Grafisch Geluk

Grafisch geluk steendrukkerij de Jong & Co (1911_1994) vrijplaats voor ontwerpers

_Bas van Lier

_inhoud _Voorwoord _3 1_EEN FRIESE SOCIALIST MET ONDERNEMERSZIN _4 _STEENDRUK_6

2_KWALITEIT IN DIENST VAN DE GOEDE ZAAK _10 _OFFSET_11

3_BLOEI IN CRISISTIJD _18 4_Kennummer 1486 _24 5_EEN HOBBYCLUB VOOR ONTWERPERS _28 6_MODERNE OFFSETDRUKKERS IN HET KWADRAAT _36

g r a f i s c h g e l u k _2_steendrukkerij de Jong & Co 1911_1994

7_’DIE MAN HEEFT HET BEDRIJF ZO BEKEND GEMAAKT’ _46 8_’DRUKKEN IS EEN MENTALITEIT’ _56 _DE JONG EN ANDEREN_58 _DE BESTE BASIS VOOR HET DRUKKERSVAK_59

9_TIJD VOOR VERANDERING _64 10_HET EINDE VAN DE ‘MOEDER DER KWALITEITSDRUKKERIJEN’ _72 _NAWOORD _74 _REGISTER _76 _TENTOONSTELLINGEN STEENDRUKKERIJ DE JONG & CO _77 _KWADRAATBLADEN _78 _BRONNEN _79 _COLOFON _80

_Personeel van steendrukkerij de Jong & Co in de kantine tijdens de tentoonstelling ‘Man in Moskou’ in 1961 (foto Eddy Posthuma de Boer)

_voorwoord Met groot genoegen aanvaard ik de uitnodiging van Premsela, Nederlands Instituut voor Design en Mode en Lecturis publishing om in mijn hoedanigheid van voorzitter van de Grafische Cultuurstichting een voorwoord bij deze publicatie te schrijven. Premsela maakt zich sterk voor het onderzoeken, bewaren en toegankelijk maken van het Nederlandse designerfgoed voor een breed publiek, onder meer door publicaties als deze te ondersteunen.

Dat in dit geval de geschiedenis van een grafisch bedrijf als uitgangspunt is genomen, doet mij extra plezier. Het is een erkenning van de rol die de grafische bedrijfstak speelt voor het ontwerpvak.

In 1930 schreef mr P. Borst in zijn inleiding ‘Verandering van tijden’ in het kerstnummer van Drukkersweekblad: ‘Dat het beeld van het Drukkersbedrijf steeds wisselt, is op zich zelf geen reden tot pessimisme. Dat mensen en instellingen, die hun taak in het leven hebben volbracht, van het toneel verdwijnen, om plaats te maken voor jonge en nieuwe krachten, – het is het eeuwenoude verschijnsel, dat zich in de natuur voltrekt.’

Anno 2011 is de grafische wereld in crisis. Fascinerende veranderingen doen twijfelen aan het verdere bestaansrecht van deze bedrijfstak. Internet past bij de toenemende globalisering van onze maatschappij. Berichten verschijnen vrijwel onmiddellijk op je beeldscherm. Googelen is inmiddels een vanzelfsprekende handeling.

Jaarverslagen van beursgenoteerde ondernemingen vind je online. Overheden communiceren bij voorkeur digitaal met hun burgers. Met je vrienden ‘praat’ je via Facebook. Zonder je smartphone ben je hopeloos onthand.

Waarom dan nu nog een boek lezen over een drukkerij die heeft bestaan van 1911 tot 1994?

U heeft een boek in handen dat vertelt over bevlogenheid. Over niet aflatende drang naar perfectie. Over een mentaliteit waarmee prachtige dingen tot stand zijn gebracht. Over hoe bevlogen mensen een voorbeeld zijn voor anderen en een hele periode in de Nederlandse culturele wereld een centrale rol spelen.

Steendrukkerij de Jong & Co was een begrip in grafisch Nederland in de tweede helft van de vorige eeuw. Zij cultiveerde als een van de eerste bedrijven hechte banden met ontwerpers en deed een lange reeks van bijzondere uitgaven en publicaties ontstaan, waardoor je kunt spreken van een unieke grafische cultuur. Die kent trots en beroepseer, maar ook een voorliefde voor en engagement met het experiment. Alle publicaties die op deze wijze tot stand kwamen, worden nog steeds hoog gewaardeerd en zijn van historisch belang.

