Gezondgids

Gaat zoetstof stevia het omstreden aspartaam verdringen? 18

Gezondgids Oktober 2009 nr. 105

onafhankelijk & advertentievrij

8 borstkanker

De 17 beste ziekenhuizen

12

zouthoudertjes

Kinderproducten zijn soms bremzout

16

Grip op griep

De zin en onzin van desinfecterende gels

22

kriebelhoest

De huismiddeltjes die het best werken

â‚Ź5,95

inhoud

8

Borstkanker

Gezondgids is een publicatie van

Wie borstkanker heeft, wil verzekerd zijn van de best mogelijke zorg. De Gezondgids vergelijkt de Nederlandse ziekenhuizen en benoemt de uitblinkers, de middenmoters én de achterblijvers.

de Consumentenbond Kantoor: Enthovenplein 1, Den Haag Postadres: Postbus 1000, 2500 BA Den Haag Telefoon: (070) 445 45 45 (maandag t/m donderdag 9 – 21 uur, vrijdag 9 – 17.30 uur) Fax: (070) 445 45 96 Internet: www.consumentenbond.nl Contact: www.consumentenbond.nl/contact Redactie: gezondgids@consumentenbond.nl Uitgever: Gerjan Huis in ’t Veld Redactie: Mirjam Bijleveld (hoofdredacteur), Evert van Hardeveld (eindredacteur), Victor Bartman, Els Brennink­meijer, Sonja Crielaard, Bert C. Kroon Onderzoek: Désirée Kok, Sandra Mul, Patty Oerlemans Art-direction en ontwerp: Lava.nl, Céline Lamée Beeld: flickr.com/photos/gian cayetano Lava.nl: Céline Lamée, Lisa Fleck, Alice Sommer, Halil Turaçtemur, Rogier Trompert, Medical Art ShootMedia Germaine Houtkamp, def.nl Hans van den Heuvel, studiozero.nl Verder werkten mee: Marcel Bouvy (apo­ theker), Mark Brueren (huisarts), Georgie Dom, Lisette de Jong, Gerard Kramer, Bregje Krijnen, Ralf van Nunen, Esther van ­Osselen, Yvonne van Popering, Berit Sluyters, Nadin Topal (covermodel) Druk: Senefelder Misset Oplage: 53.000 ISSN 1389-2215 Copyright © 2009 Consumentenbond Alle rechten op tekst, tabellen en illustraties voorbehouden; inlichtingen Consumentenbond.

Gezondgids oktober 2009

12

Zout in kinderproducten

Kinderen moeten minder zout eten dan volwassenen. Vreemd eigenlijk dat kinderproducten soms veel zouter zijn dan hun ‘normale’ variant. Een test met ontluisterende uitkomsten.

16

Desinfecterende handgels

Nu de Mexicaanse griep in de lucht hangt gaan de handgels als warme broodjes over de toonbank. Maar hoe goed werken die gels eigenlijk? De Gezondgids zoekt het uit.

3 4 8 12 14 15 16 18 20 22 25 26 27 28

Beeld van nu Nieuws Borstkanker

test

Zout in kinderproducten

test

Crèmespoeling: zinnig of niet Vraag & Antwoord Desinfecterende handgels

test

Stevia: de nieuwe zoetstof Alcohol en gezondheid Zelf dokteren: hoesten Lijfrecht Zo zit dat Service & Volgende maand Appendix

test

BEELD VAN NU

Pijnstillers onder de loep

E

en groot, driejarig Europees onderzoek moet uitmaken wat de bijwerkingen zijn van ontstekingsremmende pijnstillers. Er zijn in Europa dertig verschillende soorten te koop. Deze NSAID’s (‘non-steroidal anti-inflammatory drug’) worden vaak voorgeschreven tegen pijn, ontsteking en gewrichtsaandoeningen als arthrose. Voor het onderzoek zullen 11 onderzoeksinstituten de medische gegevens van meer dan 35 miljoen Europeanen analyseren, onder leiding van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam. Coördinator prof. dr.

Miriam Sturkenboom: ‘Door de gegevens uit verschillende landen samen te voegen, is het mogelijk de veiligheid van verschillende NSAID’s onderling te vergelijken

en bepaalde patiëntgroepen apart te onderzoeken, zoals kinderen en volwassenen.’

Tienduizenden Europeanen per jaar krijgen last van hun maag of darmen doordat ze ibuprofen, diclofenac of meloxicam slikken, of een andere ontstekingswerende pijnstiller van het type NSAID. De later ontwikkelde NSAID’s van de ondersoort ‘coxib’ hebben een ander nadeel: zij verhogen de kans op aandoeningen van hart en vaten.

Hoewel belangrijke gegevens over de werking van NSAID’s nu dus nog ontbreken is een van deze pijnstillers, namelijk ibuprofen, onlangs toegelaten tot de algemene verkoop, buiten de apotheker en de drogist.

‘Sus een koortsig kind met ibuprofen’: verwerpelijke aanprijzing van een pijnstiller op de filipijnen

NSAID Pijn en koorts hoger dan 39,5 °C bestrijd je het beste met paracetamol. Alleen wie daar onvoldoende baat bij heeft of er niet tegen kan, kan met zijn huisarts overleggen over ibuprofen of een andere NSAID. Koorts lager dan 39,5 °C bestrijd je door veel water te drinken.

Dit geldt vooral voor jonge kinderen, die snel uitdrogen.

Gezondgids oktober 2009

reuma

Stijve lijven Pijn en slijtage in de gewrichten kunnen vele oorzaken hebben. Reuma en artrose zijn de belangrijkste boosdoeners.

R

euma is een verzamelnaam voor chronische ontstekingsziekten van bindweefsel, spieren en gewrichten. Meestal wordt met reumato誰de artritis bedoeld: een chronische ontstekingsziekte, vaak van meerdere gewrichten, vooral van handen, polsen en voeten. De ontstoken gewrichten zijn meestal gezwollen, warm, pijnlijk en moeilijk te bewegen. Doorgaans is men bij het

30

opstaan stijf. De ziekte gaat dikwijls gepaard met een verhoging van antistoffen tegen het eigen lichaam (reumafactor).

Reuma kan zich plotseling (acuut) of sluipend openbaren. Het breidt zich vaak geleidelijk uit naar de peesscheden en slijmbeurzen en naar andere gewrichten. De ziekte kan zich ook in andere organen manifesteren en daar complica-

Patiënten in een zwavelbad van het kuuroord Baden, Ten zuiden van de Oostenrijkse hoofdstad Wenen.

Deze geneeskrachtige bronnen waren al bekend bij de Romeinen, die de plaats Aquae Pannonicae noemden.

De beroemdste gast van de zwavelbaden was Ludwig van Beethoven, die er vergeefs probeerde van zijn doofheid af te komen. Zwavelbaden worden tot op de dag van vandaag gebruikt voor de behandeling van reuma, eczeem en psoriasis.

ties geven, zoals rode handpalmen, ontsteking van het hartzakje (een vliesachtig zakje rond het hart), kleine bloedingen aan de vingertoppen en ontsteking van de traan- en speekselklieren.

Reuma berust op een ontsporing van het eigen afweersysteem door een onbekende oorzaak. De ziekte kan op elke leeftijd beginnen, maar bij de meeste mensen gebeurt dat tussen het 30 e en 50 e

levensjaar. Eén procent van de bevolking heeft last van reuma. Bij vrouwen komt reuma bijna driemaal vaker voor dan bij mannen. Erfelijke aanleg speelt een rol bij reuma.

Ook de ziekte van Bechterew (spondylitis ­ankylopoetica) hoort tot de reumatische ziekten.

Zie het gelijknamige kader verderop in dit artikel.

31

nieuws

Buon appetito, smakelijk eten!

Voorlichtingscampagne hepatitis C

Vrolijk van mediterrane keuken Of het nu Italiaans is of Spaans, Marokkaans, Turks of Grieks: een mediterraan dieet beschermt tegen depressies. Dat is de conclusie van een Spaanse studie. Ruim 10.000 oud-studenten van de Universiteit van Navarra noteerden wat ze aten en dronken. Degenen die zich het best aan het mediterrane dieet hielden, kregen het minst vaak een depressie. Vooral de consumptie van veel fruit en noten, peulvruchten, olijfolie en weinig vlees maakte het verschil. Eerder was al bekend dat een mediterraan dieet goed is voor hart en bloedvaten.

Bron: Arch Gen Psychiatry 2009; 66 (10):1090-1098

Mensen weten te weinig over hepatitis C en de gezondheidsrisico’s ervan. Op www.hebikhepatitis.nl staat allerlei informatie over dit virus dat leverkanker en levercirrose kan veroorzaken. Ook staat er een testje waarmee mensen kunnen bepalen of ze risico hebben gelopen op besmetting met hepatitis C. Naar schatting 60.000 Nederlanders zijn besmet met hepatitis C zonder het te weten, bijvoorbeeld door een bloedtransfusie of grote operatie vóór 1992.

