چار درويش:ڪتاب امام بخش ”خادم“
ڇپائيندڙ پاران ڪنهن به سماج /قوم جي مهان ۽ معتبر ٿيڻ ال ِء ضروري آهي ،ته اهو سماج /قوم علمي ڪمن ۽ مطالعاتي سرگرمين ۾ اڳڀري هجي .ڇاڪاڻ جو اهڙيون سرگرميون ئي ڪنهن به معاشري کي بُري ۽ ڀلي جي وچ ۾ تميز سيکارين ٿيون ....۽ اهڙي تميز ئي قومن کي عظمت بخشي ٿي .اجتماعي سطح تي علمي ۽ مطالعاتي ذوق کي سگهاري بنائڻ ال ِء پڻ ضروري آهي ،ته قوم جي نئين نسل کي انهي َء ڏس ۾ متحرڪ ۽ متوجهه ڪجي .ظاهر آهي ته نئين ٽهي َء ۾ پڙهڻ ۽ پُرجهڻ جي عادت وجهندي ،کيس ابتدائي مرحلي ۾ ڏکين ۽ گهرين تحريرن سان متعارؾ ته ڪو نه ڪرائبو! بلڪه کيس شروعاتي دور ۾ اهڙين آسان پرسبق آموز لکڻين کان واقؾ ڪبو ،جيڪي پنهنجي سادي پر سحر انگيز اسلوب سان دلين تي نقش ٿينديون وينديون ۽ اجتماعي سطح تي اخالقي تربيت سان گڏ ،مطالعي ال ِء پڻ اُتساهه پيدا ڪنديون. ٰ اعلي ڪارج پيدا ڪرڻ ۾ جتي ٻين داستانن ،قصن ،ڪهاڻين ،ناولن ۽ تحريرن مڃتا ماڻي گذريل صدي َء جي ،سنڌ ۾ اهڙي آهي ،اُتي زير مطالعه تصنيؾ ”چار درويش“ جي اهميت کي به نظرانداز نٿو ڪري سگهجي .هن ڪتاب ۾ سموئيل اخالقي تربيت جا گوهر ،قصه خواني َء جا جوهر ۽ مقصديت جا موتي اهڙي دلفريب انداز ۾ پوئيل آهن ،جو ڪو به نئون پڙهندڙ گهڻي قدر ”چار درويش“ کي هڪ ئي ويهڪ ۾ پڙهي پرو ڪرڻ جي خواهش رکندو .اهڙي َء طرح هي َء تحرير ڪنهن به سيکڙاٽ کي وڌيڪ مطالعي تي اُتساهيندي ،منجهس آخرڪار سنجيده ۽ گهري فڪر سان سلهاڙيل بامقصد ڪتاب پڙهڻ جي عادت وجهي ٿي. ُ ”چار درويش“ جيتوڻيڪ بنيادي طرح فارسي َء ۾ لکيل ڪتاب آهي ،پر ان جي لکندڙ بابت محققن ۾ اختالؾ آهي. مختلؾ محققن گهٽ ۾ گهٽ چئن مختلؾ صاحبن کي هن تحرير جو ليکڪ ڳڻايو آهي ،پر اوهان جي مطالعي هيٺ هي ڪتاب اردو َء ۾ نامياري ليکڪ ”مير امن“ جي اردو ترجمي تان سنڌي ٻولي َء ۾ آندو ويو آهي .اها حقيقت آهي ته ”چار درويش“ ترجمي جو به ترجمو آهي ،پر جيئن ته اهو ترجمو حاجي امام بخش ”خادم“ جهڙي علمي شخصيت جي هٿن کي ڇُهي پڙهندڙن تائين پهتو آهي ،تنهن ڪري اهو ترجمو لڳي ئي نٿو .حاجي صاحب شڪارپور جي انهي َء بدوي خاندان جو بزرگ آهي ،جنهن سنڌي ٻولي َء ۽ ادب کي لطؾ هللا بدوي َء جهڙا معلم ،محقق ۽ مترجم ڏنا .شايد اسان منجهان گهٽ ماڻهن کي پتو اهل دل هجڻ سان گڏوگڏ لطؾ هللا بدوي جهڙي نامياري شخصيت جا والد اهل علم ۽ ِ هوندو ته حاجي اام بخش ”خادم“ صاحب ِ بزرگوار پڻ هئا. هن ڪتاب جو پهريون ڇاپو 1895ع ۾ شڪارپور جي مشهور پبلشر پوڪرداس ڇپرايو ،پر بعد ۾ ٻين ڪيترن ادارن ۽ شخصن بنا احتياط اُن کي بار بار ڇپرائي اصل متن کي اڻ وڻندڙ اضافن سان گدلو ڪري ڇڏيو1960 .ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ جي تڏهوڪي سيڪريٽري جناب محمد ابراهيم جويي صاحب جن هن ڪتاب کي نئين سر سنواري سُڌاري بورڊ طرفان ان جو مستند متن تيار ڪرائي ڇپائي پڌرو ڪيو .ڇپجڻ کان پو ِء ڪتاب ٿوري ئي عرصي ۾ وڏي مقبوليت ماڻي ۽ سنڌ جا ڪئين ٻالڪ هن دلپذير تحرير مان الڀ پرائي ،نه رڳو جوان ٿيا پر عالم ،اُستاد ۽ سياستڪار پڻ بڻيا .ڪتاب جي اهڙي اهميت هوندي به اها افسوس جي ڳالهه آهي ته ابتدائي مطالعاتي ذوق ۾ مدد ڏيندڙ هن ڪتاب جو گذريل 45سالن ۾ بورڊ طرفان ٻيو ڇاپو پڌرو نه ٿي سگهيو آهي. ”چار درويش“ جي قصي جي پراڻي مقبوليت ۽ انهي َء جي اهميت کي نظر ۾ رکندي ،مئنيجر ڪتاب گهر سنڌي ادبي بورڊ جي سفارش تحت ،هن ڪتاب کي ٻيهر پڙهندڙن جي خدمت ۾ پيش ڪجي ٿو .اُميد اٿئون ته نئين دور جي پڙهندڙن خصوصا ً ثانوي درجن جي ٻارڙن ال ِء هي ُء ڪتاب نهايت ڪارائتو ثابت ٿيندو. ڄام شورو ،سنڌ انعام هللا شيخ 10جنوري 2005ع سيڪريٽري بمطابق سنڌي ادبي بورڊ 28ذوالقعد 1425هجري
*
پيش لفظ هن ڪتاب جو مترجم ،منهنجو والد بزرگوار ،حاجي امام بخش ”خادم“ مرحوم آهي ،جنهن سنڌي زبان ۾ ”حاتم طائي“ ” ،چهار (چار) درويش“ ۽ ”الؾ وليلة“ جهڙا معياري ڪتاب منتقل ڪيا ،جن تي سندس زندگي َء جو وڏو حصو صرؾ ٿيو .مخدومي ”خادم“ جي سوانح حيات ،مون” ،ڪليات خادم“ جي منڍ ۾ ڏني آهي .جنهن کي ٻيهر هت لکڻ جي ڪا گهڻي ضرورت نه آهي .مخدومي ”خادم“ هن ترجمي کي سن 1895ع ۾ مڪمل ڪيو ۽ اُن کي آنجهاني پوڪرداس ،شڪارپور جي مشهور ڪتب فروش ڇپائي پڌرو ڪيو هو .هن ڪتاب جون ڪيئي ايڊيشنون سندس حياتي َء ۾ ڇپجي چڪيون هيون .سن 1918ع ۾ مترجم وفات ڪئي .اُن کانپو ِء ڪتاب جي عبارت ۾ آهستي آهستي تبديليون ٿيڻ شروع ٿيون ۽ ٿينديون رهيون .عبارت ۾ ٿوري تبديلي ڪرڻ سان ،سنڌ جي ٻين ڪتب فروشن .ٻين صاحبن جي نالن سان هن ڪتاب کي ڇپائڻ شروع ڪيو ۽ ڇپائيندا رهيا. تقسيم کان پو ِء ته هن ترجمي جو ملڻ ئي مشڪل ٿي پيو .مون وٽ جو نسخو آيو ،اُهو ڪيترين طباعت جي ؼلطين سان ڀريل ۽ ان ۾ جملن جا جمال مسخ ٿيل نظر آيا .سنڌي ادبي بورڊ جي سيڪريٽري َء محترم محمد ابراهيم جويي ،بورڊ جي پاران هن ڪتاب جي شايع ڪرڻ ال ِء لکيو .هن صاحب ارادو ڏيکاريو ته ڇپيل ڪتاب تي ئي درستيون ڪيون وڃن .سندس را ِء موجب ڪم نهايت آسان ڏٺم .پر جڏهن تصحيح تي ويٺس ،ته ائين ڪرڻ سندس ظاهر ڪيل مقصد ال ِء ڪنهن به فائدي وارو نه ڏٺم .ان ڪري ڪتاب کي وري لکڻ جو بار پنهنجي سر تي کنيم ،جنهن تي الزمي طور ڪافي عرصو لڳي ويو آهي .بهرحال ڪتاب کي پيش ڪندي تسلي اٿم ته عبارت جون خاميون گهڻي َء حد تائين صاؾ ٿي چڪيون آهن .اُميد ته منهنجي هي َء محنت برثواب ٿيندي .آخر مان عزيزي ؼالم احمد بدوي َء جي ڪاوشن کي ساراهيان ٿو ،جنهن وڏي َء محنت سان هن ڪتاب جون تصويرون چٽيون آهن. لطؾ هللا بدوي شڪارپور -1نومبر1957 ،ع
مرتب جي تمهيد ڪنهن به فن جي پرکڻ ال ِء هي ضروري آهي ته اُن جي صداقت کي پرکيو وڃي .اُن صداقت کي ڄاڻن ال ِء وري هي ضروري آهي ته اُن جي مقصد جي حقيقت کي ڄاتو وڃي .آکاڻين جي بيان ڪرڻ جي قدامت کي جيڪڏهن ڏٺو ويندو ته اُها انساني نشونما جيتري قديم آهي .آکاڻين جي ارتقا خود انسان جي تهذيب ۽ تمدن جي ارتقا جي تاريخ آهي .جيڪڏهن هرتخيل جي پيداوار ۾ صداقت جو عنصر يقيني آهي .ته داستان گوئي َء جي فن ۾ به صداقت آهي .هن فن جي صداقت جو ٻيو هي ُء به دليل آهي ته قصه گوئي ۽ ڳالهين ٻڌائڻ جي عادت هر تهذيب ۽ هر ملڪ ۾ عام نظر ايندي .حقيقت ۾ انسان جو اُٿڻ ويهڻ ،سڄو ئي قصي جي طور ۽ طرز تي آهي .هن چوڻ ۾ ڪو به مبالؽو نه آهي ،ته قصا يا ڪهاڻيون فقط هڪ قومي يا انفرادي جذبي جي تاريخ نه آهن .بلڪه انساني تجربي جو روح آهن .انساني تخليق جي پهرئين ڏينهن کان انسان کي جي قوتون عطا ٿيون .اُنهن جي حرڪتن ۽ عمل ،قصي ۽ ڪهاڻي َء جي صورت ورتي ،جنهن کي حيرت جو مقام ۽ موضوع چئجي ته به جائز ٿيندو .هن حيرت ۽ عجب ئي پو ِء ٻين ڪهاڻين ۽ قصن کي وجود ۾ آندو .هڪ ابتدائي انسان پنهنجي سامهون هڪ طاقتور ۽ عجيب الخلقت جانور سان مقابلو ڪيو ۽ اُن ۾ ڪامياب ٿيو ،ڏسندڙن سندس بهادري َء جي ڪارنامي کي ساراهيو ۽ هن ساراهه اڳتي هلي ڪهاڻي َء جي صورت ورتي .ڇا ڪهاڻي َء جي هن بنيادي تصور تعمير کان ڪنهن کي انڪار ٿي سگهي ٿو! حيرت ۽ عجب کي سامهون رکندي ،ڪنهن به ملڪ جي قديم قصن ۽ ڪهاڻين تي نظر وجهو ،ته انهن ۾ اوهان کي هيٺيان مضمون ملندا: ؼير معمولي شجاعت ۽ بهادري َء جا واقعا. ()1 عورت ۽ عشق ()2 وهم سان ڀريل واقعا. ()3 جانورن جون ڳالهيون. ()4 اهو ئي سبب آهي جو انسان کي هر قوم ۽ هر ملڪ جي ”ديو ماال“ ۾ اهي ئي ڳالهيون نظر اَچن ٿيون .هومر جي ”اِليڊ“ هجي يا ”اوڊيسي“ ،هندن جو ”مهاڀارت“ هجي يا ”رامائڻ“ يا فردوسي َء جو ”شاهنامو“ -اِنهن سڀني ڪتابن ۾ اِهي ئي حقيقتون نظر اينديون، جن جي اُفق يا نگاهه جي حد حيرت ۽ عجب جي مقام سان وڃي ٿي ملي .اهو ئي سبب آهي ،جو اسان اِنهن افسانوي حقيقن کي بيڪار ۽ لؽو چئي َنٿا سگهون ،ڇو ته انسان جي قديم عهد جو گهڻو سرمايو اِنهن حقيقتن مان ئي معلوم ٿو ٿئي. جيڪڏهن اسان کي ڪهاڻي َء جي تاريخ کي ڏسڻو آهي ته اسان کي انسان جي تهذيب جي آؼاز ڏي موٽڻو پوندو .جيئن يوناني دانائن جو قول آهي ته قصه گوئي ،شاعري َء ۽ موسيقي َء جي ديوين کان به قديم آهي ،ڇو ته انسان جڏهن ڳالهائڻ سکيو ،ته اُن وقت کان وٺي ،هي فن وجود ۾ آيو .هن فن جي طويل تاريخ کي درج ڪرڻ ،هت منهنجي تمهيدي سخن کان ٻاهر آهي ،اُن ڪري هت صرؾ ڪن سطحي حقيقتن کي بيان ڪندس. هڪ روايت موجب ،سن 1000قبل مسيح ۾ ،قصه گوئي باقائده صورت اختيار ڪري چُڪي هئي .مصر ،هندستان ۽ يونان دنيا جي تهذيب جا قديم مرڪز آهن .انهن مرڪزن ۾ ،اسان کي باقاعدي قصا ۽ ڪهاڻيون نظر اچن ٿا .اسان کي ڪهاڻين جو پهريون پهريون مجموعو يونان ۾ ملي ٿو .جنهن کي ”ايسپ جون آکاڻيون“ ڪري ٿو سڏجي .فارسي َء ۾ هن مجموعي جو نالو ”حڪايات لقمان“ آهي” .ايسپ“ جي پيدائش محققين جي نزديڪ 620ق-م ۾ ٿي ،۽ 560ق-م ۾ وفات ڪري ويو .هو ابتدا ۾ ؼالم هو ۽ ٻن آقائن جي قبضي ۾ هو .پوئين کيس آزاد ڪري ڇڏيو هو .اُن کان پو ِء کيس حڪومت ۾ عزت ڀريا عهدا به مليا .افسوس جو هُو ڪنهن ؼلط فهمي َء سبب قتل ٿي ويو .ڪن مورخن وٽ ته ايسپ جو وجود شڪ ڀريل آهي .ڪيئن به هجي ،پنجين صدي قبل مسيح ۾ ،سندس ڪهاڻيون اُٿينس ۽ عام طرح مشهور ٿي چڪيون هيون .اُن ڪري ئي اسان کيس ڪهاڻين جي ترتيب ڏيڻ جي حيثيت ۾ پهريون موجد ٿا شمار ڪريون. يونان کان پو ِء هندستان جو نالو ٿو اَچي” .جاتڪ“ جي نالي سان پالي زبان ۾ ڪهاڻين جو هڪ وڏو مجموعو آهي ،جنهن کي گوتم ٻڌ سان منسوب ڪيو ٿو وڃي” .جاتڪ“ جي هستي به وهمي آهي ۽ اُن کي 400ق-م ۾ شمار ڪيو ٿو وڃي .ان بعد ”پنج تنتر“ جو نالو ٿو اَچي .جو دنيا جي وڏن ڪتابن ۾ شمار ٿو ٿئي .دنيا جي جدا جدا زبانن ۾ اُن جو ترجمو موجود آهي .اُن جي مصنؾ جو نالو وشنو شرما ورتو ويو آهي ،جو 200ق-م ۾ ڪشمير ۾ ٿي رهيو .هن ڪتاب جو برزويه سن 550ع ۾ پهلوي زبان ۾ ترجمو ڪيو. ”ڪليله دمنه“ ،انواز سهيلي ،۽ ”عيار دانش“ جهڙن ڪتابن جو هي ُء ئي ڪتاب اصل آهي .واقعي هي َء حيرت جي ڳالهه آهي ته ايسپ ۽ جاتڪ جي آکاڻين ۽ ”پنجتنتر“ ۾ گهڻي يڪسانيت ۽ مماثلت آهي .آخر هي َء يڪسانيت ڇو؟ ا اُن قديم زماني ۾ اِهي ڪهاڻيون هڪ ملڪ کان ٻئي ملڪ ۾ پهچنديون ٿي رهيون؟ ٿي سگهي ٿو ته ائين هجي .اُن دني اجي هڪ ڇيڙي کان ڪو انسان ڀٽڪي ٻئي ڇيڙي تائين پهتو هجي ،۽ هن پنهنجي اڳئين وطن جي ميراث کي وطن ثاني َء جي رهندڙ اڳيان پيش ڪيو هجي .هن قياسي حالت کان درگزر ڪندي ،هي َء حقيقت به ؼور طلب آهي ته انسان کي جي خصوصيتون فطرت کان عطا ٿيل آهن ،اُنهن ۾ به گهڻي قدر مماثلت ۽ هڪجهڙائي آهي ،اِهڙي َء حالت ۾ انهن خصوصيتن کائنس اهڙيون ڪهاڻيون بيان ڪرايون هجن ،جي ٻين ملڪن ۾ به رواج هيٺ هجن .مان هن حقيقت تي ڪو به بحث نه ڪندس ،ڇو ته اِنهي َء امتياز ال ِء ڪا به روايت موجود نه آهي .شهادت جي ؼير حاضري َء ۾ بحث بي نتيجي بڻجي ويندو آهي .رهي درايت جي قوت ،اُن ال ِء هر هڪ انسان کي پرکڻ ال ِء پنهنجي دماؼي صالحيت موجود آهي. مٿي مان ڪهاڻين جي قديم مجموعن جو ذڪر ڪري چڪو آهيان .اُنهن کان پو ِء دنيا جي هر حصي ۾ ،قصه گوئي ۽ داستان نويسي َء جي باقاعدي نشونما ملي ٿي ،جيئن جيئن وقت گذرندو ويو ،هي فن انساني زندگيءَجي دست و گريبان ٿيڻ جو هڪ بامقصد شؽل بڻجي پيو .انسان ،زندگي َء ۾ جن طاقتن سان ٽڪر کائي ٿو ،ان جو نقش ،انهن قصن جي اندر ڏسي ،هو پنهنجي اضطراب
ڀريل قلب کي تسڪين ٿو ڏئي .جڏهن ڪو عشق ۽ محبت جي شطرنج تي پنهنجي مُهرن کان مات کائي ٿو ،ته سندس لرزندڙ قلب کي ،گذريل ناڪام يا مراد انسانن جا هي تخيلي يا روايتي قصا هڪ قسم جو سڪون ڏين ٿا .قصن ۽ ڪهاڻين جي هي َء روايتي بعضي ته درمانده انسان ال ِء ترياق جو ڪم ڏيئي ٿي وجهي. مگر قصن ۽ ڪهاڻين جو ٻيو پاسو هن کان به اهم آهي .اُهو هي ُء آهي ته زندگي َء جي هر هيٺياهين ۽ مٿاهين َء ۾ هڪجهڙائي َء جي تعليم ۽ تربيت جهڙي هن فن ۾ آهي ،اُها ڪنهن به اَدبي فن ۾ نظر نه ايندي .زندگي َء جي هي َء اُها عظيم خدمت آهي ،جنهن جو نظير ملي نه ٿو سگهي .وڏا وڏا جابر شهنشاه ۽ فاتح ،هن فن جي بدولت ،زندگي َء جي نشيب ۽ فراز کي آساني َء سان سمجهي سگهيا آهن. سلطان محمود ؼزنوي َء ال ِء مشهور آهي ته هڪ ڀيري هُو پنهنجي وزير حسن ميمندي سان ڪنهن سفر ۾ گڏ وڃي رهيو هو ،ته راه ۾ کيس ٻه اُلو ڪنهن وڻ تي چَ ر چَ ر ڪندا نظر آيا .هُن حسن ميمندي ڏي منهن ڪري چيو ته ”توکي دعوا آهي ته تون پکين جي ٻولي سمجهي سگهندو آهين ،ٻڌا ِء ته هي ڇا پيا چون؟“ وزير برجسته عرض ڪيو ته ”عالم پناه! هي ٻيئي چٻرا سيڻ آهن .هڪڙو ٻئي کان شادي َء ال ِء ويران ڳوٺن جو انداز ُگهري رهيو آهي .ٻيو کيس تسلي ڏيئي رهيو اهي ته جيڪڏهن سلطان جو سر سالمت آهي ته ويران ڳوٺن جي انداز جي طلب جيتري به ڪندي، مان ان کي آساني َء سان پوري ڪري سگهندس “.ميمندي جي هن ننڍي َء آکاڻي َء کان سلطان بيحد متاثر ٿيو .قصه گوئي َء جي هن عملي حسن کان ڪير انڪار ڪري ٿو سگهي .ٻيو ته ٺهيو ،پر جڏهن ڪنهن حسين جي دست قاتل جو ذڪر ٿو اچي ،ته سامعين قصه گو جي فنڪاري َء جي تعريؾ ٿا ڪري اُٿن .اهڙي َء شي ِء کي فضول ۽ بيڪار ۽ فقط دل وندرائڻ جو تعريؾ ٿا ڪري اُٿن. اهڙي َء شي کي فضول ۽ بيڪار ۽ فقط دل وندرائڻ جو ذريعو سمجهڻ ،هن فن جي اصليت جي توهين ٿيندي .زندگي َء جي رشتن ۽ الڳاپن جي مقصد کي سمجهڻ اسان جو پهريون فرض آهي .قبله ”خادم“ پنهنجي تصنيؾ ”بهررام گور“ ۾ مٿيئن حقيقت جي وضاحت هيئن ٿو ڪري: ”ڪن ڪن صاحبن جو خيال آهي ته قصن ۽ آکاڻين پڙهڻ مان رڳو وقت جو وندر کان سوا ِء ٻيو ڪو فائدو نه آهي ،مگر اِهو قول سمجهه بيجا چئبي .ڇو ته شيخ سعدي عليه رحمت فرمايو آهي- ڪزو پندي نگيرد صاحب هوش نگوينــد از ســــر بـــازيـــچــه بخوانند آيدش بازيچه درگوش وگر صدڪتب حڪمت پيش نادان يعني ،جيڪڏهن ڪو دانا ڪا به مسخري يا لهو ولعب جهڙي ڳالهه ٻڌندو آهي ،ته اُنهي َء مان به نصيحت ۽ مت پرائي وٺندو آهي، پر جيڪڏهن ڪنهن بيوقوؾ اڳيان سوين ڪتاب ڪڍي وعظ ڪجن ،ته هن کي راند پيئي معلوم ٿيندي .انهي َء طرح قصي جي پڙهڻ مان هڪڙو فائدو هي آهي ته خداوند پاڪ ،جو قديم ۽ اول آهي ،تنهن جي قدامت جو يقين مضبوط جائگير ٿئي ٿو ،ٻيو اڳين آدمين جي اخالقن جي خبر پوي ٿي ،ٽيون پاڻ کي قوي دشمن شيطان سان مقابلي ڪرڻ جي همت زياده ٿئي ٿي“. هن کان وڌيڪ شايد سادن لفظن ۾ ٻيو ڪو استدالل ٿي نه نه ٿو سگهي .خوش نصيب آهن اُهي انسان ،جي ماضي َء جي ٰ معني ٿا سمجهن ،بلڪ انساني نفسيات ۽ اُن جي خردمندي َء جو هڪ سلسليوار ۽ الزوال داستان ٿا سمجهن. هنن داستانن کي بي پروفيسر ممتاز حسين” .باغ و بهار“ جي تمهيد ۾ لکي ٿو: ”دور حاضر جي ذهن سان ،هنن داستانن جي ذهني فضا جو ،جيڪو ٽڪر آهي ،اُهو هن سبب جي ڪري نه آهي ته اُنهن ۾ خواب جي عالم جون يا سمجهه کان مٿي ڳالهيون آهن ،ڇو ته اسان جي داستان جا جن ۽ پريون بلڪل انسان جهڙا آهن .اُنهن جي ڪهاڻي ۽ سرگذشت اسان جهڙي پيئي لڳي .ڪالرج (انگلينڊ جي شاعر) جي لفظن ۾ ،عدم يقين کي ٿوري دير ال ِء ڇڏي ڏيو .ڇو ته آرٽ جي دنيا ۾ هي بلڪل ضروري آهي .اُن کان پو ِء اوهان ڏسو ته اِنهن کان ڪيئن نه لطؾ اندوز ٿا ٿيو .اڄ معجزن جي بجا ِء عالم اسباب آهي ،زمان ۽ مڪان جو تصور بدلجي ويو آهي ،اعتقاد جي جا ِء تي معقوالت آهي ۽ هي ُء ذهني تصادم محسوس به ٿئي ٿو -۽ اُنهن کي ڪنهن به قيمت تي نظرانداز ڪري نٿو سگهجي .پر هي َء اسان جي ؼلطي ٿيندي ،جي اسان اَدب کان سائنس ۽ معقوالت جو ڪم وٺون .ادب سائنس کان آزاد نه آهي ،پر هُو سائنس جو مٽ به ته نه آهي .ادب ڪجهه ته انسان جي ڦرندڙ گهرندڙ نفسيات جي هڪ ڪهاڻي آهي ۽ ڪجهه انساني قدر جي تبليػ جو هڪ ذريعو آهي ،جنهن سان انسان پنهنجي انسانيت کي ڳولي لهي ٿو يا خودي َء جي پورائي َء جي ڪوشش ٿو ڪري .هن ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته زندگي َء جا ڦرندڙ گهرندڙ اسان کي جذباتي زندگي َء جي شڪل ۽ صورت کي به متاثر ڪن ٿا ۽ هن تؽير ۾ زندگي َء جي ڪنهن خاص بي بدل پهلو َء جي طرؾ اشارو ڪرڻ مشڪل آهي .اُن هوندي به هئين چئي سگهجي ٿو ته جهڙي َء ريت سمنڊ ساندهه طوفانن جي زد ۾ رهڻ جي باوجود ،پنهنجي ئي جا ِء تي قائم رهي ٿو .اهڙي َء ريت انساني زندگي به هر قسم جي تبديلين ۽ ارتقا سان سامهون ٿيندي به ،زندگي ئي رهي ٿي ،جتي اسان جي هڪ سماجي ۽ تاريخي عمر آهي ،اُتي اسان جي هڪ طبعي عمر به آهي ،جنهن جي موسم فطرت جي موسم وانگر هر صورت ۾ پيئي ايندي رهندي .ننڍپڻ ،جواني ۽ پيري -زندگي َء جون هي موسمون ڪڏهن به نه بدلبيون آهن .اِنهن موسمن کان گذرڻ جا سامان بدلجن ٿا ،مگر بذات خود موسم نه .اهڙي َء ريت دل جي شيشي جو شراب بدلبو رهندو ،پر ان جو ڪيؾ ۽ سرور ساڳيو ئي رهندو“. هن کان زيده وضاحت ٻي ڪهڙي ٿي سگهي ٿي؟ ڊاڪٽر گيانچند پنهنجي تصنيؾ ”شمالي هندڪي“ اردو نثري داستان ۾ لکي ٿو ته ”اردو قصن ۾ ٽي ڪتاب سڀ کان مٿي نظر اچن ٿا” ،باغ و بهار“” ،داستان امير حمزه“ ۽ ”الؾ ليال“ ،جي پنهنجي پنهنجي صنؾ ۾ ٽيئي ممتاز آهن -امير حمزه“ طويل
داستانن ۾ ”باغ و بهار“ مختصر داستانن ۾ ۽ ”الؾ ليال“ ڪهاڻين ۾ .هنن ٽنهي مان هر هڪ کي بهترين قصو چئي سگهجي ٿو” .باغ و بهار“ پالٽ جي لحاظ کان مڪمل آهي ،۽ جيتري اُن جي شهرت آهي ،اِهڙي ڪنهن ٻئي قصي کي نه آهي“. قبال ”خادم“ ” ،باغ و بهار“ جو ئي ترجمو ڪيو .اُردو ۾ هن جو لکندڙ مير امن دهلوي هو” .ارباب نثر“ اُردو جو مصنؾ، مولوي سيد محمد صاحب ،مير اَمن جو نالو مير امان ٿو لکي ،۽ سندس تخلص ”مير اَمن“ ٿو ڏئي -مگر ڊاڪٽر گيانچند سندس نالو ئي مير اَمن ٿو وٺي.مير اَمن جو خاندان ،همايون جي عهد کان وٺي عالمگير جي زماني تائين ،جوابدار منصب تي فائز ٿيندو رهيو. مگر آهستي آهستي سندن خاندان تي زوال ڇائنجي ويو .سنه 1761ع جي اوائل ۾ ،جڏهن سورجمل جاٽ دهلي َء کي اُجاريو ،تڏهن هن مير اَمن جي خانداني جاگيرن تي قبضو ڪري ورتو .ساڳئي سال ،احمد شاه ابدالي َء دهلي َء تي قبضو ڪيو .ان وقت دهلي َء جي جا حالت ٿي ،اُن جو نقشو مير اَمن هيئن ٿو ڪڍي: ُ ”جڏهن احمد شاهه اَبدالي ڪابل کان آيو ۽ شهر کي لٽايائين ،ته ان وقت شاهه عالم ڏکڻ جي طرؾ هو .ڪو به ملڪ جو وارث ۽ مالڪ ڪو نه هو .شهر نڌڻڪو ٿي ويو .سچ آهي ته بادشاهه جي اقبال سان شهر جي رونق ٿئي ٿي .اوچتو تباهي آئي -اُتان جا رئيس ڪو ڪٿي ته ڪو ڪٿي ،جنهن کي جيڏانهن دل ۾ آيو اوڏانهن نڪري ويو“. مير امن به ٻين سان گڏ پهريائين عظيم آباد ۾ پهتو .ڪيترائي سال اُتي رهيو ،پر جڏهن اُتي ڪنهن به روزگار جو بندوبست ٿي نه سگهيس ،تڏهن اڪيلو ٻيڙي َء تي سوار ٿي ،ڪلڪتي ۾ پهتو ،جتان جي هڪ رئيس نواب دالور جنگ کيس پنهنجي ڀا ُء جو استاد مقرر ڪيو .ٻن سالن کان پو ِء اُن جي مالزمت مان به تنگ ٿي پيو .آخر هڪ دوست منشي بهادر علي ،صدر شعبه هندي، جي معرفت فورٽ وليم ڪاليج ڪلڪتي ،۾ کيس مالزمت ملي ويئي” .باغ و بهار“ جي ديباچي ۾ لکي ٿو ته: ”آخر بخت جي مدد سان ،ههڙي جوانمرد (جان گلڪرايسٽ“ پرنسيپال ،فورٽ وليم ڪاليج) جي دامن کي هٿ لڳو آهي ،سمجهان ٿو ته چڱا ورندا . . . .هي َء ؼنيمت آهي ته ٽڪر کائي ،آرام سان سمهان ٿو .گهر ۾ ڏهه ماڻهو ننڍا وڏا پلجي اُن قدردان کي دعا ڪندا رهن ٿا“. مير اَمن ”باغ بهار“ سنه 1802ع ۾ لکيو .سندس ٻيو ڪتاب مال حسين واعظ ڪاشفي َء جي مشهور تصنيؾ ”اخالق محسني“ جو ترجمو آهي .معلوم ائين ٿيو ته هن باڪمال شخص اَسي ورهين جي وڏي َء عمر ۾ سن 1217ع هجري ڌاري ،وفات ڪئي. مير اَمن ”باغ و بهار“ جي تمهيد ۾ لکيو آهي ته ”چار درويش“ پهريائين امير خسرو لکيو هو ،پر اُن جي بعض محققن ترديد ڪئي آهي .اُنهن محققن مان پروفيسر محمود شيراني هڪ هو .جيئن ته اسان کي امير ُخسرو جي حياتي َء جو احوال ملي سگهي ٿو ،اُن ۾ ڪٿي به ”چار درويش“ جي تصنيؾ جو نالو نه ٿو اَچي .پروفيسر شيراني هڪ فارسي قديم نسخي جو بيان ٿو ڪري، جنهن جو مصنؾ محمد علي آهي ،جنهن کي معصوم خان به سڏيندا هئا .هي صحب محمد شاه مؽل ( )1121-1131جي زماني ۾ هو .هُو پنهنجي ديباچي ۾ لکي ٿو ته هُن هي قصو محمد شاه کي هندي زبان ۾ ٻڌايو هو ،جنهن کيس فارسي زبان ۾ لکڻ جو حڪم ڪيو .ڪاتب هن ڪتاب جو نالو ”حڪايات عجيب و ؼريب“ لکيو آهي .مگر بوڊلين لئبرري آڪسفورڊ ۾ ،هن نسخي کان به اڳ جو هڪ نسخو موجود آهي .بهرحال فارسي زبان ۾ ”چار درويش“ جا چار نسخا ملن ٿا ،جن جي مصنفن جا ناال آهن :محمد علي، ”انجب“ ،محمد عوض ”زرين“ ۽ صفي .چار درويش جي هڪ فارسي مثنوي به آهي ،جا سنه 1206هجري جي تصنيؾ آهي. هنن سڀني ڪتابن ۾ ڪي خفيؾ اختالؾ به آهن .اُردو ۾ ”چار درويش“ تي ٽي مشهور تصنيفون آهن ،جن جو ذڪر معلومات ال ِء ڏجي ٿو: ”نو طرز مرصع“ :هن ڪتاب جو لکندڙ جو نالو حسين عطا خان هو .هن پنهنجي حياتي َء جو گهڻو عرصو فيض آباد ۾ شجاع الدوله جي خدمت ۾ گذاريو .هُن هي َء ڳالهه نواب کي ٻڌائي ،جنهن کيس هندي زبان ۾ لکڻ جو حڪم ڪيو .حسين عطا خان ڪتاب کي نواب شجاع الدوله جي حياتي َء ۾ ختم نه ڪري سگهيو ،پر سندس فرزند نواب آصؾ الدوله1795-1775 ( ،ع) جي عهد ۾ لکي پورو ڪيائين. هن نسخي ۾ ڪي ڳالهيون ٻين کان مختلؾ آهن ،جيئن ته بادشاهه جو نالو فرخنده سير ڏنو ويو آهي .درويشن جي ترتيب مير امن جي ڪتاب جهڙي اٿس ،پر بادشاهه جي سرگذشت منجهس ٽئين فقير کان پو ِء ٿي اچي .هن ۾ ٻيون ڪي خفيؾ تبديليون به آهن. ”نو طرز مرصع رزين“ :هن ڪتاب جو مترجم محمد عوض ”زرين“ آهي .هُن هندي َء کان سوا ِء فارسي ۾ به هن قصي کي لکيو آهي .بادشاهه جو جو قصو هُن ٻئي درويش کان پو ِء ڏنو آهي ،پر آذربائيجان جي رهندڙ جو قصو ڌار ڏنو اٿس .هي سڄو ڪتاب فقط 28صفحن ۾ ڏنو ويو آهي ،جو نهايت مختصر آهي .زرين ،يوسؾ سوداگر جي محبوبه حسين ڏيکاري ٿو ،نه بدشڪل. هُو ڏيکاري ٿو ته يوسؾ جي قتل کان پو ِء شهزادي روزانه درويش وٽ ايندي ٿي رهي ۽ پو ِء فرار ٿي وڃي ٿي. ٻئي درويش جي بيان ۾ ڏيکاري ٿو (”باغ و بهار“ جو ٽيون درويش) ته شهزادو وزير جي هٿان مارجي وڃي ٿو ۽ وزير وري ڪنهن اجنبي َء جي تير سان مارجي وڃي ٿو .خواجه سگ پرست کي زرين ڏيکاري ٿو ته ڀائر فرنگ جي واليت ۾ زخمي ڪن ٿا ،پر ”باع و بهار“ ۾ سرانديپ آيل آهي .هن ڪتتاب جي آخر ۾ ،ملڪ صادق کان ڇوڪري وٺي چين جي شهزادي کي ڏني ٿي وڃي ۽ چين جي شهزادي ملڪ صادق کي. ڪنهن حد تائين ڏٺو وڃي ٿو ته ”باغ و بهار“ جو ماء خذ ”نو طرز مرصع تحسين“ آهي -جنهن جو طعنو ڊاڪٽر عبدالحق به مير اَمن کي ڏئي ٿو” .باغ و بهار“ ۾ قصن جي ترتيب ٻين ڪيترن ڪتابن جي مرهون منت آهي .بهرحال ڪي ڳالهيون ”الؾ ليله“ سان ٿيون ملن ،ته ڪي ”گل صنوبر“ جي قصي سان ،ٻئي درويش جي ڪهاڻي َء جو منڍ ،حاتم طائي“ جي حسن بانو جي ڳالهه سان ٿو ملي .بادشاهه صادق جي ڪهاڻي هڪ ترڪي ڪهاڻي ”الفرج بعد الشدت“ (ڏک پٺيان سک) جهڙي آهي.
”فسانه عجائب“ (سنڌي ترجمو ”گل خندان“) ۽ ”باغ و بهار“ (سنڌي ترجمو چار درويش) جي ڀيٽ به ڊاڪٽر گيانچند لکي ٿو: ”هنن ٻنهي ڪتابن جي ڀيٽ به فيشن ۾ داخل آهي .ٻنهي ۾ ڪا به هڪ جهڙائي نه آهي ،پر ڀيٽ ضرور ڪئي وڃي ٿي -فقط انهي َء جي ڪري ته سرور (فسانه عجائب جي مصنؾ) مير اَمن تي قدرتي تنقيد ڪئي آهي .اُن هوندي به اسان هن چوڻ کان رهي نٿا سگهون ته ”باغ و بهار“ جو قصو ”فسانه عجائب“ کان گهڻو عظيم آهي .زبان جي لحاظ کان هي ٻيئي ڪتاب هڪ ٻئي جا حريؾ آهن” ،باغ و بهار“ هڪ طرز جو پيشوا آهي ته ”فسانه عجائب“ ٻي َء طرز جو .ٻنهي ۾ وڏو تفاوت آهي .عمدي مذاق جي تقاضا آهي ته فطرت کي تصنع تي ترجيح ڏني وڃي ،تيز رفتار کي سست رفتار کان بهتر سمجهيو وڃي” .باغ و بهار“ کي ان ڪري ”فسانه عجائب“ کان گهڻو پسند ڪيو وڃي ٿو“. منهنجي نظر ۾ ڊاڪٽر موصوؾ جي را ِء تي گهڻي وقيع آهي .جيئن ته ”فسانه عجائب“ ۽ ”باغ و بهار“ جي ڀيٽ منهنجو موضوع نه آهي ،اُن ڪري زياده بحث موزون نه ٿيندو .انهي َء ۾ شڪ نه آهي ته ”چار درويش“ هڪ صوفيانه تصنيؾ آهي ۽ ان ۾ هڪ فنڪار ظاهر ۽ باطن جي تاڃي َء ۽ پيٽي کي نهايت عمدي َء طرح سان اُڻيو آهي .منڍ کان وٺي پڇاڙي َء تائين اخالقي نڪتن سان معمور آهي ،جن کي چئن درويشن پنهنجي پنهنجي سير ۾ نهايت سادگي َء سان بيان ڪيو آهي .اگرچه عشق و محبت جا داستان ۽ تذڪرا منجهس هر هنڌ نظر اچن ٿا ،مگر هن کان ڪير انڪار ڪري سگهي ٿو ته انسان جي تخليق جي پهرئين ڏينهن ئي کيس عشق ۽ محبت جي خمير مان پيدا ڪيو ويو هو .هن اسباب جي جهان ۾ ،هن ئي جذبي کي عزت ۽ توقير بخشي ويئي آهي -اگرچه هُو تخليقي ۽ تخريبي ٻيئي طاقتون پنهنجي اندر رکي ٿو .هڪ پاڪباز صوفي ئي ان جي تخليقي قوت جو اقرار ڪري سگهي ٿو. جيڪڏهن ڪو گمراهه پنهنجي آئيني ۾ اُن کي تخريبي ڏسي ٿو ،ته هي َء اُن پاڪ جذبي جي توهين نه آهي .مگر تخريب پسند عنصر جو هي پنهنجو عمل آهي .جنسي ڪشش به عشق ۽ محبت جي هڪ صورت آهي .اُن ۾ به تخريبي ۽ تخليقي ٻيئي طاقتون موجود آهن” .چار درويش“ هن حقيقت جو حامل آهي ته ”بيوفا انسان با وفا حيوان کان بدتر آهي“. پهرئين درويش جي سرگذشت روحانيت سان معمور آهي .هُو شروع ۾ پنهنجي دولت کي بيدريػ لٽائي ٿو ۽ آخر ۾ تباهي َء جي ڏک ۾ وڃي ٿو ڪري .ڀيڻ وٽ پهچڻ کان پو ِء ،منجهس وري احساس پيدا ٿئي ٿو ۽ نئين عزم ۽ ارادي سان زندگي َء ۽ عمل جي طرؾ قدم کڻي ٿو -يعني ،عيني مشاهدي کان پو ِء علم اليقين کان مٿي حق اليقين ڏي موٽي پوي ٿو .ڪوٽ جي دروازي بند هئڻ سبب ٻاهر ترسي ٿو ۽ هڪ صندوق ۾ هڪ زخمي عورت کي ڏسي ٿو .ڪنهن به واقفيت جي نه هوندي به ،هو اُن مرڻينگ عورت کي پاڻ سان کڻي شهر ۾ اچي ٿو .قبول ڪجي ٿو ته هُو اُن عورت جي حسن ۽ مالحت تي موهجي پوي ٿو ،پر درحقيقت کيس سندس بچڻ جي گهٽ اُميد هئي -اهڙي َء حالت ۾ سندس هي َء بي لوث خدمت ڪيڏي َء نه انسانيت جو عظيم مظاهرو آهي .درويش جو هي اخالق انسانيت جو جوهر آهي .اُن پري َء جي رفاقت ۾ ،سندس دل ۾ محبت جي جوت جاڳي ٿي ،جا ؼير فاني بڻجي وڃي ٿي .مگر ٻئي طرؾ ٿوري َء ئي خطا تي اُها پري پيڪر کانئس منهن مٽائي ٿي .هن قصه گو ڪيتري َء نه صاؾ محبت جي آئين ۽ اُصول کي بيان ڪيو آهي .هڪ گهڙي َء جي ؼفلت ،محبت جي آئين ۾ ،هزارن ڪوهن جي دوري آڻي وجهي ٿي .عرفي شاعر فرمائي ٿو: رفتم ڪم خار از پاڪشم ،محمل نها شد از نظر يڪ لحظ ؼافل گشتم و صد ساله راهم دور شد ”ويٺس ته پير مان ڪنڊو ڪڍيان ،دوست جو ڪجائو نظر کان اوجهل ٿي ويو ،هڪ گهڙي َء جي ؼفلت جي سبب ،واٽ سو سالن جي دوري َء تي وڃي پيئي“. هن حقيقت جي صداقت هڪ باخدا صوفي ئي ٻڌائي سگهي ٿو .آخر هو َء پري َء درويش جي خطا ته ،سندس احسان ۽ مروت جي باعث ،عطا جو پردو وجهي ٿي .مگر جيئن ته وصال صوفين وٽ فراق کان گهٽ اهميت رکي ٿو” -من اندر جي لوچ ملڻ سان ماٺي ٿئي” .هو َء پري وري هڪ ڀيرو وڌيڪ درويش کان جدا ٿي وڃي ٿي .اگرچه سندس خواب ختم ٿي وڃي ٿو ،پر هتان سندس ”بيم ۽ رجا“ جي منزل شروع ٿي ٿئي .جا صوفين وٽ وڏي اهميت رکي ٿي. ٻئي درويش جو قصو حاتم جي بي نظير فياضي َء سان شروع ٿئي ٿو .سخاوت ،انسانيت جي گڻن مان صدر نشيني َء جو گڻ رکي ٿي” .اخالق جاللي“ جو صاحب ،سخي َء جي تشريح هيئن ٿو ڪري ته هُو ٻئي ؼم ۾ نه فقط شرڪت ٿو ڪري ،مگر ٻئي جي ؼم جو طبيب ٿو بڻجي وڃي .درويش کي راڻي پنهنجي ڪهاڻي ٻڌائي ٿي -اُن ۾ ڪيڏي نه همت ۽ حقيقت دالوري آهي” .حق تي هل ته رک خدا جو آسرو“ -اُن جي هي َء ڪهاڻي پوري پوري آئينه دار آهي .شيڪسپيئر به ته ”ڪنگ ليئر“ ۾ اِنهي َء نڪتي جي وضاحت ڪئي آهي. َ درويش صاحب توڪل ،فقر ۽ قناعت جي پوري پوري تصوير ٿو نظر اچي. ٽئين درويش جي قصي ۾ ڪا به اهڙي خاص ڳالهه ڪا نه آهي .محبت جي روئداد جا ٻه نقش البت دلپذير آهن .هڪ نعمان جي فرنگ جي شهزادي َء جي مجسمه جي پرستش ،۽ ٻيو ،مقتول شهزادي جي جنازي جي نمائش .محبت جي محالت جي چانئٺ تي اِهي ئي قربانيون چڙهنديون آهن. چوٿين درويش جو سير وڏي آزمائش ۾ ابتال آهي ،شاهه عبداللطيؾ ڀٽائي َء جي هن بيت جي پوري پوري تصوير آهي: سر جي تان سور ،ساماڻي تان سک ويا اِهي ٻيئي پُور ،نماڻي َء نصيب ٿيا. ”دولت ۽ حڪومت کان بي نياز ٿي،هُو پري پيڪر جي حاصل ڪرڻ ال ِء پنهنجي قوي دشمن سان به مقابلي ڪرڻ ال ِء تيار ٿي وڃي ٿو .اگرچه کيس خبر هئي ته سندس رقيب جو زور ۽ طقت کانئس ڪيئي درجا وڌيڪ هئي ،مگر اُن سودي ۾ فقط سر هو ،جنهن کي هُو ڏيئي سرخرو ٿيڻ ال ِء تيار ٿي ويو ،آخر وفا به ته اِنهي َء قرباني َء جو نالو آهي .جيڪڏهن عالمه اقبال معزول شهنشاهه ايڊورڊ اٺين ال ِء فرمائي ٿو:
هو مبارڪ اُس شهنشاهه نڪو فرجام ڪو جس ڪي قرباني سي اسرار ملوڪيت هين فاش ته هي ُء درويش تحسين جي الئق ڇو نه ٿئي؟ خواجه سگ پرست جي سڄي زندگي انساني ڪشمڪش جو پورو عڪس آهي انسان جي خود ؼرضي ،بيوفائي ،احسان فراموشي ۽ سفاڪي َء جو هڪ بهترين داستان آهي .اگرچه منجهس جؽرافيائي ،يا تخيل جون ڪي لؽزشون موجود آهن ،ته اُهي اسان جي جديد ناولن ۾ به موجود آهن .مون کي ته هن سڄي قصي ۾ ڪا به اهڙي شي ِء نظر نه آئي آهي،جنهن جو ذڪر اسان پنهجي روزاني زندگي َء ۾ نه ٻڌو هجي .هي قصا ڄڻ مانوس پيا لڳن .اِهو ئي سبب آهي ،جو هن قصي جون جدا جدا ايڊيشنون هر سال پيون شايع ٿين .منهنجي نظر مان ،هيٺيون اشاعتون گذري چڪيون آهن: نولڪشور پريس لکنو -باغ و بهار مرتب ڊاڪٽر عبدالحق -باغ و بهار مرتب پروفيسر ممتاز حسين -باغ و بهار مرتب پروفيسر وقار عظيم -باغ و بهار نيا اداره (اختتاميه ،ڊاڪٽر سيد عبيدهللا) -باغ و بهار ”چار درويش“ قصي جي هن کان وڌيڪ شهرت ٻي ڪهڙي ٿي سگهي ! مير اَمن کي هن قصي مرتب ڪندي ،هي ُء خواب ۽ خيال ۾ به نه هو ته کانئس پو ِء بهترين دماغ ،سندس پورهئي کي ترتيب ڏيندا ۽ سندس قصي جي شهريت دنيا جي پرانهن حصن تائين وڃي پهچندي. گارسان دتاسي ،مشهور فرينچ مستشرق ،هن قصي ال ِء لکي ٿو ته: ”مير اَمن جو باغ و بهار“ ،فارسي ”چهار درويش“ جو ترجمو نه بلڪ هڪ نئين تصنيؾ پيئي معلوم ٿئي“. ”باغ و بهار“ جو ،اُردو کان سوا ِء ،ٻين ٻولين ۾ هيٺين َء ريت ترجمو ٿيو آهي(1) . جيوارام جاٽ سنه 1877ع ۾ ترجمو ڪيو. هندي – ممبئي َء ۾ ،سنه 1877ع ۾ ترجمو ڪيو. گجراتي – گارسان دتاسي هن ترجمي کي ڏٺو هو. ارمني – فرينچ -گار سان دتاسي ترجمو ڪيو .ا ”باغ و بهار“ جون ٻه ايڊيشنون فاربس ۽ لئٽن - مونيروليم سنه 1859ع ۾ شايع ڪيون. ايل -ايؾ -سمٿ ،سنه 1813ع ،ڪلڪتو، انگريزي - فاربس ،سنه 1851ع ،سملو ايسٽوڪ ،سنه 1856ع ،هرٽفورڊ. جي -ايؾ بينس ،سنه 1887ع ،ڪلڪتو. اِي -ايؾ -پئري ،سنه 1890ع ،لنڊن ايڇ -ڪئينٽن ،سنه 1901ع ،ڪلڪتو راجه ڇجو سنگهه ،سنه 1904ع ،لنڊن اينڊرسن ) ، (2سنه 1925ع ،لنڊن. هن کان وڌيڪ هن ڪتاب جو ٻيو ڪهڙو اعزاز ٿي سگهي ٿو!
) (1ڊاڪٽر گيانچند :اُردو ڪي نثري داستانين ،ص .576 ) (2اينڊرسن جي ايڊيشن ۾ خواجه سگ پرست جي آکاڻي نه ڏنل آهي.
مير اَمن جو مقدمو سبحان هللا! ڪيڏو نه ڪاريگر آهي ،جنهن مُٺ مٽي َء مان ،ڪهڙيون ڪهڙيون نه صورتون ۽ مورتون پيدا ڪيون آهن! باوجود گوري ۽ ڪاري جي ،سڀ کي ساڳيو نڪ ،ڪَن ،هٿ پير مليا آهن ،جدا جدا شڪليون ،جي پنهجي سڄ َڌڄ ۽ قد بت جي سبب هڪ ٻئي کان جدا جدا آهن .ڪروڙين مخلوق ۾ ،جنهن کي به چاهيو ،سڃاڻي وٺو .آسمان سندس وحدت جي دريا َء جو هڪ ڦوٽو ۽ زمين پاڻي َء جو پتاشو آهي .پر هي ُء به عجيب تماشو آهي ،ته سمنڊ هزارين لهريون هڻي ٿو ،پر ان جو وار به ونگو ڪري نه ٿو سگهي ،جنهن کي ايتري قدرت ۽ طاقت هجي ،اُن جي حمد ۽ ثنا ۾ انسان جي زبان گونگي آهي.چوي ته ڇا چوي! بهتر ائين آهي ته جنهن ڳالهه تي دم نه هڻي سگهي ،اُن ۾ خاموش ٿي رهي: عرش کان تا فرش جنهن جو هر جڳهه فرمان آهه، حمد اُن جي ٿو لکين ،اُن جو ڪٿي امڪان آهه؟ آ پيؽمبر هئين چيو” ،اُن کي سڃاتو مون ڪٿي!“ ٰ دعوي پيو اُن جي ،وڏو نادان آهه. جو ڪري رات ڏينهن ۽ چنڊ سج ٿا اُن جي صنعت کي ڏسن، هي ُء هر هڪ پنهنجي پنهنجي جا ِء تي حيران آهه. جنهن جو ثاني ۽ مقابل ٿيو نه ٿيندو ڪو ڪڏهن، اهڙي يڪتا کي خدائي سڀ طرح شايان آهه. ايتري آهي خبر ،هُو خالق و رزاق آهه، هر طرح مون تي اُنهي َء جو لطؾ ۽ احسان آهه. درود اُن جي دوست تي ،جنهن جي خاطر زمين ۽ آسمان کي پيدا ڪيائين ،جنهن کي رسالت جو درجو ڏنائين: ٰ مصطفي هللا جو هڪ نور آهه، جسم پاڪ اُن ڪري پاڇو سندن قد جو نه هو مشهور آهه. ايتري طاقت ڪٿي جو نعمت مان اُن جي لکان، پر سخن گوين جي هي َء ئي دائما دستور آهه. سندس آل تي صلواة ۽ سالم ،جي آهن ٻارهن امام، حمد حق ۽ نعت احمد جو هتي ڪر اختتام، هاڻ ڪر آؼاز اُن کي ،آهه جو منظور عام، يا االهي واسطي پنهنجي نبي َء جي آل جي، منهنجي ڪر هي ُء گفتگو مقبول طبع خاص و عام. 1215هه) ،اَرڙهن سئو هڪ سال عيسوي مطلب هن تاليؾ جو هي ُء آهي ته سن هڪ هزار ٻه سؤ پندرهن هجري ( 1801ع مطابق هڪ هزار ٻه سئو ست مطابق 1207هجري َء ۾ سن فصلي َء ۾ ،اشرؾ االشراؾ مارڪئس ولزلي ،گورنر جنرل الرڊ ماننگٽن صاحب جي زماني ۾ (جنهنجي تعريؾ ۾ عقل حيران ۽ فهم سرگردان آهي ،جيتري وصؾ سردارن ۾ هئڻ گهرجي ،اُن جي ذات ۾ جمع آهي ،مطلب ته قسمت جي خوبي هن ملڪ جي هئي ،جو اهڙو حاڪم تشريؾ وٺي آيو ،جنهن جي قدم جي فيض کان جهان آرام ورتو ،مجال نه آهي ڪنهن کي جو ڪوئي ڪنهن تي زبردستي ڪري سگهي .شينهن ۽ ٻڪري هڪ هنڌ پاڻي پي رهيا آهن ،سڀ ؼريب ۽ ؼربا دعائون ڪندا رهن ٿا ۽ خوش خوش جيئندا رهن ٿا) .ملڪ ۾ علم جو چرچو ٿيو ،عزت وارن صاحبن کي شوق پيدا ٿيو ته اُردو جي زبان کان واقؾ ٿي ،هندستانين سان گفتگو ڪن ۽ ملڪي ڪم کي چڱي َء ريت پورو ڪن. اُن ڪري هن سال ڪيترائي ڪتاب تاليؾ ٿيا آهن. اُهي صاحب ،جي هندستان جي زبان جي ڄاڻن ۽ ڳالهائڻ وارا آهن ،اُنهن جي خدمت ۾ عرض ٿو ڪريان ته ”چهار درويش“ جو هي َء قصو شروع ۾ امير خسرو دهلوي پنهنجي پير حضرت نظام الدين اوليا زري زر بخش جي خدمت ۾ ،جڏهن هُو بيمار هو، ٰ تعالي کيس ٿورن ڏينهن ۾ شفا ڏني ،تڏهن پاڻ ؼسل صحت جي ڏينهن ،هي َء دعا گهريائين ته جو به هن قصي کي ٻڌائيندو هو .هللا ٻڌندو ،اُهو خدا جي فضل سان تندرست رهندو .هي ُء قصو اهڙي َء ريت فارسي زبان ۾ رواج هيٺ آيو. هاڻي ،خداوند نعمت ،مروت جي صاحب ،شريفن جي قدردان ،جان گلڪرايسٽ صاحب ،مهرباني َء سان فرمايو ته هن قصي کي نيٺ هندستاني گفتگو َء ۾ ترجمو ڪر ،جنهن کي هندو مسلمان ،مرد عورت ،ننڍا خواه وڏا چڱي َء ريت سمجهي سگهن .اُن حضور جي حڪم موجب مان به هي ُء اهڙي ئي محاوري ۾ لکڻ شروع ڪيو ،جيئن ڪوئي ڳالهائي رهيو آهي. پهريائين پنهنجو احوال هي عاصي گنهگار ،مير اَمن دهلي َء وارو ،بيان ڪري ٿو ،منهنجا وڏا همايون بادشاهه جي زماني کان وٺي ،هر هڪ بادشاهه جي رڪاب ۾ پشت به پشت جانفشاني ڪندا رهيا .اُهي به پرورش جي خيال کان سندن سار سنڀال لهندا رهيا ،جاگير ،منصب ۽ ٻين رعاي ُتن سان کين ماال مال ڪندا رهيا ۽ کين خانه زاد مورثي ۽ منصب دار قديمي پنهنجي زبان سان فرمائيندا رهيا .جيئن جو هي لقب پو ِء بادشاهي دفتر ۾ داخل ٿيو .تان جو هن گهر تي اها نوبت پهتي ،جا ظاهر آهي .سورجمل جاٽ جاگير کي ضبط ڪيو ۽ احمد شاهه دراني َء گهر ٻار تاراج ڪيو .اِهڙي تباهي ڏسي شهر کان (جو منهنجو وطن آهي ۽ جتي منهنجي اور پوريل آهي) جالوطن ٿيس ۽ اِئين خوشي َء ۽ سک جو جهاز تباهه ٿيو .مان بيوسي َء جي سمنڊ ۾ ٽٻيون کائڻ لڳس .ٻڏندڙ کي ڪک جو آسرو به گهڻو ٿيندو آهي .ڪيترا ورهيه عظيم آباد ۾ دم پٽيم .آخر اُتان به پير پٽيا .وقت موافقت نه ڪئي .عيال ۽ ٻارن کي ڇڏي ،اَڪيلو ٻيڙي َء ۾ سوار ٿي ،اشرؾ البالد ڪلڪتي ۾ آب داڻي جو زور سبب پهتس .ڪجهه وقت بيڪار گذريو .اتفاقا ً
نواب دالور جنگ پنهنجي ننڍي ڀا ُء مير محمد ڪاظم خان جي اُستادي َء ال ِء مقرر ڪيو .قريبا ً ٻه سال اُتي رهڻو پيو .پر اُتي به نباه ٿي نه سگهيو .تڏهن منشي بهادر علي َء جي وسيلي سان حضور ”جان گلڪرايسٽ“ صاحب تائين رسائي ٿي .بخت جي ياوري َء سان اُن جو انمرد جي دامن تائين پهتس .گهريم ٿي ته چڱا ڏينهن اچن .هاڻي ،ٻيو نه ،ته به هي َء ؼنيمت آهي ته ٽڪر کائي آرام سان ننڊ ڪريان ٿو .گهر ۾ ڏهه ماڻهو ننڍا وڏا پلجي ،اُن قدردان کي دعائون ڏيندا رهن ٿا .خدا قبول ڪري! ُ اُردو زبان جي حقيقت مون بزرگن کان هيئن ٻڌي آهي ته دهلي شهر ،هندن وٽ ”چئن جڳن“ کان مشهور آهي .انهن جا راجا ۽ پرجا قديم وقت کان اتي رهندا هئا ۽ پنهنجي ڀاشا ڳالهائيندا هئا .هزار ورهيه کان ،مسلمانن جي حڪومت شروع ٿي .سلطان محمود ؼزنوي آيو.وري ؼوري ۽ لوڌي بادشاهه ٿيا .هن آمد و رفت جي ڪري ،زبانن ڪجهه هندن ۽ مسلمانن جي آميزش ورتي. آخر تيمور (جنهن جي خاندان ۾ هاڻي به نالي طور بادشاهي آهي) هندستان کي ورتو .اُن جي اَچڻ ۽ رهڻ سبب ،لشڪر جو شهر جي بازار ۾ اَچڻ شروع ٿيو .اُن ڪري شهر جي بازار اُردو سڏجڻ لڳي.وري همايون بادشاهه پٺاڻن کان حيران ٿي ،واليت ويو. آخر اُتان اَچي ،هن حاڪم پٺاڻن جي پونين کي گوشمالي ڪئي ،جيئن ڪو مفسد باقي نه رهي ،جو فتنو ۽ فساد پيدا ڪري. جڏهن اڪبر بادشاهه تخت تي ويٺو .تڏهن چئني طرفن جي ملڪن کان سڀ قومون ،قدرداني ۽ فيض رساني اُن خاندان الثاني َء جي ٻڌي ،حضور ۾ اچي گڏ ٿيون .مگر سڀ جي ڳالهه ٻولهه ۽ ٻولي جدا جدا هئي .گڏ هئڻ جي سبب ،ڏيڻ وٺڻ ،سودي سلؾ ۽ سوال جواب ڪرڻ جي ال ِء هڪ زبان ”اُردو“ مقرر ٿي .جڏهن حضرت شاهجهان صاحب قران قلعو مبارڪ ،جامع مسجد ۽ شهر پناه تعمير ڪرايا ۽ تخت طائوس ۾ جواهر جڙايا ۽ بادل جي سايي وانگر تنبو ڪاٺين تي بيهاري ڇڪايا ،۽ نواب علي مردان هن کي شهر ۾ آندو ،تڏهن بادشاهه خوش ٿي جشن ملهايو ۽ شهر کي پنهنجو دارالخالفت بڻايو ،تڏهن کان هي شهر شاهجهان آباد ٰ معلي“ نالو مليو. مشهور ٿيو ۽ اُتان جي بازار کي ”اردوي اَمير تيمور جي عهد کان ،محمد شاهه جي بادشاهت ،بلڪه احمد شاهه ۽ عالمگير ثاني َء جي وقت تائين ،پيڙهي به پيڙهي َء سلطنت يڪسان هلندي آئي .اُردو زبان صاؾ ٿيندي ٿيندي ،اِهڙي ته صاؾ ٿي ،جو ڪنهن شهر جي ٻولي اُن سان ٽڪر نه ٿي کائي .پر انُ ٰ تعالي جان گلڪرايسٽ جهڙو دانا ۽ نڪته رس پيدا ال ِء به ڪنهن قدردان مصنؾ جي ضرورت آهي .سو هاڻي مدت کان بعد خدا ڪيو آهي ،جنهن پنهنجي گيان ۽ اُگت سان تالش ۽ محنت سان قاعدن جا ڪتاب تصنيؾ ڪيا .اُن ڪري هندستان جي زبان جو ملڪن ۾ رواج پيو ۽ نئين سر رونق زياده ٿي .نه ته پنهنجي دستار ،گفتار ۽ رفتار کي ڪو به بڇڙو نه ڄاڻندو آهي .جيڪڏهن هڪ ڳوٺاڻي کان پڇيو ويندو ته شهر واري تي نالو رکندو ۽ پاڻ کان بهتر سمجهندو -خير” :عاقالن خود مي دانند“. جڏهن احد شاهه اَبدالي ڪابل کان آيو ۽ شهر کي ڦُرايائين ،تڏهن شاهه عالم پورب جي طرؾ هو .ڪو به ملڪ جو مالڪ ۽ وارث نه هو .شهر نڌڻڪو ٿي پيو .بادشاهت جي اقبال سان شهر جي رونق هئي ،اوچتو تباهي آئي .اُتان جا رئيس” ،مان ڪٿي ۽ تون ڪٿي“ وانگر جيڏانهن به منهن آين ،اوڏانهن نڪري پيا .جنهن ملڪ ۾ پهتا ،اُتان جي ماڻهن سان سنگت ڪندي .ڳالهه ٻولهه ۾ فرق آين .ڪي ته اهڙا به هئا جو پنج ڏهه ورهيه ڪنهن سانگي سان دهلي َء ويا ۽ اُتي رهي پيا ،اُهي ڪٿي ٿي صحيح ڳالهائي سگهيا .ضرور ڪٿي نه ڪٿي ؼلطي ڪري ويهندا .مگر اُهو شخص ،جو سڀ آفتون سهي ،دهلي َء کي چنبڙي پيو ،جنهن جون پنج ڏهه پيڙهيون انهي َء شهر ۾ گذريون ۽ جنهن اميرن جي دربار ،ميال ،عرس ۽ سير تماشا مدت کان شهر جا ڏٺا ،جنهن نڪرڻ کان پو ِء به پنهنجي زبان جو لحاظ رکيو .اُن جو ڳالهائڻ البت ٺيڪ ٿي سگهي ٿو .هي ُء عاجز به هر هڪ شهر جو سير ڪندو ۽ تماشو ڏسندو .هيستائين پهتو آهي.
سنڌي ترجمي تي نظر ”چار درويش“ جي ترجمي جي عبارت نهايت سادي ۽ دلڪش آهي .تصنع ۽ بناوت کان بلڪل دور آهي” .فسانه عجائب“ جو ٰ مقفي عبارت جو بهترين قسم پيش ڪيو آهي ،جنهن جي تقليد ٻين قصه گو صاحبن به ڪئي آهي. ترجمو ڪندي ،اُن جي مترجم مگر ائين ڪندي اُنهن صاحبن عبارت کي دلڪش بڻائڻ بدران گهڻي قدر منجهائي ڇڏيو آهي .منهنجي سامهون :گل بڪاولي“ جي قصي جو ترجمو موجود آهي ،جنهن جي مترجم جو نالو واحد بخش شڪارپوري ،تخلص ”مشتاق“ ،هو ،هو سکر ضلعي ۾ ماستر ٰ مقفي هو ؼالبا ً سال 1916ع ۾ وفات ڪري ويو .مرحوم هن ڪتاب کي اردو َء تان ترجمو ڪيو هو .اگرچه هن ڪتاب جي عبارت آهي ،پر”گل خندان“ جهڙي رواني ۽ شستگي منجهس موجود نه آهي .هڪ هنڌ لکي ٿو ته: َ ”ميزبان چيو ته مون حضرت سليمان جو سنهن کنيو آهي ،جن هن کي مطلب مالئيندو ته جان جو ٿورو الئيندو نه ته جان اجل ۾ گوائيندو .ديو قبول ڪيو اِهو قول ،ٻڌو هن سان پڪو ٻول ،ته جمال نالي آهي منهنجي اَدي ،تنهنجي هٿان هي َء حاج لهندي ،ڇاڪاڻ ته ديو آهن ارڙهن هزار ،خاص چوڪيدار ،تن جي آهي اُها سردار. هن عبارت مان تصنع پيو ڏسجي ۽ منجهس ڪا به رواني معلوم نه ٿي ٿئي هن تصنع جي عبارت کان جيڪڏهن قصي کي ٰ مقفي يا مرجز قسم مفقود آهي ۽ اُن روز مرهه جي زبان ۾ لکيو وڃي ها ،ته اُن ۾ زياده دلڪشي ۽ رواني پيدا ٿئي ها .اڄ نثر جو کي متروڪ سمجهيو وڃي ٿو” .خادم“ مرحوم روزمره جي نثر کي پنهنجي سامهون رکيو آهي ،جنهن ڪري ترجمي ۾ دلڪشي ۽ لطافت پيدا ٿي پيئي آهي .ترجمي ۾ هي َء خاص طرح ڪوشش ڪئي ويئي آهي ته اهو عام فهم ۽ آسان هجي .تصنع کان هي ترجمو بلڪل آزاد آهي .جنهن جا مثال اسان کي جا بجا نظر اچن ٿا .بادشاهه آزاد بخت قبرستان ۾ پهچي ٿو :اُن جو ذڪر مترجم هن فصيح عبارت ۾ ٿو ڪري: بادشاهه خيال ڪيو ته ڀال هي ُء ڪهڙو ڏيئو آهي ،جو اِهڙي ڏاڍي وا َء ۾ به نه ٿو وسامي .شايد ڪو طلسم آهي ،جو ڦٽڪي َء ۽ گندرؾ کي مالئي ،ڏيئي کي ڇڙڪيو ويو آهي ،جو ڪهڙي به هوا لڳي ته ڏيئو نه وسامي .يا ڪنهن ولي َء جو ڏيئو آهي ،جو روشن آهي .جو ڪجهه ٿئي سو ٿئي ،هلي ڏسڻ گهرجي .شايد هن شمع جو نور کان منهنجي گهر جو چراغ به روشن ٿئي ۽ دل جي مراد به ملي“. ترجمي کي پڙهندي ائين محسوس ٿو ٿئي ته هي ترجمو نه آهي ،پر مترجم جي طبعزاد جي تصنيؾ آهي .مثال ال ِء: ”منهنجا خوشامدي دوست ،منهنجي دولت کي لٽڻ ۽ ڦرڻ ۾ مشؽول ٿي ويا .چيو اٿن ته کاڌي کوهه به کٽيو وڃن ،جنهن ۾ راهه پيئي، سا رهندي ڪيترو! ٿورن سالن ۾ سڄو ترڪو لٽجي ويو .اُن وقت اک کلي ،جڏهن پاڻي سر کان گذري چڪو هو“. اهڙي َء ريت ،اصطالح ،ورجيسون ۽ پهاڪا ،قصي جي عبارت کي مٿي کنيو بيٺا آهن ،جنهن ڪري قصي جي دلڪشي ۾ اضافو ٿي پيو آهي .هي ُء ترجمو اڄ کان ،ستر ورهيه اڳ ڪيو ويو هو ،جڏهن سنڌي زبان ،جديد دلڪشي َء سان هوريان هوريان سينگارجي رهي هئي .اُن زماني ۾ ،ايڏو دلڪش ترجمو ڏيکاري ٿو ته مترجم سنڌي زبان ۾ نشيب و فراز تي پورو پورو اختيار حاصل هو .ڪٿي ڪٿي هو اردو َء جي عبارت ترجمي کان علحده به ٿي وڃي ٿو ،اِهو اِنهي َء ال ِء آهي ته هُو ڪوشش ڪري قصي کي عام فهم بڻائڻ گهري ٿو ،ته جيئن زبان جو گهٽ لياقت رکندڙ به اُن مان استفادو حاصل ڪري سگهي ،۽ هي َء ڪوشش هڪ باڪمال نثر نگار جي ڪاميابي َء جي نشاني آهي. ترجمي جي سڀني خصوصيتن کي هڪ هڪ ڪري بيان ڪرڻ کان چڱو ائين ٿيندو ته ترجمي جي دلڪشي ۽ شگفتگي َء جو وڌيڪ فيصلو پڙهندڙن جي ذوق سليم تي به ڇڏيان .مترجم جي محنت سامهون آهي .۽ اُن جو ثمر هي ُء آهي ته اسان سندس اَدبي ڪاوشن کي زنده رکون. لطؾ هللا بدوي
تمهيد مترجم ”باغ بهار“ يعني قصو ”چار درويش“ اصل فارسي زبان ۾ لکيل هو ،جنهن جو ترجمو مير اُمن اُردو َء ۾ ڪيو هو .اسان به ناظرين جي ال ِء سنڌي َء ۾ ترجمو پيش ٿا ڪريون .جو اُميد ته قبول پوندو. 1 هللا توهار ،شروع ڪريان ٿو قصي کي: راحم تون ڪو رحم ڪر ،والي ڪر واهار! ٰ مصطفي ،مرسل مير منٺار، صدقو محمد فتح ڏي فتاح تون ،ڪر سوڀارو ستار، ڏات ڏئين ڏاتار ،دين و دنيا جي دائما. 2 دين دنيا جي دائما ،بخشين شل رحمت، عاسي امام بخش ،ڪر آگا عنايت، شوق ،محبت ،ذوق ۽ عشق عبادت، فرزند ڏئين فتاح تون ،جنهن جي آرزو البت، سگهو سستي دفع ڪر ،ڏي توفيق ۽ طاقت، وقت نزع جي نعمت ،ڪج نصيب نور نبي َء جو. ...
باغ و بهار ترجمو چار درويش منڍ ڪهاڻي چوندڙ ،هن قصي کي هيئن شروع ٿا ڪن ته اڳي روم جي ملڪ ۾ هڪ شهنشاهه هو ،جنهن جي ذات ۾ ،نوشيروان جي عدالت ۽ حاتم جي سخاوت موجود هئي .سندس نالو آزاد بخت هو ،۽ قسطنطنيه جو شهر ،جنهن کي استنبول چون ٿا ،سندس گادي َء جو هنڌ هو .سندس وقت ۾ رعيت آباد ،خزانو ڀرپور ،ؼريب ۽ ؼربو دل شاد هو .هر گهر ۾ ڏينهن عيد ۽ رات شب برات هئي .چورن چڪارن ،دؼابازن ،ڦورن ۽ لوٽن جو ملڪ مان نالو نشان ئي مٽائي ڇڏيو هئائين .ساري رات گهرن جا دروازا کليل رهندا هئا ،بازارين ۾ دڪاندار بي خوؾ پنهنجي ڪاروبار ۾ مشؽول رهندا هئا .راهي ۽ مسافر ،جهنگ ۽ ميدان ۾ سون سان کيڏندا ويندا هئا .هن بادشاهه جي حڪومت ۾ هزارين شهر هئا ۽ ڪيئي ننڍا نواب سندس ڏن ڀرو هوندا هئا .ايڏي َء بادشاهي َء هوندي به ڪم ؼم هوس ،جو کيس اندر کائي رهيو هو .آرام سڀ موجود هوس ،پر اوالد جي طرؾ کان محروم هو .اِهو حياتي َء جو ڦل، سندس قسمت جي باغ ۾ نه هو .اُن ڪري سدائين فڪر ۾ گذاريندو هو .پنج ئي وقت نماز پڙهي ،اُن ڪارساز جي حضور ۾ دعا گهرندو هو ته ”اي هللا ،مون عاجز کي تو پنهنجي مهرباني َء سان سڀ ڪجهه ڏنو آهي ،پر گهر جي اونداهي َء مٽائڻ ال ِء هڪ ڏيئي کان وانجهو آهيان .اِهو ڏک باقي اٿم ته منهنجي نالي وٺڻ وارو نه رهيو ،تنهنجي ؼيب جي خزاني ۾ سڀ ڪجهه موجود آهي .هڪ فرزند مون کي به عطا ڪر ،ته منهنجو نالو ۽ هن سلطنت جو نشان قائم رهي“. َ هن اُميد ۾ ،بادشاهه جي عمر چاليهه سال ٿي ويئي .هڪ ڏينهن شيش محل ۾ ،نماز اد اڪري ،وظيفو پڙهي رهيو هو ،۽ هڪ ڀيرو آئيني جي طرؾ جيئن خيال ڪيائين ته هڪ اَڇو وار مُڇن ۾ نظر آيس ،جو چاندي َء جي تار وانگر چمڪي رهيو هو. هي ڏسي بادشاهه جون اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي ويون ،ٿڌو ساهه ڀري ،دل ۾ سوچيائين ته ”افسوس ته هيڏي عمر اَجائي برباد ڪئي ،دنيا جي حرص ۾ ڪيڏو نه جهان کي زير ۽ زبر ڪيئه .اِهي ملڪ هاڻي تنهنجي ڪهڙي ڪم ايندا؟ آخر هي سارو سامان ۽ اسباب ته ڪنهن ٻئي جو آهي ،تو کي ته موت جو پيؽام اچي ويو .جيڪڏهن ڪي ڏينهن رهيا به آهن ،ته بدن جي طاقت گهٽجي ويندي ،معلوم ٿئي ٿو ته منهنجي قسمت ۾ هن تخت جي وارث جو پيدا ٿيڻ لکيو ئي ڪو نه ويو آهي .هڪ ڏينهن مرڻو آهي ۽ سڀ ڪجهه ڇڏي وڃڻو آهي ،اُن کان چڱو خيال آهي ته هينئر ئي ڇو نه ڇڏي ڏجي ،۽ باقي زندگي پنهنجي خالق جي ياد ۾ ڪاٽجي“. هي َء ڳالهه وينجهائي ،دربارين کي حڪم ڏنائين ته ”اڄ کان پو ِء ،مون وٽ ڪو به نه اچي ،ديوان عام ۾ ايندا رهو ۽ پنهنجي ڪم ۾ مشؽول رهو” .پاڻ هڪ مڪان ۾ اَڪيلو مصلو وڇائي ،عبادت االهي َء ۾ ويهي رهيو .روئڻ ۽ آهُن ڀرڻ کان سوا ِء وٽس ٻيو ڪم نه هيو .اِهڙي َء ريت ،ڪيئي ڏينهن ،بادشاهه آزاد بخت فقط ڇوهاري ۽ پاڻي َء تي روزو کوليندو رهيو ۽ رات ڏينهن جا ِء نماز تي نماز ۾ مصروؾ رهيو .آخر هي َء ڳالهه ٻاهر نڪتي ،آهستي آهستي سڄي ملڪ ۾ پکڙجي ويئي ،ته بادشاهه پنهنجي بادشاهي َء کان هٿ کڻي ،گوشه نشيني اختيار ڪئي آهي ،چئني طرفن کان ،ؼنيم ۽ مفسد اُڀري آيا ،پنهنجي حد کان هنن پنهنجا قدم وڌايا ،هن سَرڪشي َء جو هي ُء نتيجو نڪتو ،جو حڪومت ۾ وڏو َخلل پيدا ٿيو ،هر هڪ حصي مان بؽاوت جو اطالع اَچڻ لڳو .اَمير اُمرا ُء درباري جيترا هئا ،اَچي گڏ ٿيا ،صالح مصلحت ڪرڻ لڳا ،آخر هي َء تجويز بيٺي ته وزير وڏو دانا ۽ عقلمند آهي ،بادشاهه جو مشير ۽ مقرب آهي ،اُن جي خدمت ۾ هلي ڏسون ته هُو هن وقت ڪهڙي را ِء ملڪ ال ِء مناسب ٿو سمجهي .اِها صالح ڪري ،سڀئي گڏجي ،وزير وٽ آيا .وزير پراڻو ،قديم نمڪ حالل ،عقلمند ،خردمند نالي هو .جيتوڻيڪ بادشاهه پنهنجي حضور ۾ سڀ کي اَچڻ کان منع ڪري ڇڏي هئي ،پر وزير کين بادشاهه وٽ وٺي وڃڻ منظور ڪيو .نيٺ سڀني کي وٺي ديوان عام تائين آيو ،۽ سڀني کي ڇڏي ،ديوان خاص ۾ آيو .بادشاهه جي خدمت ۾ محلي جي هٿان چورائي موڪليائين ته ”هي ُء پوڙهو ؼالم حاضر آهي .ڪيترن ڏينهن کان اوهان جي جمال کي نه ڏٺو ٿم ،اُميدوار آهيان ته هڪ نظر ڏسي قدمبوسي حاصل ڪريان ،ته دل کي تسلي ٿئي” .وزير جو هي ُء عرض بادشاهه ٻڌو ،جيئن ته سندس خير خواهي ۽ جان نثاري َء کي ڄاتائين ٿي ۽ اڪثر سندس چيو مڃيندو هو ،گهڻي فڪر کان پو ِء فرمايائين ته ”خردمند کي ڪوٺي اَچو“ .جڏهن اجازت ملي ته وزير بادشاهه جي حضور ۾ آيو .آداب بجا آڻي ،هٿ ٻڌي بيهي رهيو. ڏٺائين ته بادشاهه جي عجيب صورت آهي .زار زار روئي رهيو آهي ۽ ڪمزوري َء کان سندس اکين ۾ حلقا پئجي ويا آهن .چهرو هيڊو ٿي ويو اٿس ،خردمند کي طاقت نه رهي .بي اختيار ڊوڙي قدمن ۾ وڃي ڪريس .بادشاهه پنهنجي هٿ سان سندس مٿو مٿي کنيو .فرمايائين” .تو مون کي ڏٺو ،توکي تسلي ٿي ،هينئر موٽي وڃ .مون کي نه ستا ِء .وڃي حڪومت جي ڪم ڪار ۾ مشؽول ٿي ُء“ .خردمند هي ٻڌي ،رڙيون ڪري روئڻ لڳو ۽ عرض ڪيائين ته ”ؼالم اوهان تان صدقي ٿئي ،اوهان جي سالمتي َء سان هميشه بادشاهي ميسر آهي ،پر جهان پناه جي هڪدم اهڙي َء ريت گوشه نشيني َء کان سڄي ملڪ ۾ ابتري پئجي ويئي آهي ۽ اُن جي پڇاڙي چڱي نظر نه ٿي اَچي .مهرباني ڪري انهي َء حال جي حقيقت هن ٻانهي کان لڪل نه رکو .من هي َء مسڪين به انهي َء ڪم جي فائدي کان بي نصيب نه رهي .پو ِء جيڪي سمجهه ۾ ايندو ،سو عرض ڪندس .سائين! هي جيڪي دربار جا نوڪر آهن ،سي فقط هن ال ِء آهن ته بادشاهه خوش هجي ۽ امير اُمرا َء سڀ ڪم ڪار کي جهليو بيٺا هجن ،جيئن بادشاهه سالمت کي ڪا مشڪل درپيش نه اچي ،پر خدانخواسته جيڪڏهن بادشاهه سالمت جي جند کي فڪر يا ڳڻتي ٿي پوي ،ته اُتي به ته آخر هي ؼالم ڪم ايندا. نه ته اسان جي ؼالمي ڪهڙي ڪم جي؟“ تڏهن بادشاهه ٿڌو ساهه کڻي ،ورندي ڏني ته ”وزير! جو ڪجهه منهنجي دل ۾ آهي ،اُن جو ڪو عالج ئي نه آهي .جو ڪجهه اٿم ،اُن کي خدا ٿو ڄاڻي ۽ مان .ڏاهپ سان ڪو به بلو ڀيڻي نه ٿيندو .اي خردمند! مون سڄي ڄمار دنيا جي بيسود ڪمن ۽ بادشاهي َء جي فڪرن ۾ گذاري آهي .ڪو به وقت خدا جي يادگيري َء ۾ ويهي نه گذاريم .ايتري قدر جو منهنجي عمر هينئر اچي هيڏي ٿي آهي ،اڳتي مرڻو اٿم ،ٻيو ڇا ڪندس؟ موت جون نشانيون به اچي ظاهر ٿيون آهن .اَڇا وار پيا اٿم ،هاڻي هن عمر ۾ پنهنجي ڌڻي َء جي ٻانهپ ڪريان ته چڱو .سڄي َء رات جي ننڊ کان پو ِء پرهه ڦٽي َء جو جاڳڻ ضروري آهي.
