ççìð 2018, Á³Õ 2
Magazine on Low External Input Sustainable Agriculture
ñÆ÷Å ê³ÜÅìÆ d;zpo 2018
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ çÅ Á¾áò» ê³ÜÅìÆ Á³Õ ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ò¼ñ¯º êÌÕÅÇôå ÕÆåÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔËÍ ÇÂà Á³Õ Çò¼Ú ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ Çò¼Ú êÌÕÅÇôå Á³×ð¶÷Æ ç¶ Õ°¼Þ î±ñ ñ¶Ö» çÅ ê³ÜÅìÆ Áé°òÅç êÅáÕ» çÆ é÷ð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔËÍ AME Foundation No. 204, 100 Feet Ring Road, 3rd Phase, Banashankari 2nd block, 3rd stage, Bangalore- 560085 , India Tel: +91-080-22699512, +91-080-22699522 Fax: +91-080-22699410 E-Mail: leisaindia@yahoo.co.in
Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ×ñÆ é³. D, ÁÅð. òÆ. ô»åÆ é×ð,ìÅÜÅÖÅéÅ ð¯â, ÜËå¯-AEAB@B óêðÕ: @AFCE-BCADAE, E@CDAE ò˼ìÃÅÂÆà: khetivirasatmission.org ÂÆî¶ñ: khetivirasatmission@gmail.com
ñÆ÷ŠdzâÆÁŠ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ç°ÁÅðÅ ÁÅÂÆ. Á˼ñ. ÂÆ. ÁÅÂÆ. ¶. ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Á³×ð¶÷Æ íÅôÅ Çò¼Ú êÌÕÅÇôå ÕÆåÆ Ü»çÆ åÌËîÅÇÃÕ ê¼ÇåÌÕÅ ÔËÍ î°¼Ö Ã³êÅçÕ: Õ¶. òÆ. Á˼Ã. êÌôÅç, ¶. ÁËî. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé êÌì³èÕ Ã³êÅçÕ: àÆ.Á˼î. ðÅèÅ, ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé
ÇêÁÅð¶ êÅáÕ¯ ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ç°ÁÅðÅ íÅðå Çò¼Ú êÌÕÅÇôå Õ½î»åðÆ Ö¶åÆ ê¼¼ÇåÌÕÅ ñÆ÷ŠdzâÆÁ» ç¶ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ò¼ñ¯º ռ㶠׶ ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé çÅ dZ;tK Á³Õ ÁÅêÜÆ çÆ é÷ð ÕðÇçÁ» ÃÅù ì¶Ô¼ç Ö°ôÆ Ô¯ ðÔÆ ÔËÍ ê¼ÇåÌÕÅ ù ÁÅêÜÆ å¯º Çîñ ðÔ¶ íðê±ð Ô°³×Åð¶ Áå¶ ÇêÁÅð ÃçÕÅ ñÆ÷Å ê³ÜÅìÆ ðÅÔƺ ÁÅêÜÆ éÅñ À°¼Ú ÇîÁÅðÆ Áå¶ Áðæê±ðé ÜÅäÕÅðÆ Ã»ÞÆ Õðé çÆ ÃÅâÆ êÌåÆì¼èåÅ Ô¯ð î÷ì±å Ô¯ÂÆ ÔËÍ ÃÅâÆ Ôî¶ôÅ ÇÂÔ ÔÆ Õ¯Çôô ðÔ¶×Æ ÇÕ ÒñÆ÷ŠdzâÆÁÅÓ ç°ÁÅðÅ Ö¶åÆ -ÇÕÃÅéÆ çÆ ÇìÔåðÆ Áå¶ Ö¶åÆ ù ÇàÕÅÀ± ÁÅÜÆÇòÕÅ çÅ ÃéîÅéÜéÕ ÃÅèé ìäÅÀ°ä ñÂÆ Ú¶åé ÇÕÃÅé» Áå¶ ÇÕÃÅé ÇÔåËôÆ Ã³ÃæÅò» ç°ÁÅðÅ ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ ÕÅîïÅì å÷ðÇìÁ» Áå¶ ÇòÕÃå ÕÆåÆÁ» ÜÅ ðÔÆÁ» ÇÕÃÅé Áå¶ Õ°çðå ê¼ÖÆ Ö¶åÆ åÕéÆÕ» ù ÁÅêÜÆ éÅñ Çéð³åð ûÞÅ ÕÆåÅ ÜÅò¶Í ÇÂÔ òÆ ÇèÁÅé ð¼ÇÖÁÅ ÜÅò¶×Å ÇÕ Ç×ÁÅé, ÜÅäÕÅðÆ Áå¶ åÕéÆÕ» çÅ ÇÂÔ ÇñêÆì¼è ÁÅçÅé-êÌçÅé Ôð ê¼Ö¯º ÃàÆÕ Áå¶ íð¯Ã¶î³ç Ô¯ò¶Í ê¼ÇåÌÕÅ ç¶ ÇÂà Á³Õ Çò¼Ú ÒñÆ÷ŠdzâÆÁÅÓ ç¶ î±ñ Á³×ð¶÷Æ Ã³ÃÕðé ç½ðÅé êÌÕÅÇôå Õ°¼Þ Ú¯äò¶º ê¶ÌðäÅçÅÂÆ ñ¶Ö» çÅ ê³ÜÅìÆ À°ñ¼æÅ å°°ÔÅâÆ é÷ð Õðé ÜÅ ðÔ¶ Ô»Í ÁÅà Õðç¶ Ô» ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ çÅ ÔæñÅ ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé êÅáÕ» çÆÁ» ÁÅû Óå¶ Öð·Å À°¼åð¶×ÅÍ ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ àÆî d;zpo^2018
Áé°òÅç Õ¯ÁÅðâÆé¶Áð: thBk wkoezv/, ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé óêÅçÕ î³âñ Áå¶ ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé: À°î¶ºçð ç¼å, ×°ðêÌÆå çìó·ÆÖÅéÅ, Áîéܯå Õ½ð êÌì³èé: ÜÆ. ÜÆ. ð°ÕîéÆ, ¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ñ¶ÁÅÀ°à Áå¶ àÅÂÆê ÃËÇà³×: Ü×ÜÆå ÇÃ³Ø ìðÅó
ñÆ÷Šؼà ìÅÔðÆ ÁÅ×å» Áå¶ ÇàÕÅÀ± Ö¶åÆ çÆ ÇÃðî½ð ê¼ÇåÌÕÅ ÔËÍ ÇÂÔ Õ°çðå éÅñ ǼÕÇî¼ÕåÅ ðÅÔƺ ëÃñ» çÅ À°åêÅçé Áå¶ ÁÅêäÆ ÁÅîçé òèÅÀ°ä ñÂÆ ÕÅðÜôÆñ ÇÕÃÅé» ù åÕéÆÕÆ Áå¶ Ãî°çÅÇÂÕ êÇÔñÕçîÆÁ» 寺 ÜÅä±
vcxvxcv
ÛêÅÂÆ: I? nkc;?ZN fgqzNo;, fJzv;Nqhnb J/ohnk, c/I 2, uzvhrVQ cx
ÁÅòðä ë¯à¯: Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé
ñÆ÷Å ê¼ÇåÌÕÅ ç¶ Ô¯ð êÌÕôé: ëÅðÇî³× îËàð÷ (Á³×ð¶÷Æ)
ÕðòÅòÀ°ºçÆ ÔËÍ ñÆ÷Å Õ°çðåÆ Ã¯ÇîÁ» Áå¶ Õ°çðåÆ êÌÇÕÇðÁÅò» ç¶ ÃðòÀ°¼åî ÇÂÃå¶îÅñ ìÅð¶ ÜÅäÕÅðÆ î°Ô¼ÂÆÁÅ ÕðòÅÀ°ºçÆ ÔËÍ ÇÂÔ À°Ôé» ÇÂÃåÌÆ, ê°ðô
ñÆÃÅ ðÆÇòÃàŠⶠÁË×ð¯ÂÆÕ¯ñ¯÷ÆÁÅ (ñÅåÆéÆ Ã³ÃÕðé)
ÇÕÃÅé» Áå¶ Ãî°çÅÇÂÁ» ç¶ ôôÕåÆÕðé ñÂÆ ÕÅðÜôÆñ ÔË ÇÜÔó¶ ÇÕ ÁÅêä¶
ñÆÊdzâÆÁÅ (Á³×ð¶÷Æ, Õ³éóÅ, åÅÇîñ, À°óÆÁÅ, îðÅáÆ, ÇÔ³çÆ Áå¶
Ç×ÁÅé, Ô°éð, ÁÅêäÆÁ» Õçð»-ÕÆîå», üÇíÁÅÚÅð Áå¶ ÁçÅÇðÁ» ç¶ ÁÅèÅð
å¶ñ×± óÃÕðé) ÁË×ðÆâ¶ê (ê¼ÛîÆ ÁëðÆÕÅ, ëðËºÚ Ã³ÃÕðé)
Óå¶ ÁÅêäÅ íÇò¼Ö ìäÅÀ°äÅ ÚÅÔ°³ç¶ ÔéÍ ñÆ÷Å Ö¶åÆ Çò¼Ú ðèÅð Áå¶ ÇÂÃù¶
ÁË×ðÆÕñÚð÷ ÁËÕÃêÆðÆÁ˺ÇÃÁÅà ÂËî ÁË×ð¯ÂÆÕ¯ñ¯÷ÆÁÅ ìÌÅ÷Æñ
ìçñçÆÁ» ÔÅñå» Áå¶ ÷ð±ðå» î°åÅÇìÕ ãÅñä ñÂÆ Ö¶åÆ ç¶ ÃÇÔíÅ×Æ åðÆÕ¶
ì¯ÁÅìÅì(ÂÆÃà ÁëðÆÕÅ Á³×ð¶÷Æ Ã³ÃÕðé)
ÁêäÅ Õ¶ ÇÕÃÅé» Áå¶ Ö¶åÆ éÅñ Ü°ó¶ Ô¯ðéÅ ñ¯Õ» çÆ ÃîðæÅ òèÅÀ°ä Óå¶ ÷¯ð Çç³çÆ
óêÅçÕ ò¼ñ¯º ñ¶Ö» Çò¼Ú êÌÕÅÇôå ÜÅäÕÅðÆ ìÅð¶ ê±ðÆ ÃÅòèÅéÆ òðåÆ ×ÂÆ ÔËÍ Çëð òÆ Ã»ÞÆ ÕÆåÆ ×ÂÆ ÜÅäÕÅðÆ Çò¼Ú ÇÕö òÆ ÕîÆ çÆ Ç÷³î¶òÅð Ãì³èå ñ¶ÖÕ çÆ Ô¯ò¶×ÆÍ îÅÇÂܶðÆÁð ç¶ ÃÇÔï¯× Áå¶ Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé À°¼çî ÃçÕŠ¶. Á˼î. ÂÆ. ç°ÁÅðÅ êÌÕÅÇôå
ÔËÍ ñÆ÷Å ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé Áå¶ ÇòÇ×ÁÅé ù ÁÅêà Çò¼Ú ܯó Õ¶ éÆåÆ ÇéðîÅä ÕÅðÜ ù êÌíÅÇòå Õðç¶ Ô¯Â¶ Á×ñ¶ð¶ ÇòÕÅà ñÂÆ Áé°Õ±ñ òÅåÅòðä ÇåÁÅð Õðé çÆ Ç¼ÛÅ ð¼ÖçÆ ÔËÍ ñÆ÷Å ÇÂ¼Õ ÇòÚÅð ÔË, ÇÂ¼Õ êÔ°³Ú ÔË ÇÂ¼Õ ðÅÜéÆåÕ Ã°é¶Ô» ÔËÍ
¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé Áå¶ Çéò¶ÕñÆÁ» åÕéÆÕ» ç¶ îÅÇèÁî éÅñ ؼà ìÅÔðÆ ÁÅ×å êÌì³èé ðÅÔƺ ÇàÕÅÀ± ð¯÷×Åð êËçÅ Õðé ù À°åôÅÇÔå ÕðçÆ ÔËÍ ÇÂà À°ç¶ô çÆ ê±ðåÆ ñÂÆ Â¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé ç¼Öä ç¶ Áðè Ö°ôÕ Ö¶åð Çò¼Ú ۯචÁå¶ ÃÆî»å ÇÕÃÅé» éÅñ Çîñ Õ¶ Ö¶åÆ ç¶ ìçñ ÇåÁÅð Õðé, Ç×ÁÅé òèÅÀ°ä, ÇÃÖñÅÂÆ, Ö¶åÆ ù ÇòÕÅà ¶÷³ÃÆÁ» éÅñ ܯóé Áå¶ Áé°íò ò³âä çÅ Õ³î Õð ðÔÆ ÔËÍ Â¶. Á˼î. ÂÆ. ë»À±ºâ¶ôé Çê³â» ç¶ ×°¼ÇÛÁ» Çò³¼Ú ǼÛÕ ÇÕÃÅé Ãî±Ô» éÅñ À°Ôé» ù ìçñò¶º Ö¶åÆ ê¼çåÆ ÇåÁÅð Õðé Áå¶ ÁêäÅÀ°ä ç¶ ï¯× ìäÅÀ°ä çÅ ÕÅðÜ ê±ðÆ Çô¼çå éÅñ Õð ðÔÆ ÔËÍ ÇÂÔ ÃæÅé Ãì³èå ÇÕÃÅé» Áå¶ À°Ôé» ù À°åôÅÇÔå Õðé òÅñ¶ ÁçÅÇðÁ» ñÂÆ À°Ôé» çÆ ç¶Öä-ÃîÞä çÆ ÃîðæÅ Çò¼Ú òÅèÅ Õðé ñÂÆ ÇüÖä ñÅÇÂÕ ÔÅñå» ç¶ î°Ô¼ÂÆÁÅ Õðç¶ ÔéÍ ÇÂà Çò¼Ú öËð ÃðÕÅðÆ Ã³×áé Áå¶ öËð ÃðÕÅðÆ Ã³×áé» ç¶ é˼àòðÕ òÆ ôÅÇîñ ÔËÍ www.amefound.org Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé ÃòËÇéðíð, ÃòËîÅäÆ, Ãòç¶ôÆ Ö¶åÆ Áå¶ Ãðìå ç¶ íñ¶ ù ÃîðÇêå ñ¯Õ ñÇÔð ÔËÍ ÁÅêä¶ Üéî òð·¶ îÅðÚ, B@@E 寺 ÔÆÇÂÔ ê³ÜÅì ù ç¶ðê¶ô Ö¶åÆ ÇÃÔå» Áå¶ òÅåÅòðä ç¶ ÁÇå ׳íÆð óÕà ÇÖñÅø ÁÅî ñ¯Õ» ù Ú¶åé Õðç¶ Ô¯Â¶ ÇÂà óÕà ç¶ î±ñ ÕÅðä ÷ÇÔðÆñÆ ðÃÅÇÂÇäÕ Ö¶åÆ ç¶ ìçñ òܯº ÷ÇÔð î°Õå Õ°çðåÆ Ö¶åÆ çÆ ÃæÅêéÅ ñÂÆ ïåéôÆñ ÔËÍ òðåîÅé Ã Ã±ì¶ íð Çò¼Ú Ã˺Õó¶ ÇÕÃÅé Ö¶åÆ ÇòðÅÃå Çîôé çÆ ðÇÔé°îÅÂÆ Çò¼Ú ê±ðÆ ÃëñåÅ éÅñ ÷ÇÔð î°Õå Õ°çðåÆ Ö¶åÆ çÆ Ã°éÇÔðÆ ÇÂìÅðå ÇñÖ ðÔ¶ ÔéÍ (www.khetivirasatmission.org) îÅÇÂܶðÆÁð çÆ ÃæÅêé» AIEH Çò¼Ú Ô¯ÂÆÍ ÇÂÔ ÷ðîé ÕËæ¯ÇñÕ Çìôê çÆ ÇòÕÅÃåîÕ ÃÇÔï¯× éÅîÕ Ã³ÃæÅ ÔËÍ ìÆå¶ E@ 寺 òÆ ÇÜÁÅçÅ ÃÅñ» 寺 îÅÇÂܶðÆÁð ÁëðÆÕÅ, ¶ôÆÁÅ Áå¶ ñËÇàé ÁîðÆÕÅ Çò¼Ú ×ðÆìÆ ÇÖñÅø ñóé ñÂÆ òÚéì¼è ÔËÍ ÜÅåÆ, èðî Áå¶ Çñ³× í¶ç 寺 À°êðÅî îÅÇÂܶðÆÁð ÇÕö òÆ îé°¼ÖÆ ÷ð±ðå çÆ ê±ðåÆ ÇÔ¼å ÃÇÔï¯× ñÂÆ ååêð ÔËÍ îÅǶܶðÆÁð ×ðÆì» Áå¶ ÷ð±ðåî³çÅ ç°ÁÅðÅ ô°ð± ÕÆå¶ Áå¶ ÁêäŶ ׶ ÕÅðÜ» ù ÃÇÔï¯× Õðé Çò¼Ú ÇòôòÅà ðÖçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÁÅêä¶ ÃæÅéÕ íÅ×ÆçÅð» éÅñ Çîñ Õ¶ Õ³î Õðé ù êÇÔñ Çç³çÅ ÔËÍ ÇÂÔ ñÅíêÅåðÆÁ» Áå¶ ÃÇÔï¯×Æ Ã³×áé» ù éÅñ ñË Õ¶ ÇòÕÅÃ ç¶ ÃæÅéÕ ÕÅðÜ» çÆ ð±êð¶ÖÅ åËÁ ÕðçÅ ÔË Áå¶ Ãì³èå ê̯ÜËÕà ñÅ×± Õðé Çò¼Ú ÃÇÔï¯× ÕðçÅ ÔËÍ ÇÂÔ ÔÆ ÕÅðé ÔË ÇÕ îÅÇÂܶðÆÁð ÁÅêä¶ ÃÇÔíÅ×ÆÁ» éÅñ Çîñ Õ¶ Çéð³åð ìçñçÆÁ» Ú°ä½åÆÁ» êÌÇå ÇåÁÅð-ìð-ÇåÁÅð ÖóÅ ÔËÍ (www.misereor.de;misereor.org) ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
