Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym by KWSPZ

Monografia nr 2 Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym Redakcja naukowa: Tadeusz Kasperczyk i Dariusz Mucha

Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia Kraków, 2014

Kolegium redakcyjne: Przewodniczący: prof. dr hab. n. med. Wiesława Tracz

Z-ca przewodniczącego: prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk Sekretarz redakcji: mgr inż. Bożena Podobińska

Członkowie: mgr inż. Wiesław Krawiec

dr Adrian Kużdżał dr Małgorzata Kwaśniak dr n. med. Magdalena Macko mgr Ewa Podobińska dr inż. Mirosław Pysz prof. dr hab. inż. Piotr Tomasik dr Robert Walaszek

Recenzenci: dr Jerzy Domański

prof. dr hab. Tadeusz Kasperczyk dr Małgorzata Kwaśniak dr Paweł Lizis dr n. med. Magdalena Macko dr hab. prof. nadzw. Dariusz Mucha dr Ewa Puszczałowska-Lizis dr inż. Mirosław Pysz prof. dr hab. n. med. Wiesława Tracz dr Robert Walaszek

Patronat Honorowy:

Partner Konferencji:

Wicemarszałek Województwa Małopolskiego Wojciech Kozak

Bank PKO

Redakcja techniczna: www.beloud.com.pl ISBN: 978-83-936636-2-0 Copyright KWSPZ, Kraków 2014 Wydawca: Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia, ul. Krowoderska 73, 31-158 Kraków Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja w jakiejkolwiek formie całości lub części monografii bez pisemnej zgody wydawcy są zabronione.

Szanowni Państwo! Konferencja naukowa „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym” została zorganizowana przez Krakowską Wyższą Szkołę Promocji Zdrowia. Inspiracją do jej zorganizowania są potrzeby dyskusji i prezentacji badań nad rozprzestrzenianiem się chorób cywilizacyjnych, które są główną przyczyną zgonów i inwalidztwa społeczeństwa. Krakowska Wyższa Szkoła Promocji Zdrowia została utworzona w 2002 roku jako pierwsza Uczelnia zawodowa w makroregionie południowo-wschodniej Polski, kształcąca na kierunku Kosmetologia. Obecnie oferta edukacyjna obejmuje studia licencjackie na kierunkach: Dietetyka, Fizjoterapia, Kosmetologia, Inżynieria Biomedyczna. Ponadto prowadzone są studia podyplomowe z zakresu Kosmetologii, Medycyny estetycznej dla lekarzy, Podologii, Dietetyki, Dietetyki w sporcie i rekreacji, Diagnostyki i terapii manualnej, i Rehabilitacji sportowej. Programy studiów wpisują się w nurt działań mających na celu zapobieganie chorobom cywilizacyjnym. Doniesienia naukowe przedstawione na konferencji i zawarte w przedstawionej monografii zawierają doświadczenia i wyniki badań własnych jak również prace poglądowe obejmujące działania i rozwiązania projektowe w zakresie promocji zdrowia. Prace prezentują nowoczesne zasady postępowania dietetycznego w prewencji chorób cywilizacyjnych. Przedstawiono także interesujące spostrzeżenia dotyczące zasad postępowania rehabilitacyjnego w różnych jednostkach chorobowych. Licznie prezentowane były prace dotyczące promocji zdrowia i kosmetologii. Autorami prac przedstawionych na konferencji są znani specjaliści, przedstawiciele świata nauki. Autorzy prac reprezentują: Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Rzeszowski, Akademię Wychowania Fizycznego w Krakowie, Akademię Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Krakowską Wyższą Szkołę Promocji Zdrowia, Wyższą Szkołę Informatyki i Umiejętności w Łodzi, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu, Uniwersytet J. Kochanowskiego w Kielcach, Podhalańską PWSZ w Nowym Targu, Świętokrzyskie Centrum Onkologii, Bielski Szkolny Ośrodek Gimnastyki Korekcyjno-Komensacyjnej w Bielsku-Białej, Policealną Szkołę Pracowników Służb Medycznych i Społeczny Edukator, Uniwersytet Śląski, PWSZ w Nowym Sączu, AGH w Krakowie, Stowarzyszenie „Dbaj o kręgosłup” w Bielsku-Białej, Publiczną Szkołę Podstawową SPSK Hucisko-Pewelka. Autorom prac oraz Recenzentom pragnę złożyć serdeczne podziękowania za zaangażowanie w przygotowaniu doniesień naukowych.

Rektor Krakowskiej Wyższej Szkoły Promocji Zdrowia prof. dr hab. n. med. Wiesława Tracz

SPIS TREŚCI

DIETETYKA ................................................................................................... 8 Wanda Pilch, Dariusz Mucha, Tomasz Pałka, Tomasz Cisoń, Agnieszka Suder, Teresa Mucha, Anna Biel ..................................................................................................................................... 9 Ocena nawyków żywieniowych oraz aktywności fizycznej młodych piłkarek ręcznych Assessment of dietary habits and physical activity in young female handball players Marta Nowak ........................................................................................................................................................ 19 Ocena sposobu żywienia chłopców i dziewcząt wiejskich w wieku 6–19 lat z województwa podkarpackiego The assessment of a nutrition method of rural boys and girls aged 6-19 from the subcarpathian voivodeship Ewa Sadowska-Krępa, Przemysław Domaszewski, Katarzyna Kempa, Ilona Pokora .............. 36 Ocena stężenia produktów peroksydacji lipidów i zdolności antyoksydacyjnej we krwi mężczyzn suplementowanych ekstraktem z miłorzębu japońskiego (Ginkgo biloba L.) Evaluate the concentration of lipid peroxidation products and the ability of anti-oxidation in the blood of men with supplementation with an extract of ginkgo biloba (Ginkgo biloba L.) Joanna Ziemlik ..................................................................................................................................................... 45 Programowanie żywieniowe niemowląt i małych dzieci w promocji zdrowia jamy ustnej Nutritional programming of infants and young children in the promotion of the oral health Katarzyna Surowiec, Justyna Kosecka ....................................................................................................... 55 Wiedza a zachowania dotyczące zwyczajów żywieniowych uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej Knowledge and behavior regarding eating habits of students of classes IV-VI of primary school Józef Szubert, Sławomir Szubert, Alicja Szymańska-Paszczuk, Włodzimierz Ziółkowski, Wojciech Wieczorek, Marietta Szubert ...................................................................................................... 68 Własna metoda wyznaczania wydatku energetycznego Proprietary method of measuring energy expenditure Szymon Pękala ..................................................................................................................................................... 85 Wpływ automatyzacji procesów suszarniczych na jakość produktów pochodzenia biologicznego Influence of automation of drying processes on quality of products of biological origin Piórecka Beata, Maślanka Joanna, Błaszczyk Ewa, Jagielski Paweł ............................................... 93 Wpływ spożywania śniadań na zachowania młodzieży gimnazjalnej w zależności od miejsca zamieszkania The effect of eating breakfast on the behavior of junior high school students, depending on their place of residence Anna Broniecka, Joanna Wyka .................................................................................................................... 100 Żelazo w organizmie człowieka – konsekwencje jego niedoboru Iron in human body – the consequences of its deficiency 4

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Małgorzata Kostecka, Agnieszka Halska ................................................................................................ 107 Żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym – porównanie modelowej diety dziecka w wieku wczesnoszkolnym z realnymi jadłospisami Nutrition in the prevention of civilization diseases – a comparison model child’s diet in early school age with real menus

FIZJOTERAPIA...........................................................................................119 Jacek Wilczyński ................................................................................................................................................ 120 Analiza kierunku bocznych skrzywień kręgosłupa u dziewcząt w wieku 7-18 lat metodą radiologii cyfrowej Exhibeon Analysis of the direction of curvature of the spine in girls aged 7-18 by Exhibeon digital radiology Teresa Całka-Lizis .............................................................................................................................................. 130 Ćwiczenia kształtujące nawyk prawidłowej postawy ciała najważniejszym ogniwem działań korekcyjnych The exercise that shape the habit of correct body posture as the most important link of corrective activities Janina Pelczar, Michał Kieca ......................................................................................................................... 141 Innowacyjna metoda Urszuli Hoppe w profilaktyce i rehabilitacji ruchowej. Historia jej powstania i jej rozwój Innovative Ursula Hoppe’s method in the prevention and physical rehabilitation. The history of the method and its development Teresa Całka-Lizis, Michał Kieca .................................................................................................................. 146 Ocena ukształtowania stóp dziewcząt 8-letnich przy pomocy metody FPI-6 The evaluation foot posture of the girls 8-year old based on the method FPI-6 Marzena Ślężyńska, Lucyna Włusek .......................................................................................................... 156 Rehabilitacja chorych co udarze mózgu The rehabilitation after the stroke of the brain Jarosław Błaszczuk, Marcin Błaszczuk ..................................................................................................... 176 Różne wersje metodyczne masażu całościowego Different versions of methodology for holistic massage Paweł Kowalski, Ryszard Harężlak ............................................................................................................. 186 Kontrowersje w podejściu do leczenia skolioz idiopatycznych The controversy in the approach to the treatment of idiopathic scoliosis

KOSMETOLOGIA........................................................................................197 Zuzanna Kilanowicz, Agata Romańska-Kistela, Agnieszka Rymrczyk Kapuścik .................... 198 Kosmetyki organiczne – bezpieczna pielęgnacja skóry na przykładzie zabiegu Terre & Mer Organic Treatment Organic cosmetics – safe skin care treatment on the example of Terre & Mer Organic Treatment Anna Marszałek, Robert Walaszek ............................................................................................................. 205 Przydatność wybranych form masażu w terapii cellulitu The usefulness of some of the ways of massage in the cellulite therapy „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Karolina Grzyb, Agnieszka Rymarczyk-Kapuścik, Agata Romańska-Kistela ............................ 215 Skuteczność mezoterapii mikroigłowej w zabiegach poprawiających kondycję skóry dojrzałej The effectiveness of micro needle mesotherapy treatments in improving the condition of mature skin

PROMOCJA ZDROWIA...............................................................................225 Mączka Martyna, Sass Anna ......................................................................................................................... 226 Aktywność fizyczna kobiet w ciąży a podstawowe parametry okołoporodowe Physical activity during pregnancy and the basic perinatal parameters Wiesław Majcher, Marzena Ślężyńska ...................................................................................................... 235 Aktywność fizyczna studentów jako wykładnik zdrowotnego stylu życia Physical activity of students as an exponent of a healthy lifestyle Tadeusz Kasperczyk, Robert Walaszek .................................................................................................... 259 Bilans energetyczny i masa ciała a aktywność fizyczna osób dorosłych Energy Balance and Body Mass vs. Physical Activity in Adults Halina Romualda Zięba, Danuta Fus, Paulina Jabłońska ................................................................. 270 Choroby cywilizacyjne a prozdrowotna aktywność fizyczna mieszkańców Podhala Civilization diseases and health promoting of physical activity of Podhale residents Wanda Pilch, Dariusz Mucha, Tomasz Pałka, Tomasz Cisoń, Anna Biel, Teresa Mucha, Jadwiga Pałosz ................................................................................................................................................... 284 Częstość występowania osteoporozy u kobiet z Województwa Świętokrzyskiego oraz analiza wybranych czynników ryzyka Prevalence of osteoporosis in females from the Świętokrzyskie province and an analysis of selected risk factors Józef Szubert, Sławomir Szubert, Alicja Szymańska-Paszczuk, Włodzimierz Ziółkowski, Wojciech Wieczorek, Marietta Szubert .................................................................................................... 300 Edukacja zdrowotna oraz obiektywne i subiektywne mierniki oceny zdrowia Health education, objective and subjective measures of health assessment Agata Żak, Miłosz Czuba ................................................................................................................................ 313 Ocena składu ciała instruktorek fitness- „spinning” a zawodniczek uprawiających kolarstwo szosowe Assessment of body composition of fitness instructors - „spinning” and athletes practicing cycling-road Bożena Kowalczyk, Bogumiła Lubińska-Żądło .................................................................................... 319 Ocena wiedzy kobiet na temat czynników ryzyka osteoporozy Assessment of knowledge of women about the risk factors for osteoporosis Marzena Ślężyńska, Karolina Smolik, Danuta Wiśniewska .............................................................. 329 Opinie osób starszych o zdrowotnym stylu życia Seniors’ opinions about healthy lifestyle Małgorzata Helak, Katarzyna Walicka-Cupryś ..................................................................................... 352 Profilaktyka anoreksji nerwowej wśród osób aktywnych ruchowo ze szczególnym uwzględnieniem wskaźnika gotowości anorektycznej Anorexia nervosa prevention among physically active people, with particular reference to the level of anorexia readiness syndrome (ARS) 6

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Agnieszka Bocheńska ..................................................................................................................................... 362 Przestrzeń miejska w profilaktyce chorób cywilizacyjnych Urban space ad element of preventions of civilization diseases Tomasz Wałek ..................................................................................................................................................... 371 Rola i znaczenie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej w uzdrowiskach The role and importance of health promotion and health education in spa Ewa Puszczałowska-Lizis, Sławomir Jandziś, Ewelina Makara ....................................................... 382 Środowiskowe uwarunkowania aktywności fizycznej studentek Environmental conditions of physical activity students Renata Rasińska ................................................................................................................................................ 392 Wpływ edukacji zdrowotnej na styl życia na przykładzie młodzieży akademickiej The impact of health education on the lifestyle on the example of university students Agnieszka Bielaszka, Agata Kiciak, Marek Kardas, Monika Nycz .................................................. 402 Wybrane elementy stylu życia pracowników lokali gastronomicznych zlokalizowanych na terenie Katowic Selected elements of life style dining employees located in Katowice Ilona Pokora, Janusz Iskra, Ewa Sadowska-Krępa, Agat Żak, Krzysztof Materne ................... 410 Zmiany objętości osocza po intensywnym teście wysiłkowym u zawodników trenujących bieg przez płotki - w rocznym cyklu treningowym Changes in plasma volume after an intensive exercise test in athletes trained hurdles run -during the annual cycle of training

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

DIETETYKA

Wanda Pilch1,2, Dariusz Mucha1, Tomasz Pałka1,2, Tomasz Cisoń1,2, Agnieszka Suder1,2, Teresa Mucha3, Anna Biel2

Ocena nawyków żywieniowych oraz aktywności fizycznej młodych piłkarek ręcznych Assessment of dietary habits and physical activity in young female handball players AWF, Kraków1 PWSZ, Nowy Sącz2 PPWSZ, Nowy Targ3

Streszczenie Celem pracy była ocena nawyków żywieniowych grupy dziewcząt w wieku 10-15 lat. Do badań wybrano młodzież z sekcji piłki ręcznej „UKS DWÓJKA”. Wyniki badań wskazują na nieprawidłowości w żywieniu dzieci uprawiających tę dyscyplinę sportu. Osobami odpowiedzialnymi za ich wyżywienie, byli rodzice, którzy powinni zostać przeszkoleni odnośnie racjonalnego zbilansowania diety. Przeszkolenie dietetyczne powinno zmobilizować również młode piłkarki do przestrzegania podstawowych zasad żywienia.

Słowa kluczowe nawyki żywieniowe, aktywność fizyczna, piłka ręczna

Summary The aim of the work was to assess dietary habits in a group of girls aged 10-15 years. The examinations included adolescents from a handball section of the „UKS DWÓJKA” sports club. The tests results indicate improprieties in nutrition of children practising the discipline of sport. The people responsible for their nutrition were their parents who should be trained in issues concerning a well-balanced diet. The dietary training should also encourage the young female players to follow elementary rules of nutrition.

Keywords dietary habits, physical activity, handball

Wstęp Dziecko w wieku 10-14 lat osiąga szczyt zdolności motorycznych. Często nazywa się go „złotym wiekiem szkolnym” lub też okresem dziecka doskonałego. W tym etapie rozwoju dziecko ma dużą wydolność motoryczną oraz posiada wysoka sprawność fizyczną. Płynność i przebieg ruchów oraz harmonia i dynamika w tym wieku jest doskonała. Dzieci chętnie uczestniczą w zabawach i grach ruchowych, są zainteresowane sportem i z dużym zapałam uczestniczą w zajęciach sportowych i szybko przyswajają nowe akty ruchowe nawet skomplikowane. Wysoka sprawność fizyczna jak i łatwość uczenia się dzieci w tym wieku stała się podstawą by trwale zainteresować ich ruchem, i odciągnąć od codziennej monotonni telewizora i komputera [20]. Do dyscyplin sportowych, które często są uprawiane przez młodzież szkolną zaliczyć można gry zespołowe. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Piłka ręczna jest dyscypliną, która polega na bezpośredniej walce z przeciwnikiem, a więc wymaga to od zawodnika odpowiedniego przygotowania wydolnościowego, psychicznego, fizycznego oraz techniczno-taktycznego [15]. Tempo gry w piłce ręcznej wymaga nie tylko szybkości, ale i wytrzymałości, co wywiera wpływ na procesy fizjologiczne zachodzące w pracującym mięśniu. Energii do ich pracy w takich warunkach dostarczają zarówno procesy beztlenowe jak i tlenowe [16]. Pracę jaką wykonują piłkarki/piłkarze ręczni to praca mieszana: wytrzymałościowa i szybkościowo-siłowa. Zawodnik musi poruszać się szybko a zarazem bardzo dynamicznie i nieprzewidywalnie dla przeciwnika, dlatego wydatek energetyczny podczas takiej pracy jest bardzo duży. Zawodnicy podczas meczu czy treningu tracą duże ilości wody wydalanej z potem. Obniżenie masy ciała u zawodników różnej płci obserwowane podczas meczu piłki ręcznej, dochodzi nawet do 2-3kg [4,5,22]. Prawidłowe nawadnianie zawodników jest w tych warunkach jednym z podstawowych strategii przeciwdziałających ich odwodnieniu, a co za tym idzie przeciwdziałanie szybszemu zmęczeniu. Prawidłowe odżywianie odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie młodych ludzi oraz ma decydujący wpływ na rozwój i możliwości wysiłkowe. Podstawowymi składnikami odżywczymi niezbędnymi do prawidłowego funkcjonowania organizm są białka, węglowodany, tłuszcze i sole mineralne oraz woda [3].Zapotrzebowanie na białko jest zależne głównie od wieku. Młodzież oraz dzieci potrzebują więcej białka niż osoby dorosłe głównie z powodu ich szybkiego rozwoju. Wraz ze wzrostem wysiłku fizycznego wzrasta zapotrzebowanie na białko. Dziewczęta mają mniejsze zapotrzebowanie na białko aniżeli chłopcy z powodu różnic w tempie rozwoju oraz wzrostu [1]. Tłuszcze są skoncentrowanym źródłem energii – 1g tłuszczu po utlenieniu dostarcza ustrojowi 9 kcal, podczas gdy 1g białka i 1g węglowodanów po 4kcal, czyli 2,5 razy mniej [4]. Mimo tak dużej wartości energetycznej tłuszczy zapotrzebowanie ich jest znacznie mniejsze niż na białka i węglowodany i stanowi około 20-30% wartości kalorycznej diety [4]. Odpowiednia ilość węglowodanów w diecie jest niezbędna, ponieważ jest podstawowym warunkiem prawidłowej przemiany metabolicznej tłuszczów i białek, a przede wszystkim jest głównym źródłem energii. Głównym miejscem gdzie znajduje się magazyn węglowodanów to wątroba oraz mięśnie, jest to tzw. materiał zapasowy, aby uzupełnić niedobory, które wynikają z nieodpowiedniej diety. Zapotrzebowanie na węglowodany powinno się uzupełniać poprzez produkty zbożowe, czyli, pieczywo, mąkę, makaron, kaszę i ziemniaki, nie należy jednak zapominać o fasoli grochu czy soi jak również o owocach, które dostarczają glukozy i fruktozy [9]. Dzienne zapotrzebowanie na węglowodany to minimum 50g [4]. Składniki mineralne pełnią rolę budulcową oraz regulują przemianę materii, gospodarkę wodną i odpowiadają za równowagę kwasowo-zasadową. W organizmie ludzkim można wyróżnić 40 pierwiastków chemicznych makroelementów i mikroelementów [5]. Prawidłowe funkcjonowanie organizmu zależne jest przede wszystkim od racjonalnego odżywiania. Energia dostarczana z pożywieniem służy pracy mięśni, utrzymaniu odpowiedniej temperatury ciała i wszystkich procesów zachodzących w komórkach ciała [3].

Cel pracy Celem pracy była ocena nawyków żywieniowych oraz stosowania odżywek i innych środków wspomagających grupy dziewcząt w wieku 10-15 lat uprawiających piłkę ręczną. 10

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

W związku z panującą nadwagą i otyłością wśród dorastającej młodzieży w badaniach dokonano samooceny budowy ciała oraz wzorców idealnej sylwetki.

Metodyka Do badań wybrano młodzież z sekcji piłki ręcznej „UKS DWÓJKA”. Dziewczęta zostały poproszone o wypełnienie ankiety dotyczącej nawyków żywieniowych oraz ich aktywności fizycznej [12].

Wyniki Ankietę badania nawyków żywieniowych i stosowania odżywek przez sportowców przeprowadzono wśród 15 dziewcząt w wieku 10-15 sekcji piłki ręcznej „UKS DWÓJKA NOWY SĄCZ”. Była to młodzież uczęszczająca do gimnazjum. Wszyscy ankietowani, jako cel, dla którego ćwiczą zaznaczyli w odpowiedziach kondycję oraz zdrowie. 53,3% młodzieży stwierdziła, że raczej jada posiłki regularnie, zdecydowanie regularnie jada 20% respondentów. Wśród badanych aż u 26,7% posiłki nie zawsze są systematyczne a więc nie odżywiają się oni prawidłowo. Nie stwierdzono natomiast żadnej odpowiedzi, że posiłki są zdecydowanie niecykliczne. Ankietowani zgodnie stwierdzili, że każdy z nich w trakcie dnia zjada obiad. Drugie śniadanie spożywa 10 osób a 8 zawodniczek zjada zarówno śniadanie jak i podwieczorek. Natomiast najmniej młodzieży (6 osób) kończy dzień kolacją. Na pytanie związane ze stosowaniem indywidualnej diety wszystkie piłkarki ręczne odpowiedziały, że nie stosują jej ani nigdy wcześniej nie stosowały. Wszystkie ankietowane zgodnie stwierdziły, że nie mają żadnych kontaktów z odżywkami i żadna z zawodniczek nie stosuje ich ani przed ani po treningu. Zawodniczki bez wyjątków zaznaczyły, że nie piją piwa, wina ani wódki. Większość z nich (60%) również nie pije kawy, lub (40%) pije ją sporadycznie. Jedynie 40% dziewcząt spożywa sporadycznie napoje energetyzujące. 80% ankietowanych wybrała również mleko chude, które spożywa w ilości 1-2 szklanki dziennie,10% pije je sporadycznie i 10% nie pije nigdy. Sporadycznie wypijana jest przez wszystkie respondentki herbata, zioła i napoje gazowane. Soki owocowe są preferowane przez 80% zawodniczek, które wypijane są w ilościach od 1do 2 szklanek dziennie. 10% zawodniczek pije soki owocowe sporadycznie i 10% nie pije ich nigdy. Natomiast wszystkie dziewczynki piją wodę mineralną w ilości 3-5 szklanek dziennie. Większość, bo aż 80% ankietowanych zaznaczyła w ankiecie, że jasne pieczywo spożywa więcej niż raz dziennie, 10% spożywa je raz dziennie oraz 10% nie spożywa go nigdy. Połowa respondentek nigdy nie jada ciemnego pieczywa, 30% spożywa je raz na tydzień, natomiast 20% nie jada go nigdy. Makarony, kasze, ryż, ziemniaki, płatki śniadaniowe są preferowane przez 80% respondentek, które spożywają je kilka razy w tygodniu, ale 20% badanych spożywa te produkty rzadziej. 30% zawodniczek raz w tygodniu spożywa jogurty i inne przetwory mleczne, 30% kilka razy na tydzień, 20% rzadziej niż raz w tygodniu i 10% nie spożywa ich nigdy. Największa liczba ankietowanych (8) osób stwierdziła, że nigdy nie jada tłustych wędlin nie wiele mniej, bo 5 osób nie spożywa mięsa wołowego i wieprzowego. 6 osób kilka razy w tygodniu zjada drób oraz margarynę i inne tłuszcze roślinne. 5 dziewczynek zjada kilka razy w tygodniu chude wędliny. Rzadziej niż raz w tygodniu konsumowane, są ryby, mięso wołowe i wieprzowe oraz sery białe twarogowe. 7 osób spożywa masło więcej niż raz „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

dziennie. Średnio 6 ankietowanych raz w tygodniu posila się drobiem, rybami, wędlinami chudymi, serami żółtymi oraz serem białym twarogowym. Ankietowane osoby wybierając grupy produktów mają różny stosunek, co do częstotliwości spożywania produktów spożywczych. Najbardziej zgodni byli, co do spożycia cukru, ponieważ aż 11 osób stwierdziło, że stosuje go więcej niż raz w tygodniu. Raz dziennie spożywane są przez badane osoby słodycze, ciastka, owoce i chipsy oraz raz na tydzień lody.

Rycina 1. Jako idealną respondentki najczęściej wybierały sylwetkę nr. 3.

Rycina 2. Respondentki jako najbardziej zbliżoną do swojej sylwetki w większości wybierały sylwetkę nr. 4.

Pytania dotyczące własnej sylwetki przedstawiono poniżej. Pytanie 1

Czy jesteś zadowolona ze swojej sylwetki?

Pytanie 2

Czy odczuwasz silny lęk przed przytyciem?

Pytanie 3

Czy po zjedzeniu posiłku ćwiczysz, aby nie przytyć?

Pytanie 4

Czy stosowałaś kiedyś dietę odchudzającą?

Pytanie 5

Czy spotkałaś się z uwagami ze strony bliskiego otoczenia na temat swojego wyglądu?

Pytanie 6

Czy uległaś kiedyś presji otoczenia, mas mediów i zdecydowałaś się na dietę odchudzającą?

Bardzo duża ilość ankietowanych (13 osób) jest zadowolona ze swojej sylwetki. Tylko trzy osoby odczuwają lęk przed przytyciem. Wszyscy po za wyjątkiem jednej osoby nie ćwiczą po posiłku. Nikt nie stosuje i nie stosował diety odchudzającej. Dwie osoby spotkały się z krytyką swojego wyglądu przez bliskich. Bardziej cieszy fakt, że nikt z ankietowanych nie uległ nigdy presji otoczenia i mediów, co do rozpoczęcia jakiejkolwiek diety.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wypowiedzi zawodniczek na temat sylwetki. A

Szczupła sylwetka świadczy o dobrym zdrowiu.

Otyła sylwetka jest nieestetyczna, ale nie jest szkodliwa dla zdrowia.

Osoby tęgie mają mniej przyjaciół.

Nadmiernie wychudzona sylwetka jest nieestetyczna.

Bardzo szczupła sylwetka świadczy o niedożywieniu.

Otyłość jest przyczyną chorób.

Chudość jest modna.

Nadwaga świadczy o braku troski o swój wygląd.

Szczupła sylwetka gwarantuje powodzenie w życiu.

Ankietowani prawie zgodnie stwierdzili, że nie mają zdania, co do stwierdzenie, iż szczupła sylwetka świadczy o dobrym zdrowiu, 40% badanych raczej się zgadza, że otyła sylwetka jest nieestetyczna, ale nie jest szkodliwa dla zdrowia, na to samo pytanie również 40% stwierdza, iż nie ma na ten temat zdania. Wystąpiła rozbieżność na temat kolejnego stwierdzenia tym razem odnośnie zagadnienie, jakim jest, że osoby tęgie mają mniej przyjaciół, ponieważ ok.30% zaznaczyło, że całkowicie się z tym nie zgadza, ale również ok.30% twierdzi, że jest to całkowita prawda. Nadmiernie wychudzoną sylwetkę nie jest uznawana przez większość za nieestetyczną. Bardzo szczupła sylwetka jest uznawana, jako nieświadcząca o niedożywieniu. W związku z młodym wiekiem badanych, dzieci nie zdają sobie sprawy jak otyłość szkodliwie wpływa na stan zdrowia, dlatego też większość z nich odpowiedziała, że nie ma zdania, co do tego tematu. Dzieci na temat mody, co do wychudzonej sylwetki maja podzielone zdania. Większość ankietowanych uważa, że nadwaga świadczy o braku troski o swój wygląd, ale znalazły się też respondentki całkowicie się z tym niezgadzające oraz niemające zdania na ten temat. Młode piłkarki ręczne mają bardzo różne zdania dotyczące powodzenia w życiu dzięki szczupłej sylwetce.

Dyskusja Trening sportowy pociąga za sobą szereg zmian biochemicznych, fizjologicznych i czynnościowych. Jednym z czynników wpływających na prawidłowy proces treningowy jest odpowiednie odżywianie. Najważniejsze zasady żywienia sportowców wyglądają następująco: • regularność spożywania posiłków; • kaloryczność posiłków, odpowiednia dziennemu wydatkowi energii; • potrawy łatwo przyswajalne dobrane do płci, wieku, uprawianej dyscypliny, warunków klimatycznych; • pożywienie wzbogacone witaminami, składnikami mineralnymi i mikroele- mentami tak, aby odpowiadały zapotrzebowaniu konkretnej dyscypliny sportu; • różnorodność posiłków przy użyciu bogatego i urozmaiconego asortymentu produktów; • odpowiednia i ułożona indywidualnie dieta z określoną ilością i jakością przyjmowanych posiłków. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Należy pamiętać, że nie tylko stosowanie powyższych zasad pozwoli na odpowiednie przyswajanie pokarmu, ale znaczący wpływ ma również smak, wygląd zewnętrzny, zapach. Smakowicie przyrządzone jedzenie oraz odpowiednio podane wzmaga apetyt oraz nasila wydzielanie soków trawiennych, czego skutkiem jest lepsze i łatwiejsze ich przyswajanie [3]. Ważne jest również, aby odpowiednie żywienie wyrównywało wydatek energetyczny. Dobowy wydatek energetyczny powinien być równy dobowej wartości energetycznej pożywienia. Według Celejowej zapotrzebowanie energetyczne dla piłkarzy ręcznych wynosi 5400-5800 kcal, a normy podstawowych składników podano w tabeli 1. Okres I - trening o mniejszej intensywności obciążeń. Okres II - trening intensywny lub zawody. U dzieci oraz młodzieży uprawiającej piłkę ręczną powinno zwrócić się uwagę na proporcje między stałymi składnikami żywienia takimi jak: • białka; • tłuszcze; • węglowodany; • witaminy; • składniki mineralne. W pokarmie zawartość głównych produktów powinna wynosić: • 14 % kcal z białka; • 29% kcal z tłuszczu; • 57% kcal z węglowodanów. Należy również pamiętać o odpowiednich proporcjach między węglowodanami prostymi i złożonymi, bo tylko dzięki temu skutecznie zostaną uzupełnione zapasy glikogenu. Tabela 1. Normy zapotrzebowania żywieniowego w piłce ręcznej (modyfikacja w/g Celejowa 2008) Wartość energetyczna i składniki pokarmowe Na 1 kg mc.

Na 60 kg mc.

Nazwa

Jednostka miary

Okres I

Okres II

Okres I

Okres II

Białko ogółem

2,3

2,4

138

144

Tłuszcz

2,3

132

138

Węglowodany

9,0

10,0

540

600

Wapń

0,025

0,055

1,5

3,3

Fosfor

0,045

0,055

2,7

3,3

Żelazo

0,3

0,4

Witamina B1

0,032

0,052

1,92

3,12

Witamina B2

0,04

0,05

2,4

Witamina PP

0,4

0,5

Witamina C

1,8

2,5

108

150

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Nie należy zapomnieć o warzywach i owocach, ponieważ to one działają alkalizująco spełniając bardzo ważną rolę w utrzymywaniu prawidłowej równowagi kwasowo-zasadowej, co jest niezbędne gdyż, podczas intensywnej pracy mięśni w całym organizmie człowieka powstają duże ilości kwaśnych produktów przemiany materii [5]. Tabela 2. Proponowana średnia racja pokarmowa. (modyfikacje w/g Celejowej) Grupa produktów spożywczych

Jednostka miary

Okres I

Okres II

Produkty zbożowe

420

450

Mleko i produkty mleczne

1700

1800

Jaja

100

Mięso, wędliny i ryby

470

500

Masło

Ziemniaki

370

400

Rośliny strączkowe

Cukier i słodycze

230

250

Organizm młodych sportowców ma o wiele większe zapotrzebowanie na substancje odżywcze niż osoba nieuprawiająca żadnego sportu. W trakcie treningów czy też zawodów dochodzi do wyczerpania zasobów energetycznych i należy je jak najszybciej odbudować, aby organizm mógł odpowiednio i bez przeszkód funkcjonować. Pomocne w tym jest podawanie zawodnikom substancji, które wspomogą metabolizm ustroju oraz przyspieszą rytm odnowy biologicznej. Działanie to jest dozwolone i koordynowane przez lekarzy specjalistów. Sposób ten nazywany jest wspomaganiem farmakologicznym. Do środków farmakologicznych zalicza się: • preparaty węglowodanowe (glukoza); • mieszanki odżywcze w skład, których wchodzą witaminy takie jak: C, A, E, B1, B2, B6, PP, B12 i B16; • preparaty mineralne (drażetki wapnia, fosforu i żelaza); • preparaty białkowe (hydrolizaty białka, wolne aminokwasy); • karnityna i kreatyna; • preparaty ziołowe (miłorząb japoński, korzenie żeń-szenia) [23,24]. Żywienie i odpowiedni dobór treści pokarmowej jest warunkiem zdrowego i prawidłowego funkcjonowania organizmu sportowca. Energia niezbędna do życia oraz składniki do budowy i odbudowy komórek i przebiegu procesów przemiany materii znajdują się w pokarmie. U osób trenujących zapotrzebowanie na energię jak i mikroelementy i witaminy oraz białka i tłuszcze jest znacznie większe niż u przeciętnego człowieka prowadzącego siedzący tryb życia. Do regeneracji mięśni po zawodach czy nawet zwykłych treningach są potrzebne aminokwasy pochodzące z pełnowartościowego białka, które uzupełnia się poprzez odpowiednie racje żywieniowe. Wyniki uzyskane w niniejszej pracy wskazują, że młode piłkarki ręczne nie stosują odżywek energetycznych w trakcie treningów. Bardzo cieszy ten fakt, bo są to młode dziewczęta w wieku dorastania i mają one jeszcze czas na wspomaganie. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Prace dotyczące żywienia i wspomagania sportowców pojawiają się często w literaturze fachowej. W badaniach Pilch i Szyguła w których udział wzięło 40 osób – (20 kobiet i 20 mężczyzn) oceniono nawyki żywieniowe u pływaków. Z badań tych wynika, że uprawianie pływania wiąże się z prozdrowotnymi zachowaniami żywieniowymi badanych. Sportowcy posiadają wiedzę i umiejętności prawidłowego odżywiania sprzyjające zdrowiu. Mają również świadomość wpływu odżywek na organizm, co wiąże się z poprawą możliwości wysiłkowych organizmu. Badania wykazują, że dorosłe osoby traktujące sport bardzo poważnie i chcące osiągać wysokie wyniki dbają o swoje zdrowie poprzez odpowiednio zbilansowaną dietę oraz ilość posiłków na dobę i nie zapominają o odżywkach, które wpływają na poprawianie oraz wspomaganie możliwości organizmu. Z niniejszej pracy wynika, że młode piłkarki, które wiążą z tym sportem swoją karierę zawodową zaczną dbać o swoją dietę i ich dzienne racje pokarmowe, ponieważ bez odpowiedniego odżywiania nie osiągną wysokich i zadawalających ich wyników sportowych [16]. Z pracy Kostrzewy-Tarnowskiej i wsp. wynika, że pływaczki synchroniczne źle się odżywiają i mają nieodpowiednio zbilansowane racje pokarmowe, czego skutkiem jest niedobór energii a także zaburzenia menstruacyjne oraz większa podatność na złamania. W niniejszej pracy nie badano tych zależności, ale wyniki ankiet odnośnie racjonalnego odżywiania były niezadawalające, i na tej podstawie można wnioskować, że również piłkarki ręczne mogą mieć niedobór energii oraz problemy z regularną miesiączką [10]. Frączek poddała ocenie zachowania żywieniowe kobiet wyczynowo uprawiających siatkówkę i koszykówkę. Badaniom objęto 23 zawodniczki pierwszoligowych klubów sportowych. Z badań tych wynika, że tylko 50% ankietowanych prawidłowo się odżywia. Kobiety jedzą zbyt mało ryb i produktów bogatych w błonnik oraz spożywają za małą ilość posiłków w ciągu dnia. Większość badanych obiad traktuje, jako posiłek jednodaniowy. W niniejszych badaniach młodzież również spożywa bardzo rzadko ryby. Piłkarki ręczne, choć jeszcze bardzo młode źle się odżywiają tak samo jak kobiety badane przez Frączek [7]. Badania Nowackiej i wsp. wykazały, że sposób żywienia i spożywania określonych grup spożywczych wymaga zmiany. Stwierdzono niskie spożycie pieczywa razowego i kasz. Również, w niniejszej pracy wykazano, że szczypiornistki zbyt mało i zbyt rzadko spożywają pieczywo i kasze. Nowacka i wsp. ustalili, że najczęściej i najchętniej spożywane są: pieczywo jasne, makarony oraz słodycze. Również i w przeprowadzonych badaniach wyniki dotyczące spożywania białego pieczywa były bardzo podobne, wręcz identyczne. W pracy Nowackiej i wsp. ukazano także, że sportowcy zbyt rzadko spożywają warzywa i świeże owoce. Badane w niniejszej pracy zawodniczki również w swojej diecie miały zbyt mało tych produktów. Natomiast większość z dziewczynek pije duże ilości soków owocowych, ale to nie zastąpi soku ze świeżych owoców. Na podstawie analizy danych pracy Nowackiej i wsp. stwierdzono, również bardzo małe spożycie mleka i napojów mlecznych, takie same wyniki uzyskano w obecnej pracy. Z analizy uzyskanych wyników wynika, że ankietowane dzieci były żywione nieprawidłowo, co może mieć związek z małą świadomością lub nie znajomością zasad prawidłowego żywienia rodziców [14].

Wnioski Wyniki badań wskazują na nieprawidłowości w żywieniu dzieci i młodzieży. W badaniach brały udział młode osoby w wieku 10-15 lat. Osobami odpowiedzialnymi za ich wyżywienie, byli więc rodzice, którzy powinni zostać przeszkoleni odnośnie racjonalnego 16

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

zbilansowania diety. Przeszkolenie dietetyczne powinno zmobilizować również młode piłkarki do przestrzegania podstawowych zasad żywienia, co prawdopodobnie może mieć wpływ na ich późniejszą karierę.

Bibliografia 1. Ambroziak S., Tomaszewski W.: Białko. Żywienie i wspomaganie treningu - poradnik praktyczny. Medycyna Sportowa, 1990, 2(5) vol 12 s.112-121. 2. Braszowski P.: Wspomaganie procesu treningowego. Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa 2000. 3. Celejowa I.: Klucz do zdrowego żywienia. ABA, Warszawa 2001. 4. Celejowa I.: Żywienie w sporcie. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008. 5. Celejowa I.: Żywienie w treningu i walce sportowej. Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa 2001. 6. Dencikowska A.: Piłka ręczna. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004. 7. Frączek B.: Wybrane zachowania żywieniowe grupy kobiet wyczynowo trenujących siatkówkę i koszykówkę. Żywienie człowieka i metabolizm, 2007, XXXIV, nr.1/2. s. 710-715. 8. Frańczuk B.,Tomaszewicz W.: Podstawy żywienia i wspomagania suplementacyjnego w sporcie. Medsportpress, Warszawa 2004. 9. Jastrzębski Z.: Węglowodany w praktyce żywienia sportowców. MedicinaSportiva, 2002, 3 (3) s.1-7. 10. Kostrzewa-Tarnowska A., Człapka-Matyasik M., Bajerska J.: Zaburzenia odżywiania u pływaczek synchronicznych. Żywienie człowieka i metabolizm, 2009, XXXVI, nr.2. s. 331-335. 11. Krzystyniak K.: Odnowa biologiczna w sporcie i profilaktyce zdrowotnej. Wydawnictwo PPWSZ, Nowy Targ 2009. 12. Łobocki M.: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 1999. 13. Malarecki I.: Zarys fizjologii wysiłku i treningu sportowego. Sport i turystyka, Warszawa 1975. 14. Nowacka E., Polaszczyk S., Kopeć A., Leszczyńska T., Morawska M., Pysz-Izdebska K.: Częstotliwość spożycia wybranych grup produktów spożywczych przez sportowców trenujących strzelectwo sportowe i kajakarstwo slalomowe. Medycyna Sportowa, 2010 2-3(6) vol.26. s. 144-150. 15. Paterka S.: Piłka ręczna cz. I. Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, Poznań 1997. 16. Paterka S.: Piłka ręczna cz. II. Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, Poznań 1998 17. Pilch T.: Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych. Polska Akademia Nauk, Wrocław-Warszawa- Kraków- Gdańsk 1971. 18. Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych. Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”, Warszawa 1998. 19. Pilch W., Szyguła Z.: Nawyki żywieniowe u pływaków. Żywienie człowieka i metabolizm, 2009. XXXVI. nr.2. s. 336-341. 20. Raczek J.: Antropomotoryka. Teoria motoryczności człowieka w zarysie. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010. 21. Raczyński B.: Zaburzenia żywieniowe u zawodniczek. Sport Wyczynowy, 2001 5-6. s.41-52. 22. Sozański H.: Podstawy teorii treningu sportowego. Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa 1999. 23. Turlejska H., Pilzner U., Szponer L., Konecka - Matyjek E.: Zasady racjonalnego żywienia. Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr, Gdańsk 2004. 24. Ziemlański Ś. (red.): Normy żywienia człowieka. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Marta Nowak

Ocena sposobu żywienia chłopców i dziewcząt wiejskich w wieku 6–19 lat z województwa podkarpackiego The assessment of a nutrition method of rural boys and girls aged 6-19 from the subcarpathian voivodeship Uniwersytet Rzeszowski

Streszczenie Prawidłowe żywienie dzieci i młodzieży wywiera pozytywny wpływ na stan zdrowia czy rozwój biologiczny. Celem pracy była ocena sposobu żywienia chłopców i dziewcząt wiejskich z województwa podkarpackiego. Metodą wywiadu ankietowego przebadano 1419 chłopców i 1400 dziewcząt w wieku 6–19 lat. Badania przeprowadzono w roku szk. 2004/05 w regionie Podkarpacia. W kwestionariuszu zamieszczono pytania dotyczące: wykształcenia i statusu zawodowego rodziców badanych oraz zachowań żywieniowych dzieci i młodzieży. Otrzymane dane wyrażono w % z uwzględnieniem podziału na płeć. W celu określenia istotności statystycznej przedstawionych zależności zastosowano test Z dla dwóch frakcji i test chi kwadrat. Sposób żywienia dzieci i młodzieży wiejskiej z Podkarpacia odbiega od norm prawidłowego żywienia.

Słowa kluczowe zachowania żywieniowe, dzieci i młodzież wiejska

Summary The proper nutrition of children and the youth has a positive impact on health and biological development. The aim of the study was to assess diets of rural boys and girls from the Subcarpathian Voivodeship. 1,419 boys and 1,400 girls aged 6-19 years were examined with the survey interview. The study was conducted in the Subcarpathian Region in the school year 2004/05. The questionnaire contains the questions concerning the respondents’ parents’ educational and occupational status and children’s and adolescents’ dietary habits. The obtained data are presented in % by sexes. The Z-test for two fractions and the chi-square test were applied to determine the statistical significance of the presented relationships. Children’s and the youth’s dietary habits from rural areas of the Subcarpathian Region deviate from the norms of proper nutrition.

Keywords nutritional habits, rural children and the youth

Wstęp Wzrastanie i rozwój, stan zdrowia, sprawność fizyczna i intelektualna oraz samopoczucie człowieka w znacznej mierze są uzależnione od sposobu żywienia. Niedostateczna podaż substancji pokarmowych przyczynia się do rozwoju wielu zaburzeń metabolicznych i chorób z niedoboru określonych składników odżywczych, natomiast nadmierne spożycie makroskładników pokarmowych prowadzi do: przyrostu masy ciała, cukrzycy typu 2 czy „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

chorób układu sercowo-naczyniowego [1]. Bilans energetyczny organizmu jest regulowany przez czynniki genetyczne i środowiskowe. Na kształtowanie się zachowań żywieniowych człowieka w znacznym stopniu oddziałują m.in.: odżywanie w okresie prenatalnym, niemowlęcym i dzieciństwa, wyuczone wzorce – wpływy rodzinne, kulturowo-społeczne oraz warunki cywilizacyjne. Występowanie predyspozycji do nadwagi i otyłości, zróżnicowane efekty stosowania określonych diet u różnych osób przemawiają za istnieniem indywidualnego mechanizmu kontroli masy ciała. Mechanizmy regulacji odpowiedzialne za kontrolę przyjmowania pokarmu wpływają na poczucie głodu i sytości, zarówno pod względem ilości i jakości, lecz także częstości spożywania pokarmu [2].

Cel Celem pracy była ocena sposobu żywienia dzieci i młodzieży wiejskiej z województwa podkarpackiego w zakresie: liczby posiłków w całodniowym jadłospisie oraz częstości i rodzaju spożywanego pokarmu.

Materiał i metody Materiał badawczy stanowią chłopcy i dziewczęta wiejscy w wieku 6–19 lat z Podkarpacia. Badania przeprowadzono w roku szkolnym 2004/05 na terenie 7 centralnie położonych powiatów województwa: rzeszowskiego oraz ościennych: kolbuszowskiego, ropczycko-sędziszowskiego, strzyżowskiego, brzozowskiego, łańcuckiego i przeworskiego. Metodą wywiadu ankietowego, skierowanego do rodziców badanych, objęto: 1419 chłopców oraz 1400 dziewcząt; łącznie 2819 osób (Tabela 1). Tabela 1. Liczebność przebadanych chłopców i dziewcząt wiejskich Chłopcy

Dziewczęta

1419

1400

Podstawą przygotowania niniejszej pracy była analiza odpowiedzi na pytania zamieszczone w autorskim kwestionariuszu wywiadu auksologicznego dotyczące m. in.: statusu wykształceniowo-zawodowego rodziców badanych oraz ich zachowań żywieniowych, a zatem: liczby posiłków w całodniowym jadłospisie, rodzaju spożywanych obiadów, częstości spożywania podstawowych grup produktów (mięsa, nabiału, owoców i warzyw), zwyczaju podjadania pomiędzy posiłkami głównymi, rodzaju preferowanych przekąsek czy jadania dań typu ,,fast-food” zamiast obiadu. Otrzymane dane wyrażono w odsetkach z uwzględnieniem podziału na płeć, a wyniki przedstawiono w tabelach 2–15. Istotność statystyczną różnic pomiędzy odsetkami określono za pomocą testu Z dla dwóch frakcji (p<0,05), natomiast zależności pomiędzy zmiennymi nominalnymi – z zastosowaniem testu χ2 niezależności z wykorzystaniem współczynnika V Cramera (pakiet STATISTICA 10 PL).

Wyniki W tabeli 2 przedstawiono strukturę wykształcenia rodziców badanych dzieci i młodzieży ogółem. Najliczniej reprezentowaną grupę stanowią ojcowie legitymujący się wykształceniem zasadniczym zawodowym (47,1 %), następnie – wykształceniem średnim (35,1 %). Wśród matek największy odsetek – 41,8 % stanowią kobiety posiadające 20

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

wykształcenie średnie, niższy – 37,0 % zasadnicze zawodowe. Odpowiednio 6,9 % mężczyzn i 9,4 % kobiet deklarowało wykształcenie pełne wyższe, natomiast najmniej liczna frakcja – 3,5 oraz 5,4 % - niepełne wyższe. Podstawowy poziom wykształcenia odnotowano u 6,4 % ojców i matek. Istotności statystycznej różnic nie wykazano jedynie w odniesieniu do podstawowego poziomu wykształcenia rodziców. Wykazano statystyczną zależność pomiędzy płcią i wykształceniem rodziców o niskiej sile związku (χ² (4, 2819) = 66,97; p < 0,001; V Cramera = 0,11). Tabela 2. Poziom wykształcenia ojca i matki badanych ogółem Poziom wykształcenia

Wykształcenie ojca N

Wykształcenie matki %

Test Z dla dwóch frakcji

Pełne wyższe

194

6,9

265

9,4

p = 0,0152*

Niepełne wyższe

101

3,6

152

5,4

p = 0,0144*

Średnie

1017

1177

41,8

p = 0,0003*

Zasadnicze zawodowe

1327

47,1

1043

37,0

p < 0,0001*

Podstawowe

180

6,4

182

6,4

p = 1,0000

Łącznie

2819

100

2819

100

Tabela 3 zawiera dane dotyczące poziomu wykształcenia ojców z uwzględnieniem podziału dymorficznego badanych dzieci. Wykazano, że 45,7 % ojców chłopców i 48,5 % ojców dziewcząt deklarowało wykształcenie zasadnicze zawodowe. Średni poziom wykształcenia posiadało odpowiednio 35,6 % ojców chłopców i 36,6 % ojców dziewcząt. U 8,3 % ojców chłopców i tylko u 5,4 % ojców dziewcząt stwierdzono wykształcenie pełne wyższe, zaś niepełne wyższe odpowiednio u: 4,1 oraz 3,1 %. Podstawowy typ wykształcenia stwierdzono u ojców badanych dzieci na zbliżonym poziomie (6,3 i 6,4 %). Istotność statystyczną różnic odnotowano jedynie w odniesieniu do wykształcenia pełnego wyższego. Potwierdzono statystyczną zależność pomiędzy wykształceniem ojca i płcią dziecka, lecz siła związku była bardzo niska (χ² (4, 2819) = 11,96; p = 0,02; V Cramera = 0,07). Tabela 3. Poziom wykształcenia ojca z uwzględnieniem podziału na płeć badanych Wykształcenie ojca

Chłopcy

Dziewczęta

Test Z dla dwóch frakcji

Pełne wyższe

118

8,3

5,4

p = 0,0023*

Niepełne wyższe

4,1

3,1

p = 0,1543

Średnie

505

35,6

512

36,6

p = 0,5804

Zasadnicze zawodowe

648

45,7

679

48,5

p = 0,1365 p = 0,9133

Podstawowe

6,3

6,4

Łącznie

1419

100

1400

100

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

W tabeli 4 zamieszczono procentowy rozkład struktury wykształcenia matek badanych obu płci. Największy odsetek stanowią kobiety legitymujące się wykształceniem średnim (matki chłopców – 42,3 %, dziewcząt – 41,2 %). Mniej liczną frakcję reprezentują respondentki o wykształceniu zasadniczym zawodowym – odpowiednio: 38,9 % matek dziewcząt i 35,2 % chłopców. W grupie matek chłopców zarejestrowano 10,8 % kobiet deklarujących wykształcenie pełne wyższe i 5,6 % – niepełne wyższe. Wśród matek dziewcząt odsetki są mniejsze wynoszące odpowiednio: 7,9 oraz 5,2 %. Podstawowy poziom wykształcenia odnotowano u 6,1 % matek chłopców i 6,8 % – dziewcząt. Istotność statystyczną różnic zarejestrowano w odniesieniu do wykształcenia pełnego wyższego i zasadniczego zawodowego matki. Ponadto wykazano statystyczną zależność pomiędzy wykształceniem matki i płcią dziecka o bardzo niskiej sile związku (χ² (4, 2819) = 9,83; p = 0,04; V Cramera = 0,06). Tabela 4. Poziom wykształcenia matki z uwzględnieniem podziału na płeć badanych Wykształcenie matki

Chłopcy

Dziewczęta

Test Z dla dwóch frakcji

Pełne wyższe

154

10,8

111

7,9

p = 0,0082*

Niepełne wyższe

5,6

5,2

p = 0,6385

Średnie

600

42,3

577

41,2

p = 0,5538

Zasadnicze zawodowe

499

35,2

544

38,9

p = 0,0420*

Podstawowe

6,1

6,8

p = 0,4493

Łącznie

1419

100

1400

100

Tabela 5 przedstawia liczbowe dane charakteru pracy zawodowej rodziców badanych ogółem. Prawie 56 % mężczyzn i powyżej 32 % kobiet wykonywało pracę fizyczną. Aż 28 % matek oraz 10 % ojców pozostawało bez pracy. Pracę umysłową o wyższych kwalifikacjach wykonywało 8,7 % mężczyzn i 10,8 % kobiet, natomiast o niższych kwalifikacjach większy odsetek ankietowanych odpowiednio: 10,1 oraz 13,0 %. Status rolnika stwierdzono u 7 % ojców i 9,1 % matek badanych. Uprawnienia emerytalne lub rentowe deklarowało 8,3 % mężczyzn i 6,8 % kobiet. Istotne statystycznie różnice wykazano w relacji do rodziców będących pracownikami: umysłowymi o niższych kwalifikacjach, fizycznymi, rolnikami i osobami bezrobotnymi. Stwierdzono statystyczną zależność pomiędzy płcią rodziców i wykonywanym zawodem; siła związku była umiarkowana (χ² (5, 2819) = 442,73; p < 0,001; V Cramera = 0,28). Tabela 5. Status zawodowy ojca i matki badanych ogółem

Zawód ojca

Zawód matki

Test Z dla dwóch frakcji

Pracownik umysłowy o wyższych kwalifikacjach

245

8,7

304

10,8

p = 0,0601

Pracownik umysłowy o niższych kwalifikacjach

285

10,1

367

p = 0,0160*

Typ wykonywanego zawodu

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Pracownik fizyczny

1573

55,9

911

32,3

p < 0,0001*

Rolnik

198

7,0

256

9,1

p = 0,0404*

Emeryt, rencista

235

8,3

193

6,8

p = 0,1319

Aktualnie bezrobotny

283

10,0

788

28,0

p < 0,0001*

Łącznie

2819

100

2819

100

Strukturę statusu zawodowego ojca badanych dzieci i młodzieży zaprezentowano w tabeli 6. Największa frakcja respondentów wykonywała pracę fizyczną – 54,4 % ojców chłopców i 57,2 % ojców dziewcząt. Mniejszy odsetek stanowili pracownicy umysłowi zarówno o wyższych (9,1 % ojców chłopców i 8,3 % ojców dziewcząt), jak i o niższych kwalifikacjach (odpowiednio: 11,2 oraz 9,0 %). Około 10 % mężczyzn w obu grupach posiadało status osób bezrobotnych. Emeryturę lub rentę pobierało 8,9 % ojców chłopców i 7,8 % – dziewcząt. Dla najmniejszego odsetka ankietowanych (odpowiednio: 6,1 i 7,9 %) rolnictwo stanowiło jedyne źródło dochodów. Nie odnotowano istotności statystycznej różnic w tym zakresie pomiędzy chłopcami i dziewczętami. Ponadto nie stwierdzono podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej zakładającej brak związku pomiędzy zawodem ojca i płcią dziecka (χ² (5, N 2819) = 9,34; p = 0,10). Tabela 6. Status zawodowy ojca z uwzględnieniem podziału na płeć badanych Chłopcy

Dziewczęta

Test Z dla dwóch frakcji

Pracownik umysłowy o wyższych kwalifikacjach

129

9,1

116

8,3

p = 0,4512

Pracownik umysłowy o niższych kwalifikacjach

159

11,2

126

9,0

p = 0,0527

Pracownik fizyczny

772

54,4

801

57,2

p = 0,1345

Rolnik

6,1

111

7,9

p = 0,0610

Emeryt, rencista

126

8,9

109

7,8

p = 0,2913

Aktualnie bezrobotny

146

10,3

137

9,8

p = 0,6589

Łącznie

1419

100

1400

100

Zawód ojca

Tabela 7 zawiera dane przedstawiające strukturę zawodową matek z uwzględnieniem podziału na płeć badanych. Największa frakcja kobiet wykonywała pracę fizyczną (33,9 % matek chłopców i 30,7 % matek dziewcząt), nieco mniejsza była reprezentowana przez osoby bezrobotne (odpowiednio: 27,7 i 28,2 %). W grupie niżej wykwalifikowanych pracowników umysłowych stwierdzono 13,5 % matek chłopców i 12,5 % matek dziewcząt, zaś wyżej wykwalifikowanych nieco mniej ankietowanych – odpowiednio: 11,3 oraz 10,3 %. Z pracy w gospodarstwie rolnym utrzymywało się 7,3 % matek chłopców i 10,9 matek dziewcząt. Kategorię emerytów/rencistów reprezentowało 6,3 % matek chłopców i 7,4 % matek dziewcząt. Istotność statystyczną różnic odnotowano jedynie w odniesieniu do zawodu rolnika wykonywanego przez matkę. Stwierdzono statystyczną zależność pomiędzy zawodem matki i płcią dziecka o bardzo niskiej sile związku (χ² (5, 2819) = 14,53; p = 0,01; V Cramera = 0,07). „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Z przedstawionych danych wynika, że kobiety należą do grupy osób lepiej wykształconych (większy odsetek ankietowanych o wykształceniu pełnym i niepełnym wyższym oraz średnim) w porównaniu z mężczyznami. Kobiety nieco częściej wykonywały pracę umysłową, ale również stanowiły znaczny odsetek osób bezrobotnych. Zaobserwowano tendencję do występowania wyższego statusu wykształceniowo-zawodowego w grupie rodziców chłopców na tle ojców i matek dziewcząt. Tabela 7. Status zawodowy matki z uwzględnieniem podziału na płeć badanych Chłopcy

Dziewczęta

Test Z dla dwóch frakcji

Pracownik umysłowy o wyższych kwalifikacjach

160

11,3

144

10,3

p = 0,3925

Pracownik umysłowy o niższych kwalifikacjach

192

13,5

175

12,5

p = 0,4300

Pracownik fizyczny

481

33,9

430

30,7

p = 0,0693

Rolnik

104

7,3

152

10,9

p = 0,0009*

Emeryt, rencista

6,3

104

7,4

p = 0,2476

Aktualnie bezrobotny

393

27,7

395

28,2

p = 0,7674

Łącznie

1419

100

1400

100

Zawód matki

W tabeli 8 zamieszczono dane dotyczące liczby posiłków spożywanych w ciągu dnia przez badane dzieci i młodzież. W całodniowym jadłospisie największego odsetka chłopców (45,2 %) oraz dziewcząt (48,3 %) stwierdzono 4 posiłki. Prawie o połowę mniejszy procent badanych (odpowiednio: 27,2 % chłopców i 25,4 % dziewcząt) jadał w ciągu dnia zalecaną liczbę dań głównych – 5, a tylko nieznacznie mniejszy (powyżej 20 % badanych obu płci) – 3 posiłki. Ponad 2 % chłopców i dziewcząt spożywało więcej niż 5 posiłków w ciągu dnia, natomiast dziesiętne procenta – mniej niż 3. Różnice dymorficzne były nieistotne statystycznie. Nie stwierdzono również podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej zakładającej brak związku pomiędzy płcią dziecka i liczbą spożywanych posiłków (χ² (4, 2819) = 3,72; p = 0,44). Tabela 8. Liczba posiłków spożywanych w ciągu dnia przez chłopców i dziewczęta wiejskie Chłopcy

Dziewczęta

Test Z dla dwóch frakcji

5 posiłków

386

27,2

356

25,4

p = 0,2778

4 posiłki

641

45,2

676

48,3

p = 0,0991

Liczba posiłków

3 posiłki

349

24,6

320

22,9

p = 0,2890

Mniej niż 3 posiłki

0,7

0,9

p = 0,5510

Więcej niż 5 posiłków

2,3

2,5

p = 0,7286

Łącznie

1419

100

1400

100

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Informacje nt. rodzaju obiadów spożywanych przez chłopców i dziewczęta przedstawiono w tabeli 9. Całodniowy jadłospis największego odsetka badanych 69,8 % chłopców i 64,8 % dziewcząt) zawierał obiad ugotowany 2-daniowy. Około 1/3 badanych (29,7 % chłopców i 36 % dziewcząt) spożywała obiad ugotowany 1-daniowy. Menu mniej niż 1 % dzieci i młodzieży zawierało nie ugotowany obiad. Istotność statystyczną różnic wykazano w odniesieniu do 2 pierwszych kategorii cechy. Istnieje statystyczna zależność pomiędzy płcią dziecka i rodzajem spożywanego obiadu. Siła związku była bardzo niska (χ² (2, 2819) = 13,73; p = 0,001; V Cramera = 0,07). Tabela 9. Rodzaj obiadów spożywanych przez chłopców i dziewczęta wiejskie Chłopcy

Dziewczęta

Test Z dla dwóch frakcji

Ugotowany 2-daniowy

990

69,8

893

63,8

p = 0,0007*

Ugotowany 1-daniowy

422

29,7

504

36,0

p = 0,0004* p = 0,1781

Rodzaj obiadów

Nie ugotowany

0,5

0,2

Łącznie

1419

100

1400

100

Strukturę częstości spożycia przekąsek pomiędzy głównymi posiłkami zawiera tabela 10. U ponad połowy chłopców (55,1 %) i dziewcząt (54,3 %) odnotowano występowanie takiego zwyczaju. Po przekąski bardzo rzadko sięgało powyżej 36 % badanych obu płci. Jedynie u ponad 8 % badanych (8,5 % chłopców i 8,8 % dziewcząt) nie stwierdzono takiego zachowania. Nie odnotowano istotności statystycznej różnic w tym zakresie pomiędzy chłopcami i dziewczętami. Ponadto nie wykazano podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej zakładającej brak związku pomiędzy płcią dziecka i częstością spożywania przekąsek (χ² (2, 2819) = 2,23; p = 0,89). Tabela 10. Obecność przekąsek w całodniowym jadłospisie chłopców i dziewcząt wiejskich Chłopcy

Dziewczęta

Obecność przekąsek

Test Z dla dwóch frakcji

Tak

782

55,1

760

54,3

p = 0,6696

Bardzo rzadko

517

36,4

517

36,9

p = 0,7830

Nie

120

8,5

123

8,8

p = 0,7769

Łącznie

1419

100

1400

100

Częstość spożywania grup produktów spożywanych w charakterze przekąsek przez badanych zaprezentowano w tabeli 11. Największy odsetek chłopców (28,2 %) oraz dziewcząt (24,4%) sięgał po kanapki pomiędzy daniami głównymi. Nieco mniej liczna frakcja chłopców (22,3%) spożywała jako przekąski wyłącznie słodycze, natomiast w grupie dziewcząt ten zwyczaj stwierdzono u 15,6 % badanych. Dla 18,0 % chłopców i 20,4 % dziewcząt ulubionymi przekąskami były: owoce, warzywa i słodycze. Prawie 23 % dziewcząt i tylko 15,1 % chłopców preferowało w tym zakresie: owoce, jogurty i serki homogenizowane, podczas gdy wyłącznie po owoce pomiędzy posiłkami głównymi sięgało: „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

12,1 % dziewcząt i jedynie 2,3 % chłopców. Zwyczaj spożywania owoców wraz ze słodkimi i słonymi przekąskami odnotowano u 8,2 % chłopców i 1,4 % dziewcząt, natomiast desery typu: kisiel, budyń i jogurty zjadało odpowiednio: 5,9 i 3,4 % badanych. Z przedstawionych danych wynika, że dziewczęta częściej preferują jako przekąski bardziej wartościowe produkty pod względem odżywczym w porównaniu z chłopcami. Istotność statystyczną różnic wykazano w odniesieniu do prawie wszystkich grup produktów, z wyjątkiem grupy 3 (owoce, warzywa, słodycze). Stwierdzono statystyczną zależność pomiędzy płcią dziecka i rodzajem spożywanych przekąsek; siła związku była umiarkowana (χ² (6, 2819) = 197,16; p < 0,001; V Cramera = 0,28). Tabela 11. Częstość spożywania grup produktów jako przekąsek przez chłopców i dziewczęta wiejskie Grupy przekąsek

Chłopcy

Dziewczęta

Test Z dla dwóch frakcji

Kanapki

366

28,2

312

24,4

p = 0,0285*

Słodycze

290

22,3

199

15,6

p < 0,0001*

Owoce, warzywa, słodycze

234

18,0

260

20,4

p = 0,1220

Owoce, jogurty, serki

196

15,1

290

22,7

p < 0,0001*

Owoce, słodycze, słone przekąski

106

8,2

1,4

p < 0,0001*

Desery (kisiel, budyń, jogurty)

5,9

3,4

p = 0,0026*

Owoce

2,3

155

12,1

p < 0,001*

Łącznie

1299

100

1277

100

Częstość spożywania dań typu ,,fast-food” jako zamiennika obiadu przez dzieci i młodzież zamieszczono w tabeli 12. Ponad połowa badanych (51,5 % chłopców i 53,8 % dziewcząt) bardzo rzadko ulegała temu zwyczajowi, natomiast u powyżej 38 % nie stwierdzono takiego zachowania. Aż 10,3 % chłopców oraz 7,3 % dziewcząt częściej sięgało po tego typu produkty zamiast obiadu i tylko ta różnica była istotna statystycznie. Wykazano statystyczną zależność pomiędzy płcią dziecka i częstością spożywania dań typu „fast-food” o bardzo niskiej sile związku (χ² (2, 2819) = 8,44; p = 0,01; V Cramera = 0,05). Tabela 12. Spożywanie dań typu ,,fast-food” zamiast obiadu przez chłopców i dziewczęta wiejskie

Chłopcy

Dziewczęta

Spożywanie dań typu ,,fast-food”

Test Z dla dwóch frakcji

Tak

146

10,3

101

7,2

p = 0,0036*

Bardzo rzadko

731

51,5

754

53,8

p = 0,2214

Nie

542

38,2

545

38,9

p = 0,7026

Łącznie

1419

100

1400

100

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 13 zawiera dane dotyczące częstości spożycia mięsa przez badaną grupę. Aż 43,1 % dziewcząt i 30,8 % chłopców spożywało produkty mięsne 2–3 razy w tygodniu; u zbliżonego odsetka chłopców (29,1 %) odnotowano częstość wynoszącą 1 raz dziennie. W menu 20,8 % dziewcząt wykazano spożycie tego produktu codziennie, a powyżej 21 % chłopców – 4–6 razy w tygodniu. W mniejszej frakcji dziewcząt (18,8%) odnotowano rzadsze spożycie mięsa od 4–6 razy w tygodniu, natomiast u 13,8 % chłopców – 2 razy dziennie. W jadłospisie 9,1 % dziewcząt mięso było obecne 2-krotnie w ciągu dnia. Najmniejszy odsetek chłopców (4,9 %) oraz dziewcząt (8,2 %) spożywał powyższy produkt 1 raz w tygodniu lub rzadziej. Istotności statystycznej różnic nie odnotowano wyłącznie w grupie częstości spożycia 4–6 razy w tygodniu. Ponadto stwierdzono statystyczną zależność pomiędzy płcią dziecka i częstością spożywania mięsa; jednak siła związku była niska (χ² (4, 2819) = 76,25; p < 0,001; V Cramera = 0,16). Tabela 13. Częstość spożywania mięsa przez chłopców i dziewczęta wiejskie Chłopcy

Dziewczęta

Częstość spożywania mięsa

Test Z dla dwóch frakcji

2 razy dziennie

196

13,8

1 raz dziennie

413

29,1

128

9,1

p = 0,0001*

291

20,8

p < 0,0001*

Od 6–4 razy w tygodniu

304

21,4

263

18,8

p = 0,0851

Od 3–2 razy w tygodniu

437

30,8

603

43,1

p < 0,0001*

1 raz w tygodniu lub rzadziej

4,9

115

8,2

p = 0,0004*

Łącznie

1419

100

1400

100

Strukturę spożycia produktów nabiałowych przez dzieci i młodzież zaprezentowano w tabeli 14. Częstość spożycia nabiału przez badanych obu płci 2 oraz 1 raz dziennie utrzymuje się na zbliżonym poziomie (znacznie powyżej 30 %). Dla obu wymienionych kategorii cechy otrzymano wartości odsetkowe wynoszące odpowiednio: 37 i 37,3 % dla chłopców oraz 43,1 i 35,7 % dla dziewcząt. Mniejsza frakcja badanych spożywała produkty mleczne od: 4–6 razy w tygodniu – chłopcy 14,4 %, a dziewczęta 16,4 %. Jadłospis 9,5 % chłopców i 11,2 % dziewcząt zawierał nabiał od 2–3 razy w tygodniu, natomiast u najmniejszego odsetka badanych (odpowiednio: 1,8 i 2,6 %) ten typ produktów występował tylko 1 raz w tygodniu lub rzadziej. Różnice dymorficzne w tym zakresie nie były istotne statystycznie. Nie wykazano podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej zakładającej brak związku pomiędzy płcią dziecka i częstością spożywania nabiału (χ² (4, 2819) = 7,82; p = 0,10). Tabela 14. Częstość spożywania nabiału przez chłopców i dziewczęta wiejskie Częstość spożywania nabiału

Chłopcy

Dziewczęta

Test Z dla dwóch frakcji

2 razy dziennie

525

37,0

477

34,1

p = 0,1078

1 raz dziennie

529

37,3

500

35,7

p = 0,3777

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Od 6–4 razy w tygodniu

204

14,4

230

16,4

p = 0,0851

Od 3–2 razy w tygodniu

135

9,5

157

11,2

p < 0,0001*

1 raz w tygodniu lub rzadziej

1,8

2,6

p = 0,0004*

Łącznie

1419

100

1400

100

Dane nt. częstości spożycia owoców i warzyw przez badaną grupę zamieszczono w tabeli 15. Ponad 60 % chłopców oraz dziewcząt spożywało je tylko raz dziennie. W menu powyżej 13 % dziewcząt i 9 % chłopców spożycie owoców i warzyw wynosiło 2-krotnie w ciągu dnia, natomiast 3 razy w tygodniu wykazano u 7,4 % chłopców i 5,6 % dziewcząt. Nieco niższy odsetek badanych (powyżej 6 i 5 %) jadał te produkty 3 razy dziennie, kolejno 5 (po 3,5 % chłopców i dziewcząt) oraz 4 razy w tygodniu (odpowiednio: 3,3 i 4,2 %). Najmniej liczebne frakcje, wahające się w granicach od: 0,7–2,6 %, otrzymano dla częstości spożycia warzyw i owoców 4 i 5 razy dziennie oraz 1 i 2 razy w tygodniu. Istotność statystyczną stwierdzono w odniesieniu do częstości 2 i 5 razy dziennie oraz 1 raz w tygodniu. Ponadto odnotowano statystyczną zależność pomiędzy płcią dziecka i częstością spożywania warzyw o niskiej sile związku (χ² (9, 2819) = 45,22; p < 0,001; V Cramera = 0,13). Tabela 15. Częstość spożywania owoców i warzyw przez chłopców i dziewczęta wiejskie Częstość spożywania owoców i warzyw

Chłopcy

Dziewczęta

Test Z dla dwóch frakcji

1 raz dziennie

900

63,4

878

62,7

p = 0,7002

2 razy dziennie

126

8,9

183

13,1

p = 0,0004*

3 razy dziennie

6,5

5,1

p = 0,1120

4 razy dziennie

0,9

1,7

p = 0,0605

5 razy dziennie

2,1

0,8

p = 0,0039*

5 razy w tygodniu

3,5

p=1

4 razy w tygodniu

3,3

4,2

p = 0,2084

3 razy w tygodniu

105

7,4

5,6

p = 0,0527

2 razy w tygodniu

1,7

2,6

p = 0,0997 p = 0,0005*

1 raz w tygodniu

2,3

0,7

Łącznie

1419

100

1400

100

Dyskusja W literaturze przedmiotu podkreśla się występowanie zależności pomiędzy sposobem odżywiania się a stanem zdrowia. Zachowania żywieniowe ukształtowane w dzieciństwie i młodości na ogół są powielane w życiu dorosłym. Są one uzależnione od wpływu czynników: geopolitycznych, kulturowych, ekonomicznych, społecznych czy religijnych [1, 3, 4]]. Wyniki badań wielu autorów [5–8] wskazują na to, iż zachowania dzieci w znacznym stopniu są związane z poziomem wykształcenia i aktywnością zawodową rodziców oraz ze 28

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

statusem socjoekonomicznym, w tym ze wzorcami kulturowymi charakterystycznymi dla określonej rodziny (tradycjami żywieniowymi, przywiązywaniem uwagi do sposobu żywienia, metod przekazywania wiedzy żywieniowej i kształtowaniem umiejętności w tym obszarze). Kowalewska i in. [9] wykazały, że rodzice o wyższym poziomie wykształcenia częściej zwracali uwagę na wartość odżywczą spożywanych produktów w porównaniu z rodzicami o niższych poziomach edukacji – zawodowym i podstawowym, którzy nie uwzględniali tego aspektu w żywieniu rodziny. Dzieci rodziców lepiej wykształconych również częściej spożywały posiłki regularnie [10]. Podobnie Charzewski i in. [11] odnotowali u dzieci i młodzieży pochodzącej z rodzin o wyższym statusie wykształceniowym rodziców bardziej prawidłowy model żywienia pod względem: liczby posiłków spożywanych w ciągu dnia, ich regularności czy rodzajów jadanych obiadów. W populacji wiejskiej z województwa podkarpackiego ok. 47 % ojców i 37 % matek badanych posiadało wykształcenie zawodowe, natomiast średnie – odpowiednio: 35 % mężczyzn i 42 % kobiet. Zbliżoną strukturę demograficzną w grupie rodziców badanych dzieci wiejskich z okolic Krakowa wykazał Jaworski [12]. Autor zaobserwował przewagę wykształcenia zawodowego, a następnie średniego, i to zarówno wśród mężczyzn, jak i kobiet, chociaż odsetek rodziców deklarujących wykształcenie zawodowe był większy w porównaniu z serią podkarpacką. Pozostałe grupy wykształcenia były reprezentowane przez zbliżone frakcje rodziców w obu populacjach wiejskich. Niższy status wykształceniowy wykazał ten sam autor [13] w grupie rodziców dzieci wiejskich z terenu Żywiecczyzny na tle badanych z Podkarpacia. Dominowali ankietowani legitymujący się wykształceniem zasadniczym zawodowym – aż ponad 63 % mężczyzn i 44 % kobiet, przy mniejszym udziale procentowym respondentów o wykształceniu średnim – odpowiednio ok. 26 i 40 %. W świetle badań własnych największy odsetek rodziców uczniów wykonywał pracę fizyczną (ok. 56 % mężczyzn i 32 % kobiet). Ponadto aż 28 % matek i 10 % ojców posiadało status osób bezrobotnych. Pozostałe grupy zawodowe były reprezentowane przez mniejszy udział procentowy respondentów. Kobiety częściej wykonywały pracę umysłową oraz zawód rolnika na tle mężczyzn. Z danych dla populacji wiejskiej z terenu Żywiecczyzny [13], a zwłaszcza z okolic Krakowa [12] wynika, że większy odsetek rodziców badanych dzieci stanowili pracownicy fizyczni. Pracę umysłową wykonywał mniejszy procent mężczyzn z obu regionów Polski i kobiet z okolic Żywca. Zbliżony odsetek matek niepracujących zawodowo, w tym bezrobotnych, jak również pracowników umysłowych odnotowano w populacjach wiejskich podkrakowskiej i podkarpackiej. Natomiast stwierdzono większy odsetek kobiet niepracujących z Żywca, zaś mniejszy mężczyzn w obu seriach wiejskich przebadanych przez Jaworskiego [12; 13] w porównaniu z danymi przedstawionymi w tej pracy. Rezultaty badań własnych wykazały, że większy odsetek chłopców pochodził z rodzin o nieco wyższym statusie wykształceniowo-zawodowym rodziców w porównaniu z dziewczętami. Odmienne dane otrzymali Gacek i in. [14], w świetle których chłopcy częściej pochodzili z rodzin o niższym statusie społecznym. W prawidłowym żywieniu dzieci i młodzieży ważne jest spożywanie nie tylko zdrowych i urozmaiconych produktów, lecz także ich częstość. Tendencja do rzadkiego konsumowania posiłków na ogół jest efektem wadliwych nawyków żywieniowych lub warunków życia rodzinnego [15]. Zaleca się, aby dzieci i młodzież szkolna konsumowały od 4 do najlepiej 5 posiłków w ciągu dnia, natomiast całodzienna racja pokarmowa powinna być podzielona na: I śniadanie – 25 % pokrycia zapotrzebowania na energię, II śniadanie – 10 %, obiad – 35 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

%, podwieczorek – 10 % i kolację – 20 % [9]. Odstępy pomiędzy daniami głównymi powinny być regularne i nie dłuższe niż od 3–4 godzin, gdyż zbilansowane posiłki pozwalają na utrzymanie: stałego stężenia glukozy we krwi czy też wysokiej sprawności psychofizycznej. Rzadkie spożywanie posiłków wiąże się z przyjmowaniem jednorazowo większej liczby kalorii, jak również sprzyja częstszemu sięganiu po łatwo dostępne tłuste lub słodkie przekąski, co może predysponować do powstawania nadwagi i otyłości [6; 15; 16]. Największa frakcja dzieci i młodzieży wiejskiej z województwa podkarpackiego (ponad 45 % chłopców i 48 % dziewcząt) jadała 4 posiłki dziennie, natomiast 5 posiłków dziennie – mniejsza – odpowiednio: powyżej 27 i 25 %. Zatem u niespełna 73 % badanych częstość spożywania posiłków była zgodna z normami żywieniowymi. Ponad 20 % chłopców i dziewcząt jadało 3 dania główne w ciągu dnia. Rezultaty badań dotyczące tego aspektu zachowań żywieniowych znalazły potwierdzenie w doniesieniach innych autorów [15; 17; 18]. Zbliżony odsetek uczniów spożywających 4 i 3 posiłki dziennie odnotowano u młodzieży warszawskiej (odpowiednio: ok. 45 i powyżej 20 %), zaś 5 posiłków – u liczniejszej frakcji (ponad 30 %) [17], natomiast u nieco mniejszej (25 % chłopców i 20 % dziewcząt) w grupie młodzieży szczecińskiej [18] w porównaniu z podkarpacką. Z badań własnych wynika, że dzieci i młodzież najczęściej jadały 4 i 5 posiłków dziennie, co pozostaje w niezgodności z danymi innych autorów [3; 19–21], wg których największy odsetek uczniów spożywał od 3–4 posiłków dziennie. Podobnie jak w pracy Czarnieckiej-Skubiny i Namysław [3], również w serii podkarpackiej nie stwierdzono statystycznej zależności pomiędzy liczbą spożywanych posiłków a płcią. Natomiast Łyszczarz i in. [22] zaobserwowały różnice w zależności od płci – większy odsetek chłopców jadał od 4–5 posiłków dziennie, natomiast 3 posiłki najczęściej spożywały dziewczęta. Rezultaty badań zaprezentowanych w niniejszej pracy tylko częściowo potwierdzają te spostrzeżenia – chłopcy z Podkarpacia częściej spożywali 5 i 3 posiłki, natomiast dziewczęta – 4 dania główne w ciągu dnia. Różnice odsetkowe pomiędzy płciami nie były istotne statystycznie. Wg wyników badań własnych prawie 70 % chłopców i 64 % dziewcząt jadało obiad ugotowany 2-daniowy, natomiast ok. 30 % chłopców i 36 % dziewcząt – ugotowany 1-daniowy. Podobnych obserwacji dokonali również inni badacze. Tradycyjny obiad złożony z 2 dań wykazano u: ponad 60 % uczniów z Warszawy [3], 57,9 % z Lublina [20] oraz 65 % z Ustrzyk Dolnych [23], natomiast spożywanie obiadu 1-daniowego deklarowało 34,6 % uczniów w populacji warszawskiej [3] i 36,8 % w lubelskiej [20]. Zjawisko podjadania pomiędzy posiłkami głównymi na ogół jest postrzegane jako negatywne ze względu na niską wartość odżywczą produktów spożywanych w charakterze przekąsek. Wśród nich należy wymienić: słodycze, dania typu ,,fast-food”, słone przekąski, które cechują się wysoką zawartością: tłuszczów, w tym nasyconych kwasów tłuszczowych (,,fast-food”, chipsy), cukru (słodycze, gazowane napoje) oraz soli (,,fast-food”, chipsy), jak również konserwantów i innych dodatkowych substancji. Częste spożywanie tego rodzaju żywności sprzyja rozwojowi: nadwagi, otyłości, cukrzycy typu 2 i chorób układu krążenia [6]. Jednak podjadanie nie musi być odbierane negatywnie w żywieniu dzieci i młodzieży, jeśli zawiera zdrowe produkty. Może nawet odgrywać pozytywną rolę u bardziej aktywnych osób, lub też może pokrywać zapotrzebowanie energetyczne w sytuacjach, gdy rozkład dnia uniemożliwia spożywanie posiłków o stałych porach [17]. Wśród dzieci i młodzieży wiejskiej z Podkarpacia zjawisko częstego podjadania stwierdzono u ok. 55 % badanych, sporadycznego – u ponad 36 %. Wskazane zjawisko nie dotyczyło jedynie powyżej 8 % ankietowanych. Podobne rezultaty otrzymali również Wołow30

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

ski, Jankowska [10] – po przekąski często sięgało 51,3 % badanych, bardzo rzadko – 30,4 %. Inne dane odsetkowe odnotowali Kolarzyk i in. [4] – sporadyczne dojadanie stwierdzono u większej frakcji respondentów (52,8 %), zaś prawie codzienne – u 26 %. Zgodnie z doniesieniem Maksymowicz-Jaroszuk, Karczewskiego [24] mniejszy odsetek uczniów (5,1 %) nie podjadał pomiędzy głównymi posiłkami. Rezultaty badań Czarnieckiej-Skubiny, Namysław [3] pozytywnie korespondują z danymi przedstawionymi w tej pracy wskazującymi na brak statystycznej zależności pomiędzy częstością spożywania przekąsek a płcią badanych. Różnice procentowe pomiędzy chłopcami i dziewczętami w tym zakresie były nieistotne statystycznie. Do najchętniej spożywanych grup produktów w charakterze przekąsek przez chłopców wiejskich z Podkarpacia należą: kanapki, wyłącznie słodycze, owoce i nabiał, kolejno owoce, słone i słodkie przekąski. Wśród dziewcząt kolejność jest nieco odmienna: kanapki, owoce i nabiał z dodatkami smakowymi oraz owoce, warzywa słodycze, następnie wyłącznie słodycze i owoce. Otrzymane rezultaty badań częściowo potwierdzają doniesienia innych autorów. W przeciwieństwie do danych przedstawionych w niniejszej pracy (22,3 % chłopców i 12,1 % dziewcząt) niektórzy badacze wykazali bardzo wysoki poziom spożycia tej grupy produktów sięgający nawet: 60 % dzieci i 43 % młodzieży [6], 44 % ankietowanych [23], 71 % młodzieży licealnej [21] czy 72,2% gimnazjalistów [10] lub stosunkowo niski wynoszący 5,5 % respondentów [24]. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż niski odsetek spożycia słodyczy przez badanych z województwa podkarpackiego może być efektem występowania tej grupy artykułów w dwóch konfiguracjach z innymi produktami – wraz z owocami i warzywami (I) oraz z owocami i słonymi przekąskami (II). Uczniowie wiejscy z Podkarpacia najczęściej podjadali kanapki – powyżej 28 % chłopców i 24 % dziewcząt, co znalazło odzwierciedlenie w doniesieniach Kołłajtis-Dołowy, Olechnowicz [25] – 21 % oraz Maksymowicz-Jaroszuk, Karczewskiego [24], chociaż odsetek był nieco większy – 35 %. Wg Wajszczyk i in. [17] w populacji warszawskiej najchętniej spożywanymi produktami pomiędzy daniami głównymi były: napoje, słodycze, owoce, kanapki i lody, rzadziej jogurty, napoje mleczne, sery i płatki śniadaniowe. Częstość spożycia wyłącznie owoców przez dzieci i młodzież z województwa podkarpackiego była niewielka (2,3 % chłopców i 12,1 % dziewcząt) w porównaniu z danymi innych autorów, pomimo tego, że występowały one w grupach połączonych z innymi produktami. Inni badacze wykazali 67- [10] lub 80-procentowy [21] poziom spożycia owoców jako przekąsek. Mięso jest niezbędnym elementem diety każdego dziecka, lecz zgodnie z zaleceniami żywieniowców nie powinno się go spożywać częściej niż kilka razy w tygodniu [6; 9]. Długotrwałe stosowanie diety o zwiększonej zawartości białka może sprzyjać rozwojowi miażdżycy ze względu na podwyższony poziom syntezy homocysteiny [26]. W diecie największego odsetka badanych z województwa podkarpackiego (30,8 % chłopców i 43,1 % dziewcząt) częstość spożycia tego produktu wynosiła 2–3 razy w tygodniu, mniejszego – kolejno 1 raz dziennie oraz 4–6 razy w tygodniu. Otrzymane rezultaty badań pozytywnie nawiązują do doniesienia Pieszko-Klejnowskiej i in. [15] dotyczącego częstości spożycia produktów mięsnych 2–3 razy w tygodniu przez 30 % chłopców. Podobnie wyniki pracy Pałczyńskiej i in. [27] wykazały, że najliczniejsza grupa badanych jadała mięso 2–3 razy w tygodniu, lecz odsetek był większy – wahał się w granicach: 54,5–69,04 % w zależności od pory roku. Odmienne dane od zaprezentowanych w tej pracy dotyczące częstości spożycia mięsa kilka razy w tygodniu otrzymały Kowalewska i in. [9]. Kilka razy w tygodniu mięso spożywał znacznie większy odsetek ankietowanych (64 %) na tle wyników badań własnych (18 i 21%). Wyższy udział procentowy badanych (60 %) jadających mięso co„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

dziennie odnotowały Pieszko-Klejnowska i in. [15] w porównaniu z ankietowanymi z Podkarpacia (ponad 29 i 20 %). Podobnie większy odsetek respondentów (18 %) spożywających produkty mięsne tylko raz w tygodniu zaobserwowały Kowalewska i in. [9] na tle materiałów własnych (4,9 % chłopców i 8,2 % dziewcząt). Mleko i przetwory mleczne należą do najbardziej wartościowych produktów spożywczych ze względu na zawartość: dobrze przyswajalnego białka i wapnia, łatwo strawnego tłuszczu oraz witamin: A, D, F i B2, jak również minerałów: fosforu, potasu, magnezu i sodu. Zalecana podaż nabiału w całodziennym jadłospisie jest jednym z podstawowych kryteriów prawidłowego żywienia [28]. Białko jest niezbędnym składnikiem do prawidłowego wzrastania i rozwoju młodego organizmu, a jego spożycie powinno być uzależnione od: wieku, płci, stanu fizjologicznego i aktywności fizycznej [15]. Niewystarczający udział mleka i produktów mlecznych w diecie może sprzyjać występowaniu: próchnicy, łamliwości kości, a w przyszłości – predysponować do zachorowania na osteoporozę [6]. Z przeglądu literatury krajowej np. Kołłątaj i in. [20] wynika, że spożycie produktów z tej grupy jest niezadowalające z powodu: niedostatecznej wiedzy nt. walorów zdrowotnych nabiału, niewłaściwych nawyków żywieniowych wyniesionych z domu rodzinnego czy przekonania rodziców o większej wartości odżywczej mięsa aniżeli produktów mlecznych [28]. W serii wiejskiej z Podkarpacia największa frakcja badanych (powyżej 37 % chłopców i 35 % dziewcząt) jadała nabiał 1 raz dziennie, zaś zbliżony odsetek (odpowiednio: 37 i 34,1 %) – 2 razy dziennie. W menu kilkunastu procent ankietowanych nabiał występował 4–6 razy w tygodniu, a mniejszego odsetka – tylko 2–3 razy w tygodniu. Chłopcy częściej spożywali produkty nabiałowe 1 i 2 razy dziennie, natomiast dziewczęta – 4–6, 2–3 i 1 raz w tygodniu lub rzadziej. Ponad 25 % chłopców i 30 % dziewcząt z województwa podkarpackiego spożywało produkty mleczne rzadziej niż raz dziennie, a zatem większy odsetek w porównaniu z doniesieniem Łyszczarz i in. [22] wskazującym na ponad 20 %. Zbieżność z danymi przedstawionymi w niniejszej pracy, dotyczącymi częstości spożycia tych produktów w 2 posiłkach dziennie, wykazały rezultaty badań Pieszko-Klejnowskiej i in. [15] (35,7 %). Natomiast wymienione autorki, jak również Boniecka i in. [6] odnotowały, że mniejszy odsetek uczniów (odpowiednio: 29,9 i 20 %) spożywał te produkty raz dziennie, natomiast większy (61–69 %) Pałczyńska i in. [27] na tle badań własnych. Wg doniesień: Bonieckiej i in. [6], Wajszczyk i in. [17] oraz Marcysiak i in. [23] większy procent respondentów(60 % i więcej) sięgał po produkty mleczne 2 razy dziennie. Ponadto znacznie większy odsetek młodzieży (10 %) spożywał mleko i nabiał raz w tygodniu [23] w porównaniu z populacją z Podkarpacia. Owoce i warzywa są bogatym źródłem witamin i składników mineralnych, zwłaszcza zasadotwórczych, oraz błonnika [15]. Żywieniowcy zalecają spożywanie 3–5 porcji warzyw oraz 2–4 owoców dziennie podzielonych na co najmniej 5 porcji [29]. Zgodnie z normami żywieniowymi owoce i warzywa od 4–5 razy dziennie spożywało tylko 0,9 % chłopców i 2,1 % dziewcząt wiejskich z województwa podkarpackiego. Otrzymane dane znalazły potwierdzenie w doniesieniu Czarnieckiej-Skubiny, Namysław [3], zgodnie z którym wymienioną częstość spożycia zarejestrowano u niewielkiej liczby uczniów. Znacznie większą frakcję badanych jadających wymienione produkty kilka razy dziennie (owoce – 39 %, warzywa – 14 %) odnotowały Kowalewska i in. [9], natomiast Marcysiak i in. [23] – 5 razy dziennie u 15 % ankietowanych, zaś 3–4 razy dziennie – u 35 %. Wyniki badań własnych wykazały, że 8,9 % chłopców i 13,1 % dziewcząt spożywało owoce i warzywa 2-krotnie w ciągu dnia, natomiast 3 razy dziennie – odpowiednio: 6,5 i 5,1 %. Powyższe doniesienie nie potwierdza danych innych autorów, którzy zaobserwo32

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

wali większe odsetki uczniów spożywających te produkty 2 razy dziennie – 30 % [15], 60 % [22], a wyłącznie owoce 72 % dzieci od 2–3 razy dziennie [6]. Najliczniejsza grupa chłopców i dziewcząt wiejskich z Podkarpacia (ponad 60 %) jadała owoce i warzywa tylko raz dziennie. Nieco większą frakcję respondentów obu płci (77 i 78 %) spożywającą te produkty codziennie odnotowała Huk-Wieliczuk [30]. Natomiast większość autorów zarejestrowała niższe odsetki ankietowanych jadających te produkty raz dziennie, np. 28 % owoce i 31 % warzywa [9], 27 % [22], wśród dzieci 100 % owoce i 83 % warzywa, zaś w grupie młodzieży – 72 % owoce i 63 % warzywa [6], czy 48 % od 1–2 razy dziennie [23]. Mniejszą częstość spożycia owoców i warzyw 4 i 5 razy w tygodniu odnotowano u zbliżonego procenta respondentów z Podkarpacia wahającego się w granicach od: 3,3–4,2 %. Znacznie większe frakcje badanych w odniesieniu do częstości spożycia wynoszącej kilka razy w tygodniu odnotowały Kowalewska i in. [9] – owoce jadało 24 % ankietowanych, a warzywa – 27 %. Wg rezultatów badań własnych chłopcy na ogół częściej wykazywali bardziej prawidłowe zachowania żywieniowe w porównaniu z dziewczętami. Być może jest to efekt wpływu nieco wyższego statusu wykształceniowo-zawodowego rodziców chłopców w porównaniu z rodzicami dziewcząt. Otrzymane dane pozytywnie nawiązują do doniesienia Bawy i in. [1], wg którego zakres wiedzy żywieniowej był większy u nastoletnich chłopców w porównaniu z ich rówieśnicami. Te wyniki wydają się zaskakujące, gdyż można przypuszczać, że dziewczęta wcześniej zaczynają interesować się zasadami racjonalnego żywienia czy dążeniem do uzyskania szczupłej sylwetki.

Wnioski 1) Sposób żywienia dzieci i młodzieży wiejskiej z Podkarpacia odbiega od norm prawidłowego żywienia. Nieprawidłowości dotyczą: • częstego sięgania po przekąski przez prawie 55 % badanych, • rzadkiego spożywania nabiału przez ok. 65 % badanych, • zbyt częstego spożywania mięsa (2 i 1 raz dziennie) przez ok. 36 % badanych, zwłaszcza przez chłopców; • niskiego spożycia owoców i warzyw przez większość dzieci. 2) Za zadowalające można uznać: • spożywanie posiłków od 4–5 razy dziennie przez ok. 75 % badanych; • spożywanie tradycyjnego obiadu złożonego z 2 dań przez ponad 60 % badanych; • rzadkie sięganie po dania typu ,,fast-food” zamiast obiadu. 3) Wyniki analiz potwierdziły występowanie różnic dymorficznych w zakresie sposobu żywienia. Chłopcy częściej wykazywali bardziej prawidłowe zachowania żywieniowe, co może wynikać z wpływu nieco wyższego statusu wykształceniowo-zawodowego rodziców chłopców w porównaniu z rodzicami dziewcząt. 4) W celu kreowania prawidłowych wzorców żywieniowych niezbędne jest prowadzenie edukacji żywieniowej zarówno wśród dzieci i młodzieży, jak i ich rodziców.

Literatura 1. Bawa S., Tołubińska M., Myszkowska-Ryciak J., Harton A., Gajewska D. 2012. Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia oraz ryzyka wystąpienia zaburzeń odżywiania u młodzieży licealnej w wieku 16–20 lat. Bromat. Chem. Toksykol. 45 (3): 845-851. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

2. Kowalewska B., Ocelewska I.B., Krajewska-Kułak E., Klimaszewska K., Rolka A., Jankowiak B., Kondzior D.J., Ortman E.B. Zachowania żywieniowe a powstawanie otyłości u dzieci. W: Wielowymiarowość współczesnej medycyny. Red. Krajewska-Kułak E., Łukaszuk C., Lewko J., Kułak W. Wyd. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, Białystok 2012a; 239-252. 3. Czarniecka-Skubina E., Namysław I. 2008. Wybrane elementy zachowań żywieniowych uczniów szkół średnich. Zywn.-Nauk. Technol. Ja. 6 (61): 129-143. 4. Kolarzyk E., Janik A., Kwiatkowski J. 2008. Zwyczaje żywieniowe dzieci w wieku przedszkolnym. Probl. Hig. Epidemiol. 89 (4): 527-532. 5. Dzielska A., Kołoło H., Mazur J. 2008. Zachowania zdrowotne młodzieży związane z odżywianiem w kontekście czynników społeczno-ekonomicznych – kierunek zmian w latach 2002–2006. Probl. Hig. Epidemiol. 89 (2): 222-229. 6. Boniecka I., Michota-Katulska E., Ukleja A., Czerwonogrodzka A., Kowalczyk E., Szczygłowska A. 2009. Zachowania żywieniowe wybranej grupy dzieci w wieku szkolnym w aspekcie zagrożenia otyłością. Prz. Lek. 66 (1-2): 49-51. 7. Roszko-Kirpsza I., Olejnik B.J., Zalewska M., Marcinkiewicz S., Maciorkowska E. 2011. Wybrane nawyki żywieniowe a stan odżywienia dzieci i młodzieży regionu Podlasia. Probl. Hig. Epidemiol. 92 (4): 799-805. 8. Zalewska M., Maciorkowska E. 2013. Rola edukacji żywieniowej w populacji dzieci i młodzieży. Med. Og. Nauk. Zdr. 19 (3): 375-378. 9. Kowalewska B., Ocelewska I.B., Klimaszewska K., Jankowiak B., Rolka A., Krajewska-Kułak E., Kondzior D.J., Ortman E.B. Zachowania żywieniowe dzieci z otyłością. W: Wielowymiarowość współczesnej medycyny. Red. Krajewska-Kułak E., Łukaszuk C., Lewko J., Kułak W. Wyd. Uniwersytet Medyczny w Białymstoku, Białystok 2012b; 215-237. 10. Wołowski T., Jankowska M. 2007. Wybrane aspekty zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej. Część I. Zachowania młodzieży związane z odżywianiem. Probl. Hig. Epidemiol. 88 (1): 64-68. 11. Charzewski J., Lewandowska J., Piechaczek H., Syta A. 2002. Sposób żywienia młodzieży ze skrajnych warstw społecznych. Wych. Fiz. Sport. 46 (1): 5-25. 12. Jaworski J. Środowiskowe i rodzinne uwarunkowania poziomu wybranych koordynacyjnych zdolności motorycznych. Longitudinalne badania dzieci wiejskich w wieku od 7 do 11 lat. AWF, Kraków 2012a. 13. Jaworski J. Poziom rozwoju somatycznego i funkcjonalnego populacji dzieci wiejskich Żywiecczyzny i jego społeczno-ekonomiczne uwarunkowania. AWF, Kraków 2012b. 14. Gacek M., Rosiński J., Tchórzewski D. 2004. Wybrane zachowania zdrowotne dzieci w wieku 10–13 lat i ich rodzin. Ann. UMCS Sect.D. 59, supl. 14 (114): 108-112. 15. Pieszko-Klejnowska M., Pęgiel-Kamrat J., Zarzeczna-Baran M., Stankiewicz M., Kozanecka I., Łysiak-Szydłowska W. 2006. Różnice w sposobie odżywiania się młodzieży gimnazjalnej w województwie pomorskim w zależności od płci. Probl. Hig. Epidemiol. 87 (4): 278-283. 16. Stankiewicz M., Pieszko M., Śliwińska A., Małgorzewicz S., Wierucki Ł., Zdrojewski T., Wyrzykowski B., Łysiak-Szydłowska W. 2010. Występowanie nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży małych miast i wsi – wyniki badania Polskiego Projektu 400 Miast. Endokrynol. Otyłość 6 (2): 59-66. 17. Wajszczyk B., Charzewska J., Chabros E., Rogalska-Niedźwiedź M., Chwojnowska 34

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

18.

19. 20. 21. 22. 23.

24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Z., Fabiszewska J. 2008. Jakościowa ocena sposobu żywienia młodzieży w wieku pokwitania. Probl. Hig. Epidemiol. 89 (1): 85-89. Goluch-Koniuszy Z., Friedrich M., Radziszewska M. 2009. Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia oraz prozdrowotna edukacja żywieniowa dzieci w okresie skoku pokwiatniowego z terenu miasta Szczecin. Roczn. Państw. Zakł. Hig. 60 (2): 143-149. Gajewska M., Urban E. 2004. Styl życia młodzieży szkół średnich w aspekcie samooceny zdrowia. Ann. UMCS Sect.D. 59, supl. 14 (118): 128-133. Kołłątaj B., Kołłątaj W., Karwat I.D. 2008. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe u nastolatków – badania wstępne. Probl. Hig. Epidemiol. 89 (3): 395-400. Wojtyła-Buciora P., Marcinkowski J.T. 2010. Sposób żywienia, zadowolenie z własnego wyglądu i wyobrażenie o idealnej sylwetce młodzieży licealnej. Probl. Hig. Epidemiol. 91 (2): 227-232. Łyszczarz J., Dyras M., Barszcz B. 2004. Stan uzębienia a zwyczaje żywieniowe wśród młodzieży w wieku 13–15 lat uczęszczającej do gimnazjum w Niepołomicach. Dent. Med. Probl. 41 (1): 73-78. Marcysiak M., Ciosek A., Żywica M., Prządak E., Banasiewicz D., Marcysiak M., Zagroba M., Ostrowska B., Skotnicka-Klonowicz G. 2009. Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna uczniów klas sportowych i ogólnych w Ustrzykach Dolnych. Probl. Piel. 17 (3): 216-222. Maksymowicz-Jaroszuk J., Karczewski J. 2010. Ocena zachowań i zwyczajów żywieniowych gimnazjalistów z terenu Białegostoku. Hygeia Public Heath. 45 (2): 167-172. Kołłajtis-Dołowy A., Olechnowicz I. 2002. Rola telewizyjnej reklamy żywności w kształtowaniu postaw i zachowań żywieniowych dzieci. Żyw. Człow. Metab. 29, Supl. 360-365. Sochacka-Tatara E., Jacek R., Sowa A., Musiał A. 2008. Ocena sposobu żywienia dzieci w wieku przedszkolnym. Probl. Hig. Epidemiol. 89 (3): 389-394. Pałczyńska K., Szornak M., Tkachenko H., Kurhalyuk N. 2011. Sezonowa ocena sposobu odżywiania dzieci zamieszkujących tereny Pomorza. Słupskie Prace Biologiczne. 8: (89-100). Topolska K., Cieślik E., Bodzioch A., Grzych-Tuleja E. 2010. Preferencje młodzieży gimnazjalnej z terenu województwa małopolskiego w zakresie spożycia mleka i produktów mlecznych. Zywn.-Nauk. Technol. Ja. 2 (69): 76-84. Traczyk I. Owoce i warzywa w codziennym jadłospisie. W: Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Red. Jarosz M. Wyd. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2008; 77-88. Huk-Wieliczuk E. Zachowania zdrowotne związane z żywieniem młodzieży regionu pogranicza. W: Fizjologiczne uwarunkowania postępowania dietetycznego. T. 2. Red. Bartnikowska E. SGGW, Warszawa 2004; 538-544.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ewa Sadowska-Krępa, Przemysław Domaszewski, Katarzyna Kempa, Ilona Pokora

Ocena stężenia produktów peroksydacji lipidów i zdolności antyoksydacyjnej we krwi mężczyzn suplementowanych ekstraktem z miłorzębu japońskiego (Ginkgo biloba L.) Evaluate the concentration of lipid peroxidation products and the ability of anti-oxidation in the blood of men with supplementation with an extract of ginkgo biloba (Ginkgo biloba L.) AWF, Katowice

Streszczenie Celem badań była ocena wpływu wyciągu z Ginkgo biloba (Gb) na stężenie produktów peroksydacji lipidów i status antyoksydacyjny u 12 trenujących studentów wychowania fizycznego, których losowo podzielono na 2 grupy: kontrolną (n=6) i suplementowaną (n=6) ekstraktem z Gb. Przed rozpoczęciem badań i po 6 tygodniach treningu lub trenigu skojarzonego z przyjmowaniem ekstarktu Gb we krwi badanych oznaczano aktywność enzymów antyoksydacyjnych (SOD,CAT, GPx), stężenie glutationu (GSH), a w osoczu krwi stężenie kwasu moczowego (KM) i dialdehydu malonowego (MDA). Nie stwierdzono istotnych statystycznie zmian w aktywności SOD i CAT oraz w stężeniach GSH i KM zarejestrowanych w badaniu 2, w porównaniu do badania 1. W przypadku GPx obserwowano obniżenie, na poziomie istotnym statystycznie (p<0,05), aktywności tego enzymu. Stwierdzono również tendencję do obniżania się poziomu MDA w osoczu krwi mężczyzn z grupy suplementowanej w badaniu 2 w porównaniu do grupy kontrolnej. Wyniki badań sugerują, że przyjmowanie ekstraktu z Gb mogło osłabić skutki stresu oksydacyjnego indukowanego wysiłkiem fizycznym.

Słowa kluczowe status antyoksydacyjny, dialdehyd malonowy, suplementacja, studenci

Summary The study was aimed at the assessment of the effects of polyphenolic Ginkgo biloba extract (Gb) on the blood concentration of lipid peroxidation products and antioxidant status in 12 trained male physical education students. They were randomized into two groups: the control (n=6) and the group supplemented with Gb (n=6) once a day for 6 weeks. In venous blood samples drawn at rest before (1st trial) and after 6-weeks of training alone or combined with supplementation with Gb (2nd trial), the activities of antioxidant enzymes (SOD, CAT, GPx) and concentrations of glutathione (GSH) were determined. Concentrations of uric acid (UA) and malondialdehyde (MDA) were estimated in blood plasma samples. No significant differences were found in the activities of SOD, CAT, and concentrations of GSH, UA and significant decrease in GPx activity (p<0.05) recorded during the 2nd trial compared to 1st trial. There was a tendency towards lower plasma MDA level in the supplemented group recorded during the 2nd trial, compared to the control group. Our results indicate that the ingestion of Gb extract may attenuate effects of oxidative stress induced by physical activity. 36

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Keywords antioxidant status, malondialdehyde, supplementation, male students

Wstęp

Każdy rodzaj aktywności fizycznej prowadzi do krócej lub dłużej trwających zmian metabolizmu na poziomie komórkowym. Jedną z korzyści wynikających z regularnej aktywności fizycznej jest stymulacja mechanizmów obrony antyoksydacyjnej, które umożliwiają ograniczenie potencjalnie szkodliwych dla zdrowia skutków stresu oksydacyjnego wywołanego wysiłkiem (27,32). Chociaż piśmiennictwo na temat wpływu treningu lub jednorazowego wysiłku fizycznego na powstawanie reaktywnych form tlenu (RFT) i możliwości antyoksydacyjne organizmu zostało dość obszernie opisane, przedstawione wyniki są zróżnicowane, co utrudnia przedstawienie jednoznacznych wniosków. Stres oksydacyjny zwykle oceniany jest na podstawie badań krwinek czerwonych, które szczególnie narażone są na działanie wolnorodnikowych form tlenu. Wynika to ze stosunkowo wysokiej zawartości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w błonach komórkowych erytrocytów, niezbędnych dla zapewnienia im dobrych własności mechanicznych, obecności białek szkieletu błonowego zawierających liczne grupy tiolowe oraz żelaza będącego potencjalnym katalizatorem reakcji Fentona (3). Podczas wykonywania pracy fizycznej znacznie nasila się autooksydacja oksyhemoglobiny do methemoglobiny. Nawet w warunkach fizjologicznych reakcja ta jest we krwi głównym źródłem anionorodników ponadtlenkowych, powstałych w wyniku jednoelektronowej redukcji tlenu cząsteczkowego (02) przez elektron oderwany z Fe2+ hemu w trakcie jego utlenienia do Fe3+. Anionorodniki ponadtlenkowe oraz nadtlenek wodoru mogą następnie reagować z methemoglobiną przekształcając ją w peroksymethemoglobinę, czego skutkiem jest zmiana architektury błony erytrocytarnej i jej zniszczenie (34). Hem i żelazo jonowe uwolnione ze zdenaturowanej hemoglobiny stają się kolejnymi substratami dla reakcji generujących wolne rodniki (35). Czynnikiem zwiększającym produkcję anionorodników ponadtlenkowych we krwi jest także niedotlenienie (32) oraz autooksydacja amin katecholowych (30). Dodatkowym czynnikiem może być stan zapalny pojawiający się w wyniku uszkodzeń komórek mięśniowych, do których migrują makrofagi wyposażone w mechanizmy enzymatyczne (oksydaza NADPH) odpowiedzialne za wytwarzanie i uwalnianie znacznych ilości anionorodników ponadtlenkowych. Objawy stresu oksydacyjnego mogą różnić się w zależności od charakteru i intensywności wysiłku (13,16,18, 22). RFT mogą generować liczne uszkodzenia związków organicznych takich jak lipidy, białka i kwasy nukleinowe, a konsekwencją tego działania są zaburzenia strukturalne i czynnościowe na poziomie molekularnym i komórkowym. Dialdehyd malonowy (MDA) jest najczęściej badanym markerem wykorzystywanym do oceny peroksydacji lipidów spowodowanej stresem oksydacyjnym. W literaturze naukowej dobrze udokumentowano udział naturalnych związków polifenolowych pochodzenia roślinnego w ograniczaniu stresu oksydacyjnego przez hamowanie aktywności enzymów odpowiedzialnych za powstawanie RFT, to jest: oksydazy ksantynowej, oksydazy NADPH i mieloperoksydazy (15,24). Właściwości antyoksydacyjne tych związków są ściśle związane z ich budową chemiczną, między inny z obecnością grup hydroksylowych, które biorą udział w redukcji wolnych rodników (10,15,17,20,24). Szeroko rozpowszechnionym źródłem roślinnych polifenoli jest wyciąg z miłorzębu „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

japońskiego (Ginkgo biloba L.), który zawiera ponad 60 bioaktywnych składników (12). Najistotniejsze z nich to flawonoidy i terpenoidy. Wykazano, że frakcja flawonoidów składa się z kwercetyny, kemferolu, izoramnetyny oraz bioflawony. Wyciąg zawiera również proantocyjanidy, garbniki, sitosterole, karotenoidy, polisacharydy i glukozę. Jego neuroprotekcyjne działanie zostało wykazane zarówno in vivo, jaki in vitro. Stwierdzono, że wpływa na zahamowanie degeneracji neuronów dopaminergicznych w ciele prążkowanym (36). Ekstrakt z Ginkgo biloba chroni komórki nerwowe, przeciwdziałając toksycznemu uszkodzeniu tlenkiem azotu (NO) (4), skuteczny jest w terapii zaburzeń koncentracji, emocjonalnych stanów depresyjnych, zawrotów i bólów głowy (37). Ostatnio wiele badań wskazuje na możliwość wykorzystania tego ekstraktu w terapii choroby Alzheimera (19). Za antyoksydacyjny efekt działania miłorzębu japońskiego odpowiedzialne są flawonoidy. Warto podkreślić, że pontencjał antyoksydacyjny Ginkgo biloba porównywany jest z kwasem askorbinowym, glutationem i alfa-tokoferolem (21,29). Wydaje się zatem, że suplementacja ekstraktem z Ginkgo biloba może mieć korzystny wpływ na potencjalne możliwości antyoksydacyjne organizmu. Cele niniejszej pracy było określenie wpływu spożywania ekstraktu z miłorzębu japońskiego na stężenie dialdehydu malonowego i mechanizmy obrony antyoksydacyjnej we krwi trenujących mężczyzn.

Materiał i metoda badań W badaniach udział wzięło 12 zdrowych, niepalących, studentów wychowania fizycznego, którzy zostali włączeni w 6–tygodniowy program aktywności fizycznej mający na celu poprawienie szybkości, wytrzymałości tlenowej i beztlenowej, zwinności i koordynacji ruchowej badanych. Ćwiczenia w ramach treningu wykonywane były 4 razy w tygodniu. Ochotnicy zostali losowo podzieleni na dwie grupy: kontrolną (K, n=6), nieprzyjmującą żadnych preparatów roślinnych o właściwościach antyoksydacyjnych i suplementowaną (S, n=6) ekstraktem z miłorzębu japońskiego (Ginkoflav ®Forte, Olimp Labs, Dębica). Podstawowe parametry somatyczne badanych zestawiono w tabeli nr 1. Wszyscy badani, którzy zdeklarowali dobrowolny udział w eksperymencie, zostali poinformowaniu o celu i protokole badań. Ochotników uprzedzono, że w okresie poprzedzającym badania (co najmniej przez 2 miesiące) nie wolno im było przyjmować żadnych preparatów witaminowych. Program badań został zaakceptowany przez Komisję ds. Etyki Badań Naukowych przy Akademii Wychowania Fizycznego w Katowicach. Tabela 1. Charakterystyka badanych mężczyzn

zmienna

grupa kontrolna (X±SD)

grupa suplementowana (X±S

wiek, lata

23,5±1,4

25,2±3,0

wysokość ciała, cm

180,0±8,9

181,8±6,8

masa ciała, kg

77,9±10,5

79,9±8,1

BMI, kg/m

23,9±1,3

24,0±1,8

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

W grupie suplementowanej badani codziennie przez okres 6 tygodni zażywali ekstrakt z miłorzębu japońskiego (Gb) w ilości 1 kapsułki dziennie. Jedna kapsułka zawierała 19,2 mg ginkoflawonoglikozydów oraz 4,8 mg laktonów terpenowych. Do oznaczeń wskaźników biochemicznych pobierano próby krwi z żyły łokciowej do probówek Eppendorfa z heapryną 2-krotnie, tj. przed rozpoczęciem badań (badanie 1) i po 6-ściu tygodniach treningu lub treningu połączonego z suplementacją (badanie 2). Status antyoksydacyjny we krwi mężczyzn oceniano na podstawie oznaczeń aktywności enzymów antyoksydacyjnych w hemolizatach krwinek czerwonych, to jest dysmutazy ponadtlenkowej (SOD, EC 1.15.1) przy pomocy zestawu diagnostycznego (RANSOD, Wielka Brytania), katalazy (CAT, EC 1.11.1.6) metodą Aebie’go (1) oraz peroksydazy glutationowej (GPx, EC 1.11.1.9) korzystając z zestawu diagnostycznego (RANSEL, Wielka Brytania). Stężenie zredukowanego glutationu (GSH) oznaczano metodą Beutler’a (5). W osoczu krwi oznaczano stężenia dialdehydu malonowego (MDA) metodą Buege-Austa (8) i kwasu moczowego (KM) zestawem diagnostycznym (ANALCO, Wielka Brytania). Wszystkie wyniki przedstawiono w postaci średnich arytmetycznych (X) i odchyleń standardowych (SD). Do oceny istotności różnic pomiędzy średnimi w w badanej grupie zastosowano nieparametryczny test istotności Wilcoxona. Jako próg istotności przyjęto wartość p<0,05.

Wyniki W przeprowadzonych badaniach dokonano oceny statusu antyoksydacyjnego i stężenia produktów peroksydacji lipidów u aktywnych fizycznie mężczyzn. Stwierdzono, że przed rozpoczęciem badań (badanie 1) aktywności badanych enzymów antyoksydacyjnych, stężenia antyoksydantów nieenzymatycznych oraz dialdehydu malonowego (MDA) były na zbliżonym poziomie (Ryc.1-6).

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc.1-6. Aktywność dysmutazy ponadtlenkowej (SOD), katalazy (CAT), peroksydazy glutationowej (GPx), stężenia zredukowanego glutationu (GSH), kwasu moczowego (KM) i dialdehydu malonowego (MDA) we krwi mężczyzn z grupy kontrolnej (K) oraz suplementowanej (S) przed- i po 6-tygodniach badań. *p<0,05 – istoność różnic względem analogicznych wartości zarejestrowanych przed rozpoczęciem badań

Zastosowany w badanich program aktywności fizycznej nie wpłynął znamiennie na poziom dysmutazy ponadtlenkowej i katalazy w obu badanych grupach; obserwowano jedynie tendencję do przyjmowania wyższych aktywności CAT, w porównaniu do wartości zarejestrowanych przed rozpoczęciem eksperymentu (badanie 1). W przypadku peroksydazy glutationowej stwierdzono istotne statystycznie obniżenie (p<0,05) aktywności tego enzymu w drugim badaniu, w odniesieniu do aktywności zarejestrowanej w badaniu pierwszym, zarówno w grupie K i S. Trening, jak i trening skojarzony z przyjmowaniem suplementu roślinnego, nie wpłynął statystycznie istotnie na stężenia antyoksydantów nieenzymatycznych. Zaobserwowano jedynie, że zastosowana aktywność fizyczna spowodowała nieznaczny wzrost kwasu moczowego w osoczu krwi badnych z grupy K i S. Obserwowano również tendencję do przyjmowania wyższych stężeń dialdehydu malonowego w grupie kontrolnej (badanie 2), w porównaniu do wartości tego związku zarejestrowanych przed rozpoczęciem badań. W przypadku grupy suplementowanej tendencja była odwrotna. 40

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Dyskusja Krwinki czerwone są ciągle narażone na szkodliwe działanie tlenu. Dla obrony przed niekorzystnym oddziaływaniem stresu oksydacyjnego erytrocyty wyposażone są w sprawnie funkcjonujące mechanizmy antyoksydacyjne, odpowiedzialne za utrzymanie równowagi pomiędzy reakcjami o charakterze pro- i antyoksydacyjnym. Pierwszy z nich obejmuje grupę enzymów zapobiegających inicjacji i propagacji reakcji łańcuchowej prowadzącej do powstania wolnych rodników (RFT). Należą do niego dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza, peroksydaza glutationowa, reduktaza glutationowa i inne. System drugi pełni funkcję „naprawczą” umożliwiając usuwanie zniszczeń spowodowanych stresem oksydacyjnym, między innymi przez regenerację zmodyfikowanych białek (reduktaza methemoglobiny katalizująca redukcję żelaza hemowego dla przywrócenia formy zdolnej do wiązania tlenu) czy antyoksydantów niskocząsteczkowych (reduktaza glutationowa katalizująca redukcję disulfidu glutationu do zredukowanego glutationu. Nie można pominąć ochronnej roli antyoksydantów dostarczanych z dietą, do których należą witaminy antyoksydacyjne: tokoferole, kwas askorbinowy, karotenoidy (zwłaszcza β-karoten), retinol oraz związki polifenolowe (28). W ostatnich latach zwraca się uwagę na fakt, że te same bioflawonoidy mogą wykazywać silne właściwości przeciwutleniające, jak również prooksydacyjne, uzależnione jest to od ich stężenia i źródła wolnych rodników (9). Brak w literaturze naukowej jednoznacznych wyników badań na temat współdziałania egzogennych antyoksydantów z endogennymi mechanizmami systemu obrony antyoksydacyjnej świadczy o potrzebie ich kontynuowania, zwłaszcza w zakresie wpływu suplementacji naturalnymi preparatami roślinnymi na status antyoksydacyjny krwi. Układ enzymatyczny obrony antyoksydacyjnej funkcjonuje w sposób skoordynowany (33), dlatego można się spodziewać kompensacyjnych zmian aktywności poszczególnych enzymów, kiedy spadkowi aktywności jednego enzymu towarzyszy wzrost aktywności drugiego. Wydaje się, że w szczególności powinno to dotyczyć współzawodnictwa pomiędzy GPx i CAT. W nieniejszej pracy wyższej aktywności CAT towarzyszła niższa aktywność GPx. Zastosowany trening nie wpłynął na poziom zredukowanego glutationu. Analizując wyniki dotyczące zmian KM przed i po 6-tygodniach treningu stwierdzono, że poziom tego metabolitu utrzymywał się w zakresie norm referencyjnych (3,0 – 5,7 mg/ dl), chociaż w drugim badaniu jego stężenie było nieco wyższe w obu badanych grupach (w granicy górnej normy), w porównaniu do wartości otrzymanych w pierwszym badaniu. Należy podkreślić, że kwas moczowy jest ważnym niskocząsteczkowym antyoksydantem krwi, którego rola polega na „zmiataniu” rodników ponadtlenkowych (RCOO·), wodorotlenowych (OH·) i tlenu singletowego (102) (2) oraz ma zdolności do wiązania jonów żelaza i miedzi, co hamuje peroksydację związków lipidowych (11).W badaniach nie stwierdzono wpływu 6-tygodniowego stosowania suplementu roślinnego na status antyoksydacyjny krwi badanych mężczyzn. Skutki szkodliwego oddziaływania stresu można oceniać na podstawie szeregu związków markerowych. Jednym z najczęściej wykorzystywanych wskaźników jest poziom dialdehydu malonowego (MDA) powstałego w wyniku rozpadu wodoronatlenków lipidów. Uważa się, że MDA posiada działanie cytotoksyczne, mutagenne i kancerogenne, co potwierdzono w badaniach na hodowlach komórkowych oraz zwierzętach laboratoryjnych (6,31). Modyfikuje właściwości fizyczne błon komórkowych, powodując zakłócenie hydrofobowości lipidowego wnętrza i naruszenie dwuwarstowej struktury błony, co prowadzi do zaburzenia ich prawidłowych funkcji, a w efekcie – do dysfunkcji poszczegółnych na„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

rządów. W oznaczaniu tego wskaźnika najczęściej wykorzystuje się jego zdolności do tworzenia barwnego kompleksu z kwasem tiobarbiturowym (8). Śledząc zmiany w poziomie MDA w osoczu krwi badanych mężczyzn stwierdzono, że nie były one statystycznie istotne, jednak charakterystyczna była tendencja do przyjmowania wyższych wartości MDA w grupie kontrolnej w stosunku do suplementowanej, w badaniu drugim. Ta obserwacja pokazuje, że zwiększony aktywnością fizyczną stres oksydacyjny nasila peroksydację lipidów błonowych. Z kolei w grupie przyjmującej przez okres 6-tygodni ekstrakt z Ginkgo biloba poziom dialdehydu malonowego był na nieco niższym poziomie, niż przed rozpoczęciem badań. Etienne i wsp. (14) wykazali, że ekstrat z miłorzębu japońskiego wpływa stabilizująco na błony komórkowe przez wbudowywanie w nie domeny fosfolipidowej. Wyciąg oprócz frakcji flawonoidowej i terpenoidowej zawiera również kwasy organiczne, np. kwas kynurenowy, kwas 6-hydroksykynurenowy, kwas wanilinowy oraz kwas glukuronowy, które oddziałują na jego rozpuszczalność w wodzie. Zatem ekstrakt z Ginkgo biloba posiada właściwości lipofilne i hydrofilne. Niższe stężenie MDA w osoczu krwi mężczyzn po zastosowanej suplementacji wskazuje na fakt, że związki obecne w podawnym badanym mężczyznom suplemencie mogły wpłynąć na ograniczenie peroksydacji lipidów. Uzyskane wyniki są zgodne z obserwacjami innych autorów (7,23,26). Podsumowując stwierdzono, że zastosowany w badaniach trening nie spowodował istotnego zaburzenia homeostazy prooksydacyjno - antyoksydacyjnej. Niższy poziom MDA w osoczu krwi badanych po 6 tygodniach spożywania ekstraktu z Ginkgo biloba mógł świadczyć o korzystnym wpływie związku na ograniczenie autooksydacji lipidów błonowych. Czynnikiem odpowiedzialnym za tego typu reakcję mogła być podaż obecnych w preparacie związków polifenolowych o właściwościach antyoksydacyjnch.

Bibliografia

1. Aebi H. Catalase in vitro. Methods in Enzymology 1984; 105:121-124. 2. Ames B. W., Cathcart R., Schwiers E., Hochstein P. Uric acid provides an antioxidant defense in humans against oxidant- and radical-caused aging and cancer: a hypothesis. Proc Natl Acad Sci USA 181; 78: 6858-6862. 3. Bartosz G. Druga twarz tlenu. Wolne rodniki w przyrodzie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. 4. Bastianetto S., Ramassamy C., Dore S., Christen Y., Poirier Y., Quirion R. The Ginkgo biloba extract (EGb 761) protects hippocampal neurons against cell death induced by beta-amyloid. Neuroscience 2000; 12: 1882-1990. 5. Beutler E., Duron O., Kelly B. Improved method for the determination of blood glutathione. J Lab Clin Med 1963; 61: 882-888. 6. Bird R.P., Draper H.H., Basrur P.K. Effect of malondialdehyde and acetaldehyde on cultured mammalian cells. Mutat Res 1982; 101: 237-246. 7. Boveris A.D., Galleano M., Puntarulo S. In Vivo supplementation with Ginkgo biloba protects membranes against lipid peroxidation. Phytother Res 2007; 21: 735740. 8. Buege J., Aust S. Microsomal lipid peroxidation. Methods in Enzymology 1978; 52: 302-310. 9. Cao G., Sofic E., Prior R. Antioxidant and prooxidant behavior of flavonoids: structure-activity relationship. Free Radic Biol Med 1997; 22: 749-760. 10. Cotelle N. Role of flavonoids in oxidative stress. Curr Top Med Chem 2001; 1: 569590.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

11. Davies K.J., Quintanilha A.T., Brooks G.A., Packer L. Free radicals and tissue damage produced by exercise. Biochem Biophys Res Commun 1982; 107: 1198-1205. 12. Deng Q. Chinese medicine: the dawn, the founders, and the first pharmacopeia. Drug News Perspect 1988; 1:57. 13. El Abed K., Rebai H., Bloomer R., Trabelsi K., Masmoudi L., Zbidi A., Sahnoun Z., Hakim A., Tabka Z. Antioxidant status and oxidative stress at rest and in response to acute exercise in judokas and sedentary men. J Strength Cond Res 2011; 25: 2400 – 2409. 14. Etienne A., Hecquet F., Clostre F. Comparative effects of an extract of Ginkgo biloba extract and chlorpromazine on the in vitro osmotic fragility of rat. J Pharmacol (Paris) 1982; 13: 291-298. 15. Fraga C., Galleano M., Verstraeten S., Oteiza P. Basic biochemical mechanisms behind the health benefits of polyphenols. Mol Aspects Med 2010; 31: 435-445. 16. Gomez-Cabrera M.C., Domenech E., Viña J. Moderate exercise is an antioxidant: upregulation of antioxidant genes by training. Free Radical Biol Med 2008; 44: 126-131. 17. Halliwell, B. Dietary polyphenols: good, bad, or indifferent for your health? Cardiovasc Res 2007; 73: 341-347. 18. Jammes Y., Steinberg J., Delliaux S. Chronic fatigue syndrome: acute infection and history of physical activity affect resting levels and response to exercise of plasma oxidant/antioxidant status and heat shock proteins. J Intern Med 2012; (272)1: 74-84. 19. Jansssen I.M., Sturiz S., Skipka G., Zentner A., Vlascogarrido M.,Busse R. Ginkgo biloba in Alzhimer’s disease: a systematic review. Wien Med Wochenscher 2010; 160: 539-546. 20. Jówko E., Sacharuk J., Balasinska B., Wilczak J., Charmas M., Ostaszewski P., Charmas R. Effect of a single dose of green tea polyphenols on the blood markers of exercise-induced oxidative stress in soccer players. Int J Sport Nutr Exerc Metab 2012; 22: 486-496. 21. Kose K., Dogan P. Lipoperoxidation induced by hydrogen peroxide in human erythrocyte membranes. 1. Protective effect of Gingko biloba extract (EGb 761). J Int Res Med 1995; 23: 9-18. 22. Leaf D., KleinmanM.,Hamilton M., Deitrick R. The Exercise-Induced Oxidative Stress Paradox: The Effects of Physical Exercise Training. Am J Med Sci 1999; 317: 295-300. 23. Maitra I., Marcocci L., Droy-Lefaix M.T., Packer L. Peroxyl radical scavenging activity of Ginkgo biloba extract EGb761. Biochem Pharmacol 1995; 49: 1649-1655. 24. Masella R., Di Benedetto R., Vari R., Filesi C., Giovannini C. Novel mechanisms of natural antioxidant compounds in biological systems: involvement of glutathione and glutathione-related enzymes. J Nut Biochem 2005; 16: 577-586. 25. Ohshima H., Yoshie Y., Auriol S., Gilibert I. Antioxidant and pro-oxidant actions of flavonoids: effects on DNA damage induced by nitric oxide, peroxynitrite and nitroxyl anion. Free Radical Biol Med 1998; 25: 1057-1065. 26. Pietta P.G. Flavonoids as antioxidants. J Nat Prod 2000; 63: 1035-1042. 27. Reilly T., Drust B., Clarke N. Muscle fatigue during football match-play. Sports Med 2008; 38: 357-367. 28. Rice-Evans C.A., Diplock A.T., Symons M.C. Techniques in free radical research, „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Elsevier Science Publishers BV, Amsterdam 1991. 29. Seif-El-Nasr M., El-Fattah A.A. Lipid peroxide, phospholipids, glutathione levels and superoxide dismutase activity in rat brain after ischemia: effect of Ginkgo biloba extract. Pharmacol Res 1995; 32: 273-278. 30. Singh V.N. A current perspective on nutrition and exercise. J Nutrit 1992; 122:760765. 31. Siu G.M., Draper H.H.,Valli V.E. Oral toxicity of malondialdehyde: a 90-day study on mice. J Toxicol Environ Health 1983; 11: 105-119. 32. Sjödin B., Hellsten-Westing Y., Apple F. Biochemical mechanisms for oxygen free radical formation during exercise. Sports Med 1990; 10: 236-254. 33. Smith J.A. Exercise, training and red blood cell turnover. Sports Med 1995; 19:9-31. 34. Uyesaka N., hasegawa S., Ishioka N., Shio H., Schechter A.N. Effects of superoxide anions on red cell deformability and membrane proteins. Biorheology 1992; 29: 217-229. 35. Winterbourn C.C. Haemoglobin oxidation and free radical production in the red cell.Biomed BiochemActa 1985; 64: 321-330. 36. Yang S.F., Wu Q., Sun A.S., Huang X.N., Shi J.S. Protective effect and mechanism of Ginkgo biloba leaf extracts for Parkinson disease induced by 1-methyl-4-phenyl-1,2,3,6-tetrahydropyridine. Acta Pharmacol Sin 2001; 22: 1089-93. 37. Yoshikawa T., Naito Y., Kondo M. Ginkgo biloba leaf extract: review of biological actions and clinical applications. Antioxid Redox Signal 1999; 1: 469-480.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Joanna Ziemlik

Programowanie żywieniowe niemowląt i małych dzieci w promocji zdrowia jamy ustnej Nutritional programming of infants and young children in the promotion of the oral health UJK, Kielce

Streszczenie Epigenetyka to nowa dziedzina wiedzy interdyscyplinarnej, która zajmuje się badaniem dziedziczności pozagenowej. Dowiedziono, że czynniki modyfikujące ekspresję genów i fenotyp dziecka związane są z żywieniem matki przed zajściem w ciążę i w czasie jej trwania. Żywienie nie jest obecnie rozumiane wyłącznie jako dostarczanie składników odżywczych niezbędnych dla prawidłowego przebiegu organogenezy Najnowsze doniesienia naukowe dotyczące badań nad wpływem żywienia we wczesnym okresie ciąży dowodzą, że najistotniejszy wpływ modyfikujący obserwowany jest w wewnątrzłonowej fazie rozwoju człowieka, a także w okresie niemowlęcym i wczesnego dzieciństwa, które są uważane za okresy krytyczne w programowaniu żywieniowym. Zarówno niedobory jak i nadmiary pokarmowe mogą prowadzić do trwałego przeprogramowania metabolizmu i zmienić przebieg procesów fizjologicznych, wpływając w przyszłości na występowanie schorzeń cywilizacyjnych. Dzieci i młodzież są populacją najbardziej wrażliwą na wadliwy typ odżywiania. Jama ustna jest pierwszym odcinkiem przewodu pokarmowego, który warunkuje prawidłowe rozdrabniane pokarmu, wstępne trawienie, a następnie optymalne przyswajanie pokarmu.

Słowa kluczowe epigenetyka, programowanie żywieniowe, choroby cywilizacyjne, schorzenia dietozależne

Summary Epigenetics is a new field of interdisciplinary knowledge that concerns the study of non-genomic inheritance. It was found that the factors modifying the expression of genes and child’s phenotype are related to maternal nutrition before and during pregnancy. Currently, nutrition is understood not solely as providing nutrients necessary for the proper course of organogenesis. The latest scientific reports on studies of the impact of nutrition in early pregnancy show that the most relevant modifying impact is observed at the intrauterine stage of human development as well as during infancy and early childhood which are considered to be critical periods in nutritional programming. Both nutritional deficiencies and surpluses can lead to permanent reprogramming of metabolism and can change the course of physiological processes, influencing the occurrence of civilization diseases in the future. Children and youth are the population which is the most sensitive to faulty nutrition. Oral cavity is the first section of the alimentary tract which determines proper food pulverization, preliminary digestion, and then the optimal absorption of food. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Keywords epigenetics, nutritional programming, lifestyle diseases, diet-related disorders

Zdrowie jako kapitał Zdrowie definiowane jest w kategoriach pozytywnych, traktowane jako wartość uniwersalna, nadrzędna, czynnik motywujący do działań prozdrowotnych zmierzających do jego utrzymania, wzmacniania zasobów oraz przywracania w przypadku utraty. Zdrowy człowiek ma większe szanse na satysfakcjonujące pełnienie ról społecznych. W tym wymiarze wskazuje się na konieczność uczynienia ze zdrowia kapitału na całe życie i podjęcie wielopłaszczyznowych wysiłków dla realizacji tego założenia.1 Osiąganie zdrowia jednostki i populacji następuje poprzez dostosowane się do potrzeb osobniczych, z uwzględnieniem czynników genetycznych, behawioralnych i środowiskowych mających wpływ na osiągniecie dobrostanu.2 Medycyna prospektywna - z definicji przyszłościowa, profilaktyczna - jest jedynym kierunkiem współczesnej medycyny, określonym w Karcie Ottawskiej (Ottawa Charter for Health Promotion) uchwalonej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) 21 listopada 1986 roku. Karta uznawana jest za akt instytucjonalizacji promocji zdrowia, definiowanej jako proces umożliwiający ludziom kontrolę nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę, poprzez podejmowanie wyborów i decyzji sprzyjających zdrowiu, kształtowanie potrzeb i kompetencji do rozwiązywania problemów zdrowotnych oraz zwiększanie potencjału zdrowia. Działania socjologiczne na rzecz poprawy wskaźników zdrowia wyznaczają następujące perspektywy zmian: odejście od schorzenia w kierunku absolutnego zdrowia, z potrzeb jednostki – w kierunku dobrostanu populacji, od prawdopodobieństwa zachorowania do eliminacji czynników ryzyka występowania schorzenia oraz od prawa do leczenia do obowiązku bycia zdrowym. Podjęte działania winny być całożyciową orientacją, począwszy od okresu prekoncepcyjnego poprzez wiek rozwojowy, okres dorosłości do czasu starzenia się i starości.3

Historyczne poglądy dotyczące wpływu żywienia na zdrowie człowieka Racjonalne żywienie, higienę i tężyznę fizyczną promowali Sumerowie, Hindusi, Grecy, Rzymianie, uznając te składowe za podstawowe warunki osiągania zdrowia.4 Hipokrates – ojciec nowoczesnej medycyny - opierał diagnozowanie choroby o wnikliwą obserwację chorego, dostosowując terapię do indywidualnych potrzeb pacjenta. Wprowadził on higienę i żywienie jako środki zapobiegające występowaniu schorzeń. Jako jeden z pierwszych uważał, że klimat i środowisko również mają wpływ na stan zdro1

M. Skrzypek, Geneza i ewolucja podstawowych kategorii analitycznych socjologii medycyny. Med Ogóln Nauki Zdr 2012,18,4, s. 371-378, M. Targowski, M. Różycka – Cytryna, L. Wdowiak Promocja zdrowia jako zadanie dla podstawowej opieki zdrowotnej. Zdr Publ 2004,114,s. 433-434. 2

R. Topór - Mądry, A. Gilis - Januszewska, J. Kurkiewicz i wsp. Priorytety zdrowotne - narzędzia oceny i analizy. Szacowanie potrzeb zdrowotnych. Akademickie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2002,s. 13-23,25-62,147. 3

B. Tobiasz - Adamczyk. Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 9-20,21-33,47-48. 4

T. Brzeziński. Historia medycyny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, s. 36-80, G. Vigarello Historia zdrowia i choroby – od średniowiecza do współczesności. Niezależna Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1997, s. 55-140.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

wia pacjenta. Avicenna (980-1037) - jeden z myślicieli wszechczasów uważał, że wpływ jednostki na zdrowie i egzystencję jest nadrzędny wobec teorii teocentrycznej, która zakładała, że występowanie schorzenia u człowieka jest karą za grzechy. Dostrzegał bowiem związek pomiędzy zaniechaniami lub niewłaściwym zachowaniem zdrowotnym a występowaniem schorzenia.5 Paracelsus (1493 lub 1494-1541) uważał, że schorzenia są zjawiskiem naturalnym i wynikają z wadliwego stylu życia. Zdefiniował również, że dawka leku a nie sama substancja czyni z niej truciznę. Jest ojcem współczesnej toksykologii. Można zatem ostrożnie wnioskować, że Paracelsus również jest prekursorem myśli programowania żywieniowego, w którym podkreśla się rolę ilościowego i jakościowego składu diety na prawidłowy przebieg rozwoju człowieka. W myśl programowania żywieniowego czynniki modyfikujące rozwój osobniczy (ontogeneza) – pokarmowe (ilościowe i jakościowe), hormonalne, fizyczne (biologiczne i chemiczne) mają kluczowe znaczenie dla przebiegu ontogenezy.6 Nawet niewielki nadmiar witamin rozpuszczalnych tłuszczach ma działanie teratogenne, a nadmiar produktów białkowych w diecie może trwale zmieniać ich metabolizm, mając tym samym wpływ na występowanie schorzeń dietozależnych. Maciej z Miechowa/ Maciej Miechowita (1457-1523) określany mianem polskiego Hipokratesa w dziele „Conserwatio sanitatis” (pielęgnowanie zdrowia) opublikowanym w 1522r. opisał sposoby wzmacniania zasobów dla zdrowia, między innymi poprzez racjonalne odżywianie i higienę. Wojciech Oczko – nadworny lekarz ostatnich Jagiellonów, Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy był wielkim entuzjastą promocji zdrowia. Nacisk kładł na racjonalne żywienie oraz aktywność fizyczną. Mawiał: ruch zastąpi wiele leków, ale nic nie zastąpi ruchu. Andrzej Glaber z Kobylina (ok.1500-ok.1572), ksiądz, lekarz, profesor Akademii Krakowskiej, humanista, propagator wiedzy zdrowotnej, w 1535r. przetłumaczył na język polski dzieło „Gadki o skłonnościach członków człowieczych”. Był zwolennikiem wszechstronnego kształcenia kobiet, jako tych, które mają istotny wpływ na zdrowie członków rodziny poprzez żywienie, hartowanie, sprawowanie właściwej opieki nad dziećmi.7 Grzegorz Piramowicz (1735-1801), Stanisław Konarski (1700-1773), Jędrzej Śniadecki (1768-1838) niestrudzeni promotorzy higieny i dietetyki oraz pionierzy wychowania fizycznego dzieci i młodzieży8, podkreślali istotność profilaktyki dla zachowania zdrowia, często wskazując jej dominację nad leczeniem skutków wynikających z jej nieprzestrzegania. Postęp cywilizacyjny obserwowany zwłaszcza w XX wieku ukierunkowany był na technologie ułatwiające życie człowiekowi. Opracowano technikę wydłużonego konserwowa5

A. Mikusińska. Wielkie biografie. Tom 1. Przywódcy, reformatorzy, myśliciele, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2007, s. 186-189. 6

H. Weker, M. Strucińska, M. Więch i wsp. Ocena sposobu żywienia kobiet w okresie ciąży – suplementacja preparatami witaminowo-mineralnymi uzasadniona czy nie? Przegl Lek 2004,61,s. 769 -774, Ś. Ziemlański, B. Panczenko – Kresowska. Zalecenia żywieniowe dla ludności w Polsce: materiały informacyjne dla lekarzy i personelu fachowego. Wydawnictwo Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2000, Ś. Ziemlański i wsp. Normy żywienia dla ludności w Polsce (energia, białko, tłuszcze, witaminy i składniki mineralne). Nowa Medycyna, 1995,II,s. 5. 7

Bibliografia Literatury Polskiej - Nowy Korbut t.2, Piśmiennictwo Staropolskie, Wydawnictwo PIW, Warszawa 1964:191192. 8

M. Demel, O wychowaniu zdrowotnym. Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968, s. 19-40, B. Woynarowska. Zdrowie i szkoła. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000, s. 150, B. Woynarowska. Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 18-76, 98-201,216-268.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

nia żywności uatrakcyjnianej wzmacniaczami smaku i zapachu, dynamicznie promowano żywność typu fast food lub gotową do spożycia po zalaniu wodą. Łatwość sporządzania posiłków spowodowały dynamiczny wzrost konsumpcji przetworzonej żywności powodując dynamiczne, niekorzystne zmiany wskaźników zdrowia zwłaszcza populacji w wieku rozwojowym.9 Obecnie promowane są ruchy Slow Food, antagonistyczne do Fast food. Ruch społeczny Slow Food promuje żywność tradycyjną, nisko przetworzoną, produkowaną ekologicznie, wspieraniem produkcji lokalnej. Organizacja prowadzi również edukację konsumentów dotyczącą jakości żywności a także promuje kulturę konsumpcji, wskazując na profity wynikające z prawidłowego żywienia.10 Analizując powyższe informacje można wnioskować, że prawidłowe żywienie od zarania dziejów było istotnym obszarem zainteresowania człowieka. Próba modyfikacji żywności i żywienia odniosła niekorzystny efekt zdrowotny. Historia zatoczyła koło i obecnie ponownie promowane są korzystne dla zdrowia zachowania żywieniowe.

