszyc.

Okazała się bardzo agresywna i wszystkożerna. Zjada inne owady, w tym larwy naszych rodzimych biedronek, potrafi nawet ukąsić człowieka i wywołać alergię. Niestety nie ma naturalnego wroga.

- 38 -

2. Okresowa kolonizacja to okresowa introdukcja dużej ilości owadów lub pajęczaków stosowana w miarę potrzeby. Wprowadza się ją zarówno w agrocenozach np. uprawy warzywne chronione są przez kłusaki rydzennic (Col., Staphylynidae), ale najczęściej w szklarniach, pieczarkarniach i sadach.

3. Ochrona pożytecznych organizmów, które znajdują się w przyrodzie i pełnią funkcję naturalnych reducentów agrofagów.

Metoda protekcyjna to działania zmierzające do powiększenia ilości naszych sprzymierzeńców, m. in. poprzez siew roślin miododajnych, utrzymywanie miedz i remiz, opóźnianie koszenia łąk, zakładanie budek lęgowych, zabezpieczanie miejsc do gniazdowania oraz tworzenie oczek wodnych dla rozmnażania się żab.

Aby można było wykorzystać w środkach ochrony, naturalnych wrogów szkodników roślin, muszą one nadawać się do przemysłowego, sztucznego rozmnażania i masowego stosowania np. owady takie jak złotooki, kruszynki lub mikroorganizmy jak owadobójcze bakterie, grzyby i nicienie. Organizm nadający się do biologicznego zwalczania szkodników powinien mieć specyficzne cechy – jego upodobania środowiskowe muszą być podobne do jego ofiary, a rozmnażanie – w tempie i porze odpowiedniej do liczebności i etapów rozwoju szkodnika przy dużej ruchliwości i łatwości odszukiwania zwalczanego szkodnika. Nie powinien też szkodzić organizmom pożytecznym. Dobrze, gdy ma żywiciela ubocznego, pozwalającego mu przetrwać okresy braku szkodnika, w przeciwnym wypadku powinna istnieć możliwość karmienia go pokarmem zastępczym (sztuczną pożywką), a aktywność jego postaci dorosłej lub któregoś stadium rozwojowego zahamować, gromadzić i przechowywać w zapasie.

W środkach biologicznych czynnikiem aktywnym są żywe organizmy lub ich formy przetrwalnikowe. Organizmy wykorzystywane do biologicznej ochrony roślin mają różne metody działania. Część zaliczyć możemy do drapieżników, część do pasożytów Wykorzystuje się tez chorobotwórcze dla owadów bakterie, wirusy, grzyby i pasożytnicze nicienie. Wśród bakterii bardzo dobrym gatunkiem okazała się laseczka turyńska – Bacillus thuringiensis (Bt) tworząca kryształki toksyny (przydatnej do rozpuszczania ściany komórkowej i uwolnienia zarodników). Po zjedzeniu przetrwalników przez gąsienicę toksyna hamuje ruchy jelit, rozpuszcza nabłonek, a zarodniki dostają się do jamy ciała i rozwijają się. Gąsienica już po dobie przestaje żerować i zamiera. W Polsce znane są biopreparaty zawierające tą bakterię, np. Biobit 3,2 WP i Novodor 02 - 39 -

SC do zwalczania szkodników owadzich. Niektóre szczepy tej bakterii, udoskonalone genetycznie, porażają też larwy much (śmietki) i chrząszczy (stonka ziemniaczana). Bakterie z nowych biopreparatów mogą wnikać do wnętrza tkanek, w których żerują owady, bądź nawet przemieszczać się w glebie do strefy przykorzennej, gdzie żerują larwy szkodników. Są prowadzone badania nad wykorzystaniem bakterii do zwalczania nicieni, zwłaszcza atakujących korzenie roślin, często będących wektorami chorób. Szczególnie obiecujące są tu bakterie Pseudomonas oryzihabitans.

Preparaty wirusowe z Granulosis Virus przeznaczone są głównie do zwalczania gąsienic owocówki jabłkóweczki, która stanowi poważne zagrożenie dla sadów jabłoniowych. Po dostaniu się wirusa do jelita owada, uwolnione wiriony, infekują komórki nabłonkowe i pozostałe tkanki (wirusy mogą namnażać się w jądrze i cytoplazmie zainfekowanych komórek). Owady porażone wirusem są mniej aktywne, stają się łatwym celem dla bakterii czy grzybów oraz w konsekwencji tracą zdolność żerowania – śmierć owada następuje po 3-5 dniach od zainfekowania.

Duże znaczenie do zwalczania patogenów mają grzyby, które w przeciwieństwie do wirusów, bakterii i pierwotniaków, nie porażają owada poprzez przewód pokarmowy. Do wnętrza owada dostają się drogą bezpośredniej penetracji powłok ciała, rzadziej przez naturalne otwory lub rany. Dlatego też grzyby zwalczają skutecznie szkodniki o różnych aparatach gębowych, tak w czasie żerowania, jak i diapauzy czy zimowania. Rozrastanie się strzępek grzyba wewnątrz ciała żywiciela powoduje zablokowanie światła przewodu pokarmowego owada i zahamowanie krążenia hemolimfy. Wytwarzane dodatkowo toksyny porażają jego układy i tkanki. Ważne jest także następcze działanie preparatu polegające na zmniejszaniu płodności i żywotności owadów, którym udaje się przeżyć. Grzyby z gatunku Beauveria bassiana są w stanie przemieszczać się i rozrastać w tkankach roślin. Dzięki temu zjawisku, rośliny poniekąd mogą same bronić się przed szkodnikami, wykorzystując do tego celu obecność grzybów owadobójczych rozrastających się w tkankach oraz na powierzchni liści. W Polsce opracowano i opatentowano metodę produkcji biopreparatów grzybowych na skalę przemysłową na bazie zarodników grzybów B. bassiana.

Skuteczność działania jest uzależniona od odporności zwalczanych patogenów, sposobu przygotowania i aplikacji preparatu, temperatury, wilgotności i innych cech środowiska. Grzyby B. bassiana wykorzystywane są poprzez (introdukcje) do ograniczania pędraków w glebie różnych roślina uprawnych i sadowni- 40 -

czych. Grzyb ten nadaje się też do ograniczania stonki ziemniaczanej.

Zastosowano grzyby owadobójcze m. in. w ochronie kukurydzy i bobiku.

Nasiona zaprawione zarodnikami grzyba owadobójczego Isaria fumosorosea, co powoduje szybkie rozprzestrzenianie się grzyba w podłożu. Następuje kolonizacja nadziemnych części roślin przez grzyba, wykazując dużą patogeniczność w stosunku do owadów. Ten grzyb może być wykorzystany do ochrony roślin przed szkodnikami zarówno glebowymi, jak i atakującymi nadziemne części roślin. Wykorzystano też go do ograniczania szkodliwości omacnicy prosowianki w uprawie kukurydzy cukrowej. Najskuteczniejszą ochronę uzyskano w przypadku jednoczesnego zastosowania przedsiewnego zaprawiania ziaren i opryskiwania roślin preparatem grzybowym w okresie nalotu szkodnika na uprawę.

Patogenne i drapieżne grzyby wykorzystuje się też do zwalczania nicieni.

W Anglii wykazano, że grzyby Verticilium chlamydosporium, zastosowane w szklarniach i uprawach polowych (warzywa, rośliny ozdobne) do ograniczania populacji nicienia guzaka, redukują w 80% pierwsze pokolenie szkodnika.

Przy stosowaniu biopreparatów z grzybami drapieżnymi z rodzaju Arthrobotrys w stosunku do nicieni, grzyby wytwarzają specjalne pułapki chwytne. W pułapki wchodzą roślinne nicienie i są przez grzyby niszczone. Preparaty z grzybami drapieżnymi stosowane są nie tylko w szklarniach i pieczarkarniach, ale też w zwalczania mątwików w roślinach okopowych.

Do ograniczania szkodników wykorzystywane są też nicienie owadobójcze z rodzin Steienrnematidae i Heterorhabditidae. Są one szeroko rozpowszechnione w glebach różnych typów i w różnych ekosystemach.

Nauczyliśmy się je hodować i tworzyć z nich biopreparaty. Wykorzystuje się je w zwalczaniu ziemiórek w uprawach szklarniowych i pieczarkarniach, wciornastka zachodniego w uprawach szklarniowych oraz pędraków chrabąszczy i liściożernych szkodników drzew i roślin jagodowych w glebie. W Europie byliśmy jednym z pierwszych krajów produkujących nicienie owadobójcze w formie preparatu handlowego o nazwie Owinema.

Nicienie atakują swoje ofiary będąc w stadium larw inwazyjnych. Wyszukując owady i przedostając się do ich wnętrza przez kutikulę lub naturalne otwory.

Stosowanie obornika na plantacjach oraz obecność soli manganu i magnezu zwiększa aktywność nicieni w stosunku do owadów – szkodników roślin.

W walce z chorobami grzybowymi roślin wykorzystywane są też inne grzyby, które często wzajemnie konkurują o przestrzeń życiową i produkty odżywcze - 41 -

– związki chemiczne węgla, azotu, żelaza i inne substancje wydzielane do środowiska glebowego. W biopreparatach wykorzystywane jest nadpasożytnictwo – żywicielem jest inny grzyb pasożytniczy. Grzyby z rodzaju Trichoderma wytwarzają substancje antybiotyczne posiadające antygrzybiczne właściwości.

Po ich zastosowaniu zwiększa się odporność roślin na choroby grzybowe oraz następuje ograniczenie uszkodzeń. Preparaty z tymi grzybami, stosowane są w wielu krajach i służą do zaprawiania materiału siewnego i sadzeniakowego, opryskiwania nalistnego, wprowadzania grzybni do środowiska glebowego i indukowania odporności roślin.

W walce ze szkodnikami wykorzystywane jest też zjawisko samozniszczenia, poprzez wprowadzanie do środowiska sterylnych osobników. Sterylne owady powinny trafić na okres rozrodczy zwalczanej populacji. W Europie pracuje się nad likwidacją przy pomocy tej metody szkodnika robaczywiejącego czereśnie– nasionnicy trześniówki i śmietki cebulanki. Metody samozniszczenia przynoszą szczególnie dobre skutki w stosunku do świeżo zawleczonych gatunków lub populacji izolowanych.

Biologiczne zwalczanie chwastów obejmuje głównie gatunki zawleczone z innych kontynentów, poprzez introdukcję roślinożernych owadów np. dziurawiec zwyczajny zwalczany jest przez chrząszcze stonkowatych Chrysolina hyperici i Ch.quaddrigemina. Grzyb Alternaria cuscutoides wykorzystuje się do zwalczania roślinnego pasożyta koniczyny – kanianki. Dotychczas nie ma skutecznych biologicznych środków przeciw obcym gatunkom jak: żółtlica drobnokwiatowa, przymiotno kanadyjskie czy nawłoć.

3.3 Stosowanie biopreparatów Wykaz preparatów dopuszczonych do stosowania w rolnictwie ekologicznym jest zamieszczony na stronie internetowej IOR PIB Poznań, który zgodnie z krajowymi przepisami, jest zobowiązany do zatwierdzania i aktualizacji wykazu. Corocznie ilość tych środków zmienia się w zależności od zgłoszonych rejestracji, a oferta ta nie jest dla ekologów duża. Jest to jedna z przyczyn ograniczonego ich stosowania. Do biopestycydów zalicza się również produkty zawierające substancje chemiczne pochodzenia naturalnego (ekstrakty roślinne), regulatory wzrostu roślin.

Odrębną grupę stanowią biopreparaty zawierające jeden lub kilka biologicznie aktywnych związków organicznych (aminokwasy, witaminy, enzymy, hormony roślinne), jak również makro i mikroelementy. Dotychczasowe badania - 42 -

nad wpływem tych biopreparatów na wzrost i plonowanie roślin sadowniczych prowadzono głównie na drzewach owocowych i w mniejszym stopniu, na roślinach jagodowych. Pomimo, że badania nad stosowaniem substancji wzrostowych i innych regulatorów wzrostu prowadzone są na świecie i w Polsce od kilkudziesięciu lat, nieznany jest w pełni wpływ tych biopreparatów na przebieg procesów fizjologicznych. Biopestycydami są też pułapki feromonowe – urządzenie, które dzięki wykorzystaniu wabiących substancji zapachowych o charakterze seksualnym lub żerowym może być wykorzystywane w ochronie upraw rolniczych i sadów do ograniczenia liczebności szkodliwych owadów.

3.3.1 Ważniejsze warunki używania biopreparatów Podstawą wykorzystania środków biologicznych jest aplikacja ich zgodnie z instrukcją stosowania dołączoną do każdego jednostkowego opakowania.

W przypadku wprowadzenia zwalczania biologicznego należy zaniechać całkowicie ochrony chemicznej już na sezon wcześniej. Producent musi zapoznać się z biologią szkodników i ich naturalnych wrogów, stwarzając sprzymierzeńcom optymalne warunki bytowania, np. właściwa wilgotność. Konieczne jest upewnienie się, że organizmy pożyteczne nie ucierpią wskutek zastosowania środków pochodzenia naturalnego, np. wyciągów roślinnych czy preparatów mineralnych, które zawierają składniki zwalczające lub chroniące przed chorobami i szkodnikami. Organizmy pożyteczne należy wprowadzić w uprawę we właściwym czasie. Im wcześniej organizmy te zasiedla uprawy, tym mniej będzie ich trzeba i tym większa będzie ich skuteczność. Niektóre organizmy można wprowadzić prewencyjnie. Zawsze decydując się na wprowadzenie organizmów pożytecznych powinniśmy umieścić tabliczki lepowe lub zastosować inny sprawdzony sposób wskazujący moment pojawienia się szkodnika.

Organizmy pożyteczne wprowadzamy w momencie niezbyt dużej ilości szkodników, w pochmurne dni lub w godzinach porannych czy popołudniowych.

3.3.2 Stosowanie preparatu biologicznego w warunkach polowych na przykładzie zwalczania omacnicy prosowianki w kukurydzy Preparaty biologiczne wykorzystywane są w różnych uprawach. Jednym z nich jest preparat po nazwą Trichsafe zwalczający omacnicę prosowiankę w kukurydzy. Jest to najgroźniejszy szkodnik kukurydzy w kraju, którego gąsienice żerują niemal we wszystkich nadziemnych częściach roślin. Sojusznikiem w tej ciężkiej batalii okazał się być inny owad, a mianowicie kruszynek - 43 -

– drobna błonkówka z rodzaju Trichogramma. Naturalna biologiczna metoda zwalczania groźnego szkodnika – omacnicy prosowianki w kukurydzy polega na aplikacji jaj kruszynka. Introdukcja kruszynka polega na wprowadzeniu go poprzez zawieszenie kartonowych zawieszek lub kapsułek zawierających entomofaga na najwyższym, najlepiej rozwiniętym liściu kukurydzy, tuż przy łodydze (metoda naziemna) oraz w formie zabiegów agrolotniczych (metoda agrolotnicza) na większe plantacje. W preparacie znajdują się jaja, z których wylęgną się kruszynki a te, jako dorosłe osobniki wylatują na plantację w poszukiwaniu złóż jaj omacnicy. Początek nalotów motyli omacnicy na plantacje jest jednocześnie terminem dla wykładania zawieszek lub rozrzucania kulek z kruszynkiem na polu kukurydzy. Kruszynek pasożytuje tylko na świeżo złożonych jajach omacnicy. Moment pojawienia się w jajach omacnicy fazy czarnej główki larwy oznacza, że lada chwila wylęgną się gąsienice, które już będą żerowały na kukurydzy i nie zwalczy ich już kruszynek.

Zaletą preparatu jest to, że kruszynek znajduje się w 6 fazach rozwojowych co sprawia, że okres działania preparatu jest znacznie dłuższy, niż w przypadku, gdyby preparat zawierał jedną fazę rozwojową. Dzięki takiej „konstrukcji” biopreparatu istnieje większe prawdopodobieństwo, że na chronionej plantacji, fazy rozwojowe (dorosły kruszynek i świeże jaja omacnicy) obu organizmów wystąpią w tym samym czasie, wówczas skuteczność preparatu jest bardzo wysoka.

3.3.3 Biopreparaty z żywymi pajęczakami i owadami dla ochrony upraw szklarniowych Omówiono w rozdz. 6. Ekologiczna uprawa pomidora w szklarni jako przykład wykorzystania biopreparatów z żywymi owadami, pajęczakami i owadobójczymi nicieniami.

4. Stosowanie biologicznych metod a zdrowie człowieka i jakość środowiska naturalnego oraz główne bariery ograniczające Stosowanie bezpiecznych środków do produkcji rolnej jest korzystne dla człowieka i całego środowiska. Rolnictwo ekologiczne dostarcza produktów i surowców do produkcji żywności dla ludzi oraz paszy dla zwierząt. Produkty wytworzone w warunkach zbliżonych do naturalnych, charakteryzują się dobrymi cechami organoleptycznymi, technologicznymi i odpowiednią zawartością składników odżywczych oraz dopuszczalnym poziomem zanieczyszczeń che- 44 -

micznych i mikrobiologicznych. Żywności ekologicznej przypisuje się również unikalny wyróżnik: potencjał biologicznego oddziaływania w organizmie konsumenta. Naukowcy włoscy udowadniają, że u osób spożywających owoce i warzywa wyprodukowane metodami ekologicznymi zaobserwowano znaczący wzrost ogólnej zdolności przeciwutleniającej osocza krwi, w porównaniu z osoczem osób stosujących dietę konwencjonalną. Żywności pochodzącej z gospodarstw ekologicznych, gdzie nie stosuje się chemicznych środków produkcji, przypisuje się czasem niesłusznie wyższą zawartość mikotoksyn. Mikotoksyny są groźnymi toksynami wydzielanymi przez grzyby pleśniowe, zwłaszcza z rodzajów Fusarium, Aspergillus i Penicillium.

Wykazują one silne działanie wobec człowieka i zwierząt powodując poważne zatrucia pokarmowe już po spożyciu ok. 1 mg w kg masy roślinnej, zwłaszcza ziarna zbóż i jego przetworów, warzyw i owoców. Są one przyczyną strat ekonomicznych dla hodowców zwierząt. Zatrucia objawiają się zmniejszonym apetytem i obniżeniem odporności na choroby. Tym ogólnym objawom mogą towarzyszyć specyficzne dla danej grupy mikotoksyn np. deoksyniwalenol (DON) wywołuje wymioty i biegunkę, ochratoksyna A uszkadza nerki, aflatoksyny powodują zmiany (nawet nowotworowe) wątroby zearalenon (ZEA) zaburza płodność. Ziarna zbóż i ich przetwory są podstawowym surowcem w żywieniu ludzi i zwierząt. Niestety porażenia zbóż mikotoksynami nie można całkowicie wyeliminować, można je jednak ograniczyć działaniami profilaktycznymi. Do uprawy można wybrać gatunek i odmianę o wysokiej odporności na toksynotwórczego grzyba Fusarium sp. powodującego tzw. fuzarioze kłosa. Badania wykazały, że żyto jest bardziej odporne niż pszenica i pszenżyto, a kukurydza zawierać może nawet 10x większe stężenie mikotoksyn niż pszenica. W uprawie powinno się też unikać błędów sprzyjających rozwojowi toksycznych grzybów a więc monokultur, zbyt gęstego siewu czy złej strategii nawozowej. W trakcie zbioru należy pamiętać o czyszczeniu ziarna z nasion chwastów i zielonych części roślin, ziemi i słomy. Dosuszanie ziarna do 14% wilgotności lub mniej, powoduje że można je długo przechowywać bez rozwoju pleśni w magazynach. Wg badań monitoringowych przeprowadzonych przez pracowników Instytutu Ogrodnictwa w żywności ekologicznej generalnie nie występuje większe ryzyko skażenia mikotoksynami niż w innych systemach produkcji. Trzyletnie badania przeprowadzone w latach 2010-2012 na terenach Polski w uprawie warzyw ekologicznych i konwencjonalnych dowiodły, że mikotoksyny grzybowe (głównie aflatoksyny) są obecne na korzeniach - 45 -

marchwi i buraka pochodzących z obu systemów. Po okresie półrocznego przechowywania obserwowano wzrost zawartości mikotoksyn na warzywach pochodzących z obu systemów uprawy. Istotnie wyższy poziom aflatoksyn obserwowano na korzeniach buraków niż marchwi. Najwyższy poziom mikotoksyn obserwowano na kukurydzy. Stan sanitarny warzyw z upraw ekologicznych jest szczególnie monitorowany z uwagi na stosowanie nawożenia organicznego. Stwierdzono wyższą zawartość bakterii E. coli na warzywach pochodzących z upraw ekologicznych w porównaniu do konwencjonalnych, ale na przestrzeni czterech lat badań tylko 8% gospodarstw ekologicznych przekroczyło dopuszczalny poziom E. coli dla żywności pochodzenia roślinnego, co wiąże się z niewłaściwym stosowaniem nawożenia organicznego.

Nie wykryto bakterii Salmonella i Listeria monocytogenes. Nie stwierdzono różnic w ogólnej liczebności mikroorganizmów jak drożdże, pleśnie i bakterie z grup Enteriobacteriaceae i Enterococcus pomiędzy roślinami z ekologicznych i konwencjonalnych upraw.

Opierając się na uogólnionych obserwacjach i zbiorowym doświadczeniu, trudno oprzeć się wrażeniu, że współczesna konwencjonalna żywność jest nieodpowiednia dla ludzi i jest jak gdyby martwa: choć syci i zapewnia przemianę materii, nie witalizuje i nie gwarantuje pełni zdrowia. Ludy prymitywne, żywiące się lokalnymi zasobami często zachowują lepsze zdrowie i nie zapadają na liczne we współczesnym świecie choroby cywilizacyjne (nowotwory, zawały, nadciśnienie, osteoporoza, cukrzyca, choroby wątroby, psychozy i in.).

Wszechobecne bodźce stresogenne, pogarszająca się jakość powietrza i wody pitnej, także nieodpowiednia żywność, to we współczesnym świecie niewątpliwie przyczyny wielu uciążliwych chorób i przedwczesnych zgonów.

Właściwe stosowanie biologicznych środków nawożenia i ochrony jest skuteczne i nie szkodliwe dla ludzi, zwierząt oraz innych organizmów. Nie pozostawia szkodliwych pozostałości w wodzie i glebie, nie uodpornia agrofagów oraz wpływa na poprawę jakości środowiska. Odbudowuje się wtedy naturalna równowaga między organizmami, a spływająca z pól i ogrodów woda nie zawiera niebezpiecznych substancji zanieczyszczających cieki i akweny wodne.