هن کان سوا ِء ،وڏي سڪ پٽ جي اوالد جي آهي ،جا اُميد به پوري نه ٿي .مون کان پو ِء ڪير وارث ٿيندو؟ بس مئي کان پو ِء، منهنجو نالو ئي گم ٿي ويندو .وڌيڪ ڇا چوان! مون دنيائي ڇڏي ،بادشاهي وساري -وڃي ڪير به هٿ ڪري .هاڻي ته دل ۾ ٿو اچي ته ڪن ڏينهن کان پو ِء هي َء جا ِء به ڇڏي ،مرڳو وڃي ڪنهن جهنگ ۾ گذاريان ،ڪنهن ماڻهو َء جو منهن نه ڏسان .اهڙي َء ريت هي َء باقي حياتي گذاريان .دنيا جا مزا ۽ لذتون ڏٺيم ،حڪمراني ڪيم ،پر حاصل ڪجهه ڪين ٿيم “.هي َء ڳالهه ڪري ،ٿڌو ساهه ڀري ،بادشاهه آزاد بخت خاموش ٿي ويو ،اکيون پاڻي َء سان ڇُلڻ لڳس .خردمند وزير ،جو اصل بادشاهه جي والد جو به مشير هو .آزاد بخت سان شهزادگي َء جي عمر م به سندس دوستي ۽ محبت هئي .ادب سان عرض ڪيس ته ”عالم پناه! انسان کي ڪڏهن به پنهنجي ڌڻي َء جي مهربانين کان نااُميد ٿيڻ نه گهرجي .ذرا ؼور ڪيو ،جنهن قادر هي َء زمين ۽ آسمان ،تارا ،چنڊ ،سج ۽ حيوان اڙهن هزار مخلوقات پيدا ڪئي آهي ،تنهن رب العالمين جي اڳيان ،هڪ پٽ جي ڏيڻ ۾ ڪهڙي دير ٿيندي! جيئندا قبال! مان ته عرض ڪندس ته هي ُء پُور دل تان وساري ڇڏيو .هن خيال کان خسارو آهي نه فائدو! هي َء بادشاهي ڪيترين تڪليفن ۽ ڏاکڙن سان ،اوهان ۽ اوهان جي وڏن کي هٿ آئي آهي ،اوهان جا وڏا اُن کي ڪيئن نه قائم رکندا آيا اوهان اُن جي بهبودي َء ال ِء ڪيڏي نه ڪوشش ڪندا آيا آهيو .هينئر اُن سڄي َء محنت کي وساري ،اوهان ؼافل بڻجي ويا آهيو .شڪ نه آهي ته انهي َء کان بادشاهي َء ۾ خلل پئجي وڃي .اها بدناموسي َء جي ڳالهه آهي .ڀال قيامت جي ڏينهن جڏهن اوهان کان پڇا ٿيندي ته اي بندا ،اسان تو کي پنهنجي خلق تي عزت ڏيئي بادشاهه بڻايو ،سڀيئي عيش ۽ خوشيون ڏنيونسين ،تو ناشڪر ٿي ،ملڪ کي ويران ڪري ،نعمتن جو انڪار ڪيو .سائين منهنجا ،اُتي پو ِء ڪهڙو جواب ڏيندا؟ هي ُء بندگي به ڪم نه ايندي ،ڇو ته بادشاهن تي عبادت کان سوا ِء ڪي ٻيا فرض به آهن .جو عدل ڪندو سو ڇٽندو ،جو ظلم ڪندو سو خراب ٿيندو ،جهنگن ۽ برپٽن ۾ رلڻ فقيرن ۽ جوڳين جو ڪم آهي، بادشاهن جو اهو َو ُڙ نه آهي .اوهان پنهنجي سونپيل ڪم کي وٺو ،بندگي جهنگن ۽ پٽن تي ٻڌل نه آهي ،هر هنڌ خدا موجود آهي، گهرجي ته اسين سچي َء دل سان عبادت ڪريون .شايد هي ُء بيت نه ٻڌو اَ ُٿ َو! خدا تو وٽ ۽ ڳولهين ٿو جهنگل ۾ ،ڍنڍورو شهر ۾ ڇوڪر بؽل ۾. ٰ تعالي جيڪڏهن انسان فرمايو ۽ فدوي َء جو عرض قبول ڪيو ته بهترين هيئن آهي ته جهان پناه ،هر دم ۽ هر وقت ڌيان خدا جي طرؾ رکو ،دعا گهرندا رهو ،هُن درگاهه مان ڪو به محروم نه رهيو آهي .ڏينهن جو ملڪ جي بندوبست انصاؾ عدالت ۾ مشؽول رهو ،جيئن خدا جا بندا اوهان جي دولت جي دامن ۾ امن ۽ امان سان گذاري سگهن .رات جو خدا جي عبادت ۾ شامل رهو. اُميد آهي ته اوهان جي دل جو مطلب پورو ٿي پوندو ،خوشي حاصل ٿيندي ،۽ دل گهريا دان ملندا“.هي َء حقيقت ٻڌي ،بادشاهه جي دل ۾ خيال پيدا ٿيو ته خردمند چوي سچ ٿو .تڏهن بادشاهه چيس ته ”خردمند ،تنهنجي صالح نيڪ آهي .اِئين ڪندس .ڏسان ته اُن مان ڪهڙو فائدو حاصل ٿو ٿئي “.اِئين چئي .بادشاهه پڇيو ته ”ٻيا امير ،وزير ،نوڪر ۽ چاڪر ڪيئن آهن؟“ خردمند عرض ڪيو ته ”سائين اوهان جي دولت ۽ اقبال کي پيا ٿا دعائون ڏين .اوهان جي ذڪر کي ٻڌي حيران ۽ پريشان آهن .هُو سڀيئي ديوان عام ۾ موجود آهن ،جيڪڏهن اوهان اُنهن کي مالقات جو شرؾ ڏيندا ،ته نهايت خوش ٿيندا “.بادشاهه هي ٻڌي وزير کي تسلي ڏني ۽ ٰ تعالي ،سڀاڻي دربار عام ٿيندي ،۽ شهر جي ننڍن ۽ وڏن کي حاضر ٿيڻ جو حڪم ڏجو “.وزير خوش ٿي حڪم ڏنو ته اِنشا َء هللا بادشاهه جي اقبال کي دعائون ڏيندي ،رخصت ورتي .ٻاهر نڪتو ،ايندي ئي اميرن اُُُ مرائن کي مبارڪ ڏنائين ،سڄي شهر جي ماڻهن کي هي َء خوشخبري ٻڌي ،سرهائي ٿي .سڄي رات سندن خوشي َء ۾ گذري ،دربار عام جي خبر ڄڻ ته اُنهن ال ِء نعمت هئي. صبح ٿيو ،سڀيئي ماڻهو پنهنجا ڪم ڪار ۽ ڌنڌا ڌاڙي ڇڏي دربار ۾ حاضر ٿيا .سڀيئي پنهنجي مرتبي ۽ درجي آهر وڃي پنهنجي جاين تي ويٺا .پهر ڏينهن چڙهئي ،بادشاهه اَچي تخت تي ويٺو .نوبتون نؽارا وڃڻ لڳا .سڀني کي شاهي دربار مان سندن قدر موجب انعام مليا ،۽ بلڪل راضي ٿي دعائون ڪرڻ لڳا .ٻپهرن جو دربار خير سان ختم ٿي ۽ بادشاهه وڃي آرامي ٿيو .اُن ڏينهن کان وٺي بادشاهه پنهنجي وقت کي ڪنهن ورونهن ۾ ورهائڻ جو خيال ڪيو .صبح سان دربار ڪندو هو ،ٽئين پهر ۾ مطالعو ڪندو هو، گهڻو ڪري سڄي رات عبادت اِالهي َء ۾ گذاريندو هو .هڪ ڏينهن دستور موجب جيئن مطالعي ۾ مشؽول هو .ڪتاب ۾ لکيل ڏٺائين ته ”جنهن شخص کي ڪا مشڪالت درپيش ٿئي ،جنهن جو حَ ل انساني طاقت کان ٻاهر هجي ،ته اُن ماڻهو َء کي الزم آهي ،ته پاڻ ٰ تعالي تي توڪل رکي .ڄاڻي ته تقدير ۾ اِئين آهي .اُن جو عالج فقط هي ُء آهي ته ڪامل کي اُن اوکائي َء ۾ هالڪ نه ڪري ۽ ڌڻي درويش جي خدمت ڪري ۽ سدائين وٽن سوالي رهي ،جيئن ڌڻي سڳورو مٿس راضي رهي ۽ سندس مَنَ جي مراد پوري ڪري .پڻ قبرستان ۾ وڃي نيڪ مردن جي بُٺين تي دعا گهري ،ته سندس مطلب حاصل ٿئي .هن کان سوا ِء پاڻ کي گهٽ سمجهي ۽ ڪنهن جي دل آزاري نه ڪري“. بادشاهه جڏهن هي َء حقيقت ڪتاب ۾ پڙهي ،تڏهن دل کي آٿت اچي ويس ۽ خردمند وزير جو چوڻ به ياد آيس .تڏهن اِها دل سان صالح ڪيائين ته اِهو ُنسخو به آزمائڻ گهرجي .پر هي ُء سڀ بادشاهي رسم ۽ رواج ،ٺاهه ٺوهه سان ٿيڻ نه گهرجي ،چڱو اِئين ٿيندو ته فقيراڻو ويس ڪري ،مسڪينن جي صورت ۾ ،نوڙت سان ،مقام ۾ ڪنهن بزرگ جي تربت ڀرسان وڃي عبادت ڪريان ،۽ ڪتابي لکيل نصيحت بجا آڻيان .من اهڙي َء ريت رب راضي ٿئي ،۽ هن جي راضپي کان دنيا جو مطلب به پرو ٿئي ۽ آخرت به سُرهي ٿئي .نيٺ اِها ڳالهه ڳڻي ،ٻئي ڏينهن رات جو سادا ڪپڙا پَهري ،رپيا ۽ اشرفيون کڻي ،ماٺ ميٺ ۾ قلعي مان ٻاهر نڪري، قبرستان ڏي هلڻ لڳو .جڏهن مقام ۾ پهتو ،تڏهن سخت واچوڙو آيو ،جنهن جي ڪري اوندهه اَنڌڪار ٿي ويو .هن تيز طوفان ۾ بادشاهه آزاد بخت منجهي بيهي رهيو ،ته هاڻي ڪهڙي واٽ وڃان! واٽ به اهڙي ڌوڙئي ۾ وسري ويس .جان کڻي ڏسي ته اِهڙي وا َء ۾ به هڪڙو ڏيئو ڏاڍو روشن ،مقام جي پاسي ۾ پيو ٻري! بادشاهه خيال ڪيو ته ڀَال هي ڪهڙو ڏيئو آهي ،جو اهڙي ڏاڍي وا َء ۾ به نه ٿو وسامي .شايد ڪو طلسم آهي .جو ڦٽڪي ۽ َگندرؾ کي مالئي ،ڏيئي کي ڇڙڪيو ويو آهي ،جو ڪهڙي به هوا لڳي ته ڏيئو نه وسامي .يا ڪنهن ولي َء جو ڏيئو آهي ،جو روشن آهي ،جو ڪجهه ٿئي سو ٿئي ،هلي ڏسڻ گهرجي .شاهد هن شمع جي ُنور کان
منهنجي گهر جو به چراغ روشن ٿئي ۽ دل جي مراد ملي .اِها نيت ڪري ،اُن طرؾ ڏي هليو .جڏهن ويجهو پهتو ،ڏٺائين ته چار فقير گوڏن تي مٿو رکيو ،اَهُليا پيا آهن ،ڄڻ ته اَلوٽ ننڊ ۾ آهن .سندن حالت اِئين ٿي نظر آئي ،جيئن ڪو مسافر ،پنهنجي وطن ۽ وطن وارن کان وڇڙي ،بيڪسي َء ۽ مفلسي َء جي رنج ۽ م َء ۾ گرفتار هجي .اهڙي َء ريت هي چارئي ڄڻ ديوار تي نقش هئا .هڪ .ڏيئو پٿر تي رکيل ٽِمڪي رهيو هو ،وا َء جي پرواه ئي نه هيس ،سندس فانوس گويا آسمان جو گنبذ هو آزاد بخت خيال ڪيو ته هي ڪي پهتل شخص آهن ،۽ اِرادو ڪيائين ته وٽن وڃي ،کين گڏجان ،من هي فقير منهنجي حق ۾ ٰ تعالي پوري ڪري ،۽ منهنجي آس پوري ٿئي .ڀانيائين ته وڃي کين اُٿاريان ،ايتري ۾ اَچي عقل همراهه ٿيس ته دعا ڪن ،جا ڌڻي ”اي بي سمجهه مورک ،ڪيئن ٿو وڃي ،هنن بالئن ۾ هٿ وجهين.ڪهڙي خبر ته هي ديو آهن يا ؼول بياباني! تنهن ڪري جڳائي ته اِهڙن ناواقؾ شين ۾ هٿ وجهڻ کان لڪي ،ڪنڊ پاسي ويهان ۽ ڏسان ته هو ڪير آهن؟“ آخر بادشاهه ائين ڪري ،ڀَر وارن ٻوٽن جي جهڳٽي ۾ لڪي ،اُنهن جي چرپر کي ڏسڻ لَڳو .اتفاق سان هڪ فقير کي ڇڪ آئي .خدا جو شڪر ڪيائين .هُو ٽيئي قلندر هن آواز تي جاڳي پيا .ڏيئي جي وٽ سوريائون .پنهنجي پنهنجي بستري تي ،حقن کي ڀري پيئڻ لڳا ،تڏهن منجهائن هڪڙي چيو ته ”اي يارو ،اسين چارئي آسمان جي گردش ۽ زماني جي انقالب جي باعث دربدر رُلندا رهيا آهيون .خدا جو شڪر آهي ،بخت جي مدد ۽ قسمت جي ياوري َء سان ،اڄ هن مقام تي اسان جي پاڻ ۾ مالقات ٿي آهي .سڀاڻي جي خبر نه آهي ته ڇا ٿيندو -گڏ رهون يا وڇڙي وڃون! رات به پهاڙ وانگر ٿي پيئي آهي ،چڱو ائين آهي ته ساجهري سمهڻ کان ،پنهنجو پنهنو سربستو احوال بنا ڪنهن ڪوڙ ۽ وڌا َء جي بيان ڪريون .اهڙي َء ريت رات ڳالهين ۾ ڪٽجي ويندي ،پوئين رات کڻي ليٽي پيٽي اُٿنداسون“ .سڀني چيو ته ”اي هادي، واهه جي ڳالهه ڪئي اٿيئي! پهريائين اوهان ئي کڻي پنهنجي سچي ڪهاڻي بيان ڪيو ،پو ِء اسين به پنهنجي سرگذشت سڻائيندا وينداسون“.
پهرئين درويش جو سير پهرين درويش گوڏا ڀڃي ويٺو ،۽ پنهنجي سير جو قصو هيئن شروع ڪيائين. يا معبود! يا معبود! دوستو ،ذرا هيڏي توجهه ڏيو ،۽ ماجرا هن بي سر ۽ پا جي ٻڌو. هي َء سرگذشت منهنجي ذرا ڪن ڏيئي ٻڌو! درد سانڀَري جا مون ڳالهه چئي ،ٻڌو! مون کي جا پيش آئي سختي زماني جي، ڪيئن اُن کي مان نڀايو ،گذري ويئي ،ٻڌو! اي يارو ،منهنجو اصل وطن ملڪ يمن آهي .منهنجي پي ُء جو نالو ملڪ التجار خواجه احمد هو ،جو ان ملڪ جو نامور سوداگر هو ،اُن وقت جو ڪو به شاهوڪار يا واپاري ساڻس ڪلهو هڻي نه ٿي سگهيو .ڪيترن ۾ سندس گماشتا موجود هئا. ٰ تعالي کانسوا ِء ٻئي پري پري شهرن ۾ ،سندس ڪوٺيون چالو هيون .لکين رپيا نقد ۽ آڻمئو جنس جا خزانا وٽس هَڪيا هئا .خدا گودڙ ۽ ڪفني ڍڪيل ،اوهان مرشدن جي ڪنهن جي به پرواهه ڪا نه هيس .وٽس به ٻار پيدا ٿيا .اُنهن مان هڪ هي ُء فقير، ِ حضور ۾ حاضر آهي ۽ ڳالهائي ٿو .ٻي منهنجي ڀيڻ ،جنهن کي قبله گاهه پنهنجي جيئري ئي ،هڪ سوگرزادي سان پرڻائي ڇڏيو هو .هُو َء پنهنجي ساهرن ۾ ٿي رهي .مطلب ته جنهن گهر ۾ ايڏي دولت ۽ هڪ ٻار هجي ،اُهو ڪيڏي نه الڏ ڪوڏ سان پلبو هوندو! هن فقير وڏي چاهه سان ما ُء پي ُء جي پاڇي ۾ پرورش لڌي .پَڙهڻ لکڻ ،سوداگري َء جو ڪسب ۽ فن ،کاتا ۽ کرڙا ۽ سپاهگري َء جو هنر سکڻ لڳس .چوڏهن ورهين تائين نهايت خوشي َء ۽ بيفڪري َء ۾ گذاري .دنيا جي ڪا به ڳڻتي دل ۾ ڪا نه آئي .اوچتو ئي اوچتو ،هڪ ئي سال ۾ منهنجو پي ُء ۽ ما ُء قضا االهي َء گذاري ويا ،۽ آ ُء يتيم بڻجي ويس .ڪو به سر تي ننڍو وڏو نه رهيو .هن ناگهاني مصيبت کان رات ڏينهن رئيندو رهيس ،کاڌو پيتو ڇڏائجي يو ،چاليهي کان پو ِء ،پنهنجا پراوا ،واقؾ ۽ پاڙيسري سڀ اَچي گڏ ٿيا .دعا گهرڻ کان پو ِء ،سڀني مون کي پي ُء جي پڳ ٻڌائي ،۽ چيائون ته ”بابا ،پي ُء ما ُء ڪنهن سان وفادار نه آهي .سڀني جا پي ُء ما ُء اِهڙي َء طرح گذاري ويا آهن .اسين به هڪ ڏينهن هن فاني جهان مان گذاري وڃڻ وارا آهيون ،هت ڪو به هميشه رهڻ وارو نه آهي.هي جهان هڪ مسافر خانو آهي .هي شي ِء هتان جي بيگاني آهي .ڏک ۽ روئڻ مان ڪجهه نه ورندو .اَجايو پاڻ کي هالڪ ڪرڻ مان ڇا سرندو؟ پنهنجي گهر جو حال ڏس .ماضي َء کي وساري ،حال جو خيال ڪر!“ ائين چئي ،هو عزيز هليا ويا .اُن کان پو ِء سڀيئي نوڪر چاڪر اچي گڏ ٿيا ،عرض ڪيائون ته ”پنهنجي والد جي سڄي مال متاع کي اسان کان سنڀاري وٺو .اِجهي هي ڪنجهيون اَ َٿ َو“. مان وڃي پنهنجي پي ُء جي دولت ۽ اسباب کي ڏٺو .ڏسي حيران ٿي ويس .قارون جي هي ُء ڏن ته کٽڻ جو ئي نه ٿي ڏٺو .دل خوش ٿي ۽ سڀ ؼم ۽ فڪر ويم ،شاد ٿيس .اوڏي َء مهل فراشن کي حڪم ڪيم ته ”منهنجي اوطاق کي نئين سر سينگاريو!“ حڪم جي دير هئي .سڀ ڪجهه منهنجي مرضي َء موافق بڻيو .آ ُء گادي َء تي ٽيڪ ڏيئي بالم ٿي ويهي رهيس ،هاڻي سوين خوشامدي ماڻهو اَچي پٺيان پيا .مفت چاڪري ۽ ٽهل ڪرڻ لڳا .هيڏانهن هوڏانهن جو لهواريون اوڀاريون ،ڳالهيون ڪرڻ ،اَٺئي پهر سندن اِها ڌوتپائي ٿيندي رهي .هوريان هوريان هنن شراب ،راڳ ۽ ناچ جي لذتن جا قصا شروع ڪري ڏنا .اگرچه مان سندن فريب کان بچندو رهيس ،پر ماڻهن ڀڳي ڪاٺ ڀڄي پون .مان الهڙ هوس ،تجربو نه هو ،هوريان هوريان دل سرڪي ،راضي ٿيس ،شراب ۽ ناچ جون محفلون ٿيڻ لڳيون ،پنهنجو ڪاروبار وسري ويم ،دنيائي لذتون وٺڻ منهنجو ڌنڌو ٿي ويو .منهنجي نمڪ حالل نوڪرن مون کي سنئين راهه تي آڻڻ جي ڪوشش ڪئي ،پر مان عياشي َء جي فن ۾ هاڻي طاق ٿي چُڪو هوس .ان ڪري ڪنهن جي به نصيحت اَثر نه ڪيو .مان هٿ ڦاڙ ٿي پيس .منهنجا دوست ،منهنجي دولت کي ڦرڻ ۽ لٽڻ ۾ مشؽول ٿي ويا .چيو اٿن ته کاڌي کوهه به کٽيو وڃن .جنهن ۾ راهه پئي سا رهي ،رهندي ڪيترو! ٿورن سالن ۾ سڄو َترڪو لُٽجي ويو .اُن وقت اک کلي ،جڏهن پاڻي سر کان گذري چُڪو هو .خوشامدي هڪ هڪ ٿي موڪالئڻ لڳا .نوڪر چاڪر منهن لڪائڻ لڳا .هن ڪسمپَرسي َء جي ويلي ۾ ،جن کي مون پنهنجو ٿي سمجهيو ،سي به پراوا بڻجي ويا .اُهي جي ڏينهن ۾ ڏهه ڏهه دفعا سالم ڪندا هئا ،سي رستي ۾ ڏسي دڳ بدالئڻ لڳا .سچ آهي ته دولت کي سالم آهي .مفلس گمنام آهي .ڪو به پڇڻ وارو نه رهيو .خير خواهن کي منهنجي حال تي رحم آيو ،پر منهنجي بيوقوفي َء تي هنن به منهن ڦيرايو .آخر مون کي به اَچي فاقن ورايو .دمڙي به هڙ ۾ نه رهي ،جو ڦُال وٺي ،پاڻي پيان آخر بکن کان بيتاب ٿي .آئيندي جو سوچيم ،الچار بيحيائي َء جو برقعو منهن تي وجهي ،ارادو ڪيم ته ڀيڻ ڏي وڃان .پر دل ۾ شرم ٿي آيو ته قبله گاهه جي وفات کان پو ِء ،ڀيڻ سان به ته چڱو سلوڪ نه ڪيو هيم .کيس خالي خط به لکي نه سگهيس اگرچه هُو َء ڪيترائي خط اشتياق ڀريا لکندي رهي .هن شرمساري َء کان ڪنڌ هيٺ هو .دل نه ٿي چاهيو ته اوڏانهن وڃان ،پر سندس گهر کان سوا ِء ٻيو ڪو ٽڪاڻو به نظر نه ٿي آيو .جيئن تيئن پيرين پيادي ،خالي هٿ ،ڪرندي ٿاٻڙندي ،سخت مشڪل سان ڪيئي منزلون ڪري ،ڀيڻ جي شهر ۾ وڃي ،پهتس ،سندس مڪان کي ڳولي لڌم ،ما ُء ڄائي ڀيڻ منهنجو هي ُء حال ڏسي ،گهورجڻ لڳي .ڳل الئي ڪيتري َء دير تائين رُني .تر ،مانهن ۽ َٽڪا مون تان صدقو ڪري ڏنائين ،چوڻ لڳي ته ”اگرچه تنهنجي مالقات سان خوشي ٿي اٿم، پر ڀاءُ ،تنهنجا اِهڙا حال ڇو ٿيا آهن!“ هن جي سوال جي جواب ڏيئي نه سگهيس .اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي آيون ۽ چپ ٿي ويس. ڀيڻ جلدي خاصو لباس سبائي ،حمام ۾ موڪليو .مان ؼسل ڪري ڪپڙا پهريا ،پنهنجي جا ِء ۾ هن منهنجي ال ِء هڪ خوشنما ڪمرو جدا تيار ڪرايو ،جنهن ۾ رهڻ لڳس ،صبح جو نيرن ال ِء ڀيڻ مون کي عمدو شربت ۽ پستا ،باداميون پيل ڌنڌاگيري جي مٺائي ڏيندي هئي ،ته ٻپهري َء جو تازو ۽ سڪل ميوو ملندو هو .اُنهن کان سوا ِء ،رات ۽ ڏينهن جي ماني َء ۾ نان ،گوشت ۽ ڪباب آڻي اڳيان رکندي هئي ،۽ ويهي پاڻ کارائيندي هئي .مون جو زماني جا عجيب الها چاڙها ڏٺا هئا ،سو وڃي آرام ۾ پيس .هر روز هزارين شڪرانا پروردگار جا ڪندو هوس .مطلب ته اِهي ڏينهن مون ڏاڍا سکيا گذاريا .ڪيترائي مهينا کٽ تي چڙهي اندر ئي اندر گذاريم، ٻاهر پَٽ تي پير نه رکيم ،ڄڻ وري ڀاڳ وريم ،ڪيترن ڏينهن کان پو ِء ،ان ڀيڻ ،جا مون کي ما ُء برابر هئي هڪ صبح جو چوڻ
لڳي ته ”اَدا! تنهنجي اچڻ مون کي بهار ۽ نهال ڪري ڇڏيو آهي .جڏهن توکي ڏسان ٿي ته منهنجو اندر ٺريو وڃي ،ڇو ته تون ٰ تعالي مرد جو شان ڪيو آهي ته هو لوچي ۽ مائي ،هي ُء مرد جو وڙ نه منهنجي مائٽن ۽ عزيزن جي مٽي َء جي نشاني آهين ،پر هللا آهي ته سست ٿي گهر ۾ ويهي رهي .اِهو زالن جو مَرڪ آهي .پر زالون به پنهنجي گهر جو ڪم ڪار پيون ڪنَ .نڪمي مرد کي ٻيا ماڻهو مهڻا ڏيندا .وڏي ڳالهه هي َء آهي ،جو هتان جا ماڻهو اسان جي خاندان کان پورا واقؾ آهن ،متان اِئين نه چئي ويهن ته فالڻي سوداگر جو پٽ پنهنجو اَگر َتگر ناس ڪري ،هاڻي اچي ڀيڻ جي ٽڪرن تي ڪريو آهي .هن ۾ پنهنجي ته خواري ،پر وڏن جو شان گم ٿي ويندو .مڙس نڪما نه سونهن ،شل خدا تو کي وڏي ڄمار ڏئي ،تنهنجي کاڌي ۾ اسين ڪين کٽنداسون” .دانا ُء ڀيڻ جي ڳالهه ٻڌي ،مون کي شرمساري ٿي .سندس نصيحت ۾ پنهنجي بهتري ڏٺم ،چيومانس ته ”ادي ،تون هينئر منهنجي ما ُء جي جا ِء تي آهين .تو جو ڪجهه چيو اُن کي سمجهيم” .هي ُء ٻڌي ،هو َء پنهنجي ڪوٺي َء ۾ ويئي ،پنجاه اَشرفيون کڻي آڻي منهنجي اڳيان رکيائين .چوڻ لڳي ته ”هي اَڌ سؤ اشرفين جو اَٿيئي ،وڃي ڪو وکر وها ِء ،هتان گهڻا سوداگر دمشق ٿا وڃن .ڪنهن معتبر سوداگر کي ڏسي سندس سامان سان گڏ پنهنجو سامان به وٺ ،هوشياري َء سان کانئس دستاويز لکائي وٺ ،جو محصول گهري سو ڏينس ،پو ِء تون خشڪي جي رستي دمشق روانو ٿي وڃ .اُتي وڃي کانئس سامان سنڀاري وٺج ،۽ اُتي نفعي سان وڪڻي ،ڇڏج “.اِها ڳالهه ٻڌي ،مون اوڏي َء مهل اُٿندي بازار ۾ وڃي .اُنهن پجاهه اَشرفين مان چڱو سامان خريد ڪري ،اَچي سوداگرن جي ؼوراب ڇڙڻ جي پڇا ڪيم، نيٺ هڪڙو سوداگر ،جو جهاز جي رستي دمشق ڏانهن وڃڻ ال ِء تيار هو ،تنهن کي پنهنجو سامان سپرد ڪيم ،محصول ۽ جهاز جو ڪرايو ادا ڪيم ۽ کانئس پنهنجي ڳٺڙين جو تعداد قبض تي لکائي ورتم .سوداگر درياهي رستي کان ٿي ويو ۽ مون خشڪي َء جو رستو پاڻ ال ِء پسند ڪيو .هن ڪم کان فرغ ٿي سمورو احوال اَچي همشيره کي ٻڌايم ۽ کانئس سفر ال ِء موڪاليم ،مهربان ڀيڻ اوڏي َء مهل مون کي سواري َء ال ِء ڀلو گهوڙو ڏنو ،۽ اُن کان سوا ِء هڪ عمدي پوشاڪ به ڏنائين .هن کان سوا ِء ،مٺيون مانيون، پڪل مٺائي ۽ ڪجهه پڪوان هڪ هڙ ۾ ٻڌي ،اڳيان رکيائين ،نيٺ َکلي پاڻي َء جي گهوڙي جي هني سان ٻڌي ،مان سفر ال ِء سنڀري تيار ٿيس .پو ِء ُگڻائتي اَدي َء امام ضامن جو رُپيو منهنجي ڏوري ۾ ٻڌو ۽ چيائين ”خدا حافظ! اَدا جيئن پُٺ ڏيو ٿو وڃين ،ڌڻي ڪندو ته منهن ورائي موٽندين!“ مون به کيس ،ڳراٽڙي وجهي موڪالئي ،چيو ته ”ادي خدا کي پرتين َء! دلجا ِء ڪج ،مان اجهو موٽيس“. گهوڙي تي چڙهي ،واڳ ورتيم ۽ پنڌ پيس ،نهايت تکو ٿي ويس ،ٻن منزلن جي هڪ منزل ٿي ڪيم ،نيٺ ڪَهندي ،خير سالمتي َء سان دمشق جي قريب پهتس .اُن وقت رات جا ٻه پهر گذري چُڪا هئا ،شهر جي ڪوٽ جا دروازا بند هئا ،ٻاهران َهڪَل ڪيم ته ”مان مسافر آهيان ،پري کان ٿڪو ٿو اچان ،وهٽ ال ِء داڻي پاڻي َء جي گهرج اٿم ،مهرباني ڪري اندر اچڻ ڏيوم!“ اَندرون آواز آيو ته ”هينئر اوير آهي ۽ دروازي کولڻ جو هي ُء وقت نه آهي .ڇو نه ٿي سويرو آئين!“ هي آواز ٻڌي ،مون اندر وڃڻ جي آس پَلي ،۽ اِهو خيال رکي ،مون سوچيو ته هينئر قلعي جي ڀت جي ٻاهران ڪٿي ويهي رهان ۽ سويرو صبح جو شهر ۾ وڃان .رات جو وڳڙو گهوڙي تان لهي پيس ۽ ؼاشو وڇائي ،اُن تي ويهي رهيس ،هيڏي هوڏي ڏس ،سمهڻ کان جاڳڻ کي بهتر سمجهيم ،اهو ارادو ڪري ِ پيئي ڏٺم ته ڪنهن ريت رات جي خير جي گذري ،تان جو ٽيڙو ۽ ڪتيون آسمان تي چڙهي آيا .تارن جي روشني َء ۾ گهٽتائي ڏسندي ،سمجهيم ته اَڌ رات کان مٿي گذري چڪي آهي.
قصو ملڪ شام جي شهزادي َء جو ڇا ڏسان ته قلعي جي ڀت جي مٿان ڪا شي ِء وڏي ساري هيٺ ٿي اچي .پهريائين ته خوؾ ٿيم ،پر جتائي جان کڻي نهاريان ته هي َء ڪا صندوق آهي ،تڏهن ڀانيم ته ڪا ڌڻي َء جي مون سان مهرباني ٿي آهي ،جو هي ُء خزانو ٿو مليم .جڏهن صندوق هيٺ آئي، تڏهن هوريان هوريان پيتي َء وٽ ويس .جان کولي ڏسان ،ته منجهس هڪ زال سُتي پيئي آهي .سندس چهرو چنڊ وانگر ٿي چمڪيو. اُن جي ڏسندي دل ۾ داغ پئجي ٿي ويا .مگر افسوس جو هن حور کي ڪنهن ڌڪ هڻي ڦٽي وڌو هو .رت ٿي وهيس .اَڃان چتائي ڏٺم، ته نظر آيم ته اڃا ڪجهه ساهه اٿس .جان ويجهو ويس ته سندس چپ چرندا ڏٺم ،ڪن ڏيئي ٻڌم ته نهايت جهيڻي آواز ۾ ٿي چيائين ته ”اي بيوفا! مون تو سان هيڏي مهرباني ڪئي ،اُن جو عيوض اهو ٿو ڏينم! چڱو ،هينئر اِهڙن سورن کان اِهڙو ڪو ٻيو ڌڪ هڻينم، جو منهنجو خاتمو ٿي وڃي .پو ِء اسان ٻنهي جو انصاؾ ،اُن منصؾ حقيقي َء جي اڳيان قيامت جي ڏينهن ٿيندو!“ ائين چئي ،خاموش ٿي ويئي .مان هنن لفظن کي ٻڌي ،حيرت ۾ پئجي ويس .دل ۾ سوچيم ته ڪنهن قلب جي شقي َء هن نازڪ بدن کي زخمي ڪيو آهي! ڪهڙي سبب هُن هِن موهيندڙ صورت واري َء عورت کي ٿي مارڻ گهريو ،جا اُن بدڪار جي محبت جو اَڃا دم خبر نه ٿي پوي ته ِ ڀري رهي آهي .منهنجو همدردي َء ڀريل ڀُڻڪو سندس ڪن ٿي پيو .ڪپڙي کي پري ڪري مون کي ڏٺائين .جنهن وقت منهنجي نگاهه مٿس پيئي ،ته منهنجو هوش گڻائتي ادي َء امام ضامن جو روپيو منهنجي ڏوري ۾ ٻڌو. . . ڇڏائي ويو .پاڻ جهلي ،سرت ۾ اچي کيس چيم ته ”سچ چئو ته تون ڪير آهين؟ ۽ هي َء ڇا حالت آهي! جيڪڏهن ٻڌائيندين َء ته دل کي تسلي ٿيندي “.هي ُء ٻڌي ،جيتوڻيڪ ڳالهائڻ جي طاقت نه هيس ،آهستي چيائين ته ”شڪر آهي! منهنجي حالت زخمن کان الچار آهي. ڇا ڳالهايان؟ گهڙي َء پلڪ جي مهمان آهيان .جڏهن منهنجو ساهه نڪري ،ته خدا جي واسطي جوانمردي ڪري ،مون کي هن صندوق سميت ،زمين جي ڪنهن گوشي ۾ پوري ڇڏج ،تان جو دنيا جي چڱي ۽ بُري جي زبان کان ڇوٽڪارو لهي سگهان ۽ تو کي به ثواب ٿئي “.اِئين چئي چپ ٿي ويئي .رات جي سبب ڪجهه ٿي نه ٿي سگهيو .اُها صندوق گهڻي َء تڪليؾ سان سوري ،پنهنجي سامان وٽ آنديم ۽ گهڙيون ڳڻڻ لڳس ،ته ڪڏهن ٿي رات پوري ٿئي ۽ صبح ٿئي ته پنهنجي طاقت آهر سندس وڃي عالج ڪريان، اُها باقي رات به پهاڙ ٿي پيئي .دل گهٻرائڻ لڳي .خدا خدا ڪندي ،پَرهه ڦُٽي ،ڪُڪڙن جون ٻانگون شروع ٿيون ،ماڻهن جا آواز اچڻ لڳا .مان فجر جي نماز پڙهي .صندوق کي گهوڙي جي مٿان ٻَڌم ،جيئن دروازو کليو ،مان شهر ۾ داخل ٿيس .شهر ۾ مسواڙي جا ِء جي ڳوال ۾ ڦرندو رهيس .ڳوليندي ڳوليندي ،هڪ خوشنما مڪان حاصل ڪيم ،پهريائين هي ُء ڪم ڪيم ،جو اُن سهڻي َء کي ڪپهه ۾ سمهاري ،گوشائتو ڪيم ،هڪ معتبر ماڻهو وٽس ڇڏي ،ڪنهن جراح حڪيم جي ڳوال شروع ڪيم ،پڇائيندي پڇائيندي ،هڪڙي ٰ تعالي ڪا اهڙي شفا ڏني آهي ،جو جيڪو وٽس وڃي، شخص ڏس ڏنو ته ”هن شهر ۾ هڪڙو جراح حڪيم آهي ،اُن جي هٿ ۾ خدا ٰ عيسي حجم آهي “.مون جڏهن هي َء اُن کي صحت حاصل ٿيو وڃي .اُن حڪيم صاحب جي جا ِء فالڻي محلي ۾ آهي ۽ سندس نالو ٰ عيسي جراح جي مڪان ۾، خوشي َء جي جهڙي ڳالهه ٻڌي ،تڏهن اُمالڪ اوڏانهن روانو ٿيس .ڏسائيندي ،وڃي ،اُن محلي کي لڌم، جڏهن اندر گهڙيس تڏهن ڏٺم ته هڪڙي صندلي َء تي هڪڙو پير مرد چڙهيو ويٺو آهي ۽ سندس چوڌاري ڪيترائي ماڻهو مڙيا ويٺا آهن .هن مسڪين به ويندي ،خوشامد ڪري ،گهڻي نياز سان سندس سالم ڪيو ،چيومانس ته ”اوهان جو ناموس تعريؾ ٻڌي، ڳولهيندي اوهان وٽ پهتو آهيان .حقيقت هي َء آهي ته مان پنهنجي ملڪ مان سوداگيري َء جي واسطي هن شهر ڏي اُٿي هليس ،مون کي پنهنجي گهر واري َء سان بيحد محبت هئي ،تنهن ڪري اُن کي به پاڻ سان گڏ کنيم .نيٺ جڏهن هن شهر کي اَچي ويجهو پهتس، تڏهن ڳچ رات گذري چڪي هئي ،ڪوٽ جي چوڪيدارن دروازي کي نه کوليو .تڏهن الچار ٻاهر هڪ وڻ هيٺيان قيام ڪيوسين. اَڌي َء رات جو ،بيرحم ڦورو آيا ،جن سامان لٽيو ،منهنجي نيڪ بخت بيبي َء کي به زيورن جي طمع ۾ ڦٽيو .اُن بيگاهه وقت ۾ مون کان ٻيو ڪجهه ٿي نه سگهيو ،جيئن تيئن ڪري رات جون گهڙيون ،ويراني َء ۾ ڪٽي ،دروازي کلندي ئي شهر ۾ آيس .جا ِء ڪرايي تي وٺي بيبي َء کي جائيتو ڪري ،سندس عالج جي ال ِء ٻاهر نڪتس ،اوهان جو ناموس ٻڌي ،اوهان ڏي ڊوڙي آيس ۽ خدمت ۾ حاضر ٿيو ٰ تعالي اوهان کي حڪمت عطا فرمائي آهي ،مهرباني ڪري قدم رنج فرمائي اُن مرڻينگ کي هلي ڏسو ته سندس بچڻ جي آهيان .خدا ڪا اُميد به آهي يا نه؟ جي اوهان جي احسان سان سندس عالج جو ڪو بندوبست ٿي پوي ،ته مان حتي المقدور اوهان جي خدمت ڪندس ۽ ساري عمر هي ُء احسان نه وساريندس“. ٰ عيسي جراح به ڏاڍو نرم دل ماڻهو هو .کيس منهنجي اُفتاده حال تي ڪهل آئي ،الئق ڪري مون سان همراهه ٿيو ۽ اَچي اُن بيبي َء کي َ ڏٺائين .ڏسي تسلي ڏنائين ۽ چيائي ته ”خدا خير ڪندو .هي َء ڦٽ خدا گهريو ته چاليهن ڏينهن جي اندر مڙي ويندا ۽ مٿي پاڻي پوندو. ”مطلب ته اوڏي َء وير نم جا پن گهرائي ،تن جي پاڻي َء سان سڀني َوڍَن کي ڌوئي صاؾ ڪيائين ،پو ِء پنهنجي کيسي مان هڪ مرهم جي دٻلي ڪڍيائين ۽ زخمن تي اُهو مرهم رکيائين ،ڪم کان فارغ ٿي ،موڪالئڻ وقت چيائين ته ”مان هينئر وڃان ٿو ،اڳتي هر روز ٻه دفعا پيو ايندس .فقط اِها خبرداري ڪج ته ڪنهن ريت ڦٽن کي ڪو وڌيڪ ايذا ُء نه اَچي .ڪبوتر جو شوربو کيس کارائيندو رَ ههُ، پاڻي َء جي بدران گالب جي پاڻي َء ۾ بيدمشڪ جو عرق پياريندو رهه ،جيئن سندس دل جي طاقت بحال رهي “.جيتري قدر ٿي ٰ عيسي جراح جي خدمت ڪيم ،اُن کان پو ِء هُو موڪالئي ويو .جراح جي وڃڻ کان پو ِء ،اُن پري َء جي پرگهور ۾ چست ٿيس. سگهيو،
هُن جو پريشاني َء وارو حال ڏسي ،منهنجو ته سُک ئي ڦٽي ويو .رات ڏينهن دعائون ٿي گهرندو رهيس ته ”اي ڌڻي ،هن کي جلد ئي شفاياب ڪر! ٿورن ڏينهن کان پو ِء اُهو سوداگر ،جنهن کي مون تجارت جو سامان سپرد ڪيو هو ،اچي نڪتو ،تنهن کان وڃي، پنهنجو سامان سنڀالي ورتم ،دل ۾ چيم ته هاڻي هن سامان جي وڪڻن جي ڪريان يا هن پري َء جي چاڪري ڪريان! نيٺ ،جيئن موڙ سندس دوا دارون َء تي خرچ ڪندو تيئن اُهو سامان نفعي ۽ نقصان جي سوچڻ کان سوا ِء وڪڻي ،پيسا وٺي آيس .اُها سڄي ِ ٰ عيسي جراح هميشه ايندو رهيو .مان به کيس ڏيئي وٺي ،خرچ ڪندو رهيس ،نيٺ ڪن ڏينهن کان پو ِء ،هو َء پري چڱي ڀلي رهيس. ٰ عيسي جراح کي ڪيتريون ئي اشرفيون ۽ هڪ عمدي سروپا ڏنيم ۽ گهڻو ئي سندس ٿي ،۽ مٿي تي پاڻي وڌائين .هن خوشي َء ۾ احسان مڃيم .۽ فقيرن ۽ مسڪينن کي پيسا ۽ ڪپڙا ڏنم .ايتري ته خوشي ٿيم جو ڪپڙن ۾ نه ٿي ماپيس ،ڄڻ هڪ دهقاني َء کي هفت اقليم جي بادشاهي ملي ويئي هئي! هو َء سونهن واري جيئن مون کي چئي رهي هئي ،تيئن ٿي ڪيم .هن به جڏهن مون کي پنهنجي خدمت ۾ چست ڏٺو ،تڏهن نهايت الڏ مان حڪومت هالئڻ لڳي .منهنجي ال ِء سردار بڻجي ويٺي .نيٺ هڪ ڏينهن چيئين ته ”منهنجو هڪ نڪتو ٻڌي ڇڏ!“ چيومانس” ،حاضر ،جيئن ارشاد ٿئي .مان ڪڏهن به تعميل ۾ دير نه وجهندس “.چيائين ته ”جڏهن به آ ُء تو کي ڪو ڪم چوان ،ته اُن کان انڪار نه ڪج ،نه وري اُن جي ال ِء ڪو سبب يا تفصيل پڇج .جيڪڏهن تون اِئين نه ڪري سگهين ته پو ِء محبت جو مزو نه رهندو ،اَڻبڻت ٿيندي ،۽ شايد هالڪت ۾ اچين “.تڏهن مون هٿ ٻڌي عرض ڪيو مانس ته ”ؼالم کي اِها طاقت نه آهي ،جو اوهان جي مرضي َء کان سوا ِء ڪو قدم کڻي ،خدا نه ڪندو جو مان اوهان سان بي النفاتي يا بي ادبي ڪندس “.هميشه جي دستور موجب اُن پري َء جي خدمت ۾ حاضر هوندو هوس ،ڪڏهن به ڪو اُن جي رضا کان سوا ِء ڪن نه ڪيم ،ڄاتم ٿي ته هن کي به ڪجهه منهنجي ڊڪڻ ڊوڙڻ جو قدر پيو آهي. مطلب ته سندس خدمت ڪندي ،جيڪو به منهنجو سرمايو هو ،سو ڪجهه دوائن ۽ عالج ۾ ،۽ ڪجهه خوراڪ ۽ پوشاڪ تي خرچيم ،تان جو اَچي صفا هٿن تي بيٺس ،ڌاريو ملڪ ،نه ڪو ڄاڻي نه سڃاڻي .نه ڪنهن ۾ اُڌاري جو اُميد .ڪجي ته ڇا ڪجي! آخر هتي اَچي بيٺاسون ،جو ڏهاڙي َء جي کاڌي ال ِء پريشاني ،صبح جو کاڌو ملي ته شام ال ِء حيراني .اَچي فڪرن ورايو ،هڪ ويلو گذريو ته ٻئي جي ڳڻتي .فقير جي ڪاوڙ پاڻ تي ڏاڍو اَچي موڙهس .هڪ ڏينهن اُن پري َء مون کي ڪوماڻيل ڏٺو .تنهن منهنجي فڪر کي سمجهي ورتو .سڏي دلداري ڏنائين ۽ چيائين ته ”هيڏي اچ!“ مان سڏ تي وڃي اڳيان حاضر ٿيس .تڏهن چوڻ لڳي ته ”تو جي مون سان مهربانيون ڪيون آهن ،تن جو عروض ته توکي ڏيئي نه ٿي سگهان ،۽ جي پير تو مون سان ڀريا آهن ،سي مرندي به نه وسرندا. هاڻي جيڪڏهن تو کي خرچ جي تنگي َء اچي ورايو آهي ،ته دلجا ِء ڪر ،مايوس نه ٿيءُ ،خدا ڪندو ته سڀڪي ٿي پوندو .هاڻي جلدي ڪر ،مون کي قلم ڪاؼذ ڏي ،ته مان تو کي چٺي لکي ڏيان .اُميد آهي ته اُن چٺي َء تي توکي پئسا ملي ويندا “.سندس هي ڏڍ ۽ تسلي َء جهڙا لفظ ٻڌي ،مون کي پڪ ٿي ته هي َء ڪا شهزادي آهي .سندس چئي موجب ،مس قلم ۽ ڪاؼذ کڻي کيس ڏنم .هُن رقعو لکي مون کي هٿ ۾ ڏنو ۽ چيائين ته ”قلعي جي پاسي ۾ هڪ وڏو محالت آهي .اُن جي ڀرسان هڪ هُن چٺي لکي ،مون کي هٿ ۾ ڏني . . . . . . گهٽي آهي .اُن مان لنگهي ٻاهر ايندين ته هڪ وڏي حويلي نظر ايندي .اُن حويلي َء جي در تي بهار نالي حبشي َء کي ڳولي هٿ ڪجا ِء ۽ هي ُء خط اُن کي ڏج” .فقير ،اُنجي حڪم موجب ،ڏنل ڏس ۽ نشاني تي ،منزل مقصود تائين وڃي پهتو ،دربان جي زباني، خط جي حقيقت چوائي موڪليم،ٻڌندي ئي هڪ حبشي جوان شڪل جو ،ٺاهوڪو ،وڏي ٺاهه ٺوهه سان ٻاهر نڪري آيو .اگرچه رنگ جو سانورو هو ،پر منهن ۾ نمڪ ڀريل هوس .منهنجي هٿ مان خط وٺي پڙهيائين ،نه ڪجهه پڇيائين نه ڳالهايائين ،ساڳين ٽ اندر ويو .ٿوري َء دير ۾ موٽي آيو ۽ ؼالمن جي مٿي تي ذربفت جون ڳوٿريون ،مهر لڳل .کڻائي آيو .کين چيائين ته قدمن تي مو ِ ”هن جوان سان ساڻ وڃي ،کيس اهي ڳوٿريون سندس جا ِء تي پهچائي ڏيو “.مون به کيس سالم ڪري ،کانئس موڪاليو .گهر پهچي، دروازي تي ؼالمن کيرخصت ڏنيم .اُهي ڳوٿريون کڻي اَمانت طرح اچي پَري َء آڏو رکيم،هُن ڏسي .چيو ته ”هي يارهن ڳوٿريون اشرفين جون آهن .وڃي خرچ ڪر ،اڳتي خدا رزاق آهي” .فقير هنن همياڻين مان خرچ ڪرڻ لڳو ۽ خرچ جي طرؾ کان دل جمعي ٿي ،مگر دل ضرور کٽڪو رهيو ته االهي هي َء عجيب حالت آهي ،جو سوا ِء پڇڻ جي ،هڪ اڻڃاڻ ماڻهو ايڏو مال هڪ اجنبي َء کي هڪ ڪاؼذ جي پرزي تي ڪڍي ڏيئي! جيئن ته اُن پَري َء سوال جو اب جي منع ڪري ڇڏي هئي ،اُن ڪري طاقت ٿي نه سگهي، ٰ تعالي آدمي َء کي انسانيت جو جامو جو اُن کان ڪجهه پڇي سگهان .اَٺن ڏينهن کان پو ِء ،اُن صورت جي کاڻ مون کي چيو ته ”هللا عطا ڪيو آهي ،جو نه ڦاٽي سگهي ٿو نه ميرو ٿي سگهي ٿو .اگرچه پراڻن ڪپڙن سان اُن جي انسانيت ۾ ڪو به فرق نه ٿو پوي ،پر ظاهر ۽ خلق هللا جي نگاهن ۾ سندس عزت ۽ توقير نه ٿي رهي .ٻه همياڻيون اشرفين جو کڻي ،شهر جي چونڪ جي چوواٽي وٽ يوسؾ سوداگر جي دڪان تي وڃ ،جواهرن مان ڪي قيمتي موتي ،۽ زرق برق پوشاڪون خريد ڪري اَچ“. فقير پڇائيندي ،اُن سوداگر جي دڪان تي وڃي پهتو ،ڏٺم ته هڪ نوجوان خوبصورت ،زعفراني پوشاڪ پهريون ،گدي َء تي ويٺو آهي ،اُن جوان جي هي َء حالت هئي ،جو اُن جي ڏسڻ ال ِء ماڻهو سندس دڪان کان بازار تائين بيٺل هئا .مان وڏي شوق مان، نزديڪ وڃي ساڻس سالم ڪري ويٺس .جا چيز گهربل هئي ،طلب ڪيم ،منهنجي گفتگو جو لهجو اُتانجي شهرين جهڙو نه ڏسي ،اُن جوان وڏي َء محبت سان چيو ته ”جو ڪجهه اوهان کي گهرجي ،سو موجود آهي ،پر هي ُء ٻڌايو ته اوهان ڪهڙي ملڪ کان آيا آهيو ۽ هن اَجنبي شهر ۾ رهڻ جو ڪهڙو سبب آهي؟ جيڪڏهن پنهنجي احوال کان واقؾ ڪريو ته مهرباني “.جيئن ته مون کي پنهنجو صحيح احوال ظاهر ڪرڻو نه هو .ڳالهه ٺاهي ،جواهر ۽ پوشاڪ وٺي ،کانئس رخصت گهريم .اُن جوان جوهري َء مون کي چيو ته
”سائين مهرباني ڪري فرصت ۾ مون وٽ ايندا ڪريو .اهڙي َء ريت جلدي اُٿي وڃڻ زيبائتو ته نه آهي “.هن هي لفظ مون کي اهڙي َء طرح چيا ،جو دل کي وڻيم ،۽ بي مروت ٿي ،اُٿي وڃڻ مناسب نه ڄاتم .مان سندس خاطر وري ويهي رهيس ۽ چيومانس ته ”اوهان جو فرمان اکين تي” .هي ُء ٻڌي خوش ٿيو ،چوڻ لڳو ته ”اڄوڪو ڏينهن جي منهنجي گهر هلو ته وڏي مهرباني سمجهندس. شايد ٻه چار گهڙيون اوهان جي صحبت ۾ گذرن ۽ گڏجي کائي پي دل وندرايون “.جيئن ته تون اُن پري َء کي ڪڏهن به اڪيلو نه ڇڏيو هو ،سندس تنهائي َء کي ياد ڪري ،عذر ڪندو رهيس ،پر هن جوان ڪنهن به ريت نه مڃيو .آخر شين کي گهر پهچائي ،موٽي اچڻ جو وعدي تي موڪاليم .دڪان تان اُٿي گهر آيس ۽ اُن پري َء جي آڏو سڀ سامان رکيم .هُن جواهري َء جي حقيقت پڇي .مون کيس سڄو احوال دعوت جو ڪري ٻڌايو .چيائين ته ”آدمي َء کي پنهنجو قول ۽ اقرار پاڙڻ کپي .مون کي خدا جي نگهباني َء ۾ ڇڏي، پنهنجي واعدي کي وفا ڪر .دعوت قبول ڪرڻ پيؽمبري سنت آهي “.تڏهن مون چيو مانس ته ”توهان کي اَڪيلو ڇڏڻ ،ڪنهن به ريت مناسب نه آهي ،پر اوهان جي را ِء جيڪڏهن اِها آهي ته الچار وڃان ٿو “.اِئين چئي اُن جوهري َء جي دڪان تي ويس .ڏٺم ته هُو منهنجي اِنتظار ۾ ،موڙي تي ويٺو آهي ۽ منهنجو انتظار ڪري رهيو آهي .ڏسندي چيائين ته ”اچو سائين ،چڱي راهه ڏيکاري اَ َٿو!“ هُن اُٿي منهنجي هٿ کي ورتو ۽ هليو هلندي هلندي هڪ باغ وٽ وڃي پهتاسون .اُتي ته ڄڻ بهار لڳو پيو هو .حوض ۽ نهرين ۾ ڦوهارن جو پاڻي اُڇلجي رهيو هو .ميويدار وڻن ۾ طرحين طرحين ميوا ٿي ظر آيا ۽ وڻ اُن بار کان عجيب نموني ۾ لُڏي رهيا هئا. رنگ برنگ پکي اُنهن تي ويٺل هئا ۽ عجيب مٺيون التيون ڪري رهيا هئا .اندر جا ِء ۾ گلم ،ؼاليچا ۽ ڪرسيون پيل هيون .اسين وڃي نهر جي ڪناري تي ڪرسيون وڇائي ويٺاسون .ايتري ۾ هُو جوهري اندر ويو ۽ وڃي لباس مٽائي آيو .مون چيس ته ”چڱو وڳو ڍڪي آيو آهين!؟ چيائين ته ”چڱو آهي ،جو اوهين به وڃي پوشاڪ مٽائي اَچو!“ مان به سندس چئي موجب اُٿي ڪپڙا مٽائي اَچي ويٺس .جوهري َء ڏاڍي قريني سان منهنجي دعوت جو سامان ڪيو .جو ڪجهه اِنسانيت کي عيش عشرت ال ِء کپي ،سو هڪيو حاضر ڪيائين .اسان پاڻ ۾ کل ۽ خوشي َء جون ڳالهيون پئي ڪيون .ايتري ۾ ساقي شراب جي دور ال ِء شيشي ۽ پيالي سان اَچي حاضر ٿيو. ڪباب ڪوفتا به وقت سر اَچي موجود ٿيا .هڪ ٻئي پٺيان شراب جو دور پئي آيو .اَڃان ٽي چار پياال مس پيتاسون ،ته چار خوبصورت ڇوڪرا ،زلؾ کوليون ،مجلس ۾ ڳائڻ وڄائڻ لڳا ۽ اهڙو ته رنگ رچيائون ،جو جيڪڏهن تانسين هجي ها ،ته کانئس پنهنجي تان وسري وڃي ها .هن مزي ۾ اوچتو جوهري َء جي اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا ۽ ٻه چار لڙڪ سندس اکين مان نڪري پيا. مون کي چوڻ لڳو ته ”جيئن ته هينئر اسان جي پيريت پختي آهي ،اُن ڪري دل جو ڳجهه دوستن کان لڪائڻ نه گهرجي .هڪ ڳالهه بي تڪلؾ دوستي َء جي آڌار تي چوان ٿو :جيڪڏهن حڪم هجي ته پنهنجي محبوبه کي گهرائي هن مجلس ۾ پنهنجي دل جي تسلي ڪريان ،ڇو ته اُن جي جدائي َء ۾ ڪا به ورونهن نه ٿي وڻي “.هي َء حقيقت ايڏي ته شوق سان چيائين ،جو سوا ِء ڏسڻ جي هن فقير جي دل به مشتاق ٿي .چيومانس” ،مون کي تنهنجي خوشي درڪار آهي .اُن ۾ دير ڇا جي؟ سچ آهي دوست کان سوا ِء ڪا به شي ِء مٺي نه لڳندي آهي “.هُن جوان پردي جي طرؾ اشارو ڪيو ،اُتان هڪ عورت بدشڪل ،ڏائڻ جهڙي ،جنهن کي ڏسي انسان بي موت مري وڃي ،اَچي جوهري َء جي پاسي ۾ ويٺي .مان ته هن کي ڏسندي ڊڄي ويس .دل ۾ چيم ،هن پريزاد جوان جي اِها ئي محبوب آهي ،جنهن جي ايڏي تعريؾ ڪري ،شوق ٿي ظاهر ڪيائين! مان الحول پڙهي چپ ٿي ويس .اهڙي َء ريت ٽي ڏينهن ۽ ٽي راتيون شراب ۽ راڳ جي مجلس قائم رهي ،چوٿين رات ننڊ ۽ نشي جي ؼلبي کان بي اختيار سمهي رهيس ،جڏهن صبح ٿيو .اُن جوان جاڳايو .ڪيئي پياال خمار جي الهڻ ال ِء پياري ،پنهنجي محبوب کي چيائين ته ”هاڻي زياده تڪليؾ مهمان کي ڏيڻ چڱي نه آهي!“ اسين هڪ ٻئي کي هٿ ڏيئي اُٿياسون .اُهي ڪپڙا جي مون ڍڪيا هئا ،سي الهي پنهنجا پهريم .اُٿي پنهنجي جا ِء ڏي هليس ،۽ اچي اُن پري َء جي روبرو حاضر ٿيس ،پر هن کان اڳ ڪڏهن به اِئين نه ٿيو هو .جو مان اُن پياري َء کي ڪا رات اَڪيلو ڇڏي ويو هجان. هي جي سمورا ٽي ڏينهن ۽ چار راتيون ؼير حاضر رهيو هوس ،تنهن جو ڏاڍو شرم ٿيم ۽ گهڻي َء عاجزي َء سان اُن پري َء کان معافي گهريم ،چيومانس ته ”مون کي اڃا به جوهري َء نه ٿي ڇڏيو ،زوري َء مَس هليو آيس “.هي َء جا زماني جي وڏي کيڏار هئي ،سا مُرڪي چوڻ لڳي ته ” هن ۾ ڪهڙي حرڪت آهي ،جو هڪڙو دوست ٻئي دوست وٽ وڃي ٻه ٽي ڏينهن ترسي پوي .اهو قصور ڪونهي .آ ُء تو کي معاؾ ٿي ڪريان ،پر قاعدو آهي ته جڏهن ڪو ماڻهو ٻئي جي گهر ويندو آهي ،ته ضرور پنهنجي گهر واري َء جي مرضي َء موجب گهر موٽي ايندو آهي .قرب ۽ پيار انهي َء ريت وڌندو آهي .هاڻي اِها مفت دعوت کائي ،ماٺ ڪري ويهندين ڇا؟ يا اُن جي عيوض ڏيندين! َٺهي اِئين ٿو ته تون به هينئر وڃي ،اُن جوهري َء کي دعوت ڏيئي اَچ .اِهو فڪر نه ڪر ته دعوت جو سامان موجود نه آهي .اُن جو بندوبست مان پاڻيهي ڪنديس .خدا ڪندو ته دعوت جي مجلس چڱي ٺهي پوندي “.مان سندس مرضي َء موجب ،جوهري َء ڏي لنگهي ويس ،چيومانس ته ”دوست ،مان تنهنجي حڪم موجب اچي حاضر ٿيو هوس .تون به هينئر منهنجي دعوت قبول ڪر “.هُن پهريائين ته ڪيترائي عذر ڏنا ۽ سبب ڏيکاريا ،پر مان به چنبڙي پيومانس .آخر دعوت قبول ڪيائين ۽ مان پرٻاهرو کيس پنهنجي گهر ڏانهن وٺي هليس ،واٽ تي دعوت جي سامان ال ِء پئي سوچيم ته االئجي پورو بندوبست ٿي سگهيو آهي يا نه؟ انهي َء فڪر ۾ اچي جا ِء کي ويجهو ٿيس ،ڇا ڏسان ته در تي وڏي ڌوم ڌام لڳي ويئي آهي .عجيب طرح جي صفائي ٿيل آهي ،۽ چوڌاري پاڻي َء جي ڇڻڪار آهي ،نوڪر چاڪر سڀ حاضر بيٺا آهن .مان ڏسندي حيران ٿي ويس ،گهر ۾ پير پائيندي ڏٺم ته مار! جا ِء ۾ هر هنڌ فرش فروش وڇايل آهي ۽ ٽيڪ واريون ڪرسيون قريني سان رکيون آهن ،اُنهن کان سوا ِء هر هنڌ گلدستا ۽ گالبدانيون موجود آهن .طاقن ۽ ڇڄهرين تي نهايت نفيس ۽ نزاڪت ڀريو شيشي جو سامان موجود آهي .رنگ برنگ پيالين جي بهار لڳي پيئ آهي .هنن شين کان سوا ِء بتيون ،هنڊيون ۽ شمعدان ،رنگين شيشن سان ،هر جا ِء تي تيار رکيا آهن .سڄو داالن ڪافوري شمعن سان معمور آهي .اُنهن جي مٿان وري چٽسالي قنديل رکيل آهن .گويا ڏياري َء جو مزو اچي رهيو هو .هڪ جهاڙ ۾ لعلون موجود هيون ،۽ سڄي داالن ۾ سونن شمعدانن ۾ ڪافوري شمعون ٻري رهيون هيون .سڀ ماڻهو پنهنجي پنهنجي ڪم ۾ رُڌل ٿي نظر آيا .بورچيخاني کان ديڳين کڙڪن جا آواز اچي رهيا هئا .پاڻي َء جي جا ِء تي دال ،مٽيون ۽ صراحيون قريني سان رکيون هيون ،برؾ جي مٿان پاڻي َء سان ڀريل آبخورا موجود هئا .هڪ هڪ آبخوري ۾ بلوري گالس جي مٿان سهڻا سرپوش پيل هئا .مطلب ته شاهاڻو اسباب ٿي نظر آيو .راڳيندڙ ،سازن وارا ،قوال ۽ ڳائڻيون به موجود هيون .فقير اُن جوان کي وٺي وڃي مسند تي ويهاريو .دل ۾
حيران هيس ته خدا يا هن ٿوري وقت ۾ هيڏي تياري ڪهڙي َء ريت ٿي ويئي! هر طرؾ ڳوليندو رهيس ،پر هو َء پري ڪٿي به نظر نه آئي .آخر ڳوليندي ڳوليندي وڃي بورچيخاني ۾ نڪتس ،ڏٺم ته اُها نازنين موجود هئي -ٻانهون قميص جون ڪجيل هيس ،سادو لباس ،مٿي تي هڪ رومال ٻڌل هيس ،کاڌي جي شين جي ٺاهه ٺوهه ۾ مشؽول هئي .اُن سادي لباس ۾ به هو َء نهايت ڀلي ٿي نظر آئي؛- نه آ محتاج زيور جو ،خدا جنهن کي ٿو خوبي ڏي، ڏسو ڳهڻن بنا آ چنڊ ڪيڏو خوشنما سهڻو! اُن محنت کان سندس گالب جهڙو بدن پگهر پگهر ٿي ويو هو .وٽس ويس ۽ سندس حسن انتظام ۽ شعور جي تعريؾ ڪيم، هي َء خوشامد ٻڌي ،سندس منهن ۾ گهنج پئجي ويو .چوڻ لڳي ته ”انسان کان اهڙا ڪم ٿيندا آهن ،جن جي فرشتن کي مجال ٿي نه سگهندي آهي .آخر مون ڇا ڪيو آهي ،جو ايترو حيران ٿي ويو آهين! اِهي ڳالهيون مون کي نه وڻنديون آهن ،مونکي ٻڌا ِء ته هي ُء ڪهڙو ماڻهپو آهي ،جو مهمان کي ڇڏي ،هيڏي هوڏي گهمندو ٿو وتين! هُو پنهنجي دل ۾ ڇا چوندو هوندو؟ جلد وڃي سندس مجلس ۾ ويهه ۽ سندس خاطرداري ڪر .سندس محبوبه کي به گهرائي ساڻس گڏ ويهار “.فقير هي ُء ٻڌي اُن جوان ڏي موٽي ويو .محفل گرم ٿي .ايتري ۾ ٻه ؼالم ،صاحب جمال ،صراحي ۽ جڙاَ َء دار جام هٿ ۾ کنيو اَچي حاضر ٿيا .شراب پيارڻ لڳا .مون اُن مهمان کي چيو ته ”مان هر طرح اوهان جي مخلص ۽ خادم آهيان .چڱو آهي ته جنهن صاحب جال تي اوهان جي دل مائل آهي ،اُن کي به گهرائي مجلس ۾ شريڪ ڪجي “.هي ٻڌي هُو نهايت خوش ٿيو ۽ چيائين ته ”واهه جو منهنجي دل جي ڳالهه ڪئي اٿيئي!“ مان هڪ خواجي کي اُن جي وٺي اچڻ ال ِء موڪليو .اَ َڌ رات جو هُو َء ڏائڻ جهڙي ،اوچتو آفت وانگر اچي پهتي .فقير الچار مهمان جي خاطر اُٿي، سندس آڌرڀا ُء ڪري ،ان جوان جي ڀرسان کيس ويهاريو .جوان اُن کي ڏسندي اهڙو ته خوش ٿيو ،جو ڪپڙن ۾ نه ٿي ماپيو .هُو َء ڏائڻ به اُن پريزاد جي ڳچي َء سان اَچي چنبڙي .ڄڻ ته چوڏهين َء رات جي چنڊ کي گرهڻ لڳي ويو .جيترا به مجلس۾ ماڻهو موجود هئا .اُهي ڏندين آڱرين پئجي ويا .ڄڻ ته بال اُن جوان کي وڪوڙجي ويئي هئي .هڪ شخص پاسي مان چيو ته ”يارو ،عشق ۽ عقل ۾ ضد آهي .جو عقل ۾ اَچي نه سگهندو آهي ،اُن کي عشق ڪري ڏيکاريندو آهيٰ . ليلي کي مجنون جي اکين سان ڏسو “.سڀني چيو ته ”تون سچ ٿو چوين“. مطلب ته هي فقير حڪم موجب مهمانداري َء ۾ حاضر هو .اگرچه جوان کاڌي کائڻ ال ِء زور ڀريندو رهيو ،پر مان اُن پري َء جي خوؾ سبب ڪنهن به طرؾ خيال نه ٿي ڏنو .۽ مهمانداري َء جو عذر ڪري شامل نه پئي ٿيس .هن حالت ۾ ٽي ڏينهن ،ٽي راتيون گذري ويا .چوٿين َء رات اُن جوان نهايت جوش مان مون کي سڏي چيو ته ”هينئر اسان موڪاليون ٿا ،تنهنجي خاطر سڀ ڪاروبار ڇڏي ،ٽي ڏينهن هتي حاضر رهيو آهيان .تون به ته اسان وٽ اَچي هڪ گهڙي ويهه ۽ اسان جي دل خوش ڪر “.مان پنهنجي دل ۾ سوچيو ته جي هينئر به سندس دل ناراض ڪيم ته هُو آزردو ٿيندو ،نئين دوست ۽ مهمان جي خاطر رکڻ ضروري آهي .تڏهن چيومانس ته ”اوهان جو حڪم بجا آڻڻ به ضروري آهي “.هي ٻڌي ،هن شراب جي پيالي سان منهنجو تواضع ڪيو ۽ مان وٺي پي ويس .اهڙي َء ريت دؤر هلندو رهيو .ٿوري َء دير کان پو ِء ،سڀيئي مجلس جا ماڻهو ڪَيؾ کان مخمور ٿي ويا ،۽ سڀ بيهوش پئجي رهياسون .جڏهن صبح ٿيو ۽ سج َسوا هٿ تي آيو ،تڏهن منهنجي اک کلي .ڇا ڏسان ته نه اُها مجلس آهي نه شاشوڪت! نه اُها پري، نه اُهي مهمان! خالي حويلي ڀڙڀانگ نظر آئي .ڏٺم ته هڪ ڪنڊ ۾ هڪ ڪمبل ويڙهيو پيو آهي .ان کي کوليم ته هڪ عجيب حالت نظر آئي .جوهري ۽ سندس عورت جا سر ڪپيل نظر آيا! هي نظارو ڏسي ،منهنجو ته هوش اُڏري ويو .عقل ڪم ئي نه ٿي ڪيو ته ڇا مان ڇا ٿي ويو! حيراني سان هر طرؾ ڏسي رهيو هوس .ايتري ۾ هڪ خواجه سرا ِء کي ڏٺم ،جو دعوت جا ڪم ۾ شريڪ هو. اُن کي ڏسي فقير کي آٿت آيو .ٿيل واردات جو پڇيومانس .هن جواب ڏنو ته ”توکي تحقيقات سان ڪهڙو واسطو؟“ مان پنهنجي دل ۾ ؼور ڪيو ته سچ ٿو چوي .ٿورو وقت ترسي وري چيومانس ته ”ڀال ،ٻڌا ِء ته سهي ته هُو َء محبوبه ڪٿي آهي؟“ تڏهن هن جواب ڏنو ته ”البت جا مون کي خبر آهي .سان توکي ٻڌائيندس ،پر تو جهڙو عقلمند انسان ،حضور جي مرضي َء کان سوا ِء ،ٻن ڏينهن جي دوستي َء تي ٺڳجي ،ايتري قدر شراب جي نشي ۾ مدهوش ڪيئن ٿي ويو!“ فقير پنهنجي حرڪت ۾ اُن جي نصيحت تي نهايت پشيمان ٿيو .چيومانس ته ”حقيقت ۾ مون کان تقصير ٿي آهي ،جنهن ال ِء اُميد اٿم ته معافي ملندي “.آخر ان خواجه سرا ِء مهربان ٿي ،اُن پري َء جي مڪان جو نشان ڏنو .اُن کان پو ِء هُن ٻنهي الشن کي پورڻ جو انتظام ڪيو ،۽ مان هن تهمت کان الڳ ٿي ويس .اُن پري َء جي ڳولڻ جي اَشتقاق ۾ نڪري پيس ،ڳوليندي ڳوليندي شام جو .ڏنل نشان تي ،وڃي ان گهٽي َء ۾ پهتس ،دروازي جي نزديڪ ،هڪ ڪنڊ ۾ سڄي رات ڦٿڪندو ،اکين تي ڪاٽيم .ڪنهن به اَچ وڃ جو کڙڪو نه ٻڌم ،نه وري ڪنهن مون کان منهنجو حال پڇيو .هن بيڪسي َء جي حالت ۾ پرهه ڦُٽي .جڏهن سج نڪتو ،ته محالت جي ماڙي َء جي هڪ دري َء مان هُو َء ماهرو منهنجي طرؾ ڏسڻ لڳي .مان هي ڏسي ڪپڙن ۾ نه ٿي ماپيس .خدا جو شڪر ڪيم ،ايتري ۾ هڪ خواجه مون وٽ لنگهي آيو ۽ چيائين ته ”تون هُن سامهون واري َء مسجد ۾ وڃي ويهه .شايد اُتي تنهنجو مطلب پورو ٿئي ۽ دل جي مراد ملي” .فقير سندس حڪم کي ٻڌي اُتان اٿي وڃي مسجد ۾ ويٺو .پر اکيون محالت جي دروازي۾ اَٽڪيون رهيون ،ته ڏسجي ته ؼيب جي پردي مان ڇا ٿو ظاهر ٿئي .سڄو ڏينهن اِهڙي َء ريت گذاريم ،جيئن روزه دار کي شام جو انتظار ٿي پوندو آهي .اُهو پهاڙ جهڙو ڏينهن ،ڇاتي َء تان ٽريو .هڪ ڀيرو وري ساڳيو ئي خواجه سرا آيو .هُن شفيق جو سڄي راز ۽ نياز جو واقؾ هو ،مون کي تسلي ڏني .هٿ وٺي ،گڏ وٺي هليو .رفته رفته هڪ باؼيچي ۾ويهاري ،مون کي چيائين ته ”هتي ترسو “.پاڻ موڪالئي ،اُن پري َء جي حضور ۾ شايد حقيقت ٻڌائڻ ال ِء ويو .مان اُن باغ ۾ گلن جي بهار سهائي رات جي روشني َء ۾ ڏسندو رهيس .حوض ۾ ڦوهارن کان ساوڻ جي جُهڙي ٿي نظر آئي .گلن کي ڏسي ،اُن