Epigenetyka Epigenetyka jest nauką zajmującą się badaniem dziedziczenia pozagenowego. Autorem terminu jest Conrad Waddington (1905-1975), genetyk, biolog, embriolog, paleontolog i filozof. W 1942 roku sformułował teorię oddziaływania czynników zewnętrznych na ostateczną ekspresję genów.11 Termin epigenetyka powstał z połączenia słów epigeneza i genetyka. Epigeneza bada mechanizmy procesu różnicowania komórek w czasie trwania embriogenezy, genetyka natomiast jest nauką zajmującą się badaniem dziedziczenia cech i zmienności organizmów, w oparciu o informacje zawarte w genach. Do modyfikacji epigenetycznej na wczesnym etapie rozwoju embrionalnego może dochodzić na poziomie DNA bądź poprzez modyfikację białek histonowych.12 DNA jest polimerem czterech nukleotydów: adeniny, tyminy, guaniny i cytozyny połączonych w komplementarne pary, adenina z tyminą i guanina z cytozyną. Mała liczba nukleotydów oraz wybiórcze łączenie warunkują niższą możliwość modyfikacji na poziomie genomu. Białka natomiast są polimerami dwudziestu aminokwasów. Fakt ten implikuje wyższą możliwość występowania wariancji ich sekwencji. Modyfikacja konfiguracji białek dokonuje się pod wpływem czynników zewnętrznych, poprzez transformację funkcjonalną i strukturalną, które warunkują ostateczną ekspresję genów.13 Badaniem aktywacji białek i interakcji pomiędzy nimi na poziomie komórkowym zajmuje się proteomika. Badanie czynników wpływających na rozwój człowieka od okresu embrionalnego jest obiektem zainteresowania medycyny14 oraz pedagogiki w wymiarze społecznym.15 Te obszar zainteresowania warunkuje zdrowie i dobrostan populacji na poziomie biop9

http://archiwum.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=4751%3Araport-unicef-qwarunku-ijako-ycia-dzieci-w-krajach-rozwinitychq&catid=104%3Amodzie-i-zagranica-wspopraca-miedzynarodowa-unia-europejska&Itemid=140, dostęp z 15.04.2014. 10

G. Mallet. Ostatnia szansa, żeby dobrze zjeść. Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Warszawa 2006, s. 135-137.

CH Waddington . The epigenotype. Endeavour. 1942;1, s.18–20.

M. Dmitrzak-Węglarz, J.Hauser. Mechanizmy epigenetyczne w chorobach psychicznych i zaburzeniach funkcji poznawczych. Psychiatria 2009, 6,2,s. 51-60. 13

A. Krzywonos. Rola badań proteomicznych w diagnostyce klinicznej. J Diagn Labor 2010,46,4, s. 411-414.

Y Zang , YL Zang et al. Comparative proteomics analysis of human placenta derived from assisted reproductive technology. Proteomics, 2008,20,8, s. 43-44. 15

D. Kornas-Biela. Pedagogika prenatalna. Nowy obszar nauk o wychowaniu. Wyd. KUL, Lublin 2009, s. 42-45.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

sychospołecznym, by dobrze rozumieć czynniki powstawania schorzeń i wdrażać wielokierunkowe, wielosektorowe działania sprzyjające zdrowiu od najwcześniejszego etapu rozwoju.16

Programowanie żywieniowe Prawidłowe odżywianie ma pierwszorzędne znaczenie w całokształcie profilaktyki osobniczej, począwszy od okresu prekoncepcyjnego. Programowanie żywieniowe w chwili obecnej uważane jest za podstawowy element profilaktyki dietozależnych schorzeń cywilizacyjnych.17 Żywienie w 1–3. r.ż. jest istotnym czynnikiem wpływającym na optymalny rozwój somatyczny dziecka, warunkującym uzyskanie odpowiednich parametrów antropometrycznych. W ostatnim czasie, w populacji w wieku rozwojowym obserwowany jest wzrost częstotliwości występowania nieprawidłowej masy ciała: skrajnej niedowagi, niedowagi oraz nadwagi i otyłości.18 Występowanie tego niekorzystnego zjawiska łączone jest między innymi z nadmiernym spożyciem wysoko przetworzonych produktów żywnościowych, napojów wysokoenergetycznych o małej wartości odżywczej oraz ograniczeniem aktywności fizycznej dzieci i młodzieży. Aktualne zalecenia żywieniowe koncentrują się na modyfikacji diety w kierunku jej racjonalizacji, zgodnie z prozdrowotną orientacją medycyny ukierunkowaną na dobrostan populacji.19 Żywienie człowieka jest istotnym czynnikiem środowiskowym decydującym o zdrowiu somatycznym, psychicznym (intelektualnym i emocjonalnym) oraz społecznym. Omawiając zależności występujące pomiędzy żywieniem a zdrowiem należy uwzględnić: 1. żywność – jakość i ilość składników pokarmowych, 2. zalecenia żywieniowe dostosowane do wymagań osobniczych, 3. metody oceny efektów żywienia w postaci analizy parametrów antropometrycznych i wskaźników zdrowia.20 Zdrowie dziecka - nieświadomego użytkownika systemu ochrony zdrowia, pozostaje w ścisłej zależności z aktywnością zdrowotną matki, począwszy od okresu wewnątrzłonowego. Zależność występuje przez cały okres kształtowania kompetencji dziecka dla własnego zdrowia, zarówno w zakresie edukacji zdrowotnej jak i zachowań zdrowotnych umożliwiających dokonywanie właściwych wyborów dla zdrowia.21

1000 dni dla zdrowia

W świetle ostatnich badań wykazano, że w tzw. okresach krytycznych intensywnego roz16

A. Ostrzyżek, JT Marcinkowski. Biomedyczny versus holistyczny model zdrowia a teoria i praktyka kliniczna. Prob Hig Epidemiol 2012, 93,s. 682-686. 17

D. Szostak - Węgierek. Żywienie kobiety ciężarnej a przebieg ciąży i stan zdrowia dziecka. Żywn Żyw Zdr 1998,1,s. 16-22, P. Januszewicz, A. Stolarczyk, J. Socha. Żywność funkcjonalna w diecie dziecka zdrowego i chorego. Pediatr Pol 1999;74:7-11. 18

H. Weker, M. Barańska. Kompleksowa ocena sposobu żywienia dzieci w wieku 13-36 miesięcy. Wyniki badań 2010-2011. Wyd.IMiD 2011, s. 1-23. 19

H. Weker, P. Socha, J. Charzewska i wsp. Normy żywienia zdrowych dzieci w wieku 1-3 roku życia. Część I – zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze. Stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów, Standardy Medyczne Pediatria 2012, 9, s.313-316, 319-324. 20

J.Socha, P. Socha, H Weker, Żywienie dzieci a zdrowie wczoraj, dziś i jutro. Ped Współcz gastroenterol Hepatol i Żywienie Dziecka 2010,12,1,s. 34-37. 21

J. Zemlik. Zdrowy przedszkolak. Wydawnictwo Jedność, Kielce 2012, s. 2-32.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

woju, do których należą okres płodowy i wczesnego dzieciństwa do 3 r.ż. nieprawidłowe odżywianie wywiera wpływ na wzrost oraz funkcjonalne dojrzewanie narządów, skutkując w przyszłości występowaniem schorzeń dietozaleznych.

Rycina 1. Źródło: opracowanie własne.

Do okresów krytycznych programowania żywieniowego zaliczane są: okres ciąży, pierwszy i drugi rok życia. w którym stopniowo rozszerzany jest asortyment pożywienia oraz drugi rok życia (rycina 1). Okres ciąży uważany jest za najistotniejszą fazę rozwoju człowieka. Defekty powstające w tym okresie skutkują dożywotnio. W pierwszym roku życia stopniowo rozszerzany jest asortyment pożywienia – jakościowy i ilościowy natomiast w drugim roku życia następuje utrwalenie nawyków dietetycznych. Żywienie dziecka w okresach krytycznych ma wpływ na występowanie schorzeń dietozależnych.22 W ramach prowadzonych badań epigenetycznych początkowo koncentrowano się na ocenie składu pokarmu kobiecego, a następnie nad poprawianiem składu mleka modyfikowanego, celem opracowania zaleceń żywieniowych dla dzieci w tym przedziale wiekowym. Badano również rolę witamin w diecie (np. D), składników mineralnych (Ca, Fe), wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (Omega-3, kwasu DHA i EPA) oraz ich wpływu na rozwój psychosomatyczny dzieci.23 Badania przeprowadzone u niemowląt i małych dzieci wykazały liczne defekty w sposobie żywienia oraz stanu odżywienia.24 Błędy dotyczyły: 22

P. Januszewicz, A. Stolarczyk, J. Socha. Żywność funkcjonalna w diecie dziecka zdrowego i chorego. Pediatr Pol 1999,74, s. 7-11, E. Małecka – Tendera, P. Socha. Otyłość u dzieci i młodzieży. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011, D. Szostak - Węgierek. Żywienie kobiety ciężarnej a przebieg ciąży i stan zdrowia dziecka. Żywn Żyw Zdr 1998,1,s. 16-22. 23

E. Zagórecka, P. Socha P, A. Stolarczyk. i wsp. Realizacja zaleceń dotycząca żywienia niemowląt a zwyczaje żywieniowe. [w:] Żywienie w zdrowiu publicznym. Red. P. Januszewicz, P. Socha, A. Mazur, Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009, s. 84 -105. 24

H. Weker, M. Więch. Żywność dla niemowląt i małych dzieci w świetle nowych regulacji prawnych. Bromato Chem Toksykol 2008,XLI, 3, s. 883-887, J Książyk , H. Weker. Nowe zalecenia żywienia niemowląt od roku 2007. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia, Hepatologia i Żywienie Dziecka,2007, 9, 1,s. 9-14, M. Jarosz, B, Bułhak-Jachymczyk. Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. Instytut Żywności i Żywienia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

1. nie podejmowania karmienia piersią - 15% kobiet, 2. zbyt krótkie karmienie piersią – krócej niż 6 miesięcy pokarmem matki karmionych jest 29-30% niemowląt, 3. spożywanie zbyt dużej ilości soków, niedostosowanych do wieku dziecka, 4. niewystarczająca zawartość tłuszczu w posiłkach, 5. zastępowanie mleka modyfikowanego mlekiem krowim, 6. stosowanie soli i cukru w sporządzaniu potraw dla dzieci, 7. zbyt późne wprowadzanie dań mięsnych do diety niemowląt, 8. zbyt mała ilość produktów pochodzących z niskiego przemiału, 9. nieprawidłowa podaż płynów.25 Ocena kontroli rozwoju somatycznego w kierunku nadwagi i niedożywienia, a także niedokrwistości z niedoboru żelaza, oraz niedoboru witaminy D, wykazała nieprawidłowości w kilku procentach w zakresie tych parametrów.26 W aktualnie obowiązującym schemacie żywienia niemowląt należy wymienić: 1. wcześniejsze wprowadzenie ryb – zalecane od 7 miesiąca życia, 2. wprowadzanie glutenu – zalecane od 5-6 miesiąca życia, pod osłoną karmienia piersią, 3. dłuższe podawanie mleka początkowego modyfikowanego, celem obniżenia zawartości białka w diecie niemowląt i małych dzieci.27 Zmiany te mają na celu redukcję ryzyka występowania chorób cywilizacyjnych otyłości, cukrzycy, celiakii, nietolerancji, alergii, zaparć, w oparciu o wiedzę dotyczącą programowania żywieniowego.28

Zdrowie jamy ustnej Stan twardych tkanek Początek formowania zawiązków zębów zaczyna się w okresie zarodkowym, a ich rozwój i mineralizacja kontynuowane są przez całą ciążę i w okresie pozałonowym. Dla prawidłowego przebiegu procesu rozwoju zawiązków zębów istotne znaczenie ma prawidłowo zbilansowana dieta kobiety ciężarnej, matki karmiącej i dziecka - począwszy od okresu noworodkowego przez cały wiek rozwojowy.29 Możliwość oddziaływania na przebieg rozwoju uzębienia dziecka (odontogenezy) w okresie wewnątrzłonowym ograniczona jest między innymi występowaniem chorób układowych matki, nieprawidłową dietą w ciąży oraz stosowaniem przez matkę leków ordynowanych samowolnie.30 25

J. Książyk , H. Weker H. Nowe zalecenia żywienia niemowląt od roku 2007. Pediatr Współ Gastroenterol Hepatol. Żywienie Dziecka, 2007, 9, s. 9 -14. 26

J. Lambert, C. Agostini, I. Elmadfa i wsp. Dietary intake and nutritional status of children and adolescents in Europe. Brit J Nutr, 2004, 92,2, s. 147 -165. 27

B. Koletzko, R. von Kries, R. Closa wsp. Lower protein in infant formula is associated with Lower weight up to age 2 y: a randomized clinical trial. Am J Clin Nutr 2009, 89, s. 1836 -1845. 28

D. Gruszweld, A. Dobrzańska,P. Socha i wsp. Programowanie żywieniowe otyłości i zespołu metabolicznego. Stand Med, 2008, 2, s. 159 -163 . 29

M. Czerwionka-Szaflarska. Karmienie dzieci w poszczególnych okresach życia. W: Pielęgniarstwo Pediatryczne. Red B Pawlaczyk, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007, s. 49-60, M. Gacek. Niektóre zachowania zdrowotne oraz wybrane wskaźniki stanu zdrowia grupy kobiet ciężarnych. Prob Hig Epid 2010,91,1, s. 48-53, J. Gawędzki, L. Hryniewiecki. Żywienie człowieka – podstawy nauki o żywieniu. Wydawnictwo PWN, Warszawa 2008. 30

J. Opydo - Szymaczek, M. Borysewicz-Lewicka. Opieka stomatologiczna nad kobietą w ciąży w aspekcie profilaktyki próchnicy – na podstawie piśmiennictwa. Czas Stomatol 2005, LVIII, s. 188-191, E. Tajanko, J. Sein Tanad. Podrabianie leków - zagrożenie dla zdrowia publicznego. Przegl Lek 2007,64, s. 357-359.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Próchnicotwórcze nawyki żywieniowe niemowląt i małych dzieci Wieloczynnikowy aspekt występowania próchnicy wczesnodziecięcej: behawioralny, edukacyjny i organizacyjny31 oraz socjoekonomiczny32, wymaga wielokierunkowego, interdyscyplinarnego działania. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia na lata 2015-2020, 80% dzieci w wieku 6 lat winno być wolne od próchnicy, wyższy odsetek dzieci wolnych od próchnicy powinien być stwierdzany u dzieci w wieku 3 lat. W większości krajów na przestrzeni lat obserwowana jest tendencja spadkowa schorzenia, jednak w Polsce tok tych zmian jest powolny.33 Próchnica wczesnodziecięca jest schorzeniem wieloprzyczynowym. Dobrze poznane są czynniki etiologiczne schorzenia: drobnoustroje próchnicotwórcze, substrat pokarmowy, osobnicza własność tkanek i czas działania wszystkich czynników na powierzchnię twardych tkanek zęba. Większość badaczy zajmujących się analizowaniem czynników etiologicznych próchnicy wczesnodziecięcej wskazuje na błędy opiekunów dziecka w zakresie edukacji zdrowotnej, profilaktyki i promocji zdrowia jamy ustnej oraz brak lub niedostateczne wdrażanie wielokierunkowych działań ograniczających indukcję schorzenia (zachowań kariostatycznych). Występowanie próchnicy wczesnodziecięcej ma związek z zachowaniami zdrowotnymi opiekunów dziecka oraz osobniczą własnością tkanek.34 Systematyczne kontrolowanie wszystkich czynników etiologicznych próchnicy i eliminacja czynników ryzyka występowania próchnicy wczesnodziecięcej, skutecznie obniżają ryzyko występowania schorzenia.35 Błędy są popełniane zarówno w okresie obowiązywania kompetencji rodzica – w trakcie realizowania pieczy rodzicielskiej36 jak również w okresie kształtowania kompetencji dziecka dla zdrowia skutkując utrwalaniem wadliwych, antyzdrowotnych nawyków.37 31

A. Gniazdowski. Rola wybranych czynników psychospołecznych w procesie wdrażania promocji zdrowia w Polsce. Prom Zdr Nauki Społ Med 1995, 7,s. 22-28, SV. Kasl, S. Cobb. Health behavior, illness behavior and sick role behavior. Arch Environ Health 1966,12, s. 246-266, R. Topór - Mądry, A. Gilis - Januszewska, J. Kurkiewicz i wsp. Priorytety zdrowotne narzędzia oceny i analizy. Szacowanie potrzeb zdrowotnych. Akademickie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2002, s. 13-23,25-62,147. 32

M. Cylkowska – Nowak, M. Wiatrowska. Alfabetyzacja zdrowotna Polaków – różnice warunkowane płcią i wiekiem. Nowiny Lek 2010;79,1:75-83, M. Cylkowska – Nowak. Alfabetyzn zdrowotny i jego znaczenie w procesie edukacji i promocji zdrowia. W: Edukacja zdrowotna, możliwości, problemy, ograniczenia. Red M Cylkowska – Nowak, Wydawnictwo UM Poznań, Poznań 2008. 33

M. Wierzbicka, U. Kaczmarek. Trend choroby próchnicowej u 12-letnich na podstawie badań monitoringowych stanu zdrowia jamy ustnej. Czy polskie dzieci mają szanse na osiągnięcie narodowego i europejskiego celu zdrowia jamy ustnej? Dent Med Probl 2009,46,2, s. 149-156, NJ. Wiliams, JG. Whittle, AC. Gatrel. The relationship between socio−demographic characteristics and dental knowledge and attitudes of parents with young children. Brit Dent J 2002, 193,11,7, s. 651–654. 34

J. Szymańska, L. Wdowiak, M. Mielnik - Błaszczak. Monitorowanie zdrowia jamy ustnej. Wskaźniki higieny. Zdr Publ 2005,115,1,s. 100-101, Z. Jańczuk. Jaki model profilaktyki wybierze polska stomatologia? Mag Stomatol 2000,4,s. 10-13, Z. Jańczuk. Model nadzorowanego szczotkowania zębów przez dzieci w przedszkolach. Mag Stomatol 1998,3,s. 14-16, U. Kaczmarek. Czy próchnicy zębów można praktycznie zapobiegać? Część II. Sposoby zapobiegania próchnicy. Pol Med Rodz 2002,4,s. 357–364, U. Kaczmarek. Czy próchnicy zębów można skutecznie zapobiegać? Część I. Etiopatogeneza próchnicy. Pol Med. Rodz 2002,4, s. 45–49, U. Kaczmarek. Mechanizmy kariostatyczne fluoru. Czas Stomatol 2005, LVIII,6, s. 404-413, U. Kaczmarek. Metody adaptacji dziecka do leczenia stomatologicznego stosowane przez stomatologa - doniesienia wstępne. Czas Stomatol 2009,62,1,s. 23-33, U. Kaczmarek. Minimalnie interwencyjne leczenie stomatologiczne – przegląd piśmiennictwa. Czas Stomatol 2007, LX,6,s. 367-376. 35

Bagińska J, Stokowska W. Nawyki żywieniowe a intensywność próchnicy wczesnej u małych dzieci. Wiad Lek 2006;LIX,1-2:5-9. 36

Ustawa z dnia 25 lutego 1964r. kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U.z1964r. nr 9 poz.59 ze zm.

A. Wrzyszcz - Kowalczyk, U. Kaczmarek. Kariogenne nawyki żywieniowe u dzieci 6-letnich, badania ankietowe. Przegl

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

W okresie rozwoju wewnątrzłonowego zachodzą najbardziej dynamiczne zmiany w obrębie głowy i szyi rozwijającego się zarodka a następnie płodu.38 Skład ilościowy i jakościowy twardych tkanek zębów mlecznych stanowi cechę własną jednostki - czynnik gospodarza. W etiologii próchnicy wczesnodziecięcej czynnik gospodarza uważany jest za istotny w indukcji i przebiegu schorzenia. Dla określenia osobniczej własności twardych tkanek zębów, istotne znaczenie mają następujące okresy rozwoju człowieka: okres organogenezy pierwotnej odpowiadający za tworzenie struktur układu stomatognatycznego oraz okres mineralizacji i dojrzewania zawiązków zębów mlecznych, warunkujących jakość twardych tkanek. Wszelkie czynniki modyfikujące, które czynnie wpływają na przebieg ontogenezy – pokarmowe (ilościowe i jakościowe), hormonalne, biologiczne i chemiczne mają kluczowe znaczenie dla przebiegu odontogenezy oraz swoistej własności tkanek gospodarza.39 Programowanie żywieniowe w pierwszych 1000 dniach życia ma wpływ na jakość twardych tkanek, z uwagi na wewnątrzłonową fazę tworzenia uzębienia. Zarówno niedobory jak i nadmiary składników pokarmowych w czasie trwania ontogenezy wywierają wpływ na parametry konstrukcyjne tkanek, wywierając tym samym wpływ na czynnik gospodarza -osobniczą własność tkanek – jeden z czynników etiologicznych próchnicy wczesnodziecięcej. Kolejne czynniki indukcji schorzenia: drobnoustroje, substrat pokarmowy oraz czas ich oddziaływania na twarde tkanki są czynnikami behawioralnymi matki, wiązanymi z jej świadomością zdrowotną w zakresie zdrowia jamy ustnej podmiotu, za który jest odpowiedzialna – nieświadomego, nieskładkowego, niekompetentnego we własnym zakresie. Zaniechania w tym obszarze stanowią o intencjonalnym działaniu matki na szkodę dziecka we wczesnym okresie rozwoju, stanowią o przewinieniu matki, zaniechaniach wobec dziecka.40 Zarówno niedobór jak i nadmiar produktów żywnościowych mają dla dziecka skutek zdrowotny - niekorzystny wpływ na zdrowie dziecka (rycina 2). W 1993 roku Kevin Carter otrzymał nagrodę za zdjęcie zwracające uwagę na głodujące dzieci w Sudanie, w sposób drastyczny obrazujące krąg życia: sęp czeka na ciało konającego dziecka. Zdjęcie poruszyło opinię publiczną, uwrażliwiło na problem niedożywienia najmłodszych mieszkańców Ziemi. Zdjęcie zostało opublikowane na okładce New York Times’a 26 marca 1993 . Zaledwie 20 lat po publikacji inny artysta – fotografik zelektryzował opinię publiczną zdjęciem przedstawiającym dziecko ukrzyżowane na figurze Ronalda Mc’Donalda.

Stomatol Wieku Rozw 1998; 2/3:45-48. 38

K. Kubicka, W. Kawalec. Pediatria. T.1. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006,s. 1-4,13-17.

A. Goliński, I. Jędrzejecka, E. Misalska i wsp. Ocena wpływu leków przyjmowanych przez matki w okresie ciąży na termin pierwszego ząbkowania u dzieci. Mag Stomatol 1993,2,1,s. 30-33, J. Merritt, W. Shi. Milk helps build teeth and promotes oral health. J Calif Dent Assoc 2006,34,5,s. 361-366, E. Pronicka. Patologia rozwoju. W: Stomatologia wieku rozwojowego. Red. M Szpringer – Nodzak, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999, s. 96-108, M. Szpringer - Nodzak, A. Remiszewski, J. Janicha i wsp. Ocena niektórych czynników etiologicznych związanych z wczesną próchnicą u dzieci. Czas Stomatol 1992,45,s. 206–212, H. Weker, M. Strucińska, M. Więch i wsp. Ocena sposobu żywienia kobiet w okresie ciąży – suplementacja preparatami witaminowo-mineralnymi uzasadniona czy nie? Przegl Lek 2004,61,s. 769 -774. 40

J. Zemlik. Rola lekarza dentysty we wczesnym rozpoznawaniu zespołu dziecka krzywdzonego. Urazy nieprzypadkowe w obrębie głowy i szyi. Twój Prz Stomatol 2012,11, s. 69-72.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Rycina 2. Źródło: opracowane własne. Niedożywienie oraz nadwaga i otyłość stanowią obecnie największe zagrożenie dla zdrowia publicznego41

Powikłania nadwagi i otyłości obecnie są przyczyną śmierci większej liczby populacji niż niedożywienie i głód (rycina 2). Programowanie żywieniowe w pierwszych 1000 dniach życia, stanowi o całokształcie profilaktyki osobniczej występowania schorzeń cywilizacyjnych, manifestujących się w późniejszym wieku. Obserwowane zjawisko ma pierwszorzędne znaczenie dla zdrowia publicznego.

http://historiajednejfotografii.blogspot.com/2012/01/sep-i-godujace-dziecko.html, dostęp z 15.04.2014r., http://www. papilot.pl/lifestyle-ciekawostki/22936/Dzieci-UKRZYZOWANE-na-plecach-doroslych-Szokujace-zdjecia-maja-poruszycnasze-sumienie.html, dostęp z 12.03.2014r.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Katarzyna Surowiec, Justyna Kosecka

Wiedza a zachowania dotyczące zwyczajów żywieniowych uczniów klas IV-VI szkoły podstawowej Knowledge and behavior regarding eating habits of students of classes IV-VI of primary school UJK, Kielce

Streszczenie Wprowadzenie. Sytuacja w obszarze żywienia dzieci i młodzieży w Polsce, zwłaszcza w ostatnich latach, uległa pogorszeniu. Nieprawidłowy dobór składników pokarmowych, ich wartości odżywczych sprawia że, codzienny jadłospis dzieci jest niewłaściwie zbilansowany. Niewątpliwie przyczynia się to głównie do zaburzeń masy ciała, ale również do nieprawidłowości w funkcjonowaniu i rozwoju młodego organizmu. Znajomość zasad prawidłowego żywienia, która jest wykorzystywana w praktyce, należy do jednych z najważniejszych czynników prozdrowotnego stylu życia determinującego stan zdrowia dziecka. Biorąc pod uwagę czynniki, które warunkują nawyki żywieniowe dzieci skupiają się one przede wszystkim wokół środowiska rodzinnego, szkoły oraz mass mediów. Cel pracy. Celem przeprowadzonych badań było poznanie zwyczajów żywieniowych dzieci klas IV-VI szkoły podstawowej w stosunku do poziomu ich wiedzy na temat zasad racjonalnego żywienia. Materiał i metoda. Badaniem objęto 142 dzieci (70 dziewcząt i 72 chłopców) uczęszczających do klas IV-VI Szkoły Podstawowej Nr 27 im. K. K. Baczyńskiego w Kielcach. Badania przeprowadzono z wykorzystaniem autorskiego kwestionariusza ankiety sporządzonego na potrzeby badań. Ankieta zawierała pytania dotyczące m.in. regularności i liczby spożywanych w ciągu dnia posiłków, ich wartości odżywczych, znajomości zasad opisanych w piramidzie zdrowego żywienia i częstości spożywania posiłków typu fast-food. Wyniki. Uzyskanie wyniki badań wskazują na liczne braki w wiedzy dotyczące racjonalnego żywienia oraz wiedzy o wartościach odżywczych poszczególnych grup produktów. Dodatkowo badania wykazały, że uczniowie zbyt rzadko sięgają po produkty zbożowe i rośliny strączkowe, a mięso i słodycze pojawia się w ich jadłospisach nadmiernie często. Wnioski. Zasadne wydaje się wprowadzenie do szkół podstawowych bardziej zintensyfikowanych działań edukacyjnych zwłaszcza, że uczniowie jako źródło informacji w większości wskazali nauczycieli i pedagogów.

Słowa kluczowe nawyki żywieniowe, błędy żywieniowe, odżywianie dzieci, uczniowie, zasady racjonalnego odżywiania.

Summary Introduction. The situation in nutrition area in Poland concerning children and adolescent has deteriorated especially in last few years has deteriorated. An incorrect composition of nutrient and goodness procures that child’s daily bill of fare is imbalanced. It undoubtedly causes mainly to body weight disorders and also to improperness in functioning „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

and growth of young organism. Conversancy of well-feeding rules which is extracting as a routine is up to one of the most important factor healthy lifestyle which determinates child’s well-being. Given the fact that dimensions which qualifies child’s nutritional habits are basicly focus on the area of family environment, school and mass-media. Aim. The research aim was to get to know the nutrition tendency of children grades IV-VI primary school in proportion to their level of knowledge about well-balanced diet. Material & methods. The research comprises 142 children (including 70 girls and 72 boys) attending to grades IV-VI K. K. Baczyński Primary School in Kielce. The research was carried out using an authorial questionnaire compiled especially for it. The pooling includes question concerned inter alia: regularity and number of meals consuming per day, nourishment, rules knowledge described in the health pyramid and frequency of consuming meals like junk food. Results. Received results of research point at numerous shortcomings of knowledge concerned rational nutrition and about nourishment of particular groups of products. What is more, the research has shown that students choose cereal products and legume too rare and meat and sweets appear in their bill of fare overly often. Conclusions. Legitimate is to introduce to primary schools double- barrelled education trial especially that as a main information source majority of students pointed teachers and educationalists.

Keywords nutritional habits, eating habits defects, children nutrition, students, eating habits rules.

Wstęp Odżywianie – jeszcze przed przyjściem na świat człowieka – wpływa i warunkuje wszystkie procesy w organizmie konieczne do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju. W dzisiejszych czasach to prawidłowe żywienie uważa się za jeden z najważniejszych czynników determinujących stan zdrowia, a coraz więcej chorób, które trapią ludzi ma bezpośredni związek z odżywianiem. Tak dziś powszechne choroby jak cukrzyca, otyłość, nadciśnienie, miażdżyca oraz wiele chorób serca, w znacznym stopniu spowodowane są między innymi niewłaściwym odżywianiem [1,2]. Dzieci i młodzież jako grupa, która znajduje się w okresie najbardziej intensywnego rozwoju i wzrostu wymaga wyjątkowej dbałości o właściwie zbilansowaną dietę. Ponadto młody wiek jest szczególnie istotny bowiem sprzyja kształtowaniu oraz utrwalaniu się zachowań żywieniowych [3,4]. Jest wielce prawdopodobne, że utrwalone w dzieciństwie nieprawidłowe zasady i wzroce odżywiania będą powielane w przyszłości [5,6,7]. Wyniki badań empirycznych wielu autorów potwierdzają tezę, że wykształcone w młodym wieku nawyki żywieniowe nie tylko w dużym stopniu determinują stan zdrowia w dalszych latach życia, ale i modyfikacja ich jest niezmiernie trudna [8]. W literaturze przedmiotu znaleźć można informacje dotyczące typowych nieprawidłowości w żywieniu dzieci i młodzieży w wieku szkolnym do których zaliczyć możemy przede wszystkim: zbyt małe urozmaicenie i monotonia w komponowaniu posiłków, zbyt częste sięganie po cukry i słodycze, tłuszcz i przetwory mięsne, słodkie napoje gazowane, żywność typu fast-food oraz zbyt małe spożycie owoców i warzyw, produktów pełnoziarnistych, ciemnego pieczywa, ryb i przetworów mlecznych [3,9]. Dodatkowo badania prowadzone przez różnych autorów uwidaczniają inne, równie istotne, błędy żywieniowe 56

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

takie jak m.in.: — zbyt mała liczba posiłków spożywanych w ciągu dnia; — podjadanie między głównymi posiłkami; — nieregularność spożywania posiłków [3,9]; — niespożywanie śniadań przed pójściem do szkoły oraz drugich śniadań w szkole [10,11]. Opisane wyżej nieprawidłowości co do regularności i struktury posiłków prowadzą do zaniżenia lub zbyt wysokiej wartości energetycznej spożywanych produktów. Najczęściej wiąże się to ze zbyt niską zawartością witamin, mikro i makroelementów oraz jakże istotnego błonnika oraz zbyt wysokim udziałem tłuszczów i cukrów w diecie [3,12]. Wymienione błędy żywieniowe popełniane przez dzieci i młodzież w codziennym życiu, częstokroć skutkować mogą rozwojem chorób przewlekłych głównie dietozależnych, jak: cukrzyca typu II, otyłość, niektóre choroby nowotworowe czy chorób układu krążenia [13,14,15,16,17]. Wymienione powyżej, najważniejsze skutki zdrowotne wynikające z nieprawidłowej diety znalazły potwierdzenia w badaniach HBSC (Health Behaviour in School-aged Children. WHO Collaborative Study) przeprowadzonych w 2010 roku, w których wykazano występowanie znacznego stopnia ryzyka chorób przewlekłych w stosunku do zachowań żywieniowych [18,19]. Nawyki żywieniowe dzieci i młodzieży są nierozłącznie związane z wzorcami czerpanymi ze środowiska rodzinnego, społeczeństwa, kultury oraz z szeroko rozumianym przekazem mass-mediów. Biorąc pod uwagę hierarchię ważności tychże elementów, w największym stopniu zdeterminowane są one środowiskiem rodzinnym, w tym: strukturą rodziny, liczbą dzieci w rodzinie, wykształceniem rodziców, sytuacją ekonomiczną rodziny oraz czasem poświęcanym na przygotowywanie posiłków [20,21,22]. Ponadto dzieci i młodzież wiedzę o żywieniu zdobywają poprzez obserwację innych domowników, a także dzięki informacjom przekazywanym im przez rodziców w sposób celowy, bezpośredni poprzez określoną żywność oraz pośredni, kształtując upodobania żywnościowe [20]. Na postawy rodziców i wdrażane przez nich wzorce wpływ mają m.in.: status socjoekonomiczny, klasa społeczna oraz posiadane wykształcenie [23]. Dodatkowo, jak podaje literatura, większy wpływ na wiedzę i sposób żywienia dziecka mają zwykle matki. To jakie wzorce przekażą dzieciom uwarunkowane jest ich aktywnością zawodową, wiedzą na temat żywienia i umiejętnościami kulinarnymi [8]. Niemniej ważny wpływ na kształtowanie się zachowań żywieniowych dzieci i młodzieży ma środowisko szkolne. Edukacja młodzieży na zajęciach lekcyjnych, jak również posiłki, które są im oferowane w stołówkach szkolnych oraz kontrola produktów dostępnych w sklepikach odgrywają znaczącą rolę w wyrabianiu prawidłowych nawyków żywieniowych. Edukacja prowadzonej przez nauczycieli i specjalistów na temat zasad zdrowego żywienia i zachowań prozdrowotnych może się wydawać jedynie teorią, ponieważ w większości szkół automaty z żywnością wysoko przetworzoną oraz słodkimi napojami są powszechnie dostępne dla uczniów. Ponadto przyzwolenie szkoły na ich obecność powoduje sprzeczny przekaz i wręcz zachęca uczniów do spożywania takich produktów [24]. Kolejnym czynnikiem odnoszącym się do środowiska szkolnego jest postawa nauczycieli, którzy przekazując dzieciom i młodzieży niewłaściwe wzorce dotyczące odżywiania, jego wpływu na zdrowie i skutków związanych z błędami żywieniowymi, przyczyniają się do występowania niepożądanych nawyków żywieniowych antyzdrowotnych uczniów [25]. Oprócz szkoły i rodziny znaczący wpływ na zachowania zdrowotne młodego człowieka ma szeroko pojęte otoczenie, w którym dorasta. Mowa tu szczególnie o grupach rówie„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

śniczych i innych grupach społecznych, jakie tworzy młodzież, z których czerpie wzorce. Do najbardziej wpływowych należą grupy z którymi dziecko spędza najwięcej czasu [26]. Częstokroć naśladowanie cudzych zachowań i zwyczajów żywieniowych oraz podporządkowywaniu się normom związanych z odżywianiem obowiązujących w grupie może prowadzić do niekorzystnych dla zdrowia zwyczajów żywieniowych [26,27]. Kolejnym czynnikiem oddziałującym na kształtowanie się sposobu żywienia uczniów są mass-media. W dzisiejszych czasach dzieci wydają się być najważniejszymi adresatami reklam produktów spożywczych, często przekazywanych w sposób agresywny. Wynika to z faktu, iż to właśnie dzieci trzykrotnie częściej niż osoby dorosłe zapamiętują treści zawarte w spotach reklamowych [28,29,30]. Ponadto dziecko jako odbiorca reklamy, pozbawione jest krytycyzmu i z łatwością chłonie przekazy, które skupiają się głównie na walorach smakowych oraz kwestiach dotyczących mody, co niewątpliwie potęgować może niekorzystne nawyki żywieniowe wśród oglądających [31,32]. Sprzeczne treści reklam, w których masowo przedstawia się produkty niezdrowe, kaloryczne i wysoko przetworzone jako dobrze zbilansowane i zalecane dzieciom, jest lansowanie ideału szczupłej sylwetki, jako obowiązującego kanonu mody, będącego wyznacznikiem zdrowia i szczęśliwego życia. To wszystko sprawia, że dzieci i młodzież próbując uzyskać szczupłą i atrakcyjną według nich sylwetkę, stosują diety odchudzające, popełniając przy tym wiele błędów żywieniowych, które z kolei doprowadzić mogą, prócz co oczywiste do zmian nawyków żywieniowych na bardzo niekorzystne do poważnych zaburzeń odżywiania [26,33,34]. Reasumując, według autorów istnieje potrzeba systematycznych i zintensyfikowanych działań edukacyjnych, opartych na aktualnych i sprawdzonych wynikach badań. Wśród dzieci i młodzież jako grupy populacyjnej szczególnie narażonej na konsekwencje niewłaściwych zachowań żywieniowych i niedoborów pokarmowych należy od najmłodszych lat kształtować właściwe postawy i umiejętności, które nabyte w młodym wieku pozytywnie wpłyną na całe życie [8].

Cel pracy Celem przeprowadzonych badań było poznanie zwyczajów żywieniowych dzieci klas IV-VI szkoły podstawowej w stosunku do poziomu ich wiedzy na temat zasad racjonalnego żywienia.

Materiał i metoda Badania przeprowadzono w okresie od grudnia 2013 do stycznia 2014 roku wśród uczniów klas IV-VI Szkoły Podstawowej Nr 27 im. K. K. Baczyńskiego w Kielcach. Ogółem badaniu poddano 142 osoby (w tym 70 dziewcząt – 49,30% i 72 chłopców – 50,70%). Wśród badanych znaleźli się uczniowie z dwóch klas IV, V i VI. Organizując grupę badawczą zwrócono uwagę na wiek osób badanych ze względu na ważny okres rozwojowy. W badaniu posłużono się metodą sondażu diagnostycznego w ramach którego wykorzystano technikę ankietowania. Narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety składający się z 32 pytań. Ankieta podzielana była na trzy części, z czego pierwszy obszar dotyczył danych społeczno-demograficznych uczniów, kolejna część dotyczyła zwyczajów żywieniowych dzieci i młodzieży. Ostatnia część kwestionariusza ankiety zawierała pytania dotyczące znajomości zasad prawidłowego odżywiania. Uzyskane wyniki zostały przedstawione liczbowo i procentowo zgodnie z zasadami statystyki opisowej. 58

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wyniki badań W badaniach wzięło udział 142 uczniów – dziewcząt i chłopców klas IV, V i VI szkoły podstawowej, gdzie większość stanowili uczniowie z rodzin, w których było dwoje dzieci (klasa IV- 52,00%; klasa V – 52,38%; klas VI – 60,00%). Największy odsetek rodziców uczniów wszystkich klas posiadało wykształcenie wyższe. W badanej grupie dziewcząt zdecydowaną większość stanowiły te, które w ciągu dnia spożywały 4 posiłki dziennie (odpowiednio klasa IV – 42,31%; klasa V – 40,00%; klasa VI – 33,33%). Biorąc pod uwagę grupę chłopców, uczniowie klas IV i VI również spożywali 4 posiłki dziennie, natomiast w klasie V – 5 posiłków. Szczegółowe dane zaprezentowano w tabeli 1. Tabela 1. Ilość spożywanych przez uczniów posiłków w ciągu dnia z podziałem na płeć i klasę Dziewczęta Ilość posiłków w ciągu dnia

Klasa IV

Chłopcy

Klasa V

Klasa VI

Klasa IV

Klasa V

Klasa VI

< 5 posiłków

19,23

5,00

12,5

16,67

9,09

7,69

5 posiłków

26,92

35,00

25,00

29,17

45,45

26,92

4 posiłki

42,31

40,00

33,33

29,17

31,82

46,15

3 posiłki

11,54

20,00

25,00

13,64

15,38

2 posiłki

4,17

Analizując częstość spożywanych śniadań niepokojący jest fakt, że spory odsetek uczniów deklaruje jedzenie śniadań jedynie czasami (klasa IV – 30,00%; klasa V – 21,43%, klasa VI -34,00%). Poniższa tabela prezentuje szczegółowe zestawienie uzyskanych wyników (tab. 2). Tabela 2. Spożywanie śniadania przez uczniów przed wyjściem do szkoły z podziałem na płeć i klasę Dziewczęta Spożywanie śniadania

Klasa IV

Chłopcy

Klasa V

Klasa VI

Klasa IV

Klasa V

Klasa VI

zawsze

65,38

75,00

50,00

70,83

81,82

73,08

czasami

34,62

25,00

37,50

25,00

18,18

23,08

nigdy

12,50

4,17

3,85

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Biorąc pod uwagę najczęściej spożywane produkty na I śniadanie wśród dziewcząt z klas IV przeważnie wybierają pieczywo białe (15,89%), mleko, jogurty, ser biały (14,95%) oraz ser żółty, serki topione (11,21%). Uczennice klas V najchętniej sięgają po mleko, jogurty, ser biały (13,34%) oraz ser żółty, serki topione, pieczywo białe i ciemne (po 12,00%). Najstarsze z dziewcząt preferują natomiast pieczywo białe (23,29%), wędlinę i parówki (16,44%) oraz ser żółty i serki topione (12,33%). Spośród najmłodszej grupy chłopców najczęściej spożywają pieczywo białe (22,73%), wędlinę i parówki (12,50%) oraz mleko, jogurty, ser biały, słodkie płatki do mleka (po 10,23%). Starsi chłopcy wybierają najczęściej warzywa (18,51%) oraz słodkie płatki do mleka (12,77%) z kolei najstarsi pieczywo białe (18,51%) i słodkie płatki do mleka (14,13%) (tab. 3). Tabela 3. Najczęściej spożywane przez uczniów produkty na I śniadanie z podziałem na płeć i klasę Dziewczęta Produkty

Klasa IV

Chłopcy

Klasa V

Klasa VI n

Klasa IV

Klasa V N

Klasa VI

mleko, jogurty, ser biały

14,95

13,34

10,96

10,23

7,45

9,78

wędlina, parówki

10,28

9,34

16,44

12,50

9,57

11,96

słodkie płatki do mleka

5,61

5,33

6,85

10,23

12,77

14,13

płatki owsiane, mussli

8,41

9,33

5,48

3,19

7,61

dżem, miód

7,48

5,33

4,11

6,80

10,64

6,52

masło czekoladowe do smarowania

4,67

5,33

4,55

2,13

8,70

warzywa

6,54

10,67

9,59

9,10

18,51

4,35

ser żółty, serki do smarowania, serki topione

11,21

12,00

12,33

9,10

14,89

8,70

jajka

5,61

5,33

2,74

7,95

10,64

5,43

pieczywo białe

15,89

12,00

23,29

22,73

10,64

18,48

pieczywo ciemne

9,35

12,00

8,22

6,80

9,57

8,70

Analizując racjonalność odżywiania się uczniów, niepokojącym zjawiskiem jest fakt, że zarówno w klasach V jak i VI do niejedzenia drugich śniadań przyznaje się odpowiednio 14,29% piątoklasistów oraz 10,00% szóstoklasistów. Znaczną grupę tworzą również dzieci, które jedynie czasami zabierają ze sobą II śniadanie do szkoły (klasa IV – 20,00%; 60

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

klasa V – 14,29%, klasa VI - 32,00%). Ważnym elementem dla autorów było uzyskanie informacji jakie produkty uczniowie wybierają na drugi posiłek w ciągu dnia. Czwartoklasiści w 32 procentach najczęściej sięgają po warzywa i owoce oraz kanapki zabrane z domu (26,00%). Spośród piątoklasistów i szóstoklasistów do spożywania kanapek przygotowanych w domu przyznaje się aż 83,33% (uczniowie klas V) oraz 27,27% (uczniowie klas VI). Zdecydowanie zbyt mała liczba badanych uczniów w klasach V deklaruje jedzenie w czasie drugich śniadań warzyw, owoców oraz soków owocowo – warzywnych (po 2,78%). Kolejnym analizowanym zagadnieniem było podjadanie przez uczniów między głównymi posiłkami. Zdecydowana większość w każdej z badanych grup deklaruje, że zdarza się im podjadać (klasa IV- 86,00%; klasa V – 80,95%; klasa VI- 94,00%). Wśród wszystkich badanych, którzy przyznali się do podjadania między posiłkami (n=130) najczęściej wybierane przez nich przekąski to warzywa i owoce oraz słodycze. Co pozytywne, warzywa i owoce to przekąska, która w każdej z klas jest wybierana jako ta, po która uczniowie sięgają najczęściej (blisko 50,00% uczniów). Kolejnym pozytywnym wyborem, jakiego dokonują na co dzień uczniowie jest ten dotyczący napojów jakie piją w największej ilości. Badania wykazały, że to woda mineralna (gazowana lub niegazowana) jest najchętniej pita przez uczniów. W przeprowadzonych badaniach oceniono także częstość spożywania przez uczniów posiłków typu fast-food. Uzyskane wyniki potwierdzają, że żywność ta jest bardzo popularna wśród dzieci i młodzieży. Spożywanie tego rodzaju posiłków zadeklarowało około 90% uczniów w każdej z badanych klas i w największym odsetku przyznali oni, że jedzą je kilka razy w miesiącu lub kilka razy w roku. Ważnym elementem dla badaczy było uzyskanie informacji o częstości spożywania poszczególnych grup produktów. Analiza otrzymanych danych wskazuje na niewielkie różnice pomiędzy uczniami z poszczególnych grup wiekowych. W zakresie spożywania przez uczniów produktów zbożowych (makarony, kasze) oraz roślin strączkowych (np. fasola) w każdej grupie wiekowej uczniowie spożywają ich zdecydowanie za mało. Spośród uczniów klas czwartych największy odsetek sięga po nie raz w tygodniu (produkty zbożowe- 34,00%; rośliny strączkowe- 30,00%). Podobnie w przypadku uczniów klas piątych, którzy deklarują spożywanie produktów zbożowych raz w tygodniu (26,19%) oraz roślin strączkowych jedynie kilka razy w miesiącu (40,47%). Biorąc pod uwagę najstarszą grupę badanych, po produkty z tych grup sięgają zaledwie kilka razy w miesiącu (produkty zbożowe- 40,00%, rośliny strączkowe- 38,00%). Analizując kolejną grupę produktów, również nie ma istotnych różnić jeśli chodzi o wiek badanych. W każdej z klas blisko 50,00% spośród nich przyznaje, że spożywa świeże warzywa i owoce kilka razy dziennie. Niepokojące wydają się wyniki częstotliwości spożywania przez uczniów mleka i jego przetworów oraz mięsa i wędliny. We wszystkich klasach ankietowani deklarowali zbyt częste (kilka razy dziennie lub raz dziennie) ich spożycie. W najmłodszej grupie wiekowej kilka razy dziennie nabiał spożywało 38,00% badanych a mięso aż 48,00%. W klasach V mleko i przetwory mleczne- 40,48% oraz mięso, wędliny- 35,71%, natomiast w VI odpowiednio 54,00% i 47,56%. Otrzymane wyniki dotyczące częstości spożycia ryb również nie są zadowalające. Zdecydowanie zbyt duży odsetek uczniów spożywa je zaledwie kilka razy w miesiącu. Co szczególnie niepokojące spora grupa spośród czwartoklasistów (21,56%), piątoklasistów (19,28%) oraz najstarszych uczniów (15,87%) przyznała, że w ich jadłospisie nigdy nie pojawia się ryba. U wszystkich dzieci zaobserwowano zbyt częste spożycie słodyczy, w każdej z klas największa ich część deklarowała, że je słodycze kilka razy dziennie (klasa IV- 42,00%; klasa V- 39,85%; klasa VI- 44,00%). „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Uczniów poproszono aby dokonali oceny swojego sposobu odżywiania. Biorąc pod uwagę powyższe, zaledwie 2,00% czwartoklasistów, 9,52% piątoklasistów oraz 4,17% szóstoklasistów oceniła swój sposób żywienia jako nieprawidłowy. Od uczniów uzyskano również informacje dotyczące znajomości zasad zawartych w „Piramidzie zdrowego żywienia”. Co zaskakujące wszyscy badani zadeklarowali ich znajomość, co nie potwierdziło się w wynikach uzyskanych w kolejnych pytaniach kwestionariusza ankiety. Chcąc sprawdzić wiedzę uczniów dotyczącą prawidłowego odżywania spytano o produkty, które należy spożywać w największej ilości. W każdej z grup wiekowych największy odsetek dzieci błędnie wskazał warzywa i owoce, jako te produkty, które powinny pojawiać się w jadłospisie najczęściej. Ponadto, to dziewczęta wykazały się mniejszą wiedzą w tym zakresie gdyż rzadziej niż chłopcy wskazywały prawidłową grupę produktów. Szczegółowe dane prezentuje tabela 4. Tabela 4. Opinie uczniów dotyczące produktów, które powinno się spożywać w ciągu dnia w największej ilości z podziałem na płeć oraz klasę

Produkty, które należy spożywać w największej ilości

Dziewczęta Klasa IV

Chłopcy

Klasa V

Klasa VI

Klasa IV

Klasa V

Klasa VI

warzywa i owoce

57,69

55,00

87,50

54,17

72,73

76,92

mleko, nabiał

7,69

25,00

12,50

13,64

11,54

orzechy, rośliny strączkowe

15,00

4,17

9,09

produkty zbożowe (pełnoziarniste)

15,38

8,33

20,83

4,54

11,54

19,23

5,00

4,17

8,33

mięso

Z danych przedstawionych w tabeli 5 wynika, iż wiedza z zakresu produktów, które są źródłem węglowodanów w diecie jest poprawna, bowiem jedynie dziewczęta klas IV dokonały niewłaściwego wyboru, wskazując płatki śniadaniowe z miodem i orzechami jako produkt będący głównym źródłem węglowodanów (57,69%). W tabeli 5 zostały zamieszczone pozostałe dane.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 5. Wybór produktu, który jest źródłem węglowodanów przez uczniów z podziałem na płeć oraz klasę Dziewczęta Produkt, który jest źródłem węglowodanów

Klasa IV

Chłopcy

Klasa V

Klasa VI

Klasa IV

Klasa V

Klasa VI

biała bułka kajzerka

15,38

20,00

8,33

29,17

22,73

15,38

makaron pełnoziarnisty, ryż brązowy

11,54

45,00

41,67

37,50

31,82

38,46

płatki śniadaniowe z miodem i orzechami

57,69

10,00

33,33

16,67

22,73

7,69

paluszki słone

7,69

20,00

4,17

8,33

13,64

26,92

ciastka zbożowe

7,69

25,00

12,50

8,33

9,09

11,54

W celu sprawdzenia wiedzy ankietowanych dotyczącej wartości odżywczych poszczególnych produktów, spytano o produkty, zawierające według nich największą ilość pełnowartościowego białka. Zdecydowana większość uczniów wskazała produkty mleczne takie jak: jogurt owocowy czy serek homogenizowany. Jedynie uczniowie klas szóstych w ponad pięćdziesięciu procentach wybrała jako główne źródło pełnowartościowego białka rybę i pierś z kurczaka (tab. 6). Tabela 6. Wybór produktu, który jest źródłem pełnowartościowego białka przez uczniów z podziałem na płeć oraz klasę

Produkt, który jest źródłem pełnowartościowego białka

Dziewczęta Klasa IV

Klasa V

Chłopcy Klasa VI

Klasa IV

Klasa V

Klasa VI

baton w mlecznej czekoladzie

7,69

4,17

jogurt owocowy

30,77

40,00

29,17

37,5

50,00

15,38

ryba, pierś z kurczaka

11,54

35,00

50,00

41,67

22,73

57,69

fasola lub groch

3,85

4,17

18,18

7,69

serek homogenizowany

46,15

25,00

12,50

20,83

9,09

19,23

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono duże braki w wiedzy na temat źródeł wartościowego dla organizmu tłuszczu. Najmniejszy odsetek wśród wszystkich grup wiekowych wybrał orzechy jako produkt, który dostarcza organizmowi „zdrowego” tłuszczu. Pozostali uczniowie wskazywali między innymi na: margarynę do smarowania, czy śmietanę. W tabeli 8. przedstawiono szczegółowe dane dotyczące wiedzy uczniów na ten temat. Tabela 7. Wybór produktu, który jest źródłem wartościowego tłuszczu przez uczniów z podziałem na płeć oraz klasę

Produkt, który jest źródłem wartościowego tłuszczu

Dziewczęta Klasa IV

Klasa V

Chłopcy Klasa VI

Klasa IV

Klasa V

Klasa VI

margaryna do smarowania

30,77

50,00

20,83

29,17

31,82

38,46

śmietana

38,46

15,00

25,00

0,83

18,18

15,38

chipsy solone

26,92

25,00

20,83

31,82

15,38

orzechy

3,85

5,00

4,17

4,54

kotlet schabowy

5,00

29,17

13,64

30,77

Kolejnym pytaniem sprawdzającym trafność doboru produktów spożywczych w codziennej diecie była prośba wyboru najzdrowszego zestawu produktów na I śniadanie. Uzyskane wyniki badań wskazują na liczne braki wiedzy uczniów w tym zakresie, szczególnie u najmłodszej z grup. Około 1/3 dziewcząt w klasach IV wybrałaby na pierwszy posiłek chleb tostowy z wędliną, serem i keczupem (30,77%). Również duża grupa czwartoklasistów (dziewczęta-34,62%; chłopcy-29,17%) preferuje na I śniadanie bułkę kajzerkę i parówki. Wśród starszych uczniów wiedza i właściwy dobór produktów spożywczych na I śniadanie sięga ponad 50,00%. Najczęściej jako najlepszy zestaw na I śniadanie wybierali oni chleb razowy z serem, wędliną i pomidorem oraz kakao. W celu sprawdzenia podatności uczniów na modę związaną z odchudzaniem spytano czy kiedykolwiek podejmowali oni próby redukcji wagi. W tym przypadku wyniki napawają optymizmem, gdyż zarówno 70,00% czwartoklasistów jak i szóstoklasistów nigdy się nie odchudzało, natomiast w przypadku piątoklasistów odsetek ten sięgał 52,38%. Dziewczęta stanowiły większość wśród wszystkich uczniów podejmujących redukcji wagi. Biorąc pod uwagę stosowane metody, najczęściej były to: ograniczenie spożywanych posiłków, picie sporych ilości wody oraz stosowanie jednej z powszechnie znanych diet odchudzających. Uczniowie spytani o opinię na temat odchudzania się dzieci i młodzieży najczęściej uważają, że odchudzanie jest wskazane jedynie u osób z nadwagą lub nie mają zdania na ten temat. Ostatnim analizowanym problemem było źródło z jakich dzieci i młodzież czerpią informację dotyczące zasad prawidłowego odżywiania. Uczniowie klas IV i VI najczęściej wiedzę pozyskują od rodziców i nauczycieli, pedagogów, z kolei piątoklasiści z telewizji 64

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

i gazet oraz od rodziców i rodzeństwa. W tym przypadku płeć nie różnicowała uczniów pod względem źródeł wiedzy z jakich czerpią oni informacje o zdrowym odżywianiu.

Wnioski 1. Analiza uzyskanych wyników wykazała brak znaczących różnic w sposobie odżywiania, upodobaniach żywieniowych oraz poziomie wiedzy na temat zasad prawidłowego odżywiania badanych uczniów szkoły podstawowej biorąc pod uwagę ich płeć oraz wiek. 2. Częstość spożywania wybranych grup produktów była zbliżona w każdej z grup wiekowych. Badani uczniów deklarują zdecydowanie za rzadkie spożycie produktów zbożowych, roślin strączkowych oraz ryb natomiast zbyt często sięgają po słodycze, mięso, wędliny oraz przetwory mleczne. 3. Największą różnicę zauważono badając wiedzę dotyczącą produktów o najwyższej zawartości węglowodanów. Dziewczęta klas IV w niespełna 60,00% wykazały się brakiem wiedzy na ten temat. 4. Niepokojącym zjawiskiem jest fakt, że znaczny odsetek uczniów przyznaje, 5. że nie jada lub jada jedynie czasami II śniadania. Po przeanalizowaniu literatury oraz własnych wyników badań zasadne wydaje się wprowadzenie do szkół podstawowych bardziej zintensyfikowanych działań edukacyjnych, zwłaszcza że uczniowie jako źródło informacji w większości wskazali nauczycieli i pedagogów. Właściwie realizowana edukacja zdrowotna prowadzona w okresie dojrzewania, który niewątpliwie sprzyja kształtowaniu postaw prozdrowotnych uczniów, rozwijaniu nowych motywów działania i zainteresowań, odgrywać powinna jedną z kluczowych ról i zadań współczesnej szkoły. Pojęcie edukacji zdrowotnej mimo, że różnie definiowane, zawsze wskazują na zdrowie jako dobro natury niewymiernej wartości, zatem wytwarzanie u uczniów nawyków związanych z ochroną i doskonaleniem zdrowia fizycznego i psychicznego bez wątpienia przyniesie pozytywne skutki [35].

Literatura

1. Krawczyński M. Żywienie dzieci w zdrowiu i chorobie. Help –Med., Kraków 2008. 2. Ambroży J, Bester J, Czuchraj W, Dostał K, Dubiel M. Nawyki żywieniowe oraz częstość spożycia wybranych produktów przez dzieci w wieku 10-13 lat zamieszkałe na terenach miejskich i wiejskich. Ann. Acd. Med. Siles 2013, (67(4): 231-237. 3. Wanat G, Grochowska-Niedworek E, Kardas M, Całyniuk B. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i związane z nimi zagrożenia dla zdrowia wśród młodzieży gimnazjalnej. Hygeia Public Health 2011, 46(3): 381-384. 4. Daniels SR. The consequences of childhood overweight and obesity. Future Child 2006, 16(1): 47-67. 5. Kołłajtis-Dołowy A, Matysiuk E, Boniecka I. Zwyczaje żywieniowe wybranej grupy dzieci 11-12-letnich z Białegostoku. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 2007, 6(55): 335-342. 6. Ziemlański Ś. Podstawy prawidłowego żywienia człowieka. Zalecenia żywieniowe dla ludności w Polsce. Instytut Danone – Fundacja Promocji Zdrowego Żywienia, Warszawa 1998. 7. Roszko-Kirpsza I, Olejnik B.J, Zalewska M, Marcinkiewicz S, Maciorkowska E. Wybrane nawyki żywieniowe a stan odżywiania dzieci i młodzieży regionu Podlasia.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 799-805. 8. Zalewska M, Maciorkowska E. Rola edukacji żywieniowej w populacji dzieci i młodzieży. Med Og Nauk Zdr. 2013, 19(3): 375-378. 9. Gawęcki J, Roszkowski W. Żywienie człowieka a Zdrowie Publiczne. T. 3. PWN, Warszawa 2009, 223-228. 10. Hamułka J, Gronowska –Senger A, Tomala G. Częstotliwość i wartość energetyczna śniadań spożywanych przez młodzież szkół ponadpodstawowych. Roczn. PZH 2002, 53: 81-87. 11. Stopnicka B, Szamrej I.K, Jerulank I. Ocena jakości żywienia dzieci ze szkół podstawowych promujących zdrowie i innych wybranych szkół podstawowych ze terenu województwa białostockiego w świetle badań ankietowych przeprowadzonych przez Wojewódzką Stację Sanitarno-Epidemiologiczną w Białymstoku w latach 1997 i 1998. Żywn. Żyw. Zdr. 1999, 3: 282-291. 12. Jarosz M, Bułhak-Jahymczyk B. Normy żywieniowe człowieka. PZWL, Warszawa 2008. 13. Manios Y, Moschandreas J, Hatzis C, Kalatos A. Health and nutrition education in primary schools of Recte: changes in chronic disease risk factors following a 6-year intervention programme. Br J Nutr. 2002, 88(3): 315-324. 14. Pupek-Musiaalik D, Krajewska-Łuczak M, Bogdański P. Otyłość i nadwaga – epidemia XXI wieku, Przew. Lek. 2008, 1: 117-123. 15. Gronowska-Senger A. Żywienie, styl życia a zdrowie Polaków. Żyw Człow Metab 2007, 34: 12-21. 16. Trujillo E, Davis C, Milner J. Nutrigenomics, proteomics, metabolomics, and the practice of dietetics. J Am Diet Assoc 2006, 106: 403-413. 17. Zimna- Walendzik E, Kolmaga A, Tafalska E, Styl życia- aktywność fizyczna, preferencje żywieniowe dzieci kończących szkołę podstawową. Żywność Nauka Technologia Jakość 2009, 4: 195-203. 18. Centers for Disease Control and Prevention: Guidelines for school health programs to promote lifelong health eating. J Sch Health 1997, 67(1): 9-26. 19. Post-Skagegard M. et al. Changes in food habits in healthy Swedish adolescents during the transition from adolescence to adulthood. E J Clin Nutr 2002, 56(6): 532553. 20. Szanecka E, Małecka-Tendera E. Zmiana nawyków żywieniowych a problem otyłości u dzieci. Endokrynol Otyłość 2006, 2(3): 102-107. 21. Broniecka A, Wyka J. Wybrane elementy stylu życia wpływające na stan zdrowia młodzieży. Bromat. Chem. Toksykol. XLV 2012, 2: 196-205. 22. Pearson N, MacFarlane A, Crawford D, Biddle S.J.H. Family circumstance and adolescent dietary behaviours. Appetite 2009, 52: 668-674. 23. Veiga, de G.V., Sichieri R. Correlation in food intake between parents and adolescents depends on socioeconomic level. Nutr Rea. 2006, 26 517-23. 24. Woynarowska B. Edukacja zdrowotna w szkole w Polsce. Zmiany w ostatnich dekadach i nowa propozycja, Probl Hig Epidemiol. 2008; 89(4): 445-452. 25. Jeżewska-Zychowicz M. Zachowania żywieniowe i ich uwarunkowania. Wyt. SGGW, Warszawa 2007. 26. Buczak A. Zachowania żywieniowe gimnazjalistów i studentów w kontekście wpływu społecznego. Med Og Nauk Zdr. 2013, 19(2): 116-122. 27. Wojciszke B. Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Wyd. „Scholar”, 66

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Warszawa 2002. 28. Szymańska M. Zagrożenia wynikające z nadmiernego oglądania telewizji. Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze 2009; 476 (1): 40-43. 29. Kułaga Z, Barwicka K. Reklama środowiskiem dziecka – przegląd badań i danych dotyczących wpływu reklamy na zdrowie dziecka. Probl Hig Epidemiol. 2008; 89(1): 120-127. 30. Kułaga Z, Barwicka K. Związek między reklamą żywności a nasileniem występowania nadwagi i otyłości dzieci i młodzieży. Standardy Med. 2007; 4(3): 245-250. 31. Borzekowski DL, Robinson TN. The 30-second effect: an experiment revealing the impact of television commercials on food preferences of preschoolers. J Am Diet Assoc. 2001; 101(1): 42-46. 32. Robinson TN, Borzekowski DL, Matheson DM, Kraemer HC. Effects of fast food branding on young children’s preferences. Arch Pediatr Adolesc Med. 2007, 161(8): 792-797. 33. Oblacińska A, Tabak I, Jodkowska M. Zachowanie żywieniowe i metody kontroli masy ciała u młodzieży 16-18-letniej w Polsce w kontekście postrzegania swojego wyglądu i masy ciała. Prob Hig Epidemiol 2007, 88(2): 162-170. 34. Field AE, Javaras KM, Aneja Pi wsp. Family, peer, and media predictors of becoming eating disordered. Arch Pediatr Adolesc Med 2008, 162(6): 574-579. 35. Zawadzka B. Dorastająca młodzież wobec problemu własnego zdrowia. Wyd. AWF; Kraków 2007.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Józef Szubert, Sławomir Szubert, Alicja Szymańska-Paszczuk, Włodzimierz Ziółkowski, Wojciech Wieczorek, Marietta Szubert

Własna metoda wyznaczania wydatku energetycznego Proprietary method of measuring energy expenditure Wyższa Szkoła Informatyki i Umiejętności w Łodzi

Streszczenie Wstęp: Fizjologia pracy i sportu, oprócz tworzenia podstaw teoretycznych dla medycyny pracy i medycyny sportu, zajmuje się badaniami o charakterze praktycznym. W badaniach tych dąży się do określenia wielu kryteriów fizjologicznych, pozwalających ustalić stopień obciążenia wysiłkiem oraz maksymalne dopuszczalne obciążenia. Wskaźnikiem fizjologicznym powszechnie stosowanym przy ocenie ciężkości wysiłku fizycznego jest wydatek energetyczny. Pomiary wydatku energetycznego stosowane są w celu określenia obciążenia organizmu człowieka przy wykonywaniu różnych czynności w pracy zawodowej, w sporcie, rehabilitacji itp. Badanie wydatku energetycznego człowieka można wykonać za pomocą kalorymetrii bezpośredniej, pośredniej lub metodami tabelarycznymi. Wszystkie one mają swoje ograniczenia i z tego powodu poszukuje się ciągle nowych możliwie prostych do zastosowania, ale wiarygodnych metod. Materiał i metody: Na podstawie własnych i światowych danych empirycznych, praw wymiany ciepła i mechaniki płynów oraz zasad modelowania i symulacji komputerowej układów biologicznych opracowano model układu regulacji temperatury wraz z elementami układu krążenia organizmu człowieka. Zastosowanie tego modelu pozwoliło opracować własną, prostą metodę wyznaczania wydatku energetycznego określonego w watach (W) oraz wydatku energetycznego przeliczonego na jednostkę powierzchni ciała człowieka, wyrażonego w watach na metr kwadratowy (W/m2), czyli gęstości wydatku energetycznego. Przy ocenie wydatku energetycznego opracowaną metodą wykorzystuje się wyniki pomiaru częstości pracy serca, masy ciała, wzrostu oraz maksymalnego pochłaniania tlenu przez organizm człowieka (Vo2max). Wyniki: Wyniki oceny wydatku energetycznego uzyskane z zastosowaniem własnej metody nie różnią się istotnie statystycznie od wyników uzyskanych u tych samych osób metodą kalorymetrii pośredniej przez innych badaczy. Wnioski: Opracowana metoda wyznaczania wydatku energetycznego może być alternatywną w stosunku do obecnie stosowanych metod.

Słowa kluczowe wydatek energetyczny, ciężkość pracy, sport, rehabilitacja, niedożywienie, przekarmienie.

Summary Introduction: Apart from creating theoretical basics for work and sport medicine, the work and sport physiology involves practical studies. Those studies strive to set various physiological cryteria, allowing the determination of physical workload and maximum allowed workload. A physiological indicator currently used to evalutate the physical exce68

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

tion is the energy expenditure. Energy expenditure can be measured to specify the human orgnaism’s energy burden while under various actions in profesionnal work, sport, rehabilitation etc. It can be measured using direct and indirect calorimetry, as well as tabular methods. All those methods have their limitations, which is why a simpler, but reliable methods are being researched. Methods: Based on own and worldwide empirical data, laws of heat exchange, fluid mechanics and laws of modelling of biological processes a model of heat regulation including elements of circulatory system was built. The application of mentioned model allowed us to create a simple, proprietary method of measuring energy expenditure set in Watts (W), as well as energy expenditure per unit of human body surface, expressed in Watts per square meter (W/m2). Evaluation of energy expenditure using the mentioned method uses following parameters: hearth rate, body weight, height and maximum oxygen uptake (VO2max) Results: The results of energy expenditure measurement using the mentioned method do not differ significantly from results obtained with indirect calorimetry in the same study subjects. Conclusion: The developed method of measuring energy expenditure can be a viable alternative to currently used methods.

Keywords energy expenditure, workload, sport, rehabilitation, malnutrition, overnutrition

Wstęp Fizjologia pracy i sportu, oprócz tworzenia podstaw teoretycznych dla medycyny pracy i medycyny sportu, zajmuje się badaniami o charakterze praktycznym. W badaniach tych dąży się do określenia wielu kryteriów fizjologicznych, pozwalających ustalić stopień obciążenia wysiłkiem oraz maksymalne dopuszczalne obciążenia. Wskaźnikiem fizjologicznym obecnie najpowszechniej stosowanym przy ocenie ciężkości wysiłku podczas badań ergonomicznych, jest wydatek energetyczny (1, 2, 3, 4, 5, 6). Wydatek energetyczny jest to ilość energii wydatkowanej w jednostce czasu przez organizm człowieka, wyrażony w watach (W). Udowodniono, że osobnicze różnice wydatku energetycznego są zależne od cech antropometrycznych człowieka i można je zmniejszyć, przeliczając wyznaczone wartości wydatku energetycznego na 1m2 powierzchni ciała. Otrzymuje się w ten sposób gęstość wydatku energetycznego, wyrażonego w watach na metr kwadratowy (W/m2) (2, 7, 8). Mimo narastającej mechanizacji i automatyzacji pracy zainteresowanie praktycznymi aspektami kosztu energetycznego wysiłku nie tylko nie maleje, a nawet wzrasta. Nadmiernie ciężka, wieloletnia praca fizyczna niekorzystnie wpływa na zdrowie pracujących, podczas gdy optymalne obciążenie wysiłkiem fizycznym, wyrażonym wielkością wydatku energetycznego, pozwala na utrzymanie dobrego zdrowia (3, 9, 10, 11, 12). Zapotrzebowanie energetyczne człowieka składa się z podstawowej przemiany materii (energii podstawowej lub spoczynkowej) oraz przemiany wysiłkowej (tzw. efektywny wydatek energetyczny). Suma tych dwóch przemian (energii) stanowi wydatek energetyczny „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

brutto (3, 11, 13, 14). Dla człowieka źródłem energii niezbędnej do życia jest energia chemiczna zawarta w składnikach pożywienia. Jeden gram węglowodanów, podobnie jak 1 gram białka, dostarcza 16,7 kJ, zaś utlenienie jednego grama tłuszczów zawartych w spożytym pokarmie wiąże się z uwolnieniem 37,7 kJ (1 g alkoholu – 15,1 kJ) (5, 8, 11). Zgodnie z zaleceniami racjonalnego żywienia udział energetyczny białek, tłuszczów i węglowodanów nie jest równoważny, gdyż w prawidłowo zestawionej dziennej racji pokarmowej najwięcej energii powinno pochodzić z węglowodanów (55–75%), a tłuszcze nie powinny dostarczać więcej niż 30% (15–30%). Udział białka w całodziennej ilości energii dostarczanej z dietą powinien się mieścić w granicach 10–15% (15, 16, 17). Wartość energetyczna diety powinna pokrywać zapotrzebowanie energetyczne związane z codziennym wydatkiem energetycznym człowieka. Utrzymanie zrównoważonego bilansu energetycznego (ilość energii dostarczanej z pożywieniem równoważy ilość energii wydatkowaną na czynności podejmowane w ciągu doby) jest istotną zasadą racjonalnego żywienia pracowników i sportowców. Kontrola energetyczności całodziennej racji pokarmowej osoby o dużej aktywności fizycznej w kontekście zrównoważenia dziennego wydatku energetycznego wpływa nie tylko na utrzymanie prawidłowego składu masy ciała, ale także na zachowanie zdrowia i optymalnej sprawności fizycznej (4, 5, 11, 18). Aby określić ilość energii potrzebną do pokrycia zapotrzebowania energetycznego pracownika lub sportowca i zapewnienia tym samym osiągnięcie stanu zrównoważonego bilansu energetycznego, należy wyznaczyć całodzienny wydatek energetyczny (19, 20, 21, 22). Badanie wydatku energetycznego człowieka można wykonać za pomocą kalorymetrii bezpośredniej, w której mierzy się całkowitą ilość ciepła wytwarzanego w organizmie w określonym czasie, lub metodą kalorymetrii pośredniej, polegającej na pomiarze ilości pobranego przez organizm tlenu. Bezpośrednie pomiary ilości ciepła wytwarzanego w organizmie przeprowadza się w specjalnych kalorymetrach umożliwiających dokładny pomiar zmian temperatury powietrza w pomieszczeniu, w którym przebywa badana osoba oraz ilość ciepła traconego przez organizm wskutek promieniowania i parowania wody. Urządzenia tego typu są kosztowne i dysponują nimi tylko niektóre laboratoria na świecie. Poza tym mogą być wykorzystywane tylko w badaniach eksperymentalnych (5, 6, 8). Znacznie bardziej rozpowszechniona i mniej kosztowna jest metoda kalorymetrii pośredniej. Opiera się ona na zależności między prędkością pochłaniania tlenu przez organizm a ilością energii uwalnianej w procesach utleniania. Najczęściej wydatek energetyczny oblicza się, mnożąc ilość pobranego przez organizm tlenu przez równoważnik energetyczny 1 l tlenu. Wartość tego równoważnika mieści się w granicach 19,6–21,12 kJ/l O2. Aby ją określić, można posłużyć się stosunkiem objętości wydalanego CO2 do pochłoniętego O2, czyli współczynnikiem lub ilorazem oddechowym (R). Często przyjmuje się przeciętną wartość R = 0,82 i odpowiadający jej równoważnik energetyczny 1 l O2 – 20,3 kJ (1, 10, 23, 24). Do oznaczeń stosuje się przyrządy zwane respirometrami, zbudowane z maski, analizatorów składu gazów oddechowych, a także systemu bezprzewodowej rejestracji pulsu. Obecnie istnieją dwa typy ergospirometrów: stacjonarne (wykorzystywane najczęściej w warunkach laboratoryjnych) i mobilne (przenośne), używane przede wszystkim do pomiarów w terenie (5, 7, 11). Inną metodą stosowaną do określenia wydatku energetycznego na różnych stanowiskach pracy jest metoda tabelaryczna. Używa się w niej tabel przedstawiających warto70

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

ści wydatku energetycznego podczas różnych czynności pracownika, w poszczególnych branżach przemysłowych (3, 6, 14).

Materiał i metoda badań W oparciu o własne i światowe dane empiryczne, prawa wymiany ciepła (25, 26), mechanikę płynów (27, 28) oraz zasady modelowania i symulacji komputerowej układów biologicznych (29, 30) opracowano matematyczny model regulacji temperatury wraz z elementami układu krążenia i oddychania (2). Dotychczas w literaturze nie opisano podobnego modelu. Wykorzystanie modelu pozwoliło opracować m.in. własną metodę wyznaczania wydatku energetycznego w funkcji częstości pracy serca (HR) maksymalnego pochłaniania tlenu (Vo2max), masy (m) i wysokości (H) ciała człowieka. Wydatek energetyczny można wyznaczyć z równania: H1,45 M = 1,9548 Vo2max (HR – 59) m0,15 [W], gdzie: M – wydatek energetyczny, Vo2max – maksymalnego pochłaniania tlenu, m – masa ciała, H – wysokość ciała. M Chcąc wyznaczyć gęstość wydatku energetycznego ( AD ) należy obie strony powyższego równania podzielić przez wzór Du Bois: AD = 0,20247 m0,425 H0,725 [m2] Otrzymuje się wtedy:

H0,725 W AD = 9,65476 Vo2max (HR – 59) m0,575 [m2] ,

gdzie: AD – powierzchnia ciała wg Du Bois, pozostałe objaśnienia jak wyżej. Ocenę wiarygodności wyników wydatku energetycznego otrzymanych za pomocą własnej metody, dokonano poprzez weryfikację tych wyników z wynikami badań wykonanych u tych samych osób, metodą kalorymetrii pośredniej przez innych badaczy: Nielsena (31), Saltina, Gagge, Stolwijka (32) oraz Wolfe, Cunninghama, Devisa, Rosenfelda (33).

Wyniki badań W badaniach B. Nielsena brały udział trzy osoby, które uczestniczyły odpowiednio w: 6, 6 i 4 seriach badań, w temperaturze otoczenia około 200C. W tabeli 1 podano dane morfometryczne badanych osób. Przeprowadzone eksperymenty pozwoliły wyznaczyć m.in. wydatek energetyczny, maksymalne pochłanianie tlenu i częstość pracy serca. Wydatek energetyczny został określony przez B. Nielsena metodą kalorymetrii pośredniej. Wszystkie osoby wykonywały wysiłek o podobnej intensywności, wyrażony w % maksymalnego pochłaniania tlenu: A – 40% Vo2max, B – 47% Vo2max, C – 51% Vo2max. Dysponując maksymalnym pochłanianiem tlenu (Vo2max) masą (m), wzrostem (H) i częstością pracy serca (HR) wyznaczonymi przez B. Nielsena, autorzy obecnej pracy dla tych samych osób wyznaczyli własną metodą wydatek energetyczny. Wyniki B. Nielsena oraz własne dotyczące wydatku energetycznego zostały przedstawione w tabeli 2 oraz graficznie na rycinie 1. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Różnice wyrażone w % między wydatkiem energetycznym wyznaczonym dwoma metodami (przez B. Nielsena i własną) wynosiły odpowiednio: 3,02%, 2,08%, 3,32%. Tabela 1. Dane morfometryczne osób badanych przez Nielsena1

Nielsen B.: Thermoregulation during work in carbon monoxide poisoning. Acta Physiol. Scand. 1971;82(1):98–106. m - masa ciała, H - wzrost, AD - powierzchnia ciała, Vo2max - maksymalne pochłanianie tlenu.

Tabela 2. Wydatek energetyczny przy trzech względnych obciążeniach wysiłkiem fizycznym, w temperaturze otoczenia około 200C, wyznaczony przez Nielsena1 oraz własną metodą przez autorów pracy

Nielsen B.: Thermoregulation during work in carbon monoxide poisoning. Acta Physiol. Scand. 1971;82(1):98–106. Vo2 [L/min] - ilość pobranego tlenu, 1

HR [ min ] - częstość pracy serca, M [W] - wydatek energetyczny wyznaczony przez B. Nielsena, M* [W] - wydatek energetyczny wyznaczony własną metodą.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wyznaczona przez Nielsena (Nielsen B.: Thermoregulation during work in carbon monoxide poisoning. Acta Physiol. Scand. 1971;82(1):98–106). Wyznaczona przez autorów pracy. Ryc.1. Wartości wydatku energetycznego przy trzech względnych obciążeniach wysiłkiem fizycznym, w temperaturze otoczenia około 200C, wyznaczone własną metodą oraz przez B. Nielsena.

W eksperymentach B. Saltina, A.P. Gagge i A. Stolwijka brały udział 4 osoby, których dane morfometryczne zostały podane w tabeli 3. Osoby biorące udział w badaniach wykonywały wysiłek o trzech średnich stopniach intensywności wyrażonych w % maksymalnego pochłaniania tlenu: 27% Vo2max, 46% Vo2max i 72% Vo2max oraz temperaturze otoczenia (Ta): 200C. Wykonane badania pozwoliły wyznaczyć m.in. wydatki energetyczne, maksymalny pobór tlenu (Vo2max) oraz częstość pracy serca (HR) przy wszystkich wymienionych intensywnościach wysiłku i w temperaturze otoczenia 200C. Wydatek energetyczny został wyznaczony przez B. Saltina i wsp. metodą kalorymetrii pośredniej. Mając maksymalny pobór tlenu (Vo2max) masę (m), wzrost (H) i częstość pracy serca (HR) wyznaczone przez B. Saltina i wsp. autorzy obecnej pracy dla tych samych badanych osób wyznaczyli własną metodą wydatek energetyczny. Wydatek energetyczny wyznaczony przez B. Saltina i wsp. oraz własną metodą przy średnich obciążeniach wysiłkiem fizycznym 27% Vo2max, Vo2max, 46% Vo2max i 72% Vo2max oraz temperaturze otoczenia (Ta): 200C zostały przedstawione w tabeli 4 oraz graficznie na rycinie 2. Tabela 3. Dane morfometryczne osób badanych przez Saltina, Gagge, Stolwijka1

Saltin B., Gagge A.P., Stolwijk J.A.: Muscle temperature during submaximal exercise in man. J. Appl. Physiol. 1968;25(6) :679-688. m – masa ciała, H – wzrost, AD – powierzchnia ciała, Vo2max – maksymalne pochłanianie tlenu.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 4. Wydatek energetyczny przy różnych względnych obciążeniach wysiłkiem fizycznym, w temperaturze otoczenia około 200C, wyznaczony przez Saltina, Gagge, Stolwijka1 oraz własną metodą przez autorów pracy

Saltin B., Gagge A.P., Stolwijk J.A.: Muscle temperature during submaximal exercise in man. J. Appl. Physiol. 1968;25(6) :679-688. Vo2 [L/min] - ilość pobranego tlenu, 1

HR [min ] – częstość pracy serca, M [W] - wydatek energetyczny wyznaczony przez B. Nielsena, M* [W] - wydatek energetyczny wyznaczony własną metodą.

Wyznaczona przez Saltina, Gagge i Stolwijka (Saltin B., Gagge A.P., Stolwijk J.A.: Muscle temperature during submaximal exercise in man. J. Appl. Physiol. 1968;25(6) :679-688). Wyznaczona przez autorów pracy. Ryc.2. Wartości wydatku energetycznego przy trzech względnych obciążeniach wysiłkiem fizycznym, w temperaturze otoczenia około 200C, wyznaczone własną metodą oraz przez Saltina, Gagge i Stolwijka 74

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

W badaniach Wolfe, Cunninghama, Davisa i Rosenfelda brały udział 3 grupy mężczyzn o różnej wydolności fizycznej, w każdej było 10 osób, których dane morfometryczne zostały podane w tabeli 5. Tabela 5. Dane morfometryczne osób badanych przez Wolfe, Cunninghama, Davisa, Rosenfelda1

Wolfe L.A., Cunningham D.M., Davis G.M., Rosenfeld H.: Relationship between maximal oxygen uptake and left ventricular function in exercise. J. Appl. Physiol. 1978, 44(1): 44-49. m – masa ciała, H – wzrost, AD – powierzchnia ciała, Vo2max – maksymalne pochłanianie tlenu. W pierwszej grupie brali udział mężczyźni o niskiej wydolności fizycznej (Vo2max = 3,46L/min),

w drugiej o średniej wydolności fizycznej (Vo2max = 3,97L/min), a w trzeciej mężczyźni o dużej wydolności fizycznej (Vo2max = 4,26L/min). Dla wszystkich badanych osób Wolfe i wsp. wyznaczyli m.in. wydatki energetyczne, maksymalny pobór tlenu (Vo2max) oraz częstość pracy serca (HR) przy trzech intensywnościach wysiłku i w temperaturze otoczenia 200C. Dysponując maksymalnym pochłanianiem tlenu (Vo2max) masą (m), wzrostem (H) i częstością pracy serca (HR) wyznaczonymi przez Wolfe i wsp., autorzy obecnej pracy dla tych samych osób wyznaczyli własną metodą wydatek energetyczny. Wyniki Wolfe i wsp. oraz własne dotyczące wydatku energetycznego zostały przedstawione w tabelach 6, 7, 8 oraz graficznie na rycinach 3, 4, 5. Tabela 6. Wydatek energetyczny przy różnych względnych obciążeniach wysiłkiem fizycznym, mężczyzn o niskiej wydolności fizycznej, w temperaturze otoczenia około 200C, wyznaczony przez Wolfe, Cunninghama, Davisa, Rosenfelda1 oraz własną metodą przez autorów pracy

Wolfe L.A., Cunningham D.M., Davis G.M., Rosenfeld H.: Relationship between maximal oxygen uptake and left ventricular function in exercise. J. Appl. Physiol. 1978, 44(1): 44-49. m – masa ciała, H – wzrost, Vo2max – maksymalne pochłanianie tlenu, Vo2 [L/min] - ilość pobranego tlenu, 1

HR [ min ] – częstość pracy serca, M [W] - wydatek energetyczny wyznaczony przez Wolfe, Cunninghama, Davisa, Rosenfelda, M* [W] - wydatek energetyczny wyznaczony własną metodą.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wyniki otrzymane przez Wolfe, Cunninghama, Davisa. Rosenfelda (Wolfe L.A., Cunningham D.M., Davis G.M., Rosenfeld H.: Relationship between maximal oxygen uptake and left ventricular function in exercise. J. Appl. Physiol. 1978,44(1): 44 49). Wyniki otrzymane przez autorów pracy. Ryc.3. Wartości wydatku energetycznego przy trzech względnych obciążeniach wysiłkiem fizycznym mężczyzn o niskiej wydolności fizycznej, w temperaturze otoczenia około 200C, wyznaczone własną metodą oraz przez Wolfe, Cunninghama, Davisa. Rosenfelda. Tabela 7. Wydatek energetyczny przy różnych względnych obciążeniach wysiłkiem fizycznym, mężczyzn o średniej wydolności fizycznej, w temperaturze otoczenia około 200C, wyznaczony przez Wolfe, Cunninghama, Davisa, Rosenfelda1 oraz własną metodą przez autorów pracy

Wolfe L.A., Cunningham D.M., Davis G.M., Rosenfeld H.: Relationship between maximal oxygen uptake and left ventricular function in exercise. J. Appl. Physiol. 1978, 44(1): 44-49. m – masa ciała, H – wzrost, Vo2max – maksymalne pochłanianie tlenu, Vo2 [L/min] - ilość pobranego tlenu, 1

HR [ min ] – częstość pracy serca, M [W] - wydatek energetyczny wyznaczony przez Wolfe, Cunninghama, Davisa, Rosenfelda, M* [W] - wydatek energetyczny wyznaczony własną metodą.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wyniki otrzymane przez Wolfe, Cunninghama, Davisa. Rosenfelda (Wolfe L.A., Cunningham D.M., Davis G.M., Rosenfeld H.: Relationship between maximal oxygen uptake and left ventricular function in exercise. J. Appl. Physiol. 1978,44(1): 44 49). Wyniki otrzymane przez autorów pracy. Ryc.4. Wartości wydatku energetycznego przy trzech względnych obciążeniach wysiłkiem fizycznym mężczyzn o średniej wydolności fizycznej, w temperaturze otoczenia około 200C, wyznaczone własną metodą oraz przez Wolfe, Cunninghama, Davisa. Rosenfelda. Tabela 8. Wydatek energetyczny przy różnych względnych obciążeniach wysiłkiem fizycznym, mężczyzn o dużej wydolności fizycznej, w temperaturze otoczenia około 200C, wyznaczony przez Wolfe, Cunninghama, Davisa, Rosenfelda1 oraz własną metodą przez autorów pracy

Wolfe L.A., Cunningham D.M., Davis G.M., Rosenfeld H.: Relationship between maximal oxygen uptake and left ventricular function in exercise. J. Appl. Physiol. 1978, 44(1): 44-49. m – masa ciała, H – wzrost, Vo2max – maksymalne pochłanianie tlenu, Vo2 [L/min] - ilość pobranego tlenu, 1

HR [ min ] – częstość pracy serca, M [W] - wydatek energetyczny wyznaczony przez Wolfe, Cunninghama, Davisa, Rosenfelda, M* [W] - wydatek energetyczny wyznaczony własną metodą.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Omówienie wyników Przedstawione wyżej wyniki oraz przeprowadzony test istotności dla otrzymanych wyników dowodzą, że obie metody wyznaczania wydatku energetycznego dają wyniki nieróżniące się istotnie, a występujące różnice można wyjaśnić przypadkiem. Wyznaczony współczynnik korelacji między wynikami wydatku energetycznego wyznaczonego przez innych autorów metodą kalorymetrii pośredniej (Y) oraz własną metodą (X) oraz przeprowadzony dla tego współczynnika test istotności wykazuje, że współczynnik korelacji między wynikami Y i X wynosi r = 0,989 i jest istotnie większy od wartości 0,97. Opracowana własna metoda wyznaczania wydatku energetycznego pozwala w prosty i dokładny sposób wyznaczyć ten ważny parametr fizjologiczny. Dotychczas w literaturze nie było opisanych podobnych metod. Opracowana własna metoda może być alternatywna w stosunku do obecnie stosowanych metod: kalorymetrii bezpośredniej, pośredniej i metod tabelarycznych. Pomiary wydatku energetycznego stosowane są w celu określenia obciążenia organizmu człowieka przy wykonywaniu różnych czynności pracy zawodowej, w sporcie, rehabilitacji itp. (1, 5, 10, 34). Wydatek energetyczny wiąże się ściśle z bilansem energetycznym człowieka. Bilans energetyczny oznacza różnicę między ilością energii uzyskiwanej przez organizm w postaci przyswajalnych składników energetycznych, a wydatkiem energetycznym, czyli ilością energii wydatkowanej przez ustrój w określonym czasie (11, 35, 36, 78

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

37). Bilans energetyczny jest: • wyrównany, kiedy obie strony są równe (praktycznie, kiedy różnice między nimi nie przekraczają 200kJ/24h), • dodatni, gdy wartości energetyczne spożywanego pokarmu przekraczają wydatek energetyczny, • ujemny w sytuacji odwrotnej (11, 38, 39). W utrzymaniu równowagi bilansu energetycznego człowieka ważne znaczenie ma: • dostosowanie spożycia pokarmu do wydatku energetycznego, • modyfikowanie wydatku energetycznego stosownie do odżywiania. Działanie tego ostatniego mechanizmu można stwierdzić w warunkach: a) niedożywienia, b) przekarmienia. Nie ulega wątpliwości, że podstawowym czynnikiem niezbędnym do przeżycia w jakichkolwiek warunkach naporu środowiska jest - w skali dłuższego czasu - pokrycie zapotrzebowania energetycznego organizmu (5, 40). Energia nieustannie zużywana jest na podtrzymanie podstawowych procesów życiowych - aktywności metabolicznej wszystkich komórek na poziomie niezbędnym do ich życia, na podtrzymanie pracy serca, mięśni oddechowych, gruczołów dokrewnych, układu nerwowego i in. na poziomie gwarantującym integralność organizmu i jego funkcjonowanie jako całości itd. Całą tę przemianę materii, związaną z elementarnymi funkcjami narządów i tkanek niezbędnymi do podtrzymywania organizmu przy życiu w stanie zupełnego spokoju, spoczynku czy snu - nazywa się podstawową przemianą materii. Jest ona w tych samych warunkach zupełnego spoczynku i rozluźnienia podobna u wszystkich ludzi i wynosi około 293 kJ/h u dorosłego człowieka o ciężarze ciała 70 kg, około 180-250 kJ/h u dzieci i około 419 kJ/h u kobiet w okresie ciąży i laktacji (5, 7, 11, 40). Każda aktywność człowieka, wykonanie każdego wysiłku fizycznego związane jest z wydatkowaniem dodatkowych ilości energii. Ilość tej energii zależy od natury aktywności. Tak np. koszt energetyczny chodu lub lekkiej pracy wynosi około 1045 kJ/h, sięga natomiast 1680-2100 kJ/h przy ciężkiej pracy fizycznej, jaką człowiek może - właśnie ze względu na jej ciężkość - wykonywać nie dłużej niż przez kilka godzin w ciągu dnia. Z danych wynika, że orientacyjnie można ocenić przeciętne zapotrzebowanie energetyczne człowieka na 8500-12600 kJ na dobę (4, 5, 7, 8, 13). Wszelkie straty energetyczne muszą zostać zrównoważonej przez energię dostarczoną z zewnątrz w postaci spożywanego pokarmu, aby mogła zostać utrzymana równowaga bilansu energetycznego organizmu (6, 8, 11, 13). Równowaga bilansu energetycznego ustroju jest czynnikiem o kluczowym znaczeniu dla przetrwania w dłuższych okresach rzędu miesięcy i lat. W krótkich odstępach czasu - dni, tygodni, a nawet niewielu miesięcy - organizm może popadać w stan deficytu energetycznego bez uchwytnych zmian zdolności adaptacyjnych. Wydatek energii w ciągu tego czasu pokrywany jest kosztem jej zasobów zmagazynowanych w tkance tłuszczowej. Jeżeli jednak rozbieżność między wydatkowaniem energii a jej dowozem w pożywieniu utrzymuje się przez dłuższy czas lub jeżeli dotyczy osobników w okresie wzrostu, rozwija się stan niedożywienia (11, 40). O stanie niedożywienia trzeba też myśleć wówczas, kiedy dowóz energii w składzie pokarmów wystarcza tylko na pokrycie spoczynkowej przemiany materii, dodatkowe zaś wydatkowanie energii na aktywność ruchową, pracę fizyczną wywołuje deficyt energetyczny (11, 40). „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Niedożywienie nie musi być wyrazem niedoboru energetycznego. Może być wynikiem diety niewłaściwej pod względem jakościowym (składu), choćby pod względem energetycznym pokrywała w pełni straty ponoszone przez organizm. Niedobory jakościowe (białkowe, tłuszczów egzogennych, witaminowe, mineralne i in.) są dla zdrowia, dla sprawności organizmu nie mniej groźne niż niedobory energetyczne (11, 40). Niedobory energetyczne są przyczyną niedożywienia głównie (choć nie wyłącznie) w krajach znajdujących się na niskich szczeblach rozwoju ekonomicznego. Niedobory jakościowe są równie często wynikiem niewłaściwego, jak niedostatecznego żywienia i występują często wśród bogatych społeczeństw krajów wysoko uprzemysłowionych. W krajach tych wyłania się coraz bardziej nowy do niedawna, przynajmniej w skali całych populacji, problem niewłaściwego żywienia i przekarmienia (11, 38, 40). Niedożywienie, jakościowe niedobory pokarmowe i przekarmienie stanowią podobne zagrożenie dla przetrwania jednostki, zagrażają prawidłowemu rozwojowi psychofizycznemu, zmniejszają szansę długiego życia, zwiększają podatność na różne choroby oraz zmniejszają ogólną aktywność życiową i zdolność do pracy (11, 38, 40). Niedożywienie powoduje zmniejszenie masy ciała, zmniejszenie spoczynkowej przemiany materii, zmniejszenie wydatku energetycznego związanego z pracą mięśniową, (w wyniku zmniejszenia masy mięśniowej) oraz tendencję do ograniczenia aktywności ruchowej (reakcja behawioralna) (9, 11, 41, 42, 43, 44). Zmniejszenie spoczynkowej przemiany materii w warunkach deficytu energetycznego jest w znacznym stopniu wynikiem zmniejszenia masy ciała, w tym masy tkanek metabolicznie aktywnych (11, 37, 45). Poza tym zachodzi zmniejszenie wydatku energetycznego na trawienie pokarmów i składowanie substratów energetycznych oraz zmniejszenie syntezy białek ustrojowych. Ten ostatni czynnik ma szczególnie duże znaczenie u dzieci i młodzieży, u których niedożywienie powoduje zahamowanie rozwoju psychicznego i somatycznego (40, 41, 43, 44). W warunkach współczesnych społeczeństw dobrobytu człowiekowi zagraża przekarmienie i przeładowanie jego ustrojowych magazynów energii. Wiąże się z tym niebezpieczeństwo otyłości i związanego z nią większego zagrożenia szeregiem chorób cywilizacyjnych (11, 40, 46). Z biologicznego punktu widzenia przekarmienia nie można jednak traktować jako prostej odwrotności niedoboru kalorycznego. Przekarmienie i otyłość, do której ono nieuchronnie prowadzi, są problemami współczesnego człowieka, u którego o przyjmowaniu pokarmów decyduje bardziej apetyt niż głód, a którego przekarmienie częściej jest wyrazem reakcji hedonistycznej niż nadmiernej aktywacji ośrodka głodu (chociaż i to się zdarza). O przekarmieniu częściej decydują czynniki psychogenne, mające podłoże socjalne niż czynniki fizjologiczne (40, 46, 47). U ludzi przekarmianych we wczesnym dzieciństwie tworzy się większa liczba komórek tłuszczowych. W późniejszych okresach życia łatwiej mogą one gromadzić tłuszcz. Ponadto może istnieć związek między liczbą komórek tłuszczowych a wydzielaniem insuliny przez trzustkę (11, 48, 49). Przekarmienie powoduje: 1) nadmierne zwiększenie masy ciała, poprzez nadmiar tkanki tłuszczowej, co prowadzi do otyłości, 2) wzrost spoczynkowej przemiany materii, 3) zwiększenie wydatku energetycznego związanego z pracą mięśniową, 4) wystąpienie skłonności do ograniczania aktywności ruchowej, 5) zwiększenie się termogenezy (11, 50, 51, 52). Do najgroźniejszych skutków otyłości zalicza się zwiększenie prawdopodobieństwa zachorowania na chorobę wieńcową, nadciśnienie tętnicze, cukrzycę, obturacyjny 80

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

bezdech senny, kamicę pęcherzykową itp. Wyjątkowo duża otyłość prowadzi do niepełnosprawności. (11, 49, 53). Niezależnie od pierwotnej przyczyny otyłość jest zawsze następstwem długotrwałego utrzymywania się dodatniego bilansu energetycznego organizmu, tzn. że wydatek energetyczny organizmu jest mniejszy od ilości energii zawartej w przyjmowanych pokarmach (11, 46, 48). Ocena stopnia wyrównania bilansu energetycznego na podstawie zmian masy ciała jest więc w pełni uzasadniona. Szczegółowe pomiary obu stron bilansu energetycznego są jednak niezbędne w badaniach populacyjnych, w celu ustalenia zapotrzebowania energetycznego określonych grup ludności, różniących się np. wiekiem, trybem życia, rodzajem pracy zawodowej. Pomiary takie mają ponadto istotne znaczenie przy stosowaniu leczenia dietetycznego w różnych stanach patologicznych, przede wszystkim podczas racjonalnie prowadzonego leczenia otyłości. Pomiary wydatku energetycznego stosowane są również w celu określenia obciążenia organizmu przy wykonywaniu różnych czynności pracy zawodowej, w sporcie, rehabilitacji itp. (4, 5, 8, 11). Praca nawet o dużym wydatku energetycznym nie ma szkodliwych skutków, jeżeli będzie równomiernie rozłożona w czasie całej zmiany roboczej, a straty energetyczne będą uzupełnione poprzez dostarczanie organizmowi energii w postaci pożywienia (3, 11, 23). Należy podkreślić, że wydatek energetyczny człowieka jest ważnym parametrem służącym do ilościowej oceny energetycznej wykonywanego wysiłku fizycznego, jest ściśle związany z bilansem energetycznym człowieka oraz może służyć do oceny stopnia niedożywienia i przekarmienia człowieka.

Wnioski 1. Opracowano własną metodę wyznaczania wydatku energetycznego w funkcji częstości pracy serca, masy, wysokości i Vo2max człowieka. 2. Wyniki wydatku energetycznego człowieka otrzymane własną metodą i metodą kalorymetrii pośredniej u tych samych badanych osób, nie wykazują istotnych różnic statystycznych. 3. Opracowana własna metoda wyznaczania wydatku energetycznego może być alternatywna w stosunku do obecnie stosowanych metod wyznaczania tego wydatku.

Piśmiennictwo 1. Fibiger W., Rogoziński A.: Koszt energetyczny pracy, CRZZ, Warszawa 1977. 2. Szubert J.: Biofizyczne aspekty termoregulacji w organizmie człowieka – praca doktorska, WAM, Łódź 1980. 3. Uzarczyk A.: Czynniki szkodliwe i uciążliwe w środowisku pracy. oddk, Gdańsk 2006. 4. Górski J.: Fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. PZWL, Warszawa 2008. 5. Wilmore J.H., Costill D.L., Kenney W.L.: Physiology of sport and exercise. Human Kinetics, Champaign 2008. 6. Lehmann G.: Praktyczna fizjologia pracy, PZWL, Warszawa 1986. 7. Astrand P.O., Rodahl K., Dahl A.H., Stromme S.B.: Textbook of work physiology. Human Kinetics, Champaign 2003. 8. Powers S.K., Howley E.T.: Exercise physiology. Mac Graw-Hill, Boston 2009. 9. Greenleaf JE., Castle BL., Cord DH.: Blood electrolytes and temperature regulation „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

during exercise in man. Acta Physiol Pol. 1974; 25: 397. 10. Klonowicz S.: Metody badań fizjologicznych w zakładzie przemysłowym. PZWL, Warszawa 1970. 11. Kozłowski S., Nazar K.: Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. PZWL, Warszawa 1999. 12. Klabunde R.E.: Cardiovascular physiology concepts. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia 2011. 13. Jaskólski A., Jaskólska A.: Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego. AWF, Wrocław 2006. 14. Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Kraków 1994. 15. White L.J., Dressendorfer R.H., Holland E., Mc Coy S.C., Ferguson M.A.: Increased caloric intake soon after exercise in cold water. Int. J. Sport Nutr. Exerc. Metab., 2005; 15: 38. 16. Layden J.D., Patterson M.J., Nimmo M.A.: Effects of reduced ambient temperature on fat utilization during submaximal exercise. Med. Sci. Sports Exerc., 2002; 34: 774. 17. Hawley J.A.: Effect of increased fat availability on metabolism and exercise capacity. Med. Sci Sports Exerc., 2002; 34: 1485. 18. Gagnon D.D., Rintamäki H., Gagnon S.S., Cheung S.S., Herzig k-H., Porvari K., Kyröläinen H.: Cold exposure enhances fat utilization but not non-esterified fatty acids, glycerol or catecholamines availability during submaximal walking and running. Front Physiol., 2013; 4: 99. 19. Rokuss K., Kalenka A., Bender H.J., Hinkelbein J.: Intensive care patients. Determining daily energy expenditure - a comparison of two methods. Anaesthesist, 2009; 58: 787. 20. Heiermann S., Khalaj Hedayati K., Muller M.J., Dittmar M.: Accuracy of a portable multisensor body monitor for predicting resting energy expenditure in older people: a comparison with indirect calorimetry. Gerontology, 2011; 57: 473. 21. Crouter S.E., Horton M., Bassett D.: Use of a two-regression model for estimating energy expenditure in children. Med. Sci. Sports Exerc., 2012; 44: 1177. 22. Gastinger S., Sefati H., Nicolas G., Sorel A., Gratas-Delamarche A., Prioux J.: A new method to estimate energy expenditure from abdominal and rib cage distances. Eur. J. Appl. Physiol., 2011; 111: 2823. 23. Traczyk W., Trzebski A.: Fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. PZWL, Warszawa 2003. 24. Szubert J.: Nieuciążliwe metody wyznaczania ilości pochłoniętego tlenu i wydatku energetycznego organizmu człowieka. Medicina Sportiva 1, 66, 1998. 25. Staniszewski B.: Wymiana ciepła. PWN, Warszawa 1980. 26. Hobler T. Ruch ciepła i wymienniki. WNT, Warszawa 1979. 27. Bukowski J.: Mechanika płynów. PWN, Warszawa 1976. 28. Landau L., Lifszic E.: Mechanika ośrodków ciągłych. PWN, Warszawa 1958. 29. Ritter A.B., Reisman S., Michniak B.B.: Biomedical Engineering Principles. CRC Press Taylor & Francis Group, New Jersey 2005. 30. Szubert J.: Modelowanie i symulacja komputerowa jako metody badań we współczesnej biologii i medycynie. Pol. Tyg. Lek. 1981; 36(25):943-946. 31. Nielsen B.: Thermoregulation during work in carbon monoxide poisoning. Acta Physiol Scand 82, 98, 1971. 82

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

32. Saltin B., Gagge AP., Stolwijk JAJ.; Muscle temperature during submaximal exercise in man. J Appl Physiol 25, 679, 1968. 33. Wolfe L. A., Cunningham D. A., Davis g. M., Rosenfeld H.: Relationship between maximal oxygen uptake and left ventricular function in exercise. J. Appl. Physiol., 1978; 44(1): 44-49. 34. Mann DV., Ho CS., Critchley L. Fok BS, Pang EW, Lam CW, Hjelm NM.: Affordable measurement of human total energy expenditure and body composition using one – tenth dose doubly labeled water. Int J Obes 5, 751, 2007. 35. Tanskanen M, Uusitalo AL, Häkkinen K, Nissilä J, Santtila M, Westerterp KR, Kyröläinen H: Aerobic fitness, energy balance, and body mass index are associated with training load assessed by activity energy expenditure. Scand J Med Sci Sports; 2009, 19(6):871-8. 36. Heymsfield SB, Pietrobelli A: Body size and human energy requirements: Reduced mass-specific total energy expenditure in tall adults. Am J Hum Biol; 2010, 22(3):301-9. 37. Anderegg BA, Worrall C, Barbour E, Simpson KN, Delegge M: Comparison of resting energy expenditure prediction methods with measured resting energy expenditure in obese, hospitalized adults. JPEN J Parenter Enteral Nutr; 2009, 33(2):168-75. 38. Bessesen D.H., Bull S., Cornier M.A.: Trafficking of dietary fat and resistance to obesity. Physiol Behav., 2008; 94: 681. 39. Giobbi G.: Evaluation of total energy expenditure in adult, overweight and free-living subjects. A comparison between two methods: Factorial Method vs SenseWear Armband „Metabolic Holter”. Clin. Ter. 2008; 159: 405. 40. Kozłowski S.: Granice przystosowania. Wiedza Powszechna, Warszawa 1986. 41. Cornelio – Nieto JO.: The effects of protein – energy malnutrition on the central nervous system in children. Rev Neurol 2, 71, 2007. 42. El – Sayed HL., Nassar MF., Habib NM., Elmasry OA., Gomaa SM.: Structural and functional affection of the heart in protein energy malnutrition patients on admission and after nutritional recovery. Eur J Cin Natr 4, 502, 2006. 43. Emery PW.: Metabolic changes in malnutrition. Eye 10, 1029, 2005. 44. Müller O., Krawinkel M.: Malnutrition and health in developing countries. CMAJ 2, 279, 2005. 45. Hall KD.: Computational model of in vivo human energy metabolism during semistarvation and refeeding. Am J Physiol Endocrinol Metab 1, 23, 2006. 46. Kee A.L., Isenring E., Hickman I., Vivanti A.: Resting energy expenditure of morbidly obese patients using indirect calorimetry: a systematic review. Obes. Rev., 2012; 13: 753. 47. Liu Y.I., Araujo S., Recker R.R., Deng H.W.: Molecular and genetic mechanisms of obesity: implications for future management. Cur. Mol. Med, 2003; 3: 325. 48. Bryl W.; Miczke A., Pupek-Musialik D.: Nadciśnienie tętnicze i otyłość - narastający problem wieku rozwojowego. Endokrynologia. Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2005; 1: 26. 49. Yanovski J.A., Yanovski S.Z.: Treatment of pediatric and adolescent obesity. JAMA, 2003; 289: 1851. 50. Hanning RM., Woodruff SJ., Lambraki I., Jessup L., Driezen P., Murphy CC.: Nutrient intakes and food consumption patterns among Ontario students in grades six, „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

seven, and eight. Can J Public Health 1, 12, 2007. 51. Tappy L.: Metabolic consequences of overfeeding in humans. Curr Opin Nutr Metab Care 6, 623, 2004. 52. Bessesen DH., Bull S., Cornier M.A.: Trafficking of dietary fat and resistance to obesity. Physiol Behav. 94, 681, 2008.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Szymon Pękala

Wpływ automatyzacji procesów suszarniczych na jakość produktów pochodzenia biologicznego Influence of automation of drying processes on quality of products of biological origin AGH, Kraków

Streszczenie Proces suszenia ma zastosowanie w wielu gałęziach przemysłu. Odpowiednio dobrane parametry tego procesu mają znaczący wpływ na jakość otrzymywanych produktów. Proces ten jest często stosowany jako etap końcowy, zwłaszcza w przemyśle spożywczym, gdzie głównym kryterium oceny przydatności produktu jest jego jakość. Zapewnienie optymalnych parametrów procesu suszenia może poprawić walory jakościowe produktu finalnego. W artykule przedstawiono koncepcję i realizację automatyzacji suszenia, dzięki zastosowaniu ciągłego monitoringu temperatury i wilgotności. Dane pomiarowe gromadzono do bazy danych, co umożliwiło ich późniejszą analizę oraz dobór odpowiednich warunków do przeprowadzenia procesu zapewniającego oczekiwaną jakość finalną materiału pochodzenia biologicznego oraz uwzględniając energochłonność procesu.

Słowa kluczowe suszenie, automatyzacja suszenia, optymalizacja suszenia, automatyzacja procesów

Summary The drying process is used in many fields of industry. Appropriately selected parameters of process have a significant impact on the final product. This process is often used as a final production step, among other, in the food industry, therefore the main criterion for assessing the suitability of the product is its quality. Ensuring optimal drying process parameters may improve the final product values. The paper presents the concept and implementation of drying process which runs fully automatically without human interventions, thanks to continuous monitoring of temperature and humidity. Measurement data were collected in the database, which enabled their subsequent analysis. Results of the analysis allowed to select appropriate parameters to perform the process which provides expected final quality of the biological material, with taking into account the energy consumption of the process.

Keywords drying, drying automation, optimization of the drying, process automation

Wstęp Suszenie jest bardzo popularnym sposobem przetwarzania wielu substratów pochodzenia biologicznego. Bardzo istotne jest aby proces ten był przeprowadzany w warunkach zbliżonych do optymalnych – w odpowiedniej temperaturze oraz z odpowiednią „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

szybkością. Dynamicznie rozwijający się rynek przetwórstwa substancji pochodzenia biologicznego wytycza nowe standardy dla jakości produktów końcowych, ale również zwraca szczególną uwagę na koszt wytworzenia. Suszenie jest procesem, który energetycznie jest kosztowny - dostarczenie ciepła i odprowadzenie nadmiaru wilgoci z substratu jest ekonomicznie uzasadnione jedynie, gdy otrzymany produkt spełnia standardy stawiane mu przez bardzo wymagający rynek, a cena będąca wynikiem kosztu procesu i wartości substratu jest odpowiednio niska. Obróbka końcowa i pakowanie

Suszenie surowca Rozdrabnianie surowca

Formowanie (prasowanie) surowca

Rysunek 1. Schematyczny przebieg procesu wytwarzania ziołowych suplementów diety

Przykładem może być przygotowanie surowca potrzebnego do wytworzenia ziołowego suplementu diety. Schemat przygotowania prefabrykatu, prowadzący do uzyskania produktu końcowego przedstawiono na rys. 1. Suszenie jest jednym z najpowszechniej stosowanych procesów występującym w wielu gałęziach przemysłu [9]. Odprowadzenie wilgoci dzięki dostarczeniu ciepła i zapewnieniu przepływu powietrza jest bardzo popularne, jednak z powodu trudności w opisie matematycznym jednoczesnego ruchu ciepła, masy i pędu w materiale suszonym (występują zależności od technologii suszarniczej) jest to ciągle jeden z najmniej poznanych, lecz powszechnie wykorzystywanych procesów. Przebieg suszenia jest różny w zależności od właściwości fizycznych, takich jak np. porowatość, krętość i przewężalność. Ostatnia dekada sprzyjała znacznemu zwiększeniu zainteresowania procesami suszarniczymi w badaniach naukowych, poniekąd za przyczyną dynamicznego rozwoju tej gałęzi przemysłu przetwórczego, jak również wzrostu cen energii. W literaturze można znaleźć wiele czynników, które miały na to wpływ [1,2,10]: • wzrastające wymagania dotyczące jakości produktu - suszenie często jako etap końcowy ciągu technologicznego ma decydujący wpływ na jakość produktu, • wysokie wymagania związane z precyzyjną kontrolą parametrów procesu, • rosnące potrzeby optymalizacji procesów pod kątem zużycia energii – suszenie jest procesem wysoce energochłonnym1, • zaostrzenie norm ochrony środowiska i norm bezpieczeństwa. Suszone ciała stałe możemy ze względu na właściwości podzielić trzy grupy [3,8]: • ciała niehigroskopijne kapilarno-porowate, np. piasek, mielone minerały, niektóre kryształy, cząstki wykonane z polimerów i niektóre materiały ceramiczne. 1

Szacuje się, że w wyniku procesu suszenia usuwa się rocznie około 27 mln ton wody (na odparowanie jednej tony wody zużywa się od 3 do 8 ton paliwa umownego). Energia zużyta w toku procesów suszarniczych stanowi kilkanaście procent światowego zużycia energii

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ilość wilgoci wiązana w porach materiału jest minimalna (pomijalnie mała). Materiały tego typu nie kurczą się w trakcie procesu suszenia; • ciała higroskopijno-porowate takie jak glina, sita molekularne, drewno. Ciała te wiążą dużo wilgoci zarówno na swojej powierzchni jak i wewnątrz porów, w początkowym okresie suszenia kurczą się. Możemy je podzielić na higroskopijne kapilarno-porowate posiadające mikro- i makropory np. drewno oraz ściśle (strictly) higroskopijne posiadające jedynie mikropory np. zeolity; • ciała koloidalne takie jak mydło, kleje, niektóre polimery np. nylon i liczne produkty spożywcze. Ciała tego typu nie posiadają porów. Cała wilgoć gromadzona jest na powierzchni ciała stałego. Strukturalne własności materiałów suszonych Własności materiałów suszonych można opisać za pomocą parametrów określających ich porowatość, gdzie najistotniejszymi są [5,7,10]: - porowatość (1) Vp – objętość zajmowana przez powietrze, [m3] V – objętość, [m3] - krętość (2) L – długość ciała w danym kierunku, [m] ld – długość drogi czynnika dyfundującego, [m] - przewężalność (parametr charakteryzujący odchylenie kanału dyfuzji od modelowego kanału cylindrycznego)[10]. Wilgotność materiału Wilgotność opisywana może być jako [10]:

(3) kg wody

X – wilgotność materiału, [ kg materiału suchego ] mw – masa wilgoci, [kg] ms – masa ciała suchego, [kg] lub

(4) kg wody

X’- wilgotność materiału, [ kg materiału suchego ] mw – masa wilgoci, [kg] m – całkowita masa ciała, [kg] „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

W praktyce suszarniczej można wyróżnić 2 charakterystyczne rodzaje wilgotności: 1. Wilgotność równowagowa to zawartość wilgoci będąca w stanie równowagi z parą zawartą w czynniku suszącym (powietrzu). W danych warunkach procesu (przy danej temperaturze i wilgotności czynnika suszącego) można wysuszyć materiał jedynie do wilgotności równowagowej, 2. Wilgotność krytyczna jest to z kolei wilgotność graniczna pomiędzy pierwszym a drugim okresem suszenia [6,10]. Automatyzacja pomiaru temperatury i wilgotności Z punktu widzenia procesu suszenia, bardzo istotne jest dokładne kontrolowanie temperatury i wilgotności w materiale podczas przebiegu procesu. Wiedza na temat rozkładów temperatury i wilgotności w złożu fluidalnym przyczynia się zatem do lepszej kontroli suszenia, prognozowania jakości produktów czy ulepszania procesu i urządzeń suszarniczych [4]. Stosowanie metod pomiaru analogowego zostało przedstawione na rysunku 2 (analogowy czujnik temperatury). Stanowisko pomiarowe przedstawiono na rysunku 3.

Rysunek 2. Analogowy czujnik temperatury

Rysunek 3. Stanowisko do badania procesów suszarniczych 88

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Jak wskazują dane na wykresie 1 pomiar dokonywany jest jedynie w jednym punkcie całego złoża – co jest zdecydowanie nie wystarczające do określenia rozkładu temperatur w całej objętości, a realizacja pomiaru jest dokonywana przez operatora, co uniemożliwia ciągłą rejestracje. Taki sposób rejestracji z kolei uniemożliwia korektę temperatury i przepływu powietrza w czasie rzeczywistym, aby zwiększać efektywność procesu i jakość produktu końcowego.

Wykres 1. Krzywa temperaturowa dla pomiaru analogowego [11]

W celu automatyzacji pomiarów przeprowadzanych na stanowisku przedstawionym na rysunku 3 została opracowana koncepcja systemu pomiarowego, a w kolejnym kroku również koncepcja systemu automatyzacji procesu suszenia zaprezentowana na rysunku 4.

Rysunek 4. Schemat układu pomiarowego „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Dzięki zastosowaniu rozproszonego systemu monitoringu (prototypowego rozwiązania przygotowanego do celów badawczych – rysunek 5) składającego się z 2 kamer (kamery termowizyjnej pozwalającej na rejestrację rozkładu temperatur oraz kamery światła widzialnego do obserwacji fluktuacji materiału), matrycy czujników temperatury i wilgotności oraz oprogramowania pozwalającego na rejestrację i późniejszą analizę danych możliwe jest opracowanie algorytmu sterowania temperaturą oraz przepływem powietrza w celu uzyskania optymalnych efektów procesu. Dzięki matrycy czujników możliwa jest analiza w czasie rzeczywistym temperatury w złożu oraz pomiar wilgotności powietrza przepływającego przez złoże. Dzięki 10cio punktowej rejestracji danych możliwa jest jednoczesna obserwacja zmian rozkładu przestrzennego parametrów procesu, jak również wielu wielkości fizycznych determinujących ten procesu, których obserwacja czy rejestracja przy pomiarze punktowym czujnikiem analogowym nie była możliwa.

Rysunek 5. Stanowisko badawcze

Analiza zgromadzonych pomiarów pozwala na ocenę jakości procesu pod kątem jakościowym, ale również energetycznym. Opracowanie algorytmu optymalizującego proces pozwala na sterowanie parametrami procesu – przepływem powietrza i temperaturą w sposób ciągły, co zmniejsza zapotrzebowanie energetyczne oraz znacząco poprawia jakość produktu. (Rysunek 6)

Rysunek 6. Schemat sterowania parametrami procesu 90

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Na wykresie 2 zaprezentowano wyniki pomiaru temperatury i wilgotności powietrza w złożu przy stałej zadanej temperaturze wlotowej powietrza +50°C oraz przepływie powietrza przez złoże z prędkością 2,68 m/s za pomocą wielopunktowego rozproszonego systemu pomiaru parametrów procesu. Rozkład wilgotności i temperatury dla dużej początkowej zawartości wilgoci w złożu, T=50*C, u=2,68m/s

Wykres 2. Rozkład wilgotności i temperatury dla dużej początkowej zawartości wilgoci w złożu.

Wnioski Automatyzacja procesu suszenia ma decydujący wpływ na jakość otrzymywanych produktów pochodzenia biologicznego. Odpowiednio dobrane wartości prędkości przepływu powietrza oraz temperatury pozwalają na uzyskanie dobrej jakości produktu zawierającego optymalną zawartość wilgoci. Dzięki dynamicznemu sterowaniu procesem możliwe jest również ograniczenie jego energochłonności, co z kolei zwiększa opłacalność procesu. Wyniki badań przeprowadzonych na stanowisku badawczym pozwalają na zoptymalizowanie algorytmów sterujących procesem oraz ich zastosowaniem w skali przemysłowej.

Literatura

1. Ciborowski J., Fluidyzacja, PWT, Warszawa 1957. 2. Ginzburg A. S., Riezczikow W. A., Suszenie produktów spożywczych metodą fluidyzacji, WNT, Warszawa 1969. 3. Kamińska A., Suszenie mikrofalowe warzyw i owoców, Politechnika Krakowska, Kraków 2008. 4. Karimi S., Mansourpour Z., Mostoufi N., Sotudeh-Gharebagh R., CFD-DEM Study of Temperature and Concentration Distribution in a Polyethylene Fluidized Bed Reactor. Particulate Science and Technology. 2011, 29.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

5. Kneule F., Suszenie, Arkady, Warszawa, 1970. 6. Lewicki P. P., Znaczenie izoterm adsorpcji wody produktów spożywczych w technologii żywności, Przemysł Spożywczy, vol. 27, pp. 503-507, 1973. 7. Praca zbiorowa pod redakcją M. Mieszkowskiego, Pomiary cieplne i energetyczne, WNT, 1985. 8. Mujumdar A. S., Menon A. S., Drying of Solids: Principles, Classification, and Selection of Dryers, Handbook of Industrial Drying, Second Edition, vol. 1,edited by A. S. Mujumdar, Marcel Dekker Inc., 1995. 9. Mujumdar A.S., Handbook of Industrial Drying. Third edition. Nowy Jork, CRC Press, 2006. 10. Strumiłło Cz., Podstawy teorii i techniki suszenia, WNT, Warszawa 198. 11. Uroda M.,Analiza przebiegu suszenia fluidalnego z wykorzystaniem kamery termowizyjnej, Praca magisterska, Politechnika Krakowska, Kraków 2013.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Piórecka Beata, Maślanka Joanna, Błaszczyk Ewa, Jagielski Paweł

Wpływ spożywania śniadań na zachowania młodzieży gimnazjalnej w zależności od miejsca zamieszkania The effect of eating breakfast on the behavior of junior high school students, depending on their place of residence UJ, Kraków

Streszczenie W przeprowadzonych badaniach uczestniczyło 207 uczniów, w tym 99 chłopców i 108 dziewcząt z dwóch publicznych szkół gimnazjalnych (wieś Płaza i miasto Chrzanów). Z ogółu badanej młodzieży 10% nie spożywało pierwszego śniadania przed wyjściem z domu, z tego dziewczęta częściej niż chłopcy (p= 0,0002). Aż 71 osób (34%) zwykle nie jada II śniadania w szkole. Uczniowie zamieszkali w obszarze wiejskim (74%) istotnie częściej spożywali II śniadanie w porównaniu do uczniów z gimnazjum w mieście (56%) (p=0,0057), na które najczęściej zabierali z domu kanapki (p=0,0475). Uczniowie z miasta częściej (p=0,0190) jako przyczynę nie spożywania śniadań wskazywali brak chęci do jego przygotowania. Badani nie spożywający II śniadania częściej zgłaszali odczuwanie agresji wobec rówieśników w porównaniu do uczniów spożywających śniadania (p=0,0375).

Słowa kluczowe śniadanie, drugie śniadanie, młodzież, zachowania żywieniowe

Summary The studies involved 207 students, including 99 boys and 108 girls from two public lower secondary schools (village Płaza and town Chrzanów). Out of the total of the studied youth 10% did not have breakfast before leaving home, the girls more often than boys (p=0.0002). As many as 71 people (34%) usually do not have second breakfast at school. Adolescents living in rural areas (74%) significantly more often had second breakfast compared with students from the lower secondary school in the city (56%) (p=0.0057), which mostly constituted of homemade sandwiches (p=0.0475). Students from a city more often (p=0.0190) pointed out the lack of desire for its preparation as the reason for not having breakfast. The studied who do not have second breakfast are more likely to report a feeling of aggression towards peers, compared with students who have breakfast (p=0.0375).

Keywords breakfast, second breakfast, youth, eating behavior

Wstęp W okresie dorastania utrwalają się typowe błędy w sposobie żywienia i zwyczajach żywieniowych, które popełniane są już od wczesnego dzieciństwa. Do najczęściej występujących nieprawidłowości zalicza się brak niektórych posiłków, w tym szczególnie śniadania „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

przed wyjściem z domu oraz drugiego śniadania w szkole, a także nieregularność w ich spożywaniu. Coraz więcej godzin nauki oraz zajęć pozaszkolnych nie ułatwia uczniom prowadzenia regularnego trybu życia i odżywiania się.1 Jak wskazują wyniki badań młodzież podczas pobytu w szkole rzadko spożywa pełnowartościowe posiłki, wybierając raczej wysokoenergetyczne przekąski.2 Śniadanie to główny składnik prawidłowego żywienia. Jest pierwszym posiłkiem po długiej przerwie nocnej i powinno zapewniać 25-30% energii, czyli u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym dostarczać ok. 500-800 kcal.3 Wykazano, że regularność spożywania posiłków korzystnie wpływa na wskaźniki stanu zdrowia. Uwzględnianie odpowiedniej liczby posiłków w ciągu dnia sprzyjało utrzymaniu i redukcji masy ciała. Ponadto częstotliwość spożywania śniadania pozytywnie wpływała na pracę i efektywność uczniów w szkole.3 Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych pokazały, że skład śniadania ma wpływ na zdolności kognitywne, a w szczególności na pamięć przestrzenną, pamięć krótkotrwałą i uwagę słuchową. Ponadto, w testach sprawdzających spostrzegawczość oraz uwagę wzrokową zdecydowanie lepiej wypadali uczniowie, którzy zjedli swój pierwszy posiłek przed zajęciami w szkole. Warto podkreślić, że im dłużej trwało ćwiczenie związane z percepcją wzrokową, tym gorsze wyniki uzyskiwały dzieci, które były na czczo. Zaobserwowano również, że młodzież po śniadaniu była bardziej chętna do działania i współpracy, czyli ich motywacja była większa.4 Uczucie głodu ma niekorzystny wpływ również na nastrój i samopoczucie oraz powoduje lub wzmaga negatywne emocje np. zdenerwowanie, złość, pobudzenie, niepokój, co z kolei prowadzi do nieporozumień rówieśnikami i nauczycielami oraz zachowań agresywnych.5 Jak wskazują wyniki badań przeprowadzonych wśród polskiej młodzieży nieregularność w spożywaniu posiłków jest bardzo rozpowszechniona. W polskim raporcie technicznym zawierającym wyniki badań Health Behaviour in School-Aged Children (HBSC) z 2010 r. pokazano, iż uczniowie częściej pomijają śniadania w dni powszednie. Można obserwować tendencję, że liczba uczniów przychodzących do szkoły na czczo rośnie wraz z wiekiem, przy czym częściej dotyczy to dziewcząt, które pomijanie śniadań traktują jako sposób na redukcję masy ciała.6

Cel badania Celem badania była ocena sposobu odżywiania się młodzieży gimnazjalnej w aspekcie zjadania śniadań oraz analiza wpływu ich spożywania na samopoczucie i funkcjonowanie uczniów w szkole.

Materiał i metody

W przeprowadzonych na przełomie 2013 i 2014 roku badaniach uczestniczyło 207

Gawęcki J., Roszkowski W. (red.) (2009). Żywienie człowieka a zdrowie publiczne, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 167-168, 224-226 2

Woynarowska B., Mazur J., Kowalewska A. (2008). Organizacja żywienia uczniów w szkole a profilaktyka nadwagi i otyłości. Zdrowie Publiczne, 118(2), s. 132-137. 3

Woynarowska B., Oblacińska A. (2012). Wspólne drugie śniadanie w szkole. Poradnik dla dyrektorów i pracowników szkół oraz rodziców uczniów. Warszawa, Ośrodek Rozwoju Edukacji, s. 9. 4

Mahoney C R., Taylor HA., Kanarek RB. at al. (2005). Effect of breakfast composition on cognitive processes in elementary school children. Physiology & Behavior 85, s. 635-645 5

Berkey CS, Rockett HRH, Gillman MW at al. (2003). Longitudinal study of skipping breakfast and weight change in adolescents. International Journal of Obesity 27, s. 1258-1266 6

Mazur J., Małkowska-Szkutnik A. (red.) (2011). Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny, Warszawa: Instytut Matki i Dziecka, s. 97-102.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

uczniów, w tym 99 chłopców i 108 dziewcząt z dwóch publicznych szkół gimnazjalnych. Obszar miejski reprezentowało miasto Chrzanów, wiejski miejscowość Płaza w powiecie chrzanowskim. Badaniem została objęta młodzież ze wszystkich klas gimnazjalnych, której rodzice wyrazili pisemną zgodę na udział ich dziecka w badaniu. Metodą badawczą był sondaż diagnostyczny, a narzędziem badawczym autorski kwestionariusz ankiety. Pytania zawarte w kwestionariuszu dotyczyły sposobu odżywiania, nawyków żywieniowych oraz subiektywnych odczuć związanych z różnymi problemami młodych osób w szkole. Analizy statystyczne przeprowadzono przy użyciu programu STATISTICA 10 PL. Przeanalizowane zostały różnice w odpowiedziach uczniów w zależności od płci oraz miejsca zamieszkania, które zostały sprawdzane za pomocą testu Chi2 i testu nieparametrycznego U-Manna Whitney’a. Dla sprawdzenia zależności miedzy spożywaniem śniadań a wybranymi zachowaniami uczniów w szkole dokonano analizy korelacji z wykorzystaniem testu rang Spearmana. Dla potwierdzenia różnic przyjęto poziom istotności p<0,05.

Wyniki W badaniu wzięli udział, uczniowie uczęszczający do dwóch gimnazjów reprezentujących miasto (n=97) i wieś (n=110). Dziewczynki z terenu wiejskiego stanowiły 52,78% (57 osób), a dziewczynki z miasta 47,22% (51 osób). Z kolei procent chłopców uczęszczających do szkoły na wsi wynosił 53,54% (53 osoby), a chłopców do szkoły w mieście 46,46% (46 osób). Ankietowani zostali zapytani o poziom wykształcenia oraz aktywność zawodową rodziców. Większość rodziców ogółu badanych gimnazjalistów posiada wykształcenie średnie, najmniej podstawowe. Matki (31,88%) z wykształceniem wyższym stanowią liczniejszą grupę niż ojcowie (19,32%), którzy w przeważającej części posiadają wykształcenie zawodowe. Odnośnie aktywności zawodowej w zdecydowanej większości zarówno matki (79,23%), jaki i ojcowie (88,89%) są czynni zawodowo. W przypadku niepracujących rodziców, to przeważa tutaj grupa matek (22,29%). Większość badanej młodzieży (56,04%) uważa, że rodzice zawsze mają dosyć pieniędzy na zakup żywności jaką chcą kupić. W ocenie sposobu żywienia badanej grupy młodzieży w ankiecie uwzględniono pytanie dotyczące regularności spożywania posiłków. Można zaobserwować różnice w strukturze spożywania posiłków w zależności od płci. Chłopcy istotnie częściej zjadali śniadania (p=0,0002) i kolacje (p=0,0079). Jedynym posiłkiem zjadanym nieznacznie częściej przez gimnazjalistki był obiad. Nie ma różnic w strukturze spożycia głównych posiłków wśród gimnazjalistów w zależności od miejsca zamieszkania Jedynie młodzież wiejska istotnie statystycznie częściej spożywa II śniadanie (p=0,0057) w porównaniu do młodzieży z miasta. Dokładne dane dotyczące rodzaju spożywanych posiłków w ciągu dnia z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania prezentuje tabela I.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela I. Rodzaj spożywanych posiłków w ciągu dnia z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania badanych. Posiłek

Dziewczęta n=108

Chłopcy n=99

Młodzież ze wsi n=112

Młodzież z miasta n=95

Śniadanie

76,85%*

94,94%

87,50%

83,15%

II śniadanie

62,03%

69,69%

74,10%**

55,78%

Obiad

98,14%

97,97%

98,21%

97,89%

28,70%

36,36%

35,71%

28,42%

83,33%*

94,94%

88,39%

89,47%

Podwieczorek Kolacja

*różnice istotne statystycznie w grupach płci (p<0,05), ** różnice istotne statystycznie w grupach według miejsca zamieszkania. n- liczba badanych

Śniadania przed wyjściem do szkoły zdecydowanie nie zjada 10,14% ogółu badanych gimnazjalistów. Odsetek dziewcząt pomijających pierwszy posiłek wynosi 16,67%. Zaledwie 6,76% badanych młodych ludzi w okresie adolescencji zdecydowanie czuje rano głód. Pomimo, że przeszło połowa z nich (50,24%) raczej nie jest głodna, a 15,46% zdecydowanie nie jest głodna po przebudzeniu, to większość młodzieży zjada rano pierwsze śniadanie. Gimnazjaliści w większości uważają śniadanie za najważniejszy posiłek dnia, odpowiedzi zdecydowanie tak udzieliło 37,68% oraz raczej tak 41,06% badanych. Produkty najchętniej wybierane na pierwsze śniadanie przez gimnazjalistów ze wsi to kanapki (77,67%), dżem, miód, nutella z pieczywem (20,53%) oraz warzywa (pomidor, ogórek itp.) z pieczywem (21,42%). Z kolei uczniowie gimnazjum z miasta chętniej wybierali jajka (20,00%), słodkie płatki z mlekiem (34,73%) oraz inne produkty (17,02%). Różnica istotna statystycznie dotyczy kanapek, które częściej wybierają nastolatki z obszaru wiejskiego (p=0,0475). Uczniowie z miasta częściej (p=0,0190) jako przyczynę nie spożywania śniadań wskazywali brak chęci do jego przygotowania (13,68%). Z kolei gimnazjaliści ze wsi rzadziej wskazywali na odpowiedzi: ,,śpieszę się” i ,,nie jestem głodny”. Nie ma istotnych różnic w częstości zabierania do szkoły II śniadania w zależności od płci. Różnice te pojawiają się natomiast przy uwzględnieniu miejsca zamieszkania. Gimnazjaliści uczący się na wsi istotnie statystycznie częściej (p=0,0017) zabierają do szkoły II śniadanie, w tym częściej kanapki (p=0,0219), natomiast młodzież z miasta drożdżówki. Odsetek dziewcząt (45,37%), którym zdarza się nie zjeść w szkole żadnego posiłku jest większy niż odsetek chłopców (26,26%). Nie wystąpiły różnice istotne statystycznie w analizie wpływu pierwszego śniadania na samopoczucie oraz efektywność w nauce. Wyniki wskazują, że znaczenie może mieć aktywność zawodowa matek badanych gimnazjalistów. Częściej zdarzało się nie zjeść posiłku przed wyjściem rano z domu tym uczniom, których mama nie pracuje (p=0,0158). Ponadto młodzież ta istotnie częściej zgłaszała, że rodzice nie mają wystarczających środków na zakup żywności jaką chcą kupić (p=0,0245). Analiza wyników badań ujawniła związek pomiędzy spożywaniem II śniadania a negatywnymi emocjami. Uczniowie, którzy pomijali w szkole posiłek, istotnie częściej odczuwali agresję wobec rówieśników (p=0,0375). Ponadto na zjadanie drugiego śniadania wpływ ma liczba członków rodziny. Jak wskazują dane, im wyższa liczba osób w gospodarstwie domowym, tym gimnazjaliści częściej spożywali II śniadanie (p=0,0228). Wyniki badania wskazują, że 96

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

istnieje słaba korelacja pomiędzy liczbą posiłków, a częstością pojadania. Zgodnie z analizowanymi wynikami, młodzież, która nie spożywa drugiego śniadania w szkole, częściej pojada między podstawowymi posiłkami owoce (p=0,0230).

Dyskusja Pomimo różnic w wykształceniu oraz aktywności zawodowej, w opinii dzieci rodzice zawsze mają wystarczająco pieniędzy na zakup żywności. W tej kwestii odpowiedzi młodzieży przypuszczalnie nie mają odniesienia do rzeczywistości, ponieważ młodzi ludzie mogą mieć obawy przed przyznaniem się, że w ich domu brakuje pieniędzy na jedzenie. W badaniach Dzielskiej i wsp. zaobserwowano, że częstość spożywania śniadań była mniejsza wśród młodzieży pochodzącej z rodzin biedniejszych.7 Jednym z głównych błędów żywieniowych jest nieregularne spożywanie posiłków. Ogółem badani najczęściej pomijali II śniadanie oraz podwieczorek. Pomijanie drugich śniadań i podwieczorków zaobserwowano w analizie wyników gimnazjalistów ze Szczecina.8 Chłopcy istotnie częściej zjadają śniadania i kolacje, co potwierdzają wyniki wcześniejszych badań przeprowadzonych przez Piórecką i wsp. wśród młodzieży gimnazjalnej na terenie województwa małopolskiego.9 Śniadanie jest uważane za najważniejszy posiłek w ciągu dnia. W charakteryzowanej grupie pomija ten pierwszy posiłek przeszło 10% ogółu gimnazjalistów. Niektóre badania wskazują, że odsetek młodych osób, które pomijają pierwsze śniadanie jest znacznie większy. Analiza Wanat i wsp. również przeprowadzona na terenie województwa małopolskiego sygnalizuje, że przeszło połowa osób (56%) w wieku gimnazjalnym nie spożywa śniadania przed wyjściem z domu.10 W ramach pilotażowego badania Polski Projekt 400 Miast na pytanie dotyczące spożywania śniadania przed wyjściem do szkoły, odpowiedzi zawsze lub prawie zawsze udzieliło 73% badanych, odpowiedź przeczącą, czyli nigdy lub prawie nigdy udzieliło 10%.11 W badaniu własnym zaobserwowano, że nie ma istotnych różnic w strukturze spożycia głównych posiłków wśród gimnazjalistów w zależności od miejsca zamieszkania. Jedynie odsetek uczniów spożywających nieznacznie częściej śniadania dotyczy gimnazjalistów z terenu wiejskiego. Odmienne wyniki w 2004 roku otrzymała Woynarowska, gdzie młodzież w mieście, częściej niż na wsi, deklarowała codziennie spożywanie śniadania.12 W badaniu własnym większość badanych gimnazjalistów (37,68% zdecydowanie tak i 41,06% raczej tak) uważa je za najważniejszy posiłek w ciągu dnia. Można zauważyć tendencję, że wraz ze wzrostem liczby posiłków w ciągu dnia, maleje częstość pojadania między nimi. W charakteryzowanej grupie młodzieży jako przyczynę 7

Dzielska A., Kołoło H., Mazur J. (2008). Zachowania zdrowotne młodzieży związane z odżywianiem w kontekście czynników społeczno-ekonomicznych – kierunek zmian w latach 2002-2006. Problemy Higieny i Epidemiologii, 89(2), s. 222-229. 8

Goluch-Koniuszy Z., Friedrich M., Radziszewska M. (2009). Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia oraz prozdrowotna edukacja żywieniowa dzieci w okresie skoku pokwitaniowego z terenu miasta Szczecin. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 60, Nr 2, s. 143 – 149. 9

Piórecka B., Jagielski P., Wójcik K. i wsp. (2007). Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej w Małopolsce. Żywienie Człowieka i Metabolizm, XXXIV, Nr 1/2, s. 620-628. 10

Wanat G., Grochowska-Niedworok E., Kardas M. i wsp. (2011). Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i związane z nimi zagrożenie dla zdrowia wśród młodzieży gimnazjalnej. Hygeia Public Health, 46(3), s. 381-384. 11

Stankiewicz M., Pieszko M., Śliwińska A. (2010). Występowanie nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży małych miast i wsi – wyniki badania Polskiego Projektu 400 Miast. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, tom 6, nr 2, s. 59-69. 12

Woynarowska B. (2004). Zachowania żywieniowe u młodzieży w wieku 11-15 lat w Polsce i ich niektóre skutki zdrowotne i społeczne. Standardy Medyczne, 1, s. 87-94.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

niespożywania śniadań gimnazjaliści najczęściej zaznaczali odpowiedź ,,śpieszę się” i ,,nie jestem głodny”. Uczniowie z miasta istotnie częściej niż ze wsi, jako powód nie spożywania śniadań wskazywali brak chęci do jego przygotowania. Podobne wnioski otrzymano badając preferencje żywieniowe 100 dzieci z losowo wybranych łódzkich szkół, kończących szkołę podstawową.13 W badaniu własnym nie stwierdzono istotnych różnic w częstości zabierania do szkoły II śniadania w zależności od płci. Różnice te pojawiły się przy uwzględnieniu miejsca zamieszkania, a mianowicie gimnazjaliści ze wsi istotnie częściej zabierają do szkoły II śniadanie. Natomiast wśród uczniów z gimnazjum w Bytowie (44%) spożywa drugie śniadanie nieregularnie, 37% deklaruje, że spożywa go codziennie, a 19% (w tym większość chłopców), że nie spożywa go wcale.14 Młodzież wiejska w badaniu własnym częściej do szkoły zabiera kanapki, natomiast młodzież miejska drożdżówki. Częstotliwość spożycia owoców w szkole utrzymuje się na takim samym poziomie, natomiast odsetek gimnazjalistów ze wsi, którzy sami kupują II śniadanie jest nieistotnie większy niż odsetek uczniów z miasta. W analizie stylu życia uczniów szkół ponadpodstawowych pochodzących z terenów wiejskich Nawrocka i wsp. stwierdzili, że w dniu przeprowadzania ankiety ponad połowa uczniów (56%) nie miała przy sobie drugiego śniadania. Najpopularniejszym drugim śniadaniem były kanapki (40%), a owoce i jogurt lub serek wybrało zaledwie 2% badanych.15

Wnioski 1. Wśród ogółu badanych gimnazjalistów 10% nie zjada śniadania przed wyjściem z domu. 2. Dziewczęta w porównaniu do chłopców istotnie częściej pomijają pierwsze śniadanie. 3. Wykazano związek pomiędzy nie spożywaniem drugiego śniadania a negatywnymi emocjami odczuwanymi przez uczniów wobec rówieśników. 4. Konieczne jest utrwalanie prawidłowych zachowań żywieniowych młodzieży gimnazjalnej dotyczące spożywania śniadań.

