Anne van der Zwaag
LOOKS GOOD FEELS GOOD IS GOOD Hoe Social Design de wereld verandert
Olafur Eliasson & Frederik Ottesen, Little Sun, 2012 Merklit Mersha/Little Sun
SOCIAL DESIGN
ENERGY pagina
—22—
2
3 SOCIAL DESIGN
4
Gabriele Diamanti, Eliodomestico, 2011 Gabriele Diamanti
SOCIAL DESIGN
WATER pagina
SOCIAL DESIGN
—64—
5
Tjep., OOGST 1000, 2009 Tjep.
SOCIAL DESIGN
FOOD pagina
—108—
6
7 SOCIAL DESIGN
8
Biocouture Ltd., BioBiker, 2011 Biocouture Ltd.
SOCIAL DESIGN
pagina
—156—
9
SOCIAL DESIGN
WASTE
Vestergaard, LifeStraw, 2005 WaterNlife & Vestergaard
SOCIAL DESIGN
WELL-BEING
pagina
—200—
10
11 SOCIAL DESIGN
VOOR WOORD
SOCIAL DESIGN
In de afgelopen jaren is Social Design een begrip geworden dat de aandacht trekt van vormgevers, architecten, kunstenaars, overheden en ook het bedrijfsleven. Dit boek brengt deze snel opkomende en belanghebbende richting binnen design en ver daar buiten op een visuele en toegankelijke manier in beeld.
Looks Good Feels Good Is Good is een inspirerend naslagwerk en tegelijker tijd bedoeld als katalysator van een stroming en mentaliteit met groot potentieel. Wij hopen met dit boek de nieuwsgierigheid naar de betekenis en invloed van Social Design te prikkelen en haar toepassing te stimuleren. De publicatie kwam tot stand in samenwerking met Stichting DOEN en sluit aan bij de doelstellingen van de stichting: het financieren van onder nemende, vernieuwende en risicovolle initiatieven die laten zien dat het anders kan en daarmee de wereld veranderen. Anne van der Zwaag
De publicatie is in vijf hoofdstukken ingedeeld: Energie, Water, Voedsel, Afval en Welzijn. Deze thema’s raken allemaal aan economie, maatschappij en milieu en vragen stuk voor stuk om een creatieve, duurzame en inter disciplinaire aanpak. Ieder hoofdstuk bevat een verdiepende inleiding op het thema, interviews met innovatieve en inventieve ontwerpers, architecten en kunstenaars alsook bijzondere voorbeeldprojecten van over de hele wereld, voorgedragen door experts uit het veld.
12
Zo’n tien jaar geleden was de design wereld nog vol van gelimiteerde en kostbare showpieces, en stond esthetiek versus functionaliteit in het designdiscours regelmatig centraal. Designprijzen gingen niet zelden naar overbodige en soms zelfs vervuilende toevoegingen aan de enorme berg producten die de wereld al rijk is. Nu handelen designconferenties en -tentoonstellingen steeds vaker over maatschappelijke, ecologische en economische vraagstukken en de rol die de ontwerper hierbinnen zou kunnen spelen. Het delen van zorgen, maar ook kennis en expertise staan meer en meer centraal. Met tentoon stellingen getiteld ‘Design for the other 90%’ en ‘Why Design Now’, conferenties genaamd ‘Rethink’ en ‘What Design Can Do’ en teasers zoals ‘We cannot not change the world’ trekt Social Design de aandacht van ontwerpers, archi tecten, kunstenaars, entrepreneurs, beleidsmakers, bedrijven en non-profit organisaties. Waar Social Design voor staat, wie zich ermee bezig houden, over welke onderwerpen het gaat en wat Social Design-projecten zijn, is echter niet altijd even duidelijk. De term Social Design lijkt te verwijzen naar projecten of producten die zich in de eerste plaats tot de maatschappij verhouden. De werking van onze eco nomische systemen en milieukwesties zijn voor deze creatieve richting echter minstens zo belangrijk, zo zal blijken in dit boek. De term impliceert ook dat het in de eerste plaats design-gerelateerde
projecten betreft terwijl prangende hedendaagse vraagstukken nadruk kelijk interdisciplinaire oplossingen behoeven. In die zin moet er eerder worden gesproken over een mentaliteit dan over een discipline. Of zoals designactivist John Emerson het verwoordt: ‘A socially responsible design practice may take on any number of forms for intervention, education or advocacy – even spinning off non-profits or nongovernmental associations. At a certain point, a socially responsible design practice may cease to be recognized as design at all.’ Social designers kunnen ontwerpers zijn, architecten, kunstenaars, maar ook uitvinders, organisatoren, regis seurs, katalysatoren, activisten en zelfs dromers. De projecten zijn breed en divers, net als de problematiek waar social designers zich in verdiepen. Onderwerpen en vraagstukken kunnen heel lokaal georiënteerd zijn, sterk afhankelijk van plek en situatie en gericht op het inventief oplossen van dagelijkse en praktische problemen. Ze kunnen echter ook gekoppeld worden aan wereldwijde vraagstukken over problematiek op het gebied van voedselproductie of energieverbruik. Het streven naar duurzaamheid vormt het belangrijkste motief van social designers en moet een dynamisch evenwicht bewerkstelligen tussen: 1. De bescherming en verbetering van natuurlijke ecosystemen en bronnen; 2. Economische productiviteit; 3. Voorziening van sociale infrastruc tuur. Als duurzaamheid de centrale waarde is van Social Design, dan zorgt Social Design voor de balans tussen maatschappij, natuur en economie, oftewel ‘People’, ‘Planet’, ‘Profit’: Social Design omvat alle designstromingen die een duurzame leefstijl ondersteunen en alternatieven aandragen voor de huidige sociale en economische systemen.