Wie denkt besmet te zijn, kan daarover het best eerst met de huisarts spreken. Die kan doorverwijzen voor een bloedonderzoek. Een tijdige behandeling kan voorkomen dat mensen ernstig ziek worden.

Beetje anders eten scheelt veel verzadigd vet Wie zijn dagelijkse portie kaas, melk en het stukje vlees bij het avondeten vervangt door lichtere alternatieven krijgt aanzienlijk minder verzadigd vet binnen. In Nederland geldt een richtlijn van maximaal 10 energieprocent verzadigd vet per dag (zo’n 28 gram per dag voor mannen en 22 gram voor vrouwen), maar meer dan driekwart van de Nederlanders zit daarboven.

Onderzoekers van de universiteiten van Amsterdam en Maastricht en het RIVM rekenden uit hoeveel het scheelt als je melk, kaas en vlees vervangt door magere varianten en vleesvervangers. Dat bijkt 4,9 energieprocent verzadigd vet per dag te schelen. Met zo’n ‘dieet’ zit 86% van de jongvolwassenen ineens aan de veilige norm (< 10 energieprocent) in plaats van de huidige 23%.

Bron: BJN 2009:102:478-483

Gezondgids november 2009

Column

M

Carl Heitzmann

bouwstenen voor het brein

Beroerte na gordelroos Na een aanval van gordelroos is het risico een beroerte te krijgen bijna eenderde hoger dan ervoor. Wie de pech heeft dat de pijnlijke blaasjes bij het oog optreden, heeft het jaar erna zelfs ruim vier keer meer kans op een herseninfarct of -bloeding. Dat komt neer op een kans van één beroerte op 20 patiënten met gordelroos rond het oog. Dat blijkt uit een grote Taiwanese studie die 7760 gordelroospatiënten vergeleek met 23.280 controlepersonen. Bij een gordelroosaanval wordt het waterpokkenvirus opnieuw actief. De onderzoekers denken dat dit virus de bloedvaten in de hersenen beschadigt.

Brein verandert door spelletje Het bekende computerspelletje Tetris verandert de hersenen.

Mensen die het spelletje veel hebben gespeeld, hebben grotere zogeheten corticale hersengebieden. Deze gebieden zijn bij het spelen zeer actief. Tetris is een soort puzzel waarbij verschillende ‘bouwstenen’ over het scherm naar beneden vallen.

Terwijl ze vallen moet de speler de stenen zo draaien dat ze een horizontale lijn vormen met de al aanwezige stenen. Een onderzoeker van de Universiteit van Californië onderzocht 26 vrouwen die 3 maanden lang dagelijks 39 minuten Tetris speelden.

Voor en na die periode werd een MRI-scan van hun hersenen gemaakt. De hersengebieden die onder andere betrokken zijn bij complexe coördinerende bewegingen bleken vergroot.

BRON: Ned. Tijdschr. Voor Geneesk. 2009; 153: p1889

Bron: Stroke 2009;40:3443-3448

17,5%

Er zijn in de eerste helft van dit jaar minder zogeheten benzodiazepinen (slaap- en kalmerings­ middelen) verstrekt, als gevolg van beperking van de vergoeding.

et een duistere blik deelde de tandarts mee dat mijn dochter maar liefst twéé gaatjes in haar melkgebitje had, te wijten aan ‘al die zoete plaktroep die kinderen tegenwoordig eten’, zoals ontbijtkoek, brood met chocopasta en allerlei koeken. Stuk voor stuk dingen die ik altijd liefdevol in haar broodtrommeltje stopte.

Terwijl de kleine heldin haar kiesjes zonder één kik te geven liet vullen, besloot ik schuldbewust mijn leven te beteren.

Gelukkig versmaadt mijn dochter ook hartigheden niet.

Haar favoriete boterhammen zijn belegd met cervelaat en augurk. En ik kreeg dan ook geen klachten toen die wat vaker in haar broodtrommeltje opdoken.

Helaas heb ik inmiddels weer last van mijn geweten, nu door het onderzoek naar vet en zout in vleeswaren in deze Gezondgids. Want een portie cervelaat en een boterham leveren samen bijna anderhalve gram zout. Dat is al genoeg om de dagelijkse behoefte van een volwassene te dekken!

En zo moet je als ouder kiezen tussen twee kwaden.

Geef je ze suiker of zout? De Consumentenbond maakt zich terecht al enkele jaren sterk voor een verlaging van de hoeveelheid zout in voeding.

Als ze nou eens beginnen met de worst, dan zou dat een pak van mijn vaderhart zijn.

Evert van Hardeveld Eindredacteur

hoofdredacteur Mirjam Bijleveld is met zwangerschapsverlof.

bron: Pharmaceutisch Weekblad, sept 2009 Gezondgids november 2009

Vleeswaren

test

Of u nog

Gezondgids november 2009

lust.

...

Cervelaat en leverworst zitten boordevol slecht vet, blijkt uit de test van de Gezondgids. En de cervelaat is ook nog eens bremzout.

O

ngeveer 9,5 kilo: zo veel vleeswaar eten jongvolwassenen per jaar, blijkt uit de recentste peilingen. Ter vergelijking: per persoon wordt er jaarlijks zo’n 3,2 kilo rundergehakt verkocht.

(Snij)leverworst en cervelaat behoren tot de meest gegeten vleeswaren. In 2004 (recentere cijfers zijn niet vrij beschikbaar) aten Nederlanders gemiddeld 0,78 kilo leverworst en 0,60 kilo snijworst en/of cervelaat.

Hoe gezond zijn leverworst en cervelaat?

Om dat te testen onderzocht de Gezondgids het gehalte zout en slecht (verzadigd) vet in 11 merken (snij)leverworst en 11 merken cervelaat. Er is gekozen voor enkele bekende huismerken en

Hemoglobine en bietensap Opvallende ingrediënten in leverworst en cervelaat:

een paar A en B-merken. Van de snijleverworst, waarvan vele varianten bestaan zoals boeren- en kalfsleverworst, koos de onderzoeker de standaardworst.

Ingrediënten Cervelaatworst is een droge worst die doorgaans bestaat uit varkens- en rundvlees. De naam komt van het Latijnse cerebellum (kleine hersenen).

Vroeger bevatte de worst namelijk ook hersenen van varken of rund.

Leverworst dankt zijn naam aan de (varkens)lever die erin zit. Het etiket (zie kader) vermeldt echter een hele lijst ingrediënten. Wat opvalt, is dat de leverworsten voor maar zo’n 5060% uit vlees bestaan – bijna de helft is dus iets anders. En dat vlees is niet alleen lever, maar ook varkensspek en varkensvlees. De exacte hoeveelheid is meestal niet in te schatten, omdat het etiket niet altijd percentages vermeldt achter de ingrediënten. Naast vlees zit er ook ander dierlijk materiaal in de worst verwerkt, zoals varkenszwoerd, varkenshemoglobine en varkenscollageen. Hiervan werd bij geen enkel merk het gehalte op het etiket aangegeven.

Varkenscollageen: bindweefsel dat Snijleverworst wordt gebruikt als goedkoop vulmiddel.

Varkenshemoglobine: eiwit afkomstig uit rode bloedlichaampjes dat dient als kleurstof.

Rijstebloem: voor stevigheid en vulling.

(Gehydrolyseerd) Maïseiwit en soja-eiwit: onderdeel van een kruidenmelange, wordt toegevoegd voor de smaak. Hydrolyse is de opsplitsing in kleinere stukken waarbij water wordt opgenomen.

Rode bietensap: wordt toegevoegd cervelaat als kleurstof.

Dextrose (ook wel maltodextrine): dient als voedingsbodem voor bacteriën die deze suiker omzetten in zuur. Hierdoor verbetert de snijdbaarheid van de worst. Dextrose is ook een ‘drager’ van kruiden.

Antioxidanten (zoals vitamine C): zorgen ervoor dat het vet niet oxideert en worden toegevoegd om de houdbaarheid van de worst te verlengen.

