KOTKI, CO WIOSNĘ ZWIASTUJĄ

Zapewne niektórzy się zdziwią, dlaczego już o tej porze roku pojawia się artykuł z rysunkami leszczyny pospolitej i olszy czarnej. Po prostu kalendarz przyrody różni się od tego, którym powszechnie się posługujemy. Już za kilka tygodni na pędach drzew i krzewów tych gatunków pojawią się pierwsze niepozorne kwiaty.

tekst i ilustracje: Adam Rybarczyk

Kalendarz świata przyrody zwie się „fenologią”, od greckiego słowa „phainomai” oznaczającego przejawiam, pokazuję się. Sezonową rytmikę zmian fenologicznych u zwierząt bada zoofenologia, a u roślin – fitofenologia.

Pierwsze przejawy nadchodzącej zmiany pór roku można zaobserwować już podczas przedwiośnia, czyli zaledwie za kilka tygodni. Wtedy usłyszymy klangor powracających „zza morza” żurawi, zaczną też kwitnąć byliny, drzewa i krzewy. Już teraz warto przyjrzeć się dwom gatunkom z rodziny brzozowatych, które są pierwszymi zwiastunami końca zimy.

LESZCZYNA POSPOLITA (Corylus avellana)

Zdarza się, że przyjmuje formę drzewiastą. Najczęściej to jednak duży, rozłożysty krzew, występujący w zaroślach i lasach niemal całej Europy aż po Kaukaz oraz Azję Mniejszą. Przydomek avellana odnosi się do włoskiego regionu Avella, znanego z gąszczy leszczynowych zarośli. Z kolei Corylus to z greckiego „hełm”. Nawiązuje do przypominającej czapeczkę okrywy laskowych orzechów, będących symbolem siły i witalności, jak również spraw trudnych do rozwiązania. Stąd powiedzenie „twardy orzech do zgryzienia”.

Dlaczego jednak nazywamy je „laskowymi” a nie „leszczynowymi”? Z drewna leszczyny strugano laski, wierząc, że odpędzają pioruny. Takie leszczynowe laski były popularne wśród pasterzy,

Leszczyna pospolita (Corylus avellana)

A: Fragment gruczołowato owłosionego pędu (gałązki) w okresie przedwiosennym. A1: Pąk liściowy. A2: Kwiatostany męskie („kotki”). A3: Jeden z kwiatów męskich. A4: Kwiat żeński. A5: Kwiat żeński w powiększeniu. A6: Znamiona słupka kwiatu żeńskiego. B: Fragment gałązki w okresie wegetacyjnym. B1: Liście na krótkich ogonkach, ułożone na pędzie skrętolegle, kształtu owalnego lub okrągłego o brzegach podwójnie piłkowanych. Blaszka liściowa zaostrzona na końcu, u nasady sercowata. C: Niedojrzałe orzechy otoczone okrywą. C1: Owoce dojrzałe, zwane orzeszkami laskowymi.

od nich powstała też nazwa pastorał (łac. baculus pastoralis, co dosłownie oznacza kij pasterski).

Z leszczynowych ostruganych pędów wyrabiano również wędki, a z gałązek – różdżki. Różdżek używano nie tylko do odnajdywania wody, lecz i skarbów ukrytych przez na przykład przestępców.

Wszystkie te cechy leszczyny, zarówno magiczne, jak i praktyczne, sprawiły, że powszechnie sadzono ją przy domostwach. Z pewnością też te niepozorne – ale pierwsze – kwiaty, pojawiające się po długiej zimie, cieszyły oko.

OLCHA CZARNA (Alnus glutinosa)

Alnus to zbitka słowna „alor amme”, co tłumaczyć można jako „ruczajem urzeczona”. I taka też jest olsza czarna, która preferuje miejsca nad ruczajami, czyli strumieniami.

Stanowi ona istotny element wilgotnych i podmokłych lasów: łęgów oraz olsów. Pojawia się także nad brzegami cieków wodnych oraz rowów melioracyjnych. Olcha sprzyja także retencji wodnej, gdyż spowalnia odpływ i parowanie wody.

To malownicze strzeliste drzewo (dorasta do około 35 m wysokości) jest nieodłącznym elementem krajobrazu wsi olęderskich, które na ziemiach polskich były zakładane wzdłuż Wisły i jej dopływów.

Olcha czarna posiada unikatową cechę, a mianowicie dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi wiąże azot z powietrza. Wzbogaca w ten pierwiastek podłoże i na przykład tam, gdzie przy łąkach rosną olchy, trawa jest bujniejsza.

Nasiona olch są zimowym pokarmem drobnych ptaków, a przedwiosenny pyłek, okrywający wodę niczym rzęsa – ryb. Drzewo to jest ważne również dla pszczół, które z lepkich gałązek czerpią materiał na kit pszczeli – propolis. Stąd też drugi człon łacińskiej nazwy olchy, gdyż glutinosa oznacza lepki.

Skąd jednak w polskiej nazwie wzięło się słowo czarna? Niegdyś z kory olchy sporządzano czarny barwnik stosowany do farbowania tkanin. Natomiast jej osobliwe czerwonawe drewno jest wysoko cenione między innymi w meblarstwie. Początkowo, tuż po ścięciu, drewno olchy jest żółtawobiałe, jednak pod wpływem powietrza zaczyna nabierać pomarańczowoczerwonego koloru.

Z kolorem drewna związana jest jedna z legend. Otóż na drzewie tym diabeł skrył się przed wilkiem. Wilk ugryzł czorta w łydkę, a jego krew zbroczyła drzewo.

Olcha czarna (Alnus glutinosa)

A: Fragment pędu (gałązki) w okresie przedwiosennym. A1: Pąk liściowy. A2: Pąk liściowy w powiększeniu; lepki, o kształcie kaczego dzioba. A3: Kwiatostany męskie („kotki”). A4: Kwiatostany żeńskie. A5: Kwiatostan żeński w powiększeniu. B: Fragment gałązki w okresie wegetacyjnym. B1: Liście okrągławe lub odwrotnie jajowate, na krótkich ogonkach, ułożone na pędzie skrętolegle. Blaszka liściowa wcięta na końcu, u nasady klinowata o brzegu grubo piłkowanym. B2: Zawiązki kwiatostanów męskich. B3: Zawiązki kwiatostanów żeńskich. B4: Dojrzewające owoce. C: Dojrzałe owoce przypominają drobne szyszki.