Stosowanie na szerszą skalę biologicznych środków napotyka na szereg barier z uwagi na: • niższą efektywność stosowania środków biologicznych – zależną od warunków środowiska, gatunku czy odmiany rośliny i mają często wąskie spektrum działania. Gleba jest także środowiskiem o dużej zmienności - 46 -

czynników abiotycznych (wilgotność, temperatura, odczyn), które bardzo istotnie wpływają na rozwój, a więc i skuteczność organizmów wprowadzanych do gleby, • ceny preparatów biologicznych, z reguły wyższe od środków chemicznych, • stosowanie tych środków w uprawach wielkotowarowych jest utrudnione z uwagi na specyfikę środka (żywe organizmy), • dotychczas nie ma opracowanych skutecznych technologii zwalczania szkodników roślin towarowych np. zbóż oraz chorób roślin: jak zgorzele, mączniaki, septoriozy, fuzariozy itp., • stosunkowo krótki okres ich przydatności do użycia, co wyklucza dłuższe magazynowanie, • małą przydatność do zaprawiania nasion; suszenie przed siewem nasion po zaprawieniu biopreparatami, powoduje śmierć znacznego odsetka mikroorganizmów, • nie można także zaprawionego nimi materiału siewnego dłużej przechowywać, jak to jest często praktykowane jest w przypadku zapraw chemicznych.

Znacznie skuteczniejsze są te preparaty, które można wprowadzić bezpośrednio na chroniony organ rośliny, np. poprzez zanurzenie korzeni sadzonek w zawiesinach różnych preparatów czy szczepionek. Wydłużenie okresu przydatności do użycia i opracowanie łatwiejszych sposobów aplikacji wpłynie na wzrost zainteresowania biopreparatami. Środowisko naturalne ma szansę odbudować swój korzystny, zrównoważony stan. Musi to być jednak zbiorowy wysiłek państw i ludzi na całym globie i to nie tylko w branży rolniczej. Wdrażanie Dyrektywy UE dotyczącej zrównoważonego stosowania pestycydów i ochrony roślin, będzie impulsem do zwiększonego zainteresowania biopestycydami. Kryteria stawiane obecnie nowym środkom ochrony dotyczą nie tylko niższej toksyczności i trwałości w środowisku, ale również podwyższonej skuteczności, selektywności działania i minimalnego wpływu na środowisko, w tym na pożyteczne organizmy.

Nieuchronną koniecznością w nowoczesnym rolnictwie staje się racjonalne i bezpieczne stosowanie środków ochrony roślin uprawnych. Kontynuowane zatem powinny być prace naukowe nad poszukiwaniem mikroorganizmów posiadających odporność na wysuszanie, posiadające zdolność do intensywnego zasiedlania korzeni oraz mających szeroki zakres aktywności antygrzybowej.

- 47 -

Ponadto rozwiązania wymaga zwiększenie niezawodności i skuteczności biopreparatów w warunkach polowych oraz opracowania odpowiednich formulacji biopestycydów opartych na organizmach żywych, dostosowanych do wielkoobszarowych technologii uprawy najważniejszych roślin uprawnych.

To jednak proces powolny, niekiedy wykorzystujący osiągnięcia inżynierii genetycznej, która doskonali (poprzez genetyczne modyfikacje) owadobójcze bakterie np. Bacillus thuringiensis, bakulowirusy i inne entomofagi, w tym odporne na wysoką temperaturę. Genetycznie zmodyfikowane antagonistyczne organizmy posiadają większą zdolność do zasiedlania chronionych organów i wytwarzania substancji antybiotycznych hamujących rozwój szkodników.

Jednak liczne środowiska przejawiają niechęć do stosowania w praktyce rolnictwa ekologicznego mikro i makro organizmów modyfikowanych, ze względu na brak wyników badań nad długofalowymi skutkami stosowania GMO dla człowieka i przyrody.

W sytuacji zwiększającej się populacji ludzkiej i wzrastającego zapotrzebowania na żywność, produkcja roślinna jest jednym z najważniejszych działów gospodarki dla wszystkich krajów na świecie. Ważna jest zatem szczegółowa wiedza i praktyka w zakresie uprawy i ochrony roślin użytkowych i stosowanie się do zasad Dobrej Praktyki Rolniczej i Dobrej Praktyki Ochrony Roślin.

Niezbędna jest też szeroka edukacja rolników oraz ich doradców, ze szczególnym uwzględnieniem problemów ochrony środowiska i bezpiecznej produkcji żywności. Priorytetami z punktu rozwoju rolnictwa ekologicznego oraz rynku żywności ekologicznej jest bezpieczeństwo żywnościowe Polski, a także modernizacja i wzrost innowacyjności (np. przetwórstwo), czy promocja oraz powiększanie rynków zbytu, co zakłada Strategia Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa na lata 2012-2020 (uchwała nr 163 Rady Ministrów z dn. 25 kwietnia 2012 r. (M.P.z 2012 poz.839). Zgodne z tą strategią są cele i działania przyjęte w Ramowym Planie Działań dla Żywności i Rolnictwa Ekologicznego w Polsce w latach 2014-2020, a to: zwiększenie konkurencyjności rolnictwa ekologicznego oraz wzrost podaży żywności ekologicznej, stymulowanie rozwoju przetwórstwa produktów ekologicznych, wzmocnienia dystrybucji produktów ekologicznych, wzrost wiedzy konsumentów na temat rolnictwa ekologicznego i promocja żywności ekologicznej a także podniesienie współpracy podmiotów w sektorze rolnictwa ekologicznego, włączenie administracji rządowej i samorządowej w rozwój oraz utrzymanie wysokiego poziomu kontroli i certyfikacji żywności ekologicznej. Dla rozwoju sprzedaży - 48 -

produktów ekologicznych ważne jest powstanie zorganizowanych targowisk, na których rolnicy ekologiczni mogliby sami sprzedawać swe produkty. Jedną z możliwości dystrybucji powinna być również sprzedaż w gospodarstwach agroturystycznych i edukacyjnych. Wsparcie dotyczyć ma też procesu zrzeszania się rolników ekologicznych w celu podniesienia reprezentatywności i poziomu merytorycznego organizacji rolnictwa ekologicznego. W upowszechnianiu wiedzy i danych w zakresie rynku produktów ekologicznych („Transfer wiedzy i działalność informacyjna w ramach PROW 2014-2020„) Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 2014-2020 jest najważniejszym narzędziem wsparcie i przy jego pomocy realizuje się cele Wspólnej Polityki Rolnej oraz unijne priorytety rozwoju obszarów wiejskich. Wsparcie w ramach PROW 2014-2020 jest narzędziem realizacji Ramowego Planu Działań dla Żywności i Rolnictwa Ekologicznego w Polsce na lata 2014-2020. W ramach PROW producenci rolni mogą wnioskować w ramach wszystkich działań z preferencją dla produkcji ekologicznej. Wsparcie dotyczy powierzchni upraw ekologicznych powyżej 1 ha, przy zobowiązaniu rolnika do realizacji rolnictwa ekologicznego przez okres co najmniej 5 lat. Mniejsze gospodarstwa (o wielkości ekonomicznej do 6 tys. euro) zainteresowane produkcją ekologiczną będą objęte preferencyjnym wsparciem finansowym. Konieczna jest więc edukacja żywieniowa i ekologiczna społeczeństwa, a wtedy przewaga konsumpcji żywności ekologicznej nad konwencjonalną będzie się powiększać.

- 49 -

5. Ekologiczna żywność roślinna z produkcji polowej

Struktura podstawowych upraw ekologicznych w Polsce w 2009 r.

Poniżej podano niektóre aspekty związane z uprawa ekologiczną ważniejszych płodów rolnych i ziół.

5.1 Zboża, strączkowe, okopowe Podstawowym produktem spożywczym i paszowym są zboża: pszenica jara i ozima, orkisz (oplewiona forma pszenicy) żyto, owies i jęczmień. Udział roślin zbożowych w strukturze upraw ekologicznych powinien być nieco niższy niż jest i powinien stanowić nie więcej niż 40-50% upraw.

Zboża są roślinami wpływającymi na zwiększone zachwaszczenie gleby.

Uprawiając je metodami ekologicznymi stosuje się opóźnione terminy siewu z tego powodu. Podstawą jest dobrze zaplanowany płodozmian, który zmniejsza problemy z chwastami uciążliwymi jak: owies głuchy, przytulia czepna czy miotła zbożowa oraz chaber. Właściwy płodozmian to taki, gdy dana grupa roślin powraca na to samo stanowisko nie częściej niż co 3-4 lata.

Uprawiając zboża uzyskuje się nie tylko ziarno, ale też słomę, która ma wiele zastosowań: jest wartościową paszą i ściółką dla zwierząt. Może być materiałem do ściółkowania gleby, co ogranicza wzrost chwastów.

- 50 -

Wykorzystywana też jest do owijania pni drzew, okrywania kopców, pryzm kompostowych, a nawet ocieplania budynków inwentarskich. Słoma jest też materiałem na belety i biomasę do spalania w kotłach. Przyoranie słomy uzupełnia substancje organiczne w glebie.

Zboża jare w gospodarstwach ekologicznych zwykle wysiewa się w tradycyjnych terminach, nie za wcześnie, aby nie obniżać plonu. Wschodzące chwasty niszczy się poprzez bronowanie broną sprężynową. Wiosną jako nawożenie organiczne stosuje się dobrze rozłożony obornik, który przyoruje się, a w okresie krzewienia się roślin stosuje się gnojówkę.

Pszenica ozima ma duże wymagania pokarmowe i należy ją uprawiać na glebach zasobnych w próchnice. W płodozmianie umieszcza się ją po roślinach strączkowych zostawiających dużo azotu (groch, bobik) lub motylkowych drobno nasiennych (koniczyna z trawami). Korzystne w przedplonie rośliny to buraki, ziemniaki, kukurydza lub rzepak a po rzepaku jako tak zwany poplon ścierniskowy np. facelia, groch lub koniczyna.

Pszenice ozimą wysiewa się we wrześniu, ale dla ograniczenia wzrostu chwastów opóźnia się siew do października. Gęstość siewu to około 400 do 600 nasion na m2, co odpowiada 180 do 320 kg ziarna na hektar. Pielęgnacja to bronowanie pobudzające pszenice do krzewienia i ograniczania chwastów.

Pszenica jara mimo krótszego okresu wegetacji plonem dorównuje pszenicy ozimej. Sieje się ją nieco głębiej, a dojrzałość zbiorczą osiąga dwa tygodnie później.

Zimotrwała, o małych wymaganiach jest pszenica orkisz, która plonuje dobrze w terenach górskich i podgórskich oraz na terenach północnych kraju z dużymi opadami. Dobrze znosi stanowisko po sobie i nie ma wymagań co do przedplonu. Posiada dobrze rozwinięty system korzeniowy, a więc może korzystać z zasobów nawozów organicznych.

Siew orkiszu w Polsce to koniec września początek listopada. Materiał siewny (Kłoski) sieje się gęsto (250-350 kg/h) i głębiej (do 6 cm), a pielęgnacja jest prosta bo wystarczy dwukrotne bronowanie. Zbiór jak pszenicy jarej późnych odmian. Po zbiorze należy ziarno dosuszyć, bo silnie oplewiona chłonie dużo wody. Plewy stanowią 25-30% plonu i są doskonałą paszą dla bydła. Ma ona dużą wartość wypiekową – zielone ziarno jest prażone i przerabiane na kasze i mąkę. W polskich sklepach można spotkać różnego rodzaju towary wyprodukowane z pszenicy orkiszowej.

- 51 -

Żyto posiada niewielkie wymagania glebowe i ma zdolność konkurowania z chwastami. Sieje się je w drugiej połowie wrześnie do końca października, płytko (1-2 cm) wysiewając około 150 kg/ha. Mąka żytnia i chleb żytni cieszą się obecnie dużym popytem.

Owies jest zbożem przeznaczonym na paszę i do przetwórstwa (np. płatki owsiane). Ma małe wymagania glebowe, pozostawia po sobie dobre stanowisko dla innych zbóż, bo nie przenosi chorób. Owies sieje się najwcześniej wiosną, w marcu lub w kwietniu, na głębokość do 4 cm w ilości 180-240 kg/ha.

Jęczmień jest zbożem z przeznaczeniem na paszę i przetwórstwo (kasze, płatki). Jęczmień ma małą konkurencje z chwastami dlatego ważne są staranne uprawki gleby już przed siewem. Wysiew w kwietniu na głębokość na 2-5 cm w ilości 160-200 kg/ha.

Powszechnie stosuje się w gospodarstwach ekologicznych uprawę mieszanek roślin zbożowych ze strączkowymi np. 33% jęczmienia i 67% grochu. Plon jęczmienia jest wówczas taki jak w czystym siewie w monokulturze. Jęczmień jest w mieszance zdrowszy i mniej zachwaszczony.

Amarantus (szarłat) zaliczany do tzw. pseudo zbóż jest jedną z najstarszych roślin uprawnych na świecie. Jest bardzo pożywnym białkiem roślinnym o właściwościach anty alergicznych. Polecany do pieczenia chleba, ciast, zup dań zbożowych. Zwany też „złotem Inków” zawiera więcej wapnia niż mleko, więcej żelaza niż szpinak, więcej magnezu niż czekolada, więcej błonnika niż owies, a jego białko jest bardziej wartościowe niż białko sojowe. Nie zawiera glutenu, cukry w minimalnej ilości (0,4 g/100 g produktu). Jest to roślina 1-roczna, wysoka około 1 m z charakterystycznymi kłosami zebranymi w bezlistną, zwisłą, szkarłatną lub purpurową wiechę. Owoc suchy.

W gospodarstwach ekologicznych dużą uwagą darzy się rośliny strączkowe i motylkowe, gdyż mogą one stanowić pokarm dla ludzi, paszę dla zwierząt oraz nawóz zielony. Są one źródłem cennego białka, gdyż w symbiozie z bakteriami brodawkowymi potrafią korzystać z azotu atmosferycznego.

Bardzo wartościową i obecnie szeroko rozpowszechnioną rośliną jest soja.

Ma ona ponad 50% wysokowartościowych składników w nasionach, w tym ponad 30% białka. Z nasion robi się mąkę, mleko, masło sojowe i olej sojowy.

Ze względu na zawartość również tzw. fitohormonów jest również surowcem leczniczym. Jest ona również cenną paszą dla zwierząt. Ze względu na rozpowszechnioną w świecie uprawę zmodyfikowanej genetycznie (GMO) i jej import, jedynie uprawy ekologiczne są gwarantem jej naturalności. Roślina - 52 -

pod względem wyglądu i wymagań podobna jest do fasoli. Reaguje dobrze na nawożenie fosforem i potasem a nawet azotem, choć ze względu na współżycie z bakteriami Rhizobium sama zdobywa go z powietrza. Przy uprawie soi, ważniejsze jest niż przy innych motylkowych roślinach, szczepienie nasion przed siewem odpowiednią kulturą bakterii symbiotycznych. Soja nie jest tak wrażliwa na przymrozki jak fasola, dlatego można ją już siać w połowie kwietnia.

Ilość wysiewu to 60-100 kg/ha przy głębokości siewu 2-4 cm. W naszych warunkach korzystna jest uprawa odmian wczesnych, o żółtych nasionach i skupionej formie krzaka. Sprzątać soje łatwiej niż inne strączkowe, gdyż dojrzewa równomiernie. Najwcześniejsze odmiany dojrzewają u nas w sierpniu, późne w październiku, a średni plon to 4-20 kwintali/ha.

Soczewica jadalna to roślina 1-2 letnia z rodziny motylkowatych, wysokość 15-40 cm, omszona, liście pierzaste, kwiaty motylkowe drobne, niebieskie, owoc 1-2 nasienny strąk, nasiona okrągłe, soczewkowate, płaskie. Nasiona smaczne, pożywne, jadalne po ugotowaniu, mąka dodawana do chleba, siano i nasiona służą też jako wartościowa pasza dla zwierząt.

Bobik i łubin są uprawiane na paszę dla zwierząt, groch na nasiona to roślina z białymi kwiatami, natomiast na paszę i nawóz zielony uprawiana jest peluszka.

Uprawom grochu zagrażają choroby zwłaszcza w okresach mokrej i chłodnej pogody. W tych rejonach korzystniej jest uprawiać bobik. Szkodniki zagrażające uprawie grochu (oprzędziki, pachówka strąkuweczka i strąkowiec grochowy) ograniczają, a nawet eliminują wczesny siew roślin.

Rośliny okopowe – ziemniaki i buraki, należą do roślin często uprawianych w gospodarstwach ekologicznych ze względu na duży popyt na rynku.

Użytkujemy ich podziemne części czyli bulwy i korzenie, które charakteryzują się dużą zawartością węglowodanów. Są one cennym pokarmem dla ludzi i paszą dla zwierząt, a także wykorzystuje się je w przetwórstwie. Rozmieszczenie uprawy ziemniaków związane jest z jego właściwościami biologicznymi, dzięki którym największe i najlepsze plony daje on w strefie umiarkowanej. W Polsce jest jedną z ważniejszych roślin uprawnych (zaraz po życie).

Jego użytkowanie jest wszechstronne, gdyż jest on jednocześnie rośliną jadalną, pastewną i przemysłową. Głównym składnikiem odżywczym jest skrobia (nawet do 30%). Białko jest bardziej pełnowartościowe niż w pszenicy. Duża zawartość witaminy C już w dawce 200-300 g zaspokaja połowę dziennego zapotrzebowania. Poza tym zawartość witaminy A, B2, B6, H (biotyna) i K - 53 -

jest również cenna. Ziemniaki w uprawie mają małe wymagania glebowe, ale duże pokarmowe. Uprawia się je na oborniku, najlepiej po motylkowych lub po życie. Dobór odmian jest kluczowy, zwłaszcza dla rolnictwa ekologicznego ze względu na odporność na liczne choroby wirusowe, bakteryjne, grzybowe, szkodniki nicieniowi i owadzie, a także na susze. Ziemniaki rozmnaża się wegetatywnie z sadzeniaków. Zdrowotność ich ma bardzo duże znaczenie dla późniejszej wegetacji. W gospodarstwach ekologicznych stosuje się podkiełkowywanie sadzeniaków, co zwiększa plon o około 20-40% oraz zdrowotność roślin np. odporność na zarazę ziemniaczaną. Plon bardzo wczesnych odmian otrzymuje się już w lipcu, plon późnych na przechowywanie w październiku. Pielęgnacja międzyrzędzi, opielanie w rzędach i obsypywanie, gdy rośliny maja 15-20 cm, biologiczne zwalczanie szkodników np. stonki ziemniaczanej bakteryjnym biopreparatem Novodor oraz sprzęt po osiągnięciu fizjologicznej dojrzałości, gdy nać zasycha, to czynności bardzo pracochłonne. Przesuszone i selekcjonowane zdrowe bulwy przechowuje się w odpowiednich warunkach aż do wiosny.

5.2 Warzywa Uprawa warzyw ekologicznych ma szczególne znaczenie z uwagi, iż są one wczesnym pokarmem dla niemowląt (soki warzywne, przeciery, zupki) i dzieci, a także dla alergików i wegetarian.

Ten kierunek upraw polowych nie wymaga dużych inwestycji ani szczególnych umiejętności. Wszystkie wcześnie omówione ogólne zasady rolnictwa ekologicznego, różniące tą produkcje od konwencjonalnej, mają tu zastosowanie.

Poniżej niektóre aspekty uprawy najbardziej cenionego warzywa jakim jest ekologiczna marchew.

Uprawa marchwi wymaga gleb próchniczych, wilgotnych, nie zbyt ciężkich i w dobrej kulturze. Stanowiska położne w miejscach otwartych, gdyż zaciszne osłonięte miejsca sprzyjają lotom much połyśnicy marchwianki, która jest powszechnym szkodnikiem marchwi. Gleba piaszczysta ułatwia porażenie korzeni przez larwy tych szkodników.

Wczesne odmiany, zbierane lipiec – sierpień, sieje się zwykle pod koniec marca. Korzystne jest okrycie gleby włókniną. Odmiany różne wysiewa się od kwietnia do maja, a zbiór przeprowadza się od września do października. Zalecana rozstawa to 40-50x1 do 2 cm. Korzystne sąsiedztwo to cebula, czosnek, koper lub rzodkiewka.

- 54 -

Pielęgnacja marchwi to kilkakrotne pilenie i spulchnianie gleby. Korzystne jest nawadnianie w okresie tworzenia korzeni. W późniejszym okresie potrzebne jest obsypywanie roślin. Okrycie włókniną zabezpiecza przed składaniem jaj przy korzeniach przez muchy połyśnicy.

Odmiany wczesne zbiera się począwszy od czerwca. Zbiór marchwi do przetwórstwa i na przechowywanie następuje w październiku. Plon wczesnej marchwi zbieranej z nacią to 200-300 kg/ar, później 300-500 kg/ar.

Uprawa pietruszki jest prowadzona dla pietruszki korzeniowej lub naciowej.

Nasiona, podobnie jak marchwi są bardzo małe i długo wschodzą, dlatego korzystne jest okrycie gleby po siewie włókniną.

Pietruszka korzeniowa wysiewana jest w rozstawie 20-25 cm (150 roślin/ 1 m2 ), liściowa w rzędy co 15 do 20 cm. Korzystne jest sąsiedztwo fasoli karłowej pomidorów lub rzodkiewki.

Pielęgnacja pietruszki to kilka krotne odchwaszczanie gleby. W uprawie pietruszki naciowej po każdym zbiorze stosuje się nawożenie pogłówne. Zbiór korzeni pietruszki następuję od miesięcy letnich, aż do wczesnej wiosny, gdyż może ona zimować w gruncie.

Warzywa należące do rodziny krzyżowych, ze względu na choroby i szkodniki (kiła kapusty, szara pleśń, śmietki i inne muchówki szkodliwe oraz mszyce), nie powinny być uprawiane na tym samym polu częściej niż co 4-5 lat.

Korzystny wpływ na zdrowotność kapustnych maja nawozy zielone i zboża.

W zmianowaniu uprawiamy je po okopowych (ziemniaki, buraki).