13
SOCIAL DESIGN
WAT IS SOCIAL DESIGN
SOCIAL DESIGN
WAAROM SOCIAL DESIGN
Brazilië en India, vijfentwintig jaar geleden woonden de minst bedeelden in de minst ontwikkelde gebieden. Ten slotte heeft de aantrekkingskracht van de stad, letterlijk, grote verschuivingen teweeggebracht. Wanneer de nieuwe millenniumdoelen in 2050 moeten zijn gerealiseerd zal zo’n zeventig procent van de mensen in steden gevestigd zijn, terwijl vijfentwintig jaar geleden het grootste gedeelte van de wereld De acht millenniumdoelstellingen, bevolking nog in landelijke gebieden ofwel ‘United Nations Millennium woonde. Dit zijn maar een paar van Development Goals’, zoals die in 1990 de grote internationale verschuivingen zijn geformuleerd, lopen in 2015 af. die direct hun weerslag hebben op de De eerste doelstelling, het halveren menselijke samenleving, de natuur en van het aantal mensen dat leeft in de economie; alles hangt uiteindelijk extreme armoede en honger, is gehaald. met elkaar samen. Menselijk welzijn Intussen wordt er gewerkt aan acht is in grote mate afhankelijk van econo nieuwe afspraken voor een betere mische vooruitgang en de bestrijding wereld, want de problemen zijn nog van honger en armoede, maar als de lang niet opgelost. Ook gezondheid, een economische groei niet wordt ingeperkt duurzaam leefklimaat en internationale zal onze aarde in 2050 door de vervui handelsverdragen staan bijvoorbeeld ling van het milieu haar negen miljard op de agenda. De wereld is in vijfen bewoners niet meer kunnen voeden, twintig jaar veranderd en de wereld en de samenleving hierdoor wankelen. bevolking nog sneller ‘People’, ‘Planet’ en gegroeid dan verwacht. ‘Profit’ verhouden De agenda voor ná zich tot elkaar in een 2015 zal daarom flink essentieel maar zeer aangepast moeten kwetsbaar verband. worden. De financiële, voedsel- en klimaat Voedsel bijvoorbeeld, crises van de afgelopen staat hoog op de jaren hebben de ver lijst van prangende houdingen in de wereld ‘Global Issues’ van aangescherpt en laten de Verenigde Naties. nog meer zien dat de Oost-Azië en de Pacific problemen van deze eeuw internatio staan voor een groot voedselvraagstuk: nale problemen zijn die je ook op die twee derde van de ondervoede men manier moet aanpakken. Waar in 1990 sen op aarde woont in dit gebied. de rol van de westerse G7 nog groot Is er wel te eten dan is dat niet altijd was, heeft nu de G20 (met daarin voedzaam en verantwoord voedsel. voormalige ontwikkelingslanden zoals Dit zie je terug in de mentale en fysieke China en India) behoorlijke invloed ontwikkeling van met name kinderen. op het mondiale toneel; de opkomende Tegelijkertijd eisen de welgestelde economieën krijgen steeds meer aan bewoners van deze regio steeds meer zien. Ook is er op demografisch gebied en beter eten op. Als gevolg van deze veel veranderd; extreme armoede treft ongelijke verdeling van voedsel is nu met name de (nieuwe) midden de kans op sociale onrust en burger inkomenlanden zoals China, Indonesië, oorlogen groot. Om dit tegen te gaan
DE PROBLEMEN VAN DEZE EEUW ZIJN MONDIALE PROBLEMEN
14
moet meer voedsel worden geprodu ceerd, de vraag naar voedsel zal tot 2050 met zeventig procent gaan groeien. Nederlanders consumeren drie keer zoveel als de aarde aankan, daarmee bezet Nederland de negende plaats op de wereldranglijst van ecologische ‘footprints’. De olie staten, Canada, de Verenigde Staten en Australië staan boven aan. In totaal verbruikt de wereldbevolking vijftig procent meer dan de wereld levert, maar we kunnen de aarde onmogelijk vermenigvuldigen.
