PAUL BRIËT 100 jaar tijdloze architectuur
Inge de Neef
Paul BriĂŤt tijdens zijn studiejaren in Delft rond 1919
INHOUDSOPGAVE
INLEIDING EN OPZET
5
BIOGRAFISCH OVERZICHT
9
Paul Henri Nicolaas Briët
9
Architectenbureau Hanrath
11
DE EINDHOVENSE PLANNEN VAN HANRATH EN BRIËT
17
Villawijk rond de Parklaan
17
Sportaccommodaties
43
- Eindhovense Lawn Tennis Vereniging ELTV
43
- De Eindhovense Golfclub
45
Philipsdorp
51
Drents Dorp
57
Ten noorden van het spoor, Woensel
65
Schrijversbuurt en De Bergen
71
Pasteurlaan e.o. 1937-1956
77
VERBOUWING EN HERBESTEMMING VAN SCHOOLGEBOUWEN
81
De eerste School van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen
De derde Philips lagere school, Pieter Poststraat
101
93
School Christelijk Nationaal onderwijs, Stationsstraat Geldrop
107
Christelijk Nationale School, Leenderweg
113
Lagere Nuts School aan de Akkerstraat - (CPO) De Schrijver
119
School Christelijk Nationaal Onderwijs, James Wattstraat
127
ARCHITECTUURONTWIKKELING PAUL BRIËT
133
Stijlontwikkeling
133
Historische maateenheden
139
Opnames historische gebouwen
141
Restauraties
143
Overzicht projecten
148
Publicaties
170
Illustratieverantwoording
172
Bronvermeldingen
173
Dankwoord
175
Colofon
176
Uitzicht vanuit de Philips Lichttoren richting Mathildelaan met op de achtergrond de fabrieksschoorstenen van Strijp-S en het oude PSV stadion (1961)
INLEIDING
In het begin van de vorige eeuw veroorzaakt de industriële revolutie een enorme dynamiek. Fabrieken, als die van Philips, vestigen zich op plekken met goedkope arbeid en groeien zo snel dat ze arbeiders uit omliggende dorpen en daarna ook uit andere regio’s moeten aantrekken. De daaruit voortvloeiende vraag naar goedkope woningen leidde tot de oprichting van woningbouwverenigingen die de volkshuisvesting ter hand namen, maar vaak was het organisatievermogen van de grote ondernemingen professioneler dan dat van de jonge steden, die nog dorps dachten. Zo bracht in het Eindhovense geval de behoefte aan goede leefomstandigheden voor het personeel Philips ertoe deze woningbouw te faciliteren, zowel voor lager, middelbaar als hoger personeel en werden er, ook vanwege sociale argumenten, scholen, culturele instellingen en sportverenigingen opgericht. Er ontstonden wijken en buurten (Philipsdorp, Drents Dorp) die een grote eenheid uitstraalden en die van relatief hoge kwaliteit waren, getuige de voorbeeldfunctie die zij landelijk vervulden. Het onderwijs was op alle niveaus volop in ontwikkeling en ook daarin nam Philips het voortouw. Voor de wat luxere woningen en de scholenbouw speelde Architectenbureau Hanrath, met Paul Briët, een belangrijke rol. Veel van deze wijken en voorzieningen bleven decennialang in functie maar de laatste tien jaar veranderden met name veel scholen van functie. De vrijheid die daar architectonisch voor werd gelaten hing aanvankelijk sterk af van de eventuele monumentenstatus die deze gebouwen hadden. Voor de rijksmonumenten was er een streng regime, voor de gemeentelijke iets minder en voor de overige werden er, afhankelijk van het gemeentelijk beleid, nauwelijks eisen aan gesteld. Inmiddels is er onder druk van de grote hoeveelheid monumenten die om een herbestemming vragen en de nieuwe functionele eisen die aan deze ruimtes gesteld worden wat meer ruimte gekomen om aanpassingen te doen. Binnen de architectenwereld heeft dit ook tot een andere houding geleid. Tegelijkertijd is de aandacht voor de niet-monumenten toegenomen. De waardering en belangstelling voor de scholen uit het begin van de 20e eeuw is groot, mede doordat veel mensen van de huidige generatie nog op die scholen hebben gezeten en ze een gemeenschappelijk verleden vormen. Paul Briët zat zelf in een aantal commissies die deze restauraties en verbouwingen beoordeelden en was in de laatste fase van zijn carrière zelf ook als restauratiearchitect werkzaam. Het bewaken van het architectonisch erfgoed lag hem na aan het hart en om te zorgen dat er met zijn eigen architectonische nalatenschap goed werd omgegaan, vroeg hij zijn kinderen om een oogje in het zeil te houden.
