Punjabi - Dec 2015 by LEISA India

çÃ³ìð B@AE, Á³Õ B

Magazine on Low External Input Sustainable Agriculture ÖÅÃ ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé

ñÆ÷Å ê³ÜÅìÆ çÃ³ìð, B@AE

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ çÅ Ú½æÅ ê³ÜÅìÆ Á³Õ ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Ö¶åÆ

ÇòðÅÃå Çîôé ò¼ñ¯º êÌÕÅÇôå ÕÆåÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔËÍ ÇÂÃ Á³Õ Çò¼Ú ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ Çò¼Ú êÌÕÅÇôå Á³×ð¶÷Æ ç¶ Õ°¼Þ î±ñ ñ¶Ö» çÅ ê³ÜÅìÆ Áé°òÅç êÅáÕ» çÆ é÷ð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ

AME Foundation No. 204, 100 Feet Ring Road, 3rd Phase, Banashankari 2nd block, 3rd stage, Bangalore- 560085 , India Tel: +91-080-22699512, +91-080-22699522 Fax: +91-080-22699410 E-Mail: leisaindia@yahoo.co.in

Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ×ñÆ é³. D, ÁÅð. òÆ. ô»åÆ é×ð,ìÅÜÅÖÅéÅ ð¯â, ÜËå¯-AEAB@B Ã³êðÕ: @AFCE-BCADAE, E@CDAE òË¼ìÃÅÂÆà: khetivirasatmission.org ÂÆî¶ñ: khetivirasatmission@gmail.com

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ Â¶. ÁË¼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ç°ÁÅðÅ ÁÅÂÆ. ÁË¼ñ. ÂÆ. ÁÅÂÆ. Â¶. ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Á³×ð¶÷Æ íÅôÅ Çò¼Ú êÌÕÅÇôå ÕÆåÆ Ü»çÆ åÌËîÅÇÃÕ ê¼ÇåÌÕÅ ÔËÍ

ÇêÁÅð¶ êÅáÕ¯

Â¶. ÁË¼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ç°ÁÅðÅ íÅðå Çò¼Ú êÌÕÅÇôå Õ½î»åðÆ Ö¶åÆ ê¼¼ÇåÌÕÅ ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁ»

ç¶ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ò¼ñ¯º Õ¼ã¶ ×Â¶ ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé çÅ Ú½æÅ Á³Õ ÁÅêÜÆ çÆ é÷ð

ÕðÇçÁ» ÃÅù ì¶Ô¼ç Ö°ôÆ Ô¯ ðÔÆ ÔËÍ êÇåÌÕÅ ù ÁÅêÜÆ å¯º Çîñ ðÔ¶ íðí±ð Ô°³×Åð¶ Áå¶

ÇêÁÅð ÃçÕÅ ñÆ÷Å ê³ÜÅìÆ ðÅÔÆº ÁÅêÜÆ éÅñ À°¼Ú ÇîÁÅðÆ Áå¶ Áðæê±ðé ÜÅäÕÅðÆ

Ã»ÞÆ Õðé ñÂÆ ÁÃÆº Ô¯ð òÆ êÌåÆì¼è Ô¯ ×Â¶ Ô»Í

ÃÅâÆ Ôî¶ôÅ ÇÂÔ ÔÆ Õ¯Çôô ðÔ¶×Æ ÇÕ ÒñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅÓ ç°ÁÅðÅ Ö¶åÆ -ÇÕÃÅéÆ

çÆ ÇìÔåðÆ Áå¶ Ö¶åÆ ù ÇàÕÅÀ± ÁÅÜÆÇòÕÅ çÅ ÃéîÅéÜéÕ ÃÅèé ìäÅÀ°ä ñÂÆ Ú¶åé

ÇÕÃÅé» Áå¶ ÇÕÃÅé ÇÔåËôÆ Ã³ÃæÅò» ç°ÁÅðÅ ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ ÕÅîïÅì å÷ðÇìÁ» Áå¶

ÇòÕÃå ÕÆåÆÁ» ÜÅ ðÔÆÁ» ÇÕÃÅé Áå¶ Õ°çðå ê¼ÖÆ Ö¶åÆ åÕéÆÕ» ù ÁÅêÜÆ éÅñ

Çéð³åð Ã»ÞÅ ÕÆåÅ ÜÅò¶Í

ÇÂÔ òÆ ÇèÁÅé ð¼ÇÖÁÅ ÜÅò¶×Å ÇÕ Ç×ÁÅé, ÜÅäÕÅðÆ Áå¶ åÕéÆÕ» çÅ ÇÂÔ

ÇñêÆì¼è ÁÅçÅé-êÌçÅé Ôð ê¼Ö¯º ÃàÆÕ Áå¶ íð¯Ã¶î³ç Ô¯ò¶Í ê¼ÇåÌÕÅ ç¶ ÇÂÃ Á³Õ Çò¼Ú ÒñÆ÷Å

ÇÂ³âÆÁÅÓ ç¶ î±ñ Á³×ð¶÷Æ Ã³ÃÕðé ÓÚ çÃ³ìð B@AD å¯º Ü±é B@AE ç½ðÅé êÌÕÅÇôå Õ°¼Þ Ú¯äò¶º ê¶ÌðäÅçÅÂÆ ñ¶Ö» çÅ ê³ÜÅìÆ À°ñ¼æÅ ÇÂÃ ÁÅÃ éÅñ ÁÅêÜÆ çÆ é÷ð Õðé ÜÅ ðÔ¶ Ô»

Ãì³èå ÜÅäÕÅðÆ ÁÅêÜÆ ñÂÆ ñÅÔ¶ò³ç ÇÃ¼è Ô¯ò¶×ÆÍ

î°¼Ö Ã³êÅçÕ: Õ¶. òÆ. ÁË¼Ã. êÌôÅç, Â¶. ÁËî. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ àÆî

çÃ³ìð-B@AE

êÌì³èÕ Ã³êÅçÕ: àÆ.ÁË¼î. ðÅèÅ, Â¶. ÁË¼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé Áé°òÅç Õ¯ÁÅðâÆé¶Áð: ê±ðÇéîÅ, Â¶. ÁË¼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé Ã³êÅçÕ î³âñ Áå¶ ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé: À°î¶ºçð ç¼å, ×°ðêÌÆå çìó·ÆÖÅéÅ, Ü×åÅð ÇÃ³Ø èÅñÆòÅñ, ÁîéÜ¯å Õ½ð êÌì³èé: ÜÆ. ÜÆ. ð°ÕîéÆ, Â¶. ÁË¼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ñ¶ÁÅÀ°à Áå¶ àÅÂÆê ÃËÇà³×: Ü×ÜÆå ÇÃ³Ø ìðÅó vcxvxcv

ÛêÅÂÆ: ÁÅð.âÆ.ÇÂ³àðêÌÅÂÆÜ÷, ÇÂ³âÃàÌÆÁñ Â¶ðÆÁÅ, ë¶÷-A, Ú³âÆ×ó· cx

ÁÅòðä ë¯à¯: Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé

ñÆ÷Å ê¼ÇåÌÕÅ ç¶ Ô¯ð êÌÕôé: ëÅðÇî³× îËàð÷ (Á³×ð¶÷Æ) ñÆÃÅ ðÆÇòÃàÅ â¶ ÁË×ð¯ÂÆÕ¯ñ¯÷ÆÁÅ (ñÅåÆéÆ Ã³ÃÕðé) ñÆÃÅ ÇÂ³âÆÁÅ (Á³×ð¶÷Æ, Õ³éóÅ, åÅÇîñ, À°óÆÁÅ, îðÅáÆ, ÇÔ³çÆ Áå¶ å¶ñ×± Ã³ÃÕðé) ÁË×ðÆâ¶ê (ê¼ÛîÆ ÁëðÆÕÅ, ëðËºÚ Ã³ÃÕðé) ÁË×ðÆÕñÚð÷ ÁËÕÃêÆðÆÁËºÇÃÁÅÃ ÂËî ÁË×ð¯ÂÆÕ¯ñ¯÷ÆÁÅ ìÌÅ÷Æñ ì¯ÁÅìÅì(ÂÆÃà ÁëðÆÕÅ Á³×ð¶÷Æ Ã³ÃÕðé)

Ã³êÅçÕ ò¼ñ¯º ñ¶Ö» Çò¼Ú êÌÕÅÇôå ÜÅäÕÅðÆ ìÅð¶ ê±ðÆ ÃÅòèÅéÆ òðåÆ

×ÂÆ ÔËÍ Çëð òÆ Ã»ÞÆ ÕÆåÆ ×ÂÆ ÜÅäÕÅðÆ Çò¼Ú ÇÕÃ¶ òÆ ÕîÆ çÆ Ç÷³î¶òÅð Ãì³èå ñ¶ÖÕ çÆ Ô¯ò¶×ÆÍ îÅÇÂÜ¶ðÆÁð ç¶ ÃÇÔï¯× Áå¶ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé À°¼çî ÃçÕÅ Â¶. ÁË¼î. ÂÆ. ç°ÁÅðÅ êÌÕÅÇôå

ñÆ÷Å Ø¼à ìÅÔðÆ ÁÅ×å» Áå¶ ÇàÕÅÀ± Ö¶åÆ çÆ ÇÃðî½ð ê¼ÇåÌÕÅ ÔËÍ ÇÂÔ Õ°çðå

éÅñ ÇÂ¼ÕÇî¼ÕåÅ ðÅÔÆº ëÃñ» çÅ À°åêÅçé Áå¶ ÁÅêäÆ ÁÅîçé òèÅÀ°ä ñÂÆ

ÕÅðÜôÆñ ÇÕÃÅé» ù åÕéÆÕÆ Áå¶ Ãî°çÅÇÂÕ êÇÔñÕçîÆÁ» å¯º ÜÅä±

ÕðòÅòÀ°ºçÆ ÔËÍ ñÆ÷Å Õ°çðåÆ Ã¯ÇîÁ» Áå¶ Õ°çðåÆ êÌÇÕÇðÁÅò» ç¶ ÃðòÀ°¼åî

ÇÂÃå¶îÅñ ìÅð¶ ÜÅäÕÅðÆ î°Ô¼ÂÆÁÅ ÕðòÅÀ°ºçÆ ÔËÍ ÇÂÔ À°Ôé» ÇÂÃåÌÆ, ê°ðô ÇÕÃÅé» Áå¶ Ãî°çÅÇÂÁ» ç¶ ôôÕåÆÕðé ñÂÆ ÕÅðÜôÆñ ÔË ÇÜÔó¶ ÇÕ ÁÅêä¶

Ç×ÁÅé, Ô°éð, ÁÅêäÆÁ» Õçð»-ÕÆîå», Ã¼ÇíÁÅÚÅð Áå¶ ÁçÅÇðÁ» ç¶ ÁÅèÅð Óå¶ ÁÅêäÅ íÇò¼Ö ìäÅÀ°äÅ ÚÅÔ°³ç¶ ÔéÍ ñÆ÷Å Ö¶åÆ Çò¼Ú Ã°èÅð Áå¶

ÇÂÃù¶ ìçñçÆÁ» ÔÅñå» Áå¶ ÷ð±ðå» î°åÅÇìÕ ãÅñä ñÂÆ Ö¶åÆ ç¶ ÃÇÔíÅ×Æ

åðÆÕ¶ ÁêäÅ Õ¶ ÇÕÃÅé» Áå¶ Ö¶åÆ éÅñ Ü°ó¶ Ô¯ðéÅ ñ¯Õ» çÆ ÃîðæÅ òèÅÀ°ä Óå¶ ¯÷¯ð Çç³çÆ ÔËÍ ñÆ÷Å ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé Áå¶ ÇòÇ×ÁÅé ù ÁÅêÃ Çò¼Ú Ü¯ó Õ¶ éÆåÆ ÇéðîÅä ÕÅðÜ ù êÌíÅÇòå Õðç¶ Ô¯Â¶ Á×ñ¶ð¶ ÇòÕÅÃ ñÂÆ Áé°Õ±ñ

òÅåÅòðä ÇåÁÅð Õðé çÆ ÇÂ¼ÛÅ ð¼ÖçÆ ÔËÍ ñÆ÷Å ÇÂ¼Õ ÇòÚÅð ÔË, ÇÂ¼Õ êÔ°³Ú ÔË

ÇÂ¼Õ ðÅÜéÆåÕ Ã°é¶Ô» ÔËÍ

Â¶. ÁË¼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé Áå¶ Çéò¶ÕñÆÁ» åÕéÆÕ» ç¶ îÅÇèÁî éÅñ Ø¼à ìÅÔðÆ ÁÅ×å êÌì³èé ðÅÔÆº ÇàÕÅÀ± ð¯÷×Åð êËçÅ Õðé ù À°åôÅÇÔå ÕðçÆ ÔËÍ ÇÂÃ

À°ç¶ô çÆ ê±ðåÆ ñÂÆ Â¶. ÁË¼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ç¼Öä ç¶ Áðè Ö°ôÕ Ö¶åð Çò¼Ú Û¯à¶ Áå¶ ÃÆî»å ÇÕÃÅé» éÅñ Çîñ Õ¶ Ö¶åÆ ç¶ ìçñ ÇåÁÅð Õðé, Ç×ÁÅé òèÅÀ°ä, ÇÃÖñÅÂÆ, Ö¶åÆ ù ÇòÕÅÃ Â¶÷³ÃÆÁ» éÅñ Ü¯óé Áå¶ Áé°íò ò³âä çÅ Õ³î Õð ðÔÆ ÔËÍ Â¶. ÁË¼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé Çê³â» ç¶ ×°¼ÇÛÁ» Çò³¼Ú ÇÂ¼ÛÕ ÇÕÃÅé Ãî±Ô» éÅñ À°Ôé» ù ìçñò¶º Ö¶åÆ ê¼çåÆ ÇåÁÅð Õðé Áå¶ ÁêäÅÀ°ä ç¶ ï¯× ìäÅÀ°ä çÅ ÕÅðÜ ê±ðÆ Çô¼çå éÅñ Õð ðÔÆ ÔËÍ ÇÂÔ ÃæÅé Ãì³èå ÇÕÃÅé» Áå¶ À°Ôé» ù À°åôÅÇÔå Õðé òÅñ¶ ÁçÅÇðÁ» ñÂÆ À°Ôé» çÆ ç¶Öä-ÃîÞä çÆ ÃîðæÅ Çò¼Ú òÅèÅ Õðé ñÂÆ ÇÃ¼Öä ñÅÇÂÕ ÔÅñå» ç¶ î°Ô¼ÂÆÁÅ Õðç¶ ÔéÍ ÇÂÃ Çò¼Ú öËð ÃðÕÅðÆ Ã³×áé Áå¶ öËð ÃðÕÅðÆ Ã³×áé» ç¶ éË¼àòðÕ òÆ ôÅÇîñ ÔËÍ www.amefound.org

Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ÃòËÇéðíð, ÃòËîÅäÆ, Ãòç¶ôÆ Ö¶åÆ Áå¶ Ãðìå ç¶ íñ¶ ù ÃîðÇêå ñ¯Õ ñÇÔð ÔËÍ ÁÅêä¶ Üéî òð·¶ îÅðÚ, B@@E å¯º ÔÆÇÂÔ ê³ÜÅì ù ç¶ðê¶ô Ö¶åÆ ÇÃÔå»

Áå¶ òÅåÅòðä ç¶ ÁÇå ×³íÆð Ã³Õà ÇÖñÅø ÁÅî ñ¯Õ» ù Ú¶åé Õðç¶ Ô¯Â¶ ÇÂÃ Ã³Õà ç¶ î±ñ ÕÅðä ÷ÇÔðÆñÆ ðÃÅÇÂÇäÕ Ö¶åÆ ç¶ ìçñ òÜ¯º ÷ÇÔð î°Õå Õ°çðåÆ Ö¶åÆ çÆ ÃæÅêéÅ ñÂÆ ïåéôÆñ ÔËÍ òðåîÅé Ãî¶º Ã±ì¶ íð Çò¼Ú ÃËºÕó¶ ÇÕÃÅé Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé çÆ ðÇÔé°îÅÂÆ Çò¼Ú ê±ðÆ ÃëñåÅ éÅñ ÷ÇÔð î°Õå Õ°çðåÆ Ö¶åÆ çÆ Ã°éÇÔðÆ ÇÂìÅðå ÇñÖ ðÔ¶ ÔéÍ (www.khetivirasatmission.org)

îÅÇÂÜ¶ðÆÁð çÆ ÃæÅêé» AIEH Çò¼Ú Ô¯ÂÆÍ ÇÂÔ ÷ðîé ÕËæ¯ÇñÕ Çìôê çÆ ÇòÕÅÃåîÕ ÃÇÔï¯× éÅîÕ Ã³ÃæÅ ÔËÍ ìÆå¶ E@ å¯º òÆ ÇÜÁÅçÅ ÃÅñ» å¯º îÅÇÂÜ¶ðÆÁð ÁëðÆÕÅ,

