ZIELEŃ LEŚNYCH KOBIERCÓW

„Czarny las” to dawne określenie wilgotnych bądź świeżych lasów liściastych; głównie grądów i łęgów. Mają bogate runo, zwane „dnem lasu”. Stąpajmy po nim jednak ostrożnie, gdyż wśród gęstwiny runa schronienia szukają owady, płazy i inne drobne zwierzęta. To tam, jak w zaroślach lub przy polanach, spotkamy rośliny dwóch omawianych tutaj gatunków, choć kwiecie pierwszego z nich jest wielce niepozorne. Gdy w letnie dni skwar bywa niemiłosierny, warto poszukać przed nim schronienia. Wytchnienie daje nam las. A szczególnie „czarny las”.

tekst i ilustracje: Adam Rybarczyk

Kopytnik pospolity (Asarum europaeum) A: Pokrój ogólny. Ze sznurowatego, poskręcanego kłącza na krótkich łodygach wyrasta zazwyczaj para liści. A1: Młode liście. A2: Starszy liść. Od spodu jaśniejszy, z wierzchniej strony ciemnozielony; obficie żyłkowany, skórzasty, nerkowatego kształtu, całobrzegi. Młody liść owłosiony. 1: Kwiat ze zrośniętymi u dołu trzema listkami okwiatu. 1A: Jeden z dwunastu męskich pręcików z pylnikami. 1B: Żeński sześciokomorowy słupek. 1C: Przekrój przez kwiat. 2: Skórkowata torebka nasienna, w której dojrzewa do trzech nasion. 3: Nasiona w powiększeniu.

FIOŁEK WONNY

(Viola odorata) Kształt liści ma podobny do kopytnika, lecz są one częściowo zimozielone. Ich brzeg nie jest gładki, tylko karbowany. Tworzy wyraźne rozety, z czasem mocno zadarniające podłoże. Występuje na podobnych stanowiskach, czyli w miejscach zacienionych, wilgotnych, sporadycznie pojawia się także na wykaszanych łąkach. Ujrzymy go w parkach, ogrodach czy zaroślach; jest bardziej pospolity od kopytnika. Zakwita wiosną, bywa, że powtarza kwitnienie od sierpnia do września. Jego kwiaty silnie i urzekająco pachną, stąd łaciński przydomek odoratum. Barwy kwiatów są przeróżne, od typowej niebiesko-fioletowej, poprzez bladofioletową (forma pallida), czerwoną (forma rubriflora), aż po białą (forma albicans). Zastosowania w ziołolecznictwie są zbliżone do tych, do jakich używano kopytnika. Kwiaty miewają zastosowanie w sztuce kulinarnej. Herbata fiołkowa miała rzekomo leczyć złamane serca, gdyż pomagała w zaśnięciu. Fiołek pojawia się nawet w szekspirowskim „Hamlecie”, gdzie jest symbolem miłości.

KOPYTNIK POSPOLITY

(Asarum europaeum) Do 2014 roku był rośliną chronioną. Rośnie przy ciekach wodnych pod osłoną koron drzew i wszędzie tam, gdzie króluje cień i przyjemny chłód. Polska nazwa pochodzi zapewne od kształtu liści kojarzących się z kopytem. Kopytnik należy do rodziny kokornakowatych (Aristolochiaceae), jest niską rośliną okrywową. Bywa spotykany na opuszczonych cmentarzach czy w parkach, znajduje coraz częstsze zastosowanie w ogrodach naturalistycznych. I to nie kwiaty, lecz połyskujące, zimozielone liście stanowią jego wartość ozdobną. Bywał stosowany w medycynie ludowej, czego dowodzi jego grecka nazwa, Asarum (ásaron, áse „nudności”, sáros z przedrostkiem a to „pozbawiony gałęzi”). Używany był jako środek wykrztuśny oraz pomocny przy zaparciach. Sproszkowany służył do wywoływania kichania. Wierzono ponadto, że wywołuje wstręt do alkoholu. Mnie urzeka przede wszystkim żyłkowanie jego liści kojarzące się ze skorupą żółwia.

Fiołek wonny (Viola odorata) A. Pokrój ogólny. Tworzy niskie, 10-centymetrowe kępy, a z rozłogów kolejne. A1. Liść, od spodu jasnozielony. A2. Podkwiatki. A3. Kwiat typowej barwy od ciemnogranatowej do ciemnofioletowej. A4. Wierzchnia strona liścia. Kształt nerkowaty, u nasady sercowaty, brzegiem karbowany. B. Kwiat rzadkiej formy czerwonej. Okwiat złożony z pięciu płatków korony i pięciu działek kielicha. B1. Dolny płatek wewnątrz żyłkowany, na dole nieco wcięty. B2. Krótka, zaokrąglona ostroga. 1A: Dojrzewający owoc. 1B: Dojrzały owoc. Jest nim kulistawa, owłosiona torebka. 1C: Owoc uwalniający nasiona. 2: Nasiono z elajosomem – ciałem mrówczym, dzięki któremu rozsiewają go mrówki.