5
BIOGRAFISCH OVERZICHT
PAUL HENRI NICOLAAS BRIËT (1894-1978) 23 januari 1894 Paul Henri Nicolaas Briët geboren te Nunspeet, zoon van Arthur Henri Christiaan Briët (25 januari 1867-23 februari 1939) en Johanna Sophia Antonia Vorsterman van Oijen (1876-1936). Arthur Briët was kunstschilder, tekende en schilderde zowel portretten en genrestukken als landschappen. 15 Maart 1911 Eindexamen en getuigschrift Hoogere Burgerschool in Zuid-Holland, ‘s-Gravenhage 1 februari 1919 Bouwkundig ingenieursdiploma (cum laude) Technische Hogeschool Delft. Hij volgt deze studie deels naast zijn militaire dienstplicht. 15 februari 1919 Adjunct ingenieur Nederlandse Spoorwegen. Ingenieur 2e kl. met een salaris van f 6500,- per jaar. 1 november 1921 eervol ontslag. 14 augustus 1919 Huwelijk met Johanna Jacoba Roodenburg in Den Haag. Zij krijgen drie kinderen: Arthur Henri Christiaan (Utrecht, 27 mei 1920), vader van Antoinette Briët, Leendert Nicolaas (Utrecht, 29 april 1922) en Anna Petronella Maria (Loosduinen, 30 november 1925). 1921-1927 Samenwerking met bureau Posthumus Meyjes en zoon. Christiaan Bernhard Posthumus Meyjes junior (1893-1975) werd in 1919 als zoon van de architect C.B. Posthumus Meyjes senior (1858-1922) de drijvende kracht van het bureau. Of Briët en Posthumus Meyjes elkaar al kenden van de studie is niet bekend. Wel hebben ze samen aan de volgende projecten gewerkt: 1921 Ontwerp voor kamerbetimmeringen in de directiekamers van Kantoorgebouw van de Associatie Cassa, aan de Herengracht met een vleugel in de Driekoningenstraat te Amsterdam. (HNI Rotterdam POSX13). 1925 Oosterkerk te Haarlem, i.s.m. ir. A.J. van der Steur te Rotterdam. (HNI Rotterdam POSX23) 1927 Associatie met het architectenbureau Hanrath. Medepartners J.W. (Johan-Wilhelm) Hanrath en zijn zoon J.D. (Jan-David) Hanrath te Hilversum.
9
Stadsplattegrond ca. 1919 met school aan de Reigerlaan en eerste bebouwing Kievitlaan
Overzicht van de architecten van de villawijk (IDEN)
DE EINDHOVENSE PLANNEN VAN HANRATH EN BRIËT
DE VILLAWIJK ROND DE PARKLAAN Het eerste landhuis dat Hanrath in Eindhoven ontwerpt en bouwt is villa De Laak aan de Parklaan 99. Dit is in 1905 voor Anton Philips ontworpen. De historiserende architectuur slaat erg aan bij Philips en hij geeft opdracht om ook voor het midden en hoger personeel woningen te ontwerpen in de nieuw te bouwen villawijk tegenover zijn villa, aan de oostzijde van Eindhoven (dan nog gemeente Tongelre). Uiteindelijk realiseert Hanrath zo’n 125 woningen in deze wijk. Op bijgevoegde kaart zijn deze in rood aangegeven. De stijl van architectenbureau Hanrath is in de beginperiode vooral nieuw historiserend met Duitse, Amerikaanse en Engelse invloeden. Hij wordt vaak in één adem genoemd met generatiegenoot K.P.C. de Bazel, waarmee hij bevriend was en die als buitenstaander (net als Hanrath) ook veel plannen in de villawijk gemaakt heeft. Van de lokale architecten heeft L.J.P. Kooken ook een flink aandeel gehad in de woningbouw voor Philips, maar Hanrath overtrof hen in het aantal opdrachten binnen deze wijk. Misschien speelde zijn ‘inlevende’ karakter, zoals P.H.M Briët dat in zijn in memoriam noemt, een grote rol bij de architectenkeuze: “Typeerend is dan ook wel dat men van degene voor wie hij bouwde nooit hoort: “Hanrath heeft voor ons Bouwkundig Weekblad Architectura 1932 n0 30: In Memoriam J.W. Hanrath door Ir. P.N.H. Briët p.267
4
een huis gebouwd”, maar steeds: “Wij hebben met Hanrath een huis gebouwd”4. Dat Philips goed zorg droeg voor zijn personeel en voor de stad Eindhoven is onder andere te lezen in Philips Familie van ondernemers van Jan Paulussen. Over de groei in de villawijk is veel te vinden op internet, in het boek Tongelre, oh Tongelre en het Eindhovensch Dagblad via de site van Delpher. Na villa De Laak volgde al snel andere panden in het Villapark. Zo ontwerpt hij Huize De Goren (1912-1916 Parklaan 54) voor textielondernemer Elias en een landhuis voor de zwager van Anton Philips, G.M. de Jongh (1916-1917 Parklaan 93), het huidige gebouw voor het Academisch Genootschap. Na deze villa’s is het volgende project de school aan de Reigerlaan (1914), de eerste school die Hanrath in Eindhoven bouwt. Hij wordt gebouwd dwars over de plek waar vroeger de Lakerloop liep, het riviertje dat destijds de grens tussen de gemeentes Stratum en Tongelre vormde. Aan de zuidzijde (Stratum) van dit riviertje was al woningbouw gerealiseerd door architect Louis Kooken. Aan de noordzijde (Tongelre) ontwierp Karel de Bazel tussen 1916 en 1919 de eerste projectmatige woningbouw. Na zijn overlijden in 1923 nam architectenbureau Hanrath deze taak over.