Â¶ôÆÁÅ Áå¶ ñËÇàé ÁîðÆÕÅ Çò¼Ú ×ðÆìÆ ÇÖñÅø ñóé ñÂÆ òÚéì¼è ÔËÍ ÜÅåÆ, èðî Áå¶ Çñ³× í¶ç å¯º À°êðÅî îÅÇÂÜ¶ðÆÁð ÇÕÃ¶ òÆ îé°¼ÖÆ ÷ð±ðå çÆ ê±ðåÆ ÇÔ¼å ÃÇÔï¯× ñÂÆ ååêð ÔËÍ îÅÇÂ¶Ü¶ðÆÁð ×ðÆì» Áå¶ ÷ð±ðåî³çÅ ç°ÁÅðÅ ô°ð± ÕÆå¶ Áå¶ ÁêäÅÂ¶ ×Â¶ ÕÅðÜ» ù ÃÇÔï¯× Õðé Çò¼Ú ÇòôòÅÃ ðÖçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÁÅêä¶ ÃæÅéÕ íÅ×ÆçÅð» éÅñ Çîñ Õ¶ Õ³î Õðé ù êÇÔñ Çç³çÅ ÔËÍ ÇÂÔ ñÅíêÅåðÆÁ» Áå¶ ÃÇÔï¯×Æ Ã³×áé» ù éÅñ ñË Õ¶ ÇòÕÅÃ ç¶ ÃæÅéÕ ÕÅðÜ» çÆ ð±êð¶ÖÅ åËÁ ÕðçÅ ÔË Áå¶ Ãì³èå êÌ¯ÜËÕà ñÅ×± Õðé Çò¼Ú ÃÇÔï¯× ÕðçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÔÆ ÕÅðé ÔË ÇÕ îÅÇÂÜ¶ðÆÁð ÁÅêä¶ ÃÇÔíÅ×ÆÁ» éÅñ Çîñ Õ¶ Çéð³åð ìçñçÆÁ» Ú°ä½åÆÁ» êÌÇå ÇåÁÅð-ìð-ÇåÁÅð ÖóÅ ÔËÍ (www.misereor.de;misereor.org) ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

ñÆ÷Å ê³ÜÅìÆ, çÃ³ìð B@AE éò¶º ÇÃÇðúº ÇñÖäÅ åÕçÆð» ù Ijhokpkd ftZu ;EkBe fgzvK d/ ;w[dkfJ nkgDhnK pzio gJhnK IwhBK B{z w[V nkpkd eoB ftZu ekw:kp j'J/ jB ns/ T[jBK IwhB T[Zgo T[j nBkiK dhnK nDfrDs otkfJsh fe;wK T[rk oj/ jB.T[j Bk f;oc T[; G'iB gqDkbh i' fe jikoK ;kbK ftZu e[dosh o{g ftZu ftef;s j'Jh j?, B{z w[V ;j/iD ftZu ;cb j'J/ jB pbfe T[jBK e'b nkgD/ T[gG'r d/ bJh ekch g"PfNe G'iB th j?.

ê¶Ü é³:

ÇÃÔåî³ç Çî¼àÆ ñÂÆ ìÅÇÂúÚÅð g'Pe sZsK dh ewh tkbh fwZNh ftZu ekopB dh wksok tXkT[D bJh skfwbBkv{ d/ fe;kBK B/ gohyD d/ nkXko s/ pkfJUuko dk fJ;s/wkb eoe/ d/fynk. T[jBK B/ gkfJnk fe fwZNh ftZu pkfJUuko gkT[D Bkb, fwZNh d/ G"fse YKu/ ns/ o;kfJfDe r[DK ftZu ;[Xko nkfJnk j? ns/ fJj n;o fszB c;b uZeoK sZe pfDnk fojk. fJ; gqfeqnk ftZu, T[jBK B{z ftbkfJsh feZeo B{z fJ;s/wkb eoB dk th sohek fwb frnk i' fe UjBK d/ y/sK ftZu s/Ih Bkb c?b ojh ;h.

Çòçðí Çò¼Ú Çî¼àÆ çÆ À°êÜÅÀ± ôÕåÆ ù ìÔÅñ ÕðéÅ

ê¶Ü é³:

ê¶Ü é³: AB

Ö¶å å¯º æÅñÆ å¼Õ ×ÌÅîÆä ÇðÁÅÇñàÆ ô¯Á y/ s hpkVh ftZ u uz r hnK seBheK B{z tZv/ gZXo ’s/ c?bkT[Dk jw/Pk jh fJZe u[D"sh ojh j?. jkbKfe, Gkos d/ p[zd/byzv y/so d/ fJZe S'N/ fij/ fgzv okikto d/ b'eK B/ ;w[dkfJe o/fvU dk T[Zsw gq:'r eoe/ ftek; dh fdPk ftZu ;w{fje gfotosB dh fJZe gqfeqnk dk gqdoPB ehsk j?. rqkwhD fonkfbNh P'n, ;w[dkfJe o/fvU T[Zgo fJZe ftbZyD P'n, fJZe ftnesh s'A b? e/ g{o/ ;w[dkfJ sZe IwhB B{z T[gikT{ pDkT[D bJh fJZe seBhe d/ ê¶Ü é³: AD gq;ko dk ;kXB pD frnk.

fe;kBK dh pkIko sZe f;ZX/ gj[ z u T[ g bpX eotkT[ D k nkofEe ftek; ftZu fJZe wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Adk j?.fe;kB pkIko rqkwhD^Pfjoh ;zpzXK dk nfGzB nzr jB ns/ ygsekoK d/ f;ZX/ y/s s'A skik T[sgkd b?D dh tXdh fdbu;gh eoe/ fJjBK dh gqf;ZXh ftZu brksko tkXk j' fojk j?. ;fjik ;wfoZXk, fe;kBK ns/ y/sh wkfjoK dh nrtkJh tkbh fJZe ;z;Ek nkgDh fJZe gfjb d[nkok fe;kBK ns/ ygsekoK dofwnkB gkV/ B{z ê¶Ü é³: AF xNkT[D dk ezw eo ojh j?. ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

Ã³Õà ×ÌÃå Ö¶åÆ-ÇÕÃÅéÆ ù ç¶ÂÆÂ¶ ÃÔÆ ÇçôÅ nkgD/ j[D sZe d/ ;G s'A w[;afeb d"o *u'A r[Io ojh d/; dh y/sh--^fe;kBh ns/ fe;kB GkJhuko/ dh jkbs p/jZd Bki[e j?.nZi fiZE/ fe;kB GkJhukok ;oeko dh Bhshrs p/o[yh dk fPeko j? T[ZE/ jh Ifjohb/ y/sh o;kfJDk gqfs ehNK d[nkok gqfso'Xh Pesh fte;s eo u[Ze/ ehNK d[nkok |;bK dh tZv gZXoh spkjh ekoD ;fEsh j'o th \okp j' rJh j?. fJ;d/ Bkb jh brksko tX ojh nkbwh sgP ekoD nDfenk;/ w";wh pdbkn th ;w[Zuh y/sh^fe;kBh T[Zs/ p/jZd wko{ n;o gk oj/ jB. nfij/ ftZu ;zeN rq;s fe;kBh ns/ fe;kB GkJhuko/ dh fpjso fIzdrh bJh nB[e{b jkbsK d/ Bkb^Bkb ;fEo ns/ ;EkJh nkihftek i[NkT[Dk bkIwh j' frnk j?.d/; d/ nB/eK fyZfsnK ftZu nB/eK jh ikro{e fe;kB ns/ fe;kB fjZs?Ph ;z;EktK fJ; we;d dh g{osh bJh nDEe :sB eo ojhnK jB.;pzXs fe;kBK ns/ ;z;EktK d/ fJjBK :sBK ;dek fiZE/ fe;kBK dh fIzdrh ftZu ;ekokswe gfotosB nkJ/ jB, T[ZE/ jh y/sh y[dw[yskoh ns/ y[Pjkbh dh BthA s/ gq/oDkdkfJe fJpkos th fbyh ik ojh j?. bhIk fJzvhnk gzikph d/ fJ; nze okjhA n;hA nkgih Bkb y/sh ns/ fe;kB d/ ihtB B{z BthA s/ fpjso fdPk d/D tkb/ nfij/ jh e[ZM ;|b T[gokfbnK pko/ ikDekoh ;KMh eo oj/ jK. ;aqh ;zdhg e/ ofus gZfsqek dk gfjbk b/y, ‘Bt/A f;foUA fbyDk sedhoK B{z* nKXok gqd/;a d/ w/de fIbQ/ ijhokpkd B/Vb/ ;EkBe fe;kBK d[nkok pzIo IwhBK B{z w[V nkpkd eo nkgDh G'iB ;[foZynk ns/ fNekT{ nkihftek jkf;b eoB dh ;[zdo ejkDh efjzdk j?.i/H fJbKr' ns/ thHn?ZwH eo[BkrkoB dh ouBk gZfsqek dk d{ik b/y, ‘f;jswzd fwZNh bJh pkfJUuko* g'Pe sZsK dh ewh tkbh G{wh nzdo i?fte wkdk tXkT[D bJh skfwbBkv{ d/ fe;kBK d[nkok y/sK ftZu tZy^tZy |;bK *s/ ehs/ rJ/ pkfJUuko d/ gq:'r dh ;kofEesk T[Zs/ ukBDk gkT[Adk j?. gqhsh i'Ph d[nko fbys gZfsqek dk shik b/y, ‘ftdoG dh G{wh ftZu T[gikT{ ;aesh pjkb eoBk*d/; d/ ;G s'A tZX fe;kB y[de[;ahnK tkb/ fyZfsnK ftZu fJZe ftdoG fty/ T[Zx/ e[dosh y/sh fe;kB ;aqh ;[GkP Powk d[nkok G{wh dh T[gikT{ Pesh tXkT[D ftZu gkJh rJh ekw:kph B{z ;G Bkb ;KMh eodk j?.fJt/A jh Pt/sk goikgsh d[nkok fbfynk frnk gZfsqek dk u"Ek b/y, ‘rqkwhD ohnfbNh P'n*p[zd/byzv d/ fJZe S'N/ fij/ fgzv okikto d/ b'eK d[nkok efwT{fBNh o/vhU d/ wkfXnw Bkb BthnK ns/ fe;kB^gZyh y/sh seBheK d/ ;|b gq;ko dh n;b'A jh fBt/ebh ejkDh efjzdk j?. ihH feqPBk gqPkd ns/ phH ;'w/P ofus gZfsqek dk gzitK s/ nkyoh b/y, ‘y/s s'A Ekbh sZe* eoBkNek fty/ fe;kBK ns/ y/sh wkfjoK dh nrtkJh tkbh ;z;Ek ;fjik^;wfoZXk d[nkok fe;kBK d/ e[dosh y/sh T[sgkdK d/ PfjohnK ftZu f;ZX/ wzvheoB dh fdb N[zpthA pks gkT[Adk j?. nk; eod/ jK fe bhIk fJzvhnk dk jEbk gzikph nze fJ; tko th gkmeK dh e;"Nh *s/ \ok T[Zso/rk.

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

éò¶º ÇÃÇðúº ÇñÖäÅ åÕçÆð» ù Ã³çÆê Õ¶. fe;wK G'iB d/ s"o *s/ ykXhnK iKdhnK jB.jkbKfe, ;kotifBe ftsoD gqDkbh sfjs fwbD tkb/ ;;s/ u"b fwbD dh P[o{nks eoe/ eJh b'e nkgD/ gqzgfoe nBkiK s'A d{o j' rJ/, feT[Afe u"b gekT[D ftZu nk;kB ;B, ns/ fJ; ftZu fInkdk gq/PkBh BjhA ;h. eJh n"osK B/ fJ; B{z nkgD/ bJh fJZe pj[s tZvh n;h; wzfBnk.jkbKfe, fJj sK pj[s pknd ftZu ;gZPN j'fJnk fe G'iB ftZu fJ; pdbkn d/ eh eh n;o nkJ/. fJjBK ;w[dkfJnK B/ nkgD/ g'PD ftZu nkJh froktN B{z doi eoBk P[o{ ehsk.u"bK s'A ekch tZvh wksok ftZu ekop'jkJhvq/N sK fwbd/ ;B go gq'NhB ns/ j'o g'Pe sZs fit/A b'jk, e?bPhnw, yfDi, o/P/ nkfd pj[s jh xZN wksok ftZu fwb fojk ;h.gqzs{ fe;kBK d/ ;\s fwjBs eoB tkb/ Poho tZvh wksok ftZu gq'NhB ns/ j'o g'Pe sZsK dh wzr eod/ ;B i' fe T[jBK d/ gqzgfoe w{b nBki ns/ j'o nBki d/D ftZu ;woZE ;B.

êðî»×ðÆ éðÃ³îÅ ÁÅêä¶ î±ñ ÁéÅÜ» ç¶ Ö¶å Çò¼Ú

Ijhokpkd ftZu ;EkBe fgzvK d/ ;w[dkfJ nkgDhnK pzio gJhnK IwhBK B{z w[V nkpkd eoB ftZu ekw:kp j'J/ jB ns/ T[jBK IwhBK T[Zgo T[j nBkiK dhnK nDfrDs otkfJsh fe;wK T[rk oj/ jB.T[j Bk f;oc T[; G'iB gqDkbh i' fe jikoK ;kbK d"okB e[dosh o{g ftZu ftef;s j'Jh j?, Bz{ w[V ;j/iD ftZu ;cb j'J/ jB pbfe T[jBK e'b nkgD/ T[gG'r d/ bJh ekch g"PfNe G'iB th j?. nKXo gqd/P d/ fibQk w/de ftZu Ijhokpkd fJZe nfijk y/so j? fiZE/ gqzgfoe o{g ftZu w{b nBkiK dhnK eJh fe;wK fiBQK ftZu itko, pkiok, ezrBh, e[Neh ;w/s eJh j'o

feT[Zfe ;kotifBe ftsoD gqDkbh okjh u"b nk;kBh Bkb ns/ xZN ehws (fJZe fdB dh wid{oh Bkb j[D fszB wjhB/ dk okPB yohfdnk ik ;edk ;h`) s/ T[gbpX ;h, pj[s ;ko/ fe;kBK B/ nkgDh IwhB B{z ykbh SZvDk P[o{ eo fdZsk feT[Afe T[jBK s'A T[sgkdB b?D bJh ;\s fwjBs eoBh g?Dh ;h.j"bh^j"bh, gqzgfoe fe;wK, fizBK B/ fJjBK ;w[dkfJnK B{z eJh ghVQhnK sZe ekfJw oZfynk ;h, ftZu froktN nkT[Dh P[o{ j' rJh. fJjBK ;w[dkfJnK ftZu'A w{b nBkiK dk g{oh soQK ysw j'Dk fJZe fBofttkfds sZE tKr bZr fojk ;hl go n"osK, fizBK B/ G'iB ns/ y/sh B{z ftnkge fdqPNhe'D s'A d/fynk, B/ fJ; ;fEsh Bkb bVB dk c?;bk ehsk.

gfjbk edw gfjbk edw i' fJjBK n"osK B/ fJ; bVkJh ftZu u[Zfenk, T[j ;h pzio gJh IwhB T[Zgo w[V y/sh eoBk.fJjBK IwhBK ftZu w[V ihtB Go e/ ns/ ftfGzB soQK dhnK fe;wK phi ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

e/, T[jBK B/ nkgDh y/sh T[Zgo y[dw[\fsnkoh B{z w[V ;Ekfgs ehsk. n"osK B/ dZyD fvtbgw?AN ;[;kfJNh ns/ rqkwhD ftek; wzsokb/ Bkb ;zgoe ehsk fizBK B/ T[jBK dh gfjb ftZu :'rsk B{z d/fynk ns/ ;w[dkfJe nBki p?Ae d/ rmB bJh ;fj:'r d/D bJh fsnko j' rJ/. n"osK B{z gqfs J/eV 2600 o[gJ/ dh ;fj:'r okPh fdZsh rJh ns/ fJ; gfjb B{z 30 fgzvK ftZu P[o{ ehsk frnk ns/ jo fgzv ftZu pzio gJh IwhB ftZu'A 100 J/eV IwhB B{z y/sh nXhB fbnKdk frnk.fInkdkso IwhBK d/ wkbe S'N/ ns/ ;hwKs fe;kB ;B. fJj gfjb fe;kBK d/ Bkb ;KM/dkoh ftZu ehsh rJh. fJ;dk wsbp ;h fe fe;kB^\k; eoe/ wfjbk fe;kB^fJ; gfjb dh :'iBk ns/ bkr{ eoB d/ jo uoD ftZu Pkfwb ;B. 30 fgzvK ftZu'A jo/e ftZu, fe;kBK d/ Bkb nZr/ bJh tXhnk s'A tXhnk oDBhsh pDkT[D bJh ftnkge ftuko^tNKdok j'fJnk. fJ;d/ Bkb jh Gkrhdkoh gqfefonk okjh n"osK B/ pzio gJh IwhB dh gSkD ehsh, fJjBK IwhBK dh fwZNh dh w?fgzr ns/ j'o ;zpzfXs t/ot/ fJeZm/ ehs/ rJ/. fJj ;G gqfefonktK eoB s'A pknd, ;w[dkfJnK d/ ;kjwD/