گلبدن جو خيال آيو .جڏهن چنڊ تي نظر پيئي .تڏهن اُن دوست جو چهرو ياد آيو .هي َء سڄي بهار ،اُن کان سوا ِء منهنجي اکين ۾ خار هئي .خدا جو شڪر ،جو آخر اُن جي دل نرم ٿي .هُو َء پري ،باغ جي دروازي کان چوڏهين َء جي چنڊ وانگر سينگاريل ظاهر ٿي. ڳچي َء ۾ بادل جي رنگ جهڙو ڪڙتو هوس ،جنهن جي سنجاؾ تي موتين جي لهر ٽاڪيل هئي .مٿي تي رئو هوس .جو به موتين سان ڀريل هو ،جنهن جو پَلؤ خشڪ هوا ۾ آزادي َء سان ٿي اڏاميو .هُو َء ٽلندي ،باغ جو چؤنڪ تي اچي پهتي .هيڏانهن هوڏانهن سير ڪندي .شه نشين ۾ ڪمخواب جي مسند تي تڪيو لڳائي وڃي ويٺي .مان ڊڪي پرواني وانگر ان شمع جي چوڌاري ڦرڻ لڳس ۽ ؼالمن وانگر هٿ ٻڌي ،بيهي رهيس ،هُو خواجه سرا منهنجي سفارش ڪرڻ لڳو .مان خواجه سرا کي چيو ته ”بندو گنهگار ۽ تقصيروار آهي ،جا سزا منهنجي ال ِء مقرر ڪئي وڃي ،آ ُء اُن کي ڀوڳڻ ال ِء تيار آهيان “.هو َء پري جيئن ته ناخوش هئي ،بد دماؼي َء مان چوڻ لڳي ته ”تنهنجي ال ِء هي چڱو آهي ته سؤ ڳوٿريون اَشرفين جو وٺي ،پنهنجي اسباب درست ڪري ،پنهنجي وطن هليو وڃ“. هي َء ڳالهه ٻڌي مان ته بت بڻجي ويس .اِئين ٿي سمجهيم ته بدن ۾ رت جو هڪ ڦڙو به باقي نه رهيو آهي .اکين اڳيان اوندهه وري ويئي .بي اختيار جگر مان دانهن نڪتي ،لُڙڪ وهڻ لڳا .خدا کان سوا ِء ٻئي ڪنهن جي اميد نه رهي ،مايوس ٿي ايترو چيومانس ته ” ٿورو ؼور فرمايو ،جيڪڏهن مون ڪم نصيب کي دنيا جي اللچ هجي ها ته پنهنجي جان ۽ مال حضور جي خدمت ۾ نه ڏيان ها. شايد دنيا مان حق خدمتگاري َء ۽ جان نثاري َء جو اُٿي ويو ،جو مون بدبخت تي ايڏي بي مهري فرمائي ٿي وڃي .خير مون کي به اهڙي زندگي نه کپي .محبوبن جي بيوفائي َء سان ويچاري عاشق جو نڀا ُء ٿي نه ٿو سگهي “.هي ُء ٻڌي ،پيشاني َء ۾ گهنج وجهي ،چوڻ لڳي ته ”واهه ،هي ُء به منهنجو عاشق آهي! ڏيڏري َء کي به زڪام ٿيو آهي! بيوقوؾ ،حد کان زياده ڳالهيون ڪرڻ خام خيال آهي. ننڍو منهن وڏي ڳالهه! ٻي ڪا نڪمي ڳالهه نه ڪر جيڪڏهن ٻيو ڪو اهڙي حرڪت ڪري ها ته اُن کي ٻوٽيون ٻوٽيون ڪري سِ رڻن کي ڏيان ها .پر ڇا ڪريان ،جو تنهنجي خدمت ٿي ياد پوي .ڀالئي اِنهي َء ۾ اَٿئي ته پنهنجو رستو وٺ .تنهنجي قسمت جو داڻو پاڻي اسان جي سرڪار ۾ هاڻي بند ٿي چڪو آهي “.هي ُء ٻڌي،روئندي چيومانس ته ”جيڪڏهن منهنجي نصيب ۾ جهنگلن ۽ پهاڙن ۾ سوداين وانگر ڦرڻ لکيل آهي .ته مون کي ئي نڀائڻو آهي “.هي ُء ٻڌي زياده دق ٿي چوڻ لڳي ته ”اِهي چونچال ۽ مسخريون مون کي پسند نه اينديون آهن .اِهڙي َء گفتگو جو جيڪو الئق هجي ،وڃي ان سان ڪر “.اِئين چئي ،ڪاوڙجي ،پنهنجي محالت ڏانهن هلي ويئي .الچار نااُميد ٿي اُتان ٻاهر نڪتس ،مطلب ته چاليهن ڏينهن تائين گهٽين ۾ ڦرندو رهيس .جڏهن شهر مان ڪڪ ٿيندو هوس ،ته جهنگ ۾ نڪري ويندو هوس ۽ چرين وانگر در در جون ٺوڪرون کائيندو ٿي رهيس” .ڌوٻي َء جو ڪتو نه گهر جو نه گهاٽ جو“. انسان جي زندگي کاڌي پيتي سان آهي .اَن آهي ته ايمان آهي .جڏهن بدن ۾ طاقت نه رهي ،تڏهن بيوس ٿي مسجد جي ديوار هيٺان وڃي ڪريس .ساڳيو خواجه سرا جمعي جي ڏينهن نماز پڙهڻ ال ِء مسجد ۾ آيو ،جيئن منهنجي ڀرسان گذري رهيو هو ،ته مون هيٺيون شعر پڙهيو: هن درد دل کان موت ،جي مون کي اَچي چڱو، قسمت ۾ جو لکيو آ ،جلدي ٿئي چڱو. جيتوڻيڪ ظاهر ۾ منهنجي صورت بلڪل بدلجي ويئي هئي ،پر چهري جو نقشو اڃا ڪجهه ڏسڻ جهڙو هو .هُو محلدار آواز ٻڌي ،مون ڏانهن متوجه ٿيو مون کي ؼور سان ڏسي ،سڃاتائين ،افسوس ڪيائين ۽ شفقت سان چوڻ لڳو ته ”آخر تو پنهنجي هي َء حالت بڻائي!“ مان چيومانس ته ”جو ڪجهه ٿيو سو ٿيو .مال به حاضر هو ۽ هاڻي جان جي به قرباني ڏيئي رهيو آهيان .جيڪڏهن هو َء انهي َء ۾ خوش آهي ته ڇا ڪريان؟“ هي ُء ٻڌي .هن خدمتگار مون وٽ ڇڏيو .مسجد ۾ خطبي ۽ نماز کان فارغ ٿي ،جڏهن ٻاهر چقَ جي نڪتو ،تڏهن فقير کي هڪ عماري َء ۾ وجهي ،پاڻ سان گڏ ،ان پري َء جي خدمت ۾ وٺي هليو .مون کي دروازي جي ڀرسانِ ، ڀرسان ويهاري ،پاڻ ساڻس اندر ملڻ ال ِء ويو .ٿوري ويرم رکي ،هو َء ٻاهر آئي ،۽ ڄاڻي ٻجهي پڇڻ لڳي ته ”هي ڪير آهي؟“ محلدار وراڻي ڏنيس ته ”هي ُء اُهو ئي بدنصيب آهي ،جو حضور جي ناراضپي ۽ عتاب هيٺ آيو آهي .سندس هي ُء حالت بڻي آهي ،محبت جي باهه ۾ جلي رهيو آهي .گهڻو ئي ڳوڙهن جي پاڻي َء سان وسائي ٿو .پر اها ٻيڻي ڀڙڪي ٿي اُٿي .ڪجهه به فائدو نه ٿو ٿئيس .اِنهي َء کان سوا ِء هُو پنهنجي تقصير جي خجالت کان مُئو ٿو وڃي “.پري َء ٺٺولي ڪندي چيو ته ”ڇو ٿو ڪوڙ ڳالهائين؟“ ڪيترن ڏينهن کان مون کي خبر ملي آهي ته هُو پنهنجي وطن وڃي نڪتو آهي! خبر نويس ڪڏهن به ڪوڙ ڳالهائي نٿا سگهن .خدا ڄاڻي هي ُء اَالئجي ڪير آهي؟“ هي ُء ٻڌي ،هٿ جوڙي ،خواجه سرا ِء عرض ڪيس ته ”جيڪڏهن جان جي اَمان ملي ،ته ڪجهه عرض ڪريان ”فرمايائينس چقَ به کڻي ڏسوس .سندس ته ”توکي جان جي اَمان آهي ،توکي جو ڪجهه چوڻ آهي ،چئي ڏي “.خواجو چوڻ لڳو ته ”اوهان ِ بيڪسي َء جي حالت تي رحم ڪيو ،ناحق شناسي چَ ڱي نه آهي .اوهان کي هن جي حالت تي رحم کائڻ بجا آهي ،جو عين ثواب آهي. اڳتي جيئن مرضي مبارڪ ۾ اَچي ،اُهو بهتر آهي “.هي ٻڌي ،مشڪي فرمايائين ته ”چڱو ٿيندو ته هينئر هن کي ڪنهن دارالشفا ۾ رکو ،جڏهن تندرست ٿيندو تڏهن سندس احوال پڇا ڪئي ويندي “.خواجي چيس ته ”جيڪڏهن اوهان پنهنجي مبارڪ هٿن سان مٿس گالب ڇٽڪائيندا ۽ ڪجهه دالسو ڏيندا ،ته هن جي جيئڻ جو ڀروسو ٿيندو .نااُميدي بُري شي ِء آهي .دنيا هميشه اُميد سان قائم آهي“. هي ُء ٻڌي اُن پري َء ڪو به جواب نه ڏنو .هي سوال جواب ٻڌي ،مان به پنهنجي جي َء کان بيزار ٿي چڪو هوس .بي پرواهه ٿي چيم، ”بس هاڻي منهنجو جيئڻ مشڪل آهي .اهڙي َء زندگي َء کان قبر جو گوشو هزار بار بهتر آهي.پير ته قبر ۾ هينئر ئي لٽڪايو ويٺو آهيان ،نيٺ هڪ ڏينهن مرڻو آهي ۽ هي ُء جهان ڇڏڻو آهي .منهنجو عالج شهزادي َء جي هٿ ۾ آهي .هو َء ڪري يا نه ڪري .ماري يا جياري سندس مرضي “.خدا جو شڪر آهي ،جو هُن مقلب القلوب اوڏي َء مهل اُن سنگدل جي دل کي نرم ڪيو .حڪم ڪيائين ته
”جلدي شاهي حڪيمن کي گهرايو “.حڪم جي دير هئي ،طبيبي اچي حاضر ٿيا .منهنجي نبض کي ؼور سان ڏسي ،سڀني متفق ٿي چيو ته ”هي عشق جو مريض آهي .دوست جي وصال کان سوا ِء هن جو جيئڻ محال آهي “.جڏهن حڪيمن به اهو حال ٻڌايو ،تڏهن حڪم ڪيائين ته ”هن کي ؼسلخاني ۾ نيو ،بدن صاؾ ڪري ،عمدي پوشاڪ ڍڪائي حاضر ڪيو “.حڪم موجب مون کي وهنجاري ،عمدي پوشاڪ ڍڪائي ،شهزادي َء جي حضور ۾ دوباره آندو ويو .مون کي ڏسي هو َء چوڻ لڳي ته ”رڳو مون کي بدنام ڪيو اَٿيئي .مان تو وٽ ڪي ڏينهن مهمان رهيس ،واهه جو اُن جو بدلو ٿو ڏين! هاڻي چَ ؤ ته تنهجي دل جو ڪهڙو مطلب آهي؟“ فقير جو اُن وقت هي ُء حال هو ،جو ڪپڙن ۾ نه ٿي ماپيو .منهن ۾ پاڻي وري آيو ،۽ خدا جو شڪر ڪيم .چيومانس ،ته ”اوهان جي ٻن لفظن سان منهنجي حالت ۾ ڪيڏو نه ڦيرو آيو آهي! گويا مردو وري جيئرو ٿيو آهي “.ائين چئي ،ٽي دفعا چوڌاري سندس ڦريس. جڏهن وري سامهون اچي بيٺسَ ،تڏهن چيئين ته ”هينئر تو کي جو چوڻو هجي ،سو صاؾ صاؾ چئي ڏي ،.تڏهن عرض ڪيو مانس ته ”بندي کي هفت اقليم جي بادشاهي َء کان زياده هن ڳالهه جي طلب آهي ته بنده نوازي فرمائي ،هن عاجز کي قبول ڪيو ۽ پنهنجي قُربت سان سرفرازي ڏيو “.هي ُء ٻڌي ،ٿوري وقت ال ِء هو ٽٻي َء ۾ پئجي ويئي .پو ِء نماڻا نيڻ کڻي ،چيائين ته ”ويهي رَ ه ُه .تو اسان جي خدمت ۽ وفاداري اهڙي ڪئي آهي ،جو جيڪو تون چوين ٿو ،سو ٺهي ٿو .چڱو اسان تو کي قبول ڪيو “.پو ِء اُنهي َء ئي ڏينهن، چڱي ساعت ڏسي ،ماٺ ميٺ ۾ قاضي َء کي گهرائي نڪاح جي رسم پوري ڪئي ويئي ،سخت محنت ۽ ڪشالن کان پو ِء خدا هي ُء مون کي ڏينهن ڏيکاريو ،جو مون پنهنجي مطلب کي حاصل ڪيو .مگر جيترو اشتقاق اُن پري َء جي وصال جو هوم ،ايتري ئي بيقراري اُنهن عجيب وارداتن جي معلوم ڪرڻ جي هيم ،جي منهنجي آڏو گذري چڪيو هيون .آخر هي َء شهزادي ڪير آهي؟ اُهو حبشي سانورو ۽ ٺاهوڪو ڪير هو ،جنهن فقط ڪاؼذ جي پرزي تي ،ايتريون اشرفيون منهنجي حوالي ڪيون؟ اک ڇنڀ ۾ شاهي دعوت جي تياري ڪيئن ٿي؟ هو ٻه بي گناهه اُن مجلس ۾ ڇو ماريا ويا؟ مون تي ڪاوڙ ۽ بي مروتي ڇو ڪئي ويئي؟ حاالنڪه مون وڏي خدمت گذاري ڪئي هئي .وري اوچتو مون کي هي َء عزت ڪيئن ڏني ويئي؟“ مطلب ته نڪاح جي رسم اَدا ٿيڻ کان پو ِء ،ايڏي سڪ هوندي به آ ُء سندس قربت کان دور رهيس .رات جو گڏ سهڙندا هئاسون، پر صبح جو اُئين ٿي اُٿي ويهندو هوس .هڪ ڏينهن ؼسل جي واسطي مون ٻانهي َء کي گرم پاڻي َء ال ِء پڇيو .شهزادي مشڪي ۽ چوڻ لڳي ته ”گرم پاڻي ڇا جي ال ِء؟“ مان چپ رهيس .هو َء منهنجي خاموشي َء تي حيران ٿي ،ڏٺم ته سندس منهن تي ناراضپي جا نشان ظاهر ٿيا .چوڻ لڳي ته ”تون به ڪو عجيب انسان آهين .يا ايڏو شوق يا هينئر ايڏي خاموشي؟ جيڪڏهن تو ۾ قوت نه هئي ،ته اِهڙو ڪچو هوس نه پچائين ها!“ اُن وقت ،بيدرد ٿي ،چيومانس ته ”اي دوست ،انصاؾ ڪرڻ واري انصاؾ ڪرڻ کان پير پوئتي نه ڌرڻ گهرجي “.چيائين ته ”هينئر وري ٻيو ڪهڙو انصاؾ باقي رهيو آهي؟ ،فقير ورندي ڏني ته ”سچ پچ منهنجي وڏي آرزو اِها هئي، جا حاصل ٿي .مگر دل ۾ عجيب وسوسا آهن .دل جي چنتا انسان کي پريشان ئي رکندي آهي .مان پنهنجي دل ۾ انجام ڪيو هو ته نڪاح کان پو ِء اُهي ڳالهيون ،جي مون ال ِء اسرار آهن ،اوهان کان ضرور پڇندس .اوهان جي زبان مبارڪ کان ٻڌي ،پنهنجي تسلي ڪندس” .ڏٺم ته شهزادي َء جي پيشاني َء ۾ ڪاوڙ کان سوين گهنج پئجي ويا .چوڻ لڳي” ،ٺهيو هاڻي ،ئي اسانجي چوڻ کي وساري ڇڏيو اَٿيئي .ياد ڪر مان ڪيترائي ڀيرا تو کي چئي چُڪي آهيان ته اسان جي ڪم ۾ ڪڏهن به دخل نه ڏج ۽ ڪنهن به ڳالهه تي اعتراض نه ڪج .هينئر تون ان جي ڀڃڪڙي ڪري رهيو آهين ،جو الزم نه آهي” .فقير کلي عرض ڪيو ته ”جيئن اوهان جي بردباري َء ٻين بي ادبين کي معاؾ ڪيو آهي ،تيئن هن بي ادبي َء تي به اک ٻوٽ فرمائي وڃي” .هي ٻڌي ،شهزادي وري تپي باهه ٿي ويئي ،چيائين” ،هينئر تون گهڻو مٿي تي چڙهي ويو آهين .وڃ پنهنجوڪم ڪر ،اِنهن ڳالهين مان توکي ڇا حاصل ٿيندو؟“ مون عرض ڪيو ته ”دنيا ۾ بدن جو شرم سڀ کان زياده ٿيندو آهي .هڪ ڪپڙي جي شريڪ کان ڪو به ڳجهه لڪائڻ ڪٿي ٿو ٺهي؟“ منهنجي رمز کي سمجهي چوڻ لڳي” ،ڳالهه ته سچي آهي ،پر مون بدقسمت جو ڳجهه ظاهر ٿيو ته وڏي مصيبت اچي ويندي “.مون عرض ڪيو ته ”ؼالم جي طرؾ کان اِهو خيال نه فرمايو وڃي .خوشي َء سان سڄي آپ بيتي َء کي ٻڌايو .هِن ڪَن کان ٻيو ڪَن نه ٻڌندو “.جڏهن هن ڏٺو ته ٻڌائڻ کان سوا ِء هي عزيز نه ڇَ ڏيندو ،تڏهن الچار ٿي چوڻ لڳي ته ”انهن ڳالهين جي ٻڌائڻ کان خرابي ئي پيش ايندي ،پر تنهنجي خاطر اِها به منظور آهي .اِن ڪري ئي پنهنجي سر گذشت ٻڌايان ٿي ،جنهن جو پوشيده رهڻ نهايت ضروري آهي“. شهزادي چوڻ لڳي ته ”آ ُء نڀاڳي دمشق جي بادشاهه جي ڌي َء آهيان ،جو پنهنجي جاهو جالل کي گهڻو مشهور آهي .افسوس ،جو کيس مون کان سوا ِء ٻيو اوالد نه ٿيو .جنهن ڏينهن کان وٺي مان پيدا ٿيس ،ما ُء پي ُء وٽ وڏي الڏ ڪوڏ سان پلجڻ لڳس ،جڏهن هوش ۾ آيس ،ته منهنجي دل ۾ خوبصورت ۽ ٺاهوڪن انسانن جي صحبت جو شوق پيدا ٿيو .ان ڪري حسين ساهيڙين ۽ خوبصورت ٻانهين جي جهرمٽ ۾ رهڻ لڳيس ،هميشه تماشو ،ناچ ۽ رنگ ۾ مشؽول پئي رهيس .ڪا به نيڪي ۽ بدي َء جي خبر نه هئي .پنهنجي بي فڪري َء کي ڏسي ،هر دم خدا جو شڪرانو ٿي ڪيم .اوچتو منهنجي طبيعت ۾ عجيب ڦيرو اَچي ويو .نه ساهيڙيون ٿي وڻيون ،نه خوشي َء جون مجلسون ،مزاج سودائي بڻجي پيو .دل اُداس ۽ حيران رهڻ لڳي ،ڪا به ڳالهه نه ٿي اُڄهي .منهنجي هن حالت کي ڏسي سڀني کي ڳڻتي پيدا ٿي .اِهو خواجه سرا نمڪ حالل ،جو منهنجو اصل کان محرم ۽ همراز هو ۽ جنهن کان منهنجي ڪا به ڳالهه ڳجهي نه هئي ،منهنجي پريشاني ڏسي چوڻ لڳو ته شهزادي ،جيڪڏهن ٿورو شربت ”ورق الخيال“ نوش جان فرمايو وڃي ،ته اُميد آهي ته طبيعت بحال ٿي ويندي .هُن جي هي َء صالح ٻڌي ،مون کي به خيال ٿيو ته آزمائي ڏسجي .چيومانس ته ”جلدي حاضر ڪر!“ هُو ٻاهر ويو ۽ صراحي َء ۾ شربت برؾ سان گڏي ،هڪ ڇوڪري هٿ موڪلي ڏنائين .مون اُن کي پيتو ،سچ پچ هن شربت جي جهڙي تعريؾ ڪئي هئي ،اهڙو ئي نڪتو .مان اُن جي عيوض خواجه سرا کي قيمتي خلعت ڏياري موڪلي ۽ چوائي موڪليو مانس ته ڏيهاڙي اِهڙي قسم جي صراحي موڪليندو رهي .خواجه سرا به هر روز اُن ڇوڪري سان ساڳيو شربت موڪليندو رهيو ،اُن شربت ۾ هڪ قسم جو ڪيؾ هو.اُن جي سُرور ۾ اُن ڇوڪري سان کل ۽ مذاق جون ڳالهيون ڪندي رهيس .هُو به جڏهن هِري مري
ويو ،تڏهن چڱيون چڱيون ۽ مٺيون مٺيون ڳالهيون ڪرڻ لڳو .جيئن ڇوڪري جي شڪل ۽ صورت وڻندڙ هئي .اُن ڪري منهنجي ورونهن بڻجي ويو ۽ مان کيس وقت به وقت انعام ڏيندي رهيس .گر هو ڪمبخت سدائين منهنجي حاضري َء ۾ ساڳين ميرن ڪپڙن ۾ ايندو رهيو .هڪ ڏينهن مون کانئس پڇيو ته ”توکي سرڪار کان سڀ ڪجهه ملي رهيو آهي ،ته به تو پنهنجي صورت ۽ شڪل هيئن ڇو بڻائي آهي؟ تو اُهي رپيا ڪٿي جمع ڪري رکيا آهن؟ هن جڏهن هي َء دلجُوئي َء جهڙي حقيقت ٻڌي ،تڏهن ٿڌو ساهه کنيائين ۽ سندس اکيون ڳوڙهن سان ڀرجي آيون .چوڻ لڳو ته ”اوهان جو ڪجهه هن ؼالم کي ڏيندا آهيو ،سو سڀ اُستاد کيسي وٺندو آهي .مون وٽ پيسو آهي ،ڪٿي ،جو ٻيا ڪپڙا ٺهرائي ۽ پهري حضور ۾ اَچان! هن ۾ منهنجو ڪو به گناهه نه آهي ۽ الچار آهيان ،سندس هي َء حقيقت ٻڌي ،مون کي رحم آيو .خواجه سرا کي گهرائي حڪم ڏنو ته ”اڄ کان هن نينگر کي پنهنجي صحبت ۾ رک .لباس عمدو تيار ڪرائي ڏينس ،۽ شهر جي عام ڇوڪرن سان گڏجڻ کان روڪينس ،ته آداب شاهي سکي ،۽ حضور ۾ حاضر رهڻ جي لياقت منجهس پيدا ڪرينس “.خواجه سرا جڏهن مون کي مٿس مهربان ڏٺو ،ته سندس خبر گيري نهايت عمدي َء ريت ڪرڻ لڳو .ٿورن ئي ڏينهن ۾ فراؼت ۽ خوشي َء جي سبب ،سندس رنگ روپ ڪٿان کان ڪٿي پهچي ويو .ڏينهون ڏينهن مان مٿس موهت ٿيندي ويس. پنهنجي دل کي گهڻو ئي ٿي سنڀاليم ،مگر اُن ڪافر جي صورت اندر ۾ ايترو ته گهر ڪري ويئي هئي ،جو چاهيم ٿي ته اٺ ئي پهر هُو اکين جي آڏو هجي .آخر هن کي پنهنجي صحبت ۾ رکيم ،طرحين طرحين جا وڳا ۽ ويس ،قسمين قسمين جا موتي ۽ مڻيا کيس پهرائي ،ٿي ڏٺم ،سندس قريب رهڻ کان اکين کي سک ۽ دل کي راحت ٿي ملي .هر دم سندس خاطرداري ٿي ڪيم ،جيڪڏهن ڪنهن ضروري ڪم ال ِء دم دور ٿي ويو ته آرام نٿي آيو .ٿورن سالن کان پو ِء ،هو اچي وهي َء چرهيو ۽ بالػ ٿيو .هي ُء ڳالهه ٻاهر درٻارين ۾ پکڙجڻ لڳي .درٻان ۽ چويدار کيس محالت ۾ اَچڻ کان روڪڻ لڳا .آخر سندس اچڻ بند ٿيو .هي ُء ڳالهه مون کي بيحد ڏکي لڳي. هڪ گهڙي به ورهيه بڻجي ويئي .هڪ قيامت هئي ،جا گذري رهي هئي.نه ڪجهه چئي ٿي سگهيس ،نه وري ڪا صالح ئي بڻجي ٿي سگهي .بي آرامي َء سبب اُن خواجه سرا ،کي جو حال محرم هو ،گهرائي ورتم .چيومانس ته ”هاڻي اُن نينگر جي پرادخت ڪرڻ نهايت ضروري آهي .حال ،وقت صالح هي َء آهي ته هزار اشرفين جي موڙي َء سان شهر جي ونڪ ۾ کيس جواهرن جودڪان کولي ڏي ،جيئن هو واپار ڪري ،پنهنجو گذران چڱي َء ريت ڪري سگهي ،منهنجي محالت جي نزديڪ ،هڪ حويلي ،جا سندس شان الئق هجي ،کيس خريد ڪري ڏي .ٻانهيون ۽ نوڪر چاڪر ،جي ضروري هجن ،سي به کيس مهيا ڪري ڏي .هي سڀ اِهڙي َء ريت ڪيو وڃي ،جيئن کيس تڪليؾ نه ٿئي“ .خواجه سرا منهنجي حڪم جي پوري پوري تعميل ڪئي .ٿورن ڏينهن ۾ هن جو ُدڪان ايترو مشهور ٿي ويو ،جو اميرن ۽ بادشاهه کي جا شي َء درڪار پيئي ٿي ،سا وٽس موجود هئي .آهستي آهستي هن جي دڪان ايتري ته ترقي ڪئي ،جو هر ملڪ جي سوکڙي وٽس موجود ٿي رهي .سڀني جوهرين جو روزگار سندس آڏو مات ٿي ويو .مطلب ته سڄي ملڪ ۾ جهڙس ٻيو نه هو .لکين رپيا ڪمايائين .هي ُء ته سڀ ڪجهه ٿيو .پر سندس جدائي هر وقت مون کي ڳاريندي رهي. ڪا تدبير ايتري به ٿي نه سگهي ته ڪٿان سندس منهن ڏسي سگهان .نيٺ مون الچار ٿي خواجه سرا کي گهرايو چيومانس ته ”مون کان اڃا ڪا به صالح ٿي نه سگهي آهي ته جيئن مان ان جو منهن ڏسي سگهان .هينئر هيئن ڪر ،جو هڪ سرنگهه سندس گهر کان منهنجي محل تائين تيار ڪرائي وڃي ،جو مان سندس صورت ڏسي سگهان ،حڪم ملندي ئي ،ڪيترن ڏينهن کان پو ِء ،سرنگهه ٺهي تيار ٿي .هينئر شام جي خاموشي َء ۾ خواجه سرا ،اُن کي وٺي مون تائين پهچائيندو هو ۽ اسان جي رات عيش عشرت ۾ گذر ٿيندي هئي ،صبح جو وهائو تاري نڪرڻ سان ،اُن وقت جڏهن مؤذن بانگ ڏيندو هو .هن راز جي خبر فقط خواجه سرا ۽ اُنهن ٻن داين کي هئي ،جن مون کي پاليو هو .اِهڙي َء ريت وقت پئي گذريو .هڪ ڏينهن دستور موجب ،خواجه سرا جيئن کيس ڪوٺڻ ويو، ته هُو کيس نهايت فڪر ۾ نظر آيو .خواجي کيس ڳڻتي َء ۾ ڏسي کانئس پڇيوته ”خير ته آهي؟ ايتري دلگيري َء جو ڪهڙو سبب آهي؟ جلدي َهلُ ،جو تو کي حضور ياد فرمايو آهي “.هن هرگز جواب نه ڏنو ،پر زبان به نه چوري .خواجه هي َء حالت ڏسي ،پنهنجي منهن اڪيلو موٽي آيو ،۽ مون کي سڄو احوال عرض ڪيائين ،افسوس جو هن هوندي به مون سندس محبت کي نه ڇڏيو .جيڪڏهن ڄاڻان ها ته هن نمڪحرام جي محبت ۽ چاه ُه اڳتي هلي بدنام ڪندو ۽ ننگ ۽ ناموس ويندو ،ته توبهه ڪريان ها ۽ سندس نالو وري نه ڳنها ها .مگر سندس هن بيجا حرڪت کي اَجايو سندس ناز سمجهيم ،جنهن جو نتيجو هي نڪتو ،جو هن سرگذشت جي سبب ،تو سان به واقفيت ٿيم ،نه ته مان ڪٿي ۽ تون ڪٿي! خير ،جو گذريو سو گذريو .مون سندس بد دماؼي َء تي خيال نه ڪري ،ٻيهر خواجي جي هٿ ڏانهنس پيؽام موڪليو ته ”جيڪڏهن تون نه ايندين ،ته مان ڪنهن رستي تو وٽ هلي اينديس ،پر اُن ۾ وڏي خرابي َء جو خوؾ آهي .جيڪڏهن ڳجهه ظاهر ٿي پيو ،ته تنهنجي حق ۾ نهايت بُرو ٿيندو ،تنهن ڪري اهڙو ڪم نه ڪر ،جنهن جو ڦل خرابي بڻجي .اُن ڪري بهتر اهو ٿيندو ته جلدي اَچ “.جڏهن هي پيؽام پهتو ۽ منهنجي اشتياق کي زياده ڏٺائين .تڏهن روئڻي ڪي ََو؟ شايد صورت بڻائي ،وڏي ناز نخري سان آيو .جڏهن هُو منهنجي ڀرسان ويٺو ،تڏهن چيومانس ته ”اڄ ڪهڙي سبب اچڻ ۾ اوير َ ڏمر آهي .اڳي ته ڪڏهن اهڙو رنج ظاهر نه ٿيو هو؟ تڏهن چوڻ لڳو ته ”مان گمنام ۽ ؼريب ،حضور جي مهرباني َء ۽ احسان سان هن مرتبي کي پهتو آهيان ،۽ زندگي ڏاڍي آرام سان گذري رهي آهي ،اوهان جي اقبال ۽ دولت کي پيو دعائون ڏيان .هي َء گناهه اوهان جي بخششش جي ڀروسي تي مون کان ٿيو آهي .اُميد آهي ته معاؾ فرمايو ويندو “.مان جا کيس ساهه کان به واڌو گهرندي هيس ،سندس بناوتي ڳالهين کي ڳنڍ کڻي ٻڌيم ،۽ سندس شرارت کي سمجهي نه سگهيس ،وري دلداري ڏيئي ،کانئس پڇيم ته توکي ڪهڙي مشڪل پيش آئي آهي ،جو ايڏو فڪرمند ٿو نظر اچين؟ اُن کي عرض ڪر ته اُنجي تدبير ڪئي وڃي “.مطلب ته هن بيحد خاڪساري ڏيکاري ۽ چيائين ته ”مون ال ِء گهڻو مشڪل آهي ،پر اوهان ال ِء هر شي ِء آسان آهي “.سندس گفتگو مان آخر ظاهر ٿيو ته ”وچ شهر ۾ هڪ باغ ۽ حويلي وڪامي رهي آهي ،جنهن سان گڏ هڪ ٻانهي به آهي .جا ڳائڻ جي فن ۾ بيحد هوشيار آهي ،باغ ۽ جا ِء جي قيمت ته هڪ لک درم آهي ،پر ٻانهي َء جي قيمت پنج لک درم آهي ،هي شرط به الزمي آهي ته جيڪو باغ ۽ جا ِء وٺندو، سو ان ٻانهي َء کي به ضرور خريد ڪري ،ؼالم وٽ في الحال ايترا پئسا موجود نه آهن .مون کي انهن شين جي خريداري َء جو بيحد شوق آهي .اُن ڪري ئي حيران ۽ پريشان هوس” .اگرچه هُو منهنجي سامهون ويٺو هو ،پر نهايت ؼمگين ۽ اُداس ٿي ڏٺو .مون هر گهڙي ۽ هر پل سندس دلجوئي گهريي هئي .اُن وقت خواجه سرا کي حڪم ڪيم ته ”سڀاڻي صبح جو اُن باغ ۽ ٻانهي َء کي خريد
ڪري ،دستاويز کيس هٿ ۾ ڏي ،۽ مالڪ کي قيمت سرڪاري خزاني مان وٺي ڏي!“ هي ُء ٻڌي ،سندس چهري تي رونق وري ويئي، ساري رات اُن قاعدي سان جيئن گذرندي هئي ،کل ۽ خوشي َء ۾ گذاريم ،صبح ٿينديئي هن موڪاليو .خواجي حڪم موجب باغ ۽ ٻانهي خريد ڪري ،۽ سندس هٿ ۾ ڏنو .اِهڙي َء ريت هُو دستور موجب ايندو ٿي رهيو. بهار جي موسم ۾ هڪ ڏينهن جڏهن عجيب نظارو هو ،آسمان تي بادل ڇانيل هئا ،کنوڻ ٿي چمڪي ،بوند بوند ٿي پيئي ۽ هوا جي هير هوريان هوريان ٿي لڳي ،منهنجي نگاه وڃي رنگ برنگ گالبين تي پيئي ،جي طاق تي نهايت قريني سان رکيل هيون .دل ڇڪجي ويئي ،چيم ته شراب جا ٻه ٽي ڍڪ پيئان .جڏهن ٻه ٽي پياال پيتم ،ته منهنجي دل ۾ نئين خريد ٿيل باغ جو خيال تري آيو. شوق ٿيم ته هڪ گهڙي اتان جو سير ڪري اچان ،ڪمبختي اچي ،ته اُٺ چڙهئي کي ڪُتو کائي .ڏاڍي خوشي َء مان هڪ دائي َء کي ساڻ وٺي ،ان سرنگهه واري رستي کان لنگهي ،جوهري َء جي جا ِء ۾ اچي سهڙيس ،اُتان وري باغ ڏي هليس .ڇا ڏسان ته اهو باغ بهشت سان برابري ٿو ڪري .مينهن جا ڦڙا جي ساون وڻن جي تازن پنن تي پيا آهن ،سي ائين پئي ڏٺا ،جيئن سائي مخمل جي مٿان چاندي َء جا ستارا ،يا زمرد جي مٿان موتي جڙيل ٿي نظر آيا .اُن باغ جي گلن جي الالئي جهڙ ۾ اِئين پئي لڳي ،جيئن شام جي شفق، ڪسيون پاڻي َء سان ڀريل ،آئيني جي فرش جهڙيون ٿي ڏٺيون ،جن ۾ لهرون پئي اٿيون .مطلب ته باغ ۾ هر طرؾ پئي ٿي سير ڪيم، اونداهي ظاهر ٿي .اُن وقت جوهري به هڪ چمن جي رستي تي نظر آيو .مون کي ڏسي نهايت ادب سان اڳتي وڌيو ۽ هيج مان هٿ هٿ ۾ وٺي ،ٻارهن دري َء جي طرؾ وٺي هليو .جڏهن مان اُتي پهتس ،ته اُتان جي ٺاهه ٺوهه سڄي باغ جي ڪيفيت دل کان وساري ڇڏي .روشني َء جو وڏو انتظام هو .شمعون ،جهاڙ ،فانوس ۽ قنديل هر طرؾ کان اِهڙي َء ريت ته روشن هئا ،ڄڻ ته شب برات جو نظارو آيو .هن ڏياري َء جي سامهون چانڊوڪي ڄڻ ته ميرانجهڙي ٿي ڏٺي .هڪ طرؾ کان آتشبازي َء جو عجب سمون هو. ڏاڙهون َء جي هٿراڌو وڻ مان باهه جي سيڪ تي پيئي ڦٽاڪن جا ٺڪا ُء ٿيا ،جن مان طرحين طرحين رنگن جا پئي ٿي موتي ڪريا، ٻارهن دري َء ۾ هر طرؾ فرش فروش ،قالين ۽ ؼاليچا وڇايل هئا ،جن تي عجيب نقش ۽ نگار هئا .ايتري ۾ ڪڪر مٽجي ويا ۽ چنڊ نڪري آيو ،بلڪل اِهڙي َء ريت جيئن سونهري وڳو پهري ڪو حسين پردي کان ٻاهر اَچي .چانڊوڪي نڪرندي ئي ،اُن جوان چيو ته هلي باالخاني تي ويهون .مان ايڏي ته بيوقوؾ بڻجي ويئي هيس ،جو جيئن ٿي هن چيو ،مون قبول ٿي ڪيو .اُهو ڪوٺو ته ايڏو مٿي هو ،جو شهر جون سڀيئي جايون ڄڻ ته سندس قدمن ۾ ٿي نظر آيون .مان جوهري َء سان گڏ نهايت آرام ۽ راحت سان ويٺي هيس. ته ايتري ۾ رَ نَ نهايت بدشڪل ،چُر مان نڪري ،شراب جو شيشو هٿ ۾ کڻي اَچي پهتي .مون کي اُن وقت سندس اَچڻ برو لڳو .مون سندس صورت کي ڏسي الحول پڙهي ،گهٻرائي ،اُن جوان کان پڇيو ته ”هي ُء ڪير آهي ۽ تو هي َء ڪٿان هٿ ڪئي آهي؟“ هن هٿ ٻڌي چيو ته ”هي َء اُها ئي ٻانهي آهي .جا حضور جي عنايت سان هن باغ سان گڏ خريد ڪئي هيم “.مون سمجهي ورتو ته هن احمق جي دل هن تي ضرور مائل آهي .مان پيچتاب کائي چپ ٿي ويس .پر دل تي ڪدورت ڇائنجي ويئي ظلم اِهو ٿيو ،جو هُن اُن ڏائڻ کي ساقي بڻايو .اُن وقت مان پنهنجو رت پي رهي هُيس ،۽ اِئين ٿي محسوس ڪيم ،جيئن ڪان َء کي ڪنهن طوطي سان گڏ رکيو وڃي .نه وڃڻ جي واهه هئي ،نه ويهڻ ٿي دل گهريو .مطلب ته شراب جا پيالن جا پياال ،جنهن سان آدمي حيوان بڻجي وڃي ،هو َء انُ جوان کي ڏيندي رهي .اڌ پيالو مون به اُن جي منٿ تي زهرمار ڪيو .آخر اُن پليت بدمست ٿي ،اُن مردود سان ناروا حرڪتون شروع ڪيون .مون کي ؼيرت آئي .زمين ڦاٽي پوي ها ،ته مان ان ۾ گهڙي وڃان ها .مان هي ُء ڏسي به خاموش رهيس .مگر هُو اصل بي حيا هو .هن منهنجي درگذر ڪرڻ کي نه سمجهيو .اُلٽو ٻه ٽي پياال وڌيڪ پي ويو ۽ سندس رهيو سهيو هوش به گم ٿي ويو .منهنجي طرؾ کان ٿورو گهڻو خوؾ هوس ،سو به لهي ويس ،بيشرمي َء کان شهوت جي ؼلبي ۾ هُن اُهو ڪيو ،جو نهايت حيا سوز هو .نه هُن ۾ حيا هو نه هِن ۾ شرم ،جهڙا روح تهڙا ختما .مان پنهنجي مٿان لعنت وجهندي رهيس ته هيڏي ڇو آيس .سهڻ جي به حد ٿيندي آهي ،مٿي کان پيرن تائين باهه لڳي ويئي ،ڄڻ ته ٽانڊن تي پيئي ٿي پڄريس ،اُن وقت ؼصي ۾ ڪاوڙ مان اُٿيس .اُن شرابي َء دل ۾ سوچيو ته جيڪڏهن شهزادي هتان ناخوش ٿي ويئي ،ته سڀاڻي منهنجو ڪهڙو حال ٿيندو .چڱو اِئين آهي ته سندس ڪم هينئر ئي ختم ڪري ڇڏجي .اُن ؼيباڻي َء جي صالح سان ،آخر پٽڪو ڳچي َء ۾ وجهي ،اَچي منهنجي پيرن تي ڪريو ،۽ منٿ ۽ زاري ڪرڻ لڳو .منهنجي دل ته ساڻس ٻڌل هئي ،جيڏانهن وٺي ٿي هليو ،اوڏانهين ٿي ويس .جنڊ وانگر سندس حڪم ۾ هيس ،سو جيئن تيئن مون کي آڻي ويهاريائين .اُن ساڳئي شراب جا پياال ٻه ٽي پاڻ به پيتائين ۽ مون کي به پياريائين .آ ُء اڳ ۾ ئي جوش ۾ هيس .شراب جي پيئڻ جي ڪري مرڳو بيهوش ٿي ويس .ڪا به سُرت ۽ سما ُء نه رهيو .تڏهن اُن بد ذات نمڪحرام ،ترار کڻي ،مون کي ڦٽي وڌو، بَلڪ پنهنجي عقل موجب مون کي ماري چڪو .اوڏي َء مهل منهنجي اک کلي ،تڏهن ايترو چيم ته ”خير جهڙي مون پاڻ سان ڪئي، تهڙي ئي پاتيم ،ڀال ،جي هن خون جو توکي به بدلوملي! مبادا تنهنجي دامن کي وٺي ڪوئي اڙي ظالم! منهنجي رت کي تون ڌوئي ڇڏ ،ٿيو جيڪو سو گذري ويو، هي راز ڪنهن سان ظاهر نه ڪج ،مون ته تو کي آخر پنهنجي جان به ڏني!“ اِئين چئي ،منهنجي دل ٻڏي ويئي ،۽ پو ِء ڪا به سُڌ نه رهي .شايد اُن قاصائي َء مونکي مُئو سمجهي ،هڪ صندوق ۾ وجهي ،قلعي جي ڀت کان لڙڪائي هيٺ ڦٽو ڪيو ،جيئن تو اَچي ڏٺو.مون ڪنهن جو بُرو نه ٿي گهريو ،پر هي خرابيون قسمت ۾ لکيون هيون ،جو ٽرڻ جون نه هيون .خدا جي مهرباني ٿي ،جو تون اچي پهتين ۽ منهنجي زندگي َء جو سبب بڻئين .دل ته گهريو ٿي ته پاڻ جيئرو نه ڏسان ،پر ڇا ڪريان ،موت پنهنجي اختيار ۾ نه هو. خدا ماري وري جياريو ،اڳتي ڏسجي ته قسمت ۾ ڇا لکيل آهي .ظاهر ۾ تنهنجي ڊوڙ ڊڪ وڏو ڪم ڪيو ۽ مون اهڙن زخمن مان شفا لڌي ،تو پنهنجي جان ۽ مال سان منهنجي خدمت ڪئي .اُنهن ڏينهن ۾ مان تنهنجو هٿ تنگ ڏسي ،پنهنجي خزانچي سيدي بهار کي
خط لکيو ته ”مان خير عافيت سان هاڻي فالڻي َء جا ِء ۾ آهيان ،مون بدبخت جي خبر منهنجي والده کي پهچايو “.جنهن پو ِء تو سان گڏ ٿيليون مُهرن جون خرچ ال ِء موڪلي ڏنيون ،جڏهن مان تو کي يوسؾ سوداگر ڏي ،پوشاڪن ۽ جواهرن جي خريد ال ِء موڪليو هو، ته اُهو اِهو ساڳيو بدبخت جوهري هو ،جنهن مو کي اِنهي َء منزل تي پهچايو هو .مگر خبرهيم ته هُو تو سان پنهنجي جلد دوستي وڌائيندو ،ڇو ته مون کي خبر هئي ته هُو دوستي وڌائڻ ۾ دير ئي نه ڪندو آهي ،۽ توکي به اجنبي ڏسي ضرور دعوت ۽ ضيافت جي ڪوٺ ڏيندو .منهنجو خيال برابر نڪتو ،۽ هُن اِئين ئي ڪيو ،جڏهن تون اُن سان موٽي اچڻ جو واعدو ۽ انجام ڪري آئين ۽ مهماني َء جي دعوت جو ٻڌايئي ،تڏهن مان تمام گهڻي خوش ٿيس .ڇو ته مون سمجهيو ته جڏهن کيس گهرائيندين ته هُو هڪدم ڀڄندو ايندو .اُن ڪري ئي مون تو کي خوشي َء سان وڃڻ جي اجازت ڏني ،جڏهن تون پنهنجي ؼير حاضري َء بعد آئين ۽ پنهنجي شرمندگي َء جو اظهار ڪرڻ لڳين ،تڏهن مون توکي تسلي ڏيندي ،چيو هو ته چڱو ٿيو ،جڏهن تو کي هُن اجازت ڏني تڏهن تون آئين، مگر هي َء بيشرمي چڱي نه هئي ،جو ٻئي جو احسان پاڻ تي کڻين ۽ اُن جو بدلو نه ڏين .مون تو کي چيو ته ”تون هينئر کيس گهر اَچڻ ال ِء عرض ڪر ،۽ چڱو اِئين آهي ته پاڻ سان وٺي اچينس “.جڏهن تون اُن جي گهر وئين ،تڏهن مون ڏٺو ته هتي مهمانداري َء جو ڪو به سامان موجود نه آهي .مگر ٿورو وقت ملي ويو .جيئن ته هن ملڪ ۾ آڳاٽو رواج آهي ته بادشاهه هميشه اَٺ مهينا ملڪي ۽ مالي ڪاروبار جي ال ِء ملڪگيري َء ۾ ٻاهر ر رهندا آهن ۽ چار مهينا برسات جا قلعي مبارڪ ۾ جلوس فرمائيندا آهن ،هي ُء زمانو هو ،جو بادشاهه سالمت شهر کان ٻاهر هو .سيدي بهار منهنجو سڄو احوال بادشاهه بيگم سان ڪيو هو ،جا منهنجي والده آهي .مان پشيمان ٿي ،اُن وٽ پهتيس ،۽ سڄو احوال اُن سان ڪيم ،منهنجي والده منهنجي گم ٿيڻ جي حقيقت سڀ لڪائي ڇڏي هئي ،۽ منهنجي سڀني عيبن کي پيٽ ۾ ڇپائي ڇڏيو هئائين ،پر منهنجي ڳوال ۾ هئي .جڏهن مون کي هن حالت ۾ ڏٺائين ،ته سندس اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا ۽ فرمايائين ته ”اي ڪمبخت ،تو ڄاڻي ٻجهي ساري بادشاهت جو نالو ۽ ناموس وڃايو ،۽ هزار افسوس جو پنهنجي حياتي َء تان به هٿ کنيو ،جيڪر تنهنجي بدران پٿر ڄڻيان ها ،ته چڱو هو .هينئر به شڪر آهي ،جو قسمت ۾ هو سو ٿيو .اڳتي اَالئجي ڇا ڪندينءَ، مرندين َء يا جيئندين َء“ مان نهايت پشيماني َء سان عرض ڪيو ته ”مون بي حيا جي نصيب ۾ ائين ئي لکيل هو ،جو اهڙي َء بدنامي َء ۽ تڪليفن کان به بچي ويس .هن کان ته موت چڱو هو .اگرچه بدنامي َء جو هي ُء ٽڪو مٿي تي لڳو اَٿم ،پر اهڙو ڪم نه ڪيو اَٿم، جنهن کان ما ُء پي ُء جي نالي کي ٽِڪو لڳي .هينئر مان اِهو نه ٿي چاهيان ته هي ٻيئي بيهيا منهنجي هٿ کان بچي وڃن ،هُو پاڻ ۾ خوش هجن ۽ مان اُنهن جي هٿن کان ڏک ڏسي ،چپ ڪري ويهي رهان ۽ ڪجهه به نه ڪري سگهان .اُميدوار آهيان ته خاص خانسامان کي حڪم ملي ته هو دعوت جو سامان ڪري ،ته مان اُنهن کي دعوت جي بهاني سان گهرائي ،کيس سندن عملن جي سزا ڏيئي پنهنجو بدلو وٺان ،جهڙي َء ريت هنن مون کي زخمي ڪيو هو ،اهڙي َء ريت مان به کين پرزا پرزا ڪريان ،تان جو منهنجي دل ٿڌي ٿئي .ٻي َء حالت ۾ ؼصي جي باهه ۾ سڙي ڪوئال ٿي ويندس “.هي َء ٻڌي ،منهنجي ماءُ ،آنڊن جي جوش کان ،مهربان بڻجي منهنجي عيب پوشي ڪئي ۽ دعوت جو سمورو سامان اُن خواجه سرا جي هٿ ڏياري موڪليو ،جو منهنجو همراز هو .سڀيئي پنهنجي پنهنجي ڪم تي اَچي حاضر ٿيا .شام جو هُو احسان فراموش به آيو .مگر مون کي اُن رَ ن کي به گهرائڻو هو ،جنهن ال ِء مون تو کي تاڪيد ڪري گهرايو .جڏهن هو َء آئي ۽ اوهان شراب پي بدمست بڻجي ويا ۽ انهن سان گڏ تون به ڪيؾ ۾ مُئو بڻجي وئين، تڏهن مون پنهنجي ٻانهي َء کي حڪم ڪيو ته سندن سر وڍي ڇڏي .جنهن هڪدم تلوار ڪڍي ،کين ختم ڪري ڇڏيو .تو تي هي َء ڪاوڙ هيم ته مون تو کي دعوت جي اجازت ڏني هئي ،مگر تون ٻنهي جي دوستي َء تي اعتبار ڪري ،ميخواري َء ۾ شريڪ ٿي وئين ،تنهنجي هي َء حماقت پسند نه آئي .ڇاڪاڻ ته جڏهن تون شراب پيئي بيهوش ٿي وئين ته باقي اُميد رفاقت جي ڪهڙي رهي! پر ڇا ڪريان جو تو مون سان اهڙي ته مهرباني ڪئي آهي ،جنهن کي آ ُء ڪڏهن به وساري نه ٿي سگهان .جنهن جو بار اڃا منهنجي گردن تي آهي .هينئر مون توکي پنهنجو سربستو حال ٻڌايو آهي ،جهڙي َء ريت مان تنهنجي مرضي َء کي رکندي پئي آئي آهيان، اهڙي َء ريت توکي به منهنجو چيو مڃڻ گهرجي ،مان سمجهان ٿي ته اڄ کان پو ِء ،اسان جو هن شهر ۾ رهڻ ڪو چڱو نه ٿيندو. اڳتي تنهنجي مرضي آهي ،جيئن تون چاهين“. اِئين چئي ،هو َء چپ ٿي ويئي .مون ،سندس رضا ۾ پنهنجي خوشي ٿي سمجهي ۽ محبت ۾ ڦاهي َء ۾ پوري َء ريت ڦاٿل هو ،چيو مانس ته ”جيئن اوهان کي پسند اچي اِئين ڪريو “.جڏهن شهزادي َء مون کي پنهنجو پورو پورو فرمانبردار ڏٺو ،تڏهن فرمايائين ته ”ٻه ڀال گهوڙا ،جي پنڌ ۾ هوا سان ڳالهيون ڪن ،سي بادشاهه جي خاص ڪڙهه مان گهرائي پاڻ وٽ رک “.مان سندس چوڻ موجب ٻه عمدا گهوڙا چونڊي ،زين بند ،ٿيل گهرائي ورتا .جڏهن رات ٿوري وڃي رهي ،تڏهن شهزادي مردانو لباس پهري ،پنج ئي هٿيار گهوڙ تي مان سوار ٿيس ،۽ هڪ پاسي روانا ٿياسون .شام جو پاڇي لڙئي ،هڪ نهر جي ڪناري ٻڌي ،گهوڙي تي سوار ٿي ،۽ ٻئي ِ تي لهي ،هٿ منهن ڌوئي ،ڪجهه کائي وري سوار ٿياسون .ڪڏهن ڪڏهن شهزادي َء ڪجهه ڳالهايو به ٿي .چيائين ٿي ته ”مان تنهنجي خاطر ملڪ ،مال ۽ ما ُء پي ُء سڀ ڇڏيا آهن ،اِئين نه ٿئي ته تون به اُن ظالم ۽ بيوفا وانگر بڻجي وڃين!“ مون اُن کي جواب کيس اِهو ٿي ڏنو ته ”راڻي ،سڀ آدمي هڪجهڙا نه ٿيندا آهن. ماڻهو سڀئي نه ماڻهو ،پکي سڀئي نه هنج، ڪنهن ڪنهن ماڻهو َء منجهه ،اچي بو ِء بهار ي. خدا ڪري ،جو مون کان اِهڙي حرڪت ٿئي .مان ته پنهنجي جان ۽ مال صدقو ڏيئي چڪو آهيان ،اوهان مون کي سرفراز ڪيو آهي ،اِنهي َء کان زياده مون کي ٻيو ڇا کپي!“ اِهڙي َء ريت ڳالهيون ڪندي ،رات ڏينهن هلندا رهياسون ،ٿڪجي پوڻ سبب،
جيڪڏهن ڪٿي لٿاسون ٿي ،ته پکي يا جانور شڪار ڪري ،چقمق سان باهه ٻاري ،سيخ پچائي ،پئي ٿي وقت گذاريوسين ،گهوڙن کي ڇڏيوسين ٿي ،ته ڪجهه گاهه کائي تازا توانا ٿين ،منزل مقصود جي ڪا به خبر نه هئي ،پئي ٿي پنڌ ڪيوسين .آخر هڪ اهڙي بر پٽ ميدان ۾ پهتاسون ،جتي ڪنهن به آبادي َء جو نشان نه ٿي مليو ۽ نه وري ڪنهن انسان جي صورت ئي نظر ٿي آئي .اُن هوندي به شهزادي َء جو گڏ هئڻ سبب ،ڏينهن عيد ۽ رات شب برات ٿي نظر آئي .پنڌ ڪندي آخر هڪ درياهه نظر آيو ،جنهن جي موجن کي ڏسي ،دل اندر ئي اندر ٿي لرزي جيستائين نظر ويئي ٿي ،پاڻي ئي پاڻي ٿي نظر آيو .نه ٻيڙي نه مالح ٿي نظر آيو .خيال آيو ته هن سمنڊ کان ڪيئن پار پهچنداسون .گهڙي کن ته اِنهي َء فڪر ۾ بيٺا رهياسون .آخر دل ۾ خيال آيو ته شهزادي َء کي ٿانيڪو ڪري، ڪنهن ٻيڙي َء جي ڳوال ۾ وڃجي .جيستائين ڪو بندوبست ٿئي ،تيستائين هو َء آرام ڪري وٺي .اِهو سوچي ،مون کيس ”چيو ته شهزادي ،جيڪڏهن حڪم ٿئي ته مان درياهه جو ڪو پتڻ ڳولي هٿ ڪريان “.چوڻ لڳي” ،مان نهايت ٿڪجي پيئي آهيان ،بک ۽ پياس اٿم ،مون کي ڪجهه آرام ڪرڻ ڏي ۽ تون وڃي پار ٽپڻ جو وسيلو هٿ ڪر “.اُتي پپر جو وڏو وڻ هو ،ڇٽيدار ايڏو وڏو ،جو هزار ماڻهو اُن جي ڇانو ۾ ويهي ٿي سگهيا .مان اُتي کيس آسودو ڪري ،پاڻ ڳوال ۾ نڪتس ،چئني طرفين ڏٺم ،گهڻو ئي ڦريس ،پر ڪو به نشان انسان جي پير جو نظر نه آيو .آخر مايوس ٿي پٺتي موٽِس .ڏٺم ته اُها پري ان وڻ جي هيٺان ڪا نه هئي .اُن وقت جي حالت ڇا ٻڌايان ،سُرت ۽ سمجهه هلي ويئي .ديوانو ٿي پيس ،وڻ جو ڏاڏ ار ڳوليم ،جڏهن نه ڏٺم ته تڏهن پاڻ کي زمين تي ٿي اُڇاليم، ته ڪڏهن وڻ جي چوڌاري ڦيريون ٿي پاتيم ،ڪڏهن رنس ٿي ته ڪڏهن دانهون ٿي ڪيم ،ڪڏهن اولهه ته ڪڏهن اوڀر ،ڪڏهن ڏکڻ ته ڪڏهن اتر ٿي ڊوڙيس ،مطلب ته گهڻي ڪوشش ڪيم ،مگر اُن ناياب گوهر جو ڪو به پتو نه پيو .آخر گهڻي فڪر کان پو ِء ،دل ۾ خيال آيو ته شايد ڪو جن يا پري اُن کي کڻي ويو .يا ڪي سندس ماڻهو ملڪ کان پوئتان لڳا ٿي آيا ،جي هن موقعي جو فائدو وٺي کيس موٽائي ،ويا .اهڙو خيال ڪري وري دمشق موٽي ويس .فقير بڻجي سڄي شام ملڪ ۾ کيس ڳوليندو رهيس ،پر ڪٿان به ڪو سراغ نه مليو .نه وري سندس ؼائب ٿيڻ جي ڪا حقيقت ملي .اُن وقت دل ۾ خيال آيو ته اُن دوست کان سوا ِء جيئڻ هينئر اجايو آهي، جهنگ ۾ هڪ جبل نظر آيو ،اُن تي چڙهي ويس ،اِرادو ڪيم ته پاڻ کي اُتان اُڇاليان ،اهڙي َء ريت جيئن پٿرن سان ٽڪرجي پورو ٿي وڃان .ٽپو ڏيڻ تي هوس ته ڪنهن اچي هٿ کان ورتو .ڇا ڏسان ته هڪ سوار سبز پوش ،چهري تي نقاب ،مون کي چئي رهيو آهي ته ”پنهنجي موت جو قصد ڇو ٿو ڪرين ،خدا جي فضل کان نااُميد ٿيڻ ڪفر آهي ،جيستائين ساهه آهي ،تيستائين آس آهي. ٿورن ڏينهن ۾ تو کي روم ملڪ ۾ ٽي درويش ملندا ،جي اهڙي َء ئي مصيبت ۾ گرفتار هوندا ،اُنهن جي تو سان مالقات ٿيندي ،اُتان جي بادشاهه جو نالو آزاد بخت آهي ،اُن جي به هڪ مشڪل آهي ،جڏهن چارئي درويش گڏ ٿيندا ته هر هڪ جي دل جو مطلب پورو ٿيندو “.مون سندس رڪاب کي وٺي چميو .عرض ڪيم ته ”اي خدا جا ولي ،اوهان جي ايتري چوڻ سان دل کي تسلي اَچي ٰ مرتضي علي (رضي هللا عنه) آهي ،منهنجو اِهو ڪم ويئي آهي ،پر هي ُء ٻڌايو ته اوهين ڪير آهيو؟“ فرمايائين ته” ،منهنجو نالو آهي ته جنهن کي مشڪل پيش اَچي ،ته اُن کي آسان ڪريان “.اِئين چئي نظر کان لڪي ويو .هن فقير مشڪل ڪشا جي بشارت سان آرام اَچي ويو ،پو ِء قسطنطنيه جو ارادو ڪري راهه جون مصيبتون ،جي قسمت ۾ لکيل هيون ،ڪَٽيندي ،اُن شهزادي َء جي آسري ۾ هت پهتو آهيان ،خوش نصيبي َء سان اوهان جي مالقات ٿي ويئي ۽ صحبت ميسر ٿي .هاڻي بادشاهه آزاد بخت سان ملڻ جي ڪا راهه ڪڍي وڃي ،جيئن اسين سڀ پنهنجي مقصد کي حاصل ڪري سگهون .توهان به دعا گهرو ۽ آمين چئو” ،يا هادي!“ هن حيران ۽ سرگردان جي سرگذشت اِها هئي .جا درويشن جي حضور ۾ ٻڌائي اَٿم ،هينئر ڏسجي ته هي َء محنت ۽ ؼَم اُن شهزادي َء سان ملي ڪڏهن ٿو خوشي َء ۾ بدلجي .بادشاهه آزاد بخت لڪي ،ڌيان سان پهرين درويش جي حقيقت ٻڌي ۽ نهايت خوش ٿيو .اُن کان پو ِء، ٻئي درويش پنهنجي حقيقت هئڙي َء طرح بيان ڪرڻ شروع ڪئي.
ٻئي درويش جو سير جڏهن ٻئي فقير جو وارو آيو ،تڏهن گوڏو ڀڃي ويٺو ۽ چوڻ لڳو: ”اي يارو هن فقير جي به ماجرا ٻڌو، مان ابتدا کان چوان ٿو تا اِنتها ٻڌو، جنهن جو عالج ڪجهه نه ،حڪيمن جي وس ۾ آهه، اهڙو اسان جي درد هي ال دوا ٻڌو“. گودڙي پؤشو! هي عاجز فارس جي ملڪ جي بادشاهه جو پٽ آهي ،جتي هر فن جا ماڻهو پيدا ٿين ٿا .مثل مشهور آهي ته ”اي ِ ”اصفهان ،نصؾ جهان“ صفت اقليم ۾ هن واليت جي مٽ ،ٻي واليت ڪا نه آهي ،ڇاڪاڻ ته اتي ستارو به آفتاب آهي ۽ هو گويا ستن تارن مان سج آهين .آب و هوا اُتان جي وڻندڙ ،ماڻهو روشن طبع ۽ سليقي وارا آهن .منهنجي قبله گاهه ،ننڍپڻ کان ئي ،قاعدي ۽ سلطنت جي فن جي ترتيب ال ِء وڏا وڏا دانا َء ۽ هر هڪ علم جا اُستاد ،منهنجي ال ِء چونڊي مقرر ڪيا ،جن کان هر ڪنهن قسم جي تعليم وٺي ،خدا جي فضل سان چوڏهن ورهين جي عمر ۾ هر علم ۾ ڪامل ٿيس .گفتگو معقول ،نشست برخاست وڻندڙ ۽ جو ڪجهه بادشاهن ال ِء الئق ۽ درڪار آهي ،سو سڀ حاصل ڪيم ۽ اهو ئي شوق ٿي رهيم ته قابلن جي صحبت ۾ هر هڪ ملڪ جا قصا ۽ احوال ۽ بادشاهن سان الڳو ڳالهيون ٻڌان .هڪ ڏينهن هڪ درٻاريءَ ،جو وڏو تاريخدان ۽ جهانديدو هو ،ذڪر ڪيو ته اگرچه آدمي جي زندگي َء تي ڪو به ڀروسو نه آهي ،مگر ڪي ڳالهيون اهڙيون آهن ،جو اُنهن جي ڪري اُن جو نالو قيامت تائين ماڻهن جي زبان تي رهي ٿو ،چيومانس ته ،اهڙي حقيقت جيڪڏهن تو وٽ ڪا هجي ته بيان ڪر ،جيئن مان اُن تي عمل ڪريان ،تڏهن اُن شخص حاتم طائي َء جي حقيقت هيٺين َء ريت ٻڌائڻ شروع ڪئي.
حاتم طائي َء جو قصو ”حاتم طائي َء جي زماني ۾ نوفل نالي هڪ بادشاهه عرب تي حڪومت ڪندو هو .هو حاتم جو نالو ٻڌي پيو سڙندو هو .هڪ ڀيري وڏي ڇل وٺي ..حاتم تي چڙهي آيو .حاتم ته خدا ترس ۽ نيڪ هو .هن سمجهيو ته جيڪڏهن مان جنگ ڪندس ته ٻنهي پاسي خدا جا بندا مارجي ويندا ۽ وڏي خونريزي ٿيندي ۽ گناهه منهنجي نالي لکيو ويندو ،اهو خيال ڪري ،اڪيلو ٻاهر نڪتو ۽ جبل جي هڪ ؼار ۾ لڪي ويو ،جڏهن حاتم جي گم ٿيڻ جي خبر نوفل کي پهتي ،تڏهن هن حاتم جي ملڪ تي قبضو ڪري ورتو ۽ منادي ڪرايائين ته جو به حاتم کي ڳولي آڻيندو .اُن کي شاهي خزاني مان پنج سؤ اشرفيون انعام ملندو .اهو ٻڌي ڪيترائي حاتم جي تالش ۾ نڪري پيا .هڪ ڏينهن هو پوڙهو ،سندس زال ۽ ٽي ٻار ڪاٺين جا گڏ ڪرڻ ال ِء اُن ؼار وٽ آيا ،جنهن ۾ حاتم لڪل هو .ڪاٺيون ڪندي ،پوڙهي َء عورت مڙس کي چيو ته” ،جيڪڏهن اسان جي خوش نصيبي هجي ته جيڪر حاتم کي اسين ڪٿي ڏسي وٺون. پڪڙي نوفل وٽ پهچايون ته اسان کي پنج سؤ اشرفيون ملي وڃن .ڪيڏو نه آرام سان گذاريون ۽ هن روز روز جي ڪاٺين ڪرڻ کان به ڇٽي پئون!“ پوڙهو چوڻ لڳس ته” ،ڪهڙي اَجائي بڪواس التي اٿيئي ،دعا گهر ته شل خدا اسان جي ٻانهن ۾ برڪت ڏئي!“ عورت ٿڌو ساهه ڀري ،پنهنجي ڪم ۾ مشؽول ٿي ويئي. حاتم هنن ٻنهي جي سربرستي ڳالهه پئي ٻڌي ،دل ۾ سوچيائين ته هي ڳالهه مردانگي َء کان پري آهي ،جو آ ُء پاڻ کي لڪايان ۽ هي ُء ويچارا پنهنجي مقصد کي نه پهچن. درد دل جي واسطي پيدا ٿيو انسان آهه، نه ته عبادت واسطي ،ڪجهه گهٽ فرشتا ڪين هئا. مطلب ته حاتم جي جوانمردي َء کان اها ڳالهه پري هئي ،جو خاموشي َء سان هي َء گفتگو ويهي ٻڌي ،هُو ؼار کان ٻاهر نڪري آيو ۽ پوڙهي عورت کي چيائين ته ”مان حاتم آهيان ،مون کي نوفل وٽ وٺي هلو ۽ ان کان پنج سؤ اشرفيون حاصل ڪريو “.پوڙهي کيس چيو ته” ،ائين برابر آهي ته تنهنجي ڪري اسان جو ڀلو ٿيندو ،مگر نوفل وٽ وٺي وڃن کان پو ِء ،جيڪڏهن هُو توکي ماري
وجهي ته اسان کي ڇا حاصل ٿيندو؟ اسان جي نيت توکي ماري وجهڻ جي اصل نه آهي “.حاتم مٿن زور آڻڻ لڳو ته هُو کيس ،نوفل وٽ وٺي وڃن .هي ُء اَڃا هن ردبدل ۾ هئا ته مٿان ٻيا ماڻهو اَچي پهتا ۽ حاتم کي قيد ڪري نوفل ڏي وٺي هليا .هي حال ڏسي پوڙهو به سندس پوئتان ڳوڙها ڳاڙيندو هليو .هي ”مان حاتم آهيان .مون کي نوفل وٽ وٺي هلو ۽ ان کان پنج سؤ اشرفيون حاصل ڪريو!“ ماڻهو جڏهن نوفل جي سامهون پهتا ،تڏهن وڏا اُڀ ڦاڙڻ لڳا .اهڙي َء ريت اشرفين جي اللچ ۾ هر هڪ کي القون هڻن لڳو .مگر هُو پوڙهو ماٺ ميٺ ۾ ،هڪ ڪنڊ ۾ ،حاتم جي حال تي بيٺي رنو .جڏهن هُو سڀيئي ڳالهائي بيٺا تڏهن حاتم چيو ته ”اي بادشاهه، جيڪڏهن سچ پڇين ته هُو پوڙهو ئي مون کي وٺي آيو آهي ۽ هو ئي اوهان جي انصاؾ جو مستحق آهي ،.نوفل اُن پوڙهي کي پاڻ وٽ سڏيو ۽ اُن کان سربستي ڳالهه ٻڌي .نوفل حاتم جي هي َء سخا ٻڌي حيران ٿي ويو .هُن ڪوڙن کي سزا ڏني ۽ پوڙهي کي پنج سو اشرفيون انعام طور ڏنيون ۽ حاتم کي سچو سخي سمجهي وڏي عزت ڏني ۽ کيس سندس ملڪ موٽائي ڏنائين ۽ اُن بعد هُو پنهنجي ملڪ ڏانهن موٽي يو“. جڏهن مون هي حال حاتم جو ٻڌو ،تڏهن مون کي ؼيرت آئي ۽ خيال ڪيم ته حاتم ته هڪ ملڪ جو رئيس هو پر مان ته بادشاهه آهيان ،جيڪڏهن مان هن نعمت کان محروم رهيس ته وڏو افسوس آهي .سچ ۽ جهان ۾ سخاوت ۽ عدل کان مٿي ٻيو ڪو ڪم نه آهي ،مرڻ کان پو ِء اُن جو بدلو ضرور حاصل ٿئي ٿو ،جيڪڏهن ڪو هڪ داڻو پوکي ٿو ته اُن کي ڪيڏو نه ڍير اَن جو ملي ٿو! اها ڳالهه دل ۾ ويهاري ،مير عمارت کي گهرائي حڪم ڏنم ته هڪ مڪان عاليشان ،جنهن کي چاليهه دروازا بلند ۽ ڪشادا هجن، شهر جي ٻاهر جلد بڻايو وڃي .ٿوري وقت ۾ مڪان دلپسند بڻجي پيو .ان مڪان جي هر دروازي کان محتاج ۽ فقير ٿي آيا ،جن کي هر روز ،هر وقت ،صبح کان شام تائين رپيا اشرفيون ڏيندو ٿي رهيس ،جنهن به اچي جنهن به شي ِء جي طلب ٿي ڪئي ،اُن کي اُها ٿي پهچايم ،اهڙي َء ريت حاجتمند پنهنجون حاجتون پوريون ڪندا ٿي رهيا. هڪ ڏينهن جو ذڪر آهي ته هڪ فقير اُن سرا ِء جي دروازي کان آيو ۽ اَچي سوال ڪيائين .مان اُن کي هڪ اشرفي ڏني .هو ڦري وري ٻئي دروازي کان آيو ۽ اَچي ٻه اشرفيون گهريائين ،مون اگرچه کيس سڃاتو پر ٽاري ڇڏيم ۽ ٻه اشرفيون ڏئي ڇڏيومانس، اهڙي َء ريت هو هر هڪ دروازي کان اچي هڪ وڌيڪ اشرفي َء جي گهر ڪندو رهيو .مان به ڄاڻي ٻجهي اڻڄاڻ ٿي ،کيس اشرفيون ڏيندو رهيس .آخر هن چاليهين دروازي کان داخل ٿي ،چاليهن اشرفين جي طلب ڪئي ،جي مون ان کي ڏئي ڇڏيون .ايترو گهڻو وٺي به ،هُو درويش وري پهرئين دروازي کان گهڙي آيو ۽ سوال ڪيائين ،مون کي اها ڳالهه نه وڻي ،چيو مانس ته ”اي اللچي، تون عجيب قسم جو فقير آهين ،تو کي ”فقر“ جي ٽن اکرن جي ڪا به خبر نه آهي “.فقير جواب ڏنو ته ”داتا ،اوهان ئي کڻي ٻڌايو“. چيو مانس ته ”ؾ“ مان مطلب آهي ”فاقو“” ،ق“ مان مطلب آهي ”قناعت“ ۽ ”ر“ مان مطلب آهي ”رياضت“ .جنهن فقير ۾ اهي ڳالهيون نه آهن ،اُهو فقير ئي نه آهي .تو کي گهڻو ڪجهه مليو آهي ،وڃي اُن کي کا ُء ۽ کپا ِء ،جڏهن وري ضرورت پويئي ته موٽي اَچ ۽ جو ڪجهه گهر جيئي ،سو کڻي وڃ .هي َء خيرات احتياج پوري ڪرڻ ال ِء آهي ،نه مال جي گڏ ڪرڻ ال ِء .اي حريص فقير! چاليهين دروازن کان اَچي ،هڪ هڪ جو حساب ته ڪر ته ڪيتريون مهرون ٿيون! اَڃا حرص ۽ لوڀ ڪري وري به پهرئين دروازي کان اچڻ ڪيو اَٿيئي .ايترو مال گڏ ڪري ڇا ڪندين؟ فقير کي گهرجي ته هڪ ڏينهن جو فڪر ڪري ،وري سڀاڻي جي روزي ڏيڻ وارو مالڪ موجود آهي ،پاڻهي ڏيندو .هاڻي حيا ُء ۽ لڄ ڪر ،صبر ۽ قناعت ڏانهن ڌيان ڌر “.اَها ڳالهه ٻڌي فقير ڏاڍو خفي ٿيو ،منهن ۾ گهنڊ وجهي ،جيڪي مون کان ورتو هئائين ،سو ڌرتي َء تي اُڇالئي ڇڏيائين ۽ چوڻ لڳو ته ”بس ،بابا! بس ،گهڻو نه ڪاوڙج، پنهنجي رقم وٺي قابو ڪر ،واهه جي سخاوت ٿو ڪرين ،سخي ٿيڻ ڏاڍو مشڪل آهي ۽ سخاوت جو بار بلڪل اوکو آهي .اُهو جهنگ ئي پري آهي ،جتي ڪاٺيون هجن ،پهريائين سخي ٽن اکرن تي عمل ڪري ،پو ِء سخي سڏائي” .اهو ٻڌي مان گهٻرائجي ويس ۽ چيو ٰ معني سمجهايو ته خبر پويم” .تڏهن چيائين ته ”س“ مان مراد سچائي“” ،خ” مان مانس ته ”اي فقير بادشاهه! مون کي انهن حرفن جي مراد آهي ”خدا جو خوؾ ڪرڻ ۽ خفگي نه ڪرڻ“ ” ،ي“ جو مطلب آهي ”يقين رکڻ ۽ موت جي يادگيري ڪرڻ“ .جيستائين اِهي ٰ ٰ اعلي ۽ افضل آهي .هن فقير تعالي وٽ عادتون پيدا نه ٿيون آهن ،تيستائين سخي سڏائڻ ئي ؼلط آهي .سخي َء جو مرتبو ۽ درجو رب ٰ تعالي اُن کي ئي گهڻائي ملڪ ۽ شهر ڏٺا آهن ،پر بصري جي شهزادي َء جهڙو نه ڪي سخي ڏٺم نه ٻڌم .سخاوت جي سرداري حق ڏني آهي .سڀڪو سندس سخا جي سرداري پيو ڪري” .اِها ڳالهه ٻڌي مان عرض ڪيس ته ”منهنجي خدا معاؾ ڪري ،جيڪي گهرجيئي سو وٺي وڃ “.پر ڪجهه به قبول نه ڪيائين.چوندو ويو ته ”هاڻي جيڪڏهن ساري بادشاهي ڏينم ته به نه وٺان .مون کي ڪا به پرواهه ڪا ه آهي ،مان رڳو آزمائش ڪرڻ آيو هوس “.ائين چئي ويندو رهيو .بصري جي شهزادي َء جي ساراهه ٻڌي ،دل ۾ اشتياق پيدا ٿيو ته ڪنهن ريت وڃي بصري جي راڻي َء کي ڏسان .ڪجهه وقت کان پو ِء بادشاهه وفات ڪئي ۽ مان تخت تي ويٺس. سلطنت ملي ،پر اُهو خيال نه ويو .وزيرن ۽ اَميرن سان جي سلطنت جا ٿنڀا هئا ،صالح ۽ مشورو ڪيم ته بصري جي سفر جو ارادو
اٿم .اوهان حڪومت جي ڪاروبار هالئڻ ۾ هوشيار ۽ خبردار رهجو ،جيڪڏهن حياتي هوندي ته سفر پورو ڪري ،منزل مقصود کي ماڻي موٽي ايندس .پر منهنجي وڃن تي ڪو به راضي نه ٿيو ،تنهن ڪري ڏاڍو دلگير ۽ اُداس ٿي پيس .الچار هڪڙي ڏينهن وزيراعظم کي سڏائي ،پنهنجو قائم مقام ڪري ،ماٺ ميٺ ۾ فقيري لباس ڍڪي بصري ڏانهن روانو ٿيس.