17
Parklaan 87 - Reigerlaan 2
Parklaan 89-91
Reigerlaan 4-10
22
Dubbele hoekwoning Parklaan Reigerlaan in aanbouw
De woningen tegenover de school zijn in 1924-1925 samen met de twee woningen aan de Parklaan ontworpen. De hoek met de Parklaan is later bebouwd, zoals te zien is op de foto die tijdens de bouw gemaakt is. Het maakt de hoek van de Reigerlaan compleet. Hier is met de lage kap op de hoek van de Parklaan juist een omkering gemaakt van de eerdergenoemde ontwerpuitgangspunten.
23
Kievitlaan 2-6
De woningen aan de Kievitlaan 2-6 en 8-12 zijn de eerste woningen die op het oude EVV-terrein worden gerealiseerd. Jan-David Hanrath start in 1927 met het ontwerp voor de verlengde Kievitlaan 17-25 en Tongelresestraat 189-197. Dit woningblok wordt aan het andere einde van de Kievitlaan op de hoek met de Fuutlaan en een straat verder, de Goorstraat, herhaald. Het ontwerpproces loopt van 1928 tot 1932 en is na het overlijden van Jan-David op 10 april 1928 waarschijnlijk door Paul BriĂŤt overgenomen en verder begeleid. Op de tekeningen van januari 1928 staan de beide namen J.W. en J.D. Hanrath maar de verdere uitwerking is gesigneerd met PB. De lantaarn (daklicht) is een bijzonder onderdeel van al hun woningblokken en wordt tot 1949 in ieder plan toegepast. In de doorsnede is de lantaarn aan de achterzijde onder de nokpan ingetekend. Via dit daklicht en het lichtraam in het plafond komt er daglicht op de geheel inpandige zolderoverloop van de middenwoning.
35
Philips Ontspannings Centrum (POC)
Toneelzaal POC 1928
54
Eetzaal POC 1928
Detail voorgevel POC 1928
Gedeelte van een artikel uit het Eindhovensch Dagblad, vierde blad, 29 november 1929
Schaft- en verenigingsgebouw/Philips Ontspanningsgebouw Mathildelaan (locatie 3, pag.50) Dit project wordt tussen de lagere school en de kleuterschool in gebouwd en wordt op 29 november 1929 geopend. Het is een ontwerp van Jan David Hanrath, die dan twee jaar deel uitmaakt van het bureau. Kort voor de bouw overlijdt hij en de uitvoering, de inrichting en een aantal aanpassingen worden verder begeleid door Hanrath senior en Paul BriÍt. De betrokkenheid tussen architect en opdrachtgever blijkt uit de redevoering die Anton Philips houdt bij de opening en de gedenksteen die ze in het gebouw laten inmetselen. Bij deze opening wordt er gesproken van een ontspanningsgebouw, maar op foto’s in het archief staat het nog vermeld als schaft- en verenigingsgebouw NV Philips (1927-1930). In de jaren daarna werd het omgebouwd tot schouwburg, werd er een hal aan toegevoegd en werd het ten slotte omgebouwd tot het Philips Ontspanningscentrum (POC), dat in 1996 alweer gesloopt werd. De kleuterschool en de lagere school op de hoek ondergingen hetzelfde lot. De locatie die nu nog braak ligt is herbestemd tot kantoorlocatie met een maximale bebouwingshoogte van 40m, tussen het PSV-stadion en de geheel getransformeerde Philips-fabrieken van Strijp-S.
Speelzaal POC 1928
55
Werktekening blad 9 van lagereschool aan de Akkerstraat, 1930
VERBOUWING EN HERBESTEMMING VAN SCHOOLGEBOUWEN
In de periode 1914-1940 heeft Architectenbureau Hanrath twaalf scholen in Eindhoven ontworpen en één in Geldrop, die ook allemaal gebouwd zijn. Dat is de helft van alle scholen die het bureau in haar hele bestaan heeft ontworpen. De tabel geeft een overzicht van die scholen en van de latere uitbreidingen. 1914-1915
Reigerlaan Eindhoven,
Nuts ULO School, Mij. tot Nut van ‘t Algemeen
1926-1930 Hoofdonderwijzerswoning Reigerlaan, Eindhoven
1927-1930 Nuts-Fröbelschool, Villapark
1925-1929
Schoenmakerstraat Eindhoven, 2e Nutsschool, Mij. tot Nut van
het Algemeen
1938-1941 Aanbouw van kleuterlokalen
1920-1928
Apeldoornstraat Eindhoven, Kleuterschool in Philipsdorp, NV
Philips
1938-1941, 1945-1952
1922-1924
Mathildelaan, Eindhoven, School Lager Onderwijs in het Philips-
dorp, NV Philips
1922-1925
Gagelstraat, Eindhoven, Huishoudschool, NV Philips
1928-1933
Mathildelaan, hoek De Jonghstraat L.O. School, Philips vereniging
van Onderwijs en Volksontwikkeling
1929-1930
James Wattstraat Eindhoven, School Nationaal Christelijk
Onderwijs, Vereeniging voor Christelijk Nationaal Onderwijs
1929-1937
Akkerstraat Eindhoven, 3e Lagere Nutsschool. Mij. tot Nut van
het Algemeen
1930-1932
Bezemstraat Eindhoven, School Christelijk Nationaal Onderwijs,
1938-1940
Oranjestraat, Eindhoven, Nuts ULO School, Mij. tot Nut van ‘t
Algemeen
1930-1933
Kerstrooslaan Eindhoven, School Christelijk Nationaal Onderwijs,
Vereeniging voor Christelijk Nationaal Onderwijs
1930-1934
Stationsstraat, Geldrop, School Christelijk Nationaal Onderwijs,
Gemeente Geldrop
1956-1958 Uitbreiding school
1938-1940
Pieter Poststraat Eindhoven, 3e Philips Lagere School, NV Philips
1955-1957, 1962 Uitbreiding
Van die dertien scholen zijn er vijf gesloopt, zijn er drie nog in functie en worden of zijn er vijf herbestemd. De door andere architectenbureaus verbouwde scholen zijn die aan de Reigerlaan, die voor een deel is aangepast en uitgebreid, en die aan de Pieter Poststraat, welke is gefuseerd met een andere school en die ook aan nieuwe functies onderdak biedt.
81
Trappenhuis van de school aan de Akkerstraat met de thema’s terazzovloeren, granitotrap en hardstenen muurafdekkingen en de gele tegels met zwarte overgang naar stucwerk
86
Werktekening trappenhuis school aan de Akkerstraat
Bijzonder einddetail van stalen leuning, alleen in deze vorm in de Akkerstraat
87
Perspectief van Nuts kleuter- of frรถbelschool met veranda
Nuts-kleuterschool gebouwd achter de eerste Nutsschool a/d Reigerlaan
98
De toegang voor ouders en kinderen tot het spilcentrum Reigerlaan aan de Fazantlaan.
De gang van de Nuts Frรถbelschool is onveranderd. Bij ieder haakje zijn dierentegeltjes geplaatst die Anna Philips-de Jongh aan de school heeft geschonken.
99
hanteerden is hun werk op die manier traceerbaar. En als ze in een andere stad of ander land uitgenodigd werden om een kerk te construeren kan dat dan op die manier op hen teruggeleid worden. De intentie om een boek over deze thematiek uit te geven sneuvelde omdat de uitgever bedacht dat van de 850 architecten het onderwerp maar voor enkelen van hen interessant was en de doelgroep dus te klein was. Uiteindelijk leidde het onderzoek nog wel tot een oproep aan collega-architecten om hun kennis hierover te delen.