Je komt het woord in elk jaarverslag van multinationals tegen, soms zelfs honderden keren; in een recent jaar verslag van AkzoNobel veel vaker dan het woord verf, terwijl dit toch de core business van het bedrijf is. Het World Business Council for Sustainable Development maakte in 2010 de zogeheten Visie 2050 bekend, een tijdpad voor bedrijven die op sociaal, ecolo gisch en financieel terrein veranderingen moeten doorvoeren. Om de bedrijven te mobiliseren, werken achthonderd weten schappers wereldwijd aan Actie 2020, een ‘to do’-lijst op het gebied van water, energie, milieu en sociale gelijkheid. In 2020 moeten bedrijven de veranderingen op deze lijst kunnen implementeren om de millenniumdoelstellingen voor 2050 te realiseren. Accountantskantoor Deloitte onderzocht alvast de duur zaamheid van vijfenzestig bedrijven uit tien verschillende sectoren. De mate van duurzaamheid werd gemeten op het gebied van afvalvermindering, waterverbruik, het tegengaan van kin derarbeid, en het zetten van concrete stappen in plaats van het doen van vage beloften. Nike en Puma, Nestlé en Unilever blijken wegbereiders, maar niet één van de onderzochte bedrijven is werkelijk duurzaam. Logischerwijs staan steeds meer consumenten scep tisch tegenover de ‘belofte’ van duur zaamheid, bij veertig procent van de geïnterviewden is het vertrouwen tot nul gereduceerd. Duurzaamheid lijkt een algemeen en leeg begrip geworden met in elke branche een andere bete kenis. Hierdoor blijft het onduidelijk wat producten en diensten nu werkelijk bijdragen aan een betere wereld. Geen reden om er niets meer mee te doen,
Voor voedsel vormt klimaatverandering een toenemende bedreiging. Steeds vaker worden oogsten vernietigd door extreme weersomstandigheden, zoals droogte en overstromingen. Om de voedselindustrie te versterken en uit te bouwen zijn economische impulsen nodig, maar die hebben op hun beurt impact op het milieu en verergeren het klimaatprobleem. Het klimaatprobleem draagt weer bij aan toenemende onveiligheid, want een harder gevecht om voedsel, water en energie leidt tot spanningen en zelfs burgeroorlogen, wat zijn weerslag heeft op de internatio nale samenleving. Het zijn indicatoren die aangeven dat maatschappij, milieu en economie niet alleen nauw ver weven zijn, maar ook dat we op alle terreinen interen. De wereld heeft nog een kleine twee jaar om de acht eerste millennium doelstellingen te realiseren. Intussen buigt de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties zich dus over een nieuw programma ter bestrijding van mondiaal leed. Duurzaamheid staat hierin centraal. Maar wat houdt de term ‘duurzaamheid’ nog in?
15
SOCIAL DESIGN
ER IS EEN POLITIEKE EN ECONOMISCHE TRANSFORMATIE OP GROTE SCHAAL NODIG
SOCIAL DESIGN
maar wel een reden om er zorgvuldig consumenten buiten de bestaande over te communiceren, en dat geldt ook economie om naar alternatieven; voor Social Design. producten maar ook diensten worden geruild via speciale ruilwinkels en Om de doelen voor 2050 te behalen, is websites. Voor het plakken van een er een politieke en economische trans band, het koken van een maaltijd of formatie op grote schaal nodig: multi een avondje oppassen is geen euro nationals moeten verantwoordelijkheid meer nodig. De crisis maakt creatief. nemen voor eerlijke en duurzame In de kern zijn we immers allemaal productie, overheden voor het leveren ontwerpers; we richten de wereld om van zorg, onderwijs en infrastructuur. ons heen in en veranderen deze hier Én de menselijke houding ten opzichte door. Social designers bieden ons de van natuurlijke bronnen, productie tools om de relatie tussen gebruiker, en consumptie moet veranderen, zelf product en omgeving te herstellen: voorziening is bijvoorbeeld belangrijk. ‘Looks good, feels good, ís good’. Met De bevolking van Lagos in Nigeria is de huidige politieke en economische hier in zekere zin toe gedwongen: hier omstandigheden zal de vraag naar komt de overheid of het bedrijfsleven alternatieve oplossingen voor duurzame nauwelijks meer aan de productie levensstijlen alleen maar toenemen. keten te pas, daar geen van beide echt Wil er een transformatie plaatsvinden, verantwoordelijkheid voor de infra dan moeten overheden, bedrijven, maar structuur neemt. Er wordt nauwelijks ook het creatieve veld zich gezamenlijk gebruik gemaakt van de centrale water sterk maken om bij de mens een voorziening, die ernstig vervuild is, of mentaliteits- en gedragsverandering van het elektriciteitsnet, dat toch niet teweeg te brengen. aan de behoefte kan voldoen. Bijna alles wordt zelf gegenereerd en op straat verhandeld, van een emmer water tot een jerrycan met diesel. Ook in westerse landen zoekt een groeiende groep
16
