ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
1
ùfAiû A ò@û
aòùgh IWò@û iõÄeY
G[ôùe ùfAiû A ò@ûùe _ìaðeê _âKûgòZ AõeûRú bûhûe KòQò aQûaQû cìk ùfLûKê IWò@û bûhûùe iõKkòZ Keû~ûAQò û
Ieúiû ù_ûÁ aûKè - 51, Rò._ò.I,bìaù^gße 751001
www.orrissa.co.in, E-mail: orrissabbsr@gmail.com
G.Gcþ.A. `ûCù i^þ ^õ-204, 100 `òUþ eòw ùeûWþ, ù`Rþ 3, a^gueú 2d cjfû, 3d ùiû_û^, aûwûùfûe 560085 ù`û^ ^õ :+91-080-26699512, 26699522 `ûKè ^õ: +91-080-26699410 A ùcf : leisaindia@yahoo.co.in @¤l - gâú. Pòe^þRòbò iòõ, @ûA.G.Giþ.(@aie _âû¯) ùKûhû¤l - gâú aò.ùK. gòbþeûcþ ibý - Wÿü. bò[f eûR^, Wÿü. Gcþ . cjûù\aû®û Wÿü. G^þ. Rò. ùjMþùWÿ, Wÿü. Uò. Gcþ. ZýûMeûR^, _âù`ie. bò. aòebù\âdû Wÿü. G. eûR^Ü Wÿü. ùbuùUiþ ZûMZþ Wÿü. iàòZû ù_âcP¦e cêLý iõ_û\K - ùK. bò. Giþ. _âiû\ _eòPûk^û iõ_û\K - Uò. Gcþ. eû]û @^êaû\ @eêYòcû ÊûAñ IWÿò@û iµû\^û I @^êaû\ ic^ßd aògßùcûj^ cjû«ò, Ieúiû @^êaû\ iõù~ûR^û _ì òðcû, G.Gcþ.A `ûCù i^þ _âgûi^òK @]ôKûeú aúYû, G.Gcþ.A `ûCù i^þ @kueY I cê\âY fò_òÄû^þ, bìaù^gße _âz\ `ùUûPòZâ Ieúiû `ùUû fûAùaâeú ùfAiû _ZâòKû @^ýû^ý iõKk^ fûUò^þ @ûùceòKû, Aù ûù^iò@û, _½òc @û`âòKû, aâûRòfþ iõÄeY ùfAiû A ò@û _ZâòKû @^ýû^ý @û kòK iõÄeY jò¦ò, ùZfêMê, Zûcòfþ, _¬ûaú , K^ÜW Gaõ ceûVú (iõ_û\^û c kú Ze`eê _ZâòKûe Cù gýKê ~[ûiû¤ iVòKþ bûùa C_iÚû_^ KeòaûKê icÉ ~^ô ^ò@û~ûAQò û ùZùa G[ôùe _âKûgòZ ùfLûMêWòKe iZýûiZý _ûAñ iõ_éq ùfLK jó \ûdú ejòùa û )
còùReò@e
(MISEREOR)
_âòd _ûVK, _eòùag ijûdK Kéhò aýaiÚû cêLýZü ùR÷a i´kMêWÿòKe _ê^aðýajûe C_ùe _~ðýùaiòZ û Gjò Pûh aýaiÚûùe Pûhe ùa÷RðýaÉêKê _ê^üaðýajûe Keû~ûA Rcòe C_ôû\KZû aé¡ò Keû~òaû ij Rcòùe ù_ûhYPKâ _âKâòdû iKâòd ùjûA[ûG, ~ûjû\ßûeû Pûhùe Lyð Kcþ jêG Gaõ ^M\ fûb aé¡ò _ûA[ûG û Gjò _âKòâdûMêWÿòK PûhKê fûbR^K Keòaû ij a ðcû^ aògßùe ù\Lû~ûC[ôaû aòbò^Ü iciýû ~[û lZòKûeK Mýûi ^òMðc^Kê Kcþ Keò[û«ò I _eòùag _eòa ð^ _eòù_âlúùe Rcòe ij^gúkZû aé¡ò Keò[û«ò û Gjò ic^ßòZ Pûh _âKâòdûùe Rcòe ùMûUòG `ife ùa÷RðýaÉê @ûC GK `ifùe LZ jòiûaùe aýajûe Keû~ûA[ûG û C\ûjeY Êeì_ `ife @aùghûõg _gêLû\ý jòiûaùe aýajûe ùjûA[ûG Gaõ _gêcû^ue ck `if _ûAñ CyùKûUúe LZe Kû~ðý Keò[ûG û _ZâòKûUòùe ^òRe @^êbìZò aû ò[ôaû icÉ Pûhúcû^u _ûLùe @ûùc KéZm û @ûùc @ûc _ûVK, gêbûKûõlúcû^uê c¤ ]^ýaû\ ù\CQê ù~Cñcûù^ @ûcKê ùicû^ue ^òe«e cZûcZ, ijù~ûM, mû^e @û\û^ _â\û^ KeêQ«ò û iõ_û\K
ùfAiû
ÊÌ aûjý ijûdZû I iÚûdú Kéhò C_ùe @û]ûeòZ ùfAiû _ûeòùagòK Kéhò _âYûkúùe ^òRe C_ôû\^ I C_ûRð^ aé¡ò KeòaûKê Pûjêñ[ôaû Pûhúcû^u _ûAñ GK ùa÷hdòK I iûcûRòK aòKÌ û ùfAiûùe iÚû^úd i´k I _âûKéZòK iõiû]^ MêWòKe iêaýajûe Gaõ @ûagýK iÚùk aûjý iû]^ MêWòKe iêelòZ I _âbûaò aýajûe iõ_KðòZ gòlû còùk û Gjû ^òRÊ mû^, \lZû, cìfýùaû], iõÄéZò I iõMV^ @û]ûeùe ^òRe baòhýZ MV^ KeòaûKê Pûjêñ[ôaû cjòkû, _êeêh I ùMûÂúMêWòK ^òcù« C òÁ û Kéhòùe C^ÜZú Gaõ _eòa ðòZ _eòiÚòZò I @ûagýKZû @^êiûùe Gjûe _âùdûM _ûAñ Pûhú I Kcðú cû^u iûc[ðý MV^ \òMùe ùfAiû ùjCQò GK ijbûMú bò òK _âKâòdû û ùfAiû ù\gú mû^ùKøgk I aòmû^ i¹Z mû^MêWòKê GKûVò Keò[ûG Gaõ Gjûe @û^êiwòK aòKûg _ûAñ ~[û~[ _\ùl_ ù^aûKê ^úZò ^ò¡ðûeK cû^uê _âbûaòZ Keò[ûG û ùfAiû ùjCQò GK iõmû, GK _^Úû I GK eûRù^÷ZòK @ûjßû^ û