Kapustne mają duże wymagania pokarmowe, w przeciwieństwie do marchwi, grochu, cebuli, fasoli, szpinaku i sałaty, dlatego uprawia się je po zastosowaniu obornika lub kompostu.

W uprawie warzyw ekologicznych warto wziąć pod uwagę allelopatię – wzajemne oddziaływanie roślin na siebie. To oddziaływanie może być pozytywne, wtedy rośliny lepiej plonują, wzajemnie chronią się przed patogenami, a zmiana kolorytu łanu zmniejsza występowanie szkodników (np. kapusta z koniczyną zmniejsza o 80% jej porażenie przez mszyce).

Uprawa współrzędna warzyw zwiększa okrycie gleby (jest wówczas mniej chwastów), korzystny mikroklimat, dobrze oddziałuje na występowanie drapieżnych biegaczowatych, które ograniczają występowanie piętnówki kapustnicy o 70%, śmietki o 40%, a kiły kapuścianej nawet o 80%. Na dużych powierzchniach uprawa współrzędna warzyw prowadzona jest systemem pasowym.

- 55 -

Cebule uprawia się z siewu nasion lub z dymki, na glebach utrzymanych w dobrej kulturze, w drugim roku po zastosowaniu nawozów organicznych, np. po kapustnych lub ogórkach. Siew i wysadzanie dymki następuję w kwietniu. Korzystna jest uprawa współrzędna z marchwią lub innymi warzywami.

Cebula jest wrażliwa na zachwaszczenie i zaskorupienie gleby. Zabiegi pielęgnacyjne wykonuje się płytko, gdyż cebula ma płytki system korzeniowy.

Zbiór cebuli wykonuje się po zaschnięciu szczypioru, zwykle pod koniec sierpnia. Pozostawia się ją na polu do przeschnięcia. Plony wnoszą od 300500 kg/ar.

Pory są warzywami dużych wymaganiach pokarmowych. Również ich uprawa wymaga nakładów, gdyż rozsadę przygotowuje się w szklarni lub ogrzewanych tunelach foliowych. Nasiona wysiewa się w lutym lub marcu, do gruntu wysadza się w maju – czerwcu, w rozstawie 40-50 cm x 8-10 cm. Sadzi się głęboko, by wytworzyły długą wybieloną łodygę. Korzystne jest sąsiedztwo marchwi, pomidorów, kapusty, selerów lub sałaty. Wymagają kilkakrotnego odchwaszczenia, spulchniania gleby i podsypywania. Przeznaczone na pęczkowy zbiera się w końcu lata do października, natomiast odmiany zimujące obsypuje się np. sieczką i wykopuje wiosną (marzec– kwiecień). Plony od 200-250 kg/ar.

Buraki ćwikłowe to warzywa o niewielkich wymaganiach glebowych, uprawia się je w 2 roku po zastosowaniu nawozów organicznych. Sieje się bezpośrednio do gruntu, od kwietnia do czerwca (najpóźniej odmiany do przechowywania, najczęściej odmiana na botwinkę) w rozstawie 25-50 x 4-6. Korzystna jest uprawa współrzędna z warzywami cebulowymi lub kapustnymi. Nasionami są kłębki wielokiełkowe, które w fazie 1-2 przerywa się. Buraki wymagają kilkakrotnego pielenia. Zbiory korzeni z siewów wczesnych to sierpień-wrzesień, a na przechowywanie październik-listopad. Plon korzeni to 250-400 kg /ar.

Ogórki, jak i inne warzywa z rodziny dyniowate, mają duże wymagania pokarmowe, wodne i cieplne. Uprawia się je na glebach zasobnych w próchnicę, obficie nawozi i nawadnia. Uprawia się ogórki z siewu (można glebę nakryć włókniną) lub z rozsady, w drugiej połowie maja. Nasiona rozsiewa się gniazdowo 2-3 sztuki co 30-40 cm. Korzystne jest sąsiedztwo warzyw kapustnych lub cebulowych. Wymagają one kilka krotnego pielenia. Zbiory są ręczne, gdy owoce maja od 3-5 cm długości. Plon to 200-400 kg /ar.

Bób jest rośliną strączkową żyjącą w symbiozie z bakteriami brodawkowymi, a wiec nie posiada dużych wymagań pokarmowych. Nasiona wysiewa się w marcu do gruntu, w rozstawie 40-60 cm x 10-15 cm. Pielęgnacja to ob- 56 -

redlanie, by roślinny nie wylegały. W celu ograniczenia występowania mszyc można bób uprawiać na obrzeżach ziemniaków i w terenie wystawionym na wiatr. Ogławianie roślin też pomaga w zmniejszaniu ilości kolonii mszyc.

Zbiór w okresie dojrzałości mlecznej nasion jednorazowo lub wielokrotnie.

Plon to od 150-180 kg/ar.

Fasola to warzywo strączkowe, które może być uprawiane w 3 roku po nawożeniu organicznym. Wymaga gleb ciepłych i wapiennych. Uprawia się z siewu. Siew gniazdowy 4-6 nasion w rozstawie 40-60 x 40-50 cm (fasola tyczkowa w rozstawie 100-140 x 60-80 cm).

Uprawa współrzędna– z ogórkami i kapustnymi, lub sałatą. Fasola wymaga odchwaszczania wielokrotnego oraz spulchniania gleby i obsypywania do wysokości 15 cm. Przy fasoli tyczkowej konieczne jest naprowadzanie roślin na tyczki. Zbiór po 8-10 tygodniach, wielokrotny, gdy strąki są wyrośnięte a nasiona miękkie. Na suche ziarno zbiera się od polowy września po zaschnięciu strąków. Konieczne jest dosuszenie nasion, gdyż łuska się suche nasiona.

Plony nasiona fasoli karłowej wynoszą od 15 do 25 kg/ar, fasoli tyczkowej od 25 do 35 kg/ar.

Selery to warzywa o dużych wymaganiach pokarmowych, wiec powinny być uprawiane na glebach żyznych i w dobrej kulturze. Nasiona na rozsadę wysiewa się w początku lutego do połowy kwietna w szklarni lub w ogrzewanym tunelu foliowym. Temperatura produkcji rozsady ma wynosić ponad 12 stopni Celsjusza, by nie tworzyły się pośpiechy. Do gruntu rozsadę wysadza się w około połowie maja w rozstawie 40-60 x 15-30 cm – na zbiór korzeni, a na zbiór pęczkowy można roślinny zagęścić. Korzystna jest współrzędna uprawa z fasolą karłową, ogórkami, kapustnymi i pomidorami. Zabiegi uprawowe to kilka krotne odchwaszczanie, a także spulchnianie i nawadnianie. Na pęczki zbiera się selery od lipca, a na przechowywanie – w październiku. Plon korzeni od 300-500 kg /ar.

Pomidory w uprawie polowej nie maja specjalnych wymagań glebowych.

Rozsadę przygotowuje się w ciepłym tunelu lub szklarni. Nasiona wysiewa się w końcu marca. Rośliny wysiane do skrzynek wymagają pikowania. Tydzień przed wysadzeniem roślin w pole należy hartować rozsadę obniżając temperaturę i zmniejszając podlewanie. Do gruntu wysadza się, po wiosennych przymrozkach, w drugiej połowie maja w rozstawie 80-100 x 40-60 cm. Sadzi się głęboko, aż pod pierwsze liście, co pobudza rośliny do tworzenia wyższych korzeni przybyszowych. Korzystne sąsiedztwo to pory, selery, kapustne, faso- 57 -

la karłowa. Pomidory wymagają wielu zabiegów pielęgnacyjnych. Odmiany o długich łodygach wymagają podwiązania do drutów lub sznurków. Poza odchwaszczaniem i spulchnianiem gleby pomidory wymagają usuwania pędów bocznych liści i ogławiania nad ostatnimi górnymi, co wykonuje się w sierpniu.

Tych zabiegów nie wymagają odmiany samo kończące. Dla zmniejszenia zachwaszczenia można glebę okrywać czarna folią, sianem lub skoszona trawą.

Zbiór pomidorów jest wielokrotny, w miarę dojrzewania owoców. Plony to 60100 kg/ar.

5.3 Zioła Zioła powinny być uprawiane w każdym gospodarstwie, zarówno ze względu na ich właściwości smakowe i lecznicze dla ludzi i hodowanych zwierząt, jak również ze względu na ich korzystny wpływ na inne rośliny uprawowe.

Przywabiają one pszczoły i inne owady pożyteczne, odstraszają zapachem i fitoncydami lotnymi owady szkodliwe. Z nich przygotowuje się naturalne preparaty do podnoszenia odporności roślin uprawnych oraz do zwalczania chorób i szkodników. Są one cennym składnikiem kompostów wzbogacających żyzność gleby.

Odmian ziół jest bardzo wiele, o różnych właściwościach kulinarnych, dekoracyjnych, dla przemysłu fitofarmaceutycznego oraz kosmetycznego.

Zioła jednoroczne to np. bazylia, majeranek, kolendra siewna. Zioła wieloletnie to np. kminek zwyczajny, lawenda wąskolistna, szałwia lekarska, mięta pieprzowa.

Bazylia wykorzystywana jest jako aromatyczna przyprawa regulująca trawienie i pobudzająca apetyt, a także działająca korzystnie na system nerwowy.

Bazylia jest rośliną o wysokości 0,5m, o drobnych białych kwiatach. Kwitnie od czerwca do października. Wymaga stanowisk nasłonecznionych, osłoniętych od wiatru i gleb żyznych, o wysokiej kulturze. Przed plonem powinny być rzepak na oborniku, rośliny strączkowe lub okopowe, gdyż bazylia posiada duże wymagania pokarmowe. Przedsiewnie stosuje się nawożenie fosforowe (60-80 kg/h) i potasowe (80-100 kg/h) oraz nawozy wapniowe dane jesienią, w proporcjach 0,6-1 t/h. Bazylię uprawia się z siewu (6 kg nasion/h w rzędy co 40cm i głębokość 1 cm) lub z rozsady, którą ze szklarni wysadzą się do gruntu po 15 maja, gdy rośliny mają 10-12 cm wysokości i od 4-5 liści. Zabiegi pielęgnacyjne to niszczenie chwastów, spulchnianie gleby, by się nie zaskorupiła.

Zbiór w lipcu i sierpniu, na początku kwitnienia.

- 58 -

Majeranek ogrodowy działa korzystnie na przewód pokarmowy i pobudzająco na trawienie, a także ma własności przeciw zapalne na błony śluzowe przewodu pokarmowego. Działa rozkurczająco i wiatropędnie. Majeranek wymaga gleby próchnicznej i zasobnej w wapń. Wysiewany jest na stanowiskach słonecznych (kwiecień-maj), na 1m² wysiewa się 0,5 g nasion, w rzędy 25-30 cm.

Po osiągnięciu kilkunastu cm wysokości, w celu lepszego ich krzewienia, należy je przyciąć. Majeranek dorasta do wysokości 40 cm, tworząc małe główki białych kwiatostanów na szczytach pędów. Polska odmiana dla gospodarstw ekologicznych – Mira, daje ziele otarte stanowiące ok. 70% surowca. Plon zbiera się 2 razy w roku. Pierwszy raz – 7 cm nad ziemią, na początku kwietnia, drugi raz – w końcu września, tnąc rośliny tuż przy ziemi. Ze względu na zapach majeranek należy przechowywać w szklanych i szczelnych pojemnikach.

Kolendra siewna to najstarsze zioło. Wzmaga wydzielanie soków trawiennych, poprawia perystaltykę jelit, hamuje rozwój bakterii. Wysiewa się ją w kwietniu, w rzędy ok. 30 cm, do głębokości 1cm (na 1m² wysiewa się 1,5 g nasion). Wschody następują po 2-3 tygodni. Wymagają gleby odchwaszczonej i pulchnej. Kwitnie od połowy lipca do sierpnia. Kwiaty są białe lub różowe. Zbiór owoców następuje, gdy kwiaty brunatnieją. Zebrane rośliny należy dosuszyć pod dachem, a następnie wykrusza się owoce i czyścić się je na sitach.

Lawenda wąskolistna jest półkrzewem wieloletnim, o wysokości do 70 cm.

Ma system korzeniowy bardzo silny, dorastający do 4m głębokości. Kwiaty niebiesko fioletowe, kwitną od lipca do sierpnia. Wymaga stanowiska słonecznego, zasobnego w wapń, a gleba musi być głęboko uprawiona i pozbawiona wieloletnich chwastów. Na takim stanowisku rośliny rosną kilka, a nawet kilkanaście lat. Lawendę rozmnaża się z nasion lub (co trudniejsze) wegetatywnie. Przed siewem nasiona stratyfikuje się w wilgotnym piasku (2 miesiące), od 0 do 3 stopni Celsjusza, w lodówce. Napęczniałe nasiona wysiewa się na rozsadniku, gdzie kiełkują długo i nierównomiernie. Rozsadę sadzi się w następnym roku, na miejsca stałe, w rozstawie 60x70 cm. Przed zimą rośliny okopuje się i okrywa. Łodygi z kwiatami zbiera się w 2 roku uprawy, w okresie rozwijania się pąków. Suszy się rośliny związane w pączki, a następnie oddziela kwiaty. Kwiaty lawendy są rozkładane w szafach dla ich przyjemnego zapachu i odstraszania moli. Liście służą jako przyprawa do mięs i ryb pieczonych.

Lawenda ma korzystne oddziaływanie na system trawienny i nerwowy oraz działa bakteriobójczo.

Kminek zwyczajny to najbardziej rozpowszechnione zioło przyprawowe.

- 59 -

Poprawia trawienie, przeciwdziała wzdęciom, jest moczopędny i korzystnie działa na system sercowo naczyniowy oraz nerwowy. Kminek wysiewa się w kwietniu, w rzędy co 30 cm, na głębokość do 1 cm (1 g nasion na 1 m²).

Po wschodach należy glebę odchwaścić. W pierwszym roku rozeta zielonych liści wyglądem zbliżona jest do naci marchwi. Pędy kwiatowe pojawiają się wiosna następnego roku. Baldach białych, drobnych kwiatów pojawiają się w końcu czerwca. Odcina się pędy nasienne 10 cm od ziemi już w lipcu. Suszy się je, kruszy i czyści na siłach. Przechowuje się je w miejscach niedostępnych dla gryzoni, gdyż kminek jest ich ulubionym pokarmem.

Szałwia lekarska to polkrzew dorastającą do 60 cm wysokości. Kwitnie na przełomie maja i czerwca, a kwiaty jej są fioletowe. Jest rośliną ciepłolubną – dobrze rośnie na stanowiskach słonecznych. Wymaga gleb żyznych i zasadowych. Uprawia się ją z nasion, rzadziej z letniego sadzonkowania. Korzystniej jest sadzić rozsadę ze szkółki. Usuwa się pędy, by uzyskać zwarty pokrój roślin. Do uprawy poleca się polską odmianę Bona, która daje wysoki plon już w pierwszym roku uprawy. Ziele szałwii zbiera się przed ukazaniem kwiatostanów. Liście zbiera się i suszy przez całe lato. Szałwia to ceniona przyprawa do mięs i sosów. Liście szałwii wchodzą w skład wielu mieszanek ziołowych.

Działają przeciw zapalenie i poprawiają trawienie.

Mięta pieprzowa – to wieloletnia roślina dorastająca do 60 cm wysokości.

Kwiaty jej podobne są do kłoska koloru liliowego. Roślina wytwarza rozłogi, - 60 -

które wiosną wypuszczają nowe pędy. Mięta dobrze rośnie w temp. 18-20 stopni Celsjusza, na glebach przewiewnych, strukturalnych, wilgotnych i nawiezionych nawozami organicznymi. Dobrze znosi lekkie zacienienie. Miętę rozmnaża się z podziemnych rozłogów, sadzonych w bruzdy na przełomie sierpnia i września.

Zbiór odbywa się na początku kwietnia. Najwartościowsze są liście, które zawierają najwięcej olejku. Mięta używana jest do przyprawiania mięs i ryb, sosów, twarogów i jogurtów. Wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych. Działa bakteriostatycznie i przeciwskurczowo. Reguluje trawienie.

6. Ekologiczna uprawa pomidora w szklarni jako przykład wykorzystania biopreparatów z żywymi owadami, pajęczakami i owadobójczymi nicieniami.

Wczesna uprawa nowalijek w obiektach szklarniowych i pod osłonami może być prowadzona również systemem ekologicznym. Jako przykład podać można uprawę pomidora. Istotnymi elementami takiej uprawy są: • stosowanie poza tradycyjnym podłożem glebowym i humusowym najnowszych technologii produkcji tj. uprawy bezglebowe z wykorzystaniem podłoży mineralnych i organicznych, umożliwiające łatwe sterowanie rozwojem roślin, • utrzymanie optymalnych parametrów klimatycznych w obiekcie, • wykorzystywanie odmian odpornych lub tolerancyjnych na choroby i organizmy szkodliwe, • stosowanie nawożenia płynnego, ułatwiające precyzyjne nawożenie i nawadnianie roślin, • przeprowadzanie dezynfekcji pomieszczeń, maszyn, opakowań i innych przedmiotów, zapobiegające występowaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych, zastosowanie naturalnych substancji roślinnych (np. skrzyp polny, pokrzywa) do biologicznego zwalczania chorób i stymulacji odporności roślin, • ochrona organizmów pożytecznych oraz stwarzanie warunków sprzyjających ich występowaniu, w szczególności dotyczy to owadów zapylających i naturalnych wrogów organizmów szkodliwych.

Wszystkie te działania i metody pozwalają na ograniczenie występowania organizmów szkodliwych w uprawie szklarniowej pomidora. Ponadto stwarzają mniejsze zagrożenie dla środowiska niż metody chemiczne oraz są - 61 -

ekonomicznie uzasadnione. Według „Rocznika Statystycznego Rolnictwa” Głównego Urzędu Statystycznego ogólna powierzchnia uprawianych warzyw pod osłonami w roku 2012 wynosiła 5 305 ha, z tego na uprawę pomidora przypadało 2 203 ha. W przypadku upraw warzyw gruntowych ogólna powierzchnia upraw wynosiła 175,5 tyś. ha, a w tym 10,9 tyś ha było przeznaczone pod uprawy pomidora gruntowego (GUS 2013). W roku 2002 uprawa pomidora była największa w porównaniu z innymi warzywami uprawianymi pod osłonami i wynosiła 2 584 ha, natomiast w roku 2009 wynosiła 2 396 ha i plasowała się na czwartym miejscu w Unii Europejskiej.

Pomidor jako warzywo cieszy się niezmiennie stałą popularnością wśród konsumentów na całym świecie. Bardzo często spożywany na świeżo ale również w formie przetworzonej, z względu na posiadane witaminy i sole mineralne. Do najważniejszych witamin należą: witamina C (23 mg%) i prowitamina A (0,7 mg%). Pomidor zawiera również witaminę H, witaminę E, witaminę K oraz witaminy z grupy B jak B1, B2, B3, B5, B6 i PP. Jednorazowe spożycie szklanki soku pomidorowego to równoznaczne pokrycie dziennego zapotrzebowania na witaminę C w 60%. Dodatkowo owoce pomidora w swoim składzie zawierają takie pierwiastki jak np. sód, potas, magnez, wapń, mangan, żelazo, kobalt, miedź, cynk, fosfor, fluor, chlor, jod. Duża zawartość potasu sprawia, że pomidor zaliczany jest do grupy warzyw odwadniających. Pomaga w ten sposób regulować gospodarkę wodną organizmu i przyczynia się do prawidłowego rozłożenia składników odżywczych.

Aby sprostać rosnącym wymaganiom na rynku warzywniczym coraz większa część społeczeństwa wymusza na producentach dbanie o jakość i wartości odżywcze swoich produktów poprzez zmniejszanie w ich produkcji zużycia środków chemicznych.

Poniżej przedstawiono możliwości ekologicznej uprawy i ochrony pomidora produkowanego w szklarni. Uprawa szklarniowa jest specyficzną uprawą w środowisku zamkniętym, w którym warunki życia roślinom stwarza człowiek.

Produkcja płodów rolnych w tych warunkach jest kontrolowana, a szkodniki i choroby są ograniczane metodami biologicznymi przez stosowanie biopreparatów z żywymi mikroorganizmami lub pajęczakami i owadami – wrogami naturalnymi szkodników albo przez naturalne związki roślinne. Regulowane czynniki środowiskowe (temperatura i wilgotność), a także zamknięte środowisko umożliwiają rozwój i skuteczną działalność biopreparatów w większym stopniu niż to ma miejsce w terenie otwartym agrocenoz.

- 62 -

6.1 Opis botaniczny pomidora Gatunek pomidora pochodzi z regionu andyjskiego Ameryki Południowej.

Gatunek ten jest rośliną zielną jednoroczną, samopylną, należącą do rodziny Solanaceae. Jego obupłciowe kwiaty zebrane są w kwiatostany, zwane potocznie gronami, a ich liczba uzależniona jest od odmiany. Pojedynczy kwiat składa się z pięciokrotnego, zrośniętego u nasady kielicha i żółtą, pięciokrotną koronę, zrośniętą u nasady w rurkę. Owocem pomidora jest jagoda, którego pojedynczego masa może wahać się od kilku do kilkuset gramów.

Różne kształty owoców pomidora: 1 – płaski, 2 – kulistospłaszczony, 3 – kulisty, 4 – kulistowydłużony, 5 – podłużny, 6 – cylindryczny, 7 – śliwkowaty, 8 – gruszkowaty

6.2 Ogólne wymagania klimatyczno–glebowe i uprawowe Uprawa pomidorów w warunkach szklarniowych wymaga dostosowań szeregu czynników, które współgrając ze sobą pozwalają roślinie na prawidłowy wzrost i plonowanie.

Pomidor jako gatunek ma wysokie wymagania termiczne, wpływa na to jego region pochodzenia. Uprawa szklarniowa pozwala na stworzenie optymalnych warunków termicznych podłoża, które wynoszą 15-180C. Jednak zalecane jest w początkowej fazie rozwoju utrzymywanie temperatur na granicy 18-200C i zmniejszenie jej w późniejszym czasie o 20C. Minimum i maksimum termiczne podłoża, w którym wzrost systemu korzeniowego zostaje zahamowany to poniżej 120C i powyżej 250C. Obniżona temperatura poniżej wymaganego minimum ogranicza pobieranie składników pokarmowych takich jak magnez i fosfor, kosztem zwiększonego pobierania azotu. W takich warunkach wzrasta również rozwój chorób grzybowych i bakteryjnych. Temperatura podłoża wyższa od temperatury powietrza przyczynia się do zrzucania kwiatów - 63 -

znajdujących się na pierwszym gronie jak i do większego wzrostu wegetatywnego rośliny W uprawie pomidora szklarniowego równie ważna jest intensywność światła, która pozwala na utrzymywanie pozostałych czynników na prawidłowym poziomie. Ważnym parametrem jest natężenie światła niż jego długość. Pomimo, że pomidor należy do roślin obojętnych fotoperiodycznie preferuje stanowiska nasłonecznione.