Bibliografia 1. Gawęcki J., Roszkowski W. (red.) (2009). Żywienie człowieka a zdrowie publiczne, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 167-168, 224-226. 2. Woynarowska B., Mazur J., Kowalewska A. (2008). Organizacja żywienia uczniów w szkole a profilaktyka nadwagi i otyłości. Zdrowie Publiczne, 118(2), s. 132-137. 3. Woynarowska B., Oblacińska A. (2012). Wspólne drugie śniadanie w szkole. Poradnik dla dyrektorów i pracowników szkół oraz rodziców uczniów. Warszawa, Ośrodek Rozwoju Edukacji, s. 9. 4. Mahoney CR., Taylor HA., Kanarek RB. at al. (2005). Effect of breakfast composition on cognitive processes in elementary school children. Physiology & Behavior 85, 13

Zimna-Walendzik E., Kolmaga, Tafalska E. (2009). Styl życia - aktywność fizyczna, preferencje żywieniowe dzieci kończących szkołę podstawową. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 4 (65), s. 195-203. 14

Platta A., Babicz-Zielińska E., Cyra M. (2012). Ocena zwyczajów żywieniowych wybranych uczniów w wieku 13 – 16 lat uczęszczających do Gimnazjum nr 2 w Bytowie. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna – XLV, 3, s. 1092–1098. 15

Nawrocka M., Kujawska-Łuczak M., Bogdański P. i wsp. (2011). Analiza stylu życia uczniów szkół ponadpodstawowych pochodzących z terenów wiejskich. Forum Zaburzeń Metabolicznych, tom 2, nr 1, s. 43-49.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

s. 635-645 5. Berkey CS, Rockett HRH, Gillman MW at al. (2003). Longitudinal study of skipping breakfast and weight change in adolescents. International Journal of Obesity 27, 1258-1266. 6. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A. (red.) (2011). Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny, Warszawa: Instytut Matki i Dziecka, s. 97-102. 7. Dzielska A., Kołoło H., Mazur J. (2008). Zachowania zdrowotne młodzieży związane z odżywianiem w kontekście czynników społeczno-ekonomicznych – kierunek zmian w latach 2002-2006. Problemy Higieny i Epidemiologii, 89(2), s. 222229. 8. Goluch-Koniuszy Z., Friedrich M., Radziszewska M. (2009). Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia oraz prozdrowotna edukacja żywieniowa dzieci w okresie skoku pokwitaniowego z terenu miasta Szczecin. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny, 60, Nr 2, s. 143 – 149. 9. Piórecka B., Jagielski P., Wójcik K. i wsp. (2007). Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej w Małopolsce. Żywienie Człowieka i Metabolizm, XXXIV, Nr 1/2, s. 620-628. 10. Wanat G., Grochowska-Niedworok E., Kardas M. i wsp. (2011). Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i związane z nimi zagrożenie dla zdrowia wśród młodzieży gimnazjalnej. Hygeia Public Health, 46(3), s. 381-384. 11. Stankiewicz M., Pieszko M., Śliwińska A. (2010). Występowanie nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży małych miast i wsi – wyniki badania Polskiego Projektu 400 Miast. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, tom 6, nr 2, s. 59-69. 12. Woynarowska B. (2004). Zachowania żywieniowe u młodzieży w wieku 11-15 lat w Polsce i ich niektóre skutki zdrowotne i społeczne. Standardy Medyczne, 1, s. 87-94. 13. Zimna-Walendzik E., Kolmaga, Tafalska E. (2009). Styl życia - aktywność fizyczna, preferencje żywieniowe dzieci kończących szkołę podstawową. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 4 (65), s. 195-203. 14. Platta A., Babicz-Zielińska E., Cyra M. (2012). Ocena zwyczajów żywieniowych wybranych uczniów w wieku 13 – 16 lat uczęszczających do Gimnazjum nr 2 w Bytowie. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna – XLV, 3, s. 1092–1098. 15. Nawrocka M., Kujawska-Łuczak M., Bogdański P. i wsp. (2011). Analiza stylu życia uczniów szkół ponadpodstawowych pochodzących z terenów wiejskich. Forum Zaburzeń Metabolicznych, tom 2, nr 1, s. 43-49 .

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Anna Broniecka, Joanna Wyka

Żelazo w organizmie człowieka – konsekwencje jego niedoboru1 Iron in human body – the consequences of its deficiency Uniwersytet Przyrodniczy, Wrocław

Streszczenie Organizm człowieka zawiera 3-5 g żelaza, z czego duża część ulokowana jest w hemoglobinie, ale także zmagazynowana jest w wątrobie, szpiku kostnym i nerkach. Wchłanianie żelaza ma charakter aktywny. W procesie tym tworzą się micele, które po związaniu z białkiem tworzą ferrytynę. Zapotrzebowanie na żelazo, uwarunkowane płcią, aktywnością fizyczną, wiekiem i stanem fizjologicznym, waha się od 7 do 23 mg dobę/osobę. W produktach żywnościowych żelazo występuje w dwóch formach: hemowej – która jest łatwo przyswajalna i obecna jest w produktach pochodzenia zwierzęcego oraz niehemowej – trudno przyswajalnej formie znajdującej się głównie w produktach roślinnych. Niedobór żelaza, będący najczęściej występującym niedoborem pokarmowym na świecie, wynika głównie z nieprawidłowej diety, zaburzonego wchłaniania oraz stanów patologicznych przewodu pokarmowego. Diagnostyka niedokrwistości oparta jest w dużej mierze na badaniach morfologicznych krwi, począwszy od pomiaru stężenia hemoglobiny poprzez oznaczenie stężenia żelaza w surowicy, na oznaczeniu stężeń witaminy B12 i kwasu foliowego kończąc. Profilaktyka i leczenie anemii z niedoboru żelaza polega przede wszystkim na zmianie nawyków żywieniowych oraz przyjmowaniu preparatów farmaceutycznych ściśle według wskazań lekarza.

Słowa kluczowe żelazo, niedobór żelaza, pokarmowe źródła żelaza, leczenie anemii

Summary Human body contains 3-5 g of iron. The most part of iron is the component of hemoglobin, the rest is stored in the liver, bone marrow and kidneys. Iron absorption is an active process, which micelles are formed in and ferritin is created. Need for iron, which is conditioned by sex, physical activity, age and physiological state of the body range between 7 and 23 mg per day/person. Iron occurs in two forms in food products: heme – which is easily digestible and is in animal products and non-heme – hardly absorbable form located mainly in plant foods. Iron deficiency, which is the most common scarcity in the world, mainly due to improper diet, malabsorption and pathological conditions of the gastrointestinal tract. Diagnosis of anemia is based on morphological studies of blood: the hemoglobin measurement, concentration of serum of iron, vitamin B12 and folic acid. Prevention and treatment of iron deficiency anemia is primarily a change of eating habits and use the pharmaceuticals closely by a doctor. 1

Zadanie jest współfinansowane przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

100

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Keywords iron, iron deficiency, food sources of iron, treatment of anemia

Wstęp W organizmie człowieka żelazo występuje w ilości ok. 3-5 g. Ponad 60% tego składnika znajduje się w hemoglobinie, która jest barwnikiem krwi; 10% wchodzi w skład mioglobiny – barwnika mięśni; zaś ok. 1% występuje w enzymach komórkowych, tj. katalazach, cytochromach, peroksydazach i dehydrogenazach. Pozostała część żelaza zmagazynowana jest w wątrobie, śledzionie, nerkach, surowicy krwi, w szpiku kostnym w postaci ferrytyny i hemosyderyny [1]. Żelazo jest mikroelementem niezbędnym do prawidłowego rozwoju i wzrostu organizmu. W procesie erytropoezy jest włączane do cząsteczki hemoglobiny. Hemoglobina, która jest obecna w krwinkach czerwonych, warunkuje prawidłowy transport tlenu w organizmie. Podobną rolę pierwiastek ten spełnia w wytwarzaniu mioglobiny i zaopatrywaniu mięśni w tlen. Odpowiedzialne jest ponadto za transport elektronów w łańcuchu oddechowym oraz bierze udział w syntezie DNA i regulacji cyklu komórkowego [2]. Żelazo uczestniczy także w procesie mielinizacji otoczek nerwowych [3] oraz ma wpływ na funkcje immunologiczne organizmu, biorąc udział w procesie proliferacji obwodowych limfocytów [4]. Wchłanianie żelaza w organizmie człowieka odbywa się na zasadzie transportu aktywnego. W żołądku, pod wpływem kwasu solnego pierwiastek ulega jonizacji i jako dwuwartościowy wchłaniany jest w dwunastnicy i początkowej części jelita czczego, po czym utlenia się do trójwartościowego pierwiastka. Po wniknięciu do enterocytu, żelazo w niewielkich ilościach przechodzi do mitochondriów, natomiast w bardzo dużej części tworzy micele, które wiążą się z globularnym białkiem - apoferrytyną, tworząc ferrytynę. W jednej cząsteczce ferrytyny może znajdować się nawet 4500 atomów żelaza, które stanowi ok. 50% masy całej cząsteczki. Ferrytyna odkłada się w błonach lizosomów i tworzy hemosyderynę. Następnie, z komórek nabłonka jelitowego, żelazo przechodzi do łożyska krwi, odłączając się najpierw od ferrytyny, a następnie łącząc się w osoczu z betaglobuliną transportującą żelazo po całym organizmie – transferyną [1, 5]. Zapotrzebowanie organizmu na żelazo i jego występowanie w produktach spożywczych Zapotrzebowanie ustroju na żelazo wynika z ciągłej jego utraty, zarówno ze złuszczonym naskórkiem, nabłonkiem jelitowym, jak i w wyniku utraty krwi, głównie w czasie krwawienia miesięcznego u kobiet. W warunkach fizjologicznych strata ta pokrywana jest przez wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego, a także wykorzystanie zasobów żelaza w organizmie. Mimo, że przeciętne spożycie żelaza przez ludzi powinno wynosić ok. 15-25 mg/dobę, wchłanianiu ulega średnio ok. 0,6-0,75 mg/dzień u mężczyzn i ok. 1,2-1,5 mg/dzień wśród kobiet. Ustrój ponadto nie posiada fizjologicznej możliwości czynnego wydalania żelaza, w związku z tym zachowanie równowagi obywa się jedynie poprzez regulowanie wchłaniania żelaza z przewodu pokarmowego [5, 6]. Zapotrzebowanie na żelazo uzależnione jest od płci, wieku, aktywności fizycznej, a także stanu fizjologicznego organizmu. Normy żywieniowe spożycia żelaza z całodzienną racją pokarmową wahają się od 7 mg na dobę wśród 10-12-letnich chłopców do nawet 23 mg na dobę u kobiet w ciąży (normy na poziomie EAR) [7]. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

101

Żelazo w produktach żywnościowych występuje w dwóch formach: jako hemowe i niehemowe. Ponad 80% tego pierwiastka występuje w pożywieniu w formie niehemowej, głównie w postaci jonów Fe3+. Stopień przyswojenia żelaza niehemowego z pożywieniem jest bardzo niski i waha się od 1 do 5%. Jest on w dużym stopniu uzależniony od innych składników pożywienia, które mają właściwości obniżające lub podnoszące wchłanianie żelaza. Składnikami pokarmowymi, których obecność w produktach ma wpływ na zwiększenie przyswajalności żelaza, są przede wszystkim: kwas askorbinowy, skrobia oporna, oligosacharydy, witamina A i beta karoten, ale także produkty poddane fermentacji lub kiełkowaniu, tj. kapusta kiszona i sos sojowy. Zdolność zmniejszania stopnia przyswajania żelaza posiadają z kolei: błonnik pokarmowy, fityniany zawarte w produktach zbożowych, białej mące i orzechach, wapń zawarty w mleku i produktach mlecznych, polifenole występujące w herbacie, kawie i niektórych przyprawach [2, 8]. Niehemowa forma żelaza występuje głównie w produktach pochodzenia roślinnego, tj.: nasionach roślin strączkowych, pieczywie razowym, wszelkich kaszach, ryżu, płatkach zbożowych, otrębach, ziarnach kakao, ale również w suszonych owocach, orzechach, zielonolistnych warzywach i żółtku jaja. Hemowa forma pierwiastka występuje w ok. 10% zwyczajowo spożywanych pokarmów pochodzenie zwierzęcego. Jego źródłem są głównie: mięso, ryby, przetwory mleczne oraz owoce morza i podroby [9]. Żelazo hemowe pochodzi z hemoglobiny i mioglobiny, w związku z tym biodostępność tej formy dla organizmu ludzkiego jest znacznie większa niż formy niehemowej – do 20% - i jego przyswajalność jest w mniejszym stopniu uzależniona od innych składników pożywienia [8, 9]. Przyczyny niedoboru żelaza i jego kliniczne objawy Żywieniowy niedobór żelaza jest jednym z wiodących czynników ryzyka trwałego kalectwa, nierzadko prowadzącego do śmierci. Częstość występowania pokarmowych niedoborów żelaza wg WHO wynosi 4,8%, co stanowi ok. 1,6 miliona ludzi na całym świecie [10]. Do osób szczególnie narażonych na wystąpienie niedokrwistości z powodu niedoboru żelaza należą: kobiety w ciąży i karmiące, dziewczęta w okresie dojrzewania, które rozpoczęły menstruację, dzieci do 2. roku życia, wyczynowi sportowcy, weganie i osoby starsze [2]. Jednym z pierwszych objawów chorobowych żywieniowego niedoboru żelaza jest obniżone stężenie hemoglobiny we krwi i wynikająca z niego niedokrwistość, w której liczba czerwonych krwinek i ilość krążącej hemoglobiny nie wystarczy do prawidłowego wysycenia tlenem tkanek obwodowych. Najczęstszymi postaciami niedokrwistości są niedokrwistości niedoborowe związane z deficytem żelaza, witaminy B12 i kwasu foliowego. Niedokrwistość z niedoboru żelaza może wynikać z nadmiernej utraty żelaza, będącej skutkiem krwawienia głównie podczas menstruacji oraz z przewodu pokarmowego, niewłaściwego wchłaniania, niedostatecznej podaży żelaza z całodzienną racją pokarmową lub wzrostu zapotrzebowania na ten pierwiastek w okresie ciąży [11]. Wśród przyczyn pokarmowych niedoborów żelaza wymienia się bardzo często różnego rodzaju diety, począwszy od diet jednoskładnikowych, poprzez diety odchudzające i oczyszczające, na dietach wegańskich kończąc. Każdy z tych sposobów żywienia charakteryzuje się deficytem zarówno energii, jak i makro- i mikroskładników. W diecie wegańskiej podstawowym źródłem żelaza są produkty zbożowe, nasiona roślin strączkowych, warzywa i suszone owoce, a więc te, które posiadają niehemową – gorzej przyswajalną – formę chemiczną żelaza. Pozostałe diety, poprzez swoje niedobory pokarmowe, mogą powodować gorszą przyswajalność tego pierwiastka, nawet jeśli w całodziennych racjach pokarmowych przeważa jego hemowa 102

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

forma. Przyczyną niedoboru żelaza mogą być także wszelkie zabiegi chirurgiczne, którym skutkiem jest duża utrata krwi, głównie operacje bariatryczne. Związane jest to przede wszystkim ze zmniejszonym wchłanianiem żelaza i witaminy B12, wynikającym zarówno z komplikacji pooperacyjnych, jak i zmniejszeniem podaży mięsa i produktów pochodzenia zwierzęcego w całodziennej racji pokarmowej przed zabiegiem [12]. Wśród symptomów niedoboru żelaza wymienia się najczęściej: zmęczenie, obniżoną koncentrację, utratę apetytu, zmniejszoną aktywność zawodową, wzrost podatności na infekcje i zwiększoną wrażliwość na zimno. Początkowe stadium anemii może być także przyczyną zapalenia kącików ust, zwiększonej kruchości włosów i paznokci oraz utraty włosów [13-15]. W poszczególnych grupach ryzyka swoiste objawy niedoboru żelaza mogą się między sobą różnić. Wśród najmłodszych dzieci najczęściej pojawiają się: zaburzony/opóźniony wzrost, zaburzona koncentracja, opóźniony rozwój ruchowy, upośledzenie mowy, problemy psychiczne, zaburzony rozwój emocjonalny. Wśród kobiet w wieku rozrodczym najczęściej występuje ograniczona wydolność fizyczna, a u ciężarnych niedokrwistość z niedoboru żelaza prowadzi do opóźnienia wzrostu płodu z powodu dysfunkcji łożyska, śmierci wewnątrzmacicznej i przedterminowego porodu. Ryzyko wystąpienia anemii z niedoboru żelaza wśród osób w podeszłym wieku związane jest przede wszystkim z obecnością chorób towarzyszących. Sprawność układu odpornościowego, która w podeszłym wieku jest już zmniejszona, ulega dalszemu pogorszeniu pod wpływem niedoborów żelaza [2, 16]. Niedokrwistość może być również spowodowana stosowaniem leków, m.in. kwasu acetylosalicylowego, steroidów, leków przeciwreumatycznych, środków immunosupresyjnych i chemioterapii. Może także wzrastać z powodu skutków ubocznych związanych z chorobami przewodu pokarmowego: nadżerkami, wrzodami lub zaburzeniami wchłaniania spowodowanymi wymiotami i biegunką [2]. Niedokrwistość z niedoboru żelaza diagnozuje się na podstawie badań laboratoryjnych. Objawy kliniczne niedokrwistości zależą przede wszystkim od szybkości i stopnia narastania niedokrwistości, a także od ogólnego stanu zdrowia, wieku i istniejących chorób towarzyszących. Jeśli niedokrwistość postępuje w małym tempie, organizm jest zdolny wytworzyć mechanizmy adaptacyjne do zmniejszonego zaopatrzenia tkanek w tlen.

Tab. 1: Stopień nasilenia niedokrwistości w zależności od stężenia hemoglobiny [w modyfikacji własnej wg: 13] Stopień nasilenia niedokrwistości

Stężenie hemoglobiny

Stopień 0 (norma)

≥ 11,0 g/dl

Stopień I (łagodna)

9,5-10,9 g/dl

Stopień II (umiarkowana)

8,0-9,4 g/dl

Stopień III (ciężka)

6,5-7,9 g/dl

Stopień IV

< 6,5 g/dl

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

103

Pierwszym sygnałem niewłaściwej gospodarki żelazem jest obniżone stężenie hemoglobiny we krwi: u dorosłych kobiet – poniżej 12 g/dl, wśród dorosłych mężczyzn – poniżej 14 g/dl, zaś u ciężarnych – poniżej 11 g/dl. Dodatkowymi parametrami, które należy wziąć pod uwagę w diagnostyce niedokrwistości są: hematokryt (Hct), liczba czerwonych krwinek (RBC) oraz średnia objętość erytrocytów (MCV) i średnie stężenie hemoglobiny (MCHC) w erytrocycie [11, 13, 17]. Niedokrwistość w zależności od stężenia hemoglobiny można określić jako łagodną, umiarkowaną lub ciężką (tab. 1). Do grupy badań uzupełniających należą także oznaczenia: - stężenia żelaza w surowicy, - ferrytyny we krwi, - bilirubiny całkowitej w surowicy, - stężenia witaminy B12 oraz kwasu foliowego w surowicy, - całkowitej zdolności wiązania żelaza (TIBC) [2]. Leczenie niedokrwistości z niedoboru żelaza Niedobór żelaza, który towarzyszy niedokrwistości, zawsze wymaga leczenia. Kiedy anemia nie występuje, leczenie niedoboru żelaza traktowane jest jako profilaktyka niedokrwistości. Bez względu na prowadzony styl życia, sposób odżywiania i inne współistniejące warunki, tj. obfita menstruacja, przewlekłe zapalenie jelit lub regularne oddawanie krwi w punktach krwiodawstwa, celem leczenia niedokrwistości jest eliminacja niedoborów żelaza i towarzyszących mu oznak oraz poprawa ogólnego stanu zdrowia [2]. Istnieją 3 główne strategie leczenia niedokrwistości: 1. Fortyfikacja żywności – wzbogacanie produktów spożywczych, głównie mąki, żelazem spowodowało w Szwecji spadek częstości występowania niedoborów żelaza z 25-30% do 6-7% [wg: 18]. Oszacowano jednak, że nie tylko wzbogacanie mąki, ale także zwiększone przyjmowanie preparatów z kwasem askorbinowym i zmniejszona utrata krwi miesiączkowej, związana z przyjmowaniem środków antykoncepcyjnych powodują poprawę wysycenia organizmu żelazem. W przypadku wzbogacania produktów musi być ponadto oszacowana ich bioprzyswajalność. Najlepsze efekty, potwierdzone badaniami naukowymi osiągnęły te produkty, które posiadały dodatek soli żelazowej kwasu etylenodiamiotetraoctowego (NaFeEDTA) jako nośnika żelaza. NaFeEDTA jest dwa do trzech razy lepiej przyswajalny jako dodatek do produktu spożywczego niż siarczan żelaza [18,19]. W Polsce żelazo dodawane jest do płatków kukurydzianych i innych zbożowych produktów śniadaniowych oraz do soków i napojów, zwłaszcza rekomendowanych do spożycia przez dzieci [20]. 2. Suplementacja diety – polega na indywidulanym uzupełnianiu diety preparatami farmaceutycznymi, występującymi najczęściej w postaci tabletek, drażetek, kapsułek. Przyjmowanie suplementów ze wskazania lekarza jest bezpieczne, znane są bowiem wówczas dokładne dawkowanie i ewentualne efekty uboczne, nie ma więc obaw o niedostateczną podaż żelaza bądź przedawkowanie [18, 21]. Najbardziej powszechne następstwa zbyt dużej ilości przyjmowanego żelaza to: metaliczny posmak w ustach, dyskomfort w żołądku i zaparcia [18]. W Polsce dostępnych jest ok. 50 preparatów ze związkami żelaza. Najczęściej występujące formy to: fumaran żelaza, glukonian żelaza, siarczan żelaza uwodniony i siarczan 104

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

żelaza bezwodny [22]. Proces leczenia niedoborów żelaza rozpoczyna się od zastosowania soli żelazawych w dawce dobowej ok. 200 mg żelaza elementarnego na dobę. Po około 3 tygodniach skutecznego leczenia stężenie hemoglobiny powinno wzrosnąć o ok. 2g/ dl i po osiągnięciu prawidłowego jej stężenia – 13-14g/dl – leczenie należy kontynuować przez 2-3 miesiące [14]. 3. Interwencja dietetyczna – jako forma leczenia niedoborów żelaza stosowana jest tylko w społeczeństwach, w których pokarmowe źródła żelaza są łatwo dostępne. Polega przede wszystkim na włączeniu do diety produktów spożywczych charakteryzujących się dużą zawartością, ale również bioprzyswajalnością żelaza [18].

Podsumowanie Żelazo dla większości organizmów żywych jest pierwiastkiem niezbędnym i jako składnik enzymów bierze udział w wielu procesach metabolicznych: związane z mioglobiną i hemoglobiną ma kluczowe znaczenie w transporcie tlenu, reguluje cykl komórkowy, bierze udział w syntezie DNA i transporcie elektronów w łańcuchu oddechowym. Niedobór żelaza jest uznawany za najczęściej występujący niedobór składnika mineralnego na świecie. W krajach rozwijających się anemia występuje głównie z powodu niedożywienia oraz chorób zakaźnych i jest ściśle związana z niedoborem innych mikroelementów, witamin i białek. W krajach rozwiniętych z kolei głównymi przyczynami niedoborów żelaza są: nieracjonalne, restrykcyjne diety alternatywne, wegetarianizm, weganizm oraz intensywne uprawianie sportu. Niedobór żelaza, poza niedokrwistością, może mieć inne skutki kliniczne, tj. hamowanie wzrostu i rozwoju dzieci, spadek koncentracji, obniżenie rozwoju intelektualnego, zmniejszenie odporności, niskie ciśnienie krwi. Leczenie anemii z niedoboru żelaza polega przede wszystkim na podawaniu doustnych preparatów farmaceutycznych w odpowiednich dawkach przez określony czas. Profilaktyka niedoborów żelaza oparta jest głównie na żywieniowej strategii długoterminowej, która polega na wprowadzeniu do całodziennej racji pokarmowej produktów spożywczych, które zawierają duże ilości łatwo przyswajalnego żelaza. Modyfikacja diety w tym kierunku jest optymalną strategią przeciwdziałania niedokrwistości na świecie.

Literatura 1. Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Wyd. PZWL, Warszawa 2010. 2. Huch R. Schaefer R.: Niedobór żelaza i niedokrwistość z niedoboru żelaza. Wyd. MedPharm Polska, Wroclaw, 2008. 3. Beard J.L., Connor J.R.: Iron status and neural functioning. Annu Rev Nutr 2003, 23, 41-58. 4. Bowlus C.L.: The role of iron in T cell development and autoimmunity. Autoimmun Rev, 2003, 2, 73-78. 5. Keller J.S.: Podstawy fizjologii żywienia człowieka. Wyd. SGGW, Warszawa, 2000. 6. Fernandez-Real J.M., Lopez-Bermejo A., Ricart W.: Cross-walk between iron metabolism and diabetes. Diabetes, 2002, 51, 2348-2354. 7. Jarosz M.: Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. IŻŻ, Warszawa 2012. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

105

8. Grajeta H.: Wpływ składników pokarmowych na wchłanianie żelaza. Bromat Chem Toksykol, 2006, 39, 2, 111-119. 9. Gawęcki J. (red): Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Wyd. PWN, Warszawa, 2010. 10. World Health Organization, WHO: Worldwide prevalence of anemia 1993-2005. WHO Global Database on Anaemia, Genewa 2008. 11. Orlicz-Szczęsna G., Żelazowska-Posiej J., Kucharska K.: Niedokrwistość z niedoboru żelaza. Curr Probl Psychiatry, 2011, 12, 4, 590-594. 12. Bellanger R.A.: Iron deficiency anemia in women. US Pharm, 2010, 35(9), 50-58. 13. Chełstowska M., Warzocha K.: Objawy kliniczne i zmiany laboratoryjne w diagnostyce różnicowej niedokrwistości. Onkol Prakt Klin, 2006, 2, 3, 105-116. 14. Hellman A., Mital A.: Niedokrwistości niedoborowe – diagnostyka i leczenie. Przew Lek, 2001, 4, 7, 88-97. 15. Yadav D., Chandra J.: Iron deficiency: beyond anemia. Indian J Pediatr, 2011, 78, 65-72. 16. Ahluwalia N., Sun J., Krause D., Mastro A., Handte G.: Immune function is impaired in irondeficient, homebound, older women. Am J Clin Nutr, 2004, 79, 516-521. 17. Zimmermann M.B., Hurrell R.F.: Nutritional iron deficiency. Lancet, 2007, 370, 511-520. 18. Patterson A. J., Brown W.J., Roberts D.C.K.: Development, prevention and treatment of iron deficiency in women. Nutr Res, 1998, 18, 3, 489-502. 19. Bothwell T.H., MacPhail A.P.: The potential role of NaFeEDTA as an iron fortificant. Int J Vitam Nutr Res, 2004, 11, 74(6), 421-434. 20. Suliburska J., Krejpcio Z., Kołaczyk N.: Evaluation of the content and the potential bioavailability of iron from fortified with iron and non-fortified food products. Acta Sci Pol, Technol Aliment 2011, 10, 2, 233-43. 21. Cook J.D.: Diagnosis and management of iron-deficiency anaemia. Best Pract&Res Clin Haemat, 2005, 18, 2, 319-332. 22. World Health Organisation, WHO: Stoltzfus R.J., Dreyfuss M.L.: Guidelines for the use of iron supplements to prevent and treat iron deficiency anemia. Washington, 1998.

106

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Małgorzata Kostecka, Agnieszka Halska

Żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym – porównanie modelowej diety dziecka w wieku wczesnoszkolnym z realnymi jadłospisami Nutrition in the prevention of civilization diseases – a comparison model child’s diet in early school age with real menus Uniwersytet Przyrodniczy, Lublin

Streszczenie Racjonalne żywienie dzieci jest niezwykle ważne gdyż wpływa na ich prawidłowy rozwój psychiczny i fizyczny. Kształtuje dobre nawyki żywieniowe oraz ma wpływ na stan zdrowia w okresie dorosłym a tym samym zmniejsza ryzyko występowania chorób cywilizacyjnych. Planowanie żywienia dzieci od najmłodszych lat powinno być bardzo dobrze wykonywane ze względu na zmienne zapotrzebowanie oraz konieczność ograniczenia ryzyka pojawiania się niedoborów lub nadmiarów składników pokarmowych w diecie. Stosowanie modelowej racji pokarmowej ma działanie profilaktyczne w zapobieganiu otyłości, chorobom serca i osteoporozie.

Słowa kluczowe żywienie dzieci, modelowa racja pokarmowa, choroby dietozależne, niedobory żywieniowe

Summary Rational nutrition of children is very important because it affects the normal development of the mental and physical. Shapes good eating habits and has an impact on health during adult, reduces the risk of lifestyle diseases. Planning nutrition of children from an early age must be done very well because it can reduce the risk of the occurrence of nutritional deficiencies or excesses of nutrients in the diet. The use of food intake model has a prophylactic effect in prevention of obesity, heart disease and osteoporosis.

Keywords children’s nutrition, model child’s diet, diet related diseases, nutritional deficiencies

Wstęp Sposób żywienia jest bardzo ważny dla prawidłowego rozwoju i funkcjonowania człowieka. Ostatnie badania pokazują, że ogromny wpływ na stan zdrowia w życiu dorosłym oraz rozwój chorób dietozależnych ma sposób odżywiania kobiety w ciąży jak również sposób żywienia małego dziecka. Ukształtowane w dzieciństwie nawyki żywieniowe oraz preferencje smakowe rzutują zazwyczaj na sposób odżywiania się w życiu dorosłym [Dror, 2014; Mgarey, 2013; Weker, 2011; Stettler, 2010]. Nadmierne spożycie energii, tłuszczy nasyconych, białka zwierzęcego sprzyja nieprawidłowemu rozkładowi lipoprotein w surowicy, podwyższonemu poziomowi cholesterolu „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

107

i trójglicerydów, co w połączeniu z małą aktywnością fizyczną może prowadzić do nadmiernej masy ciała, rozwoju cukrzycy typu 2 oraz choroby niedokrwiennej serca[Collins, 2011; Wilson, 2013; Spence, 2013; Moraes, 2014]. Żywienie dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym uwarunkowane jest przede wszystkim zwyczajami żywieniowymi rodziny. Placówki żywienia zbiorowego jak przedszkole czy szkolna stołówka mają niewielki wpływ na zmianę dziecięcych nawyków. Niezwykle ważne jest kształtowanie świadomości rodziców oraz wprowadzanie zmian w sposobie żywienia rodziny. Szczególną uwagę trzeba zwracać na organizację posiłków, ich wartość energetyczno-odżywczą oraz dobór produktów w diecie. W latach 2008-2012 znowelizowano normy żywienia dla wszystkich grup ludności pod kątem obniżenia spożycia energii, białka, tłuszczu oraz zwiększenia podaży witaminy D, folianów, wapnia, jodu i błonnika. Wszystkie te zmiany powinny być podstawą modyfikacji dziennych racji pokarmowych dzieci [Jarosz, 2008; Jarosz, 2012].

Cel pracy Celem pracy była analiza porównawcza modelowej diety dziecka w wieku 7-9 lat i diet uzyskanych z wywiadów żywieniowych.

Materiał i metody Modelową dietę oraz całodzienną rację pokarmową z uwzględnieniem podziału produktów spożywczych na 6 podstawowych grup opracowano na podstawie aktualnych zaleceń dotyczących żywienia dzieci w tym przedziale wiekowym. Analizę jadłospisów dzieci w wieku 7-9 wykonano na podstawie uzyskanych wywiadów żywieniowych. W badaniu wzięło udział 150 losowo wybranych dzieci uczęszczających do szkół podstawowych w Lublinie. Dzieci w rozmowie z przeszkolonym ankieterem odpowiadały na pytania o ulubione produkty spożywcze i potrawy oraz aktywność fizyczną. W drugiej części rodzice wypełniali autorski kwestionariusz ankiety zawierający pytania dotyczące stylu życia, sposobu żywienia i przygotowywania potraw, częstości podawania produktów spożywczych. Ostatnią częścią badania był 3 dniowy wywiad żywieniowy. Rodzice za pomocą miar domowych opisywali całodzienne racje pokarmowe swoich dzieci z 3 dowolnie wybranych, kolejnych dni tygodnia zawierających jeden dzień wolny od szkoły. Do obliczeń wartości energetycznej i odżywczej jadłospisów wykorzystano program Dieta 5 oparty na krajowych normach żywienia. Na podstawie uzyskanych wyników opracowano średnią całodzienną rację pokarmową dla badanej grupy, którą porównano z zaleceniami.

Wyniki Podstawą do planowania diet dzieci są normy żywienia, które stanowią punkt odniesienia w bilansowaniu dziennej racji pokarmowej oraz w ocenie sposobu żywienia. Wartość odżywcza i energetyczna ocenianej diety powinna być zgodna z normami żywieniowymi na poziomie co najmniej średniego dobowego zapotrzebowania (EAR). (Tabela 1 i 2)

108

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 1. Normy na energię, białko i tłuszcz Energia (kcal) Wiek

Białko [g]

Aktywność fizyczna

Aktywność fizyczna EAR

7-9 lat

Tłuszcz* [g]

mała

umiarkowana

Duża

1600

1800

2100

RDA 30

mała

umiarkowana

duża

53-62

60-70

70-82

EAR – średnie zapotrzebowanie grupy RDA – zalecane spożycie * Dolny przedział wartości normy na tłuszcz w wieku odpowiada 30% energii z tłuszczu, górny – 35%;

Tabela 2. Normy na wybrane witaminy i makroelementy Witamina A[µg] Wiek

7-9 lat

Witamina D[µg]

Witamina C[mg]

Wapń [mg]

Żelazo [mg]

EAR

RDA

EAR

RDA

EAR

RDA

EAR

RDA

300

500

800

AI – wystarczające spożycie

Nowe normy żywienia dla dzieci różnią się od obowiązujących wcześniej zaleceń niższymi wartościami podaży energii, białka, tłuszczy, witamin z grupy B oraz wyższymi zalecanymi dawkami kwasu foliowego, błonnika, wapnia, jodu i witaminy D. Planowanie żywienia dzieci od najmłodszych lat powinno być bardzo dobrze wykonywane ze względu na konieczność ograniczenia ryzyka występowania niedoborów lub nadmiarów składników pokarmowych w diecie. Planowanie diet dla dzieci z uwzględnieniem zalecanego poziomu spożycia (RDA) lub poziomu wystarczającego spożycia (AI) pozwala zrealizować zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze potrzebne do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmu. W całodziennej diecie ilość energii pochodzącej z białka powinna wynosić 10-15%, z tłuszczu 30-32%, w tym z nasyconych kwasów tłuszczowych nie więcej niż 10%, a z węglowodanów 45-60%. Ilość cukrów dodanych nie powinna przekroczyć 10%. Całodzienna, zróżnicowana racja pokarmowa powinna obejmować produkty z najważniejszych grup produktów spożywczych (Tabela 3).

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

109

Tabela 3. Proponowane dzienne racje pokarmowe dla dzieci w wieku 7-9 lat, udział różnych grup produktów

Dzieci 7-9 lat zapotrzebowanie [g]

Orientacyjne wielkości porcji

Pieczywo

210

6 średnich kromek chleba graham

Mąka, makarony

2,5 łyżki makaronu (6 łyżek po ugotowaniu)

Kasza, ryż, płatki śniadaniowe

3,5 łyżki ryżu/ kaszy jęczmiennej/ 3 łyżki płatków owsianych

Mleko i napoje mleczne fermentowane

550

2 szklanki mleka 2- 3,2% lub 2 szklanki kefiru, jogurtu naturalnego

Sery twarogowe

Kawałek sera o grubości 3 cm

Sery podpuszczkowe dojrzewające

1 plasterek żółtego sera

Mięso, drób

Mały kotlet mielony lub 2-3 łyżki gulaszu

Wędliny

4 plasterki kiełbasy lub1 plasterek szynki

Ryby

1 paluszek rybny

Jaja

1/2

Ziemniaki

250

3 średnie ziemniaki

Warzywa

430

1 pomidor, 1 ogórek, surówka z 2 marchewek, 5 rzodkiewek

Owoce

300

1 jabłko, 1 pomarańcza

Produkty Produkty zbożowe

Mleko i przetwory mleczne

Mięso, wędliny, ryby

Warzywa, owoce

Nasiona roślin strączkowych i orzechy

2-3 orzechy

Tłuszcze 110

3 łyżeczki masła i łyżka i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym” Zwierzęce: masło i śmietana „Promocja zdrowia 27 śmietany Roślinne: oleje i margaryny

2 łyżki oleju

rzodkiewek Owoce Nasiona roślin strączkowych i orzechy

300

1 jabłko, 1 pomarańcza

2-3 orzechy

Zwierzęce: masło i śmietana

3 łyżeczki masła i łyżka śmietany

Roślinne: oleje i margaryny

2 łyżki oleju

Cukier i słodycze

2 łyżeczki miodu i 4 łyżeczki cukru lub 2 cukierki czekoladowe i 2 herbatniki

Płyny

1900 ml

Tłuszcze

Źródło: Jarosz M i wsp., Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące prawidłowego stylu życia.– IŻŻ Warszawa, 2008/ Nowelizacja 2012

Modelowy jadłospis dla dziecka w wieku 7-9 lat: I śniadanie 2 kromki (35 g) chleba pszenno-żytniego posmarowane 1 łyżeczką (5 g) masła, twarożek z 2 cienkich plastrów (65 g) sera białego półtłustego, 5 (45 g) rzodkiewek, 1 łyżka (3 g) szczypiorku i łyżki śmietany 12%, szklanka (250 g) kakao na mleku 2%, posłodzonego 1/2 łyżeczki (2,5 g) cukru II śniadanie 2 kromki (35 g) chleba pszenno-żytniego posmarowane 1 łyżeczką (5 g) masła 2 plasterki (20 g) polędwicy 2 liście (16 g) sałaty 1/4 średniej (50 g) papryki szklanka (250 g) herbaty, posłodzonej 1/2 łyżeczki (2,5 g) cukru 1 średnie (150 g) jabłko Obiad mały talerz (250 g) chudego rosołu z lanymi kluskami 2 czubate łyżki (200 g) ziemniaków puree nieduży pulpet (40 g) z mięsa drobiowego z 2 łyżkami (40 g) sosu koperkowego 6 łyżek (120 g) surówki z marchewki i jabłka, doprawionej jogurtem naturalnym z dodatkiem rodzynek (10g) szklanka (200 g) kompotu z truskawek Podwieczorek 1/2 dużego opakowania (200 g) kefiru 2% kawałek (25 g) ciasta drożdżowego woda mineralna 250 ml Kolacja 2 kromki (35 g) chleba pszenno-żytniego posmarowana 1 łyżeczką (5 g) masła 1 jajko na miękko 2 liście (16 g) sałaty 1 średni (130 g) pomidor szklanka (250 g) herbatki owocowej średni (130 g) banan lub podobna ilość owoców sezonowych „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

111

Jak pokazują przeprowadzone badania pomiędzy modelowym jadłospisem dziecka, a dzienną racją pokarmową otrzymywaną w domu rodzinnym istnieje bardzo duża różnica w ilości i jakości spożywanych pokarmów. Większość analizowanych diet nie pokrywa zapotrzebowania ilościowego na składniki budulcowe i energetyczne. W grupie dzieci dziewczynki stanowiły 56% (84 osoby), natomiast 66 chłopców to 44% wszystkich badanych. Wszystkie dzieci mieszkały w mieście, wszystkie uczęszczały do publicznych szkół podstawowych. Status ekonomiczny rodzin w większości był oceniany przez rodziców jako dobry (79%). Ponad ¾ dzieci (114 osób) korzystało z wyżywienia na stołówkach szkolnych, z tej grupy ponad 2/3 jadło drugi obiad w domu. 90% dzieci zjadało pierwsze śniadanie w domu przed wyjściem do szkoły, ale już tylko 114 (76%) dzieci dostawało do szkoły drugie śniadanie w postaci kanapek, owoców, drożdżówek lub soków owocowych. Pozostałe dzieci dostawały od rodziców pieniądze na zakup II śniadania w sklepikach szkolnych. Dzieci deklarowały, że najczęściej wybieranymi przez nie produktami były: pączki, drożdżówki, batoniki, jabłka, zapiekanki i słodycze. Podobne wyniki w swoich badaniach uzyskały Platta i Martul, okazało się, że aż 21% rodziców daje swoim dzieciom w wieku wczesnoszkolnym pieniądze na zakup drugiego śniadania w sklepiku szkolnym [Platta, 2012]. Z badań Zimnej – Walendziak wynika, że aż 21,2% dzieci w wieku 12 lat nie je drugiego śniadania, w tym samym badaniu okazało się, że około 13% chłopców i 20% dziewczynek na drugie śniadanie kupuje słodycze i napoje w sklepiku szkolnym [Zimna-Walendzik, 2009]. Ważny element w żywieniu dzieci stanowi regularność spożywania pokarmów. Całodzienna racja pokarmowa powinna być dostarczona w pięciu posiłkach. Regularne spożywanie posiłków, co 3-4 godziny w ciągu dnia powoduje, że organizm, który otrzymuje odpowiednią dawkę energii i składników odżywczych, potrafi nimi racjonalnie gospodarować, nie musi przygotowywać się na dłuższe okresy głodu i nadmiernie gromadzić zapasów. Systematyczna konsumpcja z uwzględnieniem aktywności fizycznej wspomaga intensywnie wzrastający i rozwijający się organizm [Szaflarska-Szczepanik, 2009]. W okresie szkolnym zaczyna się pojawiać nieregularność posiłków. Dzieci oprócz szkoły mają różne zajęcia dodatkowe, przez co trudno jest zachować regularny rytm spożywania posiłków. W badanej populacji 84% dzieci zjadało minimum 4 posiłki dziennie, 12% tylko 3 posiłki dziennie a 6 dzieci z tej grupy jadło tylko dwa główne posiłki (były to pierwsze śniadanie i obiadokolacja). Na problem nieregularnego jedzenia posiłków zwracają uwagę w swoich badaniach inni autorzy [Weker, 2007; Charzewska, 2006]. Marcysiak i inni badali zachowania żywieniowe dzieci i młodzieży, które wykazały, że na regularne spożywanie posiłków w ciągu dnia w grupie dzieci młodszych mają wpływ głównie rodzice, natomiast ankietowani w wieku 9-15 lat tylko w 26% przypadków zwracali uwagę na regularne spożywanie posiłków. Pozostali jedli dopiero, gdy odczuwali głód (40%), kiedy mieli ochotę (16%) lub kiedy posiłek podali rodzice (18%) [Marcysiak, 2010]. Nieregularność i długie odstępy czasowe pomiędzy posiłkami powodują, że dzieci chętnie sięgają po przekąski szybko dostarczające energii, podnoszące poziom cukru we krwi oraz zaspokajające uczucie głodu. 100% badanej populacji podjadało między posiłkami, były to głównie słodkie lub słone przekąski. Dzieci sięgały po batoniki, cukierki czy paluszki średnio 2 razy dziennie, a w przypadku 24% (36 dzieci- 16 dziewczynek i 20 chłopców) badanych rodzice nie zwracali uwagi na ilość zjedzonych przekąsek.

112

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 4. Najczęściej wybierane przekąski przez dzieci (możliwość wielokrotnych odpowiedzi) Przekąska

% ankietowanych

Ciastka, ciasta

67,3

Owoce

53,3

Czekoladki

48,0

Cukierki

48,0

Batoniki

36,0

Paluszki

26,7

Żelki

22,7

Chipsy

14,7

Orzeszki

9,5

Jest to zjawisko bardzo niekorzystne, gdyż dzieci, często podjadając między posiłkami nie rozpoznają sygnałów regulujących apetyt, mogą wówczas nigdy nie odczuwać głodu czy sytości. Często prowadzi to do zachwiania kontroli łaknienia dziecka i może być przyczyną wystąpienia nadwagi. Dobrze zbilansowana dieta nie powinna zawierać więcej niż 10% cukrów dodanych, czyli około 45 g cukrów prostych pochodzących z samego cukru oraz słodyczy. W analizowanych dietach średnia ilość cukrów dodanych wynosiła 96 g. Wszystkie dzieci lubią słodycze, a 60% z nich jadło słodycze codziennie, 32% kilka razy w tygodniu, a tylko 8% sporadycznie kilka razy w miesiącu. Badania przeprowadzone w Hiszpanii w ramach programu CASERIA pokazały, że 55% dzieci w wieku 6-10 lat zjadało słodycze 2 lub więcej razy dziennie [Rodriguez Huertas, 2012]. Wszystkie te nieprawidłowości w planowaniu żywienia dzieci mogą skutkować rozwojem nadmiernej masy ciała. Problem nadwagi i otyłości dotyczy coraz młodszych dzieci i jest spowodowany przede wszystkim wadliwym żywieniem, nadmierną podażą kalorii oraz brakiem aktywności fizycznej. W badanej populacji nadwagę stwierdzono u 15 dziewczynek i 11 chłopców, a otyłość u 3 dziewczynek i 5 chłopców. 16% dzieci nie podejmowało żadnej dodatkowej aktywności fizycznej poza szkołą, pozostałe dzieci średnio 2 razy w tygodniu uprawiały sport, najczęściej był to basen, karate i piłka nożna. Według danych przedstawionych przez International Obesity Task Force, co piąte dziecko żyjące w Europie ma nadmierną masę ciała. Ocenia się również, że w Polsce nadwaga lub otyłość mogą dotyczyć w zależności od wieku i regionu nawet 12% dzieci [Kostecka, 2013].

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

113

Na podstawie przeprowadzonych ankiet i wywiadów żywieniowych ułożono najbardziej popularny dzienny jadłospis dziecka w wieku 7-9 lat. I śniadanie: płatki kukurydziane lub kulki czekoladowe 35g na mleku 3,2% (200 ml) herbata (200ml) słodzona 2 łyżeczkami cukru II śniadanie 2 kromki (35g) chleba pszennego, masło (5g), 2 plasterki szynki (40g) lub polędwicy, liść sałaty (8g) woda smakowa lub sok owocowy np. marchwiowo- jabłkowy 330 ml Obiad w szkole pulpet wieprzowy (50g) kasza jęczmienna (80g) lub ziemniaki gotowane (100g) surówka z kiszonej kapusty (50g) kompot owocowy (200 ml) Obiad w domu kotlet z piersi kurczaka (100g) panierowany, smażony na oleju rzepakowym (10g), ziemniaki gotowane (100g) ogórek kiszony (50g) lub surówka z tartego jabłka (150 g), marchwi (50g) i śmietany 18% (10 g) herbata (200 ml) słodzona 2 łyżeczkami cukru Podwieczorek owoc (150g) lub kawałek ciasta (80g) woda smakowa lub sok owocowy (200 ml) Kolacja kromka (35g) chleba lub bułki, masło (5g) parówka gotowana (50g) plasterek żółtego sera (15g) ½ pomidora (25g) keczup (20g) herbata (200ml) z cytryna i 2 łyżeczkami cukru. Podjadanie batonik czekoladowy (75g) lub 5-6 kostek czekolady (30g), 4-5 czekoladowych ciastek (50g)

114

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 5. Najpopularniejsza dzienna racja pokarmowa wśród dzieci badanej populacji w wieku 7-9 lat, udział różnych grup produktów

Produkty

Dzieci 7-9 lat spożycie [g]

Produkty zbożowe Pieczywo

135

Mąka, makarony

Kasza, ryż, płatki śniadaniowe

Mleko i przetwory mleczne Mleko i napoje mleczne fermentowane

200

Sery twarogowe

Sery podpuszczkowe dojrzewające

Mięso, wędliny, ryby Mięso, drób

150

Wędliny

Ryby

Jaja

Ziemniaki

200

Warzywa, owoce Warzywa

133

Owoce

300

Nasiona roślin strączkowych i orzechy

Tłuszcze Zwierzęce: masło i śmietana

Roślinne: oleje i margaryny

Cukier i słodycze

30 +150 g słodyczy

Płyny

1330 ml

Analizując diety stwierdzono znaczne niedobory wapnia (średnia zawartość w diecie 425 mg), żelaza (średnia ilość 5,6 mg), cynku, jodu i selenu, oraz witaminy D – tylko 1,3 µg/ dzień. Badane dzieci nie piły mleka w rekomendowanej ilości, nie spożywały również innych produktów mlecznych, które zapewniłyby podaż wapnia na odpowiednim poziomie. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

115

Podaż węglowodanów nie pochodziła w większości z produktów zbożowych, ale głównie z cukru i węglowodanów prostych zawartych w słodyczach i słodzonych napojach oraz sokach, które stanowiły główne napoje spożywane przez dzieci w ciągu dnia. A analizowanych jadłospisów widać wyraźnie preferencję smaku słodkiego w badanej populacji. Rodzice nie widzieli w 64% przypadków związku między nadmierną konsumpcją słodyczy a możliwością niekontrolowanego wzrostu wagi. Wysoki nadmiar stwierdzono dla sodu (średnio 154% zapotrzebowania) i nasyconych kwasów tłuszczowych, których stosunek do nienasyconych wynosił średnio w badanych dietach 2:1. Było to związane z wyższą niż zalecana konsumpcją wędlin, w tym wysoko przetworzonych, typu: parówki lub pasztet. Niepokojący jest niski udział w diecie warzyw. Ponad połowa rodziców deklarowała, że ich dzieci nie lubią warzyw. Najchętniej zjadane okazały się pomidory, ogórki kiszone i surówka z kiszonej kapusty. Warzywa zjadane przez dzieci to tylko 31% zaleceń, skutkuje to obniżeniem podaży błonnika pokarmowego, witaminy C oraz mikro i makroelementów. Złe nawyki żywieniowe nie korygowane w okresie dzieciństwa będą z dużym prawdopodobieństwem kontynuowane w życiu dorosłym. Spożycie płynów w badanej populacji jest również niższe niż zalecane, dodatkowo udział napojów wypijanych przez dzieci jest niezadawalający. Dzieci chętnie piją słodzone soki w butelkach lub kartonach, a jeżeli już sięgają po wodę mineralną to w 67,3% przypadków jest to woda smakowa, czyli zawierająca cukier dodany. Udział herbaty w całodziennej diecie jest bardzo wysoki i powoduje eliminację mleka i napojów mlecznych, co nie powinno mieć miejsca gdyż w wieku szkolnym odpowiednia ilość wapnia wpływa na budowanie prawidłowej masy kostnej. Niedobory żywieniowe jak i nadmiar składników niepożądanych mogą prowadzić do zaburzeń w prawidłowym funkcjonowaniu układu nerwowego, krwionośnego czy gospodarki wapniowej organizmu.

Wnioski Stan zdrowia i odżywienia dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym jest obrazem kondycji danego społeczeństwa za 20-30 lat. Wzrost zagrożenia zdrowia spowodowany nieprawidłowym odżywianiem to problem z którym musi się zmierzyć prawie każde wysoko rozwinięte społeczeństwo. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe, niehigieniczny tryb życia musi być wyeliminowany w jak najmłodszym wieku żeby utrwalić w dzieciach prozdrowotne wzorce zachowania i żywienia. W wielu krajach rozpoczęto programy skierowane do dzieci i rodziców mające na celu edukację żywieniową [de Buerdeaudhuij, 2011; Hendrie, 2012; Silveira, 2011]. Zmiana nawyków może spowodować utrzymywanie należnej masy ciała a tym samym działać profilaktycznie na rozwój cywilizacyjnych chorób dietozależnych takich jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie czy osteoporoza.

Literatura 1. de Bourdeaudhuij I., van Cauwenberghe E., Spittaels H., School-based interventions promoting both physical activity and healthy eating in Europe: a systematic review within the HOPE project, Obesity Reviews, 2011;12(3):205–216. 2. Collins C.E., Okely A.D., Morgan J.P., Parent diet modification, child activity or both in obese children: an RCT, Pediatrics 2011, 127: 619-627. 116

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

3. Charzewska J., Jajszczyk B., Chojnowska Z., Żywieniowe czynniki chorób niezakaźnych w populacji dzieci i młodzieży. Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków, Warszawa, IŻŻ, 2006. 4. Dror DK., Dairy consumption and pre-school, school-age and adolescent obesity in developed countries: a systematic reviews and meta-analysis, Obesity Review, 2014 Mar 21. doi: 10.1111/obr.12158. [Epub ahead of print] 5. Hendrie G., Combined home and school obesity prevention interventions for children, Health Education and Behavior, 2012, 39(2):159–171. 6. Jarosz M., Bułhak – Jachymczyk B., Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych, Warszawa PZWL, 2008. 7. Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja, Warszawa IŻŻ, 2012. 8. Kostecka M., Prawidłowe żywienie dzieci w wieku przedszkolnym jako niezbędny element profilaktyki chorób cywilizacyjnych, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 2013, 3(3): 257–263. 9. Magarey A.M., Pettman T.L., Wilson A., Mastersson N., Changes in Primary School Children’s Behaviour, Knowledge, Attitudes, and Environments Related to Nutrition and Physical Activity, ISRN Obes, 2013 Mar 19;2013:752081. doi: 10.1155/2013/752081. eCollection 2013. 10. Marcysiak M., Zagroba M., Ostrowska B., Wiśniewska E., Marcysiak M., Skotnicka-Klonowicz G., Aktywność fizyczna a zachowania żywieniowe dzieci i młodzieży powiatu ciechanowskiego, Nursing Topics, 2010; 18 (2): 176–183. 11. Moraes L.I., Nicola T.C., Jesus J.S., Alves E.R., Giovaninni N.P., Marcato D.G., Sampaio J.D., Fuly J.T., Costalonga E.F., High blood Pressure in children and its correlation with three definitions of obesity in childhood, Arquivos Brasilieros de Cardiologia, 2014 Mar;102(2):175-80. Epub 2013 Nov 9. Portuguese. 12. Platta A., Martul A., Ocena wiedzy rodziców w zakresie wpływu nieprawidłowych zachowań żywieniowych na rozwój otyłości prostej u dzieci, Bromatologia. Chemia. Toksykologia., 2012, 3: 1087-1091. 13. Rodríguez Huertas E., Solana Moreno M.I., Rodríguez Espinosa F., Rodríguez Moreno M.J., Aguirre Rodríguez J.C., Alonso Ródenas M., CASERIA program (Healthy Habits in Primary Schoool Questionnaire). Responses of 6 to 10 year-old children, Semergen, 2012, 38(5):265-77. doi: 10.1016/j.semerg.2011.10.018. Epub 2011 Dec 20. 14. Silveira J.A., Taddei J.A., Guerra P.H., Nobre M.R., Effectiveness of school-based nutrition education interventions to prevent and reduce excessive weight gain in children and adolescents: a systematic review, Journal of Pediatrics, 2011, 87(5):382–392. 15. Spence S., Delve J., Stamp E., Matthews J.N., White M., Adamson A.J., The impact of food and nutrient-based standards on primary school children’s lunch and total dietary intake: a natural experimental evaluation of government policy in England. Public Library of Science, 2013 Oct 30;8(10):e78298. doi: 10.1371/journal. pone.0078298. eCollection 2013. 16. Stettler N., Iotova V., Early growth patterns and long-term obesity risk, Curr Opin Clin Nutr Metab Care 2010, 13: 294-299. 17. Szaflarska-Szczepanik A., Wika L., Maćkowska M., Analiza jakości żywienia w ocenie dzieci szkolnych z województwa kujawsko-pomorskiego, Przegląd Pedia„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

117

tryczny, 2001, 31: 46-49. 18. Weker H., Barańska M., Models of safe nutrition of children and adolescents as a basis for prevention of obesity, Medycyna Wieku Rozwojowego, 2011, 15(1): 288-297. 19. Weker H., Barańska M., Dyląg H., Czy zmiana tradycyjnego sposobu żywienia dzieci w wieku wczesnoszkolnym może być przyczyną otyłości?, Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2007, 34, ½, 12. 20. Wilson A., Magarey A., Mastersson N.J., Reliability of questionnaires to assess the healthy eating and activity environment of a child’s home and school, Obesity. 2013, 2013:720368. doi: 10.1155/2013/720368. Epub 2013 Jul 1. 21. Zimna-Walendzik E., Kolmaga A., Tafalska E., Styl życia - aktywność fizyczna, preferencje żywieniowe dzieci kończących szkołę podstawową, Żywność Nauka Technologia Jakość, 2009, 4(65): 195-203.

118

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

FIZJOTERAPIA

Jacek Wilczyński

Analiza kierunku bocznych skrzywień kręgosłupa u dziewcząt w wieku 7-18 lat metodą radiologii cyfrowej Exhibeon Analysis of the direction of curvature of the spine in girls aged 7-18 by Exhibeon digital radiology Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

Streszczenie Radiologia cyfrowa Exhibeon firmy Pixel Technology jest cennym narzędziem diagnostycznym zastępującym tradycyjne rtg na kliszy. Exhibeon pracuje pod kontrolą systemów operacyjnych Linux i Microsoft Windows. Dzięki przeglądarce można opisać zmiany zarówno w strukturze kostnej, jak i w tkankach miękkich. Exhibeon obsługuje obecnie 84 graficzne formaty obrazów zgodnych z DICOM, w tym formaty animacji prezentowane w trybie CINE. Exhibeon jest w stanie jednocześnie współpracować z wieloma archiwami obrazów – serwerami PACS. Program obsługuje format DICOMDIR, pozwala na wyszukiwanie obrazów wewnątrz katalogu. Umożliwia wydruk na drukarkach DICOM a ich konfiguracja, dzięki bazie urządzeń, jest prosta. Radiologia cyfrowa Exhibeon umożliwia m.in. wykreślenie na widocznym na ekranie komputera RTG kręgosłupa centralnej linii krzyżowej, pomiar kąta rotacji osiowej kręgu oraz wykreślenie kąta Cobba. Celem pracy była analiza kierunku skrzywień kręgosłupa metodą radiologii cyfrowej Exhibeon. Badaniami objęto 28 dziewcząt w wieku 7-18 lat z bocznym skrzywieniem kręgosłupa i postawą skoliotyczną. Dobór badanych był celowy. Dzieci zapisane były do Międzyszkolnego Ośrodka Gimnastyki Korekcyjnej i Kompensacyjnej w Starachowicach. Badania wykonano w czerwcu 2011 roku. Badanych podzielono na trzy grupy wiekowe 7-11, lat 12-14 lat i 15-18 lat. W grupie 7-11 było 8 dziewcząt, w grupie 12-14 było ich 13 a w przedziale 15-18 było ich 7. W badaniach wykorzystano radiogramy cyfrowe Exhibeon. Radiogramy wykonane były w swobodnej pozycji stojącej, w projekcji przednio-tylnej i bocznej. Zdjęcie rentgenowskie obejmowało kręgosłup lędźwiowy, piersiowy i szyjny, klatkę piersiową oraz miednicę ze stawami biodrowymi. Na widocznym na ekranie komputera RTG kręgosłupa wykreślono kąta Cobba. Na podstawie wielkości kąta skrzywienia kręgosłupa wyodrębniono: postawę skoliotyczną: 1-9°, i boczne skrzywienie kręgosłupa: ≥10°. Średni kąt pierwotny Cobba dla całej grupy wynosił 12,25°. Przesiewowa analiza wariancji kąta Cobba skrzywienia pierwotnego kręgosłupa wykazała jego wzrost wraz z wiekiem badanych (p= 0,001). Potwierdził to test Kruskala-Wallisa. Wśród skrzywień pierwotnych więcej było lewostronnych (sinistroconvexa). Kierunek skrzywienia pierwotnego miał istotny związek z wiekiem badanych (χ2 = 8,74; df=2; p=0,13). Radiologia cyfrowa Exhibeon jest cennym narzędziem diagnostycznym zastępującym tradycyjne RTG na kliszy.

Słowa kluczowe skolioza, kierunek skrzywienia pierwotnego, radiologia cyfrowa Exhibeon

Summary Exhibeon digital radiology of Pixel Technology company is a valuable diagnostic tool 120

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

replacing traditional X-ray film. Exhibeon runs on Linux operating systems and Microsoft Windows. With the browser, you can describe the changes in both the structure of bone and in soft tissues. Exhibeon currently serves 84 graphical formats compatible with DICOM images, including animation formats presented in CINE mode. Exhibeon is able to simultaneously work with multiple archives images - PACS servers. The program supports DICOMDIR format, allows you to search for images inside the directory. It allows to print on DICOM printers and their configuration, due to device base is simple. Exhibeon digital radiology allows, among others, plotting on visible on a computer screen X-ray of the spine central cross line, measurement of the angle of axial rotation of the circle and plotting the Cobb angle. The aim of the study was to analyze the direction of curvature of the spine by Exhibeon digital radiology. The study included 28 girls aged 7-18 with scoliosis and scoliotic posture. Selection of the subjects was purposeful. The children attended Interschool Centre of Corrective and Compensatory Gymnastics in Starachowice. The study was performed in June 2011. The subjects were divided into three age groups 7-11 years old, 12-14 years old and 15-18 years old. In the group of 7-11 there were 8 girls, in the group of 12-14 there were 13 and in the group of 15-18 there were 7 girls. The study used Exhibeon digital radiographs. Radiograms were made in a relaxed standing position, in the anteroposterior and lateral projection. X-ray of the spine included lumbar, thoracic and cervical spine, chest and pelvis with hip joints. On visible on the computer screen X-ray of the spine Cobb angle was plotted. Based on the size of the angle of the curvature there were identified: scoliotic posture: 1-9°, and lateral curvature of the spine: ≥ 10 °. The average Cobb primary angle for the entire group was 12.25°. Screening analysis of variance of the Cobb angle of the primary curvature of the spine showed its increase with the age of patients (p=0.001). This was confirmed by Kruskal-Wallis test. Among the primary curvatures there were more left-sided (sinistroconvexa). The direction of the primary curvature had a significant association with age (χ2 = 8.74; df=2; p=0.13). Exhibeon digital radiology is a valuable diagnostic tool for replacing traditional X-ray film.

Keywords scoliosis, direction of the primary curvature, Exhibeon digital radiology

Wstęp Według Scoliosis Research Society – skoliozą jest wygięcie kręgosłupa, którego kąt – mierzony sposobem Cobba na radiogramie przednio-tylnym wykonanym w pozycji stojącej – wynosi co najmniej 10° [1]. Choroba pojawia się w okresie wzrastania kręgosłupa. Termin skolioza wywodzi się z języka greckiego od słowa „skol” co oznacza „twists” i „tums” (skręcenie, deformacja rotacyjna) z jednoczesnym wygięciem bocznym kręgosłupa w stronę prawą lub lewą. Prawdopodobnie najstarsza wzmianka o skoliozie pochodzi ze starożytnej mitologii hinduskiej (3500 lat p.n.e.) w której Kriszna koryguje garb żebrowy jednego ze swoich uczniów. Hipokrates w latach 460 do 377 p.n.e. opisał kilka sposobów korekcji garbu w skoliozie. Sam termin skolioza idiopatyczna został po raz pierwszy użyty przez Harrensteina w 1930 roku [2]. W czasie badania postawy ciała dziecka staramy się ustalić czy mamy do czynienia z prawdziwą skoliozą, to znaczy trójpłaszczyznową defor macją kręgosłupa i tułowia, czy jest to skoliozą idiopatyczna i jakie jest ryzyko wystąpienia progresji. Należy także cenić m.in. ustawienie obręczy barkowej i łopatek oraz obręczy miednicznej i kolców biodrowych. Asymetryczne zmiany w tych strukturach zwykle po„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

121

przedzają pojawienie się skoliozy i są zawiązane z postawą skoliotyczną. Postawa skoliotyczna oznacza tendencję do odchylania osi kręgosłupa od prostej, związaną raczej z niewłaściwym sposobem trzymania się. Każda rozwijająca się spontanicznie skolioza nawet idiopatyczna jest na samym początku skrzywieniem niskostopniowym (postawą skoliotyczną) i dopiero z czasem (zwykle podczas tzw. skoku wzrostowego) ujawniają się jej rzeczywiste tendencje rozwojowe. Postawą skoliotyczną nie można jednak nazwać skrzywień dwułukowych, nawet gdy oba kąty są mniejsze od 10°, gdyż pojawienie się drugiego łuku jest już wyrazem kompensacji rzeczywistego skrzywienia [1-30]. Celem pracy była analiza kierunku skrzywień kręgosłupa metodą radiologii cyfrowej Exhibeon.

Materiał i metoda badań Badaniami objęto 28 dziewcząt w wieku 7-18 lat z bocznym skrzywieniem kręgosłupa i postawą skoliotyczną. Dobór badanych był celowy. Dzieci zapisane były do Międzyszkolnego Ośrodka Gimnastyki Korekcyjnej i Kompensacyjnej w Starachowicach. Badania wykonano w czerwcu 2011 roku. W badaniach kręgosłupa wykorzystano radiogramy cyfrowe Exhibeon. Radiologia cyfrowa Exhibeon firmy Pixel Technology jest cennym narzędziem diagnostycznym zastępującym tradycyjne RTG na kliszy. Exhibeon pracuje pod kontrolą systemów operacyjnych Linux i Microsoft Windows. Dzięki przeglądarce można opisać zmiany zarówno w strukturze kostnej, jak i w tkankach miękkich. Exhibeon obsługuje obecnie 84 graficzne formaty obrazów zgodnych z DICOM, w tym formaty animacji prezentowane w trybie CINE. Exhibeon jest w stanie jednocześnie współpracować z wieloma archiwami obrazów – serwerami PACS. Program obsługuje format DICOMDIR, pozwala na wyszukiwanie obrazów wewnątrz katalogu. Umożliwia wydruk na drukarkach DICOM a ich konfiguracja, dzięki bazie urządzeń, jest prosta. Radiologia cyfrowa Exhibeon umożliwia m.in. wykreślenie na widocznym na ekranie komputera RTG kręgosłupa centralnej linii krzyżowej, pomiar kąta rotacji osiowej kręgu oraz wykreślenie kąta Cobba Radiogramy wykonane były w swobodnej pozycji stojącej, w projekcji przednio-tylnej i bocznej. Dzięki przeglądarce można było opisać zmiany zarówno w strukturze kostnej, jak i w tkankach miękkich. RTG obejmowało kręgosłup lędźwiowy, piersiowy i szyjny, klatkę piersiową oraz miednicę ze stawami biodrowymi. Na widocznym na ekranie komputera RTG kręgosłupa wykreślono kąta Cobba [31]. Dane pomiarowe zgromadzono w arkuszu kalkulacyjnym programu MS Excell Microsoft i zaimportowano do programu Statistica. W zależności od zgodności rozkładów zmiennych z rozkładem normalnym, oraz wartości skośności i kurtozy, stosowano testy parametryczne lub nieparametryczne. Zmienne zweryfikowano pod względem normalności rozkładu testem Shapiro-Wilka. Dla zmiennych jakościowych i dyskretnych obliczono rozkłady liczebności i rozkłady procentowe. Zmienność cech ilościowych względem cech kategorialnych (grupa wiekowa, opcje badania) weryfikowano przy pomocy analizy wariancji z klasyfikacją pojedynczą, a także dwukrotną dla powtarzanych pomiarów. W przypadku istotnych efektów głównych lub interakcji stosowano test Bonferoniego oraz test Tukeya jako analizę post hoc. Współzależność cech typu skali, badana była przy pomocy testu korelacji Persona lub Spearmana. Wielowymiarową współzależność różnych obszarów zmiennych (cechy somatyczne, cechy postawy, parametry reakcji równoważnych) weryfikowano przy pomocy analizy korelacji kanonicznych. Analizę tą poprzedzono analizą czynnikową w celu wyłonienia w każdym obszarze, zmiennych nie wykazujących istotnej zależności i uniknięcia niekorzystnych efektów redundancji [32].

122

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wyniki Badanych podzielono na trzy grupy wiekowe 7-11, lat 12-14 lat i 15-18 lat. W grupie 7-11 było 8 (28, 57%) dziewcząt, w grupie 12-14 było ich 13 (46, 43%) a w przedziale 15-18 było ich 7 (25, 00%) (tab. 1, ryc. 1). Obliczono także parametry antropometryczne badanych, wysokość ciała, masę ciała i BMI. Średnia wysokość ciała wynosiła 153,39 cm, średnia masa ciała to 43,14 kg (tab. 2). BMI w przedziale wiekowym 7-11 lat wynosił 16,62; w przedziale 12-14 lat 18,41; a w wieku 15-18 lat 19,01. Średnie BMI w całej grupie wynosiło 18, 05 (tab. 3) (ryc. 2). Analiza wariancji wykazała istotną zależność BMI od wieku badanych (p= 0,04752) (tab. 4). Na podstawie wielkości kąta pierwotnego skrzywienia kręgosłupa wyodrębniono: postawę skoliotyczną: 1-9°, i skoliozę: ≥10°. Dzieci z postawą skoliotyczna było 21 (75 %) a ze skoliozą 7 (25 %). Średni kąt pierwotny Cobba dla całej grupy wynosił 12,25 °. Średni kąt pierwotny Cobba w przedziale wiekowym 7-11 lat wynosił 8,63° w przedziale 12-14 lat 10,23 ° a w wieku 15-18 lat 20,14 ° (tab. 5). Przesiewowa analiza wariancji kąta Cobba skrzywienia pierwotnego kręgosłupa wykazała jego wzrost wraz z wiekiem badanych (p= 0,001) (tab. 6), (ryc. 3). Potwierdził to test Kruskala-Wallisa (tab. 7). W całej grupie badanych więcej było skrzywień lewostronnych (sinistroconvexa) 17 (61 %). Natomiast prawostronnych (dextroconvexa) było 11 (39%). Kierunek skrzywienia pierwotnego miał istotny związek z wiekiem badanych (χ2 = 8,74; df=2; p=0,13) (tab. 8), (ryc. 4). W całej grupie badanych więcej było skrzywień lewostronnych (sinistroconvexa) 17 (61 %). Natomiast prawostronnych (dextroconvexa) było 11 (39%). W przedziale wiekowym 7-11 lat także dominowały skrzywienia lewostronne których było 6 (21,43%) a prawostronnych było 2 7,14 %. W przedziale 12-14 lat więcej było skrzywień lewostronnych 10 35,71%, prawostronnych było 3 10,71%. W wieku 15-18 lat było 6 21,43% prawostronnych i tylko jedna 3,57% lewostronna. Średni kąt pierwotny Cobba w przedziale wiekowym 7-11 lat wynosił 8,63 ° w przedziale 12-14 lat 10,23 ° a w wieku 15-18 lat 20,14 °. Kierunek skrzywienia pierwotnego miał istotny związek z wiekiem badanych (χ2 = 8,74; df=2; p=0,13) (tab. 8), (ryc. 4). Tabela 1. Liczebność i wiek badanych N

min

maks

7-11 lat

9,88

1,46

12-14 lat

13,15

0,80

15-18 lat

16,43

1,13

Razem

13,04

2,66

Grupy wiekowe

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

123

Rycina 1. Rozkład względem wieku

Tabela 2. Parametry antropometryczne badanych1 Cechy badanych

med

min

maks

skoś

Wiek

153,39

154

120

174

13,04

-0,594

0,121

Wysokość ciała

153,39

154

120

174

13,04

-0,594

0,121

Masa ciała

43,14

45,5

9,76

-0,630

-0,085

n – liczba badanych; – średnia; med – mediana, min – wartość minimalna; maks – wartość maksymalna; r – rozstęp; skoś – skośność; k – kurioza.

Tabela 3. BMI a wiek badanych BMI Grupy wiekowe

124

Min

maks

7-11 lat

16,62

2,17

13,19

19,82

12-14 lat

18,41

1,96

15,43

22,21

15-18 lat

19,01

1,26

16,65

20,45

Razem

18,05

2,04

13,19

22,21

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Rycina 2. BMI ciała w grupach wiekowych. Tabela. 4. Analiza wariancji BMI w grupach wiekowych Zmienna zależna

SS Efekt

DF Efekt

MS Efekt

SS Błąd

DF Błąd

MS Błąd

BMI

24,416

12,20 8

88,46 4

3,5385 6

3,4500 1

0,04752

Tabela 5. Kąt pierwotny Cobba w grupach wiekowych Kąt pierwotny Cobba Grupy wiekowe

min

maks

7-11 lat

8,63

3,93

12-14 lat

10,23

4,83

15-18 lat

20,14

7,01

Razem

12,25

6,88

Tabela. 6. Analiza wariancji kąta pierwotnego Cobba względem grup wiekowych1 Zmienna zależna

SS Efekt

DF Efekt

MS Efekt

SS Błąd

DF Błąd

MS Błąd

Kąt pierwotny Cobba

594,21

297,10

683,04

27,32

10,87

0,00 1

1 We wszystkich tabelach analizy wariancji symbole oznaczają: SS (sum of squre) - suma kwadratów, DF (degree of freedom) – liczba stopni swobody, MS (mean square) – średnia kwadratów, F – stosunek MS efektu do MS błędu, p – poziom istotności.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

125

Tabela 7. Test Kruskala-Wallisa kąta pierwotnego Cobba Zmienna zależna

Zmienna niezależna (grupująca) Grupy wiekowe: 7-11 lat

12-14 lat

15-18 lat

R:10.063

R:12.615

R:23.071

1,00000

0,006

Kąt Cobba w grupach wiekowych

7-11 lat 12-14 lat

1,00000

15-18 lat

0,006

0,02 0,020

Rycina 3. Kąt pierwotny Cobba w grupach wiekowych Tabela 8. Kierunek skrzywienia pierwotnego a wiek Kierunek skrzywienia pierwotnego kręgosłupa

126

Wiek 7-11 lat

12-14 lat

15-18 lat

Razem

Sinistroconvexa (sin)

%Kolumny

75,00%

76,92%

14,29%

%Wiersza

35,29%

58,82%

5,88%

% Ogółu

21,43%

35,71%

3,57%

Dextroconvexa (dex)

60,71%

2 3 6 11 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

% Kolumny

25,00%

23,08%

85,71%

% Wiersza

18,18%

27,27%

54,55%

%Kolumny

75,00%

76,92%

14,29%

%Wiersza

35,29%

58,82%

5,88%

% Ogółu

21,43%

35,71%

3,57%

60,71%

Dextroconvexa (dex)

% Kolumny

25,00%

23,08%

85,71%

% Wiersza

18,18%

27,27%

54,55%

% Ogółu

7,14%

10,71%

21,43%

39,29%

Razem

% Ogółu

28,57%

46,43%

25,00%

100,00%

χ2 = 8,74; df=2; p=0,13

Rycina 4. Kierunek skrzywienia pierwotnego a wiek

Podsumowanie Prawidłowa i precyzyjna diagnoza stanowi podstawę postępowania terapeutycznego w bocznych skrzywieniach kręgosłupa. W badaniu, obok poznania objawów choroby, staramy się ustalić jej przyczynę. Jest to niezwykle trudne, dlatego próbujemy odtworzyć jej patogenezę na podstawie objawów klinicznych oraz badania podmiotowego. Umożliwia to przyczynowe postępowanie terapeutyczne. Wymaga to ścisłej współpracy lekarza prowadzącego i fizjoterapeuty. Potrzeba zajmowania się fizjoterapeutów diagnostyką funkcjonalną została uznana na świecie. Świadczy o tym uwzględnienie diagnostyki fizjoterapeutycznej w międzynarodowej klasyfikacji procedur medycznych ICD-9. W leczeniu zachowawczym (reedukacji posturalnej) bocznych skrzywień kręgosłupa należy uwzględnić patogenezę i patomechanikę skrzywienia, określić progresywność skrzywienia, każdy przypadek skoliozy rozpatrywać indywidualnie. Należy także uwzględnić lokalizację i kierunek skrzywienia w czym pomocna jest radiologia cyfrowa Exhibeon [31].

Wnioski 1. Zaobserwowano wzrost kąta Cobba wraz z wiekiem badanych. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

127

2. Wśród skrzywień pierwotnych więcej było lewostronnych. 3. Kierunek skrzywienia pierwotnego miał istotny związek z wiekiem badanych. 4. Radiologia cyfrowa Exhibeon jest cennym narzędziem diagnostycznym zastępującym tradycyjne RTG na kliszy.

Piśmiennictwo 1. Głowacki M, Kotwicki T, Pucher A. Skrzywienie kręgosłupa. W: Wiktora Degi Ortopedia i Rehabilitacja. Red: W. Marciniak, A. Szulc. PZWL, Warszawa 2008. 2. Nowakowski A. Obowiązujące zasady postępowania w skoliozach idiopatycznych. Diagnostyka i leczenie. Biblioteka Ortopedyczna i Traumatologiczna. Exemplum, Poznań 2010. 3. Anissipour AK, Hammerberg KW, Caudill A, Kostiuk T, Tarima S, Zhao HS, Krzak JJ, Smith PA. Behavior of scoliosis during growth in children with osteogenesis imperfecta. J Bone Joint Surg Am. 2014; 5, 96, 3: 237-43. 4. Assi KC, Labelle H, Cheriet F. Statistical model based 3D shape prediction of postoperative trunks for non-invasive scoliosis surgery planning. Comput Biol Med. 2014; 48: 85-93. 5. Auerbach JD, Lonner BS, Crerand CE, Shah SA. et al. Body image in patients with adolescent idiopathic scoliosis: validation of the body image disturbance questionnaire-scoliosis version. J Bone Joint Surg Am. 2014; 16, 96, 8: 61. 6. Bettany-Saltikov J, Parent E, Romano M, Villagrasa M, Negrini S. Physiotherapeutic scoliosis-specific exercises for adolescents with idiopathic scoliosis. Eur J Phys Rehabil Med. 2014; 50, 1: 111-21. 7. Caronni A, Zaina F, Negrini S. Improving the measurement of health-related quality of life in adolescent with idiopathic scoliosis: the SRS-7, a Rasch-developed short form of the SRS-22 questionnaire. Res Dev Disabil. 2014; 35, 4: 784-99. 8. Chan SL, Cheung KM, Luk KD, Wong KW, Wong MS. A correlation study between in-brace correction, compliance to spinal orthosis and health-related quality of life of patients with Adolescent Idiopathic Scoliosis. Scoliosis. 2014; 22, 9, 1: 1. 9. Chen Z, Lerman J. Protection of the remaining spinal cord function with intraoperative neurophysiological monitoring during paraparetic scoliosis surgery: a case report. J Clin Monit Comput. 2012, 26, 1: 13-6. 10. Czaprowski D. Generalised joint hypermobility in caucasian girls with idiopathic scoliosis: relation with age, curve size, and curve pattern. Scientific World Journal. 2014; 16, 2014: 370134. 11. De Sèze M, Cugy E. Pathogenesis of idiopathic scoliosis: A review. Ann Phys Rehabil Med. 2012, 1, 27. 12. Gomez JA, Makhni MC, Vitale MG. Recurrent spinal deformity after scoliosis surgery in children. Instr Course Lect. 2014; 63: 345-51. 13. Hoashi JS, Samdani AF, Betz RR, Bastrom TP, Cahill PJ; Harms Study Group. Is there a “july effect” in surgery for adolescent idiopathic scoliosis? J Bone Joint Surg Am. 2014; 2, 96, 7: 55. 14. Horne JP, Flannery R, Usman S. Adolescent idiopathic scoliosis: diagnosis and management. Am Fam Physician. 2014; 1, 89, 3: 193-8. 15. Joo S, Rogers K.J, Donohoe M, King M.M, Kumar SJ. Prevalence and patterns of scoliosis in children with multiple pterygium syndrome. J Pediatr Orthop. 2012, 128

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

32, 2: 190-5. 16. Klineberg E, Bui T, Schlenk R, Lieberman I. Retro-odontoid calcium pyrophosphate dehydrate deposition: surgical management and review of the literature. Evid Based Spine Care J. 2014; 5, 1: 63-9. 17. Lee JY, Moon SH, Kim HJ, Park MS, Suh BK, Nam JH, Jung JK, Lee HM. The prevalence of idiopathic scoliosis in eleven year-old korean adolescents: a 3 year epidemiological study. Yonsei Med J. 2014; 1, 55, 3: 773-8. 18. Legg J, Davies E, Raich AL, Dettori JR, Sherry N. Surgical Correction of Scoliosis in Children with Spastic Quadriplegia: Benefits, Adverse Effects, and Patient Selection. Evid Based Spine Care J. 2014; 5, 1: 38-51. 19. Matava CT, Crawford MW, Pehora C, Naser B, McDonnell C. Early postoperative patient-controlled analgesia ratio predicts 24-hour morphine consumption and pain in children undergoing scoliosis surgery. J Opioid Manag. 2014; 10, 1: 39-45. 20. Menon KV, Kumar D, Thomas T. Experiments with a novel content-based image retrieval software: can we eliminate classification systems in adolescent idiopathic scoliosis? Global Spine J. 2014; 4, 1: 13-20. 21. Negrini S, Aulisa AG, Aulisa L, Circo AB, de Mauroy JC, Durmala J, Grivas TB, Knott P, Kotwicki T. et. al. 2011 SOSORT Guidelines: Orthopaedic and Rehabilitation Treatment of Idiopathic Scoliosis During Growth. Scoliosis 2012, 20, 7, 1: 3. 22. Negrini S, De Mauroy JC, Grivas TB, Knott P, Kotwicki T, Maruyama T, O’Brien JP, Rigo M, Zaina F. Actual evidence in the medical approach to adolescents with idiopathic scoliosis. Eur J Phys Rehabil Med. 2014; 50, 1: 87-92. 23. Sanders JO, Newton PO, Browne RH, Katz DE, Birch JG, Herring JA. Bracing for idiopathic scoliosis: how many patients require treatment to prevent one surgery? J Bone Joint Surg Am. 2014; 16, 96, 8: 649-53. 24. Schiess R, Boeni T, Rühli F, Haeusler M. Revisiting scoliosis in the KNM-WT 15000 Homo erectus skeleton. J Hum Evol. 2014; 67: 48-59. 25. Spencer HT, Gold ME, Karlin LI, Hedequist DJ, Hresko MT. Gain in spinal height from surgical correction of idiopathic scoliosis. J Bone Joint Surg Am. 2014; 1, 96, 1: 59-65. 26. Syvänen J, Peltola V, Pajulo O, Ruuskanen O, Mertsola J, Helenius I. Normal behavior of plasma procalcitonin in adolescents undergoing surgery for scoliosis. Scand J Surg. 2014; 1, 103, 1: 60-5. 27. Ting CK, Johnson KB, Teng WN, Synoid ND, Lapierre C, Yu L, Westenskow DR. Response surface model predictions of wake-up time during scoliosis surgery. Anesth Analg. 2014; 118, 3: 546-53. 28. Wang WJ, Sun C, Liu Z, Sun X, Zhu F, Zhu ZZ, Qiu Y. Transcription factor Runx2 in the low bone mineral density of girls with adolescent idiopathic scoliosis. Orthop Surg. 2014; 6, 1: 8-14. 29. Weber MH, Hong CH, Schairer WW, Takemoto S, Hu SS. The concomitance of cervical spondylosis and adult thoracolumbar spinal deformity. Evid Based Spine Care J. 2014; 5, 1: 6-11. 30. Zaina F, De Mauroy JC, Grivas T, Hresko MT, Kotwizki T, Maruyama T. et al. Bracing for scoliosis in 2014: state of the art. Eur J Phys Rehabil Med. 2014; 50, 1: 93-110. 31. Wilczyński J. Nowoczesna diagnostyka podstawą leczenia bocznych idiopatycznych skrzywień kręgosłupa. Rehabilitacja w Praktyce, 2010, 4, 10-16. 32. Komputerowy program statystyczny: Statistica.7.1 Statsoft, 2012. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

129

Teresa Całka-Lizis

Ćwiczenia kształtujące nawyk prawidłowej postawy ciała najważniejszym ogniwem działań korekcyjnych The exercise that shape the habit of correct body posture as the most important link of corrective activities AWF, Kraków

Streszczenie Celem pracy jest wykazanie doniosłej i ważnej roli ćwiczeń kształtujących nawyk prawidłowej postawy ciała (ć. k. n. p. p. c.) w procesie postępowania korekcyjnego. Przedstawiono ich praktyczną realizację w poszczególnych wadach postawy. Wykazano szczególną rolę fazy uświadomienia (w procesie reedukacji posturalnej), która stanowi podstawę wszystkich kolejnych działań korekcyjnych. Podkreślono, by działania korekcyjne zaczynać zawsze od istoty wady.

Słowa kluczowe reedukacja posturalna, autokorekcja

Summary The aim of this article is to prove significance of exercise that shape the habit of correct body posture during the course of corrective actions. The article presents the practical application of these exercises in particular cases of bad posture. It focuses on the importance of the self-realization phase (in a process reeducation posture), which is a basis for all other corrective activities. The article also stresses the fact that the corrective activities should always begin from the core reason for bad posture.

Keywords postural reeducation, self-correction

Cel pracy Celem pracy jest wykazanie doniosłej i ważnej roli ćwiczeń kształtujących nawyk prawidłowej postawy ciała (ć. k. n. p. p. c.) w procesie postępowania korekcyjnego oraz ich praktyczna realizacja w poszczególnych wadach postawy. Praca zawiera odpowiedź na pytania: • Dlaczego ć. k. n. p. p. c. są najważniejszymi w procesie postępowania korekcyjnego? • Jak je realizować? • Na co zwrócić uwagę? Najkrótszym określeniem postawy ciała jest nawyk. Zaburzenie tego nawyku powoduje wady nabyte nawykowe. W odpowiedzi na zaistniałe zjawisko mamy ć. k. n. p. p. c. (ryc. 1.) 130

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 1. Od wady do korekcji

Realizujemy je w procesie reedukacji posturalnej, która składa się z czterech faz: 1) uświadomienia, 2) korekcji lokalnej, 3) wytrzymałości posturalnej, 4) automatyzacji (Kasperczyk 2000, Kutzner-Kozińska 2001, Nowotny 2003, Nowotny, Saulicz 1998, Romanowska 2011, Wilczyński 2001). Najważniejszą z nich jest faza pierwsza, faza uświadomienia (ryc. 2.), która stanowi punkt wyjścia, bazę do każdego kolejnego etapu, następnej fazy. A zatem, jak ją zrealizować? Możemy korzystać zarówno z analizatora wzroku jak i czucia kinestetycznego. Zapewne łatwiej stosować ten pierwszy sposób, kiedy dany osobnik może obserwować układ swego ciała w odbiciu lustrzanym. Jakie informacje, i w jaki sposób powinien osobnik uzyskać w fazie uświadomienia? Otóż powinien on wiedzieć: jakiego odcinka dotyczy wada, na czym polega oraz jakie są jej skutki i następstwa, nie tylko te odległe ale przede wszystkim te aktualne, czyli co oprócz istoty wady może jeszcze występować? Jak to uzyskać? Prowadząc dialog, czyli zadawać pytania zrozumiałe dla badanego, tak by uzyskać odpowiedź adekwatną do obserwowanego stanu.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

131

Ryc. 2. Faza uświadomienia w procesie reedukacji posturalnej.

Korzyści wynikające z takiego postępowania to: 1. świadomość działania, od początku badany zostaje wciągnięty w sposób czynny w proces korekcji, sam się ocenia, angażuje, interesuje się własną postawą, skupia uwagę na sobie, szuka, OBSERWUJE. Prowadzący badanie tylko inspiruje przebieg, zadając pytania zrozumiałe dla badanego; 2. rozwiązanie, które sam znajduje zwiększa szansę realizacji korekcji na co dzień, skoro sam znalazł sposób likwidacji wady, to znaczy że myśli, kojarzy, rozumie, ROZWIĄZUJE; 3. efekt – działa, realizuje zadania, bo hasła, które słyszy na co dzień nie są pustymi, spełniają jedynie rolę przypomnienia, REALIZUJE (ryc. 3).

Ryc. 3. Korzyści wynikające ze świadomego działania. 132

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Poniżej zostaną przedstawione przykłady metodycznego postępowania w zakresie kształtowania nawyku prawidłowej postawy ciała w poszczególnych wadach. Przykład: plecy okrągłe (pogłębienie kifozy piersiowej). Faza I – uświadomienia: badany stoi bokiem do lustra w postawie swobodnej. – Czy wiesz gdzie masz odcinek piersiowy kręgosłupa? – jeśli wie, przechodzę do kolejnego pytania. Jeśli nie wie to pokazuję, wyjaśniam, gdzie ma skupić uwagę. – Jak określisz jego kształt? – oczywiście sam kręgosłup nie jest widoczny, ale jego kształt odzwierciedla nam kształt pleców w odcinku piersiowym. W przypadku błędnej odpowiedzi lub jej braku, pomagam podając trzy diametralnie różne określenia: płaski, okrągły, wklęsły. Po uzyskaniu odpowiedzi natychmiast komentuję: – Ma być okrągły, wygięty do tyłu, ale u ciebie to wygięcie jest za duże. Na tym polega wada, czyli na nadmiernym wygięciu, pogłębieniu kifozy piersiowej. Jeśli występują odchylenia w ustawieniu barków, to przykładowo pytam: – Jak oceniasz ich położenie względem przedniej ściany klatki piersiowej? – Podobnie postępuję z odstającymi łopatkami: – Przylegają, czy odstają od powierzchni pleców? Jedyny element, który muszę podać i objaśnić na sobie, to ustawienie głowy w płaszczyźnie strzałkowej ponieważ obrócenie głowy w celu obserwacji w tej płaszczyźnie zmienia jej ustawienie. Faza II – korekcji lokalnej: Jeżeli twój kręgosłup jest nadmiernie wygięty w odcinku piersiowym i to stanowi istotę wady, to co należy zrobić w celu naprawy? – ZMNIEJSZYĆ – taka odpowiedź pada niemal zawsze! – Jak to zrobić? – na tym etapie potrzebna jest pomoc terapeuty, który podpowie żeby zbliżyć odcinek piersiowy kręgosłupa do mostka. Można ułatwić zadanie stymulacją ręczną. Utrzymujemy zaangażowanie badanego – Obserwuj co się zmieniło? Zmniejszyła się krągłość pleców, jeśli były wysunięte barki, cofnęły się, łopatki się zbliżyły, głowa, jeśli była wysunięta do przodu, też uległa cofnięciu. Małe odchylenia na obwodzie (głowa, barki, łopatki) wskutek ruchu kręgosłupa czyli zbliżania do mostka, korygują się samoistnie. Przy większych zmianach, korekcją ich zajmujemy się w drugiej kolejności. Pamiętaj, by korekcję wady zaczynać od jej istoty, a nie od obwodu, czyli korekcja pleców okrągłych nie polega na cofaniu barków i „ściąganiu” łopatek, lecz na zbliżaniu kręgosłupa piersiowego do mostka i ewentualnie (jeśli jest taka potrzeba) to cofnięciu barków (ale tyle, ile trzeba a nie maksymalnie) oraz cofnięciu głowy (jeśli wysunięta) lub podniesieniu (gdy pochylona). Faza III – kształtująca wytrzymałość posturalną, to nic innego, jak utrzymanie skorygowanego układu z fazy II (korekcji lokalnej) i utrzymaniu go przez dłuższy czas (6-8 sekund). Faza IV automatyzacji – sprawdzenie na ile nawyk został opanowany. Odwracamy zatem uwagę osobnika poprzez, przykładowo, wydanie polecenia klaśnięcia nad głową a następnie kontrolę układu ciała w odbiciu lustrzanym. Trudno jest mówić o wykształceniu nawyku przy jednorazowym spotkaniu, ale na pewno uzyskujemy odruch. Na ogół spojrzenie do lustra wywołuje odruchową korekcję układu ciała z II fazy reedukacji posturalnej, będące potwierdzeniem zrozumienia oraz podstawą do kształtowania nawyku prawidłowej postawy ciała. W dalszej części pracy pominięto opis III i IV fazy reedukacji posturalnej, gdyż będą one przebiegać tak samo. Odwracanie uwagi osobnika w III fazie można realizować na różne sposoby, niemniej „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

133

jednak autorka pracy zachęca, by w tym celu wykorzystać układy i pozycje zgodne z korekcją danego odcinka. Przykład: plecy wklęsłe (pogłębienie lordozy lędźwiowej). Faza I – uświadomienia: badany stoi bokiem do lustra. – Czy wiesz, gdzie masz odcinek lędźwiowy kręgosłupa? Jeśli wie, przechodzę do kolejnego pytania. Jeśli nie, to pokazuję i wyjaśniam, gdzie ma skupić uwagę np. mówiąc, że jest to odcinek od ostatnich żeber do szpary międzypośladkowej. – Jak określisz jego kształt? – Odzwierciedleniem kształtu kręgosłupa jest powierzchnia pleców w odcinku lędźwiowym. Najczęściej pada odpowiedź: – WYGIĘTY DO PRZODU, WKLĘSŁY. Jeśli brak odpowiedzi, pomocnym jest dokonanie przez badanego wyboru właściwego kształtu spośród proponowanych, adekwatnego do obserwowanego stanu. Możliwe jest zasugerowanie trzech różnych określeń: płaski, wklęsły, wypukły. Nie zdarzyło się, by osobnik nie wybrał adekwatnego, właściwego kształtu (najmłodszy badany to 3.5 latek, a rozpoznawanie kształtów to 3-4 rok życia). Po uzyskaniu odpowiedzi uzupełniam: – Ma być wygięty do przodu (wklęsły), ale u ciebie to wygięcie w odcinku lędźwiowym jest za duże, czyli plecy wklęsłe polegają na pogłębionej, nadmiernej lordozie lędźwiowej. Kolejno skupiam uwagę badanego na kształcie i położeniu brzucha, który z reguły jest uwypuklony wskutek naporu przesuniętych trzewi do przodu nawet u osobników szczupłych. – Czy to znaczy, że mamy wciągać brzuch? NIE! Najpierw trzeba ustawić miednicę, od ustawienia której w głównej mierze zależy wielkość i kształt lordozy lędźwiowej. – Jak tego dokonać? – Przechodzę do fazy II zadając pytanie: – Jeżeli twój kręgosłup w odcinku lędźwiowym jest nadmiernie wygięty do przodu, czyli mamy do czynienia z hiperlordozą lędźwiową, to co zrobić w celu poprawy? – ZMNIEJSZYĆ! – nie zdarzyło mi się nigdy uzyskiwać innej odpowiedzi na to pytanie od badanych. – Jak to zrobić? I znowu do akcji wkracza terapeuta, który podpowie, by cofnąć górny brzeg miednicy. Jeżeli jest trudno wykonać to w pozycji stojącej – proponuję ugiąć nieco nogi w kolanach, by wyłączyć blokujące napięcie mięśni kulszowo-goleniowych (dzieci często wchodzą wręcz w przeprosty uniemożliwiając jakikolwiek ruch w obrębie miednicy). Jeśli i ten sposób by zawiódł, proponuję „uruchamiać miednicę” w siadzie okrocznym na ławeczce, krześle lub siadzie klęcznym i stopniowo przechodzić do pozycji wysokich. Dzieci (badani) często nie mają świadomości możliwości ruchowych miednicy i w pierwszej kolejności należy im to wyjaśnić poprzez wysuwanie brzegu górnego miednicy do przodu, do tyłu, równocześnie obserwując co się dzieje z odcinkiem lędźwiowym kręgosłupa i jak zmienia się kształt i wielkość lordozy lędźwiowej. – Obserwuj co się zmieniło przy cofaniu! Zmniejszyło się wygięcie i tym samym uwypuklenie brzucha. PAMIĘTAJ, by korekcję zaczynać od istoty wady, czyli zmniejszenia lordozy lędźwiowej poprzez cofnięcie górnego brzegu miednicy a nie wciągnięciu brzucha, czy też napięcie mięśni pośladkowych. Zaangażowanie mięśni będzie potrzebne do utrzymania skorygowanego układu ciała tj. cofnięcia górnego brzegu miednicy a nie odwrotnie. Plecy wklęsłe to pogłębiona lordoza lędźwiowa a uwypuklony bardziej lub mniej 134

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

brzuch to tylko skutek tej wady. Przykład: plecy okrągło-wklęsłe (równoczesne pogłębienie kifozy piersiowej i lordozy lędźwiowej). Faza I – uświadomienia: badany stoi bokiem do lustra. – Czy wiesz, gdzie masz odcinek lędźwiowy kręgosłupa? – Spójrz i oceń jego kształt. Ma być wygięty do przodu, ale u ciebie to wygięcie jest za duże. – Co zrobić? – ZMNIEJSZYĆ. – Tak. Jak to uzyskać? Rolą terapeuty jest nauczenie cofania górnego brzegu miednicy (patrz plecy wklęsłe). – Czy wiesz, gdzie masz odcinek piersiowy kręgosłupa? – Spójrz i oceń jego kształt. – WYGIĘTY DO TYŁU, WYPUKŁY, OKRĄGŁY. – Tak. Powinien być wygięty, ale u ciebie to wygięcie jest za duże. – Co zrobić? – ZMNIEJSZYĆ. – Tak. Jak to uzyskać? – Terapeuta wyjaśnia: poprzez zbliżanie kręgosłupa piersiowego do mostka, działanie analogiczne jak dla pleców okrągłych. Ponieważ twoja wada (plecy okrągło-wklęsłe) polega na pogłębieniu zarówno lordozy lędźwiowej jak i kifozy piersiowej, nie bez znaczenia będzie kolejność działań. Zawsze autokorekcję zaczynać należy od dołu, czyli w pierwszej kolejności ustawienia miednicy co jest równoznaczne z cofnięciem górnego brzegu miednicy a następnie zmniejszenie kifozy piersiowej poprzez zbliżanie kręgosłupa piersiowego do mostka. Przykład: plecy płaskie (zmniejszenie lub brak fizjologicznych wygięć kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej). Faza I – uświadomienia: badany stoi bokiem do lustra. – Czy wiesz gdzie masz odcinek lędźwiowy? Spójrz i oceń jego kształt. Ma być wygięty do przodu, a u ciebie tego wygięcia brak lub jest zmniejszone. – Co trzeba zrobić? – Wykształcić, zwiększyć. – Tak. Dobrze. Jak? Rolą terapeuty jest nauczenie wysuwania górnego brzegu miednicy do przodu. Jest to o wiele łatwiejszy ruch do wykonania aniżeli cofanie. W razie trudności można wykonać takie samo ćwiczenie uświadamiające funkcjonowanie (możliwości ruchowe w płaszczyźnie strzałkowej) miednicy jak przy plecach wklęsłych. – Wiesz gdzie masz odcinek piersiowy kręgosłupa? Spójrz i oceń jego kształt. – Płaski, a powinien być wygięty nieco do tyłu, czyli powinna być tzw. kifoza piersiowa. – Jak zatem spowodować ten kształt? Terapeuta wyjaśnia: poprzez oddalenie kręgosłupa piersiowego od mostka, a nie poprzez wysunięcie barków do przodu, ponieważ wada dotyczy kręgosłupa i oddziaływanie rozpoczynamy od istoty wady w kolejności od dołu do góry, czyli wysuń górny brzeg miednicy w przód „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

135

i oddal odcinek piersiowy kręgosłupa od mostka. Przykład: Skolioza (na przykładzie totalnej lewostronnej ze zmniejszoną kifozą piersiową i rotacją). Boczne, rzeczywiste skrzywienie kręgosłupa to wada wielopłaszczyznowa ponieważ w płaszczyźnie: • czołowej występuje wyboczenie kręgosłupa czyli odchylenie osi anatomicznej od osi mechanicznej, skutkiem czego będzie asymetria w ustawieniu obręczy, w przypadku totalnej lewostronnej obniżenie lewego biodra i uniesienie lewego barku. • strzałkowej - zmiana wielkości fizjologicznych wygięć kręgosłupa, najczęściej zmniejszenie kifozy piersiowej (70% skolioz), • poprzecznej - rotacja, skutkiem której będzie garb żebrowy (w odcinku piersiowym) bądź wał mięśniowy w odcinku lędźwiowym po stronie wypukłej łuku. Faza I – uświadomienia: badany stoi przodem do lustra. – Czy wiesz gdzie masz obręcz biodrową (biodra, miednicę)? – jeśli wie przechodzę dalej, jeśli nie – pokazuję. –Spójrz na położenie talerzy biodrowych. Czy ich brzegi znajdują się na tym samym poziomie? – NIE. LEWE BIODRO JEST NIŻEJ A PRAWE WYŻEJ. – Czy jeszcze widzisz jakąś różnicę w kształcie bioder? TAK. PRAWE BIODRO JEST BARDZIEJ WYSUNIĘTE, WYSTAJĄCE DO BOKU, WYRAŹNIEJ ZARYSOWANE, BARDZIEJ WCIĘTE. – Tak odpowiadam. Jest to wynik skośnego ustawienia miednicy przy występującej u ciebie skoliozie. Kolejno pytam o linię barków. – Czy są one na tym samym poziomie? – NIE. – Który jest wyżej? – LEWY. – Jest to skutek twojej skoliozy, czyli wygięcia kręgosłupa do boku w lewą stronę – (asymetria obręczy w płaszczyźnie czołowej). Jeśli typowym, właściwym dla prawidłowej postawy ciała jest symetryczny układ ciała a w odniesieniu do obręczy ich równoległe ustawienie względem siebie i względem podłoża to co należy zrobić, by to uzyskać? – Co zrobić, by talerze biodrowe miały takie same obrysy? Wsuwać biodro bardziej wystające do linii pośrodkowej ciała, do pępka. Spójrz, co się zmieniło? Jak przemieścił się talerz biodrowy, jego górny brzeg? – OBNIŻYŁ SIĘ. – Brawo, zapamiętaj ten ruch. Będziemy obniżać lewy talerz biodrowy poprzez jego wsuwanie do momentu uzyskania symetrii co do wysokości i obrysów talerzy biodrowych. Oczywiście dzieciom młodszym, które nie znają pojęcia równoległości możemy wyjaśnić ją na wiele sposobów. Zależy to tylko od naszej kreatywności. Jeżeli twój lewy bark ustawiony jest wyżej jako zewnętrzny objaw skoliozy totalnej, lewostronnej to co należy z nim zrobić? – OBNIŻYĆ. – Brawo. Obniż lewy bark do poziomu prawego w celu uzyskania symetrii obręczy barkowej tj. 136

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

korekcja w płaszczyźnie czołowej. Teraz, jeśli nie mam luster na dwóch prostopadłych ścianach i nie mogę poprosić tylko o odwrócenie głowy w kierunku lustra do boku, proszę o ustawienie się bokiem do lustra i pytam o odcinek piersiowy kręgosłupa. – Czy wiesz gdzie się znajduje? W zależności od odpowiedzi kontynuuję, jak przy plecach płaskich (zmiana wielkości fizjologicznych wygięć kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej – w przykładzie zmniejszona kifoza piersiowa). – Skoro twojej skoliozie towarzyszy zmniejszona kifoza piersiowa, co należy zrobić, by to naprawić? – ZWIĘKSZYĆ. – Tak, bardzo dobrze. Jak? Rolą terapeuty jest wyjaśnić na czym polega oddalenie kręgosłupa piersiowego od mostka, czyli skifotyzowanie się (korekcja w płaszczyźnie strzałkowej). Należy wyjaśnić, iż oprócz tego, że kręgosłup się wygina w lewą stronę ulega obrotowi czyli rotacji, ciągnąc za sobą żebra (w odcinku piersiowym) bądź mięśnie (w odcinku lędźwiowym) w przeciwnym kierunku do wygięcia, czyli w kierunku wklęsłości łuku. Będzie to bardzo pomocne przy działaniach derotacyjnych (korekcja w płaszczyźnie poprzecznej) np. mówiąc „nakładaj” prawą (wklęsłą w naszym przypadku) stronę grzbietu na lewą, celem wyrównania powierzchni grzbietu po obu stronach kręgosłupa, czyli tym samym likwidowanie depresji tylnej. Pamiętać należy, iż do derotacji musimy zaangażować krótkie mięśnie przykręgosłupowe, głęboko leżące, w związku z czym nie należy spodziewać się widocznych efektów ruchowych a raczej „drgnięć” mięśni warstwy powierzchniowej. Potwierdzeniem derotacji będzie wyrównanie depresji lub jej zmniejszenie. Przykład: Klatka piersiowa lejkowata (zapadnięcie mostka wynikiem czego jest zmniejszenie wymiaru przednio-tylnego w płaszczyźnie strzałkowej). Faza I – uświadomienia: w ustawieniu przodem do lustra. – Co obserwujesz w obrębie klatki piersiowej? Stanowi ona jednolitą płaszczyznę, czy też dostrzegasz jakieś zagłębienie? – TAK – pada odpowiedź ze wskazaniem na miejsce zagłębienia, czyli zapadnięty mostek. W ustawieniu bokiem do lustra możemy obserwować zmniejszenie wymiaru przednio-tylnego wskutek zapadnięcia mostka. Może również wystąpić równocześnie spłaszczenie klatki piersiowej (niedostateczny stopień wysklepienia) czyli mamy do czynienia z klatką piersiową szewsko-lejkowatą. – Co zrobić, jeżeli klatka piersiowa winna być dobrze wysklepiona i stanowić najdalej wysuniętą część ciała do przodu? – UWYPUKLIĆ – pada najczęściej odpowiedź. – Oczywiście – czyli tym razem próbujemy oddalić mostek od kręgosłupa piersiowego przez co uzyskujemy uwypuklenie mostka i zwiększenie wymiaru przednio-tylnego. Należy mieć świadomość, że jest to wada strukturalna, czyli będzie obiektywna trudność w uzyskaniu korekcji ale należy zachować właściwy kierunek działań autokorekcyjnych, który w ćwiczeniach można wspierać układami ramion z rotacją zewnętrzną i maksymalnym kierowaniem ich do tyłu, czyli cofaniem. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

137

Przykład: Klatka piersiowa kurza (mostek wysunięty przed przednią ścianę klatki piersiowej, skutkiem czego jest zwiększenie wymiaru przednio-tylnego i uniesienie dolnych żeber). Faza I – uświadomienia: raczej w ustawieniu bokiem do lustra. – Który punkt klatki piersiowej jest najdalej wysunięty do przodu? Najczęściej w odpowiedziach obserwuję wskazania dłonią mostka. – Tak. Na tym polega twoja wada. Mostek powinien znajdować się w jednej płaszczyźnie z przednią ścianą klatki piersiowej. Spójrz na dolne żebra. Są nieco uniesione ku górze. Co zatem trzeba zrobić skoro mostek za bardzo wystaje i żebra są uniesione? – COFNĄĆ MOSTEK I OBNIŻYĆ ŻEBRA. – Brawo! Jak? Nie będzie to łatwe zadanie gdyż mamy do czynienia z wadą strukturalną, ale ważne jest właściwe podejście i ukierunkowanie wszelkich działań na rozciągnięcie klatki piersiowej do boków i obniżenie dolnych żeber. Czyli będziemy zbliżać mostek do kręgosłupa piersiowego i obniżać dolne żebra nie tylko poprzez akcentowanie wydechu i oddychanie torem przeponowym ale mocne angażowanie mięśni skośnych brzucha sterowanych oddolnie, o charakterze pracy oddalającej miednicę od żeber, które będą wzmacniały powyższy efekt. Przykład: Kolana koślawe – oś długa uda z osią długą podudzia tworzy kąt rozwarty na zewnątrz. Faza I – uświadomienia: w pozycji stojącej przodem do lustra przy złączonych kolanach obserwujemy brak możliwości złączenia stóp, ponieważ została zaburzona oś nośna kończyny dolnej. Podudzie ustawiło się w odwiedzeniu w stosunku do osi ciała. Obserwujemy, że oś długa uda z osią długą podudzia tworzą kąt rozwarty na zewnątrz. Rzepki są skierowane bardziej do środka wraz z kolanami. – Co zrobić, by wyosiować rzepki, by kolana znalazły się prostopadle nad stawem skokowym? – ODDALIĆ KOLANA OD SIEBIE. – Co obserwujesz? – ZMNIEJSZENIE KĄTA, ODDALENIE RZEPEK. – A co czujesz? – ROZCIĄGANIE STRUKTUR PO ZEWNĘTRZNEJ STRONIE KOLANA. Czyli najważniejszym zadaniem w pozycji stojącej będzie oddalanie kolan od siebie. Przykład: Kolana szpotawe (oś długa uda z osią długą podudzia tworzy kąt rozwarty do wewnątrz). Faza I – uświadomienia: w pozycji stojącej przodem do lustra obserwujemy przy zwartych stopach brak możliwości złączenia kolan, które są od siebie oddalone, a powinny stykać się ze sobą. – Co zrobić, by to uzyskać? – ZBLIŻYĆ JE DO SIEBIE. – Bardzo dobrze, czyli podobnie jak przy kolanach koślawych uzyskamy wyosiowanie rzepek przez zmniejszenie kąta rozwartego do wewnątrz, jaki tworzy oś długa uda z osią długą podudzia. Czyli najważniejszym zadaniem w autokorekcji kolan szpotawych będzie ich zbliża138

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

nie do siebie, by oś długa uda przechodziła płynnie w oś długą podudzia, bez załamania. Przykład: Stopa płaska – (obniżanie łuku podłużnego przyśrodkowego lub jego brak). Faza I – uświadomienia: w pozycji stojącej stopy ustawione na szerokość stopy zarówno przodem, jak i bokiem do lustra. Skupiamy uwagę badanego na brzegu przyśrodkowym stopy i pytamy: – Czy jest on uniesiony nad podłoże wyraźnie, czy niewiele lub w ogóle? Nie zdarzyło mi się, by padła odpowiedź zła, nieadekwatna do obserwowanego stanu rzeczy. – Twój łuk powinien być wyraźnie widoczny a on u ciebie jest nieznaczny ponieważ jest obniżony lub jest jego brak, więc co trzeba zrobić? – UNIEŚĆ! – Świetnie. O to chodzi. Jak to zrobić? Terapeuta, w tym momencie, uczy tzw. „krótkiej stopy”, czyli zbliżania głowy pierwszej kości śródstopia do pięty celem uniesienia łuku podłużnego przyśrodkowego.

Podsumowanie Przedstawione przykłady działań należy potraktować jako jedne z wielu. Od naszej kreatywności zależy różnorodność form. Najważniejsze, by zadawane pytania były zrozumiałe dla osobników, w celu uzyskania odpowiedzi adekwatnej do stanu rzeczy, jaki jest, czyli występującej wady (Całka-Lizis 2013). Uzyskujemy dzięki temu zaangażowanie badanego w procesie reedukacji od samego początku, bo prowadzimy dialog. Uzyskiwane odpowiedzi są odzwierciedleniem zrozumienia istoty wady, dzięki czemu nie ma problemu ze znalezieniem rozwiązania, czyli co zrobić, by zlikwidować wadę. Terapeuta, nauczyciel, prowadzący podaje sposób, w jaki należy to zrobić. Kiedy natomiast potrzebne są pytania pomocnicze? W zasadzie przy wadach kręgosłupa. Dlaczego? Bo nie jest on bezpośrednio widoczny w przeciwieństwie do pozostałych wad. Uniwersalność działań autokorekcyjnych polega na tym, iż możemy je wykonywać zawsze i wszędzie i nic ani też nikogo nie potrzebujemy do pomocy. Wystarczy wiedzieć, czyli być świadomym: GDZIE? – lokalizacja, skupienie uwagi, koncentracja na miejscu występowania wady, CO? – kształt i istota wady, czyli na czym polega wada? JAK? – sposób, w jaki możemy to zmienić, czyli uzyskać korekcję – i chcieć to zrobić, zgodnie z wcześniej opisanymi zasadami. BEZ ŚWIADOMOŚCI NIE MA KOREKCYJNOŚCI! Podsumowując omawiane zagadnienie pragnę podkreślić, iż ćwiczenia kształtujące nawyk prawidłowej postawy ciała są najważniejszymi w procesie korekcji wad postawy, bo kształtują nawyk a postawa ciała jest nawykiem (Kasperczyk i wsp. 1987, Nowotny i wsp. 2009). Szczególnej uwagi w procesie reedukacji posturalnej wymaga pierwsza faza (uświadomienia), będąca podstawą wszystkich kolejnych działań w tym zakresie. Działania korekcyjne zaczynać należy od istoty wady dalszych objawów, zmian drugorzędowych.

Piśmiennictwo 1. Całka-Lizis- T. (2013) Repetytorium z postępowania korekcyjnego. AWF, Kraków. 2. Kasperczyk T., Całka-Lizis- T., Lizis P. (1987) Neurofizjologiczne podstawy kształtowania nawyku prawidłowej postawy ciała. Postępy Rehabilitacji t. I, z. 3-4, s. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

139

69-80. 3. Kasperczyk T. (2000) Metody oceny postawy ciała. AWF, Kraków. 4. Kutzner-Kozińska M. (red.) (2001) Proces korygowania wad postawy. AWF, Warszawa. 5. Nowotny J. (2003), Edukacja i reedukacja ruchowa. Wydawnictwo Kasper, Kraków. 6. Nowotny J., Saulicz E. (1998), Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja. AWF, Katowice. 7. Nowotny J. Nowotny-Czupryna O., Czupryna K. (2009) Reedukacja posturalna w systemie stacyjnym. W.: Wady postawy ciała u dzieci i młodzieży. R.: J. Nowotny, WSA, Bielsko-Biała. 8. Romanowska A. (2011) Wychowanie do postępowania korekcyjnego. Korepetytor, Płock. 9. Wilczyński J. (2001), Korekcja wad postawy człowieka. Anthropos, Starachowice.

140

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Janina Pelczar, Michał Kieca

Innowacyjna metoda Urszuli Hoppe w profilaktyce i rehabilitacji ruchowej. Historia jej powstania i jej rozwój Innovative Ursula Hoppe’s method in the prevention and physical rehabilitation. The history of the method and its development Policealna Szkoła Pracowników Służb Medycznych i Społecznych, Edukator

Streszczenie Autorka, lek. med. Urszula Hoppe, metodę ogłosiła w Boguchwale w 1992r., którą Janina Pelczar, wieloletnia współpracownica, modyfikowała i wdrażała, najpierw do zajęć gimnastyki korekcyjnej, potem do lekcji wychowania fizycznego i wreszcie do rehabilitacji. Ćwiczenia zwane metodą Hoppe prowadzone są z wykorzystaniem przyrządów, które doskonale spełniają założenia sprzężenia zwrotnego. Kasperczyk, metoda Urszuli Hoppe, to kompleksowa metoda postępowania korekcyjnego, jaka nie może być porównywana z żadną z dotychczasowych. Zwraca też uwagę, że ćwiczenia te zasługują na określenie ich ćwiczeniami automobilizacji stawów. A. Kabsch z biomechanicznego punktu widzenia, są to tak zwane ćwiczenia symetrycznego równoważenia układu ruchu [ĆSRUR]. W metodzie Hoppe oś abstrakcyjna, została zastąpiona osią fizyczną (kątowniki drewniane z pionami), dzięki czemu został stworzony doskonały układ stałych punktów odniesienia/ dla ucznia i nauczyciela oraz dla pacjenta i fizjoterapeuty/ „aby wykonać i wyegzekwować bardzo precyzyjne ruchy osiowo symetryczne w trzech płaszczyznach jednocześnie.

Słowa kluczowe metoda Urszuli Hoppe, promocja zdrowia, relaksacja, rehabilitacja ruchowa

Summary The autor, lek. Med. Ursula Hoppe, announced a method in Boguchwala in 1992., which Janina Pelczar, a long-term colaborator, modified and implemented, first to remedia activities, then to physical education and finally to rehabilitation. Exercises called Hoppe’s method are conducted using instruments that perfectly meet the objectives of feedback. Kasperczyk belives that Ursla Hoppe’s method, is a comprehensive method of corrective procedurę, which can not be compared with any of the existing ones. Also points out that these exercises deserve to determine tchem as joints’ automobilization exercises. From A. Kabsch’s biomechanical point of view, these are the so-called exercises of symmetrical balancing movement’s system [ĆSRUR]. In the Hoppe’s method abstract axis, has been replaced with physical axis (wooden angles aith vertical pointers), thus was created the perfect system of fixed points of reference (for the student and the teacher and for the patient and physiotherapist) to perform and execute very precise movements axially symmetrica in three dimensions simultaneously.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

141

Keywords Ursula Hoppe’s method, promote health, relaxation, physical rehabilitation

Wstęp Pod koniec swojej pracy zawodowej, lek.med. Urszula Hoppe opracowała oryginalną metodę zwaną metodą Hoppe. Autorka metody, to lekarz o specjalności ortopedyczno-rehabilitacyjnej, którą uzyskała pod kierunkiem Pana prof.dr hab.med Wiktora Degi. Autorka wielokrotnie powtarzała, że „inspiracją do powstania metody były nauki naszego mistrza i nauczyciela prof. W. Degi., który pokazywał jak należy całościowo patrzeć na człowieka, oceniając jego aparat ruchowy”. Ćwiczenia prowadzone są z wykorzystaniem specjalnie zaprojektowanych przyrządów z drewna, które pozwalają na uzyskanie sprzężenia zwrotnego i mogą być wykorzystane zarówno w kształtowaniu nawyku prawidłowej postawy ciała w procesie wychowania fizycznego, jak i korygowaniu nieprawidłowości w systemie ćwiczeń korekcyjnych. Ćwiczenia osiowo-symetryczne opierają się na wykorzystaniu osi głównej ciała oraz na osiach kończyn górnych i dolnych. Nie mają one na celu głównie wzmocnienia mięśni. Natomiast ich głównym zadaniem jest ich ustawienie w najlepszej i najkorzystniejszej pozycji dla najbardziej ekonomicznego ruchu, jak również zapobieganie powstaniu zniekształceń w stawach. Hoppe opisuje to jako wpisanie układu ruchupostawy ciała w prostopadłościan. Jest to znakomite uchwycenie istoty przestrzennego zrównoważenia spionizowanej postawy ciała.

Cel pracy Przybliżenie praktycznych możliwości zastosowania metody Urszuli Hoppe w profilaktyce i rehabilitacji ruchowej. Weryfikacja i wdrażanie metody Urszuli Hoppe W latach 1993-1995 Kuratorium Oświaty w Nowym Sączu, przeprowadziło tzw. „Eksperyment nowosądecki”, gdzie poddano badaniom efekty zastosowania metody Urszuli Hoppe do zajęć gimnastyki korekcyjnej w pięciu szkołach podstawowych. Swoim doświadczeniem, podzielono się na zorganizowanej Ogólnopolskiej Konferencji w Bartkowej w 1996r.Uczestnicy konferencji wypracowali wnioski, w których zobowiązano się by metodę Urszuli Hoppe wdrażać do zajęć gimnastyki korekcyjnej, organizować szkolenia dla nauczycieli WF i fizjoterapeutów. Po tej konferencji, zaczęto wdrażać metodę Urszuli Hoppe do szkoleń głównie nauczycieli wychowania fizycznego. Szkolenia, konferencje odbywały się często z udziałem samej autorki metody. Od początku promocję metody przy stałej współpracy z Panią lek. med. Urszulą Hoppe, zajęły się Szkoły Promujące Zdrowie. Wielokrotnie zamieszczano doniesienia z realizacji wdrażania metody Urszuli Hoppe na ich spotkaniach szkoleniowych, co znacznie przyśpieszyło proces wdrażania metody i jej upowszechniania. Dziś metoda Urszuli Hoppe znajduje miejsce w niektórych uczelniach, w programach kształcenia nauczycieli w zakresie gimnastyki korekcyjnej. Znane są także działania samorządowe, kuratoriów, szkół, Polskiego Związku Narciarskiego, na rzecz wdrażania metody Urszuli Hoppe do zajęć z wychowania fizycznego i treningów sportowych. Małopolski Urząd Marszałkowski w roku szkolnym 2013/2014, ujął 142

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

metodę U. Hoppe w projekcie szkoleniowym dla nauczycieli WF, do realizacji na lekcjach wychowania fizycznego i sportu jako wczesna profilaktyka skolioz i wad postawy u dzieci i młodzieży. Projekt zrealizowało 80 szkół. Nauczyciele potwierdzali wcześniejsze doświadczenia podczas realizacji wdrażania metody Urszuli Hoppe, do zajęć gimnastyki korekcyjnej. Jest to wielki krok w rozwoju metody i rozwiązywaniu narastającego problemu dysfunkcji narządu ruchu. Tak wypowiadali się nauczyciele podczas prowadzonej ewaluacji po zakończeniu szkolenia.

Ryc. 1 Przykłady ćwiczeń SOS 3D z przyrządami Urszuli Hoppe.

Ryc. 2 Zastosowanie metody Urszuli Hoppe /SOS 3D/ w rehabilitacji ruchowej „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

143

Przykłady zastosowania metody Hoppe w rehabilitacji ruchowej 1. Chłopcy w I klasie Liceum Ogólnokształcącego, z diagnozą martwicy głowy kości piszczelowej, uczestniczyli w lekcjach wychowania fizycznego, gdzie jedną lekcję w tygodniu przeznaczałam na ćwiczenia metodą Hoppe. Po precyzyjnym ułożeniu kończyny dolnej w jej osi i ćwiczeniach z przyrządami Hoppe mijał ból i nikt nie miał założonego gipsu. 2. Mężczyzna lat 20. Po jego nodze przejechał ciągnik. Nie doszło do złamania ale zostawiono go z nogą którą „ciągnął „ za sobą. Utrudniało mu to poruszanie się. Po zastosowaniu klasycznej rehabilitacji nie było poprawy. Na zajęciach z rehabilitacji w krótkim czasie, noga uzyskała pełną sprawność. 3. Kobieta lat 20 uległa wypadkowi podczas jazdy na rowerze. Na moje zajęcia zgłosiła się 2 lata po wypadku. Podobnie ciągnęła nogę z uczuciem ogromnego ciężaru. Stosunkowo w krótkim czasie „odzyskała nogę”, sprawnie porusza nogą. Ponownie zaczęła chodzić w obuwiu na wysokich obcasach. 4. Mężczyzna lat 55 z uciążliwym bólem w stawach kolanowych, stosował klasyczną rehabilitację. Po miesięcznym leczeniu w sanatorium nie było poprawy, zdecydował się na zastosowanie metody Hoppe. Do dziś, nie skarży się na ból w stawach kolanowych. 5. Kobieta lat 55. Zimą na stoku doszło do uszkodzenia obydwu stawów kolanowych. Poruszała się tylko za pomocą kul. Zastosowała ćwiczenia metody Hoppe z równoczesnym leczeniem w przychodni ortopedycznej. Sama jednak nie uzyskiwała dobrego rezultatu i dlatego codziennie a potem co drugi dzień zgłaszała się na ćwiczenia. Pod koniec sezonu ponownie zaczęła jeździć na nartach. 6. Mężczyzna lat 50. Skarżył się na ból w odcinku lędźwiowym. Spędzał wiele czasu za kierownicą i ból był przeszkodą w pracy zawodowej. Leczył się w najlepszych ośrodkach. Po chwilowej poprawie, dolegliwości wracały. Po zastosowaniu ćwiczeń metody Hoppe, odczuwał wyraźną poprawę. Na początku zgłaszał się raz w tygodniu, potem raz w miesiącu. Wykonał sobie przyrządy Hoppe i radzi sobie sam. Nie wymaga też kontroli wykonywanych ćwiczeń. Twierdził, że było to skuteczne działanie ćwiczeń na jego narząd ruchu w stosunkowo krótkim czasie. 7. Kobieta lat 34. RTG kręgosłupa L-S, AP+L. Częściowa sakralizacja trzonu kręgu L5. Wysokości trzonów kręgów oraz szerokości przestrzeni międzykręgowych w normie. Fizjologiczna lordoza lędźwiowa zachowana. Stawy krzyżowo-biodrowe w normie. Kobieta skarżyła się na uciążliwy ból głowy. Musiała często podróżować autobusami co sprawiało, że ból głowy stawał się bardzo uciążliwy. Pracuje przy komputerze, często także w godzinach nadliczbowych. Ogólnie wyczerpana stanem swojego zdrowia. Zdecydowała się na ćwiczenia metodą Hoppe raz w tygodniu pod kontrolą i codziennie w domu. Stosunkowo w krótkim czasie / około dwóch miesięcy/ uzyskała zadawalający efekt. Czuje się dobrze, jazda autobusem nie sprawia jej problemów. Radzi sobie sama w sytuacji dyskomfortu przy długotrwałym siedzeniu przy komputerze.

Wnioski 1. Uzyskane doświadczenie w profilaktyce, wad postawy ułatwia stosowanie metody Urszuli Hoppe w rehabilitacji ruchowej. 2. Zastosowana metoda Urszuli Hoppe w profilaktyce i rehabilitacji ruchowej, przy144

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

nosiła widoczne szybsze wyniki. 3. Aktualne są wnioski wypracowane przez Uczestników na Konferencji w Bartkowej w 1996r.

Bibliografia 1. Hoppe U.: Relacje między funkcją kończyn dolnych, a kręgosłupem w ćwiczeniach osiowo-symetrycznych W : Postawa ciała człowieka i metody jej oceny Red. J. Ślężyński, AWF, Katowice 1992. 2. Hoppe U.: Wdrażanie mięśni kończyn dolnych do symetrycznej pracy we właściwych osiach. W: źródło jak wyżej. 3. Hoppe U.: Miejsce systemu osiowo-symetrycznego w korektywie w: Dysfunkcja kręgosłupa, diagnostyka i terapia Red. J. Nowotny, AWF, Katowice 1993. 4. Hoppe U.: Kryteria biomechaniczne prawidłowej postawy ciała. W: Biomechanika‚ 94,Ofic. Wyd. Politech. Wrocław, 1994. 5. Hoppe U.: Metodyka postępowania korekcyjnego przy wadach kończyn dolnych w: Powstawanie wad postawy ciała, ich ocena i postępowanie korekcyjne Red. W. Śliwa Wrocław. 6. Hoppe U.: Dlaczego prostopadłościan prawidłowej postawy w: Wychowanie zdrowotne - osiągnięcia i perspektywy wdrażania do szkół. Zeszyty Naukowe nr 74, część II. AWF, Kraków 1998. 7. Kabsch A.: Biomechaniczne i biocybernetyczne podstawy ćwiczeń osiowo-symetrycznych według Hoppe. W: J. Pelczar red. I wyd. Wdrażanie metody Hoppe do programów szkolnych. Bartkowa 18-19.11.1996r. WOM, Nowy Sącz 1997. 8. Kasperczyk T.: Metoda feedbeck’u wady postawy. W: J. Pelczar red. I wyd. źródło jak wyżej. 9. Pelczar J. Wczesna diagnostyka oraz profilaktyka skolioz i wad postawy u dzieci młodzieży. Nowosądeckie doświadczenia w: Wychowanie zdrowotne - osiągnięcia i perspektywy wdrażania do szkół. Zeszyty Naukowe nr 74, część II AWF, Kraków 1998. 10. Pelczar J.: Wczesna diagnostyka oraz profilaktyka skolioz i wad postawy u dzieci i młodzieży - nowosądeckie doświadczenia. w: Zdrowie. Istota, diagnostyka i strategie zdrowotne. Red. W. Murawow Politechnika Radomska, Radom 2001. 11. Pelczar J. Śliwa W. Raport z przeprowadzonego eksperymentu w Nowym Sączu w szkołach podstawowych w latach 1993/94 –1994/95. W: Pelczar J. red. I wyd. Wdrażanie metody Hoppe do programów szkolnych. WOM Nowy Sącz 1997. 12. Pelczar J. Rozwój metody Urszuli Hoppe SOS 3D w profilaktyce i rehabilitacji narządu ruchu. W: Refleksoterapia 2009, nr 4, s. 16-19. 13. Pelczar J. Rozwój metody Urszuli Hoppe SOS 3D w profilaktyce i rehabilitacji narządu ruchu. W: Podstawy terapii manualnej, Red. T. Kasperczyk, D. Mucha, Kraków 2012. 14. www.janinapelczar.info.pl

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

145

Teresa Całka-Lizis, Michał Kieca

Ocena ukształtowania stóp dziewcząt 8-letnich przy pomocy metody FPI-6 The evaluation foot posture of the girls 8-year old based on the method FPI-6 AWF, Kraków

Streszczenie Badaniami objęto grupę czterdziestu uczennic w wieku ośmiu lat, znajdujących się w okresie intensywnego wzrostu wysklepienia podłużnego oraz kształtowania się stopy. Analiza wszystkich aspektów badania (łącznie) wykazała u większości badanych prawidłową budowę stopy. Stopa prawa uzyskała gorsze parametry od stopy lewej. Stwierdzono konieczność analizy wyników metody FPI- 6 pod kątem poszczególnych aspektów, a nie tylko wyników całkowitych. Wykazano na bazie pomiarów czasowych każdego badania, iż metoda Foot Posture Index jest szybka, a tym samym doskonała do stosowania w warunkach klinicznych.

Słowa kluczowe wysklepienie podłużne stopy

Summary Researches including the group of 40 schoolgirls in the age of eight, who are in the period of the intensive increase of the longitudinal arch of the foot and development of the foot. The analysis of all aspects of the research (altogether) reveals the correct structure of the foot in the majority of subjects. The right foot achieve worse parameters than left foot. It was found that there is a necessity of analysis of FPI 6 methods’ results paying special attention to particular aspects, as well as total results. Moreover, it was found on the basis of the measurement of each case, that the Foot Posture Index method is quick, thereby excellent at applying in clinical conditions.

Keywords evaluation of proper foot posture

Wstęp Ludzka stopa składa się z 26 kości połączonych ze sobą stawami, torebkami stawowymi, aparatem więzadłowym, a także ścięgnami mięśniowymi. Podczas gdy torebki stawowe i więzadła zapobiegają przekroczeniu naturalnej ruchomości stawów, mięśnie pełnią funkcję ruchową. Znaczne nagromadzenie struktur o odmiennym charakterze czyni stopę złożoną pod kątem anatomicznym, jak również biomechanicznym (Marecki 2004, Sokołowski 2004). W stopie zachodzą ruchy inwersji (supinacja, przywiedzenie i zgięcie podeszwowe) oraz ewersji (pronacja, odwiedzenie i zgięcie grzbietowe) w stawie skokowym dolnym, pronacji i supinacji głównie w przodostopiu, a także zgięcia i wyprostu w stawach pal146

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

ców stóp (Marecki 2004, Sokołowski 2004, Kaltenborn 1998). Stopa zbudowana w sposób prawidłowy posiada trzy naturalne punkty podparcia, przyjmujące na siebie ciężar ciała: guz kości piętowej, głowę pierwszej oraz piątej kości śródstopia. Zewnętrzny układ stopy tworzy system łuków podłużnych i poprzecznych, zapewniających system amortyzacyjny stopy w czasie ruchu (Kasperczyk 2004). Człowiek współczesny w dobie rozwoju cywilizacji zmuszony został do poruszania się po utwardzonym podłożu, narażając się tym samym na liczne deformacje aparatu ruchu, w tym stopy. Wysklepienie podłużne stopy razem z jej strukturą morfologiczną wzrasta stopniowo wraz z rozwojem człowieka. Do 3 roku życia na ogół niewidoczne wysklepienie podłużne ulega znacznemu progresywnemu wzrostowi między 3 a 6 rokiem życia, by osiągnąć apogeum swojego rozwoju w okresie od 5 do 9 r. ż. oraz 10 do 13 roku życia (Lizis 2000). W wieku około 4-7 lat stopa wzrasta z wyjątkową intensywnością, osiągając długość i szerokość dwukrotnie większą niż w momencie urodzenia. Głównymi czynnikami mającymi wpływ na kształtowanie się stopy dziecka są wzrastające obciążenia kończyn dolnych towarzyszące nauce czynności lokomocyjnych (Kasperczyk 2004). Znaczne nagromadzenie dysfunkcji ukształtowania stopy skłania specjalistów zajmujących się jej problemami do tworzenia nowych metod pomiarowych. W swoich pracach Demczuk wykazała przewagę przydatności techniki Moire’a, stosowanej w pomiarach wysklepienia stopy nad dotychczas powszechnie wykonywanymi metodami plantograficznymi (Demczuk 1993). Przewaga skuteczności metod komputerowych wydaje się być naturalna, jednak w wielu przypadkach czas i dostępność środków koniecznych do przeprowadzenia takich badań skłania ortopedów i rehabilitantów do wykorzystania metod prostszych i łatwo dostępnych. Jednym ze specjalistów zajmujących się problemami stóp jest Anthony Redmond, twórca indeksu Foot Posture stanowiącego alternatywę dla dotychczasowych metod pomiarowych (Redmond 2005). Do opracowania metody pomiarowej Foot Posture Index wykorzystano 36 punków pomiarowych stopy, ograniczonych ostatecznie do 8 aspektów badawczych, tworzących metodę FPI- 8. Testy prowadzone za pomocą metody wykazały brak przydatności badawczej dwóch z ośmiu aspektów w kontekście oceny całkowitej badania, co zaowocowało opracowaniem ostatecznej formy indeksu Foot Posture, FPI- 6 (Keenan i wsp. 2007, Redmond 2005).

Cel pracy • • •

Analiza poszczególnych aspektów badania. Analiza wszystkich aspektów badania (łącznie). Porównanie uzyskiwanych wyników stopy prawej i lewej.

Hipoteza Przeważa ustawienie pronacyjne nad supinacyjnym we wszystkich aspektach badania, wynikająca z trwającego procesu kształtowania się stopy.

Materiał i metody badań

Charakterystyka materiału Badaniem objęto 40 8-letnich uczennic podkrakowskiej szkoły podstawowej. W tym wieku wysklepienie podłużne oraz architektura stopy osiąga apogeum swojego wzrostu. Szkołę w jakiej zebrano materiał badawczy cechują wysokie standardy edukacyjne oraz „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

147

rekreacyjne. Placówka posiada niewielki element napływowy ze środowiska miejskiego. Grupę badawczą tworzyły jednak dzieci ze środowiska wiejskiego. Żadna z uczennic nie uskarżała się na dolegliwości bólowe stóp. Rodzice, bądź prawni opiekunowie wszystkich uczennic wyrazili pisemną zgodę na przeprowadzenie badania.

Metody badań Do oceny ukształtowania stopy zastosowano metodę foot posture index (FPI- 6) Polega ona na pomiarze sześciu aspektów ustawienia stopy i ich ocenie pod kątem ustawienia pronacyjnego, neutralnego lub też supinacyjnego. Ocenie w skali -2 do +2 ulega kolejne sześć aspektów pomiarowych, które następnie są sumowane, by być ocenianymi zarówno jako wynik całościowy jak i poszczególne aspekty. Pierwsze trzy aspekty dotyczą oceny ustawienia tyłostopia, a następne trzy przodostopia W punktacji totalnej wyróżnia się pięć kategorii ustawienia stopy: 0 do +5 + 6 do +9 +10 do +12 -1 do -4 -5 do -12

– neutralne właściwe – lekko pronacyjne – skrajnie pronacyjne – lekko supinacyjne – skrajnie supinacyjne. (Keenan wsp. 2007, Redmond 2005).

Badany powinien stać w pozycji rozluźnionej i powinien utrzymać pozycję przez około 2 minuty, by mogło zostać przeprowadzone badanie. Przeprowadzający pomiary musi mieć dostęp do każdej części stopy badanego, by właściwie ocenić każdy z sześciu aspektów. Badania przeprowadzone zostały zgodnie z procedurami wyznaczonymi przez Redmonda, a wyniki zapisane w kwestionariuszu. Przed rozpoczęciem badania, każda z uczennic została szczegółowo poinformowana o procedurze badawczej. Po zakończeniu testu badana uczennica została poinformowana o wynikach własnego pomiaru. W trakcie trwania testu oceniono obie stopy badanej osoby zgodnie z wytycznymi metody Foot Posture Index 6. Dodatkowo przeprowadzono pomiar czasowy badania i zakwalifikowano go do jednej z trzech grup: I II III

- do 2 minut, - od 2 do 5 minut, - powyżej 5 minut.