بصري جي راڻي َء جو قصو ڪيترن ڏينهن جي سفر کان پو ِء ،هڪ ڏينهن اُن ملڪ جي حد ۾ پهتس .رات مٿان اچي پيئي .اُن حد جي اندر شهزادي َء جا نوڪر مون کي گهڻي تعظيم ۽ عزت سان هڪ عمدي َء جا ِء ۾ وٺي ويا ،جتي طرحين طرحين طعام آڻي حاضر ڪيائون ،رات اُتي گذاري ،ٻئي ڏينهن پنڌ ڪندي ،بصري شهر ۾ وڃي داخل ٿيس ،اُتي هڪڙو خواجه سرا ،سهڻي صورت وارو ،عمدي پوشاڪ پهريل، جنهن جي شڪل مان دانائي ۽ ڏاهپ پئي بکي ،مون وٽ آيو ۽ وڏي عزت ۽ نياز سان چيائين ته ”مان تنهنجو ؼالم آهيان ،ته جيڪو به پرديسي مسافر ،پو ِء اهو کڻي ؼريب يا تونگر ڇو نه هجي ،ملي وڃي .اُن کي پنهنجي اوطاق ۾ رهائيندو آهيان ۽ سڀ ڪنهن قسم جي خذمت ڪندو آهيان .ڇو ته هتي اُن مڪان کان سوا ِء ،ٻي جا ِء ڪا نه آهي ،جنهن ۾ وڃي ڪو رهي سگهي .اوهان مهرباني ڪري اوڏانهن هلو ۽ مون تي احسان ڪريو “.مون پڇيس ته ”اي صاحب اوهان جو نالو ڇا آهي؟“ چيائين ته ”ؼالم جو نالو ”بيدار بخت“ آهي .سندس لحاظ ،مروت ۽ لياقت ڏسي ،مان ساڻس اُٿي هليس .اُتي وڃي ڇا ڏسان ته عاليشان جا ِء ،شاهاڻي نموني سان ٺهيل آهي .هڪ داالن ۾ وٺي مون کي ويهاريائين .گرم پاڻي گهرائي هٿ ۽ پير ڌوئاريائين ۽ دسترخوان وڇائي ،مون اڪيلي جي سامهون طعام سان ڀريل خوانچن جا خوانچا آڻي رکيائين، چار ڍاڪون ،۾ يخني ،پالءُ ،ٻئي ۾ قورمو ،ٽئين ۾ سادو پال ُء ۽ چوٿين ۾ ڪوڪو پالءُ ،هڪ قاب ۾ زردو هو ۽ ڪيترن قسمن جا ٻوڙ :ڀڳل ،نرگسي ،بادامي ۽ روؼن جوش ،ڪيترن قسمن جون مانيون :باقر خاني ،اُڦراٽا ،نان نعمت ۽ خميره ڪباب ۽ ڪوفتن جا ٽڪرا ،ڪڪڙ پَڪل ،دم پخت ،حليم ،سنبوسا ،کيرڻي ،مالئي ،حلوه ،سيئون ،اَچار،ڏهي َء جون ڪلفيون ،وؼيره .هنن نعمتن کي ڏسي منهنجو روح ئي ڀرجي ويو .هڪ هڪ لقمون هر هڪ طعام مان کڻندي پيٽ ئي ڀرجي ويو .مان کاڌي تان هٿ کڻي ورتو .اُن شخص زور ڀريو ته ”ميان تو کاڌو ڇا؟ سڄو ئي اِئين رکيو آهي؟“ چيومان ته ”کائڻ ۾ شرم ڇا جو؟ خدا تنهنجو خانو آباد رکي ،جو وڻيم سو کاڌم ،.مگر اُن کاڌي جي ڪهڙي تعريؾ ڪريان ،جا اوڳرائي آئي ٿي سان معطر! اڄ به چپ چٽيندو رهان ٿو .جڏهن دسترخوان کنيو ويو ،تڏهن ڪاشاني بخمل جو فرش وڇائي منهنجا هٿ ُڌئاريا ويا .پو ِء جڙا َء ٿيل پاندان ۾ ،سون جي ورقن ۾ ويڙهيل سوپاري ،لونگ ۽ االئچي پيل هئا .پاڻي ٿي گهريم ته برؾ ۾ پيل صراحي َء مان ٿي مليم .جڏهن شام ٿي ته فانوس ۾ ڪافوري شمعون رکيون ويون ،هُو عزيز ڳالهيون ڪندو رهيو ،جڏهن رات ٿي ته هڪ ڇپر کٽ تي آرام ال ِء چيو .مون کيس چيو ته ”اي صاحب اسان فقيرن جي ال ِء تڏو ۽ تنئوري بس آهي .خدا هي شيون دنيادارن ال ِء بڻايون آهن “.هو چوڻ لڳو ته” ،هي اسباب درويشن جو آهي ۽ منهنجو مال نه آهي “.اُن جي زور ڪرڻ تي مان اُن بستري تي وڃي ليٽيس ،جنهن جي چوڌري ُگل پيل هئا ،ٻنهي طرفن کان گلن سان ڀريل گلدان رکيل هئا ،جنهن طرؾ پاسو ٿي بداليم ،گلن جي خوشبو ِء کان معطر ٿي ٿي ويو .صبح ٿيو ته عاليشان ناشتو اچي حاضر ٿيو .اهڙي َء ريت ٽي راتون ۽ ٽي ڏينهن گذريا .چوٿين ڏينهن مون کانئس اجازت گهري ،چوڻ لڳو ته ”شايد هن گنهگار کان خذمت گذاري َء ۾ ڪو قصور ٿيو آهي ،جنهن جي ڪري ايترو جلد وڃڻ ال ِء تيار ٿي ويا آهيو؟“ چيومانس ته ”خدا جي واسطي ائين نه چئو .مهماني َء جي ال ِء ٽي ڏينهن شرط آهي.اُن کي پورو ڪيو اَٿم .زياده رهڻ چڱو نه آهي .اُن کان سوا ِء فقير سير جي ال ِء نڪتو آهي ،جيڪڏهن هڪ ئي جا ِء تي رهي ويندس ته منهنجو اصل مطلب پورو ٿي نه سگهندو .توهان جون خوبيون ايتريون ته آهن جو اوهان کان جدا ٿيڻ تي دل نٿي چئي ،پر مجبوري َء سبب اجازت وٺي رهيو آهيان “.اهو ٻڌي هن چيو ته ”ٿوري دير ترسو ته بادشاهزادي َء کي اُن جو اطالع ڪريان .باقي هن هنڌ بستري ۽ سون جي ٿانون بابت جيئن حڪم ڪيو وڃي ،تيئن اُڻ جي پيروي ڪئي وڃي .هي سڀ مال تنهنجو آهي .جيڏانهن به کڻي وڃو ،اوهان جي مرضي َء تي ڇڏيل آهي “ .چيومانس ته ” الحول پڙهه“ مان فقير نه ٿيس ڀ ُ َٽ ٿيس! جيڪڏهن اهڙو حرص دل ۾ پيدا ٿيو ته فقيري ڇا جي؟“ اُن عزيز چيو ته ”هي احوال جيڪڏهن ملڪه ٻڌي ته خدا ڄاڻي هُو َء مون کي مالزمت کان برخواست ڪري ،اَالئجي ڪهڙي سزا ڏئي! جيڪڏهن تون اهڙو بي پرواهه آهين ته هي سڀ سامان هڪ ڪوٺي َء ۾ رکي ،امانت طور بند ڪري ،مهر هڻي ڇڏ.پو ِء تو کي جيئن وڻي تيئن ڪر “.مون قبول نه ٿي ڪيو ،پر الچار مڃڻو پيو ،آخر اها صالح بيٺي ،ته سڀ سامان بند ڪري ،ڪلؾ هڻي ،ڇڏجي ،مان موڪالئڻ ال ِء تيار ٿيس ته ايتري ۾ ٻيو هڪ خواجه سرا مٿي تي پيچدار ٽوپي ،ڪمر ۾ ڪمربند هڪ جڙا ِء دار سوني عصا سان وڏي شان شوڪت مان پنهنجي قريب آيو ۽ ايڏي َء مهرباني ۽ محبت سان گفتگو ڪرڻ لڳو ،جنهن جو بيان ٿي نٿو سگهي ،چوڻ لڳو ته” ،اي ميان جيڪڏهن هن ؼريب جي اڱڻ ۾ پير ڀرين ته مان وڏي بنده نوازي سمجهندس .متان شهزادي ٻڌي ته هتي ڪو مسافر آيو هو ،جنهن جي ڀري خذمت نه ٿي .شايد
اُن سبب هو َء ناراض ٿي وڃي ۽ منهنجي حياتي هلي وڃي” .مگر مون سندس چوڻ کان نٽايو .هي َء حالت ڏسي هُو منٿون ڪرڻ لڳو ٿانو ٿپا سونا ۽ ۽ ريهي ريبي پنهنجي حويلي َء ۾ وٺي آيو .جتي پهرين ميزبان ونگر ٽي ڏينهن ٽي راتيون خذمت ۾ مشؽول رهيو .جي َ روپيا هئا ،اُن جي ال ِء چوڻ لڳو ته ”هي سڀ توهان جا آهن” .هي ڳالهيون ٻڌي مان حيران ٿي ويس خيال ڪيم ته ڪنهن نه ڪنهن ريت هتان موڪالئي ڀڃي وڃان .هو منهنجي رخ مان منهنجي پريشاني َء کي ڏسي سمجهي ويو ،چوڻ لڳو ته ”خدا جا بندا ،تنهنجي جيڪا آرزو يا مطلب هجي ته مون کي چئي ڏي ،جيئن مان اُن کي راڻي َء جي حضور ۾ پهچايان “.مان چيومانس ته” ،هن فقيري َء جي لباس ۾ تو کان ڇا گهران ،تون بنا گهرڻ جي مون کي ڏيئي رهيو آهين .مون کي فقط راڻي َء جي حضور ۾ پهچائڻ جي مهرباني ڪر ،جيڪڏهن تون ائين ڪري سگهين ته ڄڻ سڄي دنيا جي دولت مون کي حاصل ٿي ويئي“ .هُن جواب ڏنو ته ”اکين سان ،ان ڳالهه ۾ ڪا به دير نه پوندي “.مون هي ٻڌي هڪ خط لکيو .پهريائين رب سائين َء جا شڪرانا بجا آندم ،پو ِء هي احوال لکيم ته ”هي بندو ڪيترن ڏينهن کان هن شهر ۾ آيو آهي ۽ حضور جي طرؾ کان سڀ ڪنهن قسم جي خذمت ٿئي ٿي ،جهڙي نيڪ نامي ،ناموس اوهان جي ٻڌي هيم ،تنهن کان ڪيترا دفعا وڌيڪ اچي ڏٺم .هاڻي اَمير ۽ وزير سرڪار جا چون ٿا ته جيڪا آرزو تنهنجي دل جي هجي ،اُها بيان ڪر ،تنهن ڪري بيحجاب ٿي پنهنجي دل جي آرزو عرض ٿو ڪريان ،ته مان دنيا جو مطالبو نه آهيان ،پنهنجي ملڪ جو مان به بادشاهه آهيان ،هيستائين اچڻ محنتون ۽ تڪليفون ڪرڻ رڳو اوهان جي ديد جي شوق ۽ سڪ جي سببان ٿيو آهي. هاڻي اميدوار آهيان ته حضور جي مهرباني َء سان هي خاڪسار پنهنجي مطلب کي پهچندو .اڳتي جيڪا مرضي مبارڪ ،جيڪڏهن هي عرض قبول نه پيو ته نراس ۽ مايوس ٿي موٽي ويندس ۽ هي ساهه اوهان جي قرب ۾ قربان ڪندس “.اهو حال لکي انهي َء خواجي کي ڏنم ،جنهن شهزادي َء تائين پهچايو .ٿوري وقت کان پو ِء ،موٽي آيو ۽ مون کي پاڻ سان محالت جي ڏيڍي َء تائين وٺي ويو. اُتي وڃي ڏٺم ته هڪ ٻڍڙي زال ڳهه ڳڻا پايو ،سوني َء ڪرسي َء ويٺي آهي .ڪيترا خواجا ۽ خدمتگار ،هار سينگار ڪيو ،وڏي بندوبست سان سندس اڳيان هٿ ٻڌي بيٺا آهن .مون هن کي ڪم ڪار جو مختيار ڄاڻي ،جهڪي سالم ڪيو .هن مائي صاحبه گهڻي َء تعظيم سان جواب ورايو ۽ ويهڻ جو اشارو ڏيئي چيائين ته ”چڱو ٿيو ،جو تون آئين ،تو ئي شهزادي َء ڏانهن سڪ جو َخط لکيو آهي “.مان شرم کان اکيون هيٺ ڪري ،ماٺ ڪري ويهي رهيس .ويرم کان پو ِء چيائين ته ”اي جوان! شهزادي چوي ٿي ته مون کي مرد ڪرڻ ۾ ڪو عيب يا عار ڪونهي ،تو مون ڏانهن خط لکيو ،پر پنهنجي بادشاهي َء جو بيان ڪرڻ ۽ هن فقيري َء ۾ پاڻ کي بادشاهه سمجهڻ ۽ اُن هٺ ۽ وڏائي َء جو قائم رکڻ اجايو آهي ،ڇو ته حقيقت ڪري ،سڀيئي مخلوق هڪ جهڙي آهي .رڳو دين ۽ اسالم جو فضيلت زياده آهي .مون کي شادي ڪرڻ جي گهڻي وقت کان آرزو آهي .جيئن تون دنيا کان بي پرواهه آهين ،تيئن مون ٰ تعالي ايترو مال ڏنو آهي ،جنهن جو ڪو حساب ٿي نه ٿو سگهي .پر هڪ شرط آهي ته پهريائين مهر اَدا ڪر .اهو مهر کي به حق شهزادي َء جو هڪ حڪم آهي ،جيڪڏهن تو کان ٿي سگهي “.چيومانس ته ”مان سڀ طرح حاضر آهيان ،جان ۽ مال جي پرواهه نه آهي ،چئي ڏي ته ٻڌان “.چوڻ لڳي ته ”اڄ جو ڏينهن آرام ڪر ،سڀاڻي توکي ٻڌايو ويندو “.مان اهو قبول ڪيو ۽ موڪالئي ٻاهر آيس. ڏينهن گذريو شام ٿي ،اُن وقت مون کي هڪ خواجه سرا محالت ۾ وٺي ويو .اُتي وڃي ڏٺم ته وڏا وڏا اڪابر ۽ شريعت جا عالم حاضر آهن .مان به ان مجلس ۾ وڃي ويٺس .دسترخوان وڇائجي ويو .قسمين قسمين کاڄ مٺا ۽ سلوڻا اَچي موجود ٿيا .سڀيئي کائڻ لڳا. مون کي به پيار ڏيئي پاڻ سان ويهاريائون .جڏهن کائڻ کان فارغ ٿيا ،تڏهن هڪڙي دائي اندران نڪري آئي ۽ چيائين” :بهرور ڪٿي آهي ،اُن کي حاضر ڪريو “.ڪو ٽوال اُٿيو ۽ وڃي ان کي پاڻ سان وٺي آيو .بهرور جي شڪل شباهت وڻندڙ هئي ۽ روپيون سونيون ڪنجيون ڪيتريون ئي رومال ۾ ٿي لٽڪيس .سالم ڪري منهنجي ڀرسان اَچي ويٺو .پو ِء اُها ساڳي دائي اچي چوڻ لڳس ته ”اي بهرور! تو جيڪي اکين سان ڏٺو آهي ،سو بيان ڪر” ،بهرور هيئن بيان ڪرڻ لڳو ته ”اي دوست اسان جي شهزادي َء وٽ ڪيترائي ؼالم آهن ،جو سوداگري َء جي ڪم ۾ مشؽول آهن ،اُنهن منجهان مان به هڪڙو خانه زاد ؼالم آهيان .دروازي تي پليل ٻانهون آهيان، جو سڀني واليتن ڏانهن لکن روپين جو سامان ،وڻج واپار ال ِء موڪليندو آهيان ،جيڪو به ؼالم سفر تان موٽي ايندو آهي ،اُن کان مسافري َء جو احوال ضرور پڇندي آهي ۽ وڏي ؼور سان ٻڌندي آهي .اتفاق سان هڪڙي ڀيري هي ؼالم به سوداگري َء جي خيال سان روانو ٿي وڃي نيمروز واليت ۾ پهتو .اُتي جي سڀني رهاڪن کي پوشاڪ ڪاري ۽ شڪل درد واري ڏٺم .اِئين پئي معلوم ٿيو ته مٿن ڪا آفت اَچي ڪڙڪي هئي .اِنهي َء جو سبب سڀ ڪنهن کان مون پڇيو ،پر سڀ ڪو خاموش هو .اِنهي َء تعجب ۾ ڪيترائي ڏينهن گذري ويا .نيٺ هڪ ڏينهن صبح ٿيو ته سڀيئي ماڻهو ننڍا ۽ وڏا ،ؼريب ؼربا ،شاهوڪار ۽ واپاري ،شهر جي ٻاهران ميدان ۾ اچي گڏ ٿيا .مان به بيهي اهو تماشو ڏسڻ لڳس .اِئين پئي معلوم ٿيو ته اِهي سڀيئي ڪنهن ماڻهو َء جي اَچڻ ال ِء منتظر بيٺا آهن .ٿوري وقت کان پو ِء ،پري کان هڪ سهڻو جوان ،پريزاد ،پندرهن سورهن ورهين جو ،واحيات بڪندو ،سائي ڏاند تي چڙهيل آيو .پنهنجي ڏاند تان لٿو .هڪ هٿ ۾ وڄائڻ جو ناد هوس ۽ ٻئي هٿ ۾ اُگهاڙي ترار ،هڪ سهڻو ٻانهو ساڻ هوس ،تنهن کي اِهي شيون ڏنائين، جو هڪ هڪ کي ڏيکارڻ لڳو ۽ رڙيون ڪري پئي رنو .پو ِء سڀني وٽان گهمي ڦري ،پنهنجي مالڪ وٽ ويو .هن جي پهچنديئي، اُهو جوان اُٿيو ۽ هن ؼالم جي سسي ترار سان وڍي ،ٽپ ڏيئي ڏاند تي سوار ٿي ،جيڏانهن آيو هو ،اوڏانهن هليو ويو ،جو سڀني بيٺي ڏٺو .جڏهن اکين کان ؼائب ٿيو تڏهن ماڻهو شهر ڏانهن موٽيا .مان هر هڪ کان اُن جي حقيقت پڇي ،بلڪه روپيا ڏيڻ ال ِء تيار ٿيم، گهڻي منٿ ۽ زاري ڪيم ،ته مون کي ٻڌايو ته هي جوان ڪير هو ۽ هُن هي َء حرڪت ڇو ڪئي! -۽ ڪٿان آيو ۽ ڪٿي ويو؟ پر،
ڪنهن به ڪين ٻڌايو .نڪي منهنجي سمجهه ۾ هي راز آيو .هي ُء عجيب ۽ حيرت جهڙو واقعو ڏسي ،جڏهن مان هتي آيس ۽ شهزادي َء جي اڳيان ڏنل حقيقت بيان ڪيم ،تڏهانڪر شهزادي به اَچرج ۾ آهي ،اُن جي حقيقت لهڻ ال ِء سعيا ڪيا اَٿس ،مگر ڪا به خبر نه ٿي ملي ،تنهن ڪري پنهنجو حق مهر اِهو مقرر ڪيو اٿس ته جيڪو شخص اُن واقعي جي خبر آڻيندو ،تنهن کي شادي َء ۾ قبول ڪندي .هي َء ساري بادشاهي ،مال اسباب ۽ خود راڻي سندس ملڪيت بڻجي ويندي .هاڻي تو هي َء سڄي ڳالهه ٻڌي آهي ،پنهنجي دل کان پڇ ۽ سوچ .جيڪڏهن تون اُنهي َء جوان جو سارو حال لهي آڻي سگهين ته اِرادو نيمروز واليت ڏانهن وڃڻ جو ڪر ،نه ته انڪاري ڪري پنهنجي جند آزاد ڪر “.مون ورندي ڏني ته ”جي ُخدا گهريو آهي ته جلد اُها خبر ڪڍي ،شهزادي َء جي خذمت ۾ اچي حاضر ٿيندس ،پر جيڪڏهن قسمت ۾ ٻيو ڪجهه لکيل آهي ته پو ِء ڪنهن جو َوسُ نه آهي .مگر شهزادي هن ڳالهه جو انجام ۽ اقرار ڪري ته پنهنجي قول کان نه ڦرندي ،بلفعل مون کي هڪڙي مشڪالت آهي ،جيڪڏهن شهزادي ؼريب نوازي ۽ مسافر پروري ڪري مون کي گهرائي ۽ پردي جي ٻاهران ويهاري ،منهنجو عرض پنهنجي ڪنن سان ٻُڌي ۽ ان جوجواب پنهنجي زبان مبارڪ سان ڏئي ته پو ِء ،منهنجي وڏي عزت افزائي ٿيندي .پو ِء مان سڀ ڪجهه ڪري سگهندس“. اهو عرض منهنجو هُن ،ٻُڍڙي دائي َء کي وڃي ڪيو ،تنهن مهرباني ۽ نوازش فرمائي حڪم ڏنو ته هن کي اندر وٺي اچو .اُها دائي وري ٻاهر آئي ۽ مون کي پاڻ سان ،جنهن محالت ۾ شهزادي ويٺل هئي ،وٺي ويئي ،ڇا ڏسان ته ٻنهي طرفن کان حسين ساهيڙيون ،ٻانهيون ،اميرزاديون ،وزيرزاديون ،ترڪياڻيون ،حبشڻيون ۽ افؽان ،موتين ۽ جواهرن سان ڀريل ڳتيل پنهنجي عهدي ۽ مرتبي سان بيٺيون آهن .ڄڻ اِندر جو اکاڙو ،هو ،بلڪه پرين جو پرستارن هو .ڏسڻ سان دانهن نڪري ويئي .بي وس ٿي ويس ،پر پاڻ کي جيئن تيئن سنڀالي ورتم .اُنهن کي ڏسندو ،سير ڪندو اڳتي هليس .پر هلڻ ٿئي ئي ڪين! پير وڃن پٺتي پوندا .جيڏانهن ڏٺم ٿي ته وري دل نه ٿي گهريو ته هوند اڳتي هالن .اُتي هڪڙو ؼاليچو وڏو وڇايل هو ،جنهن تي هڪ صندلي عاج جي جڙا َء سان رکي هئي .دائي َء مون کي ويهڻ جو اِشارو ڪيو .مان صندلي َء تي ويه رهيس ۽ هو َء منجي َء تي ويٺي .چوڻ لڳي ته” ،هاڻي جيڪي به چَ وڻو اٿيئي ،سو بالشڪ کولي چئو” .مون پهريائين شهزادي َء جي سخاوت ،فضيلت ،لياقت ۽ مروت جي تعريؾ ڪئي ،پو ِء چوڻ لڳيس ته ”جڏهن کان هن ملڪ جي سرحد ۾ آيو آهيان ،ته هر هڪ منزل تي ڏٺم ته هنڌ هنڌ تي مسافر خانو ۽ محالت جُڙيل آهن ۽ هر هڪ ڪم ال ِء ڌار ڌار ماڻهو مقرر آهن .محتاجن ۽ مسافرن جي خبر گيري پيا ڪن .مون کي به ٽي ٽي ڏينهن هڪ منزل تي مهمان رکيائون ۽ چوٿين ڏينهن جڏهن رخصت وٺڻ لڳس تڏهن به خوشي َء ۽ رضا سان موڪل نه ٿي ڏنائون ،جيڪو به سامان اُنهن جاين ۾ هو ،مثال طور ؼاليچا ،پلنگ ،ديگيون ،ديڳڙا ،گالس وؼيره ،سو سڀ منهنجي حوالي ٿي ڪيائون ،چيائون ٿي ته اوهان جو مال آهي ،وڻي ته هاڻي کڻي وڃو نه ته ٻي َء صورت ۾ ڪنهن ڪوٺي َء ۾ وجهي ،مُهر هڻي ،قلؾ ڏيئي هليا وڃو .جڏهن به اوهانجي مرضي ٿئي ته کڻي وڃجو .مان اِئين ڪندو آيس .پر اِها عجب جهڙي ڳالهه آهي ،جڏهن مون فقير جي اهڙي خذمت ۽ قدر شناسي ٿي آهي ته اهڙا هزارين ؼريب مسافر اوهان جي ملڪ ۾ ايندا هوندا ۽ جيڪڏهن هر هڪ جي اِها مهمانداري ٿي هوندي ته خزانو بيشمار ۽ بي حساب خرچ ٿيندو هوندو ،پو ِء ايتري دولت خرچ ال ِء ڪٿان ٿي اچي؟ جيڪڏهن قارون جو خزانو هجي ته به کٽي پوي! ظاهر ۾ جيڪڏهن اوهان جي ملڪ تي نظر ٿي ڪجي ته اُپت ۽ پيدائش رڳو بورچيخاني ۾ به خرچ ٿيڻ جي ال ِء پوري نه آهي .ٻين خرچن جو ته بيان ئي نه ٿو ڪري سگهجي! جيڪڏهن ان بابت شهزادي َء جي زبان مبارڪ مان بيان ٻڌان ته خاطر تسلي ٿيندي ۽ دل جي ڳڻتي لهي ويندي .پو ِء خوشي َء سان نيمروز واليت ڏي ويندس .اِتي پهچندي ئي سڄو احوال معلوم ڪري ،حياتي هوندي ته شهزادي جي خذمت ۾ پهچي ،پنهنجي مراد پوري ڪندس “.اها ڳالهه ٻُڌي شهزادي َء چيو ته ”اي جوان توکي جيڪڏهن انهي َء احوال معلوم ڪرڻ جو شوق آهي ته اڄوڪو ڏينهن ترس ،شام جو تو کي روبرو گهرائي جيڪا به حقيقت هن دولت ۽ مال جي بابت هوندي ،سا سڀ ٻڌائيندس “.مان اها ڳالهه بيهاري ،پنهنجي رهڻ واري جا ِء تي اچي بيٺس ۽ خيال ڪندو رهيس ته ڪڏهن سانجهي ٿيندي ،جو مان پنهنجي طلب حاصل ڪندس ،مان اڃا اِنهي َء خيال ۾ هوس ته ايتري ۾ هڪ خواجه سرا ِء ،هڪ وڏو ٿالهه طرحين طرحين طعامن جو مٿي تي کڻي آيو ۽ چيائين ته هي طعام شهزادي َء اوهان ڏانهن موڪليو آهي ،جنهن وقت اِهو ٿالهه کوليائين ته خوشبو ِء ۽ هٻڪار سان منهنجو مؽز معطر ٿي ويو .جيڪي کائي سگهيس سو کاڌم ،باقي موٽائي ڏنم ،جڏهن سج وڃي اُلهندي طرؾ لٿو ۽ چنڊ جي چانڊوڪي پکڙي ،تنهن وقت ٻانهي آئي ۽ مون کي چوڻ لڳي ته ”شهزادي َء اوهان کي ياد فرمايو آهي “.مان ان سان گڏجي خلوت سرا ۾ ويس .جتي روشني اهڙي لڳي پيئي هئي جو ڏينهن سان مقابلو پئي ڪيائين .فرش تي گاديون ۽ طويل پيل هئا ،۽ تخت جي سامهون موتين جواهرن جو هڪ وڻ عجب دستور سان ٺهيل ،اِهڙي َء ريت بيٺو هو ،جهڙو سچ پچ قدرتي وڻ آهي ،هڪ طرؾ ٻانهيون هٿ ٻڌيون بيٺيون هيون ۽ ٻئي طرؾ ڳائڻ واريون ساز تيار ڪيو ويٺيون هيون ،اِهو سڀ ڪجهه ڏسي عقل اُڏامي ويو. دائي َء کي چيم ته ”ڏينهن جو هر طرح جو هُو عيش ۽ رات جو هي آرائيش ،ڏينهن کي عيد ۽ رات کي شب برات چئجي ته بجا آهي، شايد ڪنهن شهنشاهه کي به اهڙو عيش حاصل نه هوندو .سدائين اهو قائدو ۽ دستور جاري آهي يا اَڄ اِهو ٿيو آهي؟“ دائي َء چيو ته، ”اسان راڻي َء جو جيڪو ڪارخانو ڏٺو اٿيئي ،سو هر روز هر شب انهي َء طرح قائم آهي .اُن ۾ ڪا به گهٽتائي نه آهي .تون هتي ويهه ،شهزادي محل ۾ آهي .مان وڃي اطالع ڏيئي ٿي اچان “.ٻانهي ائين چئي اندر ويئي .جلد موٽي آئي ۽ چيائين ته شهزادي َء توکي
گهرايو آهي .مان تڪڙو هليس ،ويندي ئي وائڙو ٿي ويس ،خبر ڪا نه ٿي پيئي ته دروازو ڪيڏانهن آهي ۽ ڀت ڪهڙي آهي ،ڇو ته ماڻهو جي قد کان گهڻو وڏا آئينا چوڌاري ڀتين تي لڳل هئا ۽ دروازي کي هيرن ۽ موتين جو جڙا ُء هو .آئيني ۾ ائين نظر پئي آيو ته ساري جا ِء ياقوت ،زمرد ۽ جواهرن جي ٺهيل آهي .هڪ طرؾ پردو ٽنگيل هو ،جنهن جي پٺيان شهزادي ويٺل هئي ،جنهن مون کي ويهڻ جو اشارو ڏنو .پو ِء دائي شهزادي َء جي حڪم موجب هن طرح جو قصو بيان ڪرڻ لڳي:
راڻي َء جو قصو هن واليت جو بادشهه وڏي َء طاقت وارو هو ،جنهن کي ست ڌيئر هيون ،هڪڙي ڏينهن بادشاهه بيحد خوشي َء ۾ ويٺو هو ۽ سندس ستئي ڌيئرن هار سينگار ڪري ،ڳهه َڳٺا پائي بادشاهه جي روبرو بيٺيون هيون .اُن وقت بادشاهه کي هڪ عجيب خيال آيو، ڌيئرن ڏانهن ڏسي چوڻ لڳو ته ”جيڪڏهن اوهان جو پي ُء بادشاهه نه هجي ها ۽ ڪنهن ؼريب جي گهر پيدا ٿيو ها ته جيڪر اوهان ٰ تعالي جو ذڪر ڪريو ،جو شهزاديون ٿيون ڏسجو .اوهان جي هي مرتبو رڳو کي شهزاديون ڪير سڏي ها! تنهن ڪري خدا منهنجي ڪري ٿيو آهي “.تنهن تي سندس ڇهه ڌيئرن يڪزبان ٿي چوڻ لڳيون ته ”اي قبله عالم ،سچ ٿا فرمايو .اها صحيح ڳالهه آهي “.پر هڪ شهزادي جا سڀني کان ننڍي پر عقل ۽ سياڻپ ۾ سڀني کان زياده هئي .سا ماٺ ۾ رهي .بادشاهه ڪاوڙ جي پڇيس ته ”ڇو تون ڪجهه به ڪين ٿي ڪڇين؟“ تڏهن شهزادي َء پنهنجي چادر جو پالند ڳچي َء ۾ وجهي هٿ ادب جا ٻڌي ،عرض ڪرڻ لڳي ته ”جيڪڏهن جيئندان ملي ۽ گناه معاؾ ٿئي ته پنهنجي دل جي ڳالهه ٻڌايان “.حڪم ٿيس ته ”چَ ئو ،ڇا ٿي چوين “.شهزادي َء چيو ته مان ”قربان ٿيان ،اوهان کي معلوم آهي ته سچ هميشه ڪَڙو ٿيندو آهي ،تنهن ڪري مان پنهنجي ساهه تان هٿ ڌوئي عرض ٿي ڪريان ته جيڪي منهنجي تقدير ۾ قادر قلم وهايو آهي ،تنهن کي رد ڪرڻ وارو ڪو ڪونهي ،جيڪي مالڪ لکيو هوندو سو اَوس ٿيندو .اي قبله ،جنهن سچي رب اوهان کي بادشاهه ڪيو آهي ،تنهن مٺي مالڪ مون کي شهزادي بڻايو آهي .هن جي قدرت ۽ حڪمت ۾ ڪنهن کي اختيار نه آهي ،جو دم هڻي .اوهان اسان جا ڪعبا قبال آهيو .اوهان جي قدمن جي خاڪ جيڪڏهن سُرمو ڪري اکين ۾ پايان ته به بجاآهي .مگر نصيب سڀ ڪنهن جو پنهنجو پنهنجو آهي .هر ڪوئي پنهنجي بخت تي هلي ٿو “.بادشاهه اِها ڳالهه ٻڌي ڪاوڙ ۾ تپي باهه ٿي ويو ۽ کيس اِهو جواب پسند نه آيو .ڌي ُء کان بيزار ٿي ويو .رحم دل مان نڪري ويس .حڪم ڏنائين ته ”هن جاڳهه ڳٺا سڀيئي الهي ،هڪڙي َء ڏولي َء ۾ چاڙهي ،ڪنهن برپٽ بيابان ۾ ،جتي ماڻهو َء جو نان ُء نشان نه هجي ،وڃي اُڇلي اچوس .ڏسو ته سندس نصيب ۾ ڇا لکيل آهي“. اُنهي َء ساعت بادشاهه جي حڪم سان اڌ رات جي اونداهي َء ۾ شهزادي َء کي جا محالتن جي پلنگن تي سمهڻ واري هئي ،هڪ بيابيان ۾ ،جتي انسان جو ته ڇا ،پر پکي َء جو به آکيرو نه هو ،ڦٽو ڪيو ويو. ٰ تعالي جي دربار ۾ شهزادي َء تي عجب حالت ٿي گذري ۽ ڏاڍي َء حيرت ۾ اچي ويئي .هڪ گهڙي َء ۾ ڇا ٿي پيو .پو ِء ته خدا شڪريو اَدا ڪيائين ۽ چيائين ته ”تون ڏاڍو بي نياز آهين ،جيڪي چاهين ٿو سو ڪرين ٿو ۽ جيڪي چاهيندين سو ڪندين ،جيستائين بت ۾ ساهه آهي ،نااُميد نه ٿيندس .انهن خيالن ۾ ننڊ اچي ويس .جڏهن صبح ٿيو ته شهزادي َء اکيون پٽيون .سڏ ڪرڻ لڳي ته جلدي پاڻي آڻيو ته وضو ڪريان .ايتري ۾ راتوڪي ڳالهه ياد آيس .پاڻ کي برپٽ ۾ پيل ڏٺائين ،تڏهن روئي ڏنائين ۽ چيائين ته مان ڪٿي پيل آهيان ،۽ ڪهڙيون ٿي ڳالهيون ڪريان! اُٿي تميم ڪيائين ،شڪراني جا سجدا بجا آندائين .اي مسافر ،شهزادي َء جي انهي َء وقت ڪهڙي حالت هوندي ،اهو اوهان پنهنجي دل تي هٿ رکي ڏسو! مطلب ته انهي َء نااميدي َء ۾ به مالڪ مهربان هيس .چيائين ته کير پيئڻ کان پو ِء ڏند به تو ڏنا هئا ،تنهن کان پو ِء اُن عطا ڪيئي ،هتي به تون ئي خبر لهڻ وارو آهين .مون سان حاضر ۽ موجود آهين. تو کي سڀ ڳالهه معلوم ۽ حقيقت نيڪ روشن آهي .اي مسافر ،جڏهن ٻي واهه نه ڏسبي آهي تڏهن هللا ياد ايندو آهي! هون َء ته هر ڪوئي پنهنجي مطلب ۽ سٺي جي ڪوشش ڪرڻ ۾ هوشيارهوندو آهي .هاڻي ڌڻي َء پاڪ جي قدرت جو تماشو ڏس .شهزادي َء کي ٽي ڏينهن برابر برپٽ ۾ گذري ويا ته هڪ رتي به اَنَ جي پيٽ ۾ نه پيس .نڪي پاڻي مليس ،تنهن ڪري سندس گل جهڙو منهن ڪومائجي ويو ۽ يڪو چهرو سون وانگر ٿي چمڪيو ،سو هيڊو ٿي پيو .اکيون به ڏار ڏيئي ويس ۽ زبان خشڪ ٿي ويس .فقط پساهه آيس ۽ ويس ٿي .جسم توفيق ڇڏي ويس .چوٿين ڏينهن اوچتو هڪڙو فقير نوراني پيشاني َء وارو پيدا ٿيو .شهزادي َء کي هن حالت ۾ ڏسي چيائين ته ”اي بيبي .نياڻي ،عقل جي سياڻي ،جيتوڻيڪ تنهنجو پي ُء بادشاهه آهي ،پر تنهنجي قسمت ۾ هي ُء تڪليؾ لکيل هئي. هاڻي ،هن ٻڌڙي َء کي پنهنجو خادم ڄاڻ ۽ پنهنجي پيدا ڪندڙ جو رات ڏينهن خيال رک .خدا سڀ چڱي ڪندو ۽ فقير جي ڪشتي ۾ جيڪي خيرات جا مليل ٽڪر هئا ،سي شهزادي َء جي اڳيان رکيائين ۽ پاڻي َء جو ڳوال ال ِء نڪتو .ڏٺائين ته هڪڙو کوهه آهي ،پر ڏول ۽ رسي ڪو نه آهن ،جنهن سان پاڻي ڪڍي .هن نيٺ وڻ منجهان پن روڙي ٻوڪو بڻائي ،پنهنجي پڳڙي َء ما ٽڪر ڦاڙي اُن کي ٻڌي پاڻي ڪڍيو .شهزادي َء کي آڻي پاڻي پياريو .شهزادي َء جڏهن هن جي ؼمخواري خير خواهي ۽ دلداري ڏٺي ،تڏهن دل کي ڏڍ آسرو
آيس .اُنهي َء ڏينهن کان اُنهي َء پوڙهي جو هي دستور هئو ته پنڻ ال ِء شهر ۾ نڪري ويندو هو ۽ جيڪي ٽڪر ڳڀو ملندو هوس ،سو راڻي َء کي آڻي ڏيندو هو ۽ کارائيندو هو .انهي َء طرح ڳچ ڏينهن گذري ويا .هڪڙي ڏينهن شهزادي َء مٿي ۾ تيل وجهڻ ۽ ڦڻي ڏيڻ جو ارادو ڪيو ،چوٽي َء کي جيئن ئي کوليائين ته هڪڙو آبدار موتي نڪري آيو .شهزادي َء اِهو درويش کي ڏنو ۽ چيائينس ته شهر ۾ هي جهڙي جا ِء جوڙا ِء” ،فقير چيس ته وڪڻي اَچ .اهو وڪڻي ان جي بَها شهزادي َء وٽ کڻي آيو ،تڏهن شهزادي َء چيس ته ”هتي گذران ِ ”اي نياڻي ڪنهن هنڌ کڏ کڻي ڪجهه مٽ گڏ ڪر ،مان هڪڙي ڏينهن پاڻي آڻي ،گارو ٺاهي گهر جو بنياد ڀريندس .شهزادي َء هن جي چوڻ موجب کڏ کوٽڻ شروع ڪئي .جڏهن ڪجهه زمين کوٽجي ويئي ته ان جي اندر هڪ وڏي جا ِء موتين جواهرن ۽ اشرفين سان ڀريل ڏٺائين ،شهزادي ،چار ،پنج ٻُڪ مُهرن جا ڪڍي ورتا ۽ وري در بند ڪري ڇڏيو .ايتري ۾ فقير آيو ،تڏهن شهزادي َء چيس ته مزدور ۽ ڪاريگر قابل ۽ هنرمند وٺي اَچ ته هتي بادشاهي محالت تيار ڪن ۽ مسافر خاني ۽ کوهه وؼيره جو بندوبت ٿئي ،پر پهريائين ڪنهن ڪاؼذ تي نقشو تيار ڪري ڏيکارين ته پسند ڪيو وڃي .فقير شهر وڃي قابل ڪاريگرن کي آڻي حاضر ڪيو ۽ حڪم موجب نقشي تيار ٿيڻ بعد عمارت شروع ٿي ۽ هر هڪ ڪم ال ِء ايماندار ۽ چاالڪ نوڪر رکيا ويا .هن عاليشان محالت تيار ٿيڻ جي خبر نيٺ بادشاهه جي ڪَن تي پيئي .سو ٻڌندي ئي عجب ۾ پئجي ويو ۽ جاچ ڪرايائين ته اهو ڪهڙو ماڻهو آهي ،جو اهڙو الثاني محالت ٿو جوڙائي؟ حقيقت کان ته ڪو به واقؾ ڪو نه هو ،اُن ڪري هر ڪنهن اڻڄاڻائي ظاهر ڪئي .تڏهن بادشاهه هڪ وزير کي حڪم ڪيو ته مان اِهو محل ڏسڻ گهران ٿو .اُن ڪري هو وڃي خبر رکي اَچي ته ان جي مالڪ ڪٿان جي شهزادي آهي؟ جيئن ئي شهزادي هي َء خوشخبري ٻڌي ته دل ۾ نهايت خوش ٿي بادشاهه ڏي عريضي لکيائين ته” ،جهان پناه سالمت ،حضور جن جي تشريؾ آوري ۽ قدم رنج فرمائڻ جي خبر ٻڌي ،تمام گهڻي خوشي حاصل ٿي ۽ اِهو منهنجي عزت ۽ تعظيم جو باعث آهي. ڀال ڀاڳ حضور جي قدمن مبارڪ پوڻ جا! هي ٻانهي اُميد رکي ٿي ،ته سڀڀاڻي خميس جو ڏينهن مبارڪ آهي ،تشريؾ فرمائي، پنهنجي نور سان هن ذرڙي کي عزت بخشي وڃي .جو ڪجهه هن عاجزه کان ميسر ٿي سگهي ،نوش جان فرمايو وڃي .مان عين ؼريب نوازي ۽ مسافر پروري ٿيندي .زياده حد ادب “.شهزادي اَمير جي خدمت ڇاڪري ڪري اُن کي رخصت ڪيو .بادشاهه عريضي پڙهي شهزادي َء کي چوائي موڪليو ته اسان اوهان جي دعوت قبول ڪئي آهي ۽ مقرر وقت تي اينداسون .شهزادي سڀني نوڪرن ۽ خذمتگارن کي حڪم ڪيو ته مهماني َء جي تياري اهڙي بندوبست سان ڪريو ،جو بادشاهه نهايت خوش ٿي وڃي. شهزادي َء جي حڪم ۽ تاڪيد سان سڀيئي طعام اهڙي لذت ۽ ذائقي سان تيار ٿيا ،جو فرشتن کي به تعريؾ ڪرڻي پيئي .جڏهن سانجهي ٿي ،تڏهن بادشاهه سوار ٿي ،شهزادي َء جي جا ِء تي اَچي وارد ٿيو .شهزادي َء پنهنجي خاص ساهيڙين سان بادشاهه جو استقبال ڪيو ،سڀني ادب سان سندس سالم ڪيو .هي َء عزت ۽ قاعدو ڏسي بادشاهه حيران ٿي ويو .اهڙي َء ريت بادشاهه کي ساڻ وٺي آڻي جڙا ُء دار تخت تي ويهاريائين .شهزادي سونو تخت ،جو اڳ ۾ ٺهرائي رکيو هو ،جواهرن ۽ مهرن سان ڀريل ٿالهيون ،ريشتم زربفت ۽ ڪيمخواب جا سوين ٿان ،سون زنجيرن سان هاٿي ۽ سونن سنجن مان ڪيئي گهوڙا ،بادشاهه جي اڳيان نذراني ،طور رکيا ۽ پاڻ ٻئي هٿ ٻڌي سندس سامهون خدمت ۾ اَچي بيٺي ،اُن وقت سندس منهن تي هلڪو نقاب هو ،بادشاهه گهڻي مهرباني َء سان فرمايس ته” ،تون ڪهڙي ملڪ جي شهزادي آهين ۽ هتي تنهنجو ڪيئن اچڻ ٿيو آهي؟“ شهزادي َء اَدب بجا آني چيو ته”مان اها گنهگهار ۽ خطاوار آهيان ،جا سلطاني ؼضب جي سبب هن برپٽ ۾ ڦٽي ڪئي وئي آهي ،هي سڀ خدا جي قدرت جا تماشا آهن ،جن کي حضور ڏسي رهيو آهي “.اِئين چئي هُن پنهنجي نقاب کي الٿو .هي َء ڳالهه ٻڌي بادشاهه جي رت کي جوش آيو .مهر پدري زياده ٿيس .تخت تان لهي آيو ۽ پيار سان ڳلي لڳايائينس ۽ هٿ کان وٺي تخت تي گڏ ويهاريائين .بادشاهه حيران ۽ متعجب ويٺو رهيو. ٿوري َء دير کان پو ِء حڪم ڏنائين ته ”بادشاهه بيگم کي وڃي چئو ته شهزادين کي گڏ وٺي اَچي “.جڏهن هُو سڀيئي آيون تڏهن هنن کيس سڃاتو ۽ ڳلي لڳي رُنيون ۽ وري ملڻ تي خدا جو شڪر اَدا ڪيائون .شهزادي َء ما ُء ۽ شهزادين جي سامهون ايترو ته نقد ۽ جواهر آڻي رکيا ،جن جو مقابلو دنيا جا وڏا خزانا به نه ٿي ڪري سگهيا .پو ِء بادشاهه سڀني کي پاڻ سان گڏ ويهاري طعام کاڌو. اهڙي َء ريت هو خوش ٿي شهزادي َء کان موڪالئي ويو .جيستائين جيئرو هو ،تيستائين ڪڏهن پاڻ ايندو هو ۽ ڪڏهن شهزادي کي پنهنجي محالت ۾ ويندو هو .جڏهن بادشاهه وفات ڪئي ته سندس وصيت موجب سڄي بادشاهي سندس ننڍي َء شهزادي َء کي ملي ،ڇو ته کانئس وڌيڪ ٻيو ڪو به بادشاهي َء جي الئق نه هو. اي مسافر ،حقيقت اها آهي ،جو تو ٻڌي .سچ ته رب جي گنج ۾ گهٽتائي آهي ئي ڪا نه .آدمي َء کي فقط نيت صاؾ رکڻ گهرجي .جيترو ئي سندس راهه ۾ خرچ ڪندو ،اوترو پيئي پوندس .ڌڻي پاڪ جي حڪمت ۾ عجب آڻڻ ڪنهن به حالت ۾ درست نه آهي” .اها ڳالهه پوري ڪري ،ٻانهي َء چيو ته ”جيڪڏهن تنهنجو ارادو ”نمروز“ ملڪ ڏانهن وڃڻ جو هجي ۽ خبر آڻي سگهين ته جلدي روانو ٿي “.مان چيومانس ته ”هينئر ئي روانو ٿيان ٿو ۽ خدا گهريو ته سگهو ئي موٽندس “.نيٺ موڪل وٺي .رب جي رحم ۽ ڪرم تي آسرو رکي اوڌانهن روانو ٿيس.
نيمروز جي ملڪ جي شهزادي َء جو قصو ٻارهن مهينا رات ڏينهن مسافري ڪندي ،آخر نيمروز شهر ۾ اچي پهتس .ڇا ڏسان جو اُتي جا رهاڪو امير ۽ ؼريب سڀني کي سياه پوشاڪ پيئي آهي .جهڙو حال ٻڌو هوم اهڙو ڏٺم .ڪيترن ڏينهن کان پو ِء چنڊ رات آئي .سڀيئي ماڻهو شهر جا ،ننڍا وڏا ،ٻر ٻڍا، امير اُمراءَ ،فقير گدا ،عورتون مرد ،هڪڙي ميدان ۾ اَچي گڏ ٿيا .شهر ڏانهن کڻي نگاه ڪريان ته ڪڪڙون ڪون لڳي پيئي آهي. مان حيران پريشان حالت ۾ ،اُنهن ماڻهن سان گڏ فقيراڻي ويس ۾ وڃي بيٺس ته ڏسجي ته ڪهڙو اسرار ٿو پيدا ٿئي .ايتري ۾ هڪڙو جوان پهلوان ڏاند تي سوار ٿيل ،واهيات بڪ ڪندو ،جهنگ مان نڪتو .مان ايترا ڏاکڙا سهي ،اُن جي احوال جاچڻ ال ِء آيو هوس. اُن کي ايترو مست ۽ بيهوش ڏسي وسو ٿي ويس .هو هميشه جي دستور موجب جو ڪجهه ڪندو هو ،ڪري هليو ويو ،۽ خلق شهر ڏي موٽڻ لڳي .اُن وقت مون کي هوش آيو .افسوس ۽ ارمان وٺي ويم ته مون ڇا ڪيو؟ وري سڄو ڏينهن مهينو ترسڻو پيو .الچار موٽي آيس .اِهو مهينو هڪ هڪ ڏينهن ڪري ڳڻي گذاريم .نيٺ چنڊ رات ٿي ۽ اها منهنجي شب برات ٿي .صبح جو ساڳئي دستور موجب ،سڀيئي ماڻهو بادشاهه سميت وڃي ميدان ۾ گڏ ٿيا .مون دل ۾ پڪو ارادو ڪيو ته جيڪي به ٿئي .مان هن دفعي ڪيئن به ڪري ،اُن جي پٺيان ضرور پوندس ۽ هي عجيب احوال معلوم ڪندس .اوچتو اهو جوان سائي ڏاند تي سوار ٿي اچي پهتو .لهي، پلٿي ماري ويٺو .هڪ هٿ ۾ اُگهاڙي ترار هيس ،ٻئي هٿ ۾ ڏاند جي واڳ ۽ هڪ سونو مُرتبان .هن اُهو سونو مرتبان پنهنجي هڪ ٻانهي کي ڏنو ،جو سڀني کي ڏيکارڻ لڳو ،جنهن کي ڏسي هر ڪوئي روئڻ لڳو .پو ِء ،ان جوان اُهو مرتبان ڀڃي وڌو ۽ انهي َء ؼالم کي اهڙي تررار هنيائين ،جو هن جي سسي ڌڙ کان ڌار ٿي وڃي پري پيئي .پاڻ وري ڏاند تي سوار ٿي موٽيو .مان به اُن جي پٺيان وک کڻي اُٿي هليس ته شهر جي ماڻهن اچي منهنجو هٿ جهليو .چيائون ته ”هي ڇا ٿو ڪرين؟ ڇو ڄاڻي ٻجهي موت جي منهن ۾ ٿو وڃين؟ جيڪڏهن حياتي َء مان ڪڪ ۽ بيزار ٿيو آهين ،ته مرڻ جا رستا ٻيا به گهڻا اٿيئي” .پاڻ ڇڏائڻ ال ِء مون گهڻائي حيال ڪيا ،پر انهن کان ڇڏائي نه سگهيس .ٻه ٽي ماڻهو چنبڙي پيا ۽ شهر ڏي گهلي وٺي ويا .دل کي ڏاڍي پريشاني ٿي .آخر اهو مهينو به گذريو. سڀني کان اڳ ۾ اُتي ،جيڪو خاص رستو انهي َء جوان جي اچڻ جو هو ،اُن تي لڪي ويهي رهيس .ايتري ۾ اهو جوان ڏاند تي چڙهي موٽيو .مان به پٺيان لڳو مانس .هن جوان ڏسي ورتو ته ڪو اچي ٿو .هڪدم واڳ موڙي مون تي ڪاهه آيو .واڪو ڪري ترار سان مارن تي هو ،ته مان نوڙي ڏاڍي ادب سان سالم ڪري ،ٻانهون ٻڌي بيهي رهيس .اُتي ان جوان ڳالهايو ته ”اي فقير منهنجي پوئتان نه اَچ!“ سوني ڪٽاري ،جڙا ِء دار مُٺ سان سارو سامان توشه دان سميت ،چيلهه مان ڇوڙي مون ڏانهن اُڇاليائين ۽ چيائين ته ”هن وقت مون وٽ ٻيو ڪجهه به نه آهي ،جو توکي ڏيان ،اهو تون بادشاهه وٽ کڻي وڃ ،جيڪي به ان کان گهرندين ،سو ملند ِء” .سندس هيبت ۽ حشمت ،مون تي ايتري ته ؼالب ٿي ويئي ،جو چُري به ڪين سگهيس .ائين چئي ،هُو سخي مرد نعرو هڻندو هليو ويو. مون سوچيو ته هاڻي هتي بيهي رهڻ نه ٿو جڳائي ،تنهن ڪري اڳتي وڌيس .ايتري ۾ هُو به موٽيو ۽ ڏند پيهين پڪي َء طرح مون کي مارڻ ال ِء آيو .مون به مٿو نوڙائي ڏنس ۽ قسم وڌومانس ته اي مان نوڙي ،ادب سان سالم ڪري ٻانهون ٻڌي بيهي رهيس.رستم ثاني ،اِهڙو ڪو ڌڪ ترار جو هڻ ،جو ٻه اَڌ ٿي پوان ،جيئن هڪ رڳ به نه رهي .جيئن هن مصيبت ،حيراني َء ۽ پريشاني َء کان ڇٽي پوان .مون توکي پنهنجو خون بخشيو “.تڏهن هُن چيو ته ”اي شيطان جي صورت ،ڇو ناحق پنهنجو خون منهنجي گردن تي ٿو وجهين ۽ مون کي گهنگهار ٿو ڪرين .وڃ ،پنهنجي واٽ وٺ ،شايد سر کان تتو آهين!“ تڏهن به مون سندس چوڻ ڪين ورتو ۽ اڳتي هليس ،پو ِء هُن ڄاڻي واڻي کڻي نٽايو .مان به پٺيان پيئي ويو مانس .ويندي ويندي ،ٻه ڪوهه برابر پنڌ ڪري ،جهنگ کان ٻاهر ٿياسون .هڪڙو ڪمرو ڏسڻ ۾ آيو .هُو جوان دروازي تي وڃي بيٺو ۽ اهڙو خوفناڪ آواز ڪيائين ،جو دروازو پاڻهي کلي پيو ۽ پاڻ اندر هليو ويو .مان ٻاهر بيهي رهيس .سوچڻ لڳس ته هاڻي مان ڇا ڪريان .ايتري ۾ هڪڙو ؼالم اندران نڪري آيو ۽ چيائين ته ”اندر هَل .اڄ تنهنجي حياتي َء جو ُ ماڻ اچي ڀريو آهي .تو کي ڪهڙي َء ڪمبختي َء کنيو ،جو هيڏانهن آئين!“ مان بنا ڪنهن جواب ڏيڻ جي ،بي ڊپو اندر هليو ويس .ؼالم باغ جي اندر اِهڙي َء جا ِء تي وٺي ويو ،جتي هو ويٺو هو .مون هن کي ڏسي سالم ڪيو ۽ هن ويهڻ جو اِشارو ڏنو .مان به ادب سان پلٿي ماري ويهي رهيس .هُو جوان بخمن جي گادي َء تي ويٺو هو ۽ سونا هٿيار اڳيانئس رکيا هئا. ياقوت ۽ زمرد سان ڀريل هڪ دٻلو به سندس اڳيان موجود هو .جڏهن اُٿڻ جو وقت آيس ،تڏهن جيڪي به ؼالم حاضر هئا ،سي وڃي ڪوٺين ۾ لڪا .مان به ڊپ کان ڀڄي ،وڃي هڪ ڪوٺي َء ۾ لڪس .هُو جوان اُٿي سڀيئي ڪنڊون گهمي ،باغ جو پاسو وٺي هليو ويو ،۽ وڃي پنهنجي سواري َء واري ڏاند کي مارڻ لڳو .اُن جي دانهن ۽ رنڀن جا آواز مون کي ٻڌڻ ۾ آيا ،جنهن کان ساهه سُڪي ويو .نيٺ ڏڪندي ،دروازو کولي ،هڪ وڻ جي پاڙ ۾ وڃي بيٺس ۽ سارو تماشو ڏسڻ لڳس .پو ِء اُنهي َء جوان اُن لٺ کي جنهن سان ڏاند کي ماريو هئائين ،هيٺ رکي ،هٿ ڦيرائي ،ڏاند جو منهن چميو ۽ داڻو ۽ گاهه کارايائينس .مان جهٽ پٽ اُتان ڀڄي وڃي ڪوٺي َء ۾لڪس .پو ِء سڀيئي ؼالم ٻاهر نڪري آيا .لوٽو ڪٽورو کڻي آيا .هُن جوان وضو ڪري ،شڪراني جي سجدا بجا آندا .پو ِء جڏهن عبادت ڪري واندو ٿيو ،تڏهن چيائين ته ”اُهو فقير ڪٿي آهي؟“ مان اَدب سان اَچي ويهي رهيس .چڱو طعام آيو ،هُن به کاڌو ۽ مون
کي به ڏنائين پو ِء دسترخوان ويڙهيائين ۽ هٿ ڌوئي ؼالمن کي رخصت ڏنائين ۽ وڃي آرام ڪريو .جڏهن ڪا به پَهر نه رَ هي ،تڏهن مون سان ڳالهائڻ لڳو .پڇيائين ته ”اي دوست ،تو کي ڪهڙي مصيبت پيئي آهي ،جو تون موت موت ڪندو ٿو وتين؟ ،مان سڄو ئي بيان شروع کان آخر تائين جيڪي به هو ،سو ڪري ٻڌايومانس ۽ چيومانس ته ”مان وڏي اُميد رکي آيو آهيان ته مون کي ضرور مراد وارو ڪندين “.اِها ڳالهه ٻڌي هُن ٿڌو ساهه ڀريو ۽ چوڻ لڳو ته ”اي خدا ،تو کان سوا ِء عشق جي درد جو ڪو به واقؾ نه آهي. اهڙ دانهن ڪيائين ،جو بيدرد کي درد وارن جي ڪهڙ خبر؟ لڳي َء وارن کي َ ڪ َل آهي ،جن کي هڪ سوز هوندو “.اُن بعد درد مان ِ ِ ساري َء جا ِء ۾ زلزلو اَچي ويو .اُتي مون کي پڪ ٿي ته هي ُء به ڪنهن جي عشق جو آزاريل آهي ۽ برهه جو بيمار آهي .تڏهن زاري ڪري چيومانس ته ”مون توکي پنهنجو سارو حال سُڻايو آهي .هاڻي مهرباني ڪري پنهنجي سرگذشت ٻڌائينم .پنهنجي پڄندي َء آهر اول تنهنجي ال ِء ڪوشش ڪندس ۽ پاڻ پتوڙيندس “.نيٺ هن عاشق صادق ،مون کي پنهنجو حال محرم ڄاڻي ،پنهنجي حقيقت هيئن بيان ڪرڻ شروع ڪئي ته ” دوست ،مان به برهه جو بيمار ،عاشق زار درد جو گرفتار ،حال جو خراب ۽ خوار ،هن نيمروز واليت جو شهزادو آهيان .منهنجي پي ُء يعني هن ملڪ جي بادشاهه منهنجي ڄمڻ وقت سڀيئي نجومي ،پنڊت ،برهمڻ ،رملي ۽ علم جفر جي ڄاڻڻ وارا گڏ ڪيا ۽ حڪم ڏنائين ته ”شهزادي جي طالع جو ستارو ٻڌايو ،چڱي َء طرح جاچي جنم پَتري ٺاهيو .جيڪو به ٿيڻو آهي، سڀ احوال ،پَل ،گهڙي ،پهر ،ڏينهن هفتي ،مهيني ۽ سال جو سڻايو “ ،بادشاهه جي حڪم سان ،سڀني گڏجي ،پنهنجي علم ۽ فن جي زور سان هڪڙو نقشو تيار ڪري بادشاهه وٽ آندو .کيس ٻڌايائون ته ”خدا جي فضل سان شهزادو اِهڙي چڱي وقت ،سعد ساعت ۽ موچاري َء مهل ۾ ڄائو آهي ،جو سڪندر جهڙو بهادر ۽ نوشيروان جهڙو عادل بادشاهه ٿيندو ،جيڪي به علم ۽ هنر آهن ،تن ۾ ڀڙ ۽ هوشيار ٿيندو .سخاوت ۽ طاقت ۾ اِهڙو مشهور ٿيندو ،جو حاتم ۽ رستم جو نالو دنيا وارن کان وسري ويندو .پر پهريان چوڏهن ورهيه سج ۽ چنڊ کان کيس لڪائي رکڻ گهرجي .جيڪڏهن سج ۽ چنڊ ڏسندو ،ته سودائي ۽ ديوانو ٿي پوندو .ڏاڍا ناحق خون ڪندو ۽ شهر مان نڪري وڃي ،جهنگ وسائيندو .اُن ڪري جيترو ٿي سگهي ،کيس سج چنڊ کان لڪايو وڃي ،بلڪه رات ڏينهن ڪنهن اهڙي ڪمري ۾ بند هجي ،جو آسمان ڏانهن به نظر نه پويس .جيڪڏهن اهي ڏينهن خير ۽ عافيت سان گذري ويس ،ته پو ِء وڏي ڌاڪي سان بادشاهي هالئيندو “.نجومي وؼيره ته انعام وٺي موڪالئي ويا ،مگر بادشاهه ،هي َء ڳالهه ٻڌي ،هن باغ ۾ هڪ عاليشان محالت تيار ڪرايو ۽ زير زمين هڪ بُهرو بڻايو ،مٿانس هڪڙو لوهه جو گنبز جوڙايائين ،جيئن اُن مان اُسَ خواه چانڊوڪي اندر نه اَچي سگهي .پو ِء کير پياريندڙ ٻانهيون ،دايون ۽ نوڪر چاڪر حفاظت ۽ خدمت ال ِء مقرر ڪيائين ،جي منهنجي پرورش ڪرڻ لڳا. جڏهن سمجهه جهڙو ٿيس ته دانا َء اُستاد منهنجي سيکارڻ ال ِء مقرر ڪيائين ته جيئن سڀ ڪنهن قسم جي علم ۽ هنر جي تعليم ڏيئي، مون کي چڱي َء ريت هوشيار ڪن .بادشاهه به هر وقت منهنجي خبر چار رکڻ ال ِء پيو ايندو هو .مان به ان جا ِء کي سڄو جهان جون نعمتون ٿي سمجهيو .جيڪي گهرندو هوس ،سو ملندو هو .ڏهن ورهين تائين سڀ علم ،هنر ،فن ۽ ڪسب حاصل ڪري ڪامل ٿيس. هڪ ڏينهن اُن گنبد جي روشندان مان هڪ گل اَچي اوچتو ظاهر ٿيو ،جو ڏسندي ڏسندي ويو ٿي وڌندو .مون اِرادو ڪيو ته وڃي وٺانس ،پر جيئن جيئن هٿ وڌائيندو رهيس .تيئن تيئن ويو ٿي مٿي چڙهندو .مان حيران ٿي بيهي رهيس ،ته کلڻ جو آواز منهنجي ڪَن تي پيو ،مون اُن کي ڏسڻ ال ِء ڪنڌ مٿي کنيو ته ڏٺم ته هڪ سهڻو چنڊ جهڙو مُنهن ظاهر ٿيو .اُن کي ڏسندي منهنجو هوش ۽ حواس ويندو رهيو .پر پاڻ کي سنڀالي ورتم .وري نظر ڪيم ته هڪ سونو تخت پرين جي ڪلهي تي رکيل نظر آيو ،جنهن جي مٿان هڪ نازنين ،جنهن کي موتين جو ڇَ ٽ مٿي تي هو ۽ سونهري پوشاڪ جواهرن سان جڙا َء واري جسم تي هئي ،ويٺل ڏٺيم .سندس هٿ ۾، ياقوت جو پيالو هو ،جنهن مان شراب ٿي پيتائين .هو َء آهستي آهستي تخت تان هيٺ لٿي ،۽ برج ۾ وارد ٿي .پو ِء اُن پري َء مون کي سڏ ڪري پنهنجي ڀر ۾ ويهاريو ۽ پيار ۽ محبت جون ڏٺم ته هڪ چنڊ جهڙو ظاهر ٿيو.ڳالهيون ڪرڻ لڳي .مُنهن مُنهن سان مالئي هڪڙو شراب جو پيالو مون کي به پياريائين ،چوڻ لڳي ته ”انسان بيوفا ٿيندو آهي ،پر ڇا ڪريان ،جو تو سان دل لڳي ويئي آهي “ .ڪا گهڙي محبت سان مٺيون ڳالهيون ڪيائين .مان مست ٿي ويس ۽ اهڙي خوشي حاصل ٿي ،جو حياتي َء جو حقيقي لذت اُنهي َء مهل حاصل ٿيم .مطلب ته اهڙي خوشي نڪي ڪنهن ڏٺي هوندي ،نڪي ڪنهن ٻڌي هوندي. مان اُن جو صحيح بيان ڪري ئي نٿو سگهان ،پو ِء انهي َء مزي ۾ ٻيئي تخت تي ويهي رهياسون .اوچتو تخت جي ڪنڊ تي هڪڙو پٿر اچي ڪريو .چار ئي پريزاديون مٿان لهي اچي اُن نازنين کي ڪجهه ڪن ۾ چوڻ لڳيون ،جنهن جي ٻڌندي ئي منهن زرد ٿي ويس ۽ مون کي چيائين ته ” اي سڄڻ ،منهنجي دل گهري پيئي ته ڪا گهڙي تو ساڻ ويهي مجلس ڪريان ۽ دل کي وندرايان ۽ ڏيهاڙي تو وٽ ايندي رهان ۽ تو کي پاڻ سان وٺي وڃان ،پر آسمان ٻن دوستن جو گڏ ويهڻ نه سهندو آهي ،سدائين سڪ وارن جي پوئتان هوندو آهي .چڱو هاڻي خدا حافظ !“ اها ڳالهه ٻڌي مان بيحال ٿي پيس .ڄڻ هٿن مان ڪا چيز نڪري ويئي .مون چيس ته ”اي دلبر ،وري ڪڏهن مالقات ٿيندي؟ توهان مون سان وڏو ظلم ڪيو .جيڪڏهن جلد ايندين َء ته مون کي جيئرو ڏسندينءَ ،نه ته االئجي ڪهڙو حال ٿيندم .ڪجهه نالو ۽ نشان مون کي ٻڌا ِء ته مان اُن پتي تي توکي ڳولي لهان ۽ تو وٽ اچي پهچان ،اِها ڳالهه ٻڌي ،چيائين ته ”رب سائين تو کي وڏي حياتي ڏي ،تنهنجي عمر شل دراز ٿئي ،جيڪڏهن حياتي آهي ته وري به مالقات ٿيندي .مان جنن جي بادشاهه جي
ڌي َء آهيان ۽ ڪوه قاؾ ۾ رهندي آهيان ،ائين چئي ،تخت کڻايائين ،۽ جيئن اهو لٿو هو تيئن مٿي چڙهيو .جيستائين سامهون هئاسين، هڪ ٻئي کي پئي ڏٺوسين .هن جي وڃڻ کان پو ِء ؼم دل کي وٺي ويو ،عقل ۽ هوش اصلي ڇڏيا ويا .سارو جهان اوندهه نظر آيو، ڪا به خبر ڪا نه رهي .حيران ۽ پريشان زار زار ٿي رُنس .ڪپڙا ڦاڙي ڦٽا ڪيم ،۽ ديوانن وانگر بڪواس ڪرڻ لڳس .جڏهن اِها خبر دائي َء کي پيئي ،تڏهن منهنجو حال اچي ڏٺائين ۽ ڊڄندي ،ڪنبندي ،بادشاهه وٽ ويئي ،۽ عرض ڪيائينس ته ”بادشاهه سالمت، اوچتو شهزادي سان االئجي ڪهڙو حال ٿيو آهي ،جو کاڌو پيتو سڀ ڇڏي ڏنو اٿس ۽ آرام ڪونهيس“ هي ٻڌندي ئي بادشاهه سڀيئي امير ،وزير ،سردار ،طبيب ،نجومي ،عابد ،زاهد ۽ درويش پاڻ سان وٺي ،اُنهي َء باغ ۾ آيو .منهنجي بيقراري ۽ آه زاري ڏسي ،بلڪل پريشان ٿي ويو .روئي ڀاڪر پائي اَچي مليو ۽ عالج ڪرڻ ال ِء سڀ کي حڪم ڏنائين .حڪيمن حڪمت جو زور هاليو ،نجومين ستارن جي ڦير گهير ۽ گرهن جو حساب لڳايو .سوين صدقا ۽ خيراتون ڏنيون ويون ،مطلب ته هر ڪوئي پنهنجي پنهنجي علم جو بيان ڪرڻ لڳو ،پر جيڪي هو ،سو منهنجي ساهه سان .ڪنهن جي به ڪوشش ۽ تدبير منهنجي تقدير کي بدالئي نه سگهي .ڪنهن جو به سعيو ڪارگر ۽ ڪمائتو نه ٿيو .ڏيهاڙي مستي وڌندي ويئي .رات ڏينهن روئڻ کان سوا ِء ٻي ڪار نه هئي .نه وري ڪنهن جي گفتگو ئي ٿي وڻي .اهڙي َء طرح ٽي ورهيه برابر گذري ويا .نيٺ چوٿين سال هڪ سوداگر سفر ڪندو اچي نڪتو .هر ملڪ جا تحفا ۽ سوکڙيون ،عجب عجب سوؼاتون بادشاهه جي حضور ۾ کڻي آيو .بادشاهه مٿس گهڻي مهرباني فرمائي ،سندس حال احوال ورتو ۽ هيڏانهن هوڏانهن جون خبرون پڇيون ،نيٺ بادشاهه کانئس پڇيو ته ”اي سوداگر ،تو به گهڻائي ملڪ ڏٺا آهن ،ڪٿي ڪوقابل ۽ ڪامل حڪيم تنهنجي نظر کان گذريو؟ جيڪڏهن ڪو ڏٺو اٿيئي ته اُن جي بابت ٻڌا ِء“ .سوگر نوڙي ادب سان عرض ڪيو ته ”جهان پناه! هن ؼالم گهڻيئي ملڪ ڏٺا آهن ۽ سير سفر ڪيو اٿس .هندستان جي ملڪ جي هڪ ٻيٽ ۾ ،هڪ پهاڙ تي هڪ گوسائين جَ ٽاڌاري َء هڪ مهاديو جو وڏو مندر ،سنگت جي رهڻ جي جا ِء ۽ بهار سان ڀريل باغ بڻايو آهي ،جنهن ۾ هُو رهي ٿو. سندس قاعدو آهي ته ورهيه کان پو ِء شِ و رات جي ڏينهن پنهنجي آستان کان ٻاهر نڪري ،دريا َء ۾ ترندو ۽ خوشي ڪندو آهي .اشنان کان پو ِء ،جڏهن پنهنجي آسڻ ويندو آهي ،تڏهن بيمار ۽ دردمند وڃي سندس دروازي تي پهچندا آهن .هُو مهنت جنهن جي زماني جو افالطون چوڻ گهرجي ،نبض ،ڏسندو ،نسخو ڏيندو ۽ هليو ويندو آهي .خدا ان جي هٿ ۾ ايڏي ته شفا ڏني آهي ،جو دوا پيئندي ئي اثر ٿي ويندو آهي ۽ اُهو مرض بلڪل هليو ويندو آهي ،اها حالت مان پنهنجي اکين سان ڏٺي آهي ،۽ خدا جي قدرت جو مشاهدو ڪندو رهيو آهيان ته اهڙا به انسان پيدا ڪيا اٿس ،جن جي ڏسڻ سان سندس يڪتائي َء جي ثابتي ٿي ملي .جيڪڏهن حڪم ٿئي ،ته شهزادي کي ان ڏانهن وٺي وڃجي ۽ کيس ڏيکارجي ته جلد شفا حاصل ٿيندي .ظاهر ۾ به هي َء ڳالهه فائدي واري آهي ،جو جدا جدا ملڪ جي آب و هوا سندس طبيعت ۾ فرحت آڻيندي ،بادشاهه کي سندس صالح پسند آئي ۽ خوش ٿي فرمايائين ته تنهنجي صالح عمدي آهي .مَن هن جو هٿ سدورو ٿئي ۽ منهنجي فرزند کي شفا حاصل ٿي وڃي!“ هڪ هوشيار ۽ قابل ۽ آزمودگار امير کي مون سان همراهه ڪيائين ،۽ گهڻو ئي ضروري سامان ڏيئي رخصت ڪيائين. منزلون ڪندي ڪندي .نيٺ اُنهي َء هنڌ وڃي پهتاسون .نئين آب و هوا ۽ جدا جدا ملڪن کي ڏسڻ وائسڻ سان البت طبيعت کي آرام آيو ،پر اندر ۾ صبر ۽ آرام ڪو نه هو .ڪنهن به وقت نازنين جو نينهن دل تان ڪين وسريو .جيڪڏهن ڪو آواز نڪرندو هو ،ته هي ُء: نه ڄاڻان ڪنهن پريرو سان لڳي اک ،خوشي ڏيئي بڻي برباد دل آ. ٻن ٽن مهينن ۾ ڪيئي هزار مريض اُتي اچي گڏ ٿيا .سڀني ائين ٿي چيو ته جڏهن گوسائين ٻاهر نڪرندو ته سڀ کي شفا حاصل ٿيندي .صبح جو اُهو جوڳي سج وانگر ،چمڪندو ٻاهر آيو .دريا َء تي وڃي ؼسل ڪيائين ،پارون َتري موٽي آيو .سڄي بدن تي ڀڀوت لڳايائين ،سفيد بدن رک ۾ ماليائين .مٿي ٿي سُندر جو ٽِڪو ڏنائين .لنگوٽي ٻڌي ،انگوڇو ڪلهي تي رکي ،وارن کي ويڙهيائين، چَ هري مان اِئين ٿي معلوم ٿيو ته ساري دنيا جو وٽس ڪو به قدر ڪو نه آهي .آخر اُٿيو ۽ هر هڪ بيمار کي سندو نسخا ڏيندو مون وٽ آيو .جڏهن مون کي ڏٺائين ،ته وڏي خيال ۾ پئجي ويو ۽ چيائين ته ”مون سان هليو اَچ “.مان ساڻس ويس ،جڏهن سڀني بيمارين کان فارغ ٿيو ته مون کي اندر وٺي ويو ۽ حڪم ڏنائين ته ”تون هتي رهندو ڪر؟ ،۽ پاڻ پنهنجي حجري ۾ ويو.جڏهن چاليهه ڏينهن گذريا ،تڏهن مون وٽ آيو ،۽ مون کي خوش ڏسي ،کلي چيائين ته ”هن باغ جو سير ۽ تماشو ڪندو ڪر ۽ جيڪو ميوو پسند اچيئي سو کائيندو ڪر “.اِئين چيئي ،هُو هليو ويو مان سندس چوڻ موجب ڪندو رهيس .جنهن ڪري ڏيهاڙي بدن ۾ قوت ۽ دل کي فرحت معلوم ٿيڻ لڳي ،پر عشق تي ڪو به اثر نه پيو .اُن پري َء جي صورت نگاهن ۾ ڦرندي رهي .هڪڙي ڏينهن جاري ۾ هڪ ڪتاب رکيل ڏٺم .جان کڻي ڏسان ته منجهس سڄي َء دنيا جو علم لکيو پيو آهي ،ڄڻ ته سمنڊ کي ڪوزي ۾ بند ڪيو اَٿن .مان اُن ڪتاب جو مطالعو ڪندو هوس .علم حڪمت ۽ حاضرات جي گهڻي واقفيت ٿي ويئي .اِت سال به اَچي گذريو .وري اُهو خوشي َء جو ڏينهن آيو. جوڳي پنهنجي آسڻ کان ٻاهر نڪتو ،مون کيس سالم ڪيو .هن قلمدان مون کيڏيئي چيو ته ”مون سان گڏ هل “.جڏهن دروازي کان ٻاهر نڪتو ته سڀيئي ماڻهو کيس دعائون ڏيڻ لڳا .منهنجا اَمير ۽ سوداگر ،مون کي اُن سان گڏ ڏسي ،گوسائين جي پير تي ڪري پيا ۽
سندس شڪر گذاري ڪرڻ لڳا ته ”اوهان جي توجهه سان شهزادي ۾ وڏي تبديلي آئي آهي” .هُو پنهنجي عادت موجب درياه جي گهاٽ تائين ويو ۽ دستور موجب اشنان ۽ پوڄا ڪيائين .موٽندي ،بيمارن کي ڏسندو ،اڳتي وڌندو ٿي ويو .اتفاقا ً سوالين جي ٽولي ۾ هڪ ڳڀرو ،صورت ۽ شڪل وارو کيس نظر آيو ،جو ڪمزوري َء کان بيهي نه ٿي سگهيو .مون کي چيائين ته ”هن کي به وٺيو اَ“. جڏهن سڀني جو دوا درمل ڪري ،خلوت خاني ۾ موٽيو ،تڏهن اُن جوان جي ٿوري کوپري الهي ،گهريائين ٿي ته ٽنڊڻ کي ،جو سندس ميڄاڻي تي ويٺو هو ،زنبوري َء سان پٽي ٻاهر ڪڍي ،ته مون چيومانس ته ”جيڪڏهن چمٽي کي گرم ڪري ،هن جي مٿان رکندا ،ته هُو پنهنجو پاڻ ٻاهر هليو ايندو .ٻي َء حالت ۾ هو ميڄالي کي نه ڇڏيندو ،۽ ممڪن آهي ته مريض جي حياتي َء کي نقصان پهچي “.هي ٻڌي ،منهنجي طرؾ ڏٺائين ۽ چپ چاپ اُٿي ،باغ جي ڪنڊ ۾ ،هڪ وڻ جي ڏار ۾ ،وارن جي هڪ چوٽي َء کي ڳچي َء ۾ وجهي ،ٻي َء سان لڙڪي پيو ،مان جڏهن وٽس پهتس ته هُو مري چڪو هو .مون کي هي َء حيرت جهڙي حقيقت ڏسي عجب لڳو ۽ افسوس ڪيم .الچار دل ۾ آيم ته هن کي الهي پوري ڇڏيان .جڏهن وڻ تان الٿو مانس ته ٻه ڪنجيون سندس وارن مان ڪري پيون. مون اهي کڻي ورتيون .پو ِء جوڳي َء کي دفن ڪري ،ڇڏيم .اهي ڪنجيون کڻي قلفن کي الهڻ لڳس .ٻن ڪوٺين جا قلؾ اُنهن ڪنجين جا سان لهي پيا ،۽ ڏٺم ته ڪوٺيون ڇت تائين هيرن جواهرن سان ڀريل هيون .هڪ صندوق سونن پَٽن لڳل ،بخمل جي پوش سان نظر آئي ،جيئن اُن کي کوليم ته منجهس هڪ ڪتاب ڏٺم ،جنهن ۾ اسم اعظم سان گڏ ،جنن ،پرين ۽ ديون کي حاضر ڪرڻ ۽ سج اهڙي َء نعمت جي حاصل ٿيڻ سان بيحد خوشي ٿيس ۽ اُن تي عمل ڪرڻ لڳس .باغ جو کي هٿ ڪرڻ جي ترڪيب لکيل هئيِ . دروازو کولي ڇڏيم .اميرن ۽ نوڪرن کي ڏنم ته ”ٻيڙيون گهرائي وٺو ،۽ جو ڪجهه موتي ،جواهر ،رپيا ،مهرون ۽ ڪتاب آهن ،سي سڀ کڻائي هلو “.پاڻ به جهاز تي سوا ٿي ،وطن روانو ٿيس .جڏهن ملڪ جي نزديڪ پهتاسون ،ته بادشاهه سالمت کي خبر پيئي .هو لشڪر وٺي پيشوائي َء ال ِء آيو ۽ وڏي پاٻوهه مان بيقرارٿي دل سان لڳايائين .مون قدمبوسي ڪري ،عرض ڪيو ته ”هن ؼالم کي اڳئين باغ ۾ رهڻ جي اجازت ڏني وڃي” .فرمايائين ته ”اي فرزند ،اهو باغ نحس آهي .مون اُن کي منحوس سمجهي ،سندس مرمت ڪرائڻ ئي بند ڪري ڇڏي آهي .هاڻي ويران ۽ ؼيرآباد پيو آهي .هتي ڪيترائي محالت موجود آهن .اُنهن مان تون ڪا جا ِء پسند ڪري ،اُتي وڃي رَ ه ُه ۽ آسودو گذار .چڱو ائين آهي ته منهنجي روبرو گذار.بادشاهي باغ کي جيئن چوين تيئن مان سينگارڻ جو بندوبست ڪريان .مگر مان ضد تي بيهي رهيس ،۽ اڳيون باغ تيار ڪرائي ،اُن ۾ وڃي رهيس .پو ِء فراؼت سان جنن کي تابع ڪرڻ ال ِء چلو ڪڍيم .گوشت ،مڇي ۽ ٻيا لذيذ طعام کائن ڇڏي ڏنم .جڏهن چاليهه ڏينهن پورا ٿيا ،تڏهن اڌ رات جو اِهڙو طوفان شروع ٿيو، جو انڌوڪار ٿي ويو ،وڏيون وڏيون ماڙيون ڪري وڃي پَٽ پيون .وڏا وڏا وڻ پاڙؤن پٽجي اَچي زمين تي ڪريا .انهي َء وچ ۾ پريزادن جو لشڪر ڏسڻ ۾ آيو ۽ هڪڙو تخت آسمان کان هيٺ لٿو ،تنهن تي هڪڙو ديو وڏي َء حشمت ۽ شوڪت سان ويٺل نظر آيو .سوني پوشاڪ پهريل هيس ۽ مٿي تي موتين جو ڇَ ٽ رکيل هوس .مون ڏسندي ئي کيس ادب سان سالم ڪيو .هُن مون کي سالم جو جواب ڏنو ،چيائين ته ”اي دوست ،تو ڇو اسان کي ناحق تڪليؾ ڏني آهي ،تنهنجو ڪهڙو مطلب آهي؟“ مون عرض ڪيس ته ”جي مسڪين ڪيترن ڏينهن کان ،اوهان جي نياڻي َء تي عاشق آهي .اُن ال ِء خراب خوار ۽ حيران پريشان آهيان .هاڻي پنهنجي حياتي َء کان تنگ ٿيو آهيان .ساه جو سانگو الٿو اٿ .تڏهن ئي هي ڪم ڪيو اٿم .هاڻي اوهان ۾ اُميد رکان ٿو ته مون عاجز تي مهرباني فرمائي ،اُن جو ديدار ڏيئي ،حياتي کي ،آرام ۽ قرار بخشيو ،ته وڏي مهرباني سمجهندس ۽ اوهان کي به ثواب ٿيندو“. ت آهيون .اِنهن ٻنهي جي پاڻ ۾ محبت ڪيئن ٺهي منهنجي عرض ٻڌي چيائين ته ”آدمي مٽي َء جي پيدائش آهي ۽ اسان باهه جي خلق ِ سگهندي!“ تڏهن مون قسم کڻي چيس ته ”مان رڳو سندس ديدار جو مشتاق آهيان ۽ ٻيو مطلب منهنجو ڪجهه به نه آهي “.تڏهن بادشاهه فرمايو ته ”انسان پنهنجي قول تي پورو نه رهندو آهي ،ؼرض جي وقت سڀيئي ڳالهيون ڪندا .آهن ،پر ياد نه رکندا آهن. هي َء ڳالهه مان تنهنجي چڱائي َء ۽ ڀالئي َء ال ِء چئي آهي .جيڪڏهن ڪنهن به وقت تو اِرادو ڦيرايو ،ته هو َء ۽ تون هالڪ ٿي ويندا“. مون وري به قسم ۽ سنهن کاڌو ،ته جنهن ڳالهه کان خرابي ٿئي .سو ڪم هر گز نه ڪندس .مگر هميشه خبردار رهندس .اِهي ڳالهيون پئي ٿيون ته اوچتو اُها ساڳي پري سهڻي سينگاريل اَچي حاضر ٿي ۽ بادشاهه جو تخت کڄي ويو .تڏهن مون اُن محبوب کي ساهه وانگر کڻي ڀاڪر پاتو .خوش ٿي ،اُنهي َء باغ ۾ سير تماشو ڪرڻ لڳاسون .هڪ ٻئي کي ڏسي خوش پئي ٿياسون ،پر خوؾ ۽ خطري کان ٻي َء ڪنهن به ڳالهه يا حرڪت جي ويجهو ڪين ٿي ويس .رڳو حسن جي باغ جو ُگل ٿي سنگهيم .هن نازنين منهنجي اقرار نڀائڻ .قول پاڙڻ تي گهڻو عجب پئي کاڌو .بلڪه آفرين پئي پڙهي .هڪڙي ڏينهن چيائين ته ”اي دوست ،تون پنهنجي انجام تي پورو ٿو رهين .مگر منهنجي نصيحت بلڪل دل تي رکج ته اهو ڪتاب سانڍي رکج ،نه ته ڪنهن ڏينهن تو کي ؼافل ڏسي ،جن اهِو ڪتاب چورائي ويندا “.مون چيس” ،اي سڄڻ ،مان ڪتاب کي پنهنجي ساه برابر رکندو آهيان “.اوچتو هڪڙي ڏينهن شيطان اَچي سر تي سوار ٿيو ،سو دل جي سڪ الٿيم .اُتي هڪڙو آواز ٿيو ته ”اِهو ڪتاب مون کي ڏي ،اسم اعظم جي بي ادبي نه ڪر!“ مون کي اُن بيهوشي َء جي حالت ۾ ڪجهه به خيال نه رهيو .هوش ۽ عقل ڇڏائي ويو .ڪتاب بؽل مان ڪڍي بنا ڪنهن سوچ جي کڻيي ڏنم. هو َء نازنين منهنجي هي َء حرڪت ۽ بيوقوفي ڏسي چوڻ لڳي ته ”اي نادان ،نيٺ ،ڀلجي پئين .ڏاڍي خطا ڪري وڌيئه ،۽ منهنجي نصيحت ڀلجي وئين “.اِئين چئي ،هو َء بيهوش ٿي ويئي .مون سيراندي َء کان هڪ ڪارو ديو بيٺل ڏٺو .جو ڪتاب کنيو بيٺو هو .ارادو ڪيم ته کيس ماري ،ڪتاب کسي وٺان .ايتري ۾ سندس هٿان ٻيو ديو ڪتاب کسي وٺي اُٿي ڀڳو .مون کي اسم اعظم ۽ ٻيا منتر جي
ياد هئا سي پڙهڻ شروع ڪيم ،اُتي جو جن بيٺو هو .سو ڏاند بڻجي پيو .ڏاڍو افسوس ۽ ارمان ٿيم ،جو هو َء سهڻي وري هوش ۾ نه آئي .ڪيترائي حيال ڪيم پر ڪجهه ڪين ٿيو .مٿس اُها ئي ؼشي۽ بيهوشي ؼالب رهي .مان دلگير ۽ ؼمناڪ رهجي ويس .سڀ عيش تلخ ٿي ويو .اُن ڏينهن کان آدمين کان ٽهندو ۽ ڀڄندو آهيان .هن باغ جي ڪنڊ ۾ پيو آهيان ،دل جي وندر واسطي هي مرتبان زمرد جو ٺاهيندو آهيان ،اُتي مرتبان ڀڃي ،ؼالم کي ماري ڇڏيندو آهيان ،انهي َء ال ِء سڀ ماڻهو منهنجو حال ڏسن ۽ افسوس کائين .من اهڙو ڪو نيڪ مرد يا خدا جو ٻانهو پيدا ٿئي ،جو مون تي ڪهل آڻي ،دعا ڪري،ته مان پنهنجي مطلب کي پهچان .اي دوست، مون مست ۽ سودائي َء جو احُال اهو آهي ،جو تو کي ٻڌايم“. مان هي ٻڌي روئڻ لڳس ،۽ چيومانس ته ”اي شهزادا تون بيشڪ محبت جي آفت ۽ برهه جي بال ۾ گرفتار آهين ،پر مان به قسم ٿو کڻان ته پنهنجي مطلب کي ڇڏي تنهنجي مراد واسطي جهنگ جبل وڃي ٿو ڳوليان ،جيڪي مون کان پڄي سگهندو ،ان ۾ ڪوتاهي نه ڪندس “.اهو انجام ڪري ،مان اُن جوان وٽان موڪالئي اٿي هيلس ،پنج ورهيه مان سودائن وانگر رلندو رهيس ،پر ڪٿان به پتو نه پيو .آخر الچار ٿي ،آسرو ۽ اميد الهي ،هڪڙي جبل تي چڙهي ويس .ارادو ڪيم ته پاڻ کي هتان هيٺ ڪيرايان ۽ مري وڃان .هنن مشڪالتن ۽ ڪشالن کان ڇٽان ،ته اوچتو هڪڙو گهوڙيسوار ،منهن تي نقاب پيل ،اَچي پيدا ٿيو .هڪل ڪيائين ته ”متان پنهنجو سر وڃائين! ٿورن ڏينهن ۾ تون پنهنجي مطلب کي پڄندين!“ هاڻي ،اي فقيرو ،روشن ،ضميرو ،اوهان جي زيارت نصيب ٿي آهي ،شايد اڳتي هلي منهنجي مشڪل به حل ٿي وڃي. جڏهن ٻئي فقير پنهنجي سير ۽ سفر جي حقيقت ٻڌائي پوري ڪئي ،تڏهن رات اَچي پوري ٿي .آسمان تي جهلمالئيندڙ تارا مات ٿيا .صبح صادق جي روشني ظاهر ٿيڻ لڳي .بادشاهه آزاد بخت ماٺ ميٺ ۾ لڪندو ،پنهنجي محالت ڏانهن روانو ٿيو .ڌڻي پاڪ جي عبادت کان پو ِء ،وهنجي سهنجي شاهي پوشڪ پهري ،دربار ۾ اَچي تخت تي ويٺو .حڪم ڏنائين ته وزير ۽ امير ،گڏجي وڃي انهن چئن فقيرن کي عزت سان وٺي اَچن ،جي قبرستان ۾ موجود هئا .حڪم موجب اَمير ۽ وزير روانا ٿيا ۽ فقيرن کي عرض ڪيائون ته ”اي فقير صاحبو ،اوهان کي هن ملڪ جي بادشاهه ياد فرمايو آهي .مهرباني ڪري ،اسان سان گڏجي هلو “.هي ٻڌي ،چارئي فقير هڪ ٻئي ڏانهن نهارڻ لڳا ۽ چيائون ته ”بابا،اسان پنهنجي دل جا بادشاهه آهيون .اسان جو دنيا جي بادشاهن سان ڪهڙو مطلب؟“ تڏهن وزير عرض ڪين ته ”اي سائين لوڪو ،اوهان ڪو به فڪر نه ڪريو ،خطري جي ڪا به ڳالهه نه آهي .اوهان جي هلڻ سان اسان جي به عزت ٿيندي “.تڏهن چئن ئي فقيرن کي ياد آيوته حضرت علي مشڪلڪشا جو به اهو ئي فرمان هو .هُو اُٿيا ۽ خوشي َء مان ساڻن گڏجي هليا .جڏهن قلعي کان گذري ،شاهي درٻار ۾ بادشاهه جي سامهون ٿيا ،تڏهن چئن ئي ملنگن دعا ڪئي. بادشاهه به کين آڌرڀا ُء ڪري ويهڻ جو حڪم ڏنو .کانئن پڇيائين ته ”اوهان ڪٿان ٿا اَچو ۽ ڪيڏانهن ويندئو؟ اوهان جو آستان ۽ اوتارو ڪٿي آهي؟“ فقيرن چيو ته ”بادشاهه جي عمر ۽ دولت زياده ٿئي ،اسان سيالني فقير آهيون .ڪيتري مدت کان هن حالت ۾ سير ڪندا ٿا وتون ،جتي سج لٿو اُتي گهر بڻيو .جيڪي به هن دنيا بي بقا ۾ ڏٺو سون ،تنهن جو بيان ڇا ڪريون ،ڇو ته حضور کي اُن جي ٻڌڻ کان ڪا خوشي حاصل نه ٿيندي. ٻڌايو ،اُتي مان به حاضر تڏهن بادشاهه مرڪيچين ته ”اوهان رات جتي ديرو ڪيو ويٺا هئا ۽ پنهنجو قصو هڪٻئي کي پئي َ هوس،۽ ٻن درويشن جي ڪهاڻي ٻڌي اٿم .بادشاهه جي هي َء حقيقت ٻڌي ،هُو درويش ڪنبڻ لڳا .سندن حواس جا ِء تي نه رهيا ،جو ڪجهه ڳالهائي سگهن .بادشاهه هي َء حالت ڏسي کين فرمايو ته ”هن جهان ۾ ڪو به اهڙو ماڻهو نه هوندو ،جنهن تي ڪا نه ڪا عجيب واردات نه گذري هجي.جيتوڻيڪ مان بادشاهه آهيان،پر مون به اهڙو تماشو ڏٺو آهي .پهريائين مان ئي اُن جو بيان ٿو ڪريان .توهان آرام سان اُن کي ٻڌو“. هي ٻڌي درويش چيو ته ”بادشاهه سالمت! اسان فقيرن تي اوهان جون وڏيون مهربانيون آهن .هاڻي ارشاد ٿئي “.اُن بعد آزاد بخت پنهنجي حقيقت کي شروع ڪيو.