còùReò@e - aòKûg ùlZâùe ijù~ûM _ûAñ 1958 ciòjûùe Rcðû^ Kû[fòK aòg_þ iõN \ßûeû còùReò@e iÚû_òZ ùjûA[ôfû û MZ 57 ahð]eò còùReò@e @û`âòKû, Giò@û Gaõ fûUò^þ @ûùceòKû @û\ò ù\g MêWòKùe \ûeò\âý aòeê¡ùe iõMâûc _ûAñ _âZògéZòa¡ ùjûA @ûiòQò û ]cð, RûZò I fòw ^òaðòùghùe _âZýK @bûaMâÉ cYòhe @ûagýKZû _ûAñ còùReò@ee ijûdZû C_f² û còùReò@ee \gð^ ùjCQò ^òù¿gòZ ùfûKcû^ue giqòKeY ^òù¿gòZ _âùPÁûKê ijù~ûM Keòaû û Gjû iÚû^úd @^êÂû^, Pyð @^êÂû^, ùaieKûeú @^êÂû^, iûcûRòK @ûù¦ûk^ I MùahYû @^êÂû^ MêWòK ij bûMú\ûeú jòiûaùe Kû~ðýKeò[ûG û ijù~ûMú @^êÂû^ cû¤cùe Gjû jòZû]ôKûeú cû^u ij cògò iÚû^úd aòKûg _âKâòdû I _âKÌ Kû~ðýKûeúZûùe RWòZ ùjûA[ûG û ijù~ûMú @^êÂû^ cû^u ij cò k ò Z bûaùe cò ù Reò @ e _eò a ð ò Z _eò i Ú ò Z ò K ê iûcÜ û Keò [ ûG û (MISEREOR)
(www.misereor.de, www.misereor.org)
Ieúiû GK ùÊzûùiaú @^êÂû^ û Gjû Pûhú ù^ZéZß _âKâòdûùe Kéhòe iÚûdú aòKûg ^òcù« @û\òaûiú ajêk K§cûk I cûfKû^Mòeò Ròfäûùe MZ \êA \g§ò ]eò Kû~ðýeZ û KéhK iõMV^ cû¤cùe _ûeõ_eòK Pûhmû^ ùKøgke C^ÜZú, _ûeµeòK aòj^e iêelû I _âiûe, _âûKéZòK iõ_\ _eòPûk^û cû¤cùe lê\â I ^ûccûZâ Pûhúcû^ue iûaðùbøcZß elû \òMùe Kû~ðýKeêQò û @û\òaûiú cjòkû icaûd cû¤cùe Kéhò I RwfRûZ \âaýe _âKâòdûKeY Keò Rwf C_ùe ^òbðegúk ùMûÂúMêWòKe RúaòKû iêelû \òMùe Kû~ðýKeêQò û @^êÂû^ iõ_KðòZ @]ôK aòaeYú eê còkò_ûeòa û G.Gcþ.A. `ûCù i^þ ÊÌ aûjý ijûdZû bò K ò _âûKéZK ò iõ_\ _eòPûk^û _ûAñ iÚû^úd _ûeµeòK mû^ùKøgk Gaõ ^ì@û iéR^gúk ùa÷hdòK mû^ \ßûeû RúaòKûe C^ÜZò \òMùe Kû~ðý Keò[ûG û G.Gcþ.A. `ûCù i^þ \ûlòYûZý cûkbìcú @ ke lê\â Z[û ^ûccûZâ Pûhúcû^u ijòZ aòKÌ Kéh,ò mû^ùKøgke @bòa¡ é ,ò Zûfòc,þ aòKûg @^êÂû^MêWK ò ij iõ_éqò KeûAaû Gaõ @^êbZ ì ò @û\û^ _â\û^ \òMùe Kû~ðýKeò[ûG û Gjûe ùIßai þ ûAUþ VòKYû ùjCQò (ORRISSA)
(www.orrissa.co.in)
(AME Foundation)
(www.amefound.org)
ijûdZûùe G.Gcþ. A. `ûCù i^þ ij còkZ ò bûaùe Ieúiû @^êÂû^ \ßûeû _âKûgòZ ùjCQò û ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
2
RkR Rúacû^u _ûAñ _âûKéZòK aûiiÚû^e aòKûg
4
aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
GK ùMûÂúMZ _âKâòdû c^úg eûRue ùMûUòG _âRûZòe cûQcû^ue GKK Pûh aýaiÚûe _âiûe ùjaû\ßûeû RkR ùR÷ a -aò a ò ] Zû jâ û i _ûAfû, ~ûjûe _eò Y ûc Êeì _ C_ô û \KZû Kcò f û û C_ôû\^ jâûi _ûAaûeê Gjû C_ùe ^ò b ð e Keê [ ô a û Pûhúcû^ue Rúa^RòaòKû C_ùe aòeûU Kê_âbûa _Wÿòfû û cûQ Gaõ @^ýû^ý RkR Rúacû^ue _âûKéZòK aûiiÚû^ùe aòKûg @ûYò Rkúd ùR÷a aòaò]ZûKê _ê^üiÚû_^ Keòaû \ßûeû cjûeûÁâe ]úae iµâ\ûde ùfûKcû^uê Gjûe C_Kûe còkò_ûeòfû û
bìcò gê¡
09
cé òKû CaðeZû aé¡ò _ûAñ ùR÷a ùa÷RðýaÉêMêWÿòKê _ê^üaðýajûe lc Keòaû aòKûg \ûi, _â\ú_ Kêcûe ieKûe, cùjg Kêcûe XÿKe, iêgû« Kêcûe ^ûdK, iê\gð^ ùc÷û~ðýû, _âòd e¬^ Kêcûe, gòùb¦â Kêcûe, @eêY Kêcûe iòõ, aò._ò.b SûWÿ L e Lê ò Gaõ eû ô Rò f ä û e Pûhúcûù^ ^òRe `k aMòPûùe _~ðýû¯ ùR÷a ùa÷RðýaÉê C_ôû\ ^ Keê[ôaû MQ fùMA Gjûe iê`k _ûAQ«ò û `k MQ Pûeò_U cûUòKê Wÿûk, _Zâ \ßûeû @ûzû\òZ Keò eLò a û \ß û eû cé ò K ûe @û\ð â Z û, ù_ûhY Gaõ ùR÷ a ò K C_û\û^ aé ¡ ò _ûC[ôaûe ù\LòaûKê còkòQò ~ûjû MQMêWÿòKe aòKûg, iùZRZû Gaõ @ckùe _âZò`kòZ ùjûAQò û
Kéhò _eòùag aòmû^
iìPú_Zâ
13
_eòùag ijûdK Lû\ý aýaiÚû @bòcêùL e ô[û Kêcûe^þ Gaõ bûÄeb ù~ûgú ùR÷ a -_eò ù ag aò m û^ bò ò K @býûi @û_ùYAaû \ßûeû _e¿e ij iõgæòÁ ùR÷a icûR(aòb^ ò Ü MQfZû I Rcòe ùR÷a aòaò]Zû) I Gjûe _eòùage iõelY ùjaû ij ùeûRMûe c¤ aXÿa ò ûe iêù~ûM ejòQò û ùMûUòG Mûñùe ~\ò @Zò Kcþùe 50% Pûhú c¤ Pòe«^ Kéhò @býûi iaê @û_Yû«ò û ùZùa Gjû MâûcúY @[ð^úZòùe GK aWÿ ]eYe C^Ü ò @ûYòa û Pûhúcûù^ iùPZ^ ùjûA AzûKéZ bûaùe _eòùag ijYòK Kéhò-_eòùag aòmû^ bò K ò Lû\ý aýaiÚû \òMùe Kûc Keòaûe icd @ûiò _j ôQò ~ûjû Kéh-ò ùR÷a _eòùagKê iêelû Keòaû ij i´kKê _ê^aðýajûelc Keò_ûeòa û