Zbieranie materiału badawczego miało miejsce na terenie placówki edukacyjnej, do której uczęszczały badane. Odbyło się to za zgodą dyrekcji placówki.

148

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 1. Kwestionariusz metody FPI- 6

Analiza wyników Analizę wyników wykonano w poszczególnych aspektach badania oraz w ujęciu globalnym. W każdym z poszczególnych aspektów badawczych zaobserwowana została tendencja do neutralnego, bądź pronacyjnego ustawienia stopy u grupy badanej. Tendencja ta odzwierciedla naturalne, lekko pronacyjne ustawienie, zwiększone dodatkowo przez proces kształtowania się prawidłowej budowy stopy, charakterystyczny dla dzieci 8, 9-letnich. Mniejsze wartości wykazało ustawienie supinacyjne. Każdy z aspektów badania został przeanalizowany pod kątem występowania ustawienia odpowiadającego mu elementu stopy w grupie badanej. Aspekt pierwszy Jedyny badany aspekt oparty na palpacji wykazał, iż 20% (8 badanych) badanych posiadało tendencję do skrajnie pronacyjnego ustawienia kości skokowej w obu stopach. W przypadku ustawienia neutralnego i oceny lekko pronacyjnej wystąpiła dysproporcja w ocenie zachodząca między dwiema stopami. W przypadku oceny +1 procent dla prawej stopy wyniósł 25% (10 badanych), zaś dla lewej 40% (16 badanych). Procentowa ocena neutralnego ustawienia głowy kości skokowej dla stopy prawej wyniosła 50% (20 badanych), a dla stopy lewej 35% (14 badanych). Ocena supinacyjna dla obu stóp ograniczyła się do oceny lekko supinacyjnej (-1) i wyniosła 5% (2 badanych) (ryc. 1).

Ryc. 1. Porównanie pomiarów oceny palpacji kości skokowej stopy prawej i lewej „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

149

Aspekt drugi Badania krzywizn powyżej i poniżej kostki, stanowiące drugi etap badania wykazały, że obydwa stopnie oceny pronacyjnej (+2, +1), zarówno w przypadku stopy prawej jak i lewej stanowiły 40% (12 badanych) wszystkich stopni oceny. Najwyższą wartość uzyskało ustawienie neutralne: w przypadku stopy prawej równało się 50% (20 badanych), w przypadku lewej 45% (18 badanych). Wśród badanych nielicznie wystąpiło ustawienie supinacyjne. Ocena lekko supinacyjna stanowiła 7,5% (3 badanych) dla stopy prawej oraz 15% (6 badanych) dla stopy lewej. Najmniej licznie wystąpiło ustawienie skrajnie supinacyjne stanowiące jedynie 2,5% (1 badany) wszystkich badanych (ryc. 2).

Ryc. 2. Porównanie pomiarów oceny łuków kostki bocznej stopy prawej i lewej

Aspekt trzeci Badania wykazały znaczną tendencję do ustawienia pronacyjnego (tj. ustawienie ewersyjne) stanowiące w sumie (ocena na +1 i +2) aż 70% (28 osób) wszystkich ocenionych, zarówno w stopie prawej jak i w lewej. Tak wysoki wynik świadczy o tendencji do ustawienia kości piętowej w koślawości. Wśród badanych najliczniej wystąpiło ustawienie lekko pronacyjne (+1) – w odniesieniu do prawej stopy stanowiące 45% (18 osób), a dla lewej 50% (20 osób). Ustawienie +2 dla stopy prawej stanowiło 25% (10 osób), a dla lewej 20 (8 osób). Ustawienie neutralne w przypadku tego aspektu obejmowało jedynie 20 i 25%, odpowiednio dla prawej i lewej stopy, zaś supinacyjne (-1 i -2) dla stopy prawej 10% (4 osoby), a dla lewej 5 (2 osoby). (ryc. 3)

Ryc. 3. Porównanie pomiarów oceny koślawości/ szpotawości kości piętowej 150

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Aspekt czwarty W czwartym aspekcie wykazano, że u 25% (10 osób) badanych wystąpiła tendencja do maksymalnie pronacyjnego ustawienia stopy prawej. Jedenastu badanych przedstawiło tendencję do takiego samego ułożenia stopy lewej (27,5%). Wśród badanych najliczniej wystąpiło ustawienie lekko supinacyjne stanowiące 50% (20 osób) zarówno dla stopy prawej, jak i lewej. Ustawienie neutralne stanowiło 22,5% (9 osób) wszystkich badanych dla stopy prawej oraz 20% (8 osób) dla lewej. Również w tym aspekcie badania własne wykazały ograniczenie ustawienia supinacyjnego, stanowiącego po 2,5% (1 osoba) wszystkich badanych dla obu stóp (ryc. 4).

Ryc. 4. Porównanie pomiarów oceny wypukłości w okolicy stawu skokowo- łódkowego stopy prawej i lewej

Aspekt piąty Aspekt piąty wykazał największą tendencję do ustawienia pronacyjnego stopy ze wszystkich sześciu aspektów badania FPI- 6 u grupy badanej. Wysoki procent ustawienia pronacyjnego stopy prawej i lewej wyniósł odpowiednio 52,5% (21 osób – suma ocen +1 i +2) i 45% (18 osób - suma ocen +1 i +2). Ocena +1 (37,5% - stopa prawa, 35% - stopa lewa), odzwierciedlająca brak całkowitego rozwinięcia się wysklepienia w okresie rozwoju kształtowania się stopy. Przeważający nad innymi aspektami badania okazał się także stosunkowo wysoki procent skrajnie pronacyjnego ustawienia się wysklepienia i jednocześnie jego niemalże całkowite zniesienie (15% - stopa prawa, 10% - stopa lewa). Najczęstszą oceną wysklepienia podłużnego przypisywaną badanemu była ocena neutralna, która wyniosła 45% (18 osób) dla stopy prawej i 52,5% (21 osób) dla lewej. Ustawienie supinacyjne, ograniczone do oceny -1 stanowiło 2,5% (1 osoba) badanych, zarówno dla stopy prawej jak i lewej. (ryc. 5)

Ryc. 5. Wizualna ocena łuku przyśrodkowego stopy prawej „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

151

Aspekt szósty Ostatni z badanych aspektów, przedstawiający ustawienie przodostopia w podporze na kości piętowej, wykazał większe zróżnicowanie między poszczególnymi stopniami oceny niż w poprzednich punktach. Aspekt szósty dotyczy wyłącznie ustawienia przodostopia, a konkretnie przywiedzenia (ocena -2, -1), bądź odwiedzenia (ocena +1, +2) palców stopy. Badania własne wykazały wystąpienie 27,5% (11 osób) skrajnie pronacyjnego ustawienia dla stopy prawej oraz 20% (8 osób) dla lewej. Wśród badanych najliczniej wystąpiło ustawienie lekko pronacyjne, które wyniosło 37,5% (15 osób) dla stopy prawej i 45% (18 osób) dla stopy lewej. Ocena neutralna stanowiła 32,5% (13 osób) w odniesieniu do stopy prawej i 30% (12 osób) do lewej. Ustawienie supinacyjne ograniczone do oceny -1 stanowiło 2,5% (1 osoba) dla stopy prawej i 5% (2 osoby) dla lewej (ryc. 6).

Ryc. 6. Porównanie pomiarów oceny ustawienia przodostopia w podporze na tyłostopiu stopy prawej i lewej

Analiza całkowita badania Całkowita analiza wyników badań, zgodna z regułą podliczania poszczególnych aspektów i ich oceną przedstawioną przez autora metody FPI- 6 wykazała tendencję do neutralnego, bądź lekko pronacyjnego ustawienia stopy. Najwyższy procent wykazało ustawienie neutralne stopy, stanowiące 55% i 60% wszystkich wyników, w odniesieniu odpowiednio do prawej i lewej stopy. Stosunkowo wysoki procent odnotowano także w ustawieniu lekko pronacyjnym stanowiącym 35% wyników dla stopy prawej, oraz 30% dla stopy lewej (ryc. 7).

Ryc. 7. Porównanie wyników całkowitych dla stopy prawej i lewej 152

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Dyskusja Poszczególne aspekty badania metodą FPI- 6 cechuje wysoki procent ustawienia pronacyjnego wśród grupy badanej, jednak po zsumowaniu poszczególnych ocen wykryto znaczną przewagę ustawienia neutralnego (ocena całkowita). Wysokie wartości oceny neutralnej mają swoje odzwierciedlenie w skali klasyfikacyjnej, przedstawionej przez Redmonda (2005). Dopasowanie oceny do ustawienia neutralnego wymaga jej wartości oscylującej między 0 a +5 sumy wszystkich aspektów badania FPI- 6. Tak ukształtowana skala wskazuje na naturalne, lekko pronacyjne ustawienie stopy osoby zdrowej (Redmond i wsp., 2008). Metoda Foot Posture Index powinna być analizowana nie tylko pod kątem wyników całkowitych, ale przede wszystkim poszczególnych aspektów. Wynik całkowity dający informację o ustawieniu neutralnym, może zawierać składowe dotyczące skrajnie pronacyjnego ustawienia stopy w więcej niż dwóch aspektach. W badaniach przeprowadzonych na 140 uczniach australijskich szkół (7 – 10 lat) Evans stwierdziła obustronną tendencję do neutralnego ustawienia się stopy, potwierdzoną uśrednionymi wynikami całkowitymi metody FPI-6 stanowiącymi 4.12 dla stopy prawej, oraz 3,74 dla lewej Evans (2011). Wyniki badań własnych wykazały podobną tendencję przedstawiając najwyższą procentową ocenę wszystkich wartości metody Foot Posture Index dla ustawienia neutralnego, stanowiącą 55% dla stopy prawej oraz 60% dla lewej. Sytuacja jest jak najbardziej naturalna, biorąc pod uwagę porównanie wieku rozwojowego człowieka z oceną wykonaną przy pomocy metody FPI, dokonaną przez Redmonda i wsp. (2008). Wyniki całkowite metody przyporządkowali oni do wieku, dzięki siatkom centylowym otrzymując uśrednioną normę oceny dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym, stanowiącą 3,7. Ocena ta, mieszcząca się w przedziale neutralnego ustawienia dla wyników całkowitych metody potwierdza wysokie procentowe wyniki takiego ustawienia. W literaturze specjalistycznej istnieją doniesienia o wysokiej powtarzalności i rzetelności testu FPI-6 . Morrison i Ferrari (2009) przeprowadzający badania na grupie dzieci i młodzieży w wieku 5 - 16 lat potwierdzili zgodność wyników dwóch badających wynoszącą 0.86 Morrison, Ferrari (2009). Tymczasem Oleksy i wsp. (2010), badający aż trzy grupy wiekowe: 9, 12 i 14 - latków, zaobserwowali zgodność w pomiarach prowadzonych przez tego samego badającego oscylującą między 0.89 a 0.96 Oleksy i wsp., (2010). Evans i wsp. (2011) w swojej pracy przedstawili wysoką, wynoszącą aż 0.94 zgodność pomiarową, obliczoną na podstawie testów, wykonanych przez tego samego badającego na 30- osobach w wieku 7-15 lat Evans i wsp. (2012). W swoich badaniach Nielsen porównał wyniki badań przeprowadzonych na 240 losowo wybranych dorosłych (średnia wieku 43.4 lat) z komputerową metodą pomiaru ruchomości stopy w czasie chodu. Przy pomocy dokładnej analizy komputerowej przeprowadzono pomiar ruchomości i ustawienia kości łódkowatej. Wyniki badań FPI i badań komputerowych porównano ze sobą, a zgodność wyniosła między 0.65 a 0.95 Nielsen i wsp. (2009). Tak wysokie wartości odzwierciedlają znaczną rzetelność metody Foot Posture Index 6. Wysoka zgodność wyników zachodząca zarówno między dwoma badającymi jak i między dwoma pomiarami oddzielonymi w czasie, świadczy o dobrej przyswajalności metody i niewielkiej możliwości wystąpienia błędu, bądź różnic w pomiarach. W badaniach porównawczych prowadzonych przez Demczuk zaobserwowano dysproporcje w pomiarach łuku podłużnego, stosowane w odciążeniu i obciążeniu. Odsetek stóp płaskich, stanowiący w odciążeniu jedynie 16,2% w stopie lewej oraz 18,6% w stopie prawej, zwiększał się w obciążeniu do 39,2% i 46,2% Demczuk (1993). Badania prowadzone w obciążeniu mają więc znaczny wpływ na ocenę wysklepienia podłużnego, jednak są „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

153

konieczne, gdyż jego kształtowanie i rozwój zachodzi w obciążeniu wywartym przez ciało. Wykazano, że w grupie badanej poddanej testowi FPI- 6 prowadzonemu w pozycji stojącej odsetek pronacyjnego ustawienia łuku podłużnego stopy okazał się zbliżony do wyników przedstawionych przez Demczuk (1993)(w obciążeniu), stanowiąc 52,5% w odniesieniu do stopy prawej oraz 45% do stopy lewej Demczuk (1993). Całość oceny pronacyjnej zawiera tu jednak komponent całkowitego spłaszczenia się łuku (15% - stopa prawa, 10% - stopa lewa), a także lekkiego spłaszczenia (37,5% - stopa prawa, 30% - stopa lewa). Evans (2011) wspomina, że najczęstsze korelacje między płaskostopiem a wynikiem całkowitym metody FPI- 6 występują, gdy suma poszczególnych aspektów równa jest, bądź przekracza 6, toteż dokładna analiza pod kątem płaskostopia powinna dotyczyć, aż 40% badanych przez autorów pracy. Dokonując analizy wyników dla stóp prawych i lewych wykryto asymetrie ustawienia zachodzące między nimi. Dysproporcja stanowiła skrajnie 2 stopnie 5- stopniowej skali dla danego aspektu. Stan asymetrii stóp zauważyła i opisała Demczuk (1993). Badając grupę 210 dzieci obojga płci techniką Moire’a zaobserwowała korelację pomiędzy wadami kręgosłupa, a różnicami w ustawieniu się stopy prawej i lewej Demczuk (1993). Należy jednak pamiętać, że minimalne asymetrie często występują i opisywane są jako stan naturalny (Demczuk 1993, Lizis 2000).

Wnioski 1. Aspekt pierwszy badania (palpacja głowy skokowej) wykazał dominację ustawienia neutralnego dla stopy prawej i pronacyjnego dla stopy lewej. 2. Aspekt drugi badania (ocena krzywizn powyżej i poniżej kostki bocznej) wykazał w większości przypadków neutralne ustawienie zarówno dla stopy prawej jak i lewej. 3. Aspekt trzeci badania (ocena koślawości/szpotawości kości piętowej) wykazał dominację koślawości w obu stopach. 4. Aspekt czwarty badania (ocena wypukłości w okolicy stawu skokowo-łódkowego) potwierdza wysoki procent koślawości w obu stopach. Może on również wpływać na obniżenie łuku podłużnego stopy. 5. Aspekt piąty badania (wizualna ocena łuku podłużnego stopy) dowodzi, iż wśród badanych dominuje stopa z prawidłowo wysklepionym łukiem podłużnym przyśrodkowym, ale tylko w odniesieniu do stopy lewej (52,5 %). Taki sam procent stóp prawych wykazał cechy płaskostopia. 6. Aspekt szósty badania (ustawienie przodostopia w podporze na kości piętowej) wykazał, że zaledwie 1/3 badanych charakteryzuje neutralne ustawienie stopy zarówno prawej jak i lewej. 7. Analiza wszystkich aspektów badania (łącznie) wykazała u większości badanych prawidłową budowę stopy. 8. Stopa prawa uzyskała gorsze parametry od stopy lewej. 9. Stwierdzono konieczność analizy wyników metody FPI- 6 pod kątem poszczególnych aspektów, a nie tylko wyników całkowitych.

Piśmiennictwo 1. Demczuk E.: Ocena wysklepienia podłużnego stóp u dzieci z asymetrią funkcjonalną ciała. Fizjoterapia 1993, t. 1,nr 2, s. 34-35. 154

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

2. Demczuk E.: Ocena wysklepienia podłużnego stóp u dzieci metodą Moire’a. Fizjoterapia 1993, t. 1,nr 2, s. 30-33. 3. Demczuk E.: Porównanie częstotliwości występowania płaskostopia u dzieci na podstawie wybranych metod oceny plantokonturogramu. Fizjoterapia 1993, t. 1, nr 2, s. 24-29 . 4. Evans A. M.: The paediatric flat foot and general anthropometry in 140 Australian school children aged 7 - 10 years. Journal of Foot and Ankle 2011, 4,12 5. Evans A. M, Rome K, Peet L.: The foot posture index, ankle lunge test, Beighton scale and the lower limb assessment score in healthy children: a reliability study. Journal of Foot and Ankle Research 2012, 5,1. 6. Kaltenborn F. M.: Manualne mobilizacje stawów kończyn. Wyd. Rolewski, Toruń 1998. 7. Kasperczyk T.: Wady postawy ciała - diagnostyka i leczenie. AWF, Kraków 2004 8. Keenan A. M, Redmond A. C, Horton M, Conaghan P. G, Tennant A: The Foot Posture Index: Rasch analysis of a novel, foot-specific outcome measure. Arch Phys Med Rehabil 2007, 88, 88-93. 9. Lizis P.: Kształtowanie się wysklepienia łuku podłużnego stopy i problemy korekcji płaskostopia u dzieci i młodzieży w wieku rozwojowym. AWF, Kraków 2000. 10. Marecki B.: Anatomia funkcjonalna w zakresie studiów wychowania fizycznego i fizjoterapii. AWF, Poznań 2004. 11. Morrison S. C., Ferrari J.: Inter-rater reliability of the Foot Posture Index (FPI-6) in the assessment of the paediatric foot. Journal of Foot and Ankle Research. 2009, 2, 26. 12. Nielsen R. G. Rathleff MS, Moelgaard CM, Simonsen O, Kaalund S, Olesen CG, Christensen FB, Kersting UG.: Video based analysis of dynamic midfoot function and its relationship with Foot Posture Index scores http://www.ncbi.nlm.nih.gov/ pubmed/1985465. 13. Oleksy Ł., Mika A., Łukomska- Górny A., Marchewka A.: Foot Posture Index (FPI-6) w badaniu stóp u dzieci i młodzieży- rzetelność testu powtarzanego przez tego samego badającego. Rehabilitacja Medyczna 2010, t. 14, nr 4, 18-28. 14. Redmond A. C, Crane Y. Z, Menz H. B.: Normative values for the Foot Posture Index. Journal of Foot and Ankle Research. 2008, 1, 6. 15. Redmond A. C.: The Foot Posture Index- Easy quantification of standing foot posture. Six item version FPI- 6 user guide and manual. http://www.leeds.ac.uk/medicine/FASTER/z/pdf/FPI-manual-formatted-August-2005v2.pdf. 16. Redmond AC, Crosbie J, Ouvrier RA: Development and validation of a novel rating system for scoring standing foot posture: The Foot Posture Index. Clin Biomech 2006 . 17. Sokołowski B. : Zarys anatomii człowieka t.1. AWF, Kraków 2004.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

155

Marzena Ślężyńska*, Lucyna Włusek**

Rehabilitacja chorych co udarze mózgu The rehabilitation after the stroke of the brain AWF, Katowice* ŚSW, Kielce**

Streszczenie Rehabilitacja chorych po udarze mózgu polega na postępowaniu przywracającym kontrolę nad wytłumianiem nieprawidłowych wzorców ruchowych i utrwaleniem lub nauczeniem prawidłowych reakcji. Jej celem jest poprawa niezależności funkcjonalnej w codziennym życiu, stworzenie szansy powrotu do normalności oraz wykonywania – pomimo pewnych dysfunkcji – możliwie jak najwięcej czynności bez pomocy osób trzecich. W celu skonfrontowania teorii z rzeczywistością terapeutyczną zostały wykonane badania ankietowe, które wykazały, że najbardziej pacjenci cenią sobie gimnastykę leczniczą, masaże i kąpiele zdrowotne. Czas trwania rehabilitacji wynosił od 0,5 roku do 3 i więcej lat. Częściej dłużej były rehabilitowane kobiety. Niestety oczekiwanie na skierowanie do specjalistycznych ośrodków rehabilitacyjnych jest zbyt długie i w efekcie negatywnie odbija się na psychofizycznym zdrowiu pacjentów. Udar mózgu częściej dotyka mężczyzn i osób starszych powyżej 50 lat. Najczęstszą przyczyną udarów jest nadciśnienie tętnicze, długotrwały stres i palenie tytoniu.

Słowa kluczowe udar mózgu, rehabilitacja lecznicza, etiologia udaru

Summary Rehabilitation of patients after stroke involves restoring control over the proceedings dampening abnormal movement patterns and consolidation, or in learning the correct reactions. Its aim is to improve functional independence in everyday life, creating a chance to return to normality and perform – despite some dysfunction – possibly as many activities without the help of others . In order to compare theory with therapeutical reality the surveys has been done, which have shown that most patients appreciate the exercise therapies , massages and healing baths . Rehabilitation period ranged from 0.5 to 3 years and more. More often, women were rehabilitated longer. Unfortunately, waiting for a referral to a specialist rehabilitation centers is too long , resulting in a negative impact on mental and physical health of patients. Stroke often affects men and the elderly over 50 years. The most common cause of stroke is hypertension, chronic stress and smoking .

Keywords stroke, healing rehabilitation, etiology of the stroke of the brain.

Wstęp Rehabilitacja chorych po udarze mózgu polega na postępowaniu przywracającym 156

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

kontrolę nad wytłumianiem nieprawidłowych wzorców ruchowych i utrwaleniem lub nauczeniem prawidłowych reakcji. Jej celem jest poprawa niezależności funkcjonalnej w codziennym życiu, stworzenie szansy powrotu do normalności oraz wykonywania – pomimo pewnych dysfunkcji – możliwie jak najwięcej czynności bez pomocy osób trzecich. Usprawnianie chorego po udarze mózgu powinno rozpoczynać się jak najwcześniej, żeby nie wystąpiły powikłania, które mogą ograniczać proces zdrowienia. Niemniej jednak rozpoczęcie rehabilitacji pacjenta w każdym okresie, nawet po wielu latach od udaru, może skutecznie zmniejszyć jego problemy w codziennym funkcjonowaniu. Istnieje wiele sposobów wspomagania chorego po przebytym udarze. Dzięki specyficznemu treningowi i odpowiedniej zachęcie osoba rehabilitowana może w mniejszym lub większym stopniu odzyskać utracone zdolności ruchowe i poprawić swoją niezależność. Ćwiczenia usprawniające mogą być wykonywane podczas leżenia chorego w łóżku, siedzenia, stania, spacerowania, przemieszczania się z angażowaniem dotkniętych porażeniami kończyn oraz w trakcie codziennych czynności. Doniosła jest również samoobsługa. Należy podkreślić, że rehabilitacja powinna być ukierunkowana na osiągnięcie celów uzgodnionych wspólnie z osobą chorą i jej rodziną. Powinna być poprzedzona dokładnym wywiadem dotyczącym sprawności i stylu życia przed zachorowaniem oraz oczekiwań i możliwości pomocy rodziny i środowiska społecznego. Należy również – posiłkując się odpowiednimi testami i badaniami – ocenić ogólny stan zdrowia oraz stopień niesprawności fizycznej i psychicznej. Ważną rolę w procesie rehabilitacji odgrywa personel medyczny, fizjoterapeuci i partnerzy domowi. Ogromny bowiem wpływ na zdrowienie chorego, który przeżył udar ma sposób terapii w placówkach służby zdrowia i ośrodkach sanatoryjnych, a także odpowiednie nastawienie osób opiekujących się. Osoba taka powinna nauczyć się wykonywania wszystkich czynności życiowych samodzielnie, aby były szanse powrotu do w miarę normalnego życia oraz funkcjonowania bez ciągłej pomocy osób trzecich pomimo pewnych dysfunkcji psychofizycznych. Celem rehabilitacji jest poprawa niezależności funkcjonalnej chorego oraz ponowne wprowadzenie do życia społecznego.1 Zawsze kiedy jest to możliwe i potrzebne po przywróceniu sprawności fizycznej i psychicznej powinno się wdrożyć terapię zajęciową, aby ułatwić stopniowy powrót do pracy zawodowej. Ważna jest nie tylko rehabilitacja ruchowa, ale także logopedyczna, aby niwelować zaburzenia mowy. W przypadku pacjenta z ubytkami ruchowymi istotną rolę odgrywa też odpowiednie zaopatrzenie ortopedyczne, np. laska do chodzenia, szyna walznerowska, chodzik lub wózek inwalidzki.2 Zasady postępowania rehabilitacyjnego w udarze mózgu Proces chorobowy związany z udarem mózgu można podzielić na trzy zasadnicze okresy: • ostry – od kilku dni do kilku tygodni, • regeneracyjno-kompensacyjny – od kilku tygodni do kilku lub kilkunastu miesięcy, • przewlekły – utrwalonego inwalidztwa.

Usprawnianie po udarze mózgu. Poradnik dla terapeutów i pracowników podstawowej opieki zdrowotnej. Przekł. A. Cieślar-Korfel. Elipsa-Jaim, Kraków 2002, s. 14 2

H. Ch. Diener, M. Forsting: Udar mózgu. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004, s. 34.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

157

W okresie ostrym istotnymi elementami leczenia usprawniającego są zabiegi pielęgnacyjne i zapobieganie przykurczom kończyn w niefunkcjonalnym ustawieniu. Należy zdecydowanie przeciwdziałać tendencjom chorego do ustawiania kończyny górnej w przywiedzeniu i rotacji wewnętrznej w stawie ramiennym, zgięciu i nawróceniu w stawie łokciowym, zgięciu w stawach nadgarstkowych i palców oraz przywiedzeniu kciuka (ryc.1). W kończynie dolnej istnieją tendencje do rotacji zewnętrznej i przywiedzenia w stawie biodrowym, przeprostu w stawie kolanowym i końskiego ustawienia stopy. Ustawicznej troski wymaga pogarszająca się postawa ciała (ryc. 2).

Ryc. 1. Przykurcze zgięciowe kończyny górnej3

Ryc. 2. Nieprawidłowa sylwetka udarowca4 Szczególnej troski wymaga także utrzymanie drożności dróg oddechowych i wentylacji płuc oraz poprawa czynności układu krążenia. Chorych z niedowładem mięśni gardła i krtani należy chronić przed zachłyśnięciem i wtórnym zapaleniem płuc. W ostrym okresie udaru ważne jest również regularne opróżnianie pęcherza, także przez założenie cewnika. 3

P. Laidler: Rehabilitacja po udarze mózgu. Zasady i strategia. PZWL, Warszawa 1996, s. 79.

Tamże, s. 79.

158

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Troskliwa pielęgnacja chorego ma doniosłe znaczenie w dalszym procesie rehabilitacji. W czynnościach pielęgnacyjnych, oprócz rutynowych zbiegów (czystość ciała, drożność dróg oddechowych, sztuczne karmienie, regulowanie stolca) powinna być również troska o prawidłowe ułożenie chorego zapobiegające odleżynom i przykurczom oraz zapaleniu płuc (obracanie chorego co 2-3 godziny z układaniem na plecach oraz na „zdrowym” i „chorym” boku)5. Prawidłowa pozycja pacjenta w ostrym stadium udaru zapobiega zniekształceniom mięśniowo-kostnym, odleżynom i komplikacjom krążeniowym. Najmniej korzystne jest układanie pacjenta na boku strony porażonej, gdyż może powodować ograniczenie ruchu odwiedzenia w stawie ramiennym i biodrowym. Chorego nieprzytomnego nie należy układać w pozycji na plecach, zwłaszcza jeśli występują wymioty lub zaburzenia oddechowe z zaleganiem wydzieliny w drzewie oskrzelowym. Zawsze, bez względu na pozycję ciała, trzeba zapewnić pacjentowi korekcyjne ułożenie niedowładnych kończyn: • górnej – odwiedzenie w stawie ramiennym, zgięcie w stawie łokciowym nie większym niż 90°, przedramię w pozycji pośredniej, nadgarstek w niewielkim zgięciu grzbietowym, kciuk w odwiedzeniu i przeciwstawieniu, palce w niewielkim zgięciu, • dolnej – staw biodrowy w pozycji pośredniej, kończyna raczej w niewielkim odwiedzeniu (do 5°) zabezpieczona przed rotacją zewnętrzną, staw kolanowy w niewielkim zgięciu (do 10°), ustawienie stopy w pozycji pośredniej.6 Aby ułożyć porażone kończyny w odpowiedniej pozycji należy podkładać wałki, poduszki lub łuski korekcyjne. Stosuje się również bandażowanie ręki na piłce tenisowej. W ostrym okresie choroby należy wykonywać ćwiczenia bierne kilkakrotnie w ciągu dnia we wszystkich stawach porażonych kończyn możliwie w pełnym zakresie ruchu. Mają one zapobiegać przykurczom, utrzymać właściwy zakres ruchów w stawach oraz ułatwiać odpływ krwi żylnej z porażonych kończyn. Szczególnie ważne są ćwiczenia oddechowe zapobiegające powikłaniom płucnym oraz ćwiczenia czynne kończyn zdrowych i bierne kończyn porażonych. Łóżko chorego powinno być dostatecznie szerokie, aby umożliwiało ułożenie kończyny górnej w odwiedzeniu. W miarę ustalania się u chorego równowagi krążeniowo-oddechowej można wprowadzać elementy postępowania rehabilitacyjnego uwzględniające rodzaj i stopień zaburzeń czucia, zmiany napięcia mięśniowego, rozkojarzenie mechanizmów odruchowych utrzymujących prawidłową postawę, trudności wykonywania ruchów dowolnych i wyodrębnionych.7 Upośledzenie czucia głębokiego stanowi większą przeszkodę w powrocie czynności ruchowych niż zaburzenie czucia powierzchownego, co ma szczególne znaczenie w czynnościach chwytnych. Informacja dopływająca przez receptory i drogi czuciowe jest podstawą wzorców ruchowych tworzonych w korze mózgowej i odtwarzanych w czynnościach mięśni. Większość ćwiczeń czynno-biernych można też wykonywać w odciążeniu na podwieszkach (ryc. 3, 4) oraz przekazywać ruchy kończyn zdrowych kończynom porażonym z pomocą systemu bloczków.

K. Milanowska, W. Dega: Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1998, s. 439.

J. Kuch: Rehabilitacja. PZWL, Warszawa 1989, s. 102.

K. Milanowska, W. Dega: Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1998, s. 440.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

159

Ryc. 3. Ćwiczenia kończyny górnej na podwieszkach8: wyprosty i zgięcia w stawie barkowym (u góry), odwodzenia i przywodzenia w stawie barkowym (w środku), wyprosty i zgięcia w stawie łokciowym (u dołu). 8

S. Zielińska-Charszewska: Rehabilitacja neurologiczna chorych w domu. PZWL, Warszawa 1986, s. 107.

160

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 4. Ćwiczenia kończyny dolnej9: wyprosty i zgięcia w stawie biodrowym (u góry), odwodzenia i przywodzenia w stawie biodrowym (w środku), wyprosty i zgięcia w stawie kolanowym (u dołu).

S. Zielińska-Charszewska: Rehabilitacja neurologiczna chorych w domu. PZWL, Warszawa 1986, s. 108.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

161

Rehabilitacja pacjenta po udarze mózgu w warunkach domowych Znaczenie czynnej obecności rodziny w rehabilitacji osoby po udarze mózgu rozumieją i doceniają wszyscy, a przede wszystkim terapeuci. Szczególnie istotna w procesie zdrowienia pacjenta jest rola domowego opiekuna pełniącego swoje obowiązki przez okrągłą dobę. Ćwiczenia rehabilitacyjne trwają krótko, natomiast wszyscy domownicy powinni być zaangażowani w czynnościach między tymi zajęciami, gdyż decydują o sprawności lub inwalidztwie osoby po udarze mózgu. Dom rodzinny jest tym miejscem, w którym powinny zaistnieć największe szanse na uzyskanie jak najlepszych wyników leczenia i rehabilitacji.10 Rehabilitacja w uszkodzeniach ośrodkowego układu nerwowego powinna opierać się na wczesnej rehabilitacji szpitalnej z okresową rehabilitacją ambulatoryjną (poradnie, gabinety rehabilitacji) i uzdrowiskową oraz znacznie dłuższą, kompleksową rehabilitacją domową. Polskie realia są jednak bardzo niekorzystne. Gdy minie bezpośrednie zagrożenie życia pacjenta dąży się do wypisania go ze szpitala. Ośrodki rehabilitacji – przeciążone brakiem kadry – wolą przyjmować pacjentów sprawnych w samoobsłudze. Chory ze szpitala wraca więc najczęściej do domu, gdzie rodzina nie zawsze potrafi sobie poradzić z jego rehabilitacją i problemami psychicznymi, zwłaszcza wówczas, kiedy usprawnianie może trwać bez końca. Trudno jest dowozić osobę po udarze kilka razy w tygodniu na ćwiczenia lub uzyskać odpowiednie środki finansowe, aby zapewnić usprawnianie prywatnie. Najczęściej liczne i niełatwe obowiązki spadają na barki najbliższych. Tylko duża wiedza rodziny o chorobie bliskiej osoby daje szanse na jej uruchomienie i usamodzielnienie. Kontakt z rodziną powinien być utrzymany od chwili przyjęcia chorego do szpitala. Przed zakończeniem pobytu pacjenta na oddziale udarowym jego opiekun powinien być poinformowany przez personel medyczny o sposobach sprawowania opieki i metodach niesienia pomocy choremu w codziennych czynnościach. Natomiast fizjoterapeuta powinien przekazać rodzinie informacje o formach rehabilitacji, tj. o ćwiczeniach ruchowych i rutynowych czynnościach samoobsługowych realizowanych w sposób bezpieczny i zmuszający pacjenta do samodzielności. Domowe zajęcia rehabilitacyjne powinny odbywać się w sposób ciągły, gdyż ich zaprzestanie spowoduje regres w usprawnianiu. Szczególnie istotne jest przygotowanie pokoju do długotrwałej pielęgnacji i rehabilitacji chorego. Łóżko powinno być pojedyncze, o wysokości około 65 cm, z wygodnym dostępem z obu stron (ryc. 5). Powinno być zaopatrzone w dodatkowe wyposażenie w postaci podgłówka z regulowaną wysokością umożliwiającą nadawanie pacjentowi pozycji półsiedzącej, a także w drabinkę sznurową lub tzw. lejce. Pomocnymi w sprawowaniu codziennej opieki są również małe poduszki, a nawet worki z piaskiem.

U. Dębska: Poszerzyć granice serca o wyższą jakość życia osób niepełnosprawnych, W: Udział rodziny w kompleksowej rehabilitacji i życiu dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, Red. J. Patkiewicz, PTWK, Wrocław 1999, s. 138.

162

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 5. Przystosowanie łóżka w warunkach domowych11

Niskie tapczany lub wersalki nie nadają się do wykonywania ćwiczeń rehabilitacyjnych i zabiegów pielęgnacyjnych, ponieważ utrudniają pracę (ścielenie łóżka, zmiana podkładów). Pacjent z udarem wymaga częstej zmiany pozycji, ale zwykle nie potrafi zrobić tego samodzielnie. W niskim ułożeniu osoba sprawująca opiekę – unosząc i podciągając chorego – musi dźwigać znaczny ciężar bezwładnego ciała w niekorzystnym przodopochyleniu ryzykując uszkodzeniem więzadeł kręgosłupa, a nawet tzw. wypadnięciem dysku. Zagrożenie jest tym większe, że czynności pielęgnacyjne trzeba wykonywać wielokrotnie. Zmniejsza się ono znacznie w wyższym posłaniu chorego, bowiem obciążenie rozkłada się równomiernie na kręgosłup wyprostowany. W pokoju chorego – oprócz łóżka – powinien znajdować się niewielki, podręczny stolik. Odrębnym i niezwykle istotnym problemem jest rodzaj i wyposażenie mieszkania chorego poruszającego się na wózku inwalidzkim. Adaptując pomieszczenia do potrzeb pacjenta korzystać można ze specjalnych projektów architektonicznych, które uwzględniają wymogi niepełnosprawności. Do czynników eliminujących bariery zaliczamy: • • • • • •

zamianę mieszkania z kondygnacji na parter, podjazdy umożliwiające opuszczenie i powrót do miejsca zamieszkania, windy, podnośniki, platformy schodowe ułatwiające lokomocję, adaptację i modernizację mieszkania, tj. zaopatrzenie kuchni w niskie blaty oraz odpowiednie wyposażenie toalety i łazienki, likwidację progów i zróżnicowanych poziomów podłóg, posadzki powinny być antypoślizgowe.

Bardzo korzystne są rozwiązania przestrzenne umożliwiające stworzenie takich aranżacji, w których pokój dzienny byłby połączony z kuchnią tworząc wielofunkcyjne wnętrze. W takim wnętrzu chory nie czuje się zamknięty sam w jednym pokoju i – na miarę swoich możliwości – może uczestniczyć zarówno w bieżącym życiu rodziny, jak i wykonywać 11

S. Zielińska – Charzewska: Rehabilitacja neurologiczna chorych w domu. PZWL, Warszawa 1986, s. 134

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

163

czynności domowe. Dużym ułatwieniem dla osoby na wózku będą zmiany adaptacyjne w kuchni, np. zamontowanie blatów i zlewozmywaka na wysokości dostosowanej do pozycji siedzącej, czyli na wysokości około 78 cm. Szafki powinny być też łatwo dostępne.12 Adaptacja kuchni powinna umożliwić osobie po udarze wykonywanie różnych czynności na siedząco, co jest mniej męczące i stwarza znaczne poczucie bezpieczeństwa. Łazienka i toaleta również powinny być odpowiednio wyposażone i dostosowane do potrzeb osoby po udarze. Zarówno w wannie, jak i pod prysznicem należy umieścić maty antypoślizgowe, specjalne krzesełko oraz uchwyty zabezpieczające przed upadkiem i pomagające wstawać z pozycji siedzącej. Podczas wchodzenia do wanny chory powinien stać bokiem porażonym i najpierw wkładać nogę chorą, następnie usiąść na krzesełku i na koniec włożyć do wanny nogę zdrową. Wychodzenie odbywa się w odwrotnej kolejności. Włączenie niepełnosprawnego do normalnego życia w społeczeństwie jest ważnym celem wszystkich zabiegów rehabilitacyjnych wykonywanych zarówno przez wykwalifikowany personel medyczny, jak i rodzinę udarowca. Bezpośrednią bowiem konsekwencją tej choroby i w jej następstwie inwalidztwa jest ograniczenie lub niemożność pełnienia przez chorego ról społecznych, rodzinnych, zawodowych i towarzyskich. Rodzina jest miejscem, w której tętni życie wokół spraw wychowawczych, finansowych, zdrowotnych, pożycia małżeńskiego, pracy zawodowej, animozji interpersonalnych, czynności domowych, kontaktów z innymi osobami, wypoczynku i uczestnictwa w kulturze, a także aktywności fizycznej. Pełnienie ról związanych z życiem rodzinnym jest priorytetem, a ich przejawy znacząco wpływają na samoocenę i akceptację udarowca. Dlatego tak ważne po udarze mózgu jest umożliwienie pełnienia ról rodzinnych, uczestniczenia we wszystkich problemach i podejmowanych decyzjach. Najbliżsi, będąc świadomi sytuacji, powinni angażować udarowca do codziennych czynności powierzając coraz bardziej odpowiedzialne obowiązki. Bardzo często rodzina – przyjmując postawę nadopiekuńczą – pozostawia chorego w roli potrzebującego ciągłej opieki i pomocy. Tym samym wyklucza usamodzielnianie chorego i oddziałuje deprymująco na jego psychikę. Czasem spotyka się sytuacje odwrotne, kiedy brakuje koniecznej opieki i akceptacji chorego i dzieje się odtrącanie przez rodzinę. Rodzina, w której pojawia się osoba po udarze mózgu powinna zmienić własne plany życiowe, przyzwyczajenia i sposoby funkcjonowania w taki sposób, aby znalazło się pełnoprawne miejsce dla niepełnosprawnego krewniaka. Dostosowanie się chorego i jego najbliższych do nowych ról i odmiennych obowiązków wymaga specyficznych wzajemnych relacji w życiu codziennym. Od umiejętności uświadomienia sobie dodatkowych obowiązków i właściwego ułożenia wzajemnych kontaktów między osobą chorą a rodziną zależą wyniki jej leczenia i powrót do w miarę normalnego życia. W celu zorientowania się o czynnikach ryzyka udaru mózgu, sposobach leczenia, rodzajach najczęstszych zabiegów, miejscu pobytu pacjentów po leczeniu szpitalnym i czasie trwania rehabilitacji wykonane zostały badania ankietowe udarowców.

G. Hale: Poradnik dla niepełnosprawnych. Warszawa 1996, s. 103.

164

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Badania ankietowe osób po udarze mózgu Badaniami w okresie grudzień 2007-kwiecień 2008 objętych zostało 85 pacjentów po udarze mózgu (37 kobiet i 48 mężczyzn) w wieku 19-83 lat rehabilitowanych w specjalistycznych ośrodkach leczniczych (tab. 1). Tabela 1. Liczebności respondentów po udarze mózgu z poszczególnych ośrodków leczniczych Kobiety

Mężczyźni

Ośrodek

Razem n

Szpital Rejonowy Busko-Zdrój

10,8

12,5

Szpital Uzdrowiskowy „Krystyna” Busko-Zdrój

29,7

31,2

Sanatorium „Marconi” Busko-Zdrój

10,8

8,3

Ośrodek Rehabilitacji Krzeszowice

40,5

35,5

NZOZ „Pasternik” Modlniczka

8,2

12,5

Razem

100

Najwięcej osób było w wieku 51-80 lat (29 kobiet i 44 mężczyzn) (tab. 2, ryc. 6). Powyżej 81 lat były tylko 3 osoby (2 kobiety i 1 mężczyzna) może dlatego, że prawdopodobnie znacznie zaawansowany wiek przeżywają tylko nieliczni udarowcy. Dane liczbowe wyraźnie wskazują, że udar mózgu jest chorobą ludzi starszych (89% respondentów ukończyło 50 rok życia). Wyjątkiem był pacjent 19-letni, którego bardzo wcześnie dotknął udar mózgu. Tabela 2. Wiek respondentów po udarze mózgu Kobiety

Mężczyźni

Wiek (lat) n

−

2,1

41-50

16,2

4,2

51-60

29,8

27,1

61-70

16,2

45,8

71-80

32,4

18,7

81 i więcej

5,4

2,1

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

165

Ryc. 6. Zróżnicowanie wieku respondentów po udarze mózgu: 1) 19 lat, 2) 41-50 lat, 3) 51-60 lat, 4) 61-70 lat, 5) 71-80 lat, 6) 81 lat i więcej

Wśród badanych było 15 osób (7 kobiet i 8 mężczyzn) z wykształceniem podstawowym, wykształcenie zawodowe miało 27 osób (19 mężczyzn i 8 kobiet), wykształceniem średnim legitymowało się 29 respondentów (16 kobiet i 13 mężczyzn), zaś wykształceniem wyższym 14 pacjentów (8 mężczyzn i 6 kobiet) (tab. 3, ryc. 7). Nie można więc wnioskować, że poziom wykształcenia w jakimś stopniu kojarzy się z częstością udaru mózgu. Tabela 3. Wykształcenie respondentów Kobiety

Mężczyźni

Wykształcenie n

Podstawowe

18,9

16,7

Zawodowe

43,2

27,0

Średnie

21,6

39,6

Wyższe

16,3

16,7

Ryc. 7. Wykształcenie respondentów: 1) podstawowe, 2) zawodowe, 3) średnie, 4) wyższe

166

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Z jakich środowisk rekrutują się chorujący na udar mózgu? Okazało się, że 65 ankietowanych pacjentów było mieszkańcami miast (76%), a tylko 20 mieszkało na wsi (24%) (tab. 4, ryc. 8). Niewykluczone, że środowisko miejskie bardziej sprzyja chorobom cywilizacyjnym, do których zalicza się również udar mózgu. Powodem może być większe zanieczyszczenie, stresogenny tryb życia oraz hipokinezja. Nasuwa się też refleksja, że mieszkańcy wsi mają zapewne utrudniony dostęp do ośrodków rehabilitacyjnych i są mniej zasobni, aby ponosić koszty związane z pobytami w sanatoriach. Tabela 4. Środowisko zamieszkania respondentów

Kobiety

Środowisko

Mężczyźni

Miasto

73,0

79,2

Wieś

27,0

20,8

Ryc. 8. Środowisko zamieszkania respondentów: 1) miejskie, 2) wiejskie

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

167

W czym respondenci upatrują ryzyko udaru mózgu? Najczęstszą przyczyną udaru mózgu w opinii respondentów jest nadciśnienie tętnicze (63%), następnie długotrwały stres (38%) i miażdżyca naczyń krwionośnych (30%), zaś u mężczyzn także palenie tytoniu (44%) (tab. 5, ryc. 9). Znamienne, że pewna część respondentów przyczynę udaru kojarzy z przebytym wcześniej zawałem serca (19%) lub otyłością (16%). Jedna respondentka napisała, że przyczyną jej udaru był samoistny krwiak móżdżku. Tabela 5. Czynniki ryzyka udaru mózgu Kobiety

Mężczyźni

Czynniki n

Nadciśnienie tętnicze

62,2

64,6

Długotrwały stres

37,8

37,5

Miażdżyca tętnic

35,1

25,0

Palenie tytoniu

13,1

43,7

Nadmierny wysiłek fizyczny

24,3

16,6

Przebyty zawał serca

18,9

18,7

Otyłość

18,9

14,6

Wcześniejszy udar

10,8

8,3

Nadużywanie alkoholu

2,7

16,6

Cukrzyca

10,8

8,3

Brak odpowiedzi

10,8

12,5

Ryc. 9. Czynniki ryzyka udaru mózgu: 1) nadciśnienie tętnicze, 2) długotrwały stres, 3) miażdżyca tętnic, 4) palenie tytoniu, 5) nadmierny wysiłek fizyczny,6) przebyty zawał serca, 7) otyłość, 8) wcześniejszy udar, 9) nadużywanie alkoholu, 10) cukrzyca, 11) brak odpowiedzi 168

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Interesujące są informacje o sposobach leczenia udarowców. Wszyscy ankietowani (100%) stwierdzili, że byli leczeni w szpitalnych oddziałach neurologicznych i farmakologicznie, ponad połowa (68%) korzystała z różnorodnych zabiegów fizjoterapeutycznych, a trzecia część (38%) miała rehabilitowaną mowę w związku z uszkodzeniem kresomózgowia (tab. 6, ryc. 10). Nasuwa się refleksja, że mimo wszystko niezadowalający odsetek pacjentów z udarami mózgu korzysta z systematycznych zabiegów fizjoterapeutycznych i dlatego pewna część poszkodowanych na zawsze pozostaje inwalidami wymagającymi pomocy osób trzecich. Tabela 6. Sposoby leczenia pacjentów z udarem mózgu

Kobiety

Sposoby leczenia

Mężczyźni

Oddział udarowy

100,0

Zabiegi fizjoterapeutyczne

67,6

Rehabilitacja mowy

Ryc. 10. Sposoby leczenia pacjentów z udarem mózgu: 1) oddział udarowy, 2) zabiegi fizjoterapeutyczne, 3) rehabilitacja mowy

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

169

Gdzie najczęściej przebywali pacjenci po leczeniu w szpitalnych oddziałach udarowych? Okazało się, że 65,9% pacjentów po leczeniu szpitalnym wracało do własnego domu, 22,3% było przenoszonych na inny oddział szpitalny, tylko 7,1% znalazło się w sanatorium, a 4,7% trafiło do zakładu opiekuńczego (tab. 7, ryc. 11). Analizując dane ankietowe można stwierdzić, że zaledwie około 30% pacjentów miało szansę korzystania z dalszej rehabilitacji bezpośrednio po leczeniu szpitalnym. Taką możliwość stwarza Ośrodek Rehabilitacji Narządów Ruchu w Krzeszowicach, dokąd pacjenci są przewożeni najczęściej z krakowskich oddziałów neurologicznych po kilkunastu dobach od udaru i dalej intensywnie rehabilitowani. Należy jednak zauważyć, że system polskiego lecznictwa jest niewydolny pod względem leczenia osób z udarami mózgu, gdyż brakuje ogniwa zabezpieczającego potrzeby rehabilitacyjne pacjentów po bezpośrednim leczeniu w szpitalu. Sanatoria nie dają takiej możliwości, ponieważ na pobyt trzeba dość długo czekać. Większość pacjentów jest więc pozbawiona szansy na szybkie i całkowite wyzdrowienie. Tabela 7. Miejsce pobytu udarowców po leczeniu szpitalnym

Kobiety

Miejsce pobytu

Mężczyźni

Własny dom

59,5

70,8

Sanatorium

10,8

4,2

Zakład opiekuńczy

5,4

4,2

Inny oddział szpitalny

24,3

20,8

Oddział dla przewlekle chorych

−

Ryc. 11. Miejsce pobytu udarowców po leczeniu szpitalnym: 1) własny dom, 2) sanatorium, 3) zakład opiekuńczy, 4) inny oddział szpitalny, 5) oddział dla przewlekle chorych

170

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Warto przyjrzeć się zabiegom aplikowanym pacjentom w placówkach leczniczych (tab. 8, ryc. 12). Najbardziej powszechnym zabiegiem, z którego korzystali wszyscy pacjenci (100%) była gimnastyka lecznicza, 80% respondentów aplikowane były masaże (klasyczny, podwodny, wirowy, fluidoterapia), z kąpieli leczniczych korzystało 34,1% badanych. Dość popularna była również lampa sollux, z której korzystało 30,6% chorych. Nieliczni pacjenci korzystali także z magnetoterapii, krioterapii, tlenoterapii, laseroterapii, bioptronu oraz ultradźwięków. Tabela 8. Rodzaje aplikowanych zabiegów po udarze mózgu

Kobiety

Rodzaje zabiegów

Mężczyźni

Gimnastyka lecznicza

100,0

Masaż

73,0

85,4

Kąpiele lecznicze

35,1

33,3

Lampa sollux

27,0

33,3

Basen

16,2

18,7

Okłady parafinowe

16,2

10,4

Diatermia

13,5

18,7

Kąpiele czterokomorowe

8,1

16,7

Kąpiele dwukomorowe

8,1

16,7

Jonoforeza

10,8

14,6

Ryc. 12. Rodzaje aplikowanych zabiegów po udarze mózgu: 1) gimnastyka lecznicza, 2) masaż, 3) kąpiele lecznicze, 4) lampa sollux, 5) basen, 6) okłady parafinowe, 7) diatermia 8) kąpiele czterokomorowe, 9) kąpiele dwukomorowe, 10) jonoforeza

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

171

Na pytanie ankietera, które zabiegi najlepiej wpływały na poprawę zdrowia respondenci odpowiadali: gimnastyka lecznicza (60%), masaż (28%), wszystkie zalecone (20%), kąpiele lecznicze (14%). Ponadto 8 osób wyraziło opinię, że bardzo korzystnie na zdrowienie wpływały ćwiczenia w basenie, 4 pacjentów stwierdziło symptomatycznie, że żadne zabiegi nie poprawiły znacząco stanu zdrowia. Natomiast jeden z pacjentów (57 lat) stwierdził, że po zabiegach czuje się jak nowonarodzony. Z kolei inny żywotny 83-latek oświadczył, że na jego samopoczucie zdecydowanie pozytywnie wpływały młode rehabilitantki. Niektórzy z pacjentów podkreślali także dobrą jakość sprzętu i urządzeń oraz zastosowanie ćwiczeń PNF w ośrodkach leczniczych, np. NZOZ „Pasternik”. Jeden z ankietowanych narzekał na brak odpowiedniej informacji w proszowickim szpitalu o możliwościach dalszej rehabilitacji po opuszczeniu oddziału udarowego. Kolejne pytanie dotyczyło okresu trwania rehabilitacji po udarze mózgu. Po przeanalizowaniu odpowiedzi można stwierdzić, że czasokres zabiegów jest bardzo różny i wiąże się z długością i częstością pobytów w ośrodkach leczniczych (tab. 9, ryc. 13). U 31 osób (36%) rehabilitacja trwała od kilku tygodni do pół roku, przy czym dotyczyło to 32% dotkniętych udarem kobiet i 40% mężczyzn. Można więc sądzić, że bezpośrednio po udarze nieznacznie więcej mężczyzn niż kobiet przebywało w ośrodkach rehabilitacyjnych. Sytuacja ulega zmianie na korzyść kobiet w miarę upływu czasu od zachorowania. Stąd wynika konkluzja, że kobiety są bardziej cierpliwe i dłużej pozostają w leczeniu. Po kilku latach od udaru w ośrodkach rehabilitacyjnych przebywało 46% kobiet i 33% mężczyzn (ryc. 9). Tabela 9. Czas trwania rehabilitacji po udarze mózgu Kobiety

Mężczyźni

Czas rehabilitacji n

Do pół roku

32,4

39,6

Jeden rok

16,2

16,7

Dwa lata

5,4

10,4

Trzy i więcej lat

45,9

33,3

Ryc. 13. Czas trwania rehabilitacji po udarze: 1) do pół roku, 2) jeden rok, 3) dwa lata, 4) trzy i więcej lat 172

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ciekawe są opinie udarowców o walorach zdrowotnych rehabilitacji. Zdecydowana większość kobiet i mężczyzn (89,2% i 89,6%) odpowiedziała, że stan ich zdrowia uległ wyraźnej poprawie po zabiegach fizjoterapeutycznych (tab. 10, ryc. 14). Tabela 10. Subiektywna ocena zdrowotnych walorów rehabilitacji

Kobiety

Mężczyźni

Ocena rehabilitacji n

Pozytywna

89,2

89,6

Negatywna

−

4,2

Niezdecydowana

10,8

6,2

Ryc. 14. Subiektywna ocena zdrowotnych walorów rehabilitacji: 1) pozytywna, 2) negatywna, 3) niezdecydowana

Ankietowani udarowcy pytani o preferencje wobec ośrodków rehabilitacyjnych odpowiedzieli, że najbardziej cenionym przez pacjentów uzdrowiskiem jest Busko-Zdrój ze względu na duży wachlarz zabiegów i profesjonalizm rehabilitantów (40% respondentów), następnie Krzeszowice (26%) i Mydlniczka (21%). W dalszej kolejności respondenci wymieniali GCR „Repty”, Konstancin, Ciechocinek, Iwonicz-Zdrój, Lądek-Zdrój, a nawet Inowrocław, Kołobrzeg i Solec-Zdrój.

Wnioski Badania ankietowe pacjentów po udarze mózgu skłaniają do sformułowania następujących wniosków: 1. Wcześnie rozpoczęta i systematyczna rehabilitacja ma istotne znaczenie w zdrowieniu pacjentów i minimalizowaniu inwalidztwa, ale niezadowalająca świadomość społeczna pod tym względem nie sprzyja skutecznemu eliminowaniu skutków udaru mózgu. 2. Duże znaczenie w skuteczności rehabilitacji udarowej ma optymalne wyposaże„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

173

4. 5. 6.

nie ośrodków leczniczych w sprzęt i urządzenia oraz stosowanie różnorodnych, nowoczesnych metod fizjoterapeutycznych. Niezbyt doskonały system opieki zdrowotnej nie zapewnia pacjentom po udarze mózgu ciągłości zabiegów rehabilitacyjnych bezpośrednio po leczeniu szpitalnym, a oczekiwanie na pobyt w specjalistycznych ośrodkach usprawniających jest zbyt długie i niekorzystnie skutkuje w psychofizycznym zdrowieniu pacjentów. Udar mózgu jest chorobą głównie ludzi starszych powyżej 50 roku życia i częściej dotyka mężczyzn. Jego fatalne skutki zdrowotne powinny skłaniać do odpowiedniej profilaktyki i racjonalnego stylu życia. Najczęstszą przyczyną udarów mózgu jest nadciśnienie tętnicze i długotrwały stres oraz palenie tytoniu, które należałoby zdecydowanie eliminować z życia współczesnej populacji kobiet i mężczyzn. Niepokoi zbyt mały odsetek pacjentów z udarem mózgu pochodzących ze wsi korzystających z leczenia uzdrowiskowego. Niepokoją również warunki życia w środowisku miejskim, które sprzyjają zachorowaniom.

Bibliografia 1. Dębska U.: Poszerzyć granice serca o wyższą jakość życia osób niepełnosprawnych. W: Udział rodziny w kompleksowej rehabilitacji i życiu dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Red. J. Patkiewicz. PTWK, Wrocław 1999, str. 133-142. 2. Diener H. Ch., Forsting M.: Udar mózgu. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2004. 3. Dowżenko A., Wald I., Członkowska A.: Neurologia kliniczna. PZWL, Warszawa 1980. 4. Dzwonkowski L., Michalik A., Ramotowski W., Sylwanowicz W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 1965. 5. Feldman R,. Choroby układu nerwowego i ich leczenie. Res Medica, Warszawa 2000. 6. Gomułka W.S., Rewerski W.: Encyklopedia zdrowia. PWN, Warszawa 1992. 7. Gresham G.E., Duncan P.W., Stason W.E.B.: Rehabilitacja po udarze mózgu: ocena stanu pacjenta, wskazania do rehabilitacji i sposób postępowania. Rehabilitacja Medyczna 1997, nr 2, str. 13-25. 8. Hale G.: Poradnik dla niepełnosprawnych. Muza, Warszawa 1996. 9. Herman E.: Diagnostyka chorób układu nerwowego. PZWL, Warszawa 1982. 10. Kazubski W., Liberski P.: Choroby układu nerwowego. PZWL, Warszawa 2004. 11. Kiwerski J.: Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 2006. 12. Kuch J.: Rehabilitacja. PZWL, Warszawa 1989. 13. Laidler P.: Rehabilitacja po udarze mózgu. PZWL, Warszawa 2004. 14. Leibold G.: Udar mózgu. Agencja Wydawnicza Jerzy Mostkowski, Raszyn 2004. 15. Milanowska K., Dega W.: Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1998. 16. Prusiński A., Domżał T. M., Kozubski W., Szczudlik A.: Niedokrwienne udary mózgu. α–medica press, Bielsko-Biała 1999. 17. Straburzyński G.: Fizjoterapia. PZWL, Warszawa 1988. 18. Usprawnianie po udarze mózgu. Poradnik dla terapeutów i pracowników podstawowej opieki zdrowotnej. Przekł. A. Cieślar-Korfel. Elipsa-Jaim, Kraków 2002. 174

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

19. Zielińska-Charszewska S.: Rehabilitacja neurologiczna chorych w domu. PZWL, Warszawa 1986. 20. Zielińska-Charszewska S., Grochal S.: Rehabilitacja w chorobach układu nerwowego. PZWL, Warszawa 1986.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

175

Jarosław Błaszczuk, Marcin Błaszczuk

Różne wersje metodyczne masażu całościowego Different versions of methodology for holistic massage KWSPZ, Kraków

Streszczenie Celem pracy było przedstawienie różnych wariantów metodycznych masażu klasycznego całego ciała. Uwzględniono propozycje; Józefa Jankowiaka, Laszka Magiery, Tomasza Podgórskiego i Zygmunta Prochowicza. Ponad to omówiono zasadę tensegralności oraz wpływ poszczególnych technik masażu klasycznego na poszczególne tkanki i narządy.

Słowa kluczowe masaż, dotyk, metodyka

Summary The aim of the study was to present different methodological variants of classical massage the of the whole body. It was taken into account the proposals of Joseph Jankowiak, Laszka Magiera, Thomas Podgorski and Zygmunt Prochowicz. Moreover, tensegralnosc was discussed and the principle of the impact of the various techniques of classic massage to individual tissues and organs.

Keywords massage, touch, , metodology

Wstęp Masaż współcześnie może być różnie definiowany. Najczęściej pod tym pojęciem kryje się popularna odmiana, tj. masaż klasyczny inaczej określany jako masaż szwedzki (5). Większość definicji istotę masażu klasycznego wiąże z oddziaływaniem na tkanki ustroju czynnika mechanicznego przy pomocy którego za pośrednictwem technik masażu dochodzi do odczynu. Dzięki dotykowi i jego dobroczynnemu działaniu masaż stanowi niezwykle ważny element mechanizmu oddziaływania na organizm, jest on ściśle związany ze skórą, która poprzez receptory odbiera w postaci impulsów bodźce: dotyku, ucisku i inne, które są głównymi ogniwami przekazywania bodźców masażu.

Cel pracy • • • • 176

przedstawienie metodyki masażu klasycznego całego ciała, przedstawienie różnic w zakresie stosowanych technik, porównanie najczęściej stosowanych w tym zakresie technik w oparciu o publikacje czołowych polskich specjalistów: Józefa Jankowiaka(2), Leszka Magiery(4), Tomasza Podgórskiego(7) i Zygmunta Prochowicza(8 ), przedstawienie różnic w zakresie metodyki masażu całego ciała. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Publikacja skierowana jest do szerokiego grona osób zainteresowanych masażem klasycznym, głównie studentów na kierunku; fizjoterapii, kosmetologii, odnowy psychosomatycznej oraz uczestników kursów masażu. Czym jest masaż klasyczny? Definicja masażu według Magiery(4) mówi, że masaż jest formą oddziaływania na organizm, za pomocą której wykorzystuje się bodziec mechaniczny głównie w postaci ucisku na tkanki w celu wywołania odczynu fizjologicznego. Definicja masażu według Vickersa & Zollmana(10). Masaż terapeutyczny, to manipulacja na miękkich tkankach ciała przynosząca uogólnioną poprawę zdrowia. Definicja masażu według Kassolika(3) – określa on masaż jako świadome sprężyste odkształcenie struktur anatomicznych w celu uzyskania pożądanych mechanizmów stałości i kompleksowości organizacji motorycznej organizmu czyli homeostazy. Hipoteza homeostazy strukturalnej stanowi według autora podstawę współczesnego masażu medycznego, opartego na prawach tensegracji. Zasady tensegralności tłumaczą mechaniczną stabilność konstrukcji strukturalnych komórek i tkanek organizmu człowieka. Wyjaśniają, że tkanki utrzymują kształt nie z powodu wytrzymałości poszczególnych składników, ale ze względu na sposób, w którym mechaniczne naprężenia są rozdzielone i zrównoważone w całym układzie tkanek miękkich i kości. Tensegralność, począwszy od cząsteczek, a skończywszy na kośćcu, mięśniach i ścięgnach ludzkiego ciała, tłumaczy dlaczego ilekroć poruszamy ręką napina się skóra i chociaż ulega ona naprężeniu nie pęka ani nie ulega przerwaniu (ryc.1).

Ryc.1. Schematyczne przedstawienie zasady tensegralności.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

177

Techniki stosowane w masażu klasycznym i ich kolejność w zależności od autora: Józef Jankowiak: • Głaskanie • Ugniatanie • Rozcieranie • Oklepywanie • Wstrząsanie (wibracja) Leszek Magiera: • Głaskanie • Rozcieranie • Ugniatanie • Oklepywanie • Wibracja - stabilna i labilna • Wałkowanie • Wyciskanie Tomasz Podgórski: • Głaskanie • Rozcieranie • Wyciskanie • Ugniatanie • Oklepywanie • Wstrząsanie • Wibracja • Ruchy bierne w stawach kończyn Zygmunt Prochowicz: • Głaskanie • Rozcieranie • Ugniatanie • Oklepywanie • Wstrząsanie • Wibracja Wpływ masażu klasycznego na poszczególne tkanki i narządy. Dla omówienia wpływu poszczególnych technik masażu klasycznego na organizm człowieka do każdej z technik przypisany zostanie rodzaj bodźca oraz główny adresat. Przez głównego adresata rozumieć należy tę strukturę anatomiczno – czynnościową, dla której przede wszystkim przeznacza się daną technikę – rękoczyn, chwyt(5).

178

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Charakterystyka poszczególnych technik i ich działanie na organizm: Technika – Głaskanie (Fot.1.) Bodziec – dotyk, ucisk Główny adresat – skóra, nerwy Wpływ na organizm Mechaniczne usunięcie zrogowaciałych łusek naskórka. Głaskanie powoduje, że skóra staje się gładka ponad to działa uspokajająco na system nerwowy i wpływa kojąco na ból.

Fot.1

Technika – Rozcieranie (Fot.2.) Bodziec – ucisk, ciepło Główny adresat – skóra, nerwy, mięśnie, krążenie krwi Wpływ na organizm Rozluźnia i rozciąga zrosty, a także blizny skóry, ścięgien i mięśni. Ułatwienie wchłaniania się krwiaków, obrzęków, wysięków pozapalnych. Sprzyja pozbyciu się czynników chorobowych znajdujących się pod skórą. Pobudza miejscowo przepływ krwi i limfy.

Fot.2 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

179

Technika – Ugniatanie (Fot.3.) Bodziec – silny ucisk, rozciąganie Główny adresat – mięśnie Wpływ na organizm Powoduje działanie pobudzające na ośrodkowy układ nerwowy. Przyśpiesza regenerację mięśni ,zwiększa elastyczność mięśni i ścięgien. Zwiększa szybkość przepływu krwi, a co za tym idzie usprawnia transport substancji odżywczych i tlenu.

Fot.3

Technika – Oklepywanie (Fot.4.) Bodziec – silny ucisk, rozciąganie Główny adresat – mięśnie, nerwy (pobudzenie) Wpływ na organizm Pobudzenie mięśni szkieletowych do skurczu. Oklepywanie w formie „łyżeczkowatej” ma cechy silnej wibracji przez co oddziaływuje na stawy podobnie jak mobilizacje. Zmniejszenie tkanki tłuszczowej przez przyspieszenie przemiany materii.

Fot.4 180

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Technika – Wibracja (Fot.5.) Bodziec – drgania o wysokiej częstotliwości a małej amplitudzie. Główny adresat – nerwy (pobudzenie) Wpływ na organizm Wibracja labilna: obniża napięcie mięśniowe, normalizuje napięcie tkanek. Wibracja punktowa: obniża próg pobudliwości nerwowej, działa przeciwbólowo. Słaba - działanie uspokajające. Silna - pobudza ośrodkowy układ nerwowy oraz Zwiększa napięcie ścian naczyń krwionośnych.

Fot.5

Technika – Wstrząsanie (Fot.6.) Bodziec – drgania o małej częstotliwości a dużej amplitudzie Główny adresat – mięsnie, nerwy (rozluźnienie) Wpływ na organizm Słabe wstrząsanie – obniżenie pobudliwości ośrodkowego układu nerwowego. Silne wstrząsanie – wzmożenie pobudliwości ośrodkowego układu nerwowego. Lepsze rozprowadzenie chłonki w przestrzeniach międzykomórkowych tkanek powierzchownych i głębokich. Obniżenie napięcia mięśniowego i rozluźnienie aparatu więzadłowo-torebkowego na przykład po wysiłku fizycznym. Usprawnianie krążenia obwodowego, aktywacja przepływu krwi a szczególnie limfy.

Fot.6 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

181

Technika – Wałkowanie (Fot.7.) Bodziec – ucisk, ugniatanie Główny adresat – mięśnie, krążenie krwi Wpływ na organizm Szybkie i energiczne wpływa pobudzająco na tkanki. Spokojne i powolne działa rozluźniająco.

Fot.7

Technika – Wyciskanie (Fot.8.) Bodziec – ucisk, ugniatanie Główny adresat – mięśnie, krążenie krwi Wpływ na organizm Opróżnia naczynia krwionośne i chłonne, przyczyniając się do szybkiego przepływu krwi i chłonki. Wyciskanie przepycha krew w naczyniach żylnych i chłonnych w kierunku serca.

Fot.8

Technika – Ruchy bierne w stawach kończyn (tylko u T. Podgórskiego) (Fot.9.) Bodziec – ruch (bierny) Główny adresat – stawy, mięśnie Wpływ na organizm Lepsze ukrwienie, a tym samym odżywianie powierzchni stawowych, torebek i więzadeł. 182

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Zwiększenie elastyczności i sprężystości elementów więzadłowo-torebkowych stawów. Zachowanie lub wyrobienie pełnego zakresu ruchu w stawach. Zabezpieczenie przed powstawaniem przykurczów, zniekształceń, odwapnień czy patologicznych narośli na stawach. Utrzymanie naturalnej długości i elastyczności mięśni.

Fot.9

W tabeli (Tab.1.) zamieszczono różnice pomiędzy metodyką masażu całościowego poszczególnych autorów. Natomiast na ryc.2 zamieszczono ilość stosowanych technik przez poszczególnych autorów. Tab.1. Różnice między metodyką masażu całościowego wyżej wymienionych autorów:

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

183

Ryc.2. Stosowane techniki przez autorów

Podsumowanie Istnieje dużo dowodów, że masaż już w czasach odległych był wykorzystywany w celach leczniczych odnowy biologicznej czy kosmetycznej (5,9). Śledząc historię rozwoju różnych form masażu w tym masażu klasycznego zauważamy zmiany zarówno w teorii, technice jak i metodyce jego wykonania. Doskonałą ilustracją tego jest praca autorstwa Biltza F.E. pt.: Nowe lecznictwo przyrodnie (1). Przedstawiona analiza porównawcza różnych wersji metodycznych masażu całościowego czołowych polskich specjalistów pozwala na poszerzenie i uporządkowanie wiedzy metodycznej. Szybkie zapoznanie się z metodami pozwoli masażyście wybrać poprawną drogę metodyczną masażu. Właściwy dobór metodyki masażu zgodnie z indywidualnymi potrzebami klienta-pacjenta jest sprawą kluczową w procesie jego zastosowania. Analiza porównawcza metod masażu zawartych w publikacjach wskazanych autorów daje podstawę do wyciągnięcia wniosku, że najbardziej optymalna jest metoda opracowana przez Leszka Magierę. Propozycje sposobów masowania przedstawione przez pozostałych specjalistów stanowią modyfikacje tradycyjnego i najczęściej stosowanego ujęcia masażu całościowego. Metoda proponowana przez Leszka Magierę rozpoczyna się w pozycji początkowej leżenie przodem, co pozwala na rozmasowanie najważniejszych grup mięśniowych: grzbietu, kręgosłupa, karku, barków, pośladków oraz tylnych stron kończyn dolnych. Zachowanie takiej kolejności masażu ma znaczący wpływ na podniesienie efektywności oddziaływań 184

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

leczniczych na schorzenia związane bezpośrednio z bólami kręgosłupa. Po przeprowadzeniu masażu w pozycji leżenie przodem autor proponuje jego kontynuację w pozycji wyjściowej leżenie tyłem, co pozwala na rozmasowanie przednich części ciała – przednich stron kończyn dolnych, powłok brzusznych oraz klatki piersiowej. W wersji zmodyfikowanej może się on odbywać w pozycji siedzącej, która dodatkowo umożliwia masaż głowy, twarzy i szyi. Wersja metodyczna Leszka Magiery jest najlepsza także dlatego, że zawiera wszystkie najważniejsze techniki masażu: głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibracje, wałkowanie i wyciskanie. Jedynie Zygmunt Prochowicz w swojej książce nie narzuca schematu postępowania metodycznego masażu całościowego. Podaje tylko masaż poszczególnych części ciała z czego można złożyć metodykę wykonania masażu całościowego. Mówi on przede wszystkim o masażu częściowym. Systematyczne poszerzanie fachowej wiedzy obejmującej różne możliwości w zakresie wykonywania masażu klasycznego jest podstawą optymalizowania działań związanych ze stosowaniem tej formy leczniczej, zwłaszcza że widoczne jest coraz większe zapotrzebowanie społeczne na tego typu zabiegi fizjoterapeutyczne. Całościowy, kompleksowy i profesjonalnie wykonany masaż klasyczny - leczniczy stanowi ważny element zarówno oddziaływań profilaktycznych jak i leczniczych, zatem metoda, według której będzie wykonywany winna zawierać wszystkie istotne, z punktu widzenia jakości zdrowia pacjenta, elementy. Przystępując do masażu klasycznego należy pamiętać o naczelnej zasadzie obowiązującej w służbie człowiekowi – „PRIMUM NON NOCERE’’. Serdecznie dziękuję prof. dr hab. Tadeuszowi Kasperczykowi za zachęcanie mnie do napisania niniejszego artykułu i cenne uwagi, oraz dr Teresie Całce-Lizis za wskazówki dotyczące strony redakcyjnej artykułu.

Literatura 1. Bilz F.E.: Nowe lecznictwo przyrodnie. Księgarnia i Instytut Sztuk Pięknych Spółka Akcyjna, Poznań 1900 ,tom 1 i 2. 2. Jankowiak J.: Masaż leczniczy. PZWL, Warszawa 1974. 3. Magiera L.: Klasyczny Masaż Leczniczy. BIO-STYL, Kraków 2008. 4. Magiera L.: Historia masażu w zarysie. BIO-STYL, Kraków 2007. 5. Marszałek A.: Zmysł dotyku a masaż, Refleksoterapia 2009, nr3, s. 28-34. 6. Podgórski T.: Masaż klasyczny.Medikon ZZDZ, Warszawa 1990. 7. Prochowicz Z.: Podstawy masażu leczniczego. Wydawnictwo lekarskie PZWL, Waszawa 2007. 8. Orzech J.: Rozwój koncepcji, technik i metod fizjoterapii. Sport i rehabilitacja ,Tarnów 2001. 9. Vickers A., Zollman C.: Massage therapies, „Brit. Met. Jurn”1999.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

185

Paweł Kowalski¹,² Ryszard Harężlak²

Kontrowersje w podejściu do leczenia skolioz idiopatycznych The controversy in the approach to the treatment of idiopathic scoliosis BSOGK-K, Bielsko-Biała1 Stowarzyszenie „Dbaj o kręgosłup”, Bielsko-Biała2

Streszczenie Wprowadzenie: Wyniki badań i opinie ekspertów, rekomendujące najskuteczniejszy algorytm w leczeniu skolioz są niespójne, a czasem sprzeczne. Cel pracy: Racjonalna profilaktyka i leczenie musi być oparte na działaniach, które są wynikiem skutecznej i sprawdzonej metodyki, a zabieg chirurgiczny jest rozwiązaniem ostatecznym. Materiał i metodyka: Zastosowanie metody Harężlaka, pozwala na skuteczne leczenie zachowawcze skolioz, nawet gdy podjęto decyzję o wykonaniu operacji. Wyniki: Przypadki, u których uzyskano wyraźną poprawę, ilustrują skuteczność leczenia opartego o tę metodykę. Wnioski: Wyniki te, są podstawą do podjęcia dyskusji o potrzebie zmian powszechnego modelu leczenia zachowawczego skolioz w Polsce.

Słowa kluczowe skolioza idiopatyczna, kinezyterapia, metoda Harężlaka

Summary Introduction: The results of research and expert opinions, recommending the most effective algorithm for the treatment of scoliosis are inconsistent, and sometimes contradictory. Objectives: Rational prevention and treatment must be based on activities that are the result of effective and proven methodology, and surgery is the final solution. Materials and Methods: Apply a Harężlak method, allows for effective conservative treatment of scoliosis, even when was taken the decision to the operation. Results: The cases, which obtained a clear improvement, illustrate the effectiveness of treatment based on this methodology. Conclusions: These results are the basis for the debate over the changes in the general model of conservative treatment of scoliosis in Poland.

Keywords idiopathic scoliosis, kinesiotherapy, the Harezlak method

Wstęp Od wielu lat w środowisku ortopedów i terapeutów istnieje poważny dylemat czy w leczeniu skolioz idiopatycznych preferować zabiegi kinezyterapeutyczne, czy chirurgiczne. Tak skonstruowane pytanie wydaje się niewłaściwe, ponieważ jedno oddziaływanie nie może wykluczać drugiego. Jednak na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat środowisko ortopedów w Polsce usankcjonowało swoistą strategię w rozwiazywaniu problemu skolioz 186

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

idiopatycznych. Strategia ta oparta jest na doświadczeniach amerykańskich i bardzo krytycznej ocenie zabiegów fizjoterapeutycznych, których efektem może być tylko poprawa ogólnego stanu, ale nie zatrzymanie procesu progresji skoliozy. Zaleca ona jedynie obserwację skoliozy do kąta 20º wg Cobba, a w przypadku jej progresji poleca stosowanie gorsetu ortopedycznego. Gorset w tej strategii ma jedynie spowolniać rozwój skoliozy, a kiedy ta, pomimo zaopatrzenia ortopedycznego przekroczy 45-50º wg Cobba niezbędne jest leczenie operacyjne. Przyjęty przez polskie środowisko ortopedyczne algorytm postępowania oparty jest na stereotypowym myśleniu i ocenie możliwości kinezyterapii, w której (szczególnie w ostatnich 15 latach) zaistniały istotne zmiany. Pozwalają one na uzyskanie efektów zarówno zmniejszenia wartości kątowych, jak również zupełnego wyleczenia, skrzywienia zakwalifikowanego już do zabiegu operacyjnego i to na poziomie porównywalnym do efektu zabiegu chirurgicznego.

Cel pracy Współcześnie, racjonalne oddziaływania kinezyterapeutyczne, w leczeniu skolioz idiopatycznych, powinny być oparte o skuteczną i sprawdzoną metodykę, którą musi cechować indywidualne, asymetryczne oddziaływanie korekcyjne, dostosowane do konkretnego przypadku skoliozy. Taki algorytm skutecznego postępowania jest możliwy w metodzie Harężlaka. Zabiegi operacyjne, jako rozwiązania ostateczne, powinny być wykonywane jedynie w przypadku braku efektów leczenia zachowawczego, prowadzonego w oparciu o właściwą i sprawdzoną metodykę.

Materiał i metodyka Skuteczne oddziaływanie trójpłaszczyznowej korekcji skolioz idiopatycznych (nawet w niektórych zaawansowanych przypadkach, zakwalifikowanych już do zabiegów operacyjnych) jest możliwe w zastosowaniu metody asymetrycznej korekcji skolioz Harężlaka. Metoda ta została opracowana pod wpływem rozczarowania niezadowalającą efektywnością zabiegów terapeutycznych realizowanych w latach 1982-1997 w specjalistycznym ośrodku korekcyjnym, w oparciu o obowiązującą w tym czasie i powszechnie stosowaną, metodę korekcji skolioz, która zakładała symetryczne wzmacnianie mięśni posturalnych (z akcentem na mięsień prostownik grzbietu). W poszukiwaniu skutecznej metodyki postępowania korekcyjnego w skoliozach idiopatycznych uwzględniono charakterystyczne, trójpłaszczyznowe zaburzenia, które są wynikiem asymetrycznej czynności układu mięśniowego. Stosowanie metody symetrycznego wzmacniania mięśni, które w wyniku zmian morfologicznych wymagają asymetrycznego oddziaływania, uznano jako przyczynę powodującą progresję rozwoju tej choroby. Przyjęto, że korekcja takich skolioz wymaga indywidualnego (zależnego od dokładnego rozpoznania klinicznego i radiologicznego) doboru wyjściowych pozycji korekcyjnych, hiperkorekcyjnych i izolowanych umożliwiających trójpłaszczyznowe oddziaływanie na mięśnie krótkie grzbietu działające bezpośrednio na segment ruchowy. Należało również angażować mięśnie drugiego układu (długie mięśnie grzbietu) oraz mięśnie trzeciego układu odniesienia (kończyn górnych i dolnych). W metodzie tej niezmiernie istotne są powiązania funkcjonalne w mięśniach krótkich grzbietu. W odcinku piersiowym kręgosłupa zachwiana równowaga przywracana jest przez ipsilateralne napięcie mięśni krótkich, natomiast w odcinku lędźwiowym przez kontrlateralne napięcia tych mięśni [1, 2]. Rolę „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

187

czynnika biomechanicznego skoliozy (bez względu na jej etiologię), który działa zgodnie z prawami fizyki i wzrostu oraz steruje jej rozwojem, przejmuje terapeuta, skutecznie prowadząc indywidualny proces korekcji konkretnej skoliozy, zgodnie z przyjętymi założeniami tej metody [3]. Metoda korekcji skolioz Harężlaka składa się z asymetrycznych ćwiczeń wolnych, ćwiczeń na trójpłaszczyznowym korektorze skolioz (TKS) oraz korektorze skolioz odcinka lędźwiowego (KSOL), a w skrzywieniach bardziej zaawansowanych stosuje się asymetryczną elongację z derotacją, redresję derotacyjną oraz ćwiczenia asymetryczne z redresją na szczycie łuku (ryc.1-16).

Ryc. 1

Ryc. 3

Ryc. 5

188

Ryc. 2

Ryc. 4

Ryc. 6

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 7

Ryc. 9

Ryc. 11 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 8

Ryc. 10

Ryc. 12 189

Ryc. 13

Ryc. 15

Ryc. 14

Ryc. 16

Jej skuteczność jest szczególnie uzależniona od ścisłej współpracy z rodzicami w systematycznym wykonywaniu przez dziecko zaleconych ćwiczeń w domu. Rodzice mają w ten sposób poczucie współodpowiedzialności za efekty terapii. Z obserwacji wynika, że bardzo dobre efekty można uzyskać wykonując poprawnie metodycznie ćwiczenia tylko w warunkach domowych, korzystając z możliwości okresowej konsultacji z terapeutą prowadzącym.

Wyniki Prezentowane przykłady zdjęć RTG kręgosłupa w projekcji AP dzieci i młodzieży, w leczeniu których zastosowano metodę asymetrycznej korekcji skolioz Harężlaka, są ewidentnym przykładem skuteczności tej metody zarówno w skoliozach Iº i IIº stopnia wg Grucy. Efektywne jest też zastosowanie tylko ćwiczeń wolnych w korekcji skolioz (ryc. 17-20). 190

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 17. Kinga 8 lat ThL sin 16º po 2 latach 0º

Ryc. 18. Natalia 9 lat ThL sin 20º po 2 latach 0º

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

191

Ryc. 19. Monika 17 lat ThL dx 44º po 2 latach ThL dx 29º

Ryc. 20 Agnieszka 14 lat ThL dx 50º, ThL sin 35º, po 3 latach Thdx 25º, ThL sin 20º

192

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Prezentowane przykłady zdjęć RTG kręgosłupa w projekcji AP dzieci i młodzieży, w leczeniu których zastosowano metodę asymetrycznej korekcji skolioz Harężlaka, są ewidentnym przykładem skuteczności tej metody zarówno w skoliozach Iº i IIº stopnia wg Grucy. Efektywne jest też zastosowanie tylko ćwiczeń wolnych w korekcji skolioz (ryc. 17-20).

Ryc. 21. Karolina 14 lat Th dx 65º, ThL sin 67º, po 3 latach Th dx 39º ThL sin 44º

Ryc. 22. Ola 13 lat Th dx 66º, ThL sin 75º, po pół roku Th dx 55º ThL sin 65º „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

193

Wnioski Badania kliniczne i radiologiczne potwierdzają skuteczność metody Harężlaka. Efekty te są podstawą do dyskusji o konieczności racjonalizacji leczenia skolioz idiopatycznych w Polsce. Aktualną strategię ortopedyczną, forsowaną przez środowiska lekarskie, oparto o model postępowania korekcyjnego, którego podstawą są obserwacje i gorsetowanie. Są to ogólnie przyjęte standardy w leczeniu zachowawczym skolioz idiopatycznych zarówno w Ameryce Północnej, jak i w innych krajach anglojęzycznych, poparte w 2006r. przez zalecenia SOSORT [4, 5, 6, 7, 8, 9]. Rekomendacje Międzynarodowego Towarzystwa Ortopedycznego i Rehabilitacyjnego Leczenia Skolioz (SOSORT) i Towarzystwa Badania Skoliozy (SRS) zakładają, że w skoliozach powyżej 20º wg Cobba należy zastosować gorset ortopedyczny. Brak możliwości zahamowania progresji skoliozy idiopatycznej (o kącie powyżej 50º wg Cobba) jest podstawą do zastosowania zabiegu chirurgicznego [10, 11, 12, 13]. Leczenie ćwiczeniami korekcyjnymi, w celu zmniejszenia progresji skrzywienia, uznane jest przez środowiska medyczne jako raczej nieskuteczne lub słabo udokumentowane [14, 15]. Nie uwzględnia się jednak tego, że część publikacji potwierdzających skuteczność postepowania kinezyterapeutycznego jest publikowana w językach mniej oficjalnych niż język angielski.

Dyskusja Strategia postepowania korekcyjnego w przypadku skolioz idiopatycznych oparta o wzorzec obserwacja – gorset – zabieg operacyjny, od dawna wzbudza zastrzeżenia w środowiskach kinezyterapeutów. W niektórych krajach Europy Zachodniej [16], a także Europy Środkowej (zwłaszcza w Polsce) [17-21], oprócz obserwacji i gorsetowania, funkcjonują specjalne systemy lub programy ćwiczeń korekcyjnych, np. metoda Harężlaka [19, 22, 23], które są skuteczną alternatywą wobec wzorca lansowanego przez środowiska ortopedów. Zastrzeżenia dotyczą szczególnie kwestii stosowania gorsetu już w skrzywieniu 20° wg Cobba, którego zadaniem ma być jedynie spowolnienie rozwoju skoliozy. Tymczasem zupełnie pomija się jego destrukcyjne oddziaływanie na krzywizny przednio-tylne kręgosłupa, co powoduje, że zatraca on funkcje amortyzacyjne. Jednocześnie obserwuje się niekorzystne zmiany w płaszczyźnie poprzecznej, w postaci tworzącej się rotacji kręgów, konsekwencją czego jest systematyczna progresja skoliozy. Konkluzją tych zastrzeżeń jest stwierdzenie, że najlepszym gorsetem dla dziecka ze skoliozą idiopatyczną jest jego własny gorset mięśniowy, wypracowany w trakcie realizacji, indywidualnie dobranej dla niego koncepcji kinezyterapeutycznej. Nie bez znaczenia jest również to, że jak wskazuje wielu badaczy gorsetowanie może prowadzić, szczególnie u młodych osób, do „stygmatyzacji” społecznej, być źródłem stresu i dewaluacji obrazu własnego ciała oraz obniżenia samooceny, jak też pogorszenia jakości życia [5, 24, 25, 26, 27]. Jedynym uzasadnieniem stosowania gorsetu powinno być rozpoznanie kifoskoliozy, która stanowi jednak znikomy odsetek wszystkich skolioz. Interwencja chirurgiczna, jako coraz popularniejsza opcja leczenia skolioz idiopatycznych, jest powszechnie kwestionowana przez środowiska kinezyterapeutów, ze względu na odłożone w czasie efekty i komplikacje długoterminowe. Zabiegi te powinny być traktowane jako rozwiązania ostateczne, a nie rutynowe i tylko w sytuacjach wykorzystania wszystkich dostępnych, skutecznych środków leczenia zachowawczego, czego przykładem może być metoda Harężlaka. Merytoryczna dyskusja obu środowisk – ortopedycznych i fizjoterapeutycznych o modelu postepowania w progre194

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

sywnych skoliozach idiopatycznych jest przede wszystkim w interesie dzieci i młodzieży i ich rodziców, których ten problem dotyczy. Niebagatelne znaczenie (zwłaszcza dla rodziców) ma także aspekt kosztów leczenia tego rodzaju skolioz oraz model opieki specjalistycznej, który znacznie się pogorszył wraz z likwidacją szkolnej służby zdrowia i systemu szkolnej korektywy. Generowanie po stronie rodziców kosztów leczenia ich dzieci, rzędu od kilku do kilkudziesięciu tysięcy złotych jest niemoralne w sytuacji, kiedy istniejące rozwiązania zastosowane we wczesnym etapie rozwoju skoliozy, choćby w systemie szkolnej korektywy, mogłoby w poważnym stopniu zmniejszyć ryzyko konieczności wykonania zabiegu operacyjnego na kręgosłupie.

Literatura 1. Nowotny J.: Ćwiczenia korekcyjne w systemie stacyjnym. AWF Katowice 2001. 2. Nowotny J., Saulicz E.: Niektóre zaburzenia statyki ciała i ich korekcja, AWF, Katowice, 1990. 3. Tylman D.: Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. PZWL, Warszawa 1972. 4. Reamy BV., Slakery JB.: Adolescent idiopathic scoliosis: review and current concepts. American Family Physician 2001, 64, 111-16. 5. Weinstein SL., Dolan LA., Cheng JCY., Danielson A., Morcuende JA.: Adolescent idiopathic scoliosis. Lancet 2008, 371, 1527-1537. 6. Burgoyne W., Fairbank J.: The management of scoliosis. Current Pediatrics 2001, 11:323-331. 7. Lonstein JE.: Adolescent idiopathic scoliosis. Lancet 1994, 344, 1407-1412. 8. Rowe DE., Bernstein SM., Riddick MF., Adler F., Emans JB., Gardner-Bonneau D.: A meta-analysis of the efficacy of non-operative treatments for idiopathic scoliosis. Journal of Bone & Joint Surgery 1997, 79, 664–674. 9. SOSORT guideline committee, Weiss H-R, Negrini S, Rigo M, Kotwicki T, Hawes MC, Grivas TB, Maruyama T, Landauer F: Indications for conservative management of scoliosis (guidelines). Scoliosis 2006, 1:5. http://www.scoliosisjournal. com/content/1/1/5, Data dostępu 12.03.2014. 10. Weinstein SL., Zavala DC., Ponseti IV.: Idiopathic scoliosis: long-term follow-up and prognosis in untreated patients. The Journal of Bone and Joint Surgery 1981, 63, 702-712. 11. Weiss HR., Goodall D.: The treatment of adolescent idiopathic scoliosis (AIS) according to present evidence. A systematic review. The European Journal of Physical and Rehabilitation Medicine 2008; 44(2):177-193. 12. Weiss HR.: Adolescent idiopathic scoliosis (AIS) - an indication for surgery? A systematic review of the literature. Disability and Rehabilitation 2008, 30 (10), 799807. 13. Poitras B., Mayo NE., Goldberg MS., Scott S., Hanley J.: The Ste-Justine Adolescent Idiopathic Scoliosis Cohort Study. Part IV: Surgical correction and back pain. Spine 1994, 19, 1582-1588. 14. Hawes M: The use of exercises in the treatment of scoliosis: an evidence-based critical review of the literature. Pediatric Rehabilitation. 2003, 6, 3-4,171-182. 15. Rowe DE., Bernstein SM., Riddick MF., Adler F., Emans JB., Gardner-Bonneau D.: A meta-analysis of the efficacy of non-operative treatments for idiopathic scolio„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

195

sis. Journal of Bone & Joint Surgery 1997, 79, 664–674. 16. Rigo MD, Grivas TB: „Rehabilitation schools for scoliosis” thematic series: describing the methods and results. Scoliosis 2010, 5, 27. http://www.scoliosisjournal. com/content/5/1/27. Data dostępu 9.03.2014. 17. Weiss HR, Goodall D: The treatment of adolescent idiopathic scoliosis (AIS) according to present evidence. A systematic review. The European Journal of Physical and Rehabilitation Medicine 2008, 44, 177-193. 18. Negrini S, Fusco C, Minozzi S, Atanasio S, Zaina F, Romano M: Exercises reduce the progression rate of adolescent idiopathic scoliosis: results of a comprehensive systematic review of the literature. Disability and Rehabilitation 2008; 30:772785. 19. Dolan LA, Weinstein SL: Surgical rates after observation and bracing for adolescent idiopathic scoliosis: an evidence-based review. Spine 2007; 32:91-100. 20. Harężlak R, Kowalski P, Ślężyński J: A concept of asymmetric exercises for the correction of scoliosis by Ryszard Harężlak. Polish Journal of Physiotherapy 2008; 8(4):401-409. 21. Białek M: Conservative treatment of idiopathic scoliosis according to FITS concept: presentation of the method and preliminary, short term radiological and clinical results based on SOSORT and SRS criteria. Scoliosis 2011; 6:25. http:// www.scoliosisjournal.com/content/6/1/25. Data dostępu 2.03.2014. 22. Negrini S, Aulisa AG, Aulisa L, et al: 2011 SOSORT guidelines: Orthopaedic and rehabilitation treatment of idiopathic scoliosis during growth. Scoliosis 2012; 7:3. http://www.scoliosisjournal.com/content/7/1/3. Data dostępu 9.03.2014. 23. Scoliosis Research Society: Adolescent Idiopathic Scoliosis Treatment. http:// www.srs.org/professionals/conditions_and_treatment/adolescent_idiopathic_ scoliosis/treatment.htm Data dostępu 15.03.2014. 24. Asher MA, Burton DC: Adolescent idiopathic scoliosis: natural history and long term treatment effects. Scoliosis 2006; 1:2. http://www.scoliosisjournal.com/content/1/1/2. Data dostępu 9.03.2014. 25. Rigo M, Reiter Ch, Weiss HR: Effect of conservative management on the prevalence of surgery in patients with adolescent idiopathic scoliosis. Pediatric Rehabilitation 2003; 6(3-4):209-214. 26. Wong MS, Mak AFT, Luk KDK, Evans JH, Brown B: Effectiveness of audio-biofeedback in postural training for adolescent idiopathic scoliosis patients. Prosthetics and Orthotics International 2001; 25(1):60-70. 27. Tones M, Moss N, Polly DW: A review of quality of life and psychosocial issues in scoliosis. Spine 2006; 31:3027–3038.

196

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

KOSMETOLOGIA

Zuzanna Kilanowicz, Agata Romańska-Kistela, Agnieszka Rymrczyk Kapuścik

Kosmetyki organiczne – bezpieczna pielęgnacja skóry na przykładzie zabiegu Terre & Mer Organic Treatment Organic cosmetics – safe skin care treatment on the example of Terre & Mer Organic Treatment KWSPZ, Kraków

Słowa kluczowe kosmetyki organiczne, kosmetyki naturalne, bezpieczna pielęgnacja skóry

Wstęp W dzisiejszych czasach niestety w wielu dziedzinach życia kontrowersje budzą konserwanty. Dodawane są prawie do wszystkich produktów spożywczych, na nasze nieszczęście produkcja kosmetyków również wydaje się być opanowana przez konserwanty. Przez nadmiar w życiu codziennym oraz tworzenie nowych związków konserwujących zostały one nie tolerowane przez człowieka. Skóra, największy organ każdego człowieka, codziennie narażona jest na kontakt z substancjami uczulającymi, dlatego przed zakupem jakiegokolwiek produktu kosmetycznego powinniśmy starannie zapoznać się z jego składem. Kobiety w ciąży, dzieci oraz alergicy powinni być najbardziej ostrożni przy doborze produktów do codziennej pielęgnacji skóry. Szkodliwe substancje mogą wpływać na skórę, wywołując podrażnienie i alergie, ale również na ogólny stan organizmu. Przy wyborze kosmetyków nie powinno się sugerować ceną, opakowaniem, czy zapachem. Wydawało się, że już nie powstrzyma się dodawania konserwantów do kosmetyków, jednak znaleziono rozwiązanie. Kosmetyki organiczne to idealne rozwiązanie dla osób z cera wrażliwą i skłonną do alergii. Są one alternatywą dla osób nie tolerujących konserwanty. Codziennie zauważalny jest wzrost schorzeń alergicznych wywołanych substancjami zawartych w produktach kosmetycznych. Jednak w dzisiejszych czasach z biegiem rozwoju technologii rośnie wybór kosmetyków organicznych zawierających składniki naturalne. Co to są kosmetyki organiczne? W XXI w. panuje moda na „naturalność”. Ludzie szukają naturalnych leków, tkanin, żywności, a także kosmetyków. Powodem tego może być strach przed przyszłością i jej konsekwencjami. W dzisiejszych czasach wielu ludzi szuka antidotum na „wieczną młodość”, sięga po dary z przyrody, aby wspierać naturalny system obronny skóry. Można powiedzieć, że świadomie sięgamy po ekologiczne produkty, które powinny współgrać z naszym organizmem. Nasza skóra nie powinna być podłożem do eksperymentów, gdyż jest to największy organ, który niestety każdego dnia narażony jest na szereg niebezpiecznych czynników, np. toksyny i zanieczyszczenia środowiska, detergenty, a także kosmetyki do codziennej pielęgnacji. Te ostatnie zazwyczaj używane są dla poprawienia kondycji skóry, regeneracji, jednak brak świadomości, znajomości składników kosmetyków, jak również kierowanie się zapachem, czy opakowaniem może mieć odwrotny skutek i zamiast nam 198

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

pomóc, szkodzą. Istnieje wiele substancji drażniących, wywołujących alergie, wysypki, dlatego osoby szczególnie z wrażliwą skórą powinny rozsądnie sięgać po produkty do pielęgnacji ciała. Właściwym wyborem są kosmetyki organiczne składające się z substancji ekologicznych. Kosmetyki organiczne nie zawierają substancji zapachowych, barwników, syntetycznych konserwantów, silikonów, które źle toleruje skóra. Rośliny pozyskiwane są z ekologicznych upraw, na których zakazane jest używanie sztucznych nawozów, w powietrzu nie ma zanieczyszczeń, jak również zakładów przemysłowych w pobliżu 50 kilometrów. Do produkcji wykorzystywane są również rośliny dziko rosnące, w których rozwój nie ingerował człowiek. Zawierają mineralne filtry przeciwsłoneczne, które dzięki naturalnemu pochodzeniu odbijają promienie UV, nie wchłaniając się w głąb skóry. Nie powodują podrażnień, a co ważne mogą by stosowane przez ciężarne kobiety. Kosmetyki naturalne zyskały taką popularność, gdyż ludzie doszli do wniosku, że tylko to co naturalne jest skuteczne i bezpieczne. Dodatkowo kosmetyki te ze względu na zawartość naturalnych składników ulegają całkowicie biodegradacji, co ma istotny wpływ na ochronę środowiska, czystość wód, ponieważ używając mydeł, szamponów, odżywek i innych kosmetyków do mycia ciała lub włosów, nie zanieczyszczamy środowiska i wód gruntowych.1 Ekologiczne opakowania, odzyskane w procesie recyklingu, nie zagrażają środowisku. Ważny jest również fakt, że kosmetyki nie są testowane na zwierzętach w laboratorium. Badania prowadzone są na osobach, które własnowolnie zgłosiły się na ochotników.

Cel pracy Głównym celem pracy jest zbadanie skuteczności naturalnych kosmetyków firmy Thalgo. Udowodnienie możliwości stosowania na osobach, które posiadają alergię na konserwanty. Po zabiegach powinno polepszyć się odżywienie, nawilżenie skóry oraz wzmocnienie funkcji obronnych. A także zwiększenie kapitału energetycznego skóry oraz przywrócenie jędrności i młodzieńczego wyglądu.

Metody i materiał badawczy Badania rozpoczęły się w marcu 2013 roku i odbywały się co tydzień. Podczas badań wykonano 75 zabiegów TERRE & MERR ORGANIC TREATMENT firmy THALGO. Zabiegi zostały przeprowadzone w Krakowskiej Wyższej Szkole Promocji Zdrowi na 15 osobowej grupie badawczej w wieku od 22 do 52 lat. Kobiety oprócz wieku różniły się również stylem życia i stanem skóry. Przed rozpoczęciem badań 10 z badanych osób zgłosiło różne reakcje alergiczne po zastosowaniu niektórych kosmetyków. Każda z badanych kobiet miał zrobione 5 zabiegów w tygodniowym odstępie czasu (ilość zabiegów ograniczona – związana z ograniczeń finansowych skierowanych na zakup preparatów), przed pierwszym zabiegiem i po ostatnim została przeprowadzona dokumentacja fotograficzna. Do zebrania odpowiednich informacji na temat grupy badawczej wykorzystano narzędzia badawcze takie jak: karta wywiadu klienta, ankiety, badanie wizualne i dotykowe skóry oraz analizer Nati firmy Beuty of Science. Zabieg TERRE & MER ORGANIC TREATMENT, jest przeznaczony dla skóry suchej, odwodnionej, zmęczonej, potrzebującej witalności i regeneracji. Linia ZIEMIA i MORZE wykre1

http://www.najlepszekosmetyki.com/kosmetyka.htm

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

199

owana przez firmę Thalgo gwarantuje naturalność, bezpieczeństwo oraz skuteczność. Przed przystąpieniem do pierwszego zabiegu został przeprowadzony wywiad a pacjentki wypełniły kartę pacjenta informującą o ogólnym stanie zdrowia. Kondycja skóry pacjentek była monitorowana dzięki analizie komputerowej. Każda z osób została poinformowana o przeciwwskazaniach i zalecanej pielęgnacji po zabiegu.

Procedura zabiegu Procedura wykonania zabiegu: I.Rytuał powitania: • Wykonać rytuał powitalny II. Etap oczyszczania: • Wykonać demakijaż oczu i ust oraz oczyścić skórę za pomocą mleczka Marine Cleanser. • Przetrzeć skórę twarzy i szyi Marine Toner. • Wykonać peeling mechaniczny używając Marine Scrub. III. Etap aktywny: • Nałożyć na twarz i szyję koncentrat Soothing Concentrate. • Wykonać masaż używając wcześniej przygotowanego i podgrzanego stempla. • Połączyć Vital Cream z koncentratem i wykonać masaż twarzy, szyi i dekoltu. • Nałożyć kremową maskę Vital Mask, połączoną z kilkoma kroplami koncentratu, na twarz i szyję. Maskę można delikatnie podgrzać w łaźni wodnej. • Przygotować maskę Organic Thalgoderm Mask. • Nałożyć maskę z organicznego alginatu, pozostawić na 15 minut. • Zdjąć maskę w jednym kawałku, resztki domyć zwilżonym wacikiem. IV. Etap końcowy: • Niewielką ilość Vital Fluid nałożyć na twarz i szyję. • W okolice oczu delikatnie wklepać Organic Eye Contour Cream.2 Produkty • Produkty wykorzystywane do zabiegu TERRE & MER ORGANIC TREATMENT: • Marine Cleanser (mleczko do demakijażu oczu i ust) – jego zadaniem jest oczyszczenie skóry, nawilżenie. Składniki: wyciąg z organicznych liści oliwnych, kwiaty organicznych pomarańczy, alga Codium Fragile, masło Shea, olejek migdałowy, olej słonecznikowy. • Marine Toner (tonik) – działanie tonizujące, oczyszczające, remineralizujące, nawilżające. Składniki: Alga Codium Fragile, woda z kwiatów organicznych pomarańczy, olejek esencjonalny z organicznych pomarańczy, esencjonalny olejek z grejpfruta. • Marine Scrub (peeling) – preparat służy do złuszczenia martwego naskórka, wyrównuje strukturę naskórka. Składniki: łupinki organicznych migdałów, alga Codium Fragile, wyciąg z organicznych liści oliwnych. • Soothing Concentrate (koncentrat) – działanie odżywcze , wygładzające, łagodzące podrażnienia. Składniki: organiczne olejki eteryczne z jałowca, sosny; odżywcze organiczne oleje roślinne- z migdałów, słonecznika, oliwek, alga Porphy2

Thalgo. Katalog szkoleniowy 2012

200

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

• •

• • • •

ra Umbilicalis. Organic Mediterranean Pouches- działa relaksująco i zmiękczająco. Składniki: płatki alg Codium Fragile i Porphyra Umbilicalis, płatki organicznych kwiatów lawendy, gorzkiej pomarańczy. Vital Cream - odżywcze, nawilżające, regenerujące, zmiękczające, witalizujące, ujędrniające. Składniki: Alga Codium Fragile, ekstrakt z organicznych liści oliwnych, wyciąg z organicznego białego łubinu, organiczny olejek migdałowy, organiczny olej słonecznikowy. Vital Mas k- działa odżywczo, nawilżająco, regenerująco, zmiękczająco, witalizująco i ujędrniająco. Składniki: Alga Codium Fragile, ekstrakt z organicznych liści oliwnych, wyciąg z organicznego białęgo łubinu, organiczny olejek migdałowy. Organic Thalgoderm Mask - produkt nawilżający, wygładzający, penetrujący i łagodzący. Składniki: Alginat, okrzemki, siarczan wapnia, mączka ryżowa z wyspy Camarque. Vital Fluid - działanie witalizujące, nawilżające i matujące. Składniki: Alga Codium Fragile, ekstrakt z organicznych liści oliwnych, wyciąg z organicznego białego łubinu, organiczne oleje roślinne ( migdałowy, słonecznikowy). Eye Contour Cream (krem pod oczy) - nawilża, ujędrnia, wygładza, niweluje obrzęki. Składniki: zielona alga Codium Fragile, oliwa z organicznych oliwek, bławatek, malwa, wyciąg z lvy, ekstrakt z liści oliwnych, aloe vera, ekstrakt z liści czerwonej winorośli.3

Składniki aktywne, zawarte w kosmetykach, wykorzystywane podczas zabiegu: • wyciąg z algi Codium Fragile; intensywne działanie przeciwrodnikowe, źródło młodości, • wyciąg z białego łubinu – nawilża i odbudowuje strukturę skóry, • ekstrakt z organicznych liści oliwnych: balansuje komórki oraz ma właściwości nawilżające i odżywcze, • wyciąg z kwiatów organicznych pomarańczy: regeneruje i łagodzi, • odżywcze organiczne oleje roślinne (z organicznych oliwek, organicznych słodkich migdałów, organicznego słonecznika oraz organicznego orzecha laskowego), • organiczne olejki eteryczne (z organicznego rzymskiego rumianku, organicznego nieśmiertelnika i organicznego jałowca).4

Wyniki badań Obserwacja wykazała, że skóra pacjentek po serii zabiegów zyskała świeży wygląd. Stała się rozjaśniona, pełna blasku, co sprawia, że badana osoba wygląda młodziej. Mimo, iż jedna osoba byłą uczulona na jeden ze składników, podczas zabiegów nie występowały odczyny alergiczne, zaczerwienienia. Tylko u jednej z kobiet podczas jednego z zabiegów wystąpiło lekkie pieczenie w okolicy oczu, po nałożeniu jednego z preparatów, ale ustąpiło po paru minutach i nie powtórzyło się to podczas kolejnego zabiegu. Z obserwacji pacjentek po serii zabiegów, skóra wyglądała na zregenerowaną i wypo3

Materiały firmy Thalgo

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

201

czętą. Wyrównał się koloryt skóry, który przed pierwszym zabiegiem był wyraźnie zróżnicowany. Niedoskonałości zdecydowanie szybciej uległy zniwelowaniu. Niektóre pacjentki miały nadmiernie przesuszoną skórę, dlatego podczas zabiegów substancje aktywne zawarte w kosmetykach wchłaniały się dużo szybciej niż u reszty pacjentek. Każda z badanych kobiet widziała pozytywną zmianę na skórze, co korzystnie wpływało na samopoczucie. Po zabiegach kobiety wyglądały na wypoczęte, odżywione oraz odmłodzone. Mimo, że ilość zabiegów była nieduża to i tak efekty zostały osiągnięte. Badania potwierdziły, że bez przeszkód kosmetyki organiczne firmy Thalgo mogą być stosowane przez alergików. Tabela 1. Tabela opisująca zadowolenie z kosmetyków

Pacjentki

Zapach

O d c z y n Podrażnienie alergiczny

Nawilżenie

Uczucie ściągnięcia

Zabieg został bardzo wysoko oceniony. Zapach kosmetyków większości pacjentek bardzo odpowiadał, jednak dla jednej osoby był zbyt intensywny. Odczyn alergiczny i podrażnienie pojawiły się tylko na krótką chwilę, po czym samoistnie ustąpiły, co było sukcesem, ponieważ wystąpiły one u osoby uczulonej na jeden ze składników. Pod względem nawilżenia pacjentki oceniły zabieg na dobry. U większości, skóra po zabiegach uległa regeneracji oraz odświeżeniu poprzez nawilżenie. Jednak u trzech pacjentek nawilżenie było mało odczuwalne, ze względu na bardzo suchą skórę. Uczucie ciągnięcia praktycznie nie było odczuwalne po zabiegach. 202

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

I 1. 2. 3. 4. 5.

Skala zadowolenia z zapachu: – nie do wytrzymania – z czasem robi się przyjemny – za intensywny – przyjemny – bardzo przyjemny

1. 2. 3. 4. 5.

Skala związana z odczuciem odczynu alergicznego: – intensywny, podczas wszystkich zabiegów – odczuwalny, podczas jednego zabiegu – występuje na kilkanaście minut – występuje na kilka minut – nie występuje

III Skala wielkości podrażnienia: 1. pojawia się na całej powierzchni zabiegowej oraz występuje odczucie dyskomfortu 2. pojawia się na całej powierzchni zabiegowej 3. występuje tylko na górnej części twarzy 4. zauważalne na obszarze delikatnej skóry w okolicy oczu 5. podrażnienie nie występują IV 1. 2. 3. 4. 5.

Skala nawilżenia: poprawa nawilżenia nie występuje nawilżenie skóry odczuwalne jedynie po pierwszym zabiegu nawilżenie skóry odczuwalne po dwóch zabiegach lekko odczuwalne po każdym zabiegu wyraźnie odczuwalne nawilżenie skóry po każdym zabiegu

V 1. 2. 3. 4. 5.

Skala wielkości uczucia ściągnięcia: bardzo mocno odczuwalne po każdym zabiegu mocno odczuwalne po zabiegach odczuwalne po zabiegach odczuwalne tylko po pierwszym zabiegu w ogóle nie odczuwalne

Wnioski ogólne Badania na organicznych kosmetykach firmy Thalgo zakończyły się sukcesem. Współgrały ze skórą, a praca na nich była przyjemnością. Pozytywnie wpłynęły na cerę pacjentek oraz na samopoczucie. Badane osoby były bardzo zadowolone. Mimo, iż jedna z pacjentek była uczulona na jeden ze składników, poważne uczulenie nie wystąpiło.

Bibliografia 1. Bowszyc J., Michałowski R., Miedziński F., Dermatologia, PZWL, Warszawa 1982. 2. Jaroszewska B., Kosmetologia, Atena, Warszawa 2004. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

203

3. Tourles S. Piękna i zdrowa skóra, Świat Książki, Warszawa 2006. 4. Noszczyk M., Noszczyk B., Medycyna piękności, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1999. 5. Fink E., Kosmetyka-przewodnik po substancjach czynnych i pomocniczych, MedPharm Polska, Wrocław 2007. 6. Katalog szkoleniowy firmy Thalgo 2012. 7. Noszczyk M., Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, 2011. Strony internetowe 1. http://www.najlepszekosmetyki.com/kosmetyka.htm 2. http://www.bio-beauty.pl/kosmetyki-organiczne.html 3. http://www.bio-beauty.pl/kosmetyki-organiczne.html 4. http://www.papilot.pl/twarz-i-cialo/5446/Parabeny-cudowny-skladnik-czy-trucizna/2.html 5. http://trocina.wordpress.com/2010/08/28/konserwanty-w-kosmetykach/ 6. http://klimaty.waw.pl/barwniki-kosmetyczne-naturalne-i-syntetyczne.html 7. http://narcissusvanity.blogspot.com/2010/08/bio-care.html Czasopisma 1. D. Pugazhendhi, A. J. Sadler, P. D. Darbre, Comparison of the global gene expression profiles produced by methylparaben, n-butylparaben and 17-oestradiol in MCF7 human breast cancer cells, Journal of Applied Toxicology, Listopad 2006.

204

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Anna Marszałek1, Robert Walaszek2

Przydatność wybranych form masażu w terapii cellulitu The usefulness of some of the ways of massage in the cellulite therapy Publiczna Szkoła Podstawowa SPSK, Hucisko – Pewelka1 AWF, Kraków2

Streszczenie Choć środowisko naukowe nie uznaje cellulitu za jednostkę chorobową,” skórka pomarańczy” powoduje istotne pogorszenie komfortu postrzegania wyglądu zewnętrznego własnego ciała. Dotyczy to przede wszystkim kobiet, dla których aspekt estetycznego wyglądu ciała jest zwykle bardzo ważny. W przebiegu tej dolegliwości pojawiają się zmiany w obrębie tkanki podskórnej oraz mikrokrążenia, wynikające z zaburzeń dotyczących krwi oraz chłonki, które powodują stwardnienie tkanki łącznej. Osoby cierpiące z powodu cellulitu mają do wyboru szeroki zakres różnorodnych form terapii od zabiegów medycznych poprzez różnego rodzaju zabiegi fizykalne czy masaż leczniczy. Artykuł ma charakter poglądowy. Przedstawia wpływ różnych form masażu takich jak: masaż limfatyczny, masaż aromaterapeutyczny, trójwymiarowy masaż antycellulitowy, masaż miodem, masaż lipolityczny, masaż bańką chińską, masaż rolkowo – próżniowy, zabiegi za pomocą żelazka antycellulitowego, masaż taśmowy oraz masaż ultradźwiękowy, jako terapii wspomagającej leczenie cellulitu.

Słowa kluczowe cellulit, masaż, kosmetyki

Summary Even though the scientific community does not recognize cellulite as a disease entity. The “Orange peel “causes a significant deterioration in the perception of the external appearance of the body. This concerns above all women for whom the aesthetic aspect of the appearance of the body is very important. During this disease appear changes in hypodermic tissue and microcirculation. It results from the blood disorders and lymph which causes hardening of the connective tissue. People who suffer from the cellulite, have got a very wide range of different therapy forms to choose. Starting from medical treatments through various physical treatments or therapeutic massage. The article is illustrative. It presents the influence of different types of massage (lymphatic massage, aromatherapy massage, three-dimensional anti-cellulite massage, honey massage, lipolytic massage, Chinese cupping massage, roller and vacuum massage, treatment with using anti- cellulite iron, belt massage, ultrasonic massage) on the adjunctive therapy treatment of the cellulite.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

205

Keywords cellulite, massage, cosmetics

Wstęp Cellulit dotyczy 90% populacji kobiet. Niezależnie od wieku , wagi czy budowy ciała, każda z kobiet może „cierpieć” z powodu tak zwanej „pomarańczowej skórki”. Cellulit jest problemem powszechnym i trudnym do zwalczania. Przypadłość ta nie jest tylko i wyłącznie problemem estetycznym, ale również psychologicznym i zdrowotnym [1]. Cierpią na niego młode dziewczęta, dojrzałe szczupłe kobiety, jak i tak zwane „puszyste” panie z notowaną nadwagą. Cellulit charakteryzuje się zmianami w tkance tłuszczowej skóry. W zależności od stopnia zaawansowania przybiera różne fazy. Zapobieganie i leczenie cellulitu to proces długi, wymagający poświęceń i czasami nawet zmiany stylu życia. W walce z cellulitem należy pracować nad każdą częścią ciała. Nie wystarczy tylko chodzenie na siłownię czy codzienna gimnastyka. Walka z cellulitem to proces bardziej złożony. Zwiększyć skuteczność profilaktyki i leczenia cellulitu mogą prawidłowo dobrana dieta, aktywność fizyczna i różne rodzaje masażu wspomagane specjalnymi preparatami antycellulitowymi.

Cel pracy Celem pracy jest przedstawienie przyczyn powstawania cellulitu, metod jego zapobiegania i leczenia ze szczególnym uwzględnieniem różnych form masażu, jako terapii wspomagającej leczenie cellulitu. Należy nadmienić, że literatura przedmiotu rzadko porusza temat dotyczący zastosowania masażu w terapii cellulitu. Dlatego niniejsza praca stanowi próbę syntezy dotychczasowej wiedzy na ten temat. Dzięki temu publikacja ta będzie pomocna kosmetologom i masażystom. Ułatwi im podjęcie odpowiednich działań zmniejszających ryzyko wystąpienia bardziej zaawansowanych zmian strukturalnych tkanek podskórnych. Charakterystyka cellulitu Termin cellulit po raz pierwszy pojawił się w literaturze dermatologicznej w latach dwudziestych XX wieku i oznaczał zniekształcenia powierzchniowe skóry. Nazwa dolegliwości pochodzi z języka łacińskiego (cellulitis) i oznacza zapalenie skóry właściwej i tkanki podskórnej. W 80% przypadków spowodowana jest zakażeniem bakteryjnym: paciorkowcem lub gronkowcem i z tego powodu powinna być leczona antybiotykami [2]. Cellulit określa się też jako obrzękowo-włókniejące zwyrodnienie tkanki podskórnej lub miejscową chorobą metaboliczną głębokich połaci tkanki podskórnej dotyczącą komórek tłuszczowych oraz mikrokrążenia w skórze [3]. Na podstawie dostępnych badań można przyjąć, ze zmiany cellulitowe mają wieloczynnikową etiologię [4]. Prawdopodobnym wydaje się wpływ czynników genetycznych. Badania na grupie 200 kobiet z rozpoznanym cellulitem wykazały u nich występowanie specyficznego polimorfizmu genów kodujących ACE (inhibitor konwertazy angiotensyny) oraz białko HIF1A towarzyszącym tego rodzaju zmianom morfologii tkanki podskórnej [5]. Znaczenie mogą mieć także inne czynniki zaliczane do szeroko pojętej higieny życia [6]: 1. Czynniki żywieniowe: niezbilansowana dieta z nadmiernym spożyciem tłuszczów i węglowodanów, nadmierna podaż soli, zbyt mała podaż błonnika w diecie. 2. Czynniki związane ze stylem życia: siedzący tryb życia, przebywanie w jednej pozycji przez długi okres czasu, noszenie obcisłych ubrań, chodzenie w butach na 206

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

wysokich obcasie, długie kąpiele w wannie z gorąca wodą, przebywanie na słońcu z kończynami przykrytymi ręcznikiem (efekt cieplarniany groźniejszy niż działanie samego słońca), długotrwałe opalanie w solarium, częste trzymanie nóg w okolicy źródła ciepła. 3. Zaburzenia emocjonalne: długotrwały stres, depresja, uczucie leku i złości. Do rozwoju cellulitu mogą przyczynić się także choroby współistniejące (choroby ginekologiczne, żołądkowo - jelitowe, oraz zaburzenia metaboliczne), a także niektóre leki (estrogeny, przeciwhistaminowe, przeciwtarczycowe, beta – blokery) [ 7]. Jedna z hipotez powstawania cellulitu wskazuje na upośledzenie niektórych procesów cytofizjologicznych. Dodatkowo na przebieg tych procesów wpływają czynniki hormonalne, pierwotne zmiany w tkance łącznej i tłuszczowej, a także niewydolność żylna z zaburzeniami mikrokrążenia oraz upośledzona funkcja układu limfatycznego [4, 8, 9 ]. Zaburzenia zwrotnego wchłaniania wody przez podskórne struktury tkankowe skutkuje zwiększonym jej nagromadzeniem i pojawieniem się obrzęku hydrofilnego. W konsekwencji ogranicza to możliwość wymiany tlenu w obrębie tkanki tłuszczowej, prowadząc do jej niedotlenienia [10]. Na pewno zaburzenia przemian lipidowych tkanki podskórnej mają istotny wpływ na powstawanie zmian cellulitowych. Oznacza to, że tego rodzaju zmiany powinny być nasilone u osób z ogólnoustrojowymi zaburzeniami gospodarki lipidowej, np. u osób z nadwagą i otyłością. Jednakże wciąż nie ma dowodów, które potwierdziłyby występowanie takiej zależności. Zmiany cellulitowe mogą występować zarówno u osób z otyłością, jak i u osób z prawidłowa masą ciała [5]. Umiejscowienie cellulitu najczęściej obejmuje: biodra, brzuch, pośladki, górne i boczne części ud, plecy w okolicy łopatek, cześć przyśrodkową kolan, okolice stawów skokowych i tylną stronę ramienia [11]. Do głównych objawów klinicznych cellulitu należą [11]: 1. zwiotczenie skóry, która przypomina wygładem „materac” z licznymi zagłębieniami i uwypukleniami spowodowane nieregularnym jej napięciem, co przyczynia się również do tego, że wyniosłości oraz zagłębienia zmieniają swoją lokalizację, 2. objaw „skórki pomarańczy” spowodowany obrzmieniem naskórka oraz rozszerzeniem porów skóry. Nürnberger i Müller [12] wyróżnili trzy główne stopnie cellulitu. Stopniowanie oparli na klinicznej ocenie pacjenta (tabela1). Tabela 1. Stopniowanie nasilenia cellulitu. STOPNIOWANIE

WYNIKI OCENY

Stopień 0

Brak zmian skórnych

Stopień 1

Obszar skóry dotkniętej cellulitem, jest gładki jeżeli pacjent znajduje się w pozycji stojącej lub leżącej, pofałdowania skóry uwidaczniają się w wyniku jej uszczypnięcia lub w trakcie skurczu mięśniowego

Stopień 2

Objaw „skórki pomarańczy” występujący w pozycji stojącej, znikający w pozycji leżącej.

Stopień 3

Pofałdowania skóry oraz objaw „skórki pomarańczy” występują zarówno w pozycji stojącej, jak i leżącej.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

207

Ze względu na różnicowanie i diagnostykę palpacyjną rozróżnia się trzy postacie cellulitu [13]: 1. postać twardą – występuje najczęściej u kobiet młodych, aktywnych, sprawnych fizycznie, bez względu na ogólną budowę. Początkowo cellulit jest mało widoczny, niekiedy pozostaje w korelacji z rozstępami. Podczas przesuwania skóry odczuwa się palpacyjnie płaskie ułożenie zmian, 2. postać wiotką – występuje najczęściej u kobiet w średnim wieku. W skórze i mięśniach obserwuje się spadek napięcia i wiotkość tkanek. Zauważalne są zmiany miedzy tkanką mięśniową a powiększającą się tkanka tłuszczową, 3. postać obrzękową – występuje rzadko. W tej postaci cellulitu dochodzi do wzrostu objętości tkanek w obrębie kończyn dolnych. Obrzękowi towarzyszy uczucie ciężkości nóg oraz bolesność. Kolejny podział cellulitu dotyczy zmian histopatologicznych w obrębie tkanki łącznej właściwej luźnej [14]. Ze względu na to kryterium wyróżniamy: 1. cellulit wodny – powstaje na skutek zaburzeń cyrkulacji krwi i chłonki w organizmie. Objawia się nadmiernym zatrzymaniem wody w komórkach. Dotyczy głównie osób szczupłych, mających skłonność do obrzęków. Występuje na udach i pośladkach, 2. cellulit tłuszczowy – jest wynikiem zaburzeń metabolizmu tkanki tłuszczowej w głębokich warstwach skóry właściwej. Ten rodzaj cellulitu dotyczy głównie osób otyłych, Występuje w okolicach bioder, pośladków, brzucha i ud. 3. cellulit cyrkulacyjny - jest połączeniem cech cellulitu wodnego z tłuszczowym. Jest to forma najczęściej spotykana i może występować na całym ciele. Choć środowisko naukowe nie uznaje cellulitu za jednostkę chorobową, „skóra pomarańczy” powoduje istotne pogorszenie komfortu postrzegania wyglądu zewnętrznego własnego ciała. Dotyczy to przede wszystkim kobiet, dla których aspekt estetycznego wyglądu ciała jest zwykle bardzo ważny [8,9].Według najnowszych danych zmiany te występują aż u 85% - 98% populacji kobiet [ 9]. Reasumując wydaje się, że najistotniejszym elementem w łagodzeniu opisywanego zjawiska jest odpowiednia profilaktyka i zmiana sposobu życia, niemniej jednak, otwartym wydaje się być pytanie dotyczące wyboru stosowanych metod terapeutycznych w leczeniu cellulitu [15]. Osoby cierpiące z powodu cellulitu mają do wyboru szeroki zakres form terapii od zabiegów medycznych poprzez zabiegi fizykalne po różne rodzaje masażu. Masaże stosowane w leczeniu cellulitu Jest wiele masaży, które można zastosować w leczeniu cellulitu. Najpopularniejsze z nich to: masaż limfatyczny, masaż aromaterapeutyczny, trójwymiarowy masaż antycellulitowy, masaż miodem, masaż lipolityczny, masaż bańką chińską, masaż rolkowo – próżniowy, zabiegi za pomocą żelazka antycellulitowego, masaż taśmowy oraz masaż ultradźwiękowy, Podczas wykonywania takich masaży należy stworzyć odpowiednie warunki i atmosferę, zadbać przede wszystkim o komfort osoby masowanej. Najlepiej wykonywać go w pomieszczeniu o temperaturze około 22° w świetle rozproszonym, nie padającym bezpośrednio na masowaną osobę. Zaleca się stosowanie świateł działających kojąco, uspokajająco i relaksująco: zielonego, czerwonego, żółtego i niebieskiego. Podczas masażu nie należy prowadzić rozmów z pacjentem, gdyż zakłóca to relaksacje i dekoncentruje to masażystę. Nie należy stwarzać atmosfery nerwowości ani pośpiechu. Przed masażem należy 208

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

zaplanować czas wywiadu, czas masażu i odpoczynku po zabiegu. Wszystkie ruchy powinny być skoordynowane, spokojne, delikatne i płynne. Masaż limfatyczny Masaż limfatyczny jest formą oddziaływania na organizm człowieka bodźcami mechanicznymi w postaci ucisków na tkanki w formie przesuwającej, przepychającej, wyciskającej lub tłoczącej. Technika wykonywania masażu polega na przepychaniu limfy odpowiednimi ruchami w kierunku serca i węzłów chłonnych w celu usprawnienia krążenia limfatycznego [16] Udowodniono dużą skuteczność masażu limfatycznego w likwidowaniu cellulitu. Systematycznie wykonywany wspomaga procesy odchudzania i ogólnego oczyszczenia organizmu z toksyn [17]. Obecnie coraz częściej przeprowadzany jest przy muzyce relaksacyjnej, jako zabieg kosmetyczno - relaksacyjny. Masaż aromaterapeutyczny Masaż aromaterapeutyczny, zwany masażem zapachowym, to zabieg wykonywany z zastosowaniem olejków eterycznych, który łączy leczniczą moc dotyku z indywidualnymi właściwościami olejków, dobranymi do konkretnej osoby. Masaż jest najważniejszą metodą aromaterapeutyczną, ponieważ stanowi najskuteczniejszy sposób wprowadzenia olejków eterycznych do organizmu [18]. Olejki eteryczne stosowane podczas masażu wprowadzane są do organizmu dwiema drogami [19, 20]: 1. Przez układ oddechowy – cząstki zapachowe z jednej strony dostają się wraz z wdychanym do płuc powietrzem do krwioobiegu, a następnie do narządów wewnętrznych, zaś z drugiej dostarczają informacje do mózgu. Substancje zapachowe wykrywane są przez receptory węchowe znajdujące się w nabłonku węchowym jamy nosowej. Informacja przenoszona jest do opuszki węchowej, a następnie do wyższych pięter układu nerwowego, 2. Przez skórę – uważa się że małe rozmiary związków wchodzących w skład olejków eterycznych dają im zdolność przenikania przez skórę ( głównie przez mieszki włosowe , gruczoły łojowe i potowe). Typowymi olejkami wspomagającymi zwalczanie cellulitu są: olejek jałowcowy, rozmarynowy, paczulowy i olejki uzupełniające: cedrowy, cyprysowy, geraniowy, grapefruitowy, lawendowy [21]. Trójwymiarowy masaż antycellulitowy Trójwymiarowy masaż antycellulitowy zwany również masażem DRM, od [22]: D – drenaż (doskonały na ociężałe nogi), R – relaks (uspakaja, przywraca równowagę), M – modelarz (modeluje i wyszczupla sylwetkę) to masaż polegający na stosowaniu ruchów uciskowych i pompujących, powierzchownych i głębokich oraz głaszczących i wibracyjnych. Ruchy głaszczące wykonywane zarówno na początku, jak i na końcu masażu mają zapewnić pacjentowi odprężenie i dobre samopoczucie [23]. Pierwszym etapem masażu jest rozluźnienie; wykonuje się ruchy głaszczące w celu poprawienia przepływu limfy. W następnej kolejności stosuje się ruchy uciskowe i pompujące, początkowo powierzchniowe, a następnie głębokie, które stymulują układ nerwowy. Ruchy wibracyjne to ruchy wykonywane rytmicznie, usprawniające przepływ płynów i dotleniające tkanki. Ruchy rozciągające powodują rozluźnienie ciała, poprawiają krążenie, „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

209

elastyczność skóry, powodując dotlenienie tkanek. Ruch rolujący ma za zadanie przyspieszenie krążenia w naczyniach włosowatych, usunięcie napięcia oraz uelastycznienie skóry. Ruch ten jednocześnie uspakaja i dynamizuje gdyż korzystnie wpływa na krążenie krwi, zarówno w skórze jak i poza nią [23]. Masaż miodem Masaż miodem to specyficzny rodzaj masażu, wykonywany technikami masażu klasycznego z zastosowaniem rożnych gatunków miodu za wyjątkiem miodu spadziowego [24]. Zabieg udrażnia pory w skórze, przyspiesza krążenie krwi i limfy, poprawia przemianę materii, zmiękcza i uelastycznia skórę, co wpływa na zmniejszenie obwodu poszczególnych części ciała objętych cellulitem [25]. Masaż lipolityczny Masaż lipolityczny to oryginalna forma masażu, wpływająca na pobudzenie krążenia limfatycznego, mikrokrążenia miejscowego i krążenia pierwotnego. Masaż zalecany jest do likwidacji cellulitu i zbędnej tkanki tłuszczowej Najczęściej stosowany jest u kobiet o budowie typu gruszka i obejmuje brzuch, uda i pośladki [18]. Masaż bańką chińską Leczenie bańkami polega na wytworzeniu w bańkach podciśnienia (ok.0,2 atm.), co powoduje wessanie skóry do wnętrza bańki na wysokość ok. 1 -2 cm. Bańkę stawiamy na mokrym środku (ułatwiającym lub wspomagającym) i przesuwamy dowolnymi ruchami. Podciśnienie może być wytworzone na różne sposoby, co wiąże się z podziałem baniek na szklane (zimne i gorące) oraz gumowe bezogniowe [26] . Terapia próżniowa bańką wykorzystywana jest w celu uzyskania głębokiego peelingu, drenażu podciśnieniowego, detoksykacji oraz kuracji antycellulitowej. Masaż bańką chińską poprawia krążenie krwi i limfy, a co za tym idzie ułatwia wydalanie zbędnych produktów przemiany materii. Rozszerzają się naczynia krwionośne dzięki czemu ułatwione jest wchłanianie składników aktywnych zawartych w preparatach antycellulitowych przeznaczonych do masażu. Ponadto mechanizm działania bańki chińskiej połączony z ułatwionym przenikaniem substancji czynnych znacznie przyspiesza przemianę materii oraz proces lipolizy w związku z czym dochodzi do redukcji cellulitu, wygładzenia skóry, wymodelowania sylwetki oraz do poprawy jej kolorytu. Dzięki stymulacji głębokich warstw skóry dochodzi do mobilizacji sił odpornościowych organizmu oraz pobudzenia fibroblastów w celu zwiększenia produkcji elastyny i kolagenu, które znacznie wpływają na jędrność i sprężystość skóry. Masaż bańką chińską działa również uspokajająco i relaksująco przy czym należy pamiętać, że osoby o niskim progu bólu mogą odczuwać silny dyskomfort [27]. Masaż rolkowo – próżniowy Masaż rolkowo – próżniowy zwany również endermologią polega na oddziaływaniu na skórę za pomocą elektronicznie sterowanych rolek, umieszczonych w hermetycznej komorze. W komorze wytwarzane jest ciągłe lub przerywane podciśnienie. Specyfika pracy tego urządzenia polega na połączeniu podciśnienia z masażem mechanicznym [28] Fałd skórny zostaje zasysany do komory, zwijany przez jedną rolkę, a rozwijany przez drugą. Rolki masują fałd skórny wokół własnej osi, przesuwając je wokół siebie. Główny cel zabiegu to redukcja cellulitu, co ważne, w każdym stopniu zaawansowania. 210

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Korzyści płynące z zabiegów endermologii to również: ujędrnienie skóry, wzmocnienie tkanki łącznej, ogólna poprawa stanu skóry, jak również usuwanie toksyn i zbędnych produktów przemiany materii. Osobom z zaawansowanym stopniem cellulitu, polecane są zabiegi endermologii, zakończone masażem z użyciem profesjonalnego preparatu antycellulitowego [29]. Żelazko antycellulitowe Żelazko antycellulitowe to wielofunkcyjny aparat wykorzystujący pompę VacuElectronColor. Urządzenie łączy w sobie masaż próżniowy, elektrostymulację TENS, oraz chromoterapię. Metoda ta polega na zasysaniu fałdu skóry. Tkanki podskórne masowane są rytmicznie, co wpływa na rozbicie tkanki tłuszczowej i wygładzenie cellulitu. Masaż wykonywany pompą powoduje rozmasowanie i rozbijanie złogów cellulitu, przy jednoczesnym pobudzeniu układu krwionośnego oraz limfatycznego. Wpływa korzystnie na metabolizm komórkowy, działa regeneracyjnie, stymuluje wydalanie toksyn oraz nadmiaru płynów [30]. Masaż taśmowy Masaż taśmowy wykonywany jest urządzeniem elektrycznym, przekazującym drgania, za pomocą taśm [18]. Jest ich zazwyczaj od dwóch do sześciu. Urządzenie to posiada regulację prędkości oraz możliwość regulowania wysokości. Stopień naprężenia taśm wpływa na siłę bodźca. Jest to rodzaj masażu wibracyjnego, który stosuje się na konkretną partię ciała, objętą cellulitem. Podnosi on ciśnienie krwi i pobudza skórę. Przyspiesza przemianę materii i poprawia przepływ limfy. Wspomaga tez usuwanie toksyn z organizmu oraz zalegającą wodę. Masaż taśmowy stosuję się najczęściej na takie partie ciała jak: uda, pośladki czy ramiona [31]. Masaż ultradźwiękowy Masaż ultradźwiękowy, nazwany inaczej mikromasażem tkanek wykonywany jest za pomocą aparatów ultradźwiękowych. W skład urządzenia wchodzą generator prądu elektrycznego wielkiej częstotliwości i generator drgań ultradźwiękowych, który również służy jako aplikator fal ultradźwiękowych [18]. Zabieg polega na dobraniu odpowiednich parametrów fal ultradźwiękowych, które powodują rozbicie ścian komórek tłuszczowych i bezpowrotne ich zniszczenie. Zabieg wskazany jest głównie dla tych osób, u których występuje miejscowy nadmiar tkanki tłuszczowej, szczególnie w okolicach brzucha, ud i bioder [30].

Podsumowanie Patologiczne zmiany w obrębie tkanki podskórnej w postaci cellulitu stanowią wyzwanie dla współczesnej kosmetologii [32]. Rozpoczynając leczenie cellulitu należy mieć świadomość jakie są czynniki ryzyka, przyczyny powstawania, a także skutki jego występowania w organizmie. Do niedawna cellulit uważano jedynie za defekt kosmetyczno-estetyczny. Dziś traktuje się go jako złożoną chorobę związaną z nieprawidłowym rozmieszczeniem tkanki tłuszczowej, przerostem komórek tłuszczowych oraz z przewagą syntezy kwasów tłuszczowych w stosunku do ich rozkładu. Zatrzymywana w adipocytach woda uciska naczynia limfatyczne i krwionośne. Zaburzenie mikrokrążenia powoduje, że tkanka podskórna jest „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

211

nieodżywiona i zanieczyszczona zbędnymi produktami przemiany materii. W efekcie pojawiają się w niej obrzękowo-włókniste niekorzystne zmiany. Dotyczy to szczególnie skóry okolic bioder, ud, brzucha, rzadziej ramion i biustu. Duże znaczenie w rozwoju cellulitu ma też układ limfatyczny. Usuwanie substancji toksycznych i odprowadzanie ich do węzłów chłonnych jest rolą krążącej po organizmie limfy. Natomiast sprawne działanie układu limfatycznego zależy w dużym stopniu od sprawności i elastyczności tkanki łącznej. Jeśli jest zbyt przepuszczalna, toksyny kumulują się np. w komórkach tłuszczowych. Dobrze działający układ limfatyczny pomaga w usuwaniu toksyn z komórek tłuszczowych , pośrednio zapobiegając powiększaniu się cellulitu. Dlatego profesjonalne gabinety kosmetyczne dysponujące nowoczesnym sprzętem i korzystające z innowacyjnych technologii wspomagających leczenie cellulitu, nie zaprzestały korzystania z prostych sprawdzonych metod. Do takich bez wątpienia należą różne formy masażu [33]. Biorąc pod uwagę etiologią cellulitu masaż musi być dobieramy tak, aby przede wszystkim usprawniał krążenie żylnie i limfatyczne. Dlatego nie można ograniczać masażu jedynie do miejsc, w których występują zmiany, ale również wykonywać go na sąsiednich partiach ciała [13]. Obecnie uważa się, że duże znaczenie dla poprawy wyglądu skóry z objawami cellulitu ma wzmocnienie struktury skóry [34]. Dlatego też w preparatach wspomagających masaż antycellulitowy powinny znaleźć się substancje aktywne o działaniu stymulującym regenerację komponentów macierzy zewnątrzkomórkowej. Badania przeprowadzone przez Tholon [35] dowodzą, że działanie takie przejawia np. kompleks substancji aktywnych dwóch roślin Celosia cristata (celozja grzebieniasta) i Prunella vulgaris (głowienka pospolita), stymulujący produkcję kolagenu, fibronektyny i proteoglikanów [35]. Zkolei Tsai Jouandeaud [36,37] wykazali, że połączenie tych dwóch roślin oprócz opisanych wyżej właściwości hamuje różnicowanie preadypocytów do adypocytów, uelastycznia, nawilża i wygładza skórę objętą cellulitem, a także pobudza mikrokrążenie i wyszczupla sylwetkę [36,37]. Zróżnicowanie metod i technik masażu uzależnione jest nie tylko od stopnia zmian cellulitowych zajętego obszaru, ale także od współistniejących zmian, takich jak lokalna akumulacja tkanki tłuszczowej, pękające naczynia, czy niewydolność naczyniowa. Ponadto rodzaj dobranych technik w masażu oraz zakres masowanych tkanek zależy od stanu elastyczności tkanek, możliwości ich przesuwania, ogólnej jędrności skóry oraz siły mięśni [13]. Pomimo niewielkiego zagrożenia dla ogólnego stanu zdrowia zmiany cellulitowe powodują dyskomfort psychiczny i obniżają samoocenę. Dlatego coraz częściej w leczeniu cellulitu znajdują zastosowanie masaże orientalne zwane niekonwencjonalnymi, których wpływ na organizm stwarza warunki do osiągnięcia harmonii i doskonałego stanu zdrowia na płaszczyźnie fizycznej, psychicznej i duchowej oraz równowagi miedzy tymi poziomami. Przeprowadzono wiele badań mających ocenić wpływ masażu na procesy psychosomatyczne. Potwierdziły one potocznie przyjętą opinię, że masaż wpływa pozytywnie na stan emocjonalny człowieka zmniejszając uczucie zmęczenia, redukując napięcie emocjonalne czy też poprawiając nastrój [38,39,40]. Należy pamiętać o tym, że masaż musi być przeprowadzony przez profesjonalistę, w celu uniknięcia niepożądanych skutków ubocznych. Niedokładnie przeprowadzona diagnoza oraz ustalenie niewłaściwych priorytetów podczas terapii, a w konsekwencji brak 212

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

pożądanych efektów leczenia, prowadzą do rozczarowań i zniechęcają pacjentki do kontynuowania leczenia. Aby wyniki terapii były satysfakcjonujące należy precyzyjnie określić stopień rozwoju cellulitu i poinformować pacjentkę o realnych efektach terapii [13]. Opisane różne formy masażu dają dobry efekt kosmetyczny, poprawiają wygląd skóry oraz modelują sylwetkę. Z dotychczasowych obserwacji wynika, że są to metody skuteczne i bezpieczne. Konkluzja ta wymaga jednak potwierdzenia w dalszych badaniach.

Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Murad H., Precz z Cellulitem. KDC Warszawa 2007. Martini M.C., Kosmetologia i farmakologia skóry. PZWL, Warszawa 2007. Orasmyae T., Les Nouvelles Esthétiques. Paryż 2005. Quatresooz P. i wsp., Cellulite histopathology and related mechanobiology. International Jurnal of Cosmetic Science, 2006, nr 28, s. 207 -210. Emanuele E., Bertona M., Geroldi D. A multilocus candidate approach identifies ACE and HIFIA as suscepticibility genes for cellulite, Journal of the Academy of Dermatology and Venerelogy, 2010, nr 24(8), s. 930 - 935. Smalls LK., Hicksa M., Passeretti D et al. Effec of weight loss on cellulite: gynoid lypodystrophy. Reconstr Surg, 2006, nr 118(2), s. 510 - 516. Smalls LK., Lee CY., Whitestone J et al. Quantitative model of cellulite: three – dimensional skin surface topography, biophysical characterization, and relationship to human perception. J Cosmet Sci, 2005, nr 56(2), s.105 -120. Terranova F., Berardesca E., Maibach H. Cellulite: nature and aetiopathogenesis, International Jurnal of Cosmetic Science, 2006, nr 28, s.157 - 167. Currii S.B., Aspetti biochimici, [w:] La cellulite, red. A. Ribuffo., C.A. Bartoletti Salus, Rome 1983, s. 29 - 36. Binazzi M., Grilli – Cicioloni E., A proposito della cosidetta cellulite e della dermato – panniculopatia edemato fibrosclerotica, Annali Italiani di Dermatologia Clinica Experimentale, 1997, nr 31, s.121 – 125. Avram MM., Cellulite. A review of its physiology and treatment. J Cosmet Laser Ther, 2004, nr 6(4), s.181 -185. Nürnberger F., Müller G. So – called cellulite: an invented disease. Journal of Dermatologic Surgery and Oncology, 1978, nr 4, s. 221 – 229. Szczotka P., Mikułą E. „Masaż w terapii cellulitu” Les Nouvelles Esthétiques 2005, nr 2, s. 24 -26. Pokładowska – Kielan E., Les Nouvelles Esthétiques, Warszawa 2009. Rossi AB., Vergnanini AL.Cellulite:a review. J Eur Acad Dermatol Venereol, 2000, nr 14(4), s. 251 – 262. Mucha D., Drenaż limfatyczny w terapii obrzękowej, kosmetyce i odnowie biologicznej. POLITECHNIKA RADOMSKA, Radom 2010. Ochałek K., Gradalski T., The use of manual lymph drainage in vascular diseases. Acta Angiol., 2011, nr17(3), s. 189 -198. Magiera L., Modne masaże. Refleksoterapia, 2009, nr 1, s. 39 – 45. Nawrocka A., Śleżyńska M. Zastosowanie aromaterapii w relaksacji, „Refleksoterapia” 2010, nr 2, str.14 -18. Hongratenaworakit T., Physiological effects In aromatherapy. Songklanakarin Jurnal of Science and Technology, 2004, nr 26(1) s.117 – 125.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

213

21. Brud W., Konopacka – Brud I., Pachnąca Apteka, Warszawa, 2001. 22. Drewniak P., Różnorodność i znaczenie masażu w kosmetologii. Think, 2010, nr 2( 3), s. 25 – 33. 23. Amsall G., Les Nouvelles Esthétiques , Polska 2008. 24. Magiera L., Leksykon masażu i terminów komplementarnych. BIO – STYL, Kraków 2008. 25. Gibka J., Les Nouvelles Esthétiques, Polska 2007. 26. Kasperczyk T., Walaszek R., Ocena czynnika termicznego w terapii próżniowej. Reflekoterapia, 2009, nr 1, s. 11-14. 27. Pelc K., i wsp. Ocena skuteczności antycellulitowego masazu bańka chińską. Think, 2012, nr 4(12), s. 42 -48. 28. Kulesza – Włodarska G., i wsp. Endermologia w praktyce kosmetycznej [w]: Dermatologia dla kosmetyków, red. Z. Adamski, A. Kaszuba. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, Poznań 2004, nr 33, s. 281 – 283. 29. Weiss T., Lipodem & Cellulite, Monachium, 2007. 30. Sharpe C., Cellulite Treatment, Paryż 1999. 31. Magiera L., Masaż w kosmetyce i odnowie biologicznej. BIO – STYL, Kraków 2007. 32. Sierdzan – Skrzetuska R., Nowoczesne metody obrazowe w diagnostyce tkanki podskórnej ze szczególnym uwzględnieniem ponikulopatii obrzękowo – zwłóknieniowo – stwardnieniowej. Polish Journal of Cosmetology. 2005, nr 1, s.10 -17. 33. Szczotka P., Zastosowanie masazu w medycynie estetycznej i chirurgii plastycznej. Magazyn medycyny estetycznej. 2003, nr 4, s. 165 -168. 34. Callaghan T., Wilhelm K.P.: Is cellulite an aging phenomenon. Cosmet Toil. 2005, nr 12, s.123. 35. Tholon I. i wsp. An in vitro, ex vivo, and in vivo demonstration of the lipolytic effect of slimming liposomes: An unexpected 2–adrenergic antagonism. J Cosmet Sci, 2002, nr 53, s. 209 -218. 36. Tsai Y.S., Maeda N.: PPARgamma: a critical determinant of body fat distribution in humans and mice. Trends Cardiovasc Med. 2005, nr 15 (3) s. 81 -85. 37. Jouandeaud M., i wsp. A new anti – cellulite: adipose differentiation and lypolytic acivity. Cosmet Sci Technol. 2005, s. 58 – 63. 38. Simpson J., Masage. Positive stroke in palliative care. New Zealand Nursing Journal. 1991; July: 15 – 17. 39. Muravov I., Bulich E., Muravov O., Test of motor – cardiac correlation: control, prognosis and the evaluation of the effectivity of the influences in preventive cardiology. Canad. J. Card. 1997, vil13, Suppl.B - 247 – 254. 40. Walaszek R., Goniwiecha M., Relaksacyjny masaż gorącymi kamieniami. Refleksoterapia, 2009, nr 3, s. 49 -53.

214

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Karolina Grzyb, Agnieszka Rymarczyk-Kapuścik, Agata Romańska-Kistela

Skuteczność mezoterapii mikroigłowej w zabiegach poprawiających kondycję skóry dojrzałej The effectiveness of micro needle mesotherapy treatments in improving the condition of mature skin KWSPZ, Kraków

Wstęp Kosmetologia jest nauką i dziedziną wiedzy, której celem jest pielęgnacja zdrowia oraz urody człowieka. Kosmetolog jest znawcą tajników ludzkiej skóry, który specjalizuje się w poprawianiu lub przywracaniu urody ciała przy zastosowaniu odpowiednich kosmetyków i zabiegów. „Piękność nie wszystkim jest dana z łaski Niebios, z bogów ręki./ Wiele kobiet musi sztucznie potęgować swoje wdzięki. /Najpiękniejsza z kobiet gaśnie, jeśli zabiegów nie czyni dookoła swej toalety / choćby miała czar bogini”.1 Powyższy fragment utworu Owidiusza (43 p.n.e. - 17 lub 18 n.e.) pod tytułem „Sztuka kochania” obrazuje, iż ludzie już od zarania wieków poszukują sposobów na zachowanie urody i młodości. W dzisiejszych czasach dbanie o urodę stało się standardem. W konsekwencji, oczekiwania wobec współczesnej kosmetyki są coraz wyższe. Poszukuje się najskuteczniejszych metod rewitalizacji skóry oraz utrzymania uzyskanych efektów. Spośród szerokiej palety dostępnych terapii, można wybierać pomiędzy technikami fotooptycznymi, radiofrekwencją, biostymulacją oraz metodami wykorzystującymi naturalne reakcje na uraz, do których należy mezoterapia igłowa, mikroigłowa, czyli mikronakłuwanie. „Mezoterapia polega na śródskórnym lub podskórnym podawaniu substancji lub mieszanki substancji w celu leczenia miejscowych zmian o charakterze kosmetycznym”.2 Formą mezoterapii igłowej jest mikronakłuwanie, które również działa na zasadzie wbijania igły w skórę. Różnica polega na tym, iż wykonuje się dziesiątki tysięcy maleńkich nakłuć używając specjalnych sprzętów wyposażonych w mikroigły. W zależności od długości igieł może służyć różnym celom, gdzie: • płytkie mikronakłuwanie, które poprzedza nakładanie preparatów kosmetycznych, spełnia rolę promotora, czyli umożliwia wnikanie substancji aktywnych w głąb skóry. • głębokie mikronakłuwanie, dodatkowo wywołuje reakcję fizjologiczną skóry na uraz, a następnie przebudowę tkanek.3 Aby wprowadzić substancje aktywne w głąb skóry, zawsze wymaga się stosowania promotorów przenikania, które pomagają przedostać się przez warstwę rogową naskórka. Wyznaczony cel, który zostanie osiągnięty, jest wprost proporcjonalny do długości użytych igieł. Igły od 0,2 do 0,5 mm, mogą być stosowane w pielęgnacji domowej. Przy długości 0,5 mm zabieg może wiązać się z silnym obrzękiem i rumieniem, ale w przypadku klientek przyzwyczajonych do mikronakłuwania krótszymi igłami, mogą wykonywać go również w domu. Kiedy oprócz wprowadzenia substancji aktywnej w głąb skóry, stawia się 1

http://pl.wikisource.org/wiki/Strona:PL_Owidiusz_-_Sztuka_kochania.djvu/084, [dostęp:10 kwietnia 2014].

M. Noszczyk, Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, s.231.

A. Markowski, Cofamy czas: Mikronakłuwanie, „Les Nouvelles Estetiques”, 2011 nr 5, s.23.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

215

również na stymulację naturalnych mechanizmów naprawczych, należy zastosować igłę o długości 1 mm lub więcej. Natomiast do pełnej rewitalizacji skóry potrzeba igieł powyżej 2 mm. Jednak przy mikronakłuwaniu trzeba pamiętać o tym, że każdy człowiek ma inną grubość skóry, która waha się między 1,5 - 5 mm. Dodatkowo u tego samego człowieka, na różnych partiach ciała, skóra ma różną grubość. Dlatego przy skórach cienkich nakłucie na głębokość 1 mm może już wywołać pobudzenie stymulacji czynników naprawczych oraz rewitalizację, a przy skórach grubych nakłucie do 1,5 mm niestety będzie niewystarczające. W związku z tym zabiegi należy dostosowywać do parametrów fizjologicznych skóry pacjenta oraz jego indywidualnych potrzeb.4 Tylko działanie poniżej warstwy brodawkowatej inicjuje prawdziwy proces naprawczy. Należy doprowadzić do krwawienia poprzez uszkodzenia naczyń krwionośnych, które to wywołują wydzielanie czynników wzrostu. W trakcie zabiegu powstają na skórze dziesiątki tysięcy małych ranek, więc aby nie było widać śladów po igłach, należy zabieg wykonać równo i bardzo gęsto. Naskórek pomiędzy nakłuciami pozostaje nieuszkodzony, co zapewnia szybkie gojenie się. Po nakłuciu kanaliki są otwarte przez około 20 minut. Zazwyczaj po upływie 5 dni na skórze nie ma już śladu. Wyjątkiem jest okolica oczodołów, wtedy wchłanianie trwa 7 – 10 dni. Ważne jest to, że mikronakłuwanie, przy prawidłowo wykonanym zabiegu, uwzględnieniu przeciwwskazań oraz odpowiedniej pielęgnacji pozabiegowej, nie wywołuje powikłań. W przypadku długości igły powyżej 2 mm zabieg jest dla klienta stresujący i bolesny. Przed nakłuwaniem zazwyczaj stosuje się znieczulenie np. przy użyciu kremu EMLA. Przy tego rodzaju terapii bardzo ważnym czynnikiem jest czas.5 Od momentu zakończenia terapii jeszcze przez 6 do 9 miesięcy trwa przebudowa tkanek, w której można wyróżnić trzy fazy: 1. Pierwsza faza zaczyna się zaraz po zabiegu. Rana powoduje, że pojawiają się płytki krwi, które wydzielają czynnik wzrostu dla nowych naczyń krwionośnych i keratynocytów. Następuje stymulacja fibroblastów oraz hamowanie proteaz (enzymów rozkładu). Monocyty i leukocyty również są pod wpływem oddziaływania płytek krwi. 2. W fazie drugiej ma miejsce formowanie tkanek. Monocyty pobudzają dalsze intensywne wydzielanie czynników wzrostu. Tworzą się nowe komórki naskórka oraz naczynia krwionośne. Fibroblasty zaczynają wydzielać kolagen typu III, elastynę, a także mono- i polisacharydy, szczególnie kwas hialuronowy. 3. Trzecia faza, polegająca na modelowaniu tkanek, trwa zazwyczaj od 3 do 6 lub nawet 9 miesiąca po zabiegu. Wówczas ma miejsce rozwój tkanki łącznej i przekształcenie kolagenu III w I. Następuje również dalszy rozwój naczyń krwionośnych.6 Są to procesy całkowicie naturalne i fizjologiczne. Przed dobraniem najlepszej terapii dla klienta należy sprawdzić stan jego skóry.7 Powinno się przeprowadzić wywiad, zbierając informacje o ewentualnych przeciwwskazaniach. Istotne jest, aby poinformować klienta o bólu towarzyszącym w trakcie zabiegu oraz możliwości wyłączenia z życia codziennego przez kilka dni. Klient musi zdawać sobie również sprawę z tego, że początkowo skóra będzie obrzęknięta i mogą pojawiać się sińce. Zaleca się wykonywanie mezoterpaii już po 4

Ibidem, s.24.

Ibidem, s. 22-26.

Ibidem, s.26.

216

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

25 roku życia, jako profilaktykę. Wykonuje się wtedy 2 do 4 zabiegów w ciągu roku. W odmładzaniu skóry zaleca się 2 – 3 zabiegi, co 10 – 14 dni, kolejne po 2 tygodniach i miesiącu, a przypominający po pół roku.8 Mezoterapia jest niechirurgiczną metodą szybkiej poprawy kondycji skóry i tkanki podskórnej w miejscach takich jak: twarz, szyja, dekolt, ramiona, dłonie, brzuch, pośladki, głowa. Jest to bardzo skuteczna metoda, po zastosowaniu której, można zlikwidować drobne zmarszczki i zwiotczenie skóry, a także wspomóc leczenie wypadania włosów, cellulitu, rozstępów oraz keloidów czy blizn przerostowych.9 Na rynku kosmetycznym pojawiają się coraz to nowsze sprzęty i aparaty do wykonywania terapii mikroigłowej. Bardzo popularne są rollery w kształcie wałeczka (rys.1), na którym umieszczone są mikroigiełki wykonane ze stali chirurgicznej. Niestety w tych urządzeniach nie można regulować długości, jest ona dobierana indywidualnie. Rollery w zależności od firmy mogą posiadać na swoim wałku różną ilość igieł.10

Rysunek 1. Roller w kształcie wałeczka. Źródło: http://viviean.pl/czym-jest-derma-roller/.

Zazwyczaj rollery podzielone są na: • kosmetyczne (długość igły waha się od 0,2 do 0,4 mm); • medyczne (o długości od 0,5 do 1,5 mm); • chirurgiczne ( długość igły osiąga nawet 5 mm)11. Rollery przystosowane do zabiegów na ciało najczęściej posiadają dwie głowice (rys.2). Niektóre firmy kosmetyczne prowadzą sprzedaż detaliczną rollerów dla klientów. Jednak taki wałeczek maksymalnie nakłuwa skórę na głębokość 0,2 mm, a klientki stosują go zazwyczaj przed aplikacją kremu czy serum. Dla bardziej wymagających konsumentów rollery te mogą być pozłacane, chromowane, podświetlane miejscowo.12

Rysunek 2. Roller w kształcie wałeczka, z podwójnymi głowicami do ciała. Źródło: http://www.kuracjeantyaging.pl/derma-roller/853-derma-roller-body-dts-2-glowice-dozabiegow-na-ciele.html. 8

Z. Adamski, A. Kaszuba (red.), Dermatologia dla kosmetologów, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2008, s.271. 9

Mezoterapia mikroigłowa-przegląd aparatów, ”Les Nouvelles Estetiques”, 2011 nr 5, s.28.

Ibidem, s. 28.

A. Markowski, op. cit., s. 24.

Mezoterapia mikroigłowa-przegląd aparatów, ”Les Nouvelles Estetiques”, 2011 nr 5, s.28.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

217

Innym przyrządem do wykonywania nakłuć są stemple (rys.3). Swoim wyglądem przypominają pieczątki z umieszczonymi mikroigłami. Stosuje się je zazwyczaj w trudnodostępnych miejscach. Są małe i poręczne, a długość igieł dochodzi do 2 mm.13

Rysunek 3. Stempel do mikronakłuć. Źródło: http://www.nailrecovery.co.uk/category/5-204-21/Environ

Mezoterapia mikroigłowa przy użyciu aparatu (rys.4), służy do powierzchownej stymulacji skóry. Zabieg zazwyczaj nie powoduje krwawienia. Do zabiegów używa się sterylnych, jednorazowych igieł.14

Rysunek 4. Aparaty firm: a) Biologique Recherche, b) Dermaskin Perfekt. Źródło: a) http://www.ekosmetyczki.pl/urzadzenie/micro-puncture-lab-biologique-recherche b) http://www.kontact.pl/pl/p/DermaLift-Skin-Perfekt-set-na-91-zabiegow/2198.

Aparat do mezoterapii z funkcją wibracji (rys. 5) daje ponad 100 nakłuć na sekundę. Posiada funkcje wibracji, dzięki czemu zwiększa się efektywność zabiegu, a także zmniejsza się ból i dyskomfort. Do zabiegu używa się sterylnych jednorazowych igieł.15

Rysunek 5. Aparat Beauty M-Micro Needle Therapy firmy Yasumi. Źródło: http://yasumi.eu/kosmetyczne/410-triple-m.html 13

http://www.kuracjeantyaging.pl/derma-stemple-na-blizny-i-rozstepy-100mm-i-15mm/1121-derma-stamp-dermaroller-stempel-100mm-lub-15mm-na-blizny-rozstepy-i-przebarwienia.html 14

Mezoterapia mikroigłowa-przegląd aparatów,” Les Nouvelles Estetiques”, 2011 nr 5, s.28-29.

http://yasumi.eu/kosmetyczne/410-beauty-m.html

218

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Zabieg mezoterapii mikroigłowej, który zaliczany jest do kategorii zabiegów z dziedziny medycyny estetycznej, ukierunkowany jest głównie w stronę klientów cierpliwych i świadomych tego, że procesy regeneracyjne i przebudowa skóry wymagają czasu, ale także stosowania zasad odpowiedniej pielęgnacji oraz ochrony przeciwsłonecznej.16

Cel pracy Celem pracy było zebranie informacji o wpływie zabiegów mezoterapii mikroigłowej firmy Yasumi, na kondycję skóry w grupie kobiet, znajdującej się w kryterium wiekowym 40 – 45 lat, na podstawie serii zabiegów, danych ankietowych oraz analizy komputerowej skóry.

Materiał i metoda Do zebrania odpowiednich informacji na temat grupy badawczej, sprawdzenia subiektywnych odczuć respondenta, a także do wyciągnięcia wniosków i analizy wyników badań, użyto następujących narzędzi badawczych: • zgody na wykonanie zabiegu mezoterapii mikroigłowej, z której można było dowiedzieć się o historii medycznej oraz możliwych przeciwwskazaniach, a także poinformować klienta o procedurach, zaleceniach, zakazach, jak również o możliwości wystąpienia różnych objawów pozabiegowych; • karty wywiadu klienta, w której zawarte były informacje dotyczące wykonywanego zawodu, stanu zdrowia, przebytych chorób, trybu życia itp.; • ankiety, z których zebrane zostały wiadomości odnośnie subiektywnej oceny rodzaju cery i występujących problemów skórnych, codziennej pielęgnacji, a także odczuć, i oceny wykonanych zabiegów oraz ich efektów; • wzrokowej ocena skóry, która pozwoliła na prawidłowe określenie typu cery u danej klientki oraz ocenę skóry i występujących na niej problemów; • analizera Nati firmy Beauty of Science, do komputerowej diagnostyki kosmetologicznej; • aparatu Beauty M – Micro Needle Therapy firmy Yasumi, urządzenia umożliwiającego automatyczne nakłucia skóry, który dodatkowo wyposażony został w funkcję wibracji; • preparatu do zabiegu, czyli żelu (serum) firmy Yasumi z 5% kwasem hialuronowym. Badania zostały przeprowadzone na przełomie listopada i grudnia 2012 roku w odstępach tygodniowych. Natomiast ostatnia analiza komputerowa skóry po upływie czterech miesięcy od zakończenia serii zabiegów. Grupa badawcza składała się z 15 kobiet, będących w kryterium wiekowym 40 – 45 lat. Wszystkie badane miały wykonane pięć zabiegów mezoterapii mikroiglowej aparatem Beauty M – Micro Needle Therapy. Każda mezoterapia poprzedzona była wykonaniem demakijażu, peelingu enzymatycznego oraz dezynfekcji skóry, w miejscach objętych terapią (twarz, szyja, dekolt). Od drugiego spotkania stosowany był krem znieczulający EMLA. Nakładano go cienką warstwą godzinę przed wykonaniem zabiegu. Aby wspomóc działanie kremu obszary zabiegowe przykrywano folią spożywczą. Na tak przygotowywanej twarzy, szyi i dekolcie wykonywany został zabieg mezoterapii mikroigłowej wyżej wymienionym 16

A. Markowski, op. cit., s. 22-26.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

219

urządzeniem, uwzględniając wszystkie zalecenia producenta. Po zakończeniu nakłuwania i zdezynfekowaniu skóry, wmasowano żel (serum) z 5% kwasem hialuronowym. Po manualnym wtłoczeniu wyżej wymienionego żelu, wsmarowywano krem nawilżający. Zabiegi przeprowadzone były przy zachowaniu odpowiednich warunków sterylności oraz przy użyciu odpowiednich jednorazowych produktów i środków. Grupa badawcza przed rozpoczęciem serii zabiegów podpisała zgodę na wykonanie zabiegu mezoterpaii mikroiglowej oraz została pouczona o procedurze zabiegowej i jej konsekwencjach. Panie po każdym zabiegu poproszono również o wypełnienie ankiety określającej subiektywne odczucia pozabiegowe. Przed pierwszym, trzecim i piątym zabiegiem oraz po czterech miesiącach, klientki poddano diagnozie aparatem służącym do analizy komputerowej skóry. Panie poinformowano o zaleceniach dotyczących codziennej pielęgnacji, adekwatnej do ich rodzaju skóry.

Wyniki Każda badana została poddana wnikliwej wzrokowej analizie skóry, dotykowej oraz przy użyciu analizera firmy Nati. Niżej (tab.1) porównano wyniki losowo wybranej badanej przed rozpoczęciem terapii, przed wykonaniem ostatniego zabiegu (spotkanie piąte) oraz po upływie czterech miesięcy od zakończenia serii zabiegów (spotkanie szóste). Tabela 1. Porównanie wyników analizy komputerowej skóry losowo wybranej badanej, obejmujące dane: przed rozpoczęciem terapii, przed wykonaniem ostatniego zabiegu oraz po upływie czterech miesięcy Termin przeprowadzonych bada Badany parametr

Spotkanie pierwsze 22 listopada 2012

Spotkanie pi te 20 grudnia 2012

Spotkanie szóste 18 kwietnia 2013

Struktura

Nat uszczenie

Z uszczanie

Pory

220

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Zmarszczki

Nawil enie

Wyniki komputerowego badania skóry (tabela 1) wykazały, że: • struktura skóry, którą określono jako niepokojącą, już po czterech tygodniach uległa poprawie. Badanie po upływie czterech miesięcy również wykazało kolejną poprawę, lecz nadal struktura była zaburzona; • natłuszczenie skóry po wykonaniu czterech zabiegów mezoterapii mikroigłowej uległo minimalnemu polepszeniu, parametr określony był nadal jako alarmujący. Poprawę zaobserwowano podczas analizy po czterech miesiącach, gdyż określenie parametru z alarmującego zmieniło się na nieprawidłowe – z tendencją do przesuszania się; • złuszczanie naskórka, jak wynika z danych, osiągnęło znaczny progres. Klientka przed serią zabiegów miała alarmująco-niepokojące złuszczanie, natomiast już przed wykonaniem piątego zabiegu, zaobserwowano zmianę, ale nadal skóra złuszczała się nadmiernie, z tendencją do przesuszania. Podczas szóstego spotkania wyniki były satysfakcjonujące, gdyż komputerowy analizer wykazał, iż skóra złuszcza się prawidłowo; • pory u niniejszej klientki podczas badania pierwszego, jak i po czterech tygodniach były zdecydowanie za duże. Natomiast podczas ostatniej analizy zauważono, że ujścia gruczołów łojowych uległy znaczącej poprawie i mieściły się w normie; • zmarszczki na skórze klientki przy pierwszym badaniu oraz po czterech tygodniach określono jako głębokie, lecz adekwatne do wieku. W tym okresie nie było widać prawie żadnej różnicy. Natomiast dużą zmianę zauważono przy ostatnim badaniu. Parametr mieścił się w normie, a zmarszczki były średniej głębokości, odpowiedniej do wieku badanej; • nawilżenie podczas badania pierwszego w strefie T określono jako nieprawidłowe, a w strefie U jako alarmujące. Już podczas badania, które wykonano przed piątym zabiegiem, spowodowało zaobserwowanie znaczącej różnicy. Poprawiło się nawilżenie zarówno w strefie T, jak i U, a parametry ich określające wykazywały kolejno, że jest ono: w normie oraz nieprawidłowe. Na ostatnim badaniu również zauważono poprawę, której wyniki były zadowalające, gdyż oba parametry były w normie, dowodzi to, że naskórek po zabiegach był dobrze nawilżony. U każdej z badanych osób stosowano podczas serii zabiegów różnej długości igły w zależności od miejsca zabiegowego, zastosowanego znieczulenia. Podobne wnioski dotyczą wszystkich badanych. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

221

Tabela 2. Zastosowanie długości igieł, w zależności od miejsca zabiegowego i kolejności zabiegu Długość igieł (w mm) z uwzględnieniem liczby i kolejności zabiegów Miejsce zabiegowe Czoło

III

0,25

0,5

0,5-0,75

1,3-1,5

0,5-1

0,5-1,5

0,75-1

Okolice oczu

0,25

0,5

0,5-0,75

Nos

0,25

0,5

0,5-0,75

0,5

Szyja

0,5-0,75

1-1,5

0,5-1

0,5-1,5

0,75-1,5

Dekolt

0,5-0,75

1-1,5

0,5-1

0,5-1,5

0,75-1,5

Policzki

Dane zawarte w tabeli 2 pozwalają na analizę wyników. Analiza ta prowadzi do konkluzji, iż odczuwanie bólu towarzyszącego w trakcie trwania całego zabiegu było zmienne. U wszystkich badanych zauważyć można było, że po zastosowaniu maści znieczulającej EMLA (od drugiego spotkania), granica wytrzymałości bólu znacznie się zwiększyła. Biorąc pod uwagę długość użytych igieł, można wywnioskować, że u badanych najbardziej wrażliwą okolicą na ból było czoło, nos oraz okolica oczu, a najmniej czułą była szyja oraz dekolt (wyk.1).

Wykres. 1. Średnie wyniki zebrane z ankiet, dotyczące oceny odczuwanego bólu w czasie zabiegu (w skali 1 – 5, gdzie 1 oznacza małe odczucia bólowe, a 5 duże)

Zebrane dane z ankiet ukazały odczucia badanych dotyczące skóry, które występowały po mezoterapii. Wynika z nich, że respondentki bezpośrednio po zabiegu zaobserwowały podrażnioną, czerwoną i lekko opuchniętą skórę. Po upływie dwóch/trzech dni skóra stawała się napięta i szorstka, a także miało miejsce delikatne złuszczanie. Natomiast po upływie czterech/pięciu dni, skóra stawała się delikatna, napięta i wygładzona. Respondentki 222

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

zaobserwowały poprawę kondycji swojej skóry i były usatysfakcjonowane z wyników końcowych. Podczas porównania skóry za pomocą zmysłu wzroku, również zauważono zmianę w jej wyglądzie, np. zmarszczka na czole, tzw. „lwia zmarszczka” (pomiędzy brwiami), zmarszczki w okolicy oczu oraz bruzdy wargowo–nosowe uległy znacznemu i widocznemu zmniejszeniu. Podniósł się owal twarzy. Skóra nabrała delikatności, stała się napięta, bardziej sprężysta i elastyczna oraz gładka i nawilżona.

Wnioski Po przeprowadzeniu badań na grupie kobiet, w kryterium wiekowym 40– 45 lat, pod względem wpływu mezoterapii mikroigłowej na poprawę kondycji skóry dojrzałej przy użyciu kwasu hialuronowego oraz urządzenia Beauty – M Micro Needle Therapy firmy Yasumi, a także na podstawie analizy karty pacjenta, ankiet, zgody na zabieg oraz dzięki badaniu za pomocą zmysłu wzroku, wyciągnięto następujące wnioski: • W przypadku każdej klientki zaobserwowano poprawę w strukturze skóry. • Natłuszczenie skóry było parametrem, który uległ najmniejszemu postępowi, gdyż u 33% kobiet nie była widoczna żadna poprawa. • Największy progres, bo 100%, zaobserwowano w przypadku parametrów określających złuszczanie i nawilżenie skóry. W przypadku złuszczania u 80% kobiet skóra złuszczała się prawidłowo. Natomiast parametr określający nawilżenie, aż w 100% znajdował się w normie. • W 93% pory uległy poprawie i mieściły się w normie. • Zaobserwowano zmniejszenie zmarszczek na czole, pomiędzy brwiami, w okolicy oczu oraz bruzd wargowo–nosowych. • Widoczna jest poprawa kondycji skóry, jej napięcia, sprężystości i elastyczności. • Skóra stała się gładka, delikatna i nawilżona. • Największe zmiany widoczne są po upływie czterech miesięcy od zakończenia serii zabiegów mezoterapii mikroigłowej. • Respondentki oceniły w ten sam sposób swoją najbardziej wrażliwą okolicę (wskazały na czoło i okolicę oczu) oraz najmniej czułe miejsce (wskazały na szyję, dekolt). • Odczuwanie bólu nie jest zależne od długości użytych igieł, lecz od miejsca wykonania iniekcji. Podsumowując: wyniki, jakie zostały osiągnięte po przeprowadzeniu badań pozwoliły na zrealizowanie założonego celu, jakim było ocenienie skuteczności zabiegów mikronakłuwania. Mezoterapia mikroigłowa przy użyciu kwasu hialuronowego oraz urządzenia Beauty M – Micro Needle Therapy firmy Yasumi jest skuteczną metodą w zabiegach, które mają za zadanie poprawę kondycji skóry dojrzałej.

Bibliografia Pozycje książkowe: 1. Adamski Z., Kaszuba A.: Dermatologia dla kosmetologów, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2008. 2. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia Człowieka. Tom V, Państwowy Zakład Wydaw„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

223

nictw Lekarskich, Warszawa 1989. 3. Dylewska – Grzelakowska J.: Kosmetyka stosowana, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999. 4. Fraser E.: Ucieczka od zmarszczek, Oficyna Wydawnicza Interspar, Warszawa 2006. 5. Jabłońska S., Majewski S.: Choroby skóry i choroby przenoszone drogą płciową, Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2005. 6. Jaroszewska B.: Kosmetologia, Wydawnictwo ATENA, Warszawa 2008. 7. Koźmińska – Kubara A.: Zarys kosmetyki lekarskiej, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1978. 8. Martini M.: Kosmetologia i farmakologia skóry, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007. 9. Murad H.: Pozbądź się zmarszczek, Klub dla Ciebie, Warszawa 2007. 10. Noszczyk M.: Kosmetologia pielęgnacyjna i lekarska, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010. 11. Nowak S.: Metodologia badań społecznych, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2007. 12. Nowicka D.: Dermatologia. Podręcznik dla studentów kosmetologii, Górnickie Wydawnictwo Medyczne, Wrocław 2007. 13. Ober S.: Kosmetyka moje hobby, Oficyna Wydawnicza „ABA”, Warszawa 2006. 14. Sawicki W.: Histologia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005. 15. Tourles S.: Piękna i zdrowa skóra, Świat Książki, Warszawa 2006. Pozycje artykułowe: 1. Lohmann A.: Mikroigła makroefekt, „Les Nouvelles Estetiques”, 2013, nr 6. 2. Markowski A.: Cofamy czas: MIKRONAKŁUWANIE, „Les Nouvelles Estetiques”, 2011, nr 5. 3. Mezoterapia mikroigłowa - przegląd aparatów, „Les Nouvelles Estetiques”, 2011, nr 5. 4. Sikora M.: Ważny czynnik nawilżający, „Kosmetyka Profesjonalna”, 2006, nr 3, 5. Szpanka J., Dębowska R., Eris I.: RFGF1 w pielęgnacji przeciwstarzeniowej, „Dermatologia Praktyczna”, 2013, nr 1, 6. Zwolińska J.: Technika mikronakłuwania (DMN) Stary czy nowy sposób na odmładzanie skóry?, „Salon i Elegancja”, 2012, nr 10.

224

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

PROMOCJA ZDROWIA

Mączka Martyna1, Sass Anna2

Aktywność fizyczna kobiet w ciąży a podstawowe parametry okołoporodowe Physical activity during pregnancy and the basic perinatal parameters Śląski Uniwersytet Medyczny1 AWF, Katowice2

Streszczenie Liczne prace oryginalne oraz prowadzone badania wskazują na konieczność traktowania przebiegu ciąży i okresu okołoporodowego interdyscyplinarnie. Zmiany, które można zaobserwować w organizmie kobiety dotyczą adaptacji do odmiennych warunków wszystkich układów organizmu, głównie układu oddechowego, krążenia, mięśniowo -nerwowego, przemiany materii oraz funkcjonowania sfery psychicznej. Masa ciała kobiet ciężarnych, aktywność fizyczna, styl odżywiania oraz ocena własnej sylwetki jak i samopoczucia ciężarnej, wpływa na wyniki świadczonej opieki perinatalnej. Brak jest gotowych systemowych rozwiązań, pozwalających zaplanować opiekę nad kobietą i jej dzieckiem w sposób ciągły i wielopłaszczyznowy. Patologie takie jak nadwaga czy niedowaga, brak aktywności fizycznej, złe nawyki żywieniowe wpływają bezpośrednio na jakość przebiegu ciąży oraz nieprawidłowości okresu okołoporodowego (porody zabiegowe, przedłużający się poród, zły stan urodzeniowy noworodka, urazy dróg rodnych, trudności w odbyciu aktywnego porodu). Aktywność fizyczna w ciąży pozwala ograniczyć występowanie nadmiernego przyrostu masy ciała, poprawia wydolność układu krążenia, wpływa na zdrowie psychiczne. Zgodnie z ustaleniami American College of Obstetricians and Gynecologist i Royal College of Obstetricians and Gyneacologist należy zachęcać kobiety ciężarne do aktywności fizycznej i taktować ją jako główne założenie zdrowego stylu życia. Znajomość wydatku energetycznego, konieczność pozostawania w ruchu przez kilka godzin, przyjmowanie alternatywnych pozycji dla poprawy komfortu i prawidłowego przebiegu porodu, pozostawanie w pozycjach wymagających pracy wielu grup mięśniowych oraz skorelowanie tych czynników z bólem porodowym, pozwala na stwierdzenie, iż aktywność fizyczna jest niezbędnym czynnikiem dla spełnienia tych wymagań.

Słowa kluczowe aktywność fizyczna, ciąża, okres okołoporodowy, poród

Summary Numerous original papers and conducted studies indicate the need to treat the pregnancy and the perinatal period interdisciplinary. Changes that take place in female body concern the adaptation to different conditions of all body systems, mainly respiratory, circulatory, muscular and nervous system, metabolism and mental functioning. The outcome of perinatal care is influenced by the body mass of pregnant women, level of physical activity, diet, self-esteem and mood. There are no ready-made system solutions, allowing to plan the care of a woman and her child in a continuous and complete way. Pathologies such as being overweight or underweight, lack of exercise, poor eating 226

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

habits directly affect the quality of the pregnancy and may lead to the perinatal period irregularities (surgical births, prolonged labor, infant’s poor condition, genital tract injuries, difficulties with completing active labor). Physical activity during pregnancy can reduce the likelihood of excessive weight gain, improves cardiovascular fitness and affect mental health. According to the findings of the American College of Obstetricians and Gynecologist and the Royal College of Obstetricians and Gynecologist pregnant women should be encouraged to be physically active and to treat it as the main assumption of a healthy lifestyle. Knowledge of energy expenditure, the need to remain in motion for several hours, adaptation of alternative positions for improved comfort and proper conduct of labor, the need to remain in positions that require use of multiple muscle groups. These factors correlated with labor pain lead to the conclusion that physical activity is essential to meet these requirements.

Keywords physical activity, pregnancy, perinatal period, labor

Wstęp

Styl życia jest indywidualnym sposobem bycia każdego człowieka, a na jego charakter wpływa wiele istotnych elementów, aktywność fizyczna, sposób odżywiania, spędzanie wolnego czasu, używki itp. Optymalny przebieg rozwoju płodu będzie warunkowany zachowaniem prozdrowotnego stylu życia ciężarnej kobiety. Jej dążenia prozdrowotne posiadają największy potencjał (50-60%) wpływający na zdrowie i rozwój dziecka. Liczne prace oryginalne oraz prowadzone badania wskazują na konieczność traktowania przebiegu ciąży i okresu okołoporodowego interdyscyplinarnie. Obserwuje się znaczne upośledzenie tolerancji wysiłku fizycznego w czasie ciąży, co jest w zdecydowanej większości przypadków wynikiem zakorzenionych przekonań o negatywnym wpływie aktywności fizycznej na przebieg ciąży [1,2]. Zgodnie z ustaleniami American College of Obstetricians and Gynecologist i Royal College of Obstetricians and Gyneacologist, należy zachęcać kobiety ciężarne do aktywności fizycznej i taktować ją jako główne założenie zdrowego stylu życia. W dostępnych publikacjach naukowych brakuje badań wskazujących i objaśniających właściwe formy aktywności fizycznej dostosowane do potrzeb ciężarnych kobiet. Przyczynkowe weryfikacje empiryczne ostatnich lat zawierają niekiedy sprzeczne informacje o formach ruchowych dla kobiet w ciąży, ich oddziaływania na budowę i postawę ciała oraz samopoczucie ciężarnej kobiety. Biorąc pod uwagę wymagania stawiane przed zespołem terapeutycznym, sprawującym opiekę nad kobietą ciężarną, niezbędne jest spojrzenie wielopłaszczyznowe na opiekę perinatalną [3,4].

Cel pracy Celem pracy była analiza piśmiennictwa dotyczącego aktywności fizycznej w przebiegu ciąży oraz omówienie i subiektywna ocena jej wpływu na podstawowe parametry okołoporodowe. Omówienie Zachowania zdrowotne kobiet ciężarnych są determinantami prawidłowego przebiegu ciąży, porodu, połogu oraz dobrostanu dziecka. Tym samym, aktywność fizyczna jako „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

227

element stylu życia kobiety w ciąży powinna wpisywać się w jej zachowania prozdrowotne. Liczne zmiany fizjologiczne, które są wynikiem ciąży, wymuszają na kobiecie zmianę dotychczasowego stylu życia na bardziej higieniczny. Tym samym, adaptacja organizmu kobiety w ciąży do zmian zachodzących w układzie oddechowym, krążenia, mięśniowo-nerwowym, przemiany materii oraz funkcjonowaniu sfery psychicznej, wymaga zbilansowanej diety i regularnej aktywności fizycznej. Obecne stanowisko American Collage of Sports Medicine (ACSM) jak i Center for Disease Control and Prevention (CDC) zaleca umiarkowany wysiłek fizyczny 7 dni w tygodniu o minimalnym czasie trwania 30 minut dziennie [3]. Najkorzystniejszą formą aktywności fizycznej dla ciężarnych są spacery, pływanie, gimnastyka, joga i pilates [4,5].Ćwiczenia oddechowe, relaksacyjne, ogólnorozwojowe jak również wzmacniające wybrane partie mięśniowe wymagają od ciężarnej posiadania braku przeciwwskazań do podejmowania aktywności fizycznej [5]. Z aktywności fizycznej w ciąży należy natychmiast zrezygnować gdy występuje którykolwiek z poniższych objawów: • plamienie lub krwawienie, • ryzyko poronienia lub porodu przedwczesnego, • łożysko przodujące, • niewydolność szyjkowo- cieśniowa, • znaczne obrzęki, białkomocz i nadciśnienie, • cukrzyca, • znacznego stopnia niedokrwistość, • ciąża wielopłodowa, • hypotrofia płodu, • infekcje ciężarnej [6]. Najbardziej uzasadnione wydaje się uzyskanie od lekarza lub położnej prowadzącej ciążę zaświadczenia o braku przeciwwskazań do podejmowania aktywności fizycznej. W czasie ćwiczeń należy unikać hipertermii, ponieważ jak wskazują badania, w I trymestrze ciąży wzrost temperatury ciała matki powyżej 39,2 st. C jest potencjalnie teratogenny. Przestrzegając ogólnych zasad aktywności fizycznej przeznaczonej dla kobiet w ciąży, niemożliwe staje się podniesienie temperatury ciała do takiego poziomu. Przy zastosowaniu ćwiczeń o umiarkowanym natężeniu, odpowiedniego nawodnienia, unikania gorących i wilgotnych pomieszczeń w trakcie wysiłku fizycznego nie można obawiać się wystąpienia negatywnego zjawiska hipertermii u kobiety w ciąży. Hipoglikemia może być innym niebezpiecznym powikłaniem występującym u kobiety ciężarnej podczas ćwiczeń. Zakładając, że sesja ćwiczeniowa nie przekracza 45 minut oraz odpowiedniego spożycia przez kobietę ilości kalorii, nie uzasadnione są obawy dotyczące wystąpienia u matki hipoglikemii. Po 16 tygodniu ciąży należy unikać ćwiczeń w pozycji leżącej na plecach, gdyż zmniejsza się znacznie wyrzut krwi z serca, co może prowadzić do objawów hipotensji z powodu ucisku na żyłę próżną dolną. Układając plan ćwiczeń zaleca się ocenić typ ćwiczeń i ich intensywność. Podaje się, iż dla kobiet, które prowadziły siedzący tryb życia przed ciążą wartości maksymalnej częstotliwości rytmu serca powinny wynosić 60-70% maksymalnej częstotliwości skurczów serca. Natomiast u kobiet chcących utrzymać kondycję w czasie trwania ciąży, górna granica nie powinna przekraczać 60-90% maksymalnej częstotliwości skurczów serca. Jedną z metod pomiaru intensywności jest test mówienia, w czasie którego ciężarna powinna potrafić podtrzymać rozmowę podczas wykonywania ćwiczeń fizycznych [6]. 228

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 1. Wartości docelowe częstotliwości rytmu serca dla kobiet ciężarnych w przypadku ćwiczeń aerobowych

Wiek matki (lata)

Docelowa częstotliwość rytmu serca (uderzenia/ minutę)

<20

140-155

20-29

135-150

30-39

130-145

>40

125-140

W związku z powyższym, aktywność fizyczną należy zaplanować odmiennie dla kobiet, które ćwiczyły regularnie przed ciążą oraz dla tych, które prowadziły siedzący tryb życia. Dla pierwszej grupy ćwiczenia o dużej intensywności nie będą problemem. Dla drugiej grupy należy ułożyć schemat, który będzie rozpoczynał się 15 minutowymi sesjami 3 razy w tygodniu. Za cel uznaje się podtrzymanie dobrej kondycji fizycznej do porodu, a nie podjęcie próby osiągnięcia szczytowej formy w ciąży. Istotny jest fakt, iż nie należy skupiać się na celu wzmacniania mięśni dna miednicy, ale na właściwej świadomej kontroli ich relaksacji [6,7]. Rozpatrując korzyści płynące z aktywności fizycznej w ciąży, godny rozważenia jest jej wpływ na poszczególne układy ciała. Kinezystymulacja wpływa przede wszystkim na układ oddechowy i krążenia. Przy zastosowaniu regularnej aktywności fizycznej obserwuje się: wzrost pojemności życiowej płuc, pojemności wdechowej, objętości oddechowej, natężonej pojemności życiowej, natężenia objętości wydechowej 1-sekundowej, wentylacji minutowej, wentylacji pęcherzykowej, zwiększenie liczby oddechów i wydłużenie czasu bezdechu dowolnego. Aktywność fizyczna wpływa również na zmiany w funkcjonowaniu układu sercowo-naczyniowego: wzrost objętości wyrzutowej serca, objętości minutowej serca, przyspieszenie tętna, wzrost ciśnienia krwi oraz średniej wartości ciśnienia tętniczego. Podwyższone parametry utrzymują się przez 10-30 minut po ukończeniu ćwiczeń. W procesach metabolicznych zachodzi wyrównanie fizjologicznej alkalozy i obniżenie poziomu kwasu mlekowego w surowicy [8,9]. Długofalowym efektem tych zmian jest wzrost tolerancji wysiłku fizycznego w ciąży i w trakcie porodu. U ćwiczących ciężarnych znacznie rzadziej obserwuje się nadciśnienie tętnicze, obrzęki, nieprawidłowe położenie płodu [10,11]. Kobiety podejmujące regularnie aktywność fizyczną, rzadziej rodzą po terminie porodu. Biorąc pod uwagę możliwość wystąpienia stanów patologicznych przy indukcji porodu, głównie wahań tętna płodu czy też nadmiernej stymulacji mięśnia macicy do skurczu, jest to argument dość istotny. Należy wziąć pod uwagę fakt, iż każda ciąża, której wiek przekracza 42 tygodnie jest wskazaniem do podjęcia indukcji porodu [12]. Nieuzasadnione wydają się obawy o wystąpienie porodu przedwczesnego, ponieważ umiarkowana aktywność fizyczna nie wpływa na wzrost aktywności skurczowej mięśnia macicy. Również zbyt niskie wzrastanie płodu nie jest argumentem przemawiającym przeciwko podejmowaniu ćwiczeń przez kobiety, gdyż w trakcie kinezyadaptacji zwiększa się przepływ krwi przez macicę i łożysko, co wpływa pozytywnie na rozwój płodu [13,14]. W związku z brakiem możliwości dokładnego monitorowania stanu płodu w trakcie aktywności fizycznej matki oraz unikania intensywnych ćwiczeń, niewiele jest doniesień „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

229

traktujących zagadnienie wpływu kinezyadaptacji na stan płodu. Zaobserwowano nieznaczny wzrost tętna i ilość ruchów płodu. Rzadziej odnotowuje się w zapisie kardiotokograficznym nieprawidłowości tj.: nieprawidłowa oscylacja, bradykardia czy też tachykardia. Dostępne publikacje wskazują, iż wysiłek w ciąży wpływa korzystnie na tolerancję porodu przez dziecko [15,16]. Szeroko opisywane są korzyści wynikające z ćwiczeń stosowanych w ciąży, obserwowane w przebiegu porodu. U rodzących stwierdza się skrócenie I , II okresu porodu oraz mniejszą utratę krwi w III i IV. Badania wskazują na rzadziej stosowane wspomaganie porodu indukcją przy pomocy oksytocyny, preparatów na bazie prostaglandyn, ponieważ w większości przypadków następuje prawidłowa, samoistna, o dobrym nasileniu akcja skurczowa. W II okresie porodu rodzące częściej unikają rozległych urazów tkanek miękkich kanału rodnego. Ukończenie ciąży u kobiet ćwiczących w ciąży zdecydowanie rzadziej kończy się porodem zabiegowym tj. porodem przy użyciu kleszczy położniczych, próżno ciągu położniczego czy też zabiegu cięcia cesarskiego [17,18]. Typowe dla okresu ciąży są wahania hormonalne, które mogą zmieniać samopoczucie kobiet. Depresja u kobiet w czasie ciąży jest częstym zjawiskiem na skutek zmian hormonalnych od I trymestru ciąży. Labilność emocjonalna jest konsekwencją wspomnianych wahań hormonalnych, a do powszechnych objawów depresji należą, drażliwość, uczucie zmęczenia i pustki, troska o dziecko, brak energii życiowej, napięcie, smutek, a nawet zmniejszenie apetytu. Przyczyną zachowań depresyjnych mogą być problemy osobiste jak brak wsparcia ze strony partnera, trudności materialne, brak akceptacji ciąży przez przyszłą matkę. Innymi czynnikami, które mogą potęgować objawy depresyjne jest lęk lub obawa przed utratą ciąży [19,20,21]. Empirycznie zweryfikowano zależności pomiędzy endorfinami, potocznie zwanymi hormonami szczęścia, pod wpływem wysiłku fizycznego w organizmie człowieka. Wytwarzane hormony oddziałują na stan psychiczny, jednakże brakuje badań nad ich rolą wśród ciężarnych kobiet uczestniczących w ćwiczeniach fizycznych. Aktywność fizyczna – obok psychoterapii i leczenia farmakologicznego – jest skuteczną metodą zwalczania depresji, dlatego warta jest popularyzacji i ciągłej eksploracji, również w populacji kobiet ciężarnych [22,23]. Szkoła rodzenia- forma aktywności fizycznej w ciąży Szkoły rodzenia propagują zdrowy tryb życia, który powinna prowadzić kobieta ciężarna [24]. Kurs obejmuje zarówno zajęcia teoretyczne, traktujące poszczególne tematy z zakresu przebiegu ciąży, porodu, opieki nad noworodkiem i połogu, jak również zajęcia ruchowe. Zajęcia ruchowej ograniczają się najczęściej do ćwiczeń relaksacyjnych i oddechowych. Uczestnictwo kobiety ciężarnej w zajęciach praktycznych szkoły rodzenia jest uznawana za sposób na realizację własnej aktywności fizycznej. Ćwiczenia w szkołach rodzenia powinny być ukierunkowane na poprawę kondycji fizycznej, samopoczucia i być dostosowane do budowy ciała kobiety oraz zaawansowania ciąży [25]. Niewiele jednak jest gotowych programów ćwiczeń do zastosowania dla zespołu sprawującego opiekę nad kobietą ciężarną. Specjaliści w dziedzinie położnictwa, mimo posiadania uprawnień do prowadzenia zajęć ruchowych z kobietami ciężarnymi, nie prowadzą ćwiczeń ogólnorozwojowych i ukierunkowanych na poprawę/podtrzymanie kondycji fizycznej, tak chętnie jak ćwiczeń oddechowych i relaksacyjnych. Może to wynikać z faktu niedostatecznego przygotowania do tego rodzaju ćwiczeń, jak również z niewielkiej praktyki w tej dziedzinie. Ćwiczenia mogą być prowadzone w różnych pozycjach i przy użyciu dostępnych sprzętów 230

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

takich jak piłki, materace czy gumowe taśmy. Stosowanie ćwiczeń o charakterze rozciągającym mają za zadanie zachowanie prawidłowej ruchomości w stawach biodrowych, kręgosłupa i kończyn. Istotny jest fakt, iż ćwiczenia nie tylko wzmacniające w ale również ogólnorozwojowe stanowią profilaktykę przeciwzakrzepową i przeciwobrzękową. Pozycja leżąca tyłem jest szczególnie korzystna podczas wykonywania ćwiczeń rozluźniających mięśnie w obrębie stawów biodrowych i miednicy mniejszej. Nie powoduje ona ucisku na dno miednicy. Również pozycja siedząca może być powszechnie wykorzystywana aż do końca ciąży, daje możliwość prowadzenia ćwiczeń bez nadmiernego rozciągania mięśni brzucha i nie powoduje zmęczenia fizycznego. Niezbędne jest również wprowadzenie nauki świadomego kurczenia się i rozkurczania mięśni poszczególnych partii ciała, gdyż kontrola własnego ciała w sposób bezpośredni będzie odzwierciedlać się we współpracy z położną podczas aktywnego porodu. Tym samym zamierzeniem specyficznej gimnastyki jest przygotowanie ciężarnej do poszczególnych etapów ciąży, odbycia aktywnego porodu, nauczenie poprawnych technik oddychania i relaksacji [24].

Dyskusja Analizując zalecenia Polskiego Towarzystwa Ginekologiczne dotyczące aktywności fizycznej, dyskusyjna wydaje się argumentacja jakoby występowało ryzyko zaburzenia przepływu matczyno-łożyskowego czy też rozluźnienia stawów szczególnie kręgosłupa. Aktywność prowadzona przez wykwalifikowany personel jest prewencją dla rozluźnienia stawów. Odpowiednio dobrane ćwiczenia wzmacniają mięśnie przykręgosłupowe i są czynnikiem służącym poprawie postawy ciała, jak również w zapobieganiu dolegliwościom bólowym, szczególnie dolnego odcinka kręgosłupa. Podobnie jest z opinią PTG na temat ryzyka wystąpienia porodu przedwczesnego pod wpływem ćwiczeń fizycznych stosowanych u ciężarnych. Jednakże, dostępne publikacje wskazują na obniżenie ryzyka wystąpienia takiego zjawiska a aktywność fizyczna w sposób pozytywny oddziaływuje na płód. Badania Skoczylasa i wsp. dowiodły, iż ćwiczenia prowadzone w szkole rodzenia mają wpływ na przepływ krwi w tętnicy pępowinowej a tym samym działają korzystnie na stan noworodka [13,26]. Analizując poszczególne okresy porodu dostępna literatura wskazuje na skrócenie czasu ich trwania. Brak jest jednak doniesień, które z parametrów porodowych są inne u kobiet ćwiczących regularnie względem kobiet nie ćwiczących. W dostępnych publikacjach nie rozpatruje się czy skrócenie pierwszego okresu porodu jest spowodowane większą aktywnością ciężarnych, łatwością w przyjmowaniu pozycji, prawidłową relaksacyjną techniką oddechową czy ogólną wydolnością organizmu. Brakuje również doniesień analizujących poszczególne parametry II okresu porodu, które wpływają na jego czas trwania [12]. W świetle najnowszych trendów i zaleceń co do prowadzenia II okresu porodu dyskusyjne i wątpliwe wydaje się opisane przez Karowicz-Bilińską i wsp. stymulowane parcie na zamkniętej głośni. Omawiane parcie nie może być traktowane na równi z parciem spontanicznym, instynktownym i nie sterowanym przez zespół terapeutyczny. Parcie stymulowane rzeczywiście może skracać II okres porodu, jednakże wpływa niekorzystnie na stan tkanek krocza oraz na dobrostan płodu [17]. Kolejnym aspektem jest ocena w skali Apgar noworodków matek ćwiczących i nie podejmujących aktywności w ciąży. Nie uzasadnione jest podawanie punktacji noworodków jako argument przemawiający za lub przeciw stosowania kinezyadaptacji u kobiet w ciąży. Zbyt wiele czynników porodowych składa się na stan pourodzeniowy noworodka a sama „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

231

ocena noworodka w skali Apgar jest mocno subiektywna. Ponadto, w ocenie stanu pourodzeniowego dziecka powinno analizować się również dane z I i II okresu porodu, brać pod uwagę leki podawane w trakcie porodu oraz dodatkowo odnieść się do masy noworodka. Toteż dokonanie próby oceny stanu noworodka jest obarczone dużym błędem. W obliczu tak wielu czynników korelowanie aktywności fizycznej matki z punktacją skali Apgar wydaje się być całkowicie niezasadne. Autorzy podają, iż prawie 56% kobiet nie podejmuje aktywności fizycznej [20] w ciąży, niektóre publikacje wskazują nawet na 75% ciężarnych nie ćwiczących [9]. Rozbieżne są wyniki dotyczące uczestnictwa w szkole rodzenia a podejmowania ćwiczeń w ciąży. Ćwiek i wsp. podają, iż uczestniczki szkół rodzenia częściej decydują się na podejmowanie aktywności fizycznej niż ciężarne nie ćwiczące. Jednak, kobiety nie ćwiczące deklarowały wysoce istotnie statystycznie częściej podejmowanie aktywności fizycznej powyżej trzech razy w tygodniu [9, 20]. Badania własne i analiza porównawcza aktywności fizycznej kobiet uczestniczących w szkołach rodzenia i nie uczestniczących w zajęciach, zarówno przed jak i w trakcie ciąży, ujawniła większe zaangażowanie wśród kobiet nieuczestniczących w szkole rodzenia (p<0,05). Na tym tle warto zwrócić uwagę, że wszystkie ciężarne kobiety deklarowały świadomość twierdząc, iż aktywność fizyczna wpływa na stan pourodzeniowy noworodka, przebieg ciąży i połogu [21]. Dostępne piśmiennictwo zawiera wiele badań pilotażowych oraz analizy na niewielkich grupach kobiet, co nie pozwala w pełni na obiektywną ocenę większości wybranych parametrów.

Wnioski Zaleca się stosowanie adaptowanej aktywności fizycznej u kobiet ciężarnych, u których przebieg ciąży jest fizjologiczny. Uczestnictwo w szkole rodzenia nie należy traktować jednoznacznie z podejmowaniem aktywności fizycznej przez kobiety w ciąży. Dostępne badania w niewielkim stopniu i wyczerpująco opisują wpływ aktywności fizycznej na poszczególne parametry okresu okołoporodowego. Dotychczasowe publikacje opierają się na niewielkich grupach badanych kobiet, co nie pozwala na obiektywną ocenę wpływu kinezyadaptacji na wszystkie i poszczególne parametry okresu okołoporodowego.

Piśmiennictwo 1. Kozłowska J, Stanek M. Przebieg porodu i połogu u kobiet po kinezy stymulacji w szkole rodzenia- próba oceny. Ginekol. Pol. 2002: 73 (5), 439-443. 2. Downs DS, LeMasurier C, Dinallo J. Baby Steps: Pedometer- Determined and SelfReported Leisure- Time Exercise Behaviors of Pregnant Women. J Phys. Activ. Health. 2009: 6, 63-72. 3. American College of Sports Medicine. ACSM’s guidelines for exercise testing and prescriptions. 6th ed. Philadelphia: Lippincott, Williams and Wilkins, 2000. 4. ACOG Comittee Opinion number 267, 2002.Ecercise during pregnancy and the postpartum period. American College of Obstetricians and Gynecologists, ObstetGynecol 2002, 99:171-173 5. Chasan- Taber L, Silveira M, Marcus BH, Braun B, Stanek E, Markenson G. Feasibility and Efficacy of Physical Activity Intervention Among Pregnant Women: The Behaviorsc Affecting Baby and You Study. J Phys. Aciv. Health. 2011: 8 (2), 228232

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

238. 6. Kozłowska J. Komentarz do artykułu pt. Ćwiczenia fizyczne kobiet w ciąży. Aktualne (2006) stanowisko Royal College of Obstetricians and Gynaecologists]. Med. Prakt. Ginekol. Położ. 2007: (5), 19-20. 7. Artal R, O’Toole M. Guidelines of American College of Obstetricians and Gynecologists for exercise Turing pregnancy and the postpartum period. Br J Sports Med. 2003: 37, 6-12. 8. Chrabota U, Kozłowska J. Znaczenie reedukacji mięśni dna miednicy i krocza w okresie przedporodowym i poporodowym. Ginekol. Prakt. 2010: 1, 9-11. 9. Ćwiek D, Szczęsna M, Malinowski W, Fryc D, Daszkiewicz A, Augustyniuk K. Analiza aktywności fizycznej podejmowanej w czasie ciąży. Perinatol. Neon. Ginekol. 2012: 5 (1), 51-54. 10. Wójtowicz K, Krekora M, Krekora K, Biesiada L, Kędzierska A, Kolasa P, Krasomski G. Wpływ aktywności fizycznej ciężarnych na przebieg porodu. Kwart. Ortop. 2011:2, 188- 196. 11. Vladutiu CJ, MPH, Evenson KR, PhD, Marshall SW. Physical activity and injuries during pregnancy. J Phys Act Health 2012: (4) 04. 12. Buchacz P, Poręba R. Wpływ ćwiczeń ruchowych na organizm kobiety ciężarnej i płodu oraz przebieg ciąży, porodu i połogu. VI Ogólnopolskie Sympozjum Poród naturalny, Kliniczna Perinatologia i Ginekologia. Suplement XIII, 1966, 87-90. 13. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie opieki przedporodowej w ciąży o prawidłowym przebiegu. 14. Stangret A, Cendrowska A, Gawryluk A. Ćwiczenia fizyczne prowadzone w szkole rodzenia. Położ. Nauka Prakt. 2008: (2), 42-51. 15. Kołomyjec P, Suchocki S, Kędra- Rakozy M. Wykształcenie i zachowania prozdrowotne ciężarnych biorących udział w zajęciach szkoły rodzenia oraz ich wpływ na przebieg porodu i stan noworodka. Klin. Perinatol. Ginekol. 2007:47 (3), 57-60. 16. Piziak W. Wpływ przygotowania psychofizycznego w szkole rodzenia na przebieg ciąży i porodu. Prz. Med. Uniw. Rzesz. 2009: 7 (3), 282-292. 17. Karowicz- Bilińska A, Sikora A, Estemberg D, Brzozowska M, Berner- Trąbska M, Kuś E, Kowalska- Koperek U. Fizjoterapia w położnictwie. Ginekol. Pol. 2010: 81 (6), 441-445. 18. Brantsaeter AL, Owe KM, Haugen M, Alexander J, Meltzer HM, Longnecker MP. Validation of self-reported recreational exercise In pregnant women In the Norwegian Mother and Child Cohort Study. Scand J Med Sci Sports 2009, 1-9. 19. Doustan M, Seifourian M, Zarghami M, Azmsha T. Relationship between physical activity of mothers before and Turing pregnancy with the newborn and pregnancy outcome. J of Physical Educat and Sport, 2012: 12 (22), 222-229. 20. Banaszak- Żak B. Styl życia kobiet w okresie ciąży. Zdr. Publ. 2005: 115 (2), 179183. 21. Sass A, Zwierzchowska A , Mączka M. Świadomość zachowań prozdrowotnych kobiet ciężarnych na przykładzie aktywności fizycznej a uczestnictwo w szkole rodzenia - badanie pilotażowe. Eukrasia 2013; vol.18. 22. Guszkowska M. Uzależnienie od ćwiczeń fizycznych – objawy i mechanizmy. Psychiatria Polska, 2012, tom XLVI, numer 5, strony 845–856. 23. Leuenberger A. Endorphins, Exercise, and Addictions. A Review of Exercise Dependence. The Premier Journal for Undergraduate Publications in the Neuro„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

233

sciences, 2006, 1-9. 24. Kwiatek M, Gęca T, Biegaj-Fic J, Kwaśniewska A. Szkoła rodzenia-profil pacjentek oraz wpływ zajęć na przebieg porodu i stan noworodka. Medycyna Ogólna u Nauki o Zdrowiu 2011, Tom 17, 3, 111. 25. Godala M, Pietrzak K, Łaszek M, Gawron-Skarbek A, Szatko F. Zachowania zdrowotne łódzkich kobiet w ciąży. Cz. 2. Aktywność fizyczna i stosowanie używek. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(1), 43-47. 26. Skoczylas M., Suzin J., Laudański T. Ocena wpływu ćwiczeń wykonywanych w szkole rodzenia na jakościowe wskaźniki przepływu krwi w tętnicy pępowinowej płodu. Klin. Perinat. Gin. Suppl. XIII: 153-158.

234

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wiesław Majcher , Marzena Ślężyńska

Aktywność fizyczna studentów jako wykładnik zdrowotnego stylu życia Physical activity of students as an exponent of a healthy lifestyle AWF, Katowice Uniwersytet Śląski, Katowice

Streszczenie W licznych publikacjach naukowych eksponuje się waleologiczne znaczenie aktywności fizycznej w życiu współczesnego człowieka. Najprostszą drogą do zdrowia jest dostatecznie intensywna i systematyczna aktywność ruchowa. Jej skutkiem jest harmonijny rozwój fizyczny, motoryczny i psychiczny, wyższa sprawność i wydolność oraz lepsza jakość życia. Ciągle aktualny jest jednak dylemat jaka objętość i intensywność aktywności fizycznej jest najbardziej pożądana w pomnażaniu zdrowia? Studenci są populacją, która może być traktowana jako swoisty pomost pomiędzy dorastającą młodzieżą a społeczeństwem dorosłych. Zdobywając kwalifikacje na poziomie wyższym mogą być postrzegani jako potencjalni kreatorzy oczekiwanych postaw i zachowań prozdrowotnych. Celem naszych badań była głównie ocena sprawności fizycznej i wydolności wysiłkowej studentów. Badaniami objętych zostało 490 studentów w wieku 18-25 lat o wysokiej i przeciętnej aktywności fizycznej rozpatrywanej w konwencji do zdrowia (H-RF). Uwzględniały one pomiary wysokości i masy ciała oraz otłuszczenie (waga Tanita). Sprawność fizyczną oceniono próbami testu „Eurofit”. Wykonywana też była próba wydolności wysiłkowej na cykloergometrze w celu określenia maksymalnego pochłaniania tlenu metodą pośrednią Åstranda-Rhyming. W badaniach ankietowych został wykorzystany „Międzynarodowy kwestionariusz aktywności fizycznej” (IPAQ). Pozwolił on oszacować aktywność ruchową studentów jako wysoką lub przeciętną. Badania wykazały, że studenci bardziej aktywni ruchowo odznaczali się zarazem ponadprzeciętną sprawnością fizyczną i wydolnością wysiłkową, a pośrednio także wyższymi wskaźnikami zdrowia.

Słowa kluczowe aktywność fizyczna studentów, wydolność wysiłkowa, sprawność fizyczna

Summary In numerous scientific publications the importance of physical activity in the life of a modern man is exposed. The simplest way to health is sufficiently intensive and systematic physical activity. Its result is a harmonious development of the physical, motor and mental performance, higher efficiency and better quality of life. Still current, however, is the dilemma of what the volume and intensity of physical activity is the most desirable in the health care? Students are population, which can be regarded as a bridge between adolescent youth and adult society. Gaining qualifications at a higher level can be seen as potential creators of desired attitudes and healthy behaviors. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

235

The aim of our study was mainly assessment of physical fitness and exercise capacity of students. The study has covered 490 students aged 18-25 years with high and average physical activity present in health related fitness (H-RF). They take into account the measurements of the height and body weight and adiposity (Tanita scale). „Eurofit” was used to evaluate physical fitness. Also endurance was evaluated on the cycloergometer to determine maximal oxygen uptake with the use of the indirect method of Åstrand-Rhyming. The „International Physical Activity Questionnaire” (IPAQ) was also used in the study. It allowed to estimate students’ physical activity as an average or high. The study has shown that students are more active physically marked by an above-average physical fitness, endurance and indirectly, higher rates of health.

Keywords physical activity of students, endurance, physical fitness

Wstęp W licznych publikacjach o zdrowiu eksponuje się waleologiczne znaczenie aktywności fizycznej w życiu współczesnego człowieka. Wśród wartości życiowo ważnych najczęściej na pierwszym miejscu wymienia się zdrowie. Najprostszą drogą do zdrowia jest dostatecznie intensywna i systematyczna aktywność ruchowa. Jej skutkiem jest harmonijny rozwój fizyczny, motoryczny i psychiczny, wyższa sprawność i wydolność wysiłkowa oraz lepsza jakość życia (Drabik 1997, 2006, Biernat 2011). Znaczenie zdrowia dostrzegają w szczególności osoby starsze, doświadczające jego pogarszania się, czego przyczyny tkwią często już we wcześniejszych etapach ontogenezy. Jeżeli przyjmiemy jego definicję jako optymalną równowagę ludzkiego organizmu ze środowiskiem, to wykorzystując odpowiednie metody można zdrowie badać i prognozować, można programować zachowania prozdrowotne (Bulicz 2003). W latach 60-tych XX wieku lekarz i higienista Marcin Kacprzak pisał, że zdrowie to stopień biologicznego i psychospołecznego przystosowania, jaki może osiągnąć człowiek w najbardziej sprzyjających dla niego warunkach. Nie jest dziełem przypadku powszechność tzw. chorób cywilizacyjnych, bowiem człowiek współczesny (homo sapiens) nie jest w pełni przygotowany fizycznie i psychicznie do ustawicznie zmieniających się warunków egzystencji, nie dysponuje wystarczającymi zdolnościami adaptacyjnymi, aby w pełni przystosować się do współczesnej cywilizacji, w której stale narażony jest na stresy i zaburzenia homeostazy. Fundamenty zdrowia „buduje się” w dzieciństwie i młodości, można je posiadać, utracić, odzyskać i wzmacniać, a także pielęgnować i doskonalić w każdym okresie życia (Drabik 2006). Znamienne jest to, że służba zdrowia niemal całkowicie koncentruje się na leczeniu chorych, a marginalnie traktuje profilaktykę zdrowotną, promowanie zdrowego stylu życia, który w największym stopniu warunkuje stan zdrowia. Wyróżnia się dwie koncepcje rozumienia zdrowia: biomedyczną (patogeniczną) i holistyczną (salutogeniczną) (Mynarski i wsp. 2007). Pierwsza traktuje zdrowie jako brak choroby, inwalidztwa, niepełnosprawności, zaś druga preferuje stosowne zachowania zdrowotne, świadome aplikowanie zabiegów wzmacniających zdrowie. Z tą holistyczną koncepcją koresponduje definicja Światowej Organizacja Zdrowia (WHO), która traktuje zdrowie nie tylko jako nieobecność choroby i niedołęstwa, lecz jako stan dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia. Dubos wyraża opinię, że całkowite wyzwolenie 236

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

się od chorób i cierpień jest niemal niemożliwe, tak jak niemożliwe jest pozostawanie w takim stadium choroby, w którym nie byłoby odrobiny zdrowia... Istota tkwi w tym, na czym się koncentrujemy, czy na patologii, czy na dobrostanie, czy na funkcjach, czy na naukowych normach lub na subiektywnym ideale (Kulmatycki 2003). Zmieniające się warunki życia (ekologiczne, kulturowe, technologiczne) powodują, iż zanika potrzeba ruchu, a potęguje zjawisko hipokinezji. Liczne badania naukowe wskazują, że aktywność fizyczna wywiera znaczące piętno na zdrowiu i witalności człowieka. Drabik (1997) wręcz stwierdza, że bez aktywności fizycznej niemożliwa jest jakakolwiek strategia zdrowia, jego utrzymanie i pomnażanie. Wysiłki fizyczne zwiększają siłę i masę mięśni, poprawia się ruchomość stawów, polepsza mineralizacja kości. Umiejętnie aplikowana aktywność ruchowa zwiększa wydolność układu krążenia i oddychania, wzmaga przemianę materii, przeciwdziała otyłości. Oddziałuje również korzystnie na układ nerwowy, stymuluje sprawność intelektualną, zmniejsza napięcia nerwowe i depresje. Ścisłe związki kondycji fizycznej ze zdrowiem skłaniają do refleksji, że systematyczna, dostatecznie intensywna aktywność fizyczna powinna być traktowana jako elementarna powinność każdego człowieka współczesnej cywilizacji (Biernat 2011). Są pewne symptomy preferowania aktywnego stylu życia, zwłaszcza w kręgach ludzi młodych, dobrze sytuowanych, wykształconych, menedżerów, biznesmenów. Coraz powszechniejsza jest bowiem świadomość, że rozumna aktywność fizyczna jest skutecznym środkiem profilaktyki i leczenia chorób cywilizacyjnych (np. choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, otyłość). Ciągle aktualny jest jednak dylemat jaka objętość i intensywność aktywności fizycznej jest najbardziej pożądana w umacnianiu i pomnażaniu zdrowia (Osiński 1998, 2000). Chcąc wielostronnie scharakteryzować sprawność fizyczną w jej ocenianiu należy uwzględniać różnorodne aspekty motoryczności: wydolność wysiłkową, zdolności motoryczne, wykształcone umiejętności ruchowe i umotywowanie do aktywności ruchowej. W praktyce dobiera się takie testy i narzędzia badawcze, które pozwalają zbliżyć się do ideału rzetelnej i trafnej oceny motoryczności człowieka. Wyróżnia się sprawność fizyczną wszechstronną i specjalną. W sprawności wszechstronnej chodzi nie tylko o optymalizowanie wszystkich znamion motoryczności, lecz także o harmonijne funkcjonowanie poszczególnych narządów i układów oraz organizmu jako całości pod kontrolą ośrodkowego układu nerwowego. Natomiast w sprawności specjalnej eksponuje się adaptację organizmu do okoliczności motorycznych pożądanych w danej dyscyplinie lub konkurencji sportowej, np. wytrzymałość siłowa, wytrzymałość szybkościowa. Owa adaptacja wiąże się również z odpowiednimi wymaganiami somatycznymi, fizjologicznymi i psychicznymi.

Cel badań Studenci są populacją, która może być traktowana jako swoisty pomost pomiędzy dorastającą młodzieżą a społeczeństwem dorosłych. Zdobywając kwalifikacje na poziomie wyższym mogą być postrzegani jako potencjalni kreatorzy upodobań i nawyków społecznie pożądanych, jako prekursorzy upowszechniania wartości kulturowych i kształtowania odpowiednich osobowości, także oczekiwanych postaw i zachowań wobec potrzeb własnego ciała, wobec aktywności fizycznej. Dlatego celem badań była ocena komponentów sprawności fizycznej i wydolności wysiłkowej studentów trzech śląskich uczelni o zróżnicowanej aktywności ruchowej: Politechniki Śląskiej, Akademii Wychowania Fizycznego „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

237

i Uniwersytetu Śląskiego. Badani studenci wykazali się wysoką (HPA) i przeciętną (MPA) aktywnością fizyczną rozpatrywaną w konwencji do zdrowia (H-RF).

Pytania i hipotezy badawcze

Powyższe dywagacje pozwoliły sformułować następujące pytania badawcze: 1. Czy komponenty somatyczne, sprawność fizyczna i wydolność wysiłkowa różnicują studentów odmiennych kierunków studiów – technicznych, wychowana fizycznego i humanistycznych? 2. Jaki jest związek wysokiej (HPA) i umiarkowanej (MPA) aktywności fizycznej studentów z cechami somatycznymi i sprawnością fizyczną? Pytania skłaniają do przyjęcia następujących hipotez badawczych: 1. Komponenty somatyczne, a zwłaszcza sprawność fizyczna wyraźnie różnicują studentów w zależności od kierunku kształcenia. Najbardziej sprawni są studenci wychowania fizycznego, potem kierunków politechnicznych, a następnie kierunków humanistycznych. 2. Wysoka aktywność ruchowa studentów kojarzy się z korzystniejszymi wskaźnikami komponentów somatycznych i większą sprawnością fizyczną.

Materiał i metody badań Badaniami objętych zostało 490 studentów w wieku 18-25 lat (tab. 1). Badania zostały wykonane w roku akademickim 2006/2007.1 Pomiary sprawności fizycznej odbywały się w okresie jesiennym podczas zajęć wychowania fizycznego (październik-grudzień 2006), pomiary cech somatycznych odbywały się równolegle lub po zajęciach ruchowych, natomiast pomiary wydolności wysiłkowej były wykonywane w miesiącach zimowych (styczeń-marzec 2007). W tym okresie wykonane też zostały badania ankietowe (kwestionariusz IPAQ). Badania uwzględniały pomiary wysokości (cm) i masy ciała (kg) oraz ocenę sprawności fizycznej. Sprawność fizyczną oceniono próbami testu „Eurofit”: • postawa równoważna na jednej nodze – równowaga statyczna (s) (fot. 1), • stukanie w krążki 25 cykli – szybkość ruchów sprawniejszą ręką (s) (fot. 2), • skłon tułowia w przód w siadzie – gibkość (cm) (fot. 3), • skok w dal z miejsca – siła eksplozywna kończyn dolnych (cm), • zaciskanie ręki z maksymalną siłą na dynamometrze – siła mięśni przedramienia (kG) (fot. 4), • skłony tułowia z leżenia tyłem w ciągu 30 s – siła mięśni brzucha (ilość) (fot. 5), • zwis na drążku o ugiętych ramionach – wytrzymałość siłowa mięśni przedramienia i obręczy barkowej (s) (fot. 6), • bieg wahadłowy 10 × 5 m – szybkość ruchów złożonych, zwinność (s) (fot. 7).

Badania studentów zostały wykonane przez zespół nauczycieli akademickich pod kierunkiem dr hab. Władysława Mynarskiego, prof. nadzw. w ramach grantu Komitetu Badań Naukowych nr 3 PO5D O6623. Badania studentów uzyskały akceptację Komisji Bioetycznej AWF w Katowicach.

238

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 1. Wiek i liczebność badanych studentów z uwzględnieniem aktywności fizycznej2 Uczelnia

Wiek (lat)

Średnia wieku

Aktywność wysoka

Aktywność przeciętna

Razem

Kobiety Politechnika Śląska

18-23

20,1

Akademia Wychowania Fizycznego

20-25

20,6

Uniwersytet Śląski

19-23

20,0

Razem

18-25

20,2

120

109

229

Mężczyźni Politechnika Śląska

18-23

20,4

Akademia Wychowania Fizycznego

20-25

21,0

Uniwersytet Śląski

19-23

20,4

Razem

18-25

20,6

212

261

Fot. 1. Postawa równoważna na jednej nodze – równowaga statyczna (s)

W celu uzyskania informacji o aktywności fizycznej studentów (wysoka, przeciętna) wykorzystano Międzynarodowy Kwestionariusz Aktywności Fizycznej (IPAQ) (zał. 1).

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

239

Fot. 2. Stukanie w krążki 25 cykli – szybkość ruchów (s)

Fot. 3. Skłon tułowia w przód w siadzie – gibkość (cm)

Fot. 4. Zaciskanie ręki na dynamometrze – siła mięśni przedramienia (kG) 240

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Fot. 5. Skłony tułowia z leżenia tyłem w ciągu 30 s – siła mięśni brzucha (ilość)

Fot. 6. Zwis na drążku o ugiętych ramionach – wytrzymałość siłowa mięśni przedramienia i obręczy barkowej (s)

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

241

Fot. 7. Bieg wahadłowy 10 × 5 m – szybkość, zwinność (s)

W badaniach ankietowych został zastosowany „Międzynarodowy kwestionariusz aktywności fizycznej” (IPAQ) (zał. 1). „Kwestionariusz” zawierał pytania dotyczące aktywności fizycznej związanej z obowiązkami zawodowymi, przemieszczaniem się, wykonywaniem czynności domowych oraz rekreacją ruchową, sportem i ćwiczeniami fizycznymi w czasie wolnym (Biernat 2011). Pozwolił on oszacować aktywność ruchową studentów jako wysoką (HPA) lub przeciętną (MPA).

Metody analizy statystycznej Dane pomiarowe zostały poddane analizom statystycznym. Obliczono średnie arytmetyczne (x), odchylenia standardowe (s) i współczynniki zmienności (V). Oceniona została normalność rozkładów zmiennych, a także jednorodność ich wariancji. W przypadku, gdy warunki o normalności rozkładów i jednorodności wariancji były spełnione zastosowano analizę wariancji, a następnie testy wielokrotnych porównań post-hoc Tuckeya.

Wyniki badań Badania wykazały, że studentki Politechniki i AWF wysoko aktywne miały przeciętnie zbliżoną wysokość ciała (171,36 cm i 171,42 cm), a nieznacznie niższe były studentki Uniwersytetu (169,95 cm) (tab. 2, ryc. 1-2). Charakterystyczne jest to, że studentki o mniejszej aktywności były wyraźnie niższe od bardziej aktywnych ruchowo: Politechniki o 3,34 cm, AWF o 5,97 cm, Uniwersytetu o 3,19 cm. Są to zapewne uwarunkowania genetyczne, gdyż wysokość ciała nie daje się łatwo stymulować wzmożoną aktywnością ruchową. Masą ciała również górują studentki wysoko aktywne kierunków politechnicznych (66,49 kg), następnie wychowania fizycznego (65,71 kg), a wyraźnie lżejsze były studentki kierunków humanistycznych (53,13 kg). Interesujące jest porównanie ze studentkami przeciętnie aktywnymi, które są wyraźnie lżejsze od wysoko aktywnych: Politechniki o -5,78 kg, AWF o -7,7 kg, Uniwersytetu o -3,7 kg. Jest to zapewne potwierdzenie masywniejszej budowy studentek ruchowo bardziej aktywnych.

242

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 2. Cechy somatyczne studentek Politechniki Śląskiej (PŚ), Akademii Wychowania Fizycznego (AWF) i Uniwersytetu Śląskiego (UŚ) wysoko i przeciętnie aktywnych Aktywność przeciętna

Aktywność wysoka Cecha

Uczelnia

PŚ

171,36

9,35

168,02

8,14

3,34

0,99

5,54

5,97

0,97

0,99

AWF

171,42

0,97 8,87

165,45

0,83

0,99

UŚ

169,95

8,23

166,75

6,71

3,20

0,99

PŚ

66,49

12,58

60,71

10,47

5,78

0,94

8,65

7,70

0,99

10,28

3,70

0,84

p Masa ciała (kg)

P Wysokość ciała (cm)

0,82

AWF

65,70

p UŚ

0,99 10,64

58,00

0,99 63,13

0,99 11,03

59,43

Ryc. 1. Wysokość ciała studentek (cm) „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

243

Ryc. 2. Masa ciała studentek (kg)

Większe zróżnicowanie wystąpiło w sprawności fizycznej (tab. 3, ryc. 3-10). Wyraźnie dostrzega się tendencję, że studentki o wysokiej aktywności z danej uczelni wykazały się zarazem większą sprawnością w kolejnych próbach motorycznych od mniej aktywnych, chociaż różnice nie są statystycznie istotne (p < 0,05). Natomiast różnice w sprawności fizycznej między studentkami AWF a pozostałych dwóch uczelni (PŚ i UŚ) są zdecydowanie większe i najczęściej znamienne, zwłaszcza w gronie studentek wysoko aktywnych (p < 0,05). Można stąd wnioskować, że większa aktywność skutkuje wyższą sprawnością fizyczną, a w konsekwencji lepszą zdrowotnością i komfortem życia.

Tabela 3. Sprawność fizyczna studentek PŚ, AWF i UŚ wysoko i przeciętnie aktywnych

Próba (zdolność motoryczna)

Aktywność Wysoka

PŚ Postawa równoważna na jednej nodze (równowaga statyczna) (s)

Stukanie w krążki 25 cykli (szybkość ruchów sprawniejszą 244 ręką) (s)

Aktywność Przeciętna

Uczelnia

4,26

-0,91

0,99

4,47

-1,10

0,77

5,81

3,13

6,72

p AWF

d x

0,6 6,03

0,96 3,66

7,13 0,019

0,20

UŚ

7,29

4,05

7,67

4,67

-0,38

0,21

PŚ

10,06

1,39

10,84

1,40

-0,78

0,10

p AWF p UŚ

0,12

0,48

9,59 1,08 10,88 1,43 -1,29 1,00 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym” 0,003 0,58 9,69

1,00

10,84

1,35

-1,15

0,86

na jednej nodze (równowaga statyczna) (s)

Stukanie w krążki 25 cykli (szybkość ruchów sprawniejszą ręką) (s)

AWF

3,66

Zaciskanie ręki na dynamometrze (siła mięśni przedramienia) (kG)

Skłony tułowia z leżenia tyłem w ciągu 30 s (siła mięśni brzucha) (ilość)

4,47

-1,10

0,77

0,019

0,20 7,29

4,05

7,67

4,67

-0,38

0,21

PŚ

10,06

1,39

10,84

1,40

-0,78

0,10

1,43

-1,29

1,00

p AWF

0,12

0,48

9,59

1,08

10,88

0,003

0,58

UŚ

9,69

1,00

10,84

1,35

-1,15

0,86

PŚ

27,89

7,20

26,69

6,81

1,20

0,99

7,22

2,72

0,99

AWF

0,0004 29,79

0,36 6,21

Skok w dal z miejsca (siła eksplozywna kończyn dolnych) (cm)

7,13

UŚ

p W siadzie skłon dosiężny w przód (gibkość) (cm)

6,03

27,07

0,94

0,83

UŚ

29,29

5,92

26,50

7,19

2,79

0,87

PŚ

203,40

29,23

178,43

32,29

-24,97

0,13

26,38

46,94

0,96

p AWF p

0,0005 215,80

0,021

35,94

168,86

0,00002

0,005

UŚ

202,72

26,13

173,66

28,35

29,06

0,83

PŚ

37,12

10,10

30,57

9,15

6,55

0,83

8,48

15,69

0,99

p AWF

0,00002 44,17

14,17

0,23 28,48

0,16

0,99

UŚ

40,53

12,01

31,04

10,96

9,49

0,90

PŚ

25,66

4,60

22,37

4,43

3,29

0,26

4,52

5,25

0,99

0,001

p AWF

27,20

0,37 4,61

21,95

0,017

0,68

UŚ

25,74

4,21

21,79

4,14

6,95

0,56

PŚ

21,48

13,25

19,37

17,17

2,11

0,97

p 0,027cywilizacyjnym” 0,017 Zwis na drążku o „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom ramionach ugiętych (wytrzymałość siłowa AWF 30,64 19,91 16,30 15,62 mięśni ramion i

245 14,34

0,43

leżenia tyłem w ciągu 30 s (siła mięśni brzucha) (ilość)

Zwis na drążku o ramionach ugiętych (wytrzymałość siłowa mięśni ramion i barków) (s)

AWF

27,20

21,95

0,017

4,52

5,25

0,99

0,68

UŚ

25,74

4,21

21,79

4,14

6,95

0,56

PŚ

21,48

13,25

19,37

17,17

2,11

0,97

15,62

14,34

0,43

0,027

p AWF

30,64

0,017 19,91

16,30

0,33

0,28

UŚ

22,12

13,22

16,73

15,11

5,39

0,79

PŚ

20,28

1,83

21,39

1,90

-1,11

0,83

1,74

-2,01

0,75

1,65

-1,10

0,98

p Bieg wahadłowy 10 × 5 m (szybkość, zwinność) (s)

4,61

AWF p UŚ

0,059 19,82

0,062 1,90

21,83

0,00002 20,64

1,65

0,015 21,74

Różnice statystycznie istotne (p<0,05) wyróżniono drukiem grubym.

Ryc. 3. Postawa równoważna na jednej nodze studentek – równowaga statyczna (s)

246

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 4. Stukanie w krążki 25 cykli studentek – szybkość ruchów sprawniejszą ręką (s)

Ryc. 5. W siadzie skłon dosiężny w przód studentek – gibkość (cm)

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

247

Ryc. 6. Skok w dal z miejsca studentek – siła eksplozywna kończyn dolnych (cm)

Ryc. 7. Zaciskanie ręki na dynamometrze studentek – siła mięśni przedramienia (kG)

248

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 8. Skłony tułowia z leżenia tyłem w ciągu 30 s studentek – siła mięśni brzucha (ilość)

Ryc. 9. Zwis na drążku o ramionach ugiętych studentek – wytrzymałość siłowa mięśni ramion i obręczy barkowej (s)

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

249

Ryc. 10. Bieg wahadłowy 10 × 5 m studentek – szybkość, zwinność (s)

Wśród studentów dostrzega się podobne tendencje jak u studentek. W cechach somatycznych nie wystąpiły znamienne różnice w wysokości i masie ciała, aczkolwiek najwyższymi okazali się studenci wysoko aktywni Politechniki (x = 180,4 cm), którzy dominują również proporcjonalnie większą masą ciała (x = 79,1 kg). Przypadkowo 3 studenci AWF przeciętnie aktywni byli wyżsi (o 0,56 cm) i ciężsi (o 0,72 kg) od studentów wysoko aktywnych tej uczelni (tab. 4, ryc. 11-12). Tabela 4. Cechy somatyczne studentów PŚ, AWF i UŚ wysoko i przeciętnie aktywnych Aktywność wysoka Cecha

Uczelnia

PŚ

AWF

7,78

0,95

0,99

6,35

-0,56

0,99

180,45

6,04

179,50

0,63 178,77

1,00 6,08

179,33

0,72

0,99

UŚ

177,16

6,05

176,94

6,69

0,22

0,99

PŚ

79,15

9,70

73,12

8,94

6,03

0,24

4,67

-0,72

0,99

13,72

-0,52

0,99

p AWF

0,12 74,68

P UŚ

250

Masa ciała (kg)

p Wysokość ciała (cm)

Aktywność przeciętna

0,99 7,75

75,40

0,19 70,41

0,99 13,23

70,93

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 11. Wysokość ciała studentów (cm)

Ryc. 12. Masa ciała studentów (kg)

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

251

W sprawności fizycznej studenci wysoko i przeciętnie aktywni z danej uczelni – podobnie jak studentki – również nie różnili się znamiennie, natomiast różnice były najczęściej statystycznie istotne między studentami wysoko aktywnymi AWF a pozostałych dwóch uczelni (PŚ i UŚ) (tab. 5, ryc. 13-20). W sile eksplozywnej (skok w dal z miejsca) studenci AWF zdecydowanie przewyższali swoich rówieśników zarówno z Politechniki (o 25,57 cm), jak i Uniwersytetu Śląskiego (o 25,26 cm) (p < 0,00002). Podobnie duże i statystycznie bardzo istotne różnice uwidoczniły się w wytrzymałości siłowej mięśni przedramienia i barków (zwis na drążku o ugiętych ramionach) między studentami AWF a Politechniki (o 21,25 s) i Uniwersytetu Śląskiego (o 18,87 s) (p < 0,00002). Duże zróżnicowanie wystąpiło także w szybkości i zwinności (bieg wahadłowy) między studiującymi wychowanie fizyczne a studentami humanistyki (o 1,90 s, p < 0,00002) i kierunków politechnicznych (o 0,94 s, p < 0,00009). W sile dynamometrycznej mięśni przedramienia też istotnie dominowali studenci AWF, ale różnica była bardziej znacząca w porównaniu ze studentami Politechniki (o 16,08 kG, p< 0,00002) niż w porównaniu ze studentami Uniwersytetu (o 5,43 kG, p < 0,002). Zastanawiająca jest wyjątkowo bardzo znamienna przewaga studentów kierunków humanistycznych nad studentami AWF (o 3,88 s, p < 0,00002). Być może większy tonus mięśniowy nie sprzyja utrzymaniu równowagi ciała. Z tej komparatystyki wyłania się spostrzeżenie, że pod względem sprawności fizycznej wyraźnie dominują studenci AWF, drugą lokatę zajmują najczęściej studenci Politechniki; wyjątkiem jest próba równowagi statycznej. Tabela 5. Sprawność fizyczna studentów Politechniki Śląskiej (PŚ), Akademii Wychowania Fizycznego (AWF) i Uniwersytetu Śląskiego (UŚ) wysoko i przeciętnie aktywnych

Próba

Uczelnia PŚ

Postawa równoważna na jednej nodze (równowaga statyczna) (s)

Stukanie w krążki 25 cykli (szybkość ruchów sprawniejszą ręką) (s)

AWF p

5,95

2,84

4,83

0.96 6,47

2,34

1,12

0,84

0,57

1,81

0,98

1,00 4,11

4,66

0.00002

0,34

UŚ

10,35

3,65

10,50

4,72

-0,15

0,99

PŚ

10,52

1,73

10,39

1,46

0,13

0,99

0,18

1,16

0,87

p AWF

0,00002 9,28

PŚ W siadzie skłon

Aktywność przeciętna

UŚ 252

Aktywność wysoka

1,02 0,96

0,23 8,12 0,33

9,46

0,81

10,19

1,05

-0,73

0,50

24,02

7,43

25,95

4,98

-1,93

0,86

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

0,38

0,62

ruchów sprawniejszą ręką) (s)

W siadzie skłon dosiężny w przód (gibkość) (cm)

Skok w dal z miejsca (siła eksplozywna kończyn dolnych) (cm)

Zaciskanie ręki na dynamometrze (siła mięśni przedramienia) (kG)

Skłony tułowia z leżenia tyłem w ciągu 30 s (siła mięśni brzucha) (ilość)

Zwis na drążku o ramionach ugiętych (wytrzymałość siłowa mięśni przedramienia i barków) (s)

AWF

9,28

1,02

8,12

0,96

1,16

0,87

0,33

UŚ

9,46

0,81

10,19

1,05

-0,73

0,50

PŚ

24,02

7,43

25,95

4,98

-1,93

0,86

3,46

-4,58

0,94

p AWF p

0,38 29,42

0,62 6,38

34,00

0,71

0,83

UŚ

27,80

5,29

24,16

6,77

3,64

0,51

PŚ

226,22

27,17

225,87

22,60

0,35

1,00

-12,27

0,97

p AWF p

0,00002 251,73

16,35

0,20 264,00

0,00002

16,37

0,93

UŚ

226,47

15,93

220,00

21,46

6,47

0,93

PŚ

42,32

10,73

41,61

7,25

0,71

0,99

4,04

2,73

0,99

p AWF P

0,00002 58,40

6,29

0,27 55,67

0,002

0,98

UŚ

52,97

7,28

51,05

7,92

1,92

0,98

PŚ

25,15

4,86

25,20

4,46

-0,05

1,00

2,31

-4,34

0,81

P AWF p

0,00002 28,99

4,25

0,18 33,33

0,00005

0,029

UŚ

25,35

3,70

22,72

4,08

2,63

0,44

PŚ

26,40

13,66

34,46

16,98

-8,06

0,30

7,56

2,13

0,99

p AWF p

0,00002 47,65

16,03

0,93 45,52

0,00002

0,47

UŚ

28,78

12,65

24,18

13,89

4,60

0,93

PŚ

19,38

1,47

19,25

1,22

0,13

0,99

p 0,00009 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym” Bieg wahadłowy 10 × 5 m (szybkość, zwinność) (s)

0,18

AWF

18,44

0,89

0,82

18,06

253

1,11

0,38

0,99

(wytrzymałość siłowa mięśni przedramienia i barków) (s)

Bieg wahadłowy 10 × 5 m (szybkość, zwinność) (s)

AWF p

47,65

16,03

0,00002

45,52

7,56

2,13

0,99

0,47

UŚ

28,78

12,65

24,18

13,89

4,60

0,93

PŚ

19,38

1,47

19,25

1,22

0,13

0,99

1,11

0,38

0,99

1,22

-0,25

0,98

p AWF p UŚ

0,00009 18,44

0,89

0,00002 20,34

1,18

0,82 18,06 0,09 20,59

Ryc. 13. Postawa równoważna na jednej nodze studentów – równowaga (s)

Ryc. 14. Stukanie w krążki 25 cykli studentów – szybkość ruchów sprawniejszą ręką (s) 254

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 15. W siadzie skłon dosiężny w przód studentów – gibkość (cm)

Ryc. 16. Skok w dal z miejsca studentów – siła eksplozywna kończyn dolnych (cm)

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

255

Ryc. 17. Zaciskanie ręki na dynamometrze studentów – siła mięśni przedramienia (kG)

Ryc. 18. Skłony tułowia z leżenia tyłem w ciągu 30 s studentów – siła mięśni brzucha (ilość)

256

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ryc. 19. Zwis na drążku o ramionach ugiętych studentów – wytrzymałość siłowa mięśni obręczy barkowej (s)

Ryc. 20. Bieg wahadłowy 10 × 5 m studentów (s)

Wnioski Badania pozwalają sformułować następujące wnioski: 1. Cechy somatyczne nie różnicują znamiennie studentów Politechniki Śląskiej, AWF i Uniwersytetu Śląskiego, gdyż są oni w zbliżonym wieku metrykalnym i etapie ontogenezy. Tym niemniej największą wysokością i masą ciała odznaczali się studenci Politechniki, a wyraźnie większą masą ciała studentki o przeciętnej aktywności fizycznej z wszystkich trzech porównywanych uczelni. 2. Studenci o wysokiej aktywności fizycznej wykazywali się zarazem ponadprzeciętną sprawnością motoryczną. Najbardziej sprawnymi okazali się – co jest zro„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

257

zumiałe – studenci AWF, ale niewiele ustępowali im w większości prób motorycznych studenci kierunków politechnicznych. 3. Dominacja wysokiej sprawności fizycznej większości badanych studentów jest zarazem potwierdzeniem ich optymalnej witalności i zdrowotności, ich świadomości o utylitarnych walorach w miarę systematycznego usprawniania się. Skłania to również do refleksji, że aktualni studenci, a w przyszłości absolwenci mogą być prekursorami aktywnego, zdrowotnego stylu życia.

Bibliografia 1. Biernat E.: Aktywność fizyczna mieszkańców Warszawy. SGH, Warszawa 2011. 2. Bulicz E. (Red.): Potęgowanie zdrowia. Czynniki, mechanizmy i strategie zdrowotne. Politechnika Radomska, Radom 2003. 3. Drabik J.: Aktywność, sprawność i wydolność fizyczna jako mierniki zdrowia człowieka. AWF, Gdańsk 1997. 4. Drabik J.: Ruch i wysiłek fizyczny. Antropomotoryka 2006, 34, 121-123. 5. Eurofit. Europejski Test Sprawności Fizycznej. Przekład z angielskiego H. Grabowski, J. Szopa. AWF, Kraków 1991. 6. Garbaciak W., Mynarski W., Czapla W., Rozpara M.: Wydolność tlenowa studentów o zróżnicowanej aktywności fizycznej. W: Teoretyczne i empiryczne zagadnienia rekreacji i turystyki. Red. W. Mynarski. AWF, Katowice 2008, 306-322. 7. Górna K.: Przygotowanie młodzieży do uczestnictwa w kulturze fizycznej. AWF, Katowice 2001. 8. Januszewski J., Mleczko E.: Ewaluacja sprawności fizycznej krakowskich studentów: założenia teoretyczne i implikacje praktyczne. Antropomotoryka 2007, 17, 39, 25-40. 9. Karkoszka G., Ślężyński J.: Świadomość zdrowia warunkiem zachowań zdrowotnych. W: Potęgowanie zdrowia. Czynniki, mechanizmy i strategie zdrowotne. Red. E. Bulicz. Politechnika Radomska, Radom 2003, 34-38. 10. Kuński H.: Promocja zdrowia. UŁ, Łódź 2000. 11. Osiński W.: Tendencje w tworzeniu testów sprawności fizycznej w ramach koncepcji „Health-related fitness”. Antropomotoryka 1998, 17, 175-193. 12. Osiński W.: Koncepcja „health-related fitness” jako teoretyczna podstawa we współczesnym systemie wychowania fizycznego. W: Wychowania fizyczne w nowym systemie edukacyjnym. Red. P. Muszkieta, M. Bronikowski. AWF, Poznań 2000, 47-55. 13. Przewęda R.: Testowanie sprawności fizycznej jako element promocji zdrowia. W: Auksologia a promocja zdrowia. Red. A. Jopkiewicz. Wszechnica Świętokrzyska, Kielce 2000, 211-219.

258

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tadeusz Kasperczyk, Robert Walaszek

Bilans energetyczny i masa ciała a aktywność fizyczna osób dorosłych Energy Balance and Body Mass vs. Physical Activity in Adults AWF, Kraków KWSPZ, Kraków

Streszczenie Ruch – aktywność fizyczna często przedstawiana jest jako główny sposób na pozbycie się nadmiernej masy ciała. W artykule przedstawione zostaną realne możliwości redukcji nadwyżek energetycznych poprzez różne formy aktywności fizycznej. Uwzględniono następujące elementy związane z tym zagadnieniem: 1) źródła energii, 2) dobowy bilans energetyczny 3) dobowy wydatek energetyczny, w tym podstawowa przemiana materii (PPM), 4) koszty energetyczne związane z poziomem intensywności wysiłku fizycznego. Ponadto omówiono wybrane zalecenia zdrowotnej dawki ruchu oraz ich charakterystykę fizjologiczną w świetle metody konwersji metabolicznej. Zaproponowano cztery modele postępowania w celu spalania nadmiaru tkanki tłuszczowej.

Słowa kluczowe masa ciała, energetyka wysiłku, przemiana materii, modele odchudzania.

Summary Physical activity is often seen as the main way of reducing excess body mass. The article presents the way energy excess may be reduced through various forms of physical activity. The following elements have been taken into account: 1) various energy sources, 2) day energy balance, 3) day energy expenditure including basal metabolism (basal metabolic rate BMR), 4) energy expenditure related to the level of intensity of physical activity. Moreover, various recommendations related to the healthy level of physical activity as well as their physiological characteristics were discussed in the light of the method of metabolic conversion. Four different ways of burning excess body fat tissue were also proposed.

Keywords body mass, energy expenditure, metabolism, ways of slimming down

Wstęp Nadwaga i otyłość to poważny problem społeczny i leczniczy. W dziejach ludzkości zjawisko to występowało zawsze, lecz nigdy nie było tak nabrzmiałe jak dziś. Jest to problem głównie społeczeństw bogatych wynikający m.in. z łatwego i nieograniczonego dostępu do żywności. Szacuje się, że w Europie otyłość dotyczy 10-20% populacji mężczyzn i 1025% populacji kobiet [21]. Otyłość jest chorobą cywilizacyjną, określa się ją także jako chorobę stylu życia [20]. Towarzyszą jej takie skutki uboczne i choroby jak: miażdżyca, choroba wieńcowa, cukrzyca, choroby stawów [16]. To choroba, której przyczyną jest zaburzony metabolizm ale także, w pewnym odsetku, ma to związek z przejadaniem się i odkładaniem nadwyżek energetycznych w postaci tkanki tłuszczowej. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

259

W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że niska aktywność fizyczna (hipokinezja) wywołuje objawy kliniczne określane jako zespół metaboliczny lub zespół X. Ten syndrom metaboliczny charakteryzuje kilka objawów: • duży obwód pasa, • wysoki poziom trójglicerydów, • wysokie ciśnienie tętnicze krwi, • niski poziom cholesterolu typu HDL, • wysoki poziom glukozy. W rezultacie niedoboru ruchu niemal wszystkie narządy i układy ludzkiego organizmu cechuje upośledzenie funkcji [15]. Nadwaga i otyłość są przyczyną występowania ok. 80 % przypadków cukrzycy typu 2 [19]. Otyłość często wymaga leczenia farmakologicznego a niekiedy nawet chirurgicznego. W ocenie ruchu i odżywiania jako czynników zdrowotnych istnieje pewna rozbieżność poglądów. Jedni specjaliści na pierwszym miejscu wymieniają odżywianie a inni ruch [7, 13, 17, 18]. Specjaliści z Uniwersytetu Stanforda konstruując model optymalnego zdrowia za główny jego filar uznają aktywność fizyczną. W następnej kolejności wymieniają odżywianie, nastawienie psychiczne, wypoczynek i sprzyjające zdrowiu nawyki [13]. Z badań własnych dotyczących roli czynników zdrowotnych w holistycznej koncepcji promocji zdrowia wynika także, że aktywność fizyczna zajęła czołowe miejsce ale na 10 najważniejszych czynników natury biologicznej pozostałych 9 dotyczyło żywienia i jego elementów [7]. Celem pracy jest ukazanie roli ruchu – różnych form aktywności fizycznej w redukcji nadwyżek energetycznych w zależności od bilansu energetycznego, podstawowej przemiany materii, budowy i masy ciała osób dorosłych. Źródła energii Źródłem energii dla czynności organizmu są substancje energetyczne w postaci węglowodanów, tłuszczów i białek. Wartość energetyczną substancji odżywczych wyraża się współczynnikiem cieplnym lub kalorycznym, to jest ilością ciepła uwalnianego przy spalaniu 1 g substancji. Współczynnik kaloryczny dla węglowodanów wynosi 4,1 kcal/g (13,7 kJ), dla tłuszczy 9,3 kcal/g (30,2 kJ) a dla białek 4,1 kcal /g (13,7 kJ) [3]. Węglowodany Węglowodany zwane cukrami dzielimy na: proste (monosacharydy typu: glukoza, fruktoza, galaktoza itp.) oraz złożone (z minimum 2 cukrów prostych) [14]. Cukry te kumulowane są w organizmie w postaci glikogenu. Glikogen to polisacharyd zbudowany z cząstek glukozy zmagazynowany głównie w wątrobie i mięśniach. W wątrobie jego zapas szacuje się na ok. 75 g (300 kcal) a w mięśniach od 400 do 1000 g (zależy to od masy mięśni i ich wytrenowania) co pozwala na wydatkowanie od 1640 do 4100 kcal. Tłuszcze To odmiana tkanki łącznej – właściwej. Jej elementami budulcowymi są komórki tłuszczowe (adipocyty) w zależności od proporcji i rozmieszczenia lipidów w cytoplazmie komórki oraz ilości mitochondriów w komórce wyróżniamy tkankę tłuszczową brunatną (ilość lipidów jest mała) lub tkankę tłuszczową białą o dużej zawartości lipidów [16]. Organizm dysponuje dwojakiego rodzaju zasobami tłuszczowymi. Pierwszy to tłuszcz 260

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

zapasowy, który występuje w formie struktur plazmatycznych komórek i membran komórkowych. Tłuszcz ten nie podlega spalaniu nawet podczas głodowania – nie jest więc rezerwą energetyczną. Potrzeby energetyczne organizmu zabezpieczają zasoby tkanki tłuszczowej podskórnej i narządów wewnętrznych . Organizm magazynuje tłuszcze i w razie potrzeby przerabia je na glukozę [18]. Dla człowieka o masie 75 kg posiadającego normalną budowę ciała zapas ten wynosi ok. 5 kg. Funkcje tkanki tłuszczowej. Stanowi ona zapas energetyczny uwalniany w momencie niedoboru energetycznego z węglowodanów . Uczestniczy w metabolizmie węglowodanów (i tłuszczów ogólnie) oraz w regulacji odżywiania między innymi poprzez kontrolę łaknienia (rola hormonu – leptyny). Ponadto pełni ona rolę ochrony mechanicznej i termicznej. Białka Po wodzie białka zajmują drugie miejsce pod względem ilości substancji w organizmie (ponad 50 % suchej masy ciała szczupłego). Białka pełnią różnorodne funkcje w organizmie: są elementami strukturalnymi każdej komórki, warunkują procesy przemiany materii (enzymy), pozwalają na pracę mięśni itp. [3]. Mają także znaczenie energetyczne tak w zabezpieczeniu funkcji organizmu jak i zapasów energetycznych (ale tylko w warunkach głodowania lub długotrwałej pracy mięśniowej) dla wykonywanej pracy. Warto nadmienić, że część aminokwasów (składowe białek) ma pochodzenie egzogenne m. in.: walina, leucyna, tryptofan, lizyna i inne, a zatem muszą być do organizmu dostarczone z pożywieniem. W tabeli nr 1 podano wartości rezerw energetycznych organizmu [3]. Tabela 1. Rezerwy energetyczne organizmu Energochłonność

S u b s t a n c j a energetyczna

Ilość (w kg)

Węglowodany

(kJ/g)

kJ ogółem

0,8

13,7

10960

Tłuszcze

5,0

30,2

151000

Białka

3,0

13,7

41000

Ogółem

8,8

202960

Aktywność fizyczną warunkują dwa ciągi funkcjonalne pozwalające na wykorzystanie energii, jeden to droga tlenu (O2) w organizmie, drugi to droga substratów pokarmowych. Tlen, jego pobór i wykorzystanie decyduje o potencjale energetycznym, dzielimy go na aerobowy i anaerobowy. Miarą tego pierwszego jest Vo2 max. – tzw. pułap tlenowy a miarą drugiego MMA (maksymalna moc anaerobowa) [10]. Przemiana materii Przemiana materii - określana też jest jako metabolizm, jest to suma procesów chemicznych i towarzyszących im zmian energetycznych zachodzących w związku z pobieraniem pożywienia, jego trawieniem i wydalaniem. Energia pożywienia, na które składają się takie „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

261

substancje odżywcze jak: węglowodany, tłuszcze i białka nie jest wykorzystywana bezpośrednio lecz musi być „sprowadzona” do postaci wysokoenergetycznych związków typu ; ATP, GTP itp. ATP bez przerwy zużywa się ale i ciągle odnawia się dzięki wspomnianym zapasom energetycznym [3, 15, 18]. Przemiana materii zależy od wielu czynników. Dla celów poglądowych wyróżnimy dwa rodzaje przemian metabolicznych: w spoczynku i podczas aktywności. W spoczynku tempo przemian i zużycie energii zależy w dużym stopniu od typu budowy konstytucjonalnej (biotypu) i dzieli się na: narządy szybkiego metabolizmu i narządy wolnego metabolizmu [4]. Narządy szybkiego metabolizmu m.in.: mózg, wątroba, serce stanowiące jedynie 10 % masy ciała wydatkują 75 % energii spoczynkowej. Natomiast narządy wolnego metabolizmu m.in.: mięśnie szkieletowe, powięzie, czy kości, stanowiące ponad 60 % masy ciała pochłaniają tylko ok. 20 % energii w spoczynkowej przemianie materii. Dobitnie to ilustruje przykład: mózg – kości, mózg pochłania 240 kcal / kg / dobę a kość 2,3 kcal / kg / dobę. Składniki całkowitego wydatku energetycznego (total energy expenditure – TEE). Energia wydatkowana na podstawową przemianę materii (PPM), w tym też na koszty trawienia (tzw. termogeneza około posiłkowa) oraz pozostała energia wydatkowana na inne czynności i aktywność, określana jest jako ponad podstawowa przemiana materii- PPPM). PPM – to procesy fizjologiczne, które wiążą się z zapewnieniem organizmowi energii do podtrzymania podstawowych procesów życiowych typu: utrzymanie ciepłoty ciała, pracy serca i krążenia krwi, oddychania itp. Wielkość PPM zależy od szeregu czynników m.in.: wieku, płci, typu budowy, stanu zdrowia i odżywiania, aktywności hormonów, czynników genetycznych itp. W zależności od wieku oraz stylu życia PPM pochłania od 45 – 70 % dziennego zapotrzebowania energii. Z zestawienia ilości energii dostarczonej z pożywieniem a wydatkowanej wynika dodatni lub ujemny bilans energetyczny. To od tego będzie zależało czy będzie odkładała się tkanka tłuszczowa w organizmie stanowiąca rezerwę energetyczną. Obliczenie matematyczne całkowitego wydatku energetycznego nie jest takie proste jakkolwiek fizjolodzy dysponują odpowiednimi metodami w tym zakresie [4]. W niniejszym artykule ograniczono się jedynie do obliczenia PPM. Podstawowy wydatek energetyczny można wyliczyć ze wzoru : - dla mężczyzn: PPM (kcal) = 66.4 + 13,7 x m.c.(w kg) + 6 x w.c. (w cm) - 6,8 x wiek (w latach ) - dla kobiet: PPM (kcal) = 655 + 9,6 x m.c. (w kg) + 1,8 x w.c. (w cm) – 4,7 x wiek (w latach) Przykładowo: dla mężczyzny: wys. c . 178 cm, m.c. 90 kg wiek – 66 lat; PPM wynosi 1918,6 kcal. Można się też posłużyć wzorem: masa c. x 1 kcal x 24 h, wtedy: 90 x 24 = 2160 kcal. Przykładowe dzienne racje pokarmowe i ich bilans energetyczny [5] Kobiety, 31-50 lat, 60 kg, umiarkowana aktywność fizyczna Przykładowa racja pokarmowa - 2300 kcal Śniadanie Owsianka (20g płatków owsianych, 250g mleka) Pieczywo (70g) z masłem, szynką wieprzową (30g) i pomidorem (100g) Herbata (250g) z cukrem (10g) 262

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

II śniadanie Bułka pszenna (50g) z masłem 5(g) i tuńczykiem w sosie własnym (20g) Herbata (250g) Obiad Zupa grzybowa z lanymi kluskami (talerz) Wątróbka drobiowa duszona (150g) z ziemniakami (250g) i sałatką z czerwonej kapusty (100g) Pomarańcz (100g) Podwieczorek Koktajl truskawkowy (200g kefiru, 30g truskawek) Kolacja Omlet (z 2 jajek) ze szpinakiem (200g) oraz z pieczywem (50g) Herbata (250g) z cukrem (10g) Mężczyźni, 31-50 lat, 70 kg, umiarkowana aktywność fizyczna Przykładowa racja pokarmowa - 3000 kcal Śniadanie Jogurt owocowy (150g) z musli z suszonymi owocami (50g) Bułka grahamka (100g) z pastą jajeczną (z 2 jajek) Sok z czarnej porzeczki (250g) II śniadanie Jogurt naturalny (150g) z owocami suszonymi (60g: np. morele, rodzynki, jabłka, daktyle, śliwki) Obiad Zupa krem z cukinii (talerz) z grzankami (40g) Filet z dorsza (130g) z kaszą gryczaną (130g) i surówką z kapusty kiszonej (100g) Kompot owocowy (250g) Kolacja Sałatka grecka (porcja) z pieczywem razowym (150g) Nadwaga i otyłość Gdy bilans energetyczny będzie dodatni dochodzi do nasilenia procesów anabolicznych, przyrostu tkanki tłuszczowej i masy ciała. Z czasem prowadzi to do nadwagi i otyłości. Do określenia tych stanów najczęściej stosuje się wskaźnik BMI (z ang. body mass index) i WHR (waist-hip ratio). BMI = m.c.(kg) / (wys.c.)²(m²) gdzie: m.c. – masa ciała w kg, wys.c. – wysokość ciała w metrach klasyfikacja: <18,5 niedożywienie 18,5 – 24,9 norma „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

263

25,0 – 29,9 nadwaga >30,0 – otyłość Otyłość można podzielić na trzy stopnie: stopień I od 30,0 do 34,9, stopień II od 35,0 do 39,9 stopień III od 40,0 i więcej. Podane wartości odnoszą się do dorosłych, dla dzieci i młodzieży należy się posłużyć dodatkowymi wskaźnikami [16, 21]. WHR = obw. pasa (cm)/obw. bioder (cm)

Wskaźnik WHR pozwala określić typ otyłości; brzusznej lub biodrowej (inaczej określanej pośladkowo-udową). WHR u kobiet większy od 0,8 świadczy o otyłości typu jabłko, mniejszy od 0,8 typu gruszka (u mężczyzn odpowiednio: większy od 1,0 i mniejszy od 1,0). Otyłość brzuszną rozpoznajemy również mierząc obwód pasa (na poziomie pępka), u kobiet obwód większy od 88 cm a u mężczyzn większy od 102 cm wskazuje na ten typ otyłości. Metaboliczna ocena treningu zdrowotnego Podstawą charakterystyki fizjologicznej aktywności fizycznej w świetle tej metody są: 1) HR / min, 2) zużycie O2 / l / min, 3) jednostka intensywności – Met [11]. Tabela 2. Częstość skurczów serca (HR) podczas wysiłku a wydatek energetyczny w kcal/min[11].

264

2,500

100

5,000

120

7,500

140

10,000

2,625

101

5,125

121

7,625

141

10,125

2,750

102

5,250

122

7,750

142

10,250

2,875

103

5,375

123

7,875

143

10,375

3,000

104

5,500

124

8,000

144

10,500

3,125

105

5,625

125

8,125

145

10,625

3,250

106

5,750

126

8,250

146

10,750

3,375

107

5,875

127

8,375

147

10,875

3,500

108

6,000

128

8,500

148

11,000

3,625

109

6,125

129

8,625

149

11,125

3,750

110

6,250

130

8,750

150

11,250

3,875

111

6,375

131

8,875

151

11,375

4,000

112

6,500

132

9,000

152

11,500

4,125

113

6,625

133

9,125

153

11,625

4,250

114

6,750

134

9,250

154

11,750

4,375

115

4,500

116

4,625

117

6,875 135 9,375 155 11,875 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym” 7,000 136 9,500 156 12,000 7,125

137

9,625

157

12,125

4,000

112

6,500

132

9,000

152

11,500

4,125

113

6,625

133

9,125

153

11,625

4,250

114

6,750

134

9,250

154

11,750

4,375

115

6,875

135

9,375

155

11,875

4,500

116

7,000

136

9,500

156

12,000

4,625

117

7,125

137

9,625

157

12,125

4,750

118

7,250

138

9,750

158

12,250

4,875

119

7,375

139

9,875

159

12,375

100

5,000

120

7,500

140

10,000

160

12,500

Sposób obliczenia wyżej wyszczególnionych parametrów jest następujący: należy czas wysiłku na określonym poziomie tętna pomnożyć przez wydatek energetyczny (kcal/min /kg), przykładowo: czas wysiłku 30 min. na poziomie HR = 130 min.* = 30 x 8.75 = 262,50 kcal (ogółem). Chcąc określić zużycie O2 l /min. należy 8,75 kcal /min: 5 ** = 1,75 l / min. Dla obliczenia intensywności wysiłku (Met) dzielimy ml O2/min przez przyjętą masę ciała (tu 70 kg )czyli 1750 ml: 70 kg = 25 ml/kg/min a następnie tą ostatnią wartość dzielimy przez 3,5 *** , w rezultacie otrzymujemy 7,14 Met. * jak w recepcie Coopera ** umowna liczba 5 *** umowna liczba 3,5 Zalecenia zdrowotnej dawki ruchu oraz ich charakterystyka w świetle metody konwersji metabolicznej: 1. Zalecenie WHO: codziennie (7 dni) przez 10 min. o intensywności 80% HR maks. (przyjęto 140 HR / min), 2. Recepta Coopera: wysiłek 3 razy w tygodniu po 30 min. z tętnem na poziomie 130HR / min, 3. Zalecenie specjalistów japońskich: codziennie minimum 10.000 kroków, 4. Zalecenie E. Kozdroń – 1200 kcal na tydzień, 5. Zalecenie Autora: codziennie spacer – 4 km/h [8].

Tabela 3. Charakterystyka metaboliczna zalecanych dawek ruchu ( na tydzień Zalecenia

kcal

ml/kg/min

Met

742,0

30,2

8,60

787,5

25,0

7,14

3 234,0

11,0

3.14

1 200,0

1 386,0

11,0

3,14

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

265

Przykłady wydatku energetycznego podczas wysiłku fizycznego o różnej intensywności (w kcal/70 kg masy ciała) [12]. kcal/h ml/kg/min* MET* Turystyka górska 370 17,6 5,0 Lekkie prace ogrodowe 330 15,7 4,4 Taniec (dość szybki) 330 15,7 4,4 Gra w golfa 330 15,7 4,4 Jazda na rowerze (do 16 km/h) 290 13,7 3,9 Marsz /spacer do 6 km/h 280 13,2 3,7 Podnoszenie niezbyt ciężkich ciężarów 220 10,4 2,9 Ćwiczenia gimnastyczne 180 8,6 2,4 Jogging ok. 8 km /h 590 28,0 8,0 Jazda na rowerze (ponad 16 km /h) 590 28,0 8,0 Pływanie w stylu wolnym 510 24,2 6,9 Aerobik 480 22,8 6,5 Szybki marsz (ponad 7 km/h) 460 21,8 6,2 Ciężkie prace przydomowe 440 20,8 5,9 Podnoszenie ciężkich rzeczy 440 20,8 5,9 Gra w koszykówkę 440 20,8 5,9 Przykłady wydatku energetycznego podczas wysiłku fizycznego o różnej intensywności (w kcal/70 kg masy ciała) [15]. kcal/h ml/kg/min* Met* Sen 72 3,4 0,9 Siedzenie (oglądanie TV) 72 3,4 0,9 Ubieranie się lub toaleta 195 9,3 2,6 Lekkie prace w ogrodzie 222 10,5 3,0 Mycie okien 255 12,1 3,4 Taniec (tempo umiarkowane) 249 11,8 3,3 Pływanie (na grzbiecie) 231 11,0 3,1 Pływanie kraulem 288 13,7 3,9 Marsz 3km / h 210 10,0 2,8 Marsz 6km/h 372 17,7 5,0 Jazda na rowerze (ok. 9 km/h) 300 14,2 4,0 Jazda na rowerze (ok. 21 km/h) 390 30,4 8,7 Bieganie na nartach 708 33,7 9,6 Wchodzenie po schodach 1044 49,7 14,2 * Wartości w kolumnie 2 i 3 pochodzą od autorów artykułu

266

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Podsumowanie i wnioski Głównym motywem do podjęcia tej problematyki była chęć ukazania złożoności problemu redukcji zapasów energetycznych odłożonych w formie tkanki tłuszczowej jedynie poprzez aktywność fizyczną. Jak już stwierdzono nadwaga czy otyłość prosta pojawiają się w sytuacji ciągłego odkładania się nadwyżek energetycznych ze spożywanych codziennie pokarmów. Że tak się dzieje uświadamia nam kontrola masy ciała i rosnący wskaźnik BMI, a także szereg innych objawów, które towarzyszą nadwadze i otyłości (ociężałość ruchowa, spadek kondycji i siły mięśniowej, niekiedy bóle stawowe biorące się z przeciążenia itp.). Znajomość procesów metabolicznych z jednej strony a „koszty” energetyczne aktywności z drugiej skłaniają do refleksji, że jest to proces złożony. Organizm bowiem na potrzeby energetyczne określonej aktywności fizycznej (ale nie tylko) czerpie energię z glikogenu lub kwasów tłuszczowych [14, 1, 2, 9]. Energii z glikogenu wystarczy na około 1640 - 4100 kcal w zależności od indywidualnych predyspozycji uwarunkowanych genetycznie oraz osobniczych zdolności motorycznych i psychicznych. Autor (T.K) na sobie dokonał następującego „eksperymentu”: wykonałem wysiłek w formie biegu (jogging) na dystansie 3 km w czasie 22 minut. Koszt energetyczny = 173,25 kcal (przy HR średnio 123 ud / min), zużycie tlenu 1,6 l / min, w ml / kg / min =17,6 ( przy masie ciała 91 kg ) o intensywności (17,6 : 3.5) = 5,02 Met. Masa ciała przed wysiłkiem – 91,0 kg, tuż po wysiłku -90,2 kg ale już na trzeci dzień – 91,0 kg (bez zmian). Opisany przypadek podjęcia jednorazowego wysiłku nawet o znacznej intensywności (ok. 175 kcal ) nie przyniósł w istocie żadnego efektu redukcyjnego w masie ciała. Płynie stąd wniosek, że aby doszło do redukcji tkanki tłuszczowej wysiłek fizyczny należałoby powtórzyć w odstępie 2 do 3 dni, zakładając, że podaż substancji energetycznych nie uległa zmianie. W świetle powyższego należy przyjąć następujące warianty postępowania w celu spalania nadmiaru tkanki tłuszczowej (warianty te określono dalej jako modele). Model 1. Polega na restrykcji dietetycznej czyli ograniczeniu podaży kalorii – bez podejmowania aktywności fizycznej w celu spalania tkanki tłuszczowej. Mają tu więc zastosowanie różnorodne diety odchudzające lub głodówki. Model 2. Zakłada się tu ograniczenia w ilości spożywanych kalorii przy jednoczesnej aktywności fizycznej o umiarkowanej (z różnych powodów) intensywności ale systematycznej – trening rekreacyjny. Model 3. Jak w modelu 2 ale z jednoczesną aktywnością fizyczną o dużej intensywności w formie treningu sportowego. Model 4. W modelu tym nie zakłada się konieczności ograniczeń dietetycznych a nadwyżki wynikające z dodatniego bilansu energetycznego redukujemy aktywnością fizyczną uzależnioną od wielkości szacowanego kosztu energetycznego wyrażonego w kilokaloriach. W każdym z modeli mogą mieć zastosowanie parafarmaceutyki w celu intensyfikacji procesów przemiany materii. Należy w tym miejscu wrócić do kwestii „spalania’’ substratów energetycznych w organizmie i typu budowy konstytucjonalnej (biotypu). Wśród wielu typologii zarówno tych „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

267

somatycznych jak i psychicznych spotykamy typy zdecydowanie szybciej spalające kalorie, co ma związek z cechami budowy ciała i psychiką. W typologii Sigauda [6] za taki typ należy uznać typ mózgowy (pozostałe typy to: mięśniowy, oddechowy i trawienny) a w typologii; A B C D typ A (funkcjonuje w ciągłym pośpiechu, robi kilka rzeczy na raz- ogólnie energiczny) [22]. Warto przypomnieć, że tkanki ustroju ludzkiego dzieli się na wysoko i nisko energochłonne. W tych dwóch typach mamy do czynienia z dominacją tkanek wysoko energochłonnych. Niestety brak jest w literaturze badań, które podejmowałyby wprost to zagadnienie. Dotyczy to nie tylko PPM ale także aktywności składającej się na PPPM. Wysiłek fizyczny to nasilona praca mięśni wraz z towarzyszącą tej pracy wzmożoną czynnością innych narządów i układów organizmu. Tak więc możliwości wysiłkowe zależą nie tylko od funkcji mięśni ale i od wielu innych funkcji zabezpieczających i wręcz umożliwiających ich nasiloną pracę. Zwiększonej aktywności ruchowej towarzyszy zmęczenie. Zmęczenie to składowa wydolności fizycznej. Wydolność fizyczna to zdolność do wykonywania intensywnej i długotrwałej pracy przy niewielkich zmianach zmęczeniowych i efektywnym wypoczynku (restytucji) po jej zakończeniu. Tak więc wysiłek fizyczny zależy od wydolności fizycznej a ta z kolei od szeregu czynników, w tym przede wszystkim od potencjału energetycznego tlenowego i beztlenowego oraz od stopnia wytrenowania. Trening podnosi zdolności adaptacyjne zarówno do pracy mięśniowej o charakterze siłowym, szybkościowym jak i wytrzymałościowym. Do rozwoju zdolności wytrzymałościowych konieczne jest zmęczenie. Na początku okresu treningowego korzystniej jest stosować obciążenia mniej intensywne ale dłużej trwające [18].

Wnioski 1. Niska aktywność fizyczna (hipokinezja) stanowi jedną z głównych przyczyn nadwagi i otyłości prostej, sprzyja także powstawaniu cukrzycy typu 2 i innym chorobom cywilizacyjnym, podnosi stopień ryzyka przedwczesnej śmierci. 2. Systematyczna kontrola masy ciała (wskaźnika – BMI) pozwala na określenie bilansu energetycznego to jest różnicy pomiędzy podażą a wydatkiem energetycznym. 3. Ruch – aktywność fizyczna może być efektywnym środkiem redukcji nadwyżek energetycznych ale należy zastrzec, że zasoby energetyczne organizmu w postaci tkanki tłuszczowej wymagają systematycznej – treningowej aktywności fizycznej. 4. Jednorazowy, nawet o znacznej wartości energetycznej, wysiłek fizyczny oparty jest o źródła węglowodanowe (glikogen), których wystarczy na 1000- 4000 kcal w zależności od predyspozycji wrodzonych i stopnia wytrenowania. 5. Możliwości wysiłkowe człowieka zależą od jego potencjału energetycznego, którego miarą jest maksymalny pobór tlenu (VO2 max.). 6. Dla uzyskania efektów profilaktycznych i terapeutycznych za pożądaną systematyczność uznaje się ćwiczenia 3 – 5 razy w tygodniu, nie mniej jednak niż 2 razy w tygodniu.

Literatura 1. Borowicz K.K.: Aspekty biochemiczne i patofizjologiczne aktywności fizycznej. Zeszyty Naukowe WSSP, 2013,T.17,s. 137 – 148. 2. Buczkowska E.O.: Rola nerek w utrzymaniu homeostazy glukozy. Wiad. Lek. 268

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

2004,57 ( 3-4 ),s.158 – 160. 3. Bulicz E., Murawow I.: Wychowanie zdrowotne. Teoretyczne podstawy waleologii. Politechnika Radomska, Radom 1997. 4. Duda K.: Budowa i skład ciała w aspekcie starzenia się. W.: Fizjologia starzenia się. Red.: A. Marchewka i wsp. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012. 5. Jarosz M., Bułhak-Jachymczak B.: Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych. PZWL, Warszawa 2008. 6. Jopkiewicz A., Suliga E.: Biologiczne podstawy rozwoju człowieka. WSP, Kielce 1998. 7. Kasperczyk T., Mirek P., Mucha D.: Czynniki zdrowotne w holistycznej koncepcji promocji zdrowia. W.: Promocja zdrowia wyzwaniem XXI w. Red.: W.Tracz i T. Kasperczyk, KWSPZ, Kraków 2012. 8. Kasperczyk T.: Rekreacja fizyczna jako czynnik zdrowotny. Zeszyty Naukowe BWST, T.II, nr 2, s.7 -15. 9. Kortmann T., Schumacher G.: Physical activity in obesity and overweight. Ther Umsch, 2013,70, s.113- 117. 10. Krzysztyniak K.,L.: Odnowa biologiczna w sporcie i profilaktyce zdrowotnej. PPWSZ, Nowy Targ 2009. 11. Kuński H.: Profil wydolności prozdrowotnej w indywidualizacji treningu zdrowotnego osób dorosłych. TKKF, Warszawa 1999. 12. Marchewka A.: Aktywność fizyczna – oręż przeciw niepełnosprawności osób w wieku starszym. W.: Fizjologia starzenia się. Red.: A. Marchewka i wsp. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012. 13. Maud P., Foster C.: Physiological assessment of human fitness. Human Kinetics Publishers, Champaign 1995. 14. Mizera K.: Cała prawda o glikogenie. http://WWW.olimpiakos.org.pl (4.04.2014) 15. Mynarski W., Rozpara M., Królikowska B., Puciato D., Graczykowska B.: Jakościowe i ilościowe aspekty aktywności fizycznej. Politechnika Opolska, Opole 2012. 16. Oblacińska A.: Podstawy teoretyczne i profilaktyka nadwagi i otyłości. W.: Ruch w terapii otyłości. Red.: S. Owczarek, TKKF, Warszawa 2009. 17. Plewa M., Markiewicz A.: Physical activity in prevention and treatment of obesity. Endokrynologia, otyłość i zaburzenia przemiany materii, 2006, T.2, nr 1, s.30 -37. 18. Suchanowski A., Okulczyk K.: Aktywność ruchowa adaptacyjna. AWFiS, Gdańsk 2012. 19. Tsigos C., Hainer V., Basdevant A. et.al: Managemennt of obesity in adults. Europen Clinical Practice Guidelines. Obesity Facts, 2008, 1(2), 106-116. 20. Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna .PWN, Warszawa 2008. 21. www.izz.waw.pl/pl/eufic.?id=82 ( 22.04.2014 ) 22. www.wup.lodz.pl/files/ciz/osobowosc ( 22.04.1014 )

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

269

Halina Romualda Zięba1, Danuta Fus2, Paulina Jabłońska3

Choroby cywilizacyjne a prozdrowotna aktywność fizyczna mieszkańców Podhala Civilization diseases and health promoting of physical activity of Podhale residents Podhalańska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, Nowy Targ Uniwersytet Rzeszowski2

Streszczenie Autorzy artykułu prezentują analizę wyników badań, których celem było określenie poziomu deklarowanej aktywności fizycznej podejmowanej w czasie wolnym przez dorosłe kobiety i mężczyzn oraz wykazanie zależności między poziomem aktywności fizycznej, a wiekiem i płcią badanych. Dokonano także próby wykazania współzależności pomiędzy poziomem aktywności fizycznej w czasie wolnym, a występowaniem wybranych chorób cywilizacyjnych takich jak: otyłość, nadciśnienie i cukrzyca. Materiał i metoda: Badania przeprowadzono na Podhalu, jesienią 2013 roku. Sondażem objęto łącznie 71 osób w tym 40 kobiet i 31 mężczyzn w wieku od 60-69 lat, przyjętych na odziały chorób wewnętrznych w szpitalach 3-ch miast regionu Podhala tj. Zakopanego, Nowego Targu i Rabki. Jako narzędzie badawcze wykorzystano Międzynarodowy Kwestionariusz Badania Prozdrowotnej Aktywności Fizycznej IPAQ. Wyniki badań: Wyniki badań wśród dorosłych mieszkańców Podhala wykazały, że ich aktywność fizyczna w czasie wolnym jest zróżnicowana, u większości tj. u 66,67 % respondentów jest na poziomie niskim, na poziomie wystarczającym u 17,39%, a na poziomie wysokim u 15,94% badanych. Nie stwierdzono istotnych różnic międzypłciowych w poziomie aktywności fizycznej oraz ilości czasu spędzonego siedząc. U ponad 78% respondentów wartość wskaźnika BMI była powyżej normy, w tym u 26,76% badanych wskazywała na nadwagę, a u 52,11% badanych na otyłość.

Słowa kluczowe aktywność fizyczna, choroby cywilizacyjne, kwestionariusz IPAQ

Summary The authors present an analysis of the results of research, whose purpose was to determine the declared level of physical activity undertaken in their free time by adult women and men, and to demonstrate the relationship between the level of physical activity and age and sex. There have been also trying to demonstrate the correlation between the level of physical activity in their leisure time, and the incidence of selected lifestyle diseases such as obesity, hypertension and diabetes. Material and metod: The research was conducted in the Podhale region, in the fall of 2013. The survey covered a total of 71 people including 40 women and 31 men aged 6069 years, adopted on the branches of internal diseases in hospitals 3-cities of the region of Podhale: Zakopane, Nowy Targ and Rabka. As a research tool uses the International questionnaire study preventive treatment of physical activity IPAQ. 270

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Results: The results of the adult population of Podhale showed that their physical activity during leisure time is varied, the majority ie 66.67% of the respondents are at low level, at a level sufficient at 17.39%, and a high level of 15.94 % of respondents. There were no significant differences between sex in the level of physical activity and the amount of time spent sitting. More than 78% of respondents BMI was above normal, including a 26.76% of the respondents indicated overweight, while in 52.11% of patients on obesity.

Keywords physical activity, civilization diseases, IPAQ questionnaire

Wstęp Zmiana pozytywnego postrzegania aktywności fizycznej przez polskie społeczeństwo obserwowana jest od lat 90-tych. Jednak grupa osób, które sporadycznie uprawiają sport lub nie ruszają się prawie wcale - nadal jest bardzo liczna. Według najnowszych badania CBOS - w roku 2013 liczba ta stanowiła około 26% Polaków, wciąż przybywa osób cierpiących na tzw. choroby cywilizacyjne między innymi: otyłość, cukrzycę, nadciśnienie tętnicze. Autorzy artykułu przeprowadzili badania, których celem było określenie poziomu deklarowanej aktywności fizycznej podejmowanej przez dorosłe kobiety i mężczyzn w czasie wolnym oraz wykazanie zależności między poziomem aktywności fizycznej, a wiekiem i płcią badanych. Dokonano także próby wykazania współzależności pomiędzy poziomem aktywności fizycznej w czasie wolnym, a częstością występowania wybranych chorób cywilizacyjnych takich jak: otyłość, nadciśnienie i cukrzyca. Należy podkreślić, że jeszcze nadal niedoceniany jest wpływ aktywności fizycznej na organizm człowieka, która między innymi: • zwiększa wydatek energetyczny, co sprzyja zmniejszaniu masy ciała; • wpływa na redukcję masy tkanki tłuszczowej oraz wzrost masy mięśniowej i kości; • powoduje obniżenie wysokiego stężenia insuliny, poprawia tolerancję glukozy i profilu lipidów; • •wpływa na obniżenie spoczynkowego i wysiłkowego ciśnienia tętniczego krwi; • poprawia sprawność fizyczną; • poprawia ogólne samopoczucie i zdrowie psychiczne; • poprawia stan emocjonalny - obniżając poziom stanów lękowych, depresji. (Stasiołek, Jegier 2001; Pupek-Musiałek, Bogdański 2007; Jasiel-Wojculewicz; i wsp. 2007). Otyłość jest schorzeniem ogólnoustrojowym charakteryzującym się nadmiernym rozwojem tkanki tłuszczowej w organizmie. Nadmiar tkanki i komórek tłuszczowych (adypocytów) i ich wielkości lub obu parametrów jednocześnie. Tkanka tłuszczowa stanowi przeciętnie 20 – 30 % masy ciała kobiet i 10 – 15 % masy ciała mężczyzn o prawidłowej budowie i wraz z wiekiem wykazuje tendencję rosnącą. U osób otyłych jej zawartość może przekraczać nawet 50 % masy ciała, ponieważ w sytuacji długotrwałego dodatniego bilansu energetycznego organizm człowieka może magazynować tłuszcze w ilościach niemal nieograniczonych. W tkance tłuszczowej człowieka znajduje się ok. 95 % tłuszczu całego organizmu, z czego ok. ½ jest zlokalizowana pod skórą w postaci tkanki tłuszczowej podskórnej, a pozostała część występuje jako tłuszcz wewnętrzny, głównie okołonarządowy. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

271

Powszechnie jako otyłe uznaje się kobiety o zawartości tłuszczu w ciele powyżej 30 %, a mężczyzn powyżej 25 %. W codziennej praktyce lekarskiej w postępowaniu z pacjentami otyłymi nie ma możliwości oceny składu ciała i określenia zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie, dlatego w ocenie masy ciała powszechnie są wykorzystywane wskaźniki oparte na pomiarach masy i wysokości ciała. Należy do nich wskaźnik masy ciała (BMI Body Mass Index), polecany przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) do zastosowania w badaniach epidemiologicznych stanu odżywiania oraz prostej oceny masy ciała na podstawie proporcji wagowo - wzrostowych. Według WHO za prawidłową wartość wskaźnika masy ciała przyjmuje się wartość od 18,5 do 24.9 kg/m2, nadwagę rozpoznaje się, gdy wynosi on od 25 do 29.9 kg/m2, a otyłość, gdy wynosi od 30 do 40 kg/m2, natomiast otyłość olbrzymią, związaną z dużym zagrożeniem zdrowia i życia powyżej 40 kg/m2 (Kozłowska-Wojciechowska 2005). Tab. 1. Klasyfikacja otyłości u osób dorosłych wg kryterium WHR Typ otyłości

Kobiety

Mężczyźni

Otyłość trzewna

WHR ³ 0,8

WHR ³ 1,0

Otyłość udowo - pośladkowa

WHR < 0,8

WHR< 1,0

Z tabeli 1 wynika, że jeżeli wartość wskaźnika WHR u kobiet jest większa lub równa 0,8, a u mężczyzn większa lub równa 1,0, to mamy do czynienia z otyłością trzewną. Należy pamiętać, że przy zastosowaniu tej metody ocenia się jednocześnie ilość podskórnej i wewnątrzbrzusznej tkanki tłuszczowej. Ponadto jego wartość zależy od zawartości żołądka i jelit oraz od szerokości miednicy kostnej, o czym należy zawsze pamiętać rozpatrując wartości graniczne. Tab. 2. Cechy metaboliczne otyłości trzewnej

Lp.