Pomidor największe zapotrzebowanie na wodę ma w okresie silnego wzrostu i tworzenia owoców. Jest to parametr uprawowy, który w całym cyklu produkcji powinien być pod stałą kontrolą. Optymalna wilgotność podłoża mieści się w granicach 60-70%, maksymalna 70-80%, a minimalna 50-60% pojemności wodnej. Wartości te są uzależnione od niektórych czynników, które trzeba uwzględnić w trakcie całego cyklu, należą do nich m.in. okres uprawy, faza rozwojowa rośliny, właściwości podłoża, wymagania uprawianej odmiany.

Z związku z wytwarzaniem przez roślinę pomidora dużej części nadziemnej i obfitym plonowaniem, jest to gatunek, który posiada duże wymagania pokarmowe. Rozłożenie tych składników jest zmienne w okresie całego cyklu wegetacyjnego. Zaraz po posadzeniu wzrasta u nich zapotrzebowanie na azot kosztem potasu, co ma odwrotne miejsce podczas fazy kwitnienia i owocowania. Ważne jest, aby w okresie intensywnego owocowania zabezpieczyć roślinie dostęp do wapnia i magnezu. W obecnej technologii produkcja pomidora odbywa się systemie bezglebowym, gdzie system nawożenia połączony jest z nawadnianiem czyli tzw. fertygacja. Pozwala ona na regulowanie zawartości składników mineralnych w pożywce, odpowiednio do aktualnej fazy rośliny Zawartość w podłożu mineralnym makroelementów (azot, fosfor, potas i magnez, a także wapń i siarka) jest zbliżona do podłoża organicznego, dotyczy to również niezbędnych dla rośliny mikroelementów jak żelazo, mangan, bor, cynk, miedz i molibden. Uprawy bezglebowe prowadzone są na podłożach mineralnych (wełna mineralne, szklana, keramzyt, perlit, żwir, piasek), podłożach syntetycznych (np. pianki poliuretanowe, aminowe) lub organicznych (torf, kora, włókno kokosowe, trociny, słoma). Zapylanie kwiatów, kiedyś ręczne, potem chemiczne, obecnie przy uprawie ekologicznej kwiaty są w 100% zapylane przez trzmiele kupowane w firmach biologicznych np. Kopert lub Biopest tak jak i entomofagi do ochrony przed szkodnikami.

- 64 -

6.3 Dobór odmiany Dobór odpowiedniej odmiany do uprawy jest tak samo istotny jak utrzymywanie w czasie produkcji optymalnych warunków klimatycznych. Istotną cechą wybieranych odmian do integrowanej produkcji jest ich odporność lub tolerancja na choroby, takie jak powodujące uszkodzenia korzeni oraz szyjki korzeniowej (fuzariozę zgorzelową pomidora – Fusarium oxysporum f. sp. radicis lycopersici – For), (fuzaryjne więdnięcie pomidora – Fusarium oxysporum lycopersici race 1 i 2 – Fol 1, Fol 2). Pożądaną cechą jest również wysoka plenność, nieprzerwana siła wzrostu powyżej dziesiątego grona jak i uprawa w ograniczonej ilości podłoża. Jednak kierując się wyborem danej odmiany w pierwszej kolejności powinniśmy zwrócić uwagę na wymagania konsumenta.

Przykładowe odmiany polecane do upraw szklarniowych – polskie: Julia F1 – zagraniczne: Aurelius F1, Brooklyn F1, Cunero F1, Emotion F1, Grace F1, Marissa F1, Megana F1, Prego F1, Raissa F1, Recento F1, Red Chief F1, Ronaldo F1, Vilnius F1 6.4 Szczepienie pomidorów na podkładkach Szczepienie roślin na odpornych podkładkach pozwala zwiększyć ich możliwości rozwojowe, taką samą zależność można zauważyć w przypadku szczepionych rozsad pomidora. Odpowiednio dobrane podkładki pomidora zapewniają odmianie plonującej zwiększoną tolerancję na porażenie chorobotwórczymi patogenami glebowymi; jak korkowatość korzeni (Pyrenochaeta lycopersici), choroby naczyniowe powodujące więdnięcie roślin – fuzariozę (Fusarium oxysporum) i werticiliozę (Verticilium alboatrum) oraz mątwikiem korzeniowym. System korzeniowy podkładek w porównaniu z odmianami szlachetnymi jest mocno rozbudowany, a zarazem mniej podatny na uszkodzenia spowodowane np. niższymi temperaturami. Silniejszy system korzeniowy pozwala na lepsze odżywianie roślin poprzez skuteczniejsze pobieranie wody wraz z składnikami pokarmowymi z podłoża. W ten sposób rośliny cechuje lepsza witalność w całym cyklu uprawy i przyczynia się do ograniczenia zastosowania zabiegów ochronnych.

Przykładowe podkładki w uprawie pomidora : 1. Maxifort F1 – odporność HR: ToMV, Fol:0,1, For, PI, Va, Vd, Mi, Ma, Mj, cechuje go wysoka odporność na korkowatość korzeni. W uprawie - 65 -

możliwość prowadzenia roślin na jeden lub dwa pędy. System korzeniowy 3 krotnie silniejszy w porównaniu z innymi podkładkami.

2. Optifort F1– odporność HR: ToMV, Fol:0,1, For, PI, Va, Vd, Mi, Ma, Mj 3. Arnold F1– odporność HR: ToMV 0-2/V/ Fol1-2/ For/ Ff 1-5/IR:M/PI. Wykazuje generatywny typ wzrostu.

6.5 Ochrona pomidora przed chorobami i szkodnikami Choroby występujące w uprawach szklarniowych w produkcji pomidora to między innymi szara brązowa plamistość liści pomidora, Smugowatość ziemniaka na pomidorze, szara pleśń. W walce z chorobami roślin stosuje się działania profilaktyczne, jak odpowiednia higiena i odkażanie szklarni i podłoża przed rozpoczęciem produkcji, dobór odmian odpornych na danego szkodnika czy chorobę, w trakcie wegetacji wzmacnianie naturalnej odporności roślin na choroby przez zastosowanie roślinnych substancji naturalnych, a także zwalczanie owadów będących wektorami czyli przenosicielami mikroorganizmów chorobotwórczych.

Szkodniki w uprawie pomidorów produkowanych w warunkach szklarniowych to m.in. mączlik szklarniowy, wciornastki oraz przędziorki. W celu ich zwalczania głównie stosuje się walkę biologiczną poprzez wprowadzanie entomofagów – wrogów naturalnych szkodników w postaci tzw. Biopreparatów, a także owadobójczych mikroorganizmów, jak wirusy, bakterie, grzyby czy owadobójcze nicienie.

W celu szybkiego zweryfikowania występowania szkodnika pomocne są żółte tablice lepowe, które w szybki sposób sygnalizują jego występowanie.

W zwalczaniu wykorzystuje się również dobrotnicę szklarniową (Encarsia formosa Gahan) – pasożytniczą błonkówkę, która odżywia się pobierając płyny z ciała larw mączlika. Zaraz po odnotowaniu pierwszych owadów powinno się wprowadzać Encarsia formosa, a następnie przy szybkim zwiększeniu ilości mączlika pomocniczo introdukować dziubałeczka mączlikowego (Macrolophus caliginosus). W celu biologicznego zwalczaniama zastosowanie ma również szereg innych owadów i pajęczaków używanych jako biopestycydy, a to m.in. osiec mączlikowy – pasożytnicza błonkówka (Eretmocerus eremicus), drapieżny chrząszcz (Delphastus catalinae), roztocz (Amblyseius swirskii).

Mozna tez stosować biopreparaty mikrobialne np. środki zawierające w swym składzie owadobójczego grzyba – Isaria ( Paecilomyces) fumosorosea. Po zastosowaniu, grzyb ten wnika do ciała mączlika, gdzie rozwija się doprowadzając do śmierci szkodnika.

- 66 -

Zastosowanie środków biologicznych biopestycydów z żywymi owadami i pajęczakami oraz owadobójczymi nicieniami i grzybami i w walce ze szkodnikami upraw pod osłonami (Sosnowska i Fiedler 2010).

Nazwa szkodnika

Mączlik

Miniarki

Mszyce

Przędziorki

Wciornastki

Nazwa biopestycydu En–Strip, Encarsia System, Enpak, Encarline f Macrolophus System, Mirical, Miripak, Macroline c Preferal Dacnusa System, Minex, Diminex, Dac/Digline Entonem, Owinema, Steinernema System, Nemasys, Nemasys F, Nemaplus Dacline s, Minusa Aphidus System, Aphipar, Aphiline c, Aphiline Ce, Aphidipak Aphidend, Aphidoletes System Aphidoline a Crisopak, Chrysopa System Chrysoline Mirical–N, Miripak Amblyline cu, Amblyline flo, Amblylineers–wp Spiral, Amblyline cal, Californicus System Tricholine b, Tricho–strip Atleta system, Staphybug, Staphyline ac Nemasys F

Organizmy żywe Encarsia formosa Macrolopus caliginosus Isaria (Paecilomyces) fumosoroseus Dacnusa sibirica + Diglyphus isaea Steinernema feltiae Dacnusa sibirica Aphidus colemani Aphidoletes aphidimyza Chrysoperla carnea Macrolopus caliginosus Amblyseius cucumeris Amblyseius californicus Trichogramma brassicae Atleta coriaria Steinernema feltiae

6.6 Metody ochrony przed organizmami szkodliwymi w obiektach szklarniowych Do najważniejszych celów ochrony roślin trzeba zaliczyć przede wszystkim ograniczenie występowania organizmów szkodliwych poprzez stosowanie odpowiedniej agrotechniki, systemu nawożenia, czy ochrony występujących pożytecznych organizmów. W walce z agrofagami w pierwszej kolejności stosuje się metody biologiczne, fizyczne, agrotechniczne.

- 67 -

6.6.1 Metoda agrotechniczna Metoda agrotechniczna jako metoda profilaktyczna znajduje szerokie zastosowanie w uprawach gruntowych. Poprzez wszystkie możliwe zabiegi uprawowe stwarza odpowiednie warunki do wzrostu i plonowania roślin. W warunkach szklarniowych opiera się ona na prawidłowej produkcji upraw pomidora.

Zdrowe i silne rośliny są mniej podatne na choroby i żerowanie szkodników.

Nowe technologie sprzyjają innowacyjnym rozwiązaniom. Produkcja pomidorów w podłożach mineralnych, organicznych, bezglebowych to bardzo częsty widok w obiektach szklarniowych. W takich warunkach w łatwiejszy sposób można kontrolować wzrost i rozwój roślin. Również nawożenie połączone z nawadnianiem ułatwia szybką i skuteczną interwencje w razie braku składników w podłożu. Istotnym zabiegiem przed założeniem szklarni ale który ma duży wpływ na zdrowotność uprawianych roślin jest rejonizacja szklarni z dala od podobnych upraw polowych. Regularne dezynfekcje obiektów i wykorzystywanych narzędzi ograniczy rozprzestrzenianie się chorób i szkodników.

6.6.2 Metoda hodowlana Metoda polega na wprowadzaniu do upraw nowych odmian posiadających zwiększoną odporność lub tolerancje na szkodniki i choroby. W każdym środowisku występują osobniki bardziej odporne na pewien niesprzyjający czynnik, w drodze odpowiedniej selekcji i krzyżowań możliwe jest stopniowe uzyskiwanie roślin o zwiększonej odporności. W przypadku pomidora, istotne znaczenie miała tu dzika forma gatunku pomidora Lycopersicum hirsutum i Solanum penelli, które zwiększały odporność na mączlika szklarniowego. Do tych metod można zaliczyć rośliny GM, w których poprzez inżynierię genetyczną i hodowlę zostały wprowadzone obce geny, w żaden sposób nie spokrewnione z nim. Przykładem może tu być wyhodowanie roślin z genem BT należącym do Bacilllus thuringensis, umożliwiającym w organizmie rośliny produkcję białek szkodliwych dla owadów.W uprawach ekologicznych nie wprowadza się jednak roślin transgenicznych modyfikowanych genetycznie (GM).

6.6.3 Kwarantanna Kwarantanna należy do metod ochrony roślin zgodnym z aktualnymi przepisami Międzynarodowej Konwencji Ochrony Roślin FAO. Polega ona na niedopuszczeniu do przedostawania się na teren kraju organizmów szkodliwych i hamowanie ich rozprzestrzeniania się. Do takich organizmów zaliczane są - 68 -

gatunki agrofagów, które mogą przyczynić się do istotnych strat gospodarczych, lub też w nowych miejscach są w stanie masowo się rozmnażać, a przy tym powodować ogromne szkody. Obecnie bardzo rozszerzona wymiana towarów pomiędzy krajami stwarza zagrożenie migracji szkodliwych patogenów, chwastów, szkodników. Organizmy kwarantannowe mogą znajdować się na żywych częściach roślin, materiałach rozmnożeniowych, czy w niewyjałowionych produktach pochodzenia roślinnego. Każdy producent o fakcie wystąpienia obiektu kwarantannowego jest zobligowany do jak najszybszego poinformowania PIORiN o zaistniałej sytuacji w celu jej likwidacji. Często stwierdzany w towarach importowanych były m.in. wciornastek zachodni, mączlik ostroskrzydły czy wirus brązowej plamistości pomidora (Tomato spotted wilt tospovirus) lub rak bakteryjny pomidora (Clavibacter michiganensis ssp.)

6.6.4 Metoda mechaniczna i fizyczna Metoda mechaniczna należy do najstarszych i najprostszych metod ochrony roślin, często znajduje zastosowanie w otwartej przestrzeni. Zaliczana jest przy tym do najbardziej pracochłonnych i dlatego wykorzystywana jest tylko przy ograniczonej liczebności niektórych szkodników. Jej skuteczność oparta jest na regularnym wyłapywaniu, zbieraniu, zabijaniu i niszczeniu form zimujących niektórych gatunków szkodników. W uprawie pomidora szklarniowego ważnym zabiegiem jest niszczenie chwastów znajdujących się wokół szklarni jak i wewnątrz. Ogranicza to możliwość rozwoju szkodników na tych roślinach w ciągu lata i porażenia upraw pomidorów w czasie jesieni. Aby nie dopuścić do przedostania się szkodników do wewnątrz obiektu z uprawami, w miejscach połączonych z otwartą przestrzenią można zastosować specjalne zasłony, ale nie kolidujące z recyrkulacją powietrza. W czasie porażenia roślin przez choroby, metoda ta opiera się na szybkim usuwaniu porażonych części roślin w celu zapobiegania rozprzestrzeniania się ogniska chorobowego na zdrowe rośliny.

Metoda fizyczna wykorzystywana głównie w pomieszczeniach zamkniętych takich jak budynki szklarniowe. Oparta jest na łączeniu w swojej walce z szkodnikami kilku czynników fizycznych takich jak temperatury, promieniowania, ciśnienia, wilgotności, światła i innych. Odpowiednio sterowane parametry pozwalają na zahamowanie liczebności szkodników i rozprzestrzeniania się chorób. W warunkach szklarniowych wykorzystuje się proces parowania gleby, który umożliwia jej dezynfekcje a mianowicie wyeliminowanie wszystkich - 69 -

chorób i szkodników. Zwiększenie wilgotności do ponad 80% zmniejsza w obiektach szklarniowych rozwój przędziorków, a w walce z mączlikiem szklarniowym, wciornastkiem, miniarką wykorzystuje się często żółte tablice lepowe, pokryte nieschnącym klejem. Rozwieszane są one pomiędzy roślinami, średnio 1 tablica na 20-25 m2 szklarni, najczęściej na wysokości wierzchołkowych części roślin. Zalecane jest umieszczać je od strony południowej, w okolicach rur grzewczych i drzwi. Tablice zawiesza się przed pojawieniem się szkodników tj. w początkowej fazie uprawy.

6.6.5 Metoda biologiczna Metodę biologiczną należy zaliczyć jako podstawową metodę zapobiegawczą i przede wszystkim interwencyjną. Jej celem jest walka z szkodnikami na samym początku ich występowania poprzez wykorzystywanie ich naturalnych wrogów. Metoda ta nie ogranicza się jednak tylko to wprowadzania naturalnych wrogów. Częste zastosowanie mają obecnie środki biologiczne zawierające żywe organizmy jako czynnik aktywny. Są to m.in. patogeny stosowane w biopreparatach do interwencji jak preparaty pochodzenia bakteryjnego (Bacillus thuringinesis, B. popilia), wirusowego (granulozy), grzybowego (np. owadomórki – Entomophthora, Isaria farinosa, Beauveria bassiana, Metarhizium anisopliae, Verticilium lecani czy antagonista grzybów fitopatogennych – grzyby z rodzaju Trichoderma), oraz zawierające nicienie owadobójcze (Steinernema lub Heterorhabditis). Walka biologiczna ma szerokie zastosowanie głównie jednak wykorzystywana jest w warunkach zamkniętych, gdzie możliwa jest kontrola czynników środowiskowych takich jak temperatura, wilgotność a przy tym kontrola rozprzestrzeniania się introdukowanego organizmu. W Polsce obecnie szeroko wykorzystywany jest drapieżny roztocz Phytoseiulus persimilis i pasożytnicza błonkówka Encarsia formosa, wpływające na ograniczenie liczebności mączlika szklarniowego i przędziorka, a biopreparaty zawierające szczepy owadobójczych nicieni Steinernema lub Heterorhabditis zwalczają szkodniki diapauzujące w okrywie w uprawach szklarniowych Szerokie zastosowanie znalazł w Holenderskich szklarniach grzyb Aschersonia aleyrodis, który wraz z dobrotnicą szklarniową Encarsia formosa, wykorzystywany jest w celu zwalczania mączlika w uprawach pomidora. Podnosi on skuteczność działania dobrotnicy szklarniowej o około 35%. W walce z nicieniami szkodliwymi dla roślin występującymi w uprawach szklarniowych znajdują zastosowanie grzyby z rodzaju Arthrobotrys. Badania przeprowadzane w Australii - 70 -

i USA dowodzą na redukcje guzaków nawet do 98% poprzez zastosowanie biopreparatów z tymi grzybami.

Obecnie we wszystkich szklarniach powyżej 1 ha znajdują zastosowanie biologiczne metody ochrony roślin. Wiąże się to z mniejszymi kosztami w porównaniu do stosowania chemicznych środków ochrony roślin, jak i poświęconym czasie na ich zastosowanie, przede wszystkim poza względami ekonomicznymi, ważna jest nieobecność chemicznych pestycydów w nowalijkach i warzywach konsumowanych na surowo w dużej ilości ze względu na zdrowie konsumentów.

Fot. Biopreparat Entonem z owadobójczymi nicieniami Steinernema feltiae do ochrony przed szkodnikami – zdj. oryg.

Fot. Żółte tablice lepowe Horiver do monitoringu owadów i ich mechanicznego zwalczania – zdj.org.

- 71 -

Żywe owady i pajęczaki pełniące funkcje biopestycydów: – tablica informacyjna w szklarni – jakie szkodniki są zwalczane przez jakie entomofagi – zdj. org.

Biopestycydy – Środki ochrony roślin, których czynnikiem aktywnym są żywe organizmy chorobotwórcze dla szkodników, takie jak: bakterie wirusy, grzyby, pasożytnicze nicienie, owady lub pajaki, a także naturalne substancje roślinne służąc odstraszaniu szkodników i uodparnianiu roślin przeciw chorobom Poniżej niektóre z nich polecane w ekologicznej uprawie szklarniowej pomidora.

Carpovirusine S.C., Madex – Zostały oparte o odpowiednio zmodyfikowany wirus granulozy, przeznaczony do zwalczania gąsienic.

Agricolle – jest preparatem opartym na wyciągu z glonów – służy do zwalczania mszyc, przędziorków, mączlika szklarniowego, nicieni glebowych.

Spin Tor 240 SC – preparat zawiera naturalna substancje spinosad – skuteczny na mszyce, wciornastki, mączlika szklarniowego.

Biobit 3.2 WP Thuridan – krem PA Novodor S.C. oraz Dipel 3.2 WP – biologiczne środki owadobójcze z bakteriami Bacillus thuringiensis o działaniu żołądkowym zwalczają m.in. gąsienice motyli na warzywach, larwy i chrząszcze stonki ziemniaczanej na pomidorach.

Himal (dawniej Bioczos) – ekstrakt z czosnku skutecznie odstraszający m.in. mszyce, uodparniający rośliny przeciw chorobom grzybowym.

Timorex – olejek z krzewu herbacianego dla ochrony przed chorobami pomidora, ogórka i sałaty pod osłonami.

Polyversum WP – zawierający grzyb Pythium oligandrum do ochrony przed chorobami pomidora, ogórka i papryki pod osłonami.

- 72 -

7. Ekologiczna uprawa sadownicza

Prowadzenie sadów metodami ekologicznymi jest znacznie trudniejsze od uprawy roślin rolniczych lub warzywniczych. Drzewa owocowe zagrożone są przez liczne choroby i szkodniki, a także niekorzystne czynniki klimatyczna (mrozy, susze).

Nowe biologiczne środki ochrony roślin dają większe i skuteczniejsze możliwości ochrony w odniesieniu do towarowej produkcji owoców.

Pomimo licznych trudności należy dążyć do powiększenia upraw sadowniczych. Jest to konieczne ze względów ekologicznych. Sad prowadzony metodami naturalnymi zapewnia bowiem miejsce do życia wielu gatunków zwierząt, będących sprzymierzeńcami rolnika w walce ze szkodnikami roślin.

Sady ekologiczne zgrupowane w niezbyt duże kompleksy mają również walory estetyczne oraz ożywiają krajobraz rolniczy.

W uprawie sadowniczej podstawowym warunkiem jest odpowiedni klimat.