energiemaatschappij deed recentelijk een experiment en liet haar klanten weten hoeveel energie er in eigen land verbruikt werd, in vergelijking tot andere landen. Prompt gingen mensen minder verbruiken. De verwarming en verkoeling van gebouwen verspilt nodeloos veel energie en hetzelfde geldt voor alle apparaten die we gebruiken. Niet alleen omdat mensen zelf onnodig het licht of de verwarming aan laten staan, maar ook omdat er in de ont werpfase onvoldoende wordt gelet op het energiegebruik. In het energie De vraagstukken waarin social designers [r]evolutie-scenario voor 2050 laat zich kunnen verdiepen lijken onein Greenpeace samen met vooraanstaande dig. Voor welke uitdagingen staan we, wetenschappers zien dat de wereld welke doelstellingen hebben prioriteit wijde CO2-uitstoot in 2050 gehalveerd en waar is behoefte aan en ruimte kan zijn, zonder economische achter voor innovatief onderzoek en creatieve uitgang. Kolencentrales en kernenergie visies? De voor dit boek gekozen thema’s zijn tegen die tijd overbodig en olie zijn internationaal actueel, relateren en gas zijn tot een minimum terugge aan maatschappij, natuur en economie, bracht. Dit lijkt toekomstmuziek, maar hebben duurzaamheid als leidraad, kan werkelijkheid worden wanneer en bieden de mogelijkheid tot een politici en bedrijven hun energiebeleid interdisciplinaire benadering. omgooien en ontwerpers, architecten en kunstenaars met ENERGIE alternatieve oplossin Desastreuze klimaat gen voor hedendaagse verandering kan wor systemen komen. den voorkomen en een toekomst zonder WATER fossiele brandstoffen De mens onttrekt niet en levensgevaarlijk alleen meer energie, kernafval is mogelijk, maar ook veel meer zonder dat dit een water aan ons eco radicale impact heeft op onze levens systeem dan het aankan. Sinds 1975 standaard, stelt Greenpeace. Daarvoor is de vraag naar water wereldwijd moet er alleen wel een drastische verdubbeld. Er wordt in hoog tempo omslag komen van fossiele brandstof geproduceerd, geoogst en water afge naar duurzame energiebronnen zoals tapt om het stijgende aantal mensen zon, wind, water en schone biomassa. op deze aardbol te voeden, te kleden en Dat is te lezen in een rapport van het van comfort te voorzien. In Nederland Intergovernmental Panel on Climate ligt de waterconsumptie op ongeveer Change, een organisatie onder de vlag 2,3 miljoen liter water per persoon per van de Verenigde Naties, waaraan jaar. Hiervan is slechts twee procent 1250 wetenschappers en 194 lidstaten direct voor huishoudelijk gebruik, meewerkten. Speerpunt is dat we veel stelt het Wereld Natuur Fonds. De rest, efficiënter moeten omspringen met achtennegentig procent, is indirect onze energie, waardoor we er minder waterverbruik dat in de productie van nodig hebben. Een Amerikaanse van voedsel, kleding en industriële
IN DE KERN ZIJN WE ALLEMAAL ONTWERPERS
17
SOCIAL DESIGN
WAAROVER GAAT SOCIAL DESIGN
SOCIAL DESIGN
producten zit. Water, en dan vooral schoon water, is een groot goed. Geen mens kan immers zonder. Dagelijks sterven twintig- tot dertigduizend mensen door gebrek aan zuiver water, wereldwijd is tachtig procent van de ziektegevallen te wijten aan het ont breken van zuiver water, goede sanitaire voorzieningen en hygiëne. Verduur zaming van de waterhuishouding gaat echter niet alleen om het verbeteren van de milieuaspecten zoals minder vervuild water, verzilting van water en waterafvoer. De verspilling en ver vuiling van water heeft directe invloed op de landbouw en visserij en dus op onze voed selvoorziening, maar ook op ruimtelijke ordening. Water is van grote invloed op de infrastructuur, (spoor)wegen, vliegvelden, havens, bekabeling, riolering, maar ook van belang voor de inrichting van de publieke ruimte, denk bijvoorbeeld aan bewoning en recreatie. Water kan ook een verrij kend element in het landschap zijn. In sommige landen beheerst niet de waterschaarste de publieke discussie, maar de waterkwantiteit. De klimaat verandering, stijgende zeespiegel en toenemende regenval stellen het ene land voor compleet andere watervraag stukken dan het andere.
de omvang van elektronisch afval, plastic en biomassa is zorgwekkend. Om afvalgerelateerde sociale, ecologische en economische problemen te voorkomen, moeten wereldwijd ‘waste management’-programma’s worden geïmplementeerd. Hoe gaan we om met verspilling, zwerfafval (kauwgom vergaat pas na minstens twintig jaar en een aluminium drankblikje vergaat nauwelijks), afvalscheiding, afvalver werking en hergebruik. Bedrijven en overheden spelen hierin een belangrijke rol, maar een holisti sche aanpak ontbreekt doorgaans. We moeten verantwoordelijkheid nemen voor de planeet, leren van de cyclische werking van de natuur. Het thema afval raakt niet alleen het milieu, maar gaat ook over hoe wij als samenleving functioneren en welke economische waarde we aan afval toeken nen. Wat is de rol van consumenten, producenten, afvalverwerkers en de overheid? Wat zijn de grote vraagstuk ken en wat zijn passende oplossingen? Hoe sluiten we samen de afvalketen?