بادشاهه آزاد بخت جو قصو بادشاهه چوڻ لڳو ته جڏهن منهنجي والد وفات ڪئي ۽ مان گادي َء تي ويٺس ،اُهو منهنجي جواني َء جو وقت هو .ساري روم هڪڙ سال واليت منهنجي تابع هئي .سڀيئي امير ۽ وزير منهنجي خوشنودي َء کي پنهنجي خوشنودي سمجهي رهيا هئا .اوچتو ئي ِ هڪ سوداگر بدخشان جي ملڪ کان آيو ،جنهن پاڻ سان گهڻو ئي سوداگري َء جو سامان آندو هو .مون اُن کي پاڻ وٽ گهرايو .هو هر ملڪ جا عجائب ،تحفا ۽ سوکڙيون پاڻ سان کڻي آيو .بيشڪ سندس سڀيئي شيون عجيب ۽ بي بها هيون .هڪڙي دٻلي َء ۾ هڪڙو لعل پيلهو ،جو نهايت سهڻو ،آبدر ۽ وزن ۾ ڳرو هو .مون ايڏي َء بادشاهي َء هوندي به ،اهڙو موتي اکين سسان نه ڏٺو هو ،نه وري ٻڌو هو .مون کي اُهو بيحد پسند آيو ،۽ سوداگر کي گهڻو انعام اڪرام ،بخشش ۽ سروپا ڏنيم .اُن سان گڏ لکي ڏنوو مانس ته هن کان اسان جي ساري بادشاهي َء ۾ ۾حصول ڪو به نه وٺي ،۽ جتي به منزل ڪري ،اُتي سندس آرام جو خيال رکيو وڃي ۽ بورائي جو دستو ساڻس گڏ رهي .اِهو سوداگر ڪجهه وقت منهنجي درٻار ۾ ايندو رهيو ،هو بادشاهي ادبن کان بلڪل واقؾ هو. سندس گفتگو ڏاڍي مٺي ۽ سٺي هوندي هئي .مان به اهو لعل ڏيهاڙي گهرائي ڏسندو هوس .هڪڙي ڏينهن عام ڪچهري َء ۾ ويٺو هوس ،۽ ٻين ملڪنجي بادشاهن جا وڪيل به حاضر هئا ،انهي َء وقت مون هميشه جي دستور موجب اُهو لعل گهرائي ورتو .مان هٿ ۾ کڻي ان جي تعريؾ ڪرڻ لڳس .فرنگ جي حڪومت جو ايلچي ويٺو هو ،تنهن کي ڏنم ته ڏس ته ڪهڙو نه عجيب آهي .هن ڏسي ،کلي ڏنو ،۽ زماني سازي َء سان اُن جي صفت به ڪيائين .اهڙي َء ريت سڀني ورتو ،۽ گڏجي هڪ زبان ٿي چيائون ته ”بيشڪ هي لعل بي بها آهي .هي حضور جي اقبال سان ئي هٿ آيو آهي .اهڙو ڪنهن ٻئي بادشاهه وٽ ڳوليو ملي!“ اُنهي َء وقت منهنجي والد جو وزير ،جو نهايت دانا ُء ۽ ساڳئي مرتبي تي هو ،اُتي موجود هو .آداب بجا آڻي عرض ڪرڻلڳو ته ”اي جهان پناه! هڪ عرض ڪرڻو اٿ ،جي جان جي اَمان ملي ته عرض ڪريان “.مون چيومانس ته ”چئي ڏي!“ هو وڻ لڳو ته ”تون بادشاهه آهين بادشاهن کي هي نازيبا آهي ،جو هڪڙي پٿر جي ايتري تعريؾ ڪن .پٿر نيٺ به پٿر آهي .اگرچڇه رنگ ،صورت تور ۽ هي ُء الثاني ۽ بينظير آهي .هن وقت سڀني ملڪن جا وڪيل موجود آهن ،جڏهن پنهنجي ملڪ جي موٽي ويندا ،تڏهن هي َء ڳالهه سوکڙي سمجهيو اٿس ،جو ڏيهاڙي ضرور ڪندا ته هي عجيب بادشاهه آهي ،جنهن کي هڪڙو پٿر هٿ آيو آهي ،تنهن کي اهڙي ِ درٻار ۾ گهرائي ڏسندو آهي ،پاڻ ببه تعريؾ ڪندو آهي ۽ ٻين کان به اُن جي تعريؾ ڪرائيندو آهي .قبال ،نيشاپور ۾ هڪ سوداگر آهي ،تنهن وٽ ٻارنهن لعلن جا داڻا هن کان به ٻيڻا وزن ۾ ۽ آبدار ،هڪڙي پٽي ۾ سڀي ،هڪ ڪتي جي ڳچي َء ۾ وڌا آهن “.هن جي ڳالهه ٻڌندي ئي ،مون کي ڏاڍي ڪاوڙ آئي .حڪم ڏنم ته ”جلد هن جي سسي ڌڙ کان جدا ڪئي وڃي “.جالدن يڪدم ا ُنن جو هٿ ورتو ۽ مارڻ ال ِء وٺي ويس .اُن وقت فرنگ جو وڪيل اُٿي بيٺو ۽ هٿ ٻڌي بيهي رهيو .پڇيومانس ته ”تنهنجو ڪهڙو مطلب آهي؟“ هُن عرض ڪيو ته ”هن وزير جي گناه کان اسان به واقؾ ٿيون؟“ چيومانس ته ڪوڙ ڳالهائڻ کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو گناه ٿي سگهي ٿو؟ خصوصاًبادشاهه جي اڳيان هن ڪوڙ ڳالهايو آهي؟“ تڏهن هن چيو ته ”سندس ڪوڙ ڪٿي ثابت ٿيو آهي؟ ،هُن جيڪا ڳالهه ڪئي آهي ،سا شايد سچي هجي .بيگناهه جو خون هارڻ ڪڏهن به درست ۽ جائز ٿي نٿو سگهي “.ون چيس ته هي َء ڳالهه ڪڏهن به عقل ۾ نه ٿي اَچي ته سوداگر ماڻهو ،جو پنهنجي نفعي واسطي ملڪ ملڪ ۽ شهر شهر ڀٽڪندو هجي ۽ پيسو پيسو ڪري ميڙيندو هجي ،سو ٻارنهن داڻا اَملهه ماڻڪن جا ڪتي جي ڳچي َء ۾ وجهي ڇڏيندو!“ تڏهن چيائين ته ”خدا جي قدرتن ۾ ڪهڙو عجب آهي ،متان اِئين هجي به کڻي .اهڙا تحفا اڪثر سوداگرن ۽ فقيرن جي هٿ ايندا آهن ،ڇو ته ٻيئي ٽوليون ملڪ ملڪ، ديس ديس گهمنديون رهنديون آهن ،جتان جيڪي هٿ لڳندو اٿن ،سو کڻي ايندا آهن .هاڻي صالح هي َء آهي ته جيڪڏهن وزير اهڙو ڏوهه ڪيو آهي ته سندس قيد ڪرڻ جو حڪم ڏيو ،ڇو ته وزير بادشاهن جا عقل ٿيندا آهن ۽ هي َء ڳالهه بادشاهن جي شان کان گهٽ آهي .جو اڃا ڪوڙ ثابت ئي نه ٿيو آهي ته بادشاهه مارائڻ جو حڪم ڏئي ،۽ سڄي َء ڄمار جي نوڪري ۽ خدمت سڀ وساري ڇڏجي .بادشاهه سالمت ،اڳين بادشاهن قيد خانن انهي َء ال ِء ٺهرايا هئا ته بادشاهه يا امير ڪنهن تي ڪاوڙجن ته اُن کي قيد ۾ وجهن. ڪن ڏينهن جي جاچ کان پو ِء ڪاوڙ به لَهي ويندي آهي ،اُن جو گناهه يا بيگناهي به ظاهر ٿي پوندي آهي ،۽ بادشاهه بيگناهه جي خون کان آاد رهندا آهن “.هن جي هي َء گفتگو ٻڌي مون وزير کي قيد ۾ رکيو ۽ حڪم ڪيو ته ”جيڪڏهن هڪڙي سال اندر سندس ڳالهه سچي ٿي ته اهڙا لعل ڪتي جي ڳچي َء ۾ پيل آهن ،ته هن کي ڇڏيندس .نه ته ڏاڍي ايذا َء سان کيس مارائي ڇڏيندس “.اِهو حڪم ٻڌي اُن وڪيل منهنجي تخت کي چمي ڏني ۽ آداب بجا آڻي پنهنجي جا ِء ورتائين. اِها خبر وزير جي گهر پهتي .ڏاڍو افسوس ۽ ماتم ڪيائين .وزير کي هڪڙي ڌي ُء هئي ،جا چوڏهن پندرهن ورهين جي عمر جي هئي .ساڻس سندس بيحد محبت هئي .اُن جي ال ِء جدا هڪ محالت جوڙايو هئائين ،جنهن کي عجيب نقش ۽ نگار هئا .اوچتو ئي جنهن ڏينهن سندس پي ُء قيد ۾ پيو .اُن ڏينهن هُن پاڻ جيڏين ساهيڙين کي گڏ ڪري ،راند ۾ ُگڏي ۽ گڏي َء جي شادي ڪري ،دؾ ۽ دهل ٿي وڄايا ۽ طرحين طرحين طعام تيار ٿي ڪرايا.ماڻس روئندي ،وار کولي ،پيرين اُگهاڙي ڌي ُء جي محالت ۾ ويئي ۽ ٻيئي چنبا سندس منهن تي هڻي ،چيائين ته ”افسوس خدا تنهنجي بدران ڪو انڌو پٽ ڏئي ها ته به چڱو هو ،جو هن وقت پي ُء جي مدد ڪري سگهي ها .تو ۾ ته اُها به اُميد نه رهي “.تڏهن ڌيڻس چيس ته ”انڌو پٽ ڇا ڪري سگهي ها .هاڻي جو ڪجهه پٽ ڪري سگهن ٿا ،اُهو مان به ڪنديس “.ماڻس چيس ته ڌوڙ تنهنجي منهن ۾ :پڻهين جو هي ُء حال ٿيو آهي ،جو بادشاهه جي روبرو ڪا اِهڙي ڳالهه ڪئي اٿس ،جنهن ڪري قيد ۾ پيو آهي “.ڇوڪري َء پڇيو ته ”اُها ڪهڙي ڳالهه هئي ،ڪجهه مان به ته ٻڌان “.تڏهن ماڻس چيس ته ”شايد تنهنجي پي ُء بادشاهه جي روبرو چيو آهي ته نيشاپور ۾ ڪو سوداگر ٿو رهي ،اُن ٻارهن داڻا بي بها جواهرن جا پَٽي ۾ سبي ڪتي جي ڳچي َء ۾ وڌا آهن .اُن ڳالهه تي بادشاهه کي اعتبار نه آيو آهي ۽ کيس ڪوڙو سمجهي قيد ڪيو اٿس .اڄ جيڪڏهن ڪو پٽ هجي ها ،ته اِها ڳالهه دريافت ڪري ،ڪٿان سُڌ لهي اچي ها ۽ پي ُء جو بار الهي ها ،۽ بادشاهه جي سامهون حقيقت ثابت ڪري ،سندس بند خالص ڪري ها “.وزير زادي َء چيس ته ”اي ما ُء تقدير سان وڙهبو ڪين آهي .گهرجي ته رب
جي رضا تي صبر ڪجي ۽ ڌڻي پاڪ جي فضل ۽ رحم ۾ اميدوار رهجي .رب رحيم ۽ ڪريم آهي ،ڪنهن جي مشڪل اَٽڪي نه رهندي آهي .اوکي َء ۾ هُو ئي مدد ڪندو آهي .روئڻ پٽڻ ۽ ڳڻتي ڪرڻ چڱو نه آهي .متان دشمن بادشاهه کي اُبتيون سبتيون ڳالهيون ٻڌائين ،جنهن ڪري هو وڌيڪ ڏمرجي وڃي ،تنهن ڪري گهرجي ته بادشاهه جي حق ۾ هر دم دعا ڪريون ،ڇو ته اسان نمڪخوار آهيون .جيڪڏهن اسان جو آقا هاڻي ڪاوڙيو آهي ،ته اُميد آهي ته جلد مهربان به ٿيندو “.هن ڇوڪري َء اهڙي َء دانائي َء ۽ عقل سان ما ُء کي سمجهايو ،جو اُن کي صبر ۽ سانت اچي ويئي ۽ هو َء پنهنجي محالت ڏانهن موٽي ويئي .جڏهن رات ٿي ،ته نينگري َء ڏاڏي کي گهرايو .سندس پيرين پئي ،منٿ ڪيائين ،۽ روئڻ لڳي .چيائينس ته ”منهنجو اِرادو آهي ته نيشاپور وڃان ،جيئن ما ُء جو طعنو مون تي نه رهي ۽ منهنجو پي ُء به آزاد ٿئي ،تون مهرباني ڪري منهنجو رفيق ٿيءُ،جيئن ٿي سگهي ته مان اُن سوداگر کي پاڻ سان وٺي اچڻ ۾ ڪامياب ٿيان “.هن پهريائين انڪار ڪيس پر پو ِء هُو ساڻس گڏجي هلڻ ال ِء تيار ٿيو. پو ِء وزير جي ڌي ُء مرداني پوشاڪ ڍڪي ،گهر جي ڀاتين کي خبر ڏيڻ کان سوا ِء ،روانو ٿي پيئي ،جڏهن صبح ٿيو ،ته وزير جي گهر اَچي هُل پيو ته وزير زادي گم ٿي ويئي آهي .بدنامي َء جو خوؾ کان ماءُ ،ڌي ُء جي گم ٿيڻ جي حقيقت ئي لڪائي ڇڏي ،پنهنجي وڃڻ کان دور ٿي ،وزير زادي َء پاڻ کي سوداگر زادو سڏايو ،۽ اهڙي َء ريت منزلون ڪندي،سڄو ئي قافلو وٺي نيشاپور پهتو ۽ خير ۽ عافيت سان سڀيئي وڃي هڪ سرا ِء ۾ لٿا ،جتي پنهنجو سامان الٿائون .رات رهي ،صبح جو حمام خاني ۾ ويا،وهنجي سهنجي رومي ويس ڍڪي ،شهر ۾ گهمڻ نڪتا .جڏهن سير ڪندي بازار جي چوسول ۾ پهتا ،تڏهن چوواٽي تي بيهي، هيڏي هوڏي نهارڻ لڳا .سندس نگاه هڪ جوهري َء جي دڪان تي پيئي ،جنهن وٽ وڏو ڍير موتين جو لڳو پيو هو .نوڪر چاڪر چڱي پوشاڪ ڍڪيل دست بسته ٿي ڏٺا .مسند تي سندن آقا نظر ٿي آيو ،جنهن جي عمر پنجاه ورهين کان مٿي ٿي ڏٺي .کيس سفيد ڪيمخواب جي پوشاڪ پهريل هئي ۽ سندس ڪيترائي نوڪر سندس چوڌاري قريني سان ويٺل ٿي ڏٺا .وزير زادي ،جا هاڻي سوداگر زادو هو .دڪان ۽ جوهري َء جي تجمل ۽ جوڙجڪ کي ڏسي ،حيران ٿي ويئي .دل ۾ خيال گذريس ته خدا نه ڀُالئي ،ته جنهن سوداگر جو ذڪر سندس والد بزرگوار دربار۾ ڪيو هو ،سو اِهو هجي .اهو خيال ڪري وڌي اڳڀرو ٿي .ؼور سان نهاريائين ،ته دڪان ۾ ٻه لوهي پڃرا لٽڪيل ڏٺائين ،جن ۾ ٻه ماڻهو بند ٿيل هئا ،جي نهايت ضعيؾ ۽ ڪمزور ٿي ڏٺا ،ڄڻ ته رڳو ڪنڊا ۽ کل وڃي بچيا هئا .هُو اونڌي ڪنڌ ويٺل هئا .ٻه شيدي هيبتناڪ شڪل ۽ هٿيارن پنوهارن سان ٻنهي طرفن کان بيٺل هئا. سوداگر زادو حقيقت کي ڏسي ،وڌيڪ حيران ٿي ويو ۽ الحول پڙهڻ لڳو .جيئن ئي سندس ٻئي طرؾ نظر پيئي ،تيئن هن ڏٺو ته هڪ مخملي قالين جي مٿان هڪ عاج جي صندلي َء تي اطلس جي هڪ گادي َء پيل آهي ،جنهن جي مٿان هڪ ڪتو آرام سان ويٺو آهي .اُن کي هڪ پَتو موتين جواهرن سن جڙيل ،ڳچي َء ۾ پيل هو ،جنهن ۾ هڪ سونهري زنجير هئي ،ٻه خوبصورت ٻانها سندس سامهون هَڪيا حاضر هئا .هڪ ؼالم سونهري ڦڻي سندس وارن ۾ ڦيري رهيو هو ،۽ هڪ صاؾ رومال سان ڪُتي جو منهن پئي ٿي اگهيو.سوداگر زادي کي هاڻي يقين ٿيو ته ضرور انهي َء ئي ڪتي جي ڳچي َء ۾ اُهي ٻارنهن لعل بي بها هوندا ،جن ئي سندس پي ُء کي مصبت جي منهن۾ ڏنو هو .خيال ڪرڻ لڳي ته حقيقت جي خبر ڪهڙي َء ريت رکي ،۽ ڪيئن هي ڪتو لعلن سميت بادشاهه وٽ پهچائي .شهر جا ماڻهو ان رستي تان لنگهيا ٿي ،سي اُن سوداگرزادي جي سونهن ڏسي حيران پئي ٿيا .اوچتو اُن خواجي جي نظر به وڃي سوداگر زادي تي پيئي ،تنهن پنهنجي هڪ نوڪر کي اِشارو ڪيو ته اُن نينگر کي مون وٽ وٺي اَچ. ؼالم اَچي سوداگر زادي کي خواجي جو پيؽام ڏنو ته ”مهرباني ڪري اسان جي مالڪ وٽ هلو .کيس اوهان جي مالقات جو بيحد اشتياق آهي “.اِها ڳالهه ٻڌي ،سوداگر زادي کي بيحد خوشي ٿي ،هن ڌڻي َء کان ته اهو ئي پئي گهريو .سوداگر زادو ؼالم سان همراهه ٿي ،خواجي وٽ وڃي پهتو .خواجي کي نظر کڻن سان هن نينگر جي نينهن جي ناوڪ لڳي ويئي .تعظيم ال ِء اُمالڪ اُٿي بيٺو .وسو ۽ وائڙو ٿي ويو .سوداگر زادي سمجهي ورتو ته هُو سندس محبت جي ڄار م ڦاسي پيو آهي .دستور موجب هڪ ٻئي سان ڀاڪر پائي مليا ،خواجي سوداگر زادي جي پيشاني َء کي عزت جي باعث چمي ڏيئي پاڻ سان گڏ ويهاريو .گهڻي کيڪار ۽ ڀليڪار ڪيائين ۽ وڏي َء سڪ ۽ حب مان سندس احوال پڇيائين ته ”ڪٿان آيا آهيو ۽ ڪيڏانهن ويندا؟“ سوداگرزادي چيو ته ”هن نيازمند جو وطن روم واليت آهي.اَبي ڏاڏي کان استبول شهر ۾ رهندا ٿا اچون ،منهنجو والد سوداگر آهي .هاڻي پيري َء ۽ ضعيفي َء جي سبب سفر ڪرڻجي الئق نه رهيو آهي ،اُن ڪري مون کي موڪل ڏني اٿس ته سوداگري َء جي پيشي جو واقؾ ٿيان ،مان اڄ تائين منهنجي گهر کان پير ٻاهر نه رکيو آهي ،هي َء منهنجي پهرين مسافري آهي .سمنڊ جو سفر سخت سمجهي ،خشڪي َء جون منزلون ڪيون اٿم ،هن واليت ۾ اوهان جي خوش افعالن ۽ نيڪ عادتن جي شهرت آهي ،تنهن ڪري هن شهر جي ۾ خاص اوهان ٰ تعالي جا شڪرانا آهن ،جو اوهان سان مالقات ٿي اٿم .اسان کي اڄ هتان ڪوچ ڪرڻو آهي “.اِها سان مالقات ڪرڻ آيو آهيان .هللا ڳالهه ٻڌي ،خواجو ملول ٿي ويو .چيائين ته ”اي فرزند ،اهڙي ڳالهه نه ڪر ،مهرباني ڪري ڪي ڏينهن ته اسان وٽ رهه .مون کي ٻڌا ِء ته اوهان جو سامان ڪٿي آهي؟“ سوداگر زادي چيو ته ”مسافرن جي جا ِء مهمان سرا ِء آهي .مان سڀني نوڪرن ۽ سامان کي اُتي ڇڏي آيو آهيان “.خواجي چيو ته ”مسافر خاني ۾ رهڻ مناسب نه آهي ،منهنجو شهر ۾ چڱو مان شان آهي ،۽ ڌڻي َء سڀ ڪجهه ڏنو آهي .مان اوهان کي عاليشان جا ِء ڏيان ٿو ،جتي آرام سان رهو .ڌڻي َء جي فضل سان مان اوهان جو اسباب گهڻي نفعي سان فروخت ڪندس .اوهان به تڪليؾ کان ڇٽندؤ ۽ مون تي به رهڻ سان احسان ڪندؤ “.سوداگر زادي گهڻائي عذر ڪيا ،پر خواجي قبول نه ڪيا .پنهنجي گماشت کي حڪم ڪيائين ته ”بيل گاڏيون موڪلي سڀ سامان کڻائي مقرر ٿيل جا ِء ۾ رکو “.سوداگر زادي پنهنجو ماڻهو گماشتي سان همراهه ڪري ڏنو ،۽ پاڻ شام تائين خواجي جي صحبت ۾ رهيو .جڏهن دڪان بند ڪرڻ جو وقت ٿيو ،سامان بند ڪري خواجهو گهر ڏانهن هليو .سندس هڪ نوڪر ڪتي کي بؽل ۾ کنيو ۽ ٻئي سندس صندلي ۽ ؼاليچو کينو. شيدي پهريدار ،اُنهن پڃرن کي مزورن جي مٿي تي رکائي ،پاڻ هٿيار ٻڌي ساڻن روانا ٿيا .خواجي سوداگر زادي جو هٿ هٿ ۾ ورتو ،۽ ڳالهيون ڪندي ڪندي پنهنجي حويلي َء ۾ آندو .سوداگر زادي ڏٺو ته هڪ عاليشان محالت آهي ،جنهن جي هر ڪمري ۾ ؼاليچا ۽ فرش وڇايل آهن ،هر ڪمري ۾ فرحت ۽ آرام جو سامان موجود ڏٺائين .ايتري ۾ ڪُتي جي صندلي به آئي .جواهر فروش ۽ سوداگرزادو ٻيئي گڏجي ويٺا ،۽ شراب جو دور شروع ٿيو .ايتري ۾ دسترخوان وڇائجي ويو ،جنهن تي دنيا جون نعمتون موجود
ٿي ويون ،پهريائين هڪ ڍاڪئون ۾ کاڄ وجهي ،ڪتي ال ِء کڻي آيا .ڪيمخواب جي دسترخوان تي اُهو ڍاڪئون رکي ڪُتي کي ڏنو ويو .ڪُتو صندلي َء کان هيٺ لهي يو ۽ اُن کي جيڪي وڻيو سو کاڌائين ۽ وري وڃي پنهنجي صندلي َء تي ويٺو .ٻانهن سندس منهن ۽ چنبن کي ريشمي رومال سان دستور موجب اُگهي صاؾ ڪيو .اُن کان پو ِء ،انهن ئي ٻانهن خواجي کان ڪنجيون وٺي ،پڃرا کوليا ،۽ ڪتي جي اوڀر اُنهن ماڻهن جي سامهون پيش ڪئي .جڏهن هي سڄو ڪم ٿي رهيو ،تڏهن خواجو سوداگر زادي کي وٺي دسترخوان تي آيو .مگر سوداگر زادي کي خواجي جي حرڪت بيحد ناپسند لڳي ۽ ؼيرت جي سبب کائڻ کان انڪار ڪيائين. خواجي کيس بيحد منٿ زاري ڪئي ،پر سوداگر زادو انڪار ڪندو رهيو .اُن وقت خواجي مجبور ٿي کانئس ان جو سبب پڇيو.سوداگر زادي ورندي ڏني ته ”اوهان جي روش منهنجي ناپسندي َء جو سبب بڻي آهي .انسان اشرؾ المخلوقات آهي ۽ ڪتو ؼليظ ۽ پليد آهي .انسانيت جي درجي کي ڪيرائي ،ڪتي جي ايڏي عزت ڪرڻ آدميت کان گهڻو دور آهي .هڪ ؼليظ ۽ ناپاڪ شي ِء جي اوڀر خدا جي ٻانهن کي کارائڻ ڪهڙي دين ۾ درست آهي! اِها ئي سزا هنن ال ِء بس آهي ،جو تنهنجي قيد ۾ آهين.ٻي َء صورت ۾ ،تون ۽ هُو هڪجهڙا آهيو “.خواجي چيو ته ”سوداگرزادا ،مان سڀ ڪجهه سمجهان ٿو ۽ ڄاڻان ٿو ته اِن روش جي ڪري بدنام به ٿيو آهيان .شهر جا ماڻهو مون کي نفرت کان ”خواجو سَگ پرست“ ٿا سڏين .مگر ڪافرن ۽ شرڪ ڪندڙن تي خدا جي لعنت آهي .مان مومن ديندار آهيان ،پنهنجي خلقيندڙ جي راهه تي قائم آهيان“. هي ُء ٻڌي سوداگر زادي چيس ته ”جيڪڏهن تون ايڏو متقي ۽ پرهيزگار آهين ،ته پو ِء ڇو اهڙي حرڪت ڪري پاڻ کي بدنام ڪيو اَٿيئي“. خواجي جواب ڏنو ته ”سوداگر زادا ،منهنجو نالو برابر بدنام ٿي چُڪو آهي ،مان اُن اسرار کي ،جو هن حرڪت جي پويان آهي ،لڪائڻ ال ِء هڪ خاص طرح ڍل حڪومت کي ڀريندو آهيان -ڇو ته هي ڳالهيون اچرج ۽ عجب جهڙيون آهن ،جيڪو به ڏسندو ۽ ٻڌندوآهي ،اُن کي سخت رنج ۽ ڏک پهچندو آهي :تنهن ڪري مون کي معاؾ ڪر .نه مون کي طاقت ٻڌائن جي آهي ،نه وري تو ۾ سگهه ٻڌڻ جي ئي رهندي ،تنهن ڪري هن دلخراش داستان جي شروع ۽ آخر کي ئي ڇڏي ڏي“. سوداگرزادي ڏٺو ته سندس گفتگو کان خواجي کي رنج پهچي رهيو آهي ،اُن ڪري خيال ڪيائين ته منهنجو پنهنجي ڪم سان ڪم آهي ،ڪهڙو ضرور آهي ،جو مان سندس ذاتي حقيقتن ۾ وڃي اٽڪان .هُو خاموش ٿي ويو ۽ خواجي سان دسترخوان تي شريڪ ٿي ويو .ٻه مهينا برابر سوداگر زادي اُتي اهڙي َء دانائي َء ۽ پاڪائي َء ۾ گذاريا ،جو ڪنهن کي سندس اصليت جي خبر پئجي نه سگهي ،ڏينهون ڏينهن خواجي جي محبت ساڻس وڌندي ويئي .ايتري قدرجو هڪ گهڙي به اُن کان جدا رهي نه ٿي سگهيو. هڪ ڏينهن جيئن پاڻ ۾ روح رهاڻ ڪري رهيا هئا ،تيئن سوداگرزادي روئڻ شروع ڪري ڏنو .هو وڃي سڏڪن ۾ پيو .خواجي سندس هي َء حالت ڏسي ،کيس دلداري ڏني ۽ رومال سان سندس ڳوڙها اُگهي ،کانئس سندس روئڻ جو سبب پڇيائين. سوداگر زادي کيس ورندي ڏني ته ”اي سائين ڇا عرض ڪريان! جيڪر مان اوهان جي محبت ۾ رهي ،اوهان جي مجلس ۽ ميٺاج جو سا ُء نه وٺان ها .يا اوهان پنهنجي مهرباني َء جي نگاه مون تي نه ڪريو ها .هاڻي ٻن مشڪالتن جي اندر اَچي ويو آهيان. هڪ ته اوهان کان جدا ٿيڻ تي دل نه ٿي گهري ،ٻيو ته هتي رهڻ جو سانگو ۽ اتفاق نه ٿو بڻجي ،تنهن ڪري الچار وڃڻو ضروري ٿيو ،پر اوهان جي فراق کي براشت ڪرڻ به مون کان دور آهي .اوهان جي فراق کان حياتي َء جي اميد گهٽ ٿو ڀانيان “.اِها ڳالهه ٻڌي خواجو به روئڻ ۾ ڇٽڪيو ،تان جو سڏڪن ۾ پئجي ويو ،چيائين ته ”اَي فرزند ،اهڙو جلد ۽ سگهو هن پنهنجي ٻڍڙي خدمتگار وڇوڙ کان کي دلگير ۽ اُدا س ڪري ٿو وڃين؟ وڃڻ جو اِرادو ڦٽو ڪر ،جيستائين مان جيئرو آهيان ،تيستائين ته هتي رهه ،تنهنجي ِ هڪ دم به جيئرو رهي نه سگهندس .ملڪ جي هوا چڱي ۽ موافق آهي ،تنهن ڪري صالح هي َء آهي ته ڪو معتبر ماڻهو موڪلي ،پنهنجي ما ُء پي ُء کي ،سموري مال اسباب سميت ،هتي گهرائي َوٺ .سواري َء ال ِء جو به بندوبست گهربل هجي ،مان اُهو حاضر ڪري ڏيندس .جڏهن تنهنجا والدين هٿ پهچي وڃن ته پو ِء آرام ۽ آزادي َء سان ويهي واپار ڪج .مان هن ڄمار تائين زماني جون گهڻيون گرميون ۽ سرديون سٺيون آهن ۽ رنج ۽ ؼم جون گهڙيون ڏٺيون آهن ،هاڻي ٻڍو ٿيو آهيان ۽ ڪو به اوالد نه اٿم ،جو آئي َء ويل ڪم اَچي .مان تو کي اوالد کان سرس ٿو سمجهان ،تو کي پنهنجي ڪاروبار جو مختيار ۽ پنهنجي ميڙي چونڊي َء جو وارث ٿو مقرر ڪريان ،جيستائين جيئرو آهيان ،دال روٽي ڏجينم ،منهنجي ڪفن ۽ دفن کان پو ِء هر چيز تنهنجي آهي “.سوداگر زادي چيس ته ”بيشڪ اوهان منهنجي ؼمخواري َء ۽ خاطرداري َء ۾ ڪا به گهٽتائي نه ڪئي آهي ،ايتري قدر جو والدين به ياد نه اٿم ،مگر منهنجي والد مون کي هڪ سال جي اجازت ڏني هئي ،ميعاد اَچي ڀريو آهي ،جيڪڏهن وقت سر پهچي نه سگهيس ته ٻڍڙو پي ُء روئي روئي شايد هن جهان مان گذري وڃي .جڏهن ته ما ُء پي ُء جو حڪم مڃڻ خدا جي رضامندي َء ۾ داخل آهي ،اُن کان ڪنڌ ڪڍائڻ ،بد دعا ۾ شامل ٿيڻ ڪا صالح ڀري ڳالهه نه آهي .اِئين نه ٿئي جو ،ٻنهي جهانن ۾ مون کي روسياهي حاصل ٿئي .اُن ڪري مون کي خوشي َء سان اجازت ڏيو ته پنهنجي وطن موٽي وڃان .اوهان جي احسان ۽ مروت کي هميشه ياد رکندس .سوداگر زادي جڏهن اهڙيون اهڙيون مٺيون ڳالهيون جوهر فروش کي ٻڌايون ،تڏهن سندس شوق کي وڌيڪ مهميز لڳي .آخر کيس چيائين ته ”جيڪڏهن تون هتي رهڻ نه ٿو چاهين ،ته مون کي به پاڻ سان وٺي هل .مان تو کي ساهه برابر سمجهان ٿو ،اِئين چئي ،پنهنجي نوڪرن کي حڪم ڏنائين ته سفر جو اسباب تيار ڪيو وڃي ،۽ پاڻ به تيارين ۾ مشؽول ٿي ويو .جڏهن خواجي جي سفر جي ڳالهه مشهور ٿي ،تڏهن ٻين سوداگرن به ساڻس گڏ هلڻ جي تياري ڪئي .خواجه سگ پرست سڄي َء دولت کي سميٽيو ،بيشمار نوڪر، چاڪر ،اَن ڳڻيا تحفا ۽ سوکڙيو ،هٿيار پنوهارن سان پهريل حبشي ،رومي ۽ ترڪي ٻانها ،عربي گهوڙن تي سوار ،تيار ڪيا ويا، هڪ اُٺ جي پاکڙي تي ،جنهن کي مخملي گادين سان سينگاريو ويو هو ،ڪتي کي ويهاريو ويو ،ٻئي اُٺ تي ٻنهي قيدين جا پڃرا کڻائي ،هي قافلو روانو ٿيو ،جتي جتي هن قافلي منزل ٿي ڪئي ،اُتان جا سڀيئي سوداگر اَچي ٿي وٽس حاضر ٿيا .آخر خير ۽ سالمتي َء سان هي قافلو اَچي استبول جي نزديڪ پهتو .شهر جي ٻاهران پَڙا ُء لڳو .اِتي سوداگر زادي خواجي کي عرض ڪيو ته ”قبال ،جي اجازت هجي ،ته مان پنهنجي پي ُء ما ُء وٽان ٿي اَچان ،۽ اوهان جي رهڻ ال ِء شهر ۾ ڪو علحدو انتظام ڪريان “.خواجي
کيس جواب ڏنو ته ”مان ،هتي فقط تنهنجي خاطر آيو آهيان ،ڀلي وڃ پر جلدي موٽي اَچج ،جا ِء اهڙي ڏسج ،جا تنهنجي گهر کان دور نه هجي“. جڏهن سوداگر زادو پنهنجي گهر آيو ،تڏهن گهر جا ڀاتي حيران ٿي ويا ته هي اجنبي نينگر ڪير آهي ،جو گهر ۾ گهڙي آيو آهي .سوداگر زادو يعني وزيرزادي ،ايندي ئي وڃي پنهنجي ما ُء جي پيرن تي ڪِري ۽ روئي چيائينس ته ”مان تنهنجي ڄائي آهيان“. هي َء ٻڌندي ئي سندس ما ُء کيس گهٽ وڌ ڳالهائڻ شروع ڪيو .چوڻ لڳيس ته ”اي پليد ،تو پنهنجو منهن ته ڪارو ڪيو ،پر پنهنجي خاندان تي اُهو ٽِڪو التو ،جو ڪڏهن به ڌوپي نه ٿو سگهي .مان ته توکي ماري ،روئي پٽي ويٺي هيس ،مان هاڻي به تو کان بيزار آهيان “.هي ٻڌي ،وزيرزادي َء مٿي تان پڳڙي اڇالئي ڇڏي ،۽ ما ُء کي چيائين ته ”اي ماءُ ،مان ڪنهن بُري خيال يا بڇڙي اِرادي سان نه ويئي هيس ،مگر تنهنجي حڪم موجب ،پي ُء کي قيد مان ڇڏائڻ ال ِء هي َء حيلو ڪيو هيم ،خدا جو شڪر آهي ،جو مون پنهنجي مطلب کي وڃي پورو ڪيو آهي .مان اُن سوداگر کي اُن ڪتي سميت ،جنهن جي ڳچي َء ۾ لعلن جا ٻارهن داڻا موجود آهن، وٺي آئي آهيان -۽ انهي َء ئي سوداگر جي ڳالهه ته منهنجي پي ُء بادشاهه سان ڪئي هئي! مون ڪا خيانت ڪا نه ڪئي آهي ،۽ محض سفر جي ڪري ئي هي لباس پهريو اٿم .اُميد آهي ته سڀاڻي قبله گاهه کي بنديخاني مان آزاد ڪري وٺنديس “.جڏهن سندس ما ُء سمجهيو ته سندس ڌي َء مردن جهڙو ڪم ڪيو آهي ،تڏهن خوش ٿي کيس ڳلي الٿائين ۽ کيس رخصت ڏنائين .هن وري سوداگر زادي جو ويس پهريو ۽ خواجي وٽ آئي ،خواجو کيس ڏسي بيحد خوش ٿيو .درياه جي ڪناري تي هڪ باغ ۾ تنبو هنيا ويا ،۽ اُتي منزل ڪري ،خواجو رهي پيو. ٽپهري َء جي وقت ،خواجو ۽ سوداگرزادو ،تنبو َء کان نڪري ڪرسين تي ٻاهر تماشي ۽ سير ڪرڻ ال ِء ٿي ويٺا .اوچتو هڪ شاهي جاسوس اُتان اَچي النگهائو ٿيو .ماڻهن جي فوج ۽ اجنبي اسباب کي ڏسي ،عجب ۾ پئجي ويو ،۽ دل ۾ چيائين ته شايد ڪنهن بادشاهه جو ايلچي آهي.سو بيهي تماشو ڏسڻ لڳو .خواجي جي هڪ مالزم جي نظر وڃي اُتس پيئي ،جنهن کانئس پڇيو ته ”تون ڪير آهين؟ ،هن کيس ٻڌايو ته ”آئون شاهي چوبدار آهيان ،.خادم خواجي کي وڃي سڄي حقيقت ٻڌائي .خواجي نوڪر کي چيو ته ”کيس وڃي ٻڌا ِء ته اسان مسافر پرديسي سوداگر آهيون ،جيڪڏهن مرضي هجيئي ته اسان جي محفل ۾ اچي شريڪ ٿي ،۽ هڪ پيالو شربت جو نوشجان ڪري وڃ “.شاهي جاسوس جڏهن سوداگر جو نالو ٻڌو ،ته هيڪاري حيرت ۾ پئجي ويو ،۽ خوش ٿي خواجي جي محفل ۾ آيو .ايندي ئي هو خواجي جي شان شوڪت ٺاهه ٺوهه کي ڏسي حيران ٿي ويو .خواجي ۽ سوداگر زادي کي سالم ڪرڻ بعد ڪرسي َء تي ويهي رهيو ،جيئن ئي سندس نظر ڪتي جي مرتبي ۽ مان تي پيئي ته سندس هوش ڇڏي ويو .وري جو ماڻهن کي پڃري ۾ قيد ڏٺائين ،ته آقي باقي پريشان ٿي ويو .خواجي سندس چڱو آڌرڀا ُء ڪيو ،مگر هُو سمورو وقت خواجي جي ابتڙ هلت تي سوچيندو رهيو .نيٺ خواجي کان موڪالئي هُو پنهنجي گهر آيو. رات هن بيحد اضطراب ۾ گذاري ،صبح ٿيندي ئي دربار ۾ حاضر ٿيو ،۽ مون کي سڄي َء حقيقت کان آگاهه ڪيائين .هن حقيقت کي ٻڌڻ سان مون کي بيحد ڪاوڙ آئي ،مون حڪم ڏنو ته ”اهو سوداگر مارائڻ جي الئق آهي ،اُن ڪري جالد جلد وڃي اُن جي سر ڪپي ،اچن!“ قدرت خدا جي ،جو اُهو ساڳيو ايلچي ،فرنگ جو ويٺل سفير ،دربار ۾ وجود هو ،تنهن کلي ڏنو .مان هي ڏسي هيڪاري تپي ويس ،چيومانس ته ”اي بي ادب ،شاهي دربار ۾ اهڙي َء ريت کلڻ بيحد گستاخي آهي .هن بي وقتي کلڻ کان ته روئڻ بهتر هو” .سفير عرض ڪيو ته ”قبال ،گستاخي معاؾ ٿئي ،ڪي ڳالهيون دل تي تري آيون ،جنهن ڪري بيوقت کلڻ جو گناهه ڪيو اٿم ،پهريائين ته اڳئين وزير جيڪو ڪجهه چيو هو ،سو سچ هو ،۽ هاڻي هو قيد مان آزاد ٿيندو ،ٻيو ،هاڻي وري حضور هُن بيگناهه سوداگر کي مارائڻ جو حڪم ڏنو آهي ،جو پڻ انصاؾ کان پري آهي ،تحقيقات کان سوا ِء ڪنهن جو خون هارڻ ڪڏهن به صالح ڀري ڳالهه نه آهي .خبر نه آهي ته سوداگر جي اندر ۾ ڪهڙو راز آهي! منهنجو عرض آهي ته پهريائين سوداگر کي دربار ۾ گهرايو وڃي ۽ اُن کان حقيقت پڇي وڃي ،پو ِء جيڪڏهن هُو گنهگار آهي ،ته اُن کي سزا ڏيڻ واجب ۽ الچار آهي “.مون اُن وقت سوداگر کي ڪتي سميت حاضر ڪرڻ جو حڪم ڏنو ،خواجو اُن سوداگر زادي سميت ستت اچي حاضر ٿيو .سوداگر زادي جي خداداد حسن کي ڏسي ،اسان سڀ حيران ۽ هڪا ٻڪا رهجي وياسون .سندس هٿ ۾ هڪ جواهرن سان ڀريل ٿالهي هئي ،جنهن جي تاب ۽ تجلي َء ساري جا ِء روشن ڪري ڇڏي هئي .گهڻي آداب ۽ نياز کان پو ِء ،هن اها ٿالهي منهنجي تخت جي اڳيان رکي .خواجي به اِهڙي َء ريت زمين چمي دعائون ڏنيون .ايڏي ته فصاحت ۽ بالؼت سان پئي ڳالهايائين ،جو ڄڻ ته بلبل ٿي زمزمه سرائي ڪئي. مون کي سندس گفتگو بيحد پسند آئي ،پر ڪاوڙ جي سببان چيو مانس ته ”اي شيطان جي صورت انسان ،تو هي َء ڪهڙي بيجا هلت ورتي آهي ۽ پنهنجي ڪاڻ موت کي سٽيوآهي؟ ٻڌا ِء ته تون ڪهڙي دين ۽ مذهب جو آهين ،جو هي َء حالت پاڻ وٽ روا رکي اٿيئي؟ جيڪڏهن ڪافر به آهين ،ته ڪفر جو هي َء ڪهڙو اصول آهي؟ ڪهڙي نالي سان هي بُرا ڪم ڪندو ٿو وتين؟“ هُن عرض ڪيو ته “ حضور جو سر سالمت هجي ،هي ؼالم مسلمان آهي ۽ دين جي پنجن ئي رڪنن تي قائم ،پر جيڪڏهن مون ۾ ڪو عيب آهي ته اِهو انهي َء عيب جي ڪري خلق ۾ بدنام آهيان.شايد ؼصي جو سبب منهنجي اِها ڪم بختي آهي ،جنهن جو ظاهر ڪرڻ ناگوار آهي .خدا جي خلق .سگ پرست“ سڏي ٿي ۽ انهي َء نالي سان جهان ۾ خوار آهيان،. اِهو جواب ٻڌي ،وڌيڪ ڪاوڙ مان چيومانس ته ”مون کي ڳالهين ۽ بهانن ۾ ٿو ريجهائين ،مگر هرگز ڪين مڃيندس. جيستائين تون پنهنجي گمراهه ٿيڻ جو سچو سبب نه ٻڌائين ،جيستائين مون کي يقين نه ايندو ،تيستائين تو کي نه ڇڏيندس ،بلڪه مارائيندس ،جيئن ٻين کي به عبرت ٿئي ته وري ٻيو ڪو به دين ۾ اهڙو رخنو نه وجهي“. هي ٻڌي خواجي ورندي ڏني ته ”اي بادشاهه مون نڀاڳي جي مارائڻ جو اِرادو ڦٽو ڪر ،۽ هي جيڪو مال بيشمار آهي ،سو وٺ ،مون کي ۽ منهنجي پٽ کي پنهنجي صدقي ڀلي ملڪ نيڪالي ڏي :مان فقط تو کان جيئدان گهري رهيو آهيان“. اِتي مون مرڪي چيس ته ”اي نادان ،مون کي مال ۽ دولت جي طمع ٿو ڏين ،اللچ ٿو آڇين ،پر سچ چوڻ ڌاران تنهنجو ڪو به ڇوٽڪارو نه آهي.
هن حڪم ٻڌڻ شرط خواجي جي اکين مان آب اُڇلجي آيو ،۽ نينگر ڏانهن ڏسي ٿڌو ساهه کنيائين ،کيس چوڻ لڳو ته ”مان بادشاهه جي اڳيان ڏوهي ۽ گنهگار ٿي مارجي ويندس ،پر تنهنجي پارت ڪنهن کي ڪريان ۽ توکي ڪنهن جي حوالي ۾ ڏيان“. تڏهن مان ڏمرجي کيس چيو ته ”اي مڪار ،گهڻائي عذر ۽ بهانا ڪيا اٿيئي ،هاڻي ٻيو ڪجهه ڪين ٻڌندس ،جيڪي چوڻو اٿيئي ،سو جلدي ٻڌا ِء ،نه ته پنهنجي سِ ر تان آهو کڻ“. اُن وقت خواجو اڳڀرو آيو ۽ تخت جي پائي کي چمي چيائين ته ”اي بادشاه سالمت ،جيڪڏهن منهنجي مارائڻ جو حڪم نه فرمايو ها ته هوند ٻيون سڀيئي سختيون ۽ صدما سهي ،هر گز پنهنجوراز نه ٻڌايان ها ،پر ساهه پيارو اٿم ،ڄاڻي واڻي کوهه ۾ ڪرڻ ڪا دانشمندي نه آهي ،جيڪڏهن حضور جي رضا اِها آهي ،ته ضعيؾ جي حقيقت ٻڌو! پهريائين حڪم فرمايو ته اِهي پڃرا، جن ۾ ماڻهو بند آهن ،دربار ۾ گهرايا وڃن ،منهنجي حقيقت جي بابت اُنهن کان پڇيو وڃي ،جيڪڏهن تر جو به تفاوت هجي ته هي بدنصيب سر ۽ اوهان جي تلوار“. مون کي سندس ڳالهه پسند آئي ۽ اهي پڃرا گهرائي ،پنهنجي سامهون رکايم.
قصو خواجي سگ پرست جو خواجو هن طرح بيان ڪرڻ لڳو ته ”قبال عالم ،مان هنن جو سڳو ڀا ُء آهيان .هي جيڪو ؼالم جي کٻي هٿ کان بيٺو آهي ،سو وڏو ڀا ُء اٿم .هي جيڪو سڄي هٿ کان بيٺو آهي ،سو وچون .مان هنن ٻنهي کان ننڍو آهيان .اسان جو پي ُء ايران ۾ وڏو مشهور سوداگر هو .جڏهن مان چوڏهن ورهين جو ٿيس ته بابي سائين وفات ڪئي ،جڏهن سندس ڪفن دفن کان فارغ ٿياسون ۽ چاليهو به گذريو ،تڏهن هڪڙي ڏينهن هنن ڀائرن مون کي چيو ته ”هاڻي ابي جو مال ،ورهايون ،پو ِء جنهن کي جيڪي وڻي سو وڃي ڪري. ”تڏهن مون چين ته ”اي ادا ،هي َء ڪهڙي ٿا ڳالهه ڪريو! مان اوهان جو ؼالم آهيان ،جيڪڏهن والد محترم مري ويو آهي ته توهان ٻيئي منهنجي ال ِء اَبي جي بجا ِء آهيو .ماني ٽڪر ڏيندا رهو ۽ سُڌ سما ُء لهندا رهو ،جيئن حياتي خير سان گذري .مان اوهان جي خذمت ۾ رهڻ پسند ڪندس .منهنجو ميراث ۽ حصي سان ڪهڙو ڪم ،توهان جي پس خورده مان پيو پيٽ پاليندس .مان اَڃا ننڍو آهيان ،لکي پڙهي به پورو ڪين ڄاڻان.مون کان ڇا ٿي سگهندو؟ توهان منهنجي پرورش ڪندا رهو ،جنهن جي مون کي وڏي ضرورت آهي“. ”پر جيئن ته سياڻا چئي ويا آهن ته سڀ ڪجهه ٿيءُ ،پر ننڍو ڀا ُء نه ٿيءُ ،منهنجي ڳالهه ٻڌي ورندي ڏنائون ته ”تنهنجي شايد اِها مرضي آهي ،ته اسان کي پاڻ جهڙو محتاج ۽ خراب ڪرين!“ هي ٻڌي مان هڪ ڪنڊ ۾ وڃي روئڻ لڳس .پر وري دل کي سمجهايم ته وڏا ڀائر آهن ،نيٺ منهنجي چڱائي سوچي هوندائون ،اِهو خيال ڪندي سمهي رهيس .صبح جو اُٿي ڇا ڏسان ته قاضي َء جو نوڪر بيٺو آهي .هُو مون کي عدالت ۾ وٺي ويو .اُتي ڏٺم ته هي ٻيئي ڀائر ويٺا آهن .قاضي َء مون کان پڇيو ته ”ڪهڙي سبب پنهنجي پي ُء جو ورثو نه ٿو وٺين؟ ،مون جيڪي گهر ۾ چيو هو .سو هتي به قاضي َء کي چئي ٻڌايم ،ڀائرن هي ٻڌي چيو ته جيڪڏهن ائين آهي ته هت ٻه لفظ دستبرداري َء ال ِء لکي ڏي .مون سمجهيو ته ڀائر هي سڀ ڪجهه منهنجي چڱائي َء ال ِء پيا ڪن ،جيئن مان پنهنجي ملڪيت کي بيسود تباهه نه ڪري ڇڏيان .اُن ڪري سندن خواهش موجب ،پنهنجي دستبرداري لکي ڏنيم .قاضي صاحب اُن تي مهر هنئي ،۽ هُو اُها لکيت وٺي ،خوش خوش گهر ڏانهن موٽيا .ٻئي ڏينهن مون کي چيائون ته ”ادا ،هي َء جا ِء جنهن ۾ تون رهين ٿو ،سا اسان کي درڪار آهي ،تون اُن کي خالي ڪري ،پنهنجي ال ِء ڪنهن ٻي َء جا ِء کي وڃي ڳولهه “.اِتي مون سمجهيو ته هي پي ُء جي ڪکن ۾ به پنهنجي رهڻ تي راضي نه آهن .الچار ڇڏي وڃڻ جو ارادو ڪيم ،اي جهان پناهه! جڏهن منهنجو والد جيئرو هو ۽ جڏهن به مسافري َء تان موٽي ايندو هو ،ته سڀ ڪنهن ال ِء واليت جون سوکڙيون ۽ سوؼاتون منهنجي ال ِء آڻيندو هو ۽ مون سان بيحد محبت رکندو هو ،ڇو ته مان سندس ننڍو پٽ هوس .مان اُهي وڪڻي ،ٿوڙي گهڻي موڙي گڏ ڪري ورتي .والد کان مليل ترڪستان جي هڪ ٻانهي ۽ گهوڙو وڪڻي هڪ جا ِء خريد ڪيم ۽ اُن ۾ وڃي رهيس .هي ُء ڪتو به مون سان گڏجي ،اُن نئين گهر ۾ آيو .هڪ دڪان وٺي ڪپڙي جي تجارت شروع ڪري ڏنيم ،۽ پنهنجي قسمت تي راضي ٿي رهيس .جيتوڻيڪ ڀائرن بلڪل بي مروتي ڪئي هئي ،پر خدا مهربان ۽ ٻاجهارو آهي .ٽن ورهين تائين منهنجو دڪان ڪاميابي َء سان هلندو رهيو ۽ ڀروسي وارو ٿيس .ايتريقدر جو سرڪاري سامان به منهنجي دڪان تان ٿي ويو .اِتي جيڪي سو چڱو نفعو ٿيم ،ڌڻي َء جي فضل سان وقت آسودو پئي گذاريم ،۽ هميشه خدا جا شڪرانا پئي ڪيم.اوچتو ئي ،هڪ ڀيري جيئن جمعي جو ڏينهن گهر ۾ ويٺو هوس ،ته منهنجو هڪ ٻانهو جو ضروري سودي ال ِء بازار ۾ ويل هو ،سو ڏسان ته روئندو پيو اَچي .مون چيومانس ته ”ڇا ٿيو اٿيئي؟ ،هن پريشاني َء ۾ چيو ته ”سائين ،اوهان کي ڪهڙي خبر؟“ اوهان ته مزي ۾ ويٺا آهيو ،پر قيامت ۾ ڪهڙو جواب ڏيندا!“ مون چيومانس ته ”اڙي شيدي، تو کي شايد کٽي َء کنيو آهي” ،چيائين ته ”سائين ،مون کي ته عجب ٿو لڳي ته اوهان جي ڀائرن کي هڪ يهودي بازار جي چؤنڪ ۾ چوکنڀو ٻڌي پيو چهبڪن سان ماري ،۽ اوهان بيفڪر ويٺا مزا ڪريو! يهودي َء چيو ٿي ته مون کي هزار روپيا ڏيو نه ته اوهان کي ماري ڇڏيندس “.هُو اوهان جا ڀائر آهن ،۽ آخر ماڻهو ڇا چوندا! مان ٻانهي جي زبان مان هي ُء ڳالهه ٻڌي ،اُگهاڙي پيرين بازار ڏي ڊوڙيس ،۽ ٻانهن کي چوندو ويس ته ”هزار رپيا ساڻ کنيو اَچو!“ وڃي ڏٺم ته جيئن ؼالم چيو هو ،اُهو ئي حال هو .چهبڪ جو ڦهڪو پئي پيو .ويندي ئي ،ماڻهن کي چيم ته ”صبر ڪريو!“ اِئين چئي ،يهودي َء وٽ ويس .چيومانس ته ”اڄ جمعي جو ڏينهن آهي، خدا جو خوؾ ڪر ،ڇو ٿو هنن ويچارن کي مارين؟“ اُن جواب ڏنو ته ”جيڪڏهن تو کي رحم ٿو اَچي ،ته کڻي هنن جي پاران تون ئي قرض چُڪائي ڏي .مون چيومانس ته ”جيڪڏهن اِئين آهي ته اهڙو دستاويز ڏيکار ،يهودي َء چيو ته ”مان دستاويز عدالت ۾ داخل ڪري آيو آهيان “.ايتري ۾ ؼالم رپين جون ٿيلهيون به کڻي اَچي پهتا .مون يهودي َء کي هزار رپيا ڳڻي ڏنا ۽ ٻنهي ڀائرن کي ڇڏائي آيس .اُن وقت سندن حالت ڪهڙي هئي ،خدا شل ڪنهن جي نه ڏيکاري .بت اگهاڙو ،اُڃ ۽ بک ۾ پئي مئا .مون اُنهن کي گهر پهچي وهنجارايو ۽ نوان ڪپڙا ڍڪائي ،ماني کارائي .مان هي َء ڳالهه سندن روبرو ڪري رهيو آهيان ،کين ايترو به نه چيم ته اَبي جو مال ،جو وارثت ۾ اوهان کي مليو هو ،سو ڪيڏانهن ويو .سندن ڦڪائي َء کي لڪائڻ ال ِء ،مون اِها ڳالهه ئي نه چوري ،ڳچ ڏينهن کان پو ِء کين چيم ته ”هاڻي اوهان کي ڪنهن مسافري َء تي وڃڻ گهرجي “.هي ٻڌي ،هنن کڻي ماٺ ڪئي .مون سمجهيو ته هو راضي آهن .اُن سندن ارادي موجب ،سفر جو بندوبست ڪري .هڪڙو قافلو بخارا ڏانهن ٿي ويو ،اُن سان گڏ کين اُماڻيم ،۽ ويهن هزارن جو سودو پاڻ ڏنو مان .هڪ سال کان پو ِء ،اهو قافلو موٽي آيو ،پر اُن سان گڏ پنهنجي ڀائرن کي نه ڏٺم ،آخر گهڻي َء پڇا بعد ،هڪ دوست کان معلوم ٿيو ته جڏهن اهي ٻيئي بخارا ۾ پهتا ،تڏهن اُنهن مان هڪڙي پنهنجي سموري موڙي جوئا ۾ کپائي ڇڏي ،۽ هاڻي هُن قمار خاني جي ٻهاري سهاري ڪري پيو وقت گذاريو ،جڏهن جوئاري ايندا آهن ته سندن ٽهل ٽڪور ڪندو آهي، کٽندڙ جوئاري اُن جي عيوض ۾ بس ڪجهه ڏيندا آهن ۽ اُن رستي پنهنجو پيٽ پاليندو آهي .ٻيو ،هڪڙي فالودي وڪڻندڙ جي پٽ تي عاشق ٿي پيو ۽ وٽس جيڪو به زر ۽ مال هو ،سو اُن جي پٺيان لٽائي ڇڏيائين .مون جڏهن هي حال اُن شخص کان ٻڌو ،تڏهن حيرت لڳيم ۽ ايتري ته ڳڻتي ٿيم ،جو سڄي رات ننڊ نه آيم .صبح جو اُٿندي ئي ،سفر جو اسباب تيار ڪري ،بخارا ڏنهن روانو ٿيس. مليل نشانن تي وڃي ،ڀائرن کي ڳولي لڌم ،اُتان کين وٺي سرا ِء آيس .کين وهنجاري نئين پوشاڪ ڍڪايم ،خيال ڪيم ته هنن کي
ڪو به طعنو نه ڏيندس .خوؾ ٿيم ته متان هُو لڄي ۽ شرمندا ٿي وڃ ،تنهن ڪري اُها ڳالهه آئي ويئي ڪري وساري ڇڏيم .مون اُتان وري نئون سودو سامان خريد ڪيو ۽ چيومان ته چڱو ائين آهي ته اوهان گڏجي ،مون سان پنهنجي وطن هلو .اهڙي َء ريت کين وٺي ،جڏهن نيشاپور کي ويجهو آياسون ۽ جڏهن شهر باقي وڃي هڪ منزل رهيو ،تڏهن مان کين هڪ ڳوٺ ۾ ڇڏي آيس ته هُو پنهنجي رو ِء سو ِء وطن پهچي وڃن .ماڻهن کي ائين معلوم نه ٿئي ته کين مان وٺي آيو هوس.ٻن ڏينهن کان پو ِء مشهور ڪيم ته منهنجا ڀائر سفر کان موٽي آيا آهن ۽ سڀاڻي سندن استقبال ال ِء ويندس .صبح جو جيئن اُٿي گهريم ٿي ته اُنهن ڏانهن وڃان ،ته ان ڳوٺ جو هڪ شخص ٻاهر نڪري آيو ۽ رڙيون ڪرڻ لڳو .اُن جو آواز ٻڌي ٻاهر نڪتس ،پڇيومانس ته ”ڇا ٿيو اَٿيئي؟“ چيائين ته ”تنهنجي ڀائرن جي ڪري ،منهنجو گهر لٽجي ويو .رات جو ڦورو آيا ،جن سندن مال ته کنيو ،پر منهنجي گهر کي به ٻهاري ويا“. مون افسوس ڪيو ۽ کين وڃي ،پاڻ سان وٺي آيس .جڏهن ماڻهن سندن اچڻ جو ٻڌو ،تڏهن سندن مالقات ال ِء آيا ،پر هي شرم کان ٻاهر ئي نه نڪتا .آخر ٽي مهينا انهي َء ريت گذريا ،تڏهن دل ۾ ويچار ڪيم ته هيئن ڪيترا ڏينهن ماٺ ڪيو ويٺا کائيندا ،چڱو ائين آهي ته کين پاڻ سان گڏ مسافري َء تي وٺي وڃان .جڏهن اها ڳالهه ساڻن ڪيم ،ته هنن اڳي وانگر کڻي چپ ڪئي .سوداگري َء جو ڳچ سامان ۽ اسباب تيار ڪرائي ،کين ساڻ وٺي هليس ،جنهن جو محصول ڏيئي ،مال ٻيڙي َء تي چاڙهيم ته سامان کڻن ۽ چاڙهڻ جي شور تي هي ڪتو جاڳيو ،پر ٻيڙي ڪناري کان دور نڪري ويئي ،هئي ،سو ڏاڍو حيران ٿيو ۽ پريشاني َء ۾ نهارڻ لڳو .آخر ٽپو ڏيئي پاڻي َء ۾ گهڙي پيو ۽ ترڻ لڳو .مون هي ڏسي ،هڪڙي خالصي َء کي ڪتي کي وٺي اَچڻ ال ِء الٿو .خالصي ڪتي کي پڪڙي وٺي آيو ۽ ٻيڙي َء ۾ اَچي چاڙهيائينس .هڪ مهينو خير سان درياهه ۾ گذريو.پر مهيني کان پو ِء ،منهنجو هڪ ڀا ُء منهنجي هڪ ٻانهي َء تي عاشق ٿي پيو ،هڪڙي ڏينهن هن وڃي وڏي ڀا ُء کي چيو ته ”ڏاڍي شرم جي ڳالهه آهي ،جو اسان ننڍي ڀا ُء جا احسانمند رهون.هاڻي ڪا اهڙي صالح ڪجي ،جنهن سان احسان ٿورن کان بچي پئون “.تڏهن وڏي ڀا ُء جواب ڏنس ته ”ڳالهه ته واهه جي ڪئي اٿيئي! اسان کي ڪنهن به ريت هن کان پاڻ کي آزاد ڪرڻ گهرجي” .نيٺ هنن گڏجي صالح ڪئي ته مون کي ماري وجهن ۽ پو ِء منهنجي سمور مال ۽ ملڪيت جا مالڪ بڻجي پون .پو ِء هڪڙي ڏينهن جيئن مان ننڊ پيو هوس ۽ ٻانهي َء ويٺي مٿي کي مالش ڪئي ،اهو وچون ڀا ُء تڪڙو تڪڙو مون وٽ آيو ۽ مون کي ننڊ مان جاڳايائين .مان ٽپ ڏيئي اُٿي کڙوٿيس .اُن وقت مون سان هي ڪتو به گڏ هو .ڇا ڏسان ته وڏو ڀا ُء ٻيڙي َء جي مُهري وٽ سمنڊ ڏي ڪنڌ ڪيو ويٺو آهي ۽ سمنڊ جو ويٺو تماشو ڪري ۽ مون کي پيو ڏسي .مون ويجهو وڃي چيومانس ته ”ٻيو ته خير آهي!“چيائين ته ”اَچي ڏس ته ڪيئن نه هتان جا ٽوٻير ،ٽٻيون هڻي پيا موتي ڪڍن!“مون کي ته ڪجهه به نظر نه آيو ،پر مون وڏي ڀا ُء جي ڳالهه کي ڪوڙو نه سمجهي ،جهڙو ئي ويجهو ٿي، نوڙي سمنڊ ڏانهن نهاريو ،تهڙوئي وچين ڀا ُء زور سان ڌڪو ڏنو ،۽ مان بي وس وڃي سمنڊ ۾ڪريس .تڏهن ٻيئي مڪر ڪري روئڻ لڳا ۽ خالصين کي رڙيون ڪري چوڻ لڳا ته ”جلدي اَچو ۽ اسان جي ڀا ُء کي ڪڍو ،جو درياهه ۾ ڪري پيو آهي!“ايتري ۾ ٻيڙي وڌي ويئي ۽ پاڻي َء جي وير مون کي پَري ڌڪي ويئي ،پئي ؼوطا کاڌم .ڇولين ۾ لڙهندي ترندي آخر ٿڪجي پيس ،ڌڻي َء کي ياد ڪرڻ لڳس .ڪا به پناهه نظر نه ٿي آئي .سمجهه ته اجهوڪي اِجهو ٻڏس.اوچتو ڪنهن شي ِء تي وڃي هٿ لڳو .اکيون پٽي ڏٺم ته منهنجو ڪتو آهي ،جو شايد منهنجي ڪرڻ کان پو ِء پاڻي َء ۾ ٽپي پيو هو .مون ال ِء هي ُء ڪتو وسيلو بڻجي پيو .ڌڻي َء پاڪ هن کي منهنجي حياتي َء جو وسيلو بڻايو .ڪتو ۽ مان هڪ ٻئي جي مدد سان ترندي ،وڃي ڪنهن ڪنڌي َء تي لڳاسون ،ٻاهر نڪرڻ جي ڪا به طاقت نه رهي هئي .پر ڏاڍن ڪشالن سان جيئن تيئن پاڻ کي سڪي َء تي پهچايم .سارو ڏينهن ۽ رات بيهوش پيو هوس. ٻئي ڏينهن ڪتي جو آواز ڪن تي پيو .هوش ۾ آيس ،ڌڻي َء جا شڪرانا ڪيم .هيڏانهن هوڏانهن نهارڻ لڳس .پري پري هڪ شهر جي آبادي ڏسڻ ۾ آئي .هلڻ جي طاقت نه هئي ،پر ٻٽي وکون ڀري ،ساهي کڻندي ،مس مس ڪوهه پنڌ ڪيم .رات جبل تي گذاريم. صبح سان شهر ۾ پهتس .شهر جي بازار ۾ ڪيترائي نانواين ۽ حالين جا دڪان موجود هئا ،بک به گهڻو هالڪ ڪيو هوم .پر نه پائي هئي نه پيسو ،خريد ڇا ڪريان! پنڻ کان عار ٿي آيم .دل کي تسلي ڏنيم .نيٺ بي طاقت ٿي ڪري پيس .اوچتو ڏٺم ته ٻه ايراني ،عمدي پوشاڪ پهريل هٿ هٿ ۾ ڏيو .سامان کڻايو ٿي آيا .پنهنجا ملڪي ماڻهو ڏسي ڏاڍو خوش ٿيس .خيال ڪيم ته هنن کي پنهنجو درد ٻڌائيندس ته ضرور کين مون تي ترس ايندو .جڏهن اُهي ويجهو آيا ته سڃاتم ته اُهي منهنجا ڀائر آهن .ويتر خوشي ٿيم .مون رڙهي وڃي سندن هٿ چميا .مون کي ڏسندي ئي هو رڙيون ڪرڻ لڳا .وچين ڀا ُء ته اِهڙي چماٽ هنيم ،جو ڏڪي ڏڪي ڪري پيس .وڏي ڀا ُء جي پيرن کي چنبڙيس ،ته مَن مدد ڪري ،پر هن اُلٽو لتون ۽ مڪون هڻن شروع ڪري ڏنيون .هنن کي مون تي اصل رحم نه آيو .هي حال ڏسي ماڻهو اچي مڙهيا ۽ مون کي ڇڏائڻ ال ِء چنبڙيا ۽ پڇڻ لڳا ته ”هن اوهان جو ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي ،جو اوهان کيس اهڙي بيدردي َء سان ماري رهيا آهيو؟“ چيائون ته ”هي ُء حرامزادو اسان جي ڀا ُء جو نوڪر آهي ،جنهن کي درياهه ۾ ڌڪو ڏيئي ،سندس مال ۽ اسباب کڻي ويو آهي .اسان سندس ڳوال ۾ هئاسون .اڄ هتي مليو اٿئون!“ مون کان پڇڻ لڳا ته ”اي ظالم ،تو ڪيڏو نه خراب ڪم ڪيو آهي .تو اسان جي بيگناهه ڀا ُء جو خون ڪيو آهي .هن جون تو سان ڪيتريون نه ڀاليون هيون! ايتري قدر جو هن تو کي پنهنجي ملڪيت جو مختيار بڻايو .واهه جو هن کي بدلو ڏنو اٿيئي!“پو ِء مڪر ڪري روئڻ لڳا.اهڙي َء ريت مون کي وري لتون ۽ مڪون هڻن لڳا .اُن وقت شهر جو ڪوٽوال اچي اُتي النگهائو ٿيو ۽ کين منع ڪيائين ته هن کي ڇو ٿا ماريو ،۽ منهنجو هٿ وٺي قاضي َء وٽ وٺي ويو .هي ٻيئي به پوئياين آيا ۽ شهر جي حاڪم سان به اها ڳالهه ڪيائون رشوت ڏيئي پنهنجو انصاؾ گهريائون ۽ ناحقي خون جو الزام رکي مقدمو داخل ڪيائون.حاڪم مون کان جواب طلب ڪيو ،پر منهنجي حالت بک ۽ پياس جي سبب هيڻي ۽ ضعيؾ ٿي ويئي هئي ،ويتر مارڪٽ ته اهڙو الچار ڪري ڇڏيو هو ،جو ڳالهائي به نٿي سگهيس .ڪنڌ هيٺ ڪيو بيٺو هوس۽ ڪابه ورندي نه ٿي اُڪلي حاڪم کي پڪ ٿي هي ُء برابر خوني آهي .بادشاهه سالمت! مون هنن کي پئسا ڏيئي يهودي َء جي هٿ کان ڇڏايو هو ،پر هنن منهنجي دولت سان مون کي ڦاسي َء تي پئي چاڙهيو .آخر حاڪم ٰ فتوي ڏني ته ”هن کي وٺي وڃي ڦاسي َء تي چاڙهيو!“ سپاهي مون کي جهلي ڦاسي َء وٽ وٺي ويا .جڏهن ڦاسي َء کي ڏٺم ته ساهه تان هٿ کڻي ڇڏي.اُتي هن ڪتي کان سوا ِء ٻيو ڪو به مون تي روئڻ وارو ڪو نه هو .ڪتي جي هي َء حالت هئي ،جو هڪ هڪ ماڻهو َء جا پير ٿي چميائين .ويچاري کي ڪنهن پٿر ٿي هنيا ،ڪنهن لڪڻ ،پر هي ُء اُتان هڪ قدم به نه ٿي چريو .مون قبلي جي
طرؾ منهن ڪري رب العالمين کي سوال پئي ڪيو ته ”هن وقت تنهنجي پاڪ ذات کان سوا ِء ٻيو ڪو به منهنجو مددگار آهي ،جو ويجهو اچي ۽ مون بيگناهه کي ڇڏائي ،هاڻي تون بچائيندين ته بچندس “.ائين چوندي ،سجدي ۾ ڪري پيس .ڌڻي پاڪ جي اهڙي حڪمت ٿي ،جو انهي َء شهر جي بادشاهه جي پيٽ ۾ اچي سور پيو .امير ۽ وزير اچي گڏ ٿيا .حڪيمن عالج شروع ڪري ڏنو ،پر کيس ڪو به فائدو نه ٿيو .آخر ڪن درويشن کيس صلح ڏني ته سڀ کان چڱي دوا اِها آهي ،جو ؼريبن ۽ مسڪينن کي ڪجهه خيرات ڪريو ۽ قيدين کي آزاد ڪريو ،ڇو ته دعا ۾ جلد اثر ٿيندو آهي.اُتان بادشاهه جا خيرخواهه هيڏانهن هوڏانهن ڊوڙيا ،هڪڙو اُنهي َء ميدان ۾ اچي نڪتو ،۽ گوڙ ڏسي سمجهيائين ته شايد ڪنهن کي ڦاسي ٿا ڏين ،اِئين سمجهي سوري َء جي طرؾ گهوڙو ڊوڙائي اچي پهتو ،ترار سان نوڙيون ڇني وڌائين۽ حاڪم ۽ سپاهين کي بلڪل سخت ڳالهائي منع ڪيائين ته ”ههڙي نازڪ وقت ۾ ،جڏهن بادشاهه جي هي َء حالت آهي ،اوهان خدا جي خلقت کي ماريو ٿا؟“ اِئين چئي ،مون کي ڇڏائي ڇڏيائين .تڏهن ٻئي ڀائر وري حاڪم وٽ ويا ۽ منهنجي مارائڻ ال ِء چيائونس ،حاڪم ته رشوت کاڌي هئي ،تنهن ڪري جيڪي هنن ٿي چيس ،سو ٿي ڪيائين. هن چين ته ”توهان دلجا ِء ڪريو ،هاڻي مان هن کي اِهڙي قيد ۾ قابو ٿو رکان ،جو پاڻيه ئي بک اُڃ جي وگهي مري ويندو ،۽ ڪنهن کي به خبر ڪا نه پوندي “.پو ِء مون کي گرفتار ڪري وري نظربند رکيائين.اُن شهر جي ٻاهر ڪوهه پنڌ تي هڪڙو جبل هو ،جنهن ۾ حضرت سليمان جي وقت ۾ ،ديون هڪڙو کوهه ٺاهيو هو ،جنهن کي ”زندان سليماني“ سڏيندا هئا ،جنهن تي بادشاهه ڪاوڙبو هو ،تنهن کي اُتي قيد رکندا هئا ،جتي هو آخر مري ويندو هو .نيٺ رات جو هي ٻيئي ڀائر ۽ حاڪم جو نوڪر مون کي اُن جبل تي وٺي ويا ،۽ اُنهي َء ؼار ۾ وجهي ،دلجا ِء ڪري موٽيا .بادشاهه سالمت! هي ُء ڪتو به مون سان هليو آيو .جڏهن مون کي کوهه ۾ اُڇاليائون ،تڏهن هي ُء ڪتو کوهه تي ويهي رهيو .مان اندر اوندهه ۾ بيهوش پيو هوس .جڏهن هوش ۾ آيس .تڏهن پاڻ کي مئل سمجهيم ۽ اُنهي َء جا ِء کي قبر سمجهيم .اِت ٻن ماڻهن جي ڳالهائڻ جوآواز منهنجي ڪن تي پيو ،جي پاڻ ۾ ڳالهائي رهيا هئا .مون سمجهيو ته منڪر نڪير مالئڪ آهن ،جي مون کان سوال جواب ڪرڻ ال ِء آيا آهن .نوڙي َء جو سُرڪاٽ به ٻڌم ،جا ڄڻڪ ڪنهن لڙڪائي هئي .حيران ٿي هيڏانهن هوڏانهن هٿ هنيم ،ته هٿن کي ڪنڊا لڳا .گهڙي َء کان پو ِء وات جو چٻڪو ٻڌم ،ڄڻ ته ڪو کائي رهيو هو.تڏهن مون پڇيو ته ”رب جا ٻانهؤ ،اوهان ڪير آهيو؟ خدا جي نالي مون کي ٻڌايو!“ تڏهن اُهي کليا ۽ چيائون ته ”هي بنديخانو حضرت سليمان جو آهي ،۽ اسان قيدي آهيون “.مون پڇين ته مان جيئرو آهيان؟“ هُو وري ٽهڪ ڏيئي کليا ،۽ چيائون ته ”اڃان ته جيئرو آهين ،پر نيٺ مرندين “.مون چين ته ”اوهان ڇا ٿا کائو؟ جيڪي اَٿو ،اُن مان مون کي به ڪجهه ته ڏيو!“ پر مون کي ڪجهه به نه ڏنائون ،کائي پي سمهي رهيا .مان بک ۽ اُڃ کان زار زار پيئي رُنس ۽ رب کي پيئي ياد ڪيم .اي بادشاهه سالمت، ست ڏينهن برابر ،سمنڊ ۾ ۽ ايترائي ڏينهن ڀائرن جي بي مروتي َء ڪري ،هڪ ڪڻو به اَنَ جو وات ۾ نه پيو هوم .خوراڪ جي بجا ِء مار پئي مليم ،بلڪ اهڙي بنديخاني ۾ وڃي پيس ،جتان ڇٽڻ جي اُميد ئي ڪا نه هئي .نيٺ اَچي سڪرات لڳيم ،حالت اهڙي اَچي ٿيم ،جو بعضي دم پيو کڻان بعضي بيهوش ٿي پيو وڃان .ڪڏهن ڪڏهن اڌ رات جو هڪ شخص ايندو هو ،۽ رومال ۾ مانيون ٻڌل ۽ پاڻي َء جو لوٽو نوڙي َء ۾ هيٺ لڙڪائي ،سڏ ڪندو هو ،پو ِء اُهي ٻيئي ماڻهو ،جي مون سان قيد هئا ،سي اُٿي وٺندا هئا ۽ کائيندا پيئندا هئا ،منهنجي ڪتي اِهو روزانو ڪم ڏسي عقل هاليو ته جيئن هي شخص ماني پاڻي کوهه ۾ لڙڪائي ٿو ،تيئن هُو به ڪجهه ڪري ،جيئن ؼذا ملڻ سان منهنجي حياتي بچي .اِهو خيال ڪري ،ڪتو شهر ۾ ويو .نانوائي َء جي دڪان تي ڪيترا نان تيار ٿيل هئا ،ٽپو ڏيئي هڪڙو کڻي ورتائين ۽ وٺي ڀڳو .ماڻهو پٺيان ڪاهي پيس ،پر هُن نان نه ڇڏيو.شهر جا ڪتا به پويان لڳس ،پر هُو وڙهندو ،اَچي کوهه جي مٿان پهتو ۽ نان اُڇالئي ڏنائين .نان کي پنهنجي اڳيان پيل ڏسي ۽ ڪتي جي ڀونڪ ٻڌي ،مون اِهو نان کڻي ورتو .ڪتو نان ڦٽو ڪري پاڻي َء جي ڳوال ۾ ويو ،هڪ ڳوٺ ۾ هڪ ٻڍڙي َء جو گهر هو ،جتي دال ۽ مٽ پاڻي َء جا ڀريل رکيا هئا. ٻڍڙي َء چَ رخو پئي ڪَتيو .ڪتو ڪوزي جي ويجهو ويو ۽ لوٽي کي کنيائين ،ته ٻڍڙي َء هڪل ڏنيس ،لوٽو سندس وات مان ڪري وڃي مَٽ جي مٿان پيو ،جنهن ڪري مَٽ ڀڃي پيو ۽ پاڻي وهي هليو ،۽ ايتري تڪليؾ ۽ مشقت کان پو ِء ،اُن ٻڍڙي َء کي ؼار جي منهن وٽ وٺي آيو ،اُن ڏول کي نوڙي َء ٻڌل اُن کوهه جي منهن کان هيٺ لٽڪايو ،مون اُهو ڏول جهلي ماني کائي ،پاڻي َء جا ٻه ٽي ٰ تعالي جو شڪر بجا آڻي ،هڪ ڪنڊ ۾ ويهي رهيس ،۽ خدا جي قيدرت تي پئي ڍڪپي ،پيٽ جي ڪتي کي راضي ڪيم.پو ِء هللا ُ سوچيم ته اڳتي االئجي ڇا ٿيڻ وارو آهي ،ويچارو بي زبان جانور انهي َء رستي ماني به آڻيندو هو ۽ ان ٻڍڙي َء جي رستي پاڻي به پهچائيندو هو .نانواين جڏهن ڏٺو ته اُن ڪتي کي جتان جهٽ لڳي ٿو ،اُتان نان کنيو ٿو وڃي ،تڏهن کين ترس پيو ۽ سمجهيائون ته ضرور هن ۾ ڪو راز آهي .سو جڏهن اُنهي َء کي ڏسندا هئا ،تڏهن پاڻمرادو کيس مانيون اُڇالئي ڏيندا هئا ،جيڪڏهن هو َء ٻڍڙي زال وقت سَر پاڻي نه پهچائيندي هئي ،ته ڪتو سندس گهر وڃي مَت ۽ دال ڀڃي ڇڏيندو هو .اُن ڪري هو َء الچار روزانو پاڻي پهچائي ڏيندي هئي .اهڙي َء ريت مون کي روز ماني ۽ پاڻي ملندو هو .ڪُتو انهي َء قيد خاني جي منهن تي ،دربان وانگر ٿي رهيو .اهڙي َء ريت مون کي ڇهه مهينا گذري ويا .بادشاهه سالمت ،اوهان خيال ڪري ڏسو ته ماڻهو اهڙي َء اونداهي َء ۾ رات ڏينهن ڪهڙي َء ريت گذاريندو هوندو! هن جهان جي هوا ،جڏهن اُن کي لڳندي ئي ڪين هوندي ،ته اُن جو ڪهڙو حال هوندو! فقط َکل ۽ هڏا باقي بت ۾ وڃي رهيا هئا .حياتي منهنجي ال ِء زهر بڻجي ويئي هئي ۽ دل ۾ ڌڻي َء کي اهو ئي سوال پيو ڪندو هوس ته ”اي منهنجا ڌڻيءَ ،اهڙي جيئڻ کان ،منهنجا ڏينهن کٽائين ته چڱو ،اهڙن عذابن کان ته بچي پوان! جيئرو آهيان پر مُئن جهڙو “.هڪڙي َء رات جو هُو ٻيئي قيدي ،جي مون سان گڏ رهندا هئا ،سي ننڊ ۾ سُتا پيا هئا ،پر مون کي پنهنجي سورن جي يادگيري پيئي ،اُن ڪري ننڊ نه ٿي آيم ۽ پئي رنم .رب جي درگاهه ۾ توبهه ۽ گيسي ڪرڻ لڳس .اِئين ڪندي ،پوئين رات جو ڇا ٿو ڏسان ته هڪڙي رسي ،ڌڻي َء جي مهرباني َء سان ،اُن کوهه جي منهن کان لڙڪندي هيٺ پئي اچي .ماڻهو َء جو آواز مٿان ٻڌم ،جنهن چيو ته ”اي نڀاڳا ،هن نوڙي َء کي پنهنجي هٿ ۾ مضبوط جهل ،۽ اُن جي مدد سان مٿي چڙهي اَچ!“ مون دل ۾ سمجهيو ته ڀائرن کي وري به رحم پيو آهي ۽ پاڻمرادو مون کي ٻاهر ڪڍڻ ال ِء آيا آهن .اُن وقت ڏاڍي خوشي َء مان نوڙي چيلهه سان ٻڌيم ۽ مٿئين ماڻهو َء مون کي ٻاهر ڪڍي ورتو ،ٻاهر نڪتس ته ٻاهران ويٺل ڪتي به پُٺ ورتيم ،پر جنهن مون کي ٻاهر ڪڍيو هو ،تنهن کي اوڏي َء مهل ،اونداهي َء رات هئڻ سبب ،سڃاڻي ڪين سگهيس ،ته ڪير آهي؟ ٻاهر ڪڍندي ئي مون کي چيائين ته ”سگهو هلي اچ ،ڇو ته هتي بيهڻ جو موقعو
نه آهي ،.مون کي ته سَگهه ذري جيتري به نه هئي ،آخر جيئن تيئن ڌڪا کائي ،ٿورو ٽڪر پنڌ جو اڳتي ٿيس ،ته ڇا ڏسان ته ٻه گهوڙا سنجيا ،ٺڪيا بيٺا آهن ،جن مان هڪڙي تي انهي َء شخص پاڻ النگ ورائي ۽ ٻئي تي مون کي سوار ڪيائين .اڳتي وڌياسون، ڪَهندي ڪَهندي ،هڪ درياهه جي ڪناري تي صبح ٿي ويو سون ،اُن شهر کان اٽڪل ڏهه ٻارهن ڪوهه پري نڪري آيا هئاسون .مون ڏٺو ته هُو جوان مون ڏانهن ڪاوڙ جي نگاهن سان نهاري رهيو آهي ،ايتري قدر جو پنهنجي هٿن کي چڪ پائي رهيو آهي ۽ ڏند ڪرٽي رهيو آهي .جو ايتري ۾ ترار اُگهاڙي ڪري مون کي مارڻ ال ِء آيو .اڃان هن مون کي ڌڪ هڻن جو ارادو ڪيو ،ته مون پاڻ کي گهوڙي تان هيٺ ڪيرائي ڇڏيو .چيومانس ته ”اي سائين مون تنهنجو ڪهڙو ڏوهه ڪيوآهي ،جو تون بيگناهه کي ٿو مارين! اي مهربان ،تو پنهنجي احسان سان مون کي هن بنديخاني مان آزاد ڪيو آهي ،۽ وري مارينم ٿو! اِها تنهنجي ڀالئي ته نه چئبي!“ تڏهن هُو چوڻ لڳو ته ”مون کي ٻڌا ِء ته تون ڪير آهين؟“ چيومانس ته ”مان هڪ ؼريب بي وسيلو آهيان ۽ بيگناهه قيد ڪيو ويو هوس ،پر توهان مون کي موت کان بچايو آهي “.اهڙي َء ريت ڪيتريون ئي منٿون ڪيم .نيٺ خدا سندس دل ۾ رحم وڌو ۽ مون کي مارڻ جو خيال الهي ،ترار کڻي مياڻ ۾ وڌائين .چوڻ لڳو ته ”هاڻي جيڪا رب جي رضا ،تنهنجو نصيب چڱو هو ،جو منهنجي هٿان موت کان ڇٽين .هاڻي سگهو ٿي گهوڙي تي چڙهه ،هتي ترسڻ جي جا ِء ڪا نه آهي “.آخر گهوڙي تي سوار ٿياسون ،پر هُو نهايت فڪرمند ٿي نظر آيو .نيٺ ٻپهري َء وقت ،هڪڙي ٻيٽ ۾ وڃي پهتاسون ،اُتي هُو به لٿو ۽ مون کي به لهڻ ال ِء چيائين .پڇيائين ته ”اي ڪمبخت ،هاڻي خبر چار ڏينم ته تون ڪير آهين؟“ مون هن کي پنهنجو نالو ۽ وطن جو نشان ڏنو ۽ جو ڪجهه ٿي گذريو هو سڀ بيان ڪري ٻڌايو مانس .منهنجو احوال ٻڌي ،هُو بيوس ٿي زار زار روئڻ لڳو ۽ چوڻ لڳو ته ”اي نوجوان ،هاڻي منهنجي حقيقت کي ٻُڌا!“
قصو زيرباد جي راڻي َء جو ”مان زيرباد ملڪ جي بادشاهه جي ڌي ُء آهيان ،۽ اِهي ٻه ماڻهو ،جي تو سان گڏ انهي َء بنديخاني ۾ باندي ٿيل هئا ،اُنهن مان هڪڙو جوان ڏاڍو مورچارو آهي ،جنهن جو نالو بهره مند آهي .اُهو منهنجي ناناڻن مان هڪ وڏي سردار جو فرزند آهي .هڪڙي ڏينهن منهنجي پي ُء حڪم ڪيو ته جيڪي به هن شهر ۾ بهادر مڙس ،پهلوان ڪشتي باز ۽ تيرانداز آهن ،سي سڀ هت اچي پنهنجي پهلواني َء جا ڪرتب ڏيکارين ،تان جو خبر پوي ته منجهانئن ڪير وڌيڪ بهادر ۽ چاالڪ آهي.اُن مهل جا محالت جي ڪٽهڙي ۾ ويٺي هيس .دايون ۽ ساهيڙيون سڀ اڳيان ويٺيون هيم .مون به تماشو پئي ڏٺو ته هڪ جوان ،جو سڀني پهلوانن ۾ شهزور ٿي ڏٺو ۽ جنهن گهوڙي وانگر ٽپ ۽ هرڻ وانگر ڇال پئي ڏنا ،نظر آيو .سندس همت ۽ صورت ڏسي ،روح ۾ ريجهي پيس .خير ٻه چار ڏينهن ته مون کڻي ماٺ ڪئي ،پر نيٺ دائي َء سان دل جو حال اوريم ،۽ کيس گهڻو ئي انعام ڏنم .هو َء ڪنهن نه ڪنهن نموني سان کيس لڪائي ،مون وٽ وٺي آئي .هو به اُن وقت کان وٺي مون کي پيار ڪرڻ لڳو .ڳچ ڏينهن اهڙي َء ريت نينهن هلندو رهيو. هڪڙي ڏينهن انهي َء شخص کي چوڪيدارن هٿيار ٻڌل محالت ڏانهن ايندو ڏسي ،پڪڙي ورتو ،۽ بادشاهه کي حقيقت ٻڌايائون.. بادشاهه ٻڌندي ئي سندس مارائڻ جو حڪم ڏنو .حڪم کي رد ڪرايو ،پر بادشاهه حڪم ڏنو ته کيس زندان سليماني“ ۾ قيد ڪيو وڃي .هُو ٻيو ماڻهو جو ساڻس گڏ بند ۾ موجود هو ،سندس نوڪر آهي ،جو پڻ سانس اُن رات گڏ هو ،اُن کي به ساڳي سزا ڏني ويئي پو ِء ٻنهي کي نيئي اِنهي َء قيدخاني ۾ قيد ڪيو ويو .اِنهي َء بنديخاني ۾ کين ڀريا ٽي سال گذري چُڪا آهن .مگر اِهو ڪنهن به دريافت نه ڪيو ته هُو جوان بادشاهه جي گهر ڇو ٿي ويو ۽ سندس مقصد ڇا هيو .خدا کڻي منهنجي پت رکي .اُن شڪراني ۾ ،مون پنهنجي مٿان ضروري ٺهرايو هو ته اُنهن کي وقت سر اَنُ ۽ جَ ُل پهچائيندي رهان .اُن ڪري اَٺين ڏينهن وٽن ايندي هوس ۽ اَٺن ڏينهن جو قوت کين پهچائي ويندي هوس. ”ڪالهه رات سُپني ۾ ڏٺم ته ڪو ماڻهو چوي ٿو ته جلدي اُٿيءُ ،گهوڙا تيار ڪر ،ڪَمند ۽ ڪجهه ندي پاڻ سان کڻ ،اُن ؼار تي وڃ ۽ اُن ويچاري کي منجهانئس ٻاهر ڪَڍ .هي ٻُڌي مان جاڳي پيس ،مرداڻو ويس ڍڪيم ،هڪ صندوقڙي جواهرن ۽ اشرفين سان ڀريم ،هي گهوڙا ۽ ڪپڙا ساڻ کڻي ،اُتي پهتيس ،تنهنجو نصيب هو ،جو تو اهڙي قيد کان ڇوٽڪارو لڌو .منهنجي هن سموري ڪم کان ڪو به واقؾ نه آهي ،شايد هو ڪو ديوتا هو .جو تنهنجي آزادي َء ال ِء مون کي موڪلي رهيو هو .خير ،جو ڪجهه منهنجي ڀاڳ ۾ هو .سو ٿي گذريو،. ”هي َء ڳالهه پوري ڪري ،پُوري ،ڪَچوري ۽ گوشت انگوڇي مان کوليائين ،پهريائين مصري ڪڍي ،هڪ ڪَٽوري ۾ ڳاريائين ۽ منجهس بيد مشڪ عرق وجهي ،مون کي پيئڻ ال ِء ڏنائين .مان سندس هٿ مان ڪٽورو وٺي اُهو شربت پي ويس ،اُن بعد ناشتو ڪيوسون .ويرم رکي ،هن مون کي گوڏ ٻڌڻ ال ِء ڏني ۽ درياهه ڏي وٺي ويئي ،قئنچي َء سان منهنجي مٿي سان وار ڪتريائين ۽ ُننهن ورتائين .پو ِء وهنجاري سهنجاري ،نئون وڳو ڍڪڻ ال ِء ڏنائين ،ڄڻ مون کي نئين سر آدمي بڻايائين .ٻه رڪعتون نفل شڪراني جو قبلي ڏانهن منهن ڪري پڙهڻ بيٺس .هو َء نازنين منهنجي هن حرڪت کي چتائي ڏسڻ لڳي“. ”جڏهن نماز کان فارغ ٿيس ،تڏهن پڇڻ لڳي ته ”هي ُء تون ڇا ڪري رهيو هئين؟ ،چيومانس ته ”جنهن خالق هن سڄي َء خلقت کي پيدا ڪيو آهي ۽ تو جهڙي َء محبوبه کان منهنجي خدمت ڪرائي اٿس ۽ تو کي ايڏو مهربان بڻايو اٿس ،جو تو مون کي قيدخاني کان ڇوٽڪارو ڏياريو آهي ،ان جي ذات الشريڪ جي عبادت ٿي ڪيم ،۽ بندگي بجا آڻي ،ان جو ٰ ادني شڪر ٿي ڪيم“.هي ُء ڳالهه ٻڌي ،چوڻ لڳي ته ”تون شايد مسلمان آهين؟“ مون چيومانس ته ”بيشڪ “.چوڻ لڳي ته ”منهنجي دل تنهنجي ڳالهين کان بيحد خوش ٿي آهي ،مون کي به ڪلمو پڙها ِء“ مون دل ۾ چيو ته خدا جو شڪر آهي ،جو هي اسان جي دين ۾ شريڪ ٿي رهي آهي .مطلب ته مون کيس ڪلمو پڙهايو ،پو ِء اُتان گهوڙن تي سوار ٿي اڳتي وڌياسون .رات جو جتي به لٿاسون پئي ،ته هُن دين ۽ ايمان جو ذڪر پئي ڪيو .اهڙي َء ريت ٻن مهينن تائين رات ڏينهن پنڌ ڪندا رهياسون“. ”آخر هڪ واليت ۾ پهتاسون ،جا زيرباد ۽ سرانديپ جي وچ ۾ هئي .هڪ وڏو شهر نظر آيو ،جو آبادي َء ۾ استنبول کان به وڏو ٿي نظر آيو .سندس آب و هوا نهايت وڻندڙ ۽ مواقؾ هئي .اُن شهر جو بادشاهه نوشيروان کان زياده عادل ۽ رعيت پرور هو. هي سڀ ڏسي دل گهڻي خوش ٿي .هڪ حويلي خريد ڪري ،اُن ۾ رهڻ لڳاسون ،جڏهن سفر جي تڪليفن ۽ ٿڪ کان ڇوٽڪارو لڌوسون ،ته ضروري ساز و سامان مهيا ڪري ،مون اُن شهزادي َء سان شريعت جي موافق نڪاح ڪيو .ٽن سالن ۾ اُتان جي ننڍي وڏي سان واقفيت ٿي ويم ۽ سڀني وٽ اعتبار پيدا ڪيم ،واپار شروع ڪري ڏنم ۽ آهستي آهستي سڀني واپارين کي گو ِء کڻي ويس. هڪ ڏينهن وزيراعظم جي خذمت ۾ سالم ال ِء ٿي ويس ،ته هڪ ميدان ۾ ماڻهو جو وڏو ڳاهٽ ڏٺم .پڇيم ته ”ڇو ايڏو گوڙ آهي؟“ معلوم ٿيو ته هڪڙا ٻه شخص زنا ۽ چوري ڪندي پڪڙيا آهن ،انهن کي سنگسار ڪيو ٿو وڃي .مون کي هي ٻڌندي يڪدم ياد آيو ته ڪنهن ڏينهن مون کي به ته اِنهن وانگر ڦاهي َء تي ٿي چاڙهيائون ،جتان منهنجي خداکڻي جان بچائي هئي .االئجي ڪير هوندا؟ پڪي خبر نه آهي ته هو ڏوهي به آهن يا نه؟ ما اوڏي َء مهل يڪدم ماڻهن کي پاسي ڪري اندر گهڙي ويس .ڏسان ته مار! هي ُء ته منهنجا ٻيئي ڀائر آهن .ڌڻي صاحب شال پناهه ۾ رکي! اِهڙو حال اٿن ،جو سندن لڱن تي پورو ڪپڙو به ڪو نه آهي .اُگهاڙا بيٺا آهن .سندن صورت ڏسندي ئي رت ۾ جوش پيدا ٿيو ۽ دل جي .اُن اُڪير ۽ ڇڪ سبب اوڏي َء مهل هڪ ٿيلهي اشرفين جي سپاهين کي ڏنيم ۽ چيومان ته ٿورو وقت سزا ۾ صبر ڪريو .پو ِء اُتان گهوڙي کي سَرپٽ ڊوڙائيندو حاڪم جي گهر ويس .هڪ بي بها اَمل ماڻڪ اُن جي سامهون رکيم ۽ انهن جي معافي َء ال ِء عرض ڪيم ،حاڪم چيو ته ”هڪ شخص هنن جي مٿان فريادي آهي ،هنن جو گناهه ثابت ٿي چُڪو آهي ،بادشاهه فيصلو ڪري چڪوآهي ،اُن ڪري مان الچار آهيان،. ”آخر گهڻي َء منٿ ۽ زاري َء کان پو ِء ،حاڪم فريادي َء کي پاڻ وٽ گهرائي ،کيس پنج هزار رپين جي عيوضي تي راضي ڪيو .مون پيسا ڳڻي ڏنا ۽ انهن جي جان آزاد ڪرايم ،جهان پناهه! انهن کان پڇو ته مان سچ ڳالهائي رهيو آهيان يا ڪوڙ!“ ”اُن وقت سندس ٻن ڀائرن شرم کان ڪنڌ کڻي هيٺ ڪي“ .خير ،کين ڇڏائي گهر وٺي آيس .چڱي َء ريت کين وهنجارائي سهنجارائي،
ڪپڙا ڍڪائي ڌار جا ِء رهڻ ال ِء ڏنيم .هن ڀيري پنهنجي زال کي سندن روبرو نه ڪيم ،پر مان سدائين سندن حاضري َء ۾ رهندو هوس ،۽ ساڻن گڏ کائيندو هوس ،اِنهي َء حال ۾ ٽي ورهيه سندن خذمت ڪيم ،هن سڄي عرصي ۾ هنن کان ڪا به بڇڙي حرڪت ڏسڻ ۾ نه آئي ،جا ڏک جو سبب بڻجي ،جيڪڏهن مان ڪاڏي ٻاهر ٿي ويس ،ته هي گهر ۾ ٿي رهيا. ُ ”هڪ ڏينهن اوچتو ئي ،منهنجي نيڪ بخت زال وهنجڻ ال ِء ٿي ويئي ،جڏهن داالن ۾ گهڙي ،تڏهن ڪو به مرد ماڻهو اتي نه ڏسي ،بررقعو منهن تان الٿائين .شايد وچون ڀا ُء جاڳيو ٿي .ڏسندي ئي مٿس عاشق ٿي پيو ،۽ وڏي ڀا ُء سان سموري ڳالهه ڪيائين. ٻنهي ڀائرن گڏجي منهنجي مارڻ جي صالح ڪئي .مان انهي َء ڳالهه کان بلڪل بيخبر هوس .ڌڻي َء جا لک شڪر پئي بجا آدم ،جو هن ڀيري کانئن ڪا حرڪت نه ٿي هئي .هڪڙي ڏينهن ،ماني کائڻ کان پو ِء ،منهنجو وڏو ڀا ُء روئڻ لڳو ۽ وطن جي ساراه ۽ ايران جون خوبيون بيان ڪرڻ لڳو .ٻئي ڀا ُء به کيس سُر وٺايو .چيومان ته ”جيڪڏهن اوهان کي سڪ لڳي آهي ،ته ڏاڍو چڱو .مان به ٰ تعالي جلد گڏجي روانا ٿينداسون“.اُن کان پو ِء ،پنهنجي بيبي َء سان هنن ڀائرن جي اُداس ٿيڻ اوهان جي خواهش رکان ٿو .انشا ُء هللا جو احوال ڪيم ۽ کيس پنهنجي مرضي ڏيکاريم .هن سياڻي َء چيوته ”جيڪا تنهنجي مرضي ،مگر هنن جي دل ۾ دؼا ٿي نظر اچي. هي تنهنجي ساهه جا دشمن آهن .ڄڻ ته نانگ بؽل۾ پاليا اٿيئي .تون وري هنن تي ڀروسو ٿو ڪرين .توکي جيڪي وڻي سو ڪر، مگر هنن کان پاڻ کي سنڀالج“. ٿورن ڏينهن ۾ سفر جي تياري ٿي ،تنبو ميدان ۾ کوڙياسين .وڏو قافلو تيار ٿيو ۽ منهنجي سرداري َء تي ٻيئي راضي ٿيا .چڱي گهڙي ڏسي روانا ٿياسون ،پر هنن کان پاڻ کي هميشه هوشيار ٿي رکيم .ان هوندي به سڀ ڪنهن ڳالهه ۾ سندن دلداري ٿي ڪيم. هڪڙي ڏينهن وچين ڀا ُء چيو ته ”هن منزل کان ٽن ميلن جي پنڌ تي ،هڪڙو مٺي پاڻي َء جو تال ُء آهي ۽ سندس ڪناري تي ،ڳچ ميدان ۾ گالب ۽ ٻيا ڪيترا ُگل قدرتي طرح پيدا ٿيل بيٺا آهن .اُها عجائب جا ِء سير ڪرڻ جهڙي آهي .اُتي هلي آرام وٺي اَچجي، جيئن سفر جو سمورو ٿڪ لهي وڃي “.مون چيومان ته ”جيڪڏهن اوهان جي خواهش آهي ته سڀاڻي سير ال ِء اتي هلي منزل ڪنداسون “.هننن چيو ته ”ڏاڍو چڱو “.مان پنهنجي ؼير حاضري َء جي خبر سڄي قافلي کي ڏيئي ڇڏي .نوڪر کي سواري َء ۽ کاڌي جي بندوبت ال ِء چئي ڇڏيم .ٻئي ڏينهن صبح جو ،ٻنهي ڀائرن ڪپڙا ڍڪي ،هٿيار پهري ،يادگيري ڏياري ته جلدي هلي سير ڪجي. مان وهٽ گهرايا ،پر هنن چيو ته ”پيادي هلڻ ۾ جا گهمڻ جي لذت آهي ،سا سواري َء ۾ ڪٿان ايندي! نوڪرن کي حڪم ڏنو ته گهوڙا موٽائي وڃن .نوڪر طعام کڻي گڏجي هليا .واٽ تي تير ڪمان سان نشان چٽٽيندا هلياسون .جڏهن قافلي کان گهڻو پري نڪري وياسون ،تڏهن هنن هڪ نوڪر کي ڄاڻي ٻججهي ڪنهن ڪم ال ِء موڪلي ڏنو .اهڙي َء ريت ٻئي نوڪر کي وري اُن جي سڏڻ ال ِء موڪلي ڏنائون .ڪمبختي اچي ورتم ،جو ڪا به خبر نه ٿي پيم .جيئن ٿي چيائون تيئن ٿي ڪيم .مون کي ڳالهين ۾ خوش ڪندا ۽ ريجهائيندا ٿي ويا .هي ُء ڪتو به گڏ ٿي هليو .جڏهن گهڻو پنڌ ڪري وياسون ،ته نه باغ ئي نظر آيو نه تال ُء .هڪ برپٽ ۽ جهنگ نظر آيو .اتي مون کي پيشاب لڳو .جيئن ئي مان ويٺس،ته پويان ترار جو چمڪو ڏٺو .وچئين ڀا ُء مون کي ترار هنئي ،جنهن ڪري منهنجو مٿو ٻه ٽڪر ٿي پيو ،جيستائين ڪجهه چوان ئي چوان ته ”ظالم مون بيگناهه کي ڇو ٿو مارين!“ تيستائين وڏي ڀا ُء ڪلهن ڌاري ترار وهائي ڪڍي .مان زخمي ٿي پٽ تي ڪنڌ الڙي ڪري پيس ،پو ِء هنن بيرحمن ويهي مون کي وڍيو ۽ رتورت ڪيو .هي ڪتو منهنجو هي حال ڏسي مٿن ڀونڪيو .اُن کي به زخمي ڪري وڌائون .پو ِء پنهنجي هٿن سان پنهنجي جسمن تي گهاو وڌائون .مٿي ۽ پيرين اگهاڙا رڙيون ڪندا قافلي ۾ وڃي گهڙيا .اُتي وڃي ٻڌايائون ته ”چورن ميدان ۾ اسان جي ڀا ُء کي شهيد ڪري ڇڏيو ۽ اسان به لڙائي َء ۾ ڦٽجي پيا آهيون .هاڻي جلدي ڪوچ ڪيو ،نه ته ڦورو اِجهوڪي اِجهو مٿان اچي ڪڙڪيا ،۽ سڀني کي ڦُري ناس ڪندا “.قافلي وارن جڏهن ڦورن جو نالو ٻڌو ته حيران پريشان ٿي ويا ،۽ انهي َء دلگيري َء ۾ اُتان ڪوچ ڪيائون ،منهنجي زال هنن جون اڳيون خوبيون ۽ دؼائون ٻڌي چڪي هئي ،سو هي َء واردات اُنهن ڪوڙن کان ٻڌي ،هڪدم خنجر هڻي پاڻ کي پورو ڪري ڇڏيائين“. اي فقير صاحبو ،اُن خواجه سگ پرست ،جڏهن پنهنجي حقيقت ۽ مصيبت جي ڳالهه هيستائين پهچائي ته ٻڌندي مون کان بي اختيار ڳوڙها وهي ويا .اِهو ڏسي سوداگر چوڻ لڳو ته ”اي قبله عالم ،بي ادبي معاؾ ٿئي ته جيڪر ساروئي پنهنجو بت کولي اوهان کي ڏيکاريان “.تنهن هوندي به ،پنهنجي سچائي َء ال ِء گوڏن تائين بت کي اگهاڙو ڪري ڏيکاريائين ،ته ڏٺوسون ته سندس مٿي ۾ وڏي کڏ هئي ،ايڏي جو جيڪر وڏو قنڌاري ڏاڙهون منجهس پئجي وڃي.حاضر مجلس وارن ،اميرن ،وزيرن ۽ سردارن ،پنهنجون اکيون کڻي پوريون .ڪنهن کي به طاقت انهي َء زخم ڏسڻ جي نه هئي .پو ِء خواجو چوڻ لڳو ته ”اي بادشاهه سالمت ،جڏهن اهي ڀائر مون کي ماري هليا ويا ،ته هڪ طرؾ مان ۽ ٻئي پاسي اهو ڪتو ،رت ۾ ٻڏا پيا هئاسين ،نڪو هوش ،نڪا سگهه هئي .خبر نه جيُس ،جنهن هنڌ مان پيل هوس ،اِها سرانديپ ملڪ جي حد هئي ۽ شهر ڪو اُتان گهڻو پري آهي ته دم ڪٿي اٽڪيل هو ،سو پئي ِ نه هو.