Het grafische vak is een prachtig vak. In essentie gaat het om het met elkaar – opdrachtgever, ontwerper en drukker – maken van mooie dingen. Dit leidt tot trots en persoonlijke bevrediging, naast zakelijk succes.

Marktveranderingen beïnvloeden bedrijfstakken. Dat was in 1930 al zo, dat is anno 2011 nog steeds het geval.

De grafische industrie had ooit het monopolie op informatieverspreiding. Dat is inmiddels al decennia geleden.

Nu is de grafische industrie een krimpend onderdeel van een explosief groeiende digitale communicatiewereld.

Maar nog altijd maken grafische bedrijven in hechte samenwerking met ontwerpers prachtige producten op maat tot grote tevredenheid van opdrachtgevers. Naar het voorbeeld van drie generaties Brattinga en hun medewerkers.

Ik wens u veel leesplezier.

Arie Lenoir voorzitter Grafische Cultuurstichting Amsterdam, augustus 2011

Geraadpleegd: _mr. P. Borst, ‘Verandering der tijden’, in kerstnummer 1930 Drukkersweekblad _Titus Yocarini, ‘Een culturele daad van niveau’, in Grafisch Nederland 2007

_Frederike Huygen, Complot rond een vierkant. De goodwilluitgaven van Drukkerij Rosbeek 1969-2006. Uitgeverij Huis Clos, Rimburg, 2010.

g r a f i s c h g e l u k _3_steendrukkerij de Jong & Co 1911_1994

U kunt dit boek lezen als een familievertelling over drie generaties Brattinga. Over een sociaal bewogen pionierondernemer, opgevolgd door zijn zoon die uitgroeide tot een notabele ondernemer met liberale overtuigingen. Over een generatieconflict tussen zoon en kleinzoon en hoe de laatste zijn vleugels uitslaat buiten het familiebedrijf en zich ontwikkelt tot een centrale figuur in de Nederlandse ontwerp- en communicatiewereld. En over de medewerker die het bedrijf ondertussen voortzette en niet kon voorkomen dat het uiteindelijk ten onder ging.

Ook kunt u dit boek lezen als het verhaal van een bedrijf van bescheiden omvang tegen de achtergrond van grote maatschappelijke gebeurtenissen als economische hoogtij, oorlogen, bezetting en diepe beurscrises.

Zelfs kunt u dit boek lezen als een verhaal over de betekenis van technische innovaties en de gevolgen daarvan voor de maatschappij en het individuele bedrijf daarin. De opkomst van steendruk, de overvleugeling daarvan door offset en de gevolgen van deze techniekveranderingen voor de werknemers en de werkgelegenheid.

­_ STEENDRUK De lithografie of steendruk was tegen het einde van de achttiende eeuw ontwikkeld door Alois Senefelder (1771-1834).

Het procédé is gebaseerd op het gegeven dat water en vet elkaar afstoten. De af te drukken tekening wordt met vetkrijt of tusche (vethoudende inkt) in spiegelbeeld op een vlakgeslepen kalksteen aangebracht. Nadat de tekening is gefixeerd met een oplossing van Arabische gom en salpeterzuur in water, wordt de steen op de pers nat gemaakt en met een roller geïnkt.

Het papier wordt vervolgens direct op de steen gelegd om de tekening over te brengen.

Het grote voordeel van deze vlakdrukmethode was dat er veel gemakkelijker en goedkoper afbeeldingen mee konden worden gedrukt dan met de bestaande hoogdruk- (houtsnede) e e n f r i e s e s o c i a l i s t m e t o n d e r n e m e r s z i n _6_1874_1924

of diepdrukmethoden (gravure, ets). De steendruk werd daarom snel populair, helemaal toen na 1840 de chromolithografie of kleurensteendruk in zwang raakte. Het vergde precisie en geduld om voor elke kleur een aparte steen te prepareren en de afbeelding, als het moest tien of twintig keer, in register over elkaar heen af te drukken. Maar het procédé was sneller geleerd dan het maken van een houtsnede of gravure en het veelkleurige resultaat was tot dan toe ongeëvenaard.

Zeker voor handelsdrukwerk, zoals visitekaartjes, etiketten en reclameplaten, met een combinatie van tekst en beeld, was steendruk een perfecte oplossing die op de vleugels van de voortschrijdende industrialisatie in de tweede helft van de negentiende eeuw een grote vlucht nam. Rond de eeuwwisseling kende het land vele tientallen grotere steendrukkerijen met namen als Van Leer, Van Roessel, Faddegon, Luii, Senefelder en Kotting in Amsterdam, Lankhout en Smulders in Den Haag, Kuhn en Stadler & Sauerbier in Rotterdam, Van Boekhoven in Utrecht en ‘De IJsel’ in Deventer.