Cecha metaboliczna

Nadmierne wytwarzanie hormonu glukoneogenetycznego - kortyzolu oraz duża gęstość jego receptorów w wewnątrzbrzusznej tkance tłuszczowej

Długotrwały wzrost stężenia glukozy we krwi (hiperglikemia)

Długotrwały wzrost stężenia insuliny we krwi ( hiperinsulinemia)

Insulinooporność

Obniżenie stężenia globuliny wiążącej hormony steroidowe

Spadek wydzielania hormonów płciowych zarówno męskich jak i żeńskich

Podwyższenie stężenia testosteronu u kobiet

Wzmożone przekształcanie się testosteronu w estradiol u mężczyzn

272

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Otyłość udowo-pośladkowa niesie ze sobą mniejsze zagrożenie zdrowotne. Z tym typem otyłości kojarzą się głównie schorzenia narządu ruchu i dróg żółciowych. Ponadto notuje się 3-krotnie mniejsze ryzyko wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego niż w przypadku otyłości brzusznej (Chrostowska i wsp. 2007). Aktywność fizyczna w patogenezie otyłości Wiele badań epidemiologicznych (NHANES-1, First National Health and Nutrition Evaluation Survey; MRFIT, Multiple Risk Factor Intervention Trial) potwierdza wpływ zmniejszonej aktywności fizycznej na rozwój otyłości na świecie. W latach 1970–1990 krzywa wzrostu liczby osób otyłych była równoległa do krzywej sprzedanych samochodów oraz przeciętnej liczby godzin spędzanych w ciągu tygodnia przed telewizorem (Prentice A.M., 1995). Ograniczenie aktywności może być również wtórne, spowodowane trudnością w poruszaniu się osoby otyłej, co z kolei prowadzi do dalszego przyrostu masy ciała. Równocześnie wieloletnie obserwacje (np. program CARDIA (coronary artery risk development development in young adults) wskazują na korelację dłużej trwających okresów zwiększonej aktywności fizycznej z równoczesnym zmniejszeniem masy ciała lub obniżeniem jej przyrostu z upływem lat (Schimitz i wsp. 2000). Ujemną korelację między poziomem aktywności fizycznej a wartością wskaźnika BMI potwierdzili także inni autorzy, między innymi Wilmore (1995) dokonał metaanalizy 53 prac dotyczących zmian masy ciała pod wpływem treningu fizycznego bez zmian diety, która wykazała, że 6-miesięczny okres wzmożonej aktywności fizycznej powoduje zmniejszenie masy ciała średnio o 1,6 kg, obniżenie masy tłuszczowej FM, średnio o 2,6 kg i wzrost masy beztłuszczowej FFM, (Fat free mass) o 1,0 kg. Należy podkreślić, że osoby ćwiczące regularnie po zakończonej kuracji odchudzającej osiągają lepsze odległe wyniki leczenia otyłości niż osoby niećwiczące. Uzasadnionym wydaje się stwierdzenie, że aktywność fizyczną można traktować jako postępowanie pierwszego rzutu w leczeniu otyłości (Ball i wsp. 2000).

Cel pracy Celem pracy była analiza współzależności pomiędzy poziomem aktywności fizycznej w czasie wolnym, a występowaniem chorób cywilizacyjnych, między innymi: otyłości, nadciśnienia i cukrzycy.

Materiał i metoda badań Badanie zostało przeprowadzone jesienią 2013 roku. Sondażem objęto łącznie 71 osób w tym 40. kobiet i 31mężczyzn w przedziale wieku 60 – 69 lat, przyjętych na odziały chorób wewnętrznych w szpitalach w Zakopanem, Nowym Targu i Rabce. Badania przeprowadzono w pierwszym dniu pobytu respondentów na oddziałach. Jako narzędzie badawcze wykorzystano Międzynarodowy kwestionariusz badania prozdrowotnej aktywności fizycznej IPAQ w wersji polskiej przeznaczonej dla osób w przedziale wieku od 15-69 lat, zawierający pytania dotyczące aktywności fizycznej będącej składnikiem codziennego życia. U wszystkich badanych dokonano pomiarów antropometrycznych, takich jak: masa ciała (w kg) i wzrost (w cm), obwód talii i bioder (w cm). Obwód talii mierzono w połowie odległości między dolnym brzegiem łuku żebrowego i górnym grzebieniem kości biodrowej w linii pachowej. W 2005 roku w Europie wprowadzono nowe kryteria rozpoznawania otyłości brzusznej (w odniesieniu do kobiet > 80 cm, w stosunku do mężczyzn > 94 cm). „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

273

Obliczono także u pacjentów badanej grupy wartości wskaźnika BMI i WHR. Na podstawie zebranych danych dokonano oceny wskaźnika masy ciała BMI oznaczającego stosunek masy ciała w kg do wysokości w m2 oraz wskaźnika talia – biodra (WHR), będącego ilorazem obwodu talii do obwodu bioder, wyrażonego w centymetrach. Otyłość brzuszną (androidalną, wisceralną, typu „jabłko”) rozpoznawano, gdy wskaźnik WHR u kobiet wynosił ≥ 0,8, a u mężczyzn ≥ 1,0 albo jeśli wskaźnik WHR u kobiet wynosił < 0,8, a u mężczyzn < 1,0 wtedy rozpoznawano otyłość pośladkowo-udową (ginoidalną, typu „gruszka”) (Suchocka 2003). Badanie przedmiotowe obejmowało również spoczynkowy pomiar ciśnienia tętniczego metodą Korotkowa. Pomiar wykonywano na siedząco, na lewej kończynie górnej ułożonej na poziomie serca, używając standardowego mankietu o szerokości 12 cm. W celu uniknięcia zawyżonych wyników pomiaru uwzględniono parametry obwodu ramienia. Zgodnie z wytycznymi WHO nadciśnienie tętnicze rozpoznawano, gdy ciśnienie skurczowe wynosiło ≥140 mm Hg i/lub ciśnienie rozkurczowe ≥90 mm Hg albo gdy badany zgłaszał, że jest w trakcie leczenia hipotensyjnego (Pupek-Musialik, Bogdański 2007). Pytania zawarte w Kwestionariuszu dotyczą czasu poświęconego na wysiłek fizyczny (aktywność fizyczną) w ciągu ostatniego tygodnia (7 dni). Część I-sza dotyczy pracy zawodowej. Zawiera pytania z zakresu aktywności fizycznej w pracy zawodowej, w rolnictwie, nauce, pracy społecznej i każdej innej niepłatnej pracy, którą osoby wykonują poza domem. Należy wziąć pod uwagę tylko taki wysiłek, który jednorazowo trwał co najmniej 10 minut. Część II-ga związana jest z wysiłkiem - aktywnością fizyczną dotyczącą sposobu przemieszczania się z miejsca na miejsce, Należy wziąć pod uwagę tylko taki wysiłek, który jednorazowo trwał co najmniej 10 minut. Część III-cia obejmuje tematykę dotyczącą czynności, wykonywanych wokół domu, np. prac domowych, pracy w ogródku, ogólnych prac porządkowych oraz opieki nad rodziną. Należy wziąć pod uwagę tylko taki wysiłek, który jednorazowo trwał co najmniej 10 minut. Część IV-ta poświęcona jest aktywności fizycznej w ciągu ostatniego tygodnia poświęconej wyłącznie na rekreację, sport, ćwiczenia lub rozrywkę i wypoczynek. Część V-ta dotyczy czasu spędzonego siedząc w pracy, w domu, podczas nauki i w czasie wolnym. Może to obejmować czas spędzony siedząc przy biurku, z wizytą u przyjaciół, podczas czytania, oglądania telewizji leżąc lub siedząc. Należy wziąć pod uwagę tylko taki wysiłek, który jednorazowo trwał co najmniej 10 minut. Pytania zawierają określenia takie jak: • Intensywna aktywność fizyczna oznaczająca ciężki wysiłek, zmuszający do silnie wzmożonego oddychania (i przyspieszonej akcji serca); • Umiarkowana aktywność fizyczna oznacza wysiłek przeciętny z nieco wzmożonym oddychaniem (i nieco przyspieszoną akcją serca). Za pomocą kwestionariusza zebrano informacje o częstości i czasie trwania wszystkich wysiłków fizycznych (intensywnych, umiarkowanych i chodzenia) – podejmowanych przez respondentów w czasie ostatniego tygodnia. Do przeprowadzenia badań wykorzystano wersję obszerną kwestionariusza, jednak dla potrzeb niniejszej publikacji, analizie poddano wyniki z części IV-tej i V-tej dotyczącej deklarowanej aktywności fizycznej w czasie wolnym oraz czasu spędzonego siedząc. Istotą zaliczenia określonego rodzaju aktywności 274

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

fizycznej jest czas trwania wysiłku, który nie może być krótszy niż 10 min bez przerwy. Analizowany rodzaj aktywności fizycznej wyrażono w jednostkach MET (Metabolic Equivalent of Work), a czas siedząc w ilości godz./tydzień (Biernat i wsp. 2007). Według metodologii IPAQ uzyskane odpowiedzi pozwalają ocenić aktywność fizyczną na 3-ch poziomach: wysokim, wystarczającym oraz niskim. Na potrzeby pracy do metryczki Kwestionariusza dodano pytania o występowanie badanych respondentów takich chorób jak nadciśnienie i cukrzyca. Do analizy zebranych danych zastosowano następujące metody opisu statystycznego: • do opisu danych jakościowych: liczebność i udział procentowy; • do opisu statystycznego danych ilościowych: średnią arytmetyczną, odchylenie standardowe, minimum i maksimum; • do analizy różnic między dwoma grupami pod względem zmiennej liczbowej (np. różnic międzypłciowych w zakresie wskaźników aktywności intensywnej, umiarkowanej itp.) zastosowano testy U Manna-Whitneya; • do analiz związku między dwiema zmiennymi jakościowymi (np. między płcią, a poziomem aktywności mierzonym na trzech poziomach: niskim, wystarczającym i wysokim) wykorzystano testy chi-kwadrat. • do analizy korelacji między zmiennymi liczbowymi - korelacje rho Spearmana; Zrezygnowano ze standardowo stosowanych w takiej sytuacji testów t-Studenta, ponieważ wymaga on normalności rozkładów, którego założenie nie było spełnione. Zrezygnowano z korelacji r Pearsona z uwagi na znaczne odejścia od założenia o normalności rozkładu. Tab. 3. Charakterystyka badanej grupy z podziałem na płeć Płeć

Liczba

56,34

43,66

Ogółem

100,00

Tab. 4. Wiek badanych Wiek badanych

Liczba

60-65 lat

54,93

66-69 lat

45,07

Ogółem

100,00

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

275

Tab. 5. Charakterystyka badanej grupy według wykształcenia Wykształcenie

Liczba

Podstawowe

54,93

Zawodowe

14,08

Średnie

22,54

Wyższe

8,45

Ogółem

100,00

Jak wynika z tab. 5 w badanej grupie najwięcej, aż 39 osób posiadało wykształcenie podstawowe, a najmniej czyli 9 osób wykształcenie wyższe. Należy podkreślić, że większość badanych mieszkańców Podhala w wieku ponad 60 lat posiada jedynie podstawowe wykształcenie (tab.4,5). Aktywność fizyczna Tab. 6. Aktywność fizyczna w czasie wolnym w całej badanej zbiorowości Aktywność fizyczna

Średnia

Minimum

Maksimum

Intensywna

143,23

588,62

0,00

3840,00

Umiarkowana

122,19

379,38

0,00

1929,00

Chodzenie

777,80

1384,81

0,00

5544,00

Razem

1052,07

1972,38

0,00

11571,00

Jak wskazują wyniki z tab. 6 najwyższą uzyskaną średnią aktywności fizycznej w czasie wolnym uzyskano w chodzeniu. Tab. 7. Poziom aktywności fizycznej w całej badanej zbiorowości

276

Poziomy aktywności fizycznej

Liczba

Niski

66,67

Wysoki

15,94

Wystarczający

17,39

Ogółem

100,00

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Największa liczba osób w całej badanej grupie tj. 48 uczestników badania osiągnęło niski poziom aktywności fizycznej.Według metodologii IPAQ zalecane jest przedstawienie wyników według poziomów aktywności fizycznej. Wyróżniono trzy poziomy aktywności fizycznej: wysoki (powyżej 1500 MET), wystarczający (601-1500 MET) i niski (do 600 MET). W tab. 6 przedstawiono średnie wartości MET w badanej grupie z uwzględnieniem czynności intensywnych, umiarkowanych i chodzenia, a w tab.7 zaprezentowano otrzymane wyniki według poziomów aktywności fizycznej. Średnia aktywność fizyczna badanych wyniosła 1052 MET, na którą złożyły się czynności intensywne, umiarkowane i chodzenie (tab.7) Uzyskany wynik świadczy o wystarczającym poziomie aktywności fizycznej badanej grupy. Natomiast aktywność fizyczna w czasie wolnym jest zróżnicowana, u większości tj. 66,67 % respondentów jest na poziomie niskim, na wystarczającym 17,39%, a na poziomie wysokim u 15,94%. Tabela 8. Czas poświęcony na siedzenie w dni powszednie oraz w dni wolne Czas spędzony siedząc

Średnia

Minimum

Czas spędzony siedząc w dni powszednie

4,08

3,21

0,00

5,31

3,11

0,50

Czas spędzony siedząc w dni wolne

Maksimum 15,00

15,00

Analizowano również ilość czasu jaki respondenci poświęcają na siedzenie w dniach wolnych i powszednich. Osoby badane średnio - spędzają czas siedząc w dni powszednie 4,08 godz. a kobiety w dni wolne 5,31 godz. czasu, czyli więcej, poświęcają na siedzenie w dni wolne (tab.8). Tab. 9. Aktywność fizyczna w czasie wolnym w zależności od płci (testy U Manna Whitneya) Średnie

Odchylenie St.

Aktywność fizyczna

859,43

444,00

0,392

274,25

485,12

463,00

0,581

1085,61

949,07

1748,75

504,50

0,296

1495,90

988,63

2653,21

528,50

0,705

! !

Intensywna

41,14

275,56

179,28

Umiarkowana

76,92

182,56

Chodzenie

526,70

Razem

669,88

Czas spędzony siedząc w dni powszednie

4,02

4,16

2,49

3,98

545,00

0,481

Czas spędzony siedząc w dni wolne

5,16

5,50

2,60

3,71

571,00

0,865

Tab. 10. Czas spędzony siedząc

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

! 277

Tab. 11. Poziom aktywności fizycznej w zależności od płci (test chi-kwadrat) Płeć Poziom aktywności fizycznej

Ogółem

Niski

66,67

Wysoki

10,26

23,33

15,94

Wystarczający

23,08

10,00

17,39

Ogółem

100,00

chi2(2) = 3,49; p =0,175

Wyniki dotyczące różnic pomiędzy aktywnością fizyczną kobiet i mężczyzn przedstawiono w tab.9. Na podstawie analizy średnich arytmetycznych można stwierdzić, że aktywność fizyczna jest wyższa u mężczyzn, lecz wynik testu Manna -Whitneya nie wskazuje na różnice międzypłciowe w aktywności fizycznej, a także w ilości czasu spędzonego siedząc. Tab.12. Aktywność fizyczna w czasie wolnym a wiek badanych (korelacje rhoSpearmana) Aktywność fizyczna

wiek

Intensywna

-0,15

Umiarkowana

-00,36**

Chodzenie

-0,01

IPAQ czas wolny

-0,14

Czas spędzony siedząc w dni powszednie

0,33**

Czas spędzony siedząc w dni wolne

0,38**

poziom aktywności

-0,14

**: p < 0,01

Różnice dotyczące zależności poziomu i aktywności fizycznej od intensywności wskazują, że udział w zajęciach rekreacji i sportu w czasie wolnym największy jest w grupie najmłodszej. Wiek był ujemnie skorelowany z aktywnością umiarkowaną (im starsza osoba, tym mniejsza aktywność). Wiek był też dodatnio skorelowany z liczbą godzin spędzonych na siedzeniu (im starsza osoba, tym więcej godzin w czasie wolnym spędzała na siedzeniu).

278

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Parametry antropometryczne Tab. 13. Parametry antropometryczne oraz wartości wskaźnika BMI i WHR Parametry antropometryczne

Średnia

Minimum

Maksimum

Masa ciała

83,96

17,08

45,00

130,00

Wzrost

167,92

9,32

150,00

190,00

Obwód pasa

99,41

14,70

68,00

138,00

Obwód bioder

110,06

12,41

82,00

148,00

BMI

29,82

5,88

14,50

46,60

WHR

0,90

0,10

0,65

1,23

Tab. 14. Podział według wskaźnika BMI( klasyfikacja wg WHO) Wskaźnik BMI

Liczba

Niedowaga

1,41

Norma

19,72

Nadwaga

26,76

Otyłość

52,11

Ogółem

100,00

Analizując wskaźnik BMI stwierdzono, że u 78,87 % respondentów wartość wskaźnika była powyżej normy w tym u 26,76 % badanych wskazywała na nadwagę, a u 52,11% na otyłość (tab.14). Tab. 15. Różnice międzypłciowe dotyczące parametrów antropometrycznych oraz wskaźnika BMI i WHR (testy U Manna-Whitneya) Parametry antropometryczne, Wskaźnik BMI,WHR

17,86

397,50

,010

6,64

8,15

167,00

<,001

29,92

6,02

5,78

589,00

,719

,96

,08

,11

313,50

<,001

15,21

511,50

,208

10,93

453,50

,053

Średnia

Masa ciała

78,60

90,87

14,52

Wzrost

162,83

174,48

BMI

29,75

WHR

,87

Obwód pasa 97,78 101,52 14,27 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym” Obwód bioder

112,98

106,29

12,82

279

Wzrost

162,83

174,48

6,64

8,15

167,00

<,001

BMI

29,75

29,92

6,02

5,78

589,00

,719

WHR

,87

,96

,08

,11

313,50

<,001

Obwód pasa

97,78

101,52

14,27

15,21

511,50

,208

Obwód bioder

112,98

106,29

12,82

10,93

453,50

,053

Tab. 16. Klasyfikacja wg wskaźnika BMI Płeć BMI

Ogółem

Niedowaga

2,50

0,00

1,41

Norma

15,00

25,81

19,72

nadwaga

35,00

16,13

26,76

Otyłość

47,50

58,06

52,11

Ogółem

100,00

chi2(3) = 4,51; p = ,212

Analiza wartości wskaźnika BMI wykazała, że u 35% kobiet i u ponad 16% mężczyzn występowała nadwaga. Otyłość stwierdzono u 47,50% kobiet i 58,06% mężczyzn. Tab. 17. Częstość występowania otyłości brzusznej w badanej grupie z podziałem na płeć Płeć Otyłość brzuszna

Ogółem

Nie występuje

20,00

51,61

33,80

Występuje

80,00

48,39

66,20

Ogółem

100,00

chi2(1) = 7,80; p = ,005

Występowanie otyłości brzusznej stwierdzono u 66,20 % badanych, w tym u 80 % kobiet i 48,39 % mężczyzn.

280

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tab.18. Związek aktywności fizycznej z parametrami antropometrycznymi dotyczącymi otyłości korelacje rho Spearmana)

Parametry Antropometryczne

Intensywna

Umiarkowana

Chodzenie

Razem

Ile siedzi w dni powszednie

Ile siedzi w dni wolne

Poziom aktywności

Masa ciała

-0,31*

-0,06

-0,25*

-0,26*

-0,11

0,28*

-0,28*

BMI

-0,27*

-0,11

-0,25*

-0,26*

-0,01

0,41**

-0,25*

WHR

-0,22

-0,09

0,04

-0,06

0,14

0,21

-0,05

Obwód pasa

-0,34**

-0,23

-0,24*

-0,30*

0,18

0,40**

-0,33**

Obwód bioder

-0,29*

-0,28*

-0,34**

-0,33**

0,07

0,25*

-0,35**

Otyłość brzuszna

-0,28*

-0,15

-0,07

-,12

0,20

0,34**

-0,02

*: p < 0,05; **: p < 0,01

Wykryto liczne ujemne korelacje wskaźników aktywności z parametrami masy ciała i wskaźnika BMI, oraz dodatnie korelacje dotyczące ilości godzin spędzanych na siedzeniu w dni wolne z wymienionymi parametrami. Tab. 19. Związek występowania chorób nadciśnienia i cukrzycy z aktywnością fizyczną w czasie wolnym. (korelacje rho Spearmana)

Aktywność fizyczna

Choroby

Intensywna

Umiarkowana

Chodzenie

Razem

Ile siedzi w dni powszednie

Ile siedzi w dni wolne

Poziom aktywności

Nadciśnienie

-0,02

-0,07

0,10

0,13

0,17

0,06

-0,02

-0,19

-0,10

0,11

0,01

0,29*

0,22

-0,02

Cukrzyca

*: p < 0,05

Wykryto tylko jedną korelację istotną statystycznie, mianowicie - ilość godzin spędzonych na siedzeniu w dni powszednie korelowała dodatnio z występowaniem cukrzycy.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

281

Podsumowanie Zdrowie i samopoczucie człowieka uwarunkowane jest wieloma czynnikami między innymi umiarkowanym ruchem oraz odpowiednim żywieniem. Aktywność fizyczna powoduje wymierne korzyści zdrowotne zapobiegając otyłości, chorobom układu krążenia, cukrzycy, nowotworom, osteoporozie. To jeden z elementów wspomagających profilaktykę tzw. chorób cywilizacyjnych. Aktywność fizyczna w czasie wolnym ludzi starszych w Polsce jest sporadyczna. Jak wykazują badania europejskie - aktywność fizyczna ludzi w Polsce na tle innych państw Europy jest zbliżona. Wynika z nich, że w ciągu „ostatniego tygodnia” 53,4 % społeczeństwa polskiego nie wykonało żadnego, intensywnego wysiłku fizycznego, a odsetek ten jest niższy od wyników badań dotyczących tego problemu w innych państwach Unii Europejskiej- wynosi 57,4%. Wysiłku o intensywności umiarkowanej nie podejmowało 39 % Polaków, a według wyników badań - średnia europejska wynosi 40%. Wskaźnik aktywności fizycznej w przypadku chodzenia - dla Polaków wyniósł 13,0 % dla pozostałych państw Europy 17 %. Niski wskaźnik aktywności zadeklarowało 27,9% Polaków i był on mniejszy niż w innych krajach Unii europejskiej - wynosił 31,0 % . Wyniki przeprowadzonych badań wśród dorosłych mieszkańców Podhala wykazały, że ich aktywność fizyczna w czasie wolnym jest zróżnicowana, u większości tj. 66,67 % respondentów jest na poziomie niskim, na wystarczającym 17,39%, a na poziomie wysokim u 15,94%. Nie stwierdzono istotnych różnic międzypłciowych w poziomie aktywności fizycznej oraz w ilości czasu spędzonego siedząc. U ponad 78% respondentów wartość wskaźnika BMI była powyżej normy, w tym u 26,76 % badanych - wskazywała na nadwagę, a u 52,11% na otyłość. Należy zwrócić szczególną uwagę na występowanie otyłości brzusznej, którą stwierdzono u 66,20 % badanych, w tym u 80 % kobiet i 48,39% mężczyzn. Otyłość brzuszna jest szczególnie groźna dla zdrowia. Otyłość trzewna jest częścią złożonego zespołu zaburzeń metabolicznych i stanowi ryzyko wystąpienia zmian biochemicznych, które prowadzą do rozwoju cukrzycy typu 2, choroby niedokrwiennej serca oraz udaru mózgu. Ten typ rozmieszczenia tkanki tłuszczowej może występować także u osób z prawidłową lub lekko podwyższoną masą ciała i stanowi wówczas czynnik ryzyka również dla tej grupy osób (Poirier i wsp. 2006). Wykazano, że WHR dodatnio koreluje z czynnikami takimi jak: miażdżycorodne zaburzenia w metabolizmie lipoprotein, upośledzona tolerancja glukozy, hiperinsulinemia, nadciśnienie tętnicze, wysokie stężenie fibrynogenu we krwi (tendencja do tworzenia zakrzepów naczyniowych), podatność na stres i niekorzystne zachowania żywieniowe. Zagrożenie chorobą wieńcową i dyslipidemią narasta wraz ze wzrostem ilości trzewnej tkanki tłuszczowej. W odniesieniu do choroby wieńcowej i udaru mózgu ryzyko to jest niezależne od stopnia otyłości, a więc wystarczy sam fakt występowania otyłości brzusznej bez względu na stopień jej nasilenia. W odniesieniu do cukrzycy (nawet przy prawidłowo monitorowanej glikemii) zagrożenie chorobą wieńcową jest tym większe, im bardziej rozwinięta jest trzewna tkanka tłuszczowa. Znacznie groźniejsza w skutkach jest otyłość trzewna u mężczyzn, ponieważ testosteron nasila insulinooporność, natomiast u kobiet estrogeny ją osłabiają (Jasiel – Wojculewicz i wsp. 2007).

282

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wnioski 1. Należy podkreślić występowanie niebezpieczeństwa problemu otyłości u mieszkańców Podhala, gdyż według wskaźnika BMI stwierdzono, że u ponad 78% respondentów wartość wskaźnika była powyżej normy, w tym u 26,76 % badanych wskazywała na nadwagę, a u 52,11% na otyłość. 2. Szczególną uwagę należy zwrócić na występowanie otyłości brzusznej, którą stwierdzono u 66,20 % badanych, w tym u 80 % kobiet i 48.39% mężczyzn. 3. Aktywność fizyczna w czasie wolnym jest zróżnicowana, u większości tj. 66,67 % respondentów jest na poziomie niskim, na wystarczającym 17,39%, a na poziomie wysokim u 15,94%. 4. Stwierdza się zagrożenie cukrzycą mieszkańców Podhala, ponieważ wyniki badanej grupy wskazują korelację istotną statystycznie, mianowicie - ilość godzin spędzonych na siedzeniu w dni powszednie korelowała dodatnio z występowaniem cukrzycy.

Piśmiennictwo 1. Ball K., Crawford D., Owen N., 2000, Too FAT to exercise? Obesity as a barrier to physical activity. Aust. N. Z. J. Public Health, 24: 331–333. 2. Biernat E., Stupnicki R., Gajewski A., 2007, Międzynarodowy Kwestionariusz aktywności Fizycznej (IPAQ) - wersja polska, [W:] Wychowanie fizyczne i sport, 2007, 51 (1),s 47-54. 3. Chrostowska M., Szczęch R., Narkiewicz K. 2007,Nadciśnienie tętnicze związane z otyłością. Kardiologia na co dzień, nr3, 106–111. 4. Jasiel-Wojculewicz H., Chrostowska M., Narkiewicz K., 2007,Otyłość- niektóre aspekty epidemiologiczne i rokownicze. Kardiologia na co dzień, nr3, Warszawa 2007. 5. Kozłowska-Wojciechowska M., 2005,Otyłość brzuszna - kiedy i jak należy ją rozpoznać? Poradnik Medyczny, nr 6, Warszawa 2005. 6. Poirier P., Giles T.D., Bray G. 2000, AHA Scientific 9.Statement. Obesity and Cardiovascular Disease: Pathophysiology, Evaluation, and Effect of Weight Loss. Circulation 113: 903, 904. 7. Pupek-Musialik D., Bogdański P., 2007, Nadciśnienie związane z otyłością- spojrzenie hipertensjologa. [W:] Pupek-Musialik D. (red.).Otyłość i zespół metaboliczny. Via Medica, Gdańsk 2007; 1. 8. Schmitz K., Leon A., Schreiner P. i wsp., 2000,Physical activity and body weight: association over ten years in The CARDIA study. Int. J. Obes. Relat. Metab., Disord. 9. Stasiołek D., Jegier A. 2001,Ocena aktywności ruchowej osób dorosłych przy pomocy kwestionariuszy. Czynniki Ryzyka, 2001; 3/4: 50–55. 10. Suchocka Z. Otyłość-przyczyny i leczenie [W:] Biuletyn Akademii Medycznej w Warszawie, Warszawa 2003,1. 11. Wilmore J.H., 1995,Variations in physicalactivity habits and body composition. Int. J. Obes. Relat.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

283

Wanda Pilch1,2, Dariusz Mucha1,3, Tomasz Pałka1,2, Tomasz Cisoń1,2, Anna Biel2, Teresa Mucha3, Jadwiga Pałosz1

Częstość występowania osteoporozy u kobiet z Województwa Świętokrzyskiego oraz analiza wybranych czynników ryzyka Prevalence of osteoporosis in females from the Świętokrzyskie province and an analysis of selected risk factors AWF, Kraków1 PWSZ, Nowy Sącz2 PPWSZ, Nowy Targ3

Streszczenie Celem pracy była analiza częstości występowania osteoporozy wśród kobiet z Województwa Świętokrzyskiego oraz określenie czynników ryzyka. W analizie występowania osteoporozy wśród badanych brano pod uwagę badania densytometryczne, które były wykonane w przychodniach w Starachowicach i w Kielcach. W celu wykrycia zmian zachodzących w tkance kostnej użyto aparatu przenośnego firmy Luna, za pomocą którego dokonano badania nasad dalszych kości przedramienia. Wynik badań wskazują iż osteoporozą dotknięte były kobiety okresie pomenopauzalnym tj. po 55 roku życia. Najwięcej zachorowań obserwowano się u pacjentek mieszkających w miastach. Chorobą tą dotknięte były kobiety z nadwagą i otyłe, co jest sprzeczne z dotychczasowymi doniesieniami piśmiennictwa, które mówią, iż kobiety szczupłe o małej masie ciała są bardziej predysponowane do większych ubytków masy kostnej. Zależność ta może wynikać z braku aktywności fizycznej tych kobiet oraz złych nawyków żywieniowych co w efekcie przyczynia się do większej utraty masy kostnej u nich.

Słowa kluczowe osteoporoza, czynniki ryzyka

Summary The aim of the work was to analyse prevalence of osteoporosis in women from the Świętokrzyskie province and to determine risk factors. The analysis of osteoporosis prevalence in the examined took into account densitometric tests which were performed in clinics in Starachowice and Kielce. In order to detect changes taking place in osseous tissue, a portable apparatus made by Luna was used to examine distal epiphysis of forearm bones. The tests results show that osteoporosis related to women in their postmenopausal period, i.e. older than 55 years. The highest morbidity rate was observed in patients living in towns. The disease was found in overweight and obese women which is contradictory to current literature reports claiming that slim women of low body weight are more predisposed to higher osseous weight losses. The dependency may result from the women’s lack of physical activity and improper dietary habits which subsequently contributes to their higher loss of osseous weight.

284

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Keywords osteoporosis, risk factors

Wstęp Fizjologiczna utrata masy kostnej (osteomalacja) wraz z wiekiem zachodzi od momentu osiągnięcia szczytowej masy kostnej aż do końca życia. Osteoporoza jest to uogólnione lub miejscowe zaburzenie struktury kostnej, którego wymiernym klinicznie wyrazem staje się zmniejszona zawartość w kości składników mineralnych oraz zmniejszenie samej liczby beleczek kostnych. Niektórzy autorzy stan ten nazywają zanikiem kostnym. Ubytek dotyczy także ograniczonego podścieliska [Compston 2006]. W obrazie radiologicznym znajduje to odzwierciedlenie w jednorodnym (szklistym) lub plamistym zwiększeniu przejrzystości kości, wyraźnym ścieńczeniu warstwy korowej oraz bardzo charakterystycznym wzmożeniu kontrastu pomiędzy zbitą warstwą korową a warstwą gąbczastą – zjawisko to, szczególnie wyraźne w trzonach kręgów, sprawia, że wyglądają one, jak gdyby były okonturowane ostro zatemperowanym ołówkiem. W objętych osteoporozą trzonach kręgów dochodzi ponadto do ich spłaszczenia i łukowatego odkształcenia. Powstaje także obraz określany jako kręgi „rybie”, „szpulowate”, „plasterkowate” itp. W niektórych przypadkach obraz RTG jest podobny jak w chorobie Recklinghausena, ale blaszka twarda zębodołów (lamina dura), jest zachowana [Bartl 2009]. Osteoporozę dzieli się na: 1. Pierwotną: a) Miejscową, b) Uogólnioną: pierwotną - idiopatyczną (młodzieńczą, dorosłych), pierwotną inwolucyjną (pomenopauzalną typ I, starczą typ II) oraz wtórną. 2. Wtórną (spowodowane innymi jednostkami chorobowymi upośledzającymi metabolizm kostny). Osteoporoza pomenopauzalna (typ I) występuje jako wynik spadku stężenia estrogenów w skutek wygaśnięcia czynności hormonalnej jajników. Estrogeny silnie hamują resorpcję kości poprzez hamowanie aktywności resorpcyjnej osteoklastów. Wpływają również na osteoblasty hamując sekrecję cytokin, które są stymulatorami aktywności metabolicznej osteoklastów. Charakterystyczne cechy osteoporozy pomenopauzalnej to, że utrata masy kostnej dotyczy głównie kości beleczkowej, gąbczastej kręgów, żeber i dystalnych części kości promieniowej. W obrazie klinicznym przenosi się to na zwiększoną ilość złamań kręgów oraz kości przedramienia (typu Collesa). Osteoporoza starcza (typ II) wiąże się z pierwotnym zmniejszeniem aktywności 1 α– hydroksylazy, z następowym spadkiem syntezy 1,25-(OH)2D. W skutek spadku syntezy metabolitu witaminy D upośledzone jest wchłanianie wapnia z jelit. Charakterystyczna dla osteoporozy starczej jest utrata masy kostnej zarówno kości beleczkowej jak i korowej. Występuje duża częstość złamań w obrębie stawu biodrowego i kręgosłupa. Najistotniejszymi czynnikami różniącymi osteoporozę typu I i II jest czynność przytarczyc. W typie I jest ona zmniejszona, w typie II zwiększona. W osteoporozie starczej metabolizm i synteza witaminy D jest pierwotnie zmniejszona [Fox-Spencer 2007]. Osteoporozę można zdiagnozować między innymi za pomocą badań denzytometrycznych. Badania te pozwalają na ilościową ocenę gęstości minerału kostnego w szkielecie. Jednoenergetyczna densytometria fotonowa – strumień promieniowa„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

285

nia gamma wysyłany jest przez izotop jodu J125 i częściowo pochłonięty przez badany element szkieletu obwodowego – najczęściej dalszy odcinek trzonu kości promieniowej. Dawka promieniowania jonizującego jest niewielka, błąd pomiaru wynosi od 1-3%. W jednoenergetyczna densytometrii rentgenowskiej – izotop promieniowania zastąpiony jest lampą rentgenowską. Badanie wykonywane w kościach kończyn posiada wysoką powtarzalność i dokładność. Dwuenergetyczna densytometria rentgenowska (DXA) – jest to obecnie metoda z wyboru w pomiarach gęstości kośćca. Komputerowa analiza stopnia absorpcji promieniowania pozwala na pomiar gęstości mineralnej kości (BMD) w każdym odcinku układu szkieletowego. Ponieważ utrata masy kostnej w różnych okolicach szkieletu dokonuje się z różną szybkością u osób do 65 r.ż. najlepszym miejscem pomiaru jest lędźwiowy odcinek kręgosłupa, u osób po 65 r.ż. podstawowe określenie BMD winno być przeprowadzone w bliższym odcinku kości udowej. Uzyskany wynik porównywany jest z wartością średniej szczytowej gęstości mineralnej kości oraz ze średnią wartością BMD z uwzględnieniem płci, wieku i masy ciała badanego [Grzegorzewska, Kłoda 2008]. Zalecenia profilaktyczne przeciw utracie tkanki kostnej ukierunkowane są w zależności od grup wiekowych. W okresie dojrzewania i tworzenia maksymalnej masy kostnej najważniejszymi czynnikami są dieta z pełną zawartością wapnia i odpowiednie ćwiczenia fizyczne. W okresie pomenopauzalnym konieczna jest substytucja z zastosowaniem estrogenów. W wieku starczym ważna jest odpowiednia dieta, racjonalne ćwiczenia fizyczne i wyłączenie czynników ryzyka, zwłaszcza urazów. Odpowiednie spożycie wapnia jest ważnym czynnikiem profilaktycznym gdyż tylko około 30% spożywanego w pokarmach wchłania się w jelitach, stąd w schorzeniach jelit zaburzenie wchłaniania tego pierwiastka szybko prowadzą do jego niedoboru. Niedobór wapnia we krwi powoduje, że dla utrzymania prawidłowego stężenia w surowicy ustrój, różnymi drogami, braki te wyrównuje – głównie przez resorpcję kości, co w konsekwencji prowadzi do osteoporozy. Dzienne zapotrzebowanie na wapń w okresie menopauzy i u osób starszych wynosi około 1500 mg. Najwięcej wapnia znajduje się w mleku i jego przetworach. Na proces wchłaniania wapnia wpływa wiele czynników, przy czym absolutnie niezbędna jest aktywna postać witaminy D3. Przy jej braku spożywania nawet dużych ilości wapnia jest nie skuteczne. Źródła witaminy D3 są zasadniczo dwa. Część znajduje się w pokarmach (ryby, jaja, wątroba, mleko) i wchłaniana jest w przewodzie pokarmowym. Znaczna część witaminy D3 powstaje w skutek przemiany znajdującego się w skórze dehydrocholesterolu pod wpływem promieniowania ultrafioletowego. Około 80% znajdującej się w ustroju witaminy D pochodzi z syntezy skórnej. Szacuje się, że niezbędne jest około 15 min pełnego nasłonecznienia twarzy i przedramion codziennie by poziom witaminy D był wystarczający [Leibold 2006]. Ćwiczenia fizyczne są obok leczenia farmakologicznego zdecydowanie najlepszą forma leczenia i profilaktyki przeciwosteoporozowej. Wpływają korzystnie na układ krążenia, oddychania, zwiększają masę kości, a poprzez poprawę ogólnej sprawności zapobiegają upadkom. Najprostszą formą ćwiczenia ruchowego jest spacer, trwający nie mniej niż godzinę dziennie, zalecany szczególnie osobom starszym, niepełnosprawnym. Dla osób sprawniejszych bardzo zalecana jest jazda rowerem, także takie formy ruchu jak np. taniec. Zadaniem ćwiczeń w osteoporozie jest stymulowanie tworzenia kości przez jej mechaniczne obciążanie. Jest to bardzo istotny czynnik właściwej przebudowy tkanki kostnej, takiego ukształtowania jej wewnętrznej struktury by zapewnić wystarczającą wytrzymałość [Leibold 2006]. 286

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Cele pracy Celem pracy była analiza częstości występowania osteoporozy wśród kobiet z Województwa Świętokrzyskiego oraz określenie czynników ryzyka.

Metodyka W analizie występowania osteoporozy wśród kobiet brano pod uwagę badania densytometryczne, które były wykonane w przychodniach w Starachowicach i w Kielcach. W celu wykrycia zmian zachodzących w tkance kostnej użyto aparatu przenośnego firmy Luna, za pomocą którego dokonano badania nasad dalszych kości przedramienia. Pacjentki podzielono na trzy grupy: norma, osteopenia, osteoporoza. Wyodrębniono trzy kategorie wiekowe: od 41 do 50 roku życia, 51-60 roku życia, 61 lat i powyżej. Dokonano pomiarów wysokości i masy ciała, na podstawie których obliczono wskaźnik wagowo-wzrostowy (BMI). Wskaźnik ten obliczano ze wzoru: Masa ciała BMI = --------------------- (kg/m2) wysokość 2 Pacjentki podzielono na trzy grupy: prawidłowa masa ciała (BMI od 15,9 do 24,9), nadwaga (BMI od 25,0 do 29,9), otyłość (BMI od 30,0 i powyżej). Wyodrębniono cztery przedziały masy ciała: 45-60 kg, 61-75 kg, 76-90 kg oraz >91kg. Dokonano także podziału ze względu na wysokość ciała: 150-160 cm, 161-170 cm, 171cm i więcej. Obliczeń dokonano przy użyciu programu Microsoft Excel, wykorzystując arkusz kalkulacyjny.

Wyniki Na podstawie zebranych danych badanych kobiet określono: • liczebność danych, • częstość występowania schorzenia z uwzględnieniem wieku, • liczebność osób z uwzględnieniem wskaźnika BMI, • częstość występowania schorzenia z uwzględnieniem wskaźnika BMI, • częstość występowania schorzenia w poszczególnych kategoriach masy ciała, • częstość występowania schorzenia z poszczególnych kategoriach wysokości ciała. Wyniki przedstawione zostały w tabelach i na wykresach. Zostały porównane miasto i wieś. Badania przeprowadzono wśród 40 kobiet z województwa świętokrzyskiego, uwzględniając podział na miejsce zamieszkania: miasto lub wieś. Kielce i Starachowice zakwalifikowano do miasta, zaś Lipie do wsi. Przy zbieraniu danych brano pod uwagę wiek, wysokość ciała, masę ciała, wynik przeprowadzonego badania oraz miejscowość z której pochodziły badane pacjentki. Wyniki przedstawione zostały w tabeli 1.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

287

Tabela 1. Wyniki badań Lp.

Wiek

Wzrost

Waga

Wynik badania

Miejscowość

167

Osteopenia

Kielce

164

Norma

Lipie

160

Osteoporoza

Starachowice

162

Norma

Lipie

166

Norma

Lipie

170

Norma

Lipie

168

Osteopenia

Lipie

176

Osteopenia

Lipie

150

Norma

Lipie

168

Norma

Lipie

158

102

Osteoporoza

Lipie

162

112

Osteoporoza

Starachowice

165

Norma

Lipie

180

Norma

Lipie

163

Norma

Lipie

163

Osteoporoza

Kielce

159

Osteopenia

Starachowice

164

Norma

Starachowice

150

Osteoporoza

Starachowice

152

Norma

Starachowice

165

Osteopenia

Kielce

155

Norma

Lipie

176

Norma

Lipie

180

Osteoporoza

Starachowice

162

Norma

Kielce

171

Osteoporoza

Kielce

170

Norma

Kielce

158

Norma

Lipie

164

101

Osteopenia

Lipie

180

Osteopenia

Lipie

288 31

165

160

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym” 76 Osteopenia Starachowice 73

Norma

Kielce

170

Norma

Kielce

158

Norma

Lipie

164

101

Osteopenia

Lipie

180

Osteopenia

Lipie

165

Osteopenia

Starachowice

160

Norma

Kielce

157

Norma

Starachowice

165

Norma

Lipie

175

Norma

Kielce

164

Osteopenia

Kielce

176

Osteoporoza

Kielce

160

Osteopenia

Kielce

163

Norma

Kielce

170

100

Osteopenia

Kielce

Wśród 40 przebadanych kobiet 21 miało wynik w normie, u 11 wykryto osteopenię, a u 8 osteoporozę. Kobiety z wynikiem w normie stanowią 52,5% badanych, z osteopenią 27,5%, zaś z osteoporozą 20%. Oznacza to, że ponad połowa badanych kobiet jest zdrowa, jedna czwarta jest we wczesnym stadium choroby, a jedna piąta cierpi na osteoporozę. Wyniki przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Procentowy udział wyników badań Wynik Badania

Liczba kobiet

% udział

Norma

52,5

Osteopenia

27,5

Osteoporoza

Razem

100

W tabeli 3 przedstawiono częstość występowania choroby u badanych kobiet ze względu na miejsce zamieszkania. Tabela 3. Częstość występowania choroby w poszczególnych miejscowościach

Wynik badania Norma

Region

Liczba kobiet

% udział

Wieś

61,9

Miasto

38,1

Wieś

36,4

Miasto

63,7

Wieś

12,5

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym” Osteopenia

289

Wynik badania Norma

Osteopenia

Osteoporoza

Region

Liczba kobiet

% udział

Wieś

61,9

Miasto

38,1

Wieś

36,4

Miasto

63,7

Wieś

12,5

Miasto

87,5

Zaobserwowano, że najwięcej (61,9%) prawidłowych wyników densytometrii badanych kobiet mieszkało na wsi zaś tylko (38,1%) kobiet które miały wynik prawidłowy mieszkało w mieście. Osteopenia najczęściej dotyczyła 45,5% kobiet mieszkających w Kielcach i 18,2% mieszkających w Starachowicach co daje łączny wynik 63,7% badanych. U kobiet mieszkających na wsi osteopenia występowała tylko u 36,4% badanych. Na osteoporozę chorowało 50% badanych ze Starachowic i 37,5% z Kielc. W Lipiu tylko 12,5% badanych kobiet miało stwierdzoną osteoporozę. Częstość występowania schorzeń kości była uzależniona od wieku pacjentek. Osteoporoza dotyczyła 62,5% kobiet powyżej 61 roku życia oraz 37,5% kobiet od 51 do 60 lat. Osteoporoza nie dotyczyła kobiet w wieku od 41 do 50 lat. Osteopenia występowała u 45,5% badanych w wieku powyżej 61 lat. W wieku od 51 do 60 dotyczyła 54,5%badanych. U kobiet w wieku poniżej 50 lat nie wykazano żadnego przypadku osteopenii. Wynik w normie miało 23,8% kobiet powyżej 60 roku życia, 28,6% w wieku od 51 do 60 lat oraz 47,6% poniżej 50 roku życia. Dane przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Podział wiekowy badanych kobiet Norma Przedział wiekowy

290

Osteopenia

Osteoporoza

Liczba kobiet

% udział

Liczba kobiet

% udział

Liczba kobiet

% udział

41-50

47,6

51-60

28,6

54,5

37,5

60 i więcej

23,8

45,5

62,5

Razem

100

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

W tabeli 5 przedstawiono występowanie schorzeń kości u kobiet z uwzględnieniem podziału na ich wiek i region zamieszkania. Tabela 5. Częstość występowania schorzeń z podziałem na wiek i region Norma

Osteopenia

Osteoporoza

Przedział wiekowy Miasto

Wieś

Miasto

Wieś

Miasto

Wieś

41-50

51-60

60 i więcej

Razem

Najwięcej prawidłowych wyników densytometrycznych miały kobiety w przedziale wiekowym 41-50 lat na wsi, a najmniej w 60lat i więcej również na wsi. Najwięcej przypadków osteopenii wykryto wśród kobiet w przedziale wiekowym 5160 lat w mieście, natomiast żadnego przypadku nie stwierdzono w przedziale wiekowym 41-50 lat zarówno mieście jak i na wsi. Najwięcej przypadków osteoporozy u badanych występowało w przedziale wiekowym 60 i więcej, a żaden nie dotyczył kobiet będących w przedziale wiekowym 41-50 lat. W analizie danych uwzględniono wskaźnik BMI badanych kobiet W grupie badanych najwięcej kobiet było z nadwagą (37,5%), otyłość występowała u 35% pacjentek, a BMI w normie miało 27,5%. Dane przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6. Wskaźnik BMI u badanych kobiet Wskaźnik BMI

Liczba kobiet

% udział

15,9-24,9

27,5

25,0-29,9

37,5

30,0 i więcej

Razem

100

W tabeli 7 przedstawiono jak kształtuje się wskaźnik BMI u pacjentek z uwzględnieniem ich miejsca zamieszkania. Podobnie otyłość dotyczy kobiet mieszkających na wsi i w mieście. Najwięcej kobiet z nadwagą i w normie mieszka w mieście.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

291

Tabela 7. Wskaźnik BMI z uwzględnieniem podziału na regiony zamieszkania Wskaźnik BMI

Miasto

Wieś

Norma

Nadwaga

Otyłość

Razem

Analizie poddano częstość występowania schorzeń kości z uwzględnieniem BMI. Wśród badanych kobiet z miasta, u których stwierdzono osteoporozę 50% jest otyłych, 33,33% ma nadwagę a 16,67% pacjentek BMI posiada w normie. W grupie badanych z osteopenią 37,5% jest otyłych, 25% ma nadwagę, a 37,5% BMI kształtuje się w normie. Wśród kobiety które uzyskały wynik badania densytometrycznego w normie 25% jest otyłych, 25% ma nadwagę, a 50% jest szczupłych. Wśród badanych kobiet mieszkających na wsi, u których stwierdzono osteoporozę wszystkie były otyłe. W grupie badanych z osteopenią 50% było otyłych i 50% miało nadwagę. Kobiety, które uzyskały wynik badania densytometrycznego w normie (38,5%) było otyłych, 30,75% miało nadwagę, a 30,75% BMI miało w normie. W tabeli 8 przedstawiono jak kształtuje się wskaźnik BMI pacjentek z uwzględnieniem podziału na region ich zamieszkania oraz stopień schorzenia. Tabela 8. Wskaźnik BMI z uwzględnieniem regionu zamieszkania i poziomu schorzenia Miasto

Wieś

BMI Norma

Osteopenia

Osteoporoza

Norma

Osteopenia

Osteoporoza

Norma

Nadwaga

Otyłość

Razem

Częstość występowania schorzeń kości analizowano ze względu na masę ciała pacjentek. Najwięcej (50%) pacjentek mieszkających w mieście grupie wagowej 76 – 90 kg posiadało osteoporozę. Na wsi stwierdzono tylko jeden przypadek u kobiet w grupie powyżej 91kg. Osteopenia dotyczyła (33,3%) pacjentek w grupach wagowych od 61-75 kg, 76-90 kg i powyżej 91kg mieszkających w miastach i (40%) mieszkających na wsi. Najwięcej wyników w normie miały kobiety mieszkające na wsi (33,3%) w przedziałach wagowych 4560 kg, 76-90 kg. Natomiast najwięcej wyników w normie dotyczyło kobiet mieszkających w miastach w przedziałach wagowych 61-75 kg (44,4%) i 76-90 kg (33,3%). Dane przedstawiono w tabeli 9. 292

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 9. Częstość występowania schorzenia w poszczególnych kategoriach masy ciała i regionach

Przedział wagowy

Norma

Osteopenia

Osteoporoza

Miasto

Wieś

Miasto

Wieś

Miasto

Wieś

45-60 kg

61-75 kg

76-90 kg

>91kg

Razem

Najwięcej prawidłowych wyników miały kobiety mieszkające w mieście w przedziale wagowym 61-75 kg, a najmniej powyżej 91kg. Natomiast najwięcej prawidłowych wyników densytometrii kobiet mieszkających na wsi było w przedziałach wagowych 45-60 kg i 76-90 kg, najmniej w przedziale powyżej 91kg. Najwięcej przypadków osteopenii stwierdzono u badanych mieszkających w mieście w przedziałach wagowych 61-75 kg i 76-90 kg, a najmniej w przedziałach 45-60 kg i powyżej 91kg. Natomiast najwięcej przypadków osteopenii u kobiet mieszkających na wsi było w przedziałach wagowych 45-60 kg i powyżej 91kg, najmniej w przedziale 76-90 kg. Najwięcej przypadków osteoporozy zdiagnozowano u kobiet mieszkających w mieście które były przedziale wagowym 7690 kg, a najmniej w przedziale 45-60 kg. Analizę częstości występowania schorzeń kości u kobiet w zależności od ich masy ciała przedstawiono w tabeli 12. W grupie badanych o wysokości 150 – 160 cm było 33,3% kobiet pochodzących z miasta i 50% kobiet ze wsi. Z osteopenią w grupie o wysokości 150-160 cm było 25% badanych z miasta żadnego przypadku nie stwierdzono u kobiet ze wsi o tej wysokości. W grupie kobiet mieszkających na wsi o wysokości 161 – 170 cm u 50% stwierdzono osteoporozę, u 60% stwierdzono osteopenię, a 58,3% miało wynik w normie. W tej samej grupie wysokości tylko u kobiet z miasta 16,6% badanych miało osteoporozę, 75% osteopenię i 42,8% miało wynik w normie. U osób o wzroście 171 i więcej cm mieszkających na wsi u żadnej nie stwierdzono osteoporozy, osteopenię stwierdzono u 40%, a wynik w normie miało 16,6% badanych. Tabela 10. Częstość występowania schorzeń z uwzględnieniem wysokości i regionu zamieszkania Przedział wzrostowy

Norma

Osteopenia

Osteoporoza

Miasto

Wieś

Miasto

Wieś

Miasto

Wieś

150-160 cm

161-170 cm

171 i więcej

Razem

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

293

W ostatniej grupie wysokości ciała kobiet z miasta u 50% stwierdzono osteoporozą a nie stwierdzono osteopenii u żadnej z nich. Wynik w normie miało 14,3% badanych. Powyższe wyniki przedstawiono tabela 10. Najwięcej prawidłowych wyników kobiet w mieście było w przedziałach wysokości 150-160 cm i 161-170 cm, a najmniej w przedziale 171 cm i więcej. Natomiast najwięcej prawidłowych wyników pacjentek mieszkających na wsi było w przedziale wysokości 161170 cm, najmniej w przedziale 171 cm. Najwięcej przypadków osteopenii stwierdzono u kobiet w mieście o wzroście 161-170 cm, a najmniej 171 cm i więcej. Natomiast najwięcej przypadków osteopenii na wsi zdiagnozowano u kobiet o wzroście 161-170 cm, a najmniej w przedziale 150-160 cm. Najwięcej przypadków osteoporozy u kobiet w mieście było w przedziale wzrostowym 171 cm i więcej, a najmniej w przedziale 161-170 cm. Natomiast najwięcej przypadków osteoporozy u kobiet na wsi było w przedziałach wzrostowych 150-160 cm i 161-170 cm.

Dyskusja W dobie postępu technicznego coraz łatwiej wykryć jest i leczyć różnego rodzaju choroby. Do chorób, które wykryć można już we wczesnym stadium rozwoju należy między innymi osteoporoza. Jest to schorzenie znane od bardzo dawna, często nazywane odwapnieniem kości. Osteoporoza to zaburzenie struktury kostnej powodujące zmniejszanie się zawartości w kości składników mineralnych oraz zmniejszenie samej liczby beleczek kostnych. Występuje ona najczęściej u osób: po 65 roku życia, z obniżoną masą kostną, po przebytych złamaniach, o niskim wskaźniku BMI, stosujących używki, z wczesną menopauzą, prowadzących mało aktywny tryb życia [Lorenc, Walecki 1999]. Badaniem pozwalającym na wczesne wykrywanie zmian zachodzących w tkance kostnej jest densytometria, określająca parametry ilościowe masy kostnej, które są wypadkową szczytowej masy kostnej i tempa utraty masy kostnej, pozwala więc na wiarygodną ocenę BMD. W interpretacji wyników, uzyskanych przy zastosowaniu metody DXA, wyrażonych w postaci wskaźników T-score i Z-score, gdzie T-score określa liczbę odchyleń standardowych różnych od wartości szczytowych gęstości lub masy kości dla danej płci, natomiast w przypadku Z-score punktem odniesienia jest średnia gęstość lub masa kostna właściwa dla analizowanego wieku i płci. Uzyskane wyniki są interpretowane w zależności od otrzymanych wartości jako norma w przedziale od 1,0 do -1,0 SD, jako osteopenia (do -2,5 SD), osteoporoza (poniżej -2,5SD) [Lewicki 2006]. Jednym z najistotniejszych czynników wystąpienia osteoporozy jest zaawansowany wiek oraz płeć żeńska. Kobiety stanowią aż 90% pacjentów z odwapnieniem kości. Najważniejsze czynniki tłumaczące większą podatność kobiet na osteoporozę to niewydolność gruczołów płciowych w fazie przekwitania oraz drobniejsza niż u mężczyzn budowa ciała [Horst – Sikorska, 2005]. Wyniki niniejszej pracy potwierdzają to, iż zaawansowany wiek pacjenta jest przyczyną rozwoju choroby. Analizując wyniki badań można stwierdzić, że w grupie badawczej powyżej 61 roku życia najwięcej osób chorowało na osteoporozę. Jest to osteoporoza typu II, czyli tzw. osteoporoza starcza, której przyczyną są zmiany w budowie kości spowodowane jej starzeniem się. Ten rodzaj osteoporozy występuje w 20% przypadków osteoporozy inwolucyjnych [Nejman, 1996]. Marcinowska, NAMS (North American Menopause Society) i NOF (National Osteoporosis Foundation) podają, że głównymi czynnikami ryzyka wystąpienia osteoporozy i złamania osteoporotycznego jest niska masa ciała oraz niski wskaźnik BMI. Osoby cechujące się niską masą kostną lub te, któ294

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

re w okresie dzieciństwa chorowały mają mniejszy wapniowy margines bezpieczeństwa, dlatego w trakcie rozwoju choroby szybciej osiągają stan odwapnienia, który powoduje złamania. Szczytowa masa kostna nie zależy jedynie od typu budowy ciała, ma również na nią wpływ aktywność fizyczna w młodości i uwarunkowania dziedziczne. U kobiet w okresie przekwitania tkanka tłuszczowa jest miejscem przemiany hormonów płciowych i pełni rolę immunologiczną przed osteoporozą, mało aktywny styl życia oraz nieprawidłowe żywienie mogą przyczynić się do rozwoju osteoporozy [Horst - Sikorska, 2005]. Jak potwierdza wiele badań, kobiety z niskim BMI, są potencjalnie bardziej narażone na osteoporozę [Lewicki, 2006, Pałosz, Pilch 2006]. Analizując wyniki niniejszej pracy można stwierdzić, że pośród kobiet z osteoporozą większość posiada nadwagę lub była otyła, co nie potwierdza wcześniejszych doniesień. Najwięcej kobiet obarczonych osteoporozą i osteopenią ważła ponad 61 kg. Niepokojące są dane National Osteoporosis Foundation, że obecnie u około 43,5 mln mężczyzn i kobiet do 50 roku życia występuję zrzeszotnienie kości lub niska masa kostna [Wehren, 2004]. Wysoki wzrost powyżej 168 cm jak i niska masa ciała w wieku 25 lat powodują wzrost ryzyka pojawienia się załamania osteoporotycznego [Lewicki, 2006]. Na podstawie przeprowadzonych badań wynika, że najwięcej kobiet z osteoporozą oraz osteopenią było o wzroście 170 cm. Oprócz wieku pacjenta, płci, masy ciała, BMI, a także wysokości ciała, czynnikami mającymi wpływ na skład kości i ich odporność na zużycie są pierwiastki mineralne: magnez, fosfor, wapń oraz cynk. Najważniejszymi hormonami są estrogeny i androgeny, które przeciwdziałają utracie wapnia z kości, aktywna forma witaminy D3 wzmacnia wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego oraz nerek, natomiast hormon wzrostu, tarczycy, a także przytarczyc podwyższają poziom wapnia we krwi. Kalcytonina sprawia, że wapń we krwi zostaje obniżony. Hormon produkowany przez nadnercza - kortyzol może powodować nasilenia osteoporozy [Nejman, Garwacka – Jodzis 1996]. Na masę tkanki kostnej mają także wpływ rodzaje spożywanych pokarmów, aktywność fizyczna, rodzaj wykonywanej pracy czy stosowanie używek. W utrzymaniu gęstości mineralnej kości mają znaczenie takie składniki diety, jak: wapń, fosfor, magnez, witamina D, witamina K, witamina C, bor, miedź, białko, sód. Należy jednak zaznaczyć, że żywienie wpływa na jakość tworzącej się tkanki kostnej i jej wytrzymałość w dalszych latach, a praktycznie nie wpływa na wytrzymałość już istniejącej tkanki kostnej [Włodarek 2009]. W okresie pomenopauzalnym interwencja żywieniowa ma znaczenie w utrzymaniu mineralizacji kości u kobiet, chociaż największy wpływ na utratę części mineralnej kości w tym wieku mają niedobory estrogenów w organizmie. Obserwowano, że większe spożycie wapnia, równocześnie z witaminą D u kobiet rasy kaukaskiej w tym okresie życia, wpływało na zmniejszenie częstości występowania osteoporozy [Nieves i wsp. 2008]]. Elders i wsp. wykazali również, że kobiety w wieku 46–55 lat, które przez dwa lata suplementowały się preparatami wapniowymi w ilości 1–2 g dziennie, miały mniejszą utratę masy kostnej [Elders i wsp. 1991]. Oprócz witaminy D witamina K może również obniżać ryzyko zmniejszania masy kostnej oraz ryzyko złamań u osób w podeszłym wieku jest bowiem kofaktorem enzymu karboksylazy, przeprowadzającej reakcję gamma- karboksylacji reszt glutaminowych zawartych w cząsteczkach białek. Zwiększa to powinowactwo jonów wapnia do kwasu glutaminowego w białkach zwanych białkami Gla, ważnych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Wśród tych białek znajdują się osteopontyna i osteokalcyna. Osteokalcyna jest jednym z głównych białek kości i uważa się ją za regulator ich mineralizacji [Aloia i wsp. 1994]. Ponadto witamina K może wpływać na hamowanie formowania osteoklastów i na indukcję różnicowania komórek progonitorowych do osteoblastów. Obserwuje się, że niedobory witaminy K w diecie mogą wpływać na zwiększenie „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

295

łamliwości kości [Billing-Marczak i wsp. 2008]. Innymi ważnymi składnikami diety odgrywającymi istotną rolę w metabolizmie kości są: miedź, żelazo i cynk, jako kofaktory enzymów biorących udział w metabolizmie kości [Hugh i wsp. 2007]. Natomiast nadmierna podaż witaminy A może prowadzić do zwiększenia resorpcji kości, hiperkalcemii i zwiększonego ryzyka złamań [Dawson-Hughes 2008]. Istnieją dowody, że duże spożycie kawy może być czynnikiem zwiększającym ryzyko występowania osteoporozy gdyż wypicie ok. 180 ml zmniejsza bilans wapnia o około 5 mg/ dzień [Szkop 2001]. Badania wskazały, że kobiety po menopauzie, które spożywały dwie filiżanki lub więcej kawy dziennie, miały mniejszą gęstość mineralną kości, jeśli jednocześnie nie spożywały produktów mlecznych [Bujko 2001,]. Również etanol spożywany w dużych ilościach może wpływać na tkankę kostną, hamując jej wytwarzanie. W badaniach MacDonald i wsp. stwierdzili, że niewielkie spożycie etanolu wpływa na zmniejszenie utraty masy kostnej w odcinku lędźwiowym kręgosłupa u kobiet po menopauzie [MacDonald i wsp. 2004]. Podobną zależność zaobserwowali również autorzy innego badania, przeprowadzonego wśród kobiet długotrwale spożywających alkohol w ilości mniejszej niż 75g na tydzień [Feskanich i wsp. 1999]. Brak aktywności ruchowej należy również do jednej z podstawowych przyczyn odwapnienia kości. W profilaktyce i leczeniu tej choroby ważne jest znaczenie aktywności fizycznej. Podczas regularnie wykonywanych ćwiczeń fizycznych w tkance kostnej zachodzą zmiany strukturalne, które polegają na powiększeniu się warstwy substancji zbitej oraz zwiększeniu liczby osteonów – elementów architektonicznych i czynnościowych tkanki kostnej zbitej. Zmianom ulega także struktura i układ beleczek kostnych istoty gąbczastej, które są korzystne dla trwałości kości. Również zmienia się skład chemiczny kości poprzez zwiększenie się ilości substancji organicznych i soli mineralnych. Zmiany zachodzące pod wpływem aktywności fizycznej sprawiają, że kość jest bardziej wytrzymała i odporna na urazy mechaniczne. Poprawia się zakres ruchów w stawach, koordynacja i sprawność ruchowa [Szukalski, 2001]. W niniejszej pracy nie analizowano co prawda aktywności fizycznej badanych kobiet, ale można przypuszczać, iż kobiety mieszkające na wsi mają więcej ruchu związanego z praca w gospodarstwie i to właśnie u nich zaobserwowano najmniej zachorowań na osteoporozę. Osoby chore na osteoporozę powinny mieć indywidualnie sporządzony zestaw ćwiczeń, uwzględniający stopień zaawansowania choroby, obecność i liczbę złamań oraz ogólną wydolność organizmu. Forma aktywności ruchowej musi być ściśle dostosowana do możliwości chorego (Nejman, Garwacka – Jodzis, 1996). Zalecanymi formami aktywności fizycznej w profilaktyce i leczeniu osteoporozy są: spacery, pływanie, jazda na rowerze oraz gimnastyka. Spacery są idealnym ćwiczeniem dla organizmu. W ich trakcie na szkielet działają siły grawitacyjne, których działanie związane jest ze zmiennym napięciem mięśni, poprawą bilansu resorpcji i produkcją nowej kości. Spacer bardzo korzystnie wpływa na wzmocnienie mięśni kręgosłupa, dlatego powinniśmy spacerować co najmniej 30 minut dziennie [Marcinowska - Suchowierska, 2002]. Pływanie jest doskonałym ćwiczeniem ogólnorozwojowym. Wpływa bardzo dobrze na mięśnie kręgosłupa i kończyn górnych. Najlepszym ćwiczeniem przy zrzeszotnieniu kości jest styl grzbietowy, gdyż przy pływaniu na brzuchu plecy przyjmują kształt wklęsły, co wpływa niekorzystnie na kręgosłup [Leibold, 2006]. Jazda na rowerze jest odpowiednią formą treningu fizycznego, która poprawia poczucie równowagi. Poza ćwiczeniami ogólnymi jednocześnie powinny być wykonywane ćwiczenia izometryczne, które polegają na napinaniu mięśni przeciwko oporowi. Ich zadaniem jest wzmoc296

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

nienie mięśni grzbietu i brzucha, a więc tzw. gorsetu mięśniowego w celu zapobiegnięcia pogłębienia się deformacji szkieletu [Nejman, Garwacka -Jodzis, 1996]. Jednak nie wszystkie formy aktywności fizycznej są wskazane dla osób z osteoporozą. Osoby cierpiące na odwapnienie kości powinny unikać takich form aktywności ruchowej jak: aerobic, taniec, jogging, siatkówka, squash, ponieważ obciążają stawy skokowe oraz wymagają nagłego hamowania. Należy również unikać sił skrętnych, skłonów i gwałtownych obciążeń, gdyż mogą powodować złamania kompresyjne trzonów kręgowych ze względu na obniżoną wytrzymałość tkanki kostnej [Bartl, 2009]. Współistniejące choroby np. nadczynność tarczycy, nadczynność i niedoczynność kory nadnerczy, nadczynność przytarczyc, cukrzyca, zaburzenia czynności gruczołów płciowych i przewlekłe choroby nerek, wątroby oraz układu pokarmowego prowadzą do zaburzeń w przemianie materii w tkance kostnej. Również zażywanie hormonów sterydowych, duże dawki tyroksyny, mocno działające leki moczopędne (furosemid), niektóre środki wpływające na krzepliwość krwi (heparyna), wpływają na metabolizm tkanki kostnej i mogą spowodować przyśpieszenie rozwoju osteoporozy [Marcinowska – Suchowierska 2002]. Przyczynami wystąpienia osteoporozy może być też: palenie tytoniu, nadmierne spożywanie soli, czy pokarmów zakwaszających. Nałogowe palenie papierosów ma wpływ na przemiany zachodzące w kościach, palenie przez kobiety może doprowadzić do zaburzeń w działaniu hormonów płciowych. Spadek produkcji estrogenów pobudza do działania osteoklasty. Palenie może także przyspieszyć okres przekwitania. Osoby palące są najczęściej szczuplejsze i lżejsze od ludzi niepalących, co sprawia, że palacze są bardziej narażeni na złamania. Dym papierosowy zawiera kadm - metal ciężki, który jeśli dostanie się do organizmu zaburza prawidłową strukturę kości. Innym czynnikiem ryzyka pojawienia się osteoporozy są przebyte złamania po niewielkim urazie, niedobory wapnia i witaminy D3. Największe zagrożenie osteoporozy pojawia się u kobiet, które przestały miesiączkować przed 45 rokiem życia lub po operacji w obrębie narządów rodnych, czego skutkiem było ustanie gruczołów płciowych [Lipiński, 2003].

Wnioski Na podstawie przeprowadzonej analizy uzyskanych wyników i danych piśmiennictwa można stwierdzić iż: 1. Osteoporozą dotknięte były kobiety w okresie pomenopauzalnym tj. po 60 roku życia. 2. Najwięcej zachorowań obserwowano się u kobiet mieszkających w miastach. 3. Choroba ta dotykała najczęściej kobiet z nadwagą i otyłych, co jest sprzeczne z dotychczasowymi doniesieniami piśmiennictwa, które mówią, iż kobiety szczupłe o małej masie ciała są bardziej predysponowane do większych ubytków masy kostnej. Zależność ta może wynikać z braku aktywności fizycznej tych kobiet oraz złymi nawykami żywieniowymi co w efekcie przyczynia się do większej utraty masy kostnej u nich.

Piśmiennictwo 1. Bartl R. Osteoporoza: jak wzmocnić kości dzięki diecie i aktywności fizycznej: profilaktyka, diagnostyka, leczenie. Klub dla Ciebie, Warszawa 2009. 2. Compston J. E. Zrozumieć osteoporozę. Via Medica, Gdańsk 2006. 3. Fox-Spencer R. Osteoporoza. Lekarz rodzinny. HELION, Gliwice 2007. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

297

4. Grzegorzewska J. Kłoda M. Życie z osteoporozą - znaczenie wczesnej profilaktyki. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 2008, nr 6. 5. Hodgdson S. Co radzi lekarz: osteoporoza. Świat Książki, Warszawa 2007. 6. Horst - Sikorska W. Rozpoznawania i leczenie osteoporozy w praktyce lekarza rodzinnego. Służba Zdrowia, 2005, nr 38-42: 42-45. 7. Janiszewski M. Fizjoterapia w osteoporozie. Wydawnictwo Akademickie WSSP, Lublin 2008. 8. Jończy - Czeredrecka A. Częstość występowania osteopenii i osteoporozy 9. i analiza wybranych czynników ryzyka. Kraków 2006. 10. Leibold G. Osteoporoza: zapobieganie, leczenie, regeneracja . Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski, Janki k. Warszawy 2006. 11. Lewicki E. M. Przegląd wytycznych oznaczenia gęstości mineralnej kości i leczenia osteoporozy. Medycyna po Dyplomie, 2006, tom 15, nr 1: 149-158. 12. Lipiński K.. Osteoporoza – epidemiologia, problemy społeczne i medyczne. Rehabilitacja Medyczna, 2003, tom 7: 2-5. 13. Lorenc R. Walecki J. Diagnostyka osteoporozy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999. 14. Marcinowska - Suchowierska E. Osteoporoza - komu zagraża, jak jej uniknąć. 15. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa2002. 16. Nejman B. Garwacka - Jodzis I. Osteoporoza. Wydawnictwo INTERLIBRO, 1996. 17. Pałosz J. Pilch W. Częstość występowania osteoporozy oraz analiza wybranych 18. czynników ryzyka. Medicina Sportiva Practica2007, Kraków Tom 8,. 43 19. Piekarczyk J. Porady lekarza rodzinnego. Osteoporoza. Wydawnictwo Literat, Toruń, 2009, nr 10 20. Szukalski W. Zdrowotne walory aktywności ruchowej. Lider, Wilków, 2001, nr 1. 21. Wehren LE. Leczenie osteopenii i osteoporozy. Ginekologia po Dyplomie, 2004, tom 6, nr 5 (32): 12-13. 22. Wieczorek - Chełmińska Z. Żywienie w chorobach kostno - stawowych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2011. 23. Włodarek D. Znaczenie diety w zapobieganiu osteoporozie. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2009, 5 (4): 245–253. 24. Osteoporosis, prevention, diagnosis and therapy. NIH Consens Statement Online 2000 (17): 1–36. 25. Nieves J.W., Barrett-Connor E., Siris ES, Zion M., Barlas S., Chen Y.T.: Calcium and vitamin D intake influence bone mass, but not short-term fracture risk, in Caucasian postmenopausal women from the National Osteoporosis Risk Assessment (NORA) study. Osteoporos. Int. 2008; 19: 673–679. 26. Aloia J.F., Vaswani A., Yeh J.K., Ross P.L., Flaster E., Dilmanian F.A.: Calcium supplementation with and without hormone replacement therapy to prevent postmenopausal bone loss. Ann. Intern. Med. 1994; 120: 97–103. 27. Billing-Marczak K., Krotkiewski M.: Rola witaminy K w metabolizmie kości. Terapia 2008; 209: 41–44. 28. Adams J., Pepping J.: Vitamin K in the treatment and prevention of osteoporosis and arterial calcification. Am. J. Health–Syst. Pharm. 2005; 62: 1574–1581. 29. Elders P.J. Netelenbos J.C., Lips P. i wsp.: Calcium supplementation reduces vertebral bone loss in perimenopausal women: a controlled trial in 248 women between 46 and 55 years of age. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1991; 73: 533–540. 298

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

30. Hugh L., Single M., Kishbaugh R.M., Buchwald M.: Skeletal system and joint health. W: Marian M.J., Williams- Mullen P., Bowers J.M. (red.).: Integrating therapeutic and complementary nutrition. Taylor and Francis, Nowy Jork 2007: 171–213. 31. Dawson-Hughes B.: Osteoporosis. W: Shils M.E., Shike M., Ross A.C., Caballero B., Cousins R.J. (red.).: Modern Nutrition in health and disease. Lippincott Williams and Wilkins, Filadelfia 2008: 1339–1352. 32. MacDonald H.M., New S.A., Golden M.H., Campbell M.K., Reid D.M.: Nutritional associations with bone loss during the menopausal transition: evidence of a beneficial effect of calcium, alcohol, and fruit and vegetable nutrients and of a detrimental effect of fatty acids. Am. J. Clin. Nutr. 2004; 79: 155–165. 33. Feskanich D., Korrick S.A., Greenspan S.L., Rosen H.N., Colditz G.A.: Moderate alcohol consumption and bone density among postmenopausal women. J. Womens Health 1999; 8: 65–73.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

299

Józef Szubert, Sławomir Szubert, Alicja Szymańska-Paszczuk, Włodzimierz Ziółkowski, Wojciech Wieczorek, Marietta Szubert

Edukacja zdrowotna oraz obiektywne i subiektywne mierniki oceny zdrowia Health education, objective and subjective measures of health assessment Wyższa Szkoły Informatyki i Umiejętności, Łódź

Streszczenie W pracy podano definicję zdrowia oraz rożne podejścia do definiowania zdrowia. Omówiono czynniki warunkujące zdrowie. Szczególny nacisk położono na styl życia i zachowania prozdrowotne. Zwrócono uwagę, że na szkole i rodzinie spoczywa największy ciężar odpowiedzialności za prowadzenie i efekty edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży. Wykazano, że zdrowe żywienie i aktywność fizyczna są obecnie traktowane łącznie, jako podstawowe elementy prozdrowotnego stylu życia i sposób zapobiegania wielu chorobom. Wprowadzona w 2008 roku nowa podstawa programowa kształcenia mówi o ścisłym powiązaniu edukacji zdrowotnej z wychowaniem fizycznym. Stawia ona nowe zadania i jest wyzwaniem dla nauczycieli wychowania fizycznego. Wymaga to ich współpracy z innymi nauczycielami i pełnienia w szkole roli koordynatora edukacji zdrowotnej. Omówiono także mierniki zdrowia: 1. Obiektywne, do których należą wskaźniki medyczne (np. pomiar ciśnienia krwi, rzutu minutowego serca), a także wskaźniki antropometryczne (np. masa i wysokość ciała) i sprawności fizycznej (np. maksymalny pobór tlenu). 2. Subiektywne, gdy oceny różnych aspektów zdrowia dokonują sami ludzie, w badaniach ankietowych.

Słowa kluczowe edukacja zdrowotna

Summary The publication provides a definition of health, as well as various approaches to defining health. Factors affecting health are discussed, with particular attention to lifestyle and health promotion. School and family are considered most significant in terms of health education in children and youth. It was proved that healthy nutrition and physical activity are currently considered as the basic elements of healthy lifestyle and disease prevention. New education program introduced in 2008 states close connection of health promotion and physical education. It sets new goals and challenges for phys-ed teachers. It requires their close cooperation with other teachers, as well as acting as school’s health education coordinator. The publication also discussed the measures of health assessment: 1. Subjective, when various aspects of health are being evaluated by subjects themselves, through questionnaires. 2. Objective, which include medical factors (blod pressure, cardiac output), antropometrical data (like body wight and height) and physical fitness (maximum oxygen uptake). 300

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Keywords health education Definicje zdrowia Zdrowie jest podstawowym pojęciem w edukacji zdrowotnej. „Zdrowie” należy do pojęć abstrakcyjnych, bardzo trudnych do zdefiniowania. Doliczono się ponad 300 definicji zdrowia, co wskazuje, że każda kolejna nie jest zadowalająca (1). Granicą oddzielającą medyczne ujęcie zdrowia od współczesnych jego koncepcji było opublikowane w 1941 r. sformułowanie G. Sigerista, który uznał, że zdrowie jest stanem nieograniczającym się tylko do braku chorób. „Zdrowym może być człowiek, który odznacza się harmonijnym rozwojem fizycznym i psychicznym i dobrze adaptuje się do otaczającego go środowiska społecznego. Całkowicie realizuje on swoje zdolności fizyczne i umysłowe, może dostosowywać się do zmian w otoczeniu, jeśli nie wykraczają one poza granice normy, i wnosi swój wkład w pomyślność społeczeństwa, odpowiednio do swoich możliwości i zdolności. Dlatego zdrowie nie oznacza braku chorób; to jest coś pozytywnego, to pełne radości i ochoty wypełnianie obowiązków, które życie nakłada na człowieka” (1,2). Propozycja G. Sigerista była podstawą definicji zdrowia, zawartej w Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), przyjętej w 1946 r. Zdrowie jest stanem pełnego dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego, społecznego, a nie wyłącznie brakiem choroby lub niedomagania (ułomności). Nowymi elementami tej definicji było zwrócenie uwagi na: • zdrowie jako stan pozytywny (niektórzy autorzy używają określeń: dobrostan lub stan pełnej pomyślności), • jego wielowymiarowość (aspekt fizyczny, psychiczny i społeczny), • znaczenie subiektywnej oceny (poczucia) zdrowia (samopoczucie). Definicja ta jest jednak od wielu lat przedmiotem krytyki. Wśród „zarzutów” wymienia się m.in.: • statyczność - „stan” odnosi się do sytuacji chwilowej, • brak aspektu duchowego zdrowia, • nieprecyzyjność sformułowania „dobrostan”, • pojmowanie zdrowia jako stanu idealnego jest „mirażem” [Dubos (3)], utopią [Sokołowska, (4)]; osiągnięcie pełnego zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego jest praktycznie nie możliwe [Tones, Green, (5)]. Mimo tych zastrzeżeń definicja zdrowia, zaproponowana przez WHO jest nadal najczęściej cytowana na całym świecie. Zainicjowała liczne próby formułowania pozytywnych definicji zdrowia. W ostatnich dekadach wzrosło zainteresowanie zdrowiem wśród przedstawicieli nauk społecznych, wyodrębniła się psychologia zdrowia i socjologia zdrowia. Podjęto próby definiowania zdrowia z perspektywy zdrowia publicznego i promocji zdrowia. Zdrowie występuje także w doktrynie Kościoła katolickiego w wymiarze teologicznym (zdrowie jest darem Boga) i praktycznym (Kościół określa reguły postępowania człowieka wobec własnego ciała i wobec zdrowia bliźnich) [Libiszowska-Żółtkowska, (6)]. Szczególny wpływ na współczesne definiowanie zdrowia miała pierwsza jego socjologiczna definicja, sformułowana przez T. Parsonsa (7), który określił zdrowie, jako stan, w którym jednostka wykazuje optymalną umiejętność efektywnego pełnienia ról i zadań wyznaczonych jej przez proces socjalizacji. Udział przedstawicieli różnych dyscyplin nauki rozszerzył dotychczasowy zakres bio„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

301

medycznego ujmowania zdrowia o sferę psychospołecznego i duchowego funkcjonowania człowieka, ale równocześnie bardzo skomplikował jego definiowanie (różne podejścia, akcenty, terminologia). Współczesne definicje ujmują zdrowie w różnorodny sposób. Różne podejścia do definiowania zdrowia: • zdrowie jako zdolność człowieka do: normalnego funkcjonowania (wykonywania zadań i pełnienia ról społecznych); osiągania szczytu własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych; wszechstronnego rozwoju i stawiania sobie wymagań; adaptacji w zmieniającym się środowisku; zaspokajania własnych potrzeb, redukowania napięć; • zdrowie jako potencjał fizyczny i psychiczny człowieka, dający możliwość rozwijania różnych aktywności (samorealizacji, twórczego życia); • zdrowie jako równowaga i harmonia możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych człowieka; dyspozycja do utrzymania równowagi między organizmem człowieka a wymogami środowiska; proces równoważenia zasobów i obciążeń; • zdrowie jako dobra jakość życia: dobre samopoczucie, szczęście, zadowolenie z życia, samorealizacja. Wątpliwość co do możliwości sformułowania uniwersalnej definicji zdrowia wyraził już w latach 70. XX w. M. Pflanz (8): „wiele można powiedzieć na temat różnych definicji zdrowia - są one pompatyczne, banalne, tautologiczne lub nic nie znaczące. Jednego tylko powiedzieć nie można, że przyjemnie intrygują [...]. Wobec różnych punktów wyjścia socjologów, matematyków i lekarzy trudno się spodziewać, aby w ciągu kilku następnych lat powstała definicja i operacjonalizacja terminu zdrowie zaspokajająca potrzeby teoretyczne i praktyczne”. Zdaniem Z. Melosika (9): „współcześnie coraz częściej akceptuje się tezę, iż nie istnieje możliwość sformułowania jednej definicji ciała, zdrowia i choroby. Nie są to bowiem stany wyłącznie obiektywne, które są dane, lecz w dużej mierze - społeczne konstrukcje. [...] Mają one charakter relatywny. To co w jednych warunkach kulturowych czy społecznych jawi się jako bezwzględnie zdrowe (stąd pożądane), w innych może stać się przyczyną lub oznaką choroby (i odwrotnie). W rezultacie też nie wydaje się możliwe stworzenie jednej ostatecznej (i kulturowo uniwersalnej) koncepcji promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej”. Wobec trudności w zdefiniowaniu zdrowia, specjaliści zdrowia publicznego proponują, aby w formułowaniu definicji zdrowia brać pod uwagę cel, któremu ma ona służyć. Na przykład w programach profilaktyki chorób lepiej wykorzystać definicję negatywną; w programach promocji zdrowia bardziej przydatne są definicje funkcjonalne (zdolności, potencjał człowieka) [Włodarczyk, Poździoch (10)]. Mimo porażek w sformułowaniu uniwersalnej, profesjonalnej definicji zdrowia, istnieje zgodność, że zdrowie jest: • odrębną kategorią niż choroba, • kategorią pozytywną, oznacza dobrostan, pełnię możliwości, sprzyja dobrej jakości życia i życiu twórczemu, • pojęciem wielowymiarowym. Zdrowie jako zasób dla jednostki i społeczeństwa, prawo do zdrowia W podstawowych dokumentach międzynarodowych, opublikowanych w ostatnich dwóch dekadach i adresowanych do rządów wszystkich państw, podkreśla się, że: 302

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

1. Zdrowie jest zasobem (środkiem) dla każdego człowieka, z którego może korzystać w codziennym życiu, ale zdrowie nie jest celem, do którego człowiek zmierza [Karta Ottawska (11)]. Rozwijanie i wykorzystywanie swojego potencjału zdrowotnego umożliwia człowiekowi życie satysfakcjonujące (twórcze, spełnione) pod względem społecznym i ekonomicznym [WHO (12)]. Obserwacje z codziennego życia potwierdzają te założenia. Ludzie zdrowi mogą lepiej i łatwiej wykorzystywać swoje potencjalne możliwości, zaspokajać swoje potrzeby, osiągać swoje cele i aspiracje życiowe, mają także większą szansę na dobrą jakość życia. 2. Zdrowie jest zasobem dla społeczeństwa - dobre zdrowie jest jednym z głównych bogactw naturalnych kraju determinujących rozwój społeczny, ekono miczny i osobisty ludzi [Karta Ottawska (11)]. Tylko zdrowe społeczeństwo jest zdolne do tworzenia dóbr materialnych i kulturalnych, rozwoju i może osiągnąć dobrobyt. Obciążenie chorobami, przedwczesna umieralność, niepełnosprawność i inwalidztwo mają wymierne skutki społeczne i ekonomiczne (w tym utrata wyprodukowanych dóbr, zwiększone nakłady na leczenie, zapewnienie opieki i bytu osobom, które nie mogą samodzielnie funkcjonować). 3. Zdrowie jest podstawowym prawem każdego człowieka. W roku 1998, w Światowej Deklaracji Zdrowia, potwierdzono „poparcie dla zasady przyjętej w Konstytucji WHO, że posiadanie możliwego do uzyskania stanu zdrowia, jest jednym z podstawowych praw każdej istoty ludzkiej”. Deklaracja ta została przyjęta na 51 Światowym Zgromadzeniu Zdrowia w maju 1998 r. Stanowiła ona podstawę do opracowania w roku 1999 nowej strategii działań na rzecz zdrowia w Europejskim Regionie WHO Zdrowia dla Wszystkich w XXI wieku. Założenie to było jednym z trzech elementów podstawy etycznej strategii Zdrowie 21 (2001). W Konwencji o Prawach Dziecka uznano „prawo dziecka do jak najwyższego poziomu zdrowia”. Konwencja przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1988 r. W 1991 r. została ona ratyfikowana przez Polskę. Celami edukacji zdrowotnej powinno być: • stwarzanie ludziom okazji, aby zastanowili się nad tym, jaką wartość ma dla nich zdrowie i jakie miejsce zajmuje ono w ich systemie wartości, • uświadamianie politykom i decydentom na różnym poziomie, że zdrowie jest zasobem dla społeczeństwa, społeczności, grupy oraz że wszystkie ich decyzje mogą uszczuplać lub pomnażać ten zasób. Drugim, obok zdrowia, podstawowym pojęciem w edukacji zdrowotnej są czynniki warunkujące (wpływające, determinujące) zdrowie. Na wiele z nich jednostka nie ma bezpośredniego wpływu, ale od tego, czy ludzie rozumieją, od czego zależy ich zdrowie i czy biorą to pod uwagę w codziennym życiu, zależą w dużym stopniu ich działania na rzecz zdrowia. Czynniki warunkujące zdrowie i zmiany w ich postrzeganiu Zdrowie jednostki i zbiorowości we wszystkich kulturach zależy od wielu różnorodnych czynników. Rola i hierarchia ważności poszczególnych czynników może być różna i zmieniała się wraz ze zmianą modelu zdrowia. W biomedycznym modelu zdrowia szczególną rolę przypisywano opiece medycznej. W wieku XX, dzięki dynamicznemu rozwojowi nauk medycznych, zwiększyły się możliwości diagnozowania i leczenia wielu chorób, rozwinięto nowe technologie medyczne. Okazało się jednak, że postęp nauk medycznych i wzrastające nakłady na działania naprawcze nie przyniosły oczekiwanej poprawy zdrowia spo„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

303

łeczeństwa. Uważa się, że momentem przełomowym dla zmiany postrzegania czynników warunkujących zdrowie ludzi, z przeniesieniem akcentów z działań medycznych na szerszy kontekst społeczny, był raport ministra zdrowia Kanady M. Lalonde (13), który stanowił podstawę polityki zdrowotnej państwa. Lalonde zaproponował w nim koncepcję „pól zdrowia” (ryc.1), w której wyróżnił cztery grupy czynników warunkujących zdrowie: 1. Styl życia - zbiór decyzji (działań) jednostki, które wpływają na jego zdrowie i które jednostka może w mniejszym lub większym stopniu kontrolować (ok. 50-52% ogółu wpływów), 2. Środowisko - wszystkie jego elementy, zewnętrzne w stosunku do ciała ludzkiego, na które jednostka nie ma wpływu lub jest on bardzo ograniczony (ok. 20%), 3. Biologia człowieka - wszystkie cechy związane z biologią organizmu ludzkiego, 4. w tym czynniki genetyczne, wiek, płeć (ok. 20%), 5. Organizacja opieki medycznej - dostępność, jakość, organizacja, rodzaj, zasoby opieki medycznej (ok. 10-15%).

Ryc. 1. Czynniki warunkujące zdrowie jednostki według koncepcji „pól zdrowia” ( Woynarowska 2012)

Koncepcja „pól zdrowia” (zwana też „kołem Lalonde’a”) miała wpływ na rozwój społeczno-ekologicznego modelu zdrowia i zmianę polityki zdrowotnej na świecie oraz stworzyła podstawy do rozwoju promocji zdrowia. Uświadomiła ludziom, że w największym stopniu na ich zdrowie wpływa ich styl życia i przez jego zmianę, w kierunku sprzyjającym zdrowiu, można je poprawić. Uaktualniła znane już wcześniej hasło: „twoje zdrowie w twoich rękach”.

304

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Istnieje wiele modeli czynników warunkujących zdrowie. Są nimi „Mandala zdrowia” (14) (ryc.2) i Holistyczny model zdrowia (15) (ryc.3).

Ryc.2. „Mandala zdrowia” - model ekosystemu człowieka [Hancock (14)]

Ryc.3. Holistyczny model zdrowia [Simovska (15)]

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

305

Ryc.4. Model czynników warunkujących zdrowie „tęcza czynników (polityki) zdrowia” [Dahlgren, Whitehead (16)]

Kolejną propozycją jest „Tęcza czynników (polityki) zdrowia” [Dahlgren, Whitehead (16)] (ryc.4). W centrum tego modelu umieszczono czynniki biologiczne (wiek, płeć, czynniki konstytucjonalne). Kolejne trzy grupy czynników (łuki tęczy) to: styl życia, sieci wsparcia społecznego oraz szeroko pojęte czynniki społeczno-ekonomiczne, kulturowe i środowiskowe (warunki życia i pracy) W dalszej części zostaną omówione najważniejsze grupy tych czynników. Ważnym celem edukacji zdrowotnej powinno być umożliwienie ludziom dokonania identyfikacji czynników wpływających na ich zdrowie - pozytywnych i negatywnych, narysowanie własnego „koła pól zdrowia” lub „tęczy czynników zdrowia” albo innego własnego modelu tych czynników. Zachowanie zdrowotne, czyli postępowanie, działanie, które pośrednio lub bezpośrednio wpływa na zdrowie i samopoczucie człowieka, kształtują się przede wszystkim w okresie wzrastania i rozwoju. Toteż idea promocji zdrowego stylu życia, w postaci edukacji prozdrowotnej, winna rozwijać się już od najmłodszych lat i przebiegać wielopłaszczyznowo – od uświadomienia sobie istoty zdrowia do podejmowania decyzji i działań zdrowotnych (1, 17). Zgodnie z tradycyjnym podejściem, edukacja zdrowotna sprowadzała się do poprawy i ochrony zdrowia poprzez stymulowania procesem uczenia oraz dobrowolnymi zmianami w zachowaniu. Zadaniem jej było jedynie podnoszenie poziomu wiedzy oraz poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia (18). Współczesna idea wychowania zdrowotnego, główny akcent kładzie na praktyczne działanie. Wiedza teoretyczna służyć ma jedynie nabyciu niezbędnych wiadomości koniecznych do podejmowania konkretnych zadań z zakresu ochrony zdrowia (19). 306

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Rola szkoły i rodziny w edukacji zdrowotnej Szkoła obok rodziny, jest siedliskiem, na którym spoczywa największy ciężar i odpowiedzialność za prowadzenie i efekty edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży (1, 20). Za stwierdzeniem takim przemawiają następujące argumenty: • każde dziecko ma prawo do edukacji zdrowotnej, podobnie jak do nauki czytania i pisania, • edukacja do zdrowia wspiera realizację podstawowych zadań szkoły, zdrowie jest nieodłącznym warunkiem osiągnięć szkolnych, • w szkole istnieją możliwości prowadzenia systematycznej, zaplanowanej edukacji zdrowotnej całej populacji dzieci i młodzieży, • edukacja zdrowotna w szkole stanowi ważny element polityki zdrowotnej państwa. Wychowanie zdrowotne w edukacji wczesnoszkolnej zajmuje miejsce priorytetowe. Już u dzieci w wieku 7-10 lat należy zwrócić uwagę na rozwijanie właściwej postawy wobec higieny i zdrowia. ważnym zadaniem jest rozbudzenie zainteresowań kulturą zdrowotną, zapewnienie warunków do harmonijnego rozwoju fizycznego, psychicznego, a także zachowań prozdrowotnych (21, 22). Do najważniejszych metod stosowanych obecnie w edukacji zdrowotnej zalicza się metody aktywne (aktywizujące, interakcyjne), które stwarzają przestrzeń dla aktywności dziecka. Celem kształcenia, przy zastosowaniu tej metody, jest możliwie jak najpełniejszy rozwój osobowości ucznia, jego sprawność w sferze intelektualnej, fizycznej, emocjonalnej oraz społecznej i moralnej (1, 19, 23). O potrzebie edukacji zdrowotnej w szkole, szczególnie zaś w nauczaniu początkowym świadczy niedostateczny jeszcze rozwój fizyczny dziecka, a także duża zmienność procesów dojrzewania i wzrastania. Wynikają często z tego powodu różnorodne problemy zdrowotne o charakterze fizycznym – nieprawidłowy wzrost narządów, kośćca itp. Edukacja zdrowotna na poziomie kl. I-III wiąże się zatem z tworzeniem pozytywnego klimatu, dobrego samopoczucia psychicznego i społecznego wokół dziecka (1, 24). Innymi ważnymi czynnikami środowiska szkolnego, które mają znaczny wpływ na rozwój zachowań prozdrowotnych są: racjonalne wychowanie fizyczne, rozwijanie nawyków higienicznych, zwracanie uwagi na sposób odżywiania się (1, 25). Promowanie zdrowia to działania o charakterze ciągłym, które powinny się odbywać w atmosferze osobistego wyboru i społecznej odpowiedzialności. W trakcie trwania tego procesu ludzie powinni dojrzewać do kontroli nad stanem własnego zdrowia. Temu sprzyja zdrowy styl życia promowany przez szkołę i kreatywnych nauczycieli (26, 27). Efektem szkolnego wychowania fizycznego jest trwale uformowana postawa dbałości o zdrowie, higienę osobistą i otoczenia oraz nawyk poprawnej postawy. Służą temu wszystkie czynności pedagogiczne nauczyciela realizowane podczas zajęć lekcyjnych, gimnastyki kompensacyjno-korekcyjnej, oraz imprez sportowo-rekreacyjnych (28, 29). Zastosowanie właściwego sposobu przekazywania informacji powoduje, że wiedza, w która wyposażamy ucznia jest trwalsza i łatwiej przyswajalna. Tak jak wiedzę o ruchu łączymy z kształtowaniem aktywnych postaw do uczestnictwa w kulturze fizycznej, tak wiedzę o zdrowiu powinno się łączyć z kształtowaniem prozdrowotnych postaw wobec swojego organizmu. Widać tu zatem sprzężenie zwrotne jakie występuje między wiedzą a postawami ucznia. Przekazywanie informacji na lekcji wychowania fizycznego dość często ogranicza się do wiadomości ściśle powiązanych z technikami sportowymi, przepisami „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

307

gier ruchowych czy sposobami sędziowania (30, 31, 32). Znacznie mniej czasu poświęca się na tłumaczenie zachowania się organizmu podczas wysiłku a także znajomości wszystkich zabiegów pozwalających na utrzymanie lepszego stanu zdrowia (33, 34, 35). Tymczasem pojęcie edukacji zdrowia zawiera w sobie dwa procesy – kształcenia i wychowania. najwyraźniej widać to na zmieniającej się roli wychowania fizycznego: od wychowania fizycznego jako ćwiczenia ciała, przez wychowanie fizyczne jako wychowanie przez ciało do wychowania fizycznego jako wychowania dla ciała (36, 37). W 2008 roku wprowadzono nową podstawę programową kształcenia ogólnego. Dużym osiągnięciem jest umieszczenie w części wstępnej podstawy programowej zapisu: „Ważnym zadaniem szkoły jest także edukacja zdrowotna, której celem jest kształtowanie u uczniów nawyku (postaw) dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu”. Zapis ten nadaje edukacji zdrowotnej wysoką rangę wśród zadań szkoły. Jest ona składową szkolnego programu dydaktycznego, wychowawczego i profilaktyki (1, 20). Nowym rozwiązaniem w nowej podstawie programowej jest ścisłe powiązanie edukacji zdrowotnej z wychowaniem fizycznym. Podstawa programowa stawia nowe zadania i jest wyzwaniem dla nauczycieli wychowania fizycznego. Wymaga to ich współpracy z innym nauczycielami i pełnienia w szkole roli koordynatora edukacji zdrowotnej (1, 17, 29). Przyjęte rozwiązanie jest zgodne z modelem zalecanym przez Światową Organizację Zdrowia: wiodący przedmiot (wychowanie fizyczne) i włączenie treści dotyczących zdrowia do wielu przedmiotów. Zdrowe żywienie i aktywność fizyczna jako elementy prozdrowotnego stylu życia Zdrowe żywienie i aktywność fizyczna są obecnie traktowane łącznie jako: 1. Podstawowe elementy prozdrowotnego stylu życia, 2. Sposób zapobiegania wielu chorobom. Ad. 1) Prozdrowotny styl życia oznacza, że ludzie podejmują świadome działania ukierunkowane na zwiększenie potencjału swojego zdrowia oraz eliminują zachowania zagrażające mu (1, 38, 39, 40). Wśród zachowań tych można wyróżnić 4 grupy, choć podział ten ma charakter umowny, porządkujący i nie wyczerpuje wszystkich możliwości. a) Zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym: • dbałość o ciało i najbliższe otoczenie, • aktywność fizyczna, • racjonalne żywienie, • hartowanie się, • sen – odpowiedni czas jego trwania i jakość. b) Zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym: • korzystanie i dawanie wsparcia społecznego, • unikanie nadmiaru stresów i radzenie sobie z problemami i stresem. c) Zachowanie prewencyjne: • samokontrola zdrowia i samobadanie, • poddawanie się badaniom profilaktycznym, • bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym, pracy), • bezpieczne zachowania w życiu seksualnym. d) Nie podejmowanie zachowań ryzykownych: • niepalenie tytoniu, 308

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

• ograniczone używanie alkoholu, • nienadużywanie leków niezalecanych przez lekarza, • nie używanie innych substancji psychoaktywnych. Ad. 2) Wykazano, że około 40 jednostek chorobowych lub zaburzeń w stanie zdrowia jest spowodowanych niezadawalająca jakością żywności lub złym odżywianiem się (1, 41, 42, 43, 44). Są wśród nich choroby układu krążenia (choroba wieńcowa, zawał mięśnia sercowego, nadciśnienie tętnicze, udar mózgu), nowotwory (jelita grubego, żołądka, piersi u kobiet, prostaty u mężczyzn), otyłość, cukrzyca, niedokrwistość (związana z niedoborem żelaza), próchnica i osteoporoza, a także anoreksja i bulimia. Przyczyną tych chorób w dużym stopniu jest mała aktywność fizyczna. 1. Ważny element postępowania terapeutycznego w wielu chorobach. Wciąż aktualne jest stwierdzenie przypisywane Wojciechowi Oczko: „Ruch jest w stanie zastąpić prawie wszystkie leki, ale wszystkie leki razem wzięte nie zastąpią ruchu”. Promowanie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej jest obecnie elementem profilaktyki zdrowotnej w wielu państwach. W Polsce, w Narodowym Programie Zdrowia 1996-2005, dwa pierwsze cele operacyjne to: „Zwiększenie aktywności fizycznej ludności”; „Poprawa sposobu żywienia ludności i jakości zdrowotnej żywności”. Cele te utrzymano w znowelizowanej wersji tego programu na lata 2007-2015, dodając do drugiego celu zmniejszenie występowania otyłości. Od marca 2003 roku działa Platforma Unii Europejskiej ds. Żywienia, Aktywności Fizycznej i Zdrowia. W grudniu 2005r. Komisja Europejska przyjęła dokument „Zielona Księga” – promowanie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej: europejski wymiar zapobiegania nadwadze, otyłości i chorobom przewlekłym. Zwrócono w niej szczególną uwagę na dzieci i młodzież w wieku szkolnym. W odpowiedzi na tę inicjatywę w Polsce wdrażany jest, w klasach V i VI szkół podstawowych oraz w gimnazjach, ogólnopolski program „Trzymaj formę”. Zdrowiu i prawidłowemu rozwojowi sprzyja zrównoważony bilans energetyczny, tzn. gdy pobieramy tyle energii ile wydatkujemy. Dzięki temu u dorosłych masa ciała utrzymuje się na stałym poziomie (z niewielkimi tylko wahaniami), a u dzieci i młodzieży przyrosty masy ciała są zgodne z normą dla wieku. Aktywność fizyczna w połączeniu ze zdrowym żywieniem jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka oraz kluczowym warunkiem zachowania i wzmocnienia zdrowia we wszystkich okresach życia. Obiektywne i subiektywne mierniki zdrowia Od wielu lat międzynarodowe organizacje (m.in. WHO, UNICEF, Bank Światowy) proponują różne zestawy mierników (miar i wskaźników) do oceny stanu zdrowia (lub jego niedoboru) (45, 46, 47, 48,49). Tradycyjnie wyróżnia się dwa kryteria podziału tych mierników w zależności od tego, kto dokonuje oceny zdrowia: 1. Obiektywne, które mogą być zmierzone, wyrażone w jednostkach, liczbach itd. Należą do nich np. wskaźniki medyczne (dotyczące występowania objawów chorób i pomiaru różnych funkcji organizmu, np. pomiar cieśnienia tętniczego, morfologii krwi, stężenia cholesterolu), a także wskaźniki antropologiczne (np. prawidłowość masy ciała i wzrostu) i sprawności fizycznej, 2. Subiektywne, gdy oceny różnych aspektów zdrowia dokonują sami ludzie, a nie profesjonaliści. Wprowadzenie tych wskaźników wynika z definicji zdrowia WHO, w której użyto określenia „samopoczucia”. Pozwalają one na opisanie zdrowia i samopoczucia z perspektywy samych zainteresowanych, można je uzyskać dla „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

309

dużych grup populacji na podstawie badan ankietowych. Choć nie zawsze istnieje pełna zgodność między subiektywnymi odczuciami, a dającymi się obiektywnie ustalić objawami chorób i zaburzeń, w ostatnich latach często dokonuje się pomiaru subiektywnych wskaźników zdrowia, zgodnie z zaleceniami WHO (50). Aby uzyskać odpowiedź na pytanie: jak edukacja zdrowotna wpływa na poziom wiedzy ucznia o zdrowiu, najczęściej przeprowadza się badania ankietowe. Aby uzyskać odpowiedź na pytanie: jak edukacja zdrowotna wpływa na stan zdrowia i wydolność fizyczną ucznia, należy przeprowadzić badania wielkości morfometrycznych, np. wzrostu i masy ciała, a przede wszystkim wyznaczyć wielkości fizjologiczne, np. pojemność minutową serca i objętość wyrzutową serca, maksymalny pobór tlenu podczas wysiłku fizycznego, wydatek energetyczny oraz pojemność płuc.

Piśmiennictwo 1. Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna. PWN, Warszawa 2012. 2. Bulicz E., Murawow I.: Wychowanie zdrowotne. cz. 1: Teoretyczne podstawy waleologii: Politechnika Radomska, Radom 1997. 3. Dubos R.: Miraże zdrowia. Utopie, postęp i zmiany biologiczne, tłum. T. Kielanowski. PZWL, Warszawa 1962. 4. Sokołowska M.: Granice medycyny. WP, Warszawa 1980. 5. Tones K., Green J.: Health promotion. Planning and strategies. SAGE Publications, London 2004. 6. Libiszewska-Żółtkowska: Zdrowie w religijnym systemie wartości i prozdrowotnej aktywności Kościoła katolickiego. Promocja Zdrowia. Nauki Społeczne i Medycyna. 1997; 12-13: 26-36. 7. Parsons T.: Struktura społeczna a osobowość. PWN, Warszawa 1969. 8. Pflanz M.: Struktura społeczna a zdrowie. Problemy nie rozwiązane, w: Socjologia a zdrowie. PWN, Warszawa 1976. 9. Melosik Z.: Ciało i zdrowie w społeczeństwie konsumpcji. Wydawnictwo EDYTOR, Toruń-Poznań 1999. 10. Włodarczyk C., Poździoch: Pojęcie i zakres zdrowia publicznego, w: Zdrowie publiczne. Wybrane zagadnienia, t. 1. Uniwersyteckie wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków 2000. 11. Karta Ottwawska 1986, tłum. J.B. Karski, w: Promocja zdrowia, J.B. Karski, Z. Słońska, B.W. Wasilewski (red.). Sanmedia, Warszawa 1994. 12. WHO: Targets for health for all 200. World Health Organization Regional Office for Europe. Copenhagen 1985. 13. Lalonde M.: A new perspective on the health of Canadians: a working document. Canada Information, Ottawa 1974. 14. Hancock T.: The mandala of health: a model of the human ecosystem, w: Health promotion: A resource book. World Health Organization Regional Office for Europe. Copenhagen 1990. 15. Simovska V., Jensen B.B., Carlsson M., Albeck C.: Shape up Europe. Towards a healthy and balanced growing up. P.A.U. Publisher, Barcelona 2006. 16. Dahlgran G., Whitehead M.: Policies and strategies to promote social equity in health. Institute of Future Studies, Stockholm 1991. 17. Umistowska D.: Edukacja zdrowotna w szkole a zakres wiedzy uczniów o zdro310

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

wiu. Zdrowie – Kultura Zdrowotna – Edukacja. AWFiS, Gdańsk 2009. 18. Demel M.: O wychowaniu zdrowotnym. PZWS, Warszawa 1968. 19. Dudkiewicz K.: Edukacja zdrowotna. Życie szkoły, 2004; 2: 67-71. 20. Jaworski Z.: Koncepcje krzewienia kultury zdrowotnej w szkole polskiej (19652004). Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”. Warszawa 2005. 21. Woynarowska B.: Zdrowie i szkoła. PZWL, Warszawa 2000. 22. Więckowski R.: Pedagogika zdrowia czy edukacja zdrowotna. Życie szkoły, 1998; 10: 595-598. 23. Kubińska Z., Danielewicz J.: Metody aktywizujące. Wychowanie Fizyczne i Zdrowie. 2002; 11: 17-20. 24. Jaczewski A.: Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. WSiP, Warszawa 1998. 25. Rodziewicz-Gruhn J.: Biokulturowe uwarunkowania rozwoju, sprawności i zdrowia. WSP, Częstochowa 2003. 26. Żukowska Z.: Wychowanie prozdrowotne młodzieży udaną inwestycją w zdrowe społeczeństwo. Medycyna Sportowa. 2000; 108: 174-180. 27. Błajet P.: Ciało w kulturze współczesnej. Wątki socjopedagogiczne. WSIiE TWP, Olsztyn 2005. 28. Maszczak T.: Zdrowie jako wartość uniwersalna. Roczniki Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu, 2005; 54: 73-81. 29. Umiastowska D.: Wiadomości uczniów na temat kultury fizycznej. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu szczecińskiego. 2004; 19: 63-73. 30. Cendrowski Z.: Promocja zdrowia środkami kultury fizycznej. Lider, 2007; 10: 7-13. 31. Ostrowski R.: Poziom wiadomości z kultury fizycznej uczniów klas III gimnazjalnych. Uniwersytet Szczeciński, Instytut Kultury Fizycznej 2002. 32. Gajewski L.M.: Wiadomości z kultury fizycznej uczniów kończących szkołę podstawową. Lider, 1998; 9: 15-16. 33. Frołowicz T.: Ocena wiadomości z zakresu kultury fizycznej. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 1993; 3: 23-24. 34. Pawłucki A.: Nauczyciel wobec wartości zdrowia – studium krytyczne. AWF, Gdańsk 1997. 35. Cendrowski Z.: Dekalog zdrowego stylu życia. Lider, 2005; 7-8: 3-6. 36. Grabowski H.: Teoria fizycznej edukacji. WSiP, Warszawa 1997. 37. Woynarowska B.: Środowisko psychospołeczne szkoły i przystosowanie szkolne a zdrowie i zachowanie zdrowotne uczniów w Polsce. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2003. 38. Ostrowska A.: Styl życia a zdrowie. Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999. 39. Izdebski Z., Ostrowska A.: Seks po polsku. Zachowania seksualne jako element stylu życia Polaków. MUZA S.A., Warszawa 2003. 40. Sęk H., Ciślak R.: Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2004. 41. Gawęcki J., Mossor-Pietraszewska T.: Kompendium wiedzy o żywności, żywieniu i zdrowiu. PWN, Warszawa 2006. 42. Ogińska-Bulik N.: Psychologia nadmiernego jedzenia. Przyczyny, konsekwencje, sposoby zmiany. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004. 43. Sokołowska M., Kokora I., Skoczek G., Szczepaniak M.: Żywność i żywienie, a profilaktyka nowotworowa – materiały pomocnicze dla nauczycieli. Edukacja Zdro„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

311

wotna i Promocja Zdrowia w Szkole, 2002; 4: 6-46. 44. Somer E.: Wpływ jedzenia na nastrój. Wydawnictwo Amber, Warszawa 1998. 45. Tobiarz-Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000. 46. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Fundacja IPN, Warszawa 2005. 47. Słońska Z.: Edukacja zdrowotna i inne działania na rzecz zdrowia. Wydawnictwo IGNIS, Warszawa 1999. 48. Wysocki M.J., Sakowska I., Car J.: Miary obciążeń zdrowotno-społecznych, w: Horyzonty metodyczne w epidemiologii, Z.J. Brzeziński (red.). PAN, Warszawa 2005. 49. Brzeziński Z.J., Szamotulska K.: Epidemiologia Kliniczna. PZWL, Warszawa 1997. 50. WHO: Health Interview Survey. Towards international harmonization of methods and instruments. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, Copenhagen; 1996.

312

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Agata Żak, Miłosz Czuba

Ocena składu ciała instruktorek fitness- „spinning” a zawodniczek uprawiających kolarstwo szosowe Assessment of body composition of fitness instructors - „spinning” and athletes practicing cycling-road AWF, Katowice

Streszczenie Celem badań było porównanie składu ciała instruktorek fitness specjalizujących się w prowadzeniu zajęć spinningu i zawodniczek uprawiających kolarstwo szosowe posiadających klasę mistrzowską. Grupa badawczą obejmowała 18 zdrowych młodych kobiet z których n=8 stanowiły instruktorki fitness (n=8) a n=10 zawodniczki kolarstwa szosowego (n=10). Staż pracy i treningu był zbliżony w obu grupach i wynosił powyżej 5 lat. W badaniach ocenie podlegała masa i skład ciała badanych. Analizę składu ciała prowadzono w oparciu o pomiary impedancji bioelektrycznej ciała w układzie ośmioelektrodowym (InBody 220, Biospace, Chiny) i obejmowały one ocenę masy ciała, procentowej zawartości tkanki tłuszczowej (FAT%), beztłuszczowej masy ciała (FFM) oraz wartości wskaźnika BMI (Body Mass Index). Dla określenia jednorodności grupy badanych kobiet pod względem wydolności u wszystkich badanych kobiet ocenie podlegał VO2max wyznaczany metodą bezpośrednią na cykloergometrze rowerowym (Excalibur Sport, Lode) z oceną wielości poboru tlenu (analizator gazowy MetaLyzer 3B-2R, firmy Cortex) podczas wysiłku fizycznego o narastającym obciążenia o 30 W co 3 minuty aż do odmowy. Wyniki przeprowadzonych badań wykazały, że masa ciała instruktorek nie różni się istotnie (p<0,05) od masy zawodniczek, występują jednak istotne różnice w składzie ciała tj. procentowej zawartości tkanki tłuszczowej oraz wskaźniku BMI. Nie zaobserwowano znaczących różnic w wartościach uśrednionego obciążenia maksymalnego [WRmax instruktorek był równy 215(W), w grupie kolarek wynosił 284(W)]. Przeliczając obciążenie na kilogram masy ciała wykazano istotnie mniejsze wartości osiąganego obciążenia maksymalnego u instruktorek (3,65 W/kg) niż w grupie kolarek (5,08 W/kg). Trening sportowy wywołuje w organizmie sportowca szereg zmian funkcjonalnych oraz antropometrycznych świadczących o rozwoju adaptacji do określonej dyscypliny sportowej. Grupę instruktorek charakteryzował znacząco wyższy procentowy udział tkanki tłuszczowej w ogólnym składzie ciała i wyższy wskaźniki masy ciała (BMI).

Słowa kluczowe spinning, kolarstwo, adaptacja do wysiłku fizycznego

Summary The aim of the study was to compare body composition fitness instructors who specialize in spinning classes and cycling athletes with a master class . Research group consisted of 18 healthy young women. The studies looked at the bodies of two groups of women. Body composition analysis was based on bioelectrical im„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

313

pedance (measurement system InBody 220, Biospace, China) and included an assessment of body weight, percent body fat (% FAT), fat-free mass (FFM) and Body Mass Index (BMI). To determine the effectiveness of a group of women were evaluated VO2max determined by the direct method using a bicycle ergometer (Excalibur Sport, Lode) the evaluation of the oxygen consumption (gas analyzer MetaLyzer 3B - 2R, Cortex) during exercise by increasing the load by 30W every 3 minutes until refusal. The results of the study showed that weight trainers are not significantly different (p <0.05) than the mass of players, however, there are significant differences in body composition: the percentage of body fat and BMI. There were no significant differences between the averaged maximum load [WRmax instructors was equal to 215 (W), cyclist group was 284 (W)]. However, converting the load per kilogram of body weight was significantly lower values of the maximum load achieved instructors (3.65 W/kg) than in the cyclist (5.08 W/kg). Training in an athlete’s body cause a series of functional and anthropometric changes attesting to development of adaptation to a specific sport. Instructors had a higher percentage of body fat in the general body composition and higher body mass indexes (BMI).

Keywords spinning, cycling, adaptation to sport

Wstęp Współczesny fitness to wielka różnorodność form aktywności, każda osoba chcąca osiągnąć różne cele, może znaleźć w nim coś dla siebie (Skórkowski 2002). Jednym z rodzajów popularnej aktywności fizycznej jest spinning, wykonywany w pomieszczeniach na rowerach stacjonarnych. Uczestnicy motywowani słowami przez instruktora utrzymują kadencję obrotów korbą w rytm muzyki. Pomimo światowej popularności tego typu aktywności dopiero niedawno ukazały się badania wpływu spinningu na funkcje metaboliczne, układu oddechowego i układu krążenia. Ich celem była ocena szeregu zmiennych metabolicznych i sercowo-naczyniowych w czasie standardowych 50-minutowych zajęć. Analiza poszczególnych obciążeń pokazała, że wahały się od umiarkowanego do bardzo ciężkiego. Wyniki pokazują, że tego typu aktywność fizyczna ma duży wpływ na czynności układu krążenia i sugerują, że nie jest ona odpowiednia dla osób prowadzących siedzący tryb życia, w średnim wieku lub starszych zaczynających regularną aktywność fizyczną (Caria 2007). Badanie reakcji przystosowawczych i przebiegu adaptacji do warunków środowiska najbardziej wszechstronnie można przeprowadzić w warunkach pełnej mobilizacji funkcjonalnych rezerw organizmu. Współczesny sport wyczynowy jest taką właśnie unikalną areną badania adaptacyjnych możliwości organizmu. Badania wykazują, że nawet praca fizyczna w ekstremalnych warunkach klimatycznych nie jest zdolna wyzwolić takich procesów adaptacyjnych ustroju, jakie obserwuje się u wysoko kwalifikowanych zawodników. W treningu spotykamy się z adaptacją do obciążeń fizycznych o różnym ukierunkowaniu, złożoności koordynacyjnej, intensywności i czasie trwania, ze stosowaniem szerokiego arsenału ćwiczeń cech motorycznych, doskonaleniem mistrzostwa techniczno- taktycznego, funkcji psychicznych itp. Teorię adaptacji należy rozumieć jako uporządkowany zbiór wiarygodnych informacji, tworzących system wiedzy o jej istocie adaptacji organizmu do warunków otaczającego środowiska oraz o mechanizmach, prawidłowościach i sposo314

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

bach sterowania przebiegiem reakcji przystosowawczych (Płatonow 1990). Jedną z cech adaptacji organizmu do wysiłku w celu maksymalizacji wyników jest masa i skład ciała. Stosunek rozwijanej siły bądź mocy do masy ciała zawodnika jest decydującym czynnikiem w pokonywaniu napotkanego oporu podczas rywalizacji. Każdy zbędny kilogram w postaci tkanki tłuszczowej będzie przyczyniał do obniżenia możliwości szybkościowych i wytrzymałościowych. Brak informacji i badań na temat pracy instruktora fitness skłaniają do oceny składu ciała oraz wydolności tej grupy zawodowej. Interesujące wydaje się także porównanie tej grupy do zawodników. Na dzień dzisiejszy brak jest publikacji i badań na temat adaptacji do wysiłku oraz składu ciała instruktorek fitness. Dla uczestników zajęć jest to tylko rekreacja, ponieważ uczestniczą maksymalnie w kilku zajęciach w tygodniu natomiast dla instruktora jest to ciężka praca, bo pracuje po klika godzin dziennie ćwicząc, poprawiając i motywując uczestników swoich zajęć. Ze względu na charakter obciążeń celem pracy było porównanie grupy instruktorek do grupy zawodniczek uprawiających kolarstwo szosowe, posiadających klasę mistrzowską.

Materiał i metody badawcze Badaniami objęto 8 kobiet wykonujących zawód instruktora fitness oraz 10 kobiet uprawiających kolarstwo szosowe. W celu uzyskania wysokiej jakości materiału badawczego zostało uwzględnione kryterium upoważniające do udziału w badaniach. Minimalny staż pracy upoważniający do udziału w badaniach wynosił 5 lat pracy lub systematycznego treningu. Następnie wszyscy badani przeszli badania lekarskie w celu oceny stanu zdrowia oraz możliwości podejmowania intensywnych wysiłków fizycznych. Badane kobiety zostały również poinformowane o celu i przebiegu badań oraz wyraziły pisemną zgodę na udział w badaniach. Badane mogły zrezygnować z dalszego udziału w badaniach na dowolnym etapie ich trwania. Projekt badań został zaakceptowany przez Komisję Bioetyki ds. Badań Naukowych przy Akademii Wychowania Fizycznego im. Jerzego Kukuczki w Katowicach. W badaniach została zastosowana metoda obserwacji bezpośredniej (Marczyk i wsp. 2005). Projekt badawczy został przeprowadzony w drugiej części okresu startowego, przed zawodami głównymi u zawodniczek oraz podczas tygodnia pracy u instruktorek. Pomiary rozpoczynano od dokonania pomiarów wysokości i masy ciała, a także jego składu. Analiza składu ciała została wykonana metodą impedancji bioelektrycznej (BIA) z układem ośmioelektrodowym (InBody 220, Biospace). Po pomiarach składu ciała został przeprowadzony test progresywny, będący wysiłkiem o narastającej intensywności w celu określenia maksymalnego poboru tlenu (VO2max) dla określenia jednorodności grupy. Wszystkie testy przeprowadzono na cykloergometrze (Excalibur Sport, Lode), gdzie obciążenie wyjściowe dla kobiet wynosiło 30W. Protokół testu obejmował przyrost obciążenia o 30 W co 3 minuty aż do odmowy. Jeżeli badana przerwała test przed zakończeniem zadanego obciążenia, wówczas obciążenie maksymalne zostało wyliczone ze wzoru: WRmax = WRp + [tu/Ds x WRi], gdzie WRp – poprzednie obciążenie, tu- czas trwania nieukończonego obciążenia, Ds – czas trwania każdego obciążenia, WRi - wartość obciążenia o jaką wzrastała intensywność podczas testu. W spoczynku oraz podczas trwania testu, prowadzono ciągłą rejestrację częstotliwości „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

315

skurczów serca (HR), wentylacji minutowej płuc (VE), wielkość poboru tlenu (VO2max) oraz wydychanego dwutlenku węgla (VCO2) (MetaLyzer 3B-2R, Cortex). Wszystkie zmienne analizowane były podczas każdego oddechu (metoda breath-by-breath) i przedstawione w uśrednionych 30 - sekundowych przedziałach czasowych. Analiza składu ciała badanych dokonana została w oparciu o analizator składu ciała InBody 220, firmy Biospace, wykorzystującego metodę impedancji bioelektrycznej z zastosowaniem układu ośmiu elektrod. W celu zapewnienia najwyższej rzetelności pomiaru składu ciała w metodzie BIA do badania przystępowano na czczo, po opróżnieniu pęcherza moczowego oraz bez biżuterii. Badane unikały ciężkiego wysiłku w dniu poprzedzającym badanie oraz alkoholu na 48 godzin przed planowanym badaniem. Pomieszczenie w który, dokonywano badania było klimatyzowane i panowały w nim warunki neutralne termicznie. Analiza statystyczna została przeprowadzona z wykorzystaniem programu Statistica 9.0. Otrzymane wyniki przedstawiono w postaci średnich arytmetycznych ( ) oraz odchyleń standardowych (SD). Ze względu na celowy dobór badanych do badań, a tym samym w wyniku braku spełnienia pierwszej zasady randomizacji, w analizie statystycznej zastosowano testy nieparametryczne. W celu określenia istotności różnic pomiędzy badanymi grupami wykorzystano w tym celu test U Mann-Whitneya. Z kolei, współzależność zjawisk została opracowana poprzez wyliczenie współczynników korelacji Spearmana. Za istotne statystycznie były przyjęte wartości dla p<0,05.

Wyniki i ich omówienie Prezentację wyników rozpoczęto od analizy składu ciała grupy instruktorek i zawodniczek. Pomiarów dokonano przed przystąpieniem do testu wydolnościowego. U wszystkich badanych zbierano pomiary: wieku, wysokości ciała, masy ciała, procentowej zawartości tkanki tłuszczowej (FAT%), beztłuszczowej masy ciała (FFM) oraz wartości wskaźnika BMI (Body Mass Index). W tabeli 1 przedstawiono średnie wartości, odchylenie standardowe oraz istotne różnice analizowanych wskaźników między grupami instruktorek (gr.F) i zawodniczek kolarstwa (gr.K). Tabela 1. Średnie wartości wybranych parametrów antropometrycznych w badanych grupach ; ***-p<0,05

316

Wskaźniki

Gr. F

Gr. K

Wiek (lata)

27,13 ± 3,1

24,6 ± 2,63

Wysokość ciała (cm)

165,25 ± 6,14

167,2 ± 5,05

Masa ciała (kg)

59,14 ± 3,88

56,06 ± 5,92

FAT %

20,14 ± 3,56

13,3 ± 2,46

FFM (kg)

47,26 ± 4,43

48,7 ± 4,71

BMI (kg/m

21,64 ± 0,65

20,02 ± 1,51

***-p<0,05

***

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Badania wykazały istotne różnice w wartościach BMI oraz w procencie tkanki tłuszczowej. Grupa zawodniczek kolarstwa ma znacząco niższe wartości tkanki tłuszczowej od grupy instruktorek o 6,84%, natomiast wartość wskaźnika BMI jest niższa o 1,62. Różnice w składzie ciała instruktorek i zawodniczek skupiają się na większym procencie tkanki tłuszczowej grupy instruktorek. Przekłada się to na gorsze wyniki w testach wydolności, ponieważ nadmiar tkanki tłuszczowej nie pomaga w pokonywaniu większego obciążenia, jest balastem, którego zawodniczki kolarstwa nie powinny mieć ze względu na maksymalizację wyników. Wskaźnik BMI także jest wyższy u grupy instruktorek. Zestawiając wartości procentowe tkanki tłuszczowej z opracowanymi normami dla osób aktywnych fizycznie w wieku 18-40 lat grupa instruktorek mieści się w średnim przedziale, natomiast grupa zawodniczek w niskim przedziale zawartości tkanki tłuszczowej (Lohman i wsp. 1997). Warto jednak zaznaczyć, że grupa badanych zawodniczek mieści się w zalecanych zakresach średnich wartości tkanki tłuszczowej, który wynosi 13-15% dla kobiet uprawiających wyczynowo kolarstwo (Wilmore 1992). Drugą grupą zmiennych poddanych analizie statystycznej było obciążenie maksymalne (WRmax) i maksymalny pobór tlenu (VO2max). Polegały one na ciągłej rejestracji podczas testu progresywnego zarówno podczas spoczynku, jak i podczas próby wysiłkowej. Umożliwiło to określenie wartości maksymalnych oraz średnich, a także różnic między badanymi grupami co przedstawia tabela 2. Tabela 2. Średnie wartości wybranych parametrów obciążenia maksymalnego i parametrów oddechowych w obu grupach badawczych; ***-p<0,05

Wyniki analizy statystycznej wybranych parametrów krążeniowo-oddechowych w badanych grupach wykazały istotne różnice (p<0,05) w wartościach poboru maksymalnego tlenu (VO2max), oraz w obciążeniu w przeliczeniu na kilogram masy ciała (WRmax). Wyższy pobór tlenu u zawodniczek świadczy o lepszej adaptacji do wysiłków anaerobowych. Biorąc pod uwagę także brak istotności różnic w częstości oddechów (BF) zawodniczki kolarstwa mają lepiej zaadaptowane mechanizmy absorpcji i transportu tlenu. U instruktorek nie można stwierdzić maksymalnego poboru tlenu, ponieważ odmowa kontynuowania wysiłku wystąpiła wcześniej niż badana osiągnęła VO2max. Mówimy tu więc „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

317

o wartości VO2peak, który jest najwyższą wartością zarejestrowaną podczas testu. Różnice w maksymalnym poborze tlenu stają się większe, gdy weźmiemy pod uwagę masę ciała.

Wnioski Trening sportowy wywołuje w organizmie sportowca szereg zmian funkcjonalnych, uwarunkowanych charakterem pracy. Zmiany te spowodowane są licznymi mechanizmami adaptacyjnymi, które zachodzą w całym organizmie. Powstają wskutek długotrwałego i systematycznego treningu sportowego i wpływają na wykorzystanie fizjologicznych rezerw organizmu. Reakcje te są specyficzne dla każdej dyscypliny sportowej , co uwarunkowane jest różnorodnym zaangażowaniem organizmu. Współczesny sport wyczynowy stał się unikalną areną badania adaptacyjnych możliwości organizmu. Jak wykazują wyniki badań, nawet ciężka praca fizyczna w ekstremalnych warunkach klimatycznych nie jest zdolna wyzwolić takich procesów adaptacyjnych ustroju, jakie obserwuje się u wysoko kwalifikowanych zawodników, z wyłączeniem walki o życie. Analizując wyniki badań można zauważyć istotne różnice w składzie ciała między grupami badanych, przede wszystkim w procencie tkanki tłuszczowej oraz w wartości wskaźnika BMI. Maksymalizacja wyników oraz faza przygotowań grupy zawodniczek predysponuje do posiadania niskiego procentu tkanki tłuszczowej. Analizując parametry obciążenia można wnioskować, że trening kolarski bardziej obciąża procesy adaptacji niż praca instruktora fitness. Nie zaobserwowano istotnych różnic w obciążeniu maksymalnym, natomiast przeliczając obciążenie na kilogram masy ciała oraz na beztłuszczową masę ciała różnice stają się istotne, mimo że masa ciała instruktorek nie różni się znacząco (p<0,05) od średniej arytmetycznej masy zawodniczek.

Bibliografia 1. Bielecki T., Krawczyk K., Skowroński R. „Spinning uniwersalny” Lublin 2010. 2. Birch K., MacLaren D., George K. „Fizjologia sportu” PWN, Warszawa 2008. 3. Caria M.A., Tangianu F., Concu A. i wsp. „Journal of Sports Sciences”, Quantification of Spinning bike performence during a standard 50-minute class, 2007. 4. Dalleck L.C., Kravitz L. „The history of fitness.” IDEA Health and Fitness. 2002:26-29. 5. Dimitri A. Poliszczuk „Kolarstwo teoria i praktyka treningu” Warszawa 1996. 6. Lohman T.G., Houtkooper L., Goig S.B. (1997) Body fat measurements goes high-tech: not alla re created equal. ACSM’s Health Fit Journal, 7:30-35. 7. Płatonow W.N. „ Adaptacja w sporcie”, Warszawa 1990. 8. Wilmore J.H. Body weight standards and athletic performance. In: Brownell K.D., Rodin J., Wilmore J.H., Eating , Body Weight and Performance in Athletes. Philadelphia 1992. 9. Zając A., Poprzęcki S., Czuba M., Zydek G., Gołaś A., „Dieta i suplementacja w sporcie i rekreacji”, Katowice 2012.

318

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Bożena Kowalczyk, Bogumiła Lubińska-Żądło

Ocena wiedzy kobiet na temat czynników ryzyka osteoporozy Assessment of knowledge of women about the risk factors for osteoporosis PPWSZ, Nowy Targ

Streszczenie Wstęp: Osteoporoza to uznana przez WHO choroba społeczna. Uważa się, że w Polsce dotkniętych osteoporozą jest około 4 milionów osób. Osteoporoza jest chorobą przewlekłą, której korzenie tkwią w dzieciństwie. Niezbędnym elementem działań profilaktycznych jest społeczna edukacja zdrowotna. By zapobiec osteoporozie i zredukować jej skutki należy poznać czynniki ryzyka i postępować zgodnie z zasadami. Cel pracy: Celem pracy było określenie poziomu wiedzy Polek na temat osteoporozy. Porównano ją w poszczególnych przedziałach wiekowych. Materiał i metody: Badania przeprowadzono w grupie kobiet w wieku od 20 lat i więcej. Badania przeprowadzono w okresie marzec 2013-wrzesień 2013. Narzędziem wykorzystanym w badaniu był kwestionariusz ankiety skonstruowany dla potrzeb badania. Wyniki: Wiedza kobiet młodych na temat osteoporozy jest zadawalająca mimo to należy propagować działania edukacyjne w zakresie objawów oraz profilaktyki osteoporozy.

Słowa kluczowe osteoporoza, czynniki ryzyka, profilaktyka

Summary Introduction: Osteoporosis is a social disease recognized by the WHO. It is believed that about 4 million people in Poland are affected by osteoporosis. Osteoporosis is a chronic disease whose roots lie in the childhood. An essential component of preventive actions is a social health education. To prevent osteoporosis and reduce its effects one should know the risk factors and act in accordance with the rules. Aim: The aim of this study was to determine the level of knowledge of Polish women on osteoporosis. We compared the knowledge in various age brackets. Material and Methods: The study was conducted in a group of women aged 20 years and older. The study was conducted in the period between March 2013 and May 2013. The tool used in the study was a questionnaire designed for the study. Results: The knowledge of young women about osteoporosis is satisfactory although some educational actions should be taken concerning symptoms and prevention of osteoporosis.

Keywords osteoporosis, risk factors, prevention

Wstęp Osteoporoza i jej następstwa należą do grupy najpoważniejszych i najkosztowniejszych w leczeniu problemów zdrowotnych świata. Szacuje się, że w Polsce zagrożonych „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

319

osteoporozą jest około 9 milionów osób, na świecie cierpi na nią ponad 200 mln ludzi, w tym co trzecia kobieta w wieku pomenopauzalnym. Problem ten dotyczy także osób starszych zarówno kobiet jak i mężczyzn. Z raportu przygotowanego przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) wynika, że osteoporoza jest coraz większym problemem zdrowotnym i najbardziej rozpowszechnionym schorzeniem układu kostnego zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę proces starzenia się populacji. Jednak coraz częściej osteoporoza występuje u osób młodych, jeszcze w pełni aktywnych zawodowo, rodzinnie i towarzysko [1,2]. WHO uznało osteoporozę za chorobę cywilizacyjną, która jest ceną za postęp cywilizacyjny. Najskuteczniejszymi elementami w walce z chorobami cywilizacyjnymi są profilaktyka i promocja zdrowia. Im dłuższe i wygodniejsze życie tym większe zagrożenie tym schorzeniem. Charakteryzuje się ono niską masą kostną i zaburzeniem mikroarchitektury tkanki kostnej, co predysponuje do osłabienia wytrzymałości mechanicznej kości i zwiększonego ryzyka złamań. Osteoporoza jest chorobą przewlekłą, której korzenie tkwią w dzieciństwie. Niezależnie od płci, po 40 roku życia następuje nieuchronnie utrata 1-2% masy kostnej rocznie, natomiast w okresie perimenopauzy ubytek ten może sięgać nawet 5-10% rocznie [3]. Klimakterium to nie jedyny czynnik sprzyjający rozwojowi osteoporozy, pozostałe to między innymi: zaawansowany wiek, kobiety rasy białej o niskiej masie ciała, które mają małą aktywność fizyczną czy też nadużywają używek oraz pokarmów bogato białkowych [2, 4, 5]. Trudno przeciwdziałać osteoporozie, gdyż przez długi okres przebiega bezobjawowo, nie daje zwiastunowych symptomów mimo postępującej destrukcji masy kostnej stanowiąc poważny problem zarówno z punktu widzenia współczesnej medycyny, jak i ekonomii [6, 7]. Objawy osteoporozy występują, wówczas kiedy utrata tkanki łącznej kości trwa powyżej 5-7 lat a zatem jest już w zaawansowanym stanie. Rozpoznanie jej opiera się na pomiarach gęstości mineralnej kości [8, 9]. W tym celu zwykle jednym z pierwszych badań jest badanie RTG, które nie jest zbyt wiarygodne dlatego też dla potwierdzenia diagnozy wykonuje się badanie densytometryczne, tomografię komputerową lub badanie USG [2]. Obecnie celem leczenia nie jest tylko ratowanie i przedłużenie życia, ale coraz częściej zwraca się uwagę na jakość życia pacjentów. Najlepszą metodą obrony przed jej wystąpieniem jest niedopuszczenie do powstania pierwszych ubytków a zatem wczesna profilaktyka obejmująca m.in. odpowiednią dietę, aktywność ruchową, unikanie używek [10, 11, 12]. Jest to pewna grupa czynników ryzyka, które można kontrolować . Oznacza to, że można je wyeliminować, albo przynajmniej znacznie zmniejszyć ich wpływ na kościec. Eliminacja czynników ryzyka tego cichego i wyniszczającego złodzieja to podstawa zapobiegania chorobie. Niemniej jednak na niektóre z czynników zagrożenia osteoporozą nie można oddziaływać, są to niemodyfikowalne czynniki ryzyka: płeć żeńska, wiek, budowa ciała, dziedziczenie rodzinne. Aby oddziaływać na czynniki ryzyka, potrzebna jest niezbędna wiedza w tym zakresie. Łatwiej i taniej zapobiegać osteoporozie niż ją leczyć, dlatego wiedza kobiet na temat czynników jest niezwykle ważna [11, 12, 13]. Działania mające na celu zapobieganie utracie masy kostnej obejmują: • edukację kobiet, • identyfikację kobiet z ryzykiem osteoporozy, • wdrażanie odpowiednich nawyków żywieniowych, • ćwiczenia fizyczne, • leczenie farmakologiczne. Edukacja kobiet mająca na celu zmniejszenie ryzyka zachorowania na osteoporozę po320

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

winna zacząć się przed osiągnięciem szczytowej masy kostnej, co następuje około 35 roku życia, jednak zasady postępowania w osteoporozie powinny dotyczyć wszystkich dorosłych od 20 r.ż ., a nawet stosuje się program pediatryczny dla osób młodszych [14,15]. Osteoporoza może wywołać negatywne skutki w niemal każdej sferze życia człowieka, może obniżyć sprawność organizmu oraz samopoczucie fizyczne i psychiczne, zmienić tryb życia (pacjent zostaje podporządkowany chorobie – zażywaniu leków), spowodować zmiany w wyglądzie zewnętrznym (pochylenie sylwetki ciała, zaokrąglenie pleców), przyczynić się do zmniejszenia aktywności życiowej (fizycznej, zawodowej, towarzyskiej, samoobsługowej) [2, 14].

Materiał i metoda badań Do uzyskania materiału badawczego posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, jako technikę badawczą wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety. Badania zostały przeprowadzone w terminie od marca 2013 do września 2013 roku, w których udział był dobrowolny i anonimowy. Do badań wykorzystano ankietę składającą się z 19 pytań zawierających dane demograficzne oraz zestaw pytań dotyczących wiedzy kobiet na temat osteoporozy. 18 pytań było jednokrotnego wyboru (np. pytanie dotyczące miejsca zamieszkania) a 1 pytanie wielokrotnego wyboru i dotyczyło źródła czerpania wiedzy o osteoporozie. Dane demograficzne obejmowały: wiek, miejsce zamieszkania oraz poziom wykształcenia, które pozwoliły na dokonanie charakterystyki badanej grupy. Materiał poddany analizie statystycznej, stanowią informacje uzyskane od 311 kobiet z terenu Podhala w wieku 20 lat i więcej. Do oceny poziomu wiedzy przyjęto skalę 3 poziomową gdzie: < 60% prawidłowych odpowiedzi oznaczało poziom niski - dostateczny - 61-85% prawidłowych odpowiedzi oznaczało poziom średni - dobry > 85% prawidłowych odpowiedzi oznaczało poziom wysoki - bardzo dobry W badanej grupie 45% (140 kobiet) pochodziło ze środowiska miejskiego, natomiast 55% (171 kobiet) mieszkało na wsi. Analizując poziom wykształcenia badanej grupy stwierdzono, iż najwięcej osób legitymowało się wykształceniem średnim (48% ankietowanych). Wykształcenie wyższe deklarowało 33 % objętych ankietą, zawodowe 13% ankietowanych a podstawowe posiadało 6% kobiet. Do celów porównawczych dokonano podziału badanych na sześć grup wiekowych (rycina 1).

Ryc. 1. Charakterystyka badanej grupy pod względem wieku

Największą grupę (23%) respondentek stanowiły kobiety w wieku od 20 do 30 lat. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

321

Wyniki badań Informacje uzyskane od respondentek wskazały, że znajomość tematu dotyczącego osteoporozy zdeklarowało 95% ankietowanych.

Ryc. 2. Poziom wiedzy badanych kobiet

Określając poziom wiedzy za pomocą zaproponowanej wcześniej skali, można stwierdzić, że większość respondentek, posiada dobrą wiedzę z zakresu problematyki. Przeprowadzone badania ankietowe pokazały, iż poziom wiedzy na temat osteoporozy wśród badanych jest na poziomie średnim, gdyż wyniósł 63%. Spośród porównywanych wiekowo grup kobiet najwyższy poziom 68% uzyskały 20-30-latki. Respondentki w wieku 31-40 lat – 62%, 41-50 lat – 65%, 51-60 lat – 61%. Niski poziom wiedzy zaprezentowały kobiety w przedziale wiekowym 61-70 lat – 56 % i powyżej 71 roku życia 57% (rycina 2). Zauważyć można, że żadna z badanych grup nie uzyskała oceny najwyższej. Z ogółu respondentek tylko 11% ma zdiagnozowaną osteoporozę, największy odsetek jest w grupie wiekowej powyżej 70-tego roku życia. Poziom wiedzy kobiet ze zdiagnozowaną osteoporozą ze względu na małą liczebność nie był odrębnie analizowany.