Ze względu na opady, temperaturę i wiatry nie wszystkie rejony klimatyczne są korzystne dla upraw sadowniczych. Wymagania wodne drzew wzrastają od maja do września, wraz z rozwojem masy owoców. W tym okresie musi być wystarczająca ilość opadów. Duża wilgotność powietrza nie jest korzysta, z uwagi na nasilenie chorób grzybowych, tj. parcha jabłoni, moniliozy owoców, dziurkowatości liści drzew pestkowych i rdzy śliw. Średnie temperatury miesięczne, zwłaszcza od maja do września, również limitują możliwości produkcji sadowniczej. Wiele ciepła, zwłaszcza w okresie dojrzewania owoców, wymagają gatunki ciepłolubne, jak brzoskwinie, morele, grusze i śliwy.

Potrzebują one stanowisk nasłonecznionych i osłoniętych. Jabłonie, w okresie wzrostu owoców, wymagają dużych wiatrów i wysokich temperatur dla intensywnej fotosyntezy. Dużej ilości ciepła wymagają niektóre odmiany jabłoni dla wybarwienia i smaku owoców (np. ‘Jonagold’). Ważne są również wiosenne temperatury i występowanie wiosennych i jesiennych przymrozków.

Silne wiatry są niekorzystne, chociaż ogólnie ruch powietrza dobrze wpływa - 73 -

na zmniejszenie wystąpienia chorób grzybowych. Stanowiska na zboczach są korzystniejsze dla roślin sadowniczych niż tereny płaskie, gdyż mniej są zagrożone mrozem. Wrażliwe gatunki, jak morele czy orzechy włoskie, należy sadzić na skłonach nasłonecznionych. Skłony południowe dla czereśni przydatne są jeżeli w okresie od czerwca do sierpnia występuje odpowiednio dużo opadów. Na nieosłoniętych, otwartych stanowiskach następuje silne wysychanie gleby, zaś na stanowiskach osłoniętych występują częściej szkodniki i choroby.

W sadach dobrze przewietrzanych szkodniki, takie jak mszyce i owocówki, mają gorsze warunki lotu i składania jaj.

Gleba w sadach powinna być stale porośnięta roślinnością. Skoszona i pozostawiona trawa, zioła, wsiewki motylkowych, dostarczają drzewom składników pokarmowych. Ściółkowanie (mulczowanie) sprzyja pobieraniu wody przez drzewa. Mulczowanie powtarza się 3-5 razy w roku.

W sadach jabłoniowych, na podkładkach słabo rosnących, z powodu konkurencji chwastów koniecznie jest użycie narzędzi ciągnikowych.

Ważnym zabiegiem jest cięcie drzew, formujące korony. Naturalne cięcie chroni roślinę przed chorobami, zwłaszcza parchem. Tym zabiegiem poprawia się również wybarwianie owoców i ułatwia zbiór. Cięcie formujące ma na celu utworzenie wrzecionowatej korony. Cięcie odmładzające wykonuje się dla starych drzew, np. w ogrodach przydomowych, co nasila przemianę owocowania. Terminy cięcia zależą od gatunku drzewa, wieku i intensywności wzrostu. Termin cięcia obecnie przypada przed kwitnieniem i w sierpniu, zaś drzewa silnie rosnące (czereśnie, słowy, niektóre odmiany jabłoni) najlepiej prześwietlać wiosną.

Kluczowy w uprawie ekologicznej jest dobór odmian, co do odporności na choroby (np. parcha, brunatnej zgnilizny drzew pestkowych), co do plenności, regularnego owocowania i co do wyglądu zewnętrznego i jakości owoców.

W uprawie śliw największym zagrożeniem jest tzw. szarka, czyli ospowatość i w rejonach gdzie ona występuje należy sadzić tylko odmiany tolerancyjne.

Nawożenie w sadach ekologicznych to przede wszystkim jesienią kompost (10t /ha na rok lub obornik w rzędach drzew 20 t/ha na rok). Przenawożenie azotem plantacji owocujących sprzyja rozwojowi chorób, późnemu dojrzewaniu i gorszemu wybarwieniu owoców. Jeżeli analiza gleby wykaże niedobory K, P, Mg, czy mikroelementów – można zastosować naturalne nawozy mineralne, dozwolone w rolnictwie ekologicznym, jak np. dolomit, margiel, mączka fosforytowa, siarczan potasu, kainit, karnalit oraz mikroelementowa mączka bazaltowa (www.iung.pulawy.pl).

- 74 -

Do ochrony przed szkodnikami i chorobami, po przekroczeniu progów ekologicznej szkodliwości, możemy stosować interwencyjnie środki ochrony roślin zalecane dla rolnictwa ekologicznego. Można je znaleźć na stronie www. pior.poznan.pl. Poniżej przykłady działań zmniejszających populacje chorób i szkodników.

Przeciw owocówce jabłkóweczce, „robaczywiącej” jabłka, należy we wrześniu rozwieszać skrzynki dla ptaków (sikorki niszczą na korze gąsienice) w ilości 10 sztuk/h. W okresie wiosennym, od maja do czerwca, a także 2 miesiące później (drugie pokolenie), zawiesza się na drzewach pułapki feromonowe ECODIAN (ok. 10 sztuk/h), które wyłapują motyle owocówki. Jaja szkodnika składane są na przełomie maja i czerwca na owoce. Jeśli na stu losowo wybranych owocach znajdzie się 1-2 jaj to w okresie wylęgu gąsienic (pierwsze pokolenie, a w lipcu drugie pokolenie) należy przeprowadzić interwencyjny zabieg środkami ochrony roślin, podanymi w wykazie na dany rok.

Podobnie, w sadach śliwowych, postępujemy monitorując pułapkami feromonowymi, od maja do sierpnia, wylot motyli owocówki śliwkóweczki, „robaczywiejącej” śliwy. Od połowy czerwca kontrolujemy na zawiązkach owoców obecność jaj i po przekroczeniu progu szkodliwości (3 jaja na 100 zawiązków) należy wykonać zabieg ochronny, wykorzystując preparaty podane w wykazie dla sadów ekologicznych.

W rejonach występowania owocnic na zawiązkach jabłek i śliw można stosować do gleby owadobójcze nicienie zabijające diapazujce larwy tych szkodników.

Choroby, takie jak parch jabłoni czy mączniak jabłoni, ogranicza się profilaktycznymi zabiegami, jak wycinanie porażonych pędów, cięcie letnie w sierpniu. Interwencyjne opryskiwania można wykonać w okresie bezlistnym, przeciw parchowi – środkami miedziowymi, a w okresie różowego pąka kwiatowego, przeciw mącznikowi – środkami siarkowymi.

Rak bakteryjny drzew owocowych i dziurkowatość liści drzew pestkowych zwalczamy opryskując drzewa środkami miedziowymi przed kwitnieniem, po kwitnieniu i po zbiorze owoców. Brunatną zgniliznę drzew ziarnkowych ograniczamy prze zbieranie i palenie zmumifikowanych owoców, będących źródłem infekcji. W fazie pękanie pąków, opryskujemy drzewa środkami miedziowymi.

Podobnie postępujemy przy parchu, stosując środki miedziowe z wykazu dla sadownictwa ekologicznego.

W ostatnich latach orzech włoski zyskuje na popularności. Drzewo dorastające do 30 m może osiągać wiek 300-400 lat. Owoce są wielkości 4-5 cm, - 75 -

o zewnętrznej zielonej łupinie, wewnątrz znajduje się nasiono (orzech). Orzechy zawierają około 60% tłuszczu, liście stosowane są w lecznictwie.

Leszczyna pospolita (orzech laskowy) jest krzewem osiągającym 2-8 m wysokości. Żyje do 60-80 lat. Owocem jest orzech długości 1,5-2cm, otoczony liściastą, zieloną okrywą. Orzech laskowy zawiera 65% tłuszczu, 16% białka oraz 3,5% cukrów. Używane do bezpośredniego spożycia i wyrobów cukierniczych (np. chałwa).

8. Kalkulacje opłacalności jabłek produkowanymi metodami konwencjonalnymi, integrowanymi, ekologicznymi* Ze względu na produkcję wyróżniono trzy typy: produkcję konwencjonalną, produkcję integrowaną oraz produkcję ekologiczną. Poniższe zestawienie dotyczy sadów w gminie Samborzec w powiecie sandomierskim w 2014 r. Obecnie coraz większą popularnością wśród odbiorców cieszą się owoce z upraw ekologicznych. Przyczyną może być wzrost chorób alergicznych, zwiększona świadomość ekologiczna konsumentów i zmiana nawyków żywieniowych. Zbiory owoców w 2014 r. wg. szacunków GUS z września tego roku były o 0,9% większe niż w roku poprzednim i wynosiły 4 166 tys. ton. Zbiory jabłek wzrosły o 2,8% tj. do 3 171 tys. ton. Ceny jabłek przemysłowych, od początku 2014 r., były bardzo niskie i wynosiły 0,15 zł/kg, co stanowiło 25-33% ceny jabłek z poprzedniego roku. Przyczyną tak niskich cen w 2014 r. była nie tylko duża podaż jabłek, ale też niskie ceny koncentratu jabłkowego na rynku UE. Wskutek nałożonego przez Rosję embarga na polską żywność, w magazynach i chłodniach zalegały zbiory wcześniejsze jabłek deserowych. Część tych owoców musiała zostać sprzedana do przetwórstwa. W rezultacie opłacalność produkcji jabłek w sezonie 2013/2014 pogorszyła się, a średnie ceny nie pokrywały kosztów produkcji.

*wg. Furman Jan. 2015. Kalkulacje opłacalności jabłek produkowanych metodami konwencjonalnymi, integrowanymi i ekologicznymi na przykładzie gminy Samborzec powiat sandomierski. Maszynopis pracy dyplomowej UR Kraków s. 3

- 76 -

W sadzie ekologicznym sprzedaż tańszych jabłek przemysłowych wyniosła 100%, natomiast w sadach konwencjonalnych i produkcji integrowanej wyniosła 80% (jabłka konsumpcyjne + 20% jabłka przemysłowe).

Dla każdego typu sadu obliczono koszty specjalne, bezpośrednie, pośrednie, całkowite i jednostkowe oraz określono strukturę kosztów produkcji jabłek.

• Koszty specjalne (nakłady) stanowiły sumę kosztów, (fungicydów, zoocydów, herbicydów, nawozów mineralnych, regulatorów wzrostu i plonowania, środków zmiękczających i poprawiających wygląd i właściwości przechowalnicze owoców), kosztów siły roboczej, kosztów użytkowania własnych maszyn i ciągników.

• Koszty materiałowe obliczono, mnożąc wielkość zużytych nakładów przez cenę.

• Koszty siły roboczej obliczono mnożąc sumę nakładów pracy własnej i najemnej przez stawkę za 1 godzinę pracy (rbg) w wysokości 15.2 zł w oparciu o dane GUS z 2014 r.

• Koszty użytkowania własnych maszyn i ciągników obejmowały koszty amortyzacji, napraw, paliwa i smarów i wyniosły 94 zł.

• Koszty bezpośrednie produkcji jabłek stanowiły sumę kosztów specjalnych oraz amortyzacji sadu. Amortyzację sadu obliczono metodą prostoliniową, dzieląc wartość umorzeniową sadu przez przewidywaną liczbę lat ekonomicznego plonowania. Na wartość umorzeniową składają się koszty założenia plantacji, koszty prowadzenia sadu w okresie inwestycyjnym, koszty likwidacji plantacji i rekultywacji gleby.

• Koszty całkowite produkcji jabłek określono jako sumę kosztów bezpośrednich i pośrednich 5% kosztów bezpośrednich oraz oprocentowanie kapitału 2% kosztów bezpośrednich). Do obliczania kosztów produkcji jabłek przyjęto ceny stałe minus ceny zbioru w 2014 r.

• Koszty bezpośrednie produkcji 1dt to (koszty bezpośrednie podzielone przez plon).

• Koszty całkowite produkcji 1dt to ( koszty całkowite podzielone przez plon) • Wartość plonu to iloczyn plonu i ceny po dodaniu płatności bezpośrednich oraz w produkcji ekologicznej dotacji.

• Nadwyżka bezpośrednia to (wartość plonu minus nakłady).

• Dochód bezpośredni to (wartość plonu minus koszty bezpośrednie).

- 77 -

• Zysk to(wartość plonu minus koszty całkowite).

• Wskaźnik opłacalności wg kosztów bezpośrednich to (wartość plonu podzielone przez koszty bezpośrednie i pomnożona przez 100).

• Wskaźnik opłacalności wg kosztów całkowitych to (wartość plonu podzielona przez koszty całkowite i pomnożona przez 100).

• Koszty bezpośrednie produkcji pokryje plon to (koszty bezpośrednie podzielone przez cenę jabłek).

• Koszty całkowite produkcji pokryje plon to (koszty całkowite podzielone przez cenę jabłek).

• Dochód rolniczy netto to (zysk plus rbg pomnożone przez wartość 1 rbg [15,2 zł] ) - - - - - -

dt rbg cgn ha zł kg

– decytony – roboczogodziny – ciągnikogodziny – hektar – złoty – kilogram

Podając strukturę kosztów produkcji jabłek, określono procentowy udział poszczególnych składników kosztów, a także udział kosztów specjalnych, bezpośrednich i pośrednich w kosztach całkowitych.

Kalkulacja produkcji 1ha sadu jabłoniowego wg cen IX-XI 2014 r. ( 80% jabłek konsumpcyjnych + 20% jabłek przemysłowych) m. konwencjonalna Lp. WYSZCZEGÓLNIENIE

Cena zł

Wartość zł

% udział koszt.

0,067

30000

2010,00

10

Ilość

1

Nakłady i koszty

2

Amortyzacja(15 lat produkcji)

3

Nawozy:

4

N

60

3,75

225,00

1

5

P

50

4,5

225,00

1

6

K

70

2,4

168,00

1

7

0,00

8

Środki ochrony roślin:

0,00

- 78 -

9

Opryski :fungicydy, zoocydy

15

160

2400,00

12

10

herbicydy

4

120

480,00

2

11

nawozy dolistne

6

40

240,00

1

12

0,00

0

0,00

0

5748,00

29

13 14

Razem

15

Usługi mechaniczne cgn

16

0,00

0

2

94,0

188,00

1

30,5

94,0

2867,00

14

17

18

Nawożenie cgn

19

Opryski

20

Wykaszanie trawy

10

94,0

940,00

5

21

Robocizna *

250

15,2

3800,00

19

22

Rozdrabnianie gałęzi

3

94,0

282,00

1

23

Transport

50

94,0

4700,00

24

24

Razem koszty bezpośrednie

345,5

18525,00

93,5

25

Oprocent. kapitału 2% kosztów bezpośrednich

370,50

1,9

26

Koszty pośrednie 5% kosztów bezpośrednich

926,25

4,7

27

Koszty całkowite

19821,75

100

28

Koszty bezpośrednie produkcji 1 dt

61,75

29

300

30

31

Koszty całkowite produkcji 1 dt

350

52,93

32

300

66,07

33

350

56,63

34

Wartość plonu*

Dt

35

(+płat. bezp.910,87zł/ha)

300

35

11410,87

36

(+płat. bezp.910,87zł/ha)

350

35

13160,87

37

Nadwyżka bezpośrednia

Dt

- 79 -

38

300

39

40

Dochód bezpośredni przy plonie dt

41

43

Zysk z 1ha przy plonie dt

350

7412,87

–7114,13

–5364,13

300

42

5662,87

350

44

300

–8410,88

45

350

–6660,88

46

Wskaźnik opłacalności wg kosztów bezpośrednich przy plonie dt

47

300

48

350

49

Wskaźnik opłacalności wg kosztów całkowitych przy plonie dt

50

300

350

61,60

71,04

57,57

66,40

51

52

Koszt bezp. produkcji pokryje plon dt

529,29

53

Koszt całk. produkcji pokryje plon dt

566,34

54

Dochód rolniczy netto przy plonie 300 dt/ha

–3159,28

55

Dochód rolniczy netto przy plonie 350 dt/ha

–1409,28

* z ceny owoców odjęto zbiór – 0,10 zł/kg.

Kalkulacja produkcji 1ha sadu jabłoniowego wg cen IX-XI 2014 r. (konsumpcyjne 80% + 20% jabłek przemysłowych) m. produkcji integrowanej Lp.

WYSZCZEGÓLNIENIE

Cena zł

Wartość zł

% udział koszt.

0,067

30000

2010,00

11

Ilość

1

Nakłady i koszty

2

Amortyzacja(15 lat produkcji)

3

Nawozy:

4

N

60

3,75

225,00

1

5

P

50

4,5

225,00

1

6

K

70

2,4

168,00

1

- 80 -

7

0,00

8

Środki ochrony roślin:

0,00

9

Opryski :fungicydy,zoocydy

14

160

2240,00

13

10

herbicydy

4

120

480,00

3

11

nawozy dolistne

6

40

240,00

1

0,00

0

0,00

0

5588,00

31

12

13 14

Razem

15

Usługi mechaniczne cgn

16

0,00

0

17

18

Nawożenie cgn

2

94,0

188,00

1

19

Opryski

27

94,0

2538,00

14

20

Wykaszanie trawy

10

94,0

940,00

5

21

Robocizna *

250

15,2

3800,00

21

22

Rozdrabnianie gałęzi

3

94,0

282,00

2

23

Transport

35

94,0

3290,00

18

24

R–m koszty bezpośrednie

327

16626,00

93,5

25

Oprocent.kapitału 2% kosztów bezpośrednich

332,52

1,9

26

Koszty pośrednie 5% kosztów bezpośrednich

831,30

4,7

27

Koszty całkowite

17789,82

100

28

Koszty bezpośrednie produkcji 1 dt

55,42

47,50

29

300

30

31

Koszty całkowite produkcji 1 dt

350

32

300

59,30

33

350

50,82

34

Wartość plonu*

Dt

35

(+płat. bezp. 910,87 zł/ha)

300

50

15910,87

- 81 -

36

(+płat. bezp.910,87zł/ha)

350

50

18410,87

37

Nadwyżka bezpośrednia

Dt

10322,87

12822,87

–715,13

1784,87

38

300

39

40

Dochód bezpośredni przy plonie dt

350

41

300

42

43

Zysk z 1ha przy plonie dt

350

44

300

–1878,95

45

350

621,05

46

Wskaźnik opłacal. wg kosztów bezpośrednich przy plonie dt

47

300

48

350

49

Wskaźnik opłacalności wg kosztów całkowitych przy plonie dt

50

300

350

95,70

110,74

89,44

103,49

51

52

Koszt bezp. produkcji pokryje plon dt

332,52

53

Koszt całk. produkcji pokryje plon dt

355,80

54

Dochód rolniczy netto przy plonie 300 dt/ha

3091,45

55

Dochód rolniczy netto przy plonie 350 dt/ha

5591,45

* z ceny owoców odjęto zbiór – 0,10 zł/kg Kalkulacja produkcji 1ha sadu jabłoniowego wg cen IX-XI 2014 r.

(100% jabłek przemysłowych) m. ekologiczna Lp.

WYSZCZEGÓLNIENIE

Ilość

1

Nakłady i koszty

2

Amortyzacja(15 lat produkcji)

3

Nawozy:

4

N

5

P

Cena zł

0,067

- 82 -

30000

50

Wartość zł

4,5

% udział koszt.

2010,00

12

0,00

0

225,00

1

K

6

7

8

Środki ochrony roślin:

9

Opryski :fungicydy,zoocydy

10

herbicydy

11

nawozy dolistne

12

70

12

13

168,00

1

0,00

0,00

1440,00

9

0,00

0

240,00

1

120

6

2,4

40

0,00

0

0,00

0

4083,00

25

14

Razem

15

Usługi mechaniczne cgn

16

17 18

Nawożenie cgn

19

0,00

0

2

94,0

188,00

1

Opryski

18

94,0

1692,00

10

20

Wykaszanie trawy

10

94,0

940,00

6

21

Robocizna *

350

15,2

5320,00

32

22

Rozdrabnianie gałęzi

3

94,0

282,00

2

23

Transport

30

94,0

2820,00

17

24

R–m koszty bezpośrednie

413

15325,00

93,5

25

Oprocent.kapitału 2% kosztów bezpośrednich

306,50

1,9

26

Koszty pośrednie 5% kosztów bezpośrednich

766,25

4,7

27

Koszty całkowite

16397,75

100

28

Koszty bezpośrednie produkcji 1 dt

29

300

30

31

Koszty całkowite produkcji 1 dt

350

51,08

43,79

32

300

54,66

33

350

46,64

34

Wartość plonu*

dt

- 83 -

35

(+płat. bezp.910,87zł/ha)+1800

300

28

11110,87

36

(+płat. bezp.910,87zł/ha)+1801

350

28

12510,87

37

Nadwyżka bezpośrednia

dt

38

300

39

40

Dochód bezpośredni przy plonie dt

350

41

43

Zysk z 1ha przy plonie dt

350

7027,87

8427,87

300

42

–4214,13

–2814,13

44

300

–5286,88

45

350

–3886,88

46

Wskaźnik opłacal. wg kosztów bezpośrednich przy plonie dt

47

300

48

350

49

Wskaźnik opłacalności wg kosztów całkowitych przy plonie dt

50

300

350

72,50

81,64

67,76

76,30

51

52

Koszt bezp. produkcji pokryje plon dt

547,32

53

Koszt całk. produkcji pokryje plon dt

585,63

54

Dochód rolniczy netto przy plonie 300 dt/ha

990,72

55

Dochód rolniczy netto przy plonie 350 dt/ha

2390,72

* z ceny owoców odjęto zbiór – 0,07 zł/kg.

- 84 -

Poniższy rysunek przedstawia porównanie nakładów, kosztów robocizny i kosztów transportu w poszczególnych gospodarstwach.

Udział % wybranych losowo kosztów, w kosztach całkowitych przy zastosowaniu poszczególnych metod produkcji, [Furman J., 2015]

Najmniejsze nakłady wystąpiły przy produkcji metodami ekologicznymi tłumaczyć to można niestosowaniem herbicydów oraz mniejszą ilością stosowanych zabiegów. Koszty robocizny największe wystąpiły w produkcji metodami ekologicznymi podyktowane jest to ręcznym koszeniem w sadzie jabłoniowym.

Koszty transportu najmniejsze wystąpiły w gospodarstwach ekologicznych ponieważ jabłka zostały dostarczone bezpośrednio do punktu skupu.

