oefenstof au fil des marquoirs
Drie eeuwen merklappen 1600–1920 hoofdstuk A | dat ick het loon geniet omtrent min oude dagen
Nederland kent een lange traditie op het gebied van merken en merklappen. De oudst bekende merklap dateert van 1572 en bevindt zich in een particuliere collectie. De maakster draagt de initialen I F en woonde waarschijnlijk in de omgeving van Joure of Sneek. De lap is vol geborduurd met traditionele motieven en de voor Friese merklappen typerende alfabetten. De kleuren van het garen van deze mooie merklap zijn zeer goed bewaard gebleven. Omdat hij alle kenmerken heeft van een Friese merklap, ontwikkeld uit een oertype, is het aannemelijk dat er al langere tijd merklappen werden gemaakt, in elk geval in Friesland, en zeker ĂŠĂŠn of twee generaties voor de oudst bekende. De conclusie moet zijn dat merklappen al bestaan vanaf het jaar 1525 of 1540, en mogelijk zelfs al eerder.
1) C op kinband, kruissteek, 1501 C sur mentonnière, point de croix, 1501 2) Grafmonument van graaf Engelbrecht II van Nassau en Cimburga van Baden Sépulcre de comte Engelbrecht II de Nassau et Cimburga de Baden
Zeker is dat er in de 15e eeuw in Nederland al
kleding werd gemerkt. Bij de restauratie van de grafkelder van de eerste Bredase Nassaus in de Grote of O.L.V. Kerk te Breda zijn de stoffelijke resten onderzocht. Een fysisch antropoloog haalde daaruit veel fysieke informatie over de desbetreffende 1
personen boven water en in combinatie met historische informatie leidde dat tot een over-
De merklap
tuigende identificatie. Een van die personen bleek
Als algemene betekenis van het woord ‘merken’ geeft
Cimburga van Baden te zijn, echtgenote van graaf
het Woordenboek der Nederlandse Taal (WNT): ‘iets
Engelbrecht II van Nassau.
door een bijgevoegd, ingedrukt of opgedrukt teken
herkenbaar maken’. De tweede, meer toegespitste
Cimburga is overleden op 7 juli 1501 en korte tijd
daarna bijgezet in de grafkelder. Haar gebalsemde
betekenis die daar direct op volgt is: ‘linnengoed
lichaam was gewikkeld in een ruim vier meter lange
van een merk voorzien; ook wel ‘letteren’ genoemd’.
linnen lijkwade met twee kinbanden, om haar mond
De definitie van een merklap is afgeleid van zijn
gesloten te houden, en een linnen hoofddoek. In één
functie en luidt: ‘een lap waarop het merken werd
van de hoeken van de hoofddoek was een in kruis-
geleerd en geoefend’. Andere woorden voor merklap
steek geborduurde C aangebracht, die helemaal is
zijn letterlap en naaidoek. Deze laatste naam komt
uitgebleekt en dezelfde kleur heeft gekregen als het
voor op een merklap uit 1686 en is geschreven zoals
linnen. Maar dat de C oorspronkelijk een kleur heeft
in de streektaal of dialect gebruikelijk was: neidock.
gehad is niet uitgesloten. Tegen de in de loop der
De maakster van deze lap borduurde er de tekst op:
eeuwen vrijgekomen lichaamssappen en balsem-
‘Aefke Isbrandts * min * nei * dock 1686 laet ick in
middelen is geen kleur bestand. Dat de linnen
mine ieught min schepper soo behagen dat ick het
hoofddoek vóór de begrafenis gemerkt is staat vast.
loon geniet omtrent min oude dagen’.