Ryc. 3. Badanie gęstości kości

Wykonywanie badania gęstości kości wzrasta wraz z wiekiem. Tylko w grupie wiekowej powyżej 71-go roku życia ponad połowa (53%) miała wykonane takie badanie. Mimo, iż zalecane jest wykonanie pierwszej densytometrii około 45 roku życia to wśród kobiet z przedziału wiekowego 41-50 lat badanie takie wykonała co piąta ankietowana (rycina 3). 322

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tab. 1. Znajomość czynników ryzyka zagrożenia osteoporozą PRZEDZIAŁ WIEKOWY

MENOPAU ZA

SZCZUPŁA BUDOWA

NIEDOBÓR WAPNIA

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA

ZŁA MANIA

20-30 lat

83%

26%

96%

77%

98%

31-40 lat

69%

33%

85%

56%

97%

41-50 lat

83%

33%

81%

58%

96%

51-60 lat

74%

28%

79%

65%

93%

61-70 lat

67%

17%

67%

50%

87%

71 i więcej lat

88%

18%

76%

53%

94%

Tab. 2. Znajomość czynników ryzyka zagrożenia osteoporozą PRZEDZIAŁ WIEKOWY

SPOŻYWANIE KAWY

PALENIE

PŁEĆ

WIEK

WZROST

20-30 lat

59%

47%

84%

85%

21%

31-40 lat

54%

43%

72%

77%

21%

41-50 lat

44%

56%

79%

88%

13%

51-60 lat

40%

60%

58%

79%

30%

61-70 lat

47%

63%

50%

80%

30%

71 i więcej lat

29%

35%

65%

100%

18%

Dokonując analizy znajomości czynników ryzyka wśród respondentek (tabela 1 i 2). Najwięcej, bo aż 59% grupie 20-30 latek, uznało picie kawy za czynnik ryzyka, który w największym stopniu wpływa na osteoporozę w porównaniu z kobietami w wieku 71 lat i więcej gdzie ten czynnik wskazało, tylko 29%. Zdecydowane różnice występowały również w odbiorze palenia wyrobów tytoniowych jako środka zwiększającego ryzyko osteoporozy i tak najlepszą wiedzę na ten temat posiadały respondentki w szóstej dekadzie życia 63% a najsłabszą kobiety powyżej 70-tego roku życia 35%. O tym, iż schorzenie dotyka zarówno kobiety jak i mężczyzn najlepiej wiedziały 20-30 latki (84%), natomiast najsłabiej wypadły kobiety z przedziału wiekowego 61-70 lat (50%). Najbardziej popularnym czynnikiem ryzyka wskazywanym przez respondentki do 70-tego roku życia, są przebyte złamanie u wieku dorosłym, jedynie kobiety powyżej 71 lat były odmiennego zdania i wskazały w 100% iż tym czynnikiem jest wiek. Świadomość zagrożenia występowania złamań jest podobna w poszczególnych grupach wiekowych, najmniejszą wiedzę wykazują kobiety w szóstej dekadzie życia 87%, najlepszą kobiety w wieku 20-30 lat 98%. Dane dotyczące wpływu szczupłej budowy ciała na ryzyko wystąpienia schorzenia wskazują, że nie cieszy się on zbyt dużą popularnością, najwięcej (33%) respondentek w przedziale wiekowym 31-50 lat wskazało ją. Wysokość ciała jako przyczyna zagrożenia osteoporozą znana jest „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

323

jeszcze w mniejszym stopniu przez społeczeństwo, respondentki w przedziale wiekowym 51-70 lat wskazały go najczęściej (30%). W opinii większości badanych grup menopauza jest znanym czynnikiem ryzyka, najrzadziej wskazywały ją kobiety pomiędzy 61-70 rokiem życia (67%), najczęściej respondentki powyżej 70-tego roku życia (88%). Jako pewny czynnik ryzyka wymieniano również niedobór wapnia w diecie (96%), oraz zmniejszoną aktywność fizyczną (77%) zdecydowanie najmłodsza grupa badana wskazała te czynniki, natomiast respondentki w wieku 61-70 lat zdecydowanie rzadziej je wskazywały (67% i 50%). Graficznie przedstawiono znajomość czynników ryzyka zagrożenia osteoporozą na rycinie 4.

Ryc. 4. Znajomość czynników ryzyka zagrożenia osteoporozą

Analizując wypowiedzi respondentów na temat osteoporozy stwierdzono, iż dobra znajomości czynników ryzyka wskazuje na skuteczną edukację. Tab. 3. Źródła informacji o osteoporozie PRZEDZIAŁ WIEKOWY

PRASA

RADIO, TV, INTERNET

KSIĄŻKI

CZASOPISMA NAUKOWE

BROSZURY

INNE

20-30 lat

14%

28%

23%

11%

13%

11%

31-40 lat

19%

33%

10%

12%

19%

41-50 lat

20%

29%

11%

10%

22%

51-60 lat

26%

28%

11%

21%

61-70 lat

24%

31%

29%

71 i więcej lat

22%

41%

11%

16%

324

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Według respondentek źródłem informacji o osteoporozie a zarazem główną skarbnicą wiedzy bez względu na przedział wiekowy są środki masowego przekazu, głównie radio, TV i Internet. Na drugim miejscu ankietowane wymieniają prasę lub broszury z wyjątkiem najmłodszej grupy wiekowej, w której miejsce to zajmują książki (tabela 3). Najłatwiej zatem dotrzeć do kobiet z kampanią edukacyjną poprzez radio, TV i Internet. Literatura fachowa nie wydają się być najlepszym sposobem dotarcia do ankietowanych gdyż jest zdecydowanie najrzadziej wykorzystywana w celu edukacji a przez to najmniej skuteczną formą informacji.

Dyskusja Unijne programy na rzecz zdrowia dotyczą głównie profilaktyki, promocji zdrowego stylu życia i edukacji zdrowotnej całego społeczeństwa w wybranych jednostkach chorobowych [13]. W Polsce mało uwagi poświęca się edukacji w profilaktyce osteoporozy, dlatego ważnym jest by zwiększać działania edukacyjne w tym zakresie. Mało miejsca zarówno w literaturze krajowej, jak i światowej, poświęca się świadomości zagrożenia osteoporozą w społeczeństwie [16]. Magnus i wsp. oraz Juby i wsp. sugerują wyraźny związek pomiędzy świadomością społeczną a prewencją osteoporozy [17,18]. Ankietowani przez Juby i wsp. wskazywali na różne źródła informacji, ale najbardziej powszechne, jako zasoby wiedzy wymieniają: telewizję (31%) [17]. U Kozielca i wsp. głównym źródłem informacji na ten temat była uznana prasa i telewizja [19]. Najbardziej popularnym źródłemwiedzy badanych na temat osteoporozy u Szczygielskiej-Majewskiej i wsp. były środki masowego przekazu, głównie radio i telewizja– 73 osoby (37,8%) oraz prasa – 50 osób (25,9%) [16]. Guilera i wsp. pokazują, że działalność edukacyjna (ulotka) nie przynosi spodziewanych efektów. Autorzy podkreślają konieczność bardziej aktywnego i wielokierunkowego działania dla poprawy właściwego leczenia osteoporozy [20]. Niniejsze badania pokazały, iż najczęstszym źródłem informacji dotyczącym osteoporozy są multimedia. Wyniki badania National Osteoporosis Foundation jednoznacznie wskazują, że poziom wiedzy kobiet na temat zapobiegania osteoporozie jest niski [14]. Badania własne pokazały, iż poziom wiedzy kobiet jest dobry. Według najnowszych badań TNS OBOP, przeprowadzonych na reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie 300 kobiet pokazało, że zdecydowana większość z nich, lekceważy problem osteoporozy. 85 % respondentek po czterdziestym roku życia obawia się o swoje kości, ale mimo to aż ¾ z nich nigdy w życiu nie wykonało pomiaru gęstości kości (densytometrii) [21]. Z naszych obserwacji wynika, iż kobiety po 40 roku życia zdecydowanie częściej wykonują badanie gęstości kości, ale nie jest to wynik zadawalający, gdyż z przedziału wiekowego 41-50 lat badanie takie wykonała zaledwie 1∕5 respondentek. W badaniach Szczygielskiej-Majewskiej i wsp. zbadano 120 osób spośród, których tylko nieliczni wskazali poprawnie czynniki ryzyka osteoporozy [16]. W niniejszym opracowaniu poziom wiedzy na temat czynników ryzyka w poszczególnych grupach wiekowych jest podobny i oscyluje w granicach od 56% w grupie wiekowej 61-70 lat do 68% w grupie najmłodszych respondentek. Badania Nilssona i wsp. pokazały, że uprawianie sportów siłowych w młodości ma znaczący wpływ na profilaktykę osteoporozie [9, 22]. Saganowska i wsp. pokazali, że dzieci aktywne fizycznie mają wyższą gęstość kości i osiągają wyższą szczytową masę kostną niż dzieci o mniejszej aktywności fizycznej [23]. O tym, że mało aktywny tryb życia jest czynnikiem ryzyka mówi Gregg i wsp., Cooper i wsp. oraz Joakimsen i wsp.[ 24, 25, 26]. Lock „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

325

i wsp. zwrócili uwagę na wpływ ćwiczeń fizycznych na ryzyko złamań kręgosłupa w badaniach własnych przedstawili, iż zmniejszały one możliwość złamań na granicy istotności statystycznej [27]. W badanym materiale własnym, obejmującym kobiety od 20 roku życia o wpływie aktywności fizycznej na osteoporozę wiedziało 64% badanych. Kanisa określa palenia papierosów jako czynnik „mały”, który jest niewystarczającym wskazaniem do badań w kierunku zagrożenia złamaniem kości [28]. Lorentzon i wsp. wskazują, że palący tytoń młodzi mężczyźni mają obniżoną mineralną gęstość kości [29]. Z otrzymanych własnych danych wynika, że połowa respondentek uznała palenie wyrobów tytoniowych i spożywanie dużej ilości kawy jako czynnik zwiększający ryzyko wystąpienia osteoporozy. Innym wymienianym wśród czynników ryzyka osteoporozy jest kawa. Według Hallstrom i wsp. istnieje związek pomiędzy piciem kawy a zwiększonym ryzykiem złamania kości. Według Llooyd i wsp. takiego związku jednak nie ma lub jest niewielki jak to prezentują badania Cummingsa i wsp. [30, 31,32]. Nie ma takich obserwacji w odniesieniu do picia herbaty [29]. Mukamal i wsp. badali wpływ innej używki jaka jest spożycie alkoholu i nie stwierdzili zwiększonego ryzyka złamania stawu biodrowego [33]. Ryzyko każdego rodzaju złamania rośnie wraz ze zmniejszającym się wskaźnikiem masy ciała (BMI) zarówno u mężczyzn jak i u kobiet [34]. W osteoporozie ważną rolę odgrywa genetyka o czym donoszą badania Thijssena [3835]. Ochota i Mroczek [11] przeprowadzając podobne badania stwierdzili, że należy zwiększyć działania edukacyjne w zakresie objawów oraz profilaktyki osteoporozy, a także promocji aktywności ruchowej. Górski i wsp. oceniając społeczną świadomość na temat osteoporozy w swoich badaniach wskazali, iż jest ona znacznie niższa wśród mężczyzn niż kobiet [39-36]. Podobne prace badające świadomość społeczną przeprowadzili Juby i Davis oraz Magnus i wsp. Obie prace sugerują wyraźny związek pomiędzy świadomością społeczną a prewencją osteoporozy [17, 18]. Procesu prowadzącego do osteoporozy nie da się zatrzymać, ale przez odpowiednie postępowanie można go spowolnić aby mieć taką możliwość niezbędna jest na ten temat wiedza.

Wnioski Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że: 1. Znajomość czynników ryzyka osteoporozy jest najlepsza u kobiet młodych. 2. Najbardziej popularnym źródłem informacji na temat osteoporozy wśród badanych były massmedia (62%). Najlepszą formą dotarcia do społeczeństwa z informacją na temat zagrożeń zdrowotnych jest radio, TV i Internet. 3. Wśród respondentek ponad 66% kobiet po 40 roku życia nie miało wykonywanych badań densytometrycznych pozwalających wykryć osteoporozę w jej bezobjawowym stadium. 4. Świadomość zagrożenia osteoporozą kobiet jest nieznacznie powyżej dolnej granicy poziomu średniego (63%), dlatego konieczne jest kontynuowanie i poszerzanie działań edukacyjnych w zakresie profilaktyki. W edukacji społeczeństwa na temat osteoporozy znaczącą rolę powinien odegrać personel medyczny gdyż edukacja zdrowotna jest integralną częścią ich zawodu. Zatem wskazane jest w ramach kształcenia organizowanie dla pracowników ochrony zdrowia szkoleń o tematyce osteoporozy. 326

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Piśmiennictwo 1. Raport International Osteoporosis Foundation (IOF) 2010. 2. Marcinowska-Suchowierska E., Tałaj M., Borowicz J.: Osteoporoza – komu zagraża jak jej uniknąć. PZWL, Warszawa 2006. 3. Czerwiński E., Działak P.: Diagnostyka osteoporozy i ocena i ryzyka złamania. Ortopedia, Traumatologia, Rehabilitacja, 2002; nr 2, 127-134. 4. NAMS continuing medical education activity. Management of osteoporosis in postmenopausal women: 2010 position statement of The North American Menopause Society. Menopause 2010; 17: 23-56. 5. Bączyk G.: Przegląd badań nad jakością życia kobiet z osteoporozą. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja, 2009, 11, 4, 291 – 303. 6. Kanis JA, Oden A, Johnell O. The burner of osteoporotic fractures: method for setting intervention thresholds. Osteoporos Int 2001; 12: 417-27. 7. Tkaczuk-Włach J., Sobstyl M., Jakiel G.: Osteoporoza – obraz kliniczny, czynniki ryzyka i diagnostyka. Przegląd Menopauzalny, 2010; 2: 113–117. 8. Janiszewski M., Kwiatek-Bartela J.: Rehabilitacja w osteoporozie. Medycyna Manualna, 2002, 4, 3-4, 20-23. 9. Wemmer U.: Osteoporoza obraz kliniczny. Biologische Medizin 2000; 2 10. Rotkegel S, Więcek A. Leczenie osteoporozy w świetle medycyny opartej na dowodach. Terapia 2006; 177: 21-9. 11. Ochota A., Mroczek M.: Porównanie wiedzy kobiet po 40 roku życia i studentek fizjoterapii na temat osteoporozy. Zamojskie Studia i Materiały, Zamość 2012, XIV,1 (35) 127-130. 12. Reiner Bartl, tł. Danuta Fryzowska, Osteoporoza: jak wzmocnić kości dzięki diecie i aktywności fizycznej: profilaktyka, diagnostyka, leczenie, Klub dla Ciebie, Warszawa 2009. 13. Gerhard Leibold, tł. Arkadiusz Seroczyński, Osteoporoza: zapobieganie, leczenie, regeneracja, Agencja Wydawnicza Jerzy Mostowski, Janki k. Warszawy 2007. 14. Mastroianni Jr. L., i wsp.: Ocena i ochrona układu kostnego u kobiet po menopauzie Contemporary OB./GYN. Wydanie Polskie, 2003, 1, 61-69. 15. Przedlacki J.: Zasady postępowania diagnostyczno-leczniczego w osteoporozie u osób po 20 r.ż. Warszawa 2006, 12-14. 16. Szczygielska-Majewska M., Majcher P., Papis E., Stawińska T.: Zaopotrzebowanie na edukację w zakresie profilaktyki osteoporozy. Annales UMCS, sectio D Medicina, 2005, 364-365. 17. G. Juby, P. Davis: A prospective evaluation of awereness, knowledge, risk factors and current treatment of osteoporosis in cohort of eldery subjects. Osteoporosis Int. 2001; 8: 617. 18. Magnus JH, Joakimsen RM, Bernsten GK, Tollan A, Sogaard AJ. What Norwegian women and men know about osteoporosis?; Osteoporosis Int 1996; 6; 31-6. 19. Kozielec T., Brodowski J., Kotkowiak L., Hornowska I.: Profilaktyka osteoporozy u kobiet zdrowych i chorujących na osteoporozę - badania ankietowe. Pol Med Rodz 2003; 5(4):701-704. 20. Guilera M., Fuentes M., Grifols M., Ferrer J., Badia X., OPTIMA study investigators.: Does an educational leaflet improve self-reported adherence to therapy in osteoporosis? The OPTIMA study. Osteoporosis International, 2006, 17, 664-671. 21. http://obop-arch.tnsglobal.pl „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

327

22. Nilsson M., Ohlsson C., Odén A., Mellström D., Lorentzon M.: Increased physical activity is associated with enhanced development of peak bone mass in men: A five-year longitudinal study. Journal of Bone and Mineral Research Volume 27, Issue 5, pages 1206–1214, May 2012. 23. Saganowska R., Lalik B.: Osteoporoza u dzieci i młodzieży. Przegląd Pediatryczny, 2006, vol 36, 2, 143-150. 24. Gregg EW, Cauley JA, Seeley DG et al.: Physical activity and osteoporotic fracture risk in older women. Study of Osteoporotic Fracture Research Group. Ann Intern Med, 1998, 157, 1892. 25. Cooper C, Wickham C, Coggon D: Sedentary work in middle life and fracture of the proximal femur. Br J Ind Med, 1990, 47, 69. 26. Joakimsen RM, Fonnebo V, Magus JH et al.: The Trompo Study: physical activity and the incidence of fractures in a middle-age population . J Bone Miner Res, 2000, 15, 710. 27. Lock C.A., Lecouturier J., Maosn J.M., Dickinson H.O.: Lifestyle interventions to prevent osteoporotic fractures: a systemic review. Osteoporosis International 2006, 17, 20-28. 28. Kanis JA, Johnell O, Oden A, et al. Smoking and fracture risk: a meta-analysis. Osteoporos Int 2005; 16: 155-62. 29. Lorentzon M., Mellstrom D., Haug E., Ohlsson C.: Smoking is associated with lower bone mineral density and reduced cortical thickness in young men. J Clin Endocrinol Metab, 2007, 92, 497-503. 30. Hallstrom H., Wolk A., Glynn A., Michaelsson K.: Coffee, tea and caffeine consumption in relation to osteoporotic fracture risk in a cohort of Swedish women Osteoporosis Int. (2006)17: 1055 – 1064. 31. Cummings SR, Nevitt MC, Browner WS et al.: Risk factors for hip fracture in white women. N Engl J Med, 1995, 332, 767. 32. Llooyd T, Rollings N, Eggli DF et al.: Dietary caffeine intake and bone status of postmenopausal women Am J Clin Nutr, 1997, 65, 1826. 33. Mukamal K.J., Robbins J.A., Caulcy J.A., Kern L.M., Siscovisk D.S.: Alcohol consumption, bone density, and hip fracture among older adults: the cardiovascular health study. Osteoporosis Int, 2007, 18, 593-602. 34. De Laet C., Kanis JA., Oden A., Johanson H., Johnell O., Delmas P., Eisman JA., Kroger H., Fujiwara S., Garnero P., McCloskey EV., Mellstrom D., Melton LJ 3rd., Meunier PJ., Pols HA., Reeve J., Silman A., Tenenhouse A.: Body mass index as a predictor of fracture risk: a meta-analysis. Osteoporos Int. 2005, 16, 1330-1338. 35. Thijssen JH.: Gena polymorphisms involved in the regulation of bone quality. Gynecol Endocrinol, 2006, 22, 131-139. 36. Górski R., Dariusz Chmielewski D., Zgoda M.: Ocena społecznej świadomości zagrożenia osteoporozą na podstawie ankiety celowanej. Ortopediia Traumatologia Rehabilitacja, 2006; 6(6); Vol. 8, 627-632.

328

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Marzena Ślężyńska, Karolina Smolik, Danuta Wiśniewska

Opinie osób starszych o zdrowotnym stylu życia Seniors’ opinions about healthy lifestyle AWF, Katowice

Streszczenie Badaniami ankietowymi w latach 2006-2007 objętych zostało 100 osób w wieku 55-80 lat. Celem było zorientowanie się w jakim stopniu osoby starsze usprawniają się, jakie formy aktywności ruchowej preferują, jakimi motywami się kierują oraz skąd czerpią wiedzę o aktywności ruchowej i zdrowotnym stylu życia? Badania wykazały, że źródłem wiedzy osób starszych o rekreacyjnej aktywności ruchowej i zdrowotnym stylu życia oraz kanonach dietetycznych i higienicznych są specjalistyczne czasopisma i książki, a przede wszystkim programy telewizyjne. Osoby starsze są zainteresowane nie tylko wykonywaniem ćwiczeń fizycznych, ale chętnie zgłębiają wiedzę o roli aktywności ruchowej w zaawansowanym wieku. Respondenci podkreślali, że ćwiczyliby częściej, gdyby była lepsza dostępność obiektów sportowych dla osób w starszym i podeszłym wieku.

Słowa kluczowe aktywność ruchowa, zdrowotny styl życia, osoby starsze, trzeci wiek

Summary 100 persons, aged 55 to 80, went under survey examination between the years 20062007. The aim was to find out to what extend people at older age practice physical exercises and what kinds of physical activity are preferable, what are their motives and where do seniors find knowledge about physical activity and healthy lifestyle. The researchers showed that the seniors take their knowledge about recreational and physical activity, healthy lifestyle, diet and hygienic canons from specialized books and magazines, and mainly TV telecasts. Older people are not only interested in physical exercising but they also eagerly learn about physical activity in more advanced age. The respondents emphasized that they would exercise more frequently if there was better access to sport facilities for seniors.

Keywords physical activity, health life style, , elder people, third age

Wstęp W preferowaniu zdrowego stylu życia osób w zaawansowanym wieku niezmiernie ważna jest aktywność ruchowa i zrównoważona dieta. Istotne są też motywacje do tej aktywności i przestrzeganie kanonów racjonalnej diety oraz troska o zdrowie fizyczne i psychiczne. Dlaczego aktywność ruchowa odgrywa tak ważną rolę w podeszłym wieku? Starość większości ludzi ma przebieg niepomyślny, jest okresem malejącej sprawności życiowej, „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

329

pogarszającej się sytuacji ekonomicznej oraz stopniowej degradacji fizycznej, psychicznej i społecznej [1, 5]. Zapobieganie tym niepomyślnym procesom jest ważnym przesłaniem gerontologii. Aktywność ruchowa, a także czynna postawa psychiczna i społeczna są podstawą profilaktyki geriatrycznej, której celem jest utrzymanie człowieka jak najdłużej w niezależności i sprawności życiowej. Starość sama przez się jest wskazaniem do aktywności ruchowej. Wyróżnia się trzy znamienne cele aktywności ruchowej osób starszych [8]: 1. Aktywność rekreacyjna – uprawianie dostępnych form czynnego wypoczynku oraz ruchowych ćwiczeń usprawniających. 2. Aktywność prewencyjna – zapobieganie przedwczesnemu starzeniu się. Hipokinezja przyspiesza procesy starzenia. Osoby o zwiększonej progresji starzenia powinny świadomie regularnie uczestniczyć w prewencyjnych ćwiczeniach ruchowych. Profilaktyka geriatryczna powinna wiązać się z aktywnością ruchową i racjonalną dietą oraz eliminowaniem używek (papierosy, alkohol). 3. Aktywność leczniczo-rehabilitacyjna – przywracanie sprawności po przebytych chorobach oraz zapobieganie regresowi wydolności wysiłkowej. Ruch jest potrzebą biologiczną, podstawą zdrowia fizycznego i psychicznego [6]. Osoby pozbawione ruchu częściej chorują i szybciej się starzeją. Czynność mięsni doskonali wszystkie tkanki i narządy, przeciwdziała zachorowaniom i zaburzeniom metabolicznym. Ćwiczenia fizyczne aktywizują funkcje ustrojowe, zapewniają dobre samopoczucie, zdolność władania swoim ciałem, a także przysposabiają do wysiłków fizycznych [4, 17]. Mogą również wpływać na zmniejszenie ryzyka niektórych chorób cywilizacyjnych (nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienne serca, otyłość, cukrzyca, hipercholesterolemia, osteoporoza). Trening fizyczny osób starszych wymaga respektowania pewnych zasad, z wiekiem następują bowiem zmiany inwolucyjne w różnych układach i narządach, pojawiają się pewne ograniczenia i przeciwwskazania do ćwiczeń fizycznych, niektóre formy ruchu stają się niedostępne. Osoby starsze często boją się samodzielnie inicjować ćwiczenia fizyczne, oczekują pomocy i porady specjalistów. Dlatego osobom starszym należy ułatwiać uczestnictwo w dostępnych rodzajach aktywności ruchowej. Przemawiają za tym względy humanitarne i ograniczenie świadczeń na cele społeczne. Łatwiej i taniej jest zapobiegać niż leczyć osoby starsze, zapewniać opiekę niedołężnym [9]. Aplikując ćwiczenia fizyczne osobom starszym należy uwzględniać ich ograniczone możliwości wysiłkowe, ale jednocześnie nigdy nie rezygnować z usprawniania. Do tego potrzebna jest rzetelna wiedza o biologii i fizjologii starzenia, która umożliwi lepsze zrozumienie potrzeb ruchowych seniorów, pozwoli trafniej dobierać środki i formy ruchowe oraz stosować właściwą metodykę ćwiczeń fizycznych wobec osób starszych [7, 12]. Zdolność do długotrwałych wysiłków warunkowana jest wytrzymałością fizyczną. Jest ona ściśle związana ze zdolnością do wykonywania intensywnej pracy bez szybko narastającego zmęczenia i warunkujących jego rozwój zmian homeostazy. Wykładnikiem wydolności wysiłkowej człowieka jest maksymalne pochłanianie tlenu, tzw. pułap tlenowy (VO2max), który zmniejsza się z wiekiem poczynając od 30 roku życia. Szacuje się, że w wieku 50-60 lat wydolność wysiłkowa wynosi około 60% maksymalnej osiągniętej w wieku 20-24 lat [4]. Zmniejszanie się wydolności fizycznej z wiekiem traktowane jest często jako trafna diagnoza tempa starzenia się. Jednak w każdym wieku wydolność fizyczna może być ponadprzeciętna w zależności od czynników genetycznych oraz trybu życia. Osoby w wieku 60-65 lat ruchowo aktywne mogą być bardziej wydolne fizycznie niż 30-latkowie prowa330

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

dzący sedenteryjny tryb życia. Bardzo ważną kwestią treningu wytrzymałościowego osób starszych jest właściwy dobór obciążeń wysiłkowych. Poprawa wydolności fizycznej następuje dopiero wtedy, kiedy wykonuje się wysiłki długotrwale z intensywnością równą lub większą 50-60% możliwości maksymalnych. Oszacowanie intensywności wysiłków fizycznych dokonuje się najczęściej na podstawie częstości skurczów serca. Trening wytrzymałościowy korzystnie oddziałujący na układ krążenia i oddychania jest najważniejszy w usprawnianiu osób starszych, powinien wypełniać 50-60% całego czasu ćwiczeń ruchowych. W kształtowaniu wytrzymałości osób starszych szczególnie wartościowe są sporty o ruchach cyklicznych wykonywane w dłuższym czasie, np. biegi i marszobiegi, pływanie, wiosłowanie, jazda na rowerze lub na nartach biegowych [10]. Zdolnością motoryczną, która bez odpowiedniej stymulacji szybko ulega procesom inwolucyjnym jest szybkość. Można ją określić jako zdolność do wykonywania ruchów w najmniejszych dla danych warunków odcinkach czasu. Szybkość jest bardzo przydatna w codziennych sytuacjach i czynnościach życiowych. Najwyższy pułap tej zdolności obserwuje się w wieku 15-19 lat u kobiet i 15-27 lat u mężczyzn, potem systematycznie zmniejsza się. W zajęciach ruchowych z osobami starszymi należy ograniczać ćwiczenia o charakterze szybkościowo-siłowym, gdyż związane są z dużymi przeciążeniami, które mogą powodować uszkodzenia osłabionych struktur szkieletowych (osteoporoza). Sprawne funkcjonowanie człowieka warunkuje również gibkość. Tę właściwość motoryczności rozumie się najczęściej jako zdolność do wykonywania ruchów o dużej amplitudzie. Zależy ona od budowy anatomicznej stawów, elastyczności więzadeł, ścięgien i mięśni, ale także od stanu psychicznego, zmęczenia lub pobudzenia, temperatury, pory dnia. Ruchomość stawów może być utrzymywana na optymalnym poziomie pod warunkiem, że będą wykonywane systematyczne ćwiczenia gibkościowe. Ma ona duże znaczenie w codziennym życiu, np. ubieranie się, mycie, przyrządzanie posiłków, utrzymanie czystości. Duże znaczenie utylitarne ma również koordynacja ruchowa, która decyduje o bezpiecznym władaniu własnym ciałem, wykonywaniu ważnych czynności życiowych w domu, środowisku naturalnym, ruchu miejskim, a także sprawnym i bezpiecznym obsługiwaniu urządzeń oraz opanowaniu nowych kombinacji ruchowych. Do niedawna koordynację ruchową traktowano jako zdolność do wykonywania złożonych aktów ruchowych, umiejętność przestawiania się z jednych na inne przejawy ruchów oraz zdolność do szybkiego nabywania nowych form ruchowych. Współcześnie dominuje pogląd, że koordynację ruchową należy pojmować nie jako jednorodną właściwość motoryczności, lecz jako zespół elementarnych, wzajemnie powiązanych zdolności koordynacyjnych. Im wyższym poziomem tych zdolności odznacza się osoba starsza, tym mniej potrzebuje siły i wytrzymałości do wykonania czynności ruchowych. Inwolucja zdolności koordynacyjnych w dużym stopniu jest związana ze zmianami starczymi w układzie nerwowym. Uwidoczniają się one szczególnie w sposobie wykonywania pewnych czynności, gdyż zmniejsza się dokładność, szybkość, płynność i pewność ruchów. Z upływem lat życia coraz wyraźniejsze zaburzenia obserwuje się w chodzie, który staje się wolniejszy i mniej dynamiczny, a w zaawansowanym wieku występuje charakterystyczne ,,szuranie nogami”. W kształtowaniu koordynacyjnych zdolności motorycznych seniorów należy stosować ruchy niezbyt trudne oraz poświęcać więcej czasu na ich przyswojenie i utrwalenie. Ćwiczenia powinno się urozmaicać przez zmianę kierunku i tempa ruchów, a także stosowanie różnorodnych przyrządów i przyborów. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

331

Ważne jest też kształtowanie równowagi ciała. Ta zdolność motoryczna ma ogromne znaczenie w późniejszych dekadach życia, gdyż zapobiega niebezpiecznym upadkom i umożliwia sprawne wykonywanie czynności codziennych. Kształtowanie zdolności motorycznych powinno trwać permanentnie przez całe życie. Badania byłych sportowców potwierdzają, że sprawność motoryczna w późniejszych dekadach życia jest większa u mężczyzn aktywnych fizycznie, że są oni niejako ,,młodsi” motorycznie od mężczyzn z populacji o około 10-15 lat [13]. Z chwilą dojścia do późnego wieku nie należy rezygnować z ćwiczeń fizycznych, gdyż przeciwdziałają one regresowi motoryczności i łagodzą objawy przykrego starzenia się. Aktywność ruchowa, dostosowana do aktualnych możliwości wysiłkowych, powinna towarzyszyć człowiekowi przez całe życie [15].

Materiał i metoda badań Badaniami ankietowymi w latach 2006-2007 objętych zostało 100 słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Uniwersytecie Śląskim (50 mężczyzn i 50 kobiet) w wieku 55-80 lat. Badania miały na celu zorientowanie się czy osoby starsze usprawniają się, jakie formy aktywności ruchowej preferują, jakimi motywami się kierują, skąd czerpią wiedzę o aktywności ruchowej i prozdrowotnym stylu życia? Świadomie nie pytano respondentów czy zajęcia UTW wyzwalają motywacje do aktywności fizycznej i intelektualnej, gdyż jest to oczywiste. Tabela 1. Liczebność i wiek badanych osób starszych

332

Przedział wieku (lat)

Kobiety

Mężczyźni

Razem

55-65

66-75

76-80

Razem

100

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wyniki badań ankietowych W celu zorientowania się czy badane osoby starsze wykazują zainteresowanie aktywnością fizyczną poza zajęciami UTW sformułowano pytanie o uprawianie gimnastyki w domu (tab. 2, ryc. 1). Z analizy ankiet wynika, że wśród kobiet odpowiedzi „tak” i „czasami” było tyle samo (po 50%). Żadna kobieta nie deklarowała, że nie ćwiczy w domu gimnastyki. Natomiast wśród mężczyzn 20% respondentów potwierdziło, że gimnastykuje się w domu stale, a 40% czasami. Znamienne jest to, że aż 40% mężczyzn przyznało, iż w ogóle nie usprawnia się w domu.

Tabela 2. Uprawianie gimnastyki w domu Kobiety Przedział wieku (lat)

tak

Mężczyźni

czasami

nie

tak

czasami

nie

55-65

66-75

76-80

Razem

Ryc. 1. Uprawianie gimnastyki w domu: 1) tak, 2) czasami, 3) nie

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

333

Kolejnym problemem była kwestia respektowania zasad zdrowego odżywiania się (tab. 3, ryc. 2). W celu zorientowania w treści pytania respondenci zostali wcześniej poinformowani jak należy pojmować zasady prawidłowego odżywiania. Okazało się, że wśród kobiet najwięcej odpowiedzi potwierdzających stosowanie zasad zdrowego odżywiania zanotowano w przedziale wieku 55-65 lat (20%), natomiast czasami w wieku 76-80 lat (20%). Wśród mężczyzn najwięcej odpowiedzi potwierdzających stosowanie zasad zdrowego odżywiania było w wieku 66-75 lat (20%), a czasami w wieku 55-65 lat (20%). Rzadkością były deklaracje o nie respektowaniu zasad racjonalnego odżywiania (11%).

Tabela 3. Respektowanie zasad zdrowego odżywiania Kobiety Przedział wieku (lat)

tak

Mężczyźni

czasami

nie

tak

czasami

nie

55-65

66-75

76-80

Razem

Ryc. 2. Respektowanie zasad zdrowego odżywiania się: 1) tak, 2) czasami, 3) nie

334

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Badania ankietowe zakładały również weryfikację jakie formy aktywności ruchowej preferują osoby starsze? Najbardziej ulubioną formą aktywności kobiet okazały się spacery (50%), następnie wycieczki (30%), a najmniej gimnastyka (20%) (tab. 4, ryc. 3). Mężczyźni odwrotnie, najbardziej lubią gimnastykować się (40%), a w jednakowym stopniu wybierają spacery i wycieczki (po 30%).

Tabela 4. Popularne formy aktywności ruchowej sprawiające najwięcej przyjemności Kobiety Przedział wieku (lat)

spacery

gimnastyka

Mężczyźni wycieczki

spacery

gimnastyka

wycieczki

55-65

66-75

76-80

Razem

Ryc. 3. Popularne formy aktywności ruchowej sprawiające najwięcej przyjemności: 1) spacery, 2) gimnastyka, 3) wycieczki

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

335

Motywem kobiet do aktywności fizycznej była przede wszystkim dbałość o zdrowie (44%), a także zamiłowanie do ćwiczeń (42%) (tab. 5, ryc. 4). U mężczyzn najczęściej wybierane było zamiłowanie do ćwiczeń (46%), a w drugiej kolejności troska o zdrowie (36%). Natomiast wykorzystywać aktywność ruchową, aby zapobiegać procesom starzenia chciałoby tylko 14% kobiet i 18% mężczyzn.

Tabela 5. Motywy aktywności ruchowej Kobiety Przedział wieku (lat)

dbałość o zdrowie

zapobiega nie starzeniu się

Mężczyźni zamiłowanie do ćwiczeń

dbałość o zdrowie

zapobieganie starzeniu się

zamiłowanie do ćwiczeń

55-65

66-75

76-80

Razem

Ryc. 4. Motywy aktywności ruchowej: 1) dbałość o zdrowie, 2) zapobieganie starzeniu się, 3) zamiłowanie do ćwiczeń

336

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Deklarowana częstość wykonywanych ćwiczeń fizycznych jeden-dwa razy w tygodniu wybierana była w pierwszej kolejności i zbliżona u kobiet i mężczyzn (50% i 48%) (tab. 6, ryc. 5). Pozostałe wybory trzy i cztery razy w tygodniu były również podobne u kobiet (34% i 14%) i mężczyzn (34% i 18%). Gdyby to była rzeczywistość, to obraz byłby wcale optymistyczny.

Tabela 6. Częstość wykonywanych ćwiczeń fizycznych w tygodniu Kobiety Przedział wieku (lat)

1-2 razy

Mężczyźni

3 razy

4 razy

1-2 razy

3 razy

4 razy

55-65

66-75

76-80

Razem

Ryc. 5. Częstość wykonywanych ćwiczeń fizycznych w tygodniu: 1) jeden-dwa razy, 2) trzy razy, 3) cztery razy

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

337

Bardzo ważne są kanony postępowania higienicznego po wysiłkach fizycznych. Okazało się, że kobiety nieznacznie rzadziej (40%) wybierały odpowiedzi „zawsze biorę kąpiel po ćwiczeniach ruchowych” niż mężczyźni (50%), aczkolwiek takie deklaracje dominowały w całej zbiorowości respondentów (tab. 7, ryc. 6). Na drugim miejscu u kobiet i mężczyzn było wycieranie się (po 30%). Można zatem pochwalić osoby starsze, że rozumieją potrzebę zabiegów higienicznych po wysiłkach fizycznych. Tabela 7. Deklarowane zabiegi higieniczne po zajęciach ruchowych Kobiety Przedział wieku (lat)

zawsze kąpiel

wycieranie się

Mężczyźni przebieranie się

zawsze kąpiel

wycieranie się

przebieranie się

55-65

66-75

76-80

–

Razem

Ryc. 6. Deklarowane zabiegi higieniczne po zajęciach ruchowych: 1) zawsze kąpiel, 2) wycieranie się, 3) przebieranie się

338

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Interesujące było ustosunkowanie się respondentów do czynności higienicznych wykonywanych w domu (kąpiel, prysznic). Godne podkreślenia jest to, że codzienną kąpiel lub prysznic deklarowało 60% kobiet i 50% mężczyzn (tab. 8, ryc. 7). Niesłychanie ważne i optymistyczne jest również spostrzeżenie, że żadna kobieta i żaden mężczyzna nie deklarowali korzystania z kąpieli lub prysznicu jedynie raz w tygodniu. Tabela 8. Czynności higieniczne wykonywane w domu (kąpiel, prysznic) Kobiety Przedział wieku (lat)

Mężczyźni

codziennie

co drugi dzień

raz w tygodniu

co drugi dzień

raz w tygodniu

55-65

–

66-75

–

76-80

–

Razem

–

codziennie

Ryc. 7. Czynności higieniczne wykonywane w domu (kąpiel, prysznic): 1) codziennie, 2) co drugi dzień, 3) raz w tygodniu

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

339

A jakie są opinie respondentów o częstości spożywania posiłków w ciągu dnia? Wśród kobiet i mężczyzn zdecydowanie dominowały odpowiedzi, że powinno się spożywać pięć posiłków dziennie (56% i 50%). Sporadycznie wybierane były trzy posiłki dziennie (10% i 14%) i nikt nie dokonał takiego wyboru w najstarszym przedziale wieku 76-80 lat (tab. 9, ryc. 8). Sądzić jednak należy, iż rzeczywistość nie jest aż tak lukratywna. Tabela 9. Częstość spożywania posiłków dziennie Kobiety Przedział wieku (lat)

Mężczyźni

3 posiłki

4 posiłki

5 posiłków

3 posiłki

4 posiłki

55-65

66-75

–

76-80

–

Razem

5 posiłków

–

Ryc. 8. Częstość spożywania posiłków dziennie: 1) trzy posiłki, 2) cztery posiłki, 3) pięć posiłków

340

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Zdumiewające są opinie o powinności wykonywania ćwiczeń fizycznych w ciągu tygodnia (tab. 10, ryc. 9). Tylko dwóch mężczyzn wybrało wariant, że należałoby ćwiczyć jeden-dwa razy w tygodniu, lecz ani jedna kobieta. Natomiast aż 60% kobiet i 50% mężczyzn wybrało alternatywę wykonywania ćwiczeń ruchowych cztery razy w tygodniu. Jak dalece rozmijają się tzw. pobożne życzenia z rzeczywistością wystarczy porównać wcześniejsze deklaracje o faktycznie wykonywanych ćwiczeniach (tab. 6). Tabela 10. Pożądana częstość wykonywania ćwiczeń fizycznych w tygodniu Kobiety Przedział wieku (lat)

1-2 razy

Mężczyźni

3 razy

4 razy

1-2 razy

3 razy

4 razy

55-65

–

66-75

–

76-80

–

Razem

–

Ryc. 9. Pożądana częstość wykonywania ćwiczeń fizycznych w tygodniu: 1) jeden-dwa razy, 2) trzy razy, 3) cztery razy

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

341

W kolejnym pytaniu został ukartowany dylemat kiedy po zajęciach ruchowych powinno się korzystać z prysznicu lub kąpieli? Zarówno kobiety, jak i mężczyźni we wszystkich przedziałach wieku ani razu nie odpowiedzieli, że nie należy wykonywać czynności higienicznych po zajęciach ruchowych (tab. 11, ryc.10). Świadczyć to może o wysokiej kulturze osobistej i świadomości higienicznej respondentów. Zdecydowana większość (84% kobiet i 92% mężczyzn) wybierała odpowiedź, że po każdych zajęciach fizycznych należy korzystać z prysznicu lub kąpieli. Tylko nieliczni (zaledwie 4 mężczyzn) wybierali alternatywę, że należy to robić jedynie wtedy, kiedy człowiek się spoci. Tabela 11. Kiedy powinno się korzystać z prysznicu, kąpieli po zajęciach ruchowych Kobiety Przedział wieku (lat)

zawsze

po spoceniu się

Mężczyźni nie jest to konieczne

zawsze

po spoceniu się

nie jest to konieczne

55-65

–

66-75

–

76-80

–

Razem

–

Ryc. 10. Kiedy powinno się korzystać z prysznicu, kąpieli po zajęciach ruchowych: 1) zawsze, 2) po spoceniu się, 3) nie jest to konieczne

342

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Od jakich okoliczności osoby starsze uzależniają częstsze uczestnictwo w zajęciach ruchowych? Zarówno u kobiet, jak i mężczyzn dominującą okolicznością okazały się dobre obiekty sportowe do wykonywania ćwiczeń ruchowych (52% i 64%) (tab. 12, ryc. 11). Marginalnie potraktowano atrakcyjność zajęć ruchowych (4% i 16%). Może to potwierdzać, że kadra instruktorska cieszy się dobrą opinią osób starszych, że zajęcia ruchowe są prowadzone atrakcyjnie. Tabela 12. Uwarunkowania uczestnictwa w zajęciach ruchowych Kobiety Przedział wieku (lat)

istniejące możliwości

Mężczyźni

interesujące zajęcia

dobre obiekty sportowe

istniejące możliwości

interesujące zajęcia

dobre obiekty sportowe

55-65

–

66-75

–

76-80

–

Razem

Ryc. 11. Uwarunkowania uczestnictwa w zajęciach ruchowych

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

343

Pytano też respondentów od czego zależne jest stosowanie zdrowej diety? Pocieszające jest to, iż nie było ani jednej odpowiedzi uzależniającej zdrową dietę od własnej wiedzy o racjonalnym odżywianiu (tab. 13, ryc. 12). Świadczyć to może o zadowalających kompetencjach respondentów dotyczących zasad prawidłowego odżywiania. Zdecydowana większość respondentów (70% kobiet i 72% mężczyzn) jakość własnej diety warunkuje możliwościami nabycia „zdrowych” produktów. Tabela 13. Uwarunkowania stosowania zdrowej diety Kobiety Przedział wieku (lat)

wiedza o tej diecie

możliwości jej nabycia

Mężczyźni czas na jej przyrządzanie

wiedza o tej diecie

możliwości jej nabycia

czas na jej przyrządzanie

55-65

–

66-75

–

76-80

–

Razem

–

Ryc. 12. Uwarunkowania stosowania zdrowej diety: 1) wiedza o tej diecie, 2) możliwości jej nabycia, 3) czas na jej przyrządzanie

344

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Ważna była również kwestia skąd respondenci czerpią inspirację do ćwiczeń fizycznych? W odpowiedziach kobiet pojawiały się najczęściej czasopisma i książki (42%) oraz telewizja (42%) (tab. 14, ryc. 13). W determinacjach mężczyzn zdecydowanie dominowały książki i czasopisma (58%). Rówieśnicy odgrywali trzeciorzędną rolę (po 26%). Tabela 14. Źródła zachęty do ćwiczeń fizycznych Przedział wieku (lat)

Kobiety

Mężczyźni

czasopisma, książki

rówieśnicy

telewizja

czasopisma, książki

rówieśnicy

telewizja

55-65

66-75

–

76-80

–

Razem

Ryc. 13. Źródła zachęty do ćwiczeń fizycznych: 1) czasopisma, książki, 2) rówieśnicy, 3) telewizja

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

345

Respondenci odpowiadali też na pytanie co jest dla nich najbardziej miarodajnym źródłem informacji o aktywności fizycznej? Dla badanych kobiet i mężczyzn najlepszym źródłem takiej wiedzy są książki i czasopisma (74% i 56%) (tab. 15, ryc. 14). Najmniej o aktywności fizycznej badani dowiadywali się od własnej rodziny (10 % mężczyzn). Tabela 15. Źródła wiedzy o aktywności fizycznej Kobiety Przedział wieku (lat)

książki, czasopisma

Mężczyźni

telewizja, internet

rodzina

książki, czasopisma

telewizja, internet

rodzina

55-65

–

66-75

–

76-80

–

Razem

–

Ryc. 14. Źródła wiedzy o aktywności fizycznej: 1) książki, czasopisma, 2) telewizja, internet, 3) rodzina

346

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Źródłem wiedzy respondentów o zachowaniach prozdrowotnych są przede wszystkim książki i fachowe czasopisma (76% i 58%), a częściowo także telewizja i Internet (24% i 38%) (tab. 16, ryc. 15). W tym przypadku również rodzina nie odgrywała niemal żadnej roli w przekazywaniu wiedzy o zachowaniach prozdrowotnych. Tabela 16 . Źródła wiedzy o zachowaniach prozdrowotnych Kobiety Przedział wieku (lat)

książki, czasopisma

Mężczyźni

telewizja, internet

rodzina

książki, czasopisma

telewizja, internet

rodzina

55-65

–

66-75

–

76-80

–

Razem

–

Ryc. 15. Źródła wiedzy o zachowaniach prozdrowotnych: 1) książki, czasopisma, 2) telewizja, internet, 3) rodzina

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

347

Bardzo ciekawe spostrzeżenia wynikają z analizy odpowiedzi dotyczących dbałości o zdrowie respondentów? Jak można było się spodziewać 68% kobiet i 84% mężczyzn deklaruje, że najczęściej osobiście dba o własne zdrowie (tab. 17, ryc. 16). Zastanawiające jest, że respondenci zupełnie nie dostrzegają lekarzy medycyny, jako orędowników ich zdrowia. Potwierdziła się raz jeszcze opinia, że nasze zdrowie zależy przede wszystkim od nas samych. Tabela 17. Kto wykazuje największą dbałość o nasze zdrowie Kobiety Przedział wieku (lat)

osobiście

Mężczyźni

rodzina

lekarz

osobiście

rodzina

lekarz

55-65

–

66-75

–

76-80

–

Razem

–

Ryc. 16. Kto wykazuje największą dbałość o nasze zdrowie: 1) osobiście, 2) rodzina, 3) lekarz

348

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

W podsumowaniu pytano respondentów co – oprócz ćwiczeń ruchowych – w największym stopniu oddziałuje korzystnie na nasze zdrowie? W tym przypadku dominowało pozytywne nastawienie do życia (44% i 42%) (tab. 18, ryc. 17). Aktywność ruchowa i odpowiednia dieta zostały potraktowane niemal identycznie (po około 28%). Jeżeli jest osobnicza determinacja dotycząca witalności, to korzyści zdrowotne będą ewidentne. Tabela 18. Najważniejsze czynniki oddziałujące na nasze zdrowie Pr ze d z i a ł wieku (lat)

Kobiety

Mężczyźni

nastawienie do życia

racjonalna dieta

aktywność ruchowa

nastawienie do życia

racjonalna dieta

aktywność ruchowa

55-65

66-75

76-80

Razem

Ryc. 17. Najważniejsze czynniki oddziałujące na nasze zdrowie : 1) nastawienie do życia, 2) racjonalna dieta, 3) aktywność ruchowa

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

349

Wnioski Badania ankietowe słuchaczy UTW dostarczyły interesujących spostrzeżeń. Przede wszystkim respondenci podkreślali potrzebę zajęć intelektualnych i sprawnościowych. Dla wielu zajęcia UTW są sposobem na życie, bez nich nie wyobrażają sobie własnej pomyślnej egzystencji. Dlatego można stwierdzić, że idea powołania UTW okazała w pełni słuszna i celowa. Miejmy nadzieję, że kolejne lata wszechobecnych niedostatków ekonomicznych nie doprowadzą do zaniechania tej bardzo ważnej dla osób starszych aktywności intelektualnej i fizycznej. Badania ankietowe pozwalają sformułować następujące wnioski: 1. Uczestnictwo w zajęciach doprowadziło u znacznej części słuchaczy UTW do wyrobienia nawyku codziennej gimnastyki uprawianej indywidualnie w domu, a także w formie zorganizowanej. Jest to tym bardziej cenne, że wiele osób dopiero w późniejszym wieku doceniło zalety aktywności fizycznej, która łączy się najczęściej z racjonalnym odżywianiem, higieną osobistą oraz zgłębianiem wiedzy o zdrowotnym stylu życia. 2. Źródłem wiedzy osób starszych o aktywności fizycznej, zdrowej żywności oraz zasadach dietetycznych i higienicznych są specjalistyczne czasopisma i książki, a także programy telewizyjne. Okazuje się, że osoby starsze są zainteresowane nie tylko ćwiczeniami fizycznymi, ale chętnie dowiadują się o roli aktywności ruchowej w zaawansowanym wieku. Styl życia propagowany przez UTW stwarza możliwości dbania o własne zdrowie i przeciwdziałania przyspieszonemu starzeniu się. 3. Pomimo akceptowania zasad zdrowego odżywiania największym problemem są trudności w nabywaniu zalecanych produktów. Chociaż w Polsce można kupić teraz niemal wszystko, to nawet wielkie markety nie dysponują odpowiednimi stoiskami ze zdrową żywnością. 4. Problemem aktywności ruchowej osób starszych są obiekty sportowe. Wielu respondentów podkreślało, że ćwiczyliby częściej, gdyby istniały odpowiednie warunki. Lepsza dostępność basenów, hal i boisk sportowych zapewne zwiększyłaby odsetki seniorów uprawiających rekreację ruchową. 5. W popularyzowaniu mody na aktywność ruchową ważną rolę spełniają media. Badani podkreślali, że stąd właśnie najczęściej czerpią wiedzę o aktywności fizycznej, higienie oraz zasadach zdrowego odżywiania. Media – oprócz dostarczania rozrywki – odgrywają wobec osób starszych wiodącą rolę edukacyjną.

Bibliografia 1. Bień B., Synak B.: Stan zdrowia i sprawność populacji ludzi starych w Polsce w roku 2000. W: Problemy starzenia. Red. J. Charzewski. AWF, Warszawa 2001, s. 37-54. 2. Błońska W.: Powstanie i działalność Uniwersytetu Trzeciego Wieku przy Uniwersytecie Śląskim w latach 1982-1997. W: Jakość życia i jej uwarunkowania w okresie późnej dorosłości. Red. H. Hrapkiewicz. Uniwersytet Trzeciego Wieku przy Uniwersytecie Śląskim, Katowice 2002, s. 11-20. 3. Hrapkiewicz H. (red.): Jakość życia i jej uwarunkowania w okresie późnej dorosłości. Uniwersytet Trzeciego Wieku przy Uniwersytecie Śląskim, Katowice 2002. 4. Jopkiewicz A. (red.): Aktywność ruchowa osób starszych. WSP, Kielce 1996. 5. Jopkiewicz A., Markowska M., Zabrodzka T.: Sytuacja życiowa i aktywność rucho350

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

6. 7. 8. 9.

10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

wa słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Kielcach oraz stosunek młodzieży do osób starszych. W: Aktywność ruchowa osób starszych. Red. A. Jopkiewicz. WSP, Kielce 1996, s. 105-117. Jopkiewicz A.: Zróżnicowanie społeczne i zmienność sprawności i wydolności fizycznej osób dorosłych. W: Myśli i uwagi o wychowaniu fizycznym i sporcie. Red. K. Zuchora. Warszawa 2000, s. 211-219. Łobożewicz T., Wolańska T. (red.): Rekreacja i turystyka w rodzinie. PTNKF, Warszwa 1994. Pędich W.: Wskazania i przeciwwskazania do aktywności ruchowej osób starszych. W: Aktywność ruchowa osób starszych. Red. A. Jopkiewicz. WSP, Kielce 1996, s. 9-13. Polechoński J.: Aktywność ruchowa człowieka w okresie późnej dorosłości. W: Jakość życia i jej uwarunkowania w okresie późnej dorosłości. Red. H. Hrapkiewicz. Uniwersytet Trzeciego Wieku przy Uniwersytecie Śląskim, Katowice 2002, s. 85-95. Sidorowicz W.: Starość a sprawność. Sport i Turystyka, Warszawa 1974. Starość u progu XXI wieku. Uniwersytety Trzeciego Wielu wobec problemów starzejącego się społeczeństwa. Red. A. Kobylarek, E. Kozak. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2010. Szwarc H., Wasilewska R., Wolańska T.: Rekreacja ruchowa osób starszych. Warszawa 1986. Ślężyński J.: Cechy somatyczne i sprawność fizyczna byłych sportowców w późniejszych dekadach życia. WSWF, Katowice 1977. Ślężyński J.: Zmiany w cechach somatycznych i motorycznych u byłych sportowców. Wychowanie Fizyczne i Sport 1980, nr 4, s. 3-27. Ślężyński J.: Znaczenie aktywności ruchowej w późniejszych dekadach życia człowieka. W: Aktywność ruchowa osób starszych. Red. A. Jopkiewicz. WSP, Kielce 1996, s. 25-34. Ślężyński J., Błońska W.: Physical aktivity of the third age population. In: Proceedings of the Conference of European Group for Research into Elderly and Physical Activity, Oeiras, Portugal 1993, p. 414-415. Zając-Gawlak I.: Przebieg procesów inwolucyjnych u kobiet i mężczyzn w zależności od trybu życia ze szczególnym uwzględnieniem aktywności ruchowej. AWF, Kraków 2005 (praca doktorska).

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

351

Małgorzata Helak, Katarzyna Walicka - Cupryś

Profilaktyka anoreksji nerwowej wśród osób aktywnych ruchowo ze szczególnym uwzględnieniem wskaźnika gotowości anorektycznej Anorexia nervosa prevention among physically active people, with particular reference to the level of anorexia readiness syndrome (ARS) Uniwersytet Rzeszowski

Streszczenie Zaburzenia odżywiania w postaci anoreksji nerwowej coraz powszechniej występują w społeczeństwie. Choroba ta jest bardzo trudna do wyleczenia, w związku z tym istotną rolę odgrywa tu profilaktyka. Jedną z metod, umożliwiającą wykrycie nieprawidłowości w stosunku do jedzenia i postrzegania własnego ciała, oraz wczesną profilaktykę jest metoda oparta na pojęciu syndromu gotowości anorektycznej SGA. W niniejszej pracy wskazano na możliwość praktycznego zastosowania badania poziomu SGA w celu działania profilaktycznego, wśród kobiet aktywnych ruchowo.

Słowa kluczowe profilaktyka, anoreksja nerwowa, syndrom gotowości anorektycznej

Summary Eating disorders as anorexia nervous increasingly present in society. This disease is very difficult to cure, therefore plays an important role prophylaxis. One of the methods that allows the detection of irregularities in relation to eating and perceptions of their own body, and early prevention is based on the concept of anorexia readiness syndrome ARS. In this work pointed out the possibility of practical application of, among physically active women.

Keywords prevention, anorexia nervous, anorexia readiness syndrome (ARS) Na początku XX wieku kultem piękna, oznaką zdrowia i dostatku były kobiety o pełnych kształtach. Zbiegiem lat poglądy się zmieniły, a za piękno kobiecej urody uważa się szczupłe i wysportowane ciało [1], które wiąże się z sukcesem życiowym i szczęściem [2]. Dlatego dużą popularnością wśród społeczeństwa cieszą się zabiegi odchudzające i stosowanie diet. Smukła i wysportowana sylwetka jak powszechnie wiadomo sprzyja zdrowiu i zmniejsza ryzyko zachorowań. Aktywny styl życia powiązany z racjonalną dietą jest podstawą dla utrzymania zdrowia. Jednak, jak twierdzi Jablow, ludzie nie podejmują się zmniejszenia masy ciała wyłącznie dla zdrowia. Twierdzi on, że współcześnie istnieje moda na odchudzanie, która wpływa negatywnie na społeczeństwo i dzieci, kształtując w nich przekonanie, że szczupłe jest lepsze [1]. Sam strach przed byciem otyłym i wiążące się z nim konsekwencje może wywołać u danej osoby impuls do stosowania szkodliwych metod odżywiania zwłaszcza, gdy towarzyszą temu sprzyjające czynniki psychologiczne [3]. Nadmierne odchudzanie się, dotyczące zwłaszcza młodych kobiet, które często nie mają 352

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

powodów do stosowania tego typu działań, ostatecznie może doprowadzić do wystąpienia anoreksji nerwowej [4]. Pojęcie anoreksji pochodzi z języka greckiego i w jego tłumaczeniu oznacza brak apetytu (an-brak, orexis-apetyt). Współcześnie jednak brak apetytu uważa się za nietrafne określenie, ponieważ anorektyczki odczuwają silną potrzebę zaspokojenia fizjologicznego głodu, jednak walczą z nią, ponieważ boją się konsekwencji spożycia pokarmu. Samo określenie anoreksja można utożsamiać z objawami choroby nowotworowej i tym samym może to wprowadzać w błąd [5]. Bardziej trafnym pojęciem jest anoreksja nerwowa, która wskazuje na podłoże psychiczne choroby. Rzadziej spotykane są nazwy anoreksja psychiczna, jadłowstręt psychiczny, brak łaknienia [3]. Anoreksja nerwowa to zaburzenie związane ze świadomą, celową utratą wagi, spowodowaną i utrzymywaną przez pacjenta. Dotyczy najczęściej dziewcząt w stadium adolescencji i młodych kobiet. Znacznie rzadziej dotyczy chłopców w okresie dojrzewania i młodych mężczyzn. Występuje także u młodszych dzieci i dojrzałych kobiet, do okresu menopauzy [6]. Według Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (klasyfikacja zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) cztery podstawowe kryteria (DSM-IV, 1994) [7] umożliwiające zdiagnozowanie anoreksji nerwowej to: 1. Niechęć do utrzymania masy ciała na, lub powyżej poziomu granicy minimalnej dla wieku i wzrostu, z powodu utraty ciężaru lub braku należytego przyrostu masy w okresie wzrastania. Masa ciała utrzymuje się poniżej 85% masy oczekiwanej. 2. Intensywna obawa przed przybraniem na wadze, lub otyłością pomimo tego, że masa ciała utrzymywana jest na poziomie niedowagi. 3. Zaburzenia w sposobie postrzeganie swojego kształtu ciała i jego masy. Pacjentka nieadekwatnie postrzega swoją niską masę ciała. 4. U kobiet przed rozpoczęciem okresu klimakterium, brak minimum trzech następnych cykli menstruacyjnych. Towarzystwo to wyodrębniło również dwa podstawowe typy tego zaburzenia: 1. Typ ograniczający – restrykcyjny - w czasie, którego chora na anoreksję nerwową nie dopuszcza do regularnych incydentów niekontrolowanego objadania się, lub działań mających na celu wydalenie pokarmu (np. wywoływanie wymiotów, zażywanie środków przeczyszczających). 2. Typ żarłoczno – wydalający - w trakcie trwania choroby występują regularne incydenty niekontrolowanego objadania się lub zachowania mające na celu pozbycie się pokarmu z organizmu za pomocą np. wywoływania wymiotów, zażywania środków przeczyszczających [8]. W ostatnich latach wzrósł poziom zaburzeń związanych z odżywianiem [9, 10, 11]. Zmusiło to badaczy do zajęcia się tym tematem, dlatego w Podręczniku Diagnostyczno-Statystycznym Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV) [7] występuje pojęcie zaburzenia odżywiania, w których skład wchodzi anoreksja nerwowa i bulimia nerwowa. Wyróżniono również drugi termin - zaburzenia odżywiania nieklasyfikowane, do których należą m.in. otyłość, zespół gwałtownego objadania się i ortoreksja [12]. Możliwości oceny wskaźników rozpowszechnienia anoreksji nerwowej są ograniczone. Obecnie wiadomo, że anoreksja występuje najczęściej w krajach wysoko rozwiniętych, zdecydowanie przeważa wśród dziewcząt i kobiet – 95%, a stopień śmiertelności należy do najwyższych wśród zaburzeń psychicznych [13, 14]. Badania ujawniają, że dziesięć pro„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

353

cent kobiet chorych na anoreksję nerwową umiera, tylko 1/3 powraca do zdrowia, a reszta dożywotnio zmaga się z problemami zaburzeń jedzenia [14]. Uwzględniając zmienną, jaką jest wiek to, coraz częściej obserwuje się przypadki anoreksji nerwowej dotyczące dzieci w wieku 8-13 lat [6]. Pośród dziewcząt i chłopców do 13 roku życia, chorych na anoreksję nerwową, chłopcy stanowią 19-30% [5]. Okres adolescencji cechuje się największym zaburzeniem w przyjmowaniu pokarmów 0,5-1% populacji młodzieży [15]. Wskaźniki zachorowań chłopców są zdecydowanie niższe niż dziewcząt 5-10% chorujących, a zwiększenie liczby objawów anoreksji przypada między 15 a 19 rok życia [6]. Anoreksja nerwowa dotyczy częściej dziewcząt o wyższym statusie społecznym, ze wzmożoną potrzebą rywalizacji. Najczęściej anorektyczką jest dobrą uczennicą, której iloraz inteligencji (IQ) wyższy od średniej, lub jest zastąpiony zadziwiającą wytrwałością i pracowitością [14]. Anoreksja, chociaż w mniejszym stopniu, może dotyczyć także osób w późniejszych okresach życia i występuje w ok. 0,2-0,8% [15]. Rebe-Jabłońska anoreksję u dorosłych utożsamia z uprzednim stosowaniem diet odchudzających, ciążą lub porodem. Dostrzega, że zmiany w wyglądzie ciała, będące następstwem trwania ciąży i modyfikacją diety, w tym okresie prowadzą do pojawienia się epizodów objadania się i/lub ograniczania jedzenia. Anoreksja nerwowa po 25 roku życia może dotyczyć kobiet z wieloletnim podprogowym nasilaniem objawów tego zaburzenia, a pełny rozwój choroby wiąże się z okresowym zaburzeniem obrazu samego siebie, zwłaszcza w zakresie atrakcyjności fizycznej [16]. Obraz kliniczny anoreksji nerwowej charakteryzuje się zmiennością i dynamiką, a pierwsze symptomy choroby są trudne do wykrycia [17]. Choroba najczęściej zaczyna się od niewinnego odchudzania, którego początku badacze upatrują się np. w krytycznych uwagach rodziny, znajomych na temat wyglądu ciała lub przypisują chęci utożsamienia się ze sławną modelką czy aktorką stosującą dietę. Istotnym czynnikiem, może też być presja środowiska, wynikająca z wykonywanego zawodu, czy uprawiania dyscypliny sportowej wymagającej smukłej sylwetki [18]. Jako pierwsze z diety wykluczane są słodycze i produkty wysokokaloryczne. Następnie zaczynają się intensywne ćwiczenia bądź prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających. Każde odstępstwo od diety wywołuje poczucie winy i żalu [17]. Z początku chore mają wrażenie, że panują nad sytuacją, mają poczucie władzy nad jedzeniem i wyglądem swojego ciała. Towarzyszy im euforia. Nawet pomimo poważnych problemów z odżywianiem i postrzeganiem własnego ciała, osoby te często przez długi czas kontynuują swoją aktywność zawodową, dobrze się uczą, pomyślnie kończą studia [3]. Jednak z czasem tracą kontrolę i podporządkowują swoje zachowanie chorobie wpadając w pułapkę [12]. Polega ona na tym, że głodowanie jest intensyfikowane przez: • odczuwanie euforii związanej z utratą i kontrolą wagi, • intensywny lęk związany z obawą przed przytyciem, który nie mija nawet wówczas, gdy występuje niedowaga, • odczucia bólowe wynikające ze spożycia większej porcji jedzenia. • Biorąc pod uwagę powyższe informacje, w rozwoju anoreksji można wymienić cztery charakterystyczne etapy. Etap I – przedanorektyczny. Zachodzi jeszcze przed wystąpieniem objawów choroby. Na tym etapie niepokojące są zmiany w zachowaniu takie jak: 354

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

• odosobnienie, • wzrost perfekcjonizmu, • spadek samopoczucia, smutek, • brak radości, • niezadowolenie z siebie, • zaciekawienie dietami, kalorycznością posiłków itp. Należy zwrócić uwagę, że wyżej wymienione objawy nie muszą prowadzić do anoreksji nerwowej. Wskazywać mogą one jednak na pewne problemy, których nie powinno się lekceważyć. Etap II - wystąpienie objawów i początki anoreksji nerwowej. Stosowanie restrykcyjnych diet oraz intensywnych ćwiczeń daje efekt nagłego spadku masy ciała. Chora konsekwentnie przestrzega założonych zasad. Nie akceptuje możliwości, że jest chora uważa, że kontroluje odchudzanie. Towarzyszy jej uczucie satysfakcji i radości z osiąganych celów. Zaczyna uważać, że coraz lepiej wygląda, Etap III - zdominowanie przez objawy i rozwój anoreksji. Chora traci kontrolę nad własnym życiem. Jest egocentryczna, najważniejsze stają się czynności prowadzące do spadku masy ciała. Na tym etapie chora nie interesuje się innymi sprawami, oddala się od ludzi. Chwilami odczuwa zmęczenie, ale nie potrafi walczyć z chorobą. Anoreksja daje jej możliwość wpływania na samopoczucie, radzenie siebie z cierpieniem, zmianę pozycji w rodzinie na centralną, poczucie niezależności w podejmowaniu decyzji, dlatego nadal nie chce podjąć leczenia. Etap IV - wyniszczenie organizmu. Oprócz wymienionych wcześniej skutków somatycznych wynikających z niedożywienia można także wyróżnić skutki psychiczne takie jak rozdrażnienie, zobojętnienie, porywczość czy nawet agresywność. Chore czują, że choroba zawładnęła całym ich życiem, wobec czego są bezradne. Sama choroba staje się wrogiem, bo nie przynosi już ulgi za to częściej wywołuje ból i cierpienie. Stale nie dopuszczają możliwości leczenia, uważają, że nie potrafią żyć bez anoreksji. Są nieszczęśliwe, myślą więc, że dalsze niejedzenie i spadek wagi spowoduje powrót radości. Brak pomocy na tym etapie niestety skutkuje śmiercią [13]. Anoreksja nerwowa jest zaburzeniem, które mimo licznych badań i opracowań naukowych, nie jest do końca poznane. Badacze snują wiele hipotez mających na celu wyjaśnienie przyczyn powstania anoreksji nerwowej, jednak żadna nie wyjaśnia jej do końca. Najczęściej wymienianymi czynnikami ryzyka są [18]: Czynniki kulturowe: • ideał szczupłego ciała, • powszechnie panujący i oczekiwany ideał piękna i atrakcyjności. Czynniki rodzinne: • przecenianie społecznych oczekiwań, • relacje rodzinne, które utrudniają osiągnięcie autonomii w okresie dorastania, • istnienie zaburzeń odżywiania w rodzinie, • występowanie zaburzeń nastroju lub alkoholizmu. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

355

Czynniki indywidualne: • nieprawidłowy obraz siebie, • silna potrzeba zwycięstwa • trudności w autonomicznym funkcjonowaniu, • otyłość, • doświadczenie nadużycia seksualnego. W związku z tym, że anoreksja jest groźną chorobą, prowadzącą nawet do śmierci, a jej przyczyny nie do końca są poznane, przez co leczenie nie zawsze jest skuteczne, ogromną rolę w tym przypadku będzie pełniła profilaktyka. Szymańska definiuje profilaktykę, jako grupę szeroko zakrojonych czynności poprzedzających zaburzenie, ponieważ podejmowana jest przed ujawnieniem lub rozprzestrzenieniem się groźnego zjawiska [19]. Trzy poziomy działań profilaktyki względem anoreksji nerwowej opisano w tabeli 1. Tabela 1. Profilaktyka I, II, III stopnia [8] Profilaktyka I stopnia

Profilaktyka II stopnia

Profilaktyka III stopnia

Odbiorca

dzieci nieprzejawiające problemów z odżywianiem i stosunkiem do własnego ciała; rodzice i opiekunowie mający wpływ na kształtowanie postaw młodego człowieka

dzieci pierwszymi zdiagnozowanymi symptomami zaburzeń łaknienia; opiekunowie i rodzice pozostający w bliskich relacjach

dzieci i młodzież ze zdiagnozowaną anoreksją nerwową; Opiekunowie i rodzice pozostający w bliskich relacjach

Cele

niepozwolenie na wystąpienie nieprawidłowości w sferze jedzenia oraz stosunku do własnego ciała, zmniejszenie liczby czynników ryzyka

zapobieganie rozwinięciu się pełnych objawów choroby oraz ograniczenie czynników ryzyka

niedopuszczenie do utrwalenia zaburzenia i zmniejszenie ich szkodliwych skutków Przeciwdziałanie nawrotom choroby oraz próbom samobójczym

kształtowanie realistycznego radzenia sobie z problemami, kreowanie stabilnego obrazu siebie, umiejętne przyjęcie porażek i wykorzystanie ich do nauki, otwarte wyrażanie swoich myśli i przekonań, kształtowanie umiejętności twórczego myślenia

Treści

ograniczenie rywalizacji i dążenia do perfekcjonizmu, przekazanie zasad zdrowego stylu życia, kształtowanie umiejętności szukanie i proszenia o pomoc zaakceptowanie przez pacjentkę choroby oraz wyrażenie zgody na leczenie i przyjęcie pomocy, nauka życia w zdrowym stylu

356

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Jedna z metod, umożliwiająca wykrycie nieprawidłowości w stosunku do jedzenia i postrzegania własnego ciała jest oparta na pojęciu syndromu gotowości anorektycznej (SGA). Jest to stosunkowo nowe pojęcie, które w 2001 roku wprowadziła Ziółkowska [14]. Definicja syndromu gotowości anorektycznej (SGA) według Ziółkowskiej określana jest, jako zespół objawów nasuwających podejrzenie nieprawidłowości w zakresie realizowania potrzeby pokarmowej oraz stosunku do własnego ciała, uwarunkowany psychologicznie, społecznie i kulturowo. Syndrom ten przejawiają tak zwane zachowania anorektyczne, które są jednocześnie diagnostycznymi wskaźnikami. Należą do nich [14]: • wzrastająca okresowo aktywność fizyczna, • nadmierne skupienie się na wyglądzie zewnętrznym połączone lub nie z krytyczną oceną porównawczą swojego wyglądu w stosunku do wizerunku ideału piękna spopularyzowanego w mediach, • pragnienie posiadania kontroli, • znajomość składu i wartości kalorycznej spożywanych pokarmów, przeliczanie i sumowanie spożytych w ciągu dnia posiłków, • tendencja do kontrolowania swojej masy ciała i obwodów, połączona często z nieprzyjemną reakcją emocjonalną, • tendencje do rywalizacji, • brak odporności na wpływy kultury masowej, • poczucie konieczności bycia perfekcyjną, • brak stabilności emocjonalnej, uwarunkowanej głównie zależnością od jedzenia i konstytucji ciała. Charakterystyczne, dla przedstawionych powyżej zachowań anorektycznych, jest ich nasilenie lub większa częstotliwość występowania w trudnych sytuacjach życiowych. W przypadku osób o zaburzonym stosunku do jedzenia oraz własnego ciała, umiejętność radzenia sobie w sytuacjach stresujących jest dużo gorsza, co dodatkowo potęguje występowanie zachowań anorektycznych. Poziom indywidualnej skłonności na odpowiadanie zachowaniami anorektycznymi w interpretowaniu i realizowaniu potrzeby pokarmowej Ziółkowska nazywa poziomem gotowości anorektycznej (PGA) [14]. Syndrom gotowości anorektycznej może poprzedzać wystąpienie anoreksji nerwowej. Ziółkowska określiła to, jako stadium przed chorobowe. Porównując jednak wskaźniki diagnozujące syndrom gotowości anorektycznej i anoreksji nerwowej, jako przykład można wyróżnić następujące różnice [14]: • Anorektyczki cechuje perfekcja i wytrwałość w dążeniu do celu. Natomiast kobiety z SGA tylko chcą być perfekcyjne, a wytrwałość przejawia się wśród nich jedynie w niektórych formach. • Osoby z SGA są w głównej mierze przygnębione i niezadowolone z siebie, a plany wzmożenia nad sobą kontroli przynoszą nadzieję i chwilową zmianę nastroju. Anorektyczki mają zmienne nastroje zależne od jedzenia, wyrażające się przeplataniem stanów depresji z euforią. • Anorektyczki nie mają nic przeciwko odsłanianiu swojego ciała w przeciwieństwie do kobiet z SGA, które uznają się za nieatrakcyjne. Powstanie syndromu gotowości anorektycznej determinują głównie następujące czynniki [14]: • nieprawidłowe relacje w stosunkach rodzinnych, • nieprawidłowości w sposobie postrzegania własnego ciała, • brak racjonalnych strategii walki ze stresem. „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

357

Natomiast do dodatkowych należą: • okres adolescencji, • dominujące wzorce kulturowe, • aktualnie trudna dla danej osoby sytuacja. Opracowany przez Ziółkowską kwestionariusz do badania indywidualnego stosunku do jedzenia ma na celu wyróżnienie z populacji kobiet tych, wśród których występuje syndrom gotowości anorektycznej. Jak wcześniej wspomniano, SGA można interpretować, jako stadium przed chorobowe anoreksji nerwowej. W związku z tym istnieje silna potrzeba zmniejszenia liczby osób przejawiających zaburzenia w zakresie realizacji potrzeby pokarmowej i stosunku do swojego ciała. Wpłynie to bezpośrednio na zmniejszenie liczby chorych na anoreksję nerwową. W obu przypadkach, zarówno u osób z SGA i anoreksją nerwową istotną rolę odgrywa omówiona wcześniej profilaktyka drugiego i trzeciego stopnia. Aby zdiagnozować wśród populacji, osoby z SGA można wykorzystać do tego kwestionariusz do badania indywidualnego stosunku do jedzenia, dzięki któremu, wyróżnione osoby będzie można bezpośrednio objąć profilaktyką drugiego stopnia. Wśród społeczeństwa można wyróżnić grupy, które mogą być bardziej narażone na zaburzenia odżywiania. Jedną z nich mogą być osoby aktywne ruchowo, czy uprawiające sport. Niektórzy badacze wyróżniają nawet oddzielny typ jadłowstrętu psychicznego – atletyczny. Osobę o tym typie zaburzeń cechuje kontrola swojej masy ciała za pomocą intensywnych ćwiczeń fizycznych. Ze względu na objawy można go zaliczyć do typu restrykcyjnego [3]. Badania ukazują zależności pomiędzy zaburzeniami odżywiania a wykonywanym zawodem. Do grupy o zwiększonym ryzyku wystąpienia anoreksji nerwowej należą modelki, aktorki i tancerki. Mirucka stwierdza, że wyniki badań przeprowadzonych w profesjonalnych szkołach baletowych ujawniły 20-krotnie częstsze rozpowszechnienie anoreksji i bulimii wśród tancerek [12]. Zawód tancerki, czy baletnicy jest specyficzny i wiąże się ze stałym utrzymaniem nienagannej figury. Często jest to rodzaj sportu profesjonalnego, dzięki któremu czerpie się korzyści finansowe, które nierzadko są jedynym środkiem utrzymania zawodników. Wadą takiego typu zawodu jest stałe dbanie o utrzymanie odpowiedniej masy ciała, walka z monotonią treningu, przemęczeniem, a z drugiej strony ciągły stres związany z występami czy zawodami. Dochodzi jeszcze ważny aspekt występowania kontuzji, która może nawet uniemożliwić dalszą realizację się w sporcie. Wszystkie tego typu kwestie, mogą powodować problemy psychologiczne sportowców, które przykładowo mogą się przejawić w formie depresji, syndromu wypalenia czy tytułowej anoreksji nerwowej. Doskonałym przykładem tego typu zaburzeń jest niemiecki skoczek narciarski Sven Hanavald, który jako jedyny w historii skoków narciarskich wygrał Turniej Czterech Skoczni. Jednak dwa lata później nie był w stanie skakać z powodu owego syndromu wypalenia. Wiadomo, że skoki narciarskie to dyscyplina, która również wymaga od zawodników utrzymywania masy ciała na stale niskim poziomie. Niestety po zakończeniu kariery, z powodu problemów psychologicznych, skoczek cierpiał na brak chęci do jedzenia w wyniku, czego był nadmiernie wychudzony i nie potrafił przybrać na wadze. Przykład Svena Hanavalda pokazuje, jak dużym obciążeniom psychicznym podlegają sportowcy. Jednak od wielu aspektów zależy czy problemy te przerodzą się w chorobę czy nie. Problem zaburzeń żywienia nie powinien być ignorowany przez trenerów, sportowców, osoby aktywne fizycznie oraz ich rodziny, ponieważ konsekwencje tej choroby są negatywne w skutkach. Działania prewencyjne związane są przede wszystkim z szerzeniem 358

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

świadomości na temat negatywnych konsekwencji tego zjawiska. Trenerzy i osoby otaczające ludzi aktywnych ruchowo powinni posiadać wiedzę pozwalającą im na wczesne rozpoznanie problemu wśród swoich bliskich. Ci, wśród których zaobserwowano zaburzenia związane z odżywianiem, powinni niezwłocznie znaleźć się pod opieką specjalisty. Wczesne rozpoznanie i udzielenie profesjonalnego wsparcia pozwala na powrót do normalnego życia bez dalszego narażania zdrowia. Z tego powodu sportowcy powinni mieć stały dostęp do wykwalifikowanego psychologa lub psychoterapeuty oraz dietetyka i fizjologa. Jako narzędzie badawcze stosowane w celu profilaktyki anoreksji nerwowej można zastosować kwestionariusz badania syndromu gotowości anorektycznej. Tego typu badanie z wykorzystaniem owego narzędzia badawczego, przeprowadził Chalcarz na grupie judoczek, gimnazjalistek i tancerek[20, 21, 22]. Inni autorzy badaniem objęli również studentki fizjoterapii, wychowania fizycznego oraz kobiety uczestniczące w zajęciach w klubie fitness [23, 24]. Uzyskane przez nich wyniki wskazywały na występowanie wśród badanych wysokiego poziomu SGA. Wyniki Basiaga-Pasternak, wskazują na częste występowanie lęku przed otyłością wśród studentek Akademii Wychowania Fizycznego i studentek Akademii Pedagogicznej [25]. Interesujące jest, że stosunkowo wysoki odsetek kobiet o wysokim poziomie syndromu gotowości anorektycznej uzyskano wśród kobiet uczestniczących w dobrowolnych zajęciach w klubie fitness [24]. Zajęcia odbywające się w klubach fitness są specyficzne i zrzeszają wiele kobiet w różnym wieku, które podejmując się aktywności fizycznej kierują się różnymi celami. Ciekawe podejście do zaburzeń odżywiania, które można powiązać z kobietami uczestniczącymi w zajęciach fitness, wykazała Kemnitz, która w swoich rozważaniach połączyła je z aktywnością fizyczną. Uważa, że kobiety, wśród których występują objawy zaburzeń odżywiania mogą kompulsywnie uprawiać ćwiczenia fizyczne, które powodują przyśpieszenie metabolizmu [26]. Może to powodować, przy braku zrównoważenia bilansu energetycznego poprzez zjedzenie posiłku o odpowiedniej wartości kalorycznej, spadek masy ciała [27]. W związku z tym kobiety, które chcą zmniejszyć swoją masę ciała podejmują się aktywności fizycznej. Wszystko przebiega prawidłowo i sprzyja zdrowiu do czasu, gdy jest to trening racjonalnie zaplanowany, połączony z fazą regeneracji i ze zbilansowaną dietą. Jeżeli natomiast jest on obsesyjnie stosowany w celu zmniejszenia masy ciała to może wskazywać to na możliwość występowania u danej osoby zaburzeń psychicznych, które mogą przerodzić się w anoreksję nerwową. Ponadprzeciętną aktywność fizyczną można także rozpatrywać w przeciwnym kierunku. Mianowicie, że to wykonywane wcześniej intensywne ćwiczenia fizyczne mogą wpływać na powstanie zaburzeń odżywiania. Może to być związane z wieloma czynnikami, które motywują i zachęcają do dalszych, intensywnych ćwiczeń i powodują rozwój zaburzeń odżywiania. Do tych czynników można zaliczyć [26]: • utratę masy ciała następującą po intensywnych ćwiczeniach fizycznych, • zmniejszony apetyt, • rosnącą koncentrację na ciele, • zwiększoną produkcję endorfin. Wszystkie wyżej wymienione efekty wynikające z podejmowanej aktywności fizycznej mają ogólnie działanie sprzyjające zdrowiu. Racjonalnie planowana dieta i aktywność fizyczna są podstawą dla utrzymania zdrowia. Jednak w skrajnych przypadkach, gdy aktywność fizyczna jest nadużywana, a dieta jest bardzo restrykcyjna i nie pokrywa dziennego „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

359

zapotrzebowania na wartości odżywcze, wówczas tego typu działania mogą doprowadzić do zaburzeń psychicznych i anoreksji nerwowej. Z tego powodu działalnością profilaktyczną powinno objąć się osoby zajmujące się nie tylko sportem profesjonalnym czy zawodowym, ale również wszystkie osoby aktywne fizycznie, gdyż podejmowana przez nich działalność nie zawsze sprzyja zdrowiu.

Bibliografia

1. Jablow M., 2000, Anoreksja, bulimia, otyłość, Wyd. GWP, Gdańsk, s. 13-49. 2. Tiggemann, M., 2003, Media influences on body image development, [w:] Cash T.F., Pruzinsky T., (red), Body image. A handbook of theory, research, and clinical practice, Wyd. London The Guilford Press, New York, s.91-98. 3. Szurowska B., 2011a, Anoreksja i bulimia śmiertelne sposoby na życie, Wyd. Harmonia Universalis, Gdańsk 22-39. 4. Niedźwiecka-Kącik D., 2008, Subiektywne postrzeganie własnego ciała-destrukcyjna potrzeba odchudzania się, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”, numer 1, s. 40-44. 5. Starzomska M., 2006, Anoreksja trudne pytania, Wyd. Impuls, Kraków, s.13. 6. Grochmal-Bach B. Rorat M., 2003, Zaburzenia odżywiania się. Problemy medyczne pedagogiczne i społeczne, Wyd. Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem Oddział Wojewódzki Rzeszów, Rzeszów, s. 13-17. 7. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition. Washington, D.C.: the Association, 1994. 8. Mroczkowska D., Ziółkowska B., Cwojdzińska A., 2007, Zaburzenia odżywiania. Poradnik dla rodziców, Wyd. Naukowe Scholar, Warszwa, s. 24-106. 9. Pawłowska B., Masiak M., 2007, Porównanie danych socjodemograficznych pacjentek z anoreksją typu restrykcyjnego i bulimicznego hospitalizowanych w Katedrze i Klinice Psychiatrii AM, w Lublinie w latach 1993–2003, „Psychiatria Polska” numer 3, s. 351-364. 10. Stochel M., Janas-Kozik M., 2010, Przyjaciółki wirtualnej Any – zjawisko proanoreksji w sieci internetowej, „Psychiatria Polska” numer 5, s. 693-702. 11. Bomba J., 2003, Zaburzenia jedzenia. Próba spojrzenia z perspektywy historycznej, [w:] Bomba J., Józefik B, (red.) Leczenie anoreksji i bulimii psychicznej: co, kiedy, komu, Wyd. Polskie Towarzystwo Psychiatryczne, Kraków, s. 11–16. 12. Niewiadomska I., Kulik A., Hajduk A., 2005, Jedzenie, Wyd. Archidiecezji Lubelskiej „Gaudium”, Lublin, s. 45-52. 13. Szurowska B., 2011b, Anoreksja w rodzinie, Wyd. Difin, Warszawa, s. 30-54. 14. Ziółkowska B., 2001, Ekspresja syndromu gotowości anorektycznej u dziewcząt w stadium adolescencji, Wyd. Fundacji Humanjora, Poznań, s. 17-130. 15. Abraham S., Llevellyn-Jones D., 2001, Bulimia i anoreksja-zaburzenia odżywiania, Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa, s. 27-40. 16. Rebe-Jabłońska J., 2003, Jadłowstręt psychiczny u dorosłych kobiet, „Psychiatria Polska” numer 1, s. 29-37. 17. Wycisk J., Ziółkowska B., 2010, Młodzież przeciwko sobie. Zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia-jak pomóc nastolatkom w szkole, Wyd. Difin, Warszawa, s. 6274. 18. Józefik B. (red.), 1999, Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zabu-

360

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

rzeń odżywiania się, Wyd. CM UJ, Kraków, s. 29-42. 19. Szymańska B., 2002, Szkoła jako miejsce realizacji działań profilaktycznych, [w:] G. Świętkiewicz (red.), Profilaktyka w środowisku lokalnym, Wyd. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa, s. 49-67. 20. Chalcarz W, Musieł A, Mucha K., 2007, Assessment of anorectic behaviors among female judo athletes depending on anorexia readiness syndrome, „New Medicine”; 2, s. 22-26. 21. Chalcarz W., Radzimirska-Graczyk M., Surosz B. 2009, Porównanie zachowań anorektycznych gimnazjalistek ze szkół sportowych i niesportowych, „Medycyna Sportowa”, numer 25, s. 368-376. 22. Chalcarz W., Musieł A., Koniuszuk K., 2008, Porównanie zachowań anorektycznych tancerek w zależności od poziomu syndromu gotowości anorektyczne, „Medycyna Sportowa”, numer 24, s. 21-29. 23. Helak M., Walicka-Cupryś K., Polak E., 2013, Syndrom gotowości anorektycznej wśród studentek pedagogiki i wychowania fizycznego, wyd. UR, Rzeszów [Maszynopis]. 24. Helak M, Polak E., Walicka-Cupryś K. 2013 Ponadprzeciętne zaangażowanie kobiet w zajęcia fitness jako przejaw syndromu gotowości anorektycznej, wyd. UR, Rzeszów [Maszynopis]. 25. Basiaga-Pasternak J., Czekaj S., 2009, Lęk przed otyłością a ryzyko schorzeń zaburzeń łaknienia, „Fizjoterapia”, numer 17, s. 36-40. 26. Kemnitz M., 2009, Problem anoreksji w sporcie, [w:] B. Ziółkowska, Opętanie (nie) jedzeniem, Wyd. Scholar, Warszawa, s. 234-238. 27. Mędraś M, Słowińska-Lisowska M., 2004, Anoreksja nerwowa (Jadłowstręt psychiczny) i bulimia (żarłoczność psychiczna) a sport, [w:] M. Mędraś (red.) Medycyna Sportowa, Wyd. Medsportpress, s. 103-107.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

361

Agnieszka Bocheńska

Przestrzeń miejska w profilaktyce chorób cywilizacyjnych Urban space ad element of preventions of civilization diseases Uniwersytet Przyrodniczy, Wrocław

Streszczenie Choroby cywilizacyjne związane są między innymi ze zmieniającym się stylem życia, narastającą presją otoczenia oraz pogorszającym się stanem środowiska. Jedną z chorób wieku rozwojowego jest otyłość, która dotyka coraz to młodsze osoby, wpływając nieraz na całe ich przyszłe życie. Najczęściej jej przyczyną, w połączeniu z niewłaściwą dietą oraz stresem, jest niedostateczna ilość ruchu w ciągu dnia w porównania do godzin spędzonych w pozycji siedzącej. Celem pracy była analiza problemu czy zagospodarowanie przestrzeni miejskiej oraz działania tymczasowe mają wpływ na zwiększenie aktywność fizycznej ludzi żyjących w mieście. Przedstawione zostały liczne przykłady różnych działań w przestrzeni zachęcających do zmiany przyzwyczajeń i zwiększenia aktywności fizycznej nie tylko w wolnym czasie, ale również i podczas codziennej drogi do pracy czy też szkoły. Zwrócono uwagę, że często proste i niewielkie rozwiązania mogą korzystnie wpłynąć na zwiększenie codziennej dawki ruchu.

Słowa kluczowe przestrzeń miejska, otyłość, choroby cywilizacyjne, aktywność, zdrowie

Summary Civilization diseases are connected with changing life style, growing tension of surroundings and getting worse natural environment. One of diseases at developmental generation is obesity, which affects mostly young people, usually throughout their whole life. One of the common reasons, connected with unhealthy diet and stress, is the lack of daily (sport) activities in comparison to hours spent in a sitting position. The aim of the study was to analyze the problem if the management of urban spaces and temporary doings have an influence on the physical activity of the people living in the city. The paper presents numerous examples of various doings in the space encouraging people to change their customs and to increase their (sport) activity not only in their free time but also their daily way to work or school. Often simple and slight solutions can have profitable influence on the daily activity increase.

Keywords urban space, obesity, civilization diseases, activity, health

Wstęp Postęp technologiczny, rozwój gospodarczy oraz wzrastający proces urbanizacji doprowadza do ciągłych zmian w środowisku życia człowieka. Zmiany te mają dwojaki charakter. Z jednej strony poprawiają dobrostan i jakość życia, z drugiej mają niekorzystny wpływ 362

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

na zdrowie człowieka: wzrastająca ilość zanieczyszczeń w przyrodzie, nadmierne tempo życia. W związku z powyższą sytuacja coraz częściej można spotkać się z wieloaspektowym i złożonym określeniem „choroby cywilizacyjne”. Sformułowaniem tym określa się jednostki chorobowe, które były wcześniej znane, jednakże w obecnych czasach występują znacznie częściej niż dawniej oraz choroby wynikające z rozwoju technologicznego. Do chorób cywilizacyjnych zaliczyć można między innymi: choroby niedokrwienne serca, udar mózgu, nowotwory, cukrzycę, nadwagę i otyłość, chorobę wrzodową, nerwice, zaburzenia psychiczne, depresje. Choroby cywilizacyjne często mają wymiar nie tylko jednostkowy, ale społeczny i ekonomiczny, ze względu na przedwczesne zgony, niezdolność do pracy czy też konieczność zwiększenia środków przeznaczonych na służbę zdrowia. Obecnie coraz więcej zgonów wynika z niedostosowania człowieka do tempa przemian w środowisku i stylu życia wynikających ze zmian materialnych w społeczeństwie. [10,14]. Dodatkowo niewłaściwe odżywianie się (łatwy dostęp do tak zwanego fast food) w połączeniu z siedzącym trybem życia oraz nadmierną gonitwą za karierą przyczynia się do przed wczesnych zgonów. Według danych z World Health Organization (WHO) każdego roku około 16 mln ludzi umiera z powodu takich chorób jak: udar mózgu, choroba niedokrwienna serca czy też cukrzyca, podczas gdy niewielkie zmiany w stylu życia w co najmniej 90% przypadków mogłyby zapobiec śmierci. Promowanie zdrowej żywności, aktywności fizycznej, ograniczenie nałogów mogą znacznie obniżyć liczbę zgonów. Według WHO jedną z metod zapobiegania chorobom cywilizacyjnym obok prawidłowego żywienia jest ruch [2,21]. Niniejszy artykuł ma charakter przeglądowy, a jego głównym celem jest zaprezentowanie rozwiązań projektowych oraz działań tymczasowych, które mogą zachęcać do aktywności fizycznej ludzi żyjących w mieście. Cechą wiążącą wszystkie przytoczone przykłady jest ich lokalizacja w przestrzeni miejskiej, ogólnodostępność dla każdej grupy wiekowej oraz ogólnorozwojowy charakter. Przedstawiono wybrane polskie jak i zagraniczne rozwiązania, które w atrakcyjny sposób zachęcają ludzi do aktywności fizycznej oraz zmiany codziennych przyzwyczajeń. Dodatkowo przeprowadzono wywiad środowiskowy z wrocławskimi gimnazjalistami w celu poznania preferowanych sposobów spędzania wolnego czasu w tej grupie wiekowej. Narastający problem otyłości Okres dzieciństwa i młodości to czas, kiedy kształtują się pozytywne i negatywne nawyki, w tym zachowania prozdrowotne. Jest to czas intensywnego wzrostu organizmu oraz okres buntu, kiedy to pojawia się silna chęć uniezależnienia się od otoczenia. Jeżeli w tym czasie dojdzie do zaniedbania aspektu prozdrowotnego, w późniejszym okresie o wiele trudniej będzie zmienić nabyte przyzwyczajenia. Dlatego też ważne jest kształtowanie potrzeby ruchu już od najmłodszych lat, ponieważ negatywne skutki niewłaściwego trybu życia dzieci mogą ujawniać się znacznie później w ich dorosłym życiu [17, 19]. Sedentaryjny tryb życia dzieci i młodzieży związany jest to między innymi z formą spędzania wolnego czasu. Kilka lat temu, najmłodsi po zajęciach w szkole większość czasu przebywali na pobliskich podwórkach, bawiąc się z rówieśnikami. Obecnie sytuacja wygląda nieco odmiennie, ponieważ młodzi ludzie przeważającą część dnia spędzają przed komputerem czy też telewizorem. Ich obecność „na dworze” nieraz kończy się na aktywności ograniczonej do gier na przenośnych urządzeniach elektronicznych. W ostatnich latach zauważany jest wzrost hipokinezji u dzieci i młodzieży, dlatego też w związku z narastającym problemem, niezwykle ważne są działania prewencyjne oraz profilaktyczne. We„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

363

dług badań Wołowskiego (2007) na grupie gimnazjalistów wynika, że młodzież większość swojego wolnego czasu spędza w pozycji siedzącej co w połączeniu z godzinami spędzonymi w szkole (również w tej pozycji) negatywnie wpływa na zdrowie. Skutki obniżonej aktywności ruchowej u dzieci pozostają nie bez znaczenia na dalsze ich życie. Należy pamiętać, że jest ona jedną z podstawowych,a zarazem kluczowych, składowych zdrowego stylu życia wpływających na prawidłowy rozwój fizyczny jak i psychiczny. Ponadto wpływa na kształtowanie się osobowości, nawiązywanie kontaktów interpersonalnych oraz rozładowanie napięcia emocjonalnego [1]. Brak dostatecznej ilości ruchu może skutkować otyłością lub nadwagą. Nadmierna masa ciała może wynikać również z zaburzeń metabolicznych, endokrynologicznych, indukowanych. Zaburzenia związane ze zwiększeniem się ilości tłuszczowej u dzieci powodują pojawienie się powikłań oraz innych schorzeń: nadciśnienie tętnicze, choroby sercowo-naczyniowe, stłuszczenie wątroby, zmiany dotyczące narządu ruchu. Ponadto skutkami otyłości są też problemy w sferze psychicznej np. depresje, zaburzenia nastroju czy też stany depresyjno-lękowe. W związku z brakiem aktywności fizycznej znacznie spada jakoś życia człowieka, która obejmuje społeczne, psychologiczne, poznawcze oraz fizyczne aspekty życia [16]. Ponadto następuje pewnego rodzaju cykl pokoleniowy, ponieważ wzrasta prawdopodobieństwo, że nieaktywne fizycznie dzieci będą w przyszłości posiadały taki sam styl życia i ten wzorzec przekażą swoim dzieciom [29]. Obniżona aktywność fizyczna zauważalna jest nie tylko u dzieci i młodzieży ale również i u innych grup wiekowych. Z badań Ewy Kobos wynika, że osoby starsze preferują bierny model spędzania wolnego czasu polegający na oglądaniu telewizji (90%), słuchaniu radia bądź czytania książek (70%). Najczęściej podejmowana aktywność fizyczna to spacer (64%) czy też gimnastyka w domu (27,5%) [3]. Niepokojące dane można odnaleźć również w publikacji „Design to move. A physical activity action agenda”, gdzie przedstawiony został szacowany spadek aktywności fizycznej w różnych krajach. Przewiduje się, że do roku 2030 w państwach takich jak Stany Zjednoczone, Anglia, Brazylia, Chiny, Indie, Rosja, aktywność fizyczna u mieszkańców spadnie o około 20-40% w przeciągu jednego pokolenia. Przedstawione wyniki obrazują skalę problemu [29]. Wzbudzenie zainteresowania wobec kultury fizycznej w pierwszym stopniu powinna kształtować szkoła, poprzez wychowanie fizyczne. Ważnym celem tych zajęć jest zmotywowanie dzieci i młodzież do ruchu, tak aby aktywność fizyczna kojarzyła się z przyjemnością, a nie z przymusem. Ponadto kształtowana jest pewna hierarchia wartości, gdzie na pierwszym miejscu powinno znaleźć się zdrowie człowieka. W celu zagłębienia tematu oraz poznania preferencji i zdania młodzieży na temat ich aktywności fizycznej w wolnym czasie przeprowadzony został wywiad środowiskowy z grupą dwudziestu dziewięciu gimnazjalistów klasy pierwszej w Gimnazjum nr 24 im. Janusza Korczaka we Wrocławiu. Tematem wiodącym były zachowania dzieci w czasie wolnym od zajęć edukacyjnych oraz zagospodarowanie przestrzeni osiedlowych. Większość z rozmówców mieszka właśnie w takim miejscu, także jedynie skrótowo przedstawiono charakterystykę miejsca. W wywiadzie zadane zostały cztery wiodące pytania oraz pytania pomocnicze. Pierwsze pytanie „Ile czasu spędzacie przed komputerem a ile na dworze ?” wywołało uśmiech na twarzy rozmówców. Praktycznie wszyscy podkreślili, że najwięcej czasu (nieraz cały wolny czas) spędzają przed monitorem komputera. U większości gimnazjalistów powtarzał się ten sam model dnia: po zajęciach w szkole, dzieci jedzą obiad a następnie wolny czas spędzają przed komputerem. Zadania domowe najczęściej odrabiane są w wieczorem, bądź od razu po powrocie do domu. Sporadycznie pojawiały się inne odpowiedzi, gdzie dziecko po zajęciach obowiązkowych uczestniczy w dodatkowych 364

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

treningach. Jednakże na tle całej grupy były to jednostkowe osoby. Odpowiedzi na drugie pytanie „Czy lubicie aktywność fizyczną czy wolicie spędzać czas w domu ?” były wręcz sprzeczne z odpowiedziami na pierwsze. Mało kto powiedział, że nie lubi aktywności fizycznej. Dominującym rodzajem preferowanej aktywności wśród tej grupy gimnazjalistów była jazda na rolkach oraz gra w piłkę nożną (w większości chłopcy). Na ogólne pytanie odnośnie zachowania gimnazjalistów (jak już wyjdą na pobliskie podwórko) pojawiły się skrajne odpowiedzi. Młodzież sama zauważa bierny model spędzania wolnego czasu w postaci przesiadywania na ławce. Na ostatnie pytanie dotyczące zagospodarowania: czy znane im przestrzenie między blokowe są dobrze zagospodarowanie, oraz co zachęca/ zniechęca gimnazjalistów do wyjścia na podwórko, udzielone odpowiedzi były bardzo podobne. Większość gimnazjalistów zwróciła uwagę na brak dostosowania najbliższego zagospodarowania do różnych grup wiekowych użytkowników. Podkreślona została obecność placu zabaw, który zazwyczaj dedykowany jest jedynie najmłodszym dzieciom, co kieruje młodzież do sąsiednich parków (o ile takowe są) oraz na pobliskie parkingi centrów handlowych w celu jazdy na rolkach i deskorolce. Gimnazjaliści zwrócili również uwagę na zanieczyszczone pobliskie trawniki, obniżające estetykę miejsca. Ten krótki wywiad pokazuje, że gimnazjaliści w swoim najbliższym otoczeniu często nie posiadają terenów zachęcających do aktywnego spędzania czas. Nieraz wymaga to od nich udania się do innych miejsc, w związku z czym wybierają łatwiejsze rozwiązanie jakim jest pozostanie w domu przed komputerem, gdzie również mogą się spotkać ze znajomymi – w wirtualny sposób. Przestrzeń miejska Istnieje wiele definicji dotyczących miasta. Termin ten może być opisywany jako jednostka administracyjna bądź też skupienia ludności o różnej liczbie mieszkańców. Są to obszary mające niebagatelny wpływ na przestrzeń i środowisko. Dodatkowo „miasto” może być potraktowanie znacznie ogólniej, obrazując miejski styl życia ludzi, cechy kulturowe, gospodarcze, społeczne.. Na początku XIX wieku w miastach żyło około 2,5% populacji ludności świata, obecnie szacuje się, że do 2030 roku w miastach będzie żyło około 60% ludzi. Liczba mieszkańców znacznie wzrasta co ma związek między innymi z dynamicznym rozwojem gospodarczym tych terenów [7,28,13,30]. Na przestrzeni wieków miejsce zamieszkania człowieka ulegało ciągłym zmianom pomimo tego, że fizyczne cechy organizmu ludzkiego nie zmieniają się diametralnie. Wynika to między innymi z postępu cywilizacyjnego, który ma charakter ciągły i narastający. W związku z tym wraz z rozwojem budownictwa i techniki powstawały coraz to bardziej złożone struktury przestrzenne, mniej lub bardziej wpisujące się w najbliższy krajobraz. Niegdyś jednym z podstawowych czynników miastotwórczych był przemysł, który był źródłem powstawania zabudowy dla pracowników fabryk. W XVIII- XIX w. ze względu na szybki rozwój często powstawały dzielnice przyfabryczne, charakteryzujące się niską zabudową oraz brakiem miejsca dla zieleni czy też obiektów usługowych. Ze względu na gęstą zabudowę, składającą się z kamienic z małymi zacienionymi podwórkami (100 mieszkań na hektar), niekorzystnym wymieszaniem funkcji mieszkalno-przemysłowej, stan zdrowotny mieszkańców nie był zadawalający. W związku z czym na przełomie XVIII-XIX w. zaczęły się pojawiać nowe koncepcje dla przestrzeni zamieszkania człowieka w skali miasta jak i osiedla. Powstawały liczne idee i wzorce właściwego zagospodarowania przestrzeni mieszkalnej człowieka, uwzględniające miejsca i formy rekreacji mieszkańców. Obejmowały one między innymi takie kierunki działań jak rozluźnienie układu zabudowy poprzez „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

365

wprowadzenie publicznych terenów zieleni, lepszego nasłonecznienia i przewietrzenia mieszkań oraz izolacji od zgiełku miejskiego. W późniejszym okresie pojawiały się koncepcje tworzenie bloków mieszkaniowych (następnie superbloków) czy też pasmowego kształtowania terenów o różnej funkcji (mieszkaniowej, rekreacyjnej, komunikacyjnej). W ewolucji można dopatrzeć się trzech faz, gdzie początkowo dążono do poprawy warunków biofizycznych, następnie ważnym elementem były walory „miejskości” a ostatni etap obejmował połączenie prawidłowych warunków i standardów mieszkaniowych człowieka z najbliższym otoczenie. Wiek XIX stanowił przełomowy moment, kiedy zwrócono uwagę na zieleń w najbliższym otoczeniu, która korzystnie wpływa na jakość życia mieszkańców [6,5]. W osiedlach, tych nowo projektowanych jak i istniejących, niezwykle ważna jest przestrzeń otwartych o charakterze publicznym, grupowym czy też prywatnym. Obszary te powinny być kształtowane w myśl zasad egalitaryzmu, kryteriów dostępności oraz dążenia do poprawy warunków środowiska przyrodniczego. Ponadto odpowiednio ukształtowana hierarchia miejsc wpływa na poczucie tożsamości i odpowiedzialności mieszkańców za przestrzeń. Bezpośredni wpływ na użytkowników ma również sposób organizacji stref osiedlowych, które mogą ograniczać lub umożliwiać pewne zachowania ludzi. Czytelność funkcjonalna i terytorialna miejsca, wyposażenie, dostępność i widoczność stanowią czynniki strukturalne które oddziałują na kontakty społeczne [4, 12,15]. Niestety, w wielu przypadkach zauważalne jest niewłaściwe bądź też zaniedbane zagospodarowanie, które osłabia relacje sąsiedzkie. Natomiast prawidłowe określenie charakteru miejsca oraz grupy użytkowników stanowi nieraz kluczowy element dobrze zaprojektowanej przestrzeni. Ogólnodostępna przestrzeń publiczna stanowi pewnego rodzaju element spajający obszary zabudowane. Jest to pewnego rodzaju tło, które kształtuje charakter miasta oraz decyduje o odbiorze otoczenia przez człowieka. Jej oddziaływanie może być bardzo różne. Przestrzeń może działać pobudzająco bądź też relaksująco, może wywoływać pozytywne lub negatywne uczucia. W związku z ciągle powiększającą się przestrzenią miejską, należy traktować temat wieloaspektowo, aby zwiększać jakość i standard życia ludzi w mieście. Przemyślane rozwiązania powinny obejmować nie tylko nowo projektowane tereny, ale również i obszary poddawane rewitalizacji [18]. Aktywność fizyczna w mieście Współczesny proces urbanizacji wiąże się ze zmniejszaniem terenów zieleni w najbliższym otoczeniu człowieka, co niekorzystnie wpływa na życie człowieka. Wzrastający poziom zanieczyszczeń powietrza, wysoki poziom hałasu wywołuje negatywne zmiany fizjologiczne jak i psychiczne. Jednym ze sposobów poprawy jakości życia jest kształtowanie przestrzeni z uwzględnieniem roślinności, która stanowi naturalną ochronę zdrowia. Tereny zieleni w miastach ponadto pełnią funkcję rekreacyjną, dlatego też powinny tworzyć pewien układ hierarchiczny (rekreacja osiedlowa, dzielnicowa, śródmiejska, podmiejska), który umożliwi różne formy aktywności dla użytkowników. Jest to niezwykle ważne, aby stwarzać wiele miejsc do wypoczynku, zarówno aktywnego jak i biernego, uwzględniając różne grupy wiekowe. W miarę możliwości przestrzenie rekreacyjne powinny umożliwiać korzystanie z nich w przeciągu całego roku. Dodatkowym atutem z pewnością będzie też możliwość modyfikacji przestrzeni w zależności od potrzeb społeczeństwa. W niegdyś obowiązujących normatywach urbanistycznych odnaleźć można było między innymi minimalny wskaźnik terenów wypoczynkowych na jednego mieszkańca czy też elementy 366

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

zagospodarowania, które powinny znajdować się w tej przestrzeni tj. plac zabaw i miejsce wypoczynku dla osób starszych. Przepisy miały zarówno zwolenników jak i przeciwników. Normatywy, z jednej strony, podkreślały znaczenie terenów zieleni a z drugiej traktowały te obszary mechanicznie, bez dostosowania do indywidualnych, lokalnych potrzeb. Obecnie w przepisach odnaleźć można uregulowania wskazujące na procentowy udział terenów zieleni (25% o ile inny procent nie wynika z ustaleń miejskiego zagospodarowania przestrzennego) w stosunku do powierzchni działki budowlanej. Pomimo krytyk, normatywy w odniesieniu do terenów zieleni formalnie zapewniały odpowiednią powierzchnię tych obszarów uwzględniając liczbę użytkowników, podczas gdy obecne przepisy pomijają ten aspekt. Tereny rekreacyjne w przestrzeni osiedlowej często realizowane są w niezbędnym minimum, ograniczając się do niewielkich terenów bezpośrednio przy zabudowie [7,12] W publikacji „Jak przetworzyć miejsce? Podręcznik kreowania udanych przestrzeni publicznych” można odnaleźć, utworzone przez organizację PPS (Project for Public Spaces) cechy dobrych przestrzeni, które powinny być przede wszystkim dostępne, funkcjonalne oraz powinny posiadać pewną wartość społeczną [8]. Ponadto współcześnie dąży się do tego, aby przestrzeń pomiędzy punktami docelowymi nie stanowiła jedynie miejsca tranzytowego. W tym celu wprowadzane są różnego typu rozwiązania w celu przywrócenia odpowiedniej relacji pomiędzy przedzielonymi obszarami, ale również w celu zachęcenia ludzi do przebywania na danej terenie [18]. Projekty zagospodarowania terenu powinny mieć nie tylko wymiar fizyczny, ale również i społeczny. Wprowadzenie przemyślanej strategii działań obejmującej różnego rodzaju dodatkowe aktywności (np. pikniki, koncerty), również ma znaczący wpływ na zmianę sposobu odbierania przestrzeni. Taką wielofunkcyjność można odnaleźć w nowojorskim Bryan Park. Pierwotnie teren ten nie sprzyjała mieszkańcom miasta, ze względu na zaburzony program przestrzenno-funkcjonalny, jednakże po modernizacji, park stał się miejscem tętniącym życiem z takimi atrakcjami jak kino plenerowe czy też joga na świeżym powietrzu [8]. Ze względu na ciągle zwiększającą się przestrzeń zabudowaną, coraz częściej spotkać się można z takimi rozwiązaniami jak Ogród Atlantycki w Paryżu (1992-94 Francois Brun. Michael Pena). Jest to park zlokalizowany na dachu dworca kolejowego, oferujący bogaty program aktywnego wypoczynku (np. grę w tenisa) [20]. Do innego typu realizacji należy zaliczyć teren „Stadtlounge St. Gallen”, zlokalizowany w Szwajcarii, gdzie zastosowana czerwona nawierzchni, niedostępna dla samochodów (oprócz wyznaczonych specjalnych miejsc), podkreśla wartość i znaczenie człowieka w przestrzeni [11]. Działanie to zachęca do przebywania poza domem zamieszkania oraz swobodnej zabawy dzieci. Do innych ogólnodostępnych przestrzeni zachęcających do aktywności fizycznej należy wymienić place zabaw. Jednakże niezwykle ważne to, aby były to miejsca interesujące i oryginalne zwracające uwagę dzieci i młodzieży. Dobrym przykładem niekonwencjonalnego placu zabaw może być niemiecki „Scuptular Playground” czy też tematyczny plac zabaw „Salamander Playground” w Kanadzie [28].Place zabaw powinny być dedykowane do innych grup wiekowych, dlatego też warto zwrócić uwagę na przestrzeń dla starszych ludzi w Manchester. Siłownie na świeżym powietrzu, oprócz oferowanego sprzętu powinny być również wyposażone w instrukcje obrazujące sposób wykonywania ćwiczeń na danym urządzeniu [3]. Inną przestrzenią oferującą aktywność fizyczną, wynikającą z kontaktu z roślinami, mogą być miniaturowe ogródki działowe w parkach. Tego typu założenia odnaleźć można w Niemczech. Do większych realizacji o podobnym charakterze zaliczyć należy Public Farm w Nowym Jorku, gdzie połączono możliwość uprawami roślin z innymi „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

367

formami aktywności [11]. Działania w przestrzeni miejskiej mogą mieć charakter tymczasowy, gdzie czasowa instalacja zwraca uwagę na istniejący problem, bądź też pokazuje alternatywny sposób wykorzystania przestrzeni. Jednym z ciekawych działań zrealizowanych w 2009 roku przez firmę Volkswagen w Stockholmie był projekt „Piano stairs” w ramach „The Fun Theory”, zachęcający ludzi do korzystania z tradycyjnych schodów zamiast ruchomych czy też wind. Głównym celem tej kampanii było przedstawienie, że poprzez zabawę możliwa jest zmiana ludzkiego zachowania na lepsze. Przemiana tradycyjnych stopni w grające klawisze fortepianu sprawiła, że 66% pieszych wybrało tradycyjne schody zamiast, zlokalizowanych obok, schodów ruchomych. Przejście tego krótkiego odcinka nieraz wiązało się z dodatkowymi podskokami oraz zabawą [22,23]. Połączenie z muzyką i ruchem odnaleźć można w Kanadzie, gdzie projektanci (Daily Tous Les Jours) w przestrzeni miejskiej umieścili dwadzieścia jeden muzycznych huśtawek. Podczas zwykłego huśtania wydawany jest pojedynczy dźwięk, co zachęcało do zabawy całe rodziny niezależnie od wieku [27]. Kolejnymi prostymi rozwiązaniami zachęcającymi do aktywności fizycznej mogą być instalacje zlokalizowane przy przystankach komunikacji miejskiej, gdzie ludzie w bierny sposób oczekują na transport. Rozwiązania te pozwalają aktywniej spędzać czas, dzięki czemu oczekiwanie staje się o wiele przyjemniejsze. Jednym z przykładów może być proste połączenie gry pinball ze stepem zaproponowane przez Omar Sotomayor Noel z Peru (również w ramach projekty „The fun theory”) [22]Warto zwrócić również uwagę na koncepcję firmy Medusa group, obejmującą przystanek komunikacji zbiorowej z grą w klasy [25]. Kolejnym interesującym rozwiązaniem może być połączenie przystanku autobusowego z interaktywną reklamą, zlokalizowaną na jednej ze ścian wiaty, zachęcającą do tańca. Tego typu działanie można było odnaleźć przy Dwóru Głównym we Wrocławiu. Pomysłodawcą projektu był Getin Bank wraz z agencją 180heartbeats + JUNG v. MATT. Do 15 kwietnia 2014 r. oczekujący na transport mogli zatańczyć przy wybranej muzyce. Dodatkowym elementem zachęcającym był konkurs na najlepsze wykonania taneczne, które później zostaną wykorzystane w teledysku reklamowym [24]. Niewielkie rozwiązania projektowe mogą mieć również zastosowanie wewnątrz budynków, tak jak pomysł wykorzystania oryginalnych wycieraczek do czyszczenia butów. Propozycja zgłoszona w ramach „The Fun Theory” przez Feliksa Möller i Daniel Westhof umieszczenia rysunku w postaci płyty gramofonowej , sprawiła, że ludzie zatrzymywali się w celu poruszenia jej nogą, tak jak robi to DJ na adapterze [22]. Ciekawa propozycją dla mam jest połączenie wózka dziecięcego z deskorolką, co pozwala na uatrakcyjnienie tradycyjnych spacerów [26.Przytoczone działania przedstawiają, że często dodanie prostych, zaskakujących elementów może zmienić rutynowe sytuacje w zabawę połączoną z ruchem.

Podsumowanie Przestrzeń miejska ma istotne znaczenie dla człowieka, ponieważ nieraz stanowi podstawowy element środowiska w którym żyje i rozwija się. Dlatego ważna jest prawidłowa relacja pomiędzy strefa mieszkaniową a strefą rekreacyjną, która powinna uwzględniać nie tylko prywatne tereny, ale również i wspólne tereny zieleni umożliwiające różne formy aktywności. Ponadto przestrzenie te wpływają na występowanie kontaktów interpersonalnych pomiędzy mieszkańcami. Powiększanie się aglomeracji miejskiej, wzrost anoni368

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

mowości wśród społeczeństwa oraz tendencje do chorób cywilizacyjnych wśród różnych grup wiekowych, powinny wpływać na rozważne planowanie wspólnych terenów zieleni, aby odpowiednio spełniały swoje funkcje. W planowaniu przestrzeni miejskiej należy zwrócić uwagę na postęp cywilizacyjny, obecny styl i standard życia, aby tereny były jak najbardziej dostosowane dla mieszkańców, ponieważ czynniki społeczne jak i środowiskowe mają wpływ na wzorce zachowań. W dzisiejszych czasach coraz bardziej widoczny staje się problem ze zmniejszeniem aktywności fizycznej wśród dzieci i młodzieży. Problem ten może wynikać nie tylko ze zmian w stylu życia ale również i braku odpowiedniego programu zagospodarowania terenu w najbliższym otoczeniu. Obniżona aktywność fizyczna wśród dzieci i młodzieży stanowi wieloaspektowe zagadnienie, jednakże warto zadbać o to aby zagospodarowanie najbliższej przestrzeni stanowiło pewnego rodzaju atraktor i bodźce do ruchu. Z przeprowadzonego wywiadu środowiskowego wśród grupy gimnazjalistów można zauważyć, że aktywność fizyczna jest lubiana przez tą grupę wiekową, jednakże często tylko w teorii. Tego typu rozmowy powinny stanowić element wyjściowy dla projektanta, który w szczególności powinien zwracać uwagę na oczekiwania użytkowników. Przedstawione przykłady są dowodem na to, że nieraz proste rozwiązania, w formie tymczasowej czy też stałej, mogą wpływać na zmianę przyzwyczajeń ludzi. Niekonwencjonalne propozycje projektowe mogą zachęcić do aktywności fizycznej w miejscach, gdzie często w sposób bierny, spędzamy czas. Wykorzystanie zabawy, jest nie tylko dla dzieci, elementem pobudzającym aktywność fizyczną, ale również i dla osób dorosłych jak i starszych. Współczesne przestrzenie miejskie mogą mieć różnorodny charakter o bogatym programie funkcjonalnym i odmiennym oddziaływaniu na człowieka. Jednakże dąży się do eliminacji negatywnych uczuć związanych z przestrzenią w celu zwiększenia standardu życia mieszkańców. W obecnych czasach zapotrzebowanie na tego rodzaju obszary jest ogromne, ponieważ aktywność fizyczna jest niezwykle ważna na każdym etapie życia człowieka.

Bibliografia 1. Bednarek A., 2011, Wybrane problemy zdrowotne w populacji wieku rozwojowego. Część II. Aktywność fizyczna d zieci i młodzieży jako jeden z wyznaczników prozdrowotnego stylu życia w populacji wieku rozwojowego, s. 29-33. 2. Betlejewski S., 2007, Choroby społeczne, cywilizacyjne czy choroby stylu życia? [w:] Wiadomości lekarskie 2007, LX,9-10 s. 489-492. 3. Bocheńska A., Niemiec B., 2012, Rehabilitacja w przestrzeni publicznej - niedoceniany element profilaktyki i usprawniania [w:] Holistyczne ujęcie rehabilitacji, red. Andrzej Pozowski, Małgorzata Paprocka-Borowicz i Sławomir Jarząb. 4. Chmielewski J., Mirecka M, 2007, Modernizacja osiedli mieszkaniowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa. 5. Chmielewski J., 2001, Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, Oficyna wydawnicza Politechniki Warszawskiej, s. 51-59. 6. Chwalibóg K., 1976, Ewolucja struktury zespołów mieszkaniowych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa . 7. Dąbrowska-Milewska, 2010, Standardy urbanistyczne dla terenów mieszkaniowych – wybrane zagadnienia,[w:] Architecturae et Artibus, s.17-31. 8. Łuszcze M. [red.] Jak przetworzyć Miejsce. Podręcznik kreowania udanych prze„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

369

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 370

strzeni publicznych, Wydanie polskie, wyd. Fundacja Partnerstwo dla środowiska, ISBN 978-83-925189-9-0. Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej, 2011 , Miasta przyszłości – Wyzwania, wizje, perspektywy, wyd. Urząd Publikacji Unii Europejskiej, ISBN 978-92-79-23157-5. Kopczyński J. 1986, Teraźniejszość i przyszłość chorób cywilizacyjnych [w:] Choroby cywilizacyjne. Wybrane problemy., Zakład Narodowy Ossolińskich, wyd. Polskiej Akademii Nauk, ISBN 83-04-02121-8, s. 7-24. Jodidio P., 2012, Landscape architecture. Now!, wyd. Tachen, ISBN 978-3-83653676-9. Lis A., 2011, Struktura przestrzenna i społeczna terenów rekreacyjnych w osiedlach mieszkaniowych Wrocławia z lat 70-80 ubiegłego stulecia, wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, , ISBN 978-83-7717-043-4. Lorenc P., 2010, Definiowanie współczesnej przestrzeni publicznej [w:] Problemy kształtowania przestrzeni publicznych, wyd. Urbanista, ISBN 978-83-89649-29-4, s. 6-20. Poniży L. 2008, Wpływ jakości środowiska przyrodniczego miast na nasze zdrowie, wyd. Sorys, s.7-15. Schneider-Skalska G., 2012, Zrównoważone środowisko mieszkaniowe. Społeczne, oszczędne, piękne, wyd. Politechnika Krakowska. Sola M., Gajewska E., Maniakowski W. 2012, Wpływ otyłości na jakość życia związana ze stanem zdrowia wśród dziewcząt i chłopców [w:] Nowiny lekarskie, s. 321-329. Walendzik-Zimna E., 2009, Styl życia – aktywność fizyczna, preferencje żywieniowe dzieci kończących szkołę podstawową [w:] Żywność, nauka, technologia, jakość 4 (65) s. 195- 203. Wantucha-Malta D., 2012, Stymulująca rola przestrzeni publicznych [w:] Przestrzeń i forma, s. 373-384. Wołowski T., Jankowska M,. 2007, Wybrane aspekty zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej. Część II. Aktywność fizyczna oraz formy spędzania wolnego czasu [w:] Problemy higieniczny i epidemiologii 88(1) s. 69-73. Zachariasz A., 2011, Aktywny wypoczynek, [w:] Zieleń miejska 3/2011, s. 14-15. www.who.un.org.pl/aktualnosci.php?wid=14 (dostęp: 17.04.2014 r.). www.thefuntheory.com/ (dostęp: 17.04.2014 r.). www.inudgeyou.com/the-piano-stairs-of-fun-theory-short-run-fun-and-not-anudge/ (dostęp: 17.04.2014 r.). www.wroclaw.pl/przystanek-ktory-zacheca-do-tanca-film (dostęp: 17.04.2014 r.). www.medusagroup.pl/projekty/uzytecznosci-publicznej/przystanek-autobusowy-w-bytomiu/ (dostęp: 17.04.2014 r.). www.longboardstroller.com (dostęp: 17.04.2014 r.). www.thisiscolossal.com/2012/09/musical-swings-on-the-streets-of-montreal/ (dostęp: 17.04.2014r.). www.landezine.com/ (dostęp 17.04.2014r.). www.designedtomove.org/en_US/?locale=en_US (dostęp 17.04.2014r.). www.agenda21.waw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=55&showall=1 (dostęp 17.04.2014r.). „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tomasz Wałek

Rola i znaczenie promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej w uzdrowiskach The role and importance of health promotion and health education in spa AWF, Kraków

Streszczenie Pobyt kuracjuszy w miejscowości uzdrowiskowej – nie powinien koncentrować się tylko i wyłącznie na leczeniu i rehabilitacji uzdrowiskowej w oparciu o zasoby naturalne surowców leczniczych. Podstawowe kierunki i działania zakładów leczniczych w miejscowościach uzdrowiskowych w Polsce - to nie tylko leczenie i rehabilitacja, ale również prewencja oraz wychowanie zdrowotne. Jednym z istotnych zadań, jakie spełnia lecznictwo uzdrowiskowe, jest również edukacja zdrowotna, stanowiąca szansę zmniejszenia zachorowalności w przypadkach wielu chorób cywilizacyjnych oraz zmniejszenia śmiertelności wśród ludzi stosunkowo młodych. Czas poświęcony na edukację zdrowotną, przemyślenia o swoim dotychczasowym stylu życia oraz wprowadzeniu zmian, to dobre inwestowanie we własne zdrowie, które będzie owocowało do końca życia. Artykuł ma na celu: omówienie i charakterystykę roli i znaczenia promocji zdrowia oraz edukacji zdrowotnej w uzdrowiskach.

Słowa kluczowe Uzdrowisko, turystyka uzdrowiskowa, kuracjusze, promocja zdrowia, edukacja zdrowotna.

Summary Stay bathers in the spa town - should not focus solely on treatment and rehabilitation based on the natural resources of medicinal raw materials. Basic directions and actions of medicinal plants in health resorts in Poland - is not only a treatment and rehabilitation, but also prevention and health education. One of the important tasks of the health resort, is also a health education, which is a chance to reduce morbidity in cases of many lifestyle diseases and reduce mortality among people relatively young. The time spent on health education, think about your current lifestyle and make changes, it’s good to invest in your own health, which will pay off for life. Article aims to: discuss and characterization of the role and importance of health promotion and health education in spas.

Keywords spa, spa tourism, spa guests, health promotion, health education.

Wstęp Zdrowie od zawsze było bardzo cenną dla człowieka wartością, która od wieków umożliwia sprawne funkcjonowanie jednostki ludzkiej. Od wieków wiadomo, iż bez zdrowia – nie możliwe jest sprawne funkcjonowanie człowieka w sensie zarówno fizycznym jak i psychicznym. Odpowiedzialność za stan zdrowia człowieka ponosi wspólnie państwo „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

371

jak i obywatel, ponieważ zdrowie jest dobrem zarówno prywatnym jak i publicznym.1 Ze względu na istotę i znaczenie usług zdrowotnych dla rozwoju oraz funkcjonowania człowieka jak i całego społeczeństwa – turystyka zdrowotna nabiera nowego wymiaru – za pomocą którego społeczeństwo ma możliwość nie tylko polepszyć swoje zdrowie fizyczne ale również psychiczne. Turystyka zdrowotna – to świadome i dobrowolne udanie się na pewien okres poza miejsce zamieszkania, w czasie wolnym od pracy, w celu regeneracji ustroju dzięki aktywnemu wypoczynkowi i fizycznemu i psychicznemu.2 Do turystyki zdrowotnej zaliczamy turystykę uzdrowiskową – która jest podstawową formą odnowy sił człowieka. Do motywów uprawiania turystyki uzdrowiskowej możemy zaliczyć:3 1. Aktywny wypoczynek, który powinien być dostosowany do indywidualnych możliwości turysty, 2. Stan zdrowia człowieka, uzasadniający potrzebę spędzenia urlopu we wskazany przez lekarza sposób, w określonym miejscu i o określonym czasie, 3. Odnowę sił, której podporządkowany jest tryb życia w miejscowości turystycznej. Turystyka uzdrowiskowa (lecznicza) jest również definiowana jako wyjazdy wypoczynkowe do uzdrowisk, gdzie wykorzystuje się do regeneracji organizmu czynniki naturalne, takie jak woda, klimat itp.4 Lecznictwo uzdrowiskowe to zorganizowana działalność, która polega na świadczeniu przez zakłady lecznictwa uzdrowiskowego opieki używając zdrowotnej leczniczych cechy surowców naturalnych, wód mineralnych i cechy klimatu. Lecznictwo uzdrowiskowe ma charakter kompleksowy, wielotorowy i jest oparte na różnorodnych zabiegach leczniczych. Turystyka uzdrowiskowa w Polsce jest jednym z priorytetowych produktów markowych skierowanych na rynki zagraniczne. Posiadając bogate walory naturalne z właściwościami leczniczymi, źródłami wód mineralnych, mikroklimatem itp., obszar Polski niewątpliwie wyróżnia się pod tym względem wysoką atrakcyjnością i konkurencyjnością na tle Europy. Turystyka uzdrowiskowa realizowana jest w miejscowościach określanych jako uzdrowiska. Uzdrowisko rozumiane jest najczęściej jako „miejscowość lub obszar o korzystnym, leczniczo oddziałującym klimacie, mające bogate zasoby naturalnych tworzyw leczniczych”.5 „Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym” definiuje uzdrowisko jako „obszar, na terenie którego prowadzone jest lecznictwo uzdrowiskowe, wydzielony w celu wykorzystania i ochrony znajdujących się na jego obszarze naturalnych surowców leczniczych, spełniający określone w ustawie warunki, któremu został nadany status uzdrowiska”. Cechą lecznictwa uzdrowiskowego jest również to, że postępowanie lecznicze odbywa się nie w jednym budynku, jak to ma miejsce w przypadku leczenia szpitalnego, lecz na całym obszarze uzdrowiska, a więc w sanatorium, pijalni wód, zakładzie przyrodoleczniczym, w parku zdrojowym. Uzdrowisko to miejscowość bogata w naturalne czynniki lecznicze, do których zalicza się: wody mineralne służące do picia oraz kąpieli leczniczych, borowiny, w danej miejscowości występują odpowiednie właściwości lecznicze oraz organizowana służba zdrowia. W terapii uzdrowiskowej stosuje się różne formy energii występujące w środowisku, miedzy innymi: prąd elektryczny, światło, pole magne1

Aksman E., Przekształcenia sektora publicznego i prywatnego w brytyjskiej i polskiej opiece zdrowotnej. Uniwersytet Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych, Warszawa, 2002, s. 12. 2

Gaworecki W., Turystyka, PWE, Warszawa 2003, s.37.

Mika D. Formy turystyki zdrowotnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s.243.

Gaworecki W., Turystyka, PWE, Warszawa 2000, s. 22.

Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa 2008, s. 351.

372

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

tyczne oraz ultradźwięki. Podstawą terapii są wody lecznicze, borowina gazy lecznicze (dwutlenek węgla, siarkowodór) oraz bodźce klimatyczne. Do podstawowych zabiegów leczniczych zaliczamy: gimnastykę, inhalację, kąpiele gazowe, kąpiele solankowe, kąpiele w wodach leczniczych, laser, masaże klasyczne, masaże podwodne, itd.6 Obszar uzdrowiska nie zawsze mieści się w granicach administracyjnych gminy, lecz zajmuje zwykle większą przestrzeń. Dlatego też terytorialny zasięg polskich uzdrowisk lub obszarów ochrony uzdrowiskowej wyznaczony został granicami trzech stref ochronnych A, B i C. Podstawowe zadania spełniane przez uzdrowiska to: leczenie chorób przewlekłych, prowadzenie rehabilitacji, prowadzenie profilaktyki, oraz prowadzenie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Miejscowość – która chce uzyskać status uzdrowiska musi spełniać następujące kryteria: występowanie złóż naturalnych – surowców leczniczych i klimatu o właściwościach leczniczych, na terenie miejscowości powinny funkcjonować określone obiekty prowadzące działalność leczniczą wśród których znajdują się: przychodnie uzdrowiskowe (kuracje w systemie ambulatoryjnym, wykonywanie badań diagnostycznych), uzdrowiskowe zakłady przyrodo-lecznicze (wykonywanie zabiegów zalecanych przez lekarza w czasie kuracji), prewentoria uzdrowiskowe (kuracje w celach profilaktycznych), sanatoria uzdrowiskowe (leczenie osób sprawnych ruchowo, chorych przewlekle, wymagających rehabilitacji), szpitale uzdrowiskowe z oddziałami specjalistycznymi (leczenie osób będących bezpośrednio po leczeniu szpitalnym, niesprawnych ruchowo), a sama miejscowość spełnia określone w przepisach o ochronie środowiska wymagania w stosunku do środowiska.7 Leczenie uzdrowiskowe ma bardzo długą tradycje. Leczniczy wpływ kąpieli wodnych na ustrój człowieka znany był w starożytnej Grecji jeszcze przed Hipokratesem, gdzie specjalny zakon eskulapów zakładał Świątynie zdrowia w pobliżu źródeł wód uznawanych za dających zdrowie. Natomiast Rzymianie cenili sobie bardzo spotkania towarzyskie w łaźniach a damy z bogatych rodów kąpały się w oślim mleku dla poprawienia swojej urody. W Europie pierwsze łaźnie parowe powstały około 1200 roku w Niemczech, gdzie stosowano dla zdrowia zimne kąpiele hartujące. Coraz popularniejsze stawały się łaźnie w Anglii, sauny w Finlandii a banie w Rosji. W Polsce zwyczaj kąpieli w łaźniach powstał w XVI wieku, a pierwszy zakład wodoleczniczy otwarto w Warszawie na Służewcu w 1840 roku. Historia polskich uzdrowisk sięga XII wieku. Najstarsza wzmianka o Cieplicach Zdroju pochodzi z 1132 roku, o Lądku Zdroju z 1242 roku, a Iwoniczu z 1520 r. Korzystali z uzdrowisk królowie i ich małżonki. Judyta żona Władysława Hermana powiła syna Bolesława Krzywoustego po leczniczych kąpielach w miejscowości Inwłódź nad Pilicą. Królowa Jadwiga leczyła się w Busku, Marysieńka Sobieska w Cieplicach a król Jan Kazimierz w Dusznikach. Z leczenia uzdrowiskowego korzystało też bardzo wielu sławnych Polaków. Fryderyk Chopin bywał w Dusznikach, Ignacy Paderewski, Bolesław Prus i Stefan Żeromski w Nałęczowie a Krynicę i Rabkę upodobał sobie Jan Kiepura. Ludwik Sępoliński lubił bywać w Szczawnie, Mieczysław Pawlikowski w Nałęczowie a Irena Santor w Polanicy. Pierwszy uczony traktat o wodolecznictwie napisał Marcin z Miechowa w 1522 roku a pierwsze dzieło o wodach mineralnych p.t. „Cieplice” napisane przez Wojciecha Oczko ukazało się w Krakowie w 1578 r. Kolejne dzieło o lecznictwie uzdrowiskowym napisał w 1617 roku Erazm Sykst a przyboczny lekarz króla Stanisława Augusta Jakub Moneta ogłosił w 1776 roku pracę o leczeniu zimną wodą górnych dróg oddechowych. Do rozwoju lecznictwa uzdro6

Ponikowska I., „Lecznictwo uzdrowiskowe. Poradnik dla chorych”. Branta, Bydgoszcz 1996, s.17.

Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych z dnia 28 lipca 2005 roku (Dz. U., nr 167, poz. 1399).

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

373

wiskowego przyczynił się w XVII wieku profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego dr Józef Dietl publikując wiele prac z zakresu lecznictwa uzdrowiskowego. Zaś w XX wieku E. Korczyński, A. Gluziński, A. Sabatowski, J. Jankowiak. W historii balneologii zapisali się też w XIX wieku twórcy oryginalnych wynalazków i sposobów leczniczych stosowanych do dzisiaj w praktyce. Wspomnieć tu trzeba niemieckiego lekarza działającego w Poznaniu Wincentego Priessnitza, który wymyślił natrysk zwany od jego nazwiska prysznicem oraz księdza Sebastiana Kneippa, który ulepszył ten wynalazek i opracował metody leczenia kąpielami wodnymi. Uzdrowiska w Polsce Uzdrowiska występują we wszystkich strefach krajobrazowych Polski, najwięcej jest ich w górach i nad morzem. W bezpośrednim otoczeniu posiadają tereny o wysokich przyrodniczych i geograficznych wartościach. Wiele z nich sąsiaduje z parkami narodowymi i krajobrazowymi. Dzięki takiemu położeniu posiadają, nie tylko wartości lecznicze, ale również walory wypoczynkowe i turystyczne.8 Są chętnie odwiedzane w celach leczniczych, wypoczynkowych, rekreacyjnych i krajoznawczych przez mieszkańców naszego kraju i cudzoziemców. W Polsce obecnie istnieje 45 miejscowości o statusie uzdrowiskowym. Ponadto około 80 miejscowości wytypowano jako te, w których walory klimatyczne i surowce lecznicze umożliwiają zorganizowanie działalności uzdrowiskowej. Polska zajmuje siódme miejsce w Europie pod względem liczby uzdrowisk. Uzdrowiska statutowe występują na terenie 13 województw: dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego, lubelskiego, małopolskiego, mazowieckiego, łódzkiego, podkarpackiego, podlaskiego, pomorskiego, śląskiego, świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego oraz zachodniopomorskiego. Jedynie 3 województwa: lubuskie, opolskie oraz wielkopolskie, nie posiadają żadnego uzdrowiska na swoim obszarze. Największą ilością uzdrowisk poszczycić się mogą województwa dolnośląskie (11) i małopolskie (9). Główną grupę omawianych uzdrowisk (32) tworzą uzdrowiska znajdujące się w granicach administracyjnych miast, najczęściej niewielkich. Pozostałe to uzdrowiska wiejskie. Wyjątek stanowią: Konstancin Jeziorna, Sopot oraz Swoszowice, które położone są w obrębie wielkich aglomeracji miejskich (warszawskiej, trójmiejskiej i krakowskiej). Polskie uzdrowiska to często najpiękniejsze krajobrazowo regiony geograficzne Polski. Ich rozmieszczenie na obszarze naszego kraju jest jednak dość nierównomierne. Można zauważyć, że zdecydowana większość uzdrowisk usytuowana jest w południowej części Polski. Związane jest to z występowaniem surowców naturalnych, takich jak: wody mineralne, peloidy, czy gazy lecznicze, które ze względu na budowę geologiczną, czynią tę część kraju bardziej uprzywilejowaną. W naszym kraju przeważają uzdrowiska, w których zabiegi z użyciem wody i/lub borowiny należą do podstawowych w działalności leczniczej. Zaledwie 3 uzdrowiska: Augustów, Krasnobród i Supraśl to uzdrowiska klimatyczno-borowinowe. Natomiast Nałęczów, jako jedyne uzdrowisko statutowe w Polsce, ma charakter zdrojowiska klimatycznego. Kierunki lecznicze uzdrowisk w Polsce zostały objęte w 18 grup.9

Gotowt-Jeziorska A., Wyrzykowski J., Turystyka a uzdrowiska, Polskie Stowarzyszenie Turystyki, Warszawa 2005. s. 7.

Sobolewska A., Sztance M., Pasternak K., Składniki borowiny i jej właściwości lecznicze. Balneol Pol 2007; XLIX(2): s. 93–98.