OPNAMES HISTORISCHE GEBOUWEN Uitgebreider gepubliceerd werden Briët’s zeer nauwkeurige opnames van historische woonhuizen in Utrecht en omgeving. Door vast te stellen dat de maatvoering van de ramen exact overeenkwam en dat het beeldhouwwerk een vergelijkbare perfectie bezat, concludeerde hij dat Ghijsbert Theunisz. van Vianen en Peter Janszn. van Cooten op meerdere plaatsen samen actief waren geweest. Van deze opnames zijn rond 1951 grote aquarellen gemaakt, die in het Bouwkundig Weekblad in zwart-wit werden opgenomen. Een aantal van deze gebouwen ligt aan het Janskerkhof en in het Maandblad van ‘Oud-Utrecht’ beschrijft hij, zonder beeldmateriaal, deze historische bebouwing voor een passant die wachtend op de bus met andere wachtenden samengeperst staat op de vluchtheuvels van het voorheen vredige kerkhof. Paul Briët maakt er een toegankelijk artikel van dat door het gekozen perspectief actualiteit en verleden aan elkaar koppelt en, bescheiden, niet meer tijd vraagt dan de wachttijd op de bus.1 In hetzelfde artikel maakt hij ook wat opmerkingen die zijn kijk op de architectuur van dat moment weergeven. Zo komt de roedeverdeling met kleine ruitjes weer ter sprake, maar nu omdat ze gemist worden in een historisch pand, waar ze vervangen zijn door grote ruiten: Daardoor doen deze gevels thans wat somber aan, vroeger waren zij vrolijker en tevens wat huiselijker door de kleinere schaal der ruiten. En hij vervolgt zijn beschrijving van de panden in dik gedrukte letters met: Onze vlakkere tijd zou hebben volstaan met drie volkomen gelijke huizen, gelijk gedetailleerd. Niet zoals hier: bij deze huizen is elk detail op zichzelf bekeken, door eenzelfde geest doortrokken en daardoor toch tezamen werkend, maar elk huis op zichzelf blijft een individu. Hier valt voor een stedebouwer van nu nog heel wat te leren. Onwillekeurig moet je aan zijn eigen Eindhovense project aan de Mathijsenlaan/Pasteurlaan denken waar er binnen één architectuurtaal, stedenbouwkundig wel gevarieerd werd met type goot, goothoogte en voorgevellijn.
1
Maandblad Oud-Utrecht, 1956, p.37-40 en 1957, p.62-65
141
OVERZICHT PROJECTEN
005 1927-1928 Hilversum Verbouwing woonhuis
Overzicht projecten Paul Briët - Architectenbureau Hanrath,
J. Koopmans
Archief Het Nieuwe Instituut Rotterdam, HANR.110681237HANR.110681240 Niet alle projecten zijn onderzocht, de cursieve toevoegingen i.v.m. sloop of monumentalestatus zullen niet volledig zijn.
006 1928 Nunspeet
001
Villa Berenbosch
1927 Hilversum Landhuis te Spanderwoude
002
007
1927-1931
1927-1928
Eindhoven, Beukenlaan
Voorschoten
Landhuis “de Hof” in Tongelre
Villa
voor ir. P.F.S Otten
H.E.Th. Sillevoldt
niet gerealiseerd pag. 40-41
003
008
1927-1930
1927-1931 1927-1931
Eindhoven, villapark
‘s-Gravenhage
Nuts-Fröbelschool
Woonhuis
Mij. tot Nut van het Algemeen
A. van den Bos
Rijksmonument pag. 98-99
004
009
1927-1930
1927-1929
Hilversum
Amsterdam
Landhuis met schuur
Woonhuis
C.M. v.d. Schoot
A. von Marx
148
010
015
1927-1940, 1945-1947
1927
Hilversum
’s-Gravenhage
Jongenshuis en school
Jan Ligthart en
Stichting S.A. Rüdelsheim
H. Scheepstramonument
011
016
1927
1927
Slochteren
Bentveld
Stationsgebouw
Villa
Woldjer Spoorwegmij.
A.E. Rahusen
012
017
1927-1931
1928-1929
Huizen
Helmond
Kortegolfzendergebouw
Conciërgewoning en
NV Phoni, NV Philips
muziekkiosk
gesloopt
Gemeente Helmond
013
018
1927-1930
1928-1931
Eindhoven
Den Bosch
Schaft- en Verenigingsgebouw
Verbouwing woonhuis
NV Philips
E. van Meeuwen
gesloopt pag. 54-55
014
019
1927-1928
1928-1929
Eindhoven
Utrecht
5 Woningen Kievitlaan en
Theehuisje
5 aan de Tongelreschestraat
Stichting Het Utrechtse
NV Philips
Landschap
pag. 34-37
149