DE RELATIE TUSSEN GEBRUIKER, PRODUCT EN OMGEVING HERSTELLEN
AFVAL In ons economische systeem van ‘take-make-waste’ verbruiken we niet alleen meer energie en water, maar ook meer grondstoffen dan nodig is en onze aardbol aankan. We produceren een gigantische berg afval waar we niets mee doen. Dit geldt niet alleen voor de rijke westerse wereld. In ontwikke lingslanden is de hoeveelheid afval in korte tijd enorm gestegen. Met name
VOEDSEL Wie zich in de voedselketen verdiept, valt ook van de ene verbazing in de andere: obesitas en honger bestaan nog altijd naast elkaar; wereldwijd verspillen we evenveel voedsel als we opeten. Hoe het mogelijk is dat wij in de ontwikkelde wereld genoeg voedsel weggooien om drie miljard mensen te voeden, terwijl tegelijkertijd meer dan één miljard mensen honger lijdt? Grote wereldwijde voedselproblemen zijn voedselschaarste, voedselverdeling en -verspilling. Ook in landen waar honger heerst, gaat erg veel voedsel verloren door bijvoorbeeld ziekten en plagen tijdens de productie, en door
18
WELZIJN Bovenstaande thema’s zijn behalve met elkaar, ook verbonden met het thema welzijn. Welzijn betreft de kwaliteit van leven van individuen en gemeen schappen; ongeacht vanuit welke posi tie in de samenleving, streven we naar geluk voor onszelf en voor de mensen met wie we ons verbonden voelen. De fysieke en mentale gezondheid van de mens vormen het fundament van persoonlijk welbevinden, overal ter wereld. De economische prestaties van het land waarin we wonen en de mate van milieuvervuiling spelen vanzelf sprekend een rol. Maar ook een gezonde levensstijl, aspecten als voeding, bewe ging en werkomstandigheden, houden hiermee verband. Daarnaast heeft de kwaliteit van onze leefomgeving grote invloed op onze vitaliteit. Groen voorzieningen, inspirerende publieke ruimtes voor ontmoetingen en vol-
doende gelegenheid voor sport en spel zijn hierin belangrijk. Tot slot hechten we als mens veel waarde aan zinvolle participatie in de samenleving. Goed aangesloten zijn op wat er in je omge ving gebeurt en het hebben van een al dan niet virtueel (vrienden)netwerk, draagt bij aan het welbevinden. Uit recent onderzoek van ‘The Happy Planet Index’, blijkt dat de ingrediënten hier voor behoorlijk subjectief zijn: we zijn blij als we in contact staan met anderen en met de natuur, als we actief kunnen zijn, als onze nieuwsgierigheid wordt bevredigd, als we steeds weer meer leren, en als we in staat zijn om te delen en te geven. Om het persoonlijk welbevinden en de kwaliteit van samen leven in de toekomst te verhogen zijn doorbraken nodig op (de snijvlakken tussen) de domeinen arbeid, leefom geving, voeding, geneesmiddelen, zorg en recreatie. Marketeers, strategen en productontwikkelaars onderzoeken hoe zij het thema welzijn nu en de komende jaren een plaats kunnen geven in hun bedrijfsprocessen, producten en services. Maar ook voor economen, maatschappelijke onderzoekers, over heden en het bedrijfsleven is het een belangrijk onderwerp geworden. Kan de creatieve industrie mens en maat schappij helpen om tot een waardering van het leven te komen, op een manier die het milieu niet belast?
19
SOCIAL DESIGN
het gebruik van ontoereikende opslag, verpakking of transport. In rijke delen van de wereld wordt voedsel niet alleen verkwist door het weg te gooien, maar ook door het op te eten. Als de trends van toenemend overgewicht en onge zonde voeding doorzetten dan zou de gemiddelde levensverwachting in rijke landen voor het eerst sinds lange tijd kunnen gaan dalen. Het thema voedsel kent een scala aan invalshoeken en staat als vraagstuk de afgelopen jaren hoog op de nationale en internationale agenda. Kunstenaars, ontwerpers, filosofen, documentairemakers, beleids makers en milieuactivisten zijn allemaal vanuit hun eigen achtergrond bezig om voedsel onder de aandacht te brengen. Er worden foodmanifestaties georganiseerd, foodconferenties, en er is een foodfilmfestival. Vragen als: wat eten we precies, waar komt het vandaan, hoe wordt het geteeld/verbouwd, wat is de foodprint en hoe gaan we om met genetisch gemanipuleerde producten, komen in diverse onderzoeken en creatieve projecten aan bod.
