DZIKA PUSZCZA POD KRAKOWEM

Potężne omszałe dęby i lipy, powalone i złamane stare drzewa, szczelny dach z liści, wilgoć, długo utrzymujące się mgły, liczny świat ptaków i grzybów. Tak bajecznie wygląda rezerwat Lipówka w Puszczy Niepołomickiej, zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od Wawelu i Nowej Huty.

tekst i zdjęcia: Paweł Fabijański

Ta zielona perła Małopolski, która zajmuje około 28 ha, znajduje się w północnej części kompleksu Puszczy Niepołomickiej, w widłach Wisły i jej dopływu Drwinki.

Żyzność gleb zawdzięcza położeniu pomiędzy dwoma rzekami. Przeważają tu różnego typu gleby brunatne, a w obniżeniach terenu – czarne ziemie. Przez wieki był to obszar regularnie zalewany przez Wisłę; coroczne powodzie zostawiały w rezerwacie składniki odżywcze wzbogacające glebę. Tak było do XIX wieku, kiedy Wisła została otoczona w tym miejscu wałami i zalewy uległy znacznemu ograniczeniu.

Przez wieki ten teren, ze względu na wylewy i liczne starorzecza w okolicy, był trudno dostępny. Ponadto wyznaczono tu obszar królewskich łowów.

Niektóre fragmenty zachowały się w stanie naturalnym do naszych czasów. Już po drugiej wojnie światowej, w 1957 roku, Lipówka została objęta ochroną. Dziś jest jednym z najcenniejszych rezerwatów leśnych w Polsce i najwspanialszym lasem w pasie kotlin podgórskich. Rezerwat pokrywa się w całości z siedliskowym obszarem Natura 2000 „Lipówka” i jest częścią większego obszaru ochrony ptaków „Puszcza Niepołomicka”.

Olbrzymia liczba starych drzew oraz rozkładających się, leżących i stojących pni robi ogromne wrażenie. Średni wiek drzew w rezerwacie szacowany jest na 170–200 lat. Zasobność drewna na hektar oszacowana na 581 m sześc. należy do największych w Polsce, ponaddwukrotnie przekraczając średnią krajową. Dla porównania, wartość ta dla najstarszej i najcenniejszej części Białowieskiego Parku Narodowego wynosi około 450 m sześc.

W podkrakowskiej Lipówce przeważają lasy grądowe, z dominującą rolą drugiego piętra, związane z siedliskiem wilgotnym. Jest to wielogatunkowy las liściasty. Rosną tam dęby szypułkowe, tworzące górną warstwę drzewostanu, oraz graby zwyczajne i lipy drobnolistne, stanowiące dolną warstwę. Spotyka się też sosny, wiązy szypułkowe i polne. W najwilgotniejszych miejscach grąd przechodzi w bagienny ols lub łęg olszowy, gdzie dominującym drzewem jest olsza czarna. Są to często miejsca związane z zarastającymi i częściowo zmeliorowanymi dawnymi starorzeczami Wisły.

Las jest bardzo cienisty. Odpowiadają za to przede wszystkim bardzo gęsto ulistnione i dobrze znoszące ocienienie graby. To z ich powodu warstwa podszytu jest słabo rozwinięta. Tworzą ją nieliczne młode drzewa, oprócz grabów – czeremchy i głogi. Dzięki temu doskonale są widoczne leżące i rozkładające się drzewa. Graby i dęby są drzewami o twardym drewnie. Leżący gruby dębowy pień rozkłada się około 100 lat, stąd ich zgromadzona ilość. Niektóre pnie powywracane są z korzeniami, inne wiatr jedynie nadłamał, na ziemi leżą także potężne, odłamane konary i cała masa gałęzi. Obrazu niezwykłego,

W grądach Lipówki największe wrażenie robią olbrzymie dęby i lipy. W średniowieczu tutejsze dęby wykorzystano do budowy Wawelu.

Muchołówka białoszyja w skali kraju jest rzadka, ale w sprzyjających jej warunkach jak w Lipówce bywa jednym z najliczniejszych ptaków śpiewających.

Kruszczyk szerokolistny, chroniony gatunek storczyka. zaczarowanego lasu dopełniają mchy i rośliny porastające leżące drzewa.

Nastrój potęgują mgły i wilgoć. Szacuje się, że w związku z sąsiedztwem Wisły, małym przewiewem, stosunkowo dużą ilością opadów i zacienieniem jest tam nawet trzy razy więcej dni mglistych niż na terenach otaczających Puszczę Niepołomicką.

Rezerwat jest niezwykły nie tylko ze względu na przepiękne lasy, lecz także żyjące tam gatunki ptaków. Na obszarze 25 ha stwierdzono aż 57 gatunków ptaków. Wraz z przyległymi lasami jest to największa w Polsce ostoja lęgowa muchołówki białoszyjej, gatunku związanego z naturalnymi, cienistymi lasami liściastymi. Muchołówki gnieżdżą się w dziuplach naturalnych i budkach lęgowych, czasami bardzo nisko nad ziemią. Wprawdzie jest to gatunek rzadki w Polsce, ale lokalne populacje jak w Lipówce mogą być bardzo liczne.

Jeszcze większym rarytasem ornitologicznym jest muchołówka mała, ptak cienistych grądów i buczyn, gniazdujący w półotwartych dziuplach. Rzadkimi, chronionymi i wymienionymi w ptasiej dyrektywie gatunkami żyjącymi na terenie rezerwatu są dzięcioły: czarny, zielonosiwy i średni, oraz puszczyk uralski i bocian czarny. Oprócz nich występują ptaki wielu pospolitych gatunków, m.in. sikory, dzięcioły, pokrzewki, myszołowy, jastrzębie i puszczyki.

Cienistość powoduje, że w runie występują przede wszystkim rośliny wiosenne, zakwitające przed rozwojem liści drzew, jak zawilce gajowe, przylaszczki, zdrojówki rutewkowate, kokorycze puste i ziarnopłony wiosenne. Tuż po nich z ziemi wyrastają reliktowe rośliny górskie: starzec Fuchsa, rzeżusznik Hallera i przetacznik górski, a także niecierpek pospolity, kokoryczka wielokwiatowa i storczyk kruszczyk szerokolistny. W niektórych partiach rezerwatu dno lasu opanowały łany turzycy drżączkowatej.

Lipówka jest doskonałym miejscem do rozwoju rzadkich gatunków grzybów związanych z martwym drewnem, jak ozorek dębowy, błyskoporek dębowy, drewnowiec popękany, prokolczak mleczny, suchogłówka korowa oraz złociec czerwonawy. Od późnego lata do końca jesieni barwne i lśniące kolonie tworzą śluzowce. W wilgotnym i cienistym mikroklimacie rezerwatu dobrze się czują delikatne i wrażliwe na wysychanie grzyby, jak ruliki groniasty i stożkowaty, śluzek krzaczkowaty, przetaczek gromadny i szaroń rozpierzchły.