De foto is onder moeilijke omstandigheden
20
2
en noodzakelijkerwijs met eenvoudig materiaal
Het merk
gemaakt maar hij mag hier niet ontbreken als bewijs
Het merk wordt meestal gevormd door initialen of
dat er tenminste vijf eeuwen in Nederland gemerkt
naamletters die staan voor de eerste letters van de
wordt. [1,2]
voornaam en achternaam, eventuele tussenvoegsels
Drie eeuwen merklappen (1600–1920) | ‘dat ick het loon geniet omtrent min oude dagen’
of het patroniem van de maakster. Soms worden de
3) Twee merken op hemd, 1816 en 1848 Deux marques sur chemise, 1816 et 1848
eerste letters van de lettergrepen van de achternaam opgenomen in het merk. Doordat aan het merk op de merklappen vaak een jaartal is toegevoegd, zijn ze doorgaans goed te dateren. De naamletters die op
4) Rode schoolmerklap, M. Wiegant, ca. 1910 Abécédaire, M. Wiegant, vers 1910
kleding voorkomen staan voor de eerste letters van de voornaam, tussenvoegsels en achternaam van de 4
eigenaar of de drager van het linnengoed of de kleding. Op linnengoed, zoals beddenlakens, tafellakens en
Het nut van het merk
servetten, zijn de naamletters vaak ontleend aan de
Van linnen werden linnen hemden gemaakt, lakens,
achternamen van de man en de vrouw. Op kleding
tafellakens, servetten, droogdoeken, neusdoeken en
en linnengoed werd aan de naamletters ook wel een
ander linnengoed. Linnen hemden zagen er eigenlijk
getal, bijvoorbeeld zes of twaalf, toegevoegd. In dat
allemaal hetzelfde uit. Er was wel verschil tussen
geval geeft het getal aan dat het kledingstuk deel
mannenhemden en vrouwenhemden, maar tussen
uitmaakt van een serie van - in het gegeven voorbeeld
de mannen- of vrouwenhemden onderling was het
- zes of twaalf stuks. Op de rode schoolmerklap, zoals
verschil moeilijk te zien. Door het merk werd het
die vanaf het midden van de negentiende eeuw op de
hemd herkenbaar. En dat niet alleen voor de gezins-
lagere school werd geborduurd, zien we dit gebruik
leden maar ook tussen de gezinnen of huishoudens
terug. [3,4]
onderling. Linnengoed werd buiten de deur gewassen en gebleekt. Het merk diende ertoe te onderscheiden welk linnengoed bij welk huishouden hoorde.
Het alfabet en de cijfers Het meisje dat haar eigen linnengoed en uitzet, en het linnengoed en de kleding van haar toekomstige man wilde merken, moest alle letters van het alfabet, en alle cijfers van 0 tot en met 9 kunnen borduren. Dat verklaart ook waarom op een merklap tenminste altijd één alfabet moet voorkomen samen met één 3
hoofdstuk A
21
De linnennaaischool
het naaien van de uitzet die wezen bij het verlaten
In de 18e eeuw worden door weeshuizen en
van het weeshuis meekregen.
diaconieën van de Nederduits Hervormde Kerk
linnennaaischolen opgericht. De naaischolen van de
scholen van het burgerweeshuis en het armen-
weeshuizen waren voor (half)wezen bedoeld en de
weeshuis van Middelburg. Op de naaischolen van
naaischolen van de diaconieën voor meisjes uit de
de weeshuizen bleven de meisjes tot hun 25e jaar.
arbeidersklasse en voor de armen. Meisjes leerden op
Dat betekende dat ze soms meer dan 15 jaar
deze scholen al op jeugdige leeftijd breien, naaien en
onafgebroken linnen hemden naaiden. Dat leverde
verstellen. Doelstelling was deze kansarme meisjes
in ieder geval ervaren naaisters op, maar weinig
de mogelijkheid te bieden later zelfstandig een
perspectief voor de toekomst. Linnen- en wollen-
inkomen te verdienen. Voorbeeld is de Stads Arme
naaisters behoorden bijna zonder uitzondering tot
Linne Naaij & Brei of Kinderschool int huis den
de slechtst betaalde arbeidsters. Op deze naaischolen
gouden Boom staande in de Oude Kerkstraat te
werden geen merklappen gemaakt. Merken werd
Middelburg Opgericht ten Jaare 1758.
geleerd als ‘training on the job’ net als het naaien.
Voor de allerjongsten was een bewaarschool,
Anders ging het er aan toe op de linnennaaischolen
maar vanaf vijf jaar werd de meisjes breien geleerd.
van het Amsterdamse Weeshuis en het Amsterdamse
Vanaf ongeveer hun tiende mochten ze naaien leren.