SOCIAL DESIGN
HOE WERKT SOCIAL DESIGN
ook een verschil kunnen maken... maar zo ver zijn we vandaag de dag nog niet. De toenemende behoefte aan sociaal geëngageerde ontwerpers roept wel vragen op over het huidige design onderwijs. We zien een verschuiving van productgerichte naar mensgerichte opleidingen en op verschillende aca demies werkt men aan nieuwe curricula die studenten moeten onderwijzen in het uitdenken van duurzame oplossingen voor complexe opgaven. James Hunt, directeur van de opleiding Transdisciplinary Design aan Parsons Meerdere designers en designstromin The New School for Design verwoordt gen hebben zich in het verleden met het als volgt: ‘We have evolved beyond sociale kwesties en milieuproblemen making MP3 players out of bamboo. beziggehouden. De Weense ontwerper If you’re a product designer, talk to Victor J. Papanek, die al voor de Tweede rural Chinese about flat-screen televi Wereldoorlog naar Amerika vertrok, sions and design and market one with stond in zekere zin aan de wieg van them in mind. If you’re a social designer, de Social Designbeweging. Hij schreef live in a Chilean slum and experience in 1971 het invloedrijke boek Design for going without clean water − and then the Real World, waarin hij propageert design a water delivery system.’ Steeds dat vormgeving verder gaat dan het meer ontwerpers maken hun eigen ontwerpen van meubels, producten referentiekader ondergeschikt aan en huisstijlen. In het boek roept hij dat van de gebruiker en onderzoeken ontwerpers op hun verantwoordelijk methoden en middelen om een nieuwe heid te nemen en hun creatieve denk waarde aan design te geven, die verder vermogen in te zetten voor een betere gaat dan esthetiek en functionaliteit. wereld. Zolang er armoede is, zijn Talent en kwaliteit zijn even belangrijk luxe designproducten wat hem betreft als compassie, en design is meer en overbodig. In deze bundeling lessen meer sociaal geëngageerd. en lezingen verzet Papanek zich tegen de industrie die ontwerpers tot com De ideeën van Papanek zijn actueler merciële en economisch gedreven dan ooit en de rol van de ontwerper activiteiten beperkt. Vandaag de dag wordt steeds breder uitgedragen. is het gebruikelijk om zowel ethiek als Hoewel het aantal designprojecten esthetiek te koppelen aan het ontwerp met een sociaal maatschappelijke en vak, maar in de jaren zestig en zeventig duurzame invalshoek nog altijd in de van de twintigste eeuw zag men de minderheid is, ontwikkelt Social Design antikapitalist Papanek vooral als dissi zich tot een begrip waaraan gevestigde dent. Door zijn kritische houding instituten rekenschap geven. En juist werden maar weinig van zijn projecten die erkenning is heel belangrijk. en visies werkelijkheid. Inmiddels reikt Creatieven kunnen een katalysator zijn invloed echter ver. Hij betoogde zijn, maar het belang van hun bijdrage onder andere dat niet-westerse landen moet worden ingezien door mensen hun ontwerpers beter zelf kunnen ver buiten het designveld. ‘Ontwerpers opleiden. Een stap verder zou een die zich als social designers profileren, blik op de problemen van de westerse beseffen dat duurzaamheid slechts wereld vanuit niet-westerse landen kan worden bereikt als alle spelers 20
in hun projecten betrokken worden: wetenschappers, activisten, beleids makers, producenten én de gebruikers voor wie zij werken. Social Design is niet het solo-optreden van het geniale individu, maar een gezamenlijke activiteit’, aldus Utrecht Manifest, de biënnale voor Social Design in Neder land. Ontwerpers leveren steeds vaker een blauwdruk, een mogelijke aanpak, waaraan vervolgens met een netwerk wordt gewerkt. Er is meer nodig dan een goed idee om andere mensen te helpen, zeker als ze in een vol strekt andere context leven. Het Noorse programma ‘Design Without Borders’ is in 2001 gestart vanuit de overtuiging dat ontwerpers met hun manier van denken en werken een bijdrage kunnen leveren aan een betere wereld. Hiertoe zijn een aantal prakti sche uitgangspunten opgesteld, die de social designer op weg helpen: – Werk samen met lokale overheden, hulporganisaties en kennisinstituten; – Lieer je aan het nationale en interna tionale bedrijfsleven; – Zet in op langdurige betrokkenheid bij een land of project; – Focus eerst lokaal, denk dan globaal.
Binnen ieder hoofdstuk in dit boek staat een thema centraal dat door een expert uit het veld wordt ingeleid. Elk hoofdstuk bevat ook twee interviews met social designers uit verschillende werelddelen en creatieve disciplines, die in hun visie en werkwijze de ‘Social Designmentaliteit’ aan de dag leggen; ze ondersteunen een duurzame leef stijl en dragen alternatieven aan voor huidige sociale en economische syste men. De interviews tonen de strategie, procesgang maar ook de ‘lessen’ van social designers en hun projecten. Daarnaast worden per hoofdstuk ver schillende ‘case studies’ uitgelicht, die zowel maatschappelijk alsook op het gebied van natuur en economie impact hebben. Het boek beoogt geen volledig overzicht te geven maar toont een greep uit de talloze bijzondere en bijzonder goede projecten. Van opko mende en doorgewinterde makers, van eenlingen, studio’s en bedrijven, van producten tot en met performances, sommige conceptueel en gericht op een verandering in het denken, andere heel concreet en gericht op een veran dering in het doen. Maar de gemene deler is dat ze allemaal een verschil willen én kunnen maken.
Natuurlijk is design niet het antwoord op alle vraagstukken en kunnen ont werpers, architecten, kunstenaars en andere creatieve geesten alleen de wereld niet veranderen. Maar ze kunnen wel oplossingen genereren, alternatie ven bieden, taboes doorbreken en ons de ogen openen. Het zijn visionaire veldwerkers met een vaak pragmatische aanpak en een eigentijdse pioniers geest. Ze zijn in staat ons in beweging te brengen, te engageren, te confron teren, te transformeren en te gidsen, zoals ze ook in deze publicatie doen.
— Anne van der Zwaag maakt tentoonstellingen en boeken op het gebied van design, kunst, mode, fotografie, architectuur en kleur en is directeur van de designbeurs OBJECT Rotterdam.