Wartość plonu przy plonie 300 decytonach wyrażona w [zł], [Furman J. 2015]

- 85 -

Wartość plonu jest to plon * cena + płatność bezpośrednia oraz dotacja w produkcji ekologicznej. Największa wartość plonu wystąpiła przy produkcji metodami produkcji integrowanej.

Koszty całkowite produkcji 1 dt, przy plonie 300 dt wyrażone w [zł], [Furman J. 2015]

Koszty całkowite produkcji 1 dt (koszty jednostkowe) to (koszty całkowite /przez plon). Najmniejsze koszty jednostkowe wystąpiły przy produkcji metodami ekologicznymi.

Zysk z jednego [ha] przy plonie 300 dt (Furman 2015)

Zysk jest to wartość plonu pomniejszona o koszty całkowite. W 2014 roku w gospodarstwach sadowniczych produkujących jabłka wystąpiła strata– najmniejsza w gospodarstwach produkujących metodami produkcji integrowane.

- 86 -

Dochód rolniczy netto przy plonie 300 dt na [ha], [Furman J., 2015]

Dochód rolniczy netto jest to (zysk x rbg x wartość 1 rbg) i najbardziej efektywny wystąpił przy produkcji integrowanej.

Analizując zestawienie kosztów i parametrów ekonomicznych wpływających na wielkość produkcji sadu jabłoniowego przy zastosowaniu metod produkcji konwencjonalnej, integrowanej i ekologicznej w 2014 r., łatwo zauważyć, iż najefektywniejsza okazała się metoda produkcji integrowanej, najmniej efektywna zaś metoda produkcji konwencjonalnej.

Produkcja konwencjonalna charakteryzowała się najwyższymi kosztami transportu, najwyższymi kosztami całkowitymi, najmniejszym zyskiem (największą stratą).

W produkcji integrowanej uzyskano najwyższą wartość plonu, najwyższy zysk (najniższa strata) oraz najwyższy dochód rolniczy pomimo najwyższych nakładów.

Dla produkcji ekologicznej znamienne było osiągnięcie najniższej wartości plonu, najwyższych kosztów robocizny przy równoczesnym zastosowaniu najniższych nakładów i poniesieniu najniższych kosztów transportu oraz najniższych kosztów całkowitych produkcji 1 dt (koszty jednostkowe) przy plonie 300 dt.

Należy zauważyć, iż koszty produkcji jabłek w różnych typach produkcji sadowniczej nie były takie same. Największe koszty produkcji jabłek poniesiono przy zastosowaniu metody konwencjonalnej, najniższe zaś przy zastosowaniu metody ekologicznej.

Głównymi czynnikami, które miały decydujący wpływ na fakt, iż produkcja integrowana w 2014 r. okazała się najbardziej efektywna były niskie ceny jabłek oraz wprowadzenie embarga na rynek rosyjski.

- 87 -

Produkcja ekologiczna w sadownictwie jest wymagająca pod względem lokalizacji gospodarstwa, wiedzy i nakładów pracy sadownika oraz ekonomicznych uwarunkowań, które różnicują zyski w danym roku i sprawiają, że nie zawsze jest ona opłacalna. Jednakże z ekologicznego punktu jest ona bardzo potrzebna dla środowiska rolniczego, a także jest ona oczekiwana przez ludzi o specjalnych wymaganiach co do jakościowo czystej żywności.

9. Ekologiczny chów zwierząt Największa ilość gospodarstw ekologicznych w Polsce prowadzi wyłącznie produkcję roślinną, zaś produkcję zwierzęcą i roślinną prowadzi zaledwie 23% gospodarstw. W ekologicznych chowie zwierząt wzrosło pogłowie bydła na mięso w roku 2010 z 16 700 sztuk do 25 600 w 2012, zaś ilość krów mlecznych spadła z 23 500 do 20 000 sztuk (tj. o 17%), tym samym spadła produkcja mleka z 39 000 ton do 36 000 ton (tj. o 8%). Spadło również pogłowie świń z 21 900 do 16 000. Natomiast znacząco wzrosło pogłowie drobiu z 218 000 do 290 000 sztuk.

Wzrost nastąpił również w pogłowi owiec z 37 000 do 40 000. W rolnictwie ekologicznym utrzymywano również 3 500 jeleni i danieli oraz 9 000 królików.

W ekologicznych chowie zwierząt obowiązuje zadbanie o dobrostan zwierząt, czyli stworzenie takich warunków środowiskowych, w których zwierzęta będą miały zapewnione zdrowie psychiczne i fizyczne, a to gwarantuje odpowiednia jakościowo produkcję zwierzęcą (Kodeks Dobrostanu Zwierząt Gospodarskich).

Odpowiednio do życiowych potrzeb zwierząt, w zależności od ich potrzeb gatunkowych i ich stopnia rozwoju, powinny być one zaopatrzone w pasze, wodę oraz miejsce do poruszania się i odpoczynku.

Zabronione jest trzymanie zwierząt na uwięzi. Zwierzęta muszą mieć zapewnione: latem – pastwisko, zimą – dostęp do pasz oraz odpowiedniej wielkości stanowisko w budynkach inwentarskich ze ściółka i światłem naturalnym.

Budynki powinny być odpowiednio przystosowane i zabezpieczać zwierzęta przed czynnikami zewnętrznymi, a także zanieczyszczeniami, również wewnętrznymi jak amoniak i siarkowodór w powietrzu oraz hałas.

Ekologicznym zabezpieczeniem przed szkodliwymi owadami mogą być w brojlerniach i stajniach pułapki z owadobójczymi nicieniami.

W zależności od lokalnych warunków i potrzeb dobierane są gatunki i rasy zwierząt gospodarskich. Wielkość stada dostosowuje się do możliwości produkcyjnych gospodarstwa, a także stadnych wymagań gatunku.

- 88 -

Na podkreślenie zasługuje fakt doborów gatunków nie pod względem rekordowej produkcji lecz pod względem ich zdrowotności i dobrego wykorzystania pasz oraz przystosowanie do lokalnych warunków. Takie zwierzęta powinny pochodzić z ekologicznych sąsiednich gospodarstw atestowanych.

Zwierzęta do chowu ekologicznego nie mogą pochodzić z anonimowych źródeł, nie mogą być kupowane na targowiskach, aukcjach itp. ani też być wyhodowane na drodze inżynierii genetycznej czy poprzez transplantacje zarodków.

Obsada zwierząt uzależniona jest od powierzchni paszowej i powinna wynosić od 1 do 2 dużych sztuk o wadze 500 kg/hektar. Obsada zwierząt jest ograniczona i zależna od potrzeb nawozowych gospodarstwa i rodzaju uprawianych roślin. Roczna dawka nawozów naturalnych nie może być większa niż ilość zawartego w niej azotu (170 kg/hektar). Zalecana obsada nie może więc być większa niż 2 szt. duże na 1 hektar. Taka obsada produkuje 40 ton obornika i 45 m3 gnojowicy rocznie, co odpowiada 170 kg azotu/hektar.

W naturze zwierzęta przeznaczają ok. 30% czasu na poszukiwania paszy, od 20-35% na ruch, a tylko ok. 10% na odpoczynek. Zwierzęta hodowlane odpoczywają 70-80% czasu, gdyż pasza jest im dostarczana przez człowieka.

Brak możliwości ruchu prowadzi do gorszego ich samopoczucia, agresywnych zachowań i spadku produkcyjności.

Poza ograniczonym ruchem czynnikami stresującymi zwierzęta mogą być: niedożywienie, odwodnienie, zbyt wysoka lub zbyt niska temperatura, hałas, niewłaściwa obsługa. Stres sprzyja agresji i zapadalności na choroby.

Ważne są warunki klimatyczne otoczenia budynków, sposób usuwania odchodów i zadawania paszy, a w pomieszczeniach – sprawna wentylacja, czysta ściółka i boksy zapewniające swobodę ruchu.

Dla różnych gatunków zwierząt hodowlanych określona została minimalna powierzchnia podłóg i wybiegów, np. dla krów mlecznych – 6 m² i 4,5 m² wybiegu na 100 kg wagi, a dla kur niosek – 6 szt./m².

Mlekiem matki karmione są zwierzęta młode, przez co najmniej 3 tygodnie (bydło) lub owce przez 45 dni, a świnie 40 dni. Żywienie zwierząt prowadzi się z wykorzystaniem pastwisk i w oparciu o własne pasze, ew. dokupione z innych gospodarstw ekologicznych. Dzienna dawka pokarmowa to w 60% pasza objętościowa, jak zielonka, kiszonka i susz.

W żywieniu drobiu, co najmniej 65 % to zboża.

- 89 -

W ekologicznym chowie zwierząt nie wolno stosować pasz GMO, syntetycznych związków konserwujących i pobudzających apetyt, stymulatorów wzrostu oraz pasz nieznanego pochodzenia.

W chowie zwierząt można stosować do skarmiania zioła dla polepszenia trawienia a także profilaktycznie dla zapobiegania chorobom układu pokarmowego, oddechowego, moczowego, rodnego czy chorób skóry. Zioła mogą być skarmiane pojedynczo lub w mieszankach. Krowy zjadają chętnie m.in. ziele tymianku, krwawnika czy melisy. Kozy i krowy zjadają korę wierzby zawierające związki salicylowe i garbniki, które przeciwdziałają procesom gnilnym w żwaczu i dezynfekują przewód pokarmowy.

Dodatek ziół w żywieniu cieląt po okresie siarowym zwiększa ich odporność i ogranicza biegunki, polepsza przyrosty dobowe i uspokaja. Pestki z dyni czy wyciągi z czosnku zwalczają pasożyty jelitowe. Preparaty ziołowe wpływają też na barwę jaj czy tuszek, smak mleka i mięsa.

Ekologiczny chów bydła prowadzi się albo systemem otwartym czyli pastwiskowym, z możliwością schronienia przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, albo alkierzowym – z możliwością korzystania z wybiegów, albo pastwiskowo-alkierzowym. Jest to zależne od odporności bydła na warunki zewnętrzne. Rasy odporne jak angus, czy hereford mogą praktycznie przebywać cały rok na wolnym powietrzu.

Krowy mleczne hoduje się na stanowiskach indywidualnych w oborach wolnostanowiskowych z boksami i głęboka ściółką. Najczęściej stosowane są kombinowane boksy wielkości 120x180 cm. Wadą stanowisk ze ściółką jest duży nakład pracy przy czyszczeniu zwierząt i usuwaniu ściółki.

Ekologiczny chów trzody chlewnej wymaga odpowiednich kojców w chlewni. Najlepsza jest chlewnia typu duńskiego, w której świnie mają dużo miejsca. Świnie to zwierzęta korzystające w czasie upałów z kąpieli błotnych. Świnie muszą mieć możliwość leżenia w cieniu na wybiegu.

W chlewni świnie powinny leżeć na ściółce. Wentylacja powinna być sprawna, ponieważ zwierzęta są wrażliwe na gazy z gnojowicy.

Wybór pasz dla nich to: okopowe, zielonki i zboża paszowe (żyto, jęczmień, pszenica). Ważne jest tez białko zwierzęce, które w wypasie pastwiskowym zdobywają z fauny glebowej.

Ekologiczny chów owiec wymaga odpowiedniego doboru ras lokalnych, przystosowanych do ekstensywnych warunków chowu pastwiskowego.

- 90 -

Polecane są owce długowełniste, np. polska owca górska – odporna, mało wymagająca, na użytkowanie mleczno-wełniste. Wymagania pokarmowe owiec fryzyjskich i ich mieszańców są nieco większe, ale zapewniają one dużo mleka, jako surowca do przerobu na oscypek i bundz.

Program ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarczych obejmuje 11 lokalnych ras owiec, których liczebność to ok. 200 sztuk. Najczęściej występująca polska rasa to poleska owca kożuchowa – zwana wrzosówką. Rodzimą rasą mięsną jest czarnogłówka.

Kozy, niegdyś powszechnie hodowane w Polsce, obecnie znowu wróciły do hodowli z powodu dużego zainteresowania zdrowotnymi właściwościami ich mleka. Jest ono cenne dla rekonwalescentów i dzieci nietolerujących białka mleka krowiego.

Hodowane w Polsce kozy są mieszańcami ras i produkują od 250-300 kg mleka o zawartości 4% tłuszczu i ok. 3% białka. Uszlachetnione rasy, jak koza biała lub koza barwna, dają średnio 600 kg mleka rocznie.

Dla gospodarstw ekologicznych polecany jest pastwiskowy system z dodatkiem pasz treściwych a także rośliny okopowe i gałązki wierzby, klonu, lipy lub jabłoni, dla uzupełnienia mikroelementów i garbników.

Ekologiczny chów koni nie różni się od konwencjonalnego. Hodowle koni wierzchowych prowadzone są w pobliżu większych miast lub klubów jeździeckich dla celów sportowych, rekreacyjnych lub hipoterapii. Małe konie, a także kuce i koniki polskie (do 148 cm w kłębie) hodowane dla dzieci mają inne wymagania co do budynków, sposobów żywienia i pielęgnacji niż konie robocze użytkowane w biedniejszych terenach polski wschodniej czy terenach górskich.

W Polsce nie mamy tradycji wykorzystania mięsa końskiego jako żywności, ale eksportujemy żywe konie w tym celu np. do Włoch.

Kury w chowie ekologicznym powinny pochodzić od kur o udokumentowanym ekologicznym żywieniu i wychowie.

W ekologicznej produkcji jaj spożywczych i do wylęgu najlepsze są rasy polskie jak zielononóżka, karmazyn, leghorn i sussex.

Kurniki musza zapewniać ptakom odpowiednie środowisko (temperatura od 15-18 st. C. oświetlenie i min. 8 godz. bez światła oraz wentylacja).

W jednym kurniku może być do 3 000 kur przy maksymalnej obsadzie 6 szt./ m². 10 do 15 kur na jednego koguta, 8 kur na jedno gniazdo oraz minimum 18 cm grzędy na 1 kurę. Wybieg duży, by na 1 m² przypadały 4 kury.

- 91 -

Pasze muszą zawierać min. 65% zbóż, produkowane metodami ekologicznymi, nie mogą zawierać domieszek GMO, stymulatorów wzrostu, sztucznych barwników, konserwantów i antybiotyków.

Jaja przeznaczone do wylęgu mogą być przechowywane od 4 do 14 dni w temp. poniżej 28 st. C. Jaja do sprzedaży powinny być właściwie opakowane i oznakowane, zaopatrzone w etykiety.

Kod na skorupce jaja z chowu ekologicznego – „0” („1” – chów kur na wolnym wybiegu, „2” – chów ściółkowy, „3” – chów klatkowy ).

W produkcji ekologicznej kurcząt rzeźnych należy spełnić bardzo wiele wymogów środowiskowych, m.in. dotyczących temperatury początkowej (32 st. C.) jej obniżania do 21 st. C. przez 3 tygodnie, wilgotność względna 6575%, ruch powietrza i jego wymiana, oświetlenie – 10 lux, potem max. 5 lux oraz szczegółowe wymagania co do budynku, wybiegu, karmników, poideł.

W jednej brojlerni może znajdować się maksymalnie do 4 800 kurcząt.

Najbardziej polecane żywienie dla kurcząt rzeźnych w systemie półintensywnym, na poziomie składników pokarmowych, jest zbliżony do minimalnego zapotrzebowania, gdyż ruch na wybiegu jest ograniczony. Pasza zadawana jest 2 lub 3krotnie w ciągu dnia i uzupełniana składnikami mineralnymi. Korzystanie z zielonego wybiegu daje kurczakom dodatkowo roślinne i zwierzęce składniki pokarmowe.

Pełnowartościowe mięso kurcząt ekologicznych osiąga się w dłuższym czasie niż w rolnictwie konwencjonalnym. Przedłużony okres odchowu (16-18 tygodni) wpływa korzystnie na wagę (masa 1,5 kg), skład i jakość mięsa. Brojlery szybciej rosnące (12 tygodni) dają kurczaki o masie 3 kg.

Ekologiczny chów gęsi ma duże znaczenia z uwagi na 100% eksport mięsa, puchu i pierza. Mięso gęsie jest produktem delikatesowym, smakowitym o najwyższej jakości.

Tłuszcz gęsi, ze wzg. na dużą zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych - 92 -

zalicza się do „zdrowych tłuszczów zwierzęcych”. Zawiera on witaminy i liczne składniki mineralne. Może być traktowane jako „żywność funkcjonalna”.

W ekologicznej produkcji kluczowy jest dobór odpowiedniej rasy i warunków środowiska. Najsmaczniejsze mięso otrzymuje się z mieszańców gęsi białych kołudzkich.

Gęsi są ptakami najmniej udomowionymi, więc naturalne środowisko rolnictwa ekologicznego jest dla nich korzystne.

Stado reprodukcyjne musi być zabezpieczone przez szczepienie, wolne od salmonellozy i odrobaczone oraz użytkowane tylko 4 lata.

Budynki, wybiegi i kąpieliska z czystą wodą przepływową są również ważne.

Pastwiska– najlepsze naturalne, z trawą i roślinami motylkowatymi oraz ziołami.

W karmieniu zboża stanowić mają 65% dawki, a pasze wysokobiałkowe– 25%. W pierwszym okresie hodowli, do 4 tygodnia, żywienie oparte jest na mieszankach treściwych, bez ograniczeń. Pasze z własnego gospodarstwa wzbogaca się składnikami mineralnymi i witaminami. Potem gęsi pobierają zielonkę, a jeśli pastwisko nie zaspokaja potrzeb pokarmowych gęsi, dokarmia się je mieszanką śrut zbożowych w ilości 100 g/sztukę dziennie.

Ekologiczny chów królików może być prowadzony w kierunku mięsnym, futerkowym lub wełniastym.

Króliki mięsnych ras są krępe i mają długi tułów z dobrze rozwiniętą tylną częścią ciała. Odznaczają się dużym przyrostem masy ciała i dobrym wykorzystaniem pasz.

Rasy, tzw. brojlerowe to np. nowozelandzka, duńska, szynszyl wielki.

Wyróżnia się wiele systemów utrzymywania, np. chów półwolny, ogrodowy, pastwiskowy, w pomieszczeniach inwentarskich zamkniętych lub klatkowy. Wymiary klatek uzależnione są od wielkości ras. Klatki muszą być myte i dezynfekowane, zabezpieczające króliki przed gryzoniami i owadami. W żywieniu królików stosuje się własne pasze objętościowe, suche i soczyste (marchew, ziemniaki).

Ekologiczna produkcja pszczelarska wymaga ras odpornych na choroby, np. miejscowa rasa Apis mellifera mellifera oraz ukraińska Apis mellifera carnica i ich krzyżówki.

Pasieki ekologiczne mogą być zlokalizowane tylko w terenach czystych ekologicznie, a ekologiczne źródła pożytku lub obszary porośnięte dziką roślinnością powinny znajdować się maksymalnie w odległości 3 km. Pasieka - 93 -

powinna zlokalizować ule w odległości od siebie minimum 3 do 4 m. Wosk ekologiczny nie powinien zawierać środków chemicznych do zwalczania warrozy.

Zabrania się stosowania syntetycznych środków konserwujących miód itp.

Ochrona pszczół przed chorobami i szkodnikami opiera się na doborze ras odpornych, kontroli, wymianie matek, natomiast zabronione jest stosowanie antybiotyków (można stosować naturalne kwasy np. mrówkowy, octowy itp.)

W dokumentacji przechowywanej 3 lata pszczelarz musi wszystko odnotować. Do budowy uli, ich konserwacji i czyszczenia można używać tylko środki naturalne, np. mydło sodowe, mleko wapienne, wapno, alkohol etylowy, soda kaustyczne, a także środki fizyczne jak para wodna.

10. Przetwórstwo żywności ekologicznej W strukturze użytków rolnych w 2012 r. dominowały łąki i pastwiska (35,3%) oraz rośliny na pasze (33,7%) Wysoki udział w strukturze upraw ma uprawa zbóż (18,6%). Pozostałe uprawy stanowią ok. 10%, tj. sadownicze i jagodowe (8,9%), warzywa (1,4%), strączkowe na suche nasiona (0,9%), rośliny przemysłowe (0,5%), ziemniaki (0,4%) oraz pozostałe uprawy (0,3%).

Analiza struktury upraw UE wskazuje na niski udział upraw warzywniczych. Na Malcie wynosi on 47%, w Holandii 10,5%, natomiast w pozostałych krajach poniżej 3%. Niektóre kraje charakteryzuje bardzo wysoki udział trwałych użytków zielnych w strukturze upraw. W Czechach wynosi on 85,7%, w Słowenii 85,6%, a na Słowacji 81,9%.

Kraje o największej konsumpcji żywności ekologicznej w UE to Dania (139 €/mieszkańca), Szwajcaria (132 €/mieszkańca), Austria (104 €/mieszkańca) Szwecja (75 €/mieszkańca), Niemcy (71 €/mieszkańca), Francja (47 €/ mieszkańca), Polska (3 €/mieszkańca).

Krajowe produkty ekologiczne to przede wszystkim zboża, owoce oraz nabiał. W 2012r.na rynek zostało wprowadzone ponad 100 tys. ton zbóż, 20 tys. ton warzyw, 42 tys. ton owoców oraz 26 tys. ton mleka i ponad 20 mln jaj ekologicznych.

- 94 -

Na blisko 30 tys. gospodarstw ekologicznych w Polsce funkcjonuje zaledwie ok. 300 przetwórni. Rozdrobniona podaż surowców rolnych i nie wystarczające dostosowanie jej do potrzeb przetwórstwa rzutuje na niski poziom tych produktów na rynku krajowym i ograniczony eksport wysoko przetworzonych produktów ekologicznych.

Brak trwałych łańcuchów produkcji produktów ekologicznych (rolnik – przetwórca – dystrybutor – konsument) to słabe strony tego sektora produkcji żywności.

Rosnąca konkurencja ze strony żywności importowanej i ciągle mała świadomość ekologiczna społeczeństwa, a także błędy w systemie dopłat stanowią zagrożenie dla rolnictwa ekologicznego.

Pod względem liczby gospodarstw ekologicznych Polska zajmuje trzecie miejsce w UE. Polscy producenci są dobrze wykształceni i mają dużą wiedzę, o czym świadczy istniejąca od 2008 r. sieć gospodarstw demonstracyjnych.