Gezondgids november 2009

vleeswaren

Ve rz

€1,99 €1,45 €1,00 €1,30 €0,39 €1,19 €1,39 €1,48 €0,55 €1,26 €1,47

32 29 9 9 8 5 5 5 1 1 1

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

– –– –– –– –– –– –– –– –– ––

ad ig

Zo ut

el

)

Tes too rde

Linera cervelaat WeightWatchers cervelaat Hema Elzasser cervelaat C1000 Elzasser cervelaat Hofstee De Drie Eiken cervelaat Jumbo Elzasser cervelaat Super de Boer Elzasser Plus Elzasser cervelaat Twinner cervelaat AH cervelaat extra AH wijncervelaat

Ric h (10 tpri 0 g js ram

Me

rk &

typ

e

1

dv et

Cervelaat

++ = zeer goed + = goed = redelijk – = matig –– = slecht 1 Hofstee De Drie Eiken te koop bij Aldi; Twinner bij Lidl; overige merkleverworsten bij diverse supermarkten

52 48 46 45 43 42 41 37 37 35 33

+ + + + + + +

++ = zeer goed + = goed = redelijk – = matig –– = slecht 1 Hofstee De Drie Eiken te koop bij Aldi; Chira bij Lidl; overige merkleverworsten bij diverse supermarkten

eEN BOTERHAM BELEGD MET CERVELAAT BEVAT BIJNA ­ANDERHALVE GRAM ZOUT

10

Gezondgids november 2009

ad Ve rz

t Zo u

oo

rde

igd

el

)

€0,14 €0,35 €0,39 €0,32 €0,29 €0,47 €0,38 €0,13 €0,33 €0,25 €0,14

Tes t

Hofstee De Drie Eiken slagersleverworst Kroon fijne leverworst Hema slagersleverworst Super de Boer leverworst C1000 leverworst Kips leverworst Stegeman snijleverworst Verberghe leverworst AH leverworst Slagerskwaliteit leverworst Chira slagersleverworst

Ric h (10 tpri 0 g js ram

Me

rk

&t

yp

e

1

vet

(Snij)leverworst

–– –– –– –– –– –– –– –– –– ––

Alleen de Hemaworst bevat behalve varkenslever (19%) ook runderlever (10%). Bij de Verberghe-worst valt op dat er meer varkensspek in zit dan de 23% lever die hij bevat. Eén etiket kan niet door de beugel en is daarom gemeld bij de Voedsel- en Warenautoriteit (VWA). Fabrikant Kroon vermeldt dat zijn worst ‘rijk aan ijzer’ is en ‘vitamines A, B2 en D’ bevat, zonder daarbij de precieze hoeveelheden te noemen. Dat is in strijd met de Warenwet.

De cervelaat bevat meestal ongeveer 70-80% vlees. De worsten van Twinner (te koop bij Lidl), Linera en Weight Watchers bevatten alleen varkensvlees, de Twinner zelfs 94%. Aldi’s Hofstee De Drie Eiken bevat ook 94% vlees, maar dan van zowel varken (87%) als rund (7%).

Zout en vet Leverworst is over het algemeen minder zout dan cervelaat. Zeven van de elf merken scoren goed op dit punt en vier ‘redelijk’ (zie de tabel). De hoeveelheid zout zit tussen de 0,47 gram (Kroon) en 0,68 gram (Chira van de Lidl). De cervelaatworsten krijgen allemaal een slecht voor het zoutgehalte, op Linera en Weight Watchers na.

Zij scoren matig. De twee huismerken cervelaat van AH zijn heel zout, met 1,05 gram per twee plakjes, net zoals Twinner. Dat is ongeveer even zout als een halve zak chips! Gemiddeld zou een volwassene niet meer dan 6 gram zout per dag moeten consumeren. Wie zijn boterhammen met snijleverworst eet, krijgt gemiddeld 0,6 gram zout binnen. Bij cervelaat is dit gemiddeld 1 gram.

Hierbij is uitgegaan van een portie van 30 gram.

En dan is de boterham, die zelf ook nog zo’n 0,44 gram zout bevat, niet meegeteld.

Wat betreft het verzadigd vet is het helemaal droevig gesteld met dit broodbeleg. Bijna alle merken van zowel de leverworst als de cervelaat scoren slecht. Alleen Aldi’s Hofstee De Drie Eiken is nog redelijk. Bij de leverworst lopen de

=

Sommige Cervelaat bevat 1,05 g zout per 2 plakjes, dat is ongeveer even zout als een halve zak chips!

Minder zout op brood

gehaltes uiteen van 1,5 gram (Hofstee De Drie Eiken) tot 2,9 gram verzadigd vet (Kips leverworst).

De cervelaat van Weight Watchers en die van Linera bevatten het minste verzadigd vet, maar dit zijn dan ook ‘magere’ producten. De rest van de merken bevat erg veel verzadigd vet. De cervelaat van Plus spant de kroon met in totaal 4,5 gram per 2 plakjes, terwijl er maximaal 1,2 gram in mag zitten om in de voorkeurscategorie van het Voedingscentrum te vallen.

Sinds een paar jaar staat de overdosis zout die nagenoeg iedere Nederlander dagelijks binnenkrijgt hoog op de agenda. De bakkersindustrie heeft de hoeveelheid zout in brood verlaagd. De Vereniging voor de Nederlandse Vleeswarenindustrie (VNV) heeft ook een plan om de hoeveelheid zout in hun waren te verminderen. Dat is niet bij alle vleesproducten mogelijk. Bij bepaalde vleeswaren, zoals rauwe ham, betekent minder zout een grotere kans dat zich Clostridium botulinum ontwikkelt, de bacterie die een ernstige vorm van voedselvergiftiging kan veroorzaken.

Gewoon keukenzout vervangen door gezonder kaliumzout helpt niet, want kalium remt de groei van bacterieën niet. Ook bij andere soorten vlees(waren) is zoutreductie lastig vanwege de conservering.

In Nederland eten we vooral veel samengestelde, gekookte vleesproducten zoals cervelaat en leverworst en hierbij is zout minderen wel mogelijk. Dat komt omdat bij deze vleeswaren verhitting, verpakking en koeling bij de distributie doorslaggevend zijn voor de hygiëne, en niet het zout.

In het vakblad Voeding Nu van maart 2009 constateert een deskundige van de VNV dat de hoeveelheid vet en zout in deze producten licht stijgt. Eind dit jaar doet de VNV opnieuw een meting.

Daarna wordt gekeken waar het zoutgehalte omlaag kan. In 2010 worden daarover nieuwe afspraken gemaakt.

Gezonde boterham In vleeswaren zitten allerlei belangrijke voedingsstoffen, zoals eiwitten, ijzer en vitamine B1 en B12 . Ze zijn dus ook nuttig. Maar cervelaat en snijleverworst bevatten zo veel zout en verzadigd vet dat je die beter niet elke dag kunt eten. Dat geldt trouwens ook voor caloriebommetjes als pindakaas, noten- en chocoladepasta.

Zorg voor variatie op de boterham en kies voor minder vette alternatieven als 20+ of 30+ kaas, kipfilet, fricandeau, gebraden kalkoen, rosbief, ham, appelstroop en jam.

0g 14 g 8,1 g 18 g 20,7 g 22,8 g 42,1 g

t

rs ike

rz adigd onve

Ve t

adigd ve rz

0g 8g 19,8 g 12 g 13,5 g 11,5 g 9,8 g

Zo u

0g 22 g 31,2 g 30 g 37,9 g 35,6 g 54,8 g

Ve t

Ve t

totaal

ori cal

241 307 377 392 404 569 640

Su

Jam (Snij)leverworst Volvette kaas Cervelaat Ontbijtspek Chocopasta (melk) Pindakaas

Kil o

Bro

od

be le

g

eë

n

Onsje beleg vergeleken

49,8 g 0,1 g 0g 0,8 g 0g 52,7 g 5,9 g

0,06 g 1,9 g 2,3 g 3,3 g 2,0 g 0,09 g 0,6 g

Bron: Consumentenbond en Nevo

Gezondgids november 2009

11

nieuwe zoetstof

Sweet, sweet Stevia Honingkruid, het frisgroene plantje dat elk voorjaar in de tuincentra staat te stralen, is de bron van een zoetstof die mogelijk begin volgend jaar de Europese markt verovert.

18

Gezondgids oktober 2009

Smaakexplosie

I

ndianen uit Paraguay zoeten er al 1500 jaar hun inheemse thee mee. ‘Zoet kruid’ noemen ze het plantje, ofwel azuca-caa. In westerse regionen is de plant bekend als Stevia rebaudiana Bertoni. Het eerste deel van deze naam, Stevia, is ontleend aan zijn westerse ontdekker, Spaanse 16 e -eeuwse plantkundige Stevii. Rebaudiana komt van Ovidio Rebaudi, de 19 e -eeuwse chemicus die als eerste de zoete stoffen uit de plant isoleerde. En Bertoni naar de man die deze mierzoete ondersoort van het plantengeslacht ontdekte.

Ook wij zijn dus al eeuwenlang bekend met het kruid. In Nederland was stevia gewoon verkrijgbaar als zoetstof. Totdat duidelijk werd dat het op Europees niveau moest worden geregistreerd.

Tot verrassing van de toenmalige steviagebruikers besliste de Europese commissie in 1999 dat stevia niet als zoetstof op de Europese markt mocht komen. De bij de aanvraag overlegde onderzoeken waren niet duidelijk genoeg en de commissie was nog niet overtuigd van de veiligheid van stevia. Zo hield de commissie vragen over mogelijke aantasting van de vruchtbaarheid bij mensen en eventuele kankerverwekkende eigenschappen. Aanvullende studies waren vereist.