ñÆ÷Å ê³ÜÅìÆ, d;zpo 2018 Ö¶åÆìÅóÆ ù î°ó ÇòúºåäÅ ÜñòÅï± êÇðòðåé êÌÇå À°¼åð Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆÁź 鱧 ìçñä Áå¶ î°ó ç°ÔðÅÀ°ä éÅñ, éòÆéÕÅðÆ ÇÕÃÅé Ö¶åÆìÅóÆ ÇòµÚ ÃÇæðåÅ êËçÅ Õðé ç¶ ï¯× Ô°§ç¶ Ôé Áå¶ ìçñçÆ îÅÔ½ñ ÃÇæåÆ ÇòµÚ ÖÅä¶ çÆ Ã°ðµÇÖÁÅ ïÕÆéÆ ìäÅÀ°ºç¶ Ôé¢ ÁÇÜÔ¶ ØÅÔ ð±à êµèð ç¶ ÁÇòôÕÅðź 鱧 òèÅÀ°äÅ ÷ð±ðÆ ÔË, ÇÜà ñÂÆ ã°Õòƺ çÃæÅ×å Áå¶ éÆåÆ ÃÔÅÇÂåÅ çÆ ñ¯ó Ô°§çÆ ÔË¢ ê¶Ü é³: 5
Ö¶åÆ ñÂÆ ã°Õò¶º òÅåòðä çÅ ÇòÕÅà ÕðéÅ ì°§ç¶ñÖ§â ç¶ Û¯à¶ ÇÕÃÅé Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆ ÁêäÅ ðÔ¶ Ôé ܯ ÇÕ ÜñòÅï± åìçÆñÆ éÅñ éÇܵáç¶ Ôé, ÇòÕÅà ÇâòËñêî˺à ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Ö¶å êµèð Áå¶ í±-Ççzô êµèð å¶ ÕÆåÆÁź ×ÂÆÁź êÇÔñÕçîÆÁź 鱧 ì°§ç¶ñÖ§â ÇòÚ òÅåÅòðä Áé°Õ±ñ Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆÁź çÆ ñ§îÆ ÇîÁÅç çÆ ÃÇæðåŠ鱧 òèÅÀ°ä ñÂÆ Áµ×¶ òèÅÇÂÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔË¢ ê¶Ü é³:
8
í°¼ñÆ-Çò¼ÃðÆ ëÃñ çÆ òÅêÃÆ í±ð¶ ð³× çÅ ìÅ÷ðÅ ì§×Åñ, ÕðéÅàÕ ÇòÚ ÇÂÕ êzî°µÖ í¯Üé, òÅêÃÆ Õð ÇðÔÅ ÔË ÇÕÃÅé ۯචí±ð¶ ìÅ÷ÅÇðÁź çÆ ÕÅôå Õð ðÔ¶ Ôé, ÇÂÕ Û¯àÅ ÇÜÔÅ ìÅÜðÅ, ÇÜà 鱧 ìÔ°å صà êÅäÆ éÅñ ÇîñÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕ¶ ¢ ÜñòÅï± åìçÆñÆ Ã§Õà çÅ ÜòÅì ç¶ä 寺 ÇÂñÅòÅ, À°µÚ ê¯ôÇàÕÆ ÃÅî×zÆ ç¶ éÅñ í±ð¶ ð§× ç¶ À°µÚ ìÅÜð¶ ôÇÔðÆ Áå¶ Áðè-ôÇÔðÆ íÅðå ÇòÚñ¶ 궺Ⱡ×ðÆì Áå¶ ÜÆòé-ôËñÆ çÆÁź ÇìîÅðÆÁź ÇòÚ Õ°ê¯ôä éÅñ éÇܵáä çÅ òÆ ÜòÅì Ô¯ ÃÕçÅ ÔË ¢ ê¶Ü é³: 12
î±ñ ÁéÅÜ» çÆ ê°éð ððÜÆåÆ, üÇíÁÅÚÅð éÅñ î°ó Ü°óéÅ ðÅÜÃæÅé ÇòÚ Õ¶ðòÅòñ ê§ÚÅÇÂå ç¶ ÇÕÃÅéź é¶ êÅÇÂÁÅ ÇÕ ìÅÜðÅ ÁÅèÅÇðå ëÃñź 鱧 î°ó ÚÅñ± ÕðÕ¶, À°é·Åº çÆ Ö¶åÆ ÕêÅÔ, ÇêÁÅ÷ Áå¶ ÕäÕ òð׶ êÅäÆ çÆÁź í°µÖÆÁź ëÃñź 寺 ÁÅ÷Åç ÕðéÅ ¢ ìÅ÷Åðź 鱧 î°ó ððÜÆå Õðé éÅñ éÅ ÇÃðë òè¶ð¶ í¯Üé Áå¶ ÚÅòñ ÇñÁźçÅ Ç×ÁÅ, Ãׯº Ö¶åÆ ç¶ éÅñ Øð òÆ ÁÅêä¶ êð§êðÅ×å ÃÇíÁÅÚÅðź éÅñ ç°ìÅðÅ Ü°ó ׶ ÇÜµæ¶ ìÅÜðÅ Õ¶ºçðÆ ÔË¢ ê¶Ü é³: 16
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
3
ïն 寺 ÃîÇð¾èÆ ò¾ñ ÁÅñîÆ åêô Ú Çéð³åð òÅè¶ ç¶ ÚñÇçÁ» ÁäðÖÅò¶º î½ÃîÆ êÇðòðåé» ÕÅðä ç°éÆÁ» íð çÆ Ö¶åÆ ì°ðÆ åð·» êÌíÅòå Ô¯ ðÔÆ ÔËÍ Ö¶åÆ ù ÇÜ¼æ¶ Ôð ò¶ñ¶ ÁäÇÕÁÅö ïն, ì¶î½ÃîÆ ìÅÇðô Áå¶ Ôó» çÅ õåðÅ ñ×Ååð ìÇäÁÅ ðÇÔ³çÅ ÔËÍ ÁÇÜÔ¶ ÇòÚ ÁÅêäÆ ÁÅÜÆÇòÕÅ ñÂÆ ÇÃðë Áå¶ ÇÃðë Ö¶åÆ Óå¶ Çéðíð ÇÕÃÅé çÅ ÜÆòé ì¶Ô¼ç Õôà Áå¶ ç°¼ÖçÅÂÆ ìä Ü»çÅ ÔËÍ À°êð¯Õå å¼æ» ç¶ î¼ç-¶-é÷ð ÇÂÔ ñÅ÷îÆ Ô¯ Ü»çÅ ÔË ÇÕ òðåîÅé Ö¶åÆ ù ÁÅñîÆ åêô ÕÅðä çðê¶ô ÁäÇÕÁÅö å¶ ÁäðÖÅò¶º î½ÃîÆ êÇðòðåé» ç¶ Áé°Õ±ñ ìäÅÇÂÁÅ ÜÅò¶¶Í ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ ê³ÜÅìÆ ç¶ Ôæñ¶ Á³Õ ÇòÚ ç¶Ã ç¶ ò¼Ö-ò¼Ö ÇÖ¼ÇåÁ» Ú ÇÕÃÅé», ×Ëð ÃðÕÅðÆ å¶ ÃðÕÅðÆ Ã³ÃæÅò» ò¼ñ¯º Ö¶åÆ ù î½ÃîÆ êÇðòðåé» ç¶ Áé°Õ±ñ ìäŶ ÜÅä ñÂÆ ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ ïåé» Óå¶ ÚÅéäÅ êÅÇÂÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔËÍ Ã°ð¶ô ÕÅéÅ Õ¶ çÅ ÇñÇÖÁÅ ê¼ÇåÌÕÅ çÅ êÇÔñÅ ñ¶Ö, TÖ¶åÆìÅóÆ ù î°ó ÇòúºåäÅ ÜñòÅï± êÇðòðåé êÌÇå À°¼åðU êÅáÕ» ù åÅÇîñéÅâ± ç¶ ÇÂÕ ÜËÇòÕ ÇÕÃÅé íÅÃÕðé ç°ÁÅðÅ ÷îÆéÆ ê¼èð Óå¶ Ö¶åÆ ù ÃÇæðåÅ êÌçÅé Õðé ñÂÆ ÕÆå¶ ×¶ Ãëñ ïåé» å¯º ÜÅä± ÕðòÅÀ°ºçÅ ÔËÍ Á³ô°ñ íÅîðÅ Áå¶ ÃÂÆç ¶ ¶ ÇÂÃÔÅÕÆ ëðÔÅé çÅ ÇñÇÖÁÅ ê¼ÇåÌÕÅ çÅ ç±ÜÅ ñ¶Ö, TÖ¶åÆ ñÂÆ ã°Õò¶º òÅåòðä çÅ ÇòÕÅà ÕðéÅU ì°³ç¶ñÖ³â ç¶ Û¯à¶ ÇÕÃÅé» ç°ÁÅðÅ ÃæÅéÕ ÇâòËñêî˺à ÁæÅðàÆ ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Ö¶åÆ ù òÅåÅòðä êÇðòðåé» ç¶ Áé°Õ±ñ ìäÅÀ°ä ñÂÆ ÕÆåÆÁ» ÜÅ ðÔÆÁ» êÇÔñÕçîÆÁ» Óå¶ ÚÅéäÅ êÅÀ°ºçÅ ÔËÍ ÁéÆåÅ ðËâÆ Áå¶ ÇÕÌôéÅ êÌôÅç ÜÆ çÅ ÇñÇÖÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ ê¼ÇåÌÕÅ çÅ åÆÜÅ ñ¶Ö, Tí°¼ñÆÇò¼ÃðÆ ëÃñ çÆ òÅêÃÆ í±ð¶ ð³× çÅ ìÅ÷ðÅU ì³×Åñ Áå¶ ÕðéÅàÕ Ú ÇÂ¼Õ åð·» éÅñ ñ°êå Ô¯ Ú°¼Õ¶ í±ð¶ ð³× ç¶ ìÅ÷ð¶ çÆ êÌî°¼Ö í¯Üé òܯº òÅêÃÆ Õðé çÆ ÕÔÅäÆ ÕÇÔ³çÅ ÔËÍ Áîé ÇÃ³Ø Áå¶ êÌÇåíÅ ÇÃïçÆÁÅçÆ ÇñÖå ê¼ÇåÌÕÅ çÅ Ú½æÅ Áå¶ Á³Çåî ñ¶Ö, Tî±ñ ÁéÅÜ» çÆ ê°éð ððÜÆåÆ, üÇíÁÅÚÅð éÅñ î°ó Ü°óéÅU êÅáÕ» ù î±ñ ÁéÅÜÅ ç¶ Ã¼ÇíÁÅÚÅðÕ îÔ¼åò Áå¶ ê¯ôäÕÅðÆ ×°ä» å¯º ÜÅä± ÕðòÅÀ°ºçÅ Ô¯ÇÂÁÅ òðåîÅé ÔñÅå» Ú î±ñ ÁéÅÜ» ù êÌî°¼Ö í¯Üé òܯº î°ó ÃæÅÇêå ÕÆå¶ ÜÅä ç¶ ïåéÅ çÆ ÕÔÅäÆ ÕÇÔ³çÅ ÔËÍ ÇÂà ÁÅà éÅñ ÇÕ ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ ê³ÜÅìÆ çÅ ÇÂÔ Á³Õ å°ÔÅâÆÁ» À°îÆç» Óå¶ ÖðÅ À°¼åð¶×Å ê¼ÇåÌÕÅ ÁÅêÜÆ å¼Õ ê°¼ÜçÆ Õðé çÆ ÃÅù ì¶Ô¼ç Ö°ôÆ ÔËÍ è³éòÅç
4
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
Ö¶åÆìÅóÆ ù î°ó ÇòúºåäÅ ÜñòÅï± êÇðòðåé êÌÇå À°¼åð Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆÁź 鱧 ìçñä Áå¶ î°ó ç°ÔðÅÀ°ä éÅñ, éòÆéÕÅðÆ ÇÕÃÅé Ö¶åÆìÅóÆ ÇòµÚ ÃÇæðåÅ êËçÅ Õðé ç¶ ï¯× Ô°§ç¶ Ôé Áå¶ ìçñçÆ îÅÔ½ñ ÃÇæåÆ ÇòµÚ ÖÅä¶ çÆ Ã°ðµÇÖÁÅ ïÕÆéÆ ìäÅÀ°ºç¶ Ôé ÁÇÜÔ¶ ÷îÆéÆ êµèð ç¶ ÁÇòôÕÅðź 鱧 òèÅÀ°äÅ ÷ð±ðÆ ÔË, ÇÜà ñÂÆ ã°Õòƺ çÃæÅ×å Áå¶ éÆåÆ×å ÃÔÅÇÂåÅ çÆ ñ¯ó Ô°§çÆ ÔË
íÅÃÕðé åÅÇîñéÅâ± ç¶ Õ° § í Õ¯ é Åî ç¶ é¶ ó ¶ å¶éêç°§×Æ Çê§â ç¶ ÇÂÕ êzî°µÖ ÜËÇòÕ ÇÕÃÅé ÇòµÚ¯º ÇÂµÕ ÔË¢
ðð¶ô ÕÅéÅ Õ¶
çÅ ëËÃàÆòñ) çÅ ÇéïÇîå ÇÔµÃÅ òÆ ÔË¢ ðòÅÇÂåÆ Þ¯é¶ çÆÁź ÇÕÃîź ç¶ ÜËÇòÕ Ö¶åÆ Áå¶ ÕÅôå 寺 ÇÂñÅòÅ, À°Ô Ö¶åÆìÅóÆ Áå¶ òÅåÅòðä ÇòÚ Ô¯ ðÔ¶ ìçñÅÁ ç¶ ñ×ÅåÅð é÷ð Áå¶ Çòôñ¶ôä éÅñ ÁÅêä¶ Ö¶åð ÇòÚ ìÔ°å Ö¯Ü Õðç¶ ÁÅ ðÔ¶ Ôé¢ À°é·Åº çÆ Ö¶åðÆ Ö¯Ü é¶ ÇÕÃÅéź 鱧 Ö¶åÆìÅóÆ ÇòµÚ ÁðÅîçÅÇÂÕ êÔ°§Ú ÁêäÅÀ°ä ñÂÆ îÔµåòê±ðé ÇòÔÅðÕ Ôµñ Ççµå¶ , ÇÜò¶º ÇÕ âËñàÅ Ö¶åð Áå¶ åÅÇîñéÅâ± ç¶ Ô¯ð ÇÔµÇÃÁź ÇòµÚ òÆ¢
À°Ô ÇêÛñ¶ AE ÃÅñź 寺 ÜËÇòÕ Ö¶åÆ çÅ ÁÇíÁÅà Õð ÇðÔÅ ÔË, ܯ åÅÇîñéÅâ± ÇòÚ ÜËÇòÕ Ö¶åÆ ÇòÚ êzî°µÖ âÅ.
ìÅÇðô ç¶ éî±ÇéÁź çÅ Çòôñ¶ôä Õðç¶ Ô¯Â¶
éÅîÅîñòð ç°ÁÅðÅ êzíÅÇòå ÔË¢ B@@F ÇòÚ À°Ã çÆ
íÅÃÕðé 鱧 êåÅ ñµ×çÅ ÔË ÇÕ AIIA 寺 AIIE ç½ðÅé
ÃæÅêéŠ寺 ìÅÁç À°Ô ÁèÆð§×î ÇòÚ éËñ Çåð°Çò÷Å (Þ¯é¶
Çéïîå î½ÃîÆ îÆºÔ êË ÇðÔÅ ÃÆ, ÇÜà éÅñ ÇÕÃÅéź é¶ ç¯
íÅਸਕਰਨ ਨ ਥਨਲ ਟੀਮ ਨੰੂ ਜਲਵਾਯੂ
ਤੀਪੂਰਣ ਪਹੰ ੁਚ ਬਾਰੇ ਸਮਝਾਇਆ। ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
5
î½Ãîź ÇòÚ ëÃñź çÆ ÕÅôå ÕÆåÆ¢ ÃÅñ B@@@ ÇòµÚ,
ÜñòÅï± ôźåÆê±ðé êÔ°§Ú :-
ìÅÇðôź ÇòµÚ ÇÂµÕ Ô½ñÆ Ô½ñÆ ÇÜÔÆ ÕîÆ ÁÅÂÆ, ÇÜà éÅñ
íÅÃÕðé é¶ Þ¯é¶ çÆ Ö¶åÆ ÇòÚ ÁÅêä¶ Áé°íò Áå¶
ÇÕÃÅé ÇÃðë ÇÂµÕ ëÃñ êËçÅ Õðé ñÂÆ îÜì±ð ԯ¶ ¢ ÃÅñ
î½Ãî ç¶ ìçñÅòź ç¶ ìÅð¶ À°Ã ç¶ ÇéðÆÖä ç¶ ÁÅèÅð Òå¶
B@@@ 寺 B@@D ç¶ Ã ç½ðÅé îÆºÔ ÇòµÚ ìÔ°å ÕîÆ ÁÅÂÆ,
ÁÅêäÅ Ö°ç çÆ îÅÔ½ñ ÇòÕÃå Õðé çÆ Ã¯ÚÆ¢ ÃÅñ B@AB
ÇÜà éÅñ קíÆð ïն çÆ ÃÇæåÆ Ô¯ êËçÅ Ô¯ ×ÂÆ ¢ êð ÃÅñ
ç½ðÅé, Ü篺 ÇÕÃÅé קíÆð ïն çÆ ÃÇæåÆ çÅ ÃÅÔîäÅ Õð
B@@E ÇòµÚ, ìÔ°å ìÅÇðô Ô¯ÂÆ ÃÆ ÇÜà éÅñ Ôó· çÆ ÃÇæåÆ
ðÔ¶ Ãé, Áå¶ À°Ô éÔƺ ÜÅäç¶ Ãé ÇÕ ÕÆ ÕðéÅ ÔË , À°Ã Ã
ÇòµÚ òÅèÅ Ô¯ÇÂÁÅ¢ À°Ã 寺 ìÅÁç, ìÅðôź ÇòµÚ ìÔ°å
ç½ðÅé, íÅÃÕðé é¶ Þ¯é¶ çÆ ÇõèÆ ÇìÜÅÂÆ éÅñ ÜÅä çÅ
ÇÜÁÅçÅ ÁÚÅéÕ òÅèÅ Ô¯ÇÂÁÅ - Õç¶-Õç¶ ìÔ°å Ç÷ÁÅçÅ
øËÃñÅ ÕÆåÅ Áå¶ AD@ Ççéź çÆ òËñËêÆéÆ ÇÕÃî çÆ Ú¯ä
Áå¶ Õç¶-Õç¶ ìÔ°å ØÅචÇòµÚ, ܯ ÇÕ ÃÅñ B@A@ åµÕ ÜÅðÆ
ÕÆåÆ¢ Ãå§ìð ÇòÚ ÇÂÕ ìÅÇðô é¶ ÷îÆé 鱧 òÅÔ°ä Õðé Áå¶
ÇðÔÅ¢ Çëð, ÃÅñ B@AB Áå¶ ÃÅñ B@AC ÇòµÚ ìÔ°å ÔÆ
ìÆÜź ìÆÜä ñÂÆ ÕÅøÆ éîÆ ÇçµåÆ¢ ìÆÜź 鱧 À°×ä ñÂÆ
קíÆð ïն çÅ ÃÅÔîäÅ ÕðéÅ ÇêÁÅ ÃÆ ¢
éîÆ ÕÅëÆ ÃÆ¢ ÁÕå±ìð ÇòÚ çÆòÅñÆ å¯º ìÅÁç ç±ÜÆ
ÁÇéôÇÚå î½Ãî êËàðé :-
ìÅÇðô Ô¯ä ÕÅðé, Þ¯é¶ çÆ ëÃñ Õ°Þ Ôµç åµÕ òèä ç¶ ï¯×
B@ ÃÅñ êÇÔñź, ìÅÇðô ìÔ°å Ú§×Æ ÃÆ Áå¶ åñÅòź
ÃÆ¢ ÁÕå±ìð, éò§ìð Áå¶ ççìð ÒÚ ì¯ÃÅéé Õ¯ñ A@ Ççé
Áå¶ ÞÆñź ÇòµÚ ÇÂµÕ ÃÅñ ÇòµÚ ÕðÆì A@ îÔÆÇéÁź ñÂÆ
éçÆ ç¶ êÅäÆ çÆ êÔ°§Ú ÃÆ¢ ÜéòðÆ ÇòµÚ, Þ¯é¶ çÆ ëÃñ òÅãÆ
êÅäÆ À°êñµìè ÃÆ¢ ÇÂÃé¶ ÇÂÕ ÃÅñ ÇòÚ ç¯ ëÃñź çÆ
ñÂÆ ÇåÁÅð ÃÆ¢ ìÅÃÕðé 鱧 êåÅ ñµ×Å ÇÕ Ã°ÕÅÀ°ä Áå¶
ÕÅôå ïÕÆéÆ ìäÅÂÆ Ô¯ÂÆ ÃÆ ¢ ìðÃÅåÆ Ççé ÇÂµÕ ÃÅñ
Ç×µñÅÀ°ä ç¶ çðôé ìÔ°å Ú§×Æ åð·Åº Õ§î Õðç¶ Ôé¢
ÇòµÚ C îÔÆÇéÁź åµÕ ëËÇñÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÃÆ ¢ êð Ô°ä, ÇÂµÕ îÔÆé¶ å¯º òÆ Øµà Ã ñÂÆ çÇðÁÅòź ÇòµÚ êÅäÆ ç¶ÇÖÁÅ
ÇÂà åð·Åº, AD@ Ççé çÆ ÇîÁÅç çÆ ëÃñ ìÔ°å
ÜźçÅ ÔË¢ ÃÅð¶ êÅäÆ ç¶ Ã¯î¶ Ö°ôÕ Ô¯ ׶ Ôé, ÇÃðë À°é·Åº
òèÆÁÅ ã§× éÅñ A@ Ççé çÆ ð°µå éÅñ Áå¶ Ã°ÕÅÀ°ä çÆ
ñ¯Õź ñÂÆ Ö¶åÆ ï¯×åÅ ÇåÁÅð ÕðéŠçíò ÔË ÇÜé·Åº Õ¯ñ
ÇîÁÅç ç¶ B@ Ççéź ç¶ éÅñ òèÆÁÅ ã§× éÅñ ÁÅÂÆ¢ ÇÂÔ
êÅäÆ íðé ñÂÆ Ú§×Å êÅäÆ Áå¶ ÇìÜñÆ çÆ êÔ°§Ú ÔË¢
ÇòÕñêÕ Ã°ÕÅÀ°ä Áå¶ Ç×µñÆ Ô¯ä éÅñ øÃñ 鱧 Ú§×Æ åð·Åº
Ç÷ÁÅçÅåð Ö¶åÆìÅóÆ ÜîÆéź ÃÅäòÆÁ» Ö¶åÆìÅóÆ ç¶
òèä ÇòÚ îçç ÇîñÆ Áå¶ ÜéòðÆ ç¶ îÔÆé¶ ÇòÚ À°Ã 鱧
ðÇÔå Ûµâ ÇçµåÆÁź ÜźçÆÁź Ôé ¢
Ú§×Æ À°êÜ ÇçµåÆ ×ÂÆ¢ íÅò¶º ëÃñ çÆ ÇõèÆ ÇìÜÅÂÆ ÇòèÆ
À°Ã ç¶ Çòôñ¶ôä Áé°ÃÅð, Ôð ÃÅñ E ÃÅñź ìÅÁç
éÅñ ÕÅôå ÕÆåÆ ×ÂÆ ÃÆ, êð§å± êµÕä òÅñ¶ ê½ç¶ ê±ð¶ ÁéÅÜ
ïÕÅ ê˺çÅ ÔË Áå¶ ÇÂÕ ÃÅñ Ç÷ÁÅçÅ ìÅðô Ô°§çÆ ÔË¢ ÇÂÃç¶
Áå¶ Øµà å±óÆ ç¶ éÅñ ìÔ°å î÷ì±å Áå¶ ÇÃµè¶ Ãé¢ ÇÂÃ
ìÅÁç ÇÂÕ ÃÅñ ÇòµÚ A@ Ççéź 寺 òÆ Øµà ìÅðô éÅñ ǵÕ
åð·Åº, ÇÂÔ ÃÅìå ÕðçÅ ÔË ÇÕ Þ¯é¶ çÆ øÃñ صà êÅäÆ éÅñ
קíÆð ïÕÅ òð·¶ ç¶ î×𯺠ìçÇñÁÅ ÜźçÅ ÔË¢ ÇÂà ÁäÔ¯äÆ
òè ÃÕçÆ ÔË¢
ìÅÇðô ç¶ êËàðé Áå¶ ÜñòÅï± êÇðòðåé ç¶ ÕÅðé, ÇÕÃÅé Ö¶åÆìÅóÆ ÇòÚ ÇÕö Çòô¶ô ðäéÆåÆ é±§ ñµíä Áå¶
ÃÅñ B@AF ÇòµÚ, ܯ Þ¯é¶ çÆ ÕÅôå ñÂÆ Áé°Õ±ñ
ÁêäÅÀ°ä ç¶ ï¯× éÔƺ Ô°§ç¶¢ ÇÕÃÅéź 鱧 ÇÂµÕ ÖÅà ÃÅñ ÇòµÚ
éÔƺ ÃÆ, íÅÃÕðé é¶ ç¯ êð§êðÅ×å ÚÅòñ çÆÁź ÇÕÃîź
ìÅÇðô çÆ ÃÇæåÆ ç¶ ìÅð¶ ÇòµÚ À°Ã çÆ øÃñ çÆ ï¯ÜéÅ
ÇÜò¶º ÇÕ Õð±§Õ¯ðòÅÇ Áå¶ Ã¯ðéÅîÅܱðÆ éÅñ Õ¯Çôô ÕÆåÆ¢
Áé°ÃÅð ÃÔÆ ÜÅäÕÅðÆ éÔƺ ÇîñçÆ¢ î½Ãî ÇòÇ×ÁÅéÕ
ܱé îÔÆé¶ ÇòÚ ÇõèÆ ÇìÜÅÂÆ çÆ ÇòèÆ ðÅÔƺ, Ô¶áñ¶
íÇòµÖìÅäÆ òÆ ×ñå Ô¯ ×ÂÆ ÔË¢ ÇÂà ñÂÆ, ÇÕÃÅéź 鱧
îÔÆÇéÁź ÇòÚ ìÅÇðô çÆ ÁÅà éÅñ ÇÂÔéź 鱧 ÇñÁÅ Ç×ÁÅ¢
Ö¶åÆìÅóÆ ç¶ ÁÅêä¶ åÜðì¶ çÆ òðå¯ ÕðÕ¶ ìÅðÃź çÆ êËàðé
êð ìÅÇðô éÔƺ Ô¯ÂÆ¢ ïðéÅîÅܱðÆ Ú§×Æ åð·Åº ëñ ×ÂÆ êð
éÅñ ÇõÞä Áå¶ ÁÅêäÆÁ» ðäéÆåÆÁź çÆ ï¯ÜéÅ
ìÅÁç ÇòÚ Ã°µÕ ×ÂÆ ÇÕÀ°ºÇÕ ìÅÇðô éÔƺ Ô¯ÂÆ ÃÆ¢ êð
ìäÅÀ°äÆ ê˺çÆ ÔË¢
Õð±§Õ¯ðòÅÇÂ ç¶ îÅîñ¶ ÇòÚ, ÇÜÀ±ºç¶ ðÇÔä çÅ ìÚÅÁ ÇìÔåð
6
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
ÃÆ, ÇÂà éÅñ ÇÂÔ ÃÅìå ÕÆåÅ ÇÕ ÇÂÔ ÇÕÃî òµÖðÆ ÕðÈ Õ¯ðòÅÂÆ ÃÆ÷é ñÂÆ Õ°Þ ÇçÚÅÂÆ Ãð¯åź ç¶ éÅñ ã°Õòƺ ÔË¢
ÇõÖä ñÂÆ ÃìÕ :Ôð îÅÔ½ñ çÆ ÃÇæåÆ ñÂÆ Çòô¶ô ÇÕÃî çÆÁź ðòÅÇÂåÆ ÇÕÃîź À°êñìè Ôé¢ ðòÅÇÂåÆ ÇÕÃîź ÖÅÃ
ç±Ü¶ ÃÆ÷é ÇòÚ ÁðæÅå Ãå§ìð Áå¶ ÁÕå±ìð ÇòÚ
ÃæÅé ðµÖçÆÁź Ôé Áå¶ òèÆÁÅ êzçðôé ÕðçÆÁź ÔéÍ
éçÆ ÇòÚ Õ°Þ êÅäÆ ìÇÚÁÅ ÃÆ¢ î½éñé çÆ ìÅðô çÆ ÁÅÃ
ÇÕÃÅéź 鱧 òµÖ òµÖ îÅÔ½ñ çÆÁź åäÅÁ çÆÁź ÔÅñåź
ðµÖç¶ Ô¯Â¶, Õ°Þ ÇÕÃÅéź òµñ¯º ÇÃµè¶ ÇìÜÅÂÆ ç¶ éÅñ éÅñ Þ¯é¶
éÅñ Çéêàä ÇòÚ ÃÔÅÇÂåÅ ÕðçÆÁź Ôé¢ Ü¶ ÇÕÃÅé ǵÕ
ñÂÆ àðźÃêñźà¶ôé ÇòèÆ òÆ ÁêäÅÂÆ ×ÂÆ ¢ êð ççìð ç¶
î½Ãî ñÂÆ ï¯× ÇÕÃî çÆÁź ÇÕÃîź Òå¶ ÃêµôàåÅ ðµÖç¶ Ôé,
Áµè åµÕ ìÅÇðô éÔƺ Ô¯ÂÆ ÃÆ¢ ÇÂà ñÂÆ Þ¯éÅ éÅ ìÚ
åź À°Ô À°é·Åº ç¶ Áé°ÃÅð ÔÆ øÃñź êËçÅ Õð ÃÕç¶ Ôé¢
ÃÇÕÁÅ¢ ÇÃðø Õ°Þ Õ° ÇÕÃÅé ÇÜÔéź Õ¯ñ Ⱨض ì¯ð Ãé çÆ ÃÔÅÇÂåÅ éÅñ Ú§×Æ åð·Åº ÕÅôå Õð ÃÕ¶ ¢ ìÅÕÆ ç¶ ÇÕÃÅéź
ÇÕÃÅéź 鱧 B-C ÃÆ÷é ñÂÆ ñ×ÅåÅð Þ¯é¶ çÆ
é¶ ê±ð¶ ÃÅñ ñÂÆ íÅðÆ é°ÕÃÅé Üź Õ¯ÂÆ ÁÅîçéÆ éÔƺ ÕÆåÆ
ÇìÜÅÂÆ Õðé 寺 ð¯ÕäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔË¢ Ü篺 ÇÕ ÃźìÅ ç¶ ÃÆ÷é
ÃÆ¢
ÇòµÚ Þ¯é¶ çÆ ÇìÜÅÂÆ ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕçÆ ÔË, çÅñ» çÆ ëÃñ òèÅÀ°ä ñÂÆ ìÅÕÆ ìÚÆ éîÆ çÆ òð寺 ÕðéÆ ÚÅÔÆçÆ ÔË¢ ÔÅñźÇÕ, íÅÃÕðé é¶ Øµà êÅäÆ çÆ ñ¯ó òÅñÆ
ÇÂà ñÂÆ, À°é·Åº 鱧 çñÔéÆ ëÃñź ç¶ éÅñ ÇÃðë Áµè
øÃñ ìÆÜä çÅ ëËÃñÅ ÕÆåŠܯ ÇÕ ççìð Áå¶ ÜéòðÆ ç¶
ÜéòðÆ ç¶ ìÅÁç ìÆÜä çÆ ÷ð±ðå ÔË¢ Çëð ÁêðËñ-îÂÆ ç¶
îÔÆÇéÁź ÇòµÚ òèÆÁÅ êzçðôéÆ Õð ÃÕçÅ ÔË, åź ܯ
×ðîÆÁź ç¶ îÔÆÇéÁź ÇòÚ, ÇîµàÆ çÆ ÃåÔ ìÔ°å ðµÕÆ
òÅï±î§âñÆ éîÆ çÆ òð寺 ÕÆåÆ ÜÅ ÃÕ¶¢ À°Ãé¶ ÕÅñÅ ×zÅî
Ô¯ò¶×Æ Áå¶ À°Ã Ã ìÅÜð¶ ÁéÅÜ ÇÜò¶º ÇÕ ðÅ×Æ, ìÅÜðÅ
(¶.âÆ.àÆ. -C), ÔðÅ ×zÅî (ç¶ôÆ ÇÕÃî) Áå¶ Ü§×ñÆ
ÁÅÇç ëÃñź ìÆÜÆÁź ÜÅäÆÁź ÚÅÔÆçÆÁź Ôé¢ ÇÂÃ
(àÆ.ÁËî.òÆ. -C) çÆ Ú¯ä ÕÆåÆ¢ À°Ãé¶ B@ ççìð, B@AF 鱧
åðÆÕ¶ éÅñ, ÇÕÃÅéź 鱧 ÁÅêäÆÁź ëÃñź ç¶ ñÂÆ êzäÅñÆ
ìÆÜ êzÃÅÇðå ÕÆå¶ , ÇÜà 寺 ìÅÁç ç¯ Ú§×ÆÁź ì¶î½ÃîÆ
çÆ ï¯ÜéÅ ìäÅÀ°äÅ ÚÅÔÆçÅ ÔË åź ܯ î½Ü±çÅ î½Ãî çÆÁź
ìÅÇðôÅ
ÃÇæåÆÁź çÅ òµè 寺 òµè ëÅÇÂçÅ ÇñÁÅ ÜÅ ÃÕ¶¢ íÅôÕðé
- ÇÂÕ òÅð ççìð BG-BH Áå¶ ç±ÜÅ B@-BA
ÜéòðÆ é±§ Ô¯ÂÆÁź¢ ëÃñź ÇçÚÅÂÆ ì×Ëð ìó¶ òèÆÁÅ ã§×
çÅ Áé°íò ÇÂÕ òèÆÁÅ À°çÅÔðä ÔË¢
éÅñ ÁÅÂÆÁź, ÇÜà éÅñ À°åêÅçź çÆ Øµà òð寺 Áå¶ ÕÆÇóÁź 鱧 Õ§àð¯ñ Õðé ç¶ ïåéź 鱧 À°åôÅÇÔå ÕÆåÅ Ç×ÁÅ¢ ÃÅðÆÁź ëÃñź BE îÅðÚ, B@AG 鱧 ÕàòÅÂÆÁź
ÇîÃàð ìÅÃÕðé 鱧 à˺éê°ç°×ÅÂÆ,
×ÂÆÁź Ãé¢ À°Ãé¶ ç¯ Â¶Õó ÷îÆé 寺 BE@ ÇÕñ¯× Åî
êà¶Ãòðî, Õ°§íÕ¯éÅî, åÅÇîñéÅâ±, FABG@C
ܧÜÆð Áå¶ ÕðÆì ãÅÂÆ Â¶Õó 寺 AA@@ ÇÕñ¯×zÅî ìñ¶Õ ×zÅî
ë¯é: IDDBH-GA@DI
ÕàÅÂÆ¢ À°Ãé¶ ÇÂÕ Â¶Õó 寺 C@@ ÇÕñ¯×zÅî ÔðÆ ×zÅî çÆ
ðð¶ô ÕÅéÅ Õ¶ Õ°ç±îìî, é§ .A-AC / AAH, ð§çðÅÜ é×ð, ðìðÅîéÆïê°ðî, ÇåzÚÆ - FB@ @B@, åÅÇîñéÅâ±, íÅðå ÂÆ-î¶ñ:- sureshkanna1_kudumbam@yahoo.in
ÕàÅÂÆ ÕÆåÆ¢ ìÅÃÕðé é¶ ìÔ°åÆÁź ëÃñź çÆ êËçÅòÅð ÕðÕ¶ ìÔ°å Ç÷ÁÅçÅ ìçñÅú òÅñÅ îÅÔ½ñ ìäÅÇÂÁÅ, ÜçÇÕ ç±Ü¶ ÇÕÃÅéź é¶ Ã§Õ°ÇÚå Þ¯é¶ ç¶ éÅñ ìçñç¶ Ô¯Â¶ î½Ãî ç¶ êËàðé 鱧 ÃîÞ¶ Çìéź øÃñź ìÆÜÆÁź êð§å± ê±ðÆ ëÃñź ç¶ é°ÕÃÅé ç¶ ÕÅðé ìÔ°å Ç÷ÁÅçÅ êÆóå Ô¯ ׶¢
Source: Redesigning farming A response to climate change LEISA India, June 2017
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
7
òè ðÔ¶ ïÕÅ ð¯èÕ ìÆÜź éÅñ î½Ãî ç¶ Öåð¶ Øà ÜÅºç¶ Ôé ¢
Ö¶åÆ ñÂÆ ã°Õò¶º òÅåòðä çÅ ÇòÕÅà ÕðéÅ Á§ô°ñ íÅîðÅ Áå¶ ÃÂÆç ¶ ¶ ÇÂÃÔÅÕÆ ëðÔÅé ì°§ç¶ñÖ§â ç¶ Û¯à¶ ÇÕÃÅé ÁÇÜÔÆ Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆ ÁêäÅ ðÔ¶ Ôé ܯ ÇÕ ÜñòÅï± åìçÆñÆ éÅñ éÇܵáçÆ ÔË, ÇòÕÅà ÇòíÅ× ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Ö¶å êµèð Áå¶ í±-Ççzô êµèð å¶ ÕÆåÆÁź ×ÂÆÁź êÇÔñÕçîÆÁź 鱧 ì°§ç¶ñÖ§â ÇòÚ òÅåÅòðä Áé°Õ±ñ Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆÁź çÆ ñ§îÆ ÇîÁÅç çÆ ÃÇæðåŠ鱧 òèÅÀ°ä ñÂÆ Áµ×¶ òèÅÇÂÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔË
ÇòµÚ, ÁÇÜÔ¶ êzíÅòź éÅñ ÇòÕÅà çÆÁź êzÇÕÇðÁÅòź Áå¶ Ö°ðÅÕ Ã°ðµÇÖÁÅòź 鱧 í§× ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË¢
ì°§ç¶ñÖ§â, íÅðå ç¶ Ãí 寺 ܯÖî òÅñ¶ Ö¶åðź ÇòµÚ, ÇÂÃç¶ ×óìóÆ òÅñ¶, í°µÖ¶ Áå¶ ãñÅä¶ òÅñ¶ Ö¶åð ç¶ ÕÅðé ÔË¢ ç°êÇÔð òÅñ¶ ïÇÕÁź é¶ ð¯÷Æ-ð¯àÆ, Ö¶åÆìÅóÆ ç¶ Áîñ Áå¶ ì°§ç¶ñÖ§â ÇòµÚ êô±Áź À°µå¶ ìÔ°å ì°ðÆ åð·Åº çÅ êzíÅò êÅÇÂÁÅ ÔË¢ åÕðÆìé H@% Ö¶åÆìÅóÆ òÅñ¶ Øðź Õ¯ñ ç¯ Ö¶åÆìÅóÆ ÇòµÚ æ¯ó¶ Ã ç¶ î½Ãî ç¶ ìçñÅÁ Áå¶ ÔËÕà¶Áð 寺 òÆ Øµà ÜîÆé ÔË ¢ Ö¶åÆìÅóÆ ç¶ éÅñ çò¶çéôÆñ ñ§î¶ Ã çÆÁź î½ÃîÆ åìçÆñÆÁź ç¯òź ñÂÆ À°µÚ çðܶ çÆ Ö¶åð À°µêð íÅðÆ ÇéðíðåÅ é¶ ì°§ç¶ñÖ§â 鱧 ÇÂµÕ À°µÚ ܯÖî çò¶çéôÆñåÅ Ô°§çÆ ÔË¢ Ö¶åÆìÅóÆ À°åêÅçÕåÅ åÅêîÅé, Ö¶åð ìäÅ ÇçµåÅ ÔË ¢ ìÅðô Áå¶ ÕÅðìé âÅÂÆÁÅÕÃÅÂÆâ ç¶ êµèð ÇòÚ åìçÆñÆÁź ÕðÕ¶ êzíÅÇòå ÔË Áå¶ ÇÂÃç¶ éÅñ éÅñ ÕÆó¶, ì°§ç¶ñÖ§â ç¶ ÇÕÃÅé ðòÅÇÂåÆ ã§× éÅñ Ö¶åÆìÅóÆ ìÆîÅðÆÁź Áå¶ Ü§×ñÆ ì±àÆ ç¶ êzíÅò Ô¶á ÁÅÀ°ä éÅñ òÆ ç¶ êzíÅòź çÅ ÁÇíÁÅà Õð ðÔ¶ Ôé, ܯ î½Ü±çÅ Çòôò êzíÅÇòå ÔË ¢ ÁÅðÇæÕ å½ð å¶, ÇÂÔ î°éÅë¶ ç¶ ð±ê ÇòµÚ òÅåÅòðé êzÃÇæåÆÁź ÇòµÚ éÅÕÅëÆ ÔË ¢ À°Ô ëËÃñ¶ ñËä ÕÆîåź, ÃêñÅÂÆ, î§× Áå¶ òêÅð À°µå¶ êzíÅò ÔË¢ ñ§ì¶ Ã ñÂÆ îÅðÕÆà åÅÕåź Òå¶ òÆ Çéðíð Õðç¶ Ôé, ÇÜà éÅñ
8
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
îÅó¶ ÁÅðÇæÕ ÇòÕñê Ú°äç¶ Ôé ¢ ÇÜò¶º ÇÕ ÃðÕÅð çÆÁź Õ¯Çôôź À°Ôéź åµÕ éÔƺ êÔ°§Ú ÃÕÆÁź, ÇòÕÅà ÇòíÅÜé (âÆ.¶.) À°Ôéź ç¶ î°µÇçÁź 鱧 Ôµñ Õðé ñÂÆ êÇÔñÕçîÆÁź 鱧 À°åôÅÇÔå Õð ÇðÔÅ ÔË, ܯ ì°§ç¶ñÖ§â ç¶ ÇÕÃÅéź 鱧 ÜñòÅï± åìçÆñÆ ÕÅðé ÃÇÔä¶ ê¶ Ôé ¢
Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆÁź ÇòÚ ÜñòÅï± çÆ åìçÆñÆ ç¶ êzíÅò 鱧 ØàÅÀ°çÆ ÔË :A. Ö¶å Áå¶ ÜîÆéƺ êµèð ÇòÚ êÅäÆ çÆ Õ°ôñ òð寺 Áå¶ êzì§èé :ÇÂà ÇòµÚ êÅäÆ çÆ Ã§íÅñ Áå¶ êzì§èé ñÂÆ ÇÃÃàî Áå¶ Õçî ôÅÇîñ Ôé, ÇÜà ÇòµÚ Ö¶åð ç¶ î½Ü±çÅ êÅäÆ ç¶ Ãð¯å 鱧
÷îÆé 寺 ÇçzôàÆÕ¯ä
ìäÅÀ°äÅ Áå¶ ê°éð ððÜÆå ÕðéÅ ôÅÇîñ Ôé ¢ ÜîÆéƺ
âÆ.¶ ç°ÁÅðÅ ÕÆå¶ ÁÇèÁËéź é¶ Ö°ñÅÃÅ ÕÆåÅ ÔË ÇÕ êµèð å¶ Üñ Ãð¯å êzì§èé ç¶ ÇÂñÅòÅ, ÇÂà íÅ× ÇòÚ êÅäÆ ì°§ç¶ñÖ§â ç¶ ÇÕÃÅé ìÅðô ç¶ Ççéź çÆ Ç×äåÆ ÇòµÚ ÕîÆ é±§ çÆ Õ°ôñ Áå¶ ÃÔÆ òð寺 ôÅîñ ÔË ¢ ëÅðî êµèð Òå¶ êÅäÆ ç¶ ò¶Öç¶ Ôé Áå¶ ÇêÛñ¶ ÃÅñ ç¶ î°ÕÅìñ¶ ×ðîÆ ÇòµÚ åÅêîÅé Ãð¯å; ÇÂÃçÅ îåñì ÔË ÇÕ ÇÂµÕ òÅð ÇçÚÅÂÆ ñÂÆ êÅäÆ çÆ ÇòµÚ ÕzîòÅð òÅèÅ ò¶Öç¶ Ôé ¢ À°Ô ÕäÕ çÆ ÕÅôå 鱧 òð寺 Áå¶ êÅäÆ çÆ ÃÔÆ òð寺, ÁäÇîµæ¶ ØàéÅòź Üź êzíÅÇòå Õðç¶ ÃðçÆÁź ç¶ Ççéź çÆ Ç×äåÆ ÇòÚ ÕîÆ çÆ ×§íÆð ØàéÅòź ÕÅðé ÃÆÇîå Üź Ç÷ÁÅçÅ êÅäÆ éÅñ êzì§è Õðé ç¶ ã§×ź Áå¶ ÃÅèéź çÆ òðå¯ ÕðéÅ , ÇÜµæ¶ Ö¶åð ÇòÚ ÇôÕÅÇÂå Õðç¶ Ôé ¢ ïÕÅ ÇÂÕ ÇéïÇîå êzÇÕÇðÁÅ ÔË¢ ðòÅÇÂåÆ Ç×ÁÅé ÇòèÆÁź Áܶ òÆ Ôé ܯ îÅÔ½ñ ç¶ êzíÅò 鱧 Ôµñ Õðé ñÂÆ êzíÅòÆ Ôé ¢ Ö¶åÆìÅóÆ ÇòµÚ B. Ö¶åÆìÅóÆ åÕéÅñ¯ÜÆ ç¶ îÅâñ ܯ ÁÅîçé ÇòÚ Ü¯õî À°åêÅçé Øàä ç¶ ÕÅðé, ìÔ°å ÃÅð¶ é½ÜòÅé ôÇÔðÆ Ö¶åðź ØàÅÀ°ºç¶ Ôé Ö¶åÆìÅóÆ ç¶ À°åêÅçé Òå¶ Çéðíð Õðç¶ Ôé :é½ÕðÆÁź çÆ åñÅà ÇòµÚ êðòÅà Õð ðÔ¶ Ôé ¢
âÆ.¶. Ö¶åÆìÅóÆ ÇòµÚ îÅâñź 鱧 êz¯åÃÅÇÔå ÕðçÅ ÔË åź ܯ Õ°µñ ëÃñ çÆ ÁÅîçéÆ ç¶ ØÅචçÆ Ã§íÅòéŠصà 寺 صà Ô¯ò¶
ܧ×ñź ç¶ Ãð¯åź çÆ Ç÷ÁÅçÅ òð寺 Õðé ÕðÕ¶ ¢ ÇÂà ÇòµÚ ÁÇÜÔ¶ îÅâñ ôÅîñ Ôé ܯ À°åêÅçé çÆ òÅåÅòðé ç¶ êåé ç¶ ÕÅðéź 鱧 ÇÕÃÅé íñÆ íźåƺ ÜÅäç¶ ÇòÇí§éåŠ鱧 À°åôÅÇÔå Õðç¶ Ôé Áå¶ ÇÂà ֶåð ÇòµÚ ïն Ôé Áå¶ ÇÂà ÕðÕ¶ À°çÅÃÆ îÇÔñà Õðç¶ Ôé ¢ êð, À°é·Åº 鱧 Áå¶ Ô¯ð ÁÇåÁ§å î½Ãî ñÂÆ ã°ÕòÆÁź åÕéÆÕź çÆ òð寺 ÁÅêäÆ ð¯÷Æ-ð¯àÆ çÆÁź ÷ð±ðåź 鱧 çì¯èé Õðé Üź À°é·Åº Õðç¶ Ôé ¢ çÆ ê±ðåÆ Õðé çÅ Õ¯ÂÆ ÃÅèé éÔƺ ÇîñçÅ ¢ ì°§ç¶ñÖ§â çÆ ÜéçÇÖÁÅ ç¶ ÇòµÚ ÇÂÔ ÁÅî å½ð Óå¶ Çò×Åó ÇðÔÅ ÔË ÇÕ ÁÇíÁÅÃź ÇòµÚ î°µÖ ìçñÅò ܧ×ñź çÆ ÕàÅÂÆ À°é·Åº ç¶ ìÔ°å ÃÅð¶ îÃÇñÁź ñÂÆ ÇÂµÕ âÆ.¶. çÆ çÖñÁ§çÅÜÆ ç°ÁÅðÅ Áîñ ÇòµÚ ÇñÁÅç¶ ×¶ Õ°µÞ ÕÅðé ÔË ¢
îÔµåòê±ðä ìçñÅÁ Ôé :-
ÁËÕôé ëð¶îòðÕ
ðèð¶ ԯ¶ ìÆÜ :- ۯචÁå¶ ÃÆîźå ÇÕÃÅéź é¶ Õ¯Çôô ÕÆåÆ ÔË
Çå§é î°µÖ ØàéÅòź Ôé ܯ ÇÕ Ö¶åÆìÅóÆ À°µå¶ ìÆÜź 鱧 ïèä 寺 ìÅÁç ìÆÜ ÇòµÚ î½ÃîÆ ìçñÅò ÃÇÔä ç¶ ÜñòÅï± åìçÆñÆ ç¶ Ã§íÅòÆ êzíÅò 鱧 çðÃÅÀ°ºçÆÁź Ôé ¢ ñÂÆ àÆ Â¶ ÜÆ-CG, àÆ ÜÆ -DA Áå¶ Ã°§çð (ÁËµÚ ÁÅÂÆ ADGI), ÇÂÔ êÅäÆ çÆ ÕîÆ ÔË; ì¶î½ÃîÆ ìÅðô Áå¶ ÖðÅì î½Ãî ÇÜò¶º ÇÕ ê±ðéÅ ( ÁËµÚ ÁÅÂÆ AEDD), éòÆé Ú§çòÅðÆ ( ÁËµÚ ÁÅÂÆ Ã¯ÕÅ Áå¶ Ôó· ¢ ç¶ô çÆÁź Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆÁź ÇòÚ ADAH), ÕäÕ ñÂÆ ÇòçÆôÅ (âÆ ÁËñ GHH) ¢ ÇÂÔ òèÆÁÅ À°åêÅçé ç¶ é°ÕÃÅé Áå¶ ëÃñ çÆÁź ÁÃëñåÅòź ÇòÚ ×°äòµåÅ, ÇìîÅðÆ ð¯èÕ ÇÕÃîź Ôé Áå¶ Çµկ ëÃñ çÆ òÅð òÅð çÆ Ö¶åÆ Õðé ç¶ îÅîñ¶ ÇòµÚ ìÆÜ ê±ñ ç¶ ìçñ¶ ÇòµÚ ÇÂÔ åµæ êz×à Ô°§ç¶ Ôé ¢ âÆ.¶. Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆÁź ÇòÚ ÃÇæðåÅ Áå¶ îçç Õðç¶ Ôé ¢ À°êÜ ÇòµÚ éòÆÁź ÇÕÃîź çÆ êÛÅä å¶ ÇÂîÅðå ç¶ ÇéðîÅä ñÂÆ ç¯-èÅðéÅ òÅñÆ êÔ°§Ú ñ˺çÆ ÔË Üź Á§çÅ÷é òÅèŠçíÅòÆ å½ð å¶ ñ×í× B@% ç¶ ÕðÆì ÃÆ ¢ ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
9
ÕåÅð ÇòµÚ Áå¶ Ã°µÕÆ ÇìÜÅÂÆ :- âÆ.¶. ç¶ çÖñ 寺 êÇÔñź Ö¶åð ÇòµÚ ÕåÅð ÇòµÚ Áå¶ Ã°µÕÆ ÇìÜÅÂÆ ÇÂµÕ ÁÅî ÁÇíÁÅà éÔƺ ÃÆ ¢ ÕäÕ ç¶ ñÂÆ Ã°µÕÆ ÇìÜÅÂÆ ñÂÆ òÆ ÇÂµÕ éò ÁÇíÁÅà ê¶ô ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÃÆ, ÁÇíÁÅà çÆ ÃòÆÇÕzåÆ çÆ ÁÅî ØÅà ç¶ ìÅòܱç, ÇÕÃÅé ÇÜé·Åº é¶ îÅÔð Çé×ðÅéÆ Ô¶á ÇÂà çÆ Õ¯Çôô ÕÆåÆ ÃÆ, é¶ À°åêÅçé Áå¶ ÇìÜÅÂÆ ç¶ Çéïîź ç¶ Áé°ÃÅð ÃÕÅðÅåîÕ éåÆÇÜÁź çÆ Çðê¯ðà ÕÆåÆ ¢ ðµÕÆ ÇìÜÅÂÆ ç¶ ÁÃð é¶ ÇÃðø êÅäÆ çÆ Üð±ðå ØàÅ ÇçµåÆ ÔË, ñµ×íµ× ñ×í× C@% (ÇÂÕÇÔðÆ ÇçÚÅÂÆ ç¶) ç¶ éÅñéÅñ À°åêÅçé Òå¶ òÆ À°Ã çÅ ÃÕÅðÅåîÕ êzíÅò ÇêÁÅ ÇÂÃçÅ êzíÅò éÅñ BI.D ëÆÃçÆ À°åêÅçé ÇòµÚ òÅèÅ Ô¯ÇÂÁÅ ¢ âìñÆú ¶ âÆ ÁÅÂÆ îÅâñ é¶ ì°§ç¶ñÖ§â ç¶ ÕìÅÇÂñÆ íÅÂÆÚÅÇðÁź çÆ ÃÔÅÇÂåÅ ÕÆåÆ ÔË Ü¯ ÃæÅÂÆ Û¯à¶ Ö¶å ÁèÅÇðå ÁÅòÅÃÆ ð°ÞÅéź ñÂÆ ÁÅêä¶ ÁèÆé òðå¶ ×¶ Ãð¯åź çÆ òð寺 Õðç¶ Ôé ¢ Ö¶åÆ-ܧ×ñÅå ç¶ ÁÇíÁÅà ÇòµÚ òÅèÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÔË ÇÕÃÅéź ñÂÆ ìÔ°å ÃÅðÆÁź îÅñÆÁÅ êËçÅòÅðź çÆ ðÚéÅ ç¶ ðÅÔƺ ÁÅòÅÃÆ Ã°ðµÇÖÁÅ ÇòµÚ òÆ
TÇÂÔéź ëÅðî ì§âź é¶ Ö¶åÆìÅóÆ íÅÂÆÚÅð¶ çÆ ìÔ°å îçç ÕÆåÆ ÔËT êzÅÜËÕà ÁèÆé ÇîµàÆ Áå¶ Ã§íÅñ ÕÅðÜź ç¶ î°µÖ ÇÔµÇÃÁź
òÅèÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÔË ¢ ÇÂÔ Ö¶åÆ - Ô¯ðåÆ Ö¶åÆ îÅâñ çÆ ìÅ×ìÅéÆ ÇòµÚ ôÅîñ ÔË; ê½ç¶ ñ×ÅÀ°ä, ÇîµàÆ Ã§íÅñ, Üñ Ãð¯å êzì§èé, ÇòÕÅà ò¶ðƶìñ ÕñËÕÇàÕ ÔÅñåź ç¶ Çòð°µè òè ðÔÆ ñÚÕÆñ¶ ê é ñÂÆ Á½ ð åź ñÂÆ êz ¯ × ðÅîź Áå¶ ÕÇáéÅÂÆÁź 鱧 ØàÅÀ°ä çÆÁź ×åÆÇòèÆÁź ¢
ÇÕÃÅé Ú§×Æ êÅäÆ çÆ Õ°ôñåÅ Áå¶ À°åêÅçÕåÅ ñÂÆ ñÅÂÆé ÇìÜÅÂÆ çÅ ÁÇíÁÅà Õðç¶ Ô¯Â¶ ¢
Çéò¶ô ÕÆåÅ ÇÂÔ ÇÂµÕ êzÅêåÆ ÔË ÇÕÀ°ºÇÕ ÇÂÔ çðÃÅÀ°ºçÆ ÔË ÇÕ ÇÕÃÅé Õ°çðåÆ ê±§ÜÆ çÆ ìÔÅñÆ Áå¶ êzì§èé ÇòµÚ Çéò¶ô Õðé çÆ
ÇòÚ¯º ÇÂÕ ÔË ëÅðî ì§âź çÅ F@ ÃÅñź çÅ ÇòÕÅà ÇÕÃÅéź 寺 E@
÷ð±ðå çÆ Õçð Õðç¶ Ôé
êzåÆôå ï¯×çÅé òÅñ¶ Ö¶åð ÃÕÅðÅåîÕ éåÆÇÜÁź 鱧 ÃîÞä å¶
Çç§ç¶ Ôé åź ܯ Ö¶åÆ Ö¶åð ÇòÚ A@-B@ ëÆÃçÆ ñÅí ÇÂÃ ç¶ Ö¶åðź Òå¶
ÃÅñ A ÇòÚ ÇòÕÇÃå ÕÆå¶ ÚËµÕ âËîź Áå¶ ×Ëì¯é ãźÇÚÁź ðÅÔƺ
ØàÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕ¶
Ô°ä ÃÅð¶ F@ ÇÕÃÅé صà¯-صà Çðê¯ðà
ÃæÅéÕ òÅåÅòðä Áå¶ Ö¶åÆìÅóÆ, ÇÕÃÅéź é¶ ì°ÇéÁÅçÆ ãźڶ Áå¶ ÁÅêä¶ Ö¶åź ÇòÚ ÷îÆéÆ ÇÂñÅÜ ÇòÚ ÇçñÚÃêÆ ÇçÖÅÂÆ ; ÇÜà éÅñ
ÇêêðÅ Çê§â 寺 ÕÅôÆðÅî Õ°ôòÅÔÅ ÕÇÔ§çÅ ÔË:- TÇÕÀ°ºÇÕ î¶ðÅ ëÅðî
êÅäÆ çÆ ñ¯ó Áå¶ ÇîµàÆ çÆ ÖðÅìÆ ÇòÚ ÕîÆ ÁÅò¶×Æ
êÅäÆ çÆ ÇéÕÅÃÆ Ãåð 寺 Áµ×¶ ÔË, ÁÕÃð î½éñé 寺 ìÅÁç, î˺ òÅè±
ÇÕÃÅé Õñµìź Áå¶ Çê§âź çÆÁź ÇòÕÅà Õî¶àÆÁź çÆÁź
ëÃñ éÔƺ ñË ÃÕź×Å ÇÕÀ°ºÇÕ âð¶é ÇòÚ Úµñ ÇðÔÅ êÅäÆ î¶ðÆ ëÃñ
îÆÇà§×ź ÇòÚ Ã§íÅòéÅòź ìÅð¶ ÚðÚÅ ÕÆåÆ ×ÂÆ ÃÆ êzÅÜËÕà àÆî é¶
鱧 è¯ä ñÂÆ òðÇåÁÅ ÜźçÅ ÔË ÇÜà éÅñ Çéò¶ôź ÇòÚ ØÅàÅ Ô°§çÅ ÔË
Ö¶åÆìÅóÆ ç¶ ÇòÕÅà çŠðÞÅÁ ÇçµåÅ ÔË ÇÜà ÇòÚ E@% çÅ ï¯×çÅé
ÇÂà ÃÅñ ëÅðî ç¶ ì§âź ç¶ ÕÅðé, Úµñ ðÔ¶ êÅäÆ é¶ î¶ðÆ ëÃñ 鱧
ÇçµåÅ Ç×ÁÅ ÔË, ÇÂÔ ãźÚÅ éÅ ÇÃðë ëÅðî Òå¶ éîÆ èÅðä 鱧 ïÕÆéÆ
é°ÕÃÅé éÔƺ êÔ°§ÚÅÇÂÁÅ Áå¶ î˺ ×ðîÆÁź ç¶ î½Ãî ÇòµÚ ÇÂµÕ òÅè±
ìäÅò¶×Å Ãׯº îÅéñé 寺 ìÅÁç òÆ Ö¶åź Áå¶ êÅäÆ ÚËéñź ÇòÚ
Ãì÷ÆÁź çÆ ÕÅôå Õðé ç¶ Ãîðµæ ÃÆ ÇÜà éÅñ îË鱧 AE,@@@ ð°ê¶
êÅäÆ ëËñÅÀ°ä 寺 ð¯ÕçÅ ÔË åź ܯ À°é·Åº çÆ ëÃñ 鱧 é°ÕÃÅé éÅ êÔ°§Ú
çÆ òÅè± ÁÅîçé êzÅêå Ô¯ÂÆ T À°é·Åº é¶ Áµ×¶ ÇÕÔÅ, TÇÂé·Åº ì§âź é¶
ÃÕ¶ Õ°µñ C@ ÇÕÃÅéź é¶ C@ ¶Õó ÜîÆé 鱧 êzíÅÇòå Õðé ñÂÆ
ÇÃðë î¶ðÆ ÃÔÅÇÂåÅ ÔÆ éÔƺ ÕÆåÆ Ãׯº ÃÅð¶ ÇÕÃÅéź çÆ ÃÔÅÇÂåÅ òÆ
ÁÅêä¶ Ö¶åź ÇòÚ Ö¶åź çÆÁź ì§âź ç¶ ÇòÕÅà ÇòÚ FD,@@@ ð°ê¶ çÅ
ÕÆåÆ ÔË ÇÜé·Åº çÆ ÷îÆé âð¶é 寺 Áµ×¶ ÔËT
10
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
ÇÂÔ îÅâñ ÜñòÅï± ç¶ Ü¯Öîź 鱧 ØàÅÀ°ºçÅ ÔË, ïÕÆéÆ ìäÅÀ°ä ñÂÆ Çê§â êµèð Òå¶ òÅåÅòðé ÇÃðÇÜÁÅ ÷îÆé ç¶ À°åêÅçé çÆ ÃîðµæŠ鱧 î°ó 寺 êËçÅ ÕðçÅ ÔË Áå¶ Ç×ÁÅ ¢ ÇÂÔ ïÕÆéÆ ìäÅÀ°ºçÅ ÔË ÇÕ ÇÕÃÅé À°åêÅçé çÆ ÇòÇí§éåÅ êÇÔñÕçîÆÁź çÆ ñóÆ ç¶ ÷ðƶ, ÇâòËñêî˺à
ÕÅðé ÁÅîçé çÅ Çéïîå êzòÅÔ îÅäç¶ Ôé ¢ Ö¶åÆ Çðàðé
ÇòµÚ BE% òÅèÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÔË Áå¶ G@@ ¶Õó 寺 òÆ Ç÷ÁÅçÅ ÁÅñàðé¶Çà÷ é¶ Ãî°µÚ¶ å½ð Òå¶ ÇçÚÅÂÆ êÅäÆ çÆ Ã§íÅñ Õðé Ö¶åð ÜñòÅï± ìçñÅÁ òÅñÆ Ö¶åÆ ÁèÆé Ôé, H@% çÆ Ã§íÅòÆ Ã§íÅòå çíÅòéÅ ñÂÆ ÔË Ôð ÃÅñ ACE ÇîñÆÁé ñÅíêÅåðÆ ÁÅìÅçÆ ÇòÚÕÅð êðòÅà ÇòÚ ÕîÆ ÁÅÂÆ ÔË ¢ ñÆàð, ܯ ÇÕ ÇÂà ÇòµÚ êzÅêå Ô¯ÂÆ C@ êzåÆôå ìÅðô Ö¶åð ç¶ âìñÆú ¶ âÆ ÁÅÂÆ çÅ ÇÂµÕ îÔµåòê±ðé ÃÇÔ-ñÅí ÇÂÔ ÔË ñ×í× ÔË ¢ AA êzôÅÃÇéÕ ìñÅÕź ç¶ BE@ Çê§âź ÇòµÚ ÇÕ ÇÂÔ òÅåÅòðé åìçÆñÆ é±§ ØàÅ Õ¶ òÅåÅòðé ç¶ AD,@@@ ÇÕÃÅéź 鱧 Õòð Õðé ñÂÆ CA,E@@ ÔËÕà¶Áð åµÕ ÕÅðìé 鱧 çðµõå ìÅÇÂúîÅà Áå¶ ÇîµàÆ ÕÅðìé ÇòµÚ ìçñ ÇõèÆ ÕÅðòÅÂÆ ÁèÆé ÇÂÕµåðåÅ Ö¶åð åµÕ êÔ°§ÚÆ ÔË ¢ Õ¶ ðµÖ Çç§çÅ ÔË Ü¯ ñ§ì¶ Ã ç¶ ÕÅðìé ÃÇÕµé òܯº Õ§î Õðç¶ ÁÅÀ°ä òÅñ¶ ÃÅñ ÇòµÚ, ÇâòËñêî˺à ÁÅñàðé¶Çààź çÅ À°ç¶ô ì°§ç¶ñÖ§â ÇòµÚ íÅÂÆÚÅð¶ éÅñ Õ§î ÕðéÅ ÔË åź ܯ Ôé ¢ ÃæÅéÕ Ã§ÃæÅòź 鱧 À°åôÅÇÔå ÕÆåÅ ÜÅ ÃÕ¶ Áå¶ Ö¶åð íð ÜñòÅï± êÇðòðåé ç¶ Ú§×¶ éåÆÇÜÁź ç¶ éÅñ Õ°µÞ ÇòµÚ òÅåÅòðä Áé°Õ±ñ Áå¶ ÇàÕÅÀ± Ö¶åÆìÅóÆ ÁÇíÁÅÃź Ô¯ð çÖñ-Á§çÅ÷Æ ÇòµÚ ÜËÇòÕ ÖÅçź çÆ òð寺 ôÅîñ ÔË ÇÜà çÆ ÇòÁÅêÕ ÁêäÅÂÆ Áå¶ ÇÂé·Åº 鱧 Òéòź ÁÅîÒ ìäÅÇÂÁÅ ÇòµÚ ÕËîÆÕñ çÆ Øµà òð寺 éÅñ; ÇîñÆ Ü°ñÆ Ö¶åÆ ; ìÆÜź ÜÅ ÃÕ¶ ¢ çÆ Áé°Õ±ñ ØäåÅ, ðµÕÆ ÇìÜÅÂÆ Áå¶ ÕåÅð ÇòµÚ ÇìÜÅÂÆ, ÇÂñÅÜ ÕÆå¶ ×¶ éò¶º ÇÕÃî ç¶ Áé°Õ±ñ ìÆÜ ð¶à çÆ òð寺 ô°ÕðÅé¶ ìÆÜ ë§×ñ Áå¶ òÅÇÂðñ ÔîÇñÁź 寺 ëÃñź 鱧 ð¯Õç¶ Ôé; ÇéÇìçåÅ ë°ÕÅé ç¶ ÇÂà ñ¶Ö ÇòÚ ï¯×çÅé ÇâòËñêî˺à À°êÜ À°µå¶ ìÅÇÂú-îÅêź çÆ ÇµÛÅ éÅñ òÆ êzíÅò ê¶ Ãé ¢
ìÅÔð êÔ°§ÚäÅ Áå¶ Ø°§îÅÀ°äÅ :-
ÁÅñàðé¶Çàòà 鱧 ÃÔÆ ã§× éÅñ ÃòÆÕÅð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÔË ¢ Á§ô°ñ íÅîðÅ
ì°§ç¶ñÖ§â çÆ ÃÅðÆ ÁÅìÅçÆ é±§ òèÅÀ°ä Áå¶ ÇÂé·Åº ç¶
îËé¶Üð
îÅÔ½ñ ç¶ Áé°Õ±ñ îÅâñź 鱧 òèÅÀ°ä ñÂÆ Áå¶ Ö¶åÆ ÇòµÚ
ÃÂÆç ¶ ¶ ÇÂÃÔÅÕÆ ëðÔÅé
ÁâËêôé Áå¶ ñÚÕÆñ¶êä çÆ çÖñÁ§çÅ÷Æ é±§ ÕÅÇÂî ðµÖä
ÇòÕÅÃ ÇòÕñê
ñÂÆ, ÇâòËñêî˺à ÁÅñàðé¶ÇààÆ÷ Çå§é êµÖÆ ðäéÆåÆ
ìÆ -CB åÅðÅ Õz¶Ã˺à,
ÁêäÅÀ°ºç¶ Ôé: ÜñòÅï± åìçÆñÆ çŠçÚÅð , ÕÇîÀ±ÇéàÆ
Õ°å°ì çÃæÅ×å Ö¶åð,
ð¶âÆú ç°ÁÅðÅ ÷îÆéÆ êµèð Òå¶ ÜÅäÕÅðÆ, ÇÕÃÅé ÁèÅðå
éòƺ ÇçµñÆ -AA@@AF
íÅÂÆÚÅðÕ ÁçÅÇðÁź çÅ ÇéðîÅä ÕðéÅ ÇÜò¶º ÇÕ ÔÇðå ÇÕÃÅé î§âñ Áå¶ ê§ÚÅÇÂå êµèðÒ å¶ ÜñòÅï± êÇðòðåÕ
Source: Developing climate resilient farming LEISA India, June 2017
ï¯ÜéÅì§çÆ, ÇÜÃçÅ êzíÅòôÅñÆ êzì§èé Áå¶ Ãźí-çíÅñ Ö¶å ÇòÚ BE% òÅèÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÔË Çðàðé Áå¶ G@@ ¶Õó 寺 òÆ òµè Ö¶åð ç¶ ÁèÆé Ôé H@% çÆ ÕîÆ éÅñ òÅåÅòðä Áé°Õ±ñ Ö¶åÆ ñÅíêÅåð ÇòÚ êzòÅà ÇòÚ ÁÅìÅçÆ
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
11
ÒÕ¯ðñ¶ ðØ°Ò, ÇÜò¶º ÇÕ À°Ô êzÇõè å½ð Òå¶ ÜÅÇäÁÅ ÜźçÅ ÔË, í±ð¶ òµâ¶ ìÅÜð¶ ç¶ éÅñ
í°¼ñÆ-Çò¼ÃðÆ ëÃñ çÆ òÅêÃÆ í±ð¶ ð§× çÅ ìÅÜðÅ ÁéÆæÅ ðËâÆ Áå¶ ÇÕzôéÅ êzÃÅç ÜÆ ì§×Åñ, ÕðéÅàÕ ÇòÚ ÇÂÕ êzî°µÖ í¯Üé, òÅêÃÆ Õð ÇðÔÅ ÔË ÇÕÃÅé ۯචí±ð¶ ìÅ÷ÅÇðÁź çÆ ÕÅôå Õð ðÔ¶ Ôé, ÇÂÕ Û¯àÅ ÇÜÔÅ ìÅÜðÅ, ÇÜà 鱧 ìÔ°å صà êÅäÆ éÅñ ÇîñÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕ¶ ¢ ÜñòÅï± åìçÆñÆ Ã§Õà çÅ ÜòÅì ç¶ä 寺 ÇÂñÅòÅ, À°µÚ ê¯ôÇàÕÆ ÃÅî×zÆ ç¶ éÅñ í±ð¶ ð§× ç¶ À°µÚ ìÅÜð¶ ôÇÔðÆ Áå¶ Áðè-ôÇÔðÆ íÅðå ÇòÚñ¶ 궺Ⱡ×ðÆì Áå¶ ÜÆòé-ôËñÆ çÆÁź ÇìîÅðÆÁź ÇòÚ Õ°ê¯ôä éÅñ éÇܵáä çÅ òÆ ÜòÅì Ô¯ ÃÕçÅ ÔË ¢
í±ðÅ å½ÔðÆ ìÅÜðÅ Üź çնåÕØÅÔ ç¶ å½ð å¶ ÇÂà 鱧 ÁÅî å½ð å¶ ì°ñÅÇÂÁÅ ÜźçÅ ÔË, ìÅÜð¶ ÇòÚ Ãí 寺 Áñµ× ÔË¢ íÅðå ç¶ ÜµçÆ Ô¯ä ç¶ éÅå¶, ÇÂÔ ÕðéÅàÕÅ-ÁźèðÅ êzç¶ô ÃðÔµçÆ ÇÂñÅÇÕÁź ç¶ Ã°µÕ¶ ÇÂñÅÇÕÁź ÇòÚ òµèçÅ ÔË, ÇÜà ÇòÚ ÕðéÅàÕÅ ç¶ å°îÕ±ð, ÇÚµåðÅóð×Å Áå¶ ÇÚµÕìµñê°ðÅ Ç÷Çñ·Áź Áå¶ ÁźèðÅ êzç¶ô ç¶ Áé§åê°ð Ç÷ñ·¶ ôÅîñ Ôé ¢
12
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
ÕźéÅâÅ Áå¶ ÁźãÅÕ¯ðŠ鱧 å¶ñ×± ÇòÚ ÷°ìÅéÆ ÇÕÔÅ ÜźçÅ ÔË Õ¯ðñ¶ ôìç, À°µåð îµè íÅðå ÇòÚ í±ð¶ ð§× ç¶ òµâ¶ ìÅÜð¶ çÅ À°åêÅçé Áå¶ òð寺 鱧 æ¯ó·Æ îÅåðÅ ÇòÚ òðÇåÁÅ ÜźçÅ ÔË - ÇÂà ֶåð 鱧 ÁÅî å½ð Òå¶ ì°§ç¶ñÖ§â ÇÕÔÅ ÜźçÅ ÔË ¢ í±ðÅ å¯ÔðÆ ìÅÜðÅ Ãõå ðµÕÅ ÔË Áå¶ ×ðîÆ ÃÇÔäôÆñ òÆ ÔË, êð ÇÂÔ úÔéź صà Ö¶åðź ÇòµÚ ñÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË ÇÜµæ¶ Ôó· ÁÅÀ°ºç¶ Ôé ¢ Õ¯ðñ¶ çÆ êðÛÅòź ÃÇÔéôÆñåÅ ÇÂà 鱧 Ô¯ð ëÃñź 寺 òµÖðÅ ìäÅÀ°ºçÅ ÔË ¢ ÇçÜÅÂÆ ç¶ ð°µÖź ç¶ Ô¶á òÆ êðÛÅòź ÃÇÔéôÆñ çÆ ëÃñ ìÔ°å òèÆÁÅ Ô°§çÆ ÔË ¢ ÇÂà åð·Åº, ÕðéÅàÕ ç¶ êÅò×óÅ, îè±Ç×ðÆ Áå¶ ÇÃðÅ òð׶ ÃæÅéź Òå¶ ÇçÚÅÂÆ ç¶ ð°µÖ çÆ Ûź Ô¶á í±ðÅ å½ÔðÆ ìÅÜð¶ êËçÅ Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅéź çÆ êzÇÕðåÆ Áܶ òÆ êzÚÇñå ÔË ¢ ÇÂé·Åº Ö¶åðź ÇòµÚ, ìÅÜðÅ ñ¯Õź çÆ î°µÖ Ö°ðÅÕ ìäçÅ ÔË, ÇÂÔ ëÃñ ðµÕÆÁź ÔÅñåź ÇòÚ ðÇÔ§çÆ ÔË Áå¶ ÇÂÃ ç¶ ÇòÕÃå Ô¯ä çÆ Ã§íÅòéÅ Ô°§çÆ ÔË ÇÕÀ°ºÇÕ ÇÂÃç¶ åä¶ ÁîÆð ê½ôÇàÕ Ô°§ç¶ Ôé Áå¶ ÇÂÃ ç¶ éÅñ ÔÆ ÇÂà ÇòµÚ
ÜñòÅï± åìçÆñÆ ç¶ Áé°Õ±ñ Ô¯ä çÆ ÃîðµæÅ òÆ ÔË ¢ ÇÂÔ îµè ÁêðËñ 寺 ñË Õ¶ ÇÜÁÅçÅåð æÅòź Òå¶ Áµè Á×Ãå åÕ ñ×ÅÇÂÁÅ ÜźçÅ ÔË, ÔÅñźÇÕ ìÅÁç ÇòÚ ê½ç¶ Ô¶áñ¶ êµèð ÇòµÚ صà êËçÅòÅð ç¶ä׶ ¢ ÇÂÔ ÇÕö ÇÂµÕ ÇÂÕµñÆ ëÃñ ç¶ ð±ê ÇòµÚ Üź ç±ÜÆÁź î½ÃîÆ øÃñź ç¶ éÅñ ðñÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË , ç±ÜÆÁź øÃñź ç¶ éÅñ ÇîñÅÀ°ºç¶ Ã ÇÂÔ ÇÂÕ òèÆÁÅ Ú¯ä ÔË ¢ òÅÃåò ÇòÚ, ð˵â×zÅî ÇîñÆÁź ëÃñź ç¶ å½ð Òå¶ - í±ðÅ å½ÔðÆ ìÅÜðÅ Ôð¶Õ AB ÕåÅðź ÇòµÚ À°×ÅÇÂÁÅ ÜźçÅ ÔË ¢
ñÂÆ ÜÅÇäÁÅ ÜźçÅ ÔË ¢ ÇÂÔ ÕÂÆ Ô¯ð À°ç¶ôź ñÂÆ òÆ òèÆÁÅ ÔË - ÇÜò¶º ÇÕ ÇÂÔ éÅðÆÁñ Áå¶ ÁËÃÆÕÅê± ç¶ ÁéÅÜź ÇòµÚ ÇîµàÆ ç¶ Áð¯× Çéï§åðä ñÂÆ Áå¶ À°µÚ êµèðÆ À°åêÅçé ñÂÆ ëÃñ 鱧 Õòð ÕðçÅ ÔË ¢ ÇÂÔ ÷îÆé ÇòµÚ ð±à-éà éî¶à½â 鱧 çìÅÀ°ºçÆ ÔË ¢ ê½ÇçÁź çÆ ÇåµÖÆ êµåÅ çÆ ìäåð Ö¶åź ÇòÚ Ú±ÇÔÁź çÆ Ø°ÃêËá 鱧 ð¯ÕçÆ ÔË ¢ ÇÂà ñÂÆ, ÇÕÃÅéź é¶ éÅðÆÁñ Áå¶ Öðì±åÆ ÇòÚ Ú±Ô¶ 鱧 ÕÅì± Õðé ñÂÆ ÇÂÔ ëÃñ òÆ òèÅÂÆ ÔË ¢
ìÅÜð¶ é¶ òÅêÃÆ ÕÆåÆ í±ðÅ å½ÔðÆ ìÅÜðÅ ÁÅêäÆ î°ãñÆ ï¯×åÅ ñÂÆ ÕîÅñ çÅ ÔË ¢ ÇÂÔ ëÃñ GE 寺 H@ Ççéź ÇòµÚ ÕàòÅÂÆ ÜźçÆ ÔË ¢ Õ°Þ ÇÕÃÅé ÇÃðë ÚÅð¶ ç¶ îÕÃç ñÂÆ ÇÂà 鱧 òèÅÀ°ºç¶ Ôé Áå¶ E@ Ççéź ç¶ Á§çð-Á§çð ÇÂÃçÆ òÅãÆ Õðç¶ Ôé ¢ ÇÂà çÆ Û¯àÆ êÇðêµÕåÅ ç¶ ÕÅðé, ÇÂÃ鱧 Á×Ãå ç¶ ÁÖÆð åµÕ ñ×ÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË Áå¶ Áܶ òÆ ÁéÅÜ çÆ ÕÅëÆ ÃêñÅÂÆ çÆ ê¶ôÕô ÕðçÅ ÔË ¢ î½éñé ç¶ðÆ Ô¯ä ç¶ ìÅòܱç òÆ ÇÂÔ øÃñ ÇÜÀ°ºçÆ ðÇÔ§çÆ ÔË ¢ ëÃñ òèä Áå¶ êµÕä ñÂÆ ÇÂà 鱧 ÇìÜÅÂÆ ç¶ ç½ðÅé æ¯ó·Æ ÇÜÔÆ éîÆ Áå¶ ÇÂÕ Üź ç¯ ìÅðôź çÆ ÷ð±ðå ê˺çÆ ÔË ¢ êzÃÅðä ÇòèÆ ç¶ éÅñ, øÃñ çÆ êËçÅòÅð êzåÆ Â¶Õó ÇòµÚ G 寺 H հǧàñ ÁéÅÜ Áå¶ òèÆÁÅ ×°äòµåÅ òÅñ¶ ÚÅð àðËÕàð íÅð çÅ À°åêÅçé Ô°§çÅ ÔË , ܯ êô±Áź çÅ ÚÅðÅ ìäçÅ ÔË ¢
Çå§é ÃÅñź 寺 îËñð Áå¶ î§ÇâÁÅ Ç÷ñ·¶ ÇòµÚ ñ×ÅåÅð ïÕÅ ÇÂé·Åº ÇÂñÅÇÕÁź ÇòµÚ ìÅÜð¶ çÆ Ö¶åÆ é±§ òÅêà ÇñÁÅÇÂÁÅ ¢ î§ÇâÁÅ ç¶ ÇÕÃÅéź é¶ ÇÕzôéÅ ðÅÜ ÃÅ×ð âËî 寺 ç¯Ôź ÖðÆø Áå¶ ðìÆ ëÃñź ç¶ êÅäÆ çÅ êzÃÅðé ÕÆåÅ ¢ êð ÇêÛñ¶ ÃÅñź ÇòµÚ êÅäÆ çÆ ØÅà ÕÅðé, À°é·Åº 鱧 ÇçÜÅÂÆ òÅñÆÁź ëÃñź 鱧 ìçñä ñÂÆ ÇòÕñêź 鱧 ç¶Öä ñÂÆ îÜì±ð ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ¢ B@AE ÇòÚ ÃÇÔÜ ÃîðòÅç ç°ÁÅðÅ ÁÅï¯ÇÜå òðÕôÅê Áå¶ ìÅÜð¶ ç¶ î¶ñ¶ é¶ ÇÕÃÅéź 鱧 Þ¯é¶ Áå¶ ×§é¶ òð×ÆÁź ÇçÚÅÂÆ òÅñÆÁź ëÃñź 寺 ìÅÔð Ô¯ Õ¶ ïÚä ñÂÆ îÜì±ð ÕÆåÅ ¢ ÔÅó·Æ ç¶ î½Ãî ç½ðÅé ÇòÕðÆÁź ñÂÆ ÇÕÃÅéź 鱧 ìÅÜð¶ 鱧 ìðÅîç Õðé ñÂÆ ê¶ô ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÃÆ ¢ ÇÕÀ°ºÇÕ Ç÷ÁÅçÅåð ìÅÜð¶ çÆÁź ÇÕÃîź, ÖÅà å½ð å¶ í±ðÅ ìÅ÷ðŠܯ ÇÕ Ã¯ÕÅ êzåÆð¯è òÅñÆ ÔË , ï ÇÕÃÅéź é¶ ìÅÜð¶ éÅñ êzï¯× ÕÆåÅ Áå¶ ÇðÕÅðâ À°êÜ éÅñ Ãëñ ðÔ¶ ¢
í±ð¶ å½ÔðÆ ìÅÜð¶ ÇòµÚ éÅ ÇÃðë ê¯ôÕ å¾å Ô°§ç¶ Ôé ìñÇÕ ÇÂÔ ìÔ°å ðÁÅçÆ òÆ Ô°§çÅ ÔË ¢ ìÅÜðÅ ×ñ±àé î°Õå Áå¶ ñ¯óÆç¶ ê½ôÇàÕ åµåź òÅñÅ Ô°§çÅ ÔË ¢ ÇÂÔ ç±Ü¶ ÁéÅÜ ç¶ î°ÕÅìñ¶, Õ°çðåÆ ð¶ô¶ çÅ ÇÂµÕ ÁîÆð Ãð¯å ÔË ¢ Õ¯ðñ¶ ÇòµÚ AB.E% øÅÂÆìð ôÅîñ Ôé ÇÜà éÅñ ÇÂÔ ÜÆòé ôËñÆ çÆÁź ìÆîÅðÆÁź éÅñ éÇܵáä ñÂÆ çòÅÂÆÁź ç¶ å½ð å¶ Õ§î ÕðçÅ ÔË ¢ ÕÅðâÆúòËÃÕ°ñð ÇìîÅðÆÁź, â¯úâÆé¶ñ ÁñÃð Áå¶ ÔÅÂÆêð×ñÅÂÆÃÆîÆÁÅ (ô±×ð) çÆÁź صà ØàéÅòź À°Ôéź çðÇîÁÅé Çðê¯ðà ÕÆåÆÁź ÜźçÆÁź Ôé ܯ ìÅÜð¶ 鱧 Çéïîå å½ð Òå¶ òðåç¶ Ôé¢
ÕðéÅàÕ ç¶ ÕðÆì B@@@ 寺 òµè ÇÕÃÅé Õ¯ðÅñ¶ çÆ Ö¶åÆ ÇÂÃ ç¶ òµÖ¯ òµÖð¶ ×°äź ÕðÕ¶ Õð ðÔ¶ Ôé
í±ðÅ å½ÔðÆ ìÅÜðÅ ÁÅêäÆ å¶Ü À°åêÅçé ç¶
Ôñ¶ì°µç±é±ð± ÇòÚ ÇÂÕ ÇÕÃÅé ê°åÅÃòÅîÆ é¶ ÇÕÔÅ, TìÅÜð¶ 鱧 ìÔ°å Ç÷ÁÅçÅ êÅäÆ çÆ ñ¯ó éÔƺ ÔË Áå¶ Þ¯é¶ ç¶ î°ÕÅìñ¶ åź ÇÂÔ ÁÅÃÅé òÆ ÔË ¢ î˺ í±ð¶ òµâ¶ ìÅÜð¶ çÆ ÕÅôå ÕÆåÆ Áå¶ ×ðîÆ Áå¶ Øàä òÅñÆ éîÆ ÕÅðé ìÔ°å À°êÜÅÀ± çÆ îË鱧 ÁÅà éÔƺ ÃÆ ¢ êð îË鱧 ìÔ°å ÔËðÅéÆ Ô¯ÂÆ ÇÕ ëÃñź ìÔ°å îÜì±å Ãé Áå¶ À°é·Åº é¶ Ã¯Õ¶ çÆ ×§íÆðåŠ鱧 ð¯ÇÕÁÅ Áå¶ ÇÂµÕ Ú§×Æ øÃñ êzÅêå ÕÆåÆ ¢ ÇÂé·Åº ÇòÚ¯º Õ¯ÂÆ òÆ Ö¶å ÕÆÇóÁź Üź ìÆîÅðÆÁź éÅñ êzíÅÇòå éÔƺ ÃÆ T ¢ À°Ô î§âïÅ Ö¶åð ÇòÚ ìÅÜð¶ çÅ î°µÖ í¯Üé ÔË, êð ÇêÛñ¶ C 寺 ÚÅð çÔÅÇÕÁź ÇòÚ ÇÂà 鱧 ÚÅòñ Áå¶ ÕäÕ ÇòµÚ åìçÆñ Õð ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
13
Õ¯ðñ¶ Õ°çðåÆ ð¶ô¶ çÅ ÇÂµÕ ÁîÆð Ãð¯å ÔË Áå¶ ÇÂµÕ ÇÃÔåî§ç í¯Üé ç¶ ð±ê ÇòµÚ Õ§î ÕðçÅ ÔË ¢
ÇçµåÅ Ç×ÁÅ ¢ ÇÕÃÅéź 鱧 êåÅ ñµ×Å ÔË ÇÕ ÇÂÔ ëÃñź Þ¯é¶ çÆ øÃñ ç¶ ìÅÁç ÇîµàÆ ÇòµÚ À°êñìè éîÆ ç¶ éÅñ òè ÃÕçÆÁź Ôé ¢ ÇÂö åð·Åº î§ÇâÁÅ Ç÷ñ·¶ ç¶ ×°ñ±ð¯ç¯çÆ å¯º ÇÕÃÅé ÇÕzôä êÆ. ÇÕzôéÅ çÅ åÜðìÅ ÇðÔÅ ÔË, ÇÜÃ é¶ ÁîÆð òÅãÆ çÆ ÕàÅÂÆ ÕÆåÆ ¢ À°Ô ÕÇÔ§ç¶ Ôé, TÇÃðë Õ¯ÂÆ ÖðÚÅ éÔƺ ÃÆ, ÇÃðë ìÆÜ ÖðÆÇçÁÅ Ç×ÁÅ ÃÆ Áå¶ éÅ ÔÆ ÖÅç Üź ÕÆàéÅôÕź çÆ òð寺 ÕÆåÆ ÜźçÆ ÃÆ ¢ ÇÂà éÅñ Ö¶å çÆ éîÆÒ Ú Ú§×Å òÅèÅ Ô¯ÇÂÁÅ Áå¶ ÇÂÃé¶ ÁîÆð òÅãÆ ç¶ ÇçµåÆ ¢ Ô°ä ÁÃƺ ÇòôòÅà Õðç¶ Ôź ÇÕ Ü¶ ÃÅⶠÇÕÃÅé êÅäÆ ç¶ Ã§Õà Òå¶ çìÅÁ êÅÀ°ä ñÂÆ ÇÂé·Åº îÜì±åÆ òÅñÆ Ã°µÕÆ ëÃñ 鱧 ÁêäÅÀ°ä׶ åź ÃÅ鱧 ñÅí Ô¯ò¶×ÅT ¢
ÇÂñÅòÅ, ðر ìÆÜź çÆ ÃêñÅÂÆ, î°µñźåðä Áå¶ îÅðÕÆÇà§× ÇòÚ òÆ ôÅîñ ÔË ¢ À°Ô ÕÇÔ§çÅ ÔË, TÕ¯ðñ¶ çÆ Ö¶åÆ ñÅ×å êzíÅòôÅñÆ ÔË ¢ ص௠صà Çéò¶ô ç¶ éÅñ, ÇÕÃÅé òµè 寺 òµè ñÅí êÌÅêå Õð ÃÕç¶ ÔéT ¢ Õ¯ðñ¶ é¶ À°µåðÆ ÕðéÅàÕ ç¶ Õ°Þ ÇÔµÇÃÁź ÇòµÚ òÆ êzÇõèÆ ÔÅÃñ Õð ñÂÆ ÔË ¢ Õ°§çÅñ åÅñ°Õ ç¶ ÔÅé±îÅéÅÔÅñÆ Áå¶ îÇáصàÅ Çê§â ç¶ ìÔ°å ÃÅð¶ ÇÕÃÅé, èÅðòÅó ÇÜñ·¶ é¶ Õ¯ðñ¶ çÆ Ö¶åÆ ÕðéÆ ô°ð± Õð ÇçµåÆ ÔË ¢ Õ¯ðñ¶ çÆ êðÛźÂÆ ÃÇÔéôÆñåÅ ç¶ êzíÅòź 寺 ÁÅÕðÇôå, Õ¯êêÅñ Ö¶åð ç¶ Õ°Þ ÇÕÃÅé ÇêÛñ¶ Çå§é ÃÅñź 寺 ÇÂà ëÃñ ÇòµÚ åìçÆñ Ô¯ ׶ Ôé ¢ î½Ü±çÅ Ã, ÕðéÅàÕ ç¶ ÕðÆì B@@@ 寺 òµè ÇÕÃÅé Õ¯ðñ¶ çÆ Ö¶åÆ Õð ðÔ¶ Ôé ¢
ÁêÃÕ¶Çñ§× ÇòÚ Ú°ä½åÆÁź å°îÕ±ð Ç÷ñ¶ ç¶ ÃÆâð åÅñ°Õ Ô¶ºçð Çê§â ç¶ ðØ° é¶ ëÃñ 鱧 êzë°µñå Õðé ñÂÆ ïåé ÕÆå¶ Ôé Áå¶ Ô°ä À°Ô ÒÕ¯ðñ¶ ðØ°Ò òܯº ÜÅä¶ ÜÅºç¶ Ôé ¢ Õ¯ðñ¶ êËçÅ Õðé ç¶
14
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
î¯Ãî ÇòÚ åìçÆñÆÁź éÅñ, í±ðÅ òµâÅ ìÅ÷ðÅ ÇÕÃÅéź ñÂÆ ÇÂÕ ìçñòƺ ëÃñ Ô¯ ÃÕçÅ ÔË ¢ÔÅñźÇÕ, Ü篺 Õ¯ðñ¶ çÆ ÕÅôå ýÖÆ Ô°§çÆ ÔË, ìÆÜ çÆ ìÅÔðÆ Õá¯ð ìäåð ÕðÕ¶
Õ¯ðñÅ Ú±óƺçÅð ê½ÇçÁź ÇòµÚ òÇèÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÔË ¢
ÇÂÃçÆ êzÇÕÇðÁÅ î°ôÕñ Ô°§çÆ ÔË ¢ Çõචòܯº, ÇÕÃÅéź 鱧 Õ¯ðñ¶ ìÆÜź ç¶ ÇÂÕ Õ°Ç§àñ 寺 ÇÃðë D@ 寺 E@ ÇÕñ¯×zÅî ÁéÅÜ ÇîñçÅ ÔË ¢ êÇÔñź, ÁéÅÜ é±§ ìÆÜź 寺 òµÖ Õðé ñÂÆ êÆÔä òÅñ¶ êçÅðæź çÆ òð寺 ÕÆåÆ ÜźçÆ ÃÆ ¢ ÁµÜ, êÆÔä òÅñ¶ êçÅðæ ñ×í× ×ÅÇÂì Ô¯ ׶ Ôé Áå¶ Õ¯ðñ¶ ç¶ ìÆÜ ÁÅàÅ Çîµñź ÇòµÚ çÃÅÇèå Ô°§ç¶ Ôé ܯ ÇÕ îÃÅñ¶ çÆ åðÅ º ìÅÜðŠçÃÅÇèå Õðç¶ Ôé ¢ î½Ü±çÅ ÁéÅÜ Çîµñź ÇòÚ î¯à¶ ÁéÅÜ çÆ êzÇÕÇðÁÅ Õðç¶ Ã ÇÂÔ ÇèÁÅé ðµÖäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔË ÇÕÀ°ºÇÕ ÇÂé·Åº çÅ ÁÅÕÅð ìÔ°å Û¯àÅ ÔË ¢ êz¯ÃËà Õðé 寺 ìÅÁç òÆ, ÚÅòñ Òå¶ Õ°Þ ìðËé Ô¯ä׶ ¢ÇÂà 鱧 Áµ×¶ òèÅÇÂÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔË ¢ Õ¯ðñ¶ Ú½ñź çÅ ÁÅÕÅð ìÔ°å Û¯àÅ ÔË Áå¶ êµæðź çÅ Áñµ× Ô¯äÅ Á½ÖÅ ÔË ¢ ÇÂà ñÂÆ, Õ¯ðñ¶ ç¶ ÇÕÃÅéź ñÂÆ êz¯ÃËÇÃ§× Çì§ç¯ÂÆ ìä ×ÂÆ ÔË Áå¶ ã°ÕòƺÁź êz¯ÃËÇÃ§× îôÆéź 鱧 ÇåÁÅð Õðé ñÂÆ ïåé ÕÆå¶ ÜÅ ðÔ¶ Ôé ¢ åÆÔ ÃÅñ êÇÔñź Ü篺 ×ëñÆ çÆ æź í±ðÅ å½ÔðÆ ìÅÜð¶ 鱧 ìçÇñÁÅ Ç×ÁÅ ÃÆ, åź ÇÂÔ êzÇÕÇðÁÅ ÁÅêäÆ Ã°ÃååÅ ç¶ ÕÅðé ìÔ°å å¶÷Æ éÅñ òè ×ÂÆ ÃÆ ÇÜà éÅñ Õ¯ðñ¶ çÆ å°ñéÅ ÇòÚ òèÆÁÅ ÁÅîçé Ô¯ÂÆ ¢
ÇÂà ç°ÁÅðÅ êzçÅé ÕÆå¶ ×¶ ÃÅð¶ ëÅÇÂÇçÁź ç¶ ìÅòܱç Áå¶ ÇÂÃçÆ êzÇõèÆ ç¶ éÅñ éÅñ, Õ¯ðñ¶ çÆ ÕÅôå Áܶ òÆ Õ°Þ Ö¶åðź åµÕ ÔÆ ÃÆîå ÔË ¢ ÇÂÔ Øµà ÕÅôå òÅñÆ ëÃñ ÔË Áå¶ ñ×í× õåî Ô¯ä çÆ Õ×Åð À°µå¶ ÔË ¢ Õ¯ðñ¶ ñÂÆ ã°ÕòÆÁź Áå¶ ÁÃÅé êz¯ÃËÇÃ§× À°êÕðäź çÆ Ã§íÅñ, ÔðîéÇêÁÅðåÅ Áå¶ Ö¯Ü é¶ Ö°ðÅÕ Ã°ðµÇÖÁÅ, Õ°ê¯ôä Áå¶ ÜñòÅï± åìçÆñÆ ç¶ î°µÇçÁź 鱧 ðñÞÅÀ°ä ÇòÚ ìÔ°å ç¶ð ÕÆåÆ ÔË, ÜçÇÕ ÇÕÃÅéź çÆ ð¯÷Æ-ð¯àÆ çÆ Ã°ðµÇÖÁÅ ÕÆåÆ ÜÅ ðÔÆ ÔË ¢ ÇÕzôéÅ êzÃÅç ÜÆ ÃÔÜÅ Ãîð°µèÅ é§ìð G, B ÕzÅÃ, G î¶é, ðñæéêÅÇñÁÅ, ì˺×ñ¯ð - EF@@CB ÂÆ-î¶ñ: sahajaindia@gmail.com Source: Return of the forgotten crop-Brown top millet LEISA India, December 2017
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
15
Õ¶ðòÅòÅñ ç¶ ÇÕÃÅé ÁÅêäÆ ð¯÷Æ-ð¯àÆ ñÂÆ Ö¶åÆìÅóÆ Áå¶ êô± êÅñä Òå¶ Çéðíð Õðç¶ Ôé ¢
î±ñ ÁéÅÜ» çÆ ê°éð ððÜÆåÆ, üÇíÁÅÚÅð éÅñ î°ó Ü°óéÅ ðÅÜÃæÅé ÇòÚ Õ¶ðòÅòñ ê§ÚÅÇÂå ç¶ ÇÕÃÅéź é¶ êÅÇÂÁÅ ÇÕ ìÅÜðÅ ÁÅèÅÇðå ëÃñź 鱧 î°ó ÚÅñ± ÕðÕ¶, À°é·Åº çÆ Ö¶åÆ ÕêÅÔ, ÇêÁÅ÷ Áå¶ ÕäÕ òð׶ êÅäÆ çÆÁź í°µÖÆÁź ëÃñź 寺 ÁÅ÷Åç ÕðéÅ ìÅ÷Åðź 鱧 î°ó ððÜÆå Õðé éÅñ éÅ ÇÃðë òè¶ð¶ í¯Üé Áå¶ ÚÅòñ ÇñÁźçÅ Ç×ÁÅ, Ãׯº Ö¶åÆ ç¶ éÅñ Øð òÆ ÁÅêä¶ êð§êðÅ×å ÃÇíÁÅÚÅðź éÅñ ç°ìÅðÅ Ü°ó ׶ ÇÜµæ¶ ìÅÜðÅ Õ¶ºçðÆ ÔË
Õ¶ðòÅòñ ê§ÚÅÇÂå ÇÜà ÇòÚ Çå§é Çê§â Ôé, Õ¶ðòÅòñ, Õ¶ðòÅóÆ Áå¶ ÇêñÅ ãÅìÅ ðÅÜÃæÅé ç¶ À°µåðê±ðì ÇòÚ ÃÇæå ÔË ¢ ê§ÚÅÇÂå Ö¶åð 鱧 ê±ðì òµñ êÔÅóÆÁź Áå¶ êµÛî çÆ ÇÂµÕ Çð§× ç°ÁÅðÅ Þ§âÅ ñÇÔðÅÇÂÁÅ ÜźçÅ ÔË ÇÜà 鱧 ÃæÅÇéÕ å½ð å¶ ÒñÕððÆ çÇðÁÅÒ ç¶ éÅî éÅñ ÜÅÇäÁÅ ÜźçÅ ÔË Ü¯ À°µåð-çµÖä Úµñ ÇðÔÅ ÔË, ÇÂà êzÕÅð ÇÂµÕ Õ°çðåÆ Ôµç ìäçÆ ÔË ê±ðì 寺 êµÛî òµñ ÞÆñ Á§çð ÇÂÃç¶ ÇòÚÕÅð ÷îÆé çÆ ÇòôÅñ àÕóÅ ÔË Ü¯ ÇÕ Ö¶åÆ ñÂÆ ñ×ÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÔË ¢ ë°µñź ç¶ êÔÅóÆÁź ÒÚ ÃÆîźå Ö¶åðÅºÒ å¶ úðéź / ç¶òìéà (ÕÇîÀ±ÇéàÆ Çð÷ðòâ Ö¶åðź) ç¶ ÁèÆé ÇÂÕ ÁÅî ܧ×ñ çÅ ÁÅÕÅð ÔË ¢ Õ¶ðòòÅñ ÇòÚ Ö¶åÆìÅóÆ Áå¶ êô± êÅñä î°µÖ ð°÷×Åð çÆÁź ×åÆÇòèÆÁź Ôé ¢ ê§ÚÅÇÂå ÇÕÃÅéź çÆ ÁÅîçé çÅ åÕðÆìé C@% ÇÔµÃÅ ÁÅêä¶ êô±Áź 寺 ÇñÁÅ Ç×ÁÅ ÔË - ê¶Ãà¯ðÇñÇñàÆ Ãð×ðîÆ ¢
16
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
Áîé ÇÃ§Ø Áå¶ êzÇåíÅ ÇÃïçÆÁÅ ê§ÚÅÇÂå ÇòÚ, ÇîÕÃâ ëÅðÇî§× é¶ òµâ¶ êËîÅé¶ Òå¶ Ö¶åÆìÅóÆ êzäÅñÆÁź 鱧 ðÅÔå ÇçµåÆ ÔË ¢ òÅãÆ ØÅàÆ Ö¶åðź ÇòµÚ Áå¶ êÔÅóÆÁź ç¶ åñ å¶ ÕÆåÆ ÜźçÆ ÔË Áå¶ ÇéòÅÃ ç¶ êµèð 寺 Զ០ÔË ¢ Õ¶òñ ðµÕÆ ÷îÆé À°µå¶ ÔÆ Ö¶åÆ çÅ ÁÇíÁÅà ÕÆåÅ ÜźçÅ ÔË ¢ Á½Ãåé ÷îÆé çÆ Õà½åÆ, Ôð¶Õ Øð ñÂÆ @.D ÔËÕà¶Áð 寺 B.E ÔËÕà¶Áð åµÕ çÆ ÔË ¢ ÃÅÀ°äÆ ç½ðÅé À°×ÅÂÆÁź ëÃñź ÇòµÚ ìÅÜðÅ, îµÕÆ, ÕêÅÔ, ÜòÅð; åÆñ; ×; Ú¯ñÅ; ×òÅð ôÅîñ Ôé ¢ ðìÆ ÃÆ÷é ÇòÚ ìÆÜä òÅñÆÁź ëÃñź ÇòµÚ¯º ÇêÁÅ÷, ÕäÕ, ðÅÂÆ, ×zÅî Áå¶ Ü½º Ôé ¢ Õ°Þ Ãì÷ÆÁź òÅèÈ òÆ Ô°§çÆÁź Ôé, êð ÇÂÔ î°µÖ ð±ê ÇòµÚ Øð ÇòµÚ ÔÆ ìÆÜÆÁź ÜźçÆÁź Ôé ¢ Ç÷ÁÅçÅåð Ö¶åðź ÇòµÚ ç¯ÔðÆ øÃñ ìÆÜÆ ÜźçÆ ÔË ¢ ÇÜà ÇòÚ ìÔ°å صà ÃÆÇîå Ö¶åð ÇàÀ±ìò˵ñź ç¶ Ô¶áñ¶ Ö¶åðź ÇòÚ Ô°§çÅ ÔË, ܯ ×ðîÆ ÇòÚ åÆÃðÆ ëÃñ À°×ÅÀ°ºç¶ Ôé ¢ êð§êðÅ×å 寺 ò¾è À°åêÅçé Áå¶ ÔÅÂÆÇìzâ ÇÕÃîź çÆ ÁÅîç ìÔ°åÆ ÕðÕ¶ ç¯ ÕÅðäź ÕðÕ¶ Ô¯ÂÆ ÔË: ØÅචçÆÁź ìÅðôź Áå¶ òµè êËçÅòÅð çÆ ÇµÛÅ ç¶ ÕÅðé æ¯ó·¶ Ãî¶ ÇòµÚ êµÕä òÅñ¶ ìÆÜź çÆ ÷ð±ðå ¢ îÅåðÅ ìÔ°å Ç÷ÁÅçÅ ÔË, ܶÕð ÇÂÔ ê±ðÆ åðź éÅñ îÕËÇéÕÆ éÔƺ ¢ ðìÆ ÃÆ÷é ç¶ ç½ðÅé ÖÅà ÕðÕ¶ ðòÅÇÂåÆ êÅäÆ çÆ òð寺 Õðé ñÂÆ êÅäÆ
çÆ íÅðÆ îÅåðŠⱧض ì¯ðź ðźÔÆ ÕµãÆ ÜÅ ðÔÆ ÔË ¢ Õ°Þ ôÅðäÆ A : ìçñ ðÔÆÁź í¯Üé ÁÅçåź êÇðòÅðź ç¶ Û¯à¶ à°ÕÇóÁź ç°ÁÅðÅ Çîôðå ëÃñ çÅ ÇêÛñ¶ î½Ü±çÅ ÁÇíÁÅà ÕÆåÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔË (ñ×í× E@-C@ ÃÅñ êÇÔñź)
ê°éð ððÜÆå ìÅÜðÅ B@AA-AB ç½ðÅé, ìÅ÷Åðź ç¶ Ô¶áź Çâµ×ä òÅñ¶ Ö¶åðź ç¶ ÕÅðÕź 鱧 ÃîÞä ñÂÆ Õ¶ÁÅð¶êƶòÆÁÅÂÆÁ˵à (ÇÕzôÆ ÁÅòÅîÅ êÇðÇæÇåÕÆ ÇòÕÅà çÃæÅé) é¶ Õ¶ðòÅòñ ê§ÚÅÇÂå ÇòÚ ÇÂÕ ÁÇèÁËé ÕðòÅÇÂÁÅ ¢ ÁÇèÁËé ÇòµÚ êÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÇÕ ÇêÛñ¶ A@ ÃÅñź 寺 ìÅÜð¶ Ö¶åÆ çÆ ÕÅôå ÇòµÚ BE% ÕîÆ ÁÅÂÆ ÔË ¢ ÇÕÃÅéź ç°ÁÅðÅ Ççµå¶ ׶ ÕÅðéź ÇòµÚ ôÅîñ Ôé: ÕêÅÔ Áå¶ ÇêÁÅ÷ òð×ÆÁź éÕç ëÃñź çÆ ô°ð±ÁÅå; ìÅÜð¶ ñÂÆ ÃÔÆ ÕÆîå çÆ ØÅà; ÃðÕÅðÆ êµèð Òå¶ éÅÕÅøÆ ò¶ÁðÔÅÀ±ÇÃ§× çÆ ÃÔ±ñå; ðÅôé çÆÁź ç°ÕÅéź Üź ìŵñòâÆ÷ Áå¶ ìÅÜð¶ çÆ Õ°àÆ / ÕâìÆ (ðµÕ¶ ÚÅð¶) ÇòÚ ìÅÜðÅ ò§ÇâÁÅ éÔƺ ÜÅ ÇðÔÅ ÇÜÃçÅ ÃðÕÅð ç¶ ÚÅð¶ ç¶ ì˺Õź çÅ ÇÔµÃÅ éÅ Ô¯äÅ Áå¶ ÇÂà ëÃñ ñÂÆ ÁÅêäÆÁź öòÅòź òèÅÀ°ä ñÂÆ ìÆîÅ Õ§êéÆÁź ç¶ ÇÞÜÕä çÅ ÖçôÅ ÔË ¢ ðËêò¶àÃ ç¶ ÁÇèÁËé é¶ é¯à ÕÆåÅ ÇÕ êÆ âÆ Á˵à (ÜéåÕ ò§â êzäÅñÆ) D çÔÅÇÕÁź 寺 òµè ê§ÚÅÇÂå ÇòµÚ Úµñ ÇðÔÅ ÔË ¢ ÇÃðë ÚÅòñ, ÕäÕ Áå¶ Ö§â êÆ âÆ Á˵à ç°ÁÅðÅ ÃêñÅÂÆ ÕÆå¶ ÜÅºç¶ Ôé ¢ ÇÂÔ Çå§é¶ ÚÆÜź ÃæÅéÕ êµèð å¶ éÔƺ Ô°§çÆÁź Áå¶ À°é·Åº 鱧 Ô¯ð ÃæÅéź 寺 ÖðÆÇçÁÅ ÜÅäÅ ÚÅÔÆçÅ ÔË, Ü篺 ÇÕ ÃæÅéÕ å½ð Òå¶ ÇåÁÅð ÕÆåÅ ÜÅä òÅñÅ ìÅÜðÅ ìÜðÅñ çÅ Õ¯ÂÆ ñËäç¶ä éÔƺ ÔË ¢ éåÆܶ òܯº, í¯Üé çÆÁź ÁÅçåź ìçñ ×ÂÆÁź Ôé, ܯ À°Ôéź 鱧 ìÅÔðñÆÁź òÃåź òµñ òè¶ð¶ Çéðíð ìäÅÀ°ºçÆÁź Ôé¢
ÁÅÂÆàîź (ÃÅðäÆ A ò¶Ö¯) ìÅÜð¶ çÆ ÕÅôå 鱧 ØàÅÀ°ä çÆ Ú°ä½åÆ éÅñ éÇܵáä ñÂÆ Õ¶ÁÅð¶êƶòÆÁÅÂÆÁËÃ é¶ ÇÕÃÅéź çÆ Á×òÅÂÆ ÕÆåÆ ¢ ÇÜà ÇòÚ ìÅÜðÅ ëÃñź 鱧 î°ó ððÜÆå Õðé ñÂÆ Õ¶ðòÅòÅñ ê§ÚÅÇÂå çÆ Á×òÅÂÆ ÕÆåÆ ×ÂÆ ¢ åÕðÆìé ç¯ çÔÅÇÕÁź 寺 ÇÕÃÅéź Áå¶ ìÅ÷ÅðÆ ÇÕÃÅéź ñÂÆ ÕÂÆ îÆÇà§×ź ÕÆåÆÁź ×ÂÆÁź Ãé, Õ¶ðòÅòÅñ ç¶ ÇÕÃÅé Ö¶å ÇòÚ ÕµÚ¶ Áå¶ ÇêÁÅ÷ çÆ Øµà÷îÆé Òå¶ Ö¶åÆ Õðç¶ Ôé, ÇÜÃ å¶ À°Ô êÇÔñź ìÅÜð¶ çÆ
ðËºÕ ëÃñ / Çí§é
ðËºÕ êÕòÅé A
(ÇêÛñ¶ E-H ÃÅñ 寺 òµè)
ÛÅà Áå¶ ìÅÜð¶ çÆ ðìóÆ
A
ÚÅÔ
B
ÕäÕ çÆ ð¯àÆ
ç°µè Áå¶ ìÅÜð¶ çÆ ðìóÆ B
ð¯àÆ - ìÅÜðÅ
C
ð¯àÆ - ìÆÜÅç (×zÅî Áå¶ Ü½º) C
D
ð¯àÆ - ÇåéÅÜÅ
ìÅÜðÅ ð¯àÆ ÇÃðë ÃðçÆÁź ÇòµÚ
D
çÅñ ÚÅòñ
ÇÜò¶º àƺâÅ, ÇêÁÅ÷,ׯìÆ, ñ¯ÕÆ
(×zÅî, ܽº Áå¶ ÕäÕ) E
Ãì÷ÆÁź ×zÅî, ×, À°ðç
E
F
ÕóÆ ì¶Ãä çÆ ×ðÅî éÅñ
F
G
çÅñ - ìµàÆ - Ú°ðî
G
H
Çêå¯ó (ÛÅà Áå¶ ì¶Ãé)
H
I
ÚéÅ î§×¯âÆ, ì¶Ãé ×µàÅ
I
A@
ìÅÜð¶ çÆ ÇÖÚóÆ
A@
AA
ìÅÜðÅ ÇÖÚóÆ
AA
Ö¶åÆ Õðç¶ Ô°§ç¶ Ãé ¢ ÚðÚÅ ç½ðÅé ; è§é±ðÅî êzÜÅêåÆ, çôðµæ ÇçØ, è§éÕ¯ðÆ ç¶òÆ, Ã§å¯ ç¶òÆ, ééïÅî ÜÅàòÅ, ק×Å ðÅî Üåò, ðØ° òÆð Áå¶ Ô¯ðéź Õ¶ðòÅòÅñ Çê§â ç¶ ñ¯Õź é¶ ìÅÜð¶ ç¶ ñÅíź ìÅð¶ Ô¶á ÇñÖ¶ çնå Ççµå¶ :- ìÅ÷ðÅ åñÔàÆ, îÅð±æñ, ãñÅä òÅñ¶ Ö¶åðź ÇòµÚ òèÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË Áå¶ ìÔ°å ÔÆ Øµà Áå¶ ÁÚÅéÕ ìÅÇðô éÅñ Ô¯ä òÅñÆ îÅóÆ Ö¶åÆ (ÇÜò¶º ÇÕ ÃÅⶠկñ ðÅÜÃæÅé ÇòµÚ ÔË) ÇÕÀ°ºÇÕ ÇÂÔ ÇÂµÕ Ã¯ÕÅ ÃÇÔäôÆñ ëÃñ ÔË ¢ ÇÕÀ°ºÇÕ ÃÇÔäôÆñ ëÃñ ÇòµÚ ìÔ°å ÃÅðÆÁź ÚÆ÷ź çÆ ÷ð±ðå éÔƺ Ô°§çÆ (ÇÜò¶º ÇÕ ðÃÅÇÂäÕ ÖÅç, ÕÆàéÅôÕ, ÔÅÂÆÇìzâ ìÆÜ, ÁÅÇç), Áå¶ ÇÂà 鱧 ÇîÕà êñźà êzäÅñÆ ÇòÚ òèÅÇÂÁÅ ÜÅ ÃÕçÅ ÔË , ëÿÆçÅð Áå¶ å¶ñ ç¶ øñź ç¶ éÅñ ¢ ÇÂÔ ìÔ°å ÔÆ ê¯ôÕ Áå¶ ÃòÅç òÆ ÔË¢ ÇÂÔ ÃðçÆ ç¶ ç½ðÅé ÇéµØ, å§çð°ÃåÆ Áå¶ åÅÕå êzçÅé ÕðçÅ ÔË ¢ ÁÅêäÆ Øµà ñÅ×å ÕÅðé, ÇÂÔ Çê§âź ÇòµÚ ×ðÆìź ñÂÆ ÁÃÅéÆ éÅñ êÔ°§Úï¯× ÔË ¢ ìÅÜðÅ ÜÅéòðź ñÂÆ ÇÂÕ ìÔ°å òèÆÁÅ ÚÅðÅ (ÔðÅ Áå¶ Ã°µÕÅ ÕÅóìÆ) òܯº Õ§î Õðç¶ Ôé ¢ ìÅÜðÅ ÜÅéòðź ç¶ ÇÂñÅÜ Õðé ñÂÆ çòÅÂÆÁź ÇòÚ òðÇåÁÅ ÜźçÅ ÔË ¢ ìÅÜðÅ ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
17
ÃæÅéÕ ÃµÇíÁÅÚÅð çÅ ÇÂµÕ ÇÔµÃÅ ÔË (ìÅÕà A ò¶Ö¯) ¢ ÇÂµÕ òÅð Ü篺 ÇÕÃÅéź 鱧 ÇÂà êzäÅñÆ ç¶ îÔµåò çÅ ÁÇÔÃÅà ԯÇÂÁÅ åź, ÕðËê¶òÃ é¶ Ô¶á Ççµå¶ ã§×ź çÆ ÃÔÅÇÂåÅ ÕÆåÆ: A) ðòÅÇÂåÆ Çîôðå êñźà êzäÅñÆ é±§ êÛÅÇäÁÅ; B) úÔéź ÇÕÃÅéź 鱧 ñµÇíÁŠܯ ìÅ÷ðÅ Çîñç¶ êçÅðæ ñËä ñÂÆ ÇåÁÅð Ôé Üź ܯ ðòÅÇÂåÆ Ö¶åÆ çÆ ðòÅÇÂåÆ Ö¶åÆìÅóÆ ç¶ å½ð å¶ Çîôðå ìÅÜð¶ ÁèÅðå ëÃñź çÆÁź êzäÅñÆÁź, ÇÜò¶º ÇÕ òðîÆ-Õ§ê¯ÃÇà§× Áå¶ ìÅÇÂúëðàÆñÅÂÆ÷ð ÁÅÇç 鱧 ÁÇíÁÅà Õðé ñÂÆ ïåé Õð ðÔ¶ Ôé ¢ ÇÕÃÅé Áå¶ ÇÕÃÅéÆ é±§ ÕÇîÀ±ÇéàÆ ÁËÕÃÚ¶ºÜ ñÂÆ ÕÇîÀ±ÇéàÆ ç¶ ÁËÕÃê¯÷ð ç½ð¶ ÁÅï¯ÇÜå ÕðÕ¶ ÃÔÅÇÂåÅ ÕÆåÆ ×ÂÆ ¢ ÇÂÕ êÇó·ÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ ÇÕÃÅé ð§çÅ ðÅî òðîÅ çÅ ç½ðÅ Õðé ñÂÆ ÇÂµÕ Ã§êðÕ ç½ð¶ çÅ ÁÅï¯Üé ç§åź ðÅî×ó· ÕÆåÅ Ç×ÁÅ ÃÆ, ܯ ïն, á§â, ÕÆó¶ Áå¶ ÇìîÅðÆÁź çÆ ÃÇÔäôÆñåÅ ç¶ éÅñ éò¶º ÇòÕñêź Áå¶ òµÖ òµÖ ëÃñź çÆÁź éòÆÁź ÇÕÃîź ñµíä çÆ Õ¯Çôô Õð ÇðÔÅ ÃÆ¢ ô°ð± ÇòÚ, Õ¶ÁÅð¶êƶòÆÁÅÂÆÁ˵à ÇÕÃÅéź 鱧 ìÅÜðÅ Áå¶ ìÅÜðÅ
ÁèÅðå ëÃñ êzäÅñÆ ç¶ êð§êðÅ×å ìÆÜź 鱧 òÅêà ÇñÁÅÀ°ä ñÂÆ À°åôÅÇÔå ÕÆåÅ¢ Çê§âź ç¶ ñ¯Õ ñ×í× ÁÅêä¶ ðòÅÇÂåÆ ìÆÜ ×°ÁÅ Ú°µÕ¶ Ãé ¢ ç°ÕÅéź 鱧 Ãòç¶ôÆ ìÅÜðÅ Áå¶ ÜòÅð ç¶ ìÆÜź 鱧 ÇÂÕµáÅ Õðé, ìçñä Áå¶ ìÚÅÀ°ä çÆ ÃÔ±ñå Õ¶ÁÅð¶êƶòÆÁÅÂÆÁ˵à òµñ¯º ÇçµåÆ ×ÂÆ ¢ ðòÅÇÂåÆ ìÅÜðÅ ìÆÜ çÆ ÖðÆç éÅñ, G èÅé (õå ÁéÅÜ ÇÜò¶º - ìÅÜðÅ, îµÕÆ, ðÅÂÆ, ܽº, ÜòÅÔð, åð, ܽº) éÅñ ÇîñÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ Áå¶ ëÃñ çÅ ÁÅï¯Üé ÕÆåÅ Ç×ÁÅ¢ Çê§ â ÇòµÚ, îÇÔñÅ Ãî± Ô Åº é± § îÇÔñÅ î§ â ñ (ÁËÃ.Á˵Ú.ÜÆ.) ÕÇÔ§ç¶ Ôé ¢ Ãî±Ô Ôð îÔÆé¶ ÇÂÕµåð Ô°§çÅ ÔË Áå¶ éÅñ ÔÆ éÅñ ìµÚå ÕðçÅ ÔË ¢ ÇÂà Ãî±Ô ÇòµÚ, ÇÂÔ ç¶ÖäÅ Ú§×Å ÃÆ ÇÕ î˺ìð ðÇÜÃàðź 鱧 ðµÖä Áå¶ ÕzËÇâà ç¶ Õ§îÕÅÜ çÅ êzì§èé Õðç¶ Ôé ¢ Á½ðåź ç¶ î˺ìðź 鱧 À°é·Åº ÃæÅéź ç¶ ÁËÕÃê¯Üð ç½ð¶ ñÂÆ ÇñÜÅÇÂÁÅ Ç×ÁÅ ÇÜµæ¶ À°é·Åº é¶ ÕÂÆ ÇÕÃî ç¶ ìÆÜ ò¶Ö¶ ¢ ðòÅÇÂåÆ ìÆÜź çÆ êÔ°§Ú ÇòµÚ ðèÅð Õðé ñÂÆ, ÁËÃ.Á˵Ú.ÜÆ é¶ ìÆÜ ìËÕź çÆ ÇÃðÜäÅ ÕÆåÆ ¢ îÇÔñÅ î§âñ é¶ ìÆÜź 鱧 Ãà¯ð ÕðéÅ ÁÅð§í ÕÆåÅ Áå¶ ÇÂÔ ç¯ò¶º ÔÆ Á§çð±éÆ î˺ìðź Áå¶ Ãî±Ô ç¶ ìÅÔðñ¶ ñ¯Õź 鱧 òÆ êzçÅé ÕðéÅ ô°ð± Õð ÇçµåÅ ¢
ìÅÕà A: ìÅÜðÅ, ÃæÅéÕ ÃµÇíÁÅÚÅðź ÇòµÚ ÇÂÃç¶ ìÔ°å ÃÅð¶ À°êï¯× ׯòðèé ÇåÀ°ÔÅð (çÆòÅñÆ ÇåÀ°ÔÅð çÅ ç±ÜÅ Ççé) çÆ ê±ðò çÇèÁÅ ÒÒÁéÕ°àÒÒ ðÅÜÃæÅé ÇòÚ îéÅÇÂÁÅ ÜźçÅ ÔË Ãî°µÚÅ íÅÂÆÚÅðÅ ÇÂÕµáÅ Ô¯ ÜźçÅ ÔË Áå¶ ÇÂà ÇòÚ TÖÅçÆ-ìÅ÷ðÅT éź çÅ ÇÂµÕ Çòô¶ô ÇòÁ§Üé ÔË Ü¯ ìÅÜð¶ çÅ ÇåÀ°ÔÅð ÔË
TîÕð çÕzźåÆT
çÆ ê±ðò çÇèÁÅ Òå¶ ìÅÜðÅ çÅé Õðé çÆ ÇÂµÕ ðÆå òÆ ÔË Çåñ (Çåñ) 鱧 ÇîñÅ Õ¶ ÚêÅåÆ ìäÅÀ°äÅ TîÕð çÕzźåÆT ç¶ Ççé ô°µè î§ÇéÁÅ ÜźçÅ ÔË ÚÅúñÆ (ۯචìÅÜð¶) ç¶ ñµâ± îÔźÇôòðÅåðÆ çÆ ê±ðò çÇèÁÅ Òå¶ ìäŶ ÜÅºç¶ Ôé ÔË
Tìâê°ÁźT - çà åðź çÅ
ÁéÅÜ ; ìÅÜðÅ, ÜòÅð, îµÕÆ, ÚéÅ, Çåñ, ÚÅòñ, ÕäÕ, ܽº, î¯æ, î±§× ÇîñÅÇÂÁÅ Áå¶ ÇÂµÕ Õñô ÇòÚ íÇðÁÅ ÜźçÅ ÔË Áå¶ çÇôÔðÅ ÇåÀ°ÔÅð çÆ ê±ÜÅ ÇòÚ òðÇåÁÅ ÜźçÅ ÔË TÕñô ê±ÜÅT ç¶ ç½ðÅé, ìÅ÷ð¶ ç¶ ìÆÜ ô°í ÕÅîéÅòź ñÂÆ Õñô ç¶ æµñ¶ ëËñŶ ÜÅºç¶ Ôé ÇÂÕ ðÃî TÕ§×äÅ Ö¶ñäÅT, ÇòÁÅÔ ç¶ Á×ñ¶ Ççé ÕÆåÆ ÜźçÆ ÔË, ÇÜà ç½ðÅé ñÅóÆ Áå¶ ñÅóÅ ÇÂÕ-ç±Ü¶ Òå¶ ìÅÜð¶ ç¶ ìÆÜ Ã°µàç¶ Ôé ÇÂÕ Ô¯ð Ü篺 TìµÚ¶T çÅ Üéî êÇðòÅð ÇòÚ Ô°§çÅ ÔË åź À°Ã ÃÅñ Òâ°§âÒ ðÃî Òå¶ ×òźâÆÁź 鱧 ìÅÜð¶ çÆ ÖÆð Ô¯ñÆ ç¶ ÇåÀ°ÔÅð Òå¶ ò§âÆ ÜźçÆ ÔË ê§ÛÆÁź ñÂÆ Ãí 寺 òèÆÁÅ ÃæÅéź çÆ Ãźí-çíÅñ Õðé ñÂÆ, Ôð ð¯÷ TÚ¯×Å êÅÀ°äÅT ìÅ÷ð¶ 寺 ìÇäÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ , ì÷Åðź Áå¶ î§çðź ç¶ Ã§×zÇÔ ÇòÚ ê§ÛÆÁź çÅ êzì§èé Õðé òÅñÆ ÇÂµÕ êzäÅñÆ î½Ü±ç ÔË ÇÂö åð·Åº TÚÆåÅòñT ÇÂÕ Ô¯ð ðÆåÆ ÔË, íÅò ìÅÜð¶ çÅ ÕÆóÆÁź 鱧 Ö°ÁÅÀ°äÅ Õ¶ðòÅòÅñ Çê§â ç¶ ÇÕÃÅéź é¶ ÇÂÔ ×µñ òÅÇêà ÕðéÆ ô°ð± Õð ÇçµåÆ ÇÕ ÇêÛñ¶ Ã ÇòÚ À°é·Åº ç¶ îÅê¶ ÇîÕÃâ ëÃñ» ñ×ÅÀ°ºç¶ Ãé - ìÅÜðÅ ëñÆÁź éÅñ À°µÇ×ÁÅ Ô¯ÇÂÁÅ (ÇÜò¶º À°ðç Áå¶ î±§×) Áå¶ ÇåñÃÆÁÅ (Çåñ Áå¶ ÃËÃî), ÇåéÅÜÅ (Çå§é ÁéÅÜ- ܽº, ÚéÅ, ׶Ա) ×À±ÚéÆ (ܽº Áå¶ ×¶Ô±), ì¶ÜÅç (ܽ Áå¶ ÚéÅ), G èÅé (õå ÁéÅÜ ÇÜò¶º - ìÅÜðÅ, îµÕÆ, ðÅÂÆ, ÕäÕ, ÜòÅð, ÇêÁÅðÅ îàð Áå¶ Ü½º ÇÂà åð·Åº, ÇÕÃÅéź é¶ ÇÂÔ ÜÅäéÅ ô°ð± Õð ÇçµåÅ ÇÕ ê°ðÅä¶ ìÅÜð¶ Áå¶ ìÅÜð¶ñ ÇîÕà ëÃñź çÆ êzäÅñÆ ì½ÇèÕ ÇÕÃî çÆ ÃÆ
18
ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
ÁÅÂÆ (Çîñà éËàòðÕ ÁÅë ǧâÆÁÅ) ÇÕÔÅ ÜźçÅ ÔË, ç¶ ÇÂµÕ î˺ìð ç¶ å½ð å¶, ÇÂµÕ Ú§×Æ ìÅÜðÅ éÆåÆ ñÂÆ ñÅÇì§× Áå¶ òÕÅñå Õðé ç¶ ïåé ÕÆå¶ ×¶ Ôé ¢ ÁÃƺ ìÅÜðÅ î°ÇÔ§î ÇòÚ ìÔ°å ÃÅð¶ ÇòÇ×ÁÅéÆ, âÅÕàð, ÇÕÃÅé ç×áé Áå¶ ÖêåÕÅð ç×áé ôÅîñ Ô°§ç¶ Ôź ¢ ìÔ°å ÃÅð¶ Ãî±Ôź ç¶ ÃÇÔï¯× éÅñ Áå¶ ðÅÜÃæÅé ç¶ (Á˵î êÆ, Ãðê§Ú, âÅÕàðź, ÇòÇ×ÁÅéÆ, ê§Ú, Áå¶ ÇõÇÖÁÕź ÁÅÇç Ãî¶å) IB é°îÅǧÇçÁź ç¶ êµåðź ç¶ éÅñ, ÁÃƺ ÁÅêä¶ Ö¶åÆìÅóÆ î§åðÆ Áå¶ î°µÖ ðòÅÇÂåÆ ëÃñÆ ÚµÕð 鱧 ÃîÞä ñÂÆ îÇÔñÅ ÇÕÃÅéź éÅñ ×µñìÅå î§åðÆ é±§ ìÅÜðÅ î°ÇÔ§î ÇÚµáÆ í¶ÜÆ ÔË ìçñ¶ ÇòÚ Ôð¶Õ î˺ìð ìÆÜ ìËºÕ ç¶ ÁÅÕÅð 鱧 Áå¶ ÇÂÔ îÆâÆÁŠ鱧 òÆ ÜÅðÆ ÕÆåÆ ÔË¢ òèÅÀ°ä ñÂÆ À°Ã ç°ÁÅðÅ À°èÅð ñ¶ ׶ ìÆÜź çÆ îÅåðÅ . æ¯ó·¶ ÇÜÔ¶ òÅè¶ éÅñ òÅêà ÕðçÅ ÔË ¢ ìÆÜź çÅ ÁÅÃÅéÆ éÅñ Tܧ×ñ (êô±) - êô±-êÅñä-Ö¶åÆ Çåz¶ÕT ç°ÁÅðÅ Ãà¯ð¶Ü Õðé ç¶ éÅñ-éÅñ ìÆÜź 鱧 òµÖ-òµÖ ÕÆÇóÁź Çê§âź ç¶ ê¶Ãà¯ðñ Ãî±Ôź ç¶ ÇàÕÅÀ± ÁÅòÅÃÆ é±§ À°åôÅÇÔå ç°ÁÅðÅ ÔîÇñÁź 寺 ìÚÅÀ°ä ñÂÆ, ÇÂµÕ ÃàÆñ ç¶ Õ§à¶éð Õðé ñÂÆ Á˵î ÁÅÂÆ Á˵é ú ÁÅð (ðÅÜÃæÅé ç¶ ìÅÜð¶ çÅ Ãî±Ôź 鱧 ÕðÅêÅÇòà ç°ÁÅðÅ êzçÅé ÕÆå¶ ×¶ Ãé ¢ ìÆÜ é˵àòðÕ) çÆ ÃæÅêéÅ òÆ ÕÆåÆ ¢ Õz¶ê¶ÇòÃ é¶ ÃæÅÂÆ ìËÕź ç¶ éåÆܶ òµÜ¯º, Á½ðåź ðòÅÇÂåÆ ìÆÜź çÆ ÃźíÖ¶åÆìÅóÆ ñÂÆ î°ÇÔ§î ÜÅðÆ ðµÖÆ ÔË; ðòÅÇÂåÆ Çîôðå çíÅñ ÕðéÆ ô°ð± ÕÆåÆ, ÔÅÂÆÇìzâ ìÆÜź Òå¶ ÇéðíðåŠ鱧 êñźà êzäÅñÆÁź, ðòÅÇÂåÆ ìÆÜ, ÖÅà ÕðÕ¶ ðÅÂÆ, ×zÅî, صà ÕÆåÅ Áå¶ éÅñ ÔÆ éÅñ îÇԧ׶ ÔÅÂÆÇìzâ ìÆÜ ÖðÆçä àÅð Áå¶ ìÅÜðÅ ñÂÆ òÕÅñå Õðç¶ Ôź ¢ éËàòðÕ ç¶ ç¶ ÖðÚ¶ òÆ Øµà ÕÆå¶ Ôé ¢ ÷ðƶ, ÁÃƺ ÃðÕÅð 鱧 Ö¶åÆìÅóÆ ÁËÕÃàËéôé öòÅòź ðòÅÇÂåÆ Üñ Ãð¯åź ç¶ êÅäÆ çÆ Ã§íÅñ Áå¶ ðÅÔƺ ìÅÜðÅ Áå¶ Ô¯ð ðòÅÇÂåÆ ëÃñź ç¶ ìÆÜź çÆ ÃêñÅÂÆ î°ð§îå Òå¶ Õ°Þ êzçðôé ÕÆå¶ ×¶ Ãé, ×§ç¶ êÅäÆ ç¶ ïÕÆéÆ ìäÅÀ°ä çÆ î§× ÕÆåÆ ÔË; ìÅÜðÅ çÆ Õ°µàÆ/ÕâìÆ é±§ ðÆÚÅðÜ çÆ ÃÔ±ñå ñÂÆ à˺Õź 鱧 ÇÃñÅÂÆ Áå¶ â±§ØÅ ÕÆåÅ ÃðÕÅð ÚÅðÅ ç¶ ì˺Õź ç¶ ÇԵö òܯº ÖðÆç¯ Áå¶ ÁéÅÜ Ã ÜÅäÅ, Üñ- êzíÅòÆ ÇÂñÅÜ Ãî¶å, êô±Áź ñÂÆ êÅäÆ çÆ ç½ðÅé ÃêñÅÂÆ Õð¯, ðÅôé çÆÁź ç°ÕÅéź (êÆ âÆ Á˵Ã), À°êñìèåÅ Áå¶ Øð¶ñ± òð寺 ñÂÆ êÅäÆ çÆ À°êñìèåÅ Áź×éìÅóÆ Áå¶ Çîâ ⶠîÆñ ÃÕÆîź ðÅÔƺ ìÅÜðÅ ò§â¯; ÇòÚ Ã°èÅð ÕðéÅ ¢ ÕzÅêÅÇòà çÆ îçç éÅñ ÕÇîÀ±éàÆÁź Áå¶ Çê§â êµèð Òå¶ ÕÇîÀ±ÇéàÆ îËé¶Üî˺à ò¶ÁðÔÅÀ±ÇÃ§× é¶ Ãí 寺 ê°ðÅä¶ ìÅÜð¶ Ö¶åÆìÅóÆ ÜîÆéź ÇòµÚ ÃÇæå ÃæÅêå ÕÆåÆ ¢ Õ¶ðòòÅñ Çê§â ÇòµÚ ç¯ Ãí 寺 ê°ðÅä¶ Ü¯Ôâ çÆ î°ð§îå ÕÆåÆ ¢ ÇÂà 寺 ÇÂñÅòÅ, ê½ÇçÁź, ÚÅðÅ ëÃñź, êô±Áź Áå¶ ê§ÛÆÁź 鱧 êÅäÆ ç¶ä ñÂÆ êÅäÆ çÆ Ã§íÅñ ñÂÆ ÕÂÆ Ö¶ñ (êÅäÆ ç¶ Ãð¯å) ìäŶ ׶ Ôé¢ ÇÂµÕ ÇòôÅñ éËàòðÕ, ÇÜÃ鱧 Á˵î ÁÅÂÆ Á˵é ìÅÜð¶ ç¶ éÅñ Çîôðå Ö¶åÆ êzäÅñÆ é¶ AC@@ îµÞź, G@@@ ìµÕðÆÁź, E@ ×Åòź, C@@ í¶âź Áå¶ Õ¶ðòÅòÅñ ç¶ Çê§â ÇòµÚ E@ دÇóÁź ñÂÆ ÚÅð¶ çÆ Ã°ðµÇÖÁÅ ïÕÆéÆ ìäÅÂÆ ÔË
î°µÖ éåÆܶ éÅ ÇÃðë Õ¶ðòÅòÅñ ê§ÚÅÇÂå ÇòÚ ÔÆ Ãׯº ÁÅñ¶ ç°ÁÅñ¶ ç¶ Çê§âź ÇòÚ òÆ ê°ðÅä¶ ÇîñŶ ׶ Çîôðå êçÅðæź çÆ êzòÅé×Æ Áå¶ ×¯ç ñËäÅ Ç÷ÁÅçÅ ÔË ¢ ÇÂÔ Õ¶ðòÅòÅñ Áå¶ AD ×°ÁźãÆ Çê§âź ÇòÚ ÇÕÃÅéź çÆ Ç×äåÆ å¯º Ãêµôà ÔË ÇÕ ìÅÜð¶ çÅ ìÆÜ ìÆÇÜÁÅ ÜÅ ÇðÔÅ ÔË Áå¶ ìÆÜź 鱧 صà ñÅ×å òÅñÆ Ö¶åÆìÅóÆ ç¶ éÅñ ÇîñÅÇÂÁÅ ÜźçÅ ÔË ¢ ÕðÆì AGG ÇÕÃÅé Ô°ä ÃæÅÂÆ Ö¶åÆìÅóÆ çÅ ÁÇíÁÅà Õð ðÔ¶ Ôé ¢ Ö¶åÆìÅóÆ çÆÁź ÃæÅÂÆ êzäÅñÆÁź 鱧 ÃòÆÕÅð Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅéź çÆ ñÆ÷ŠdzâÆÁÅ, ê³ÜÅìÆ Ã³ÃÕðé, d;zpo 2018
www.leisaindia.org
Õ¶ðòÅòÅñ ÇòÚ ìÅÜðÅ ÁÅèÅðå ëÃñź çÆ òð寺 Õðé òÅñ¶ ÇÕÃÅé
Ç×äåÆ ÇòµÚ òÅèÅ ÕðÕ¶, Ö¶åÆìÅóÆ çÆ À°åêÅçÕåÅ Áå¶ ÃÇæðåÅ ÇòµÚ ðèÅð Ô¯ÇÂÁÅ ÔË ¢ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਤਿਮਾਹੀ ਦੇ ਨਿਊਜ਼ਲੈਟਰ
"ਦੇਵਬਾਣੀ ਮੁੜ ਬਾਤ" ਦੇ 7 ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਬਰਾਮਦ ਤੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਫਸਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ' ਤੇ ਸਥਾਨਕ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ 'ਤੇ ਅਸਰਦਾਰ ਸੰਸਾਧਨ ਸੰਚਾਰ ਸਮੱਗਰੀ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਸਵੈ-ਸਹਾਇਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਵਾਇਤੀ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ 'ਬੀਜ ਬੈਂਕਾਂ' ਨੂੰ ਹੋਰ 4 ਪੰਚਾਇਤਾਂ / ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾਇਆ - ਕਾਲੀਖੋਲ, ਬੰਧੇ ਕਾ ਬਸ, ਕਾਗਪੁਰ ਅਤੇ ਬਖ਼ਤਪੁਰਾ ।
20 ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਵਿਚ ਨੈਟਵਰਕਿੰਗ ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬੀਜ ਐਕਸਚੇਂਜ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਵੀ ਿਦੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
ਸਿਆਸਤਦਾਨਾਂ, ਐਨਜੀਓ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਯਤਨਾਂ ਨੇ ਕੌਮੀ ਖੁਰਾਕ
ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕਰਨ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ । ਵਕਾਲਤ
ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੁਣ ਬਾਜਰਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਘੱਟ-ੋ ਘੱਟ ਸਮਰਥਨ ਮੁੱਲ (ਐਮ ਐਸ ਪੀ) ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।
Áîé ÇÃ§Ø Áå¶ êzÇåíÅ ÇÃïçÆÁÅ ÇÕzôÆ ÁòÅî êÇðÃÇæÇåÕÆ ÇòÕÅà çÃæÅé (Õ¶ ÁÅð ¶ êÆ Â¶ òÆ ÁÅÂÆ Á˵Ã) àz¶Çé§× Ã˺àð êzÅÚÆé í°ðÅÇõè, êÆ.ú. ÕÅñÅ Õ°Áź Áñòð - C@A@@A, ðÅÜÃæÅé, íÅðå ÂÆ î¶ñ: krapavis_oran@rediffmail.com
ਰਾਜਸਥਾਨ (ਐੱਮ ਆਈ ਐੱਨ ਓ ਆਰ) ਦਾ ਬਾਜਰਾ ਨੈੱਟਵਰਕ, ਇਸਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਅਤੇ ਐੱਮ ਆਈ ਐੱਨ ਆਈ Source: Reviving millets, reconnecting to cultures LEISA India, December 2017 ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਨੈਟਵਰਕ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋ,ਂ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗ,
Follow us on: www.facebook.com/Leisaindiamag
@LeisaIndia