Diaconie Weeshuis. Ook op deze naaischolen werd
Maar ook op oudere leeftijd werden soms meisjes
genaaid voor particulieren en voor de wezen in het
toegelaten. Het woord school is hier echter niet
weeshuis, maar er werd ook wel een enkele merklap
op zijn plaats. In werkelijkheid was de school een
gemaakt.
naaiatelier. Het was een bedrijf er moest productie worden gedraaid en liefst ook nog winst gemaakt. De meisjes naaiden hemden en lakens van families uit de ‘grote’ burgerij van Middelburg. Zij gebruikten hiervoor het linnen dat door deze families ter beschikking was gesteld. Bovendien werd genaaid voor de wezen zelf. Dit laatste omvatte het herstellen en maken van de kleding die de meisjes droegen tijdens hun verblijf in het weeshuis. Maar ook van
34
Min of meer gold hetzelfde voor de linnennaai-
Drie eeuwen merklappen (1600–1920) | ‘dat ick het loon geniet omtrent min oude dagen’
Catalogus
hoofdstuk A
cat.1 Merklap, Aefke Isbrants, Groningen, 1686 | Marquoir, Aefke Isbrants, Groningue, 1686
35
cat.2 Merklap met uitkijk, Waterland, 18e eeuw | Marquoir avec « uitkijk », Waterland, 18ème siècle
36
Drie eeuwen merklappen (1600–1920) | Catalogus
cat.3 Merklap, Johanna Barense, Middelburg, 1784 | Marquoir, Johanna Barense, Middelburg, 1784
37
cat.4 Merklap, IM, vermoedelijk Zeeland, 1804 | Marquoir, IM, probablement ZĂŠlande, 1804
38
Drie eeuwen merklappen (1600–1920) | Catalogus
cat.5 Merklap, met de vijf wijze en vijf dwaze maagden, AM, Noord-Holland, 1818 Marquoir, avec les cinq vierges sages et les cinq vierges folles, AM, Hollande du Nord, 1818
39
cat.6 Merklap met meerdere alfabetten, AM, West-Friesland, 1817 | Marquoir, avec plusiers alphabets, AM, West-Friesland, 1817
40
Drie eeuwen merklappen (1600–1920) | Catalogus
cat.7 Merklap met uitkijk, CM, Waterland, 18e eeuw | Marquoir avec « uitkijk », CM, Waterland, 18ème siècle
41
De symbolische betekenis hoofdstuk B | Wat door een tafereel verstaan moet werden, en hoe velerley die zyn | Uit het groot schilderboek van Gerard de Lairesse
Albarta Meulenbelt heeft in haar boek Merklap-
motieven en hun symboliek voor het eerst uitgebreid over de betekenis van de voorkomende motieven geschreven. In deze en andere publicaties wordt echter nooit ingegaan op de vraag of het wel zeker is dat de motieven voor de borduurster een symbolische betekenis hadden. Misschien waren ze alleen decoratie. Misschien werden ze alleen geborduurd omdat ze mooi werden gevonden. Daarom is een iets genuanceerdere kijk op zijn plaats. Het is niet vanzelfsprekend dat de borduurster zich altijd bewust was van de betekenis van een bepaald motief. Hiervan is pas sprake als daar een duidelijke aanwijzing voor is.
Religieuze motieven voldoen waarschijnlijk wel
Tot de vierde categorie worden gerekend de
aan deze eis. Het geloof werd destijds, zeker in de
motieven die horen bij de beeldtaal van die tijd
‘hogere’ burgerij actief beleden en nam in de
waarmee men op allerlei manieren in contact kwam.
opvoeding een belangrijke plaats in. De religieuze
Ze werden toegepast als versiering. Zo is een aan-
motieven in de schilderkunst kunnen hiervoor als
zienlijk aantal bloemen en vazen op merklappen
een aanwijzing dienen.
ontleend aan voorstellingen op tegels die soms, maar
niet in alle gevallen een functie hadden. Vooral
Een tweede groep wordt gevormd door motieven
die te maken hebben met het leven in het algemeen,
bloem- en vaasmotieven behoren tot deze categorie.
de levensfasen en het gedrag van mensen in het
Slechts in een beperkt aantal gevallen is het
bijzonder. De opvoeding in die tijd valt voor een
aannemelijk dat bloemmotieven op merklappen
deel als moraliserend te kenmerken. Jacob Cats en
gekozen zijn vanwege hun symbolische betekenis.
andere schrijvers van die tijd lieten niet na in
Evenals bloemen horen dieren tot de natuur. Daarom
zinnebeelden uitleg te geven over het goede en
is er voor gekozen de twee groepen samen te voegen
het slechte, aan deugden en aan ondeugden.
in de categorie ‘natuur’.
Zinnebeelden of emblemata zijn kleine afbeeldingen
met een motto en een kort gedicht waarin nadere
‘politiek’ gekregen. De voorbeelden laten zien waarom.
De vijfde en laatste categorie heeft de naam
uitleg wordt gegeven. Ze speelden een belangrijke
64
rol in de opvoeding van de jeugd. Daarom is het
Religieuze motieven
aannemelijk dat ook voor deze categorie geldt
De Zondeval. De eerste mensen op aarde, Adam en
dat men zich bewust was van de betekenis en de
Eva, zijn aangesteld om het Paradijs te onderhouden
symboliek van het motief.
en te bewerken. Voorwaarde is wel dat ze niet van de
vruchten zullen eten van de ‘boom van kennis van
En derde categorie wordt gevormd door de
motieven die verwijzen naar de leefomgeving van de
goed en kwaad’. Helaas is Eva niet bestand tegen de
borduurster. Gedacht kan worden aan het woonhuis,
verleidelijke woorden van de slang en vervolgens is
het bedrijf van vader, de meubels, de huisraad.
Adam niet bestand tegen de verleiding van Eva. Als
Deze motieven op de merklap moesten waarschijnlijk
Adam van de appel eet is de zondeval en daarmee de
de rijkdom van het gezin en de familie aantonen.
erfzonde een feit. Er is tegen de wil van God gehandeld.
Het lijkt ijdelheid. Of dat zo was en of er een bijzondere
De vertrouwensrelatie met God is verbroken en als
betekenis aan moet worden gehecht is twijfelachtig.
straf neemt Hij hen het Eeuwige Leven af. Het motief
De symbolische betekenis | Wat door een tafereel verstaan moet werden, en hoe velerley die zyn
van de zondeval herinnert de mens aan het lot dat
om zoveel ondankbaarheid veroordeelt God het volk
hij over zichzelf heeft afgeroepen, aan zijn eigen
tot een zwerftocht door de woestijn van veertig jaar.
schuld. In het Christendom is de kruisdood en daarna
Daarna zal Jozua met zijn volk de Jordaan oversteken,
de opstanding van Christus het moment van de
het land veroveren en er zich vestigen. Caleb krijgt
Verlossing en de Verzoening tussen de mens en God.
als beloning de stad Hebron. De druivendragers staan
Het verhaal staat in Genesis hoofdstuk 3. Het motief
symbool voor geloof en vertrouwen in God. Op gevel-
komt in een zeer groot aantal variaties voor op
stenen wordt dit motief vaak het ‘Beloofde Land’
merklappen. Adam en Eva zijn naakt of gekleed, met
genoemd. Het verhaal is na te lezen in de boeken
vijgenblad of in de kleding van die tijd. Soms zijn ze
Numeri hoofdstuk 13 en Jozua. [2]
1) Adam en Eva, 1768 Chute d’Adam, 1768 2) Druivendragers, 1749 Porteurs de raisins, 1749
gestileerd, dan weer natuurlijk afgebeeld, soms mager en soms met volle proporties als Rubensvrouwen. [1]
1
De Druivendragers. Mozes stuurt twaalf spionnen op pad om te ontdekken of Kanaän geschikt is om voor zijn volk als woonplaats te dienen. Dat is namelijk 2
de wens van God. Tien van hen zijn van mening dat Kanaän niet geschikt is en dat zij het volk dat
Het offer van Abraham. Als Abraham van God de
er al woont nooit zullen kunnen overwinnen. Twee
opdracht krijgt zijn enige zoon Isaac te offeren wordt
van hen, Jozua en Caleb, zijn een andere mening
hij zwaar op de proef gesteld. Isaäc is zijn enige
toegedaan. Zij wijzen er op dat het een uiterst
zoon en opvolger als aartsvader van het Joodse volk.
vruchtbaar land is en nemen als bewijs een tros
Abraham weet ook zeker dat hij geen nakomelingen
wijndruiven mee. Ze spreken over het land van melk
meer kan krijgen. Toch wil hij doen wat God van
en honing. Maar hun pleidooi is vergeefs. Vertornd
hem vraagt. Uiteraard laat God het niet zover komen.