4
RkR Rúacû^u _ûAñ _âûKéZòK aûiiÚû^e aòKûg GK ùMûÂúMZ _âKâòdû c^úg eûRue
9
bìcò gê¡ cé òKû CaðeZû aé¡ò _ûAñ ùR÷a ùa÷RðýaÉê MêWÿòKê _ê^üaðýajûe lc Keòaû aòKûg \ûi, _â\ú_ Kêcûe ieKûe, cùjg Kêcûe XÿKe, iêgû« Kêcûe ^ûdK, iê\gð^ ùc÷û~ðýû, _âòd e¬^ Kêcûe, gòùb¦â Kêcûe, @eêY Kêcûe iòõ, aò._ò.b
13 Kéhò _eòùag aòmû^ _eòùag ijûdK Lû\ý aýaiÚû @bòcêùL e ô[û Kêcûe^þ Gaõ bûÄeb ù~ûgú 17 i´k _ê^ü aò^òù~ûM Keòaûe ]ûeû Rúa^ ]ûeY ùg÷kúKê iêiÚ eLòaûe cûMð Riaúe i§ê Gaõ gòaû^¦ cûUû_ûUò
i´k _ê^ü aò^òù~ûM Keòaûe ]ûeû
17
Rúa^ ]ûeY ùg÷kúKê iêiÚ eLòaûe cûMð Riaúe i§ê Gaõ gòaû^¦ cûUû_ûUò ù R ÷ a _eòùag aòmû^ bò òK Pòe«^ K é h ò @býûi @û_ùYA i´kMêWÿòKe _ê^üaðýajûe Keòaû \ßûeû aûjý i´kMêWÿòK C_ùe ^òbðegúkZû jâûi _ûAaû ij @ûaRð^û c¤ Kcò[ûG û Rcòùe `if aòaò]Zû aé¡ò _ûAùf ù_ûhY Gaõ ùeûRMûe ^ò½òZ ùjaû ij aýqò M Z Êû]ú^Zû @ûiò a û KûeYeê Rúa^ùg÷kúùe C^Ü ò c¤ _eòflòZ ùjûA[ûG û flàú Gaõ gueû®ûu KûjûYúeê Gjû iêÆÁ û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
3
RkR Rúacû^u _ûAñ _âûKéZK ò aûiiÚû^e aòKûg GK ùMûÂúMZ _âKd òâ û c^úg eûRue ùMûUòG _âRûZòe cûQcû^ue GKK Pûh aýaiÚûe _âiûe ùjaû\ßûeû RkR ùR÷a-aòaò]Zû jâûi _ûAfû, ~ûjûe _eòYûc Êeì_ C_ôû\KZû Kcòfû û C_ôû\^ jâûi _ûAaûeê Gjû C_ùe ^òbðe Keê[ôaû Pûhúcû^ue Rúa^RòaòKû C_ùe aòeûU Kê_âbûa _Wÿòfû û cûQ Gaõ @^ýû^ý RkR Rúacû^ue _âûKéZòK aûiiÚû^ùe aòKûg @ûYò Rkúd ùR÷a aòaò]ZûKê _ê^üiÚû_^ Keòaû \ßûeû cjûeûÁâe ]úae iµâ\ûde ùfûKcû^uê Gjûe C_Kûe còkò_ûeòfû û cjûeûÁâe b ûeû Gaõ ùMû ò@û RòfäûKê icùÉ _êÃeòYúe Ròfäû ùaûfò RûY«ò û Gjò Ròfäûùe jRûe jRûe iõLýK _ûeµeòòK _êÃeòYú ejòQò û cjûeûÁâe _ìað aò\bð @ kùe [ôaû _êÃeòYú MêWÿòK \êA - Zò^ò gZû ú _ìaðeê ùMû gûiKcûù^ eûRý gûi^ Keê[ôaû icdùe Zò@ûeò Keû~ûA[ôaûe Gý÷ZòjûiòK Z[ý ejòQò û Gjò _êÃeòYú MêWÿòKê iÚû^úd bûhûùe GKè-cûfMêRûeú ùaûfò Kêjû~ûA[ûG û
MâûcÉeùe Gjò _ûeµeòK Rk C MêWÿòK GKû]ôK Kû~ðý _ûAñ aýajûe Keû~ûC[ôùf c¤ cêLýZü RkùiP^ Gaõ cûQPûh _eò @[ð C_ûRð^Kûeú Kû~ðýùe aýajûe Keû~ûA @ûiêQò û Iß û wûwû ^\ú_Vûùe aiaûi Keê [ ô a û ùfûKcû^u c¤eê ]úae iµâ\ûd ùfûKcû^u iõLýû _ûLû_ûLò 15% û Gjò iµâ\ûde ùfûKcûù^ @ûM icdùe
_âûKéZòK aûiiÚû^e aòKûg _ûAñ Zkò ùeû_û PûfòQò ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
4
iûeYú-1 _âRûZò aòaò]Zû Rk C e ^ûc
ùMûUòG ù_ûLeúùe [ôaû ùcûU Mêkà /Cnò\
ùcûU _âRûZò iõLýû
_ê^RðúaòZ ùjûA[ôaû `êf MQ(Ipomoea) _âRûZòùe @ûù_lòK @^ê_ûZ (@ûA.bò.@ûA bò òK)
2017 10
2018 24
2017 985
2018 13113
2017 1.97
2018 0.98
Mâûc ù_ûLeú, iûIßûe ùZûfû
12
34
1775
12454
0.98
1.26
Mâûc ù_ûLeú LûcLêeû
24
29
824
4476
7.63
1.36
7
5085
7265
4176
-*
Mâûc ù_ûLeú bòaLòWÿò
aû òdû ù_ûLeú,^òcMûñI Mâûc ù_ûLeú, ùKûKYû
16 -*
9
-*
3.23 00 2.24
aò.\â :2017 ciòjûùe ù~Cñ ù_ûLeúeê Aù_ûùcû@û aûjûe Keû~ûA[ôfû, ùi ù_ûLeú RkcMÜ[ôaûeê @¤d^Uò ùi ù_ûLeúùe Keû~ûA _ûeò ^[ôfû û
Mûñe Rcò\ûe Kò´û cûfMêRe _eòaûe _ûLùe PûKe/ Ne Kûcùe ^ò~êq ùjC[ôùf û cûQ ]eòaû Gjò iµâ\ûde ùKøkòK aé ò û Rcò\ûe aû Méj cêLýu ^òù ðgùe Gjò ùfûKcûù^ Mûñ ù_ûLeúeê cûQ ]eò[û«ò Gaõ KòQò cûQ @õg jòiûaùe _ûA[û«ò û Nùe LûAaû _ûAñ ùicûù^ @ kùe ùaûjò ~ûC[ôaû _ûYòeê cûQ ]eò[û«ò û iµâ\ûde _êeêh ùfûKcûù^ cûQ ]eòaû Kû~ðýùe ^òùdûRòZ ùjC[ôaû iÚùk cjòkûcûù^ Gjò cûQKê _ûL iû¯ûjòK jûUùe ù^A aòKâò Keò[û«ò û cûfMêRûeò aû Rcò\ûe _â[û ùfû_ _ûAaû Gaõ c ý icaûd ùiûiûAUò MV^ ùjaû _ùe ]úae iµâ\ûd eûRý ieKûeuVûeê Gjò _êÃeòYú MêWÿòKe aýajûe @]ôKûe _âû¯ Kùf û iû]ûeYZü ùMûUòG c ý icaûd ùiûiûAUò @]ôKûee _eòie 5aMð Kò.cò @ k ùjûA[ûG û ùZYê ùMûUòG ùiûiûAUò @]ô^ùe 2 eê 3Uò Mûñ Gaõ G[ôùe [ôaû 2 eê 5Uò _êÃeòYú @ûiò[ûG û iµâ\ûde icÉ _êeêh i\iý Gjò ùiûiûAUòe @õgú\ûe ùjûA[û«ò û