21
SOCIAL DESIGN
HET ZIJN VISIONAIRE VELDWERKERS
22
NRG Energy, Google & BrightSource Energy, Ivanpah Solar Electric Generating System, 2014 Gilles Mingasson
ENERGY
23
ENERGY
ENERGY
WE LET YOU EXPERIENCE THE FUTURE Interview
ENERGY
DAAN ROOSEGAARDE / STUDIO ROOSEGAARDE
—42—
WE DESIGN CLIMATES Interview
PHILIPPE RAHM / PHILIPPE RAHM ARCHITECTES
—46— 24
WE CALL RESPONSIBLY
OLAFUR ELIASSON, FREDERIK OTTESEN
BAS VAN ABEL
—50—
—52—
WE KEEP YOU COOL
WE PRINT YOUR HOUSE
FRANCISKA MEIJERS
DUS ARCHITECTEN
—54—
—56—
WE MAKE YOU GO ELECTRIC
WE PLANT NEW SEEDS
ELON MUSK, FRANZ VON HOLZHAUSEN
DUNNE & RABY
—58—
—60—
WE MAKE THE INVISIBLE VISIBLE MATS HORBACH
—62— 25
ENERGY
WE BRIGHTEN UP LIVES
DESIGN EN ENERGIE Alice Rawsthorn
ENERGY
Toen hij na een lange rit vanuit zijn woonplaats Kampala bijna in het Oegandese dorp van zijn moeder was aangekomen, zag Sanga Moses zijn 12-jarige zus lopen. Ze droeg een grote stapel houten twijgjes op haar hoofd. Hoewel ze op school had moeten zitten, verzamelde ze brandhout voor het gezin. Ze vertelde, terwijl de tranen over haar wangen biggel den, dat dit niet ongebruikelijk was. Het gezin moest immers koken en hier was hout voor nodig. Om dit te vinden moest ze tien kilometer lopen en dat kostte haar het grootste deel van de dag. Sanga was zeer bezorgd; niet alleen om zijn zus, maar ook om de miljoenen andere Afrikanen, voornamelijk vrouwen en meisjes, die niet naar school kunnen. Zij zijn gedwongen brandhout te verzamelen, en dat vaak ook nog op gevaarlijk terrein. Hij nam zich voor een schone en veilige brandstofbron te ontwikkelen die ook nog eens goedkoop en gemakkelijk te verkrijgen is. Iets meer dan een jaar later, in april 2010, introduceerde Sanga Eco-fuel Africa. Hij had zijn baan bij een bank in Kampala opgezegd om meer tijd en energie aan het project te kunnen besteden. Akkerbouwafval, dat in Oeganda ruim voorhanden is, zette hij om naar organische houtskoolbriketten die voldoende warmte leveren om op te koken. Sanga verkocht al zijn bezit tingen, inclusief zijn bed, en investeerde de opbrengst in het ontwerp en de productie van een oven en een pers om de briketten te maken. 26
Dan zijn er nog de tienduizenden Oegandezen die profiteren van het gebruik van de briketten van Eco-fuel Africa. Ze besparen tijd die eerder verloren ging aan het verzamelen van hout. Die tijd kan nu worden benut, bijvoorbeeld op school. En er zijn ook gezondheidsvoordelen, want de briketten van Eco-fuel Africa zijn schoon en koolstofneutraal. Dit in tegenstelling tot de zelfgemaakte brandstof varianten waarvan de gevaarlijke dampen elk jaar meer dan 1,5 miljoen slachtoffers eisen. Bovendien zijn er grote voordelen voor het milieu, alleen al omdat luchtverontreiniging tegen wordt gegaan. Ook de ontbossing van Afrika wordt een halt toegeroepen. Bomen worden hier voornamelijk geveld om kook brandstof te leveren, wat een ernstige bedreiging voor de biodiversiteit betekent. Zo wordt het steeds moeilijker voor gorilla’s en andere bedreigde dier soorten om in het wild te overleven. Vindingrijk en doordacht: het verhaal van Eco-fuel Africa leest als een handleiding voor een innova tieve en ambitieuze Social Design-onderneming. Designers, professionals en anderen hebben altijd 27
ENERGY
Inmiddels zijn vijfentwintighonderd boeren door Eco-fuel Africa getraind. Het eerder waardeloze akker bouwafval zetten zij nu om in organische houtskool. Een deel hiervan gebruiken de boeren om hun land te bemesten. De rest wordt verkocht en tot kook brandstof verwerkt. Daarnaast profiteren honderden mensen van de nieuwe banen die door Eco-fuel Africa zijn gecreëerd. Ze zetten de houtskool om in brandstofbriketten en verkopen en distribueren deze, veelal via kiosken die door Eco-fuel Africa beschikbaar worden gesteld. In heel Oeganda verkopen al ruim tweehonderdzestig vrouwen briketten, waarmee zij minstens honderdvijftig dollar per maand verdienen. Velen dragen zo voor het eerst bij aan de ‘huishoud pot’ en dat op zich heeft al grote, positieve gevolgen voor de kwaliteit van hun gezinsleven en het eigen toekomstperspectief.
28
Kirsty Love & Justin Rodgers, Eco-fuel Africa Packaging, 2013 Kirsty Love
ENERGY
29 ENERGY
al hun vaardigheden toegepast om doeltreffende oplossingen te vinden voor de meest prangende vraag stukken van hun tijd. Eco-fuel Africa schaart zich in die traditie door een uitdaging aan te gaan die steeds urgenter wordt: de mondiale energiecrisis. Eco-fuel Africa ontwierp een schone en betaalbare energiebron voor een grote groep mensen die dit lang hebben moeten ontberen.