;w[dkfJnK B/ fJj th s?n ehsk fe T[j nkgDhnK IwhBK ftZu o{Vh dh ykd gkT[Dr/ sKfe UjBK dhnK IwhBK nkT[D tkb/ ;kbK ftZu th T[gikT{ pDhnK ofjDl BK fe o;kfJfDe ykdK i' fe f;oc fJZe ;kb sZe jh IwhB B{z skes fdzdhnK jB ns/ fco bzp/ ;w/A ftZu fwZNh B{z fpbe[b ysw eo fdzdhnK jB. fte/Adohfeqs ;kotifBe ftsoD gqDkbh dk ftuko oZfynk frnkl fJj s[ozs jh ;gZPN j' frnk fe fJ; ftuko B/ UjBK d/ wBK ftZu nkPk dh feoD irk fdZsh j?. fJ; gh vh n?; ftt;Ek ftZu fe;kBK dh g{oh Gkrhdkoh ;h ns/ T[jBK dh nrtkJh ftZu g{oh gkodofPsk Bkb ubkfJnk ikDk ;h.fJj th c?;bk fbnk frnk fe vh vh n?; ;zxw IwhBK dh tjkJh, r[vkJh, ykd nkfd gkT[D ns/ IwhBK T[Zgo w[V dknt/ Bkb ;zpzfXs j'o rshftXhnK bJh n?vtK; g?;k d/Dr/. Gkrhdkoh gqfefonktK d"okB, ;w[dkfJnK B/ fJj th s?n ehsk fe T[j nkgDhnK IwhBK ftZu o{Vh dh ykd gkT[Dr/ sKfe UjBK dhnK IwhBK nkT[D tkb/ ;kbK ftZu th T[gikT{ pDhnK ofjDl BK fe o;kfJfDe ykdK i' fe f;oc fJZe ;kb sZe jh IwhB B{z skes fdzdhnK jB ns/ fco bzp/ ;w/A ftZu fwZNh B{z fpbe[b ysw eo fdzdhnK jB. fJ;/ soQk, ;w[dkfJnK B/ eJh j'o u[D"shnK dh gSkD

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

ehsh i' fe T[jBK B{z pzio gJhnK IwhBK B{z w[V gqkgs eoB t/b/ nkT[D tkbhnK ;B. fJ; bJh fJjBK u[D"shnK B{z fiZsD bJh jZb ns/ ;kXB, d'tK dh b'V ;h.fJZe J/eV IwhB B{z w[V gqkgs eoB T[Zgo nkT[D tkb/ you (1994 ftZu, id fJj gfjb P[o{ ehsh rJh ;h) dk nB[wkB brkfJnk frnk i' fe 2700 o[gJ/ ;h. fJjBK ;G ftuko^tNKdo/ s'A pknd ;zxw B/ fe;kBK dh gfjukD eoe/ T[jBK B{z fJj oew eoI d/ s"o s/ fdZsh. nZr/ fJj s?n ehsk frnk fe fJj eoI Bedh d/ o{g ftZu w'VB dh pikJ/, nBki d/ o{g ftZu tkg; ehsk ikt/.feT[Afe gfjb/ ;kb ftZu fInkdk MkV gqkgs eoBk w[Pfeb ;h fJ; bJh fJj s?n ehsk frnk fe fJj ndkfJrh tXhe sohe/ Bkb ehsh ikt/rh.T[dkjoD d/ bJh, gfjb/ ;kb, fe;kB 100 feb' itko d/t/rk, idfe d{;o/ ;kb 200 feb' ns/ fJ;/ soQK jo ;kb j't/rk. fJjBK ;G gqpzXK B{z ;G fe;kBK dh g{oh wBi{oh ;h ns/ fJjBK B{z vokcN ftZu Pkfwb ehsk frnk i' fe nkg;h ftuko^tNKdo/ ns/ ;fjwsh s'A pknd fsnko ehsk frnk ;h. jo fgzv ftZu n"osK dhnK ew/NhnK pDkJhnK rJhnK ns/ UjBK B{z fJ; gfjb d/ fBohyD dh fizw/dkoh fdZsh rJh. jo n"os B{z fBZih s"o s/ 20 J/eV IwhB dh fBrokBh eoB dh fizw/dkoh fdZsh rJh.gfjb/ ;hIB ftZu, 2500 J/eV s'A tZX pzio IwhB B{z y/sh nXhB fbnKdk frnk ns/ 8 jiko e[fJzNb itko dk T[sgkdB ehsk frnk. fJ;B{z Gkr b?D tkb/ fgzvK ftZu 3 fwbhnB tkX{ G'iB iK Gkr bD tkb/ jo xo bJh 1000 tkX{ G'iB d/ o{g ftZu th d/fynk ik ;edk j?. fJ; s'A g?dk ukok fJjBK 30 fgzvK d/ 6000 j'o wt/PhnK B{z gkb ;edk ;h. gfjb/ ;hIB d/ d"okB, eoI tkg;h d/ o{g ftZu jo fgzv ftZu'A fJeZmk ehsk frnk nBki 10,000^15,100 feb' ;h i' fe T[jBK ftZu' jo/e 100 gfotkoK d/ ykD/ bJh ek|h ;h. fJ; s'A pknd jo fgzv ftZu 100 rohp xoK dh gSkD ehsh rJh.

g"PfNe G'iB sZe nk;kB gj[zu Bk j'Dk

fJZe p/fw;kb edw sfjs, dfbs n"osK ns/ T[j i' fgzv ftZu ;wkfie ns/ nkofEe s"o *s/ fgSV/ j'J/ ;B, B{z nkgD/ ftZu'A ;G s'A rohp ns/ ;G s'A io{oswzd dh gfjukD eoB bJh fejk frnk sKfe UjBK B{z nBki d/ o{g ftZu ;jkfJsk fdZsh ik ;e/.fJjBK n"osK d[nkok nkgD/ fgzvK ftZu rohp dh gSkD eoB bJh ns/ rohph B{z gqGkfPs eoB bJh pVk jh tXhnk ns/ ;zt/dBPhb wkgdzv fBoXkfos ehsk frnk. Gkrhdkoh XB o?fezr gqfeqnk d"okB fi; ftZu g{o/ fgzv d/ ;w[dkfJ B/ Gkr fbnk ns/ fJ; wkgdzv pko/ uouk ehsh

rJh, fJ; B{z g{o/ ;w[dkfJ B/ gqtkBrh d/ fdZsh. T[dkjoD d/ bJh, b'eK dk fJZe ;w{j, i' fe pi[or j? ns/ fpBK ;jko/ s'A j?, B{z p/;jkok d/ o{g ftZu wB'Bhs ehsk frnk ns/ nBki d/ o{g ftZu ;G s'A tZX ;fj:'r UjBK bJh oZfynk frnk. ;\s fwjBs eoB tkb/ rohpK dh Pq/Dh ftZu UjBK B{z oZfynk frnk fizBK e'b e'Jh IwhB BjhA ns/ UjBK B{z nkgD/ o'I d/ ykD/ bJh wid{oh eoB ikDk g?Adk j?.fizBK e'b f;oc fJZe J/eV IwhB j? go e'Jh gP{ BjhA ns/ Bk jh f;zukJh bJh e'Jh ;kXB j?, B{z rohp dh Pq/Dh ftZu oZfynk frnk. fJ;/ soQK, i/eo fe;/ dzgsh d/ eJh S'N/ pZu/ jB ns/ T[j ezw eoB dh ;FfEsh ftZu BjhA jB, B{z th rohp wzfBnk frnk. J/eb wfjbktK ns/ T[jBK d/ gfotkoK B{z rohp tor ftZu f;yo s/ ;EkB fdZsk frnk. fJ; d/ pknd jo xo B{z fJZe okPB ekov ikoh ehsk frnk. ;kb d/ S/ wjhB/ bJh gfotko bJh itko dk fJZe e'Nk fBoXkfos ehsk frnk, id'A ezw ns/ G'iB d[obG j[zd/ jB ns/ rohp B{z ;G s'A tZX ;zxoP eoBk g?Adk j?.fJ; soQK, J/ gh vh n?; (ftebge ;kotifBe ftsoD gqDkbh) B/ rohp gfotkoK dh g"PfNe, ;EkBe tksktoD ftZu Yb/ G'iB sZe gj[zu B{z tXkT[D ftZu wjZstg{oB :'rdkB gkfJnk.

ft;Eko eoBk

fJj gfjb i' 1994 ftZu P[o{ j'Jh ;h, 2003 sZe 51 fgzvK d/ 3600 J/eV ftZu c?b rJh ns/ fijV/ rohp b'eK dh gSkD ehsh rJh UjBK B{z i/eo io{os g?Adh j? sK S/ wjhB/ bJh G'iB T[gbpX eotkfJnk iKdk j?. fJ; s'A pknd fJj ftebge ;kotifBe ftsoD gqDkbh fibQ/ d/, oki d/ ns/ d/P d/ j'o fgzvK ftZu th c?b rJh.nZi dh skoh\ ftZu, w/de fibQ/ d/ 79 fgzvK ns/ fibQ/ s'A pkjo 46 fgzv ns/ brGr 7000 J/eV IwhB fJ; gfjb nXhB eto ehs/ rJ/ jB ns/ 6000 d/ eohp y/sh gfotkoK B{z ;fj:'r fdZsk ik fojk j?. fJ;d/ Bkb jh, fJj IwhBK 2 fwbhnB feb'rqkw nBki dk T[sgkdB eo ojhnK jB ns/ fJjBK fgzvK ftZu o[Irko d/ 3 bZy 50 jiko ftnesh^fdB (wkgD dh fJZe fJekJh, fJZe ftnesh d[nkok fJZe ezw tkb/ fdB ftZu ehsk rJ/ ezw dh wksok T[Zgo nkXkfos^ftnesh^fdB) g?dk eoB ftZu ;cb oj/ jB.fJ; ;G ftZu, J/ gh vh n?; 11000 ygseko xoK fi; ftZu 60,000 b'e Pkfwb jB B{z G'iB gqdkB eo fojk j?. fteoh s'A gqkgs nkwdB B{z ;w[dkfJ d/ nBki czv ftZu jo fgzv d[nkok iwQk eotkfJnk iKdk j? ns/ fInkdk s'A fInkdk pzio G{wh B{z y/sh sfjs fbnkT[Dl ns/ G{wh ftek; dhnK j'o rshftXhnK bJh tofsnk iKdk j?.fJj do;kT[Adk j? fe G'iB ;[oZfynk dk fJj x/ok ;kb do ;kb tXdk jh ik fojk j?. fJ; gq'rokw bJh f;oc P[o{nksh ;jkfJsk bJh rJh,

T[; s'A pknd fJ;dh ;koh fizw/dkoh ;EkBe ;w[dkfJnK d[nkok b? bJh rJh. ns/ id'A s'A fJ; gq'rokw dh :'iBkpzdh pDh ns/ fJ;B{z bkr{ ehsk frnk fJ; ftZu jo edw s/ ;w[dkfJnK dh fefonkPhb Gkrhdkoh ojh.fJ; ezw dk gqpzXB dfbs n"osK d/ ;w{j, i' fe nBgVQ ns/ jkPhJ/ s'A goQK ;B, fizBK B{z nkgDh fizdrh ftZu fe;/ th uhI d/ gqpzXB dh

fJ; ezw dk gqpzXB dfbs n"osK d/ ;w{j, i' fe nBgVQ ns/ jkPhJ/ s'A goQK ;B, fizBK B{z nkgDh fizdrh ftZu fe;/ th uhI d/ gqpzXB dh fJIkis BjhA fwbh ;h, d[nkok ehsk frnk. ns/ fJj fJ; gfjb dk ;G s'A I'odko ;wkfie^okiBhfse gfjb{ j?. fJIkis BjhA fwbh ;h, d[nkok ehsk frnk. ns/ fJj fJ; gfjb dk ;G s'A I'odko ;wkfie^okiBhfse gfjb{ j?. fJjBK :sBK B{z ;theko eod/ j'J/ :'iBk nk:'r B/ f;ckfoP ehsh fe w{b nBkiK B{z ;kotifBe ftsoD gqDkbh dk fjZ;k pDkfJnk ikt/. fJ;d/ fJbktk, T[jBK n"osK fizBk B/ fJ;dh nrtkJh ehsh T[jBK B{z G[Zy T[Zgo fiZs gqkgs eoB d/ bJh okPNoh ns/ nzsookPNoh wzuK T[Zgo wkBsk fdZsh rJh. fJjBK n"osK dhnK e'fPPK d/ bJh XzBtkd, fizBK eoe/ Gkos dh okPNoh i?tftfGzBsk ns/ ekoi :'iBk^2009 tZb'A ;kotifBe ftsoD gqDkbh B{z y/sh ftfGzBsk dk fJ;s/wkb eoB, fJ; B{z G'iB Bkb i'VB, g"PfNesk ns/ o[Irko ;[oZfynk ns/ yk; eoe/ fJ; gqDkbh d[nkok ;EkBe nBkiK d/ T[sgkdB ns/ ftsoD (ftfGzBsk Gog{o y/sh B{z ikoh oZyDk iK d[pkok P[o{ eoB bJh gq's;kjB d/Dk) T[Zgo fXnkB d/D ns/ n"osK dhnK ew/NhnK B{z fJ; gqDkbh T[Zgo fB:zsqD d/D nkfd dh fdPk ftZu ezw eoB bJh ;[Xko eoB dh rZb ehsh. fJj f;oc fJjBK n"osK d/ nDEZe :sBK dk Bshik j? i' UjBK B/ G'iB ;zgqG{sk bJh ehs/. (;zdhg e/ gfjbK dZyD fvtbgw?AN ;[;kfJNh Bkb gq'rokw w?B/io d/ s"o s/ i[V/ oj/ jB.)

;zdhg e/ fvgNh w?B/io, ckT{Av/PB cko Jhe'b"iheb ;feT{foNh Jh^w/bL sandeep@fes.org.in

Reshaping destinies LEISA INDIA, Vol-16, No. 4, December 2014.

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

ÇÃÔåî³ç Çî¼àÆ ñÂÆ ìÅÇÂúÚÅð Ü¶ ÇÂñ»×¯ Áå¶ òÆ. Á¼Ëî. Õð°éÅ×ðé

ÚÆÕ± ç¶ çð¼ Ö å ù êÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ìÅÇÂúÚÅð

g'Pe sZsK dh ewh tkbh fwZNh ftZu ekopB dh wksok tXkT[D bJh skfwbBkv{ d/ fe;kBK B/ gohyD d/ nkXko s/ pkfJUuko dk fJ;s/wkb eoe/ d/fynk. T[jBK B/ gkfJnk fe fwZNh ftZu pkfJUuko gkT[D Bkb, fwZNh d/ G"fse YKu/ ns/ o;kfJfDe r[DK ftZu ;[Xko nkfJnk j? ns/ fJj n;o fszB c;b uZeoK sZe pfDnk fojk. fJ; gqfeqnk ftZu, T[jBK B{z ftbkfJsh feZeo B{z fJ;s/wkb eoB dk th sohek fwb frnk i' fe UjBK d/ y/sK ftZu s/Ih Bkb c?b ojh ;h. pkfJUuko eh j?< pkfJUuko pkfJUwk; d/ ekopBheoB s'A gqkgs fJZe m'; ;wZroh j?.pkfJUuko fwZNh d/ ezwK ftZu ;[Xko eoB d/ fJokd/ Bkb fwZNh ftZu gkfJnk iKdk j? ns/ fJ;d/ Bkb jh fJj pkfJUwk; ftZu'A rohB jkT{; r?;K (jok rqfj gqGkt) d/ fBek; Bz{ th xZN eodk j?.