Pûh ij Pûhúcûù^ ^ìZ^ @býûi iaê c¤ @û_ùYAùf û ]úùe ]úùe ]úaecûù^ cûQUYû Rûf aýajûe Kùf û Gjò Rûfùe cûQ ]eòaû icdùe Rûf _ûYò bòZùe [ôaû ùQûU ùQûU Cnò\/Mêkà RûZúd MQ ij fûMò~û«ò ~ûjû Kû~ðýùe GK aû]K iéÁò Keò[û«ò û c ý aòbûM Gjò Mêkà iaêKê ^Á Keòaû _ûAñ Mâûiþ Kû_ðKê blY Keê[ôaû _âRûZò jòiûaùe Pûh KeòaûKê ùfûKcû^uê _âa ðûAfû û Gjû\ßûeû RkRúacû^ue _âûKéZòK aûiiÚû^ iµì ðbûaùe ùfû_ _ûAMfû Gaõ _âûKéZòK Lû\ý Kcò~òaûeê cûQ C_ôû\^ c¤ jâûi _ûAfû û iµâ\ûde KòQò _êeêLû Gaõ mû^ú ùfûK @^êba Kùf ù~ cûQ cû^ue aXÿòaû Gaõ _âûKéZòK Lû\ý _â~ýû¯ cûZâûùe còkòaûùe Gjò Rkúd Cnò\ MêWÿòKe bìcòKû MêeêZß_ì ð û ùicûù^ @ûjêeò c¤ @^êba Kùf ù~ ^òùR Nùe LûAaû _ûAñ _ûeµeòK cûQ _âRûZòMW ê K òÿ ajêZ bf
Gjò icdùe icaûd i\iýcûù^ bûeZúd cêLý Kû_ði (@ûA.Gcþ.iò) ~[û C^ÜZcû^e ùeûjò( KûUfû Gaõ câM ò f @û\ò Pûh Keòaû @ûe¸ Kùf û Gjò C^Ü cû^e cûQ Rû@ûñk Labeo
rohita),
(Catla catla),
(Cirrhinus mrigala)
_êÃeòYú MêWÿòKùe _âûKéZòK aûiiÚû^ @lì ð ejòùf cûQcûù^ bf aXÿòùa I ùicû^uê _~ðýû¯ cûZâûùe _âûKéZòK Lû\ý còkòa Gaõ _ûAñ Rkúd Cnò\MêWÿòK _ûYòùe ejòaû @Zý« MêeêZß_ì ð û
_âûKéZòK aûiiÚû^ aòKûg ùjaû_ùe _ûeµeòK cûQ _âRûZò C_ôû\^ C_ùe Gjûe _âbûa ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
5
Gaõ ù_ûhY~êq û ùMûÂúe i\iýcûù^ Gjû jé\dwc Keòaû _ùe b ûeû Gaõ ùMû ò@û Ròfûä e ]úaecûù^ ^òR ^òRe ùiûiûAUòùe G \òMùe K[ûaû ðû ùjaû @ûe¸ Kùf û
_\ùl_ _âûKéZK ò aûiiÚû^e aòKûg Gaõ iõelY _âKd òâ ûùe ùMûÂúe Rkúd ùR÷a aòaò]Zû C_ùe _ûeµeòK mû^ [ôaû ajê Z Mê e ê Z ß _ ì ð û dê . G^þ . Wÿ ò . _ò , Rò . A.G`þ , Gcþ.I.A.G`þ.iò.iò e lê\â @û[ðòK ijûdZû Kû~ðýKâc cû¤cùe _êÃeòYúùe ùR÷a aòaò]Zûe _ê^eê¡ûe Keòaû _ûAñ ^ûùIßMûIñ a§ ^òKUe Rûcbûfò Mâûcùe _eúlY bò òùe GK Kû~ðýKâc @ûe¸ KeûMfû û Gjò _êÃeòYúùe [ôaû aòbò^Ü _âRûZò MêWÿòKe ^[úKeY Cnò\ aòmû^ aògûe\ Gaõ _â û YúZ ß a ò Z cû^u iûjû~ýùe KeûMfû û Gjò _ê^eê¡ûe Kû~ðýe ùKøgk Gaõ Kû~ðý_âYûkú aû _¡ òMêWÿòKê ]úaecû^u iûjû~ýùe ùicû^ue @Mû] _ûeµeòK mû^Kê aýajûe Keò PêWÿû« KeûMfû û Gjò Kû~ðý 2009 eê 2011 ciòjû c¤ùe cûQ ]eûkúcû^ue Êdõ ijûdK \k \ßûeû KeûMfû û Gjò _\ùl_Uò i`k ùjfû û Rkúd Rúacû^ue _âûKéZòK aûiiÚû^e aòKûg ùjaû ij _ûeµeòK cûQ _âRûZò cû^ue aòaò]Zû aé¡ò _ûAfû Gaõ C_ô û \^ c¤ aXÿ ò f û û _ê à eò Y úùe cûQ LûC[ô a û _lúcû^ue Kû~ðýKkû_ c¤ aXÿòaûe ù\LòaûKê còkòfû û _eúlY bò òùe Keû~ûA[ôaû Kû~ðýe i`kZû ù\Lòaû _ùe b ûeû Gaõ ùMû ò@û Ròfäûùe [ôaû cûQ icaûd icòZò MêWÿòKe i\iýcû^u Rkúd Rúacû^ue _âûKéZòK aûiiÚû^e aòKûg Kû~ðýKâc Keòaûe aòbò^Ü Xÿû û @ûaòÃûe Keòaû _ûAñ C ûj aXÿòfû û Cbd Ròfäûe cûQ Pûhú icaûd icòZòe i\iýcû^u ij ùa÷VK KeûMfû Gaõ Gjò _\ùl_ùe iûcòf ùjaû _ûAñ ùicûù^ ^òRe @ûMâj _âKûg Keòùf û eûRúaMû§ú aòmû^ I _âaò]ô aòmû^ Kcòg^e cjûeûÁâ Rò^þ aýûu Kû~ðýKâc @]ú^ùe @ûA.@ûA. Giþ. A.@ûeþ, _êùYe iõù~ûR^ûùe Gjò Kû~ðýKâcUò 12Uò c ý Pûhú icaûd icòZòùe @ûe¸ KeûMfû û
_êÃeòYú _eòPûk^û GKè - cûfMê R ûeú _ê à eò Y úMê W ÿ ò K cê L ýZü RkùiP^ Gaõ cûQ Pûhùe aýajûe Keû~ûA[ûG û _ìaðeê Gjò _êÃeòYúMêWK òÿ ê ùMûÂú _eòPûk^û Keê[f ô û Gaõ G MêWK òÿ e