hoofdstuk B
65
3) Abrahams offer, 1849 Sacrifice d’Abraham, 1849 4) Driekoningen, 1820 Epiphanie, 1820 5) Driekoningenzingen, 1877 Chants des Epiphanie, 1877
Als Isaäc al op de brandstapel ligt, verschijnt er op
de nieuw geboren koning om hem goud, wierook en
het allerlaatste moment een engel en raakt er een ram
mirre traditionele te schenken. merklap Zij vonden de nieuw geboren
in het struikgewas verstrikt, die Abraham vervolgens
koning heeft vervangen. doordat een Aan ster de hen de weg wees. Het verhaal
in plaats van Isaäc offert. Voor protestanten in
wordt handons vanvoor meerhet dan eerst 120 verteld in het Evangelie
Nederland was er geen overtuigender bewijs van een
van afbeeldingen Mattheus. Een en ruim merklap 60 met dit motief verwijst
rotsvast geloof dan Abrahams optreden. Dit motief
waarschijnlijk pagina’s catalogusfoto’s naar een herkomst uit een rooms-
was in de Gouden Eeuw een van de populairste
katholiek komen alle milieu. facetten [4,5] en
De merklap isinoorspronkelijk een ‘proeve van kan voorstellingen de schilderkunst. Het verhaal
de symboliek van de
Detraditionele vijf wijze en vijf dwaze merklap aan maagden. Tien jonge
bekwaamheid’ voor jonge ongehuwde worden nagelezen in Genesis hoofdstukmeisjes. 22. [3] Zij leerden het alfabet borduren om later hun
vrouwen wachten de bruidegom op om hem te bod. begeleiden naar de voltrekking van het huwelijk. een Franse samenvatting en DeMetbruidegom laat echter lang op zich wachten. tweetalige onderschriften
Pas laat in deenavond hij. Vijf van de Avec un résumé françaisverschijnt et légendes bilingues
jonge konden hem niet meer bijlichten. Joke vrouwen Visser (1946) heeft een collectie van meer dan 750 antieke De olie voor hun lampen was op en ze hadden merklappen die veelvuldig tentoon-
3
gesteld wordt. Zijolie is al meegenomen. jaren geen reserve De vijf andere gefascineerd door de geschiedenis
Het linnengoed Driekoningenzingen zelf te kunnen en Driekoningen. voorzien van In merktekens. bepaalde
jonge diekleding. wel een extra kan met olie achter vrouwen het merken van
delen Kleine van familiegeschiedenissen, Nederland wordt nog het vereeuwigd ‘driekoningenin zijde of
hadden, konden hemmerklapbij aankomst wel bijlichten. de lage landen en Tijdloze
zingen’ wol engedaan. vol geheimzinnige Bij dit volksgebruik symbolen. gaan kinderen
Dit waren de wijze maagden. De andere maagden gebied van merklappen, geeft zij
verkleed als koning van deur tot deur. Ze dragen een
lezingen en cursussen in binnen waren de dwaze. Zij mochten zonder brandende
ster, zingen isliedjes en halen snoepjes Oefenstof hét standaardwerk over op. 350Met jaarDrie Koningen wordtvan herdacht dat Balthasar, Melchior geschiedenis de vrouwelijke handwerken in en
lampen niet mee naar binnen. Deze gelijkenis uit Walter van de Garde (1947), Mattheus hoofdstuk 25 door gaat over waakzaamheid. getrouwd met Joke, heeft zich
Caspar, de wijzen uit het Oosten, op zoek gingen naar Nederland. Ook stoplappen uit deze periode komen
Erinwordt in uitgelegd dat de mens op elk moment de achtergronden van de merk-
Eerder schreef zij Merklappen uit motieven. Als deskundige op het
- en buitenland.
zijn historische belangstelling vooral lappen verdiept. Daarnaast is hij
aan bod én de borduurlap die in de 19e eeuw de
moet zijn voorbereid op de komst van het gepassioneerd tentoonstellingsmaker. Tentoonstellingen van zijn hand zijn Koninkrijk van God. Op de merklappen is in het Pronk & Praal, Uitingen van dynastiek
zelfbewustzijn Praal & Devotie, midden van (2004), het motief een poort met daarin de Bidden en zingen in schoonheid (2007);
bruidegom te zien. Aan deHeer ene kant van de poort Woord & Wapen, In dienst van de (2010) en Zes eeuwen Nassaus en de
staan de wijze maagden, aan de andere kant de Grote kerk Breda (2012). dwaze maagden. 4
66
5
De symbolische betekenis | Wat door een tafereel verstaan moet werden, en hoe velerley die zyn