ENERGY
Het politieke kader voor de toekomst van het wereld wijde energiebeleid zal eind 2015 worden vastgesteld op de Klimaatconferentie van de Verenigde Naties in Parijs. Dit is de eenentwintigste jaarlijkse conferentie over deze kwestie die de VN in verband met klimaat verandering organiseert. Hier moet voor het eerst een bindende, mondiale overeenkomst worden opge steld om de opwarming van de aarde tegen te gaan door broeikasgasemissies aanzienlijk te verminderen. De Europese Unie nam in januari 2014 het voortouw met plannen om, rond 2030, de koolstofemissies met veertig procent te reduceren. In 2030 zouden de lid staten hun energie voor ten minste zevenentwintig procent uit hernieuwbare bronnen moeten halen. De voorstellen werden door milieudeskundigen echter als ‘te zwak’ bekritiseerd, en als ‘te verplichtend’ door de meer conservatieve lidstaten. Van alle andere grote mondiale economieën wordt verwacht dat ze hun eigen emissiedoelen vroeg in 2015 zullen aan kondigen. Intussen groeit de bezorgdheid over de toegang tot olie, gas en andere vormen van fossiele brandstofenergie. Handelsconflicten, landroof en oorlogen, evenals escalerende prijzen, zorgen voor politieke en economische strubbelingen. Hoe gecompliceerd en stormachtig de toekomst van de mondiale energiepolitiek ook lijkt, de algemene tendens van het energiebeleid is duidelijk. Energie moet in de eerste plaats op een verantwoorde wijze worden gebruikt en schaarse, onveilige of niet-duur zame vormen van energie moeten worden vervangen 30
Designers richten zich vaak op het ontwikkelen van nieuwe bronnen van schone energie. Eco-fuel Africa is daar maar een voorbeeld van. Er bestaat inmiddels een snel groeiend mondiaal netwerk van designers en ondernemers die vergelijkbare doelen nastreven. Daaronder bevindt zich ook het ‘Liter of Light’ (Liter Licht) project, dat in de Filippijnen in 2011 werd opgericht door de sociale ondernemer Illac Diaz, als onderdeel van zijn werk bij de stichting MyShelter. De technologie is eenvoudig. Een lege plasticfles wordt gevuld met water en chloor en op het dak van een huis geplaatst, waar het zonlicht de inhoud in gratis energie omzet. Daardoor kunnen de gebruikers het broodnodige geld op elektriciteit besparen. Dit systeem wordt al gebruikt door meer dan zeventigduizend mensen in de Filippijnse hoofdstad Manilla en door talloze anderen in India, Indonesië en elders. ‘Liter of Light’ hoopt dat eind 2015 meer dan één miljoen van zijn flessenlampen wereldwijd worden toegepast. Tegelijkertijd ontwerpen multinational engineering bedrijven innovatieve middelen om andere bronnen van hernieuwbare energie te ontsluiten. Denk bijvoor beeld aan windturbines die uittorenen boven grote 31
ENERGY
door hernieuwbare energiebronnen zoals winden waterturbines en zonnepanelen. Dit biedt enorme uitdagingen én kansen voor designers wereldwijd. In westerse landen zullen ontwerpers zich moeten richten op het aanpassen en ontmantelen van de bestaande energie-infrastructuur. In opkomende economieën draait het om het bedenken en ontwerpen van tussentijdse energiebronnen, zoals Eco-fuel Africa dat doet. Zo kunnen miljarden mensen zonder (schone) energiebronnen overleven totdat permanente voorwaarden voor ethische en milieuverantwoorde lijke energie zijn ontwikkeld. De mondiale energie crisis en de grillige politiek daaromheen zullen een steeds grotere invloed uitoefenen op de vormgeving van allerlei aspecten van onze levens; zelfs op aspecten die wij niet noodzakelijkerwijs associëren met energie.
32
A Liter Of Light, Solar bottle lights, 2011 A Liter Of Light/MyShelter Foundation NRG Energy, Google & BrightSource Energy, Ivanpah Solar Electric Generating System, 2014 Gilles Mingasson
ENERGY
ANDERE BRONNEN VAN HERNIEUWBARE ENERGIE ONTSLUITEN 33
HOE SOCIAL DESIGN DE WERELD VERANDERT Social Design omvat alle designstromingen die een duurzame levensstijl ondersteunen en alternatieven aandragen voor de huidige sociale en economische systemen. Looks Good Feels Good Is Good verklaart het concept ‘Social Design’ op een visuele en toegankelijke wijze. Het boek is een naslagwerk voor professionals en studenten en functioneert als katalysator van een creatieve stroming en mentaliteit met groot potentieel. Met Aaron Betsky, Jurgen Bey, Jan Boelen, Max Bruinsma, Lidewij Edelkoort, Martijn Engelbregt, Amy Franceschini, Jeroen Junte, Richard van der Laken, Suzanne Lee, Joep van Lieshout, Tracy Metz, Lucy Orta, Jogi Panghaal, Gunter Pauli, Philippe Rahm, Alice Rawsthorn, Daan Roosegaarde, Superuse Studios, Thomas Widdershoven, Joanna van der Zanden, Anne van der Zwaag en vele anderen. — Ontwerp Dietwee