aûiiÚû^ aòKûg Kû~ðýKâc Keòaû _ûAñ ùMûÂúe ùfûKcû^u ij @ûùfûP^û
iÚ û ^úd aýajûeKê ^ò ½ ò Z Keê [ ô f û û a ð c û^ Gjò _êÃeòYúMêWÿòKê iõ_éq ieKûeú aòbûM cêLýZü RkùiP^ Gaõ cûQ Pûh _ûAñ aýajûe KeêQò û Gjò _êÃeòYúKêWÿòKe ceûcZò, i d Gaõ a ^e \ûdòZß RkùiP^ aòbûM @]ú^ùe ejòQò û _êÃeòYú @aaûj ùlZâ e _eòPûk^û Rk ùiP^ aòbûMe Kû~ðý ùjûA[ôùf c¤ Gjò aò b ûM aò M Z 60 ahð e ê @]ô K icd ]eò _êÃeòYúMêWÿòKe @ kKê cû_ Keò PòjÜU Keò ^ûjñû«ò û cjûeûÁâ Rcò eûRÊ @ûA^þ @]ô^ùe ^òÉûe @]ôKûe Pê q ò aýaiÚ û cû¤cùe RkùiP^ @]ô K ûeKê ^ò ½ ò Z Keû~ûAQò û Gjò ^òdc cêZûaK cûQ Pûhúcûù^ RkùiP^ _ûAñ ù\d cêq Rk _ûA[û«ò û c ý aòbûMe cêLý \ûdòZß cûQ C_ô û \KZû aé ¡ ò ùjûA[ô a û KûeYeê Gjò aò b ûM _ûeµeòK ù\gú _âRûZòKê @aùjkû Keò @]ôK @cklc _âRûZòe aòKûg ij C_ôû\^ aé¡ò C_ùe ^òRe flý ùK¦âúbìZ KeòQ«ò û Gjò \êAUò ieKûeú aòbûMe iúcòZ _eòPûk^û _âKâòdû I Z[ûK[ôZ aòKûgcìkK _âKâòdû KûeYeê c]êe Rk cûQ aòaò]Zû jâûi/ùfû_ _ûAaûùe fûMòfû û ùZYê ùMûUòG Rúa^ ijûdK Xÿû û jòiûaùe _êÃeòYú MêWÿòKe _eòPd ùfû_ _ûAfû û
(Catchment area)
Rkúd Rúacû^ue _âûKéZòK aûiiÚû^ aòKûg Kû~ðýKâc _â Z ò icaûd icò Z ò e ê ùMûUò G Keò _ê à eò Y ú aQû~ûA ùcûU 12Uò _êÃeòYú ùR÷a aòaò]Zû iõelY _ûAñ iõelòZ Keò eLûMfû û Gjò 12Uò _êÃeòYú c¤eê 7Uò _êÃeòYú ùR÷a aòaò]Zûùe be_êe [ôfû Gaõ akKû 5Uò _êÃeòYúùe _âûKéZòK aûiiÚû^ aòKûg Kû~ðýKâc Keòaûe
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
6
@ûagýKZû [ôfû û Gjû ij @ûC @Zòeòq 6Uò _êÃeòYú ùMûÂúe ùfûKcûù^ ^òR @ûWÿê aûQòùf û ~ûjû ùR÷a aòaò]Zû iõelY _ûAñ iõelòZ ^[ôfû, ùZYê ùcûUùe 11Uò _êÃeòYúùe Gjò aûiiÚû^ aòKûg Kû~ðýKâc KeûMfû ~ûjûe ùcûU @ k 281.80 ùjKÖe [ôfû û Rkúd Rúacû^ue _âûKéZòK aûiiÚû^ aòKûg Kû~ðýKâc @]ú^ùe MâúhàEZêùe _êÃeòYú g~ýûKê fwkùe jk Keû~ûA[ûG û ahðûEZêùe ù~Cñ _êÃeòYúùe _ûYò Zùk [ûG, ZûKê jk Keû~ûG û ahðû @ûe¸ ùjaû_ùe Gjò ùLûkû ~ûA[ôaû @ kùe _ûYò 1 eê 3 `êU Mbúee ejòùf GVò _ì a ð e ê aQû~ûA[ô a û Mê k £ / ùQûU ùQûU MQ _â R ûZò ùeû_û~ûA[ûG û _ìaðeê ù_ûLeúùe ù~Cñiaê MQ [ôfû ùiMêWÿòKê PòjÜU Keû~ûA Zûe _ê^eê¡ûe Keû~ûA[ûG û _êÃeòYúùe cêLýZü RkcMÜ @ kùe aXÿê[ôaû _âRûZò ~[û ùieûùUû jûAWÿâòfû bUðòiòfûUû `ûAfcþ Wÿòceicþ bûfòiþ ù^eò@û ÆûAeûfòiþ bûicû^ MQ _âRûZò ~[û ^ûAµûAWÿiþ A òKcþ ^ûAµû@ûAWÿ i þ jûAùWâ û `ûAfû ^ûAµû KâòÁûUû Gaõ @ûgòõK RkcMÜ iÚû^ùe ùjC[ôaû MQ GfòIKûeòiþ WÿêùfAiþ AZýû\ò _âRûZò ùeû_û ~ûA[ûG û (Hydrilla Verticilata),
(Ceratophyllum demersum), (Vallisneria spiralis),
(Nymphoides indicum),
(Nymphoides
hydrophylla),
(Nymphaea cristata)
Gjò aûiiÚû^ aòKûg Kû~ðýKâcùe icÉ jòZû]ôKûeú ~[û iÚû^úd c ý Pûhú icaûd icòZòe i\iý, Mûñe _ê e ê L û/mû^ú ùfûK Gaõ iõiÚ û e Kcð ú cû^uê iûcò f Keû~ûA[ûG û ùicûù^ icùÉ GKûVò ùjûA _êÃeòYú _ûLKê ~ûA ùKCñ iaê Kûce @ûagýKZû ejò Q ò Zûjû iÚ ò e Keò[û«ò û Gjò i\iýcûù^ còkòZ bûaùe GK Kû~ðý ù~ûR^û Gaõ Gjû _ûAñ @ûagýK @[ðe GK @û^êcû^òK jòiûa Keò[û«ò û Gjò Kû~ðýMêWÿòK c¤ùe cêLýZü jk, NûiaQû,_êÃeòYúùe ùeû_û~òaûKê PòjU Ü ùjûA[ôaû Mêk,à MQ, K¦û AZýû\ò ùKùZ _eòcûYùe @ûagýK, Zûjû iÚòe Keòaû, Gjò iaê Pûeû _ûL _êÃeòYúeê @ûYòaû, ~ûZûdZ Lyð, Pûeû @ûYòaû Gaõ ùeû_û _ûAñ @ûagýKúd ùjC[ôaû gâcòKu _ûeògâcòK AZýû\ò iûcòf û 11Uò _êÃeòYú c¤eê Mâû`þùe 6Uò _êÃeòYúe Z[ý \gðû~ûAQò û Gjò Mâû`þùe ùKak _ûeµeòK _âRûZò MêWÿòKeê @]ôK ùeûRMûe ùjC[ôaûe ù\LòaûKê còkêQò û ù~ùjZê Phúcûù^ cûQ Rû@ûñk Gaõ cûQ Lû\ý _ûAñ @[ð