_Lithosteen van een verpakking voor Sluis (Steendrukkerij Amsterdam)

e e n f r i e s e s o c i a l i s t m e t o n d e r n e m e r s z i n _7_1874_1924

_Het interieur van de drukkerij aan het Achterom, omstreeks 1918 (foto’s W.N. van Oest; archief SDJ)

_Etiketten uit de voorbeeldboeken van steendrukkerij de Jong & Co uit de periode 1915-1950 (archief SDJ)

e e n h o b b y c l u b v o o r o n t w e r p e r s _30_1945_1961

II_

III_

I_

IV_

I_Cor van Velsen, 1946, 80 x 110 cm (NAGO) II_Charles Roelofsz, 1945, 51 x 76 cm (Le Coultre) III_jubileumuitgave Steendrukkerij de Jong & Co 40 jaar, Pieter Brattinga, 1951, 16 x 22 cm (MH) IV_Cor van Velsen, 1946, 52 x 76 cm (NAGO) V_Pieter Brattinga, 1951, 51,5 x 76 cm (RA)

V_

I_

e e n h o b b y c l u b v o o r o n t w e r p e r s _31_1945_1961

II_

IV_

III_

I_Reyn Dirksen, ca. 1950, 53,5 x 78 cm (Van Sabben) II_Reyn Dirksen, 1950, 41,5 x 58 cm (RA) III_Otto Treumann, folder Filmweek Arnhem, 1955; de grillige vormen in dit ontwerp zijn ontleend aan door de ontwerper in de drukkerij verzamelde voorlopers (RA) IV_Reyn Dirksen, 1950, 64,5 x 86,5 cm (Van Sabben)

m o d e r n e o f f s e t d r u k k e r s i n h e t k w a d r a a t _40_1950_1965

I_

II_

IV_

_In de vroegste affiches voor de kantinetentoonstellingen zat nog geen stramien, totdat Pieter Brattinga halverwege 1956 een patroon van rechthoeken begon te gebruiken. Daarmee kwam er meer eenheid in de serie.

I_Werken op papier van Jan Sleper, maart/april 1955 II_Foto’s van Ed van der Elsken, april/mei 1956 III_Vrije tekeningen, letters en typografie van S.H. de Roos IV_Architectuur, vormgeving en affiches van Olivetti, februari/ maart 1956 (alle affiches MH) III_

II_

I_

IV_

I_Frans Mettes, 1954, 83 x 116 cm II_Jan Bons, 1959, 69 x 50 cm (RA) III_Wim Crouwel, 1960, 70 x 100 cm IV_Paul Kuiper, 1960, 45 x 78 cm V_Dick Elffers, 1961, 63 x 100 cm (RA) (alle affiches CGE behalve II en V) V_

m o d e r n e o f f s e t d r u k k e r s i n h e t k w a d r a a t _41_1950_1965

III_

m o d e r n e o f f s e t d r u k k e r s i n h e t k w a d r a a t _42_1950_1965

I_

II_

V_

III_

IV_

I_Benno Wissing, 1963, 50 x 75 cm II_Dick Bruna, 1966, 75 x 83cm III_Dick Bruna, 1961, 45 x 64,5 cm IV_Dick Elffers, 1961, 81,5 x 112 cm (CGE) V_Dick Elffers, 1963, 61 x 99,5 cm (alle affiches RA behalve IV; illustraties Dick Bruna Š Mercis 1953-2011)

m o d e r n e o f f s e t d r u k k e r s i n h e t k w a d r a a t _43_1950_1965

_Otto Treumann, 1957, 68 x 97,5 cm (RA)

t i j d v o o r v e r a n d e r i n g _66_1969_1979

I_

V_

II_

III_

_Vanaf het moment dat hij door Pastoe in aanraking was gekomen met steendrukkerij de Jong, liet Dick Bruna er talloze affiches drukken. Nadat Pieter Brattinga in 1971 Mercis had opgericht om namens Bruna zijn zakelijke belangen te behartigen, drukte De Jong & Co ook de nijntjeboeken en -merchandising.

I_Affiche Pastoe, 1958, 45 x 68 cm (RA) II-IV_Correspondentiesetjes (Bouwer) V_Affiche Nederlands Zuivelbureau, 1971, 83 x 118 cm (RA) (illustraties Dick Bruna Š Mercis 1953-2011) IV_