Dogodne położenie geograficzne i sąsiedztwo krajów o najwyższym popycie na produkty ekologiczne jak Dania, Austria, Niemcy i Francja, ułatwia dostarczanie i sprzedaż na rynki UE. Struktura upraw ze znacznym udziałem łąk i pastwisk wskazuje na znaczny potencjał rozwoju ekologicznej produkcji zwierzęcej i przetwórstwa produktów zwierzęcych.

Polska dąży do uzyskania statusu „kraju wolnego od GMO”, a więc nie stosującego biotechnologicznej inżynierii genetycznej w produkcji roślin i zwierząt (w tym żywności i pasz). Od dnia 28.01.2013 r. obowiązuje nowa ustawa o nasiennictwie i rozporządzenia Rady Ministrów wprowadzające zakaz stosowania materiału siewnego zmodyfikowanej kukurydzy Mon810 i ziemniaka Amflora.

Przetwórnie sygnalizują problemy z kupnem surowców. Dla potrzeb przetwórstwa są trudności z uzyskaniem odpowiednio dużej partii produktów, których przetwarzanie będzie opłacalne. Przykładowo w 27% gospodarstw posiadających bydło, utrzymywane jest tylko jedno zwierzę, w grupie utrzymującej od 2 do 5 sztuk, jest aż 42,6% gospodarstw, a w grupie powyżej 20 sztuk jest tylko 5,5% gospodarstw.

Podaż przetworzonej żywności ekologicznej na rynku krajowym jest ograniczona i poziom eksportu jest niski.

- 95 -

Małe jest zainteresowanie rolników, przetwórców i dystrybutorów zrzeszaniem się w grupy w kategorii „Produkty rolnictwa ekologicznego”. W 2014 r. było sześć grup zrzeszających 98 producentów, co stanowi 0,44% z ogółu 27 937 zrzeszonych w innych grupach.

W Ramowym Planie Działań dla Żywności i Rolnictwa Ekologicznego w Polsce w latach 2014 do 2020 przewidziane są działania zgodne z „Strategią Rozwoju Kraju 2020”. Jednym z zadań systemowych jest bowiem poprawa jakości żywności i zwiększania bezpieczeństwa żywnościowego poprzez wspieranie wytwarzania żywności metodami ekologicznymi, integrowanymi, tradycyjnymi i regionalnymi z lokalnych surowców.

Przewiduje się, że w 2020 r. wartość rynku sektora ekologicznego może wzrosnąć z 59 mln € (obecnie) do 139-304 mln €, a wartość spożycia żywności ekologicznej na mieszkańca polski z 3 € w 2012 r. do 7-15 € w 2020 r.

W ramach programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) 2014-2020, przewidziana jest „Modernizacja Gospodarstw” oraz „Przetwórstwo i Marketing Produktów Rolnych”.

Ważne jest przenoszenie dobrych praktyk w przetwórstwie w czym ma pomóc uruchomienie Centrum Praktycznego Szkolenia w Radomiu.

Zróżnicowane są kanały dystrybucji żywności ekologicznej, powinny być nimi również gospodarstwa agroturystyczne i edukacyjne.

Produkty lokalne, regionalne i tradycyjne wpisane na Listę Produktów Tradycyjnych (LPT) nie zawsze są produktami ekologicznymi. Producenci wpisani na LPT mogą nawet ubiegać się o odstępstwa od wymagań przepisów sanitarnych i weterynaryjnych, jeśli taka konieczność wynika z tradycyjnej receptury.

Produkty lokalne to wysokiej jakości płody rolne lub przetwory ściśle związane z danym terenem, których wytwarzanie jest naturalne i z miejscowych surowców.

Produkty regionalne to produkty, których jakość jest zdecydowanie wyższa od przeciętnej i związane są z miejscem i lokalnym sposobem wytwarzania.

Produkty tradycyjne to produkty, których jakość lub wyjątkowe cechy wynikają ze stosowania tradycyjnych metod produkcji co najmniej od 25 lat.

- 96 -

Unia Europejska obejmuje takie produkty ochroną jako produkt o chronionej nazwie pochodzenia (np. oscypek, podkarpacki miód spadziowy, karp zatorski). Chronionym oznaczeniu geograficznym (np. chleb prądnicki, rogal świętomarciński, miód drahimski) lub jako Gwarantowana Tradycyjna Specjalność z udokumentowaną co najmniej 25-letnią tradycją wytwarzania np. kiełbasa jałowcowa czy kabanosy (Rozporządzenie Parlamentu UE i Rady UE nr 1151/2012 z dn. 21 listopada 2012 r.).

11. Rolnictwo ekologiczne a problem mikotoksyn Typy systemów rolniczych, w niżej podanej krótkiej charakteryzacji, w dużym stopniu sugerują możliwość pojawienia się problemów z mikotoksynami tam, gdzie nie ma ochrony chemicznej.

Rolnictwo konwencjonalne (klasyczne, technologiczne) – jest to oparty na ogólnie przyjętych zasadach racjonalizacji zarządzania system gospodarowania, który wykorzystuje środki produkcji pochodzenia biologicznego, chemicznego, mechanicznego i elektronicznego. Jego celem jest maksymalny zysk uzyskany przez wysoką wydajność uzyskiwaną w gospodarstwach specjalistycznych. W gospodarstwach specjalistycznych stosuje się recepturowe postępowania technologiczne z użyciem przemysłowych środków produkcji.

Rolnictwo ekstensywne – jest najstarszym i od tysięcy lat praktykowanym sposobem gospodarowania, który charakteryzuje się niewielkimi nakładami, a przy tym również niską wydajnością. Taki system nie może zapewnić zaspokojenie potrzeb żywnościowych dla ludzkości.

Rolnictwo intensywne – charakteryzuje się wysokimi nakładami i wydajnością.

Dominująca jest tutaj rola techniki oraz chemii.

Rolnictwo integrowane – jest to system gospodarowania, będący formą rolnictwa intensywnego, który charakteryzuje się wykorzystywaniem w harmonijny sposób postępu technicznego i biologicznego zarówno w uprawie, nawożeniu i ochronie roślin. W umiarkowanych ilościach wykorzystuje przemysłowe środki produkcji. Celem tego systemy jest zapewnienie stabilnej wydajności, ale w bezpieczny dla środowiska sposób. Dąży do tego, aby harmonijnie wykorzystywać cele ekonomiczne i ekologiczne.

Rolnictwo biodynamiczne – jest sposobem zagospodarowania, który zakłada, że siły przyrody np. rytmy kosmiczne, wpływają na cykl życiowy roślin oraz zwierząt. Siły te uwarunkowane są układem konstelacji gwiezdnych, - 97 -

faz księżyca oraz aktywnością słońca. Korzystne oddziaływanie ,,sił przyrody’’ na rośliny może być wspomagane przez stosowanie preparatów biodynamicznych, np. homeopatycznych, które są stosowane w bardzo małych dawkach.

Jest to jednak irracjonalna koncepcja, która jest sprzeczna z filozofią materialistyczną i idealistyczną. Całkowicie nie podlega analizie naukowej i należy je traktować w kategoriach wiary, a niekiedy sztuki.

Rolnictwo ekologiczne (alternatywne, organiczne, biologiczne) – jest systemem gospodarowania, który wyklucza stosowanie syntetycznych nawozów mineralnych, pestycydów, regulatorów wzrostu i syntetycznych dodatków do pasz. Taki system charakteryzuje się produkcją w zamkniętym cyklu: gleba – roślina – zwierzęta, przy dużym zachowaniu samowystarczalności. Tratowany jest jako sposób życia z przyrodą w symbiozie. W tym systemie cele ekologiczne dominują nad celami ekonomicznymi. Najważniejszym cele rolnictwa ekologicznego jest produkowanie żywności ekologicznej.

Produkcja ekologiczna podlega szeregom kontroli zewnętrznych jednostek certyfikujących, która wraz z producentem odpowiadają za jakość ekologiczną produktów.

Zasady rolnictwa ekologicznego: 1. Utrzymywanie i zwiększanie żyzności gleby 2. Jak najlepsze wykorzystanie nawozów gospodarskich 3. Pośrednie nawożenie roślin poprzez biologiczną aktywację gleby 4. Ochrona roślin – zapobieganie zamiast zwalczania 5. Podtrzymywanie zdrowotności zwierząt poprzez właściwe żywienie 6. Hodowla wydajnościowa respektująca uwarunkowania biologiczne.

Zakaz wysiewania roślin i użytkowania zwierząt transgenicznych.

7. Chów oborowy uwzględniający wymagania zwierząt 8. Wielokierunkowy system gospodarowania 9. Ocena jakości płodów rolnych według kryteriów fizjologii odżywiania 10. Myślenie całościowe 11.1 Problem mikotoksyn Mikotoksyny są to toksyczne substancje chemiczne, które są wytwarzane przez niektóre gatunki grzybów pleśniowych rozwijających się m.in. na produktach żywnościowych oraz surowcach wykorzystywanych do ich produkcji.

- 98 -

To metabolity wtórne grzybów strzępkowych. Na ich wytwarzanie wpływają specyficzne grzybów czynniki środowiskowe np. niedobory lub obecność któregoś z istotnych składników odżywczych w podłożu lub obecność innych konkurencyjnych gatunków grzybów pleśniowych lub bakterii. Mikotoksyny są wytwarzane, gdy grzyby są poddawane stresowi termicznego lub chemicznemu.

11.2 Rodzaje mikotoksyn oraz ich występowanie Poznano do tej pory około 400 metabolitów grzybów oraz ich pochodnych, które zostały zaklasyfikowane jako mikotoksyny. Zostały podzielone na sześć grup, które różnią się sposobem oddziaływania na organizmy wyższe.

Aflatoksyny – pochodne difuranokumaryny, wytwarzane przez niektóre gatunki grzybów z rodzaju Aspergillus. Występują przede wszystkim w: zbożach owocach lifilizowanych, przyprawach, owocach suszonych, śrucie roślin oleistych, na kukurydzy. Kumulowane są w organizmach zwierząt karmionych skażoną paszą.

Ochratoksyna A (OTA) – wytwarzana przez Penicillium verucosum w umiarkowanych i chłodnym klimacie, oraz przez niektóre gatunki Aspergillus w ciepłych i tropikalnych rejonach świata. Jest głównym czynnikiem powodującym zanieczyszczenia pasz. Występuje w surowcach źle wysuszonych oraz składowanych w nieodpowiednich warunkach termicznych i wilgotnościowych. Wykryto ją w: nasionach soi, fasoli, ciecierzycy, ziarnach surowej kawy, ziarnach kakao, soku z winogron, piwie, przyprawach, przetworach mięsnych oraz suszonych owocach.

Fumonizyny – wytwarzane przez grzyby z rodzaju Fusarium. Rozwijają się głównie w ziarnach kukurydzy i jego przetworach, przeznaczonych na cele spożywcze i paszowe.

Zearalenon (ZEA) – wytwarzany również przez grzyby z rodzaju Fusarium, w warunkach niskch temperatur i dużej wilgotności. Zanieczyszcza przede wszystkim ziarno zbóż.

Deoksyniwalenol (DON) – jest jednym ze 150 komponentów grupy trichotecenów. Wytwarzany jest przede wszystkim na roślinach przed zbiorem. Produkcja toksyny wiąże się z warunkami klimatycznymi i jest różna w zależności od regionu i roku uprawy.

Patulina – wytwarzana przez niektóre gatunki grzybów z rodzaju Aspergillus i Penicillium. Patulinę często można wykryć w jabłkach i sokach jabłkowych, ale również w pomidorach oraz owocach takich jak: banany, ananasy, winogrona, brzoskwinie i morele.

- 99 -

11.3 Mikotoksyny skażające żywność Mikotoksyny mają różnorodne efekty toksyczne i wysoką odporność na działanie temperatury, dlatego też ich obecność w żywności może stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt. Schorzenia u zwierząt i ludzi wywołane przez mikotoksyny nazywamy mikotoksydozami. Według FAO aż 25% światowej produkcji żywności jest skażonych mikotoksynami. Do organizmów ludzi i zwierząt dostają się najczęściej przez drogę pokarmową oraz przez wdychanie skażonego powietrza np. w wilgotnych pomieszczeniach. Wykazują działanie toksyczne, kancerogenne i immunosupresyjne, czyli obniżające odporność i zwiększające podatność na alergię.

Mikotoksyny wywołują różne efekty toksyczne u ludzi i zwierząt. Cechuje je wysoka odporność na działanie wysokiej temperatury. Środki spożywcze zawierające mikotoksyny nie mogą być przedmiotem handlu ani krajowego, ani międzynarodowego.

Zakażone ziarno zbóż grzybami pleśniowymi nabiera zapachu pleśniowego.

W tej postaci nie nadaje się do siewu, ponieważ traci zdolność kiełkowania.

Nie nadaje się na cele technologiczne. Z mąki takiej nie można upiec ciasta.

Nie nadaje się również na paszę.

Warunki przechowywania sprzyjające tworzeniu mikotoksyn to wilgotność powietrza 24% – mikotoksyny wytwarzane są po 2 tygodniach. Wilgotność powietrza 18% – mikotoksyny wytwarzane są po 10 tygodniach. Wilgotność powietrza 15% – mikotoksyny wytwarzane są do kilku miesięcy. Wzrost temperatury do 20-25°C – przyspiesza wytwarzaniu mikotoksyn.

11.4 Dopuszczalne normy zawartości mikotoksyn w żywności Najwyższe dopuszczalne zawartości wybranych mikotoksyn w środkach spożywczych zawarte są w Rozporządzeniu Komisji (WE) NR 1126/2007 z dnia 28 września 2007 r. i Rozporządzeniu Komisji (WE) NR 1881/2006 z dnia 19 grudnia 2006 r.) i przykładowo dla DON wynoszą: 1250 µg/kg dla nieprzetworzonych zbóż, innych niż pszenica durum, owies i kukurydza; 1750 µg/kg dla nieprzetworzonej pszenicy durum i nieprzetworzonego owsa oraz nieprzetworzonej kukurydzy, z wyjątkiem kukurydzy przeznaczonej do mielenia na mokro.

Dla ZEA 100 µg/kg dla nieprzetworzonych zbóż, innych niż kukurydza; 350 µg/kg dla nieprzetworzonej kukurydzy, z wyjątkiem nieprzetworzonej kukurydzy przeznaczonej do mielenia na mokro.

- 100 -

Dla fumonizyn (suma B1 i B2): 4000 µg/kg dla nieprzetworzonej kukurydzy, z wyjątkiem nieprzetworzonej kukurydzy przeznaczonej do mielenia na mokro; 1000 µg/kg dla kukurydzy przeznaczonej do bezpośredniego spożycia przez ludzi, żywność na bazie kukurydzy przeznaczona do bezpośredniego spożycia przez ludzi, za wyjątkiem płatków śniadaniowych, przetworzonej żywności na bazie kukurydzy oraz żywności dla niemowląt i małych dzieci.

11.5 Zapobieganie skażeniom produktów przez mikotoksyny Aby zmniejszyć ryzyko skażenia żywności mikotoksynami ważne jest wczesne wykrycie skażonych produktów i przeznaczenie ich na inne cele niż konsumpcyjne. Należy opracować strategie zapobiegania infekcjom, które będą korzystne dla zdrowia ludzi i opłacalności produkcji.

Strategia zapobiegawcza obejmuje zabiegi przeciwdziałające skażeniu mikotoksynami zbóż w polu, czyli przed zbiorem, oraz w magazynach – po zbiorze. Należy zapewnić uprawom dobre warunki ekologiczne, a unikać takich warunków, które sprzyjają infekcji grzybów.

Dobór odmian mało podatnych na porażenie przez grzyby, właściwe zabiegi agrotechniczne mające na celu ograniczenie rozwoju chorób grzybowych.

Terminowy i właściwy zbiór. Zapewnienie optymalnych warunków przechowywania poszczególnych rodzajów płodów rolnych i magazynowanie płodów rolnych tylko wysokiej jakości, bez uszkodzeń i zanieczyszczeń.

Nie powinno się zostawiać resztek zainfekowanych roślin na polu. Należy stosować zabiegi chemiczne zapobiegające pojawieniu się pleśni. Po zbiorze upraw należy sprawdzić, czy to czy pomieszczenia magazynowe są czyste, oraz czy kontenery do przechowywania są dezynfekowane. Produkty powinny być przechowywane w odpowiedniej temperaturze oraz wilgotności powietrza.

Unia Europejska wprowadza rygorystyczne zalecenia, co do progów zawartości mikotoksyn. Przemiał – nie usuwa toksyn fuzaryjnych, przechodzą do wszystkich produktów przemiału i przez produkty piekarnicze i zwierzęce mogą przenikać do organizmu stanowiąc zagrożenie dla ludzi i zwierząt.

11.6 Problem mikotoksyn w żywności ekologicznej Sądzi się, że istnieje duże prawdopodobieństwo, iż pasze i produkty spożywcze z rolnictwa ekologicznego charakteryzują się wyższą zawartością mikotoksyn niż z gospodarstw konwencjonalnych. Powodem jest brak stosowania - 101 -

w tym systemie środków chemicznych w procesie produkcji takich jak: syntetyczne nawozy mineralne, fungicydy, konserwanty chemiczne do kiszonek.

Jednak nic nie wskazuje na to, aby ryzyko skażenia było większe niż w gospodarstwach konwencjonalnych.

Rozwój grzybów pleśniowych nie jest zawsze widoczny. Nawet produkt bez wyraźnych objawów pleśnienia mogą zawierać mikotoksyny, dlatego tak ważna jest kontrola jakości żywności.

Jak dotąd przeprowadzono niewiele badań dotyczących obecności mikotoksyn w warzywach. Nie ma też wyraźnych dowodów na to, że warzywa ekologiczne mogą zawierać więcej lub mniej mikotoksyn niż warzywa konwencjonalne.

Zanieczyszczenie ziarna mikotoksynami powodowane jest z jednej strony przez coraz szerzej stosowane uprawy zbóż w monokulturach, z pominięciem fitosanitarnego płodozmianu, oraz oszczędnościowe systemy uprawy.

Większa ilość chwastów oraz uszkadzanie roślin uprawnych przez szkodniki mogą się przyczyniać do większego porażenia grzybami patogenicznymi.

12. Jakość i walory żywności ekologicznej Według badań na zdrowie człowieka ma wpływ wiele czynników. W 54% zależy ono od stylu życia, statusu psychologicznego, stosunku z otoczeniem oraz sposobu żywienia, w 21% określają je warunki środowiskowe, w tym; jakość płodów rolnych, w 15% uwarunkowania genetyczne, a w 10% poziom usług służby zdrowia.

W żywności mogą występować zanieczyszczenia chemiczne – pozostałości chemii rolnej, (tj. metale ciężkie, azotyny, azotany, chemiczne „środki ochrony roślin) i chemii spożywczej. Fizyczne np. ciała obce, radionuklidy pochodzące z napromieniowania żywności (w skorupie ziemskiej znajduje się 60 naturalnych radionuklidów, a dodatkowych kilkanaście jest wytworzonych przez promieniowanie kosmiczne). Oprócz tego typu radionuklidów otoczenie ulega także skażeniom pierwiastkami promieniotwórczymi powstającymi wskutek działalności człowieka. Biologiczne – drobnoustroje, doprowadzające do psucia żywności, pasożyty, grzyby, pleśnie itp.

Metale ciężkie takie jak: kadm, ołów, arsen, rtęć i cynk wprowadzane są do środowiska z różnych źródeł: przemysłu, transportu, odpadów komunalnych i rolnictwa. Przemysł metalowy i transport powodują zanieczyszczenie kadmem gleby i ziemiopłodów. Dlatego w badaniach nie stwierdza się wyraźnych różnic - 102 -

w zawartości metali ciężkich pomiędzy surowcami ekologicznymi i konwencjonalnymi. Niektóre wyniki świadczą o wyższym poziomie metali ciężkich w surowcach konwencjonalnych, lecz inne dane wykazują odwrotne rezultaty.

Problemem do rozwiązania pozostaje to, czy metody ekologiczne w rolnictwie (kompostowanie, zwiększanie zawartości materii organicznej w glebie, stabilizacja pH gleby itp.) mogą zmniejszyć pobieranie metali ciężkich przez rośliny uprawne. Generalnie w Polsce zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi jest znikome.

Azotyny powodują methemoglobinemię u noworodków – stan, w którym hemoglobina zawiera trójwartościowy (zamiast dwuwartościowego) jon żelaza, tracąc zdolność do przenoszenia tlenu spowodowany zatruciem związkami silnie utleniającymi (np. azotany) charakteryzujący się m.in. silnymi dusznościami, sinicą skóry, prowadzący zwykle do zgonu).

Wiele badań świadczy o wyraźnie wyższej zawartości azotanów i azotynów w konwencjonalnie produkowanych ziemiopłodach w porównaniu z produkowanymi ekologicznie. Porównano zawartości azotanów w ziemiopłodach ekologicznych i konwencjonalnych, bazując na wielu danych. Przyjmując zawartości azotanów w płodach konwencjonalnych, jako 100%, średnio 48% tej zawartości stwierdza się w surowcach ekologicznych.

Pestycydy powodują ostre i chroniczne zatrucia u ludzi, zakłócają równowagę biologiczną w agroekosystemach, przyczyniają się do spadku wartości odżywczych roślin, mają wpływ na zaburzenia hormonalne.

Pestycydy są przyczyną ostrych i ciężkich zatruć ludzi. Rocznie na świecie jest około 26 milionów takich przypadków, z czego około 200 000 ludzi umiera. Są przyczyną chronicznych zatruć ludzi, które prowadzące do poważnych chorób nowotwory tkanek miękkich, zmian prenatalnych płodów, zmian neurologicznych i psychologicznych.

Przyczyniają się do zakłóceń równowagi biologicznej w agroekosystemach i ekosystemach sąsiednich, co powoduje niższą odporność roślin na choroby, spadek zawartości substancji odżywczych w roślinach, np. pestycyd tetrachlorfenvinfos obniża zawartość karotenu w marchwi o 15-20% i zawartość witaminy C o 20-30%, karbaryl i parathion obniża zawartość witaminy C w kapuście, szpinaku, kukurydzy i fasoli.

Nawet małe ilości pestycydów w spożywanej żywności mogą spowodować poważne negatywne zmiany w organizmie człowieka, szczególnie - 103 -

dotyczy to dzieci do lat 15, w tym przede wszystkim rozwijających się w łonie matki, a także kobiet w ciąży i karmiących. Główny problem polega na tym, że najwyższa dopuszczalna pozostałość pestycydów jest zwykle ustalana poprzez testowanie poszczególnych środków (każdego z osobna) na szczurach przez stosunkowo krótki okres.