374

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Kierunki lecznicze uzdrowisk w Polsce: 1. Choroby ortopedyczno-urazowe (Augustów, Busko Zdrój, Ciechocinek, Cieplice Zdrój, Duszniki Zdrój, Goczałkowice Zdrój, Gołdap, Inowrocław, Iwonicz Zdrój, Jedlina Zdrój, Kamień Pomorski, Kołobrzeg, Krasnobród, Lądek Zdrój, Połczyn Zdrój, Przerzeczyn Zdrój, Swoszowice, Szczawno Zdrój, Supraśl, Świeradów Zdrój, Ustroń, Wapienne, Wieniec Zdrój); 2. Choroby układu nerwowego (Augustów, Busko Zdrój, Ciechocinek, Cieplice Zdrój, Goczałkowice Zdrój, Horyniec Zdrój, Iwonicz Zdrój, Kamień Pomorski, Kołobrzeg, Konstancin, Lądek Zdrój, Muszyna, Piwniczna, Przerzeczyn, Polańczyk, Połczyn Zdrój, Solec Zdrój, Sopot, Świeradów Zdrój, Ustka, Ustroń, Wieniec Zdrój); 3. Choroby reumatyczne (Busko Zdrój, Ciechocinek, Cieplice Zdrój, Goczałkowice Zdrój, Horyniec Zdrój, Inowrocław, Iwonicz Zdrój, Jastrzębie Zdrój, Kamień Pomorski, Kołobrzeg, Lądek Zdrój, Połczyn Zdrój, Solec, Swoszowice, Świeradów Zdrój, Ustroń, Wapienne, Wieniec Zdrój); 4. Choroby kardiologiczne i nadciśnieniowe (Augustów, Busko Zdrój, Ciechocinek, Duszniki Zdrój, Długopole Zdrój, Inowrocław, Kamień Pomorski, Kołobrzeg, Konstancin, Krynica Zdrój, Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, Międzyzdroje, Nałęczów, Polanica Zdrój, Rabka, Rymanów Zdrój, Sopot, Świnoujście, Świeradów Zdrój, Ustka, Ustroń, Wieniec Zdrój); 5. Choroby naczyń obwodowych (Augustów, Ciechocinek, Długopole Zdrój, Duszniki Zdrój, Kudowa Zdrój); 6. Choroby górnych dróg oddechowych (Ciechocinek, Goczałkowice Zdrój, Kołobrzeg); 7. Choroby dolnych dróg oddechowych (Duszniki Zdrój, Goczałkowice Zdrój, Kamień Pomorski); 8. Choroby układu trawiennego (Długopole Zdrój, Duszniki Zdrój, Iwonicz Zdrój, Jedlina Zdrój, Krynica, Muszyna, Polanica Zdrój, Szczawno Zdrój, Wysowa Zdrój, Żegiestów); 9. Cukrzyca (Goczałkowice, Wysowa Zdrój); 10. Otyłość (Ciechocinek, Wysowa Zdrój, Ustroń, Świnoujście); 11. Choroby endokrynologiczne (Kudowa Zdrój, Kołobrzeg, Konstancin, Krynica Zdrój, Międzyzdroje, Polańczyk, Świnoujście, Ustka); 12. Osteoporoza (Ciechocinek, Cieplice Śląskie Zdrój, Duszniki Zdrój); 13. Choroby skóry (Busko Zdrój, Lądek Zdrój, Świnoujście, Iwonicz, Krynica Zdrój, Świnoujście); 14. Choroby kobiece (Duszniki Zdrój, Połczyn Zdrój, Świeradów Zdrój); 15. Choroby nerek i dróg moczowych (Cieplice Śląskie Zdrój, Krynica Zdrój, Szczawno Zdrój, Żegiestów), 16. Choroby krwi i układu krwiotwórczego (Kudowa Zdrój, Krynica Zdrój); 17. Choroby oka i przydatków oka (Cieplice Śląskie Zdrój); 18. Choroby zawodowe (Lądek Zdrój). Dzięki temu podziałowi możliwe jest ustalenie wskazań leczniczych dla każdego z nich. Status każdego uzdrowiska definiuje rodzaj i zakres udzielonych świadczeń, który wynika z możliwości, warunków i zasobów bogactw naturalnych w danej miejscowości.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

375

Działalność uzdrowiskowa Sanatorium uzdrowiskowe jest zakładem lecznictwa uzdrowiskowego, działającym na obszarze uzdrowiska, utworzonym w celu udzielania świadczeń zdrowotnych z zakresu lecznictwa uzdrowiskowego, w ramach kierunków leczniczych i przeciwwskazań ustalonych dla danego uzdrowiska, w szczególności wykorzystującym warunki naturalne przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Usługi zdrowotne świadczone przez sanatoria są częścią szerszego leczenia uzdrowiskowego, prowadzonego przy wykorzystaniu właściwości naturalnych surowców leczniczych, właściwości leczniczych klimatu oraz ogólnodostępnych urządzeń infrastruktury uzdrowiskowej. Rodzaj i miejsce leczenia uzdrowiskowego określa lekarz specjalista w dziedzinie balneologii i medycyny fizykalnej na podstawie oceny skierowania wystawionego przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego, dołączonej karty leczenia szpitalnego i dokumentacji medycznej. Pacjent kierowany jest zgodnie z kolejką i profilem choroby zasadniczej będącej podstawą wystawienia skierowania. Przerwa między pierwszym a następnym wyjazdem do sanatorium uzdrowiskowego w przypadku osób dorosłych wynosi nie mniej niż 18 miesięcy. W ramach lecznictwa uzdrowiskowego osób dorosłych, wyróżniamy 5 form leczenia:10 1. Szpitalne leczenie uzdrowiskowe dla dorosłych trwa 21 dni w ramach zwolnienia lekarskiego wystawionego przez lekarza. Leczenie jest bezpłatne - pacjent ponosi koszty dojazdu na leczenie do miejscowości uzdrowiskowej i z powrotem. Wstępne badanie lekarskie przeprowadzone jest w pierwszej dobie po przyjęciu, co tydzień wykonywane są kontrolne badania lekarskie a końcowe badanie lekarskie w ciągu 24 godzin przed wypisem. Ustalony i na bieżąco korygowany jest program leczenia balneologicznego i farmakologicznego a także dodatkowe specjalistyczne konsultacje lekarskie niezbędne do prowadzenia leczenia. 2. Sanatoryjne leczenie uzdrowiskowe dla dorosłych trwa 21 dni w ramach urlopu wypoczynkowego. Leczenie jest bezpłatne. Pacjent ponosi koszty dojazdu do miejscowości uzdrowiskowej i z powrotem do miejsca zamieszkania, koszty opłaty klimatycznej i częściową odpłatność do kosztów wyżywienia i zakwaterowania uzależnioną od standardu pokoju określoną w rozporządzeniu Ministra Zdrowia. Na bieżąco ustalana i korygowana jest weryfikacja leczenia balneologicznego i farmakologicznego Zapewniona jest całodobowa opieka pielęgniarska - dyżur w obiekcie oraz pomoc lekarska w przypadku nagłego zachorowania lub pogorszenia stanu zdrowia pacjenta w godzinach popołudniowych, wieczornych i nocnych - na wezwanie pielęgniarki. 3. Ambulatoryjne leczenie uzdrowiskowe dorosłych i dzieci trwa 6 do 18 osobodni zabiegowych. Zabiegi fizykalne są bezpłatne a pacjent we własnym zakresie pokrywa koszty zakwaterowania, wyżywienia i podróży. Po przyjeździe przeprowadzone jest wstępne badanie lekarski i ustalony program leczenia balneologicznego. Zapewniona jest możliwość dostępu pacjenta do lekarza prowadzącego leczenie oraz doraźne interwencje lekarskie. W zakresie zabiegów fizykalnych wykonywane są nie mniej niż 3 zabiegi dziennie, ukierunkowane na leczenie schorzenia będącego podstawą skierowania do uzdrowiska. 4. Uzdrowiskowa rehabilitacja dla dorosłych w szpitalu uzdrowiskowym trwa 28 dni w ramach zwolnienia lekarskiego wystawionego przez lekarza uzdrowiska. 10

Uzdrowiska. Terminologia, klasyfikacja i wymagania ogólne, PN-2001/Z-11000. htpp://www.mzios.gov.pl

376

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Zakład lecznictwa uzdrowiskowego udziela świadczeń na podstawie skierowania wystawionego przez lekarza z poradni specjalistycznej ortopedycznej, neurologicznej, rehabilitacyjnej lub reumatologicznej lub z oddziałów szpitalnych, potwierdzonego przez NFZ. Uzdrowisko zapewnia bazę hotelową, żywieniową i zabiegową w jednym miejscu. Gwarantuje badania diagnostyczne i dodatkowe specjalistyczne konsultacje lekarskie niezbędne do prowadzenia leczenia. Ustalono nie mniej niż pięć zabiegów fizykalnych dziennie, ukierunkowanych na leczenie schorzenia zasadniczego będącego podstawą skierowania pacjenta do uzdrowiskowej rehabilitacji. Dieta ustalana jest zgodnie z profilem leczenia. Prowadzona jest edukacja zdrowotna i promocja zdrowia ukierunkowana zgodnie z profilem leczniczym oddziału. 5. Uzdrowiskowa rehabilitacja dla dorosłych w sanatorium uzdrowiskowym trwa 28 dni i odbywa się w ramach urlopu wypoczynkowego. Zakład lecznictwa uzdrowiskowego udziela świadczeń na podstawie skierowania wystawionego przez lekarza ubezpieczenia zdrowotnego potwierdzonego przez NFZ. Zapewnia badania diagnostyczne i doraźne specjalistyczne konsultacje lekarskie niezbędne do prowadzenia leczenia. Ustalono nie mniej niż pięć zabiegów fizykalnych dziennie, ukierunkowanych na leczenie schorzenia zasadniczego będącego podstawą skierowania pacjenta do uzdrowiskowej rehabilitacji. Dieta ustalana jest zgodnie z profilem leczenia. Prowadzona jest edukacja zdrowotna i promocja zdrowia ukierunkowana zgodnie z profilem leczniczym sanatorium. Leczenie, rehabilitacja, promocja zdrowia i edukacja zdrowotna w uzdrowisku Podstawowe działanie i zadania zakładów leczniczych w miejscowości uzdrowiskowej to: leczenie, rehabilitacja, prewencja i profilaktyki oraz edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Leczenie obejmuje głównie choroby przewlekłe, określane często jako cywilizacyjne. Rehabilitacja uzdrowiskowa ma cechy swoiste, odróżniające ją od rehabilitacji prowadzonej w innych zakładach leczniczych. Wykorzystuje naturalne metody lecznicze, jakimi dysponuje dane uzdrowisko. W warunkach uzdrowiskowych prowadzone są dwie formy balneorehabilitacji: wczesna i późna. Ważnym kierunkiem działania jest też profilaktyka. Przewiduje się, że medycyna XXI wieku będzie zdominowana przez profilaktykę. Podstawą profilaktyki, jak wiadomo, jest dążenie do zmiany patogennego modelu życia i zachowania człowieka, a z drugiej strony - wzmacnianie naturalnych mechanizmów obronnych. Szeroko zakrojona profilaktyka najpełniej może być realizowana właśnie w uzdrowiskach. W zakresie działań profilaktycznych udział lecznictwa uzdrowiskowego będzie się zatem stale zwiększał, w miarę poprawy poziomu ekonomicznego kraju i zamożności społeczeństwa.11 Część oddziałów sanatoryjnych w uzdrowiskach może doskonale spełniać funkcję pierwotnej prewencji medycznej w wielu chorobach cywilizacyjnych. Jednym z istotnych zadań, jakie spełnia lecznictwo uzdrowiskowe, jest wreszcie edukacja zdrowotna, stanowiąca szansę zmniejszenia zachorowalności w przypadkach wielu chorób cywilizacyjnych oraz zmniejszenia śmiertelności wśród ludzi stosunkowo młodych. Wszyscy chorzy przebywający w uzdrowisku powinni bowiem być równocześnie leczeni i kompetentnie edukowani. Leczenie w uzdrowisku jest szczególną okazją, żeby zapoznać się z zasadami racjonalnego żywienia oraz żywienia dietetycznego. Chory w uzdrowisku nie tylko może korzystać z diety odpowiedniej do jego choroby, ale także zapoznać się z praktycznym jej 11

Kochański J.; Balneologia i hydroterapia. AWF, Wrocław; 2002, s.112–125.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

377

stosowaniem. Temu celowi służą prelekcje lekarskie i pogadanki, pokazy dietetyczne oraz dostępne w uzdrowiskach materiały informacyjne oraz indywidualne konsultacje z dietetykami. Uzdrowisko może być miejscem, w którym można nauczyć się zdrowego stylu życia. W czasie leczenia uzdrowiskowego powinno się zdobywać jak najwięcej informacji oraz poznać i zbadać u siebie czynniki ryzyka podstawowych chorób i przenieść zdobytą wiedzę na praktyczny grunt w swoim środowisku. Czas poświęcony na edukację zdrowotną, na przemyślenia o swoim dotychczasowym stylu życia oraz wprowadzeniu zmian, to dobre inwestowanie we własne zdrowie, które będzie owocowało do końca życia. Promocja zdrowia Będzie to proces, umożliwiający zwiększenie kontroli nad uwarunkowaniami zdrowia w celu poprawy ich stanu, oraz sprzyjający rozwijaniu zdrowego stylu życia. Aby osiągnąć stan pełnego dobrostanu fizycznego, umysłowego i społecznego, jednostka lub grupa muszą umieć zidentyfikować i uświadomić sobie swoje aspiracje, spełniać swoje potrzeby, a także być w stanie zmieniać środowisko lub radzić sobie z przeciwnościami. Zdrowie jawi się zatem jako zasób, z którego czerpie się energię do codziennego życia, a nie jako jego cel.12 Jako pojęcie pozytywne, podkreśla rolę społecznych i osobistych zasobów, a także sprawności fizycznej. Prowadząc działania w zakresie promocji zdrowia w uzdrowisku należy: • Kreować politykę zdrowotną, - ma ona na celu podnosić rangę i znaczenie zdrowego trybu życia, jego wpływu na samopoczucie i stan fizyczny danej osoby (kuracjusza), • Tworzyć wspierające środowisko, - zapewnienie kuracjuszom takich warunków pobytu w uzdrowisku, które są korzystne i zachęcające do podjęcia zdrowego stylu życia, • Wzmacniać działania społeczności, - możliwość usamodzielnienia się, w zakresie prowadzenia samodzielnych działań przez osoby na rzecz poprawy swojego zdrowia, kuracjusze powinni mieć poczucie, iż są to ich własne dążenia i wysiłki, • Kształtować zachowania indywidualne, - odbywa się to przez informację, edukację i trening w każdej dowolnej chwili podczas trwania lecznictwa uzdrowiskowego, • Zmieniać zakres udzielanych świadczeń zdrowotnych oraz sposób ich udzielania, -reorientacja polegająca na włączeniu się personelu medycznego w zadania realizujące nie tylko i wyłącznie zabiegów, rehabilitacji i lecznictwa uzdrowiskowego, ale również dotyczące m.in. edukacji zdrowotnej. Promocja zdrowia to wszelkie działania na rzecz zachowania zdrowia i przeciwdziałania chorobom.13 Promocja zdrowia w wielu sytuacjach rozumiana bywa niezgodnie z opisaną jej ideą. Bardzo często - zawęża się jej sens – utożsamiając ją wyłącznie z przekazywaniem ludziom wiedzy o chorobach, zdrowiu i ich uwarunkowaniach (za pośrednictwem mediów, szkoleń, ulotek i in.) lub ograniczając ją do klasycznych akcji prewencji medycznej (np. szczepień, badań diagnozujących symptomy choroby) – zamiast traktować te działania jako elementy szerszej strategii. Co również istotne, promocję zdrowia utożsamia się 12

Opolski K., Dykowska G., Możdzonek M.; Zarządzanie przez jakość w usługach zdrowotnych. Teoria i praktyka, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2003, s.57 13

Kasperczyk T., Mirek P., Mucha D.; Czynniki zdrowotne w holistycznej koncepcji promocji zdrowia., Promocja zdrowia wyzwaniem XXI wieku, Monografia 1, KWSPZ, Kraków 2012, s.38.

378

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

błędnie z marketingowo rozumianą promocją produktów lub usług prezentowanych jako sprzyjające zdrowiu (np. butów sportowych, turnusów sanatoryjnych, wybranych interwencji medycznych, artykułów spożywczych) – choć niekiedy obiektywnie mogą być one dla zdrowia obojętne lub nawet szkodliwe. Uświadomienie kuracjuszom podczas pobytu w uzdrowisku ich ogromnych możliwości w zakresie ochrony i potęgowania własnego zdrowia jest jednym z podstawowych zadań, a jednocześnie warunków powodzenia, wszelkich poczynań w zakresie promocji zdrowia w uzdrowiskach, która jest procesem umożliwiającym każdemu człowiekowi zwiększenie oddziaływania na własne zdrowie, w sensie jego poprawy i utrzymania. Podstawowym i niezbędnym warunkiem podejmowania przez wszystkich ludzi pożądanych przede wszystkim dla dobrego stanu zdrowia zachowań i rezygnowania z zachowań szkodliwych, jest przekazanie im wiedzy na temat zdrowia i jego uwarunkowań. Oprócz tego, warunkiem sukcesu w zakresie działań promujących zdrowie, jest kształtowanie u odbiorców odpowiedzialności, motywacji, a także pozytywnego nastawienia do inicjatyw prozdrowotnych. Dieta Istotny element leczenia w większości chorób leczonych w uzdrowisku. Są choroby, w których dieta jest obowiązującą częścią programu leczniczego, np. w chorobach trawienia, cukrzycy, osteoporozie, miażdżycy, dnie moczanowej. W innych chorobach jest niezbędna, chociaż niekoniecznie w zakresie wszystkich chorób danego profilu leczniczego; do takich należą choroby ruchu czy układu krążenia. Niezależnie od tego, u wszystkich pozostałych chorych nie wymagających ograniczeń dietetycznych konieczne jest stosowanie racjonalnego żywienia. Uzdrowisko powinno prowadzić takie żywienie wzorcowo, gdyż jest to jeden z elementów kształtowania prozdrowotnego stylu życia. Każdy zakład lecznictwa uzdrowiskowego, niezależnie od kierunku leczniczego, jaki reprezentuje, powinien prowadzić żywienie racjonalne - podstawowe oraz przynajmniej dwa rodzaje diety: niskoenergetyczną – dla osób, które nie mają dużego zapotrzebowania energetycznego oraz niskotłuszczową (przeciwmiażdżycową). Edukacja zdrowotna Jednym z istotnych zadań, jakie spełnia lecznictwo uzdrowiskowe jest edukacja zdrowotna, stanowiąca szansę zmniejszenia zachorowalności w przypadkach wielu chorób cywilizacyjnych oraz zmniejszenia śmiertelność wśród ludzi młodych. Wszyscy chorzy przebywający w uzdrowisku powinni bowiem być równocześnie leczeni i kompetentnie edukowani. Edukacja zdrowotna powinna być realizowana, jako proces zorganizowany i zawierać wszystkie jego elementy: rozpoznanie, planowanie, realizację i ocenę. edukacja zdrowotna w sanatorium winna uwzględnić w modelu organizacyjnym konieczność uczestnictwa każdego kuracjusza w warsztatach (workshops) pedagogicznych bądź specjalistycznych. Celem tych spotkań jest zdobywanie wiedzy, kształtowanie postaw i umiejętności. Pacjenci przebywający w uzdrowisku w większości nie wymagają wzmożonych działań pielęgniarskich. Mają dużo wolnego czasu, który mogą wykorzystać na rehabilitację, odpoczynek i edukację. Należy dążyć do tego, aby w uzdrowiskach były opracowane i realizowane programy edukacji pacjentów, zgodnie z ich oczekiwaniami i zainteresowaniami. Prowadząc odpowiednią edukację zdrowotną zmienia się w zasadniczy sposób cel pobytu w sanatorium. Nie ogranicza się on wyłącznie do leczenia chorób, nie jest też swoistym pobytem wczasowym, lecz zawierając wspomniane elementy, zostaje uzupełniony o nowe treści, zapoczątkowujące proces rekonstrukcji stylu życia w kierunku prozdro„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

379

wotnym. Lecznictwo uzdrowiskowe jest szczególnie predysponowane do prowadzenia edukacji zdrowotnej. Powinna być ona częścią składową każdego programu leczniczego. Podstawowym celem jest kształtowanie prawidłowych nawyków żywienia, stymulowanie do porzucenia nałogów i zwiększenia aktywności fizycznej. Konsekwentne realizowanie programu edukacji zdrowotnej może doprowadzić do zmniejszenia zachorowań na tzw. choroby cywilizacyjne oraz zmniejszenia śmiertelności w wielu chorobach. Edukacja zdrowotna nie oznacza jednak prowadzenia jednej lub dwóch pogadanek. Powinien być opracowany jej program zawierający elementy informacyjne oraz aktywizujące chorego.

Zakończenie Lecznictwo uzdrowiskowe uważane było dawniej za najważniejszą z dziedzin medycyny. Powszechnie królowało przekonanie o niezwykłym znaczeniu dla zdrowia zabiegów naturalnych. Popularnie stosowano więc zabiegi z wód mineralnych, peloidów, „kąpiele klimatyczne” i odpoczynek. Podejście to jest nadal bardzo bliskie współczesnej medycynie uzdrowiskowej. Mimo intensywnego rozwoju medycyny, która oferuje środki o większej skuteczności niż zabiegi balneologiczne, a także mimo zmniejszania finansowania przez państwowe służby zdrowia lecznictwa uzdrowiskowego na świecie, wciąż oferuje ono to, czego medycyna techniczna nie jest w stanie zapewnić. Lecznictwo uzdrowiskowe daje możliwość wypoczynku, relaksu, zawiązania relacji międzyludzkich, ulgi w cierpieniu bez skutków ubocznych, odpowiedniego klimatu, oderwania od codziennych obowiązków i zmartwień. Pobyt w uzdrowisku – to również ogromna szansa na nie tylko na poprawę swojego stanu zdrowia – ale również na zmianę stylu życia na lepsze za pomocą: poznania i wprowadzenia nowych nawyków żywieniowych, większej aktywności fizycznej, zerwaniem z nałogami oraz świadomością ogromnego wpływu „prowadzenia się” na nasze zdrowie. Pobyt kuracjusza w uzdrowisku – to ogromna szansa na uświadomienie mu – jak wiele może zrobić samodzielnie dla swojego zdrowia – bez pomocy lekarzy oraz lekarstw. Czas pomiędzy zabiegami – należy wykorzystać na ciekawą i atrakcyjną promocję zdrowia i edukację zdrowotną – aby zmaksymalizować korzyści płynące dla kuracjuszy z pobytu w uzdrowisku. Edukacja zdrowotna ma na celu kształtowanie nawyku dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu. Warto pamiętać, iż efektywnie i prawidłowo prowadzona edukacja zdrowotna wśród kuracjuszy podczas pobytu w miejscowości uzdrowiskowej w trakcie leczenia uzdrowiskowego jest ogromna szansą do: odkrycia, jakie wybory służą rozwojowi i lepszej jakości życia, zrozumienia siebie i innych, budowania obrazu świata, który jest najbliższy codziennym doświadczeniom, nauki odpowiedzialności i pierwszemu stopniu profilaktyki różnych zagrożeń i zachowań problemowych. Edukacja zdrowotna jest procesem, który trwa przez całe życie i dotyczy wszystkich ludzi. Edukacja zdrowotna jest nieodłącznym elementem promocji zdrowia. Edukacja zdrowotna pozwala odkryć jakie wybory służą zdrowiu, natomiast promocja zdrowia zapewnia warunki, aby możliwe było dokonywanie „zdrowych” wyborów. Zarówno w edukacji zdrowotnej, jak i promocji zdrowia najistotniejszy jest aktywny, podmiotowy udział wszystkich grup społeczności: kuracjuszy – stąd bardzo istotne jest prawidłowe wykorzystanie wolnego czasu kuracjuszy na efektywną i skuteczną edukację zdrowotną – która z pewnością zaprocentuje w przyszłości.

380

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Bibliografia 1. Aksman E., Przekształcenia sektora publicznego i prywatnego w brytyjskiej i polskiej opiece zdrowotnej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2002. 2. Gaworecki W., Turystyka PWE, Warszawa 2000. 3. Gotowt-Jeziorska A. Wyrzykowski J,; Turystyka a uzdrowiska, Polskie Stowarzyszenie Turystyki, Warszawa 2005. 4. Kasperczyk T., Mirek P., Mucha D., Czynniki zdrowotne w holistycznej koncepcji promocji zdrowia. W., Promocja zdrowia wyzwaniem XXI wieku. Red., W. Tracz i T. Kasperczyk, KWSPZ, Kraków 2012. 5. Kochański J., Balneologia i hydroterapia, AWF, Wrocław; 2002. 6. Opolski K, Dykowska G., Możdzonek M., Zarządzanie przez jakość w usługach zdrowotnych. Teoria i praktyka, Wyd. CeDeWu, Warszawa 2003. 7. Mika D., Formy turystyki zdrowotnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. 8. Ponikowska I., Lecznictwo uzdrowiskowe. Poradnik dla chorych. Branta, Bydgoszcz 1996. 9. Sobolewska A., Sztance M., Pasternak K., Składniki borowiny i jej właściwości lecznicze. Balneol Pol 2007; XLIX(2). 10. Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa 2008. www: Uzdrowiska. Terminologia, klasyfikacja i wymagania ogólne, PN-2001/Z-11000. htpp://www. mzios.gov.pl z dnia 01.05.2014r. Ustawy: Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz gminach uzdrowiskowych z dnia 28 lipca 2005 roku (Dz. U., nr 167, poz. 1399).

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

381

Ewa Puszczałowska-Lizis, Sławomir Jandziś, Ewelina Makara

Środowiskowe uwarunkowania aktywności fizycznej studentek Environmental conditions of physical activity students Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów

Streszczenie Wstęp. Systematyczna aktywność fizyczna ma istotne znaczenie w życiu człowieka. Wpływa na jego prawidłowy rozwój oraz kondycję psychofizyczną, a także na jakość życia. Celem pracy była charakterystyka aktywności fizycznej studentek Uniwersytetu Rzeszowskiego w kontekście uwarunkowań środowiskowych. Materiał i metody. Sondażem diagnostycznym objęto 103 studentki studiów stacjonarnych Uniwersytetu Rzeszowskiego ze środowiska miejskiego (47%) i wiejskiego (53%). W analizie zastosowano nieparametryczny test niezależności Chi-kwadrat (χ2), przyjmując poziom istotności α=0,05. Wyniki. Nie stwierdzono statystycznie istotnych zależności pomiędzy odpowiedzią o znaczeniu aktywności fizycznej a środowiskiem zamieszkania (p>0,05), jak również pomiędzy deklarowaną częstością aktywności fizycznej a aglomeracją stałego zamieszkania ankietowanych studentek (p>0,05). Środowisko zamieszkania stanowiło zmienną, która wywierała statystycznie istotny wpływ na wybór form aktywności ruchowej (p=0,043; p=0,038). Wnioski. 1. Świadomość ankietowanych o zdrowym stylu życia jest wystarczająca i nie wykazuje istotnego zróżnicowania ze względu na środowisko zamieszkania. 2. Głównym motywem aktywności fizycznej zarówno mieszkanek miasta, jak i wsi jest chęć poprawy zdrowia psychofizycznego. 3. Środowisko zamieszkania warunkuje preferencje w wyborze form aktywności ruchowej: mieszkanki miast wolą jazdę konną, z kolei studentki reprezentujące środowisko wiejskie częściej wybierały zespołowe gry zespołowe.

Słowa kluczowe zdrowotność, studentki, środowisko miejskie, środowisko wiejskie.

Summary Introduction. Systematic physical activity is important in human life. It affects the proper development and psychophysical condition, thereby improves the quality of life. The aim of this study was to characteristic of physical activity of students at the University of Rzeszow in the context of environmental conditions. Material and methods. The study involving the method of diagnostic survey included 103 students of the full-time courses at the University of Rzeszow from urban areas (47%) and rural areas (53%). The collected research results were analyzed with the use of a non-parametric test of independence Chi-square (χ2), with significance level of α=0,05. Results. The study showed no statistically significant dependences between answers on question about meaning of physical activity and the environment of residence (p>0.05), as well as between declared frequency of taking up of physical activity and kind of agglomeration which was place of constant residence of questionnaired students (p>0.05). The 382

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

environment of residence were variable, which have statistically significant influence on the kind to take up the physical activity (p=0.043; p=0.038). Conclusions. 1. Awareness of respondents concerning a healthy lifestyle is sufficient and is at the same level, regardless of kind of environment. 2. The main motive of physical activity for both the residents of the city and the country is desire to improve the psychophysical health. 3. The living environment dependant preferences of physical activity: residents of cities prefer horse-riding, while the students from the rural team games.

Keywords healthiness, students, urban environment, rural environment.

Wstęp Postęp cywilizacji powoduje systematyczne ograniczanie wysiłku fizycznego człowieka. Wykorzystując postępy techniki, człowiek współczesny coraz bardziej ogranicza własną aktywność fizyczną. Konkurencyjnymi dla aktywności fizycznej są zajęcia związane z bezruchem, np. komputer, telewizja. Aktywność polskiego społeczeństwa jest niezadowalająca, hipokinezja obserwowana jest już u dzieci i młodzieży [8]. Sedenteryjny tryb życia jest główną przyczyną nieprawidłowości rozwojowych, wad postawy ciała, nerwic, zaburzeń snu, zwiększonej podatności na infekcje. Liczni autorzy podkreślają, że brak aktywności fizycznej jest jednym z czynników zaburzających prawidłowy rozwój dzieci i młodzieży, a w wieku dorosłym pogarsza jakość życia. Niska aktywność fizyczna jest uznanym czynnikiem wielu chorób metabolicznych m.in. otyłości, chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu II, osteoporozy, jak również schorzeń układu kostno-stawowego, jak np. bóle stawów, mięśni, ścięgien. Dlatego dążenia do zaszczepienia zamiłowania do ruchu nabierają szczególnego znaczenia. Aktywne spędzanie czasu wolnego pozwala bowiem utrzymać na optymalnym poziomie stan zdrowia, warunkuje dobre samopoczucie. Wpływa na kształtowanie pozytywnych cech osobowości, jak konsekwencja, wytrwałość w dążeniu do celu, wiara we własne możliwości, umiejętność walki ze słabościami. Osoby regularnie podejmujące wysiłek fizyczny z reguły cechuje samodyscyplina, umiejętność koncentracji uwagi i właściwej organizacji czasu. Działania ukierunkowane na poszukiwanie optymalnych form aktywności fizycznej sięgają czasów starożytnych. Hipokrates obserwował, że ćwiczenia wzmacniają, a nieczynność osłabia ciało. Z kolei Arystoteles za najlepszą metodę na uzyskanie dobrego samopoczucia uznawał spacer. Będąc założycielem szkoły perypatetyckiej (gr. peripatetikoi), której nazwa pochodzi od opisywanego zwyczaju spacerowania uznawał, że ruch myśli związany jest ściśle z ruchem ciała. Aktualnie przyjmuje się, że wykonywanie codziennie intensywnych ćwiczeń przez 30-60 minut pozwala znacząco poprawić kondycję fizyczną oraz samopoczucie człowieka [1]. Według opinii międzynarodowego zespołu ekspertów optymalna dla młodych osób aktywność fizyczna to umiarkowane wysiłki, wykonywane codziennie co najmniej przez 60 minut. W Stanach Zjednoczonych uznano, że tego rodzaju wysiłki powinny być wykonywane przez większość dni w tygodniu [2]. Plewa i Markiewicz [12] wyrażają opinię, że aktywność fizyczna o określonej częstości, intensywności i czasie trwania może być realizowana tylko przez osoby, które są mocno zmotywowane i świadome potrzeby ruchu.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

383

Cel pracy Celem pracy była charakterystyka aktywności fizycznej studentek Uniwersytetu Rzeszowskiego w kontekście uwarunkowań środowiskowych. Dokonano próby odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Jaka jest świadomość studentek odnośnie zdrowego stylu życia w zależności od środowiska zamieszkania? 2. Czy częstość aktywności fizycznej różnicuje znamiennie studentki pochodzące ze środowiska miejskiego i wiejskiego? 3. Jakie formy aktywności respondentki wybierają najczęściej oraz czy środowisko zamieszkania wskazuje specyficzne preferencje? 4. Jakie są motywy aktywności fizycznej studentek w zależności od środowiska zamieszkania? 5. Co jest przyczyną ograniczonej aktywności fizycznej studentek i czy występują różnice w zależności od środowiska zamieszkania?

Materiał i metoda badań Badaniami w roku akademickim 2012/2013 objęto studentki reprezentujące 4 losowo wybrane kierunki studiów stacjonarnych Uniwersytetu Rzeszowskiego. Wiek badanych mieścił się w przedziale 20-24 lat. Badania polegały na sondażu diagnostycznym. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety. Konstrukcja ankiety dawała możliwość porównania opinii studentek o aktywności fizycznej. Respondentki wyrażały opinie o własnej aktywności fizycznej udzielając odpowiedzi na następujące pytania: „Co Twoim zdaniem oznacza zdrowy styl życia?”, „Czy uważasz, że aktywność fizyczna ma pozytywny wpływ na zdrowie?”, „Czy uważasz się za osobę aktywną fizycznie?”, „Jakie formy aktywności ruchowej preferujesz?”, „Jak często korzystasz ze wskazanych form aktywności ruchowej?”, „Co motywuje Cię do podejmowania aktywności fizycznej?”, „Kto lub co wpływa na Twoją decyzję odnośnie uprawiania wybranych form aktywności fizycznej?”. Studentki, które deklarowały, że nie są aktywne ruchowo odpowiadały na pytanie: „Dlaczego nie podejmujesz aktywności fizycznej?”. Badania były anonimowe, studentki podawały jedynie tryb, kierunek i rok studiów a także wiek i środowisko zamieszkania. Reprezentatywność próby zapewniał losowy dobór osób do badań metodą urnową, techniką losowania prostego zależnego, dwustopniowego, bez zwracania [13]. W pierwszym etapie losowania wyłoniono 4 kierunki studiów (administracja, europeistyka, fizjoterapia i pielęgniarstwo), w drugim etapie wylosowano 30-osobowe grupy żeńskie z każdego kierunku. O wypełnienie ankiety poproszono 120 kobiet, przy czym zwrotność ankiet wyniosła 83% populacji wytypowanej do badań. Ze względów formalnych odrzucono dwa formularze a jeden był nieczytelny. Ostatecznej analizie poddano wyniki 103 ankiet (48 ankiet wypełniły studentki pochodzące ze środowiska miejskiego i 55 studentki ze wsi). Ankiety pozwoliły obliczyć ilościowe i procentowe rozkłady odpowiedzi na poszczególne pytania. W analizie zastosowano nieparametryczny test niezależności Chi-kwadrat (χ2), przyjmując poziom istotności α=0,05.

Wyniki Z danych ankietowych wynika, że zdrowy styl życia dla 69% studentek zamieszkujących środowisko miejskie i 65% studentek ze środowiska wiejskiego oznacza systematyczną aktywność ruchową, a dla 48% studentek z miasta i 44% ze wsi jest to brak stresu, dla 384

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

79% studentek ze środowiska miejskiego i 93% ze środowiska wiejskiego tym czynnikiem jest prawidłowe odżywianie a dla 65% i 58% racjonalny wypoczynek. Niektóre studentki wybierały rozrywkę lub możliwość wyładowania emocji. Odsetki nie sumują się, gdyż respondentki mogły wskazać więcej niż jedną odpowiedź. Test χ2 wykazał, że studentki ze środowiska wiejskiego istotnie częściej kojarzą zdrowy styl życia przede wszystkim z prawidłowym odżywianiem (p=0,045). Godna podkreślenia jest druga lokata aktywności ruchowej (69% i 65%). Tabela 1. Zdrowy styl życia w opinii studentek Środowisko miejskie

Odpowiedź

Środowisko wiejskie

χ2

Systematyczna aktywność ruchowa

69,0

65,0

0,126

0,723

Brak stresu

48,0

44,0

0,189

0,664

Prawidłowe odżywianie

79,0

93,0

4,013

0,045

Racjonalny wypoczynek (odpowiednia ilość snu)

65,0

58,0

0,442

0,506

Inne

33,0

45,0

1,572

0,210

* istotność statystyczną na poziomie p<0,05 wyróżniono drukiem grubym

W odpowiedzi na pytanie: czy aktywność fizyczna pozytywnie oddziałuje na zdrowie, 69% studentek ze środowiska miejskiego i 55% ze wsi odpowiedziało „zdecydowanie tak” a 38% studentek ze wsi i 25% z miasta „raczej tak”. Tylko 5% studentek ze wsi i 2% z miasta stwierdziło, że aktywność fizyczna nie ma pozytywnego wpływu na zdrowie (tab. 2). Nie stwierdzono statystycznie istotnego międzygrupowego zróżnicowania odpowiedzi (p=0,325). Tabela 2. Opinie studentek o pozytywnym oddziaływaniu aktywności fizycznej na zdrowie człowieka Środowisko miejskie

Środowisko wiejskie

Odpowiedź N

Zdecydowanie pozytywne

69,0

55,0

Raczej pozytywne

25,0

38,0

Nie ma zdania

4,0

2,0

Brak pozytywnego oddziaływania

2,0

5,0

RAZEM

100,0

χ2 (3) = 3,471; p = 0,325 „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

385

Zastanawiające jest to, że aż 90% respondentek mieszkających w mieście i 85% studentek ze środowiska wiejskiego uważa się jako aktywne fizycznie. Są to jednak subiektywne deklaracje (tab. 3). Tabela 3. Opinie studentek o własnej aktywności fizycznej Środowisko miejskie

Środowisko wiejskie

Odpowiedź n

Aktywne

90,0

85,0

Nieaktywne

10,0

15,0

RAZEM

100,0

χ2 (1) = 0,396; p = 0,529

Kolejne pytanie ankiety dotyczyło studentek, które zadeklarowały się jako aktywne fizycznie. Chodziło o uzyskanie informacji, jakie formy aktywności ruchowej studentki preferują. Okazało się, że studentki z miasta preferują najbardziej zespołowe gry sportowe (53%), następnie biegi (47%) oraz fitness (40%) i pływanie (33%). Pozostałe formy aktywności cieszą się mniejszą popularnością (tab. 4). Preferencje studentek ze wsi były nieco odmienne: zespołowe gry sportowe (74%), fitness (55%), spacery (36%), biegi (34%), a potem pozostałe formy aktywności (6-26%). Test χ2 wykazał statystycznie istotne międzygrupowe zróżnicowanie preferencji dwóch form aktywności: studentki ze środowiska miejskiego preferują jazdę konną (p=0,043), a studentki ze środowiska wiejskiego zespołowe gry sportowe (p=0,038). Tabela 4. Formy aktywności ruchowej preferowane przez studentki Środowisko miejskie

Środowisko wiejskie

Fitness

40,0

Spacery

23,0

Pływanie

Jazda na rowerze

Odpowiedź

χ2

55,0

2,242

0,134

36,0

1,783

0,182

33,0

23,0

0,938

0,333

21,0

26,0

0,266

0,606

Biegi

47,0

34,0

1,455

0,228

Jazda konna

21,0

6,0

4,112

0,043

Zespołowe gry sportowe

53,0

74,0

4,314

0,038

Inne

58,0

43,0

2,182

0,140

* istotność statystyczną na poziomie p<0,05 wyróżniono drukiem grubym 386

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Z ankiet wynika, że 44% studentek z miasta i 62% ze wsi deklaruje własną aktywność fizyczną dwa razy w tygodniu, trzy razy w tygodniu 16% studentek z miasta i 13% ze wsi, a 12% studentek z miasta i 4% ze wsi raz w tygodniu, natomiast 5% studentek z miasta i 2% ze wsi raz na 2 tygodnie. Pozostałe 23% studentek z miasta i 19% ze wsi odpowiedziało, że preferuje aktywność ruchową codziennie a także 4 razy na tydzień (tab. 5). Test χ2 pozwala twierdzić, że studentki wykazują podobną częstotliwość aktywności ruchowej, bez względu na środowisko zamieszkania (p=0,454). Tabela 5. Częstość korzystania ze wskazanych form aktywności fizycznej Środowisko miejskie

Środowisko wiejskie

Odpowiedź n

Trzy razy w tygodniu

16,0

13,0

Dwa razy w tygodniu

44,0

62,0

Raz w tygodniu

12,0

4,0

Raz na dwa tygodnie

5,0

2,0

Inne

23,0

19,0

RAZEM

100,0

χ2 (4) = 3,661; p = 0,454

Test χ2 wskazuje, że studentki mają podobne motywacje odnośnie aktywności fizycznej, bez względu na środowisko zamieszkania (p>0,05). Dominuje dążenie do poprawy zdrowia (58% i 53%) (tab. 6). Tabela 6. Motywacje do podejmowania aktywności fizycznej Środowisko miejskie

Środowisko Wiejskie

Poprawa stanu zdrowia psychofizycznego

58,0

Potrzeba rozładowania stresu

6,0

Dbałość o szczupłą sylwetkę

Poprawa samopoczucia

Odpowiedź

53,0

0,326

0,568

7,0

0,042

0,837

13,0

18,0

0,631

0,427

10,0

7,0

0,318

0,573

Sprawdzenie własnych możliwości

8,0

2,0

2,356

0,125

Inne

10,0

7,0

0,318

0,573

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

387

Dane zawarte w tab. 7 wskazują, że odpowiedzi o znaczeniu aktywności fizycznej nie różnicują znamiennie ankietowanych (p=0,732). Tabela 7. Znaczenie aktywności fizycznej Środowisko miejskie

Środowisko wiejskie

Odpowiedź n

Bardzo ważna

46,0

45,0

Ważna

25,0

18,0

Mało ważna

15,0

22,0

Nie wiem

15,0

RAZEM

100,0

χ2 (3) = 1,286; p = 0,732

Z danych zawartych w tab. 8 wynika, że odpowiedzi studentek ze środowiska miejskiego i wiejskiego o decyzji dotyczącej uprawiania wybranych form aktywności fizycznej były podobne. Dominował Internet (38% i 35%) i telewizja (27% i 33%) a sporadycznie rodzice (10% i 7%). Tabela 8. Kto lub co wpływa na decyzję studentek dotyczącą aktywności fizycznej Środowisko miejskie

Środowisko wiejskie

Odpowiedź n

Rodzice

10,0

7,0

Znajomi

19,0

16,0

Telewizja

27,0

33,0

Internet

38,0

35,0

Inne

6,0

9,0

RAZEM

100,0

χ2 (4) = 0,983; p = 0,914

Kolejne pytanie ankiety dotyczyło studentek, które deklarowały, że nie są aktywne fizycznie. Chodziło o uzyskanie informacji odnośnie przyczyny unikania aktywności fizycznej. Najwięcej studentek z miasta (40%) nie ma czasu, 25% studentek ze wsi i 20% z miasta nie odczuwa takiej potrzeby, 25% studentek ze środowiska wiejskiego wstydzi się, 20% 388

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

studentek z miasta i 13% ze wsi woli inne rozrywki a 20% studentek z miasta i 13% ze wsi boi się kontuzji (tab. 9). Nie stwierdzono statystycznie istotnego zróżnicowania międzygrupowego (p = 0,784) Tabela 9. Przyczyny unikania aktywności fizycznej Środowisko miejskie

Środowisko wiejskie

Odpowiedź n

Brak czasu

40,0

25,0

Brak potrzeby

20,0

25,0

Wstyd

0,0

25,0

Preferowanie innych rozrywek

20,0

13,0

Obawa o kontuzję

20,0

13,0

RAZEM

100,0

χ2 (4) = 1,733; p = 0,784

Dyskusja Systematyczna aktywność fizyczna jest ważnym wyznacznikiem zdrowego stylu życia. Z badań Polaków wynika, że aktywny styl życia to domena osób młodych, a systematyczność ćwiczeń fizycznych obniża się z wiekiem. Niepokojące jest zanikanie uczestnictwa w aktywności fizycznej po zakończeniu edukacji szkolnej [7]. W licznych publikacjach o uwarunkowaniach aktywności fizycznej wyróżnia się czynniki społeczno-kulturowe, jak: pochodzenie społeczne, wykształcenie rodziców, wpływ szkoły, przykład nauczyciela wychowania fizycznego, charakter i stopień urbanizacji środowiska zamieszkania. Wielu autorów podkreśla rolę środowiska, jako determinanty stylu życia, w tym aktywności fizycznej osób w różnym wieku [3-6, 9, 10, 15, 17]. Z badań Jopkiewicza i wsp. [5] wynika, że środowisko zamieszkania istotnie różnicuje aktywność fizyczną dziewcząt. Wyższy stopień urbanizacji wpływa na większą ilość dni w tygodniu przeznaczanych na co najmniej 60-minutową aktywność fizyczną oraz uczestnictwo w pozalekcyjnych, dodatkowych zajęciach sportowych. Zdaniem Kocemby [6] częstsza aktywność fizyczna mieszkańców miast w dużej mierze wynika z lepszej dostępności do obiektów sportowych i sprzętu sportowego. Badania Miązek i wsp. [11] nie potwierdziły wpływu stopnia urbanizacji miejsca stałego zamieszkania na aktywność fizyczną studentek krakowskich uczelni. Autorzy uważają, że brak związków między miejscem stałego zamieszkania a aktywnością fizyczną może być skutkiem stabilizacji w odpływie ludności ze wsi do miast. Badania własne również wskazują, że świadomość zdrowego stylu życia kształtuje się podobnie i jest jednakowo ważna zarówno dla mieszkanek miast, jak i wsi. Środowisko zamieszkania nie warunkuje aktywności fizycznej, jak również nie różnicuje czynników motywujących studentki do tej aktywności. Świadczy to o pozytywnych nawykach zdrowotnych respondentek reprezentujących oba środowiska w wyniku stopniowo zacierających się różnic w dostępności do „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

389

infrastruktury sportowo-rekreacyjnej, a także o zyskiwaniu na popularności form aktywności, nie wymagających rozbudowanych obiektów i specjalistycznego sprzętu, jak biegi, spacery, jazda na rowerze. Stelmach i wsp. [14], na podstawie badań Międzynarodowym Kwestionariuszem Aktywności Fizycznej (IPAQ) podkreślają, że to tzw. lokomocyjna aktywność fizyczna (ang. active transportation), czyli aktywność związana z przemieszczaniem się w różnych celach z miejsca na miejsce wykorzystując własny aparat ruchu należy do obszarów codziennego życia, które w największym stopniu wpływają na skumulowaną wartość tygodniowego wydatku energetycznego. Według Światowej Organizacji Zdrowia aktywność fizyczna, to ogół czynności związanych z ruchem, wykazywanych w życiu codziennym, w tym praca, odpoczynek, ćwiczenia, i uprawianie sportu. Warto podkreślić, że mieszkanki pochodzące ze wsi, studiując w mieście mają większe możliwości wyboru obiektów sportowych, a tym samym form aktywności ruchowej. Natomiast główną przeszkodą w systematycznej aktywności fizycznej studentek jest brak czasu. Wynika to zapewne z licznych obowiązków związanych ze studiami, podejmowaniem dodatkowych kursów i szkoleń oraz pracy zarobkowej. Kocemba [6] uważa, że wskazywanie na brak czasu, jako obiektywnej przeszkody uczestnictwa w kulturze fizycznej jest klasyczną racjonalizacją poglądów i ukrywaniem bardziej autentycznych powodów do preferowania innego typu zajęć. Publikacje naukowe i badania własne wskazują na potrzebę popularyzowania praktycznych rozwiązań racjonalnego gospodarowania wolnym czasem. Studia są ostatnim etapem przed rozpoczęciem dorosłego życia, założeniem rodziny i obowiązkami zawodowymi, wobec czego wykształcenie odpowiednich nawyków prozdrowotnych u młodzieży akademickiej może być istotnym wkładem w zdrowotność kolejnych pokoleń.

Wnioski 1. Świadomość ankietowanych zdrowego stylu życia jest wystarczająca. Studentki ze środowiska wiejskiego zdrowy styl życia istotnie częściej kojarzą z prawidłowym odżywianiem. Aktywność fizyczna jest jednakowo ważna dla mieszkanek miast i wsi. 2. Większość respondentek preferuje gry zespołowe, różne formy fitness oraz biegi i spacery. Środowisko zamieszkania jest zmienną warunkującą preferencje dotyczące uprawianych form aktywności fizycznej. Mieszkanki miast preferują jazdę konną, a studentki ze środowiska wiejskiego zespołowe gry sportowe. 3. Środowisko zamieszkania nie warunkuje częstości podejmowania aktywności fizycznej studentek. 4. Głównym motywem aktywności fizycznej zarówno w przypadku mieszkanek miast, jak i wsi jest chęć poprawy zdrowia psychofizycznego. 5. Niedostateczną aktywność fizyczną studentki reprezentujące zarówno środowisko miejskie, jak i wiejskie tłumaczą brakiem czasu.

Literatura 1. Banasiak W, Opolski G, Poloński L. Choroby serca. Wrocław 2007. 2. Biddle S, Sallis J, Cavill N. Young and Active? Young people and health-enhancing physical activity – evidence and implication. Health Education Authority. London 1998. 3. Charzewski J. Aktywność fizyczna dzieci z dwóch skrajnych warstw społecznych. 390

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wychowanie Fizyczne i Sport 2003; 47 (1): 5-16. 4. Drozdowski Z. Refleksje antropologa na marginesie pracy Aktywność sportowa Polaków. Wychowanie Fizyczne i Sport 1998; 2: 137-140. 5. Jopkiewicz A, Nowak S, Jopkiewicz A. Aktywność fizyczna i zajęcia w czasie wolnym a miejsce zamieszkania młodzieży gimnazjalnej. W: Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży wiejskiej. Red. A. Wilczewski. AWF, Biała Podlaska 2012. 6. Kocemba W. Społeczne zróżnicowanie uczestnictwa w kulturze fizycznej. W: Socjologia kultury fizycznej. Red. Dziubiński, Z. Krawczyk. AWF, Warszawa 2012; 404-423. 7. Leszczyńska A. Sport to zdrowie! Refleksje o aktywności fizycznej Polaków. Acta Universitatis Lodzieninis – Folia Socjologica 2013. 8. Lizis P. Puszczałowska-Lizis E. Fiałkowski T, Szurmik T. Aktywność fizyczna kobiet otyłych. Promocja zdrowia wyzwaniem XXI wieku. Red. W. Tracz, T. Kasperczyk. KWSPZ, Kraków 2012. 9. Masterson Creber RM, Smeeth L, Gilman R, Miranda JJ. Physical activity and cardiovascular risk factors among rural and urban groups and rural-to-urban migrants in Peru: a cross-sectional study. Revista Panamericana de Salud Pública 2010; 28 (1): 1-8. 10. Mazur J, Woynarowska B, Kołoło H. Zdrowie subiektywne. Styl życia i środowisko psychospołeczne młodzieży szkolnej w Polsce. Raport techniczny z badań HBSC 2006, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2007. 11. Miązek U, Chrzanowska M, Miązek Z. Społeczne implikacje aktywności fizycznej krakowskich studentek. Ann Univ Mariae Curie Sklodowska – Sectio D 2005; 40, 317: 419-423. 12. Plewa M, Markiewicz A. Aktywność fizyczna w profilaktyce i leczeniu otyłości. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2006; 2 (1): 30-37. 13. Ryguła I. Proces badawczy w naukach o sporcie. AWF, Katowice 2004. 14. Stelmach M, Wasilewska M, Żbikowski J. Active transportation of the youth from Supper-secondary schools in Biała Podlaska. In: Determinants of the development of rural children and youth. Ed. Wilczewski. AWF, Biała Podlaska 2012. 15. Woynarowska B. Zachowania zdrowotne młodzieży: raport WHO. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 2000; 4: 128-134. 16. Woynarowska B. Zdrowie i szkoła. PZWL, Warszawa 2000. 17. Woynarowska B, Mazur J. Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce: wyniki badań HBSC 2002. Zdrowie Publiczne 2004; 114 (2): 159-169.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

391

Renata Rasińska

Wpływ edukacji zdrowotnej na styl życia na przykładzie młodzieży akademickiej The impact of health education on the lifestyle on the example of university students Uniwersytet Medyczny, Poznań

Streszczenie Wstęp: Wpływ na styl życia wywiera edukacja zdrowotna, której celem jest pobudzenie rozwoju zachowań prozdrowotnych. Materiał i metody badawcze: Badaniami objęto grupę studentów, kilku uczelni w Poznaniu. Narzędziem badawczym opinii o wpływie uczelni na zachowania zdrowotne był kwestionariusz ankiety. Wyniki: Większość badanych potwierdza, że w szkołach niższego szczebla stykali się z problematyką edukacji zdrowotnej. Badani studenci dość wysoko oceniają swój poziom wiedzy na tematy zdrowotne ale ta ocena nie jest skorelowana z kierunkiem studiów. Studenci, którzy w ramach treści programowych realizowali tematy związane ze zdrowiem, nie wykorzystują tej wiedzy do poprawy swoich nawyków zdrowotnych. Wnioski: Kształtowanie się u studentów zachowań prozdrowotnych będzie skuteczniejsze im w większym zakresie będą oni się spotykać z tego rodzaju zachowaniami nie tylko w rodzinie, ale również na uczelni. Aby skutecznie podejmować działania kształtujące prozdrowotny styl życia wśród młodzieży, należy ciągle aktualizować i poszerzać wiedzę z zakresu edukacji zdrowotnej.

Słowa kluczowe edukacja zdrowotna, zachowania zdrowotne

Summary Introduction: The aim of health education is to stimulate the development of pro-health behaviours. Research material and methods: The research covered a group of some universities in Poznan. The research tool of the opinion of students’ nutrition was the survey questionnaire created by the author. Results: The majority of respondents confirm that in lower level schools they dealt with problems of health education. Researched students assess their knowledge level on health issues quite high, this evaluation, however, is not correlated with the major, including majors connected with health education. Students who covered issues on health do not use this knowledge to improve their health habits. Conclusions: Shaping pro-health behaviours in students will be more effective if they meet such behaviours both in a family and at university. In order to plan effectively and take actions that shape pro-health lifestyle among students, knowledge on health education should be constantly updated and broaden.

392

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Keywords health education, health behaviours

Wstęp Edukacja zdrowotna ma istotny wpływ na styl życia człowieka. Celem edukacji zdrowotnej jest pobudzenie rozwoju zachowań prozdrowotnych oraz zmiana zachowań negatywnie wpływających na zdrowie. Styl życia jest częściowo tym, co otrzymujemy zaraz po narodzeniu, kształtuje się on przez całe nasze życie i ulega ciągłym przeobrażeniom. Praca nad stylem życia jest elementem pracy nad rozwojem własnej osobowości. Styl życia odnosi się więc do codziennych zachowań, specyficznych dla danej jednostki lub zbiorowości. Zakłada się, że styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań. Wypracowany w okresie młodzieńczym styl życia zostaje zwykle utrwalony na wiele lat. Elementem współtworzącym styl życia jest świadomy wybór zachowań służących utrzymaniu i doskonaleniu zdrowia przez wykorzystanie wszystkich dostępnych czynników. Wskaźnikiem skuteczności edukacji zdrowotnej jest chęć i zdolność człowieka do działania w kierunku wpływania na życie własne i społeczności, w której żyje i wzrasta. Do zmiany dotychczasowych zachowań według Antoszczyka,1 może dojść dzięki edukacji zdrowotnej, będącej procesem, w którym ludzie uczą się dbać o swoje zdrowie i zdrowie innych. Edukacja zdrowotna dostarcza wiedzy, pozwala na wzmacnianie nabytych już informacji, na ich ulepszenie, na lepsze zrozumienie przez ciągłe powtarzanie. Umożliwia dokonywanie właściwych wyborów, pozwala kształtować umiejętności zmierzające do zmiany zachowań zdrowotnych na korzystne dla zdrowia. Powszechna edukacja prozdrowotna została wprowadzona do programów szkół podstawowych i średnich po reformie systemu edukacji w Polsce w 1999 roku. Jednym z istotnych działań było umieszczenie edukacji prozdrowotnej w Podstawach Programowych Kształcenia Ogólnego dla szkół podstawowych i gimnazjów.2 W klasach wyższych szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum, edukacja zdrowotna nie jest odrębnym przedmiotem nauczania, a jej cele realizowane są przez ścieżki międzyprzedmiotowe zintegrowane z innymi przedmiotami. Szkoły wyższe wychodzą naprzeciw oczekiwaniom studentów w dziedzinie upowszechniania sportu i rekreacji, oferując szeroką gamę takich zajęć, w których studenci uczestniczą systematycznie, a nabyte umiejętności sportowe wykorzystują w dalszym życiu osobistym, uprawiając sport lub turystykę.3

Cel pracy Celem pracy była analiza wpływu edukacji zdrowotnej na zachowania zdrowotne i styl życia młodzieży akademickiej.

G. Antoszczyk, Edukacja zdrowotna najmłodszych – dzieci w wieku przedszkolnym w programie promocji zdrowia. Zdrowie Supl. I nr 112, s. 17–19. 2

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół z dnia 26 lutego 2002, Dziennik Ustaw 2002 nr 51, poz. 458. 3

E. Biernat, Prozdrowotny styl życia studentów Szkoły Głównej Handlowej. Kultura Fizyczna, nr 1-2/2001, s. 7-11.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

393

Materiał i metody badawcze Badaniami objęto grupę 572 studentów ostatniego roku, kilku uczelni w Poznaniu. Zastosowano dobór próby warstwowy a zbiorowość podzielono według kierunków studiów. Dobór kierunków studiów związany był z prowadzeniem przez nie przedmiotów związanych z edukacją zdrowotną. Do kierunków, które prowadziły zajęcia związane z edukacją zdrowotną należały następujące kierunki: wychowanie fizyczne, zdrowie publiczne, medycyna i kosmetologia. Studenci z tych kierunków stanowili grupę badawczą. Natomiast grupą kontrolną byli studenci z kierunków, na których nie realizowano treści związane z edukacją zdrowotną. Wśród tych kierunków znalazły się: historia, zarządzanie i inżynieria produkcja, filologia angielska oraz socjologia. Następnie zastosowano prosty wybór losowy wśród poszczególnych uczelni, na których realizowane są w/w kierunki. W grupie badawczej znalazły się zarówno uczelnie publiczne, jak i niepubliczne. Zapis kształcenia w zakresie edukacji zdrowotnej realizowany jest obecnie w obszarowych efektach kształcenia. Nakłada on na szkoły wyższe obowiązek realizacji edukacji zdrowotnej tylko na niektórych kierunkach. Analiza programów kształcenia we wszystkich tych uczelniach wskazuje na realizowanie treści programowych, zgodnie z przyjętymi prze uczelnie efektami kształcenia. Treści związane z samym pojęciem zdrowia oraz stylu życia, jak również edukacji zdrowotnej można odnaleźć w sylabusach do poszczególnych przedmiotów. Na kierunku medycyna praktycznie na wszystkich przedmiotach realizowane są treści związane z zachowaniami anty-, jak i prozdrowotnymi. Na kierunku zdrowie publiczne i kosmetologia są to m.in. przedmioty związane z promocją zdrowia i edukacją zdrowotną oraz medycyną i żywieniem człowieka. Natomiast na kierunku wychowanie fizyczne wiedza oparta jest na treściach związanych m.in. z wykorzystaniem efektywnym i racjonalnym czasu wolnego. Narzędziem badawczym opinii o zachowaniach zdrowotnych i stylu życia studentów był kwestionariusz ankiety własnego autorstwa. Do oszacowania istotności różnic zastosowano test nieparametryczny, ponieważ w większości przypadków nie były spełnione wszystkie wymagane założenia do stosowania testów parametrycznych (brak zgodności z rozkładem normalnym). Dla grup, w których było więcej niż dwie próby używany był test Kruskala-Wellisa z testem wielokrotnych porównań Dunna. Obliczenia statystyczne wykonano przy użyciu pakietu Statistica.

Wyniki badań Wiedza związana z edukacją zdrowotną zdobyta na wcześniejszych etapach edukacji jest niezależna od kierunku studiów (tab. 1). Aż 60,7% badanych studentów potwierdza, że w poprzedniej szkole średniej czy podstawowej były realizowane treści związane z edukacją zdrowotną.

394

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Tabela 1. Realizowanie programów zdrowotnych na wcześniejszych etapach edukacji w opinii respondentów

socjologia

wychowanie fizyczne

zarząd zanie i inżyni eria produ kcji

zarządzanie i inżynieria produkcji

zdrow ie public zne

35,70 %

38,90 %

41,20 %

37,70 %

41,10 %

39,10 %

39,30%

61,10 %

58,80 %

62,30 %

58,90 %

60,90 %

60,70%

histo ria

kosm etolo gia

32,40 %

48,30 %

67,60 %

51,70 %

64,30 %

filolo gia angi elska

Nie Tak

zdrowie publiczne

medycyna

socjo logia

wych owa nie fizyc zne

historia

med ycyn a

filologia angielska

Realizacja programów zdrowotnych na wcześniejszych etapach edukacji w opinii respondentów

kosmetologia

Kierunek studiów

Ogółe Ogółem m

Wszyscy studenci dostrzegali realizację ważnej tematyki w poprzednich szkołach. Po przeprowadzeniu testu Kruskala-Wallisa (α=0,0001 KW=40,74>31,82763) można stwierdzić, że istnieje co najmniej jedna istotna różnica w rozkładach zmiennej dla poszczególnych kierunków studiów. Po wykonaniu testu wielokrotnych porównań Dunna zauważamy, że w większości przypadków między poszczególnymi kierunkami nie istnieją istotne różnice dla α>0,05, z wyjątkiem zależności między niektórymi kierunkami, na których realizowane są treści związane z edukacja zdrowotną a kierunkami, na których nie realizuje się tych treści. I tak różnice istotne statystycznie zauważyć można dla par: zarządzanie i inżynieria produkcji a kosmetologia, filologia angielska a kosmetologia oraz zarządzanie i inżynieria produkcji a wychowanie fizyczne (dla α<0,01), a także zdrowie publiczne a zarządzanie i inżynieria produkcji (dla α<0,05). Aż 63,60% studentów uważa swój poziom wiedzy na tematy zdrowotne jako zadowalający, 29,86% wie mało, ale chce pogłębić swoją wiedzę a tylko dla 6,54% jest to obojętne (tab.2). Poziom wiedzy na tematy zdrowotne w opiniach studentów są niezależne od kierunków studiów, na których realizowane są tematy związane z edukacją zdrowotną. Jednak najwięcej osób zadowolonych ze swojej wiedzy studiuje na kierunkach, na których realizowane są treści związane z edukacja zdrowotną, w wyjątkiem filologii angielskiej natomiast największą obojętnością na wiedzę związaną z edukacją zdrowotną wykazali się studenci socjologii oraz zarządzania i inżynierii produkcji.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

395

Tabela 2. Subiektywna ocena poziomu własnej wiedzy na tematy zdrowotne Kierunek studiów

65,30 %

wiem mało, ale chcę pogłębić swoją wiedzę

28,00 %

jest mi to obojętne

4,00%

66,10 %

48,30 %

65,90 %

56,80 %

75,10 %

63,60%

28,00 %

30,20 %

25,80 %

37,30 %

28,60 %

36,10 %

24,90 %

29,86%

6,70%

6,50%

8,10%

14,40 %

5,50%

7,10%

0,00%

6,54%

zdrowie publiczne

63,30 %

kosm etolo gia

medycyna

zdro wie publi czne

histo ria

kosmetologia

zarząd zanie i inżyni eria produ kcji

historia

wycho wanie fizyczn e

zarządzanie i inżynieria produkcji

68,00 %

socjo logia

wychowanie fizyczne

zadowalając zadowalający y

med ycyn a

socjologia

filologi a angiel ska

filologia angielska

Subiektywna ocena poziomu własnej wiedzy na tematy zdrowotne

Ogółem

Zgodnie z testem Kruskala-Wallisa (KW=44,314>31,828 dla α=0,0001) istnieją statystycznie istotne różnice w subiektywnej ocenie poziomu własnej wiedzy dokonywanej przez respondentów zakwalifikowanych do poszczególnych grup. Zgodnie z testem Dunna dla α<0,001 różnice te istnieją dla par: zdrowie publiczne – socjologia, wychowanie fizyczne – socjologia. Dla α<0,01 różnice te są dla par: zdrowie publiczne – zarządzanie i inżynieria produkcji, zdrowie publiczne – filologia angielska. Kolejne różnice występują dla α<0,05 dla par: zdrowie publiczne – kosmetologia, pozostałe różnice nie są statystycznie istotne dla α>0,05. Biorąc pod uwagę odpowiedzi respondentów na zadane pytania dotyczące aktywności fizycznej, sposobu odżywiania się, reagowania na stresy, uzależnienia oraz subiektywną ocenę stanu zdrowia, stosując skalę ocen od 1 do 6 (1 – najniższa ocena, 6 – najwyższa ocena) oceniono zachowania zdrowotne, a następnie wyliczono średnią dla poszczególnych kierunków studiów badanej grupy (tab. 3). Najwyższa średnia ocena zachowań zdrowotnych występuje dla kierunku wychowanie fizyczne, najniższa dla socjologii. Studenci wychowania fizycznego realizujący w ramach studiów przedmioty związane właśnie z aktywnością ruchową zostali najwyżej ocenieni właśnie w tym zakresie. Najniższą ocenę dotyczącą aktywności ruchowej otrzymały kierunki: medycyna, socjologia oraz zarządzanie i inżynieria produkcji, które szczególnie zwracają uwagę na przeciążenie zajęciami i brak czasu na zajęcia pozauczelniane. Sposób odżywiania się studentów oceniony jest na poziomie dostatecznym. Badana grupa zdaje sobie sprawę, że odżywiają się nieprawidłowo, nie zachowując podstawowych zasad prawidłowego odżywiania. Najniżej pod względem odżywiania oceniani się studenci socjologii, kosmetologii oraz medycyny. Stres jest obec396

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

ny w życiu wszystkich studentów, najmniej mają go studenci historii oraz zarządzania i inżynierii produkcji. Wszyscy radzą sobie z sytuacjami stresowymi w dostateczny sposób, najgorzej jednak studenci kosmetologii i zdrowia publicznego. Bardzo pocieszającą sytuacją dla badanej grupy jest ocena ich zachowań zdrowotnych związanych z uzależnieniami. Większość studentów nie pali, natomiast alkohol jest obecny w życiu badanej grupy, w większości w czasie spotkań towarzyskich. Studenci posiadają bardzo wysoki poziom wiedzy na temat szkodliwości, wyniesiony ze szkoły, z domu rodzinnego oraz w większości z mediów. Bardzo niekorzystną sytuacją jest niekorzystanie regularnie z opieki lekarskiej. Studenci niezależnie od kierunku studiów szukają porad u lekarza dopiero wtedy kiedy zachorują. Jednak według swoich opinii dbają oni o swój stan zdrowia, z wyjątkiem studentów socjologii oraz zarządzania i inżynierii produkcji.

3,50

1,50

2,00

3,00

3,75

3,50

3,75

3,50

3,00

2,50

2,00

2,50

3,50

2,00

4,33

4,00

4,33

3,83

4,83

Stan zdrowia

3,00

2,75

3,50

2,50

3,50

2,75

3,00

Średnia całości

3,17

3,27

3,20

2,90

2,67

3,42

3,02

3,12

2,00

2,50

Sposób odżywiania się

3,50

3,75

Reagowanie na stresy

3,00

Uzależnienia

historia

medy cyna

zachowań zdrowotnych studentów

zdrowie publiczne

1,50

histori a

kosm etolo gia

socjologia

1,50

Aktywność ruchowa

medycyna

zdrow ie public zne

filologia angiels ka

kosmetologia

zarządz anie i inżynier ia produk cji

Ocena

filologia angielska

Socjol ogia

wycho wanie fizyczne

zarządzanie i inżynieria produkcji

wychowanie fizyczne

Tabela 3. Ocena zachowań zdrowotnych studentów ze względu na kierunek

Trudno jednoznacznie określić czy występują bezpośrednie zależności pomiędzy subiektywną oceną poziomu własnej wiedzy na tematy zdrowotne a opinią na temat zachowań zdrowotnych respondentów. Ocena zachowań zdrowotnych studentów, którzy nie realizowali w czasie studiów tematów związanych z edukacją zdrowotną (np. studenci socjologii) jest niska. Jednak wyjątkiem są studenci zarządzania i inżynierii produkcji. Ocena zachowań zdrowotnych studentów, realizujących tematykę związana z edukacją zdrowotną (np. studenci wychowania fizycznego) była zadawalająca. Jednak ocena zachowań zdrowotnych studentów kosmetologii czy medycyny był stosunkowo niski. Studenci, którzy w czasie studiów realizowali tematy związane z edukacją zdrowotną, nie wykorzystują „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

397

zdobytej wiedzy do poprawy swoich nawyków zdrowotnych.

Dyskusja W związku z tym, że na 4 z 8 kierunków studiów prowadzone były zajęcia z zakresu edukacji zdrowia, sprawdzono czy studenci zauważają wpływ tej wiedzy na całokształt ich zachowań zdrowotnych. W celu analizy wpływu zdobywanej w czasie studiów wiedzy z zakresu edukacji zdrowotnej na zachowania zdrowotne studentów oceniono zachowania zdrowotne studentów związane z odżywianiem się, aktywnością ruchową, stresem, uzależnieniami oraz stanem zdrowia. Potwierdzeniem wpływu zdobywanej wiedzy na zachowania zdrowotne studentów są bardzo dobre wyniki dotyczące aktywności ruchowej dla studentów wychowania fizycznego, którzy w trakcie studiów realizują treści związane z efektywnym i racjonalnym wykorzystaniem czasu wolnego. Jednak w przypadku oceny zachowań zdrowotnych dotyczących odżywiania się to studenci studiów nie związanych z taką tematyką przejawiali najlepsze zachowania żywieniowe (studenci filologii angielskiej oraz zarządzania i inżynierii produkcji). Studenci następujących kierunków: medycyna, zdrowie publiczne oraz kosmetologia są przygotowywani do pracy w instytucjach zajmujących się poradnictwem i upowszechnianiem wiedzy z zakresu edukacji prozdrowotnych, jednak ich zdobyta wiedza w trakcie studiów nie zawsze przekłada się na ich prawidłowe zachowania zdrowotne. Wyniki potwierdzają, że na kierunkach, na których realizowana była edukacja zdrowotna, zmienia się poziom wiedzy na tematy związane z zachowaniami zdrowotnymi, który skutkuje zmianami odpowiednich zachowań zdrowotnych oraz, że istnieje zależność między kierunkiem studiów a praktyczno-życiowym kształtowaniem się wiedzy o zachowaniach zdrowotnych. Większość badanych studentów uważa, że przedmioty dotyczące m.in. kultury fizycznej są potrzebne, choć w niektórych uczelniach (zwłaszcza o długich tradycjach) powinny być zreformowane i uatrakcyjnione podobnie jak w badaniach Fijewskiego.4 Jeżeli chodzi o treści programowe przedmiotów związanych ze zdrowiem to według opinii studentów treści są wystarczające i zdobyta wiedza wpływa na ich zachowania zdrowotne. Przez działania z zakresu wychowania zdrowotnego realizowany jest cel strategiczny i cele operacyjne promocji zdrowia. W opinii studentów wyższych semestrów wychowanie zdrowotne i promocję zdrowia różnicuje zakres ich oddziaływań. Promocja zdrowia obejmuje całe populacje, natomiast w zakresie działań wychowania fizycznego znajdują się dzieci i młodzież.5 Powołując się na badania Łukasik,6 u studentów, którzy wcześniej uczestniczyli w zajęciach z edukacji zdrowotnej, sprawdzano m.in. korelację między ogólnym wskaźnikiem nasilenia zachowań zdrowotnych a poczuciem własnej skuteczności. Wewnętrzne poczucie kontroli wiązało się z dążeniem do poprawy i utrzymania zdrowia, a wynik korelował z podejmowaniem profilaktycznych zachowań zdrowotnych. Ponieważ tematy poruszane na wykładach mieściły się w zakresie prawidłowych nawyków żywieniowych, zachowań 4

A. Fijewski, Opinie i postawy studentów medycyny wobec kultury fizycznej i zdrowotnej. Kultura Fizyczna nr 9-10/1989, s. 6. 5

A. Surynt, A. Rokita, Wychowanie zdrowotne i promocja zdrowia w opinii studentów. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LX, SUPPL. XVI, 519. [w:] Promocja zdrowia w hierarchii wartości. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2005, t. 5 s. 297-302 6

I.M. Łukasik, Predykatory zachowań zdrowotnych. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LVIII, SUPPL. 154. [w:] Model zdrowego stylu życia jako zadanie interdyscyplinarne. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2003, t. 2 s. 273-278.

398

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

zdrowotnych i praktyk zdrowotnych wydaje się, że wiedza jest istotnym predykatorem zachowań prozdrowotnych. Z badań powyższych wynika, że warto obok przekazu istotnych dla edukacji zdrowotnej treści skupić się w pracy ze studentami nad odsłanianiem osobistych mechanizmów kierujących ich zachowaniem. Warto też podjąć trud wspólnego analizowania problemów zdrowia i określenia, czym tak naprawdę ono dla nas jest, po to, by skoncentrować się na możliwościach zwiększenia indywidualnych zasobów. Badania oceny rozpowszechnienia zachowań antyzdrowotnych w środowisku młodzieży akademickiej przeprowadzone przez Gacek7 wykazały wysokie rozpowszechnienie tych zachowań oraz ich zróżnicowanie w zależności od typu uczelni. Studiujący w Akademii Wychowania Fizycznego charakteryzowali się niższą ekspozycją na oddziaływanie niektórych behawioralnych czynników ryzyka zdrowia niż studiujący na Politechnice Krakowskiej. Młodzież studiująca na Politechnice częściej preferuje bierne formy spędzania wolnego czasu, wykazuje mniej racjonalnych zachowań żywieniowych oraz istotnie częściej deklaruje palenie tytoniu. Wśród studentów Akademii Medycznej spodziewano się zaobserwować przewagę zachowań zdrowotnych nad antyzdrowotnymi.8,9,10 Analizowane doniesienia zawierające analizę wpływu czynników demograficznych na subiektywną ocenę zachowań zdrowotnych, zachowania ankietowanych wobec wybranych używek i dotyczący sposobu odżywiania ankietowanych potwierdziły, że można mówić o przewadze zachowań pozytywnych nad negatywnymi wśród studentów Akademii Medycznej. Analiza przejawów postaw wobec zdrowia studentów potwierdziła, że obowiązkiem każdego człowieka jest systematyczne kontrolowanie własnego zdrowia, dbania o nie, wzmacnianie go, zapobieganie chorobom, poszerzanie wiedzy o zdrowiu, zmiana zachowań antyzdrowotnych.11 Takie przekonania deklarowane przez studentów świadczą o ukształtowaniu ich dojrzałej postawy promocji zdrowia. Podobnie w przypadku poczucia odpowiedzialności i obowiązku wobec własnego zdrowia oraz bezinteresownego obowiązku udzielania pomocy drugiemu człowiekowi w zdrowiu i chorobie bez względu na pokrewieństwo. Ponadto badania przeprowadzone wśród studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego12 wykazały odpowiedzialność za jakość życia i zdrowia studentów, przejawiającej się w deklarowanych zachowaniach prozdrowotnych i antyzdrowotnych. Zdrowie w pojęciu badanych studentów jest gwarantem szczęścia i realizacji celów, ale nie najważniejsze. Studenci do czynników wpływających na poprawę własnego zdrowia zaliczali kolejno: aktywność fizyczną, zdrowe odżywianie, wewnętrzny spokój, odpoczynek, dobre relacje 7

M. Gacek, Rozpowszechnienie zachowań antyzdrowotnych wśród młodzieży studiującej w Akademii Wychowania Fizycznego i Politechnice Krakowskiej. Zdrowie Publiczne nr 115 (3)/2005, s. 312-314. 8

S.N. Blair, H. W. Kohl, N. F. Gordon, How much physical activity is good for health? Annual Review of Public Health 13/1992, s. 7-11. 9

C. Bouchard , R. I. Shephard, Physical activity, fitness and health: the model and key concepts. [w:] Bouchard C., R. I. Shephard, T. Stephens: Physical activity, fitness and health. Journal of Human Kinetics Publishers, Champagn 1994, s. 77-78. 10

K. Buławska, S. Talaga, B. Lubińska–Żądło, Analiza zachowań zdrowotnych wśród młodzieży studiującej pielęgniarstwo i fizjoterapię. Zdrowie Publiczne nr 115 (3) 2005, s.307-311. 11

Z. Kubińska, J. Bergier, Przejawy postaw wobec wybranych aspektów zdrowia studentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Białej Podlaskiej. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LX, SUPPL. XVI, 257. [w:] Promocja zdrowia w hierarchii wartości. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2005, t. 3 s. 143-146. 12

Z. Kubińska, J. Kubińska, Odpowiedzialność za jakość życia i zdrowia w świadomości studentów KUL. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LVIII, SUPPL. XIII, 138. [W:] Model zdrowego stylu życia jako zadanie interdyscyplinarne. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2003, t. 2 s. 179-183.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

399

z rodziną i bliskimi, aktywny tryb życia. Natomiast do czynników wzmacniających zdrowie społeczeństwa zaliczali aktywność fizyczną, odpowiednie odżywianie, warunki społeczno–gospodarcze, zdrowy tryb życia, edukację zdrowotną, dobry stan środowiska naturalnego, satysfakcjonującą pracę, kontrolę zdrowia, optymizm i odpoczynek. Do czynników zagrażających własnemu zdrowiu badani zaliczyli: stres, skażenie środowiska, złe odżywianie, alkohol, papierosy, brak ruchu, choroby, pośpiech, bierne palenie, używki. Za czynniki osłabiające zdrowie społeczne uznali: brak ruchu, używki, stres, złe odżywianie, pośpiech, pesymizm, przemęczenie. Wyniki badań ukazują, że postawy studentów afirmujące życie i zdrowie zasługują na miano odpowiedzialnych za jakość życia oraz zdrowia własnego i innych ludzi. Mniej niż połowa studentów wszystkich kierunków przebadanych przez Kiełbasiewicz-Drozdowską i współautorów, nie potrafia dokonać samooceny swego stylu życia pod kątem zachowań prozdrowotnych.13 Analizując opinie studentów zauważyć można było przewagę pozytywnych wskazań studentów z wychowania fizycznego, co świadczyć mogło o wysokim stopniu wiedzy i świadomości na temat konieczności prowadzenia prozdrowotnego stylu życia i dokonywania właściwych wyborów. Prozdrowotny styl życia był również deklarowany przez studentów kierunku turystyka i rekreacja, respondenci z innych kierunków studiów deklarowali zasadniczo niższy udział w prowadzeniu prozdrowotnego stylu życia. Wybór kierunku studiów dokonywany był świadomie i związany z wiedzą na temat konieczności prowadzenia prozdrowotnego stylu życia. Studenci wszystkich kierunków łącznie wskazywali na właściwe odżywianie, systematyczną aktywność ruchową oraz unikanie permanentnego stresu jako najbardziej istotne elementy prozdrowotnego stylu życia. Analiza rang wskazywała, że dla studentów kierunków wychowanie fizyczne oraz turystyka i rekreacja najbardziej istotnym elementem jest ruch, a zaraz potem właściwe odżywianie. Studenci kierunków związanych z aktywnością ruchową i właściwą organizacją czasu wolnego widzieli bardzo silny związek między ruchem a zdrowiem. Studenci kierunku rolnictwo i ekonomia na pierwszym miejscu wskazywali właściwe odżywianie, następnie aktywność ruchową. Z powyżej analizy doniesień literaturowych oraz badań własnych wynika, że młodzież akademicka w ciągu nauki w szkole wyższej podlega ciągłemu kształtowaniu się postaw, zachowań oraz poglądów, również na temat zdrowotne.

Wnioski Wyniki przeprowadzonych badań obrazują z jednej strony zadawalającą wiedzę badanych z zakresu zachowań zdrowotnych oraz ich zadowolenie z własnego zdrowia, a z drugiej strony ocena ich zachowań zdrowotnych jest niezadawalająca. Kształtowanie się u studentów zachowań prozdrowotnych będzie skuteczniejsze im w większym zakresie będą oni się spotykać z tego rodzaju zachowaniami nie tylko w rodzinie, ale również na uczelni. Aby móc skutecznie planować i podejmować działania kształtujące prozdrowotny styl życia wśród młodzieży akademickiej, należy ciągle aktualizować i poszerzać wiedzę z zakresu edukacji zdrowotnej.

I. Kiełbasiewicz-Drozdowska, B. Pluta, A. Wiza: Prozdrowotny styl życia w samoocenie studentów cz. I. Ocena zachowań prozdrowotnych. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LX, SUPPL. XVI, 199. [w:] Promocja zdrowia w hierarchii wartości. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2005, t. 2 s. 385-388.

400

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Piśmiennictwo 1. Antoszczuk G., Edukacja zdrowotna najmłodszych – dzieci w wieku przedszkolnym w programie promocji zdrowia. Zdrowie Publ., 2002; 112(Supl. 1): 17-19. 2. Biernat E., Prozdrowotny styl życia studentów Szkoły Głównej Handlowej. Kultura Fizyczna, 2001/nr 1-2, 7-11. 3. Blair S.N., Kohl H. W., Gordon N. F., How much physical activity is good for health? Annual Review of Public Health 1992/13; 7-11. 4. Bouchard C., R. I. Shephard, Physical activity, fitness and health: the model and key concepts. [w:] Bouchard C., R. I. Shephard, T. Stephens, Physical activity, fitness and health. Journal of Human Kinetics Publishers, Champagn, 1994. 5. Buławska K., Talaga S., Lubińska–Żądło B., Analiza zachowań zdrowotnych wśród młodzieży studiującej pielęgniarstwo i fizjoterapię. Zdrowie Publiczne 2005 nr 115 (3);307-311. 6. Fijewski A., Opinie i postawy studentów medycyny wobec kultury fizycznej i zdrowotnej. Kultura Fizyczna 1989/nr 9-10. 7. Gacek M., Rozpowszechnienie zachowań antyzdrowotnych wśród młodzieży studiującej w Akademii Wychowania Fizycznego i Politechnice Krakowskiej. Zdrowie Publiczne nr 115 (3)/2005;312-314. 8. Kiełbasiewicz-Drozdowska I., Pluta B., Wiza A., Prozdrowotny styl życia w samoocenie studentów cz. I. Ocena zachowań prozdrowotnych. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LX, SUPPL. XVI, 199. [W:] Promocja zdrowia w hierarchii wartości. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2005, t. 2. 9. Kubińska Z., Bergier J., Przejawy postaw wobec wybranych aspektów zdrowia studentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Białej Podlaskiej. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LX, SUPPL. XVI, 257. [W:] Promocja zdrowia w hierarchii wartości. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2005, t. 3. 10. Kubińska Z., Kubińska J., Odpowiedzialność za jakość życia i zdrowia w świadomości studentów KUL. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LVIII, SUPPL. XIII, 138. [W:] Model zdrowego stylu życia jako zadanie interdyscyplinarne. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2003, t. 2. 11. Łukasik I.M., Predykatory zachowań zdrowotnych. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LVIII, SUPPL. 154. [W:] Model zdrowego stylu życia jako zadanie interdyscyplinarne. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2003, t. 2. 12. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół z dnia 26 lutego 2002, Dziennik Ustaw 2002 nr 51, poz. 458. 13. Surynt A., Rokita A., Wychowanie zdrowotne i promocja zdrowia w opinii studentów. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska VOL. LX, SUPPL. XVI, 519. [W:] Promocja zdrowia w hierarchii wartości. Praca zbiorowa. NeuroCentrum, Lublin 2005, t. 5.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

401

Agnieszka Bielaszka, Agata Kiciak, Marek Kardas, Monika Nycz

Wybrane elementy stylu życia pracowników lokali gastronomicznych zlokalizowanych na terenie Katowic Selected elements of life style dining employees located in Katowice Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice

Streszczenie Celem pracy była analiza wybranych elementów stylu życia pracowników lokali gastronomicznych znajdujących się na terenie Katowic. W badaniu przeprowadzonym wśród 168 pracowników posłużono się autorskim anonimowym kwestionariuszem ankiety. W analizie wyników wykorzystano testy statystyczne Chi kwadrat Pearsona, Kruskala-Wallisa oraz U Manna-Whitneya. Stwierdzono zależności pomiędzy płcią oraz wiekiem badanych a takimi elementami stylu życia jak: rodzaj wybieranej aktywności fizycznej, sposoby odreagowywania stresu, częstotliwość spożywania śniadań, produktów zbożowych i owoców.

Słowa kluczowe styl życia, aktywność fizyczna

Summary The aim of the study was to analyze selected elements of lifestyle workers dining in Katowice. In a study of 168 workers uses copyright anonymous questionnaire survey. In the analysis results used the statistical tests Pearson Chi-square, Kruskal-Wallis and Mann-Whitney U. The correlation was found between sex and age of the respondents and their lifestyle elements such as type of selectable physical activity, ways in releasing stress, frequency of eating breakfast, cereal products and fruit.

Keywords lifestyle, physical activity

Wstęp Współczesna cywilizacja, postęp naukowy i techniczny oraz rozwój społeczny na świecie, oprócz wielu pozytywnych skutków, stwarza także nowe problemy, w tym również zagrożenia zdrowia. Obecnie należą do nich przede wszystkim schorzenia przewlekłe tzw. choroby dietozależne, silnie związane ze stylem życia ludzi.1 Styl życia uważany jest obecnie za główny czynnik w kształtowaniu zdrowia indywidualnego i społecznego.2 Zdrowie to dla każdego człowieka najcenniejsza i najważniejsza wartość. Jest ono warunkiem koniecznym normalnego funkcjonowania i satysfakcjonującego życia. Najbardziej rozpowszechnioną, uwzględniającą holistyczne i pozytywne rozumienie zdrowia jest definicja Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), mówiąca, że zdrowie to stan dobre1

A. Czupryna, S. Paździoch, A.. Ryś., W. Włodarczyk: Zdrowie Publiczne: Wybrane Zagadnienia, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków 2001 2

Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015, Załącznik do Uchwały Nr.90/2007

402

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

go samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko brak choroby i niepełnosprawności.3,4 Współczesne podejście do tematyki zdrowia uświadamia ludziom, że decyzje i wybory jakie podejmują mają istotny i przeważający wpływ na jakość osobistej egzystencji w pełnym dobrostanie. Przełomowa stała się koncepcja pól zdrowia Lalonda, na które składają się: styl życia i zachowania zdrowotne determinujące w 50-60% stan zdrowia, środowisko fizyczne i społeczne w jaki żyjemy (20-25%), czynniki genetyczne (ok.20%), oraz medycyna naprawcza (służba zdrowia), która może obecnie rozwiązać 1015% problemów zdrowotnych.5 Każdego roku choroby przewlekłe prowadzą do zgonów milionów ludzi na świecie,6 dlatego też przywiązuje się coraz większą wagę do redukcji czynników zagrożenia tych chorób, poprzez zmianę nawyków żywieniowych populacji, a także poprzez zwiększanie aktywności ruchowej.

Cel pracy Celem pracy była analiza wybranych elementów stylu życia pracowników lokali gastronomicznych znajdujących się na terenie Katowic poprzez określenie zależności pomiędzy płcią a wybranymi elementami stylu życia jak: aktywność fizyczna, stosowanie używek, stres, nawyki żywieniowe.

Materiał i metody Badaniami ankietowymi w latach 2009 - 2010 objęto 168 pracowników wybranych lokali gastronomicznych Katowic (restauracje, kluby muzyczne, puby, pizzerie, kawiarnie, lokale zajmujące się tzw. małą gastronomią), w tym117 kobiet i 51 mężczyzn. Wiek ankietowanych mieścił się w przedziale: 18-32lat. Wśród ankietowanych ok. 8% miało wykształcenie niepełne średnie w tym ok. 9% to kobiety a ok. 6% mężczyźni. Największą grupę stanowiły osoby z wykształceniem średnim ok. 78% kobiet i 78% mężczyzn. Wykształcenie wyższe miało ok. 13% kobiet i ok. 16% mężczyzn. Narzędziem badawczym był autorski anonimowy kwestionariusz ankiety składający się z metryczki oraz z pytań dotyczących poszczególnych elementów składających się na styl życia: aktywności fizycznej, palenia tytoniu, spożycia alkoholu, kawy, napojów energetyzujących, poziomu stresu oraz nawyków żywieniowych wśród badanych. Analizę statystyczną przeprowadzono wykorzystując standardowe funkcje arkuszy kalkulacyjnych Microsoft Excel oraz program Statistica 7.0 zastosowano test chi kwadrat, Pearsona, Kruskala–Wallisa, test U Mann-Whitney’a. Za poziom istotności przyjęto p<0,05.

Wyniki Wśród ankietowanych udzielających odpowiedzi na pytanie ile czasu przeznaczają na sen w ciągu doby zdecydowana większość badanych (61% kobiet i 59% mężczyzn) odpowiedziała, że jest to poniżej 8 godzin, natomiast 20% kobiet i 19% mężczyzn śpi powyżej ośmiu godzin. Analiza pytania dotycząca czasu poświęcanego na aktywność fizyczną wykazała, że 48% kobiet i 60% mężczyzn poświęca na aktywność od 4-5 godzin/tydzień. Jedną godzinę 3

A Czupryna, S. Paździoch, A. Ryś, W. Włodarczyk: Zdrowie Publiczne…, Kraków 2001

Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015, Załącznik do Uchwały Nr.90/2007

A. Czupryna, S. Paździoch, A. Ryś, W. Włodarczyk: Zdrowie Publiczne…, Kraków 2001

Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015, Załącznik do Uchwały Nr.90/2007

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

403

w tygodniu ćwiczy 29% kobiet i 18% mężczyzn, natomiast powyżej pięciu godzin zaledwie 1% badanych każdej z płci. Formą aktywności preferowaną przez badane kobiety było pływanie (36%) oraz jazda na rowerze (28%), mężczyźni zdecydowanie preferowali jazdę na rowerze (64% badanych). Jogging uprawiało 12% kobiet i 16% mężczyzn, ćwiczenia siłowe 7% kobiet i 10% mężczyzn, a aerobik 17% kobiet. Wykazana została istotna zależność (p= 0,00021) pomiędzy wybieraną aktywnością fizyczną a płcią, jak również między wybraną aktywnością a wiekiem badanych (p=0,00459). Kobiety częściej wybierały pływanie i pozostałe formy aktywności, a mężczyźni jazdę na rowerze. Osoby w wieku 24-26 lat częściej wybierały pływanie, natomiast preferowaną formą aktywności osób w wieku powyżej 27 lat była jazda na rowerze. Pytanie dotyczące palenia papierosów wykazało, że papierosy pali 71% kobiet i 65% mężczyzn. 53% kobiet i 79% mężczyzn wypala 11–15 papierosów dziennie a powyżej 20 papierosów dziennie pali 47% kobiet i 21% mężczyzn. Ankieta zawierała także pytanie dotyczące częstości spożycia alkoholu. Codziennie alkohol spożywało prawie 29% mężczyzn i 5% kobiet. 50% kobiet i 35% mężczyzn najczęściej piło alkohol sporadycznie, natomiast często 41% kobiet i 28% mężczyzn. Najpopularniejszym napojem alkoholowym jest piwo (wśród 64% kobiet i 70% mężczyzn), a następnie wódka, wino pije około 9% kobiet. Swoje życie za stresujące uważa zdecydowana większość ankietowanych prawie 84% kobiet i 63% mężczyzn. Stwierdzono statystycznie istotną zależność (p=0.00276) postrzegania swojego życia za stresujące względem płci, jak i względem wieku (p=0.0002) mianowicie kobiety i osoby powyżej 23 roku życia częściej uważają swoje życie za stresujące. Również analiza statystyczna stosowania różnych sposobów odreagowywania stresu względem płci badanych wykazała istotną zależności (p=0.00003) gdzie mężczyźni częściej starają się odreagować stres. Większość mężczyzn i kobiet (odpowiednio ponad 88% i 54%) próbuje w różny sposób odreagowywać stres. Kobiety najczęściej stres odreagowują słuchając muzyki (63%), mężczyźni (56%) paląc papierosy. Ponadto 20% kobiet konsumuje słodycze, 9% pali papierosy, a 5% spożywa alkohol. Natomiast 31% mężczyzn słucha muzyki, a 13% spożywa alkohol. Stosowanie napojów energetyzujących potwierdza 128 pracowników lokali gastronomicznych, wśród nich 84 kobiety (72%) i 44 mężczyzn (86%). Stwierdzono statystycznie istotny (p= 0.0890) spadek częstości spożycia napojów energetyzujących wraz z wiekiem. Najczęściej ankietowani spożywali od 2-4 kaw dziennie (36% kobiet i 41% mężczyzn), 1 kawę dziennie piło 35% kobiet i 29% mężczyzn. Kawy nie spożywało ok. 22% kobiet i mężczyzn, a więcej niż 4 kawy dziennie wypijało po 7% kobiet i mężczyzn. Analiza liczby posiłków spożywanych w ciągu dnia wykazała, że największa grupa spożywała od 3-4 posiłków dziennie (45% kobiet i 59% mężczyzn), a 41% kobiet i 25% mężczyzn spożywa 1-2 posiłków. Wykazano statystycznie istotną zależność (p=0,0000) iż osoby pracujące w klubach/dyskotekach częściej spożywają 3-4 posiłki dziennie. Śniadania codziennie spożywa 62% kobiet i 68% mężczyzn, 2–3 razy w tygodniu dzień od zjedzenia śniadania zaczyna 32% kobiet i 12% mężczyzn. Natomiast 6% kobiet nie spożywa śniadań nigdy. Stwierdzono statystycznie istotną zależność (p=0,00034), kobiety częściej niż mężczyźni spożywają śniadania Również z wiekiem wykazano zależność (p=0,03981), iż codzienne spożycie śniadań wzrasta wraz z wiekiem. Produkty zbożowe raz dziennie spożywało 69% mężczyzn i 62% kobiet, natomiast kilka razy dziennie odpowiednio 25% i 17%. Test Mann-Whitney U gdzie za zmienną przyjęto płeć względem spożycia produktów zbożowych wykazał istotną zależność (p=0,043509), 404

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

kobiety częściej spożywają produkty zbożowe niż mężczyźni. Zdecydowana większość badanych spożywała ryby kilka razy w miesiącu (tj. 64% kobiet i 60% mężczyzn), natomiast kilka razy w tygodniu 10% kobiet i 7% mężczyzn. Spożycie owoców codziennie deklaruje 40% kobiet i 33% mężczyzn, natomiast kilka razy dziennie spożywa owoce 23% kobiet i 4% mężczyzn. Stwierdzono istotną zależność (test Mann-Whitney U) (p=0.005878),kobiety częściej spożywają owoce niż mężczyźni. 37% kobiet i 36% mężczyzn deklaruje spożycie warzyw kilka razy w tygodniu. Raz dziennie warzywa spożywa 31% kobiet i 35% mężczyzn, natomiast 13% kobiet i 6 % mężczyzn nie spożywa warzyw w ogóle.

Dyskusja Ponad pół wieku temu w Konstytucji (WHO) została umieszczona definicja zdrowia, według której jest to „nie tylko brak choroby i niedomagania, ale stan dobrego fizycznego, psychicznego i społecznego samopoczucia.7 Dla zdrowia psychicznego i fizycznego bardzo ważne jest prowadzenie w miarę systematycznego rytmu życia, w którym znajduje się czas zarówno na pracę, jak i wypoczynek oraz sen, który jest bardzo ważnym elementem w codziennym funkcjonowaniu. Czas przeznaczany na nocny odpoczynek powinien wynosić od 7 do 8 godzin na dobę. Co piaty Polak śpi krócej niż 7 godzin/dobę, a co dziesiąty 10 godzin i dłużej.8 W badanej populacji pracowników najliczniejsza grupa (61% kobiet i 59% mężczyzn), przeznacza na sen poniżej 7 godzin /dobę a tylko 20% kobiet i 19% mężczyzn śpi dłużej niż 8 godzin. Inne wyniki uzyskano w badaniach porównawczych przeprowadzonych wśród młodzieży akademickiej w Krakowie.9 Natomiast w badaniach Gromadecka –Sutkiewicz10 wykazała, że tylko 6% studentów sypia więcej niż 8 godzin, a 55% śpi 7-8 godzin/ dobę, podobnie zaobserwowała jak w badaniach własnych iż kobiety przeznaczają na sen mniej czasu niż mężczyźni. Najmniej na sen przeznaczają studenci SUM w Katowicach, gdzie 32% ankietowanych przeznacza tylko 4 godziny, a powyżej 7 godzin/dobę śpi zaledwie 13%.11 Wśród najważniejszych czynników wpływających na globalne wskaźniki zachorowań, umieralność, jakość życia wymienia się palenie papierosów, niewłaściwy sposób żywienia, siedzący tryb życia.12 Siedzący tryb życia stanowi czynnik ryzyka dla rozwoju wielu chronicznych schorzeń, w tym chorób sercowo-naczyniowych, stanowiących główną przyczynę zgonów. Polskie społeczeństwo cechuje niska aktywność fizyczna, jedynie około 30% dzieci i młodzieży i zaledwie 10% dorosłych uprawia różne formy aktywności.13 Zgodnie z zaleceniami aby aktywność fizyczna przynosiła korzyści zdrowotne należy ćwiczyć 3 razy w tygodniu, po 30 minut, tak aby tętno wynosiło 130 uderzeń na minutę.14 Wśród badanych osób pracujących w lokalach gastronomicznych 48% kobiet i 60% mężczyzn 7

Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015, Załącznik do Uchwały Nr.90/2007

Stan Zdrowia ludności Polski w 2004r, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2006

M. Cybut, B. Penar–Zadarko: Wybrane aspekty stylu życia młodzieży akademickiej, Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2008: 6(4) s.314-320 10

M. Gromadecka–Sutkiewicz: Styl życia studentów Akademii Medycznej w Poznaniu, PTMSiZP, Wrocław, 2002 s.255-262

Ł. Krzych: Analiza stylu życia studentów Śląskiej Akademii Medycznej, Zdrowie Publiczne 2004:114(1)s. 67-70

A.H. Makdad, J. S. Marhs, D. F.Stroup, J. L .Greber-diong::Actual causes of death in the United States,2000, JAMA 2004, 291, 1238 13

Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015, Załącznik do Uchwały Nr.90/2007

M. Gromadecka–Sutkiewicz :Styl życia studentów Akademii Medycznej…., s.255-262

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

405

przeznacza na aktywność fizyczną od 4-5 godzin tygodniowo a zaledwie jedną godzinę w tygodniu na aktywność przeznacza 29% kobiet i 18% mężczyzn. Wyniki różniące się od badań własnych uzyskano w badaniach przeprowadzonych przez Gromadecką–Sutkiewicz15 gdzie uprawianie sportu minimum 3 razy w tygodniu deklarowało zaledwie 20% ankietowanych. Wśród studentów SUM w Katowicach kilka razy w miesiącu ćwiczy 75% ankietowanych, codziennie tylko 7% a kilka razy w tygodniu – 42% osób.16 Inne badania pokazują, że rekreacyjną aktywność kilka razy w tygodniu miało zaledwie 37% badanych lekarzy.17 Natomiast zadawalający poziom aktywności fizycznej zaobserwowano w badaniu Kwaśniewskiej i wsp.18 Badane kobiety lokali gastronomicznych wybierają różne formy aktywności fizycznej, podobną różnorodność uzyskano w badaniach studentów z Lublina.19 Według badań Światowej Organizacji Zdrowia w 2020 roku palenie tytoniu stanie się najpoważniejszym problemem zdrowotnym powodującym 8,4 miliona zgonów rocznie.20 Palenie tytoniu powoduje ryzyko występowania miażdżycy, chorób serca, nadciśnienia, nowotworu złośliwego. Papierosy, fajkę lub cygara pali codziennie 26,3% osób dorosłych, w tym 33,9% mężczyźni i 19,3% kobiet.21 Wśród ankietowanych pracowników gastronomii papierosy paliło 71% kobiet i 65% mężczyzn. Inne wyniki uzyskano w badaniu WOBASZ gdzie nie paliło 67% badanych w wieku 20-34 lat, a istotnie więcej paliło kobiet niż mężczyzn.22 Liczba wypalanych papierosów przez ankietowanych w ciągu dnia jest duża. 53% kobiet pali 11-15 papierosów na dzień a 47% więcej niż 1paczkę. Średnia liczba papierosów wypalanych codziennie przez mieszkańców naszego kraju to 20 sztuk dla mężczyzn i 14 dla kobiet.23 Inne wyniki uzyskano w badaniach przeprowadzonych wśród studentów z Poznania gdzie pali 22% kobiet i 24% mężczyzn, 48% studentów wypala od 5-10 papierosów dziennie, a 15-20 papierosów dziennie wypala 13% ankietowanych.24 Podobnie przedstawia się sytuacja wśród studentów z Wrocławia, gdzie wśród męskiej grupy palących było 22%.25 Natomiast większość ankietowanych w badaniu Pietryki–Michałowskiej26 to osoby niepalące (67,6%). Niższy % osób palących niż w badaniach własnych zaobserwo-

M. Gromadecka–Sutkiewicz: Styl życia studentów Akademii Medycznej …., s.255-262,

Ł. Krzych: Analiza stylu życia studentów Śląskiej Akademii Medycznej…,s. 67-70

M. Gacek: Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna w grupie lekarzy, Problemy Higieny. i Epidemiologii 2011, 92(2), 254-259 18

M. Kwaśniewska, W. Bielecki, K. Kaczmarczyk -Chałas, M. Pikala, W. Drygas: Ocena rozpowszechnienia zdrowego stylu życia wśród dorosłych mieszkańców województwa łódzkiego i lubelskiego -projekt WOBASZ, Przewodnik Lekarski, 2007, 64 (2),61-64 19

E. Pietryka–Michałowska, L. Wdowiak: Zachowania zdrowotne studentów Akademii Medycznej, Zdrowie Publiczne 2004:1144) s.532-536 20

Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015, Załącznik do Uchwały Nr.90/2007

Stan Zdrowia ludności Polski w 2004r, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2006

M. Kwaśniewska, W. Bielecki, K. Kaczmarczyk - Chałas, M. Pikala, W. Drygas: Ocena rozpowszechnienia zdrowego stylu życia ….,61-64 23

A. Siemińska: Postawy wobec palenia tytoniu …, 74/2006, s. 377-382

A. Bielawska, M. Kmieciak, I. Walkowiak: Rozpowszechnienie palenia papierosów wśród studentów I roku Akademii Medycznej, Przegląd Lekarski 2006: 63(10) s.1031-1037 25

D. Kurpas, A. Jasińska: Palenie tytoniu wśród studentów…, 64(10) s.795-796

E. Pietryka–Michałowska, L. Wdowiak: Zachowania zdrowotne…, 2004:1144) s.532-536

406

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

wali autorzy innych publikacji.27,28,29 Badania własne nie wykazały istotnych statystycznie zależności dotyczących palenia papierosów, natomiast badania przeprowadzone wśród młodzieży akademickiej pokazują, że płeć różnicuje zachowania respondentów wobec palenia i ilości wypalanych papierosów mężczyźni częściej wypalają więcej papierosów na dobę w stosunku do kobiet.30 Zgodnie z ocenami WHO choroby i zaburzenia związane z alkoholem stanowią 10% globalnego obciążenia chorobami.31 Problem spożywania alkoholu występuje zarówno w populacji badanych pracowników jaki i studentów. Wśród badanych kobiet lokali gastronomicznych połowa spożywa alkohol sporadycznie, 41% często, natomiast 5% codziennie. Wśród mężczyzn również największa grupa spożywa alkohol sporadycznie (35%), codziennie 29%, często 28%. Wyniki badań własnych, wskazujące na znaczny odsetek spożywających alkohol, ale nie odbiegają od wyników innych autorów.32,33,34,35 Zarówno w populacji badanych pracowników lokali gastronomicznych, jak i pośród studentów najbardziej popularnym alkoholem jest piwo. Wśród badanych kobiet spożycie piwa deklaruje 64%, a wśród mężczyzn 70%, również w grupie studentów z Wrocławia najczęściej konsumowanym alkoholem jest piwo (89%), bez względu na płeć.36 Także badania przeprowadzone przez Urząd Statystyczny wykazały że najpopularniejszym alkoholem jest piwo a tuż za nim wódka.37 Analiza statystyczna wykazała, wzrost spożycie piwa wraz z wiekiem, nie wykazano natomiast związku z płcią. Odmienne wyniki uzyskała Pietryka38 gdzie mężczyźni istotnie częściej spożywają piwo niż kobiety. Pracownicy badanych lokali piją dużo kaw. 2-4 kaw dziennie spożywało 36% kobiet i 41% mężczyzn, a po 7% każdej płci pije więcej niż 4kawy dziennie. Jedynie 20% kobiet i mężczyzn nie pija kawy w ogóle. Zbliżone wyniki uzyskała w swoich badaniach Pietryka-Michałowska39, gdzie ok. 19,3% nie spożywa tego napoju. Stres jest nieodłącznym elementem życia każdego człowieka. W grupie badanych pracowników lokali gastronomicznych swoje życie za stresujące postrzega 83,8% kobiet i 62,8% mężczyzn. Podobne badania przeprowadzono wśród studentów w Poznaniu40

M. Kwaśniewska, W. Bielecki, K. Kaczmarczyk-Chałas, M. Pikala, W. Drygas: Ocena rozpowszechnienia zdrowego stylu życia….,64 (2), 61-64, 28

D. Kaleta, T. Makowiec-Dąbrowska, K.. Polańska, E. Dziakowska-Zaborszczyn, W. Drygas: Palenie tytoniu i inne negatywne zachowania zdrowotne wśród osób czynnych zawodowo, Medycyna Pracy, 2009;60(1):7-14 29

A. Stolarczyk., E. Niedworok,, E. Szczepańska, M. Kardas , A. Bielaszka, B. Całyniuk, A. Kiciak: Selected lifestyle elements of inhabitants of the town Jaworzno. Pol.J.Environ.Stud.2010; Vol.19, No.5A, p.181-18 30

L. Boratyn–Dubiel: Rozpowszechnienie Palenia tytoniu wśród młodzieży akademickiej w Polsce, Zdrowie Publiczne, 2008, 118(4) s.474-478 31

Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015, Załącznik do Uchwały Nr.90/2007

M. Gromadecka–Sutkiewicz: Styl życia studentów…, s.255-262

M. Cybut, B. Penar–Zadarko: Wybrane aspekty stylu życia młodzieży akademickiej, Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 2008: 6(4) s.314-320 34

E. Pietryka–Michałowska, L. Wdowiak: Zachowania zdrowotne…,2004:1144 s.532-536

D. Kurpas, A. Jasińska: Palenie tytoniu wśród studentów…,64(10) s.795-796

K. Wójtowicz – Chomicz, Borzęcki A. Zjawisko spożywania alkoholu wśród studentów medycyny, Family Medicine& Primary Care Review 2009,11,3: 530-532 37

Stan Zdrowia ludności Polski w 2004r, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2006

E. Pietryka–Michałowska, L.Wdowiak: Zachowania zdrowotne…, s.532-536

E. Pietryka–Michałowska, L.Wdowiak : Zachowania zdrowotne…, s.532-536

M. Grmadecka–Sutkiewicz: Styl życia studentów…, s.255-262

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

407

i Katowicach gdzie odpowiednio 60%, 64% badanych uważa swoje życie za stresujące.41,42 Dobrze zbilansowana dieta sprzyja zdrowiu, gwarantuje dobrą kondycję, zapewnia sprawność umysłową i równowagę emocjonalną, zmniejsza ryzyko chorób oraz przyczynia się do zwiększenia długości życia w dobrym zdrowiu. Badania przeprowadzone wśród pracowników lokali gastronomicznych wykazały, iż 45% kobiet i 59% mężczyzn spożywa w ciągu dnia 3 do 4 posiłków natomiast powyżej 4 posiłków 14% kobiet i 16% mężczyzn. Badanych zapytano również o częstotliwość spożywania śniadań. 61% kobiet i 69% mężczyzn deklaruje codzienne spożycie pierwszego posiłku a tylko 6% kobiet nie jada śniadań w ogóle. Badania dotyczące sposobu żywienia przeprowadzono również wśród studentów Akademii Medycznej w Poznaniu43, gdzie 11% studentów je mniej niż 3 posiłki dziennie, natomiast 89% konsumuje 3-5 posiłków, przy czym 3 razy dziennie jedzą głównie kobiety a 4-5 razy dziennie mężczyźni. Analiza zachowań żywieniowych przeprowadzona wśród studentów SUM wykazała również, że 53% ankietowanych odżywia się nieregularnie, a 40% nie je śniadań codziennie. Inne wyniki badań uzyskała Kopczyńska44 badając mieszkańców wsi gdzie śniadanie zawsze spożywa 75% badanych. Ważnym elementem jadłospisu są warzywa i owoce zawierające witaminy i składniki mineralne. Analiza częstości spożycia owoców wśród badanych pracowników, wykazała, że codziennie owoce spożywało 40% kobiet i 33% mężczyzn. Podobnie w badaniach Krzych45 wykazano, że warzywa kilka razy w tygodniu spożywało 86% a 41% codziennie, natomiast owoce jada 42% codziennie. Podobnie niewystarczającą konsumpcję warzyw i owoców zaobserwowali autorzy innych publikacji.46,47,48 Natomiast wśród studentów Wydziału Fizycznego zaobserwowano wysoką konsumpcję surowych warzyw i owoców oraz przetworów owocowych i soków owocowo-warzywnych.49 Analiza częstości spożycia ryb wykazała, że ryby są rzadko spożywane przez badanych pracowników, podobnie zaobserwowano w innych badaniach.50,51 Badania przeprowadzone wśród pracowników lokali gastronomicznych wykazały ograniczoną realizację założeń zdrowego stylu życia, wykazano, że zarówno płeć jak i wiek są w największym stopniu czynnikami wpływającymi na poszczególne elementy składowe stylu życia.

Wnioski Stwierdzono zależności pomiędzy płcią oraz wiekiem badanych a takimi elementami stylu życia jak: rodzaj wybieranej aktywności fizycznej, sposób odreagowywania stresu, 41

Ł. Krzych: Analiza stylu życia studentów …,s. 67-70

M. Gromadecka–Sutkiewicz: Styl życia studentów…, s.255-262

J. Kopczyńska: Zachowania zdrowotne mieszkańców wsi, Annales UMCS Lublin 2001,vol.XXVI,22

Ł. Krzych: Analiza stylu życia studentów …,s. 67-70

A. Stolarczyk., E. Niedworok,, E. Szczepańska, M. Kardas , A. Bielaszka, B. Całyniuk, A. Kiciak: Selected lifestyle elements…,p.181-18 47

M. Kwaśniewska, W. Bielecki, K. Kaczmarczyk-Chałas, M. Pikala, W. Drygas: Ocena rozpowszechnienia zdrowego stylu życia…,64 (2), 61-64 48

M. Gacek: Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna ...., 254-259

B.Duda : Zachowania żywieniowe studentów …, 495-497

M. Gacek: Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna ...., 254-259

A. Stolarczyk., E. Niedworok,, E. Szczepańska, M. Kardas , A. Bielaszka, B. Całyniuk, A. Kiciak: Selected lifestyle elements…, p.181-18

408

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

częstotliwość spożywania śniadań, produktów zbożowych i owoców. Wykazano zależność między miejscem pracy respondentów a ilością spożywanych posiłków w ciągu dnia oraz częstotliwością spożywania ryb i owoców.

Bibliografia 1. Czupryna A., Paździoch S., Ryś A., Włodarczyk W.: Zdrowie Publiczne, Wybrane Zagadnienia, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków 2001. 2. Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015, Załącznik do Uchwały Nr.90/2007. 3. Stan Zdrowia ludności Polski w 2004r, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa 2006. 4. Cybut M., Penar–Zadarko B.: Wybrane aspekty stylu życia młodzieży akademickiej, Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2008: 6(4) s.314-320. 5. Gromadecka–Sutkiewicz M.: Styl życia studentów Akademii Medycznej w Poznaniu, PTMSiZP, Wrocław, 2002 s.255-262. 6. Krzych Ł.: Analiza stylu życia studentów Śląskiej Akademii Medycznej, Zdrowie Publiczne 2004:114(1)s. 67-70. 7. Makdad A.H., Marhs J. S., Stroup D. F., Greber-diong J. L.: Actual causes of death in the United States, 2000, JAMA 2004, 291, 1238. 8. Gacek M.: Zachowania żywieniowe i aktywność fizyczna w grupie lekarzy, Problemy Higieny. i Epidemiologii 2011, 92(2), 254-259. 9. Kwaśniewska M., Bielecki W., Kaczmarczyk-Chałas K., Pikala M., Drygas W.: Ocena rozpowszechnienia zdrowego stylu życia wśród dorosłych mieszkańców województwa łódzkiego i lubelskiego -projekt WOBASZ, Przewodnik Lekarski, 2007, 64 (2),61-64. 10. Pietryka–Michałowska E., Wdowiak L.: Zachowania zdrowotne studentów Akademii Medycznej, Zdrowie Publiczne 2004:1144) s.532-536. 11. Bielawska A., Kmieciak M., Walkowiak I.: Rozpowszechnienie palenia papierosów wśród studentów I roku Akademii Medycznej, Przegląd Lekarski 2006: 63(10) s.1031-1037. 12. Kaleta D., Makowiec-Dąbrowska T., Polańska K., Dziakowska-Zaborszczyn E., Drygas W.: Palenie tytoniu i inne negatywne zachowania zdrowotne wśród osób czynnych zawodowo, Medycyna Pracy, 2009;60(1):7-14. 13. Stolarczyk A., Niedworok E., Szczepańska E., Kardas M., Bielaszka A., Całyniuk B., Kiciak A.: Selected lifestyle elements of inhabitants of the town Jaworzno. Pol. J. Environ. Stud. 2010; Vol.19, No.5A, p.181-18. 14. Boratyn–Dubiel L.: Rozpowszechnienie Palenia tytoniu wśród młodzieży akademickiej w Polsce, Zdrowie Publiczne, 2008, 118(4) s.474-478. 15. Cybut M., Penar–Zadarko B.: Wybrane aspekty stylu życia młodzieży akademickiej, Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego 2008: 6(4) s.314-320. 16. Wójtowicz–Chomicz K., Borzęcki A.: Zjawisko spożywania alkoholu wśród studentów medycyny, Family Medicine& Primary Care Review 2009,11,3: 530-532. 17. Kopczyńska J.: Zachowania zdrowotne mieszkańców wsi, Annales UMCS Lublin 2001, vol. XXVI,22.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

409

Ilona Pokora, Janusz Iskra, Ewa Sadowska-Krępa, Agat Żak, Krzysztof Materne

Zmiany objętości osocza po intensywnym teście wysiłkowym u zawodników trenujących bieg przez płotki - w rocznym cyklu treningowym Changes in plasma volume after an intensive exercise test in athletes trained hurdles run -during the annual cycle of training AWF, Katowice

Streszczenie Celem pracy była ocena uwodnienia organizmu oraz zmian objętości osocza po zakończeniu intensywnego wysiłku fizycznego u trenujących i nietrenujących młodych mężczyzn. Badaniami objęto grupę trenujących i nietrenujących mężczyzn, studentów Politechniki Opolskiej którzy wykonali 30s test Wingate (W). Grupę zawodników badano w okresie przygotowawczym, grupa TR-PS i startowym TR-S. Po zakończeniu testu badani odpoczywali (1h restytucja) w czasie której uzupełniali utracone płyny ad libitum. Przed doświadczeniem i po jego zakończeniu oceniano masę ciała i skład ciała badanych oraz stan uwodnienia badanych Podczas badania analizowano: w pełnej krwi stężenie hemoglobiny (Hb) i wskaźnik hematokrytowy (HCT%), w osoczu stężenie białka całkowitego (TP) oraz stężenia wybranych elektrolitów. Uzyskane wyniki badań wykazały, że adaptacyjnym zamianom osiąganym w następstwie treningu sprinterskiego nie towarzyszy znamienna hiperwolemia spoczynkowa jakkolwiek cechy wskaźników biochemicznych krwi świadczą o zwiększonej sile koloidoosmotycznej osocza zapewniającej lepsze zachowanie i odbudowę zasobów wody w organizmie podczas i po zakończeniu intensywnego wysiłku fizycznego. Grupę wytrenowanych sprinterów cechują duże wahania wydajności systemu odpowiedzialnego za zachowanie właściwych zasobów objętości osocza i stężeń elektrolitów we krwi w cyklu treningowym.

Słowa kluczowe objętość osocza, odnowa zasobów wody, wysiłek fizyczny, sprinterzy, cykl treningowy

Summary The aim of this study was to assess the body hydration and changes in plasma volume during and after the intense exercise test in trained young men during the annual cycle of training. The trained (sprinters) and untrained men, were the students of the University of Technology in Opole. Each subject performed a 30s Wingate test (W). The trained group was tested during the preparatory - TR-PS and the start TR-S periods of the annual cycle of training. Following the exercise test, the subjects rested and completed the fluids lost -ad libitum. During the experiment, (before and after the exercise test) body weight, urine specific gravity (USG) and in blood: hemoglobin (Hb), hematocrit (HCT% ), total protein (TP), and the selected electrolytes were determined. Results of this study indicated that, the typical adaptation to intensive exercise in the athletes trained hurdle run doesn’t remain in connection with resting hypervolaemia. The blood biochemical indices testify to the enhancement plasma colloidosmotic force, better restoration of water during and after 410

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

intense physical exercise in the TR-S sprinters. It is worth mention that, there are significant fluctuations in ability to restore appropriate plasma volume and blood electrolytes during the annual cycle of training in sprinters.

Keywords plasma volume, rehydration, exercise, sprinters, cycle of training

Wstęp Zwiększenie objętości osocza jest dobrze udokumentowaną zmianą adaptacyjną rozwijającą się w następstwie treningu wytrzymałościowego. Wiele cech charakteryzujących proces treningowy np. jego intensywność, częstotliwość, czas trwania, cykl treningowy oraz towarzyszące mu obciążenie cieplne określą siłę „sygnału”, który warunkuje występowanie wysiłkiem–indukowanej hiperwolemii. Hiperwolemia jest stanem przewodnienia organizmu, który ma zasadniczo izotoniczny charakter i rozpoczyna się niemal natychmiast po zakończeniu ćwiczenia fizycznego. Convertino i wsp. [1980] dostarczyli dowodów, że udział stresu cieplnego w mechanizmie prowadzącym do zwiększenia objętości osocza i krwi po wysiłku stanowi ok. 40%, a czynników związanych z ćwiczeniem ok. 60% wszystkich oddziaływań wysiłkowych. Przyjmuje się, że hiperwolemia może być korzystną zmianą adaptacyjną zwiększającą wydajność systemu termoregulacji i układu krążenia podczas ćwiczenia. Z drugiej strony Ray i wsp. [1990] obserwowali, że po treningu fizycznym wykonywanym w pozycji leżącej w porównaniu do analogicznych ćwiczeń wykonywanych w pozycji stojącej nie prowadzi do zwiększenia objętości osocza krwi. Hiperwolemii nie obserwowano również po treningu sprinterskim [McKenna i wsp. 1997]. Powyższe dane wskazują, że trening sprinterski nie indukuje zmian o charakterze hiperwolemii, zwykle występującej po treningu wytrzymałościowym. Wysiłki sprinterskie istotnie różną się od ćwiczeń wytrzymałościowych, a zmiany adaptacyjne osiągane w następstwie powtarzanych wysiłków szybkościowych nie są tożsame a adaptacją wytrzymałościową. Wysiłek sprinterski cechuje wysoka intensywność pracy o krótkim czasie trwania (high intensity- low volume exercise). W następstwie treningu sprinterskiego wzrasta wytrzymałość sprinterska, całkowita ilość wykonanej pracy, zmniejsza się zmęczenie mięśniowe, poprawia regulacja stężenia jonów we krwi [McKenna i wsp. 1997] i funkcja buforowa mięśni. Ta forma treningu jest mało efektywna w indukowaniu zmian w metabolizmie tlenowym, utylizacji substratów energetycznych pomimo zwiększenia maksymalnej aktywności enzymów mitochondrialnych i wzrostu VO2max. Amano i wsp. [2013] nie wykazali, aby trening sprinterski prowadził do zmian w objętości osocza i krwi oraz do wytworzenia zmian świadczących o usprawnieniu funkcji gruczołów potowych. Badacze dowiedli, że aktywacja procesów termoregulacji podczas ćwiczeń w tej formie treningu nie doprowadza do rozwoju adaptacji u podstaw której leży usprawnienie reakcji wydzielania potu i uważają, że zależność pomiędzy wzrostem VO2max, a usprawnieniem reakcji wydzielania potu i poprawą efektywności chłodzenia organizmu może być spełniona jedynie w adaptacji wytrzymałościowej jednak nie sprinterskiej. Pomimo braku, u sprinterów, rozwoju cech adaptacyjnych obejmujących zwiększenie objętości osocza w spoczynku czy intensyfikacji pocenia podczas wysiłku, supramaksymalny wysiłek fizyczny Wingate, indukuje u nich istotnie większą redukcje objętości osocza niż u wytrenowanych zawodników dyscyplin wytrzymałościowych czy niewytrenowanych badanych [Bloomer & Farney 2013, Cheuvront i wsp. 2006]. Dużej redukcji objętości „Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

411

osocza towarzyszy stosunkowo niewielki ubytek masy ciała po wysiłku. Nieproporcjonalna do strat masy ciała duża redukcja objętości osocza u sprinterów, wskazuje, że podczas wysiłków, w których nie jest osiągany stan równowagi czynnościowej (steady state) utrata masy ciała nie odzwierciedla w pełni zmian objętości osocza [Hew-Buttler 2008]. Zwykle w procesie odpoczynku obserwuje się normalizację objętości przestrzeni wodnej pozakomórkowej i wewnątrzkomórkowej oraz przywracanie właściwej objętości osocza często z nadwyżką, ponad wartości początkowe. Odbudowa objętości osocza po wysiłku przebiega dwuetapowo. Szybki etap odnowy, od 1-2h po wysiłku, wiąże się zasadniczo ze zwiększonym napływem albumin z limfą do osocza (ten ruch chłonki jest zależny od okresu występowania obniżonego ciśnienia w naczyniach krwionośnych po wysiłku) [Gillen i sp. 1991, Young i wsp. 1998, Hayes i wsp. 2000] i pozostaje odwrotnie proporcjonalny do zmian ciśnienia hydrostatycznego w naczyniach krwionośnych (zmian sił Starlinga). Późniejsze zmiany objętości osocza ujawniające się po 24h od zakończeniu wysiłku są zwykle efektem uruchamianych podczas i po zakończeniu wysiłku mechanizmów kompensacji nerkowej, w których istotną rolę odgrywają hormony osi renina-angiotensyna-aldosteron. Biorąc pod uwagę małą skuteczność oddziaływania treningu sprinterskiego na stan uwodnienia organizmu w spoczynku oraz dużą redukcję objętości osocza w następstwie wysiłku supramaksymalnego u wytrenowanych sprinterów, celem niniejszej pracy była ocena stanu uwodnienia organizmu oraz zmian objętości osocza po zakończeniu intensywnego wysiłku fizycznego u trenujących młodych mężczyzn w rocznym cyklu treningowym.

Materiał i metody Badaniami objęto grupę (n=11) trenujących (biegi przez płotki 100m, BP) (TR) i nietrenujących (n=8) (NT) mężczyzn, studentów Politechniki Opolskiej (wiek: 21, 79±2, 21 lat, masa ciała: 71, 62±8, 74 kg, wysokość ciała: 178, 14±6, 29cm), którzy wykonali 30s supramaksymalny test Wingate (W) na cykloergometrze rowerowym firmy (Monark). Grupę zawodników badano w okresie przygotowawczym:, przygotowania ogólnego (grupa TR-PS) i przygotowania specjalnego (TR-S). Wszyscy badani po zakończeniu testu W odpoczywali (1h restytucja) przez 60 minut i w tym czasie uzupełniali utracone płyny ad libitum. Przed doświadczeniem oceniano stan uwodnienia organizmu badanych, na podstawie analizy ciężaru właściwego moczu (USG). Przed testem wysiłkowym W, oraz po 1-godzinnej restytucji, pobierano badanym próbki krwi z żyły odłokciowej, w których oznaczano: w pełnej krwi stężenie hemoglobiny (Hb) i wskaźnik hematokrytowy (HCT%), w osoczu stężenie białka całkowitego (TP) oraz stężenia wybranych elektrolitów: Na+, K+, Cl-. Zmiany objętości osocza (Del PV%) w kolejnych etapach doświadczenia wyliczano ze wzoru za Dill i Costill [1974]. Stężenie elektrolitów wyrażano w mmol/kgH2Oosocza krwi badanych. Analiza statystyczna. Weryfikację istotności różnic badanych wskaźników pomiędzy badanymi grupami w kolejnych okresach pomiarowych prowadzono w oparciu o jednoczynnikową analizę wariancji z powtarzanymi pomiarami (pakiet Statistica 9.0, PL), w analizie post-hoc wykorzystano test Tukey’a. Ocenę współzależności zmian objętości osocza po wysiłku od wielkości strat PV podczas wysiłku prowadzono z wykorzystaniem testu korelacji liniowej Pearsona. Przyjęto poziom istotności różnic p<0.05.

412

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

Wyniki badań Masy ciała badanych nie różniły się istotnie pomiędzy badanymi oraz przed i po zakończeniu doświadczenia. W spoczynku przed testem średni ciężar właściwy moczu w grupach badanych USG był zbliżony (1.019,4 ±6,21g/ml), co świadczy o spełnieniu kryterium właściwego uwodnienia badanych przed doświadczeniem. Średnie stężenie Hb we krwi przed testem było istotnie niższe w grupie TR w okresie PS (131,71±23,18g/l) niż w okresie (S) (156,04±7,57g/l) i w grupie NT (159,74±10,97) (F=9,38, p=0,003). Stężenie białka całkowitego (TP) w osoczu było istotnie wyższe w spoczynku w grupie TR-S niż TR-PS (7,21±0,25g/dl vs 6,68±0,43 g/dl; F=2,29, p=0,002) i w grupie NT (6,96±0,43). Stężenie TP wzrastało istotnie podczas wysiłku i osiągało wartości spoczynkowe w 1h restytucji w grupie TRPS i w grupie NT p=0,339. W grupie TRS stężenia TP wzrastało podczas wysiłku, jednak po 1h restytucji obniżyło się i było istotnie niższe niż w spoczynku (p=0,006), ryc. 1. Spoczynkowe stężenie jonów Na+ i Cl- w osoczu było istotnie niższe w grupie TR-PS niż w pozostałych dwóch grupach badanych (p=0,006, p=0,004). Spoczynkowe stężenie jonów potasowych było istotnie wyższe grupie TRS niż TRPS i NT (p=0,004). Zastosowany test wysiłkowy w każdej z badanych grup spowodował istotne zmiany stężenia badanych elektrolitów. W grupie TRPS i TRS stężenie jonów Na+ wzrosło po teście W i obniżyło się po zakończeniu wysiłku. W tych grupach badawczych po 1h restytucji stężenie Na+ nie różniło się istotnie od wartości spoczynkowych. W grupie NT stężenie sodu było istotnie niższe po 1h restytucji niż w spoczynku (p=0,03).

Rycina 1. Stężenie białka całkowitego (TP) w spoczynku, bezpośrednio po zakończeniu wysiłku i w 1h restytucji w grupie trenujących: w okresie przygotowania ogólnego (TRPS), przygotowania specjalnego (TRS) i w grupie nietrenujących mężczyzn (NT)

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

413

Stężenie jonów potasowych obniżało się po wysiłku i powracało do wartości spoczynkowych po 1h restytucji. W grupie TRS stężenie K+ obniżyło się podczas wysiłku W i po 1godzinie odpoczynku było istotnie niższe niż w spoczynku (p= 0,005). Odmiennie zachowywało się stężenie potasu we krwi badanych nietrenujących. W tej grupie badanych obserwowano istotny obniżenie stężenia K+ po wysiłku (p=0,02), jednak w okresie odpoczynku stężenie jonów K+ wzrosło i po 1h restytucji było istotnie wyższe niż w spoczynku (p= 0,006). Stężenie jonów Cl- nie różniło się istotnie w badanych okresach pomiarowych: w grupie TRPS i NT. W grupie TRS stężenie jonów chlorkowych obniżało się po teście W i po 1h restytucji było istotnie niższe niż w spoczynku (p=0,02). Zastosowany test wysiłkowy w każdej z badanych grup spowodował istotne przesunięcia wody i zmiany objętości osocza. Największą redukcja objętości osocza po wysiłku odnotowano w grupie TRS, a najmniejszą w TRPS. Stosownie badani w grupach TRPS i TRS różnili się istotnie tempem odbudowy zasobów wody w organizmie po zakończeniu testu wysiłkowego, ryc. 2.

Rycina 2. Zmiany objętości osocza po wysiłku Wingate oraz po 1h okresie restytucji powysiłkowej u badanych u zawodników w okresie przygotowania ogólnego (TRPS), specjalnego (TRS) i w grupie nietrenujących (NT) mężczyzn

Dyskusja Trening sprinterski nie zwiększa istotnie zasobów wody w organizmie w spoczynku jakkolwiek wpływa na regulację równowagi jonowej podczas wysiłku m.in. zwiększa aktywność pompy Na+-K+ i zmniejsza utratę komórkową jonów K+ [McKenna i wsp. 1997]. W badaniach McKenna i wsp. [1997] nie wykazano, aby trening sprinterski wpływał na 414

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

objętość osocza w spoczynku jakkolwiek kilku autorów wśród nich Gillen i wsp. [1991] obserwowali większe przesunięcia płynów podczas wysiłku już po 5 dniach intensywnych ćwiczeń fizycznych. W przeprowadzonych badaniach największą redukcję objętości osocza w następstwie wysiłku fizycznego wykazano w grupie trenujących bieg przez płotki TRS i były one istotnie większe niż w grupie TRPS. Nie wykazano jednak istotnych różnic międzygrupowych w wielkościach zmian objętości osocza w odpowiedzi na test wysiłkowy. W wielu badaniach wykonywanych na cykloergometrze rowerowym w warunkach termoneutralnych otoczenia, obserwowano istotny spadek objętości osocza oraz hemokoncentrację krwi w odpowiedzi na ciężki wysiłek fizyczny oraz istotną zależność pomiędzy intensywnością wysiłku, a średnią utratą objętości osocza [Costill i Fink 1974, Zouhal i wsp. 2007], nawet przy zadbaniu o uzupełnienie płynów podczas wysiłku [Maw i wsp. 1998, Kovacs i wsp. 2002]. Zwiększona redukcja objętości osocza jest efektem przesunięcia wody osoczowej z naczyń krwionośnych do przestrzeni pozanaczyniowej, w wyniku zwiększonej filtracji osocza zgodnie z wytworzonym gradientem ciśnień hydrostatycznych (siły Starlinga) czy gradientem osmotycznym pomiędzy aktywnymi metabolicznie tkankami a osoczem. Przesunięcie osocza do przestrzeni międzytkankowej występuje na początku wysiłku opornościowego i ćwiczeń wytrzymałościowych i tylko małe zmiany objętości PV pojawiają się w późniejszym okresie wysiłku. Intensywność ćwiczeń odgrywa istotną rolę w indukowaniu strat objętości osocza podczas wysiłku jak i wielkości odbudowy PV po wysiłku [Kay i wsp. 2005]. W przeprowadzonych badaniach wykazano istotne różnice w wielkościach utraconej objętości osocza u trenujących zawodników, ale również istotną współzależność pomiędzy wielkością odnowy zasobów osocza po zakończeniu wysiłku, a wielkością jej strat podczas wysiłku (w grupie trenujących TRS r=0,99 p=0,000 i TRPS r=0,91) w grupie NT (r=0,59 p=0,08). Można przypuszczać, że trening sprinterski indukuje istotne zmiany w czułości mechanizmów regulacji homeostazy wodnej po wysiłku. Nie jest wystarczająco poznany mechanizm prowadzący do wzrostu objętości osocza po wysiłku. Nagashima i wsp. [1999] wykazali, że trening prowadzony w ciepłym otoczeniu, doprowadza do zwiększenia zawartości wody w organizmie w następstwie większej retencji sodu i wody. Zmiany takie obserwowano zwykle po 24h od zakończenia wysiłku i obejmowały one regulację nerkową z udziałem hormonów oraz zmianę reaktywności nerek i gruczołów potowych na ich działanie [Ray i wsp. 2001]. Mniej poznany jest mechanizm szybkiego przywracania objętości osocza po wysiłku. Badania Gillen i wsp. [1991]; Hayes i wsp. [2000;] wykazały, że bezpośrednio po zakończeniu wysiłku występuje zwiększony napływ wody do osocza, przemieszczanie albumin z limfy do osocza oraz ograniczenie utraty albumin ze krwi. Zwiększenie powrotu limfatycznego jest stymulowane bezpośrednio przez ćwiczenia (działanie pompy mięśniowej) i pośrednio przez zmianę ciśnienia centralnego po wysiłku. Warto wspomnieć, że szybka faza wyrównywania objętości osocza rozpoczyna się bezpośrednio po wysiłku i jest prostą reabsorbcją izotonicznego płynu z przestrzeni pozanaczyniowej, która może przebiegać bez zmian w całkowitej zawartości wody w organizmie [Harrisom, 1985]. W obecnych badaniach efektywność działania mechanizmów regulacji objętości osocza i przywracania normovolemii osocza po wysiłku była istotnie zależna od poziomu wytrenowania badanych i istotnie zależna od wielkości strat objętości osocza podczas wysiłku u trenujących mężczyzn. Liczne badania wykazały, że trening sprinterski indukuje zmiany adaptacyjne obejmujące wiele mechanizmów regulacyjnych m.in. zwiększenie pojemności buforowej i transpor„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

415

tu mleczanu z mięśni do krwi oraz usprawnienie regulacji homeostazy jonowej [McKenna i wsp. 1997]. Podczas intensywnych ćwiczeń fizycznych woda, jony Na i Cl przesuwają się do pracujących mięsni, podczas gdy jony K wydostają się poza włókna mięśniowe [Lindinger i wsp. 1992]. Badacze obserwowali, że stężenie K+ w osoczu obniża się szybko podczas wysiłku fizycznego i powraca do wartości spoczynkowych już w 5 - 2 minucie po jego zakończeniu, ponadto obserwowali niższe stężenia jonów K w spoczynku u wytrenowanych sprinterów. Ocena stężenia jonów potasowych w przeprowadzonych badaniach wykazała, że badanych sprinterów nie cechowało niższe stężenie jonów K w osoczu w spoczynku, chociaż badani sprinterzy charakteryzowali się większą szybkością wyrównywania zmian stężenia jonów K po zakończeniu wysiłku. Reasumując należy stwierdzić, ze trenujących sprinterów w okresie przedstartowym cechowała duża siła osmotyczna osocza określana wysoką zawartością TP i podwyższona zawartość jonów K, Odnotowano, jednak, że straty objętości osocza w teście W pozostawały zbliżone do okresu startowego.

Podsumowanie Wyniki przeprowadzonych badań wykazały, że zmianom adaptacyjnym osiąganym w następstwie treningu szybkościowego nie towarzyszy znamienna hiperwolemia spoczynkowa jakkolwiek rozwijają się cechy wpływające na wielkość siły onkotycznej warunkującej zatrzymanie oraz tempo odbudowy zasobów wody organizmu podczas wysiłku i po jego zakończeniu. Warto dodać, że grypę trenujących mężczyzn cechowały duże różnice w wydajności systemu zachowania i przywracania właściwych zasobów objętości osocza i zachowania należnych stężeń elektrolitów w okresie przygotowawczym w cyklu treningowym.

Piśmiennictwo 1. Bloomer RJ, & Farney TM. (2013) Acute plasma volume change with high intensity sprint exercise. Journal of Strength and Conditioning Research. 27(10): 2874-8. 2. Amano T, Koga Sh., Inoue Y., Nishiyasu T., Kondo N. (2013) Characteristics of sweating responses and peripheral sweat gland function during passive heating in sprinters. Eur.J.Appl.Physiol 113; 2067-2075. 3. Cheuvront S., Ceave R., Haymes E. (2006) No effect of moderate hypohydration or hyperthermia on anaerobic exercise performance. Med. Sci Sport Exerc 38:10931097. 4. Convertino V.A., Greenleaf J.E., Bernauer E.M. (1980) Role of thermal and exercise factors in the mechanism of hypervolemia. Journal of Applied Physiology 48, 657-664. 5. Costill D.L., Fink W.J. (1974) Plasma volume changes following exercise and thermal dehydration. Journal of Applied Physiology 37, 521-525. 6. Dill D.B., Costill D.L. (1974) Calculation of percentage changes in volumes of blood, plasma, and red cells in dehydration. Journal of Applied Physiology 37, 247248. 7. Gillen C.M., Lee R., Mack G.W., Tomaselli C.M., Nishiyasu T., Nadel E.R. (1991) Plasma volume expansion in humans after a single intense exercise protocol. Journal of Applied Physiology 71, 1914-1920. 8. Hayes P.M., Lucas J.C., Shi X. (2000) Importance of post-exercise hypotension in 416

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

plasma volume restoration. Acta Physiologica Scandinavia 169, 115-124. 9. Harrison MH. (1985) Effects of thermal stress and exercise on blood volume in humans.Physiol Rev. 65(1), 149-209. 10. Hew-Butler T., Noakes T., Soldin S., Venolis J. (2008) Acute changes in endocrine and fluid balance markers during high-intensity, steady-state, and prolonged endurance running: unexpected increases in oxytocin and brain natriuretic peptide during exercise. Eur. J. Endocrinol. 159: 729-737. 11. Kay B., O’Brien B.J., Gill N.D. (2004) Exercise-induced hypervolemia may not be consequential to dehydration during exercise. Journal of Sport Science and Medicine 3, 50-55. 12. Kovacs E.M., Schmahl R.M., Senden J.M., Brouns F. (2002) Effect of high and low rates of fluid intake on post-exercise rehydration. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism 12, 14-23. 13. Maw G., Mackenzie I., Taylor N. (1998) Human body-fluid distrubution during exercise In hot, temperature and cool environments. Acta Physiol Scand 163; 297-304. 14. McKenna MJ, Heigenhauser GJ, McKelvie RS, MacDougall JD, Jones NL. (1997) Sprint training enhances ionic regulation during intense exercise in men J Physiol. Jun 15;501 ( Pt 3):687-702. 15. Nagashima K., Mack G.W., Haskell A., Nishiyasu T., Nadel E.R. (1999) Mechanism for the posture-specific plasma volume increase after a single intense exercise protocol. Journal of Applied Physiology 86, 867-873. 16. Ray CA., Cureton K., Ouzts H. (1990) Postural specificity of cardiovascular adaptation to exercise training. J.Appl. Physiol 69: 2207-2208. 17. Roy BD, Green HJ, Grant SM, Tarnopolsky MA. (2001) Acute plasma volume expansion in the untrained alters the hormonal response to prolonged moderate-intensity exercise. Horm Metab Res 1;33(4): 238–45. 18. Zouhal H., Vincent S., Moussa E., Jacob C., Graussed C., Abderahamon A., Prioux P. (2007) Influence of training status on plasma volume variations and plasma lactate concentrations.

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”

417

418

„Promocja zdrowia i żywienie w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym”