Ellen Thorbecke

VAN Ellen Thorbecke PEKING TOT PARIJS

Nederlands Fotomuseum koestert het archief van Ellen Thorbecke Archief Ellen Thorbecke negatieven

638 contactafdrukken

637

Het archief van Ellen Thorbecke werd in 2008 aan het Nederlands Fotomuseum toevertrouwd door de dochter van de fotograaf. Het bestaat uit 638 zwart wit negatieven in 6x6 formaat in met de hand beschreven verpakkingen en register­kaarten in een houten kistje. Alle negatieven zijn gedigitaliseerd. Daarnaast zijn er oorspronkelijke contactafdrukken en de door haar gepubliceerde boeken.

Het Nederlands Fotomuseum waakt over ruim 175 archieven van fotografen uit Nederland en plaatst deze in een hedendaagse context. Het Fotomuseum bewaart deze in hoogwaardige gekoelde depots en het conserveert, regis­ treert, digitaliseert en presenteert de collectie zowel via digitale kanalen als in publicaties en tentoonstellingen.

Het Fotomuseum beheert ook de auteurs­ rechten op het oeuvre van Ellen Thorbecke.

VAN Ellen Thorbecke PEKING TOT PARIJS

Ellen Thorbecke

7

VOORWOORD

193

Birgit Donker

8

11

INLEIDING

De samenwerking tussen Friedrich Schiff en Ellen Thorbecke

Ruben Lundgren

Ruben Lundgren

DE FOTOBOEKEN VAN ELLEN THORBECKE

201

ALTERNATIEVE REISGIDSEN

257

PROMISED LAND

Rik Suermondt

33

BEIJING EN HET CHINESE ACHTERLAND

China, Please Smile! & Peking Studies (1931-1934)

107

EEN ARTISTIEKE KRUISBESTUIVING

SUBJECTIVERENDE PORTRETTEN

284

Hongkong en Shanghai (1936-1941)

Het Midden-Oosten en het ontstaan van Israël (1944-1945)

BIOGRAFIE & BIBLIOGRAFIE Rik Suermondt

People in China (1935)

143

EN ROUTE

165

PARIJS

Van de Java-China-Japan-Lijn tot de Zuiderzee (1935-1936)

Een onvoltooide fotoreportage (1936)

5

INLEIDING

RUBEN LUNDGREN

Sommige fotoarchieven, hoe klein dan ook, zijn als kostbare parels bewaard gebleven en kunnen decennia later worden ontsloten voor het publiek.

Met het verstrijken van de tijd wordt vaak pas duidelijk wat de daadwerkelijke waarde ervan is. In het voorjaar van 2014 drong tot me door dat het archief van Ellen Thorbecke zo’n parel is. Tijdens mijn onderzoek naar de geschiedenis van Chinese fotoboeken had ik mijn oog laten vallen op haar prachtige publicaties Peking Studies (1934) en People in China (1935), die ze maakte in samenwerking met illustrator en schilder Friedrich Schiff. Deze ‘no-brainers’, zoals mijn co-auteur en bekend fotograaf en verzamelaar Martin Parr de boeken kwalificeerde, waren zo hoog van kwaliteit dat we ze ondanks de forse vraagprijs direct aanschaften om verder te bestuderen. Samen met twee van haar andere titels werden ze opgenomen in onze overzichtspublicatie The Chinese Photobook, from the 1900s to the Present (2015). Een record aantal voor een individuele fotograaf.

En een eer die Thorbecke slechts deelt met de befaamde Chinese fotograaf en tijdgenoot Lang Jingshan.

Bij de presentatie van ons boek in Pakhuis De Zwijger in Amsterdam gaf mijn oud-docent kunstgeschiedenis en fotohistoricus Rik Suermondt een lezing over haar fotoboeken. In 1998 had hij het archief van Ellen Thorbecke opgespeurd bij haar dochter Evelyn en een jaar later een tentoonstelling van haar werk samengesteld voor het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden, met vijftig nieuwe barietafdrukken en haar China-publicaties in vitrines. Ook schreef hij een eerste biografie. Bij een etentje voorafgaand aan de presentatie vertelde hij me hoe moeilijk het in die tijd was om aandacht te krijgen 8

voor haar werk. Budget voor een catalogus was er niet en de foto’s werden nog net niet in de kantine gehangen, maar op een kleine zaal.

Ook de openingsceremonie was karig. Omdat het NRC Handelsblad de avond ervoor onverwachts besloot om de vooraankondiging als scoop op de voorpagina te plaatsen, werd het alsnog erg druk en liepen de bezoekers (zonder drankjes of hapjes) aandachtig langs het werk. Waar die prachtige afdrukken ruim twee decennia later zijn gebleven, blijft een raadsel. Het vermoeden bestaat dat ze door het museum zijn weggegeven Het moge duidelijk zijn dat de waardering voor fotografie als kunstuiting en cultureel erfgoed in Nederland de afgelopen twintig jaar sterk is verbeterd, zeker met de komst van vier foto­ musea. Daarnaast is er veel meer waardering gekomen voor het fotoboek als kunstobject en is de aandacht voor vrouwelijke fotografen in de fotografiegeschiedenis versterkt. Maar bovenal is de positie van China in de wereld van vandaag totaal op z’n kop komen te staan. Van opkrabbelende economie tot potentieel grootste wereldmacht. Al deze veranderingen hebben grote invloed gehad op de herwaardering van het werk van Ellen Thorbecke. Niet alleen in Nederland is er meer belangstelling. Ook in de Volksrepubliek zelf is er vraag naar de schaarse beelden uit de dynamische decennia vóór de intrede van het communisme. Een tijd waarin ‘East Meets West’ een begrip was en ook de Chinese fotografie tot een kortstondige bloei kwam. De unieke en empathische blik waarmee Thorbecke naar het land keek, wordt nu misschien nog wel sterker gewaardeerd door de nazaten van de bewoners die ze ruim tachtig jaar geleden met haar typemachine en camera beschreef en fotografeerde. Chinese verzamelaars van fotografie die ik op veilingen en antiek­markten ontmoet, hebben een grote interesse in de jaren dertig, en niet zonder reden. In die jaren werden voor het eerst de contouren zichtbaar van een moderne Chinese identiteit en kwam er langzaam een einde aan de ‘eeuw van de vernedering’ door buitenlandse interventies en onderwerping.

Ook het werk dat Thorbecke in Parijs en het Midden-Oosten heeft gemaakt, mag echter niet onbenoemd blijven. In dit boek tonen we voor het eerst de foto’s die ze in 1936 in de ‘cité d’amour’ heeft geschoten met als doel een nooit gerealiseerd fotoboek. Daartoe horen ook fraaie vintage prints van Parijse straatscenes die recent werden ontdekt bij familie in de Verenigde Staten. En ook een aantal prachtige beelden uit Palestina die zij publiceerde in haar boek Promised Land (1947) over het ontstaan van Israël, en die eveneens nooit eerder te zien waren.

Voor deze monografie hebben Rik Suermondt en ik ons best gedaan een zo volledig mogelijk beeld te geven van het werk van Ellen Thorbecke.

Heel veel dank gaat uit naar de medewerkers en directeur Birgit Donker van het Nederlands Fotomuseum, die vanaf het begin mijn idee om dit werk onder de aandacht te brengen heeft ondersteund. En in het bijzonder aan Martijn van den Broek die als projectleider, zelfs in de donkere dagen van de coronacrisis, de tentoonstelling en publicatie staande heeft weten te houden. Ook is veel dank verschuldigd aan verschillende familieleden van de fotograaf.

Met name dochter Evelyn Thorbecke, die in 1998 Rik Suermondt uitvoerig te woord stond over

leven en werk van haar moeder. En kleindochter Kirsti Järvinen, die een grote bijdrage leverde voor de huidige monografie en tentoonstelling.

Zonder hun inzet was het niet mogelijk geweest dit boek te maken. En aan sinoloog Gerd Kaminski, wiens onuitputtelijke promotie voor het werk van Friedrich Schiff van groot belang is geweest.

Ik hoop dat u als kijker en lezer net zoveel plezier zult ervaren als ik tijdens mijn reis van Peking tot Parijs, in de voetsporen van de briljante fotograaf en journalist Ellen Thorbecke.

Enveloppe met daarin de introductie uit het kinderboek 3 in 1 (1934)

9

‘The Camel-driver’ uit boek People in China, 1935

10

DE FOTOBOEKEN VAN ELLEN THORBECKE

Het Geheimzinnige China (1937), Hong Kong (1939) en Shanghai (1941). Bij de overdracht van het archief aan het Nederlands Fotomuseum te Rotterdam in 2008 kwamen nog eens ruim vierhonderdvijftig 6x6-negatieven tevoorschijn, voornamelijk gemaakt in het Midden-Oosten en Parijs, en in totaal 637 losse contactafdrukken.3 In deze beschouwing staan haar zes boekpublicaties centraal. Wat maakt de uitgaven zo onderscheidend? En welk beeld schetste zij als westerse correspondent van China en de totstandkoming van Israël?

BRUISEND BERLIJN RIK SUERMONDT

De journaliste en fotografe Ellen Thorbecke (geboren Ellen Kolban, 1902-1973) verbleef in de jaren dertig in China als correspondente van Berlijnse kranten en als vriendin en echtgenote van de Nederlandse gezant Willem Thorbecke.1 Ter illustratie van haar artikelen maakte zij een reeks portretten en straatbeelden op het Chinese platteland en in de steden Beijing, Shanghai en Hongkong. Het materiaal vormde de basis voor vijf bijzondere boekpublicaties, waarbij zij zelf de teksten schreef en de Oostenrijkse kunstenaar Friedrich H. Schiff aanvullende cartooneske tekeningen en aquarellen maakte. De uitgaven getuigen van een warme belangstelling voor bewoners uit alle lagen van de Chinese bevolking en van inzicht in het internationale politieke krachtenveld in de voor China roerige periode van het interbellum. Thorbecke registreerde de veranderende identiteit van de jonge Republiek op het breukvlak van eeuwenoude tradities (de keizerlijke dynastieën) en westerse modernisering. In 1947 publiceerde zij haar zesde en laatste boek, Promised Land, een optimistische reportage over de opbouw van de Joodse staat Israël in het toenmalige Engelse mandaatgebied Palestina.

In Engeland, Amerika en het Verre Oosten verwierf Ellen Thorbecke enige faam met haar boeken Peking Studies (1934), People in China (1935) en Promised Land (1947). In Nederland, waar zij met haar man sinds 1960 de helft van het jaar in Den Haag woonde, bleef zij lange tijd vrijwel onbekend. In 1998 werd bij haar dochter Evelyn te Amsterdam een klein deel van het China-archief teruggevonden.2 Het betreft 184 negatieven van formaat 6x6, een dummy met zeventig ingeplakte foto’s en vijf fotoboeken.

Naast de drie genoemde publicaties zijn dat

Ellen Thorbecke was in veel opzichten een bijzondere vrouw. Zij was eigenzinnig, mooi, bezat flair, was sociaal vaardig, had een brede culturele en politieke interesse en was rijk gezegend met artistiek talent. Zij behoorde tot die groep van moderne, geestrijke vrouwen die tijdens de vrijzinnige jaren van de Weimarrepubliek haar eigen weg zocht en een maatschappelijke carrière nastreefde. Als kind van de bemiddelde grootgrondbezitter Rudolf Kolban en de

Fotograaf onbekend, Ellen Thorbecke, ca. 1930

1.

Dit essay is een uitbreiding van een eerder door mij geschreven biografie over Ellen Thorbecke, gepubliceerd in: Photolexicon, volume 16, nr. 32 (November 1999) 2.

Nadat mijn toenmalige docent Kees Maaswinkel van het Kunsthistorisch Instituut van de Universiteit Utrecht in 1985 kortstondig contact had met Evelyn Thorbecke, zocht ik haar in 1998 in Amsterdam op. Directe aanleiding was de aanschaf van het boek People in China. Evelyn was direct welwillend om mij het archief te tonen, een biografie te laten schrijven en haar medewerking te verlenen aan een tentoonstelling voor het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden.

3.

Zie https://collectie.nederlandsfotomuseum.nl Ellen Thorbecke, geraadpleegd 6 september 2020.

11

BEIJING EN HET CHINESE ACHTERLAND China Please Smile! & Peking Studies (1931-1934) In de publicaties over China van Ellen Thorbecke (1902-1973) vormt de botsing van oosterse traditie en westerse vernieuwing het centrale thema. Een eerste resultaat was de dummy China, Please Smile!, waarbij zij nauw samenwerkte met de Oostenrijkse kunstenaar Friedrich Schiff (1908-1968). Het boekontwerp bevat een opvallende combinatie van ingeplakte foto’s, teksten en pentekeningen. Op de eerste pagina maken we kennis met de twee getekende hoofdpersonages: de Engelsman Mr. Pim – het prototype van de westerse koloniaal met tropenhelm, pijp en camera – en de gastvrije Chinees Mr. Wu. Samen maken zij een reis door Beijing en het achterland van China. Aan de hand van hun gesprekken wordt de lezer geïnformeerd over Chinese gewoonten en gebruiken en de betekenis van oude monumenten. Doel was om meer begrip voor elkaars culturen te kweken en het negatieve beeld dat er in het westen van China bestond bij te stellen.

Na het ongepubliceerde China, Please Smile! verscheen in 1934 Peking studies. Dit plaatwerk paste in het rijtje etnografische en toeristische boeken waarvoor tijdens het interbellum een markt was ontstaan door de expansiepolitiek van de koloniale mogendheden.

Opnieuw doken de stripfiguren Mr. Pim en Mr. Wu op, om de kijker rond te leiden langs de monumenten en karakteristieke inwoners van Beijing. Ellen Thorbecke fotografeerde de architectuur van de Verboden Stad en de Hemelse Tempel, een boeddhistisch begrafenis­ ritueel en jonge leerlingen uit het Chinese theater. Ook maakte zij opnamen van Chinese straattypen, zoals waarzeggers, kappers en riksja-koelies. De westerse inwoners van het Legation Quarter en hun levensstijl zijn vrijwel geheel afwezig. Dit gold niet voor de tekeningen van Schiff, die − wellicht geïnspireerd door zijn verblijf in Shanghai − een meer mondain Beijing schetste.

31

Chongwenmen-poort

32

Middageten op de stoep

33

34

EERSTE VOORSTUDIE VAN PEKING STUDIES Deze kleine, losbladige dummy laat voor het eerst het samenspel zien tussen de fotografie van Ellen Thorbecke en de illustraties van Schiff.

De achttien originele fotoafdrukken met getypte bijschriften en de zes tekeningen zijn nog op gescheiden pagina’s ingeplakt. Centraal staan kinderen en de Chinese eetcultuur. Op een enkele pagina zijn de contouren zichtbaar van het in 1934 door uitgeverij Kelly & Walsh gepubliceerde plaatwerk.

35

Guichets du Louvre en Pont du Carrousel

166

167

168

169

Deze monografie vertelt het verhaal van een vrijgevochten vrouw die een unieke positie in de internationale fotografie innam. In 1931 vertrok Ellen Thorbecke (geboren Ellen Kolban, 1902-1973) vanuit Berlijn naar China om herenigd te worden met haar geliefde Willem Thorbecke die als gezant is aangesteld. Van huis uit was Thorbecke journalist en ze schafte voor deze reis haar eerste camera aan.

In China begon ze met het fotograferen van het dagelijks leven.

De foto’s publiceerde ze in de door haarzelf samengestelde foto­ boeken, waaronder Peking Studies (1934) en People in China (1935) en tonen een zeldzaam beeld van het dagelijks leven in Beijing, Shanghai, Hongkong, Parijs en het Midden-Oosten.

Samengesteld door Ruben Lundgren Tekst en redactionele ondersteuning door Rik Suermondt