Prawie nic nie wiadomo na temat skutków spożywania łącznie setek różnych pestycydów (dotyczy to również produktów z GMO w ciągu trwania całego życia). Wiadomo jedynie, że zwierzęta laboratoryjne skarmiane 2 miesiące kukurydzą GMO mają guzy nowotworowe na różnych narządach. Dlatego najlepszym sposobem zabezpieczenie jest unikanie spożywania wszelkich pestycydów oraz żywności genetycznie modyfikowanej.

W polskich produktach ekologicznych na ogół nie stwierdza się żadnych pozostałości pestycydów, podczas gdy w innych krajach takie pozostałości występują nieco częściej.

Można oczekiwać, że dieta oparta na produktach ekologicznych powinna skutkować niższym poziomem pestycydów w kobiecym mleku i ludzkich tkankach. Istnieją pewne dowody potwierdzające tą hipotezę. We Francji stwierdzono, że pozostałości pestycydów w mleku kobiet karmiących piersią zmniejsza się istotnie wraz ze wzrostem udziału żywności ekologicznej w codziennej diecie karmiących kobiet (z 25% do 80%).

12.1 Witaminy, związki fenolowe, związki mineralne Wartość odżywcza żywności zależy przede wszystkim od odpowiedniej zawartości związków niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu ludzkiego. Rosnąca ilość dowodów wskazuje, że wtórne metabolity roślinne odgrywają zasadniczą rolę dla zdrowia człowieka i mogą być ważne pod względem odżywczym. Rośliny produkowane metodami ekologicznymi zawierają na ogół więcej witamin, związków fenolowych i związków mineralnych.

Witamina C pełni w ludzkim organizmie podstawową rolę dla kilku metabolicznych funkcji, głównie zapewnia prawidłowe funkcjonowanie systemu odpornościowego. Witamina C hamuje także powstawanie w organizmie rakotwórczych nitrozoamin, zmniejszając negatywny wpływ azotanów na ludzki organizm. Dlatego warzywa ekologiczne mogą być pomocne w profilaktyce przeciwnowotworowej.

Związki fenolowe występują w produktach roślinnych, naturalne antyutleniacze, ograniczaj utlenianie m.in. witaminy C, karotenoidów, nienasyconych - 104 -

kwasów tłuszczowych. Roślinne metabolity fenolowe z powodu ich potencjalnej aktywności antyoksydacyjnej i właściwości medycznych włącznie z aktywnością przeciwnowotworową odgrywają ważną rolę w funkcjonowaniu organizmu człowieka.

Związki mineralne, w tym żelazo, magnez i fosfor są podstawowe dla ludzkiego zdrowia. Prawdopodobnie przyczyną wyższej zawartości pierwiastków mineralnych w surowcach ekologicznych ma związek z wyższą aktywnością biologiczną w ekologicznie uprawianej glebie.

Cukry i białka. Zawartość cukrów ogółem w surowcach roślinnych nie tylko powoduje ich lepszy smak, ale jest także ważną składową jakości technologicznej, np. w przypadku buraków cukrowych. Badania wyraźnie wykazują wyższą zawartość cukrów ogółem w ekologicznie produkowanych warzywach i owocach takich jak marchew, buraki cukrowe, buraki ćwikłowe, ziemniaki, szpinak, kapusta włoska, wiśnie, czerwone porzeczki i jabłka.

Szereg doświadczeń wskazuje, że ilość białka ogółem jest niższa w ziemiopłodach ekologicznych porównywanych z konwencjonalnymi, ale jakość białka mierzona zawartością podstawowych aminokwasów jest w nich wyższa.

Duża ilość azotu dostępnego dla rośliny (a tak jest w glebach nawożonych konwencjonalnie) zwiększa produkcję białek, natomiast: redukuje produkcję węglowodanów. Ponadto białka produkowane w odpowiedzi na wysoki poziom azotu mają zdaniem wielu autorów niższą wartość żywieniową dla ludzi.

12.2 Jakość sensoryczna żywności ekologicznej Wiele badań dowiodło jednoznacznie, że warzywa i owoce z gospodarstw ekologicznych wyróżnia się lepszym smakiem i zapachem. Stwierdzono to dla marchwi ziemniaków, selerów i buraków ćwikłowych, kapusty i pomidorów, a także dla jabłek, wiśni i czerwonych porzeczek. Owoce ekologiczne zawierały więcej cukrów ogółem, co prawdopodobnie wpływa na lepszą ocenę smakową ze strony konsumentów.

Ciekawe badania były prowadzone na temat preferencji pokarmowej zwierząt, którym podawano pasze ekologiczne i konwencjonalne. Większość wyników dowiodła wyraźnej preferencji zwierząt w kierunku paszy produkowanej ekologicznie (badania były prowadzone na szczurach, myszach, kurach i królikach). Prawdopodobnym czynnikiem była różnica w smaku między paszą produkcji ekologicznej i z produkcji konwencjonalnej.

- 105 -

12.3 Jakość przechowalnicza ziemiopłodów ekologicznych Straty masy wskutek procesów transpiracji i rozkładu, podobnie jak zmiany wartości odżywczej, zawsze występują podczas okresu przechowywania ziemniaków, warzyw i owoców. Jednak zmiany te mogą zachodzić z różną intensywnością.

Większość dostępnych danych świadczy, że procesy rozkładu są wolniejsze w ziemiopłodach ekologicznych, które dlatego wykazują lepszą jakość przechowalniczą po okresie zimowym. Z badań przeglądowych opartych na wielu źródłach wynika, że jakość owoców, warzyw i ziemniaków po okresie przechowywania była lepsza, gdy pochodziły one z gospodarstw ekologicznych.

Wyższą zawartość suchej masy w miąższu surowców ekologicznych powoduje mniej intensywne procesy gnicia i rozkładu.

12.4 Produkty zwierzęce i zdrowie zwierząt Prawna regulacja konwencjonalnej i ekologicznej produkcji zwierzęcej jest wielostronna i zawiera szereg aspektów żywienia, chowu, znakowania, opieki, zabiegów weterynaryjnych i uboju.

Rozporządzenie Unii Europejskiej dotyczące ekologicznego chowu zwierząt obliguje producentów do szerokiego dostępu zwierząt do wybiegu przy równoczesnym obniżeniu zagęszczenia zwierząt. Ograniczenia w zakresie pasz dla zwierząt obejmują obowiązkowe stosowanie głównie pasz objętościowych, zakaz stosowania antybiotyków, promotorów wzrostu oraz dodatków do pasz. Zakaz stosowania GMO jak też mączki mięsnej i kostnej. Konieczne jest ponadto stosowanie podwójnego okresu karencji po zastosowaniu leku weterynaryjnego.

Przestrzeganie powyższych instrukcji wywiera pozytywny wpływ na skład produktów zwierzęcych z chowu ekologicznego.

Mleko produkowane przez krowy w systemie ekologicznym w porównaniu z mlekiem od krów z chowu konwencjonalnego ma wyższą wartość odżywczą: zawiera więcej suchej masy, tłuszczu, wapnia i witaminy C. Stwierdza się w nim także z reguły więcej tokoferolu i B–karotenu (witamina E) oraz wyższy poziom CLA (sprzężonego kwasu linolenowego), który jak sugerują badania ma właściwości przeciwnowotworowe, przeciwmiażdżycowe oraz zdolność modulowania systemu odporności. Mleko ekologiczne zawiera często mniej komórek somatycznych, które w znacznej zawartości wskazują na możliwość zapalenia wymienia u krowy.

- 106 -

Witamina E występuje powszechnie, praktycznie nie spotykamy się z jej niedoborem. Jednak e awitaminoza może powodować rozdrażnienie, osłabienie zdolności koncentracji, zaburzenia funkcjonowania i osłabienie mięśni szkieletowych, rogowacenie i wczesne starzenie się skóry, gorsze gojenie się ran, pogorszenie wzroku, niedokrwistość, bezpłodność, zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.

CLA dobrze wpływa na układ immunologiczny – zwiększa odporność na wirusy, może tłumić reakcje alergiczne. Przyjmowanie CLA w czasie odchudzania korzystnie wpływa na samopoczucie. Obniża poziom trójglicerydów, cholesterolu i cukru we krwi.

Badania porównujące jakość mięsa od zwierząt z chowu ekologicznego i konwencjonalnego wskazują, że wołowina i cielęcina z ekologicznie chowanego bydła zawiera znacznie wyższy poziom ważnych dla zdrowia człowieka wielonienasyconych kwasów tłuszczowych niż mięso z chowu konwencjonalnego. Mięso kurcząt z chowu ekologicznego zawiera również więcej nienasyconych kwasów tłuszczowych, a głównym powodem jest dieta zwierząt oparta w systemie ekologicznym na trawie, która jest bogatym źródłem tych kwasów tłuszczowych.

Wielonienasycone kwasy tłuszczowe obniżają stężenie „złego” cholesterolu (LDL) i podnoszą stężenie „dobrego” cholesterolu (HDL). W efekcie powodują znaczące zmniejszenie ryzyka wystąpienia miażdżycy tętnic i chorób z niej wynikających. O ochronnym charakterze tych tłuszczów może świadczyć fakt, że Eskimosi jedzący dużo ryb morskich, bogatych w wielonienasycone kwasy tłuszczowe, o wiele rzadziej zapadają na choroby serca.

Do tej grupy związków należą też niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), zwane witaminą F. Te wielonienasycone kwasy tłuszczowe nie mogą być produkowane w organizmie człowieka – muszą być dostarczone z pokarmem. Zaliczamy do nich m.in. takie kwasy tłuszczowe jak: linolowy (omega 6), alfa-linolenowy (omega 3). Są niezbędne do prawidłowego rozwoju młodych organizmów i zachowania zdrowia u osób dorosłych. Poza funkcja budulcową wykorzystywane są do tworzenia prostaglandyn (hormonów tkankowych), wpływających na czynności układu krążenia, na trawienie i wiele innych procesów.

Kurczęta z chowu ekologicznego mają w tuszkach wyższą zawartość mięsa i niższą zawartość tłuszczu odwłokowego (chudsze mięso). Może to mieć znaczenie prozdrowotne dla licznych osób, które powinny utrzymywać dietę niskotłuszczową. Ocena sensoryczna dla mięśni piersiowych kurcząt ekologicznych jest lepsza niż w przypadku kurcząt z chowu konwencjonalnego.

- 107 -

Wg. badań w porównaniu do chowu konwencjonalnego wydajność mleczna jest niższa w stadach ekologicznych, a jednocześnie krowy i jałówki z tych stad wykazują znacznie mniej przypadków chorób metabolicznych: ropni, artretyzmu, gorączki mlecznej, ketozy, i chorób wątroby, niż krowy ze stad konwencjonalnych.

Silne zapalenie wymienia występuje istotnie rzadziej w stadach ekologicznych. System odpornościowy krów z chowu ekologicznego funkcjonuje lepiej, co umożliwia zwierzętom bardziej wydajną walkę z chorobami bez stosowania „wspomagaczy” w postaci antybiotyków.

Z większości dostępnych danych wynika, że zwierzęta żywione paszą z produkcji ekologicznej wykazują lepsze wskaźniki płodności: większą liczbę jaj, więcej zapłodnień, korzystniejsze zmiany histologiczne u samic, oraz lepsze długoterminowe wskaźniki płodności w ciągu kolejnych trzech generacji (wyższy wskaźnik ciężarności, więcej embrionów, większa masa noworodków, niższa śmiertelność prenatalna).

W stadach ekologicznych stworzono także korzystniejsze parametry zdrowia u nowo narodzonych zwierząt: większy przyrost masy, niższą śmiertelność noworodków, większą przeżywalność młodych zwierząt.

Można, zatem wnioskować, że pasze produkowane ekologicznie mogą wywierać korzystny wpływ na zdrowie zwierząt, szczególnie w odniesieniu do wyników reprodukcji i ciąży.

W odniesieniu do produkowanej żywności rolnictwo ekologiczne ma wyraźna przewage nad konwencjonalnym, o czym świadczą liczne badania naukowe. Analiza podsumowująca wyniki 343 badań porównawczych wartości odżywczych warzyw, owoców i zbóż uprawianych metodami ekologicznymi i konwencjonalnymi wykazała, że metoda uprawy ma istotny wpływ na żywność: produkty rolnictwa ekologicznego mają od 18 do 70 % więcej polifenoli i innych antyoksydantów niż produkty rolnictwa konwencjonalnego. Zawierają też cztery razy mniej pozostałości pestycydów, dwa razy mniej pozostałości kadmu – metalu powodującego zaburzenia pracy nerek, choroby układu oddechowego oraz nowotwory prostaty i płuc. Dotyczy to również m.in. niższej zawartości azotanów i azotynów, a także mikotoksyn w produktach roślinnych.

Natomiast produkty pochodzenia zwierzęcego nie zawierają pozostałości pestycydów, hormonów i antybiotyków. Ekologicznie przetwarzana żywność zawiera znacznie mniej syntetycznych dodatków zapachowych, słodzących, barwiących i utrwalających. W produktach pochodzących z upraw ekologicz- 108 -

nych stwierdza się natomiast wyższy udział pożądanych składników, wyższą zawartość witaminy C, witamin z grupy B, pierwiastków mineralnych (Fe, Mg, P), wyższą zawartość cukrów oraz lepszą wartość białek. Wszystko to wpływa na lepszą wartość sensoryczną żywności.

Te wyjątkowe cechy żywności ekologicznej sprawiają, że jest ona szczególnie polecana kobietom w ciąży, niemowlętom i dzieciom, osobom przewlekle chorym i przy profilaktyce nowotworowej. Warto pamiętać, że rolnictwo ekologiczne nie korzysta również z roślin i zwierząt transgenicznych o zmienionym genomie przez inżynierię genetyczną.

Na świecie największym konsumentem żywności ekologicznej są Amerykanie, którzy w 2011 roku wydali na jej zakup ponad 21 mld euro. Szacuje się, że Polacy wydali jedynie 120 mln euro.

Polska również gorzej wypada, jeśli chodzi o konsumpcję żywności ekologicznej na jednego mieszkańca. Przeciętny Polak wydaje zaledwie 3 euro na rok, natomiast mieszkańcy takich krajów jak Szwajcaria czy Dania wydają 50 razy więcej.

Należy mieć nadzieję, że wdrożenie planu działań dla żywności i rolnictwa ekologicznego w Polsce na lata 2014-2020 przyczyni się do poszerzenia ekologicznej świadomości konsumentów i zwiększenia spożycia żywności ekologicznej.

- 109 -

Literatura: 1) Bacumer K. 1990. Gestaltung der Fruchtfolge. Rodz. 5.5. s. 273, Integrierter Landbau– red. Diercks R. i Heitefuss R., Wyd. DLG – Verlag Frankfurt (Main).

2) Bai Y., Lindhout P. 2007. Domestication and Breeding of Tomatoes: What have We Gained and What Can We Gain in the Future? Annals of Botany. October; 100(5): 1085–1090.

3) Borecki Z. 1996. Nauka o chorobach roślin. PWRiL. 4) Buchter–Weisbrodt H. 2009. Pomidor. Odmiany i uprawa, ss. 124, Warszawa: Wydanie I. Wydawnictwo RM. 5) Domagała M. 1996. Biologiczne i integrowane zwalczanie mączlików i mszyc. W: Biologiczna ochrona upraw pod osłonami, s.32-34, T. I. Materiały warsztatów szkoleniowych „Wdrożenie biologicznych metod ochrony roślin pod osłonami celem zwiększenia dostaw zdrowej żywności”. Instytut Ochrony Roślin, Poznań, 11–14.06.

6) Dryjańska E. 2009. Ograniczanie zachwaszczenia w uprawach ekologicznych, ss.

131 Poznań: WODR. 7) Furman J. 2015. Kalkulacje opłacalności jabłek produkowanych metodami konwencjonalnymi, integrowanymi i ekologicznymi na przykładzie gminy Samborzec powiat sandomierski. Maszynopis pracy dyplomowej UR Kraków s. 30 8) Gajęcki M. 2003. Mitotoksyny w paszy – ocena ryzyka w świetle aktualnych danych. Pasze przemysłowe nr 10, 35-40.

9) GIJHAR–S 2013. Raport o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2011–2012.

10) GUS 2013. Rocznik Statystyczny Rolnictwa, s.173-175, Warszawa.

11) Hansen B., Alroe H.F.Kristensen E.S., Wier M. 2002. Assessment of food safety in organic farming. DARCOF WorkingPapers no.52,January 2002, 354-362.

12) IFOAM. 2002. Genetic engineering versus organic farming.

13) IFOAM. 2005. The IFOAM norms for organic production and processing. Version 2005.

14) Jaworska M. 2012. Ochrona środowiska i ochrona roślin, ss. 378, Kraków: Wyd. UR. 15) Jończyk K. 2005. Płodozmiany w gospodarstwie ekologicznym, ss. 121, Radom: CDR. 16) Karbowska–Dzięgielewska M. 2014. Ekologiczne uwarunkowania występowania nicieni owadobójczych (Steinernematidae, Heterorhabditidae) w wybranych ekosystemach północno–zachodniej Polski, s. 124. Szczecin: Wyd. ZUT.

- 110 -

17) Kosecka J. 1996. Dżdżownice, ich hodowle oraz perspektywy zastosowania tej grupy zwierząt w działaniach proekologicznych. Postępy Nauk Rolniczych, 402-413.

18) Kouba M. 2003. Quality of organic animal products. Livestock Production Science, 80:33-40.

19) Kuźniar T., Ropek D., Krysa A. 2012. Wykorzystanie grzyba owadobójczego Isaria fumosorosea do ograniczania szkodliwości omacnicy prosowianki (Ostrinia nubilalis Hbn.)w uprawie kukurydzy cukrowej, Postępy w Ochronie Roślin 2.

20) Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 2014. Ramowy Plan Działań dla Żywności i Rolnictwa Ekologicznego w Polsce na lata 2014-2020. Warszawa,1 sierpnia 2014.

21) Mierzejewska W. 1992. Koszty i Kalkulacje w ochronie roślin. II Kalkulacje.

Ochrona Roślin 9, s. 7-12.

22) Poradnik rolnictwa ekologicznego cz. III. 1989. Eko–logiczny sposób na życie, ss. 134, Kielce: ŚwiętokrzyskieCentrum FRDL. 23) Próchniak J. i inni. 2007. Zasady ekologicznego prowadzenia upraw i chowu zwierząt, ss. 29, ODR Końskowola.

24) Pruszyński S. 2009. Ochrona roślin w różnych systemach produkcji a różnorodność biologiczna. Progress In Plant Protection/ Postępy w Ochronie Roślin 49,3,1091-1099.

25) Sas Paszt L., Malusa E., Grzyb Z., Rozpara E., Wawrzyńczak P., Rutkowski P., Zmarlicki K., Michalczuk B., Podlaska B., Nowak D. 2010. Postępy Nauk Rolniczych nr 1, 109-121. Środowiskowe i zdrowotne znaczenie ekologicznej produkcji owoców.

26) Sosnowska D., Fiedler Ż. 2010. Biologiczna ochrona upraw pod osłonami jako przykład udanego wykorzystania metody biologicznej. Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 50 (3).

27) Szeremeta A., Jastrzębska D. 2006. Przetwórstwo produktów ekologicznych.

Przemysł Spożywczy t.60, 6, 14–18.

28) Schmidke F. 1995. Domowe sposoby ochrony roślin, ss. 254, Oficyna Wydawnicza MULTICO. 29) Szwejda – Grzybowska., Kisson R,. Tuszyńska M., Szczech M. 2014. Zawartość mikotoksyn w warzywach z uprawy ekologicznej i konwencjonalnej. Instytut Ogrodnictwa. Praca w ramach programu Wieloletniego Rozwój zrównoważonych metod produkcji ogrodniczej w celu zapewnienia wysokiej jakości biologicznej i odżywczej produktów ogrodniczych oraz zachowania bioróżnorodności środowiska i ochrony jego zasobów „ finansowanego przez MRiRW. 30) Szczech M., Kowalska B., Smolinska U., Oskiera M. 2014. Monitoring skażeń mikrobiologicznych warzyw produkowanych w gospodarstwach ekologicznych. Ibidem.

- 111 -

31) Szczech M., Kowalska B., Smolińska U. 2014. Stopień zasiedlenia warzyw przez bakterie coli w zależności od zastosowanego nawożenia. Ibidem.

32) Sołtysiak U. 1995. Rolnictwo ekologiczne od producenta do konsumenta, ss. 256, Ekoland.

33) Suszyna J. 2009. Efektywność ekologiczne uprawy jabłoni na przykładzie nasadzenia towarowego w rejonie Sandomierza. Zeszyty problemowe postępów nauk rolniczych 2009, z. 536, s. 205.

34) Tyburski J., Żakowska–Biemans S. 2007. Wprowadzenie do rolnictwa ekologicznego. Warszawa: Wyd. SGGW. 168:191-195.

35) Wysocka-Owczarek M. 2001. Pomidory pod osłonami. Uprawa tradycyjna i nowoczesna. Warszawa: Hortpress.

36) Żelezik M.2009, Dlaczego rolnictwo ekologiczne? Rocznik Świętokrzyski ser.

B Nauki Przyr.30:155-166.

Akty prawne: 1) Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE ustanawiająca ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów (Dz. U. UE 24.11.2009 L 309/71).

2) Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 18 kwietnia 2013 r.

(Dz.U. poz. 505).

3) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia z dnia 8 maja 2013 r. w sprawie szkoleń w zakresie środków ochrony roślin (Dz.U. poz. 554).

4) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2013 r. w sprawie dokumentowania działań związanych z integrowaną produkcją roślin (Dz.U. poz. 788).

5) Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2013 r. w sprawie kwalifikacji osób prowadzących czynności kontrolne przestrzegania wymagań integrowanej produkcji roślin oraz wzoru certyfikatu poświadczającego stosowanie integrowanej produkcji roślin (Dz.U. poz. 760).

6) Rozporządzenie Rady (WE) nr.834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r.

7) Ustawa z dnia 8 marca 2013 r. o środkach ochrony roślin (Dz.U. poz. 455).

Strony internetowe: 1) Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, www.piorin.gov.pl 2) Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, www.minrol.gov.pl.

- 112 -