Lyð Ke«ò ^ûjó, ùZYê icaûd icòZòe i\iýcûù^ 200 eê 700 _âZògZ _~ðý« ^M\ fûb _ûAQ«ò û 2018 ciòjûùe _âûKéZòK aûiiÚû^ aòKûg Kû~ðý 4Uò _êÃeòYúùe Keû~ûA[ôfû û ùMûUòG _êÃeòYúùe Zòfû_ò@û _âRûZòe cûQ (Cbd Cnò\ I _gêuê LûC[ôaû) [ôaûeê ùijò _êÃeòYúùe aûiiÚû^ aòKûg Kû~ðýKâc aò`k ùjfû û Gjò _âRûZòe cûQ ùQûU ùQûU Mêkà /MQ, Rkúd Cnò\ Gaõ ùQûU cûQ LûA[û«ò Gaõ Gjò cûQKê _âûKéZòK bûaùe ^òdªY Keòaûe KòQò cû¤c ^[ôaû Gaõ Gjûe ùKjò gZî ^ [ôaûeê Gjò cûQ ù_ûLeúùe cûZâû]ôK iõLýûùe aXÿò~û@û«ò ~ûjû Rkúd ùR÷a aòaò]Zû I cûQ aòaò]ZûKê ùfû_ Keò\òG û _ûYòùe _âûKéZòK Lû\ý _~ðýû¯ cûZâ û ùe ^ ejò a ûeê Gjò RûZúd cûQ ejò ù f @^ý cûQcû^u aòKûg _âKâòdû c¤ aû]û_âû¯ ùjûA[ûG û bûeZ ieKûeu Kéhò cªûkd cûMð\gðòKû jòiûaùe Gjò _RûZòe cûQKê ùLûfû _ûYò [ôaû iÚû^ùe Pûh Keòaûe @^êcZò \ò@û~ûA ^ûjó cûZâ @ZúZùe KòQò fûb ùLûe cù^ûbûa eLò[ôaû aýaiûdú Gjò _âRûZòe cûQ Rû@ûñk _êÃeòYúùe QûWÿò[ôùf Gaõ a ðcû^ Gjò _âRûZòe cûQ _êÃeòYúùe [ôaûeê @^ý cûQcû^ue aXÿòaû VòKþ ùjC^ûjó ~ûjû\ßûeû cûQ C_ôû\^ jâûi _ûAaû ij _êÃeòYúeê _ûeµeòK cûQ _âRûZòMêWÿòK ùfû_ _ûA ~ûCQ«ò û aûùµIßûWÿûe cûQ Pûh icaûd icòZòe Gjò _êÃeòYúUò ùfûKcû^ue cêLý Rúaò^ RòaòKû ùjûA[ôaûeê ùicûù^ G[ôùe aûiiÚû^ aòKûg Kû~ðýKâc KeòaûKê Pûjêñ[ôùf û Gjò _êÃeòYúUòùe ahðiûeû _ûYò ejê[ôaûeê Zòfû_ò@û G _êÃeòYúùe iaêùaùk ejêQ«ò Gaõ _êÃeòYúUòe icÉ _ûeµeòK Rúa Gaõ Cnò\ i´kKê ^Á KeòPûfòQ«ò û Oreochromis niloticus,
ù~Cñ _êÃeòYú MêWÿòKùe MQùeû_û Kû~ðýKâc ùjûA[ûG, ùi[ôùe _âûe¸òK 3eê 4ahð icd c¤ùe @^ýû^ý aòù\gú cûQ ~[û Mâûiþ Kû_ð Gaõ Kc^ Kû_ð QûWÿòaû aûeY Keû~ûA[ûG û _ea ðú icdùe Cnò\ icìjue aòÉûeKê ù\Lò Gjò cûQ Rû@ûñk iaê QWÿû ~ûA_ûeòa cûZâ GjûKê ^òdªòZ bûaùe bûaòPò«ò KeòaûKê _Wÿòa û ùR÷a aòaò]Zû iõelY _ûAñ PòjÜòZ iõelòZ _êÃeòYúùe c¤ Gjò _eò bûaùe Rû@ûñk QWÿû~ûA_ûeòùa û ùeûjê, KûUfû Gaõ còâMf _âRûZòe cûQ ùR÷a aòaò]Zû _ûAñ aWÿ aò_\ ùjûA ^ [ôaûeê Gjò _âRûZòe cûQ _êÃeòYúùe Pûh Keû~ûA_ûeòa û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
7
Aù_ûcò@ûKê C_ûWÿò aûjûe Keòaû _eúlY bò ò K Kûc Keò a û icdùe G[ô e ê còkò[ôaû @bòmZû @ûcKê @^ý _êÃeòYú _eòPûk^û I ù~ûR^û Keòaûùe iûjû~ý Kfû û iaêVûeê GK cêLý @bòmZû ùjfû Aù_ûcò@û `òÁêùfûiûKê ù_ûLeúeê C_ûWÿò aûjûe Keòaû û Gjò Kû~ðýUòKê 5Uò iÚû^ùe cjòkû Êdõ ijûdK \ke i\iýû cûQ Pûhú icaûd icòZò ibý Gaõ aò . Gcþ . iò . Kcð ú cû^ue cò k ò Z C\ýcùe Kû~ð ý Kûeú KeûMfû û Gjò Cnò\ _âRûZòUò GK aòù\gú _âRûZò Gaõ Gjû _êÃeòYúe Pûeò@ûùWÿ Rwf _eò cûWÿò~û@û«ò û _êÃeòYúe Gjò i«i«ò@û iÚû^ùe iû]ûeYZü iÚû^úd _âRûZòe MQ aXÿòaû K[û û Gjò _ûeµeòK _âRûZòe MQ MêWÿòK Rkúd Rúa^ aòKûgùe MêeêZß_ì ð bìcòKû ù^aû ij MâúhàEZêùe MûBùMûeê, ùQkò, ùc û @û\ò Méj_ûkòZ _gê GjûKê Lû\ý bûaùe aýajûe Keò[û«ò û ùZYê Gjò aòù\gú _âRûZòe MQ _êÃeòYú Pûeò_ùU cûWÿò ~òaûeê _ûeµeòK _âRûZòe _gê Lûù\ýû_ù~ûMú MQ jâûi _ûA[û«ò û iû]ûeYùe Gjû GK aògßûi ù~ Gjò aòù\gú _âRûZòe MQKê gâcòKcûù^ aûjûe Keò_ûeòùa ^ûjó û G[ô_ûAñ ùciò^þe @ûagýKZû _Wÿòa û cûZâ iÚû^úd ùfûKcûù^ Gjû @^êba Kùf ù~ ù~Cñ iÚû^ùe ùciò^þ \ßûeû Gjò aòù\gú MQKê C_ûWÿò i`û Keû~ûAQò, ùi iÚû^ùe _âûKéZòK iÚû^úd MQ _ea ðú icdùe CVòaûùe c¤ aû]ûiéÁò ùjûAQò û ùZYê ùMûÂúe i\iýcûù^ gâc\û^ (c^ùeMû @]ô^ùe)Keò PòjÜU ùjûA[ôaû _êÃeòYú @ kùe G Kû~ðý KeòaûKê ^ò¿ ò ù^ùf û Gjò _\ùl_ \ßûeû Gcþ.