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

noX^y[Pe y/soK ftZu y/sh T[sgkdB B{z pDkJ/ oZyD bJh pVh jh xZN toyk j[zdh j?.d/;h pB;gsh ftZu eJh soQK dhnK gqikshnK fit/A xkj ns/ xkj fij/ j'o g"d/, MkVhnK ns/ o[Zy nkfd gkJ/ iKd/ jB.;kbkBk toyk 200^250 s'A b? e/ 500^600 fwbhwhNo sZe j[zdh j?.fgSb/ fszB djkfenK ftZu, fto[X{Bro, okwBkEg[ow ns/ f;tkrzrJh fifbQnK ftZu nfB:fws toyk ns/ ftbkfJsh feZeo d/ brksko c?bkn eoe/ y/sh :'r G{wh xNdh rJh ns/ ykbh IwhB ftZu tkXk j'fJnk.;KMh uokrkjK ftZu Gkoh ewh nkT[D eoe/ ;EkBe gP{XB ftZu th ewh nkJh i' fe y/sh ftZu ezw nkT[Adk ;h.fJ;d/ eoe/ r'po dh ykd d/ T[sgkdB ns/ y/s ftZu gkT[D dh wksok ftZu ewh nkJh i' fe gqzgfoe s"o *s/ i?fte y/sh ftZu gkJh iKdh ;h. nkorBkJhi/PB nkc fvtbgw?AN n?ePB n?Av w?AN/BB?A; (U vh J/ n?w), fJZe n?B ih U i' fJ; y/so ftZu ezw eo ojh ;h, B{z N?ok go/Nk, fi;dk g[osrkbh GkPk ftu noE j? ekbh fwZNh pko/ gsk ;h ns/ fJ; B{z fJ; rZb pko/ ikDekoh ;h fe fJ;dk fJ;s/wkb y/s ftZu fwZNh d/ T[gikT{ Pesh tXkT{D

bJh pj[s tXhnk j' ;edk j?.fJ;d/ fJbktk fJj th wfj;{; ehsk frnk fe fJ; ftebg okjh ftbkfJsh feZeo B{z e'b/ ftZu pdb e/ T[;dk g;ko o'fenk ik ;edk j?. ikgkB dh djkfenK dh y'i ns/ nwohek ftZu j'J/ jkb jh d/ nfXn?B fJj dZ;d/ jB fe pkfJUuko fwZNh ftZu y/sh d/ bJh ftfGzB ;{\w ihtK dhnK rshftXhnK B{z tXktk fdzdk j?.pkfJUnkuko ftub/ w[;kw ;{\w ihtK B{z fPeko ns/ rowh s'A puk e/ T[jBK B{z T[Zfus fBtk; gqdkB eoB d/ Bkb Bkb UjBK dh io{os d/ g"PfNe sZs th gqdkB eod/ jB.;hw/Bg{ ckT{Av/PB d/ gqshfBXhnK d[nkok ehs/ fJjBK nfXn?BK, gq:'rK ns/ ftuko^tNKdo/ B// UvhJ/n?w B{z nbZr^nbZr ;[Xko eoe/ e'b/ B{z fwZNh ftZu ;[Xko eoB bJh tosD d/ nkgD/ NqkfJb ikoh oZyD bJh gq/fos ehsk.

chbv NqkfJb

chbv NqkfJb UvhJ/n?w d[nkok ;Ekfgs pkfJUvhIb gqdoPB fJekJh d/ B/V/ fsqu[bh d/ T[Zso g{op s'A 8 feHwhH d{o fJZe y/s ftZu ehs/ rJ/. fJj y/so noX y[Pe ;h ns/ fJZe toyk 500 s'A 600 fwHwhA j[zdh ;h ns/ T[j th fInkdkso wZX^nes{po ns/ wZX d;zpo d/ ftueko. fwZNh B{z xZN gkDh ;'yD tkbh ns/ g'Pe sZsK B{z XkoD eoB dh xZN ;woZEk tkbh, w'N/ iK wZXw pDktN tkbh, E'Vh o/s tkbh n"e;h;'b bkb fwZNh dh Pq/Dh ftZu oZfynk ik ;edk j?. UvhJ/n?w d[nkok nk:'fis pkfJUnkuko d/ NqkfJbK bJh ftbkfJsh feZeo dh bZeVh dk e'bk ;EkBe e'bk pDkT[D tkfbnK s'A yohfdnk frnk. e'b/ d/ N[efVnK dh pDktN d/ nB[;ko T[;B{z nbZr^nbZr eqw ftZu tzfvnk frnk ns/ fXnkB Bkb fBohyD eoB s'A pknd fJj :ehBh pDkfJnk frnk fe fJj e'bk gkT{vo pDkT[D bJh ;jh j't/rk. ghf;nk j'fJnk bZeVh dk e'fJbk gkbhEhB PhN d/ nktoD tkb/ J/no NkJhN podkfBnK ftZu oZfynk frnk. BjhA sK Bwh B{z ;'yD eoe/ ukoe'b gkT{vo dh r[DtZsk T[Zgo n;o eo/rk.

phi phiD/ ns/ g"d/ brkT[D/ fGzvh, NwkNo ns/ p?ArD d/ phi N'J/ ftZu brkJ/ rJ/.jo/e N'J/ ftZu jo/e gqiksh d/ 4^4 phi brkJ/ rJ/. pknd ftZu pkfoP d/ fdBK d"okB, NwkNo ns/ p?ArD d/ phi yokp j' rJ/. fGzvh d/ phi T[Zr rJ/ ns/ pu rJ/. 15 fdBK pknd, NwkNo ns/ p?ArD dh gBhoh ;pihnK phiD tkb/ rtKYh fe;kB s'A b? e/ brkJ/ rJ/.gBhoh brkT[D s'A pknd, jo N'J/ ftZu e[Zb fwbk e/ 12 (NwkNo, p?ArD, fGzvh d/ 4^4 g"d/) g"d/ ;B. brGr 21 o[gJ/ ;G ;pihnK fit/A bkb fwou,

fgnkI, NwkNo, fGzvh, p?ArD, oki wKj ns/ rtkok cbh T[Zgo you ehs/ rJ/.fJ; s'A fJbktk, pkfJUuko fwZNh ;zP'XB d/ Bkb ;[jziBk d/ g"d/ th brkJ/ rJ/.

pke; 1 L NqkfJbK ns/ N/ok go/Nk ;z:'iBK d/ gqeko

1H eozi, osBi's, fBzw, f;be ekNB dh S'N/^S'N/ N[efVnK tkbh yb pDkJh rJh ns/ N'J/ ftZu ;G s'A j/mK fwZNh gk e/ T[; T[Zgo fJj yb gkJh rJh. fJj yb gkT[D s'A pknd T[; T[Zgo fco fwZNh gkJh rJh. 2H 1L1 d/ nB[gks ftZu d' soQK dhnK ybK d/ fwPoD Bkb 8 ;z:'iB pDkJ/ rJ/ T[dkjoD bJh fJZe fjZ;k osBi's dh yb dk ns/ fJZe fjZ;k fBzw dh yb dk. yb S'N/^S'N/ N[efVnK ftZu fsnko ehsh rJh ns/ uzrh soQK fwbkJh rJh.pkeh gqfeqnk gfjbk tkbh dh soQK jh ;h. fJ; soQK d/ fwPoD ftZu, fJZe j'o gqiksh ;[bskB uzgk fi; B{z ;z;feqs ftZu Bkr uzgk th efjzd/ jB dh yb th fJ;s/wkb ehsh rJh. 3H uko soQK dh yb B{z fwbk e/ fJZe ;z:'iB pDkfJnk frnk. fJ; ;zP'XB bJh T[jBK ;G phiK dk fJ;s/wkb ehsk frnk i' J/eb ;z:'iB ftZu tos/ rJ/ ;B. 4H ftbkfJsh feZeo d/ e'b/ d/ tZv/ N[eV/ th gfjbh bkJhB d/ fJjBK N'fJnK ftZu'A fJZe N'J/ ftZu gkJ/ rJ/. 5H e'b/ d/ gkT{vo B{z SkDB s'A pknd e'b/ d/ fJeZm/ j'J/ S'N/ N[eV/ (0H5 ;?whA s'A b? e/ fJZe ;?whA sZe d/ S'N/ N[eV/) th gfjbh bkJhB d/ fJjBK N'fJnK ftZu'A fJZe N'J/ ftZu gkJ/ rJ/. 6H e'b/ dk ;[Zek gkT{vo gfjbh bkJhB d/ d' N'fJnK ftZu gkfJnk frnk. 7H N'J/ ftZu gkT[D s'A gfjbK e'b/ B{z gkDh Bkb ;zfsqgs eoe/ 15 fdB oZfynk frnk. 8H fBzw, f;be ekNB, ;[bskB uzgk ns/ eozi dh yb B{z e'b/ d/ gkT{vo Bkb 1L1L1L1 ftZu fwe; ehsk frnk. 9H osBi's dh yb B{z 1L2 nB[gks ftZu e'b/ d/ gkT{vo ftZu fwbkfJnk frnk ns/ gkDh Bkb ;zfsqgs ehsk frnk. fJj ;zfsqgs gqfeqnk gfjb/ wjhB/ ftZu 3 s'A 4 fdBK d/ nzsokb s/ ;w/A^;w/A s/ ehsh rJh ns/ nrb/ wjhB/ j|s/ ftZu fJZe fdB ehsh rJh ns/ ywhoD bJh fJ;B{z pzd jkbksK ftZu oZfynk frnk. 10H y/sh dh ofjzd^y{zjd fit/A e/b/ d/ ;[Ze/ gZs/, rtkok cbh, osBi's dhnK cbhnK d/ fSbe/, rzB/ d/ ;[Ze/ gZs/ ns/ rzB/ dh ofjzd^y{zjd (i{; eZYD s'A pknd) s'A pDkfJnk e'b/ dk gkT{vo gkJho'bkJhf;; ftXh d[nkok sko vozw tos e/ uko pDkT[D bJh tofsnk frnk. eJh soQk d/ gohyD ehs/ rJ/. (pke; BzL 1 d/y') 2%2%1H5 (bzpkJh%u"VkJh%v{zxkJh) d/ N'J/ g[ZN/ rJ/. N'J/ g[ZND s'A pknd, nZXh v{zxkJh sZe UjBK B{z fwZNh (fwZNh dh T[Zgobh gos) Bkb Gfonk frnk, fco 2 s'A 3 fJzu sZe ykd Goh rJh. fco d[pkok 2 fJzu sZe fwZNh gkJh rJh. ykd B{z N/ok go/Nk fwZNh Bkb ;'fXnk frnk ;h. ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

;w/A^;w/A s/ g"fdnK B{z jZEhA gkDh fdZsk frnk. g"fdnK d/ tkX/ ns/ ftek; B{z B/fVUA gofynk frnk ns/ P[o{nksh uoDK ftZu jh nzso B{z d{o eoB bJh ezw ehsk frnk. nkozG ftZu, eZu/ e'b/ d/ gkT{vo B{z fwZNh ftZu gkT[D ekoB gBhoh ysw j' rJh ;h.pknd ftZu, e'b/ d/ gkT{vo B{z r'po ykd ns/ Bk ykX/ ikD tkb/ s/bK s'A fBebD tkbh yb ftZu gkDh fwbk e/ ;zfsqgs ehsk frnk.fwPoD B{z ;w/A^;w/A s/ fjbkfJnk frnk ns/ ywhoB bJh p'oh Bkb Ye e/ oZfynk frnk.

MkV ns/ tkYh

fGzvh dh e[Zb T[gi fszzB wjhB/ d/ ;w/A d"okB bJh rJh gqzs{ NwkNo ns/ p?ArD dh T[gi d' wjhB/ s'A thxZN ;w/A d"okB bJh rJh. e'b/ nkXkfos T[guko ftZu, ghe ;hIB d"okB NwkNo dk tZX s'A tZX MkV 4H70 feb' fojk ns/ eNkJh d/ nyho ftZu 1H4 feb' ;h. fGzvh dk d{;oh eNkJh d"okB MkV tZX ;h ns/ T[; s'A pknd j"bh^j"bh MkV xNdk frnk. r?o^e'bk fwZNh ;zP'XB ftZu, osBi's ns/ fBzw dh yb tkb/ fwPoD B/ eqwtko fGzvh dk 1H32 feb' ns/ NwkNo dk 2H5 feb' tZX s'A tZX MkV fdZsk. osBi's dh yb tkb/ ;zP'XB B/ p?ArD dk tZX s'A tZX MkV 1H5 feb' fdZsk. ezNo'b gbkN ftZu fGzvh, NwkNo ns/ p?ArD dk eqwtko MkV 338, 100 ns/ 55 rqkw ;h. fit/A fe T[whd ;h, e'b/ d/ gkT{vo tkb/ fwZNh ;zP'XB tkb/ gbkN B/ ezNo'b gbkN dh s[bBk ftZu ;pihnK dk fInkdk MkV fdZsk. e'b/ d/ gkT{vo Bkb ;zP'fXs fwZNh ftZu g'Pe sZsK B{z XkoB eoB dh ;woZEk tXh.

e'b/ B{z gkDh d/ wkfXnw okjh osBi's dh yb Bkb ;zfsqgs (f;ziD) eoB tkb/ ;zP'XB B/ fe;/ th j'o fwZNh ;zP'XB Bkb'A tXhnk Bshi/ fdZs/. fJ; d/ T[bN, fpBk ;zfsqgs ehfsnK yb B{z e'b/ d/ gkT{vo ftZu fwe; eoB tkb/ fwPoD B/ dofwnkB/ Bshi/ fdZs/.gqzs{ e[ZM ;zP'XB fit/A e'b/ ns/ yb dk fwPoD B/ yk; eoe/ NwkNo ns/ p?ArD d/ wkwb/ ftZu xZN iK fpbe[b jh Bshi/ BjhA fdZs/.fJj PkfJd fJjBK d/ Ifjbohb/ wkd/ B{z nkgD/ ftZu fJeZmk eoB eoe/ iK yb dh Uto v'I d/D eoe/ j'fJnk. fJ; s'A pknd, ;zfsqgs pkfJUnkuko fwZNh ;zP'XB j'o th eJh ;pihnK fit/A fgnkI, fwou, oki wKj ns/ ;[jziBk, fsbjB fit/A w{zrcbh ns/ cb fit/A uhe{ ns/ nKtbk ns/ uw/bh d/ g"fdnK T[Zgo fJ;s/wkb ehsk frnk. o;kfJfDe ykdK ns/ r'po ykd Bkb j'D tkbh ;pihnK dh y/sh dh s[bBk ftZu pkfJUnkuko fwZNh ;zP'XB d/ gq:'r s'A pknd, ;kohnK gqikshnK ftZu tkXk ns/ ftek; j'fJnk, g"fdnK dh T[ukJh tXh ns/ fInkdk iVQK pDhnK. w{zrcbh tkb/ gq:'r tkb/ gbkN ftZu, fwZNh dh ;ozuBk ftZu th pdbkn d/fynk frnk ns/ pkfJUnkuko ;zP'XB tkbh fwZNh ftZu'A r?o pkfJUnkuko ;zP'XB tkbh fwZNh dh s[bBk ftZu w{zrcbh eZYDh nk;kB ojh.pkfJUnkuko B{z fwZNh ftZu fszB tkoh gkT{D s'A pknd fwZNh dh ;fEsh ftZu ;[Xko nkT[D ekoB w{zrcbh dhnK cbhnK d/ j'D tkb/ B[e;kB ftZu pj[s ewh nkJh.fJj fwZNh dh xDsk d/ xND ekoB ns/ fwZNh d/ gkDh B{z geVB dh ;woZEk ftZu ;[Xko nkT[D eoe/ j'fJnk j' ;edk j?.id fJ;B{z fwZNh dh T[gobh ;sQk ftZu fwbkfJnk frnk sK pkfJUuko ns/ ;EkBe i?fte ykd B/ fwZNh dh G"fse ;ozuBk ftZu pdbkn fbnKdk ns/ fwZNh dhnK o;kfJfDe ftP/PsktK (gh n?u, ;h Jh ;h ns/ g'Pe sZsK dh g{osh) ftZu ;'X ehsh ns/ fJj n;o fszB c;bh uZeo sZe fojk. pkfJUuko tkb/ fgnkI tkb/ gbkN ftZu ezNo'b gbkN dh s[bBk ftZu 25# MkV tZX fBefbnk. ezNo'b tkb/ gbkNK dh s[bBk ftZu pkfJUnkuko tkb/ gbkNK ftZu'A cbhnK dk MkV 30 s'A 50 gqshPs ns/ NwkNo dk MkV 30 s'A 40 gqshPs sZe tfXnk. fJ; s'A fJbktk fe;kBK B/ dZf;nk fe uw/bh d/ c[ZbQK dk nkeko ns/ Gko th tfXnk j?.

fe;kBK tZb'A pkfJUuko dk gq;ko ìÅÇÂúÚÅð êÅÂ¶ Ô¯ Â ¶ î± ³ × ëñÆ ç¶ ì± Ç àÁ» Ô¶ á » êÌ å Æ ì± à Å Ç÷ÁÅçÅ ëñÆÁ» ìäÆÁ»

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

BshfinK d/ nkXko *s/, fe;kBK B{z NqkfJb tkb/ gbkNK ftZu MkV dk fBohyD eoB bJh ;Zfdnk

P[o{nks ftZu, gq:'r tkb/ gbkN d/ B/V/ tkb/ w{zrcbh T[rkT[D tkb/ fJZe fe;kB B{z w{zrcbh dh yVQh |;b ftZu pkfJUnkuko fwZNh ;zP'XB gkT[D bJh fdZsk frnk.T[;B/ c[Zb pDB t/b/ fJ; B{z y/s ftZu gkfJnk. tkYh s'A pknd, fe;kB B/ y[d dZf;nk fe fiZE/ pkfJUnkuko BjhA gkfJnk frnk ;h T[; fjZ;/ dh s[bBk ftZu fiZE/ pkfJUnkuko gkfJnk frnk ;h, T[ZE/ cbhnK dh frDsh fInkdk ;h.fJZe j'o fe;kB i' uw/bh d/ c[ZbQK dh y/sh eodk ;h T[;d/ sIop/ th w{zrcbh tkb/ fe;kB tkb/ jh oj/. uw/bh d/ c[ZbQK dh y/sh eoB tkb/ fe;kB B/ d/fynk fe fiZE/ pkfJUnkuko gkfJnk frnk UE/ ebhnK dk nkeko tZvk ;h ns/ nkyoh gVkn d"okB, gfogZe c[ZbQK dk nkeko ns/ Gko th tX ;h ns/ d{;o/ c[ZbQK d/ w[ekpb/ fJjBK c[ZbQK dh y[Pp{ fInkdk fpjso ;h. fJjBK d' ekoeK s'A gq/fos j' e/ fe;kBK B/ fJ;B{z nkgDhnK d{;ohnK |;bK ftZu th gkT[D dk c?;bk ehsk.

÷îÆé ÇåÁÅð ÕðÇçÁ» ìÅÇÂúÚÅð êÅÀ° º ç¶ Ô¯ Â ¶

frnk.feT[Afe noX^y[Pe y/soK ftZu bkb d'wN fwZNh dh gkDh XkoD eoB dh ;woZEk pVh xZN j[zdh j?, fe;kBK B{z y[d ekbh ns/ bkb fwZNh dh gkDh XkoB eoB dh ;woZEk dh s[bBk eoB bJh fejk frnk. T[j fJ; rZb B{z ;wMD d/ ;woZE ;B fe i/eo e'b/ B{z bkb fwZNh ftZu dpkfJnk iKdk j? sK T[j ekbh fwZNh dh soQK jh fwZNh dh T[Zgobh ;sQk ftZu gkDh XkoB dk ezw eo/rk. Bshi/ d/yD s'A pknd, T[j nkgDh IwhB T[Zgo NqkfJb eoB bJh fsnko j'J/.10 fgzvK d/ 50 fe;kBK B{z fJ; wkBdzv d/ nkXko s/ u[fDnk frnk ^ gfotkfoe fe;kB, bkb d'wN fwZNh tkbh y[d dh IwhB, f;zukJh dk gqpzX, ;pihnK T[rkT[D tkb/, i?fte sohe/ Bkb y/sh eoB ftZu fdbu;gh oZyD tkb/ ns/ T[; y/so d/ B/V/ ofjD tkb/ fiZE/ e'bk T[gbpX j't/. fJjBK fe;kBK B{z ;pihnK ns/ c[ZbK dh ekPs d"okB nkgDhnK IwhBK ftZu gkT[D bJh pkfJUuko fwZNh ;zP'XB d/ Bw{B/ fdZs/ rJ/. fJjBK 50 fe;kBK ftZu'A, 26 fe;kBK B{z nkgDh IwhB d/ 2 tor whNo NqkfJb gbkN ftZu gkT[D d/ bJh 10 feb' pkfJUnkuko fdZsk frnk. fJjBK 26 ftZu'A, 3 fe;kB uw/bh d/ c[ZbK dh y/sh eoB tkb/ ns/ pkeh ;pihnK dh y/sh eoB tkb/ fe;kB ;B. fJjBK B{z nkgD/ y/s ftZu pkfJUnkuko gkT[D s'A pknd pV/ tXhnk Bshi/ fwb/.

GftZy ftZu gq;ko i/eo gqrshPhb iK BtK f;ZyD dh ukj oZyD tkb/ fe;kBK B{z j'o |;bK ftZu pkfJUuko B{z gkT[D bJh gq'sPkfjs ehsk ikt/ ns/ T[j fJ;d/ BshfinK B{z j'o fe;kBK Bkb ;KMk eoB, fJj BthA seBhe j'o fe;kBK ftueko th c?b ikt/rh.

jkbKfe, S'N/ fe;kBK tZb'A pkfJUuko Bkb G{wh ;[Xko dk xZN youhbk sohek tZv/ gZXo *s/ ngDkJ/ ikD ftZu e'Jh PZe BjhA fco th fJ; ;zpzX ftZu i?fte fe;kB n?;';hJ/PB pDkT[D dh gqfeqnk ikoh j?. fwb e/ f;ZyD dh gqfeqnk fit/A fe;kB y/s ;e{b B{z pkfJUnkuko d/ gq:'r B{z T[sPkfjs eoB bJh tos/ ik oj/ jB.

XzBtkd

n;hA pkfJUuko d/ chbv NqkfJbK bJh ftZsh ;jkfJsk ns/ gq'sPkjB d/ bJh ;hw/Bg{ ckT{Av/PB, Bkot/ d/ XzBtkdh jK. fJ;d/ Bkb jh, ;EkBe fe;kBK d/ n;hA yk; s"o *s/ XzBtkdh jK fizBK B/ nkgD/ y/sK ftZu fJj chbv NqkfJbK eoB bJh ;fj:'r fdZsk.

i/ fJbKr' ns/ thHn?ZwH eo[BkrkoB nkorBkJhi/PB nkc fvtbgw?AN n?ePB ns/ w?BN/B; (ODAM) tho[X{Bro, fIbQk^ fso[u{bh (626729) skfwbBkv{ E-mail: odamelango@gmail.com; : karunagaranvm@gmail.com Biochar for Healthy Soil LEISA INDIA, Vol-17, No. 1, March 2015.

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

Çòçðí Çò¼Ú Çî¼àÆ çÆ À°êÜÅÀ± ôÕåÆ ù ìÔÅñ ÕðéÅ

êÌÆåÆ Ü¯ôÆ

ftdoG, i' fe fInkdkso fe;kBK dhnK y[de[PhnK d/ bJh ikfDnk iKdk j?, ftZu y[Pfe;wsh Bkb e[ZM nfij/ fe;kB jB fizBK B/ i?fte sohfenK okjh nkgDh fwZNh dh T[gikT{ Pesh B{z pjkb eoB ftZu ;cbsk jkf;b ehsh j?. ;[GkP Powk ih nfij/ jh fJZe fe;kB jB. j?okBrh dh rZb j? fe fizdrh ns/ G'iB dk ;q's j'D d/ pktI{d fwZNh B{z g{oh soQK Bjh ;wfMnk frnk j?. wjkokPNo d/ ftdoG y/so ftZu, pj[s ;ko/ fe;kB o;kfJfDe ykdK ns/ ehNBkPeK d/ pj[s fInkdk tosD eoe/ fwZNh dh T[gikT{ Pesh d/ xND ekoB y/sh ftZu eJh tko B[e;kB T[mk u[Ze/ jB. ftdoG, i' fe fInkdkso fe;kBK dhnK y[de[PhnK d/ bJh ikfDnk iKdk j?, ftZu y[Pfe;wsh Bkb e[ZM nfij/ fe;kB jB fizBK B/ i?fte sohfenK okjh nkgDh fwZNh dh T[gikT{ Pesh B{z pjkb eoB ftZu ;cbsk jkf;b ehsh j?. ;[GkP Powk ih nfij/ jh fJZe fe;kB jB. ;[GkP Powk, ftdoG y/so d/ :tswkb fibQ/ d/ ofjD tkb/ i?fte fe;kB, B/ 1975 ftZu o;kfJfDe sohfenK Bkb y/sh P[o{ ehsh.P[o{nks ftZu UjBK B/ tXhnk MkV gqkgs ehsk, gqzs{ 1986 s'A pknd fwZNh dh T[gikT{ Pesh s/Ih Bkb xNh ns/ UjBK B{z pj[s xkNk j'fJnk.;zB 1996 ftZu, UjBK B/ phiK, fwZNh, gkDh, |;b gqDkbh ns/ feos gqpzXB nkfd T[Zgo fXnkB e/Afdqs eoe/ e[dosh y/sh P[o{ ehsh. UjBK dk fJj fdqV ftPtk; j? fe rT{nK, o[Zy, gzSh ns/ pB;gsh uko w[Zy ekoe jB i' y/sh B{z fNekT{ pDkT[Ad/ jB.Powk ih fwZNh dh T[gikT{ Pesh B{z tXkT[D bJh e[ZM seBheK dk fJ;s/wkb eo oj/ jB fizBK d/ Bshi/ ti'A T[sgkdesk tXh j?.

fwZNh dh T[gikT{ Pesh tXkT[D tkb/ sohe/

nb"fee ykd dk fJ;s/wkb ^ Powk ih dk efjDk j? fe fJZe rT{ 3 J/eV IwhB dh ykd dh wzr B{z g{ok eo ;edh j?.Powk ih B/ r'po dh 3 NB ykd ftZu 8 e[fJzNb sbkp dh fwZNh iK o[Zy d/ j/mK dh fwZNh fwbk e/ nb"fee ykd fsnko eod/ jB. o[Zy d/ j/mK dh fwZNh B{z fInkdk soihj fdZsh iKdh j? feT[Zfe fJj gZfsnK ns/ gzShnK dhnK fpZmK d/ ;VB eoe/ ;{\w pB;gsh ns/ g"PfNe sZsK Bkb Gog{o j[zdh j?.fJ; fwPoD ftZu, 100 feb' nojo, s{Vh (dkbK dh gq';?f;zr tkbh c?eNoh ftZu'A fBebh ofjzd^y{zjd) ns/ d' fbNo w{zrcbh dk s/b gkT[Ad/

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

Ã° í Åô ôðîÅ ÜÆ ÁÅêä¶ Ôð¶ - íð¶ Ö¶ å Çò¼ Ú

jB ns/ uzrh soQK fwe; eod/ jB. fJ; ftZu T[j 25 feb' r[V B{z x'b e/ pDkfJnk fwPoD th fwbkT[Ad/ jB. fwPoD B{z gkDh ftZu uzrh soQk fGT[A fdZsk iKdk j? ns/ T[;dk 2 wjhB/ bJh Y/o brk fdZsk iKdk j?.fJZe wjhB/ pknd Y/o B{z T[Zgo EZb/ gbfNnk iKdk j? ns/ gkDh Bkb uzrh soQK fGT[A fdZsk iKdk j?.fJZe wjhB/ pknd ezg';N uzrh soQK fsnko j' iKdh j?. w[Zmh Go ykd jo g"d/ dh iVQ ftZu gkJh ik ;edh j? iK phi vfoZb d/ Bkb phiK d/ Bkb jh gkJh ik ;edh j?.fwZNh ftZu ;{\w pB;gsh Bkb i?fte wkdk ns/ ;{\w ihtK dhnK rshftXhnK ftZu s/Ih fbnkT[D bJh dkb d/ nkN/ ns/ r[V dk fwPoD gq'NhB ns/ fwZmk gqdkB eodk j?. T[jBK dh d{;oh coNhbkJhi/PB seBhe r'^;zihte j?, i' fe fJZe sob ykd j?. fJj ;odh d/ w";w ftZu gkDh d/ Bkb fdZsh ik ;edh j?.fJj rK d/ 10 feb' skIk r'po ftZu 10 fbNo rT{^w{so, 1 feb' dkb dk nkNk ns/ 500 rqkw r[V fwbk e/ pDkfJnk iKdk j?. fwPoD B{z 50 fbNo gkDh gk e/ 8^10 fdBK sZe ywhoD bJh oZfynk iKdk j?.id'A fJj fsnko j' iKdk j? sK fJ; B{z |;b B{z d/D s'A gfjbK 200 fbNo gkDh fwbk e/ gsbk ehsk iKdk j? . fJ; B{z |;b B{z gkDh d/D t/b/ T[;d/ Bkb jh fdZsk iKdk j?. fJj fwPoD fJZe feZb/ bJh ek|h j?.fwZNh ftZu

;{\w ihtK dh tXh j'Jh rshftXh fwZNh d/ ekfJnkebg ftZu wZdd eodh j? idfe g"fdnK B{z io{oh g'Pe sZs gkDh ftZu x[bDPhb o{g ftZu w[jZJhnk eotkT[Adh j?. Powk ih d/ y/s dh fJZe w[Zmh ftZu s[;hA nB/eK rzv'J/ d/y ;ed/ j'. joh ykdL Powk ih B/ nkgDh IwhB T[Zgo nojo B{z gfjbh |;b d/ s"o *s/ phfink. nojo dhnK bkJhBK d"okB T[jBK B/ joh ykd dk fwPoD phfink. joh ykd bJh phiK dk ;z:'iB fJ; gqeko ;hL 1H d' db/ phi fit/A w{zrh$ekb/ S'b/ (2 feb'), cbhnK (2 feb'), nojo (2 feb') ;G pokpo nB[gks ftZu bT[. 2H fJZe db/ phi fit/A pkiok (500 rqkw), itko (500 rqkw) ns/ wZeh (3 feb') 3H s/b tkbhnK |;bK fit/A fsb (100 rqkw), ;'fJnkphB iK w{zrcbh iK ;{oiw[yh (900 rqkw) fJj ;G soQK d/ phi uzrh soQK fwbkJ/ ns/ pkfoP d/ w";w ftZu nojo dhnK bkJhBK ftueko phi/ rJ/. 50^55 fdBK d/ j'D s'A pknd, fJjBK B{z eZN e/ nojo dhnK bkJhBK ftueko wbfuzr d/ o{g ftZu c?bkfJnk frnk.fJZe^d' wjhB/ pknd id fJj joh ykd nZXh ;V iKdh j? sK fJ; B{z ebNht/No dh wZdd Bkb fJ; B{z fwZNh ftZu fwbk fdZsk iKdk j?. fJj Bk f;o| fwZNh B{z i?fte wkdk gqdkB eodk j? pbfe BdhBK B{z th T[ZrD s'A o'edk j? ns/ fwZNh ftZu bzp/ ;w/A sZe Bwh B{z pDkJ/ oZydk j?. Powk ih nkgD/ y/s ftZu fwZNh dh T[gikT{ Pesh B{z tXkT[D bJh cbhdko |;bK tkbk |;b uZeo tosd/ jB. T[j ;hIB dh gfjbh |;b d/ o{g ftZu cbhdko |;b (fit/A u"b/$b'phnk) nkfd phid/ jB.fJjBK g"fdnK s'A i' gZs/ fvZrd/ jB T[j fwZNh ftZu i?fte wkdk tXkT[Ad/ jB ns/ iVQK ftZu w"I{d p?eNhohnk fwZNh B{z BkJhNq'iB gqdkB eod/ jB.T[jBK dk IwhB d/ T[; Gkr d/ T[Zgo |;b uZeo dk g?NoB fJ; soK j?L (1) u"b/ ^ i{B s'A ;szpo (2) w/E/$gkbe$jok fgnkI ^ nes{po s'A Btzpo (3) eDe ^ Btzpo s'A wkou (4) g/mk ^ ngq?b s'A i{B T[j jo ;kb fJZe iK d' J/eV ftZu nojo dh dkb phid/ jB ns/ T[jBK dk efjDk j? fe fJj |;b nkgD/ gZs/ ;[ZN e/ IwhB B{z YeD bJh 1^2 fJzu sZe pkfJUwk; gqdkB eodh j? fi; Bkb iwhB ftZu i?fte wkd/ dk tkXk j[zdk j?.T[j XBhJ/ B{z nfijh |;b wzBd/ jB i' fe UjBK d/ y/s dk gfo;fEseh ;zs[bB pDk e/ oZydh j?. XBhJ/ d/ skI/ jo/ gZfsnK dh y[Pp{ ehfVnK B{z d{o oZyD ftu wZdd eodh j?. d{;ok, XBhJ/ d/ fuZN/ c[Zb Pfjd dhnK wZyhnK B{z y/s ftZu p[bkT[Ad/ jB i' fe go

N/pb BzL 1 ^ ftfGzB |;bK dk MkV ns/ nkwdB øÃñ Ú½ñ¶ ÔðÅ ÇêÁÅ÷

êÌåÆ Â¶Õó À°åêÅçé

C@ Õ°ÇÂ³àñ

AE@ Õ°ÇÂ³àñ

î¶æÆ

C@ Õ°ÇÂ³àñ

ÔðÅ èéÆÁÅ

F@ Õ°ÇÂ³àñ

êÅñÕ

C@ Õ°ÇÂ³àñ

èéÆÂ¶ çÅ ìÆÜ

D Õ°ÇÂ³àñ

Û¯ñ¶

A@ Õ°ÇÂ³àñ

ÕäÕ ê¶áÅ

AD-AE Õ°ÇÂ³àñ A@ àé/Â¶Õó

ÕÆîå (ð°êÂ¶ Çò¼Ú) C@/ÇÕñ¯ A@/ÇÕñ¯

A@-B@/ÇÕñ¯ B@-C@/ÇÕñ¯ A@/ÇÕñ¯

Áé°îÅÇéå ÁÅîçéÆ Çò¼Ú I@,@@@

BE%

F@,@@@

C@%

A.E ñ¼Ö

GE,@@@ F@,@@@

AE@/ÇÕñ¯ ìÆ÷ F@,@@@ D@/ÇÕñ¯

F@,@@@

AE/ÇÕñ¯

A.E ñ¼Ö

CE@@/Õ°ÇÂ³àñ

ÖðÚ

CE,@@@

D@% BE% C@% A@% C@% A@% B@%

gokrD ftZu ns/ tXhnk phiK d/ ftek; ftZu wZdd eodhnK jB. fwZNh dh T[gikT{ Pesh tXkT[D tkbhnK seBheK s'A fJbktk, Powk ih j'o th eJh seBheK tosd/ jB i' UjBK dh y/sh B{z j'o fNekT{ pDkT[AdhnK jB. T[dkjoD bJh, T[j fwZNh d/ eNkn B{z o'eD bJh ns/ Bwh pDk e/ oZyD bJh fpikJh dh ezN{o ftXh dh gkbDk eod/ jBl ib ;ozfynD bJh y/s ftZu ykJhnK pDkJhnK jB, ehN ezNo'b bJh r/Ad/ ns/ XBhJ/ fijhnK |;bK T[rkT[Ad/ jB, y/s d/ uko/ gk;/ o[Zy brkJ/ jB i' fe ftzv pq/eo dk ezw eod/ jB ns/ fwZNh d/ eNkn B{z th o'ed/ jB. UjBK d/ 13 J/eV y/s dh NoBUto brGr 18^20 bZy o[gJ/ j? fi; ftZu'A T[j 50 |h;dh B{z bkG wzBd/ jB.

f;ZNk

nZi ftPtheoB y/sh d/ d"o ftZu, fiZE/ o;kfJfDe y/sh tZv/ gZXo s/ c?bh j'Jh j?, ;[GkP Powk ih tor/ fe;kB eJhnK bJh gq/oDk ;q's jB. fwZNh dh gqfeqsh B{z ;wMD tkb/ fJ; soQK d/ nB[Gth fe;kB d[Bhnk B{z fdyk oj/ jB fe y/sh^gfo;fEseh nkXkfos seBheK jh fwZNh dh f;js ;[XkoB ns/ y/sh B{z fNekT{ pDkT[D dk fJZe'^fJZe o;sk jB.

gqhsh i'Ph fBod/Pe, B?PBb nkorBkJhi/PB cko efwT{fBNh t?bc/no 2, ii'dhnk b/nkT{N, PqhfBtk; ekb'Bh toXk, wjKokPNo^442001 Jhw/bL Priti1266@gmail.com Revival of soil fertility in Vidarbha region LEISA INDIA, Vol-17, No. 1, March 2015.

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

×ÌÅîÆä ðÆÁÅÇñàÆ ô¯Á Ú³×¶ Áîñ ù ëËñÅÀ°ä çÅ ÇÂ¼Õ éò» åðÆÕÅ

ôò¶åÅ êðÜÅêåÆ Áå¶ ×ÜÅñÅ ô¶Ö

êÌ Õ Åô Õ° ô òÅÔÅ ÇÕÌ ô Æ ÇòÇ×ÁÅé Õ¶ º çð ÇòÖ¶ Á³ Ç îÌ å Çî¼ à Æ ìäÅ Õ¶ ÇçÖÅÀ° º ç¶ Ô¯ Â ¶

y/shpkVh ftZu uzrhnK seBheK B{z tZv/ gZXo *s/ c?bkT[Dk jw/Pk jh fJZe u[D"sh ojh j?. jkbKfe, Gkos d/ p[zd/byzv y/so d/ fJZe S'N/ fij/ fgzv okikto d/ b'eK B/ ;w[dkfJe o/fvU dk T[Zsw gq:'r eoe/ ftek; dh fdPk ftZu ;w{fje gfotosB dh fJZe gqfefonk dk gqdoPB ehsk j?. rqkwhD fonkfbNh P'n, ;w[dkfJe o/fvU T[Zgo fJZe ftbZyD P'n, fJZe ftnesh s'A b? e/ g{o/ ;w[dkfJ sZe IwhB B{z T[gikT{ pDkT[D bJh fJZe seBhe d/ gq;ko dk ;kXB pD frnk.

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

p[zd/byzv wZX Gkos ftZu ;fEs fJZe noX^y[Pe y/so j? fi; ftZu wZX gqd/P d/ 6 fibQ/ ns/ T[Zso gqd/P d/ 7 fibQ/ Pkfwb jB.fJ; y/so ftZu xZN toyk j'D ekoB brksko ;'e/ dh wko ofjzdh j?.fJ; d/ fJbktk, T[ZpV^ykpV ns/ uZNkBh fJbkek j'D ekoB, i' E'VQk^pj[s toyk j[zdh j?, T[j gkDh th tfj iKdk j?.fJ; eoe/, fJZE/ jw/Pk gkDh dh rzGho ;wZf;nk pDh ofjzdh j? ns/ y/sh dk ezw th xZN j[zdk j?.fgSb/ ;w/A ftZu, ibtk:{ gfotosB eoe/, n;fEo ns/ nuBu/s toyk eoe/ fe;kBK dh dPk j'o th pdso j' rJh j?. p[zd/byzv ftZu brksko ;'e/ ekoB y/sh T[sgkdB gqGkfts j'fJnk j? ns/ o[Irko T[Zgo wko gJh j?.ibtk:{ gfotosB eoe/ y/sh nkXkfos o[Irko ftZu ns/ nBki d/

ç¯ ÃÅñ ÁÌ Ç îÌ å Çî¼ à Æ ÇÂÃå¶ î Åñ Õðé ìÅÁç ðÅÜÅòð Çê³ â ç¶ Ôð¶ - íð¶ Ö¶ å

T[sgkdB ftZu 58# dh ewh nkJh j?.fiZE/ ed/ ;zxD/ izrb j[zd/ ;h, nZi T[j p[zd/byzv rzGho tksktoDh ;zeN u'A bzx fojk j?. p[zd/byzv ftZu ibtk:{ gfotosB d/ w[Zd/ d/ jZb bJh, fvtbgw?AN nbNoB/fNt; (vh J/), i' fe fNekT{ ftek; B{z ;wofgs fJZe ;wkfie T[Zdw j?, B/ rqkwhD ;w[dkfJ bJh ;w[dkfJ T[Zgo ibtk:{ gfotosB d/ g?D tkb/ gqGktK B{z xZN eoB tkbhnK seBheK s/ nkXkfos fJZe BtK sohek fi;B{z rqkwhD ohnkfbNh P'n efjzd/ jB, fvIkJhB ehsk. rqkwhD ohnkfbNh P'n B/ ;EkBe ;w[dkfJnK B{z i'VB bJh ns/ ;kXkoB nB[e{fbs seBheK B{z wB'oziB^f;Zfynk ckow?N ftZu ;wMkT[D bJh ;w[dkfJe o/vhU B{z fJZe ;kXB d/ s"o s/ tofsnk. ohnkfbNh P'n e"D pD/rk P[Gekb bhvo' Uouk ftZu ;fEs ;w[dkfJe o/vhU, o/vhU p[zd/byzv T[Zgo gq;kfos j'D tkbk Gkos dk gfjbk rqkwhD ohnkfbNh P'n pD frnk j?.o/vhU p[zd/byzv dk gqpzXB vh J/ ns/ ;w[dkfJ d[nkok fwb e/ ehsk iKdk j? fiZE/ gq'rokw b'eK dh Gkrhdkoh Bkb pDkJ/ iKd/ jB. fJ; P'n B/ wZX Gkos d/ ;'e/ dh ;zGktBk tkb/ y/soK ftZu ibtk:{ gfotosB ns/ nB[e{bB ftebgK pko/ pko/ ikro{esk g?dk eoB ftZu wZdd ehsh j?. gq'rokwK B{z fdbu;g ns/ ikDekoh Gog{o pDkT[D

bJh wkfjoK ns/ ;w[dkfJ d/ fJzNoftT{, Nke P'n, ;orowh nkXkfos fog'ofNzr, b'e rhs, o/vhU vokwk ns/ w[ekpb/ nkfd Pkfwb ehs/ rJ/.w[ekpb/ ftZu ibtk:{ gfotosB d/ nB[e{bsk ftebgK dk fJ;s/wkb eoB bJh gqshGkrhnK ftZu ;woZEk fBowkD, tXhnk gqdoPB eoB tkfbnK dh u'D eoB bJh tXhnk gqdoPB Bk eoB tkfbnK B{z w[ekpb/ ftZu'A jNkT[Dk, fNekT{gD ;[fBPfus eoB bJh u[D/ j'J/ gqshGkrhnK dk g{ok wkor^doPB ns/ ;fj:'r eoBk nkfd Pkfwb ;h.rqkwhD ohnkfbNh P'n ftZu, ;EkBe fgzvK ftZu'A ibtk:{ u?AghnB u[D/ rJ/ ns/ T[jBK B{z ftfGzB soQK dhnK nB[e{bD seBheK dh Nq/fBzr fdZsh rJh. fJj u?AghnB nkgD/ fgzvK ftZu T[j nZr/ fezB/ j'o b'eK B{z gqGkfts eo ;ed/ jB ns/ fJ; nB[e{bD seBhe dh Nq/fBzr d/ ;ed/ jB, s/ nkXkfos u'D d"o d[nkok fJjBK u?AghnBK dk w[bKeD ehsk frnk ns/ T[jBK B{z nZr/ tXkfJnk frnk. fJ; sohe/ B/ fInkdk gqGkth sohe/ Bkb ns/ s/Ih Bkb fJ; ;[B/j/ B{z ;wki d/ tZv/ spe/ sZe gj[zukT[D ftZu wZdd ehsh. fgzvK ftZu rqkwhD ohnkfbNh P'n d"okB ibtk:{ gfotosB d/ nB[e{bB bJh gqukfos ehs/ rJ/ 25 sohfenK ftZu'A, fwZNh dh T[gikT{ Pesh tXkT[D bJh ns/ o;kfJfDe ykdK dk fJ;s/wkb xNkT[D bJh gqukfos ehs/ sohfenK ftZu'A fJZe sohek nzfwqs fwZNh dk gq:'r ;h. nzfwqqs fwZNh |;b dh ofjzd^y{zjd, ikBtoK d/ r'po, E'VQk fij/ r[V ns/ gkDh s'A ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

fsnko ehsh i?fte ykd j?. fJj ykd g'Pe sZsK Bkb Gog{o j? ns/ fwZNh dh T[gikT{ Pesh ns/ gkDh XkoB dh ;woZEk tXkT[D tkbh ykd d/ s"o s/ ikDh iKdh j?.fJ; bJh, fJj p[zd/byzv fij/ noX^y[Pe y/so ftZu y/sh bJh Y[ZethnK ;G s'A tXhnk seBheK ftZu'A fJZe seBhe j?. NhewrVQ fibQ/ d/ fgzv okikto d/ ofjD tkb/ 25 ;kbK fe;kB gqekP e[Ptkjk B/ rqkwhD ohnkfbNh P'n d"okB nzfwqs fwZNh pDkT[D pko/ f;Zfynk. T[d'A s'A T[j nzfwqs fwZNh Bk f;oc nkgD/ y/s ftZu fJ;s/wkb eo fojk j? pbfe nkgD/ fgzv ftZu fJ; pko/ ;GBK B{z ikDekoh fdZsh j?. gqekP tksktoD d/ w[ZfdnK B{z ;wMdk j? ns/ Bkb jh nkgD/ y/s ftZu T[jBK Bt/A^Bt/A sohfenK d/ sIop/ eodk ofjzdk j? i' fe;kBh d/ Bkb^Bkb tksktoD bJh th ckfJd/wzd j'D.gqekP dh ejkDh ;G s'A gqGktPkbh ibtk:{ gfotosB nB[e{bB e/; ;NZvh d/ s"o s/ T[ZGoh ns/ T[j rqkwhD ohnkfbNh P'n d/ ckJhBb g[o;eko i/s{nK ftZu'A fJZe ;h.

n;o dk c?bDk

rqkwhD ohnkfbNh P'n ftZu Gkr b?D s'A pknd gqekP nkgD/ fgzv ftZu pj[s gqf;ZX j' frnk ns/ b'e tksktoD d/ w[ZfdnK T[Zgo T[;d/ v{zx/ frnkB eoe/ T[;dh fJZIs eod/ jB. jo T[wo tor d/ b'e j[D y/sh ;zpzfXs w[ZfdnK T[Zgo T[;dh ;bkj b?Ad/ jB. T[;/ jh fgzv dh 20 ;kbK e[Vh ppbh dk efjDk j? “fJj gqekP ih jh jB fiBQK B/ w?B{z ns/ w/ohnK G?DK B{z ;kv/ xo ftZu o[Zy brkT[D bJh gq/fos ehsk.” fJ; ftZu i'Vd/ j'J/ ppbh d/ fgsk ih dZ;d/ jB, “gqekP fJZe gq/oDk, fJZe ikDekoh ;q's, fJZe ;bkjeko ns/ fJ;d/ Bkb jh okikto ftZu jo fe;kB bJh fJZe w[bKeD eosk j?. T[j fgzv ftZu jo fJZe bJh pdbkn dk Iohnk pD frnk j?.” id e'Jh gqekP d/ fgzv okikto ftZu gqt/P eodk j? sK gjkV dh sbjNh ftZu jo/ Go/ nkgD/ y/sK ftZu T[sPkj Bkb Go/ b'eK B{z ezw eofdnK d/y ;edk j?. ;zs'P e[Ptkjk, i' fe pugB s'A jh y/sh d/ ezw ftZu bZr/ j'J/ jB, dZ;d/ jB, “;kvh IwhB gfjbK J/Bh T[gikT{ BjhA ;h ns/ xZN pkfoP ns/ uZNkBh IwhB eoe/ e'Jh th |;b B{z T[rkT[Dk pVk w[Pfeb ;h.fJ; bJh fJZE/ y/sh eoBk nk;kB ezw BjhA ;h.” j[D ;zs'P nkgD/ jo/ Go/ y/s fdykT[Ad/ y[Ph Bkb Go iKd/ jB ns/ dZ;d/ jB fe T[;d/ y/sK ftZu nzfwqs fwZNh d/ fJ;s/wkb s'A pknd IwhB dh T[sgkde Pesh tX rJh j?.;zs'P ns/ d{;o/ fe;kBK B/ fJZe |;bh ;hIB bJh nkgDh

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

IwhB d/ fJZe S'N/ fjZ;/ ftZu nzfwqs fwZNh Bkb sIopk ehsk. T[jBK B/ gkfJnk fe fiZE/ nzfwqs fwZNh tosh rJh ;h T[ZE/ gkDh dh pj[s xZN wksok dh Io{os gJh ns/ |;b th fInkdk f;jswzd ;h. nZi, okikto ftZu brGr 90 gqshPs fe;kB nkgD/ y/sK ftZu nzfwqs fwZNh dk gq:'r eo oj/ jB. fe;kBK dk efjDk j? fe nzfwqs fwZNh d/ gq:'r ekoB f;zukJh bJh ukjhd/ gkDh dh wksok ftZu ewh nkJh j? ns/ T[sgkfds |;bK dh r[DtZsk ftZu ;[Xko nkfJnk j?. fJ; Bkb T[jBK d/ o;kfJfDe ykdK T[Zgo j'D tkb/ you/ ftZu th ewh nkJh j? i' fe gfjbK fe;kBK bJh fJZe tZvk you ;h. f;o| fJjh BjhA, fe;kB j[D fInkdk gkDh wzrD tkbhnK |;bK fit/A ;pIhnK th nkgD/ y/sK ftZu T[rkT[D bZr/ jB i' fe fJ; fgzv ftZu gfjbK ;zGt BjhA ;h. okikto d/ b'e j[D o[ZyK d/ ftek; ns/ nkgDh y[Pjkbh ftZub/ ;zpzX B{z th ;wM rJ/ jB. tXhnk pkfoP bJh o[Zy brkT[D s'A b? e/, |;bh uZeo ns/ nzfwqs fwZNh d/ gq:'r sZe, b'e e[dos Bkb tXhnk foPsk pDkT[D bJh eJh sohe/ ngDk oj/ jB. fJ; S'N/ fij/ fgzv dh y[Pjkbh fJZE'A d/ wkD;Zu/ fe;kBK d/ fujo/ T[Zgo fdykJh fdzdh j?. fJ; soQk, okikto fgzv B/ ftek; dh fdPk ftZu ;w[dkfJe pdbkn dh gfefonk dk T[Zsw gqdoPB ehsk j?. fJZE/ ;w[dkfJe o/vhU Bk f;oc ftneshnK B{z ikDekoh d/D ftZu ;cb j'fJnk pbfe ibtk:{ gfotosB d/ w[Zd/ s/ ;w[dkfJ ftueko ;ztkd ekfJw eoB ftZu th ekw:kp fojk. fJj fJZe pVk jh fdbu;g wkvb j? fi;dh gqshfBZXsk fJj fgzv eodk j?, fi; ftZu fJZe ftnesh ftZu'A pdbkn fbnkT[D tkbk nze[oD c[ZNdk j? ns/ ;w[dkfJe gZXo dk gqGkt fbnkT[D bJh ;w[dkfJ d/ d{;o/ w?ApoK sZe gjz[udk j? ns/ rqkwhD fonkfbNh P'n B/ fJ; gqfefonk B{z P[o{ eoB ftZu wjZstg{oB G{fwek fBGkJh j?.

Pt/sk goikgsh fvgNh w?B/io, fvtbgw?AN nbNoB/fNt; rIkbk P/y ;jkfJe gq'rokw fBod/Pe, fvtbgw?AN nbNoB/fNt; Ph^32, skok eqh;?AN e[s[p fJz;NhfNT{PBb J/ohnk, BthA fdZbQh^ 110016 Rural Reality Show LEISA INDIA, Vol-17, No. 1, March 2015.

Ö¶å å¯º æÅñÆ å¼Õ ÃÇÔÜÅ ÁÅð×ËÇéÕÃ çÆ ÇÂ¼Õ êÇÔñ fe;kBK dh pkIko sZe f;ZXh gj[zu pDkT[Dk nkofEe ftek; ftZu fJZe wjZstg{oB G{fwek fBGkT[Adk j?.fe;kB pkIko rqkwhD^Pfjoh ;zpzXK dk nfGzB nzr jB ns/ ygsekoK d/ f;ZX/ y/s s'A skik T[sgkd b?D dh tXdh fdbu;gh eoe/ fJjBK dh gqf;ZXh ftZu brksko tkXk j' fojk j?. ;fjik ;wfoZXk, fe;kBK ns/ y/sh wkfjoK dh nrtkJh tkbh fJZe ;z;Ek nkgDh nB'yh gfjb ;dek fe;kBK ns/ ygsekoK dofwnkB gkV/ B{z xNkT[D dk ezw eo ojh j?. ;fjik ;wfoZXk, Gkt Gog{o e[dos fe;kBK Bkb |;bK dhnK d/;h fe;wK B{z ;[oZfyns oZyD ns/ T[jBK ftZu ;[Xko eoB, ns/ nwho i?t ftfGzBsk dh oZfynk bJh fJZe b'e bfjo yVQh eoB bJh ezw eo ojh ;z;Ek j?. fJj w[Zy s"o *s/ ftukoK, phiK d/ nkdkB^gqdkB ns/ fNekT{ y/sh pko/ frnkB ;KMk eoB bJh fe;kBK dh gfjb d/ o{g ftZu P[o{ ehsh rJh. eoBkNe ftZy/ i?fte T[sgkdK bJh pkIko dh nDj'Ad i?fte y/sh fe;kBK bJh fJZe tZvh ;Zwf;nk ;h. ;w[Zuk i?fte ;wkB nkw pkIko ftZu t/uD dh e'Jh s[e BjhA ;h pDdh. ;fjik ;wfoZXk tZb'A ;fjik nkor?fBe; d/ pqKv Bkw j/m yohd ns/ wzvheoB d/ bJh fe;kBK ns/ ygsekoK dk ;zgoe B?ZNtoe ftef;s ehsk frnk j?.i?fte T[sgkd d/ wzvheoB bJh ;fjik ;wfoZXk nkor?fBe gq'fvT{;oI ezgBh fbfwNv pDkJh rJh. toswkB ftZu, ezgBh Bkb 750 s'A tZX i?fte T[sgkde i[V/ jB i' fe ezgBh ftZu fjZ;/dko th jB. fJ; s'A fJbktk, ezgBh d/ B?ZNtoe ftZu 2500 fe;kB gfotko (30 fe;kB ;w{j) th Pkfwb jB. fJj gq'fvT{;o ezgBh fe;kBK B{z UjBK d/ T[sgkdK dk gqdoPB eoB ns/ uzrh ehws T[Zgo t/uD dh ;j{bs fdzdh j?. T[sgkdB f;ZX/ fe;kBK s'A yohfdnK iKdk j? ns/ B?ZNtoe nkT{Nb?ZN; B{z G/fink iKdk j?.fJj bVh T[sgkd B{z ygseko sZe f;ZX/ gj[zukT[D bJh fsnko ehsh rJh j?. ezgBh gqzgfoe pkIko w[Zb dh s[bBk ftZu 15 s'A 20 gqshPs sZe gqhwhnw ehws fdzdh j? idfe fJj nkgD/ fBotkj bJh fJZe wkw{bh okPh oZydh j?. ;fjik u"b, w{b nBki ns/ dkbK dhnK i?fte ns/ d/;h fe;wK B{z jh gq'sPkfjs eodh j?. g"PfNesk ns/ n"PXh r[DK eoe/ fJjBK |;bK dh, yk; eoe/ w{b nBkiK ns/ bkb uktb dh, Pfjoh y/soK ftZu pj[s wzr j?.;{p/ ftZu i?fte

÷Æ ÇÕÌôéÅ êÌÃÅç Áå¶ ìÆ Ã¯î¶ô

î¼ Õ Æ çÆ ÜË ò -ÇòÇí³ é åÅ çÅ Üôé ÇéíÅÀ° º ç¶ Ô¯ Â ¶

nBkiK d/ ;G s'A tZv/ E'e fteq/sktK ftZu'A fJZe j'D d/ Bks/ fJj pzrb"o ns/ T[;d/ nk;^gk; d/ 80 foN/b nkT{Nb?ZN; B{z i?fte T[sgkd w[jZJhnk eotkT[Ad/ jB. jkbKfe ezgBh e'b e/tb fJZe r[dkw ns/ fJZe foN/b nkT{Nb?ZN j?. ;fjik ;wfoZXk tZb'A fe;kBK d/ T[sgkdK dh f;ZXh ftZeoh bJh S'N/^tZv/ PfjoK ns/ e;fpnK ftZu ;bkBk bkb uktb w/bk, phi T[s;t ns/ ;[oZfyns G'iB w/bk bkfJnk iKdk j?. fJjBK w/fbnK ftZu 10 s'A 20 jIko b'e Pkfwb j[zd/ jB. fJ; etkfJd ;dek fe;kB ygsekoK B{z f;ZfXnK skik i?fte T[sgkd w[jJhnk eotkT[Ad/ jB.fJ; Bkb fe;kB^ygseko ;pzX wIp{s j[zd/ jB.fe;kB pkIko okjhA i?fte T[sgkdK dk f;ZXk wzvheoB e"wh gZXo s/ y/sh T[sgkdeK bJh fJZe wjZstg{oB fteoh nkT{Nb?ZN ;kps j' fojk j?.

NoB^Uto P[o{ ftZu gq'fvT{;o ezgBh d/ Bks/ g{oh soQK fe;kBK d/ g?;/ @s/ fBoGo ofjD dh Bhsh ngDkJh rJh. ;kb 2010 ftZu fJj gq'fvT{;o ezgBh 5 bZy dh g{zih Bkb P[o{ ehsh rJh i' fe fe;kBK ns/ fe;kB ;w{jK d[nkok fJeZmh ehsh rJh. jkbKfe, gfjb/ ;kb d"okB xkNk j'fJnk ns/ g{zih ysw j' rJh. ;kb 2011^12 d"okB, 3 bZy dh g{zih j'o i[NkJh rJh. fJ;d/ fJbktk, p?Ze s'A 5 bZy dh okPh gqkgs ehsh rJh fi; okjhA rshftXhnK B{z tXkfJnk ik ;fenk. 53 bZy dk eko'pko eoB d/ pkti{d ezgBh B{z v/Y bZy dk xkNk T[mkT[Dk fgnk.2012^13 ftZu, ezgBh B/ Bkpkov s'A oew i[NkJh ns/ fJ;dh ;zfynk 83 bZy sZe tXk bJh. gqzs{ Nhuk fJZe eo'V dk ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

;h ns/ fJj brksko g?D tkb/ ;'e/ d/ ekoB T[whdK B{z g{ok eoB ftZu n;cb ojh. ezgBh 10 bZy d/ fJeZm/ xkN/ d/ Bkb fJZe B[e;kB T[mkT[D tkbh fJekJh pDh ojh.fJj f;oc u"E/ ;kb ftZu xfNs j'fJnk id fJ;dk NoBUto 1H27 eo'V j' frnk ns/ fJj xkN/ s'A T[ZGo ;eh. 2014^15 ftZu NoBUto tX e/ 3H6 eo'V sZe j' frnk ns/ 30 bZy dk w[Bk|k ewkfJnk. fJ; ftZu'A 5 bZy o[gJ/ fe;kBK ftZu tzv fdZs/ rJ/ ns/ pkeh g?;k fco eko'pko ftZu brk fdZsk frnk. fJ; ;w/A d"okB, ezgBh B/ ftfGzB gqeko d/ eko'pko wkvb ^ y[dok wkvb s'A g{oh soQK E'e fteq/sk ftZu pdbDk^ nIwk e/ d/y/.pkti{d fJ;d/, ezgBh B/ fe;kBK d/ w[Bk|/ *u ed/ th eN"sh BjhA ehsh. idfe fJ;B/ nkgDk ;kok fXnkB fJ; B{z tXkT[D ns/ nkgD/ bJh xZN bkG ewkT[D T[Zgo oZfynk.

i?fte ;pih T[sgkde ;w{j ^ fJZe wkwbk

pzrb"o bkrb/ nB/eb skb[ek d/ w?:;zdok fgzv d/ d/ B/Vb/ e[ZM fgzvK *u otkfJsh ;pIh ns/ c[Zb T[sgkde fe;kBK Bkb i?fte ;pIhnK dh fwPos y/sh P[o{ ehsh.jkbKfe gfjbK fJj fe;kB j'oBK fgzvK d/ fe;kBK tKr jh ;pIhnK ns/ c[ZbK dh fJZe Gksh y/sh jh eod/ ;B.fJj y/so u[ezdo ns/ rkio dhnK ;pIhnK bJh gqf;ZX ;h/. P[o{nksh d"o ftZu 150 fe;kBK Bkb i?fte y/sh dk ezw P[o{ ehsk frnk. fszB ;kb dh ntXh d"okB, fJj frDsh xN e/ i?fte y/sh ikoh oZyD tkb/ f;oc e[ZM fe;kBK sZe ;hfws ofj rJh. i?fte wzvheoB bJh fe;kBK B{z 40 feb'whNo bzp/ ;co ekoD P[o{nksh fMie d/ pkti{d e[ZM f;oVh fe;kBK d/ dw *s/ i?fte fe;kB pkIko dh P[o{nks j' gkJh.10 fe;kBK s'A P[o{ j'J/ fe;kB pkIko ftZu nZi 70 s'A tZX fe;kB brksko ;kwkB T[gbGX eotk oj/ jB. fco fe;kB fJZe ro[Zg ;fjik ;t?:tk soekoh p/bkrokok ;zx' nXhB fJeZm/ j'J/ ns/ fJZe ;KMh irQK ;pIhnK B{z fJeZm/ eoBk P[o{ ehsk ns/ fJZE'A pkIko ftZu ;gbkJh ehsh. fe;kBK B{z pkIko dh wzr nB[;ko tzB^;[tzBhnK ;pIhnK g?dk eoB bJh gq/os ehsk frnk.fJ; soQK fe;kB 40 fe;wK dhnK ;pIhnK g?dk eoe/ pzrb"o ns/ rtKYh okiK ftZu th g[ZidhnK eoB ftZu ;cb oj/. Bshi/ ti'A fe;kBK dh NoBUto 700 o[gJ/ gqshfdB dh wkw{bh okPh s'A tZX e/ 5 bZy o[gJ/ gqfs wjhB/ sZe g[Zi rJh. fJZE'A sZe fe G{whjhD fe;kBK B{z th ;pIhnK T[rkT[D bJh gq/fos ehsk frnk ns/ T[jBK B{z nkgDh o'Ih^o'Nh ewkT[D

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

d/ ;woZE pDkfJnk.wzrbk Bkwe G{whjhD wfjbk fe;kB nkgD/ xo d/ nk;^gk; ykbh irQk ftZu eVQh gZsk ns/ johnK gZs/dko ;pIhnK T[rk e/ 1500 o[gJ/ wjhBk ewk ojh j?. fJj fe;kB ;w{j ;fjik ;wfoZXk nkor?fBe gq'fvT{;o ezgBh okjhA gqw[Zy ;[go wkofeNK, i?fte ;N'oK ns/ i?fte fe;kB pkIkoK okjh f;ZX/ ygsekoK B{z T[sgkd t/u e/ ftfGzB pkIko u?BbK sZe gj[zu frnk j?.i?fte fe;kB pkIko nbZr^nbZr EKtK ns/ y/soK ftZu ygsekoK sZe f;ZXh gj[zu pDkT[D bJh nk:'fis ehs/ iKd/ jB. fJ; ;G Bkb pqKv B{z pDB ftZu wZdd fwbh ns/ j[D fJj ;G irQk ;fjik ;pIhnK d/ Bkw Bkb ikfDnk iKdk j?. j|s/ ftZu gzi fdB bZrD tkb/ fe;kB pkIko ftZu fe;kB wzr d/ fj;kp Bkb ;pIhnK fbnkT[Ad/ jB.r[DtZsk dk fXnkB oZyfdnK ;pIhnK dh rq/fvzr eoB T[gozs s'b e/ ftfGzB d[ekBK *s/ G/id/ jB. G[rskB j|sktkoh nkXko *s/ ehs/ iKd/ jB.fJZE'A d/ fe;kBK B{z T[Zu wkBsk gqkgs gqwkfDesk d/D tkbh J/Iz;h nkJh n?w U tZb'A eoVh fBrokBh ns/ gVQskb dh gqfefonk g{oh j'D s'A pknd ;oNhfce/PB fdZsh iKdh j?. j'Pkbh d/ rkio ns/ u[ezdo T[sgkd 66 tfoQnK d/ fe;kB Bkroki nB[;ko pkI ko sZe f;ZXh gj[zu ;dek T[jBK B{z pj[s bkG j'fJnk j? ns/ phs/ uko ;kbK ftZu T[jBK dh nkwdBh d[ZrDh j' rJh j?.nkw pkIko ftZu 12 s'A 18 o[gJ/ gqfs feZb' fteD tkbh e?wheb rkio d/ w[ekpb/ T[jBK B{z ;fjik okjh T[jBK dh i?fte rkio 25 s'A 35 o[gJ/ gqfs feZb' ftedh j?. fJZE'A sZe fe ;fjik dh fJ; gfjb bJh i/eo n;h wkw{bh fijk :'rdkB th eNtk fdzd/ jK, fco th ;kB{z nkgD/ T[sgkd bJh 60 s'A 80 gqshPs sZe fInkdk fwbdk j?. jkbKfe fJ; y/so d/ fe;kBK e'b 0H5 J/eV s'A b? e/ 2H5 J/eV sZe d/ S'N/ y/s jB go T[j ;BwkBiBe fIzdrh fiT[A oj/ jB. i?fte ;pIhnK T[rkT[D tkb/ fe;kB gP{XB B{z th ;zGkb oj/ jB i' fe g'Pe sZsK dk nfXesw T[g:'r ;[fBPfus eodk j? ns/ Bkb jh tX/o/ nkofEe bkG gj[zukT[Adk j?.

ih feqPBk gq;kd ns/ ph ;'w/P ;fjik ;wfoZXk Bz^ 7, ;?fezv eok;,;?tBE w/B, ;[bskBgZfbnk pzrb"o ^ 560032 www.sahajasamrudha.org From farm to plate LEISA INDIA, Vol-17, No. 2, June 2015.