Sindsdien is stevia is nog wel te koop, en ook de extracten van de plant zijn in elke beter gesorteerde natuurvoedingswinkel te verkrijgen, maar alleen voor ‘uitwendig gebruik’, het is verboden te refereren aan de zoete smaak.

Europese voedingsindustrie massaal op deze zoetstof overstappen en het in grote hoeveelheden gaan gebruiken.’

Stevia is namelijk niet alleen een middel dat onverdacht is in de publieke opinie, de steviosiden zijn erg makkelijk toepasbaar in de moderne voedingsindustrie. Ze blijven bij verhitting tot 200 ˚C stabiel, versterken de smaak, kunnen samen met andere zoetstoffen worden gebruikt en hebben een lange houdbaarheid.

Het kruid heeft het tij mee. Afgelopen december besliste de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) dat twee commerciële zoetstoffen die zijn ontleend aan stevia de ‘GRAS-status’ zouden krijgen (GRAS staat voor Generally Regarded as Safe). Het gaat om stoffen met de handelsnamen Truvia (van Cargill en The Coca-Cola Company) en PureVia (ontwikkeld door PepsiCo en Whole Earth Sweetener Company). Coca Cola kondigde direct na de toekenning van de GRAS-status de lancering aan van een nieuwe, met stevia gezoete frisdrank: Sprite Green, gebotteld in hippe aluminium flesjes.

En ook de wereldgezondheidsorganisatie, WHO, gaf al toestemming voor het gebruik van de zoetstoffen uit stevia. Na een aantal aanvullende studies, concludeerde een wetenschappelijk comité van de WHO in 2008 dat de zoetstoffen uit stevia veilig zijn. Er werd een Acceptable Daily Intake vastgesteld van 4 milligram per kilo lichaamsgewicht per dag. Het comité maakte wel de kanttekening dat wanneer álle zoetstoffen in voeding worden vervangen door zoetstoffen uit stevia, deze Acceptable Daily Intake weleens overschreden zou kunnen gaan worden.

Mocht Europa volgend jaar beslissen om stevia toe te laten als zoetmiddel, in navolging van Australië, Nieuw Zeeland, China, Japan en de Verenigde Staten, dan zal het niet lang duren voor de stof in Nederlandse voedingsmiddelen belandt. Het nummer waarmee de steviosiden dan op de verpakking worden aangeduid is al bekend: E960.

Gaat de nieuwe zoetstof aspartaam verdringen?

Massaal overstappen Het heeft tien jaar geduurd, maar nu lijkt het dan toch zo ver te zijn: de Efsa (European Food Safety Association) heeft momenteel drie dossiers over stevia en de daaraan onttrokken zoetstoffen in behandeling, en meldt desgevraagd in maart 2010 advies uit te willen brengen aan de Europese Commissie. De commissie zal vervolgens moeten zorgen voor de autorisatie van het advies.

De belangen die op het spel staan zijn groot, vertelt een insider die niet bij naam genoemd wil worden: ‘Er is enorm veel gedoe rond de zoetstof aspartaam. Als stevia wordt toegelaten, zal de

Van de gedroogde en gemalen blaadjes van Honingkruid gooi je geen twee lepeltjes in de koffie; ze smaken 30 keer zoeter dan gewone suiker.

En de zoetstoffen in stevia, stevioside en rebaudioside, ongeveer 300 keer. Met behulp van oplosmiddelen als water of alcohol worden de zoetstoffen aan het blad onttrokken. Stevia smaakt een beetje naar zoethout, van de zoetstoffen die eruit worden gehaald heeft vooral stevioside een bittere nasmaak.

Steviarevolutie ‘In de confituur, voor puddinkjes, het gaat in alles wat mijn vrouw zoal klaar maakt.’ Biochemicus prof.

Jan Geuns, verbonden aan het Lab voor Functionele Biologie van de Katholieke Universiteit Leuven, is behalve grootgebruiker ook een radicaal voorvechter van het kruid. ‘Het is de lobby van de fabrikanten van suiker en synthetische zoetstoffen die Stevia tot dusver van de markt heeft kunnen houden.’

Geuns heeft nu goede hoop dat stevia wordt toegelaten als zoetstof. ‘En anders rest niets anders dan de steviarevolutie.’

Gezondgids oktober 2009

19

zelf dokteren

Opgelucht ademhalen Bij hoest helpen goedkope huismiddeltjes vaak net zo goed als echte hoestdrank – en soms zelfs beter.

H

test

oesten – hoe vervelend het ook is – heeft vaak nut. Het gekuch zorgt ervoor dat de luchtwegen weer schoon worden als ze geïrriteerd of verstopt zijn.

Er zijn twee varianten: slijmhoest en droge hoest. Bij de eerste hoest je, zoals de naam al zegt, slijm op. Op die manier raak je ongewenste stoffen kwijt – in feite zijn het die stoffen zelf die de hoestbui veroorzaken.

Droge hoest is van een andere orde. Het wordt ook wel prikkelof kriebelhoest genoemd. De oorzaak kan een griep of verkoudheid zijn (hoewel je daarbij ook last kunt hebben van slijmhoest) of een irritatie, bijvoorbeeld door sigarettenrook. De hoest houdt soms nog weken aan, terwijl de verkoudheid zelf allang verdwenen is.

verzachtend huismiddeltje, zoals warme thee, honing, suiker- of dropwater en drink dat met kleine slokjes. Zuigen op een dropje of zuurtje helpt bij een schrale keel. Speciale zuigtabletten tegen keelpijn werken niet beter: het is het zuigen zelf dat zorgt voor verlichting, niet het snoepje of tabletje.

In veel kant-en-klare hoestdranken zitten verzachtende stoffen, zoals tijm (zie de tabel).

Ze werken niet noemenswaardig beter dan een huismiddeltje, maar hebben weinig tot geen bijwerkingen en zijn daarom toch eerste keus als je een drankje wilt gebruiken. Voor mensen met suikerziekte zijn er middelen zonder suiker. Wie last heeft van een hoge bloeddruk moet oppassen met drop en dropdrank, omdat daar de bloeddrukverhogende stof glycyrrhizine in zit.

Als het slijm vastzit, grijpen veel mensen naar drankjes met acetylcysteïne, broomhexine of carbocysteïne (bekende merken zijn onder meer Bisolvon drank, Natterman Mucodyne en Fluimucil), maar de werking van deze drie stoffen als drank of poeder bij hoest is niet bewezen.

Ze kunnen misselijkheid en braken veroorzaken en zijn bovendien duurder dan eerstekeusmiddelen als tijmsiroop.

Speciale zuigtabletten werken niet beter dan een dropje: het is het zuigen zelf dat helpt

Douche en stoom Slijmhoest door een verkoudheid gaat meestal vanzelf over binnen een week of drie. Het slijm komt makkelijker los door de waternevel van een hete douche of stomen onder een doek. Doe in dat stoomwater geen menthol of andere middelen: die kunnen voor een overgevoeligheidsreactie zorgen en het werkt niet beter dan heet water alleen.

Opgehoest slijm kun je gewoon doorslikken, dat is niet ongezond.

Komt het slijm niet goed los? Probeer een

22

Gezondgids oktober 2009

Prikkeldempers De beste oplossing bij droge hoest is de oorzaak bestrijden: dus weg met die droge lucht of sigarettenrook.

Een huismiddeltje tegen de kriebel is gorgelen met warm zout water (een theelepel zout per limonadeglas). De apotheek en drogisterij verkopen middelen die het hoestsignaal uit de hersenen remmen. Eerste keus is een middel met noscapine. Middelen met pentoxyverine en dextromethorfan zorgen iets vaker voor bijwerkingen en komen daarom pas in aanmerking als noscapine geen effect heeft. Slijmhoest maakt de luchtwegen schoon, dus gebruik daarbij liever geen middel dat de hoestprikkel dempt, tenzij de hoest voor slapeloze nachten zorgt.

Een combinatie van werkzame stoffen, zoals in veel – vaak oudere – hoestmiddelen zit,

Drop Honing

Een zuurtje of dropje werkt net zo goed als een speciale zuigtablet. Het is het effect van het zuigen zelf dat de keel wat minder droog maakt.

Als de nachtrust lijdt onder het hoesten, is het goed de keel te smeren.

Honing, kandijsuiker, suikerwater, thee met honing of dropwater werken het best door ze met kleine slokjes of beetjes in te nemen en langzaam in de keel te laten glijden.

Menthol, kamfer Pas op met menthol en kamfer: die stoffen kunnen bij kinderen onder de twee jaar leiden tot kramp in het strottenhoofd, met ernstige benauwdheid als gevolg.

Stoom Bij slijmhoest helpt stomen onder een doek of de waternevel van een hete douche om het slijm los te maken zodat het makkelijker opgehoest kan worden.

Zout water Bij prikkelhoest brengt gorgelen met zout water verlichting. Dosering: ĂŠĂŠn theelepel in een limonadeglas.

Gezondgids oktober 2009

23

zelf dokteren

werkt niet beter, maar geeft wel meer kans op bijwerkingen. Bovendien bevatten ze soms stoffen die je beter niet kunt nemen, zoals braakwortel of guaifenesine (beide met vervelende bijwerkingen), of codeïne (de dosis codeïne in de middelen die je zonder doktersrecept koopt is te laag om voldoende effect te hebben). Wie nog een oud flesje hoestsiroop op de plank heeft, treft daarin wellicht efedrine aan. Middelen met die stof mogen in Nederland inmiddels niet meer worden verkocht. Gebruik efedrine niet: het helpt niet tegen de hoest en kan gevaarlijke bijwerkingen hebben, zoals bloeddrukverhoging en hartkloppingen.

Alarm Hoesten is niet altijd onschuldig (zie ook het kader ‘Hoest als bijwerking’). Raadpleeg de huisarts bij bloed ophoesten, benauwdheid of een gierende ademhaling. Ga ook naar de dokter als de hoest langer dan drie weken aanhoudt of steeds terugkomt, en bij langer dan vijf dagen meer dan 38 °C koorts.

Eerste keus Natterman Nocasan Noscapect Noscapine stroop Otrivin Noscapine Althaeaesiroop (div fabrikanten) Daro tijm Healthy Pharm tijmsiroop Thijmsiroop (div. fabrikanten) Verzachtende hoestsiroop SAN Weleda echte Tijmsiroop

droge hoest droge hoest droge hoest droge hoest slijm- en droge hoest slijm- en droge hoest slijm- en droge hoest slijm- en droge hoest slijm- en droge hoest slijm- en droge hoest

€8 €4 €5 €7 €4 €4,50 €3 €4 €4 €10

150 ml 20 stuks 300 ml 150 ml 200 ml 200 ml 150 ml 200 ml 250 ml 200 ml

Tweede keus Dampo hoestprikkeldempende siroop Daro hoestprikkeldempende siroop Daro retard capsules Dextromethorfan stroop Natterman Pectofree Tuclase Vicks hoestsiroop Vicks hoesttabletten

droge hoest droge hoest droge hoest droge hoest droge hoest droge hoest droge hoest droge hoest

€6 €6 €4,50 €5 €9 €6 €6 €5

150 ml 150 ml 10 stuks 300 ml 200 ml 300 ml 120 ml 12 stuks

Hoestdrank FNA

slijm- en droge hoest

€7*

200 ml

Mixtura resolvens FNA

slijm- en droge hoest

€7*

200 ml

We rk sto zam ffe e n

ud ho In

ijs Pr

br bij uike

Ge

dd

el

n

Middelen bij hoest

Mi

Hoest als bijwerking Sommige geneesmiddelen hebben hoest als bijwerking. Dit geldt onder meer voor zogenoemde ACEremmers, die worden gebruikt bij hoge bloeddruk en een slechtwerkende hartspier. Tot de ACE-remmers behoren onder meer enalapril (merknaam Renitec), captopril (Capoten), fosinopril (Newace), Lisinopril (Zestril) en perindopril (Coversyl).

Hoewel ook de slechtwerkende hartspier zélf voor prikkelhoest kan zorgen, is het aan te raden om toch contact op te nemen met uw huisarts of apotheker als u deze geneesmiddelen gebruikt en last heeft van hoest.

Uit de natuur Er komen steeds meer plantaardige en homeopathische hoestmiddelen op de markt, met ingrediënten als zonnedauw (Drosera rotundifolia), klimop ( Hedera helix) en witte heggenrank ( Bry-

onia alba). Sommige van deze kruiden maken het ophoesten mogelijk wat makkelijker, maar dit is niet overtuigend aangetoond. Ipecacuanha en antimoon kunnen voor vervelende bijwerkingen zorgen, maar gelukkig zijn deze stoffen – zeker in homeopathische middelen – meestal zo laag gedoseerd dat ze geen problemen geven. Wie iets plantaardigs wil gebruiken, kan het best kiezen voor tijm- of althaeastroop: dat verzacht zonder bijwerkingen.

noscapine noscapine noscapine noscapine althaea tijm tijm tijm althea, tijm, anijs althea, tijm, anijs

dextromethorfan dextromethorfan dextromethorfan dextromethorfan dextromethorfan pentoxyverine dextromethorfan dextromethorfan ammoniumchloride, anijsspiritus, zoethout ammoniumchloride, anijsspiritus, zoethout

* Apotheekbereiding, daardoor hoge prijs; sommige apotheken bieden deze producten goedkoper aan

24

Gezondgids oktober 2009

aanvullende methoden

Anders weg van pijn Op de grens van de reguliere geneeskunde en ver daarbuiten zijn er legio complementaire behandelmethoden tegen pijn. Pijnexperts geven de zes beste tips voor het kiezen van zo’n behandeling.

W

erkt acupunctuur? Wetenschappers en artsen zijn er niet over uit. Volgens sommige van de vele studies werkt acupunctuur prima, volgens andere net zo goed als een placebobehandeling waarbij een behandelaar lukraak wat naalden in een lichaam prikt. ‘In januari 2009 publiceerde het British Medical Journal een overzichtsartikel dat aantoont dat acupunctuur weliswaar pijn vermindert, maar dat het pijnremmend effect te klein is om patiënten verder te helpen’, zegt prof. Wouter Zuurmond, hoogleraar Anesthesiologie en verbonden aan het VU Medisch Centrum. ‘Dus ga ik er voorlopig van uit dat acupunctuur niet werkt tegen chronische pijn.’ Pijnspecialist dr. Henk Koning van DC|Pijncentrum Almere wil niet aan die conclusie. ‘Uit studies blijkt ook dat acupunctuur misschien niet de pijn zelf kan verminderen, maar patiënten wel in staat stelt die pijn beter te verdragen. Ze kunnen er beter mee leven.’

De stand van zaken rondom acupunctuur is karakteristiek voor nog veel meer andere complementaire behandelmethoden (voorheen vaak ‘alternatieve methoden’ genoemd). Werken ze?

Slechts over één ding zijn alle behandelaars het wel eens: er is veel kaf onder het koren. ‘Veel complementaire behandelaars hebben het beste met hun cliënten voor’, zegt anesthesioloog dr. Marten van Wijhe van het pijncentrum van Universitair Medisch Centrum Groningen. ‘Maar er lopen ook regelrechte boeven rond. Die maken patiënten niet beter, alleen maar zieker, en verdienen kapitalen over de ruggen van ernstig zieke mensen.’

De lijst van complementaire behandelmethoden is te lang en de wetenschappelijke controverse is nog te groot om klip en klaar te stellen welke aanvullende pijntherapie deugt en welke niet. De geïnterviewden geven wel zes belangrijke tips voor pijnpatiënten die op zoek zijn naar een complementaire behandelmethode.

1

Vraag om onderbouwing

De effectiviteit van acupunctuur is omstreden, maar er zijn ondertussen wel enkele tientallen studies over de pijnremmende werking van acupunctuur verschenen in medische tijdschriften. ‘Dat is in ieder geval iets’, zegt prof. Wouter Zuurmond. ‘Al zegt het natuurlijk niet alles.’ Afgaande op de wetenschappelijke literatuur staan binnen de complementaire behandelmethoden acupunctuur en verschillende vormen van de zogenoemde mind-bodybehandelmethoden het sterkst, zegt Martine Busch, directeur van het Utrechtse Van Praag Instituut, dat opleidingen verzorgt op het

47

Aanvullende methoden

gebied van complementaire zorg en mindbody-behandelmethoden. Busch ijvert voor het toepassen van evidence based-methoden binnen de complementaire geneeskunde. ‘Onder mind-bodymethoden vallen bijvoorbeeld ontspanningsoefeningen, maar ook vormen van meditatie. Onderzocht is de mindfulnessmethode, die pijnpatiënten leert om hun pijn te erkennen, maar er niet meteen iets van te vinden. Mindfulness leert patiënten dat ze meer zijn dan hun aandoening. Een stap verder gaan visualisatietechnieken, waarbij patiënten met hun verbeelding proberen het functioneren van hun lichaam te verbeteren. Het klinkt misschien ongelofelijk, maar er zijn studies waarin gebroken armen of afgescheurde pezen sneller herstellen door visualisatietechnieken.’

Patiënten kunnen van hun behandelaars vragen of betrouwbare wetenschappelijke tijdschriften studies naar de werkzaamheid van de therapie hebben gepubliceerd. Het voorbeeld van acupunctuur leert dat ook publicaties geen garantie bieden, maar de behandelingen met het grootste nonsensgehalte vallen dan al af.

2

‘Als mensen met artritis een supplement als glucosamine of chondroïtine willen proberen, dan kunnen ze daarvoor gewoon naar de drogist’, zegt Zuurmond. ‘Deze supplementen zouden kunnen werken. Volgens de vijfhonderd studies naar de effectiviteit helpen ze misschien niet goed tegen de pijn, maar misschien stimuleren ze de aanmaak van kraakbeen in de gewrichten. En hoeveel kost het nou? Een paar tientjes, misschien. Je zult er niet arm door worden. Maar als een behandelaar je een zakje Chinese kruiden aanbiedt voor duizend euro, dan is dat geen zuivere koffie. Dan word je opgelicht.’ Kosten van complementaire behandelingen zouden die van de reguliere behandeling niet moeten overstijgen.

Accepteer geen riskante behandelmethode

‘Als complementaire behandelaars die niet zijn geregistreerd als arts in je lichaam gaan snijden of je injecties gaan toedienen, dan is dat foute boel’, zegt Zuurmond. ‘Met zulke mensen moet je niet in zee gaan. Dat zijn handelingen die alleen medici mogen verrichten.’

Ook niet-invasieve methoden kunnen psychologische risico’s met zich meebrengen. ‘In onze praktijk staan we geregeld voor de vraag of we mensen met een psychologisch-problematische achtergrond wel moeten behandelen’, zegt

48

3

Exorbitante kosten wijzen op oplichting

Henk Koning van DC|Pijncentrum Almere. ‘Geregeld besluiten we dat we een psychologische behandeling beter achterwege kunnen laten.

We weten dat we dan zo’n beerput opentrekken dat onze patiënten er alleen maar slechter van worden. Als zulke mensen in handen komen van sekteachtige groepen, komen ze gegarandeerd in de problemen.’

4

Complementair = niet in plaats van

De term ‘complementair’ (aanvullend) geeft het al aan. Goedbedoelende complementaire behandelaars zullen nooit van een patiënt vragen om hun reguliere behandeling af te breken. ‘Als dat toch gebeurt, zit je verkeerd’, zegt Henk Koning. ‘Een complementaire behandeling mag nooit een reguliere behandeling vervangen.’ Het is daarentegen juist verstandig om je behandelend arts te blijven informeren over de complementaire behandelmethode.

‘In het geval van behandeling met kruiden kan dat van levensbelang zijn’, zegt Marten van Wijhe van Universitair Medisch Centrum Groningen. ‘Berucht is sint-janskruid. Het werkt antidepressief, en daarom gebruiken pijnpatiënten het nogal eens. Ze weten vaak niet dat sint-janskruid de werking van nogal wat andere medicijnen minder effectief maakt. Als je sint-janskruid of iets anders gebruikt, moet je behandelend arts dat weten.’

5

Onderzoek de achtergrond van de behandelaar

Hoe staan de behandelaar en zijn instelling bekend? Waar heeft hij zijn opleiding gevolgd? Is hij aangesloten bij een organisatie? ‘Als iemand niet kan zeggen waar hij is opgeleid of als hij nergens bij is aangesloten, dan is dat al verdacht’, zegt Zuurmond. ‘Informatie die je krijgt, kun je vervolgens intikken in Google. Je kunt daarnaast vragen aan je behandelend arts in hoeverre een instelling goed bekendstaat.’

Een aantal complemen­ taire behandel­ methoden

6

Spreek een doel af

‘Het verschil tussen charlatans en oprechte complementaire behandelaars is dat charlatans patiënten afhankelijk willen houden’, zegt Henk Koning. ‘Oprechte behandelaars willen patiënten beter maken. Om te voorkomen dat ze in een ziekenrol blijven, zouden patiënten met hun complementaire behandelaars eigenlijk hetzelfde moeten doen als met reguliere behandelaars. Ze zouden einddoelen moeten afspreken en samen een plan moeten opstellen.

Ze zouden net zo kritisch moeten zijn als ze zijn ten opzichte van de reguliere zorg.’

Acupunctuur Door naalden te steken in het lichaam proberen acupuncturisten de energiehuishouding van het lichaam te herstellen. Bij electro-acupunctuur zette de behandelaars elektrische spanning op de naalden. Bij acupressuur drukken behandelaars met hun vingertoppen op de plekken waarin acupuncturisten normaliter hun naalden steken.

Ayurveda Klassieke hindoeïstische Indiase gezondheidsleer.

Bachbloesemtherapie Behandeling van aandoeningen met verdunde extracten van bloembladeren.

Bioresonantie Het opsporen van zieke organen via elektrische weerstanden, en het genezen van die zieke organen door elektrische trillingen toe te dienen.

Fytotherapie Behandelen van ziekten met kruiden. Voorloper van moderne farmacologie, bestaat nog steeds.

Homeopathie Genezing van kwalen door extreem verdunde oplossingen van stoffen die de kwaal veroorzaken.

Magnetiseren Ook wel ‘strijken’. Sneller genezen of pijn wegnemen door aanraking.

Qigong Chinese bewegingsleer waarbij bewegingsroutines de energiehuishouding verbeteren.

Visualisatietechnieken Patiënten stellen zich, al of niet onder begeleiding van een therapeut, zo levendig mogelijk voor hoe hun lichaam geneest.

49

Tandbederf

De beste manier om je tanden schoon te houden – dat is het specialisme van Bob ten Cate, hoogleraar Preventieve Tandheelkunde aan het Academisch Centrum Tandheelkunde Amsterdam (ACTA). Hij beantwoordt lezersvragen over gebitsonderhoud.

D

e standaardverzorging van de tanden bestaat uit twee- of driemaal per dag poetsen met een tandpasta met fluoride, eventueel in combinatie met flossen. Poetsen is nodig om de tandplak te verwijderen, maar vooral ook om de tanden bloot te stellen aan de fluoride. ‘Vooral die fluoridemomenten zijn belangrijk’, vertelt Ten Cate. ‘Fluoride beschermt tanden tegen zuuraanvallen van bacteriën.’

Nodig of niet Naast poetsen zijn er veel andere mogelijkheden om het gebit te verzorgen. Een aantal lezersvragen gaat over de effectiviteit van die producten.

‘Zijn ragertjes effectiever dan flossen? Kun je er tanden, kiezen of glazuur mee beschadigen?’, vraagt een lezeres. En een lezer schrijft: ‘Is spoelen met mondwater ècht nodig? Volgens mijn tandarts is het weggegooid geld en is flossen en lang genoeg poetsen voldoende.’

Volgens Ten Cate verschilt het per persoon wat wel of niet nodig is. ‘Het hangt af van de structuur van je gebit, van je manier van poet-

sen, van je eetgewoonten en van de samenstelling van je speeksel. Ragers zijn vaak nuttig voor mensen met complexe gebitsproblemen, bijvoorbeeld als iemand een brug heeft. Maar de gemiddelde persoon heeft geen ragers nodig. Je zou er inderdaad zelfs je tandvlees mee kunnen beschadigen. Ook flossen is niet altijd nodig.’

Er zijn ook veel mondspoelmiddelen te koop, te verdelen in fluoridespoelingen en antimicrobiële spoelingen. Kennis over die laatste categorie is nog beperkt, weet Ten Cate. ‘Sommige bevatten zogeheten polyfenolen. Die zijn wel werkzaam tegen bacteriegroei. Maar er wordt nog veel onderzoek naar gedaan. Het mondwater met fluoride zou wel kunnen helpen tegen cariës, omdat fluoride beschermt tegen gaatjes. Je zou bijvoorbeeld één keer poetsen kunnen vervangen door een fluoride­spoeling.’

Beste borstel ‘Hoe lang moet je eigenlijk poetsen?’, vraagt een lezer zich af. Ten Cate antwoordt: ‘Het is belangrijk dat je met de borstel overal in de mondholte komt. Je bent dan al snel één à twee minuten bezig.

Maar de meeste mensen poetsen helaas niet zo lang.’

Tandpasta en borstels zijn in vele soorten en maten te koop. Elektrische borstels poetsen beter dan gewone borstels, maar verder is ‘duur’ niet per se beter dan ‘goedkoop’. Ten Cate: ‘Ook dat hangt weer helemaal af van je persoonlijke situatie. Tandpasta’s bevatten tegenwoordig allerlei toevoegingen, zoals een witmaker of een middel tegen tandsteen. Die toevoegingen maken een tandpasta duurder. In reclames worden die tand-

‘De meeste mensen hebben geen ragers nodig’

Meer weten?

Veel informatie en adviezen over het gebit is te vinden op de website van het Ivoren Kruis: www.ivorenkruis.nl.

20

Gezondgids september 2009

Goed overleg?

Vragen stellen over een behandeling kan juist bij de tandarts lastig zijn. Een lezer schrijft: ‘Als ik bij de tandarts lig met een klem in de mond, is het moeilijk vragen te stellen. Zo hoorde ik hem zeggen dat hij stiftjes wilde plaatsen. Als ik daarover iets wil vragen, is hij druk bezig of praat hij met de assistente.

Op de rekening staat daarna ‘E19’, wat ik niet begrijp. Wat kunnen we van een tandarts verwachten, wat betreft uitleg en overleg over de behandeling?’ Een tandarts hoort met de patiënt te bespreken wat hij gaat doen en hoeveel dat kost, reageert Ten Cate. ‘Bij complexe problemen wordt meestal een behandelplan gemaakt.

En op de rekening moet staan wat een bepaalde code betekent.

Je kunt eventueel bij je volgende bezoek de rekening meenemen en om uitleg vragen.’

pasta’s weleens gepromoot als ‘gezinstandpasta’, maar ik ben daar niet voor. Want niet iedereen in het gezin heeft de toevoegingen nodig. Ieder gebit is anders. Het is altijd goed om je tandarts om individueel advies te vragen.’

Helder wit Een lezeres wil weten: ‘Wat kun je het beste doen als je gebit niet meer helder wit is? De zogenoemde whitening tandpasta’s richten bij mij weinig uit?’ Ten Cate legt uit dat die tandpasta’s een wit laagje op de tanden leggen en meestal wel effect hebben. ‘Maar ook dat is weer per persoon verschillend. Verkleuring gebeurt ook door veroudering. Het glazuur zelf is bijna doorzichtig, de gele kleur die je ziet is het dentine of tandbeen, dat met de leeftijd geler wordt. Daarnaast kan het oppervlak van de tand zelf verkleuren, vooral door thee en rode wijn. Als een whitening tandpasta niet werkt, kun je eventueel je tanden bleken.

Maar dat maakt het oppervlak van de tanden ruw, waardoor het meer stoffen zal vasthouden.

Uiteindelijk kan bleken dan een averechts effect hebben.’

Appelcider Behalve door gaatjes kunnen tanden ook worden aangetast door tanderosie. Een lezeres die iedere ochtend water met appelcider en honing drinkt, wil weten of dat kwaad kan. ‘En mag ik meteen na het ontbijt mijn tanden poetsen?’ Tanderosie komt door het vaak drinken van zure vloeistoffen zoals sinaasappelsap, vertelt Ten Cate. ‘De mate van erosie hangt af van de kwaliteit van je speeksel en van je drinkgewoonten, bijvoorbeeld of je de drank lang in je mond houdt. Zuur maakt het glazuur een beetje zachter. Als je direct daarna gaat poetsen, kun je een beetje glazuur wegpoetsen. Je kunt daar dan beter even mee wachten.’�

Tandplak De bacteriën in tandplak zetten suikers en zetmeel uit de voeding om in zuur. Dat veroorzaakt de gaatjes in het gebit.

Gezondgids september 2009

21

5

fruit

Appels en peren vergeleken Een appel uit de Betuwe is milieuvriendelijker dan zijn Nieuw-Zeelandse neefje. Maar bij de duurzaamheid van fruit speelt meer: hoe zit het bijvoorbeeld met de bestrijdingsmiddelen?

H

et is altijd wel ergens ter wereld het seizoen voor een bepaald soort fruit, of we bootsen het seizoen na in een verwarmde kas. Het milieu betaalt een prijs voor dat ruime fruitaanbod. Zo is de teelt in kassen energieslurpend. Aardbeien telen in een kas kost 5 tot 6 keer zo veel energie als op de volle grond. Daar staat tegenover dat die Hollandse kasaardbeien wat minder bestrijdingsmiddelen bevatten dan hun zusjes uit andere Europese landen, en aanzienlijk minder dan aardbeien van buiten Europa.

Het invliegen van fruit kost veel energie.

Naast aardbeien zijn het vooral de andere luxe fruitsoorten die per vliegtuig arriveren, zoals bessen, papaja’s, lychees en ananas. Ze zijn te bederfelijk voor vervoer per schip. Minder kwetsbaar fruit, zoals bananen en kiwi’s, komt meestal wel per schip en dat scheelt in brandstof. Maar een Hollandse appel die per vrachtwagen uit de Betuwe komt, doet het op dit punt nog beter. Het is dus maar goed dat het meestgegeten fruit in Nederland tevens het meestgeteelde is: appels.

Bestrijdingsmiddelen Fruit kan aangetast worden door schimmels, schurft en insecten en daarom maakt de gangbare fruitteelt gebruik van bestrijdingsmiddelen (zie ook hoofdstuk 4). De biologische fruitteelt vormt de bekende uitzondering: chemische bestrijdingsmiddelen zijn daar uit den boze. Er wordt gebruikgemaakt van rassen die minder gevoelig zijn voor ziekten en plagen en bij de bestrijding worden natuurlijke vijanden als sluip-

26

Gezondgids Special juni/juli 2009

wespen en lieveheersbeestjes ingezet. De groei van onkruid wordt in boomgaarden tegengegaan door het zaaien van witte klaver en gras. Overigens zijn natuurlijke bestrijdingsmiddelen, zoals kalkzwavel tegen schurft, wel toegestaan. Het marktaandeel van biologisch fruit is met 1,7% nog minimaal. Een tussenvorm is fruit geteeld volgens de normen van Milieukeur, waarbij minder kunstmest en chemische bestrijdingsmiddelen worden gebruikt. Er zijn appels, peren en aardbeien met Milieukeur verkrijgbaar.

De kans op resten bestrijdingsmiddelen is het kleinst bij fruit uit Nederland. Bij fruit uit het buitenland worden de wettelijke normen vaker overschreden, zo blijkt uit controles door de Voedsel en Waren Autoriteit (VWA). De recentste gegevens van VWA betreffen controles in 2007. Bij aardbeien geldt: hoe verder weg, des te meer bestrijdingsmiddelen. Ruim 18% van de doosjes aardbeien van buiten Europa bevatte in 2007 te veel bestrijdingsmiddelen. Bij Europese aardbeien ging het om ruim 3% en bij de Hollandse aardbeien om nog geen 2%. De Hollandse appels scoorden nog beter: in 2007 werd geen enkele overschrijding gevonden. Bij appels uit het buitenland – zowel uit Europa als daarbuiten – was bij 9 à 10% sprake van te veel resten van bestrijdingsmiddelen. Bananen en peren zijn ‘schone’ fruitsoorten, met geen enkele overschrijding in 2007.

Energievriendelijk fruit Zijn Spaanse nectarines een milieu­ vriendelijker keus dan Italiaanse?

De Groente- en Fruitkalender van Milieu Centraal (milieucentraal.nl) geeft antwoord. Op de meloenwe­ reldbol staan voor allerlei verse fruitsoorten de beste keuzes: de landen waaruit je het fruit het best kunt kiezen met het oog op het milieu.

Nederland Appels Bramen Peren Pruimen België Appels Peren

Spanje Grapefruits Mandarijnen Sinaasappels

Frankrijk Abrikozen Appels Pruimen

Italië Kiwi’s Nectarines Marokko Mandarijnen Sinaasappels Senegal Mango’s

Zuid-Afrika Pruimen

Gezondgids Special juni/juli 2009

27

fruit

Overigens wegen de positieve gezondheidsaspecten van fruit ruimschoots op tegen de eventuele nadelen van resten bestrijdingsmiddelen. Het is zelfs niet nodig om fruit te schillen. Tegen de tijd dat het fruit in de winkel ligt, zijn de meeste bestrijdingsmiddelen al afgebroken. Zo niet, dan zijn ze meestal al door de schil heen getrokken.

Schillen heeft dus geen nut, en is zelfs zonde: met de schil gooi je ook allerlei waardevolle stoffen, zoals vezels, weg.

Dat wordt aangeraden om fruit te wassen voor gebruik, heeft te maken met het vuil en stof dat je daarmee wegspoelt. Als er restanten bestrijdingsmiddelen op de schil zijn achtergebleven, dan zijn die er meestal niet af te wassen.

Citrusvruchten vormen een uitzondering: op de schil van citrusfruit kunnen resten van het schimmelwerende middel bifenyl zitten en dat is er wel af te wassen. Wie een citroenschil of ander

citrusfruit voor een recept moet raspen, doet er dus goed aan de vrucht vooraf te wassen.

Appels Nederland heeft ruim negenduizend hectare met appelboomgaarden. Populaire rassen zijn Elstar en Jonagold. Appelbomen bloeien in het voorjaar en vlak daarna worden de jonge vruchtjes met de hand uitgedund. De overblijvende vruchtjes krijgen zo volop de ruimte om uit te groeien tot grote, sappige appels. In het najaar worden de appels met de hand geplukt. Daarom hebben appeltelers de voorkeur voor laagstambomen boven de traditionele hoogstambomen. Na de oogst worden appels in een koelhuis bewaard. Hier wordt de rijping stilgezet door een lage temperatuur, een verlaagd zuurstofgehalte en een verhoogd kooldioxidegehalte. Zo kunnen Jonagold en Elstar tot wel een jaar bewaard blijven en vind je in de supermarkt het hele jaar door Hollandse appels.

Bananen

Allergisch voor fruit

Last van jeuk, tinte­ lingen of irri­tatie van mond, keel of ogen na het eten van fruit?

Grote kans dat er een fruitallergie in het spel is, ook wel oraal­allergiesyndroom genoemd. Meestal gaat het om een appelallergie – 300.000 tot 400.000 Neder­ landers hebben daar last van. Vaak in combinatie met een allergie voor berkenpollen, want het ap­ pelallergeen lijkt sterk op het berkenallergeen.

De meeste allergenen zitten in de schil, daarom zijn de klachten vaak minder bij geschild fruit.

Bij verhitten gaan de allergenen kapot, waardoor appeltaart en appelmoes geen klachten geven.

Het fruit even in de magnetron doen, wil ook nog wel eens helpen. Hoe lang nodig is, is een kwestie van uitproberen.

Sinds enkele jaren bestaat er een appel die van nature minder allergenen blijkt te bevatten: de Santana. Het is een natuurlijke kruising tussen Elstar en Priscilla, een appelras dat resis­tent is tegen schurft. Santana is ook resistent tegen deze belangrijkste appelziekte. Daardoor zijn minder bestrijdingsmiddelen nodig en is de teelt van Santana heel milieuvriendelijk. Driekwart van de mensen met een milde appelallergie kan de Santana goed verdragen. De appel is vanaf het najaar verkrijgbaar in een groot deel van de vestigingen van C1000 en Albert Heijn.

28

Gezondgids Special juni/juli 2009

Na appels en sinaasappels staan bananen in de top-3 van meestgegeten fruitsoorten in Nederland. Wereldwijd is de banaan zelfs de belangrijkste vrucht. In ontwikkelingslanden zijn bananen (na rijst, tarwe en maïs) het belangrijkste voedingsmiddel.

De bananen in onze supermarkten en groentespeciaalzaken worden geteeld op bananenplantages in Colombia, Ecuador, Costa Rica en Panama. De teelt is zeer milieubelastend. Omdat de bananenplant erg gevoelig is voor schimmel, worden veel schimmelwerende middelen gebruikt, die het oppervlaktewater en het grondwater vervuilen.

Bananentrossen worden, terwijl ze aan de bananenplant groeien, ingepakt met plastic dat is behandeld met een schimmelwerend middel. Na de oogst – men plukt de onrijpe bananen met de hand – gaan de trossen door een bad met schimmelwerend middel. Het afvalwater dat daarbij vrijkomt, wordt meestal ongezuiverd geloosd.

Overigens zijn de schimmelwerende middelen al lang en breed afgebroken tegen de tijd dat de bananen in de winkel liggen. Het schimmelwerende middel vormt bijna nooit aanleiding voor overschrijdingen van de bestrijdingsmiddelennorm.

Vanuit Midden-Amerika worden de bananentrossen per zeeschip gekoeld vervoerd naar Nederland, waar ze in koelhuizen worden opgeslagen. Het koelen remt de rijping heel sterk.

Daarom krijgen bananen voordat ze naar de win-

Bestrijdingsmiddelen op fruit

Bron: VWA, 2007

Fruit van buiten Nederland, en vooral van buiten de EU, overschrijdt vaker de normen:

Nederland EU

Buiten EU

Mandarijn Sinaasappel Appel Aardbei Banaan

nvt nvt 0% 1,6% nvt

12,5% 4,6% 8,7% 18,2% 0%

11,9% 6,2% 9,8% 3,2% nvt

boven 5 °C. Bij lagere temperaturen gaan ze rotten. Sinaas­appels die nog niet helemaal oranje waren, kleuren tijdens het bewaren door. Vervolgens komen ze in de schappen van de winkel, als hand- of perssinaasappel. Perssinaasappels zijn eigenlijk handsinaasappels die aan de zure kant zijn, veel pitten bevatten of niet zo makkelijk te pellen zijn. Er bestaat niet zoiets als een pers­ sinaasappelras.

Sinaasappelsap

kel gaan nog een behandeling om de rijping op gang te laten komen. Dat gebeurt met ethyleen, een stof die bananen van nature ook zelf aanmaken voor de rijping.

Een belangrijke schaduwkant van bananen zijn de arbeidsomstandigheden bij de bananenteelt: die laten nogal eens te wensen over. Arbeiders moeten vaak lange dagen maken, worden slecht betaald en zijn onvoldoende beschermd bij het spuiten van bestrijdingsmiddelen.

Keurmerken als Max Havelaar en Oké bieden de garantie dat de bananen geteeld zijn met aandacht voor mens en milieu en voor een eerlijke prijs. Bananen van Chiquita staan wat duurzame keuze betreft op een goede tweede plaats. Deze bananen voldoen aan de eisen van de Rainforest Alliance, die iets minder streng zijn, vooral wat de eerlijke prijs betreft.

Sinaasappels Nederlanders houden van appeltjes van oranje; sinaasappels zijn na appels de meestgegeten fruitsoort. Sinaasappels komen vooral uit Spanje en Marokko, waar ze groeien aan een sinaasappelboom die altijd geënt is op de stam van een citroenboom. Door het enten krijgt de boom eerder vruchten.

Het rijpen van een sinaasappel duurt 10 tot 16 maanden. De kleur zegt niets over de rijpheid.

Sinaasappels beginnen vaak oranje te kleuren na koude nachten. Gele of groene sinaasappels kunnen ook rijp zijn en na verloop van tijd alsnog oranje kleuren.

Sinaasappelplukkers klimmen op ladders in de 4 à 5 meter hoge bomen. Na het oogsten worden de sinaasappels in een pakstation behandeld met schimmelwerende middelen en meestal per vrachtauto in dozen naar Nederland vervoerd.

In koelhuizen zijn de rijpe sinaasappels nog enkele maanden houdbaar bij een temperatuur

Sinaasappelsap is in Nederland het populairste vruchtensap. Van het Nederlandse sinaasappelsap is naar schatting 70% bereid uit geconcentreerd sinaasappelsap. Die aanduiding is terug te vinden op de verpakking.

Terwijl verse sinaasappels meestal uit landen rond de Middellandse Zee komen, is voor sinaasappelsap bijna altijd gebruikgemaakt van sinaasappels uit Brazilië, ’s werelds grootste producent. Na de oogst gaan de Braziliaanse sinaasappels naar een sapconcentraatfabriek, die vaak vlakbij een sinaasappelplantage staat. Hier worden de sinaasappels in een razend tempo geperst: snelheden van 100.000 sinaasappels per minuut zijn geen uitzondering.

Voor 1 liter sap zijn 9 à 10 sinaasappels nodig.

Door vacuümtechniek wordt vervolgens water aan het sap onttrokken. Aroma’s die tijdens dit indampen verdwijnen, worden opgevangen en apart meegeleverd aan de fabrieken die het ingedikte sap kopen. De dikke stroop, het sinaas­appel­ concentraat, wordt gepasteuriseerd, ingevroren in grote tonnen van 200 liter en in zeeschepen naar Nederland vervoerd.

In een drankenfabriek worden water en de meegeleverde aroma’s weer toegevoegd aan het sinaasappelconcentraat. Een klein beetje suiker toevoegen is toegestaan, zolang het suikergehalte niet hoger wordt dan het normale gehalte van sinaasappelsap. Ten slotte wordt het sap gepasteuriseerd. Hierdoor is het pak ongeopend buiten de koelkast weken tot maanden houdbaar. Een deel van het sap wordt niet gepasteuriseerd en wordt verkocht als koelvers sap.

In het koelvak staat vaak ook vers sap. Dat is niet bereid uit concentraat, maar geproduceerd in een Nederlandse fabriek door sinaasappels uit te persen. Vers sap is gekoeld slechts enkele dagen houdbaar. Dit sap benadert versgeperst sap het meest en ook de vitamine C blijft het best intact.

Vette appel Voelt een appel wat vet­ tig aan? Dat zijn geen resten bestrijdingsmid­ delen, maar een stof die de appel zelf ‘uitzweet’ als bescherming tegen schimmels. De stof is onschuldig en eventueel te verwijderen door wassen met water en wat afwasmiddel.

Vitamine C Versgeperst sinaasap­ pelsap bevat tot 50% meer vitamine C dan sap uit concentraat.

Toch is ook dat concen­ traatsap nog steeds een goede vitamine C-bron: één glas levert tweeder­ de van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid en telt volgens het Voe­ dingscentrum mee als één stuk fruit per dag.

Gezondgids Special juni/juli 2009

29