@ûeþ.A.Rò.Giþ @]ú^ùe G Kû~ð ý Uò K ê Keû~ûA_ûeò f û I Aù_ûcò @ û MQ c¤ _êÃeòYúeê jUû~ûA iÚû^úd _âRûZòe MQ CVòaû _ûAñ @^ê K ì k _eò ù ag ié Á ò ùjûA_ûeò f û ~ûjû\ß û eû ùR÷ a aòaò]ZûKê aé¡ò _âûKéZòK ]ûeûùe ùjfû û Gjò _ûù ûUò _êÃeòYúKê 2 ahð _ûAñ ^òdcòZ bûaùe _~ðýùalY KeûMfû û ù~Cñ iÚû^ùe Aù_ûcò@û Mjkò@û ùjûA aXÿò[ôfû, ùiVûùe @^ý ùKøYiò _âRûZòe MQ cûUòùe ù\LòaûKê còkò ^[ôfû cûZâ ù~CñVò Gjò aòù\gú MQ GVò ùiVò ùjûA aòlò¯ bûaùe [ôfû, ùiVò ùbUò ùbeò@û RòRûù^ûGWÿþ Kò´û IeòRû eê`ò ù_ûMû^ ( _âRûZòe Nûi MQ [ôaûe ù\LòaûKê còkòfû û ù~Cñ @ ke cûUò jûfKû [ôfû, ùiVò GjûKê C_ûWÿòaû ijR ùjûA[ôfû û (Vetiveria zizanoids)
Oriza rufipogon)
PòjÜU Keû~ûA[ôaû Gjò _ûù ûUò iÚû^ c¤eê 4Uò iÚû^ùe ùcøiêcú _ea ðú iùaðlY Keû~ûA[ôfû Gaõ @^ý iÚ û ^Uò RkcMÜ ùjûA[ô a ûeê GVò iùað l Y Keû~ûA _ûeò^[ôfû û _âûKéZòK MQ _âRûZòe @^êKâc Gaõ Aù_ûcò@ûe Rúaò Z ejò a û jûeKê @^ê ¤ û^ Keò a û _ûAñ 10cò x 10còUee _äU iaê c_û~ûA PòjÜU KeûMfû û Gjò 10cò x 10còUe _äUKê _ê^½ 2.5 x2.5 còUeùe bûM Keû~ûA G iÚû^ùe iéÁò ùjûA[ôaû _âRûZòe aòaò]ZûKê MY^û KeûMfû û `kû`kKê iVòKþ bûaùe ù\Lòaû _ûAñ icû^ _äUùe Gjò MY^û \êA \êA [e KeûMfû û Gjò @¤d^eê RYû_Wÿòfû ù~ cûQ cû^ue iêiÚ Gaõ bf aXÿòaûùe ùR÷a aòaò]Zû GK cêLý cû^\ û
baòhýZ Kû~ðý ù~ûR^û aòbò^Ü Éeùe bò^Ü bò^Ü ieKûeú aòbûM ij Gjò Kû~ð ý e iê _ eò Y ûc aò h dùe C_iÚ û _^û KeûMfû û @¤d^eê Gjû ÆÁ _âcûYòZ ù~ ùMûUòG ù_ûLeúùe fMûZûe 3 ahð _ûAñ ^òe«e Z\ûeL Gaõ Aù_ûcò@ûKê C_ûWÿ ò aûjûeKeò a û GKû« @ûagýK û ~\ò Gcþ.G^þ.@ûeþ.A.Rò.G cû¤cùe Gjû Keû~ûG, ùZùa Gjû MâûcúY ùfûKcû^uê ^ò~êqò ù\aû ij c]êe Rke ùR÷a aòaò]Zû @lê ð eLòa-Gjû Cbd Mâûcaûiú I ùR÷a aòaò]Zû _ûAñ C_KéZ ùjaû _eòiÚòZò û 12Uò iõelò Z _ê à eò Y ú I Zûe _ûLû_ûLò i«i«ò@û iÚû^ _ûAñ _eòPûk^û ù~ûR^û _âÉêZ Keû~ûAQò û Gjûe Kû~ðýû^êÂû^ _ûAñ _ea ðú _\ùl_ jòiûaùe c ý Pûhú icaûd icòZò Gaõ aò.Gcþ.iò. ij @ûùfûP^û Keû~òaû Reêeú û Gjû ij iÚû^úd Éeùe c]êeRk c ý Pûh ij RWÿòZ ùR÷a aòaò]Zû I iõelY _ûAñ GK ùfûKùK÷¦âòK ieKûeú ^úZòe c¤ ^òjûZò @ûagýKZû @^êba ùjûAQò û c^úg eûRue b ûeû ^ògûeMû bû iõÄéZò @býûi c k (aò.G^þ.bò.Giþ.G. Gcþ) 2278/1, IßûWÿð ^õ-6, @Rêð^ò ùcûeMûñI Ròfäû-ùMû ò@û, cjûeûÁâ E-mail: bnvsam@gmail.com
C : ùfAiû A ò@û, cûyð 2019
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
8
bìcò gê¡ cé K ò û CaðeZû aé¡ò _ûAñ ùR÷a ùa÷Rýð aÉê MêWK òÿ ê _ê^üaðýajûe lc Keòaû aòKûg \ûi, _â\ú_ Kêcûe ieKûe, cùjg Kêcûe XÿKe, iêgû« Kêcûe ^ûdK, iê\gð^ ùc÷û~ðýû, _âòd e¬^ Kêcûe, gòùb¦â Kêcûe, @eêY Kêcûe iòõ, aò._ò.b SûWÿL e Lê ò Gaõ eû ô Ròfäûe Pûhúcûù^ ^òRe `k aMòPûùe _~ðýû¯ ùR÷a ùa÷RðýaÉê C_ôû\ ^ Keê[ôaû MQ fùMA Gjûe iê`k _ûAQ«ò û `k MQ Pûeò_U cûUòKê Wÿûk, _Zâ \ßûeû @ûzû\òZ Keò eLòaû \ßûeû cé òKûe @û\ðâZû, ù_ûhY Gaõ ùR÷aòK C_û\û^ aé¡ò _ûC[ôaûe ù\LòaûKê còkòQò ~ûjû MQMêWÿòKe aòKûg, iùZRZû Gaõ @ckùe _âZò`kòZ ùjûAQò û bûeZe _ìað \òMe cûkbìcò Gaõ _ûaðZýû ke _eòùag aòbò^Ü _âKûee `k Pûh _ûAñ C_~êq û G @ kùe _~ðýû¯ _eòcûYe aéÁò_ûZ ùjûA[ôùf c¤ aòbò^Ü _âKûee iciýû ~[û cé òðKûùe ùR÷aòK @wûeKûcæe @bûa, _ûYòKê ]eò eLôaûe \ìaðk lcZû, cûUòùe cûZâû]ôK @cæZû ejòaû Gaõ aòbò^Ü _âKûee ù_ûhK Z ß ~[û `i`eiþ , ùaûùeû^þ Gaõ Rò u þ AZýû\ò Kcþ ejò a û
KûeYeê `kMQ MêWÿòKe aòKûg bf ùjûA ^[ûG Gaõ Gjûe C_ôû\KZû Kcò~ûG û \ìaðk cé òðKû ij ahðû]ûeòZ iÚ ò Z ò ù e C_ô û \KZû @ûjê e ò jâ û i _ûA[ûG û @]ô K ûõg Mâ ú hà c kúd _eò ù agùe @cæ Z û Gaõ @ûfê c ò ^ ò d c aòhûqZûe cûZâ ajêZùagú [ûG û G iaê ij @KèûAWÿþe cûZâû ajêZ ejòaû ij cûUò @^êaðe [ôaû c¤ ù\LòaûKê còùk û ùi[ô_ûAñ cûUòùe Pê^ Gaõ eûiûd^òK iûe _âPêe