Õ°çðå çÆ ×¯ç Çò¼Ú ÇÃÖç¶ Ô¯Â¶ í¯Üé Ü°àÅÀ°äÅ

Ã°Çèð¶ºçð ôðîÅ

Üç í¯Üé Õðç¶ Ô¯Â¶ Õ³î ìÅð¶ ÚðÚÅ ÕðéÅ ÇÂ¼Õ øËôé ìä Ç×ÁÅ ÔË, ÇìñÕ°¼ñ À°ç¯º ÔÆ ôÇÔðÆÁÅ ù ÇÕÃÅé» éÅñ ôÇÔðÆ-×ÌÅîÆä Ãì³è éÇòÀ°ä ç¶ îÕÃç éÅñ Çî¼åð» òÜ¯º Öó¶

Õðç¶ Ô¯Â¶ Tí¯Üé ç¶ îÅÇèÁî éÅñ ÇÃÖäÅU ÇÂ¼Õ Çéò¶ÕñÆ êÇÔñÕçîÆ Ô¯ Ú¼ÇñÁÅ ÔËÍ

Þ¯éÅ ñÅÀ°äÅ ÇÃ¼Öç¶ ÃËñÅéÆ å°ÔÅù ÁÅêäÅ Ã°ÁÅçñÅ í¯Üé ÇÕò¶º ÇîñçÅ ÔË? ÇÃðë ÇÂÃ ñÂÆ ÇÕ å°ÃÆº ÇÂÃù Ü°àÅÀ°ä çÆ Õ°¼òå ð¼Öç¶ Ô¯ å¶ Ü» Çëð ÇÕÃ¶ é¶ ÇÂÃù êËçÅ Õðé ñÂÆ Ö±é-êÃÆéÅ ÇÂ¼Õ ÕÆåÅ ÔË, ÇÂÃ ñÂÆ? ÇÂÃ ìÅð¶ å°ÔÅâÆ ÕÆ ðÅÂ¶ ÔË ÇÕ å°ÔÅâÅ í¯Üé ÇÕ¼æ¯º ÁÅ ÇðÔÅ ÔË, Áå¶ íÇò¼Ö Çò¼Ú ÇÂÔ å°ÔÅâ¶ å¼Õ ÇÕ¼æ¯º êÔ°³Ú¶×Å? ÇÂ³éÆ ç±ð¯º ÇÕ ÇÜ¼æ¶ å°ÔÅâÆ êÔ°³Ú òÆ éÅ Ô¯ò¶, ÁÇÜÔ¶ Áé¶Õ» êÌôé À°Ôé» ÃËºÕó¶ Ø°î¼Õó ÃËñÅéÆÁ» ù îÔÅé×ð î°³ìÂÆ Áå¶ ê±é¶ å¯º B Ø³ÇàÁ» çÆ ç±ðÆ Óå¶ îÔÅðÅôàð çÆ ÕÅðÜÅå åÅñ°ÕÅ ÇòÖ¶ Ã±ì¶ ç¶ Ö¶åÆ-ÃËðÃêÅàÅ Õ¶ºçð ÒÃ×°éÅ ìÅ×Ó ò¼ñ ÇÖ¼Ú ÇñÜ»ç¶ ÔéÍ Õ¯ÂÆ ç½ çÔÅÕ¶ êÇÔñ» ÜéåÕ å½ð Óå¶ À°¼íð Õ¶ ÃÅÔîä¶ ÁÅÂ¶ ÇÂÃ îÅâñ é¶ Ãí çÅ ÇèÁÅé ÁÅêä¶ ò¼ñ ÇÖ¼ÇÚÁÅ ÔËÍ Ôøå¶ ç¶ Á³åñ¶ ÇçéÆº Á½Ãåé D@@ ôÇÔðÆ ÖÅñÆ Ãî¶º Çò¼Ú ÇÃÖç¶ Ô¯Â¶ Ö¶åÆ ç¶ ìÔ°ê¼ÖÆ øÅÇÂÇçÁ» ù ÃîÞä ñÂÆ E@ Â¶Õó ç¶ ÇÂÃ Ö¶å Çò¼Ú Çéð³åð ÁÅÀ°ºç¶ ÔéÍ é¶óñ¶ Çê³â» ç¶ F@ é½ÜòÅé» çÆ ÇÂ¼Õ àÆî ç°ÁÅðÅ ÔøåÅ-çð -ÔøåÅ ÇÂÃ ëÅðî Óå¶ ÁÅÀ°ä òÅñ¶ ÁÅçîÆÁ», Á½ðå» Áå¶ ì¼ÇÚÁ» çÆ íÆó ù ñ¯óÆºçÆÁ» Ã¶òÅò» êÌçÅé ÕÆåÆÁ» Ü»çÆÁ» ÔéÍ Ö¶å Çò¼Ú¯º ëó¶ ×Â¶ ò¼Ö-ò¼Ö ÇÕÃî» ç¶ Ã¼ê» ìÅð¶ ÜÅéä çÆ ññÕ é¶ ÃËñÅéÆÁ» ç¶ êÇÔñ¶ ê±ð ù Ö¶å ò¼ñ ÁÅÕÌÇôå ÕÆåÅÍ Ú³çðô¶Öð íçÃÅòñ¶ À°ç¯º å¯º ÔÆ ÁÅêäÆ ì³Üð ÷îÆé ù ÇÃÖñÅÂÆ çÆ êÌï¯×ôÅñÅ Çò¼Ú ìçñ Ú°¼Õ¶ ÔéÍ ìÆåç¶ òÇð·Á» éÅñ, ÇÂÔ Ö¶å ÇÂ¼Õ ÁÇÜÔ¶ î³Ú òÜ¯º À°¼íÇðÁÅ ÔË ÇÜ¼æ¶ ÁÅðÅî, ÇÃÖñÅÂÆ Áå¶

îé¯ð³Üé Çå³é¶º Çîñ Õ¶ ôÇÔð ù Çê³â éÅñ Ü¯óé çÅ ÁÇÔî ÕÅðÜ Á³÷Åî Çç³ç¶ ÔéÍ íçÃÅòñ¶ Áé°ÃÅð TÃ×°éÅ ìÅ×U Ãæ±ñ (Ö¶å çÆ À°êÜ) ù Ã±Öî (×ÌÅîÆä òÅåÅòðä) éÅñ ÇÂÃ êÌÕÅð Ü¯óçÅ ÔË ÇÕ ñ¯Õ À°¼æ¶ Çîñä òÅñÆÁ» Õ°çðåÆ Ã¶òÅò» ñÂÆ Çòô¶ô ÕÆîå ÁçÅ Õðç¶ ÔéÍ ÇÂ¼æ¶ êÖ¶ð± ÇéÔÅðé å¯º êä-Ö¶â» Ö¶âç¶ Ô¯Â¶ Áå¶ î¼ÛÆÁ» ëóé å¯º ñË Õ¶ Ö¶åÆ ÇÃ¼Öä å¼Õ ÃËñÅéÆ éÅ ÇÃðë í¯Üé À°êÜÅÀ°ä ìÅð¶ ÇòÃæÅð éÅñ ÇÃÖç¶ Ôé Ã×¯º Ö¶åÆ-ÇÕÃÅéÆ ù åìÅÔ Õðé òÅñÆÁ» î°ôÇÕñ» éÅñ òÆ êÇðÚå Ô°³ç¶ ÔéÍ Ö¶åÆ Çò¼Ú Çéð³åð ÁÅ ðÔ¶ ÇéØÅð ù á¼ñä, Ö¶åÆ Çò¼Ú ÇÕÃÅé» ç¶ ÁÅåîÇòôòÅô ù î°ó Ã°ðÆÜå Õðé Áå¶ Çê³â» å¯º ôÇÔð» ò¼ñ êñÅÇÂé ÁÇÔî î°¼ç¶ ÔéÍ Ã×°éÅ ìÅ× çÆ ÖÅÃÆÁå ÔË ÇÕ ÇÂ¼æ¶ ÁÅÀ°ä òÅñ¶ Õ°çðå ç¶ é¶ó¶ ÇòÚðä ç¶ éÅñ-éÅñ ÇÂÔ ÇòÚÅð» òÆ Õðç¶ Ôé ÇÕ Ö¶åÆ ÇÕÃÅéÆ ù Ô¯ðé» òð×» çÆ êÌô³ôÅ êÅåð ìäÅÀ°ä ñÂÆ ÇÕÃ êÌÕÅð ÇÕÃÅé» çÆ ÃÔÅÇÂåÅ ÕÆåÆ ÜÅò¶Í íçÃÅòñ¶ ç¶ ôìç» ÓÚ ÒêÌô³ôÅ ÃçÕÅ ÁÅåî ÇòôòÅô òèä ç¶ éÅñ-éÅñ ÇÕÃÅéÆ ÃòËîÅä òÆ î°ó ìÔÅñ Ô°³çÅ ÔËÍÓ ÇÂ¼Õ ÇÕ¼å¶ òÜ¯º ÇÕÃÅéÆ ÃòËîÅä çÆ î°ó ìÔÅñÆ ÔÆ ÇÂÃ Ö¶å ù Ö¶åÆ-êÌïàé Õ¶ºçð òÜ¯º ÖóÅ Õðé òÅñÆ î°¼Ö Õ±³÷Æ ÔËÍ Ã×°éÅ ìÅ× ÃîÅÜ Çò¼Ú ìÆå¶ ÕÅøÆ Ãî¶º å¯º ÇÜ¼ñå ×ÌÃå Áå¶ ØÅà¶ ç¶ Ã½ç¶ òÜ¯º ÜÅäÆ ÜÅä òÅñÆ Ö¶åÆ ÇÕÃÅéÆ çÆ êÌÇåôáÅ ù À°¼ÚÅ Ú°¼Õä çÆ ê±ðé ÕÅìñÆÁå ð¼ÖçÅ ÔËÍ

ñÆ÷Å ÇÂ³âÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, çÃ³ìð B@AE

www.leisaindia.org Ã×°éÅ ìÅ× Çò¼Ú ÃÇÔíÅ×Æ ÇÃÖôä Áå¶ Õ³î» ñÂÆ ÁêäÅÂ¶ ×Â¶ åðÆÕ¶ Áå¶ êÔ°³Ú» ÇÕÃÅé» Áå¶ ôÇÔðÆÁ» ñÂÆ ÜËòÇòÇí³éåÅ éÅñ î°ó Ü°óé Áå¶ ÁÅêäÆ ÁÅÜÆÇòÕÅ å¶ Ã³ÃÇÕÌåÆ ù ÇàÕÅÀ± ìäÅÀ°ä Çò¼Ú îçç×Åð ÇÃ¼è Ô¯ ÃÕçÆÁ» ÔéÍ Ã×°éÅ ìÅ× Çò¼Ú ÃÇÔíÅ×Æ ÇÃÖôä Áå¶ Õ³î» ñÂÆ ÁêäÅÂ¶ ×Â¶ åðÆÕ¶ Áå¶ êÔ°³Ú» ÇÕÃÅé» Áå¶ ôÇÔðÆÁ» ñÂÆ ÜËò-ÇòÇí³éåÅ éÅñ î°ó Ü°óé Áå¶ ÁÅêäÆ ÁÅÜÆÇòÕÅ å¶ Ã³ÃÇÕÌåÆ ù ÇàÕÅÀ± ìäÅÀ°ä Çò¼Ú îçç×Åð ÇÃ¼è Ô¯ ÃÕçÆÁ» ÔéÍ ÇÂÔ îÅâñ ÇÂÃ å¼æ Óå¶ òÆ ð½ôéÆ êÅÀ°ºçÅ ÔË ÇÕ ÇÕÃÅé» Çò¼Ú ÇÃðë ÇàÕÅÀ± Ö¶åÆ ÇòèÆÁ» ù À°åôÅÇÔå Õðé éÅñ ÔÆ Ö¶åÆ ÇÕÃÅéÆ çÆ êÌÇåôáÅ î°ó ìÔÅñ Ô¯ ÃÕäÅ Ã³íò éÔÆº ÔË Ã×¯º ÇÂÔ åç ÔÆ Ã³íò Ô¯ ÃÕ¶×Å Üç Ö¶åÆ-êÌïàé (ÁË×ð¯à±Çð÷î)ÃçÕÅ ÇÂÃçÆ ÁÅðÇæÕåÅ ù á°³îäÅ Çç¼åÅ ÜÅò¶×ÅÍ ÇÂ¼æ¶ ÇÂÔ Ç÷Õðï¯× ÔË ÇÕ Ã×°éÅ ìÅ× çÆ Õ°¼ñ ÁÅîçé Çò¼Ú Ö¶åÆ-êÌïàé çÅ ï¯×çÅé D@% ÔËÍ

êÅäÆ çÆÁ» Ö¶â» Çòô¶ô ÇÖ¼Ú çÅ Õ¶ºçð ÔéÍ Ü°óÅÁ ç¶ Á×ñ¶ êóÅÁ ò¼ñ òè ÇðÔÅ ÔËÍ Ô°ä¶-Ô°ä¶ ñÅ×± Ô¯ÇÂÁÅ ÇÂ¼Õ ÁÃñ¯º ÔÆ Çéò¶ÕñÅ ÇòÚÅð, Òë»ÂÆâ ëÅðîð ëðËºâÓ (C ÁË¼ë) ÇÕÃÅé» éÅñ Ü°ó Õ¶ êÌÃêð íð¯ÃÅ Áå¶ ÃçÆòÆ ÇòôòÅô êËçÅ Õðé Çò¼Ú ÇçñÚÃêÆ ð¼Öä òÅñ¶ ÃËñÅéÆÁ» ù ÇÂÃ ñÇÔð éÅñ Ü°óé ñÂÆ ÕÅøÆ À°åôÅÇÔå Õð ÇðÔÅ ÔËÍ

ç¶Ã ç¶ è°ð Á³ç±ðéÆ íÅ×» ÓÚ ðÇÔä òÅñ¶ ÇÕÃÅé Ãî°çÅÇÂ ñÂÆ ôÇÔðÆ Ö¶åð» ÇòÚñ¶ ÁÅêä¶ ÃÇÔíÅ×ÆÁ» éÅñ Ã³òÅç ð¼ÖäÅ ì¶Ô¼ç îÔ¼åòê±ðé ÔËÍ ÁË×ð¯ à±Çð÷î ÇÂÃ Ã³òÅç Áå¶ Ã»ÞÆ Ö°ôÆ ñÂÆ ÃðòÀ°¼åî î³Ú î°ÔÂÆÁÅ ÕðçÅ ÔËÍ ê±ð¶ Ôøå¶ ç½ðÅé Ö¶å ç¶ ÇìÔåð ÇòÕÅÃ ñÂÆ ÇìåÅÂ¶ Ú³×¶ òÕå ù Çê¼Û¶ Û¼âç¶ Ô¯Â¶ ÃêåÅÔ Á³å Óå¶ ÇÕÃÅé çÆ ÃÅðÆ òÅè± Ãîð¼æÅ Ö¶å ç¶ Õ³î ÁÅ Ü»çÆ ÔËÍ

ÇÂ¼Õ éò» ×ÌÅîÆä-ôÇÔðÆ Ãì³è À°ÃÅðç¶ Ô¯Â¶ ôÇÔðÆÁ» Áå¶ ÇÕÃÅé» Çò¼Ú Tí¯Üé ç¶ îÅÇèÁî éÅñ ÇÃÖäÅU, ÇòÚÅð çÆ ÃæÅêåÆ ñÂÆ ÇÂÔ ÇÂ¼Õ ÁÃñ¯º ÔÆ Çéò¶ÕñÆ ô°ð±ÁÅå ÔË

ÇÂÃ êÌÅÕÅð ÇÕÃÅé é¶ ÃêåÅÔ Á³å Çò¼Ú Õ°¼Þ éò» Õðé ç¶ À°¶ç¶ô éÅñ ÁÅêäÆ ð¯÷îð·Å çÆ ÃÖå ÜÆòé ôËñÆ Çò¼Ú ÇÂ¼Õ ÃÅðæÕ ìçñÅÁ ÇñÁ»çÅ ÔËÍ ÇÕÃÅé éÅñ ÇÃ¼¼ÇèÁ» Ü°óé ÃçÕÅ ôÇÔðÆÁ» ù í¯Üé À°×ÅÀ°äÅ çÅ ò¼ñ êåÅ ÚñçÅ ÔË Áå¶ ìçñ¶ Çò¼Ú À°Ô ÁÅêäÆÁ» í¯Üé Ãì³èÆ ÁÅçå» Çò¼Ú Ã°èÅð ÇñÁÅÀ°ºç¶ ÔéÍ Ö¶åÆ Çò¼Ú À°Ô ÕÂÆ êÌÕÅð éÅñ ÃÇÔíÅ×Æ ìäç¶ ÔéÍ ÇÜò¶º ÇÕ ÇÃ¼ÇèÁ» Ö¶å ÓÚ¯º ÖðÆçäÅ, ÇÕÃÅé» éÅñ ÕÆ Áå¶ ÇÕò¶º À°×ÅÀ°ä ìÅð¶ ÇòÚÅð ÕðéÅ, î÷ç±ðÆ, Ç×ÁÅé å¶ Çò¼åÆ ï¯×çÅé ç¶ ð±ê Çò¼Ú îçç ÕðéÅ ÁÅÇçÍ

âÅ. Ã°Çèð¶ºçð ôðîÅ ÂÆÕ¯ñ½÷ÆÕñ ë»À±ºâ¶ôé éòÆº Çç¼ñÆ, íÅðå ÇòÖ¶ ÕÅðÜðå ÔéÍ ÇÂÔ Ö¶åÆ Áå¶ ÇÂÃ éÅñ Ü°ó¶ ÇòÕÅÃ Ãì³èÆ î°¼ÇçÁ» À°¼å¶ Ö¯÷ Áå¶ ñ¶Öä çÅ Õ³î Õðç¶ ÔéÍ

Ã×°éÅ ìÅ× ìÅð¶ òè¶ð¶ ÜÅäÕÅðÆ ñÂÆ ë¶ðÆ êÅú: www.sagunabaug.com

Learning Lunch with Nature LEISA INDIA, Vol-17, No. 2, June 2015.

Ã×°éÅ ìÅ× ÁË×ð¯ à±Çð÷î Çò¼Ú ÁÅêäÅ ê°ÖåÅ ÃæÅé ìäÅÀ°ä À°êð³å Ô°ä ôÇÔðÆ ÃËñÅéÆÁ» éÅñ ÁÅêä¶

@LeisaIndia