قصو سرانديپ جي شهزادي َء جو. ”اُن شهر ۾ هڪ وڏو بت خانو هو .اُتي جي بادشاهه کي هڪڙي تمام خوبصورت ڌي َء هئي ،جا هڪ جيڏين سان سير ۽ شڪار ڪندي ٿي رهي ،جتي مان پيو هوس ،اُن هنڌ کان ٿورو دور هڪڙو وڏو باؼيچو هو ،جنهن ۾ انهي َء ڏينهن خدا جي قدرت سان اُها مهربان شهزادي ،پنهنجي پي ُء سان راجا کان موڪل وٺي ،سير ڪرڻ ۾ دل وندرائڻ ال ِء آئي هئي .ساڻس ڪيتريون دايون ،ٻانهيون ۽ سهيليون گڏ هيون.اُهي سڀ ،جتي مان زخمي پيو هوس ،اُتي اچي وارد ٿيون ،منهنجي ڪنجهڻ کي ٻڌي ،دايون ڊوڙي آيون. منهنجي هي ُء حال ڏسي ،راڻي َء کي خبر ڏنائون ته هڪ نوجوان مڙس ۽ هڪ ڪتو ،رتورت ٿيا ،ڦٽيا پيا آهن .راڻي َء ٻڌنديئي اچي منهنجي سيراندي َء کان بيٺي .مون کي اُن حالت ۾ ڏسي ،ڏاڍي ارمان ۽ افسوس سان چيائين ته ”ڏسو ته ساهه اٿس يا نه!“ ٻن چئن داين ڏسي کيس عرض ڪيو ته ”نبض اڃا ته هلي ٿي!“ راڻي َء حڪم ڪيو ته ”يڪدم هن کي باغ ۾ کڻي هلو!“ “اُتي پهچي ،سرڪاري جراح کي گهرائي ،منهنجي ۽ منهنجي ڪتي جي عالج ال ِء بيحد تاڪيد ڪيائين .چيائينس ته ”هنن جو يڪدم ڪو اُپا ُء ڪر ،جنهن ال ِء تو کي وڏو انعام ۽ بخشش ڏني ويندي “.اُن قابل جراح منهنجي ساري بدن تان رت ۽ مٽي اُگهي صاؾ ڪيو ،شراب سان ڦٽن کي ڌوئي ،زخمن کي سبي ،مرهم ۽ پٽي ڪئي ،پو ِء پاڻي َء جي بجا ِء گالب جو شربت ۽ بيدمشڪ جو عرق پياريندو رهيو .راڻي صاحبه منهنجي سيراندي َء کان گهڻو ڪري ويٺي رهندي هئي ،بلڪه ڪنهن ڪنهن وقت ،پنهنجي هٿن سان کارائيندي پياريندي به هيم .ڪن ڏينهن کان پو ِء ٿورو هوش آيم ،ته راڻي َء جي واتئون هي َء لفظ ٻڌم ته ”شل خانو خراب ٿئي انُ ظالم جو ،جنهن هن ويچاري سان هيڏو ظلم ڪيو آهي .هُو وڏي بت کان به نه ڊنو آهي!“ ڏهن ڏينهن کان پو ِء ،عرق جو شربت ۽ معجون جي قوت سان ،مون اک کولي .ڏٺم ته اندر جو آکاڙو موجود آهي .پاڻ کي عجيب مهربان ۽ سهڻن ماڻهن ،جي وچ ۾ ڏٺم ،۽ ڌڻي َء جا شڪرانا ڪيم ،سيراندي َء کان راڻي َء کي بيٺل ڏٺم مون ٿڌو ساهه کنيو ،چاهيم ٿي ته پاسو ورايان ،پر طاقت نه ڀاني ،هي ُء حالت ڏسي ،بادشاهزادي مهرباني َء سان پچڻ لڳي ته ”اي عجمي ،دلجا ِء ڪر ،۽ ڪو به ڏک نه ڪر ،جيڪڏهن ڪنهن ظالم تنهنجو هي حال ڪيو آهي ته وڏي بت وري مون کي تنهنجي حال تي مهربان ڪيو آهي “.قسم آهي خدا جو ،جو وحده الشريڪ آهي ،مان سندس سهڻي صورت ڏسي بيهوش ٿي ويس .راڻي َء سهي ڪري ورتو ۽ گالبپاشي کڻي پنهنجي هٿن سان مون تي گالب جو پاڻي ڇڻڪاريائين .ويهن ڏينهن جي عرصي ۾ زخم ڀَرجي آيا ۽ انگور ڪڍيائون .راڻي هميشه رات جو ،جڏهن ٻيا سمهي پوندا هئا ،مون وٽ ايندي هئي ،۽ مون کي کارائي پيئارائي ويندي هئي .آخر چاليهن ڏينهن کان پو ِء ،مٿي پاڻي وجهي ،آزاد ٿيس .شهزادي ڏاڍي خوش ٿي ،۽ جراح کي دل گهريو انعام ڏيئي رخصت ڏنائين ،شهزادي مون وٽ ڏيهاڙي ايندي هئي ۽ ڳالهيون ٻوليون ڪندي هئي .مان به قصا ڪهاڻيون پيو ٻڌائيندو هومانس .هڪڙي ڏينهن مون کان منهنجو احوال پڇيائين .۽ فرمايائين ته ”تون ڪير آهين؟ هن ملڪ ۾ ڪيئن آئين ،۽ هي َء حالت تو سان ڪيئن ٿي؟“ مون جڏهن کيس سموري ڳالهه ڪري ٻڌائي ،ته سندس اکين مان آب وهي پيو ۽ چيائين ته ”دلجا ِء ڪر .مان تو کي ساهه برابر رکنديس ۽ تنهنجي سنڀال ڪنديس ،ايتريقدر جو اڳيان ڏک ۽ درد سڀ تو کان وسري ويندا “.مون چيومانس ته ”خدا اوهان کي سالمت رکي ،جو اوهان مون کي نئين حياتي بخشي آهي .مان هر طرح اوهان جو ؼالم آهيان ،پر اوهان به خدا ڪارڻ مون تي مهرباني َء جي نظر ڪنديون رهجو “.مطلب ته راڻي َء ۽ مون ڪيتريون راتيون انهي َء ريت وندر ۾ گذاريون .دستور موجب راڻي جڏهن مون وٽ موڪالئي ويندي هئي ،تڏهن مان اُٿي هڪ ڪنڊ ۾ ويهي نماز پڙهندو هوس ،هڪڙي ڏينهن راڻي پنهنجي والد ڏانهن ڪنهن ڪم ال ِء هلي ويئي .جيئن ته ڪافي دير ٿي ويئي هئي ،مان اُٿي نماز ۾ مشؽول ٿي ويس .اوچتو ئي اوچتو راڻي پنهنجي دائي َء سان هٿ هٿ ۾ ڏيئي مون وٽ آئي .مون کي پنهنجي جا ِء تي نه ويٺل ڏسي پريشان ٿي ويئي ،جا ِء جون ڪنڊون ڪوڇا ڳولڻ لڳي .ڳوليندي ڳوليندي ،اُتي آئي ،جتي مان پنهنجو فرض ادا ڪيو .راڻي اڳي ڪنهن کي به ائين ڪندي نه ڏٺو هو ،نه ڪي وري ٻڌو هو ،سو ماٺ ڪري بيهي نهارڻ لڳي .جڏهن مون نماز پوري ڪئي ،هٿ دعا ال ِء کنيم ۽ سجدي ۾ ويس ته بي اختيار ٽهڪ ڏيئي کليائين ۽ چيائين ته شايد” ،هي ماڻهو سودائي ٿي پيو آهي .ڪهڙيون نه عجيب حرڪتون ڪري رهيوآهي!“ مان کلڻ جو آواز ٻڌي ڊنس .ايتري ۾ راڻي اڳتي وڌي پڇڻ لڳي ته ”عجمي ،تون هي ُء ڇا ڪري رهيو هئين؟“ مان ڪو به جواب نه ڏيئي سگهيس .اُن وقت دائيء چوڻ لڳي ته ”مان قربان ٿيان ،مان سمجهان ٿي ته هي ماڻهو مسلمان آهي ۽ بتن کي نه مڃيندڙ آهي .اَڻ ڏٺي خدا جي پوڄا ڪندڙ آهي!“ راڻي هي ُء ٻڌندي ئي هٿ هٿ تي هنيو ۽ سخت ڪاوڙ ۾ ڀرجي ويئي .چوڻ لڳي ته ”مون کي ته اڳ ۾ ڪا خبر ئي نه هئي ته هي ُء ڪو ترڪ آهي ۽ اسان جي بتن کي نه مڃيندڙ آهي .تڏهن ئي ته اسان جي بتن جي ڏنل عذاب ۾ ورتل هو .مون هن جي ناحق پرورش ڪئي ۽ پنهنجي گهر ۾ رکيو “.هو َء ته ائين چئي ويندي رهي ،پر مان اِهي لفظ ٻڌي بدحواس ٿي ويس .۽ خيال ڪرڻ لڳس ته االئجي منهنجي مٿان ڪهڙو ويل وهندو .سڄي رات ننڊ نه آئي ۽ صبح تائين بي اختيار روئندو رهيس ۽ ڳوڙهن سان اکيون ڌوئيندو رهيس. ٽي ڏينهن ۽ راتيون اِنهي َء خوؾ ۽ خطري ۾ گذري ويم ،روئندو رهيس ۽ هڪ پلڪ ال ِء اک نه لڳي ،ٽين رات راڻي شراب جي نشي ۾ مست ٿي ،دائي َء سان گڏجي منهنجي جا ِء تي آئي .ڪاوڙيل ۽ تيرڪمان هٿ ۾ کنيو ،ٻاهر باغ جي پاسي ۾ اَچي بيٺي .دائي َء کان شراب جو پيالو گهريائين .اُن کي پي ،۽ گهڙي ترسي ،چيائين ته ”هُو عجمي ،جو اسان جي وڏي بت جي قهر ۾ گرفتار آهي ،مئو يا اڃا جيئرو آهي؟“ دائي َء چيس ته ”صدقي وڃان ،اَڃان ڪجهه ساهه باقي اٿس “.چوڻ لڳي ته ”هو هاڻي اسان جي نظر کان ڪري پيو آهي ،پر چوينس ته ٻاهر اچي “.دائي َء مون کي سڏ ڪيو ،۽ مان ڊوڙي ٻاهر آيس .ڏٺم ته راڻي َء جو چهرو ؼصي کان تپي لعل ٿي ويو آهي .ڏسندي منهنجو ساهه ئي سڪي ويو ،نوڙت سان سالم ڪيم ۽ هٿ ٻڌي ادب سان بيهي رهيس. مون ڏانهن ڪاوڙ جي نگاهه سان ڏسندي چيائين ته ”جيڪڏهن هن ڌرم جي دشمن کي هن تير سان ماريان ،ته ڇا وڏو بت منهنجي گناهه کي معاؾ ڪندو؟مون کان هي وڏو گناهه ٿيو آهي ،جو مون هن کي پنهنجي گهر ۾ رکيو ۽ سندس خاطر داري ڪئي“.
”دائي َء چيس ته ” شهزادي ،تنهنجو ته ڪو به گناهه نه آهي؟ اوهان ڄاڻي واڻي هن کي دشمن سمجهي پاڻ وٽ ته نه رکيو هو .اوهان کي هن تي ترس آيو .اوهان کي نيڪي َء جو بدلو نيڪي ملندي ،۽ هي ُء پنهنجي بدي َء جو بهرو وڏي بت کان وٺي رهيو آهي “.هي ٻڌي ،چيائين ته ”ويهي رهه!“ مان ويهي رهيس .راڻي َء وري هڪ ٻيو به شراب جو پيالو پيتو ،۽ دائي َء کي چيائين ته ”هن ڪمبخت کي به هڪ پيالو ڏي ته مرڻ ۾ سوالئي ٿئيس “.دائي َء مون کي شراب جو پيالو ڀري ڏنو ،۽ مان به وٺي سمورو پي ويس ۽ کيس سالم ڪيم .پر راڻي َء مون ڏانهن نهاريو ئي ڪين .اُن هوندي به هو َء ڪڏهن ڪڏهن نظر هيٺ هوندي به ڏسڻ لڳي. جڏهن مون کي به چڱي َء ريت نشي جو خمار چڙهي ويو ،تڏهن شعر پڙهڻ شروع ڪيم .اُنهن مان هڪ هي ُء هو ته: پائي ڪانُ ڪمان ۾ ،ميان مار َم مون ،مون ۾ آهين تون ،متان تنهنجو ئي توکي لڳي! هي ٻڌي مش ڪي ۽ دائي َء کي ڏسي چيائين ته ”ڇا توکي ننڊ ته نه ٿي اَچي؟“ دائيءَ ،راڻي َء جي خيال کي پرکي چيو ته ”هائو سائڻ ،مون کي ننڊ جا جهوٽا ٿا اچن “.هو َء ته موڪالئي وڃي دوزخ ۾ پهتي .ٿوري َء ويرم رکي شهزادي َء مون کان شراب جو پيالو گهريو .مان هڪدم تيار ڪري با ادب سندس اڳيان اچي رکيو ،جو وٺي ،پي ويئي .ان وقت مان سندس قدمن تي ڪري پيس .راڻي َء مون کي پنهنجي هٿن سان پنهنجي پيرن کان پري ڪيو ۽ چوڻ لڳي ته ”اي بيوقوؾ اسان جي وڏي بت ۾ ڪهڙو عَيب آهي ،جو اَڻ ڏٺي خدا جي عبادت ٿو ڪرين “.مون عرض ڪيس ته”مهرباني ڪري ٿورو نيا ُء ڪر ،بندگي جي الئق اُهو خدا آهي، جنهن هي سارو جهان ۽ اوهان جهڙيون سهڻيون زالون پيدا ڪيون آهن ،جن تي هزارين ماڻهو موهت آهن .بت ته پٿر مان تيار ٿيل آهن .اي ،راڻي ،ٺاهيندڙ ۽ ٺهيل جي وچ ۾ ضرور فرق هئڻ کپي .اسان انهي َء پروردگار کي مڃون ٿا ،جنهن اسان کي خلقيو آهي، هن جي ال ِء دوزخ ۽ اسان جي واسطي بهشت بڻايو آهي ،جيڪڏهن بادشاهزادي اُن تي ايمان آڻي ته وڏو مزو ماڻي .حق ۽ باطل ۾ فرق ڪريو ۽ پنهنجي اعتقاد کي ؼلط سمجهو“. نيٺ اهڙيون نصيحتون ٻڌي اُن سنگدل جي دل نرم ٿي .خدا جي فضل سان سندس دل ميڻ وانگر ڪئنري ٿي ۽ روئڻ لڳي. چيائين ته ”سچ ٿو چوين ۽ مون کي پنهنجو دين سيکار ،.مون ڪلمو پڙهايس ۽ صدق دل سان هن پڙهيو .اڳين گناهن کان توبهه ڪيائين ،پو ِء چوڻ لڳي ته ”مون ته تنهنجو دين قبول ڪيو پر ما ُء پي ُء جو ڪهڙو عالج ڪريان ،.مون چيس ته” ،تنهنجو ڇا وڃي، جيڪو ،جو ڪجهه ڪندو سو پائيندو .چيائين ته ”مون کي سوٽ سان مڱايو اٿن ۽ هو بت پرست آهي .سڀاڻي خدانخواسته مون سان شادي ڪري ته مان اُن ڪافر سان ڪهڙي َء ريت گڏ رهي سگهان ٿي “.مون چيس ته ”تنهنجي ڳالهه برابر آهي ،جيئن تنهنجي مرضي هجي اَئين ڪر “.چيائين ته ”مان هتي نه رهنديس .ڪڏهن نه ڪڏهن نڪري وينديس “.مون پڇيس ته ”تون ڪيئن نڪري سگهندين َء ۽ ڪيڏي ويندينءَ؟“ جواب ڏنائين ته ”اول تون مون وٽان وڃ ۽ وڃي مسلمانن جي مهمان سرا ِء ۾ رهه .جيئن سڀئي ماڻهو ٻڌن ته تو ۾ گمان نه ٿين .تون اُتي جهازن جي پڇا ۾ رهه .جو جهاز ايران ڏانهن وڃي اُن بابت اچي مون کي خبر ڪر .مان ڏهاڙي تو ڏانهن دائي موڪليندي رهنديس .جڏهن تنهنجو نياپو پهچندو ،تڏهن نڪري اينديس ۽ جهاز ۾ سوار ٿي هلنديس ۽ بي دينن کان ڇوٽڪارو لهنديس “.مون چيس ته ”دائي َء کي ڇا ڪندين؟“ جواب ڏنائين ته ”اُن جو عالج سولو آهي .زهر جو هڪ پيالو اُن ال ِء ڪافي آهي “.اُها صالح پڪي ٿي ۽ مان ڏينهن جو ڪاروان سرا ِء ۾ هڪ حجرو مسواڙ تي وٺي رهي پيس .هن جدائي َء ۾ فقط وصال جي تقاضا ۾ پئي تڳيس .ٻن مهينن کان پو ِء ،جڏهن روم ،شام۽ اصفحان جا سوداگر اَچي گڏ ٿيا ۽ پاڻي َء جي رستي هلڻ جو ارادو ڪيائون ته پنهنجو سامان جهاز تي چاڙهڻ لڳا .جيئن ته سرا ِء ۾ ساڻن گڏ رهندي واقفيت ٿي ويئي ،سو مون کي چوڻ لڳا ته ”ميان تون به اسان سان گڏجي هل .هن ڪفرستان ۾ ڪيستائين رهندين؟“ مان چيومان ته ”مون وٽ ڇا آهي ،جو پنهنجي وطن ڏانهن وڃان “.اهو ئي ته هڪ ٻانهي ،هڪ ڪتو ۽ هڪ صندوق ،ٻيو ڇا اٿم .جيڪڏهن ٿوري جا ِء ڏيو ۽ اُن جو مول مقرر ڪيو ته مان به اَچي سوار ٿيان“. ”سوداگر هڪ ڪوٺي مون کي ڏني ۽ مان اُن جو ڀاڙو ڏيئي ڇڏيو .هتان پَڪ ڪري ،بهاني سان دائي َء جي گهر ويس، چيومانس ته ”امڙ مان پنهنجي وطن وڃي رهيو آهيان ۽ تو کان موڪالئڻ آيو آهيان ،تنهنجي مهرباني َء سان جيڪڏهن راڻي َء سان آخري مالقات ڪري وڃان ته ڪا وڏي ڳالهه ڪين ٿيندي “.دائي َء قبول ڪيو .چيومانس ته ”رات جو ايندس ۽ فالڻي جا ِء تي اَچي ترسندس “.چيائين ته ”چڱو“ .مان سرا ِء ۾ آيس ،صندوق بسترو کڻي جهاز تي آيس ۽ مالح کي سپرد ڪري چيم ته ”فجر سان پنهنجي ٻانهي َء کي وٺي ايندس “.مالح چيو ته ”جلد اَچج ،صبح سان ئي اسان لنگر کڻنداسون “.رات جو مان اُن هنڌ ،جتي دائي َء سان ملڻ جو انجام ڪيو هو ،اُتي وڃي بيٺس .اَڌ رات مهل محالت جو دروازو کليو .شهزادي ميرا ڪپڙا ڍڪي ،پيتي جواهرن جي کڻي ٻاهر نڪتي ۽ مون سان گڏجي هلي .پرهه ڦٽي َء جو اَچي جهاز ۾ چڙهياسون .هي وفادار ڪُتو به ساڻ هو .سج اُڀرندي جهاز جو لنگر کنيائون .ايتري ۾ اوچتو ئي اوچتو .بندر کان توب جي ٺڪا ُء جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو.سڀ حيران ۽ فڪرمند ٿي ويا.جهاز کي کڻي بيهاريائون ۽ پاڻ ۾ سس ڦس ڪرڻ لڳا ۽ شايد شاهه بندر ڪا دؼا ڪندو .آخر توب جي ڇوڙڻ جو ڪو ته سبب هوندو. اتفاقا ً سڀني سوداگرن وٽ خوبصورت ٻانهيون هيون.شاهه بندر جي خوؾ کان ته متان اُهي کسي نه وٺي ،سڀني ٻانهين کي هر ڪنهن پنهنجي پنهنجي صندوق ۾ بند ڪري ڇڏيو .ايتري ۾ شاهه بندر ،هڪ ٻيڙي َء ۾ چڙهي اسان جي جهاز ۾ آيو ۽ چوڻ لڳو ته ”جيڪي به ٻانهيون اوهان وٽ هجن ،سي سڀيئي مون کي ڏيو “.شايد اُن جي اَچڻ جو اِهو سبب هو ته بادشاهه کي دائي َء جي مرڻ ۽ راڻي َء جي ؼائب ٿيڻ جي خبر پئجي چُڪي هئي .ؼيرت کان هن اُن جو نالو ته نه ورتو مگر شاهه بندر کي حڪم ڪيائين ته ”مان ٻڌو آهي ته عجمي سوداگرن وٽ چڱيون ٻانهيون آهن .سو مان شهزادي جي ال ِء وٺڻ گهران ٿو .تون جهاز کي روڪي، جيتريون به ٻانهيون ان ۾ هجن ،حضور ۾ حاضر ڪر ،اُنهن کي ڏسي جا پسند ايندي،اُن جي قيمت ڏني ويندي .ٻي َء حالت ۾ سڀ موٽايون وينديون. بادشاهه جي حڪم سان ئي شاهه بندر جهاز تي آيو هو ،منهنجي ويجهو هڪ ٻيو به شخص هو ،جنهن وٽ پڻ هڪ خوبصورت ٻانهي صندوق ۾ بند هئي .شاه بندر اُن صندوق تي اَچي ويٺو ۽ ٻانهين کي ڪڍائڻ لڳو .مان خدا جو شڪر ڪيو ته ڪنهن به شاهزادي َء جي گم ٿيڻ جو ڪو به ذڪر نه ڪيو آهي .مطلب ته جيتريون به ٻانهيون کيس هٿ آيون ،ٻيڙي تي
موڪليڏنائون .خود شاه بندر جنهن صندوق تي چڙهي ويٺو هو،اُن جي مالڪ کان به کلندي کلندي پڇيائين ته ”تو وٽ به ته ٻانهي هئي“ هن بيوقوؾ جواب ڏنيس ته ”تنهنجي قدمن جو قسم آهي ،جو مان ته اهڙو ڪم ئي نه ڪيو آهي” .شاهه بندر جي ٻڌي سندس صندوق کي کوليو .اهڙي َء ريت منهنجي صندوق کوالئي ويئي ۽ راڻي َء کي به پاڻ سان وٺي ويو.ڏاڍي مايوسي ٿي .چوڻ لڳس ته راڻي َء جي جان ته مفت ۾ ويئي ،پر مون سان به االئجي ڇا ٿيندو. ”هن ڳڻتي َء ۾ ٻي هر ڳالهه وسري ويم ،سڄو ڏينهن ۽ رات خدا کان دعا گهرندو رهيس.جڏهن صبح ٿيو ته سڀيئي ٻانهيون موٽي آيون ،سوداگر خوش ٿيا ،مگر راڻي انهن ۾ نه هئي .مون پڇيو ته ”منهنجي ٻانهي نه آئي؟“ چيائون ته ”اُن بابت اسان کي ڪا به خبر نه آهي .شايد بادشاهه کي پسند آئي هوندي “،سڀيئي سوداگر مون کي تسلي دالسو ڏيڻ لڳا ته ”جيڪي ٿيو سو ٿيو .ان جو ڏک نه ڪر .اسان سڀ اُن جي قيمت تو کي ڀري ٿا ڏيون “.منهنجا ته حواس ئي ڇڏائجي ويا .مو چيو ته ”هاڻي مان عجم وڃڻ ال ِء تيار نه آهيان “.سرڪاري ٻيڙي وارن کي چيم ته مون کي به پاڻ سان وٺي هلو ۽ ڪناري تي الهي ڇڏيو .هُو راضي ٿيا .مان جهاز تان لهي ٻيڙي َء ۾ اَچي ويٺس .هي ڪتو به مون سان گڏ هليو آيو. ُ ”جڏهن بندر تي پهتس ،تڏهن جواهرن جي پيتي جا راڻي َء آندي هئي ،ان کي پاڻ وٽ رکيم ،باقي ٻيو سڀ سامان شاهه بندر جي نوڪرن کي ڏنيم .مان جاسوسي َء کي لڳي ويس ته من ڪٿان راڻي َء جي سُڌ پئجي وڃي .پر ڪو به پتو ۽ نشان نه مليو .هڪ رات ڪنهن ريت بادشاهه جي محالت ۾ به ويس ،مگر ڪا به خبر نه ملي .اهڙي َء ريت ڀَريو مهينو گهٽين جي خاڪ ڇاڻيندو رهيس .اُن جي ؼم ۾ موت کي ويجهو وڃي پهتس.چرين وانگر هيڏانهن هوڏانهن ڦرڻ لڳس .آخر دل ۾ خيال آيم ته شايد شاهه بندرجي گهر ۾ منهنجي شاهزادي هجي.جيڪڏهن اُتي نه آهي ته پو ِء ڪٿي به نه هوندي .اُن ڪري شاهه بندر جي حويلي جي چوڌاري ڦرندو رهيس ته ڪٿان اندر وڃڻ جي واٽ ملي. آخر هڪ َگ ُ هٽ نظر آيم ،جنهن مان مشڪل سان ماڻهو گذري ٿي سگهيو .سندس منهن تي لوهه جي ڄاري لڳل هئي .آخر ُ سر تان آسرو پلي ،ڪپڙا الهي ،اها لوهي ڄاري وڍي ،دري َء مان لنگهي ،ؼسلخاني جي رستي اندر داخل ٿيس .پاسا ۽ ڪنڊون وٺندو هليس .اوچتو ڪن تي آواز آيم ،ڄڻ ته ڪو،ويٺو ڌڻي َء جي درگاهه ۾ دعا گهري .اڃا اڳڀرو ٿيس ته ڇا ڏسان ته سچ پچ راڻي آهي ،جنهن ال ِء مان پيئي رُليس ،پر ويٺي زار زار روئي۽ ڌڻي َء جي در پيئي عرض ڪري .مان ڏسندو ئي وڃي اُن سان گڏيس .اُتي اسان ٻئي بيهوش ٿي وياسون .جڏهن وري هوش ۾ آياسون تڏهن مون اکيون کولي راڻي َء کان سڄي حقيقت پڇي .چوڻ لڳي ته ” جڏهن شاهه بندر سڀني ٻانهين کي ڪناري تي وٺي آيو ،مان خدا کان دعا گهرندي رهيس ته منهنجو ڳجهه ظاهر نه ٿئي .مون کي ڪو به نه سڃاڻي ،جيئن تنهنجي جان آفت کان بچي وڃي .هو اهڙو ستار آهي جو مون کي ڪنهن به نه سڃاتو شايد شاهه بندر هر هڪ کي خريداري جي نظر سان ڏسندو رهيو .جڏهن منهنجو وارو آيو ته مون کي پسند ڪري ،چپ چاپ پنهنجي گهر موڪلي ڏنائين ۽ ٻين کي حضور ۾ پيش ڪيائين .جڏهن منهنجي پي ُء مون کي اُنهن ۾ نه ڏٺو ته سڀني کي موٽائي موڪليائين .هي ُء سڀ کيل منهنجي ال ِء رٿيو ويو هو .هاڻي هيئن هُاليو ويو آهي ته شهزادي سخت بيمار آهي ،جيڪڏهن مان ظاهر نه ٿيس ته ڪنهن ڏينهن منهنجي موت کي مشهور ڪيو ويندو ،ائين ڪرڻ سان مٿس ڪا به بدنامي نه ايندي .پر هاڻي مان شاهه بندر جي عذاب ۾ مبتال آهيان ،جو هن جي نيت ۾ فتور ٿو نظر اَچي .سدائين مون کي چوي ٿو ته ”مون سان کل ڳالها ِء “.جيئن ته مون سان بيحد محبت اٿس ،اُن ڪري منهنجي راضپي کي ڏسندو ٿو رَ هي .جنهن ڪري چپ ٿيو وڃي .پر آخر هي َء ڳالهه ڪيستائين هلندي .ان ڪري مان دل ۾ فيصلو ڪري ڇڏيو آهي ته جڏهن به هن بدنيتي َء جو اِرادو ڪيو ته مان پاڻ کي ماري وجهنديس .مون تنهنجي ملڻ ال ِء ٻي صالح سوچي آهي .ڇو ته اُن کان سوا ِء ٻي ڪا به آجڪائي َء جي صورت نظر نه اٿي اَچي. ”مون عرض ڪيس ته ”فرمايو ته آخر اُها ڪهڙي رت آهي .چوڻ لڳي ته ”جيڪڏهن تون ڪوشش ۽ محنت ڪندين ته ڪم ٿي سگهي ٿو “.چيومانس ته ”مان فرمانبردار آهيان .جيڪڏهن حڪم ڪيو ته ٻرندڙ باهه ۾ ٽپي پوان .جيڪڏهن ڏاڪڻ هٿ اچي ته آسمان جا تارا الهي اَچان ،جو به اوهان فرمائيندا ،سو پورو ڪندس “.شهزادي چيو ته ”تون وڏي بتخاني ۾ وڃ .اُتي ماڻهن جي جتين الهڻ واري َء جا ِء تي ڪارو کٿو پيو آهي ،سو مٿان وجهي ويهي رهه .هي ُء ملڪ جي رسم آهي ته جو ماڻهو مفلس ۽ محتاج هوندو آهي ،اُهو جي هي کٿو ويڙهي ويهندو آهي .هتان جا ماڻهو جڏهن بتخاني ۾ ويندا آهن ته پنهنجي طاقت آهر ،اُن کي ڪجهه نه ڪجهه ڏيندا آهن .جڏهن ٻن چئن ڏينهن ۾ چڱو مال گڏ ٿي ويندو آهي ته پنڊت کيس پوشاڪ پهرائي اهو مال ڏيئي ڇڏيندو آهي .هُو شاهوڪار بڻجي ويندو آهي .ڪنهن کي به خبر نه پئجي سگهندي آهي ته هُو ڪير هو؟ تون به وڃي اهو اوني کٿو ڍڪي ويهه .ڪنهن سان به نه ڳالهائج .ٽن ڏينهن بعد اُتي جا برهمڻ توکي پوشاڪ ۽ مال ڏين ۽ اُٿڻ ال ِء چون ،پر تون ڪڏهن به پنهنجي جا ِء نه ڇڏج .پو ِء توکي ڏاڍيون منٿون ميڙون ڪندا.تون کين چئج ته مون کي پيسن جي ڪا به گهرج نه آهي .نڪي بکيو آهي نڪي ڏکيو ،مون سان ظلم ٿيو آهي ،اُن جو داد وٺڻ آيو آهيان .جيڪڏهن برهمڻن جي ماتا ،منهنجو داد ڪري ته واهه نه ته ،وڏو بت منهنجو پاڻيهي انصاؾ ڪندو ،جيستائين برهمڻن جي ماتا تو وٽ نه اچي ،تو کي کڻي هزار سمجهائين ،تون راضي نه ٿج .آخر الچار ٿي ،هو َء تو وٽ ايندي .هو َء پوڙهي آهي ،سندس عمر ٻه سؤ چاليهه ورهيه آهي .سندس ڄڻيل چٽيهه پٽ هن بتخاني جا سردار آهن ۽ سندس وڏي بت وٽ وڏو مان آهي .اُن ڪري سندس حڪم هر جا ِء تي ٿو هلي.هن ملڪ جا ننڍا وڏا ،سندس آگيا کي سعادت سمجهن ٿا.هو َء جو ڪجهه چوندي آهي ،اُن کي اکيون ٻوٽي مڃيندا آهن.ان جي دامن کي جهلي چئجان ِء ته ”اي مائي ،جيڪڏهن مان مظلوم مسافر جو انصاؾ نه ڪندين َء ته مان وڏي بت جي خذمت ۾ وڃي دانهون ۽ آهون ڪندس .آخر هو رحم کائي ،تو کي منهنجي ضرور سفارش ڪندو“. ”اُن کان پو ِء ،جڏهن برهمڻن جي ماتا،ا تو کان احوال پڇي ته چئجانس ته ”مان عجم جو رهڻ وارو آهيان .توهان جي عدالت ۽ وڏي بت جي ساراهه ٻڌي هتي آيو هوس .ڳچ وقت هن ملڪ ۾ سک ۽ سانت ۾ گذاريم ،منهنجي گهر واري به مون سان گڏ آئي هئي ،خبر نه آهي ته شاهه بندر اُن کي ڪيئن ڏسي ورتو ۽ مون کان زبردستي کسي هليو ويو .مون سان هي ظلم ٿيو آهي
۽ هن ظلم جي سبب مان پنهنجو کاڌو پيتو به ڇڏي ڏنو آهي .هاڻي بيوس ٿي هت آيو آهيان .ڏسان ته تون منهنجو ڪهڙو انصاؾ ٿي ڪرين؟“ ”جڏهن راڻي مون کي اِهو سڀ ڪجهه سيکاري پڪو ڪيو ،تڏهن کانئس موڪالئي ساڳي َء دري َء کان ٻاهر نڪري آيس ۽ لوهه واري ڄاري ساڳي َء جا ِء تياٽڪائي ڇڏيم .ؼم ۽ درد دور ڪري سرهائي َء سان موٽيس .ٻئي ڏينهن اُن بتخاني ۾ ڪارو کٿو ڍڪي ويٺس .ٽن ڏينهن ۾ مون وٽ خيراتي پيسا ،رپيا ،اشرفيون ۽ ڪپڙن جا ڍير لڳي ويا .برهمڻ مون وٽ عمدا ويس ۽ وڳا کڻي آيا ،پر مون قبول نه ڪيا ۽ وڏي بت جو نالو وٺي فرياد شروع ڪيم ،چيومان ته مان پنڻ ڪو نه آيو آهيان ،بلڪه انصاؾ ال ِء برهمڻن جي ماتا ۽ وڏي بت وٽ آيو آهيان .هُو هي جواب ٻڌي .ڊوڙي اُن برهمڻي َء ڏي ويا ۽ کيس منهنجو احوال بيان ڪيائون .اُن کان پو ِء هڪ ساڌو آيو ۽ مون کي چيائين ته ”هل جو تو کي ،ماتا گهرايو آهي “.مان اُهو ئي کٿو مٿي کان وٺي پيرن تائين ويڙهي، اوڏانهن ويس .ڇا ڏسان ته هڪ جڙا ُء ٿيل تخت ،جنهن تي لعل ،الماس ۽ موتي ٽڪيل هئا ،تنهن تي وڏو بت رکيل آهي ۽ ان جي ڀرسان هڪ سوني ڪرسي رکيل آهي ،جنهن تي هڪ پوڙهي ڪارا ڪپڙا پهريو ٽيڪ ڏنيون ويٺي آهي ۽ ٻه ڇوڪرا ڏهن ٻارهن ورهين جي عمر جا ،هڪ کٻي ۽ ٻيو سڄي کان وڏي شان ۽ شوڪت سان ويٺا آهن .مون کي اڳڀرو اچڻ ال ِء چيائون .مان ادب سان اڳتي وڌيس ۽ سندس مسند جي پائي کي چمي ڏنم ۽ سندس دامن کي ورتم .هن مون کان احوال پڇيو ۽ مان اهڙي َء ريت ،جيئن راڻي سيکاريو هو .سڀ بيان ڪيم. ”هي ٻڌي چيائين ته“ ڇا مسلمان پنهنجي زالن کي پردي ۾ رکندا آهن؟“ مون چيومانس ته ”هائو ،تنهنجي ٻچڙن جو خير ٿئي، اسان وٽ اهو رواج نهايت پراڻو آهي “.چيائين ته ”تنهنجو مذهب نهايت عمدو آهي .مان هاڻي جو هاڻي حڪم ٿي ڪريان ته شاهه بندر تنهنجي زال سميت هت اچي حاضر ٿئي ۽ اُن نامرد کي اهڙي سزا ملندي جو وري ٻيهر ڪو اهڙو ڪم نه ڪندو .جيئن سڀني جا ڪن کڙا ٿين ۽ دڄن “.پنهنجن ماڻهن کان پڇڻ لڳي ته ”اهو شاهه بندر ڪير آهي؟ هن کي ايڏي مجال ٿي آهي .جو پرائي شرم ۾ هٿ ٿو وجهي “.ماڻهن چيس ته ”هو فالڻو شخص آهي“.هي ُء ٻڌي پو ِء انهن ٻن ڇوڪرن کي چيائين ته ”جلدي هن سان بادشاهه وٽ وڃو ۽ چئوس ته ماتا چوي ٿي ته وڏي بت جو هي ُء حڪم آهي ته شاهه بندر ماڻهن سان ظلم ٿو ڪري ،هن ؼريب جي زال کسي ورتي اٿس .هُن وڏو گناهه ڪيو آهي ،جلدي ان گمراهه جي مال ملڪيت کي نيالم ڪري ،هن مسلمان کي ڏيو ،جو اسان کي نهايت پيارو آهي .جيڪڏهن ائين نه ٿيو ته اڄ رات تنهنجي ستياناس ٿي ويندي ۽ اسان جي ؼضب هيٺ ايندين “.هُو ٻيئي ڇوڪرا اُٿي ڪچهري َء کان ٻاهر نڪتا ۽ سوار ٿيا.سڀ ساڌو سنک وڄائيندا ۽ آرٿي ڳائيندا ،ساڻن گڏ هليا. ”مطلب ته اُتان جا ننڍا وڏا ،جتي اُنهن ڇوڪرن جا پير ٿي پيا ،اُتان جي مٽي کڻي تبرڪ وانگر تي سانڍيائون ۽ اکين سان ٿي الٿائون .اِهڙي َء ريت هو بادشاهي قلعي تائين ويا .جڏهن بادشاهه کي خبر پيئي ته اُگهاڙي پيرين پيشوائي َء ال ِء آيو ۽ وڏي مان مهت سان کين وٺي ،آڻي تخت تي ويهاريائين ۽ پڇيائين ته ”اڄ تشريؾ وٺي اَچڻ جو ڪهڙو سبب بڻيو آهي؟“ ٻنهي برهمڻ زادن ما ُء جي طرفان ،جو ڪجهه ٻڌي آيا هئا ،چيائون ۽ وڏي بت جي ناراضپي کان کيس ڊيڄاريائون. ”بادشاهه ٻڌندي ئي فرمايو ته ”حاضر!“ پنهنجي نوڪر کي حڪم ڏنائين ته ”هاڻي شاهه بندر کي اُن عورت سميت حاضر ڪيو وڃي ته مان اُن جي گناهه کي معلوم ڪري ،سزاڏيان “.هي ٻڌندي مان گهٻرائجي ويس .دل ۾ چيم ته ”هي َء ڳالهه چڱي نه ٿي. جيڪڏهن شاهه بندر سان راڻي گڏجي آئي ته سڄو ڦاٽ ڦاٽي پوندو “.ڊچي ،خدا جي طرؾ رجوع ٿيس .منهنجي منهن جو پنو ئي ڦٽي ويو .سائو زرد ٿي ويس ۽ اَچي ڏڪڻي َء ورتم .اُنهن نينگرن منهنجو هي حال ڏسي ورتو .سمجهيائون ته هي حڪم منهنجي مرضي َء جي خالؾ آهي ،تنهن تي بادشاهه تي ڪاوڙجي اُٿي کڙا ٿيا .چيائونس ته ”اي خود مطلبي ،تون مستي َء ۾ آهين ڇا؟ تو اسان جي وچن کي ڪوڙو سمجهين ،هن کي گهرائي جاچ ٿو ڪرين؟“ ايتري چوڻ سان بادشاهه جو ساهه ئي سُڪي ويو .ڄڻ ته مري ويو .هٿ ٻڌي ادب سان بيهي رهيو .مٿي کان وٺي پيرن تائين ڏڪي ويو .پيرين پئي ،پرچائڻ لڳن .پر ٻيئي ڄڻا ڪين ويٺا ۽ بيٺا ئي رهيا .جيڪي امير وزير حاضر هئا ،سي سڀ گڏجي شاهه بندر جي گال ڪرڻ لڳا ته ”هُو بيشڪ حرامدزادو پاپي آهي .هُو اهڙيون حرڪتون ڪندو آهي ،جن جو دربار ۾ ذڪر ڪرڻ مناسب نه آهي .جو ڪجهه ماتا چوائي موڪليو آهي ،سو سڀ سچ آهي“ . بادشاهه سڀني جي زبان مان هڪ ڳالهه ٻڌي نهايت ڦڪو ٿيو .يڪدم سروپا ِء مون کي ڏيئي ،حڪم نامو پنهنجي هٿ سان لکي ،اُن تي مهر هڻي ،منهنجي حوالي ڪيائين ،۽ هڪ خط برهمڻن جي ما ُء ڏانهن به لکيائين .جواهرن ۽ اشرفين جا ٿالهه نينگرن جي روبرو نذرانو رکيائين .مان بيحد خوشي َء ۾ بتخاني ۾ آيس. ”بادشاهه جو خط لکيو .اُن جو مضمون هي هو ته ”بندگي َء ۽ عاجزي َء بعد عرض ته حضور جي حڪم موجب هن مسلمان کي شاهه بندر جي جا ِء تي رکيوسون ۽ سروپا ِء ڏنيسين .هاڻي هي ُء جي مارڻ ۽ ڇڏڻ ال ِء وس وارو آهي .هُن جو سمورو مال ۽ امالڪ هن ترڪ کي بخشيم .جيئن وڻيس تيئن ڪري .مون کان جو گناهه ٿيو آهي ،اُن ال ِء معافي ملي“.برهمڻن جي ماتا خوش ٿي فرمايو ته ”نوبتخاني ۾ نوبت وڄايو!“ پو ِء پنج سو هٿيارن سان سوار مون کي مليا ،جن کي حڪم مليو ته ”شاهه بندر کي قيد ڪري هن جي حوالي ڪريو ،پو ِء جيئن کيس وڻي تيئن ڪري .خبردار! ڪو به هن جي گهر نه گهڙي .هُن جو سمورو مال متاع هن جي حوالي ڪيو وڃي .جڏهن خوشي َء سان اوهان کي موڪل ڏيئي ته سندس رسيد وٺي اچجو“. ”جڏهن شاهه بندر کي هي َء خبر پيئي ،تڏهن هُو ڏاڍو ڊنو .برهمڻن جو لشڪر ۽ مان به مٿانئس وڃي ڪڙڪياسين .ڪاوڙ ته مون کي ڏاڍي هئي سو پهچنديئي اهڙي ترار هنئيمانس ،جو سندس سر وڃي پري پيو .سندس گماشتن ۽ خزانچي َء کي پڪڙائي، سڀ دفتر ڦاڙائي ڇڏيم .پو ِء گهر ۾ گهڙي ويس .شهزادي َء سان مليس ۽ گهڻي َء سڪ مان ڳلي لڳي رنس .ڌڻي َء جو شڪرانو بجا آندوسون .پو ِء ٻاهر گادي َء تي ويهي نوڪرن کي سروپائون ڏنيم .ؼالمن کي بخششون ڏنيم .اُهي سوار،جي مون سان مدد ال ِء آيا ٿانو ،ٻيا واليتن جا تحفا ۽ روڪڙ بادشاهه جي ال ِء نذرانو هئا ،تن کي انعام اڪرام ڏيئي روانو ڪيم .قيمتي جواهر ،ريشمي َ موڪليم .هر هڪ امير ،سردار ۽ ڪوٽوال جي خوشامد بجا آنديم .ٻين برهمڻن ۽ فقيرن کي گهڻي خيرات ڏنيم .هڪ هفتي بعد بتخاني ۾ ويس ۽ ماتا جي سامهون سوين ٿان ،ريشم جا ڪپڙا ،ڪيمخواب جا ٿان ،جواهرن سان گڏ ،ارداس رکيم .ٿورن ڏينهن کان
پو ِء بادشاهه جي دربار ۾ وڃي حاضر ٿيس ۽ پنهنجي مرتبي آهر نذرانو ڏنم ،جيڪي ظلمجهڙا ڪم شاهه بندر ڪيا هئا ،سي بند ڪرڻ ال ِء کيس عرض ڪيم ،جنهن ڪري دربار جا ماڻهو مون تي بيحد خوش ٿيا .موڪالئڻ وقت بادشاهه مون کي سروپا ِء،جاگير ۽ گهوڙو عنايت ڪيو .مطلب ته مان نهايت سکيو ۽ آسودو ٿيس .پو ِء شهزادي َء سان نڪاح وجهي گهر آباد ڪيم .منهنجي عدل ۽ انصاؾ ۽ چڱي َء هلت کان سوداگر راضي ۽ خوش ٿي رهيا .مهيني ۾ هڪ ڀيرو بتخاني ۾ ۽ هڪ دفعو بادشاهه جي ڪچهري َء ۾ ويندو هوس .بادشاه ڏيهاڙي منهنجي عزت زياده ڪندو ويو .نيٺ پنهنجي خاص ماڻهن ۾ داخل ڪيائين ۽ منهنجي صالح ڌاران ڪو به ڪم نه ٿي ڪيائين .هاڻي بي فڪر ٿي گذارڻ لڳس .مگر خدا ڄاڻي ٿو ته اڪثر مون کي اُنهن ٻن ڀائرن جي ڳڻتي پيئي کائيندي هئي ته هُو ڪٿي آهن ۽ االئجي ڪهڙي حال ۾ آهن .اهڙي َء ريت ٻه سال گذري ويا .هڪ ڏينهن اوچتو زيرباد جي ملڪ جي سوداگرن جو هڪ قافلو اُن بندر ۾ آيو .هنن جو ارادو هو ته پاڻي َء جي رستي عجم ڏانهن وڃن .هتي هي قاعدو هو ته جو قافلو ايندو هو .اُن جو سردار ،سوکڙيون ۽ تحفا هر هڪ ملڪ جا منهنجي ال ِء نذراني جي ال ِء آڻيندو هو .مان وري ٻئي ڏينهن اُنهن جي مڪان تي ويندو هوس ،جتي اُنهن کان مال جو محصول وٺي ،کين رواني ٿيڻ جو پروانو ڏيندو هوس .اهڙي َء ريت زيرباد جا سوداگر به منهنجي ملڻ ال ِء آيا ۽ قيمتي نذرانا پاڻ سان کڻي آيا .ٻئي ڏينهن مان اُنهن جي تنبو َء ۾ ويس ،ڇا ڏسان ته ٻه ماڻهو ڦاٽل ۽ پراڻن ڪپڙن ۾ منهنجي سامهون سامان جون ٻه ڳٺريون کڻي آيا ،جڏهن مون اُهو سامان ڏٺو ،ته هُو وري اُنهن کي موٽائي ويا ۽ وري ٻيو سامان کڻي آيا ،نهايت ڏکيو پورهيو ٿي ڪيائون. ”جڏهن مون اُنهن کي چتائي ڏٺو ،ته هُو ٻيئي منهنجا ڀائر نڪتا! اُن وقت منهنجي ؼيرت ۽ حميت نه گهريو ته مان انهن کي هيئن مزدوري ڪندو ڏسان .جڏهن پنهنجي گهر موٽڻ لڳس ،ته ماڻهن کي چيم ته ”هنن ٻن ماڻهن کي به وٺندا اچجو “.هُو هنن کي پاڻ سان وٺي آيا .مون کين وري به نئين پوشاڪ پهرائي ،پاڻ وٽ رکيو .پر هنن احسان فراموش انسانن وري منهنجي مارڻ جو منصوبو رٿيو .هڪ ڏينهن اڌ رات جي وقت ،سڀني کي ؼافل ڏسي ،چورن وانگر منهنجي سيراندي َء وٽ اَچي پهتا .مون اڳ ۾ ئي پنهنجي دروازي تي چوڪيدارن کي مقرر ڪري ڇڏيو هو ،هي وفادار ڪُتو منهنجي پلنگ جي هيٺان سمهيل هو .جيئن ئي هنن تلوارون مياڻ کان ٻاهر ڪڍيون ،ڪتي ڀُونڪي مٿن حملو ڪيو .اُن آواز تي سڀ جاڳي پيا .چوڪيدارن هن کي پڪڙي ورتو، معلوم ٿيو ته هي پاڻ آهن! سڀ کين ڦٽ لعنت ڪري رهيا هئا ته ”ايتري مهرباني َء کان پو ِء ،به هن حرڪت جو ڪهڙو سبب هو؟“ ”بادشاهه سالمت ،هي حال ڏسي مان ڊنس .پهاڪو آهي ته ”جو آزمائي کي آزمائي سو نيٺ خطا کائي “.خيال ڪيم ته جي هنن کي بندر کان پري بنديخاني ۾ رکندس .ته ڪير هنن جي سار سنڀال لهندو! بک ۽ اُڃ ۾ مري ويندا .يا وري آجا ٿي ڪو ُخلم ٻاريندا .تنهن ڪري پڃرا ٺهرائي ،کين اُنهن ۾ بند رکيو اٿم ،ته منهنجي نظر هيٺ رهن .هن ڪتي جي عزت آبرو سندس نمڪ حالل ۽ وفادري َء جي سببان آهي .بيوفا ۽ کوٽي انسان کان وفادر ۽ احسان مند حيوان به ڀلو آهي .اي بادشاهه سالمت ،منهنجي حقيقت ۽ سرگذشت اها ئي آهي ،جا حضور ۾ عرض رکي اٿم .هاڻي سائين جن جي اختيار آهي ته مارايو خواهه بخشيو .جيڪو به سائين جن جو حڪم ٿئي ،مان حاضر آهيان“. اي فقيرو! مان اها ڳالهه ٻڌي ،اُن ايماندار شخص کي آفرين ڪئي ۽ چيومانس ته ”تنهنجي شرافت ۾ ڪو به شڪ نه آهي، بيشڪ هي حرامزادا بي حيا ُء آهن .سچ آهي ته ڪُتي جي پڇ کي ٻارهن ورهيه نڙ ۾ وڌو ويو ،پر جڏهن ڪڍيائون ته اُهو ئي ڏنگي جو ڏنگو ،.اُن کان پو ِء مان خواجي سگ پرست کان اُنهن لعلن جي هٿ اَچڻ جي حقيقت پڇي ،جي ڪتي جي ڳچي َء جي پٽي ۾ پيل هئا .هُن جواهري َء عرض ڪيو ته ”حضور جي عمر دراز هجي ،انهي َء شهر جي بندر تي ،جا مون کي جا ِء مليل هئي ،هڪ ڏينهن ان جي مان ڪوٺي تي چڙهي ويس ،جو گهڻو بلند هو .درياهه ۽ ميدان جي سير ۽ تماشي ۾ ويهي رهيس .چوڌاري ٿي ڏٺم ،اوچتو جهنگ جي طرؾ کان ،جتي ڪو رستو ئي ڪو نه هو ،ٻن ماڻهن کي ايندو ڏٺم .دوربين کڻي نهاريم ته عجيب قسم جا انسان ٿي نظر آيا .چوبدارن کي اُنهن جي وٺي اچڻ ال ِء ڊوڙايم. ”جڏهن هو مون وٽ آيا ،ته ڏٺم ته اُنهن مان هڪ مرد آهي ۽ ٻي عورت .مون هڪدم عورت کي ته پنهنجي حويلي َء ۾ موڪليو ،۽ مڙس کي پاڻ وٽ ويهاريم ،جو ويهن ٻاويهين ورهين جو نظر ٿي آيو ۽ ڳڀرو ٿي ڏٺو .اُس جي گرمي َء ڪري ،اُن جي شڪل اهڙي ته ٿي ويئي هئي ،ڄڻ ته ڪاري َء مس جو ٽڪر آهي .ننهن تمام وڌي جانورن جهڙا ٿي ويا هئس .هن سان گڏ سندن هڪڙو نينگر چئن ورهين جو به هو ،جو تنجڻن ۾ ٻڌل ،ڳچي َء ۾ پٺئين پاسي پئي لڙڪيس .مون هن جو اهڙو حال ڏسي ،کانئس پڇيو ته ”اي نوجوان خبر ڏي ته تون ڪير آهين؟ ۽ ڪٿان ٿو اچين؟ ۽ تو پنهنجو حال هيئن ڇو بڻايو آهي؟“ هي ُء ٻڌي هو ويچارو روئڻ لڳو .ڪمر مان پٽو ڇوڙي ،منهنجي اڳيان رکي ،چيائين ته ”خدا لڳ مون کي ڪي کارا ِء ،جو بکايل آهيان ۽ سوا ِء گاهه ۽ پنن جو ٻيو ڪي به کاڌي ال ِء نه مليو اٿم .اُن ڪري مون کي رتي َء جيتري به سگهه ڪا نه آهي ،جو ڪجهه ڳالهائي سگهان“.مون اوڏي َء مهل شربت حلوو ۽ ماني کيس گهرائي ڏنو ،جي کائڻ پيئڻ لڳو .انهي َء وچ ۾ هڪڙو نوڪر سندس زال وٽان ڪيتريون ئي ڳوٿريون کڻي مون وٽ آيو .اُهي ۽ اُن جوان وارو پٽو سڀ کولي ڏٺم ته ڇا ڏسان ته اُنهن ۾ هر طرح جا عجيب عجيب جواهر آهن! اهڙا عجيب جواهر ،جو اُنهن مان هڪڙو هڪڙو چڱي َء بادشاهت جي ڍل جو مَٽ ٿي سگهي .وري اُتي تور ۽ رنگ ۾ هڪٻئي کان ڪثر ٿي نظر آيا .اُنهن جي تجلي َء کان سڄي جا ِء رنگين ۽ روشن ٿي ويئي .جڏهن هو کائي پي خوش ٿيو ۽ ساهه کڻن جهڙو ٿيو ،تڏهن پڇيومانس ته ”هاڻي پنهنجي خبر ٻڌا ِء .هي َء به حقيقت ڏي ته هي پهڻ جا ٽڪرا اصل تو کي ڪٿان هٿ آيا؟“ جواب ڏنائين ته ”منهنجي پيدائش جو ملڪ آذربائيجان آهي .ننڍي هوندي ئي مان پي ُء کان ڌار ٿيس .ڪيترا ڏک ڏاکڙا ڏٺا اٿم ،ڪيترا ڀيرا موت جي چنبي مان بچيو آهيان ۽ ڪيترو وقت جيئري قبر ۾ داخل ٿيو آهيان ” .تڏهن مون چيومانس ته پنهنجو سڄو احوال تفصيل سان ٻڌا ِء ،ته ڪجهه معلوم ٿئي“.
قصو آذربائيجان ملڪ جي سوداگر زادي جو ”تننهن تي چوڻ لڳو ته ”منهنجو پي ُء سوداگري َء جو ڌنڌو ڪندو هو ،هميشه هندستان ،روم چين ،خطان ۽ فرنگ جو سفر ڪندو رهندو هو .جڏهن مان ڏهن ورهين جو ٿيس ته منهنجو پي ُء هندستان ڏانهن ويو .مون کي به پاڻ سان وٺي وڃڻ گهريائين. منهنجي والده ،ماسي ،مامي ۽ پڦي َء کيس گهڻو ئي چيو ته هي ٻار اڃا سفر جي الئق نه آهي .پر منهنجي والد نه مڃيو ۽ چيائين ته ”مان پوڙهو آهيان .جيڪڏهن هُن منهنجي سامهون تربيت نه ورتي ،ته مان اهو ارمان قبر ۾ کڻي ويندس .مڙس جو ٻار آهي، جيڪڏهن هاڻي نه سکيو ته ڪڏهن سکندو؟ جيئن ته چيو اٿن ته ”پڪي َگهڙي ڪُنا ڪين پوندا آهن “.اِئين چئي ،خواهه مخواهه مون کي پاڻ سان وٺي ويو .مسافريون ڪندي ڪندي اسان سک سالمتي َء سان وڃي هندستان پهتاسين .اُتي مال وڪڻي ۽ ڪجهه خريد ڪري ،زير باد جي ملڪ ڏي وياسون .هي ُء سفر به آرام سان گذريو .اُتي سودو سامان وڪڻي ،ڳوٺ موٽڻ جو خيال ڪري، ڌڻي َء جي آسري جهاز ۾ سوار ٿياسون .مهينو ساندهه خير سان سمنڊ ۾ سفر ڪيوسون ،هڪ ڏينهن اوچتو ئي اوچتو سخت طوفان ڇُٽڪيو .مينهن چوي ته اڄ نه َوسان ته ڪڏهن وسان .اُن اوندهه اَنڌوڪار ۾ هٿ هٿ کي ڏسي نه ٿي سگهيو .آسمان ۽ سمنڊ ڄڻ ته ٻيئي هڪ ٿي ويا .جهاز جون واڳون ۽ نوڙيون ڇڄي پيون .سڙهه ۽ سُکان ته االئجي ڪاڏي ويا .کوهو ڀڄي پرزا پرزا ٿي پيو. سڀ ميربحر ۽ مسافر مٿو پٽڻ لڳا.سڀ کي اچي پنهنجي سر جي لڳي .اهڙي َء ريت ڏهه ڏينهن جهاز کي جيڏانهن ٿي وڻيو ،تيڏانهن ٿي ڦريو .يارهين ڏينهن جهاز وڃي هڪ جبل سان لڳو ۽ ٽڪر ٽڪر ٿي پيو .تختو نه تختي کي مليو .خبر نه پئي ته پيءُ ،نوڪر، چاڪر۽ سامان ڪاڏي ويو. ”مان پاڻ کي هڪ تختي تي ڏٺو .ٽي ڏينهن اُتي به سخت ڇولين ۽ لهرين ۾ پئي هيٺ مٿي ٿيس .چوٿين ڏينهن تختو اچي ڪناري لڳو .پر مون کي پاڻي َء ايڏو ته ساڻو ڪري ڇڏيو هو ،جو عضوو چوري نه ٿي سگهيس .بدن ۾ طاقت ڪا نه هيم .ساهه جهڙي پياري شي ِء ٻي ڪا نه آهي .الچار ڌڪا ڌوما کائي ،سُري پُري ،تختي تان لهي ،ريڙهيون ڏيندو ،ڪناري تي آيس .پري کان پوک ڏسڻ ۾ آيم .اُتي ڪيترائي ماڻهو گڏ ٿيل ڏٺم .پر اُهي سڀ رنگ جا ڪارا ۽ اُگهاڙا هئا .هُو مون وٽ آيا ،مون سان ڪجهه ڳالهايائون ،پر مان اُنهن جي ٻولي سمجهي نه سگهيس .اُن ٻني َء ۾ چڻا پوکيل هئا ،جن کي هنن باهه تي سيڪي ٿي کاڌو .اُنهن جا گهر به پريان ٿي ڏٺا .شايد اُهي اُتي ٿي رهيا ۽ خوراڪ به اِها ئي هئي .اُنهن مون کي به کائڻ ال ِء اشارو ڪيو .مان به هڪ چڻن جي مُٺ پٽي ،سيڪي ۽ ڦڪڻ لڳس .اُن کان پو ِء پاڻي پي ،وڃي ڪنڊ ۾ ويٺس .جتي ننڊ وٺي ويم. ”ٿوري َء دير کان پو ِء ،جڏهن جاڳيس ،ته انهن مان هڪ مون وٽ آيو ۽ رستو ڏيکارڻ لڳو .مان مُٺ چڻن جي ٻي به پٽي ،۽ اُن رستي ڏانهن هليس .هڪ تونگ ميدان نظر آيم ،ڄڻ ته قيامت جي ميدان جو نمونو هو .چڻن کي ڦڪيندو هليو ٿي ويس .چئن ڏينهن جي پنڌ کان پو ِء هڪ قلعو نظر آيم .جڏهن اُن جي نزديڪ ويس ،ته هڪ اوچو ڪوٽ ڏٺم ،جو سڄو پٿر جو ٺهيل هو.ايڏو ته ڊگهو هو ،جو اُن جي هر هڪ ڀت ٻه ٻه ڪوهه ڊگهي هئي .سندس دروازو به پٿر مان ٽڪي ٺاهيل هو ،جنهن کي قفل لڳل هو. اُتي نه ماڻهو َء جو نشان هو ،نڪي ڪا بستي ٿي نظر آئي .جڏهن اُتان اڳڀرو هليس ،ته هڪ وڏو دڙو ڏٺم ،جنهن جي مٽي ڪاري سُرمي جهڙي هئي ،جڏهن ان دڙي کان اُڪري پار ٿيس ته هڪ وڏو شهر نظر آيو ،جنهن جي چوڌاري شهر پناهه ۽ جا بجا برج ٿي نظر آيا .شهر جي هڪڙي پاسي کان درياهه ٿي وهيو .مان اُن جو ڪنارو ڏيئي هليس ،ته اَچي دروازي تي بيٺس .ڌڻي َء جي آسري اندر گهڙي پيس .اُتي ڇا ڏسان ته هڪڙو ماڻهو فرنگين جهڙي پوشاڪ پهريون ،ڪرسي َء تي چڙهيو ويٺو آهي ،تنهن جيئن مون کي پرديسي ۽ مسافر ڏٺو هللا جو نالو وٺندي ڏٺو ،ته سڏ ڪري ورتائين ،مون وٽس وڃي سالم ڪيو ،هن نهايت مهرباني َء سان جواب ڏنو .جلد ئي ميز تي ماني ،مکڻ ،ڪڪڙ جو ڪباب ۽ شراب رکي چيائين ته ”پيٽ ڀري کا ُء “.مون تي جو ڪجهه گذريو هو، کيس ٻڌايم .پو ِء چيائين ته ”هتي ڪيئن آيو آهين؟ ،مون کيس تنگ ٿي چيو ته ”شايد تون ديوانو ٿو معلوم ٿين .مان ڪيتري وقت کان پو ِء شهر جي صورت ڏٺي آهي .خدا مون کي مس مس هيستائين پهچايو آهي ،تون چوين ٿو ته ڪيئن آيو آهين؟“ هي ٻڌي ،چوڻ لڳو ته ”هاڻي آرام ڪر ،سڀاڻي جو چوڻو هوندو ،توکي چوندس“. ” صبح جو اُٿيس ته چيائين ته ”ڪوٺي َء مان ڪوڏر ،ڇاڻي ۽ ڳوٿري کڻي اچ “.مون دل ۾ سوچيو ته شايد ماني ٽڪر کارائي، اُن جو عيوض ٿو وٺي .الچار اُهي سڀيئي کڻي ،سندس اڳيان رکيم .مون کي چيائين ته ”هُن دڙي تي وڃي ،هٿ کن زميَن کوٽ. جيڪي نڪري ان کي ڇاڻي َء ۾ صاؾ ڪري ،هن ڳوٿري َء ۾ کڻي اچ“ مان سندس چوڻ موجب اوڏانهن ويس .ڏٺم ته سڀيئي عجيب قسم جا رنگا رنگي جواهر آهن ،جن جي شعاع کان منهنجيون اکيون بند ٿي ويون .اهڙي َء ريت ساري ڳوٿري ڀري ،وٽس موٽي ويس .پو ِء چيائين ته ”جيڪي به هن ۾ وڌو اٿيئي ،سو کڻي هتان جلد نڪري وڃ “.مون چيس ته ”اي سائين ،توهان بيشڪ وڏي ڀالئي ڪئي آهي ،جو هي پٿر ٿا ڏيوم .پر هي منهنجي ڪهڙي ڪم جا آهن؟ مون کي بک لڳندي ته هنن کي چٻاڙي ته ڪو نه سگهندس .نه وري انهن سان پيٽ ئي ڀري سگهندس “.تڏهن هو شخص کلي،چوڻ لڳو ته ”مون کي تنهنجي حال تي بيحد افسوس ٿو ٿئي.تون شايد عجمي آهين ،اُن ڪري تو کي روڪيان ٿو ،نه ته ايترو به نه ڪريان ها ،هاڻي اڳتي پاڻ ڄاڻ .جيڪڏهن تنهنجي مرضي آهي ته هن شهر ۾ رهين ته هي َء منڊي منهنجي کنيو وڃ .جڏهن وچ بازار ۾ پهچندين ته توکي اُتي هڪ سفيد ريش ماڻهو ويٺل نظر ايندو .انهي َء جي شڪل صورت مون وانگر آهي .هُو منهنجو وڏو ڀا ُء ٿئي .اُن کي هي َء نشاني ڏج ته هو تنهنجي خبر گيري ڪندو .جيڪي هُو چويئي سو ڪم ڪج ،نه ته ٻي َء صورت ۾ مفت مارجي ويندين .ڇو ته منهنجو حڪم رڳو هيستائين آهي، مونکي شهر سان ڪو به واسطو نه آهي “.مون هن کان منڊي ورتي ،۽ سالم ڪري کانئس موڪاليم .اندر شهر ۾ گهڙيس .ڏاڍو عمدو شهر ڏٺم .گهٽيون ۽ بازار صاؾ ،زالون ۽ مرد بي حجاب خريداري َء ۾ مشؽول هئا .سڀ خوش لباس ٿي ڏٺا .مان سير ڪندو، گهمندو ڦرندو ،جڏهن چوواٽي َء تي جي چونڪ تي پهتس ،ڏٺم ته ڄڻ ميلو لڳو پيو هو .ايتري ته پيهه لڳي پيئي هئي ،جو جيڪڏهن ٿالهي ڦٽي ڪئي وڃي ته زمين تي نه ڪري .وڃڻ جي واٽ نه ٿي ملي .جڏهن ڪجهه اُهو گوڙ ڍرو ٿيو ،تڏهن ڏاڍي ڏکيائي َء سان ٻاهر نڪري اڳڀرو ٿيس .مس مس اُن ماڻهو َء کي ڏٺم .هو هڪ صندلي َء تي ويٺو هو ۽ هڪ جواهرن سان جَ ڙيل حقو سندس اڳيان
رکيو هو .مون وڃي کيس سالم ڪيو ۽ اُها منڊي ڏني مانس.هن ڏمرجي نظر سان ڏاڍو گهوري ڏٺو ۽ اُمالڪ چيائين ته ”تون هتي ڇو آيو آهين؟ پاڻ کي ناحق ڦاهي َء ۾ ٿو وجهين! منهنجي بيوقوؾ ڀا ُء به توکي نه جهليو؟“ ”مون چيومانس ته ”هن ته مون کي روڪيو هو ،پر مون نه مڃيو “.پو ِء مان پنهنجي سڄي ڪهاڻي منڍ کان وٺي پڇاڙي َء تائين کيس ڪري ٻڌائي .پو ِء هو شص اُٿيو ۽ مون کي پنهنجي گهر ڏانهن وٺي هليو.سندس مڪان بادشاهي ڏسڻ ۾ ٿي آيو .گهڻا ئي نوڪر ،چاڪر ،ٻانها ۽ ٻيلي هئس .جڏهن اندر هلي ويٺوته مون کي چوڻ لڳو ته ”اي پٽ ،تو هي ُء ڪم خراب ڪيو آهي ،جو پاڻهي اَچي قبر جي ڪريو آهين .ڪو به ماڻهو بدبختي َء ۽ نڀاڳ کان هن جادوگر شهر ۾ آيو آهي ته ڏاڍو هالڪ ٿيو آهي “.مون چيومانس ،ته ” سائين قسمت کڻي هتي آندو اٿم ،توهان مهرباني ڪري ،هن شهر جي رسم ۽ رواج کان واقؾ ڪري ڇڏيوم ته مان به ڄاڻان ته اوهان جي ڀا ُء ڇو ٿي مون کي منع ڪئي “.تڏهن هن نيڪ شخص چيو ته ”هن شهر جو بادشاهه ۽ سڀ امير شيطاني راهه تي بيٺل آهن .سندن مذهب ۽ هلت چلت نهايت عجيب قسم جي آهي .هتي هڪڙو وڏو بت آهي ،جنهن جي پيٽ ۾ شيطان ويهي ،نالو، ذات ۽ مذهب هر ڪنهن ماڻهو َء جو ٻڌائيندو آهي .جڏهن ڪو مسافر شهر ۾ ايندو آهي ته بادشاهه کي اُن جي خبر پوندي آهي .هُو اُن کي مندر ۾ وٺي ويندو آهي ۽ کانئس بت کي سجدو ڪرائيندو آهي .جيڪڏهن هُن بت کي سجدو ڪيو ته واهه ،نه ته کيس درياهه ۾ ڦٽو ڪيو ويندو آهي .هُو جيڪڏهن اُتان نڪري ڀڄڻ جي ڪوشش ڪندو آهي ته سندس شرمگاهه وڌي ويندي آهي ۽ اُن جي بار کان هُو گهمي نه سگهندو آهي .اِهڙي قسم جو طلسم هن شهر ۾ بڻايو ويو آهي .مون کي تنهنجي حالت تي رحم ٿو اَچي ،تنهنجي خاطر ڪا صالح ڪريان ٿو ،جيئن ڪجهه ڏينهن ته جيئرو رهين ۽ هن عذاب کان ڇٽين“ ”مون پڇيس ته ”اُها ڪهڙي تجويز آهي؟“ چيائين ته ”وزير جي ڌي َءُُ تو کي پرڻائي ايندس “.چيومانس ته ”وزير مون جهڙي سڃي ۽ ؼريب کي پنهنجي ڌي ُء ڪيئن ڏيندو؟ پر جي ڏئي به ته مون کي پنهنجو دين مٽائڻو پوندو ،جو مون کان ڪڏهن به نه ٿيندو “.تڏهن چيائين ته ”هن شهر جي اصل کان رسم آهي ته جيڪو هن بت کي سجدو ڪندو آهي ،پو ِء توڙي جو فقير هجي، بادشاهه جي ڌي َءُُ گهري ته به کيس ملي .هو اُن کي ڪڏهن به نه ڏکوئين .منهنجو به بادشاهه وٽ مان آهي ۽ مون کي ڏاڍو پيارو گهرندو آهي .اُن ڪري سڀيئي اَمير ۽ اَڪابر مون کي تعظيم ڏيندا آهن .هُو هفتي ۾ ٻه ڏينهن پاڻ ۾ گڏ ٿيندا آهن ،۽ بتخاني ۾ وينداآهن .مان به ساڻن گڏ هوندو آهيان .اُن موقعي تي مان تو کي اُتي وٺي هلندس “.ائين چئي ،مون کي کارائي پياري سمهاريائين. ٻئي ڏينهن سوير صبح جو مون کي پاڻ ساڻ وٺي ،بتخاني ڏي هليو .اُتي وڃي ڏٺم ته ماڻهو عام جام اچن ٿا ۽ پوڄا ڪيو وڃن ٿا. ”بادشاهه ۽ اَمير بت جي سامهون ،پنڊتن وٽ مٿي اُگهاڙا ،گوڏا ڀڃيو ويٺا هئا .ڪنواريون ڇوڪريون ۽ ڇوڪرا ،حورن ۽ ؼلمانن جهڙا ،چئن طرفن کان صفون ٻڌي ،بيٺا هئا .تڏهن هو شخص مون کي چوڻ لڳو ته ”هاڻي جيئن مان تو کي چوان تيئن ڪر “.مون قبول ڪري چيو ته ”جيئن فرمايو “.هن چيو ته ”پهريائين بادشاه جي هٿن ۽ پيرن کي چمي ڏي ۽ پو ِء وڃي وزير جي دامن کي وٺ “.مون اِئين ئي ڪيو .بادشاهه پڇيو ته ”هي ُء ڪير آهي ،۽ ڇا چوڻو اٿس؟“ هن شخص جواب ڏنس ته ”هي ُء منهنجي الڳاپي ۾ قريبي عزيز آهي .بادشاهه جي قدمبوسي َء ال ِء پري کان آيو آهي ،انهي َء اُميد سان ته وزير کيس پنهنجي ؼالمي َء ۾ وٺي“. بادشاهه چيو ته ”هي اسان جو ڌرم قبول ڪندو؟“ منهنجي هائو ڪرڻ تي ،بتخاني جا نؽارا وڄڻ لڳا ۽ قيمتي سروپا ِء مون کي پهرائي ويئي .پو ِء هڪ ڪاري رسي منهنجي ڳچي َء ۾ وجهي ،مون کي بت جي سنگهاسن اڳيان گهليندا وٺي ويا ۽ مون کي سجدو ڪرايائون. ”بت کان آواز آيو ته ”اي خواجه زاده ،چڱو ٿيو جو تون اسان جي بندگي َء ۾ آئين ،هاڻي اسان جي مهرباني َء جو اميدوار رهه “.هي ٻڌي ،سڀني سجدوڪيو .جڏهن شام ٿي ته بادشاه ۽ وزير سوار ٿي ،وزير جي محالت ۾ پهتا .اُتان جي رسم ۽ رواج موجب وزير پنهنجي ڌي ُء منهنجي حوالي ڪئي .گهڻو ئي ڏاج ۽ ڏيب ڏنائين .اُن کان سوا ِء هُو ڏاڍو خوش هو،جو وڏي بت جي حڪم جي پيروي ڪئي هئائين .هڪ گهر به رهڻ ال ِء مليم .اُن نازنين کي جڏهن مون ڏٺو ،ته سا کيات پري پيئي معلوم ٿي ،کيس شڪل ۽ شباهت ۾ هر طرح درست ڏٺم .صبح سان ؼسل ڪري ،بادشاه جي حضور ۾ حاضر ٿيس .بادشاهه دامادي َء جي سروپا ِء ڏني ۽ حڪم ڪيائين ته ”سدائين دربار ۾ رهندو ڪر “.ٿورن ڏينهن کان پو ِء بادشاهه جي خاص ماڻهن ۾ ڳڻجڻ لڳس. ”بادشاهه منهنجي صحبت کان نهايت خوش هو .اڪثر سروپا ِء ۽ انعام ڏيندو ٿي رهيو .دنيا جي لحاظ کان مان بيحد شاهوڪار هوس .منهنجي زال وٽ نقد ،جنس ۽ جواهر ايترا هئا ،جن جو ڳاڻيٽو ٿي نه ٿي سگهيو .ٻن سالن تائين زندگي نهايت عيش ۽ آرام سان گذري .،اتفاقا ً وزير زادي َء کي پيٽ ٿيو .آخر ڏينهن پورا ٿيا ۽ پيرين لڳي.دائي ويم تي آئي .پر افسوس جو کيس مُئو پٽ ڄائو .اُن جو اهڙو ته ڪو زهر چڙهي ويس ،جو هو َء پاڻ به مري ويئي .مان سندس ؼم ۾ چريو ٿي پيس .اُن جي مٿي کان ويهي روئڻ ۽ پٽڻ لڳس .منهنجي روئڻ جي آواز کي ٻڌي چئن ئي طرفن کان زالون اچڻ لڳيون ،جيڪا آئي ٿي ،تنهن مون کي ٻه بُجا منهن ۾ وهائي ٿي ڪڍيا،۽ پو ِء روئڻ پٽڻ ٿي لڳي .زالون ايتريون ته اچي گڏ ٿيون هيون ،جو اُنهن کي ڏسي ،منهنجو دم ٿي ُگهٽيو .ايتري ۾ ڪنهن اچي منهنجي ڪپڙي کي پوئتان ڇڪيو .مون ڏٺو ته اُهو ئي عجمي هو ،جنهن منهنجي شادي ڪرائي هئي. چوڻ لڳو ته ”احمق ،تون ڇا جي ال ِء ٿو روئين؟“ مون چيومانس ته ”ظالم ،تون ٿو چوين ته مان ڇو ٿو روئان؟“ هُو شخص مشڪي چوڻ لڳو ته ”هاڻي تون پنهنجي موت ال ِء رو ُء .مون پهريائين توکي چيو هو ته هن شهر ۾ تو کي موت گهلي آيو آهي ۽ ائين ئي ٿيو. هاڻي مرڻ کان سوا ِء ٻيو تنهنجو ڪو به ڇوٽڪارو نظر نه ٿو اچي “.آخر ماڻهو مون کي گهلي بتخاني ۾ وٺي ويا .ڏٺم ته بادشاهه، امير ۽ سڄي پرجا حاضر آهي .وزير زادي َء جو سڄو مال متاع ۽ اسباب موجود آهي .جا شي ِء جنهن کي وڻي ٿي ،اُن کنيو ٿي ۽ ان جي قيمت رکندو ٿي ويو .مطلب ته سڄو مال متاع نقدي َء جي صورت ۾ گڏ ٿي ويو ،جن روپين مان وري جواهر خريد ڪيا ويا، جن کي هڪ صندوق ۾ رکيو ويو .ٻي َء صندوق کي مانين ،ڪباب ۽ سڪل ۽ آلي ميوي سان ڀريو ويو .منهنجي زال جو الش وري هڪ ٻئي َء پيتي َء ۾ بند ڪيو ويو .اهڙي َء ريت سڀيئي پيتيون هڪ اُٺ جي مٿان رکي ،مون کي به سوار ڪيائون .سڀ ٻانڀڻ ۽ ٻاوا، ڀڄن ڳائيندا ۽ سنک وڄائيندا ،اڳيان هلڻ لڳا،جن جي پويان هڪ خلقت هئي ،جا مون کي مبارڪون ڏيندي ٿي آئي .اهڙي َء ريت ،اُنهي َء ئي دروازي کان ٻاهر نڪتس ،جنهن مان پهرئين ڏينهن اندر داخل ٿيو هوس .جيئن ئي اُن نگهبان عجمي َء جي مون تي نظر
پيئي ته مون کي چوڻ لڳو ته ”اي ڪمبخت ،تو منهنجي چوڻ کي نه ٻڌو ۽ هن شهر ۾ وڃي مفت جان وڃايئي ،منهنجو ڪو به ڏوهه نه آهي ،ڇو ته مون تو کي چڱي َء ريت منع ڪئي هئي “.هن ته ائين چيو ،پر مان وائڙو ٿي ويو هوس .نه وري ورندي َء جي طاقت هيم .سو چيم ٿي ته هاڻي االئجي ڇا ڪندا؟ ،آخر وٺي اُن قلعي وٽ آيا ،جنهن جو دروازو پهرئين ڏينهن ايندي بند ٿيل ڏٺو هوم ،پو ِء ڪيترن ماڻهن گڏجي اُن قلؾ کي کوليو ۽ سڀيئي صندوقون اندر نيائون .ايتري ۾ هڪڙو پير مرد مون کي سمجهائڻ آيو ته ”ماڻهو هڪڙي ڏينهن دنيا ۾ پيدا ٿيندو آهي ۽ هڪڙي ڏينهن مرندو آهي .اها دنيا جي کيڏ آهي .هو َء تنهنجي گهر واري ،چاليهن ڏينهن جو کاڌو مال ملڪيت موجود اَٿئي .هاڻي اِنهن سان گڏ ڪوٽ ۾ وڃي گذار .مون کي سخت ڪاوڙ آئي ته اُتان جي رهاڪن جي اهڙي رسم تي لعنت وجهان ،ته اُن عجمي مرد ،منهنجي بدليل پيشاني َء کي ڏسي ،چيو ته ”خبردار ،پاڻ سنڀال! نه ته اِنهي َء کان به وڌيڪ بڇڙو ٿيندين.خير ،جو تنهنجي قسمت ۾ هو .سو ٿيو .هاڻي خدا جي مهرباني َء ۾ اُميدوار رهه ،شايد اُهو تو کي هتان جيئرو ٻاهر ڪڍي“. ُ ُ آخر سڀ مون کي اتي اڪيلو ڇڏي ،ان ڪوٽ کان ٻاهر نڪري ويا ۽ موٽائي ُهو قلؾ دروازي کي ڏيئي ڇڏيائون .پنهنجي اڪيالئي ڏسي ،مون روئيڏنو .جڏهن روئي دل هلڪي ڪيم ،تڏهن زال جي الشي وٽ ويس،چيومانس ته ”اي ڪم نصيب جيڪڏهن تون نه ڄمين ها ته مان تو سان پرڻجا ئي نه ها ۽ نڪي ههڙن جنجلن ۾ پوان ها!“ آخر ماٺ ڪيم .جڏهن ڏينهن مٿي ٿيو ۽ اُس َتتي، تڏهن مُردن مان اهڙي ته بدبو ِء اُٿي،جو ڄڻ ته ڪا پار مان ميڄالي نڪرڻ جي ٿي ڪئي .انهي َء بدبو ِء کان اچي نيٺ اهڙو ته ماندو ٿيس ،جو سمجهيم ٿي ته اِجهو ٿو مران .جا ڏي به نظر ٿي ويئي ،تاڏي مُردن جا ڍير ۽ جواهرن جون پيتيون ٿي نظر آيون ،جي پئي ٿي اُس ۾ سڙيون .مان جو اُٿيس ،سو سڀيئي پيتيون کڻي هڪٻئي مٿان ڍير ڪيم .اُس جي بچا ُء ال ِء ڄڻ ڀت جوڙيم .ڏينهن َتتي جو اُن ڇانو ۾ ويهندو هوس .پو ِء پاڻي َء جي تالش ڪيم.ڇا ڏسان ته هڪڙو ننڍڙو حوض اُن قلعي جي ڀت جي ڀرسان موجود آهي، جي َ ُ جنهن جو منهن دلي وانگر آهي .مون ڪيترا ڏينهن مليل کاڌي ۽ پاڻي َء تي گذران ڪيو .نيٺ اهو سڀ کاڌو ختم ٿي ويو ،تڏهن اچي ؼم ورايو .ڌڻي َء جي درگاهه ۾ دانهن ڪيم ته ”اي منهنجا ڌڻي ،تون سدائين مهربان آهين!“ اوچتو هڪڙي ڏينهن دروازو ُکليو ۽ مون وانگر هڪ مرد کي الش سان آندائون .هُو هڪ پوڙهو مڙس هو .مان اُن مهل لڪي ويهي رهيس .پو ِء جڏهن هن کي سندس زال جي مئل مڙهه سوڌو ڇڏي ويا ،تڏهن مان هڪ تختو هٿ ۾ کڻي ،اُن پوڙهي وٽ آيس .هُو ويچارو پنهنجي ئي جهوري َء ۾ گوڏن ۾ ڪنڌ وجهيو ويٺو هو .لڪي پٺيان ڪنڌ وارو اهڙو ته تختو هيومانس جو ميڄالو ٺڪا ُء ڏيئي ٻاهر نڪري پيس.هُو ڪِري پيو ۽ مري ويو .سندس کاڄ واري صندوقڙي کڻي مان کائڻ ويٺس .اِهو قاعدو ڪري ڇڏيم ته جيڪو مردي ساڻ جيئرو ايندو هو ،تنهن کي ماري ،سندس طعام آڻي ،مزي سان کائيندو هوس،۽ اهڙي َء ريت پيو تڳندو هوس. ”هڪ ڀيري هڪ الش سان هڪ جوان زال آئي .ڏاڍي سهڻي ٿي ڏٺي .اُن تي مون کي رحم آيو .هو َء حسين عورت مون کي ڏسڻ سان بيهوش ٿي ويئي .مان هن جو کاڌو ته کڻي آيس ،پر اُن کان سوا ِء مون کان کائڻ نه ٿي اُڄهيو .جڏهن اوچتو بک ٿي ورايم ،تڏهن کاڄ کنيو سندس روبرو ٿي ويس ۽ کيس کائڻ ال ِء ٿي چيم .ٻن ٽن ويلن کان پو ِء هن زال ڏٺو ته هي شخص منهنجو مَٺ گهرو نه آهي ،پر همدرد آهي ،تڏهن هوريان هوريان اُن جي دل مان ڊپ لهي ويو .هڪڙي ڏينهن چيومانس ته ”ٻڌا ِء ته تون ڪير آهين؟“چيائين ته ”مان هن ملڪ جي بادشاه جي ڌي ُء آهيان ۽ پنهنجي سوٽ سان پرڻي هيس .پر شادي َء واري ڏينهن ئي ،منهنجي مڙس کي اَچي پيٽ جي سور جو مرض پيدا ٿيو ،جنهن ڪري گهڙي کن ۾ ڦٿڪي ڦٿڪي مري ويو ،پو ِء هتي جي رسم موجب مون کي به گهلي سندس چکيا سان گڏ ،هتي آڻي اوڙاهه ۾ وڌو اٿائون “.اِتي هُن مون کان حال احوال پڇيو .مون به پنهنجو سڄو حال احوال ذري پرزي هن کي ڪري ٻڌايو .پڇاڙي َء ۾ چيومانس ته ”خدا کڻي تو کي هن قيدخاني ۾ مون ال ِء موڪليوآهي .تڏهن هو َء کلي ماٺ ڪري ويئي .اهڙي َء ريت اسان جي محبت وڌندي رهي .مون هن کي پنهنجي مذهب جي تعليم ڏني ،۽ پاڻ ۾ محبت ڪئيسون .آخر هن کي حمل ٿيو ۽ ڏينهن پُني ٻار ڄائس .اهڙي َء ريت اسان کي اُتي پورا ٽي ورهيه گذري ويا .پو ِء جڏهن ڇوڪري کي ٿڃ ڇڏائيسون ،تڏهن مون اُن عورت کي چيو ته ”ٻيلي هاڻي هتي ڪيترا ڏينهن پوريا پيا هونداسون؟ نڪرڻ جي ڪا ته واهه ئي نظر نه ٿي اَچي! ”تڏهن هن چيو ته ”هن بنديخاني مان ڌڻي َء ڪڍي ته نڪرنداسون ،ٻي ته تجويز ڪا نه آهي .شايد اِتي ئي مري وينداسون “.سندس هن جواب ٻڌڻ تي ،مون کي اُن جي ال ِء وڌيڪ محبت پيدا ٿي ۽ مان روئي ويٺس .روئندي روئندي ننڊ وٺي ويم. خواب ۾ ڏٺم ته هڪ شخص ٿي چيو ته ”جيڪڏهن حوض واري َء موري َء مان نڪري سگهين ته نڪري وڃ،ٻي َء ڪنهن به ريت نڪري نه سگهندين “.مان ڏاڍي خوشي َء مان جاڳي پيس .زال کي چيم ته ”اُنهن پراڻين صندوقن مان ويهي ڪليون ڪڍ “.پو ِء مان اُهي ميخون کڻي ،پهڻن جي ٽڪرن سان پيو موري َء کي ٽڪيندو هوس .نيٺ هڪ سال تائين اُهو سوراخ ايڏو وڏو ٿي پيو ،جو منجهانئس ماڻهو آساني َء سان ٻاهر نڪري سگهي .پو ِء مُردن جي پيتين مان جواهر گڏ ڪري ،سندن ڪفن جي ڪپڙن ۾ ٻڌي، اُنهي َء ڏرڙ مان ٻاهر آياسون .اوڏي َء مهل ڌڻي َء پاڪ جا شڪرانا بجا آنداسون ،پُٽ کي ڪلهي تي چاڙهي پنڌ پياسون .اِن کي مهينو برابر گذريو .خوؾ کان شاهي رستو ڇڏي ،جهنگ ۽ برپٽ منجهان ٿا ٻا کائيندا ،پئي وياسون .جڏهن بک ٿي لڳي ،تڏهن وڻن جا پن پئي کاڌاسون ،تنهن ڪري ڪا به طاقت نه رهي آهي.ايتري قدر جو گهڙي اڳ ڳالهائي به نه ٿي سگهياسون .منهنجي جيڪا حقيقت هئي ،سا سڀ اوهان کي ٻڌائي اَٿم“. ”اي بادشاهه سالمت مون کي سندن حال تي ڏاڍو ترس آيو .کين وهنجاري سهنجاري ،نوان ڪپڙا ڍڪارايم .پو ِء ان کي کڻي پنهنجو نائب مقرر ڪيم“. ُ ”هيڏانهن مون کي ان شهزاد َء مان ڪيترائي ٻار پيدا ٿيا ،پر بچيو ڪو به نه ٿي .خير هڪڙو ٻار پنجن ورهين جو ٿي مري ويو .اُن ڏک ۾ راڻي به مري ويئي .پو ِء مون کي به اَچي جهوري َء ورتو .اُن راڻي َء کان سوا ِء مون کي اُهو ملڪ ڄڻ ته کائڻ ٿي لڳو .اُداس ٿي پيس .آخر عجم هلڻ جو ارادو ڪيم .آخر بادشاهه کي عرض ڪري ،شاهه بندر جو عهدو آذربائيجان جي اُن سوداگر زادي کي ڏياريم.انهي َء وچ ۾ بادشاهه به مري ويو ،۽ مان هي وفادار ڪتو ساڻ وٺي ،سڀ مال ۽ اسباب پنهنجو کڻائي ،خير سان اچي پنهنجي وطن نيشاپور ۾ پهتس ،پو ِء ڏٺم ته هنن ڀائرن جا مون سان آخر تائين برائي پئي ڪئي آهي ،تنهن ڪري بهتر آهي ته
راز جي ڪنهن کي به خبر نه پوي ،تنهن ڪري پنهنجو نالو رکايم ”خواجه سگ پرست“ .اِنهي َء بدنامي َء ۾ اڃا تائين ايران جي سرڪار ۾ ٻيڻو محصول ڀريندو آهيان .اوچتو هي سوداگرزادو اوهان جي شهر جو اُتي آيو ،جنهن جي وسيلي اچي اوهان جي قدمبوسي ڪئي اٿم“. تنهن تي مون چيس ته ”تڏهن هي تنهنجو پٽ ڪين ٿئي؟“ جواهر فروش جواب ڏنو ته ”جيئندا قبال! هي منهنجو وارث آهي“. هي ٻڌي ،سوداگر زادي کان مون پڇيو ته ”تون ڪهڙي سوداگر جو پٽ آهين ،۽ تنهنجا مائٽ ڪٿي آهن؟“ تڏهن هن تخت جو پايو چميو ۽ جان جي امان گهريائين ۽ چيئين ته ”مان ٻانهي ،سرڪار جي وزيرجي ڌي ُء آهيان .منهنجو پي ُء سائين جن جي عتاب هيٺ اچي ،انهي َء خواجي جي ڪُتي جي لعلن جي ڪري قيد ۾ پيو آهي .سائين َء جن جو حڪم هو ته اِها ڳالهه جيڪڏهن ٻارهن مهينن ۾ سچي نه نڪتي ،ته اُن کي قتل ڪيو ويندو .هي ٻڌندي ئي مان ويس بدالئي ،وڃي نيشاپور نڪتيس .پو ِء ڌڻي َء جي مهرباني َء سان خواجي ۽ ڪُتي کي لعلن سميت حضور ۾ حاضر ڪيو اٿم ،جنهن جو اوهان سڄو احوال روبرو ٻڌو .هاڻي حضور ۾ عرض آهي ته منهنجي پوڙهي پي ُء کي آزاد ڪيو وڃي“. وزير زادي َء جو اِهو بيان ٻڌي ،سڀيئي حيران ٿي ويا .خواجو ٿڌا شوڪارا ڀرڻ لڳو ۽ بيوس ٿي ڪري پيو .گالب ڇڻڪارڻ سان مس مس هوش ۾ آيو .چيائين ته ”افسوس جو منهنجو پنڌ ۽ ڪشاال اجايا ويا .مان هي ُء پنڌ اِنهي َء اميد تي ڪري آيو هوس ته هن سوداگرزادي کي پنهنجي گود جو پٽ ڪندس ۽ منهنجي مئي کان پو ِء هي ُء ئي منهنجو وارث ٿيندو ،ائين البت منهنجو نالو ياد رهندو ۽ هن کي هر ڪو خواجي جو پٽ سڏيندو .بُري قسمت منهنجي ،جو اِهي سڀ خيال خام نڪتا .هن وزيرزادي َء مون پوڙهي کي مڪر ڪري رولي ۾ وڌو .شايد ماڻهو ائين چوندا ته خواجو هڪ عورت جي پٺيان اٿي هليو هو .خواري به ٿي ،گهر تڙ کان به ويس ۽ من جي مراد به حاصل نه ٿي“. مون خواجي جون درد ڀريون دانهون ٻڌي ،چيو ته ”اي خواجا ،تون دلجا ِء ڪر “.پو ِء ويجهو گهرائي ،آهستي چيومانس ته ”جيڪڏهن هي َء عورت آهي ته فڪر نه ڪر .ڪوشش ڪري،اُن سان تنهنجي شادي ڪرائيندس .خدا جي مهرباني َء سان تو کي اُن مان اوالد ٿي پوندو .جو تنهنجو وارث ٿيندو “.هي َء ڳالهه ٻڌي خواجي سانت ڪئي .پو ِء مون حڪم ڪيو ته ”وزيرزادي َء کي سندس محالت ۾ وٺي وڃو ،۽ وزير کي قيد خاني مان ڪڍي ،وهنجاري ۽ خلعت ڍڪائي ،مون وٽ جلدي وٺي اچو “.جنهن وقت وزير آيو ،اُن وقت مان تخت تان لهي اڳڀرو ٿي،سندس استقبال ڪيو ۽ پنهنجو بزرگ سمجهي ،کيس ڳلي التو ،نئين سر کيس وزارت جو قلمدان سپرد ڪيم ،خواجي کي به جاگير ۽ منصب ڏنم ،۽ نيڪ ساعت ڏسي .وزيرزادي َء سان سندس نڪاح ڪيم.، ڪيترن سالن ۾ خواجي کي ٻه پٽ ۽ هڪ ڌي ُء ڄايا ،جن مان سندس وڏو پٽ ملڪ التجار آهي ۽ ننڍو پٽ اسان جي سرڪار ۾ عهديدار آهي .اي درويشو! مان هي َء حقيقت انهي َء ال ِء اوهان جي سامهون ڪئي ،جو ڪلهه رات ٻن فقيرن جي سرگذشت ٻڌي چڪو آهيان ،هاڻي ٻه باقي رهيا آهن ،اُهي هن جا ِء کي پنهنجو گهر سمجهي ،بنا ڪنهن وسواس جي پنهنجي حقيقت مون کي ٻڌائين، ۽ اوهان ڪجهه وقت مون وٽ رهي پئو. فقيرن بادشاهه جي اهڙيِ خاطرداري ڏسي ،چيو ته ”جيڪڏهن اوهان جي اسان پينارن سان محبت آهي ،ته هي ٻه به هاڻي پنهنجي ماجرا بيانڪن ٿا“.
ٽئين درويش جو سير ٽيون فقير گوڏو کوڙي پنهنجي سير جو بيان هيٺين َء ريت ڪرڻ لڳو: يارو ،هي َء درد واري منهنجي آهي ماجرا، ڇا ڇا عجب عجائب ڏيکاريا خدا! بيشڪ هي عشق آفت بڇڙي بري بال، ويجهو ويهاري دل ۾ پو ِء ٿو ڏئي ڌڪا. هي ُء ؼالم تابعدار عجم جو شهزادو آهي .منهنجي پي ُء کي مون کان سوا ِء ٻيو ڪو اوالد نه هو .مان جڏهن جواني َء ۾ آيس،تڏهن هڪ جيڏهن يارن سان پاڻ وندرائڻ ال ِء شطرنج کيڏندو هوس ۽ ڀلن گهوڙن تي سوار ٿي گهمندو هوس.شوق ۽ شڪار ۾ مشؽول رهندو هوس .هڪڙي ڏينهن گهوڙن کي سنجائي ،تيار ڪرائي ،دوستن کي وٺي ،ميدان جي طرؾ نڪتس ،باز ،شڪرو، جره ۽ سرخاب ،تترن تي اُڏائيندو .پري نڪري ويس .هڪ عجيب بهار ڀريل ٽڪرو نظر آيو .جيڏي به نظر ٿي ويئي ،ڪوهن تائين سبز ۽ گلن سان زمين لعل نظر ٿي آئي .هي ُء نظارو ڏسي ،گهوڙن جون واڳون ڍريون ڪيونسين .قدم قدم سير ڪندي ٿي وياسون. اوچتو اُن ميدان ۾ ڏٺم ته هڪ ڪارو هرڻ ،جنهن تي زربفت جي جُهل پيل هئي ۽ ڳچي َء ۾ زري َء سان ڀريل پٽو ،جنهن تي سونا گهنگهرو جڙيل هئا ،نهايت آرام سان ،جت نه انسان هو نه پکي پر هڻي ٿي سگهيو ،پئي ٿي گهميو ۽ چريو.اُهو اسانجي گهوڙن جي سنبن جو آواز کان چوڪَنو ٿيو ،۽ مٿي کي کنيائين ۽ هوريان هوريان هلڻ لڳو. مون کي اُن جي ڏسڻ سان دل ۾ عجيب شوق پيد اٿيو .پنهنجي رفيقن کي چيم ته ”اوهان اتي ترسو ،مان هن کي جيئرو وٺندس ،خبردار متان توهان قدم اڳتي کنيو آهي! منهنجي پوئتان به نه اچجو” .گهوڙو ،جو منهنجي هيٺان هو ،سو پکي َء کان تيز ،۽ جنهن ڪيئي دفعا تکو ڊوڙي ،مون کان هرڻ شڪار ڪرايا هئا ،اُن جي پويان ڊوڙايم ،هُن به ٽپا ڏيڻ شروع ڪيا ۽ تيز ٿي ويو. منهنجو گهوڙو به هوا سان ڳالهيون ڪري رهيو هو ،پر اُن جي مٽي َء کي به پهچي نه سگهيو .ويچارو پگهر پگهر ٿي ويو .منهنجي ڄڀ به پياس کان تارون َء سان لڳي پيئي .آخر منهنجو ڪو به وس نه هليو .شام ٿيڻ لڳي ،مونکي ته ڪا به خبر نه پيئي ته ڪٿان کان ڪٿان اَچي نڪتو آهيان؟ اِتي اُهو هرڻ وري نظر آيو ،جهٽ پٽ ڪمر مان تير ڪڍي ڪمان کي ڪَشي ،ڌڻي َء کي سنڀالي، چتائي هيومانس ،جو وڃي ٽنگ ۾ لڳس ۽ هو منڊڪائيندو منڊڪائيندو ،وڃي هڪڙي جبل جي پاڙ ۾ پهتو .اُتي مان به پيادو ٿي، گهوڙي کي واڳ کان وٺي ،پٺيان پيومانس .تان جو هُو ڏونگر کان هيٺ لٿو .مان به جبل تان هيٺ لهندو چڙهندو پئي ويس ،ته ايتري ۾ پري کان هڪ قبو ڏٺم .جڏهن نزديڪ ويس ،تڏهن اُتي هڪڙو باؼيچو ۽ حوض نظر ۾ آيو .اِتي هرڻ منهنجي نگاه کان ؼائب ٿي ويو .مان ڏاڍو ٿڪل هوس .اُتي ويهي هٿ منهن ڌوئڻ لڳس .ايتري ۾ قبي مان روئڻ جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو .پاراتا به پئي آيا ته ”ٻچڙا ،جنهن توکي تير هنيو آهي ،تنهن جي جگر ۾ شال منهنجي دانهن جا تير لڳندا! شال جواني نه ماڻيندو! خدا ڪندو ،جو مون وانگر پيو َڏجهه ڏسندو!“ مان ٻڌندي ئي اُٿي اوڏانهن هليس .ڇا ڏسان ته هڪ پير مرد سفيد ريش پورا پنا ڪپڙا ڍڪيو ،هڪڙي گادي َء تي چڙهيو ويٺو آهي ،۽ هرڻ سندس اڳيان ليٽيو پيو آهي .پاڻ هرڻ جي ٽنگ مان تير ڪڍي رهيو آهي ۽ پاراتا پيو ڏئي .مون وڃي نئڙت سان سالم ڪيس ،۽ هٿ ٻڌي ،چيومانس ته ”سائين منهنجا ،هي َء خطا ازخود يا ڄاڻي ٻجهي نه ٿيل آهي .مون کي اوهان جي سُڌ نه هئي .هللا لڳ معاؾ ڪريو “.چيائين ته ”تون هن بي زبان گگدام حيوان کي ڏک ڏنو آهي .پر جيڪڏهن تو کان ؼلطي ٿي ويئي آهي ،ته خدا تو کي معاؾ ڪندو “.اِتي مان به وڃي ڀرسان ويٺو مانس ،۽ هرڻ جي ڄنگهه مان تير ڪڍيومانس ،۽ پو ِء ڦٽ تي مرهم پٽي ڪري ،ڇڏيمانس ،پير مرد هٿ صفا ڪري ،جيڪي حاضر هوس ،مون کي کائڻ ال ِء ڏنو .مان کائي پي ڍ ُء ڪري، هڪڙيکٽ پيئي هئي ،اُن تي ليٽي پيس .ننڊ ۾ اِئين ئي ٿي سمجهيم ته ڪٿان روئڻ جو آواز ٿو اَچي .ڄڻ ته ڪو پارَ پيو ڪڍي. اکيون پٽي جان ڏٺم ،ته نه اُهو پريو مڙس نظر آيو نه هرڻ! فقط مان اَڪيلو کٽ تي سمهيو پيو آهيان ۽ سڄي جا ِء خالي آهي. مان اُٿي چئن ئي پاسي ڳوال ڪرڻ لڳس .آخر هڪ پاسي نظر پئي ،هڪ در ڏٺم ،نهن تي ڇپري پيل هئي ،اها ڇپري مٿي ڪري، دروازو کولي ڏٺم ته هڪڙو تخت وڇايل آهي ،تنهن تي هڪ نوجوان نينگر تيرهن چوڏهن ورهين جي عمرجي پري َء کان صورت ۽ شڪل ۾ وڌ ،جنهن جون ٻيئي چوٽيون ٻنهي پاسن کان ُکلي پيون آهن ۽ منهن پيو مرڪيس ،قيمتي نازڪ پوشاڪ پهريل ،ڏاڍي ناز سان ويٺي آهي ۽ پيئي ٿي نهاري! هُو پير مرد سندس پيرن تي سَر رکيون زارو زار روئي رهيو آهي .مان اُن پري َء جي من موهڻي صورت ڏسي ،اچرج ۾ اچي ،بي سرتو ٿي ڪري پيس .هن پير مرد مون کي بيهوش ڏسي ،هڪدم گالب ڇڻڪاري هوش ۾ آندو .پو ِء مان اُن دلدار جي سامهون وڃي سالم ڪيو .پر نه هن هٿ ئي کنيو ،نه چپ ئي چوريو .مون چيومانس ته ”اي دلبر ،ايڏو فخر! سالم جو جواب نه ڏيڻ ڪهڙي به مذهب ۾ روا نه آهي .اگرچه نه ڳالهائڻ به هڪ ناز آهي ،پر اهڙو ستم ته ڪٿي نه ڏٺم. هاڻي اُنهي َء خدا جي نالي ،جنهن تو کي پيدا ڪيو آهي ،ڪي ته واتئو ڪُڇ! زبان کول! مان به قسمت سانگي اچي هت نڪتو آهيان، مهمان جي خذمت ڪرڻ فرض آهي “.مون ڪيتريون به منٿون ڪيون ،پر قبول نه پيون .ماٺ ڪري بُت وانگر ويٺي رهي .تڏهن مون اڳتي وڌي ،پير کي هٿ التو مانس ،ته سخت لڳو .سمجهيم ته نازنين پٿر مان ٺهيل آهي يا پنڊ پاهڻ آهي .مون هن پير مرد کي چيو ته ”مون تنهنجي هرڻ جي ٽنگ زخمي ڪئي ،پر تنهنجي زبان جي نيزي منهنجي اندر کي چيري وڌو آهي ،بيشڪ تنهنجي بد دعا مون کي لڳي ويئي .پر هاڻي مهرباني ڪري ٻڌا ِء ته هي ُء طلسم ڪيئن ٺهيو آهي ،۽ تون وسندي ڇڏي ،ڇو اَچي رڻ ۾ رُليو آهين؟ جيڪي تو سان ٿي گذريو آهي ،سو سربستو ٻڌا ِء.مون جڏهن هن کي گهڻي آزي ڪئي ،تڏهن هُن جواب ڏنو ته ”اِنهي َء ڳالهه تان لهي وڃ .تو کي به برباد ۽ هالڪ ٿيڻ تي شوق ٿيو آهي ڇا؟ شال رب پاڪ هر ڪنهن کي عشق کان بچائي .هن برهه ڪيڏيون نه هچائون ۽ بالئون پيدا ڪري ڇڏيون آهن .فرهاد ۽ مجنون جو قصو ته عام آهي .تو کي هن نئين قصي جي ٻڌڻ مان ڪهڙو فائدو ٿيندو؟ ناحق گهر ٻار ،دولت ۽ دنيا کان وڇڙي ويندين “.مون ترش ٿي ،جواب ڏنومانس ته ”پنهنجي دوستي َء جو گهڻو اظهار نه ڪر .جيڪڏهن تو کي جان پياري آهي ته صاؾ چئي ڏي!“ الچار ٿيو ،۽ سندس اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا .۽ چوڻ لڳو ته-
قصو نعمان سوداگر ۽ فرنگ جي شهزادي َء جو ”هن عشق جي آزاريل جو نالو نعمان آهي .مان هڪ وڏو واپاري هوس .سوداگر هئڻ ڪري ،سڄي َء دنيا ۾ پيو ڦرندو هوس ،۽ اڪثر بادشاهن سان واقفيت هيم .هڪ ڀيري دل ۾ خيال آيم ته جهان جا چارئي طرؾ گهميو آهيان ،مگر فرنگ جو ٻيٽ اکين سان نه ڏٺو اٿم .اِهو ملڪ به ڏسان ته بهتر .دوستن سان صالح ڪري ،اوڏانهن وڃڻ جو ٺهرا ُء ڪيم .پو ِء جيڪي شيون اُتي گهربل ۽ اَڻ لڀ هيون ،سي سڀ خريد ڪيم .۽ هڪڙي وڏي ٽولي سوداگرن جي گڏ ڪري ،جهاز تي چڙهي روانا ٿياسين .وا ُء سڻائو هو .سو هڪ مهيني ۾ وڃي اُتي پهتاسون .شهر ۾ رهڻ ال ِء جا ِء مسواڙ تي ورتيسون .شهر عجيب ۽ چهچٽي وارو نظر آيو. ٻيو ڪو به شهر اُن جهڙو عمدو ۽ سهڻو مون اڳي ڪڏهن ڪو نه ڏٺو هو .ڇا بازار ،ڇا گهٽين ۾ فرش لڳل ،مطلب ته هر طرؾ ٰ اعلي هئي ،جو ڪٿي به گند ۽ ؼالضط جو ذرو به ظر نه ٿي آيو .رنگ برنگ عجب بهاري ٿي نظر آئي .صفائي ۽ سٺائي ته ايڏي عمارتون ٿي ڏٺيون ،جن جي رستن تي رات جو قدم قدم تي روشني جو بندوبست موجود هو .شهر جي پسگردائي َء ۾ چوڌاري باغ ٿي ڏٺا ،جن ۾ عجيب گلن جا ٻوٽا ۽ ميويدار وڻ هئا ،جن جي سُڳنڌ کان دماغ معطر ٿي ٿي ويو .جيڪڏهن مان اُن کي زمين تي بهشت چوان ته برابر ٿيندو. ”جڏهن شهر ۾ خبر پيئي ته واپارين جو قافلو اچي شهر ۾ لٿو آهي ،تڏهن معتبر نمائندو .گهوڙي تي سوار ٿي ،اسان وٽ آيو ۽ پڇيائين ته توهان جو سردار ڪير آهي؟ سڀني مون ڏانهن اشارو ڪيس .اُهو شخص مون وٽ آيو ،مون سندس گهڻي عزت ڪئي. مٿاهين َء جا ِء تي ويهاري پڇيومانس ته ”ڪهڙي َء ريت اچڻ ٿيو آهي؟“ جواب ڏنائين ته ”شهزادي َء ٻڌو آهي ته سوداگر آيا آهن ،جي پاڻ سان گهڻو ئي سامان کڻي آيا آهن .اُن ڪري مون کي حڪم ٿيو آهي ته وڃي اُن قافلي جي سردار کي وٺي اچ .هاڻي جو ڪجهه بادشاهن جي الئق ! اسباب هجي .اُن ساڻ کڻي ،سرڪار جي چائنٺ چمڻ جي سعادت حاصل ڪر“. ”چيومانس ته ”اڄ ته ٿڪ جي ڪري هلي نه سگهندس .سڀاڻي جان ۽ مال حاضر آهي .جو ڪجهه هن مسڪين وٽ موجود آهي .هلي نذر ڪندس ،.هي واعدو ڪري ۽ کيس عطر ۽ پان سان خوش ڪري ،کانئس موڪاليم .پو ِء رفيقن کي سڏي ،جيڪي سوکڙي َء جهڙيون شيون وٽن موجود هيون ،سي وٺي گڏ ڪيم .جيڪي مون وٽ هيون ،سو سنڀاري رکيم .صبح جو سوير ڪيل انجام موجب ،شاهي محل جي دروازي تي وڃي پهتس .دربانن منهنجي خبر اندر پهچائي .اُهو ساڳيو نمائندو نڪري آيو ،۽ منهنجو هٿ هٿ ۾ وٺي ،گهڻي َء تعظيم سان اندر وٺي هليو .اي دوست ،اندر وڃي ڇا ڏسان ته ڄڻ پرين جا پر ڪاٽي ،اُتي کين ڇڏيو ويو آهي .جنهن طرؾ نهاريم ٿي ،نظر کپي ٿي ويئي ۽ ٻئي پاسي ڏسڻ جي خواهش ئي نه پئي ٿي .عقل ۽ هوش ڇڏائجي ويو .بيهوش ٿي ڪرڻ تي هوس ،پر جيئن تيئن پاڻ سنڀالي وڃي شهزادي َء جي سامهون ٿيس .ڏسندي ئي ڏند چپن سان لڳي ويا .ؼشي َء جو دورو پوڻ لڳو ۽ عضون ۾ ڏڪڻي پيدا ٿي ويئي .ڏاڍي همت ڪري پاڻ هوش ۾ رکيم ۽ نوڙي سالم ڪيم. ”ٻنهي طرفين ،سڄي ۽ کٻي ،قطار در قطار ،نازنين ۽ مهجبين تخت جي سامهون هٿ ٻڌيون بيٺيون هيون .مون جيڪي لعل، زمرد ،ياقوت ،جواهر ۽ عمدا عمدا ڪپڙا آندا هئا ،سي سڀيئي پيش ڪيم ،جيڪو به سامان ٿي ڏيکاريم سو پسند ٿي آيس .خوش ٿي سمورو مال خزانچي َء جي حوالي ڪيائين ۽ حڪم ڏنائين ته ”هن جي قيمت تنهنجي چوڻ موجب سڀاڻي تو کي ملي ويندي “.مون سالم ڪيو ،دل ۾ خوش ٿيس ته ٻئي ڏينهن به ڏسڻ جو موقعو مليو .جڏهن ٻاهر آيس ،ته چرين وانگر بڪڻ لڳس .نيٺ انهي َء حال ۾ پنهنجي جا ِء تي آيس .پر منهنجون ته وايون ولڙيون ۽ حواس گم ٿي ويا .سڀيئي رفيق پڇڻ لڳا ته ”توکي ڇا ٿي ويو آهي؟“ مون جواب ڏنو ته ”ڳچ پنڌ ۽ گرمي َء ۾ اچ وڃ سبب دماغ تي حرارت چڙهي ويئي آهي ،ٻيو سڀ خير آهي “.اُها رات لڇندي لڇندي گذاريم .صبح ٿيو ته وڃي حاضر ٿيس .وري به اُن ساڳي َء محالت ۾ ويس ،منهنجي اُها ئي ساڳي حالت بڻجي ويئي .اکيون اُتي ئي اٽڪيل هيون .بادشاهزادي َء هي ُء ڏسي ،سڀني حاضر ٻانهين کي ڪنهن نه ڪنهن ڪم تي موڪلي ڏنو .جڏهن اڪيلي ٿي ته خلوت ۾ ويئي ۽ مون کي سڏيائين .مان اندر ويس ته ويهڻ جو حڪم ڪيائين .مان گهڻي ادب سان ويٺس .چيئين ته ”هتي تون سامان کڻي آيو آهين ،اُن جو فائدو ۽ نفعو گهڻو وٺندين؟“ مون عرض ڪيو ته ”مون کي رڳو اوهان جي ديدار جي سڪ هئي ،سا ڌڻي َء پوري ڪئي ،جيڪا قيمت مون لکي آهي ،سا حقيقتي قيمت کان ٻيڻي آهي -جيئن ته اُن ۾ اَڌ آهي خريدي ۽ اڌ آهي نفعو “.چيائين ته ”جيڪا قيمت تو لکي آهي ،سا سموري تو کي ملندي ،بلڪه انعام بخشش ان کان وڌيڪ ،مگر هن شرط ته هڪ ڪم اٿم ،جيڪڏهن تون اُن کي ڪري سگهين؟“ َ ”مون چيو ته ”مان حاضر اهيان ،هي منهنجو ساهه به جي سرڪار جي ڪم اچي ته مان پنهنجو وڏو نصيب سمجهندس .اِئين چئي ،مس قلم کڻي ،هڪ ڪاؼذ تي ڪجهه لکي ،موتين سان مڙهيل دٻلي َء ۾ وجهي ،ريشمي رومال ۾ ويڙهي ،منهنجي حوالي ڪيائين .هڪڙي منڊي هٿ مان الهي نشاني َء ال ِء پڻ ڏنائين ،۽ چيائين ته ”شهر جي ساڄي پاسي هڪڙو باغ اَٿيئي ،جنهن جو نالو ”دلڪشا باغ“ آهي ،اُتي وڃج .سندس دروازي تي ڪيخسرو نالي دربان ويٺو آهي ،تنهن کي هي ُء منڊي ڏيئي منهنجي طرفان سالم ڏج .هن خط جو جواب کانئس وٺي جلدي موٽج .جيڪڏهن کاڌو اُتي کائين ته پاڻي هتي اَچي پيئج .هن ڪم جو انعام مان تو کي ايترو ڏينديس ،جو تون پاڻ ڏسندين “.مان موڪالئي روانو ٿيس .ڏس پڇائيندو ٿي ويس .نيٺ اُن باغ جي ويجهو پهتس .اُتي هڪ سپاهي ،جو هٿيار پهريل هو ،مون کي وٺي دربار وٽ آيو .ڇا ڏسان ته هڪڙو شخص شينهن جهڙو ،رُڪ جي زرهه پهريل ۽ رُڪ جي ٽوپي مٿي تي رکيو ،سوني ڪرسي َء تي ويٺو آهي .سندس سامهون پنج سؤ سپاهي هٿيارن سان حاضر بيٺا آهن .مون کيس سالم ڪيو .هن مون کي پاڻ وٽ سڏيو .اُها منڊي ۽ ريشمي رومال مون کيس ڏنو .اُن سان گڏ مون کيس خط جي آڻڻ جو به احوال ڪيو .هُن ٻڌي مون ڏانهن ڏٺو ،ارمان ڪيو ،۽ ڪنڌ ڌوڻي چيائين ته ”افسوس آهي ،جو اڄ اجل تو کي هتي ڇڪي آندو آهي. خير،باغ جي اندر گهڙي وڃ ،اُتي هڪ سَرو جي وڻ ۾ هڪڙو وڏو پڃرو لٽڪيل اٿيئي ،جنهن ۾ هڪڙو جوان قيد آهي ،اُن کي اِهو پرزو ڏيئي ،جلد جواب وٺي ،پٺتي موٽڻ جي ڪر “.مان جلدي جلدي اُن باغ ۾ ويس .اُن باغ جي ڪهڙي واکاڻ ڪريان ،ڄڻ ته
جيئرن ال ِء خدا جهان ۾ کڻي بهشت پيدا ڪيو هو .سڀڪو ٽڪر باغ جو قسمين قسمين گلن سان پئي ٿي ٻهڪيو .ڦوهارن مان پاڻي ٿي نڪتو ۽ عجيب عجيب پکين پنهنجيون مٺڙيون ۽ وڻندڙ التيون پئي ڪيون .اڳتي وڌيس ته هڪڙو سَرَ و جو وڻ ڏٺم ،جنهن ۾ اُهو پڃرو ٿي لٽڪيو ،جنهن ۾ اُهو جوان ويٺل نظر آيو .مون ادب سان نوڙي سالم ڪيو ۽ اُهو ريشمي رومال پڃري ۾ کيس پهچائي ڏنم. جوان اُهو رومال وٺي ،ڪاؼذ کولي پڙهڻ لڳو .مون کان ويڳاڻن وانگر راڻي َء جو احوال پڇڻ لڳو .اسان اڃان ڳالهين ۾ هئاسين ته هڪ فوج حبشين جي اَچي مٿان پيئي .مون کي چوڌاري ،ويڙهي ويئي ۽ تلوارن جو وسڪارو ٿيڻ لڳو .اک ڇنڀ ۾ مون کي زخمي ڪري وڌائون ،پو ِء مون کي ڪا به سڌ نه رهي ،مان بي سُرت ٿي ڪري پيس ،ڄڻ ته مري ويو آهيان .ڪجهه وقت کان پو ِء جڏهن هوش ۾ آيس ،تڏهن ڏٺم ته مون کي کٽولي تي کنيو ٿا وڃن ،۽ اُهي ماڻهو چوندا ٿا وڃن ته ”هن مردي کي کڻي ٿا کڏ ۾ اُڇاليون .ڀلي ته ڪُتا ۽ ٻال ۽ ڳجهيون کيس کائي وڃن “.هڪ چيو ته ”جيڪڏهن اها خبر بادشاهه کي پوي ته اسان جي َکل بُهه سان ڀرائي ڇڏي “.مون هي َء گفتگو ٻڌي هنن کي چيو ته ”ڌڻي َء جي نالي ٻاجهه ڪري مون کي ڇڏي ڏيو .مون کي اڃا حياتي آهي. جيڪڏهن مئل هجان ها ته پو ِء ته توهان بيڏوها هئا .مهرباني ڪري ٻڌايوم ته مون کان ڪهڙي خطا ٿي آهي ،جنهن ڪري هن حال کي پهتو آهيان؟ ،هنن کي منهنجي حال تي رحم آيو ،۽ چيائون ته ”هو نوجوان جو پڃري ۾ آهي ،بادشاهه جو ڀائٽيو آهي .هن جو پيءُ ،جو بادشاهه جو ،مرڻ مهل پنهنجي ڀا ُء کي چيو هو ته ”هي منهنجو پٽ وارث آهي ،جو اَڃا ننڍو آهي ۽ بادشاهي هالئڻ الئق نه آهي ،جيستائين جوان ٿئي ته پنهنجي نياڻي کيس پرڻائي ،سندس سڄي سلطنت کيس موٽائي ڏج “.اِها وصيت ڪري ٿوري وقت کان پو ِء بادشاهه مري ويو .سندس چاچي ڀا ُء جي وصيت تي ڪو به ڌيان نه ڏنو پر اُلٽو ڀائٽئي کي چريو مشهور ڪري ،پڃري ۾ بند ڪري کڻي هن باغ ۾ رکيو اٿس ،جتي پکي َء کي به پر هن جي طاقت نه آهي .ڪيترائي ڀيرا کيس زهر ڏياريو اٿس .پر ڌڻي َء جي طرفان ڪا وڏي عمر اٿس ،جنهن ڪري جو ڪو به اثر مٿان نه ٿو ٿئيس .هاڻي ،اُها شهزادي ،جا اُن جي نالي ۾ ويٺل آهي ،سندس عاشق آهي .هو َء گهر ۾ پيئي ڦٿڪي ته هي ُء پڃري ۾ پيو ڦٿڪي .اڄ تنهنجي ڪاؼذ آڻڻ جي خبر بادشاهه جي ڪن وڃي پيئي ،جنهن فوج چاڙهي موڪلي ،جنهن توکي زخمي ڪري ڇڏيو .هاڻي هن پڃري واري شهزادي جي مارائڻ ال ِء وزير سان صلح ڪئي اٿس ،جنهن نمڪحرام به ساڻس هائو ۾ هائو ڪئي آهي .شايد هو َء شهزادي خود پنهنجي هٿن سان کيس قتل ڪندي“. چيومان ته ”مان به اوڏانهن ويندس .ڀلي ته منهنجو موت ڇو نه ٿئي ،مگر مان اِهو تماشو ضرور ڏسندس “.تنهن تي ”مون ِ هنن مون کي ڦٽو ڪيو ،۽ مان رڙهي رڙهي ڪنهن طرح وڃي تماشه گاهه ۾ پهتس ،۽ وڃي هڪ ڪنڊ ۾ ويٺس .مون ڏٺو ته تخت تي بادشاهه ويٺل هو ۽ اُن نازنين جي هٿ ۾ اُگهاڙي ترار هئي .شهزادي کي پڃري مان ٻاهر ڪڍي بيهاريو ويو .اُتي شهزادي جالد وانگر پنهنجي عاشق کي مارڻ ال ِء وڌي .جڏهن سندس ويجهو آئي ،ته ترار يڪدم هيٺ اُڇالئي وڃي ،اُن دوست جي ڳچي َء ۾ ڀاڪر وڌائين .هي ڏسي اُن بدبخت شهزادي چيو ته ”مان هن موت تي راضي آهيان .هتي به تنهنجي يادگيري آهي ۽ هُتي به تنهنجي يادگيري رهندي “.شهزادي َء چيو ته ”مان فقط اِنهي َء طريقي سان توکي ڏسڻ ال ِء آئي آهيان “.بادشاهه هي نظارو ڏسي ،سخت ڪاوڙ ۾ ڀرجي ويو ،۽ وزير کي چيائين ته ”شايد تو مون کي هن تماشي ڏيکارڻ ال ِء اَچي هتي ويهاريو آهي!“ وزير ڪاوڙجي، ترار کڻي ،اُن شهزادي کي مارڻ ال ِء هليو .ايتري ۾ اوچتو هڪ تير اَچي ڪاپار ۾ لڳس ،جنهن ڪري هُو ڪري پيو .بادشاهه هي َء حالت ڏسي .اُن شهزادي کي وري پڃري ۾ بند ڪري ،باغ ڏانهن ڏياري موڪليو .مان اُتان رڙهندو ٻاهر ٿيس ۽ بادشاهزادي َء جو هڪ موڪليل ماڻهو مون کي پاڻ سان وٺي وٽس ويو .شهزادي َء هڪ جراح کي سڏايو ۽ کيس منهنجي عالج ال ِء مقرر ڪيو ۽ کيس وڏي انعام جو وعدو ڪيو. ”مان ڪجهه ڏينهن کان پو ِء شفاياب ٿيس .شهزادي َء ۽ رب پاڪ جا شڪرانا ڪيم .شهزادي َء جراح ۽ مون کي وري انعام ڏيئي رخصت ڪيو .مان پنهنجي سڀني ساٿين سان روانو ٿي .جڏهن هن جا ِء تي سهڙياسون ،تڏهن سڀني کي چيم ته ”اوهان پنهنجي وطن وڃو .مان هتي ئي رهندس “.پو ِء شهزادي َء جي صورت ٺاهي هتي رهي پيس .نوڪرن کي هيترو چيم ته ”جيستائين مان جيئرو رهان ،منهنجي قوت جي پرگهور لهندا ڪجو “.هاڻي هُو پنهنجي نمڪ حاللي َء سان منهنجي کاڌي ۽ خوراڪ جي خبر گيري ڪندا رهن ٿا .مان هميشه هن بت جي پوڄا ۾ مشؽول آهيان .هي َء آهي منهنجي سرگذشت جا تو ٻڌي“. اي فقيرو مان هن قصي کي ٻڌندي ئي ڪفني ڳچي َء ۾ وجهي ،وڏي شوق مان فرنگ جي ملڪ ڏسڻ ال ِء روانو ٿيس ،ڪيتري وقت کان پو ِء جهنگ ۽ جبلن جو سير ڪندي ،مجنون ۽ فرهاد جي صورت بڻجي ويس .نيٺ وڃي اُن شهر ۾ پهتس ،گهٽين ۾ چرين وانگر پئي گهميس .شهزادي َء جي محالت جي آسپاس پئي ٿي رليس ،پر اُن تائين پهچڻ جو ڪو به وسيلو نظر نه ٿي آيو .عجيب حيراني هئي ،جنهن ال ِء هيڏو پورهيو ڪري آيو هوس ،اُهو مطلب هٿ ئي نه آيو .هڪ ڏينهن بازار ۾ بيٺو هوس ،ته هڪدم ماڻهو ڀڄڻ لڳا .دڪاندار دڪان بند ڪري هليا ويا .يا ته هو َء رونق هئي ،يا ته چوڌاري ويراني ٿي ڏٺي .ايتري ۾ هڪ رستم جهڙو جوان ،جنهن جي ڇاتي شينهن وانگر ٿي ڏٺي ،ٻن هٿن سان هوا ۾ تلوار هڻندو ٿي آيو .سندس بدن تي فوالدي زرهه چڙهيل هئي، مٿي تي هول ۽ ڪمر ۾ طمنچو ٿي لڙڪيس .نشئي َء وانگر بڪندو ٿي ويو .سندس پويان ٻه ؼالم هئا ،جن کي بنات جي پوشاڪ پهريل هئي ،جي هڪ تابوت کي کنيو ٿي ويا ،جنهن تي ڪاشاني بخمل جو پوش چڙهيل هو. مون هي تماشو ڏسي ،اُن سان گڏجي وڃڻ جو ارادو ڪيو .جنهن به ماڻهو َء جي مون تي نظر پيئي ،اُن مون کي ائين ڪرڻ کان منع ٿي ڪئي .مگر مان کين ٻڌڻ وارو نه هوس .هلندي هلندي هُو جوانمرد هڪ عاليشان مڪان ڏانهن هليو .مون به سندس پٺ ورتي.هُن ڦرندي ئي گهريو ٿي ته مون کي ترار سان ٻه ٽڪر ڪري ،ته مون چيومانس ته ”مان به اِهو ئي ٿو چاهيان. مون توکي پنهنجو خون معاؾ ڪيو .مون کي ڪنهن به ريت هن عذاب جي زندگي َء کان ڇڏا ِء ،ڇو ته مان اُن کان بيحد تنگ آهيان .مان ڄاڻي ٻجهي تنهنجي سامهون آيو آهيان .دير نه ڪر “.مون کي مرڻ ال ِء تيار ڏسي ،خدا سندس دل ۾ رحم وڌو ۽ ڪاوڙ ڍري ٿي ويس .نهايت توجهه ۽ مهرباني َء سان پڇيائين ته ”تون ڪير آهين ،۽ ڇو پنهنجي زندگي َء کان بيزار آهين“.
مون چيس ته ”ويهو ته پنهنجو احوال اوهان کي ٻڌايان .منهنجو قصو وڏو آهي.مان ڪنهن جي محبت جي آزار ۾ اڙيل آهيان، تنهن ڪري بيوس آهيان “.اِهو ٻڌي هُو ويهي رهيو ،هٿ منهن ڌوئي ڪجهه کاڌائين ۽ مون کي کائڻ ال ِء ڏنائين .جَ ڏهن خالصا ٿي ويٺاسون ،تڏهن مون سمورو احوال نعمان سوداگر جو ڪري ٻڌايومانس ۽ پنهنجي شڪار تي وڃن جو ذڪر به ڪيومانس ،ٻڌي اکين ۾ پاڻي آندائين .چيائين ته ”نراس نه ٿي ُء .اُميد ته تون منهنجي مدد سان پنهنجي مطلب کي حاصل ڪندين “.حجام کي حڪم ڪيائين ،جنهن منهنجي سنوارت ٺاهي ،مون کي وهنجاري سهنجاري ،۽ عمدي پوشاڪ پهرائي ،اُن شخص جي سامهون پيش ڪيو. هن چيو ته ”هي الشو جو تو ڏٺو سو اُن شير شهزادي مرحوم جو آهي ،جو باغ جي اندر پڃري ۾ بند هو .اُن کي آخر ٻئي وزير فريب سان ماري وڌو .مون اُن جي پالنا ڪئي هئي .مون به ان وزير کي اُڦٽ ماري وڌو .بادشاهه کي مارڻ ال ِء ويس ،پر هُو اچي ششدر ٿيو ،قسم کڻي چوڻ لڳو ته ”مان بيڏوهي آهيان ،مون کي اُن واقعي جي ڪا به خبر نه آهي .مون ان کي نامرد سمجهي ڇڏي ڏنو .اُن وقت کان وٺي اڄ تائين ،منهنجو اهو ڪم آهي ته هر ماهه جي پهرين جمعي تي اِنهي َء تابوت کي انهن ٻن ٻانهن کان کڻائي، انهي َء شهر ۾ ،اُن شهزادي جو ماتم ڪندو آهيان “.شهزادي جي موت جو ٻڌي ارمان ٿيم .سندس ڳالهه ٻڌي پڪ ٿيم ته هي ُء مون سان هاڻي ضرو مدد ڪندو ۽ سندس ئي هٿان منهنجو مطلب پورو ٿيندو .سچ آهي ته رب راضي ته ڇا ڪري مال قاضي. جڏهن سج لٿو ته هن جوان هڪڙي ٻانهي جي مٿان تابوت الهي منهنجي مٿي تي رکيو ۽ پاڻ سان وٺي هليو .چيائينم ته ”هاڻي هالن ٿو شهزادي َء وٽ ،تنهنجي پارت ڪندومانس ،تون اُتي نه ڪڇج .ماٺ ڪري ويٺو ٻڌج “.مون عرض ڪيومانس ته ُتنهنجي حڪم مطابق هلندس ،ڪڏهن به ؼافل نه رهندس “.پو ِء هُو جوان شاهي باغ ڏانهن هليو ،جڏهن اندر ٿياسون ،تڏهن اُتي هڪ بنگلو سنگ مرمر جو نظر آيو ،جنهن جي چوڌاري عجيب باغ رکيل هو .هڪ تخت تي اطلسي گادي هئي ،جنهن تي وهاڻا رکيل هئا، سڄو تخت هيرن ۽ جواهرن سان جڙيل هو .هُن جوان اُهو تابوت اُتي رکايو ۽ اسان کي چيائين ته ”وڃي وڻن هيٺ لڪو “.اسان وڃي لڪاسون .ٿوري َء دير کان پو ِء شمعدان ،مشعل ۽ شمعون روشن نظر آيون .راڻي ڪيترن سهيلين ۽ ٻانهين سان اُتي آئي ۽ ايندي ئي تخت تي ويٺي .هُو جوان ادب سان هٿ ٻڌي بيٺو ۽ پو ِء تخت کان گهڻو پري نياز سان ويهي رهيو .فاتحه پڙهي ،دعا گهري ،پاڻ ۾ ڳالهيون ٻوليون ڪرڻ لڳا .مون به پئي اُنهن جون ڳالهيون ٻڌيون .هن جوان چيس ته ”ڌڻي شال اوهان کي سالمت رکي ،التجا آهي ته هڪڙو عجم جو شهزادو ،واهان جي نيڪي َء جي واکاڻ ۽ سونهن جي صفت ٻڌي ،پنهنجي بادشاهي ڇڏي ،ڏک واکڙا سهي ،هتي اچي سهڙيو آهي .هو اوهان جي سِ ڪ ۾ سڙي ۽ ڳري پيو .اوهان کان سوا ِء ٻي ڪا به وائي وات ڪا نه آهيس. مون کيس چڱي َء ريت آزمايو آهي .هُو پوري َء ريت الئق ڏسڻ ۾ آيو ،تنهن ڪري مون هن جو ذڪر ڪڍيو آهي .جيڪڏهن حضور هُن مسافر تي نوازش فرمائي،ته چڱو“. شهزادي َء ايترو ٻڌي ،چيو ته ”جيڪڏهن شهزادو آهي ته ڪا حرڪت نه آهي ،ڀلي اَچي “.تڏهن اُهو پهلوان اُتان اُٿي مون وٽ آيو ۽ مون کي وٺي ،سندس ڪچهري َء ۾ پهتو .شهزادي َء کي روبرو ڏسندي ئي ،عقل ۽ مَت هلي ويئي .حيرت کان ڳالهائي نه سگهيس .ايترو َس ُ ت نه ٿي ساريم ،جو ڪجهه ڳالهائي سگهان .ايتري ۾ اُها نازنين اُٿي ويئي ۽ هُو جوان به پنهنجي گهر ڏانهن هليو. گهر اچي چيائين ته ”مون تنهنجي سڀ حقيقت اول کان آخر تائين راڻي َء کي ٻڌائي آهي .هاڻي تون هميشه رات جو اُن وٽ ويندو ڪر “.هي ُء ٻڌي ،مان سندس پيرن تي ڪري پيس .هن به مون کي ڀاڪر پاتو .مون سڄو ڏينهن پئي ٿي گهڙيون ڳڻيون ته ڪڏهن ٿي سانجهي ٿئي ،جو مان وڃان .جڏهن رات ٿي ته مان اُن جوان کان موڪالئي ،هليس ،۽ باغ ۾ پهچي ،ملڪه جي چبوتري کي ٽيڪ ڏيئي ويهي رهيس .کن پل کان پو ِء اُها نازنين هڪ ٻانهي َء سان گڏجي آئي ۽ اچي پنهنجي تخت تي ويٺي .خوش قسمتي َء سان هي ُء ڏينهن ميسر ٿيو هو .مان سندس قدمن ۾ ڪري پيس .هن منهنجو مٿو کڻي ،مون کي به ڳل لڳايو .چوڻ لڳي ته ”هن فرصت کي ؼنيمت سمجهه ۽ منهنجو چوڻ مڃ .مون کي هتان وٺي ڪنهن ٻئي ملڪ ڏي هل “.مون عرض ڪيو ته ”هلو!“ اِئين چئي .اسان ٻئي باغ کان ٻاهر ٿياسون .حيرت ۽ خوشي َء کان ڪپڙن ۾ نه ٿي ماپيس .انهي َء وچ ۾ رستي کان ڀلجي وياسون .هڪ طرؾ پنڌ ڪندا رهياسون .پر ڪا به منزل ۽ مقصد هٿ نه ٿي آيو .آخر ملڪه ڪاوڙجي چيو ته ”هاڻي مان ٿڪجي پيئي آهيان .آخر تنهنجي جا ِء ڪٿي آهي؟ جلدي هلي پهچ ،نه ته االئجي ڇا ٿيندو؟ منهنجي پيرن ۾ لڦون ۽ ڦلوڪڻا پَئجي ويا آهن ،متان ڪٿي ويهي رهان ،ته پو ِء اُٿڻ اوکو ٿئيم “.مون ڪوڙ ڪري ٻڌايس ته ”منهنجي هڪ ؼالم جي جا ِء ويجهي آهي ،تنهن کي اِجهو ٿا پهچون .ڪجهه اڳتي هلو ته ڄاڻ پهتاسون “.دل ۾ چيم ته ڪوڙ ته ڏاڍو هنيو اٿم ،هاڻي وٺي به ڪيڏانهن وڃانس! اوچتو ئي رستي تي هڪڙي َء جا ِء جو بند ٿيل دروازو ڏٺم .مان ڌڪ هڻي ،قلؾ ڀڃي ،دروازو کولي ،اُن جي اندر وٺي ويس. جا ِء عاليشان هئي .فرش وڇايل هئا ،رنڌڻي ۾ هر هڪ قسم جا طعام تيار ٿيل رکيا هئا .اسان ماني کائي پي ،سڄي رات گڏجي گذاري .صبح ٿيو ته شهر ۾ اَچي هل متو ته شهزادي االئجي ڪيڏانهن هلي ويئي آهي .در در ،گلي گلي ۽ رستن تي ڍنڍورا پئي گهميا .ڌوتيون ۽ سپاهي گهر گهر ڳوليندا پئي وتيا .شهر جي سڀني دروازن تي بادشاهي نگبان ويهي ويا .مسافرن کي حڪم ٿيو ته اجازت کان سوا ِء ڪو به ٻاهر نه وڃي ۽ جيڪو شهزادي جو پتو ڏيندو ،اُن کي هار اشرفين جو انعام ملندو. مون کي خبرئي نه پيئي ڪو ٻاهريون دروازو کليل آهي ،اوچتو هڪ پوڙهي ڌوتي ،هٿ ۾ مالها کڻي ،اندر لنگهي آئي ،۽ انُ نازنين اڳيان هٿ کڻي دعائون ڪرڻ لڳي ته ”سهاڳڻ ڀاڳ واري هجين ،مون مسڪين رن زال کي هڪ ڌي ُء آهي ،جا ستين مهيني تي آهي .اوچتو اچي سور ٿيا اٿس .سندس ويم ال ِء مون وٽ هڪ پائي به نه آهي .خدا شال خير ڪري! جي مري پيئي ،ته ڪفن دفن ال ِء به ڪوڏي ڪا نه اٿم .جي ٻار ڄڻيئين ته دائي َء کي ڇا ڏينديس ،کيس ڇا کارائينديس ۽ ڪٿان دوا درمل ڪنديس! اڄ ٻيو ڏينهن ٿيو اٿئون جو لنگهڻ تي آهيون .اي صاحبزادي ،پنهنجي مٺي سر جو صدقو ڪجهه ڏينم ته کائي پاڻي َء ڍڪ پيان ،من بت ۾ سانت اچيم “.شهزادي َء ترس کائي ٻه چار مانيون ۽ ڪباب ۽ هڪ سوني منڊي آڱر مان الهي کيس کڻي ڏني ۽ چيائينس ته ”اِها وڪڻي وڃي پنهنجو پيٽ گذران ڪر“ رن خوش ٿي ،جو راڻي َء جي تالش ال ِء آئي هئي سا اکين سان ڏٺائين ۽ نشاني به حاصل ڪيائين .پر خدا کڻي اُن آفت کان اسان کي بچايو .جيئن هُو َء رن ٻاهر نڪتي ،تيئن جا ِء جو اصل مالڪ اچي سهڙيو .تنهن جو پنهنجي جا ِء جو قلؾ لٿل ۽ دروازو پٽيل ڏٺو ،تنهن اُنهي َء کي چوٽي َء کان جهليو ۽ گهليندو اندر وٺي آيس ،۽ ٻيئي پير نوڙي َء ۾ ٻڌي،
قابو ڪري کڻي هڪ وڻ ۾ لٽڪايائينس ،جتي هن ڦٿڪي ڦٿڪي ساهه ڏنو .مان ان ڌارئي شخص کي ڏسي ،ايترو ڊنس ،جو بيهوش ٿيڻ تي هوس ،پر اُن نيڪ مرد اسان کي ڊڄندو ڏسي،دلداري ڏني ۽ چيائين ته ”اوهان جو نصيب ڦٽو هو ،جو دروازي کي کولي ڇڏيو اَ َٿ َو “.راڻي َء مرڪي چيس ته ”شهزادي مون کي چيو ته هي اسان جي ؼالم جي جا ِء آهي ،پر الشڪ اهو بهانو ڪيو اٿس“. تڏهن اُن شخص چيو ته ”شهزادي جيڪي فرمايو آهي ،سو سڀ سچ آهي ،ڇو ته رعيت هر بادشاهه جي ال ِء اوالد جي برابر آهي ۽ اوالد ؼالم ئي ٿيندو آهي .مان اوهان جو ؼالم آهيان .پر ڳجهه لڪائڻ به دانائن جو ڪم ٿيندو آهي .اي شهزادا ،تنهنجو ۽ شهزادي َء جو هن گهر ۾ اچڻ منهنجي ال ِء وڏي سعادت ۽ نعمت آهي .هي سڀ مال ،جان ۽ اسباب اوهان ال ِء حاضر آهي .خوشي َء سان هتي رهو ۽ بيفڪر گذاريو .اِها ڏائڻ جيڪڏهن سالمت ٻاهر وڃي ها ته وڏو فساد اُٿاري ها ،اُن ڪري مان اُن کي ماري وڌو .هاڻي جيڪي اوهان کي گهرجي ،اهو بيحجاب چئي ڏيو“. اُن جوان جون اهڙيون ڳالهيون ٻڌي ،بلڪل تسلي ۽ دلجا ِء ٿي .مون کيس شاباس ۽ آفرين چئي ته ”بيشڪ تون الئق ۽ نيڪ مرد ٿو ڏسجين .هنن مهربانين جو بدلو ڪنهن نه ڪنهن وقت ادا ڪندس .تنهنجو نالو ڇا آهي؟“ هن چيو ته ”ؼالم جو نالو بهزاد آهي“. هن ڇهه مهينا برابر اسان جي خذمت ،دل ۽ جان سان ڪئي .هڪڙي ڏينهن مون کي پنهنجا والدين ياد پيا ۽ دلگير ٿيس، منهنجو منهن ملول ڏسي ،بهزاد خان هٿ ٻڌي .اڳيان اچي بيٺو ،۽ چيائين ته ”اي صاحب ،جيڪڏهن مون کان ڪا ڪوتاهي يا خطا ٿيل آهي ته معاؾ ڪندا .اوهان اڄ ڇو اُداس ٿا ڏسجو؟“ تڏهن مون چيس ته ”ڌڻي شاهد آهي ته اسان کي تو اهڙو خوش رکيو آهي، جو جيئن ڪو ما ُء پي ُء پنهنجي اوالد کي رکندو آهي .نه ته اهڙي سخت حرڪت مون کان ٿيل هئي ،جو جيڪر ٻيو ڪو هجي ها ته ٽڪر ٽڪر ڪري ڇڏي ها .هتي ڪو به سڄڻ اسان جو ڪو نه هو ،جنهن وٽ ڪو ٿورو دم رهي آرام ڪجي ها .ڌڻي َء پاڪ تو کي خوش رکندو .هاڻي مون کي پنهنجي وطن جي يادگيري پيئي آهي ،خيال اٿم ته اوڏانهين روانو ٿيان “.تڏهن چيائين ته ”جيڪڏهن اوهان جي دل هت خوش نه آهي ،ته حڪم ڪريو ته جتي به چئو ته سالمت پهچايان “.مون چيومانس ته ”جيڪڏهن وطن پهچائين، ته چڱو .ما ُء پي ُء کي وڃي ڏسان .جڏهن منهنجو حال هتي هي ُء آهي ته هُو ڪيترا نه ؼمگين ۽ اُداس هوندا! مان جنهن ڪم ال ِء نڪتو هوس ،سو ڌڻي َء پورو ڪيو آهي .هاڻي خبر نه آهي ته مران يا جيئان ،اُن ڪري هيڪر ته وڃي پنهنجي مائٽن کي مالن .هُو ته مون کي مئل سمجهي ويٺا هوندا“. بهزاد خان چيو ته ”ڀلي تيار ٿيو “.اِئين چئي ،هڪ سامونڊي گهوڙو ،جو َسؤ ڪوهه جي هڪ منزل ڪندو هو ،آندائين .اسان ٻنهي کي اُن تي چاڙهيائين ۽ پاڻ سڀ هٿيار پنهوار پهري ،پنهنجي گهوڙي تي چڙهي تيار ٿيو .چيائين ته ”مان اڳ ۾ ٿو هالن ۽ اوهان منهنجي پويان بي ڊپاٿي هليا اچو .جڏهن شهر جي دروازي تي آياسون ،تڏهن بهزاد خان دربانن کي سخت الفاظ ڳالهائي ۽ گهوري چيو ته ”پنهنجي بادشاهه کي وڃي چئو ته بهزاد خان راڻي مهرنگار ۽ شهزادي ڪامگار کي ،جو تنهنجو ڄاٽو ٿئي ،سڀني جي سامهون وٺيو ٿو وڃي ،جيڪڏهن ڪا طاقت اٿئي ته نڪري نروار ٿي ُء! اِئين نه ٿئي جو ،پو ِء چوين ته چورن وانگر اُنهن کي وٺي ويو “.بادشاهه کي جڏهن اِها خبر پهتي ،تڏهن هن وزير ۽ حاضري َء جي اميرن کي حڪم ڏنو ته ”انهن ٽنهي ڪمبختن کي ٻڌي مون وٽ آڻيو .يا سندس سسيون کڻي حاضر ڪيو “.اڃا کن نه گذري ته ميدان لشڪر سان ڇائنجي ويو ۽ چوڌاري آنڌوڪار ٿي ويو .اُن وقت بهزاد خان اسان کي اوٽ ۾ پري لڪائي ڇڏيو ۽ پاڻ گهوڙي کي ڊوڙائي وڃي اُن ڪٽڪ جي مٿان پيو .سندس ڪاهه شينهن وانگر هئي .ٿوري وقت کان پو ِء لشڪر ۾ اچي ڀاڄ پيئي .بهزاد اُنهن کي ماريندو ،وڃي سردارن جي مٿان آيو .ٻنهي سردارن جون سسيون الهي رکيائين .بچيل لشڪر وٺي ڀڳو .هن وچ ۾ خود بادشاهه وڏي َء فوج سان اَچي پهتو .خوب جنگ جوٽيائون ،آخر بادشاهه شڪست کائي ڀڳو .اها ڳالهه سچ آهي ته هار جيت خدا جي هٿ ۾ آهي ،پر هن جنگ ۾ بهزاد خان اهڙي سورهيائي ڏيکاري ،جا رستم پهلوان کان به نه ٿي سگهي ها .جڏهن بهزاد خان ڏٺو ته هاڻي مقابلي وارو ڪو نه رهيو آهي ،تڏهن دلجا ِء ڪري اسان وٽ آيو ۽ پنڌ پياسون .ٿورن ڏينهن ۾ ڪهندي ڪهندي اچي درياهه جي ڀَر تي پهتاسون ،جا اسان جي ملڪ جي سرحد هئي .مون اُتي پهچي ،هڪ عريضي پي ُء جي خدمت ۾ سک سالمتي َء سان اچڻ جي ڏياري موڪلي. بادشاهه منهنجو خط پڙهي بيحد خوش ٿيو ۽ گالب جي گل وانگر ٽڙي پيو .ڌڻي َء جي درگاهه ۾ شڪرانو ڪرڻ لڳو .پو ِء پاڻ سان امير ۽ وزير ساڻ وٺي ،اچي درياهه جي ٻئي ڀر بيٺو۽ اسان جي استقبال ال ِء ميربحر کي پتڻ تيار ڪرڻ جو حڪم ڏنائين .مان ٻي َء ڀر بادشاهه جي سواري بيٺل ڏسي ،ٻئي گهوڙي تي سوار ٿي ،درياهه ۾ گهڙي پيس ۽ اچي پار نڪتس.بادشاهه مون کي کڻي سيني سان التو .اُن وقت هڪ اوچتي آفت اچي مٿان ڪڙڪيم .،مان هن گهوڙي تي پار لنگهي آيو هوس ،اهو اُن گهوڙي َء جو ٻچو هو ،جنهن تي راڻي سوار هئي .گهوڙي پنهنجي ٻهاڻ کي پار ويندو ڏسي ،پاڻي َء ۾ڪاهي پيئي ۽ ترڻ لڳي .راڻي َء گهٻرائجي ،اُن جي واڳ کي ڇڪيو.هو َء منهن جي نِرم هئي،جنهن ڪري اونڌي ٿي پيئي ،ملڪه ؼوطا کائيندي گهوڙي سميت ٻڏي ويئ ۽ وري انهن جو نشان نظر نه آيو .بهزاد خان هي ُء حالت ڏسي ،پاڻ کي راڻي َء جي مدد ال ِء درياهه ۾ گهوڙي سميت اڇاليو .جڏهن اُن ڪُن ۾ آيو ۽ هُو به نڪري نه سگهيو ،گهڻائي هٿ پير هنيائين پر ڪو به نتيجو نه نڪتو ۽ هو ٻڏي ويو ،جهان پناهه ،هي َء واردات ڏسي ،مون وڏا ڄار گهرايا ،جي درياهه ۾ وڌا ويا .ٽوٻن کي گهرايو ويو ،جن پاڻي َء جا ڪنڊون پاسا ،پري پري تائين ڳولي ڏٺا ،پر ڪو به نشان نه مليو .افسوس ،جو کن ساعت ۾ ٻه اَمل ماڻڪ هٿن مان نڪري هليا ويا. اي فقير صاحبو ،هي َء واردات مون سان اهڙي ٿي گذري ،جو سودائي ۽ ديوانو ٿي پيس .گداگرن ۽ پينن وانگر هيئن چوندو ٿي وتيس ته ”هو به ڏٺم ،هي ُء به ڏٺم ،پر مليم ڪُجهه به نه “.اِهي سڀ اسرار اکين ڏيکاريا .شهزادي جيڪڏهن پنهنجي َء مري َء مري پوي ها ،ته اُن جي ؼم کي سهسائي ويهان ها ،پر هي َء ته عجيب ماجرا ٿي گذري .آخر ٻيو اُپا ُء نه ڏسي .ارادو ڪيم ته وڃي، انهي َء درياهه ۾ جان ڏيان ۽ پنهنجي پياري َء راڻي َء تان قربان ٿيان .هڪڙي َء رات اِهو پَڪو پهه پهچائي ،اچي درياهه ۾ داخل ٿيس، پاڻي ڳچي َء تائين پهچي ويو .گهريم ٿي ته اڳتي وڌان ۽ پاڻ کي ٻوڙيان ،ته اُهوئي برقعي سوار جنهن اوهان کي بشارت ڏني هئي، اچي پهتو ۽ منهنجو هٿ وٺي دالسو ڏنائين ته ”دلجا ِء ڪر ،راڻي ۽ بهزاد خان جيئرا آهن .تون پنهنجي جان اجائي ٿو وڃائين.دنيا جا
اِهي ڏک سک ٿيندا آهن .اُهو ڪو ماڻهو ئي نه هوندو ،جو ڪنهن نه ڪنهن ؼم ۾ گرفتار نه هوندو .مگر ڌڻي َء جي درگاهه مان نااُميد نه ٿيڻ گهرجي ،جيڪڏهن حياتي اَٿيئي ،ته هڪ ڏينهن اُنهن سان وڃي ملندين .هاڻي روم واليت ڏي وڃ .اوڏانهن ٻيا فقير دلگير به ويا اَٿيئي .تون جڏهن اُنهن سان گڏبين ته تنهنجي مراد پوري ٿيندي “.اِئين چئي ،هو نقاب پوش سوار ؼائب ٿي ويو .مان پنهنجي هادي َء جي حڪم سان هتي اچي حاضر ٿيو آهيان ،۽ گهڻي اُميد اَٿم ته هر ڪو صاحب پنهنجي مطلب کي پهچندو .اي فقيرو ،منهنجو اِهو احوال آهي ،جو سمورو پيش ڪيو اَٿم.
چوٿين درويش جو سير چوٿين فقير روئندي پنهنجي درد جي حقيقت هيئن ٻڌائي: اي صاحو ،ٻڌو هي َء سڀ درد جي حقيقت، ڪاٿي جو ڪاٿي روليو هن عشق جي مصيبت، ڏاڍا ڏٺم ڪشاال ،هئا موت مار مطلق، آيس ٿي هت سوالي ،ٿيندي مون تي به شفقت. هي ُء فقير ،جو هن حالت ۾ گرفتار آهي ،چين جي واليت جي بادشاهه جو پٽ آهي .ڏاڍي الڏ ڪوڏ سان پليس ۽ پنهنجيمرضي َء سان پئي هليس .زماني جي چڱائي َء ۽ برائي َء جي ڪا به خبر نه هئي .اِئين پئي ڄاتم ته مان سدائين اِنهي َء ريت بي ؼم ۽ بيفڪر گذاريندس .اوچتو اِنهي َء خوشي َء ۾ اهڙو حادثو پيش اچي ويو ،جو سڄي خوشي ؼم ۾ بدلجي ويئي .قبله عالم ،جو هن يتيم جو والد هو ،وفات ڪري ويو .سڪرات جي وقت هُن پنهنجي ننڍي ڀا ُء کي ،جو منهنجو چاچو ٿئي ،گهرائي ورتو ۽ چيائينس ته ” مان سڀ مال امالڪ ،سامان اسباب ۽ بادشاهي تخت بخت هتي ڇڏي ،سکڻا هٿ وٺي ٿو وڃان ،پر هڪڙي وصيت تو کي ڪريان ٿو ،سان بجا آڻج ،۽ منهنجو هي ُء ڪم فرض ڄاڻج ته جيستائين منهنجو شهزادو ،جو بادشاهي َء ۽ گادي َء جو مالڪ آهي ،جوان ٿئي ۽ پنهنجو ملڪ سنڀالي ۽ ڌيان سان هلي ،تيستائين تون هن جو نائب ٿي ،لشڪر ۽ رعيت کي چڱي َء ريت سنڀالج ،هو جڏهن بالػ ٿئي ،تڏهن کيس نصيحت ڪري بادشاهي سندس حوالي ڪج ،۽ روشن اختر ،جا تنهنجي ڌي َء آهي ،سا کيس پرڻائي ڏجائين .ائين ڪرڻ سان هي َء بادشاهي اسان جي خاندان ۾ قائم رهندي ايندي ،۽ ڪو به ڌاريون اُن تي حملو ڪري نه سگهندو “.ائين چئي ،والد دم ڏنو .پو ِء چاچو تخت تي ويٺو ۽ ملڪ جو سڄو بندوبست پنهنجي هٿ ۾ ورتائين .مون کي حڪم ڏنائين ته ”محالت جي اندر رهندو ڪر ،جيستائين جوان ٿين ،تيستائين ٻاهر نه اَچج “.هي فقير چوڏهن ورهين تائين راڻين ،شهزادين ۽ ٻانهين جي جهولين ۽ مجلسن ۾ پليو ۽ خوب رانديون ڪيائين .چاچي جي ڌي ُء سان شادي ٿيڻ جي خبر ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيس ،۽ انهي َء اُميد تي سڀ سور وسري ويندا هئا ،۽ دل ۾ ائين چوندو هوس ته ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن بادشاهي به ملندي ۽ شادي به ٿيندي .جيئن ته دنيا اميدن تي ٻڌل آهي ۽ سارو جهان اُميدن تي هلي ٿو .مان اهڙي َء ريت آئندهه جي آسري تي پئي هليس. هڪڙي شيدي ،مبارڪ نالي ،جو والد جي وقت ۾ خاص خدمتگار ۽ خوش گفتار هو ،تنهن جي مون ڏانهن سچي نيت هئي ۽ مون کي گهڻو گهرندو هو ،جيئن ته عقلمند ۽ نمڪ حالل هو ،مان به گهڻو ڪري وٽس ويندو هوس .هُو مون کي ساماڻيل جوان ٰ تعالي جا هزار شڪرانا آهن،جو اي شهزادا ،تون هاڻي جوان ٿيو آهين ،۽ ڏسي ڏاڍو خوش ٿيندو هو ۽ چوندو هو ته ”ڌڻي َء جيڪڏهن تنهنجي چاچي کي رب دل ۾ چڱي وڌي ،ته هُو تنهنجي پي ُء جي وصيت پاڙيندو ،شاهي تخت ۽ پنهنجي ڌي ُء توکي ڏيندو “.اِئين هڪڙي ڏينهن چيائين ته ”هل ته توکي تنهنجي چاچي وٽ وٺي هالن ،من تو کي الئق ڏسي ڪا مهرباني ڪري “.پو ِء مان هن سان گڏجي چاچي وٽ ويس اچي مون کي ڏسنديئي گهڻي دلجا ِء ڏني ۽ چيائين ته ”فڪر ڪرڻ ال ِء ڪو به سبب نه آهي. هاڻي تنهنجي شادي جلد ٿيندي “.ائين چئي اُن وقت نجومين کي گهرائي ورتائين ،۽ نموني سان پڇيائين ته ”هن سال ۾ منهنجي ڀائٽئي ال ِء ڪهڙو مهينو ڪهڙو ڏينهن ڪهڙي گهڙي مبارڪ آهي ،ته اُن موقعي تي سندس شادي ڪئي وڃي “.بادشاهه جو رمز ڀريو اشارو اُنهن سمجهي چيو ته ”هي ُء سال شهزادي ال ِء نحس آهي .هن ۾ ڪو به مهينو ۽ ڪو به ڏينهن سدورو نه ٿو اچي .ٻيو سال سڳورو نظر اچي ٿو ۽ اُن ۾ ئي شهزادي جي شادي ٿيڻ گهرجي “.اُن وقت منهنجي چاچي ،مبارڪ ڏانهن ڏسي ،چيو ته ”هاڻي شهزادي کي محالت ۾ اندر وٺي وڃ .اسان کي ٻارهن مهينن ال ِء ترسڻ کپي ،جو اُن ۾ سندس ئي فائدو آهي .اُن بعد کيس شادي ڪرائي ،سڄي امانت سپرد ڪئي ويندي “.مبارڪ کيس سالم ڪري اُٿيو ،۽ مون کي محل ۾ وٺي آيو .ٻن ٽن مهينن کان پو ِء، مبارڪ مون کي محل ۾ مليو ،۽ ڏسندي ئي سندس اکين مان پاڻي وهي ويو .سندس اهو حال ڏسي ،پڇيومانس ته ”ٻيو ته خير آهي؟“ تڏهن ويچارو ،جو مون کي سچي َء دل سان ڀائيندو هو .افسوس ۾ ڀرجي چوڻ لڳو ته ”اي شهزادا ،ڌڻي شال توکي وڏي حياتي ڏئي، مان تو کي ڪهڙي ڳالهه ٻڌايان! اُن ڏينهن جو مان توکي اُن تنهنجي بيرحم چاچي وٽ وٺي هليس ،ڏاڍي ؼلطي ڪيم ،اِنهي َء کان ته توکي وٽس وٺي نه هالن ها ته چڱو هو “.تڏهن مون چيومانس ته ”مون کي اُتي وٺي هلڻ ۾ ،تو کي ڪو نقصان پهتو آهي ڇا؟“ چيائين ته ”شهزادا ٻيا سڀيئي نوڪر چاڪر ،امير ۽ وزير ،تنهنجي پي ُء جا نمڪ حالل ۽ خير خواهه آهن .هُو تو کي ڏسي باغ بهار ٿي ويا ۽ ڌڻي َء جا شڪرانا ڪرڻ لڳا ته اسان جو شهزادو هاڻي وڏو ٿيو آهي ۽ بادشاهي هالئڻ جي الئق آهي ،خدا ڪري ته اُهو ڏينهن جلد اچي ته هُو تخت تي ويهي ۽ اسان جو قدر سڃاڻي .اِها خبر تنهنجي بي ايمان چاچي کي پهتي آهي ،۽ ٻڌي ،سڙي ۽ کامي ويو آهي ،۽ مون کي خالصو سڏائي چيو اٿس ته ”اڙي مبارڪ ،هاڻي ڪا اهڙي اٽڪل ڪر ،جو اهو شهزادو مري پوي ۽ مان ڳڻتي َء ۽ فڪر کان ڇٽي پوان ۽ يڪدل ٿي بادشاهي ڪريان “.اهو حال ڏسي ،نهايت افسوس ٿيو ته تنهنجو چاچو تنهنجو جاني دشمن ٿي پيو آهي!“ مون جڏهن اها ناخيري جي خبر ٻڌي ،ته مرڻ کان اڳ مري ويس ،۽ ساهه جي ڊپ کان سندس پيرن تي ڪري پيس ،چيومانسته ”مون بادشاهي َء جي پچر ڦٽي ڪئي ،ڌڻي َء جي نالي ڪو منهنجو بچا ُء ڪر ،مان ناحق مارجي نه وڃان “.تڏهن مبارڪ منهنجو مٿو مٿي کڻي،پنهنجي سيني سان التو ،۽ جواب ڏنائين ته ”تون ڪو به فڪر نه ڪر ،مون کي هڪ تجويز دل ۾ آهي ،جي حياتي آهي ته ڳڻتي نه آهي .ڌڻي َء جي مهرباني َء سان تنهنجو واربه ونگو نه ٿيندو ۽ پنهنجي مطلب کي پهچندين “.اهڙا دالسا ڏيئي ،هو مون کي اُن جا ِء تي وٺي ويو ،جتي مرحوم بادشاهه پنهنجي حياتي َء ۾ رات جو سمهندو هو ،اُتي تخت ۽ ؼاليچا رکيل هئا ،جو پري ڪري رکياسون .پو ِء هُو زمين کوٽڻ ويٺو .ٿوري َء دير کان پو ِء هڪ دري ڏسڻ ۾ آئي ،جا هڪ قفل سان بند هئي.هُن مون کي سڏ ڪيو ،اُتي مون کي شڪ پيو ته هي ُء شايد دؼا ڪري ،مون کي مارڻ ال ِء وٺي آيو آهي .مان ڏڪندي ڏڪندي ،ڌڻي َء کي ياد ڪندي ،پاڻ کي سنڀاليندي ويس ،جان دري َء مان ليئو پائي ڏٺم ،ته منجهس چار ڪوٺيون نظر آيم ،هڪڙي ڪوٺي َء ۾ وڏا تنبو ڪيمخواب جا سونن زنجيرن جي طنابن سان رکيل هئا .اُنهن جي ڀرسان سونا مٽ ۽ سونيون سرون رکيل
هيون ،جن تي هڪ هڪ باندر جڙا ُء دار چڙهيو ويٺو هو .مون اُهي ڳڻيا ته اوڻيتاليهه هئا ،چاليهون مٽ ڏٺم ته سارو ئي سونين مهرن سان ڀريو پيو آهي ،پر اُن تي نڪو ڍڪ رکيل هو ۽ نڪو مٿانئس باندر ئي ويٺل هو .اُن جي ڀرسان هڪ حوض جواهرن سان به ڀريل ڏٺم. مون اِهو سڀ ڪجهه ڏسي ،مبارڪ کان پڇيو ته ”هي َء ڪنهن جي جا ِء آهي؟ مون کي ته طلسم پيو معلوم ٿئي!“ مبارڪ چيو ته ”شهزادا ،هي باندر ،جي ڏسين ٿو ،سي تنهنجي پي ُء شال ،بهشت ۾ جا ِء هجيس ،ملڪ صادق جنن جي بادشاهه کان حاصل ڪيا هئا ،جنهن سان دوستي هئي .هُو سال بسال سوکڙيون پاکڙيون ،عطر ۽ ٻيون اهڙيون ناياب شيون وٺي ويندو هو ۽ مهينو کن اوهان جي والد وٽ اَچي رهندو هو ،۽ پو ِء جڏهن هو موڪالئيندو هو ،ته اُن وقت هڪ باندر زمرد جو اوهان جي والد کي ڏيئي ويندو هو ،جنهن کي بادشاهه کڻي تهخاني ۾ رکندو هو ،اِنهي َء حال جي مون کان سوا ِء ٻئي ڪنهن کي سڌ نه هئي .هڪ ڀيري مون بادشاهه کي عرض ڪيو ته ”جهان پناه ،جنن جو بادشاهه اوهان کان هر سال لکن روپي جو مال ڍويو وڃي ۽ پاڻ وري صرؾ هڪ نقلي باندر ٿو آڻي ڏئي ،سو اِنهي َء مان ڇا ٿيندو؟“ تڏهن منهنجي ڳالهه تي مرڪيو ۽ چيائين ته ”خبردار! هي َء ڳالهه دل۾ رکج ۽ متان ڪنهن کي ٻڌائين .هن هڪ هڪ باندر جي حڪم ۾ هزارين ديو ٻڌل آهن ،پر سو تڏهن جڏهن اسان وٽ چاليهه باندر گڏ ٿين :جي اُنهن کان گهٽ هوندا ،ته اُهي سڀ بيڪار آهن ۽ ڪنهن به ڪم ۾ نه اچي سگهندا .اُڻيتاليهه باندر موجود آهن ،باقي هڪ باندر جي گهرج آهي “.پر افسوس ،اُن وقت بادشاهه مري ويو ۽ جنن جو اچڻ بند ٿي ويو ،تنهن ڪري باقي هڪ جي نه هئڻ سبب ڪو به فائدو ڪو نه ٿيو .اي شهزادا ،تنهنجي هي ُء نماڻي حالت ڏسي ،مون کي اُها ڳالهه ياد آئي آهي .خيال اٿم ته ڪنهن وسيلي سان توکي ملڪ صادق وٽ وٺي هالن ۽ تنهنجي چاچي جي بيوفائي َء جي اُن سان ڳالهه ڪريان ،اُميد آهي ته من هو تنهنجي پي ُء جي ياراني َء جا ڏينهن ياد ڪري ،باقي هڪڙو باندر جو کٽل آهي ،سو تو کي ڏيئي ،ته پو ِء چاليهه ئي سجايا ٿي پوندا ،۽ اُنهن جي مدد سان تنهنجو ملڪ به توکي موٽي ملندو .پو ِء پنهنجي ملڪ تي مزي سان ويٺو حڪومت هالئج .ٻي وڏي ڳالهه هي َء آهي ته هتان نڪري وڃڻ جي سبب ،تنهنجو سِ ر به سالمت رهندو .جي تون هتي هوندي ،ته ڪنهن نه ڪنهن وقت ،ڪنهن نه ڪنهن بهاني سان تنهنجو بدنيت چاچو تو کي جيئرو ڪو نه ڇڏيندو .هتي مون کانسوا ِء تنهنجو ٻيو ڪو به هڏ ڏوکي ڪو نه آهي“. مون هي َء حقيقت ٻڌي ،چيومانس ته ”اي نيڪ انسان ،هاڻي تون منهنجي ساهه جو مختيار آهين،جيڪي چڱو وڻيئي سو ڪر، ۽ جنهن ۾ منهنجي نيڪي هجي ،اُن موجب پيروي ڪر “.پو ِء دالسو ۽ دلبري ڏيئي ،عطر ،ڌوپ ۽ ٻيون ُخوشبودار شيون خريد ڪري ،ٻئي ڏينهن هو منهنجي ظالم چاچي ڏانهن ويو ۽ چيئينس ته ”اي بادشاهه سالمت ،شهزادي جي مارڻ جي هڪ رٿ رٿي اٿم، جيڪڏهن حڪم ڪيو ته عرض رکان “.هن احمق خوش ٿي چيس ته ”ٻڌا ِء ته ڪهڙي رٿ رٿي اٿيئي؟“ تڏهن مبارڪ چيس ته ”شهزادي کي ڪنهن ڪاري جهنگ ۾ وڃي مارجي ،اهڙي َء ريت جو اُن جي ڪنهن کي به خبر نه پوي “.اِها حقيقت ٻڌي ،چيائين ته ”واه جي صالح ڪئي اٿيئي! مان ڏسان ته جيئن هو صحيح سالم نه رهي ،ڇو ته مون کي هن کان وڏو ڊپ ٿو رهي ،جيڪڏهن تون مون کي هن ڳڻتي َء کان ڇڏائيندي ،ته اُن جي عيوض گهڻو ئي انعام ۽ اڪرام پائيندين .هاڻي جيڏانهن به وڻيئي ،اوڏانهن وڃي گم ڪرينس ،۽ مون کي اچي اُن جي خوشخبري ٻڌا ِء “.مبارڪ ،بادشاهه جي طرفان پَڪ ڪري ،دلجا ِء سان اِهي سوکڙيون کڻي اڌ راتجو اُٿي شهر مان هليو .هڪ مهينو ساندهه پنڌ ڪيوسون ،هڪ رات جو مبارڪ چيو ته ”ڌڻي َء جا شڪرانا ،جو هاڻي پنهنجي مطلب واري َء منزل ڏانهن آيا آهيون “.مون چيس ته ”سو ڪيئن؟“ چيائين ته ”شهزادا ،تون شايد جنن جو لشڪر نه ٿو ڏسين!“ پو ِء، مبارڪ هڪ سُرميداني ڪڍي ،سليماني سُرمي جي هڪ سرائي ڀري ،منهنجي اکين ۾ پاتي ،ته مون کي جنن جو لشڪر ۽ گهوڙا وؼيره ڏسڻ ۾ آيا .سڀيئي خوش پوشاڪ ٿي ڏٺم .هنن مبارڪ کي سڃاڻي ،ڀليڪار ۽ خوش کيڪار ڪئي ۽ کانئس خوش خير عافيت پڇيائون .اڳتي هلي بادشاهي سرا ِء ۾ آياسون .گهڙندي ئي حيران ٿي ويس .عجب قسم جي جهلڪيدار روشني لڳل هئي ۽ طرحين طرحين قسم جون ڪرسيون وڇايل هيون،امير ،عالم ،درويش ،نواب ،ڪوٽوال ۽ منشي حاضر هئا ،چوڌاري هٿيار پهريل فوجي لشڪر بيٺل هو .وچ ۾ هڪ عاليشانسونهري تخت ياقوت ۽ زمرد سان جڙيل وڇايل هو ،جنهن تي جنن جو بادشاه ملڪ صادق قيمتي موتين ۽ هيرن سان سينگاريل ڇٽ پهريون ،وڏي شان ۽ شوڪت سان ويٺو هو.مون کيس سالم ڪيو .مونکي ويهڻ جو حڪم ڏنائين.ايتري ۾ طعام اچي حاضر ٿيو ۽ سڀني جي اڳيان دسترخوان وڇائجي ويو .جڏهن سڀيئي کائي فارغ ٿياسون ،تڏهن مبارڪ کان حال احوال پڇيائين ۽ منهنجي خبر ورتائين .مبارڪ عرض ڪيس ته ”قبله ،هاڻ هن جي پي ُء جي جا ِء تي ،سندس چاچو بادشاهي ڪري رهيو آهي ،جو هن جو جاني دشمن بڻجي ويو آهي،تنهن ڪري ئي مون هن کي اوهان جي خدمت ۾ آندو آهي ته بادشاهي هن جو حق آهي ،پر پشت پناهي َء کان سوا ِء ڪجهه به ٿي نه ٿو سگهي .جي حضور دستگيري فرمائي ،سندس پي ُء جي حق کي ياد آڻي ،چاليهون باندر عنايت فرمائيندا ،ته چاليهه پورا ٿي ويندا ،۽ پو ِء هي ُء پنهنجي حق کي پهچي،اوهان جي جان ۽ مال کي دعائون ڏيندو رهندو .اوهان جي پناهه کان سوا ِء هن جي ٻي ڪا به واهه ڪا نه رهي آهي“. بادشاه صادق سڄي ڳالهه ٻڌي چيو ته ”ٻيشڪ هنجي پي ُء جي دوستي َء جا حق اسان تي آهن ۽ هي ُء ويچارو پنهنجي بادشاهي َء کان ريٽجي ،مسڪين حالت ۾ مدد وٺڻ ال ِء هت آيو آهي ۽ اسان جي پناهه ۾ اچي لڪو آهي .اسان کان حتي المقدور ساڻس مهرباني ٿيندي ،۽ ڳالهه وساري ڪو نه ڇڏينداسون ،پر هڪڙو ڪم اسان جو آهي ،سو جيڪڏهن برابر هن کان ٿي سگهيو ۽ منجهس ،خيانت ڪا نه ڪيائين ،ته مان ساڻس بادشاهي اقرار ٿو ڪريان ۽ مان ساڻس سندس والد کان به وڌيڪ دوستي رکندس ۽ جيڪي گهرندو سو کيس ڏيندس .هي ُء سندس آزمائش آهي “.تڏهن مون هٿ ٻڌي عرض ڪيو ته ”هن ؼالم کان طاقت ۽ وسعت آهر ،جيڪا به سرڪار جي خذمت پڄندي ،سا اکين سان پوري ڪندس ،بلڪه پنهنجي ال ِء ٻنهي جهانن جي اُن ۾ چڱائي سمجهندس “.تڏهن بادشاهه صادق مون ڏانهن ڏسي ،فرمايو ته ”تون اڃا نينگر ۽ جوان آهين ،تنهن ال ِء توکي وري به تاڪيد ٿو ڪريان ته ڪا به خيانت نه ڪج ،نه ته سخت آفت ۾ ايندين “.مون چيومانس ته ”اوهان ڪو به خيال نه ڪريو ،ڌڻي سڀ آسان ڪندو .مان گهڻي ڪوشش ڪندس ۽ امانت با سالمت آڻيندس.
هي ٻڌي ،ملڪ صادق مون کي ويجهو سڏيو ۽ هڪ ڪاؼذ ڪڍي ڏيکاريو ۽ چيائين ته ”هي شخص،جتان لڀيئي اُتان مون کي آڻي ڏي ،جڏهن اهو ماڻهو لهين ،ته منهنجي طرفان سندس دل تي چڱو اثر ويهارج ،جيڪڏهن هي ُء خذمت تو کان برابر پڳي ،ته جيڪا اُميد رکين ٿو ،تنهن کان وڌيڪ فائدو ڏسندين “.مان اُها تصوير ڏسي ؼش کائڻ لڳس .هوش ۽ عقل ڇڏائجي ويو .پر ڊپ ۽ خوؾ کان پاڻ کي سنڀالي ورتم .چيم ته ”حاضر سائين ،مان هاڻي موڪاليان ٿو .جيڪڏهن ڌڻي َء منهنجي چڱائي گهري هوندي ،ته حضور جي حڪم موجب تعميل ڪري ،اچي حاضر ٿيندس “.ائين چئي ،مبارڪ کي ساڻ وٺي ،جهنگ منهن ڏيئي هلياسون .ڳوٺ ڳوٺ ،شهر شهر ،ديس ديس پئي رُلياسون ،پرڪٿان به ڪو نشان نه مليو .ست ورهيه برابر اهڙي َء ريت حيراني ۽ پريشاني َء سهندي هڪ نگر ۾ پهتاسون ،جتي وڏيون وڏيون عمارتون نظر آيون ۽ شهر سڄو آباد ٿي ڏٺو .اُتان جي هر شخص اسم اعظم ٿي پڙهيو ۽ هر ڪو خدا جي عبادت ۾ مشؽول ٿي نظر آيو. اُتي هڪڙو انڌو عجمي فقير پنندو ڏٺم ،پر ڪنهن به کيس خيرات نه ٿي ڏني ،مون کي هي ُء ڏسي عجب لڳو ۽ رحم به آيو. مون کيسي مان هڪ اشرفي ڪڍي ،اُن جي هٿ تي رکي .هُن اُها وٺي ،مون کي چيو ته ”اي سخي ،خد تنهنجي چڱائي ڪندو .تون شايد مسافر ٿو ڏسجين .هن شهر جو رهندڙ نه آهين؟“ مون چيومانس ته ”هائو ست ورهيه پنهنجي گهر کان نڪتي ٿيا اَٿم ،جنهن ڪم جي ال ِء نڪتو آهيان ،ان جو ڪو نشان نه ٿو ملي .اڄ گهمندي هن شهر ۾ اچي نڪتو آهيان “.هُو پوڙهو دعائون ڏيندو هليو ويو. مان به اُن جي پويان لڳس .شهر جي ٻاهران هڪ عاليشان مڪان نظر آيو .هُو ان ۾ اندر گهڙي ويو .مان به ويس.ڏٺم ته عمارت هنڌان هنڌان ڊٺي پيئي آهي ،پر ڏاڍي َء ڪاريگري َء سان ٺهيل هئي .دل ۾ خيال ڪيم ته هي ُء محالت بادشاهن جي رهڻ جي الئق آهي ،جنهن وقت نئون نئون ٺهيو هوندو ته ڏاڍو دلچسپ هوندو ،پر هاڻ ته ڦٽل ۽ ويران پيو آهي! پر خبر نه آهي ته ڇو ويران پيو آهي ،۽ هي ُء نڌو انهي َء محالت ۾ ڇو ٿو رهي! هُو لٺ ٺوڪيندو ،آواز ڪندو ٿي ويو ،ته اندران آواز آيس ۽ ڪنهن پڇيس ته ”بابا، خير ته آهي ،جو اڄ سوير موٽي آيو آهين؟“ ٻڍي ورندي ڏنيس ته ”ڌي ُء ڌڻي َء اڄ هڪ مسافر کي پنهنجي حال تي مهربان ڪيو آهي ،جنهن مون کي هڪ اشرفي ڏني آهي .ڪيترن ڏينهن کان سٺو طعام پيٽ ڀري نه کاڌو اٿئون .سو گوشت ،گيهه ،مصالحو، اَٽو ،لوڻ ۽ تيل خريد ڪري آيو آهيان ،۽ جيڪو لٽو تو ال ِء گهربل آهي ،سو به وٺي آيو آهيان .هاڻي اُٿي اُن کي سبي ،بت تي ڍڪ. کاڌو رڌي پچائي تيار ڪر ،ته اُن سخي َء کي دعائون ڪريون .جيتوڻيڪ سندس دل جي مراد جي خبر نه آهي پر ڌڻي ته ڄاڻي ٿو، سو اسان مظلومن جي دعا ضرور قبول فرمائيندو“. مون ،جو هن جو اهڙو حال بکن ۽ ڏکن ڪاٽڻ جو ٻڌو ،ته دل ۾ آيم ته ويهارو کن مهرون ٻيون به هن معذور کي ڌڻي َء جي واٽ ۾ ڏيان .جيئن ئي آواز جي طرؾ ڌيان ڏنم ته هڪ زال ڏٺيم ،جا هُوبهو اُن تصوير جهڙي هئي .تصوير ڪڍي ڀيٽيم ،وار جو به تفاوت نه ڏٺم .مون کي بي اختيار دانهن نڪري ويئي ۽ بيهوش ٿي ويس .مبارڪ مون کي ڀاڪر پائي هنج ۾ کڻي ويٺو ۽ پکو هڻن لڳو .مس مس هوش ۾ آيس ،پر ورائي ورائي اوڏانهين ٿي ڏٺم .مبارڪ مون کان پڇڻ لڳو ته ”تو کي ڇا ٿي ويو؟“ مون اڃا جواب نه ڏنو هو ،ته هن الڏلي َء چيو ته ”اڙي ميان ،خدا کان ڊڄ ،ڌارين اشرافن ماڻهن جي گهر ڏي جهاتيون نه پا ِء ،انسان کي حيا ۽ شرم هئڻ گهرجي!“ اهڙي حيا ۽ لياقت سان هن ڳالهايو ،جو مان هن جي مٺي ڳالهائڻ تي وڌيڪ موهت ٿي پيس .مبارڪ مون کي گهڻيون ئي دلداريون ڏنيون ،پر دل کسجي ويئي هئي .مون الچار ٿي هڪل ڪئي ته ”اي خدا جا ٻانهو ،هن گهر جا رهندڙو ،مان ؼريب مسافر آهيان ،جيڪڏهن مون کي پاڻ ڏي سڏيو ۽ رهڻ ال ِء جا ِء ڏيو ته اوهان جا گهڻا احسان ڀانئيندس “.تڏهن انڌي فقير مون کي پاڻ ڏي سڏ ڪيو ۽ منهنجو آواز سڃاڻي ڀاڪر ۾ ورتائين ،۽ جتي هو َء نازنين ويٺي هئي ،اُتي وٺي ويم.هو َء مون کي ڏسي ڪنڊ ۾ لِڪي ويئي .اُن وقت هن پوڙهي مون کان پڇيو ته ”ڪهڙي خيال کان تون گهر ٻار ڇڏي نڪتوآهين ۽ ڪنهن جي ڳوال ۾ آهين؟“ مون ملڪ صادق جو نالو ڇڏي چيو ته ”مان بيڪس چين ۽ ماچين جو شهزادو آهيان ۽ منهنجي پي ُء اُڃا اُتان جو بادشاهه آهي. هڪ سوداگر کي لکين روپيا ڏيئي ،هي َء تصوير خريد ڪئي هيم .اُن جي ڏسڻ سان سڀ هوش ۽ آرام ويندو رهيو .فقيراڻو ويس ڪري ،سڄو جهان ڳوليم .هاڻي هتي منهنجو مطلب پورو ٿيو آهي .اڳتي اوهان جو اختيار آهي“. هي ُء ٻڌي ،اُن انڌي فقير ٿڌو ساهه کڻي ،هڪ دانهن ڪئي ۽ چوڻ لڳو ته ”اي سائين ،منهنجي ڌي َء ڏاڍي آفت ۾ ورتل آهي ،۽ ڪنهن آدمزاد جي جا ِء نه آهي ،جو ساڻس شادي ڪري سگهي “.تڏهن مون چيومانس ته ”مهرباني ڪري ٻڌايو ته اِها ڳالهه ڪيئن آهي؟“ تڏهن،هن پنهنجو احوال هيئن شروع ڪيو ته ”اي شهزادا ،مان هن شهر جو رئيس ۽ معتبر آهيان .منهنجا وڏا نالي وارا ڀاڳ ٰ تعالي مون کي هي َء ڌي ُء ڏني ،جڏهن ساماڻي تڏهن سونهن ۽ ساڃاهه وارا هئا ،اُنهن جي سک جي ڪهڙي ڳالهه ڪريان؟ خداوند جي ملڪان ملڪ هاڪ پئجي ويئي .اسان جي ملڪ ۾ ائين هُلجي ويو ته فالڻي رئيس جي ڌي ُء اهڙي آهي ،جنهن جي اڳيان حورون ۽ پريون به ويڳاڻيون وتن ،ڄڻ ته جواهرن ۾ هيري جي ڪڻي آهي .اِها واکاڻ هن شهر جي شهزادي به ٻڌي ،سو اڻ ڏٺي مٿس موهت ٿي پيو .ايتريقدر جو کاڌو پيتو سڀ زهر ٿي ويس .اها خبر وڃي بادشاهه جي ڪن تائين پهتي ،بادشاه مون کي هڪ رات جو گهرايو ۽ سڱ ڏيڻ جو ذڪر چوريائين .مون کي ڳالهين ۾ آڻي ،راضي ڪيائين ،مون به سمجهيو ٿي ته جڏهن نينگري گهر ۾ پيدا ٿي آهي ته ڪنهن نه ڪنهن ڏينهن سندس شادي ضرور ٿيندي .انهي َء ڪري شهزادي سان سندس شادي چڱي ٿيندي ۽ بادشاهه به ٿورائتو ٿيندو .مان نسبت قبول ڪري گهر موٽيس .اُن ڏينهن کان ڌريون شادي َء جي تياري َء ۾ لڳي وياسون .هڪ ڏينهن چڱي ساعت ڏسي ،قاضي ،مفتي ،عالم ،فاضل ۽ اڪابر گڏ ٿيا .نڪاح پڙهيو ويو ۽ مَهر مقرر ٿيو .ڪنوار کي وڏي ڌوم ڌام سان وٺي ويا .جڏهن رسم ۽ رواجن کان فارغ ٿيا ۽ گهوٽ ۽ ڪنوار پاڻ ۾ اڪيال ٿيا ،تڏهن اوچتو انهي َء ڪوٺي َء ۾ روڄ راڙو مچي ويو .ٻاهريان ماڻهو ٻڌي حيرت ۾ پئجي ويا .جڏهن ڪوٺي َء جو دروازو کولي اندر وڃڻ جو ارادو ڪيائون ته دروازو اندران بند ٿي ويو ۽ در چائنٺ مان نڪري وڃي پري پيو .ڏٺائون ته گهوٽ جي سسي وڍي پيئي آهي ،۽ ڪنوار جي وات مان گجي پيئي وهي ۽ هو َء بيهوش مٽي َء ۽ رت ۾ پيئي ليٽي .اِها آفت ڏسي ،سڀ وائڙا ٿي ويا.ڇا مان ڇا ٿي ويو؟ خوشي َء مان ؼم پيدا ٿي پيو .بادشاهه کي جڏهن خبر پيئي ،ته پٽيندو ڪٽيندو آيو .سلطنت جا وڏا وڏا امير اچي گڏ ٿيا ،پر ڪنهن جو به عقل ڪم نه پيو ڪري .،هن ؼم جي حالت ۾ بادشاهه آخر حڪم ڏنو ته ”هن بدبخت ڪنوار جو به سر ڪاٽيو وڃي!“بادشاهه جي زبان مان جيئن ئي اهي لفظ نڪتا ،تيئن
وري اڳي جهڙو لُڙ ۽ شور مچي ويو .بادشاهه ڊنو ۽ پنهنجي محل ڏي ڀڄي ويو .هي َء ڳالهه سڄي جهان ۾ مشهور ٿي ويئي ،جنهن ٻڌو ٿي ،تنهن ڏندين آڱريون ٿي وڌيون ،شهزادي جي موت جي سبب ،بادشاهه امير ۽ خود شهر جا ماڻهو منهنجا جاني دشمن بڻجي ويا. جڏهن شهزادي جي ماتم کان فارغ ٿيا ،۽ چاليهو ٿي چُڪو ،تڏهن بادشاهه پنهنجي مشيرن کان پڇيو ته ”هاڻي ڇا ڪرڻ کپي؟“ سڀني گڏجي چيو ته ”ٻيو ته ڪجهه به ٿي نٿو سگهي ،پر ظاهر ۾ دل جي تسلي َء ۽ صبر ال ِء هُن نينگر کي پي ُء سميت مارائي ڇڏجي ،۽ سندن گهر ٻار ضبط ڪري ڇڏجي “.جڏهن منهنجي هي َء سزا مقرر ٿي ،ته شهر جي ڪوٽوال کي اهو حڪم مليو .هُن چئن ئي طرفن کان منهنجي حويلي َء کي اَچي وڪوڙيو .بگل وڳو .هنن گهريو ته اندر گهڙي ،بادشاه جي حڪم کي پرو ڪن ،ته ايتري ۾ آسمان مان سرون ۽ پٿر وسڻ لڳا ،فوج هي ُء ڏسي ،پنهنجي منهن اُٿي ڀڳي .اُن وقت هڪڙي خوفائتي هڪل بادشاهه جي ڪن ٿي پئي ته ”ڇو ٿو کٽي َء کي سڏ ڪرين ،هن الڏلي َء سان ڪا به کونئس نه ڪر ،نه ته پٽ وانگر سزا پائيندين ۽ سر وڃائيندين “.اِهو هيبت جهڙو آواز ٻڌندي ،دهشت کان بادشاهه کي اَچي تپ چڙهيو ۽ حڪم ڪيائين ته ”هنن کي پنهنجي حال تي ڇڏي ڏيو .هنن شهرجي ماڻهن ۾ اچي ڦڙ ڦوٽ پيئي ،تنهن ڪري هاڻ اسم اعظم پڙهندا ٿا وتن ۽ ڌڻي َء جي عبادت ڪندا ٿا رهن ته شل خير سان رکي وٺي ،تنهن ڏينهن کان اِها حالت هلندي ٿي اچي ،پر ڪو به اسرار معلوم ڪري نه ٿو سگهي ،هڪ ڀيري نينگر کان پڇيو هوم ته ”اوڏي َء مهل تو ڇا ڏٺو؟“ ته هن ٻڌايو ته ”جنهن مهل منهنجو مڙس مون وٽ آيو ،ته اُن وقت ڇت ڦاٽي پيئي ،اُتان هڪ جڙا ُء دار تخت اچي لٿو .اُن تي هڪ سهڻو جوان بادشاهي پوشاڪ پهريل ويٺو هو ،هو مون ڏانهن وڌي آيو ۽ چيائين ته ”اي پياري ،هاڻي مون کان بچي ڪيڏانهن ويندينءَ؟“ سندس صورت ماڻهن جهڙي هئي ،پر پير ٻڪرين وانگر هئس .مون کي ته اچي ڏڪڻي َء ورتو .مان بيهوش ٿي ويس .پو ِء مون کي ڪا به خبر نه پيئي ته اڳتي ڇا ٿي گذريو “.اُن واقعي کان پو ِء اسان هن ڦٽل محالت ۾ رهون ٿا .اي جوان بادشاهه جي ڊپ کان دوست ،يار ،مٽ مائٽ اسان کان وڇڙي ويا .هاڻي مان بي وسيلو ٿي پنڻ ڪاڻ نڪرندو آهيان ،پر ڪنهن به دڪان تي بيهڻ نه ڇڏيندا آهن.هن نندوري ڇوري َء جي بت تي پوري اڳڙي به ڪا نه آهي ،جو پوري َء طرح پنهنجي بت کي ڍڪي سگهي .کاڌي ال ِء به ڪجهه نه اٿئون ،جو پوري َء ريت کائي پيٽ ڀري سگهون .ڌڻي َء کي سوال ڪندو رهان ٿو ته اهڙن سورن کان مري وڃان يا ڌرتي ڦاٽي پوي ته منجهس هي ُء بدبخت گهڙي وڃي .شايد ڌڻي َء تو کي اسان ال ِء موڪليو آهي .تو رحم کائي ،اسان کي اشرفي ڏني ،تنهن مان سوادي کاڄ رڌي کاڌو سون ۽ ڌي ُء خاطر ڪپڙا وٺي آيس .ڌڻي َء جي درگاهه ۾ شڪرانو ڪيم ،۽ اوهان کي دعائون ٿا ڏيون .هن منهنجي ڌي ُء جي پٺيان هي ُء جنن پرين جو خوؾ نه هجي ها ته مان هوند تو جهڙي چڱي مرد کي ٻانهي ڪري ڏيان ها ۽ اِهو پنهنجو بخت ڄاڻان ها“. مون ايتري ڳالهه ٻڌي کيس گهڻيون ئي عاجزيون ڪيون ته ”جيئن وڻيئي تيئن مون کي اُٿي پنهنجو ؼالم ڪر ۽ اِهو سڱ ڏي، پو ِء کٽن ڀاڳ ،جيڪي لکيو هوندو ،سوئي ڀوڳيندس“.پر هُو پوڙهو مڙس راضي نه ٿيو .جڏهن سچ لَٿو ،تڏهن هن کان موڪالئي مسافر خاني ۾ آيس .تڏهن مبارڪ چيو ته ”شهزادا ،مبارڪ هجيئي،چڱو ٿيو ،جو ڌڻي َء اسان کي هتي آندو ۽ اسان جي محنت ۽ ڏک ساب پيا “.مو چيس ته ”هن انڌي بي ايمان جي ڪيتري خوشامد ڪيم ،پر ڪين مڙيو .مون سان ته اهڙي حالت ٿي ويئي آهي ،جو رات جو ننڊ ئي نه ٿي اَچي .االئجي ڪڏهن صبح ٿيندو ،جو وري وڃي اُن جو منهن ڏسندس “.ڪڏهن ڪڏهن اهڙا پور پوندا هئا، جو چوندو هوس ته ملڪ صادق کان اڳيئي مان ملڪ صادق ٿي لڳندو سانس ،مبارڪ کي ٺاهي پرچائي ،پهريائين مان مزا وٺندس .وري ڪڏهن خوؾ به وٺندو هوم ته متان جنن جي هٿان منهنجو به حال هُن شهزادي جهڙو ٿئي .سچي رات اِهي خيال ڪندي ڪندي منهنجي ننڊ ئي حرام ٿي ويئي .جڏهن ڏينهن ٿيو ،تڏهن مان اُٿي بازار ڏانهن هليس .عمدا عمدا ڪپڙا خريد ڪيم ،ميوا ۽ ڦل وٺي ،کڻي آڻي اُن انڌي کي ڏنم ،ڏاڍو خوش ٿيو ۽ چيائين ته ”هر شخص کي پنهنجي ساهه کان مٿي ٻي ڪا به شي ِء پياري نه آهي ،پر جيڪڏهن منهنجو ساهه به تو کي ڪم اچي ته پٺتي ڪو نه پوندس .هوند پنهنجي ڌي ُء به تو کي ڏيان ،پر خوؾ اٿم ته تون ناحق مارجي ويندين “.مون جواب ڏنومانس ته ”مون اِنهي َء اُميد ۾ ورهين جا ورهيه ڏک ۽ ڏوالوا ڏٺا آهن .ٿاٻا کاڌا اٿم .مون کي ڌڻي َء کڻي پنهنجي مطلب تي پڄايو آهي .جو سندس شادي َء تي راضي ٿياآهيون .پر شايد مٿين َء زبان سان منهنجي دل ٿا وٺو .اڳ پو ِء ٿا جاچيو ۽ آزمايو .مهرباني ڪري انصاؾ ڪريو ته محبت جي بيمار کي جدائي َء ۾ ڳارڻ ڪيتري قدر مناسب آهي .جيڪو ٿيڻو هجي سو ٿئي .مون پنهنجي سِ ر تان آسرو الٿو آهي .محبوب سان ملڻ ۾ پنهنجي حياتي ٿو ڄاڻان .مون کي پنهنجي موت ۽ حياتي َء جي ڪا به پرواهه نه آهي .جيڪڏهن نااُميد ٿيندس ته بنا موت مري ويندس ۽ قيمت ۾ تنهنجو دامن ڇڪيندس“. ايتري منٿ ۽ زاري ڪيم ،تڏهن به برابر مهينو گذري ويو ،۽ اڄ سڀان جي دالسي تي پئي رهيس .اُها سڀ مدت مان اُنهي َء اَنڌي وٽ ايندو ويندو هوس ۽ سندس خذمت ڪندو هوس ،هڪ ڏينهن پوڙهو اَچي بيمار ٿيو .مان بيماري َء جي ڏينهن ۾ وٽس حاضر رهيس .هميشه قاروره کڻي حڪيم وٽ ويندو هوس ،هُو جو نسخو لکي ڏيندو هو ،اُن کي سندس ترڪيب موجب بڻائي هن کي پياريندو هوس ۽ ؼذا پنهنجي هٿن سان پچائي کيس کارائيندو هوس .هڪ ڏينهن مهربان ٿي چوڻ لڳو ته ”اي نوجوان ،تون وڏو ضدي آهين .مون تو کي ڪيتريون مشڪالتون ۽ آفتون ٻڌايون ۽ گهڻون ئي جهليم ته اُن ڳالهه تان ٽري وڃ ،ڇو ته جيڪڏهن جان آهي ته جهان آهي ،پر تون ڄاڻي واڻي پاڻ کي موت جي منهن ۾ ٿو اڇالئين .هاڻي منهنجو ڪو وس نه آهي ،جيڪا تنهنجي مرضي ،چڱو ،اڄ مان پنهنجي ڌي ُء سان تنهنجو ذڪر ڪندس .ڏسان ته هو َء ڇا ٿي چوي“. اي هللا جا فقيرو! مان هي َء خوشخبري ٻڌي ڪپڙن ۾ نه ٿي ماپيس .سالم ڪري ،موڪالئي ،پنهنجي جا ِء تي آيس .مبارڪ سان سچي رات اهو ئي ذڪر ٿيندو رهيو .ڇا جي ننڊ ،ڇا جي بک؟ پرهه ڦٽي َء جو سوير اُٿي وڃي وٽس حاضر ٿيس ۽ سالم ڪري ويهي رهيس .مون کي چوڻ لڳو ته ”مون پنهنجي نياڻي توکي ڏني .هللا ڪم صاب وجهي .مان اوهان ٻنهي کي خدا جي حفظ ۽ اَمان ۾ ڏيان ٿو ،جيستائين منهنجي حياتي آهي ،اوهان ٻيئي منهنجي اڳيان هجو .پر جڏهن منهنجون اکيون بند ٿين ،تڏهن اوهان کي اختيار وڻيو ،تيڏانهن وڃجو“. آهي ته جيڏانهن َ
چند ڏينهن کان پو ِء هُو نيڪ مرد مري ويو .روئي پٽي ،کيس دفن ڪري آياسون .ٽن ڏينهن کان پو ِء اُن نازنين مهجبين کي مبارڪ ڏولي َء ۾ چاڙهي قافلي سرا ِء ۾ وٺي آيو .مون کي چيائين ته ”هي َء امانت ملڪ صادق جي آهي ،خبردار ،هن ۾ ڪا به خيانت نه ڪج ،نه ته هي َء سڄي محنت مشقت برباد ٿي ويندي “.مون چيومانس ته ”چاچا ،هتي ملڪ صادق ڪٿي آهي؟ جيستائين گهر هلون ،تيستائين مون کي آرام نه ايندو .صبر ڪيئن ڪريان ،جيڪو ٿيڻو هوندو سو ٿيندو،هاڻي ته عيش ڪرڻ ڏي “.هي ُء ٻڌي، مبارڪ تنگ ٿي مون کي جهڻڪيو ۽ چوڻ لڳو ته ”ٻاراڻيون ڳالهيون ڇڏ .هاڻي جو هاڻي االئجي ڇا ٿي ويندو .ملڪ صادق کي پري سمجهيو اٿيئي ،جو اُن جو حڪم نٿو مڃين؟ هن هلندي وقت به سڀ هيٺ مٿاهيون سمجهايون هيون .جيڪڏهن اُن جي چوڻ تي هلندين ۽ هن کي وٽس صحيح سالمت وٺي ويندين ،ته هُو به بادشاهه آهي ،شايد تو کي ئي ڏيئي ڇڏي .اُها ڪهڙي نه چڱي ڳالهه ٿيندي! ان ريت محبت به رهجي ايندي ۽ دل جو مطلب به پورو ٿيندو“. مبارڪ جي دڙڪن ۽ سمجهائڻ سان ويچارو ٿي ماٺ ۾ رهجي ويس .مبارڪ پو ِء به اُٺ خريد ڪيا ۽ ڪجاون تي سوار ٿي هلياسون .هلندي هلندي ،هڪڙي ڏينهن ميدان ۾ هُل ۽ گوڙ جو آواز آيو .تڏهن مبارڪ چيو ته ”شڪرانا سچي صاحب جا جو اسان جي محنت صاب پيئي .اِجهو جنن جو لشڪر اچي سهڙيو آهي “.مبارڪ اُنهن کي کيڪاريو ۽ کانئن پڇيو ته ڪيڏانهن وڃي رهيا آهيو؟“ هنن چيو ته ”ملڪ صادق اسان کي اوهان جي استقبال ال ِء اڳواٽ موڪليو آهي .هاڻي اوهان جا فرمانبردار آهيون .جي چاهيو ته اک ڇنڀ ۾ اوهان کي بادشاهه وٽ پهچايون “.مبارڪ چين ته ”ڪيتري َء محنت کان پو ِء خدا اسان کي بادشاهه جي حضور ۾ سرخرو ڪيو آهي .هاڻي تڪڙ جي ڪا به ضرورت نه آهي .جيڪڏهن خدانخواسته ڪو خلل ٿي پيو ،ته اسان جي محنت اَڪارت ويندي ۽ جهان پناهه جي ؼصي جا شڪار ٿينداسون “.اُنهن سڀني گڏجي چيو ته ”تون مختيار آهين ،جيئن تنهنجي مرضي هجي ائين ڪر “.هاڻي هر طرح جو آرام هو ۽ رات ڏينهن پنڌ ڪيوسين. جڏهن ويجهو پهتاسون ،تڏهن هڪ ڏينهن مبارڪ کي ننڊ ۾ ڏسي ،مان هن نازنين جي پيرن تي ڪري پيس ،۽ پنهنجي بي آرامي َء ۽ بادشاهه صادق جي خوؾ کان الچاري َء جي سڀ ڳالهه ڪري ٻڌائيمانس ،۽ ڏاڍي عاجزي َء مان چيومانس ته ”جنهن ڏينهن کان تنهنجي صورت ڏٺي اٿم ،تنهن ڏينهن کان وٺي کاڌو پيتو ۽ ننڊ حرام آهي .هاڻي به جيڪڏهن گڏ آهيون ته بيگانن وانگر“. تڏهن اُن نازنين چيو ته ”منهنجي دل تو ڏانهن مائل آهي .مان ڄاڻان ٿي ته تو منهنجي ال ِء ڪيڏيون تڪليفون ۽ ڪشاال ڪاٽيا آهن ۽ ڪيڏي َء مشقت سان مون کي ڳولي هٿ ڪيو آهي .خدا کي ياد ڪر .مون کي وساري نه ڇڏجان ِء .ڏس ته ؼيب جي پردي مان ڇا ٿو ظاهر ٿئي “.اِئين ئي .اوڇنگاريون ڏيئي روئڻ لڳي ۽ هڏڪين ۾ پئجي ويئي ،مان به اچي روئڻ ۾ ڇٽڪيس ،روئڻ جي گوڙ ۽ شور تي ،مبارڪ به جاڳي پيو ،اسان ٻنهي مشتاقن کي روئندو ڏسي ،پاڻ به روئڻ لڳو .منهنجو ؼمگين حال ڏسي ،چوڻ لڳو ته ”دلجا ِء ڪر ،مون وٽ اهڙو تيل آهي ،جو جڏهن هي َء گلبدن پنهنجي جسم کي الئيندي ته اُن جي بو ِء کان ملڪ صادق جي دل کانئس کٽي ٿي پوندي ،ممڪن آهي ته پو ِء تو کي ئي بخشي ڇڏي “.ان کان پو ِء هن مون کي گهڻي دلداري ڏني .ايتري ۾ جنن جا آواز ٻڌڻ ۾ آيا .ڏٺم ته ڪيتريون ئي ٻانهيون ملڪ صادق وٽان آيون آهن ،جن ٻه سروپائون اسان ال ِء آنديون .ساڻن هڪ موتين جي ڏولي به هئي .مبارڪ اُن نازنين کي اُهو تيل التو ۽ پوشاڪ پهرائي ،سينگار ڪرائي ،کيس ملڪ صدق ڏانهن وٺي هليو .بادشاهه مون کي ڏسي ،هزار آفرين ڪئي ۽ ڏاڍي خوشي ڏيکاري ،پنهنجي سرفرازي ڪئي ،وڏي َء عزت سان پاڻ وٽ ويهاري ،چوڻ لڳو ته ”مان تو سان ايڏي ته مهرباني ڪندس ،جو اڄ تائين ڪنهن به ڪنهن سان اهڙي نه ڪئي هوندي .بادشاهي ته تنهنجي پي ُء جي موجود آهي ،پر تون مون کي هاڻي پٽ جي جا ِء تي آهين “.هي محبت جون ڳالهيون ڪري رهيو هو ،جو هو َء نازنين سندس سامهون آئي .اُن تيل جي بو ِء کان سندس دماغ پريشان ٿي ويو ،حال کان بيحال بڻجي پيو .اُن بو ِء کي سهي نه سگهيو ،اُٿي ٻاهر هليو ويو ۽ اسان ٻنهي کي گهرايائين ،مبارڪ جي طرؾ منهن ڪري چيائين ته ”واه جو انجام پاڙيو اَ َٿو! چڱا امانتدار آهيو! مون اوهان کي بار بار ڪيترو تاڪيد ڪيو ته خيانت ڪندو ُء ته خوار خراب ٿيندؤ .هاڻي هي َء گندي بو ِء ڇا جي آهي؟ ڏسو ته اوهان جو ڪهڙو حال ٿو ڪريان!“ پو ِء ته اَچي ڪاوڙ ۾ ڀريو ،تپي ڳاڙهو ٿي ويو .مبارڪ هي َء ڏسي خوؾ کان چيو ته ”بادشاه سالمت! جڏهن حضور جي حڪم سان هن ڪم تي مقرر ٿياسون ،تڏهن ؼالم پنهنجي عالمت کي ڪاٽي ،دٻلي َء ۾ بند ڪري ،مهر هڻائي ،سر ڪاري خزاني ۾ سپرد ڪري ڇڏي هئي ،۽ مرحم سليماني لڳائي هتان روانو ٿيو هوس” .مبارڪ جو جواب ٻڌي اکيون ڪڍي ،مون کي گهوري چيائين ته ”هي ُء تنهنجو ئي ڪم آهي .ؼصي ۾ اچي ،ڇا مان ڇا بڪڻ لڳو .سندس بدن جي چرپر مان سمجهيم ته هاڻ ضرور مون کي اُڦٽ ماري وجهندو .اِئين سمجهي سِ ر جو سانگو الهي ،يڪدم ترار مبارڪ جي مياڻ مان ڪڍي ،سندس پيٽ ۾وهائي ڏنيم ،ترار جي ڌڪ سان هو نوڙيو ۽ لڏيو .مون حيران ٿي سمجهيو ته هُو يقينا ً مري ويو ،پر منهنجي دل ۾ خيال ڪيم ته ڌڪ ڪو ايڏو ته سخت نه لڳو اٿس .آخر ڇا ٿيو! مون بيٺي ڏٺو .ايتري ۾ هُو زمين تي ليٽ پيٽي ،کينهوڻ جي صورت ۾ ٿي ،آسمان ڏي اُڏاڻو .ايترو ته مٿي ٿي ويو ،جو اکين کان ؼائب ٿي ويو ،هڪ گهڙي َء کان پو ِء کنوڻ وانگر ڪڙڪندو ،ڪاوڙ ۾ وڦلندو ،هيٺ آيو .مون کي اهڙي ته لَت هنيائين ،جو مان اونڌو ٿي ڪري پيس ۽ دل ٻڏي ويئي .بيهوش ٿي ويس .ڪيتري َء دير کان پو ِء هوش ۾ آيس .اکيون کولي ڏٺم ته هڪ اهڙي جهنگ ۾ پيو آهيان ،جتي ٻٻرن ،ڪانڊيرن ۽ ٻيرن جي وڻن کان سوا ِء ٻيو ڪجهه نه آهي .گهڙي کن ته عقل ئي ڪم نه ڪيو ته ڇا ڪريان ۽ ڪاڏي وڃان! نااُميدي ۾ ٿڌو ساهه ڀري ،هڪ طرؾ جو رستو کڻي ورتم ،جيڪڏهن ڪٿي ڪو ماڻهو نظر ٿي آيو ته کانئس ملڪ صادق جو نالو پڇيم .هنن مون کي چريو سمجهي ،پئي چيو ته ”اسان کي اهڙو ڪو به نالو نه ٻڌو آهي“. آخر رُلي ڏاڍو تنگ ٿيس ،هڪ ڏينهن پهاڙ تي چڙهي ،وڃي اِرادو ڪيم ته پاڻ کي اُتان ڪيرائي ماري ڇڏيان ،جيئن ئي مرڻ جو پَڪو اِرادوڪيم۽ پاڻ کي ڪيرائڻ ال ِء سنبريس ،ته اُهو ئي سوار ،صاحب ذوالفقار ،برقع پوش اچي ظاهر ٿيو ،فرمايائين ته ”ڇو ٿو ناحق جان وڃائين! ڏک ڏاکڙا مردن تي ايندا آهن ،تنهنجا ڏکيا ڏينهن گذريا ۽ سکيا وريا آهن .تون هتان روم واليت ڏي
وڃ .اُتي توکي توجهڙا ٽي فقير ٻيا به ملندا ،تن سان مالقات ڪجي ،اُتي جي بادشاهه سان به ملج ته توهان چئن ئي ۽ بادشاهه جو مطلب هڪ ئي هنڌ پورو ٿيندو ،۽ توهان سڀني جو ڏک درد دفع ٿي ويندو“. دوستو! هن فقير درويش جو اِهو حال آهي ،جو خذمت ۾ عرض گذاريم .مان جناب مشڪلڪشا ،شير خدا ،جي بشارت سان اوهان مرشدن جي حضور ۾ پهتو آهيان ،بادشاه سالمت جي مالقات به حاصل ٿي .هاڻي ڌڻي َء پاڪ اسان سڀني سان پنهنجو لطؾ ۽ فضل ڪري،ته دلجا ِء ۽ خاطر تسلي ٿئي.
خاتمو هي ڳالهيون چئن درويشن ۽ آزاد بخت بادشاهه جي وچ۾ ٿي رهيون هيون ،ته ايتري ۾ هڪ محل جو خادم ،بادشاهه جي محالت کان ڊوڙندو آيو ۽ بادشاهه کي مبارڪ ڏنائين ۽ عرض ڪيائين ته ”هن وقت اوهان جي حرم ۾ شهزادو ڄائو آهي ،هُو ايڏو ته سهڻو آهي ،جو چنڊ ۽ سج به اُن جي سامهون شرمندا آهن “.بادشاه اچرج ۾ اچي ،چوڻ لڳو ته ”ظاهري طرح ته اُميدواري ڪنهن به بيگم کي ڪا نه هئيِ ،ء هي َء ڪهڙي برج مان پيدا ٿيو!“ خادم عرض ڪيو ته ”اي قبله عالم ،ماهرو راڻي ،جنهن تي سائين َء جن جي گهڻي وقت کان ڪاوڙ هئي ،۽ مظلومن وانگر هو َء هڪ ڪنڊ ۾ پاسيري هئي ۽ حضور جي خوؾ کان ڪو به اُن وٽ ايندو ويندو نه هو ،تنهن تي رب پاڪ جو رحم ٿيو آهي “.هي ُء ٻڌي ،بادشاهه کي گهڻي خوشي ۽ سرهائي ٿي .ڌڻي َء جا لک لک شڪرانا ڪيائين ،فقيرن به دعا ڪيس ته ”بابا ،شل تنهنجو گهر وسندو رهندو ۽ هي ُء تنهنجو پٽ سدورو ٿيندو!“ بادشاهه فقيرن ڏانهن نهاري چيو ته ”هي ُء سڀ اوهان جي قدمن جي برڪت آهي ،نه ته مون کي ته اُن جو وهم ۽ گمان به نه هو .اجازت ڏيو ته وڃي اُن کي ڏسان “.درويشن چيس ته ”بسم هللا ،اوهان وڃو!“ بادشاهه فقيرن کان موڪالئي محالت ۾ آيو ،شهزادي کي هنج ۾ کنيائين .لک لک شڪرانا رب جا ڪيائين .اندر ٺري پيس، ۽ کڻي سيني سان التائينس .پو ِء اُن کي کڻي اچي فقيرن جي پيرن ۾ وڌائين .درويشن به دعائون ڪيس ۽ جهاڙ ڦيڻا پڙهي مٿانئس دم ڪيائون .بادشاهه جشن جي تياري ڪئي .دهل ،نؽارا ۽ نوبتون وڄڻ لڳيون .خزاني جو منهن کلي ويو .سخي َء جي مهرباني َء سان محتاج لکپتي بڻجي ويا ۽ ؼريب ؼني ٿي پيا .وزيرن اميرن ۽ سردارن کي چوڻيون جاگيرون ۽ منصب مليا .جيترو به لشڪر هو، اُنهن مان هر هڪ سپاهي َء کي پنجن ورهين جي پگهار جيترو انعام حاصل ٿيو .فقيرن ۽ عالمن کي وڏا وڏا انعام مليا .مفلسن جون جهوليون ۽ فقيرن جا ڪشتا اشرفين ۽ رپين سان ڀريا ويا ،ٽن ورهين جي ڍل ڪڙمين کي معاؾ ڪئي ويئي .کين حڪم مليو ته هو جو ڪجهه به پوکين ،اُن جي پيدائش جا ٻيئي حصا پنهنجي گهر کڻي وڃن. ٰ سڄي شهر ۾ گهر گهر ،راڳ ۽ ناچ جون محفلون ٿي هليون .خوشي َء کان هر ٰ اعلي ڪپڙن ۾ نه ٿي ماپيو .شهزادي ادني ۽ جو نالو فقيرن صالح سان ”بختيار“ رکيو ويو .اهڙي َء عام خوشي َء ۾ ،جڏهن چوڌاري هر ڪو پنهنجي رنگ ۾ مست هو ،محالت کان روئڻ پٽڻ جو آواز آيو .ٻانهيون ڪنيزون ،ؼالم ۽ خواجه سرا ِء روئندا ،منهن پٽيندا آيا .بادشاهه کي چيائون ته ”جنهن وقت شهزادي کي وهنجاري سهنجاري دائي َء جي هنج ۾ ڏنو ويو ،اُن وقت هڪ ڪڪر جو ٽڪرو آيو ۽ دائي َء کي وڪوڙي ويو! ٿوري َء دير کان پو ِء ڏٺائون ته هو َء بيهوش پيئي آهي ۽ شهزادو ؼائب ٿي ويو آهي .هي َء االئجي ڪهڙي قيامت ٿي گذري آهي!“ بادشاهه هي ُء حيرت جهڙو واقعو ٻڌي حيران ٿي ويو .سڄوشهر ٿرٿلي ۾ پئجي ويو .ڪيڏانهن ويئي خوشي ۽ ڪاڏي ويو جشن! سڀني کان کاڌا پيتا وسري ويا .ساري شهر ۾ ننڍو وڏو هن واقعي تي افسو ڪرڻ لڳو .پنهنجي حياتي ۽ جيئڻ به وسري وين. جڏهن ٽيون ڏينهن گذريو ،تڏهن ساڳيو ڪڪر ظاهر ٿيو .هڪڙو هندورو سونو جڙا ُء دار پاڻ سان گڏ آندائين .هندورو اتي رکي ،پاڻ وري ؼائب ٿي ويو .ماڻهن اُن ۾ شهزادي کي آڱوٺو چوسيندو ڏٺو .بادشاهه بيگم جلدي َء ۾ اُن کي کڻي پنهنجي سيني سان التو.ڏٺائين ته آبدار موتين سان پوتل ڳچي َء ۾ اٿس .هٿ ۾ هيري جي منڊي ۽ ڳچي َء ۾ نو لکو هار پيو هوس .انهي َء کان سوا ِء رانديڪا سونا روپا ،جنهجڻ نيلم ۽ پکراج جا گهڻيئي پيل هئا .سڀيئي خوشي َء مان سندس صدقي ٿيڻ لڳيون .دعائون ڪرڻ لڳيون ته شال وڏو پَريو ٿئي. بادشاهه هڪ وڏو محل جوڙايو ،جنهن کي قيمتي سامان سان سينگاري ،منجهس درويشن کي رهايو .جڏهن بادشاهي ڪم ڪارن کان فارغ ٿيدو هو تڏهن وٽن ويهندو هو ۽ سندس پوري سنڀال لهندو هو .هاڻي هر نئين چنڊ تي اُهو ڪڪر ايندو هو ۽ شهزادي کي کڻي ويندو هو ،۽ ٻن ڏينهن کان پو ِء ،هر ملڪ جي سوکڙي پاکاڙين سان وري کيس اُن جا ِء تي ڇڏي ويندو هو .اُن سوکڙيون اِهڙيون قيمتي هونديون هيون ،جو ڏسندڙ حيران ٿي ويندا هئا .اِهڙي َء ريت شهزادي خير سان ستين ورهيه ۾ پير رکيو هڪڙي ڀيري شهزادي جي ڄمڻ جي موقعي تي ،بادشاهه آزاد بخت فقيرن کي چيو ته ”اي فقير صاحبو ،اوهان خدا وارا ۽ هللا لوڪ آهيو ،ڪجهه ته ٻڌايو ته شهزادي کي ڪير ٿو کڻي وڃي .مون کي ته ڪا به خبر نه ٿي پوي .رات ڏينهن اِها ئي ڳڻتي ۽ جهوري اَٿم .ڏسون ته هن جي پڇاڙي ڪهڙي ٿي ٿئي “.فقيرن چيس ته ”اوهان هڪ محبت ڀريو خط لکي ،شهزادي جي پينگهي ۾ رکو ته اوهان جي مهرباني ڏسي ،اسان جي دل به اوهان جي مالقات ال ِء مشتاق آهي .جيڪڏهن دوستي َء جي ريت سان پنهنجي احوال جي خبر ڏيو ،ته دلجا ِء ٿيندي ،حيراني ۽ پريشاني دور ٿي ويندي“. بادشاهه فقيرن جي صالح موجب سونهري ڪاؼذ تي ،مٿئين مضمون کي چڱي َء عبارت ۾ لکي ،پينگهي ۾ رکيو .شهزادو دستور موجب ؼائب ٿي ويو ،جڏهن شام جو آزاد بخت بادشاهه اچي درويش وٽ ويٺو ۽ ساڻن ڳالهيون ٻوليون ٿي ڪيائين ،ته اوچتو هڪ ڪاؼذ ويڙهيل سيڙهيل بادشاهه جي ڀر سان اچي پيو .اُن کي کولي پڙهيائين ته منجهس لکيل هو ته ”اوهان جي ملڻ جي اسان کي به گهڻي آرزو آهي .سواري َء ال ِء تخت موڪلجي ٿو .جيڪڏهن هاڻي ئي پنهنجو منهن ڏيکاريو ،ته چڱو ٿيندو .مالقات ٿي ويندي .عيش جو سڀ سامان تيار آهي ،فقط اوهان جي پهچڻ جي دير آهي “.بادشاهه آزاد بخت جيئن ئي درويشن کي ساڻ وٺي تخت تي ويٺو .اُهو تخت حضرت سليمان جي تخت وانگر اُڏاڻو .اک ڇنڀ ۾ اِهڙي مڪان ۾ وڃي لٿو ،جا عمارت نهايت عاليشان ٿي ڏٺي .اُتي سڀ بادشاهي اسباب موجود هئا ،پر معلوم نه پئي ٿيو ته ڪو اُتي موجود به آهي يا نه؟ ايتري ۾ ڪنهن هڪ هڪ سرائي سليمان سُرمي جي هنن پنجنئي جي اکين ۾ گهمائي .ٻه ٻه ڦڙا جي سندن اکين مان ڪري پيا .هاڻي هنن پرين جو آکاڙو ڏٺو ،جي سندن استقبال ال ِء هٿن ۾ گالبپاشيون کنيو بيٺيون هيون ،جن کي رنگ برنگ پوشاڪون پيل هيون ،بادشاهه آزاد بخت اڳڀرو هليو، ته ڏٺائين ته هزارين پريون ٻنهي پاسن کان قطارون ٻڌيو ادب سان بيٺيون آهن .هڪ هڪ ٿلهي تي هڪڙو سونو ،سائي زمرد جي جڙا َء سان تخت رکيل آهي ،اُن تي بادشاهه شهپال ،بادشاه شاهرخ جو پٽ ،ٽيڪ ڏيو ،وڏي شان ۽ شوڪت ۽ حشمت سان ويٺو آهي. ڪيترا پريزاد سندس روبرو شهزادي بختيار سان ويٺا رانديون کيڏن.سندن ٻنهي پاسن کان ڪرسيون ۽ صنديلون قريني سان رکيل
آهن ،جن تي سهڻا پريزاد ،امير ،وزير ۽ سردار ويٺا آهن .ملڪ شهپال بادشاهه کي ڏسنديئي اُٿي بيٺو .تخت تان لهي ساڻس بؽلگير ٿيو ۽ هٿ هٿ ۾ ڏيئي ،کيس وٺي اچي پاڻ سان گڏ تخت تي ويهاريائين .وڏي َء محبت ،پيار ۽ قرب مان کيس کلي کيڪارڻ لڳو. سارو ڏينهن اهڙي َء ريت کل خوشي َء کائڻ پيئڻ ۽ دعوت ۾ سندن گذريو .اُن کان پو ِء راڳ ۽ ناچ جي محفل ٿيڻ لڳي .ٻئي ڏينهن جڏهن بادشاهه وري گڏ ٿيا ،شهپال بادشاهه کان فقيرن کي ساڻ وٺي اچڻ جو ڪارڻ پڇيو. بادشاهه چئن ئي مسڪين فقيرن جي سموري حقيقت جا ٻڌي هئائين ،سا کيس ڪري ٻڌائي ،۽ سفارش ڪيائين ۽ مدد گهريائين ،کيس عرض ڪيائين ته ”هنن وڏي محنت ۽ مصيبت سٺي آهي .جيڪڏهن اوهان جي توجهه سان هي پنهنجي مقصد کي پهچندا ،ته عظيم ثواب آهي ،۽ مان به سڄي عمر شڪر گذار رهندس .مون کي اُميد آهي ته اوهان جي نظر سان هنن جو ٻيڙو پار ٿيندو “.ملڪ شهپال هي ُء ٻڌي چيو ته ”اکين سان مان اوهان جي حڪم ۾ ڪڏهن به پوئتي نه پوندس “.ائين چئي تيز نگاهن سان ديون ۽ پرين جي طرؾ ڏٺائين .وڏن وڏن جنن ڏي ،جي جتي به سردار هئا ،اُنهن ڏي خط لکيائين ته ”هن فرمان جي ڏسندي ئي، پاڻ کي حضور پرنور ۾ حاضر ڪن .جيڪڏهن اَچڻ ۾ دير ڪئي ته پنهنجي سزا لوڙيندو .پاڻ سان گڏ هٿ آيل آدمزاد مرد خوا عورت کي به وٺيو اچن .جيڪڏهن اُنهن ڪنهن کي لڪائي رکيو ۽ پو ِء ظاهر ٿيو ته اُنهن جي زال ۽ ٻارن کي گهاڻي ۾ پيڙايو ويندو ۽ اُن جو ڪو به نشان نه رهندو“. هي فرمان کڻي ،ديو چئن ئي طرفين مقرر ٿيا .هتي ٻنهي بادشاهن جي وچ ۾ ،محبت جي مجلس شروع ٿي .ملڪ شهپال درويشن ڏي منهن ڪري چيو ته ”مون کي وڏي سڪ هئي ،ته مون وٽ اوالد پيدا ٿئي .دل ۾ مون انجام ڪيو هو ته جيڪڏهن خدا پٽ ڏنو يا ڌي ُء ته اُن جي شادي انسانذات جي ڪنهن به بادشاهه جي ٻار سان ،جو ان وقت پيدا ٿيو هوندو .ڪندس .هن نيت ڪرڻ کان پو ِء ،معلوم ٿيو ته بادشاهه بيگم حامله آهي .آخر ڏينهن ،گهڙيون ۽ مهينا ڳڻندي ،نياڻي پيدا ٿي .وعدي موجب مون تالش ڪرڻ ال ِء جنن کي حڪم ڏنو ته بادشاهه يا شهنشاهه وٽ پٽ پيدا ٿيو هجي ته ،اُن کي مون وٽ حفاظت سان پهچايو .منهنجو حڪم ٻڌي هُو چو طرؾ پکڙجي پيا ،۽ ٿوري َء دير کان پو ِء شهزادو مون وٽ آندائون. مون خدا جو شڪر ڪيو .پنهنجي هنج ۾ کيس ورتم ،پنهنجي ڌي ُء کان وڌيڪ سندس محبت دل ۾ پيدا ٿي .دل نه ٿي گهريو ته هڪ گهڙي اُن کي پنهنجي نظر کان جدا ڪريان ،پر هن ڪري کيس موٽائي موڪليندو آهيان ته جيڪڏهن سندس ما ُء پي ُء کيس نه ڏسندا ،ته سندن ڇا حالت ٿيندي! اُن ڪري مهيني ۾ کيس هڪ ڀيرو گهرائيندو آهيان ۽ ٿورا ڏينهن پاڻ وٽ رهائي ،وري موٽائي موڪليندو آهيان ،جيئن ته هاڻي تنهنجي ۽ اسان جي مالقات ٿي آهي ۽ موت هر وقت سِ ر تي بيٺو آهي ۽ باقي حياتي َء جي ڪا خبر نه آهي ،تنهن ڪري چاهيان ٿو ته پنهنجي جيئري اُنهن جي شادي ڪريان ۽ هي َء خوشي پنهنجي اکين سان ڏسي وڃان“. بادشاهه آزاد بخت ،ملڪ شهپال کان دوستي َء جون ڳالهيون ٻڌي ،ڏاڍو خوش ٿيو ،۽ چيائين ته ”پهريائين اسان کي شهزادي جي کڄي وڃڻ ڪري ۽ وري موٽي اچڻ کان پو ِء طرحين طرحين خيال ۽ سوين شڪ دل ۾ پيدا ٿيندا ٿي رهيا ،پر هاڻي اوهان جي گفتگو کي ٻڌي تسلي ٿي آهي .اي صاحب ،هي ُء هاڻي اوهان جو پٽ آهي ،اوهان جي اختيار آهي ،جيئن به ڪريو “.مطلب ته ٻنهي بادشاهن جي صحبت کير کنڊ وانگر رهي ۽ خوب عيش ۽ شادمانا ڪندا رهيا. پنجن ڏهن ڏينهن جي عرصي ۾ ،گلستان ارم ،ڪوهه قاؾ ۽ ٻيٽن جا وڏا وڏا بادشاهه حڪم موجب اچي حاضر ٿيا ،پهريائين ملڪ صادق کي فرمايائون ته ”تو وٽ جو آدمزاد آهي .اُن کي حاضر ڪر؟“ هن ڪيتري ؼصي ۾ ؼم کان پو ِء الچار اُن گلعذار کي حاضر ڪيو ،پو ِء عمان واليت جي بادشاهه کان شهزادي َء جي طلب ڪيائين ،جنهن ال ِء نيمروز جو شهزادو ڏاند تي سوار ٿي. سوداين وانگر ٿي ڦريو .هُن به گهڻي عذر کان پو ِء ،اُن کي آڻي حاضر ڪيو .جڏهن بادشاهه ،فرنگ جي شهزادي َء ۽ بهزاد خان جي ال ِء پڇا ڪئي ،ته سڀيئي جن ۽ ديو ماٺ ۾ اچي ويا ۽ حضرت سليمان جو قسم کاڌائون ،آخر قلزم درياهه جي بادشاهه کان پڇڻ جو وارو آيو ،تڏهن هُو ڪنڌ هيٺ ڪري چپ ٿي ويو .ملڪ شهپال اُن جي دل ورتي .کيس قسم ڏنو ،انعام جو اميدوار ڪيو ۽ ٿورو ڌڙڪو به ڏنو .تڏهن هُن هٿ جوڙي عرض ڪيو ته ”بادشاهه سالمت حقيقت هي َء آهي ته جڏهن بادشاهه پنهنجي پٽ جي استقبال ال ِء درياهه تي آيو ۽ شهزادي تڪڙ ۾ پنهنجو گهوڙو درياهه ۾ وڌو ،اتفاق سان مان اُن ڏينهن سير ۽ شڪار ال ِء نڪتو هوس ،اُتان گذريس .سوارين کي بيٺل ڏسي ،تماشو ڏسڻ لڳس .ايتري ۾ شهزادي َء کي گهوڙي درياهه ۾ ڇڪي ويئي .منهنجي نگاهه جو اُن تي پيئي ته بي اختيار ٿي ويس .پريزادن کي حڪم ڪيم ته شهزادي َء کي گهوڙي سميت کڻي اَچو .اُن جي پوئتان بهزاد خان به گهوڙو ڦٽو ڪيو .جڏهن هُو ؼوطا کائڻ لڳو ته سندس بهادري ۽ مردانگي مون کي پسند آئي .اُن کي به پاڻ وٽ آڻايم .اُنهن کي وٺي سواري ڦيرايم .اُهي ٻيئي مون وٽ صحيح سالمت موجود آهن “.اِهو احوال بيان ڪري ٻنهي کي گهرائي ورتائين. سلطان شام جي شهزادي َء جي گهڻي ڳوال ڪئي ،نرمي َء ۽ گرمي َء سان پڇيئين ،پر ڪنهن به حامي نه ڀري ،نه وري ڪو نالو ۽ نيشان ئي ڏسيو .هي ُء ڏسي ملڪ شهپال فرمايو ته ”ڪو بادشاهه يا سردار ؼير حاضر آهن يا سڀيئي اچي حاضر ٿيا آهن.؟“ جنن عرض ڪيو ته ”جهان پناهه! سڀ حضوري َء ۾ حاضر آهن ،پر هڪ مسلسل جادو ،جنهن ڪوهه قاؾ جي حصي ۾ هڪ قلعو جادو جي زور تي بڻايو آهي ،اُهو پنهجي ؼرور سبب حاضر نه ٿيو آهي .نه فقط هن جو جادو َء سان ڀريل مڪان آهي پر پاڻ به وڏو شيطان آهي“. هي ٻڌي ملڪ شهپال کي ڪاوڙ آئي .هڪ فوج جنن ،ديون ۽ پريزادن جي مقرر ڪري ،اُنهن کي حڪم ڏنائين ته ”جيڪڏهن سچائي َء سان شهزادي َء کي وٺي حاضر ٿئي ،ته خير ،نه ته ان کي زير ۽ زبر ڪري ،ٻڌي مون وٽ وٺي اَچو .اُن جي قلعي ۽ ملڪ کي نيست ۽ نابود ڪري ،مٿانئس هَر ڏيئي ڇڏيو ته جيئن ٻين کي عبرت حاصل ٿئي “.حڪم ملندي ئي وڏي فوج رواني ٿي ۽ ايڏي جوش ۽ خروش واري باؼي َء کي هڪ اڌ ڏينهن ۾ پڪڙي آيا ۽ کيس هٿ ٻڌل اچي حاضر ڪيائون .ملڪ شهپال گهڻي تنبيهه ڪري پڇيس ،پر هُن مؽرور سڀ ڪنهن طرح انڪار ڪيو ۽ کل بُه َه سان ڀريو .اُن کان پو ِء پريزادن جو لشڪر مقرر ڪيائين ته ”شهزادي َء کي ڪوهه قاؾ مان ڳولي ڦولهي آڻي ڏيو “.اُن مقرر ٿيل لشڪر شهزادي َء کي گهڻي تڪليؾ کان پو ِء هٿ ڪري حضور ۾ آڻي حاضر ڪيو .هنن سڀني باندين ۽ چئن ئي فقيرن ملڪ شهپال جو حڪم ۽ انصاؾ ڏسي ،کيس خوش ٿي
دعائون ڪيون .بادشاهه آزاد بخت به خوش ٿيو .اُن کان پو ِء ملڪ شهپال حڪم ڏنو ته ”مردن کي ديوان خاص ۾ ۽ عورتن کي محالت ۾ داخل ڪيو .شهر کي سينگارڻ جو حڪم ڪريو ۽ شادي َء جو سانباهو ڪريو“. هڪ ڏينهن موچاري گهڙي ۽ مبارڪ َمهُورت ڏسي ،شهزادي بختيار جو نڪاح پنهنجي ڌي ُء روشن سان وڌائين .اُن کان پو ِء يمن جي سوداگر زادي جي شام جي شهزادي َء سان ۽ ايران جي شهزادي جي شادي بصري جي شهزادي َء سان ڪيائين ۽ عجم جي بادشاهزادي جو نڪاح فرنگ جي شهزادي َء سان ڪيائين ،نيمروز جي بادشاهه جي ڌي ُء بهزاد خان کي ڏنائين .نيمروز جي شهزادي َء کي يمن جي شهزادي جي حوالي ڪيائين ۽ پوڙهي عجمي َء جي ڌي ُء (جا ملڪ صادق جي قبضي ۾ هئي) چين جي شهزادي جي نڪاح ۾ ڏنائين .اهڙي َء ريت هر ڪو نامراد ملڪ شهپال جي مهرباني َء سان پنهنجي مقصد ۽ مراد کي پهتو .اُن کان پو ِء چاليهه ڏينهن جشن ٿيندو رهيو ،۽ هر ڪو عيش ۽ عشرت ۾ رات ڏينهن مشؽول رهيو. آخر ملڪ شهپال هر هڪ بادشاهزادي کي سوکڙيون ،سوؼاتون ۽ مال ۽ اسباب ڏيئي پنهنجي پنهنجي وطن موڪلي ڏنو. هي سڀ گهڻي خوشي َء ۽ دلجا ِء سان روانا ٿي ويا ۽ خير سان وڃي پنهنجي پنهنجي ملڪ پهتا ۽ بادشاهت ڪرڻ لڳا .باقي بهزاد خان ۽ يمن جو سوداگر زادو پنهنجي مرضي َء سان بادشاهه آزاد بخت خان وٽ رهي پيا .يمن جي سوداگر زادي کي شاهي خزانچي ۽ بهزاد خان کي سڄي َء فوج جي سپه ساالري َء جو عهدو مليو ،جيستائين جيئرا رهيا ،عيش ڪندا رهيا. ٰالهي ،جهڙي َء ريت هنن چئن درويشن ۽ پنجين آزاد بخت بادشاهه جون دلي مرادون پوريون ٿيون ،اِهڙي َء ريت هر هڪ نامراد جو دلي مقصد پنهنجي ڪرم ۽ فضل سان پورو ڪر! طفيل پنجتن پاڪ ،ٻارهن امامن ۽ چوڏهن معصومن (عليهم الصلواة والسالم) جي .آمين يا ا ِٰله العالمين. پورو ٿيو