ùR÷a ùa÷RðýaÉê \ßûeû MQ cìke cûUòKê ùNûùWÿA eLòùf cûUòe @û\âðZû, ù_ûhKZ ß Gaõ ùR÷aòK C_û\û^ aé¡ò _ûA[ûG û ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
9
cûZâûùe aýajûe KeòaûKê _ùWÿ ~ûjû_ûAñ Pûhùe Lyð ajê _eòcûYùe aXÿò~ûG û G @ kùe `kPûhe C_ôû\KZû aé¡ò Keòaû _ûAñ _\ùl_ ^ò@û~òaû K[û Pò«û Keòùf _â[ùc cé òðKûùe ùR÷aòK @wûeKûcæ C_ôû\^ aé¡ò \òMùe Kû~ðý KeòaûKê _Wÿòa û Gjò iaê Mâúhàc kúd @û\ðâ Gaõ @ûõgòK @û\ðâ _eòùagùe cûUòùe ùR÷aòK C_ôû\^ aé¡ò aû @lì ð Keò eLòaû GK cêLý iciýû KûeY G iaê _eòùagùe aòNU^e jûe ajêZ ùagú û Rcòe Kcþ KhðY ij Rcòùe @]ôK cûZâûùe `if ùa÷RðýaÉê aýajûe Keòaû \ßûeû Rcòùe ùR÷aòK @wûeKûcæ C_ôû\^ ld ùjaû ùeûKû~ûA_ûeòa Gaõ cé òKûe MêYa û aXÿû~ûA_ûeòa ùaûfò aòùghmcûù^ cZ ù\AQ«ò û iûµâ òK icdùe ùR÷aòK LZe cìfý aXÿòaû \ßûeû ùfûKcûù^ ^òR Rcòùe Gjûe aýajûe ]úùe ]úùe Kcþ KeòQ«ò û bûeZe _ìað cûkbìcò @ kùe aiaûi Keê[ôaû Pûhúcûù^ ^òR Nùe C_f² ùR÷aòK LZKê ^òR Rcòùe [ôaû giý RûZúd `ifùe aýajûe KeòaûKê _i¦ Keò[û«ò û ùicûù^ ùKùa ùjùf Gjò LZ ^òR aMòPûùe [ôaû `kMQùe ù\A ^ [û«ò û ~\òI iaêR LZ _âÉêZ _ûAñ ùiiþaû^ò@û @û\ò MQ fùMAaûe iêù~ûM G @ kùe ejòQò, cûZâ ahðû]ûeòZ iÚòZòùe Pûh ùjûA[ôaû `k aMòPûùe GjûKê iûcòf Keòaûùe Gjò `ife aûhðòK C_ôû\K PKâ GK cêLý _âZòa§K û ùijò_eò @ùR÷a iûee a¡òðZ cìfý ù~ûMêñ lê\â Gaõ ^ûccûZâ Pûhúcûù^ Gjûe aýajûeKê Kcþ Keò[û«ò û Gjò iaê KûeYMêWÿòK _ûAñ Pûhúcûù^ cé òðKûe ic^ßòZ CaðeZû _eòPûk^û aýaiÚûe aòKûg Keòaû \òMùe ^òRe C\ýc @ûe¸ Kùf û
Pûh aýaiÚû c¤ùe _~ðýû¯ ùR÷a ùa÷RðýaÉê C_ôû\^ ùjC[ôaû MQ fMû~òaû `if C_ôû\^ aýaiÚû c¤ùe ùR÷a ùa÷RðýaÉê iéÁò ùjC[ôaû MQ fMû~òaû \ßûeû cûUòe CaðeZû aé¡ò ùjaûe ù\LôaûKê còkòQò (MQ Kò´û _gêcû^u Vûeê còkê[ôaû iûcMâú ù~Cñ[ôeê cûUòKê CaðeZû còkò[ûG, ZûKê aûùdûcûiþ aû ùR÷a ùa÷RðýaÉê Kêjû~ûG û GjûKê Pûh Keû~ûA _~ðýû¯ ùR÷a aÉê C_ôû\^ Keû~ûA [ûG û ùR÷a ùa÷RðýaÉêe KòQò C\ûjeY ùjfû gqò iéÁò ùjC[ôaû `if, KûV Kò´û Rwf @aùghûõg, Lû\ý _ûAñ Pûh ùjC[ôaû `if, `kMQ, Lû\ý _âKâòdû KeY _gêPûh AZýû\òe ùa÷RðýaÉê) û cêLý `if C_ôû\^ Rcòùe aûùdûcûiþ còkê[ôaû MQ ejòùf
bìcò gê¡ \ßûeû ùafMQ cìkKê ùNûWÿû~ûAQò
bûeZe jòcûkd _û\ù\gùe ùUù_âûõiò@û Kû òWÿû ( ) e R^à ~ûjû \lòY-_ìað Giò@û @ kùe aòbò^Ü _âKûee aýajûe _ûAñ iµéq @ ke _eòùag ij Lû_ Lê@ûC[ôaû MQ û Gjò MQe Jh]úd MêY c¤ ejòQò û Gjò _âRûZòeê _âPêe _eòcûYe aûùdûcûiþ còkê[ôaû, N Mjkò@û ùjûA aXÿê[ôaû, ùPe MbúeKê ~ûC[ôaû, ~alûeRû^Kê RcûU aû§òaûe \lZû [ôaû KûeYeê GjûKê Kéhò a^úKeY aýaiÚûùe i`kZûe ij iûcòf Keû~ûCQò I ùfûKcûù^ Gjûe C_KûeúZûKê @^êba KeòiûeòQ«ò û @û`âòKû cjûù\gùe ùUù`âûiò@û ùbûùMfò f ( ) Gaõ Uò . Kû ò W ÿ û ( ) Mêkà _âRûZòKê Pûhúcûù^ iûe iéÁòKûeú MQ jòiûaùe aýajûe KeêQ«ò û @]_Z^ ùjûA[ôaû aû @^ê a ð e Rcò K ê _ê ^ üCað e Zû ~ê q Keò a û, cûUò ù e ~alûeRû^, `i`eiþ Gaõ ù_ûUûiòdcþ Ée@^ê_ûZKê VòKþ eLò cûUòùe ùR÷aòK C_û\û^e Ée aé¡ò Keòaûùe Gjò _âRûZòMêWÿòK C_~êq û Tephrosia Candida
Te p h r o d i a
vogelil
T.candida
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
10
Rcòùe ù_ûhK PKâ VòKþ bûaùe _eòPûkòZ ùjûA[ûG û Gjò `if Keòaû \ßûeû cûUòe ù_ûhKZZß ù]ûA ùjûA~òaû jâûi _ûG, cûUò Zùk [ôaû C_Kûeú Rúacû^ue Kû~ðý Zßeû^ßòZ ùjûA[ûG, cé òKû ld jâûi _ûA[ûG, cûUòe CaðeZû aé¡ò _ûA[ûG Gaõ G iaêe _eòYûc ißeì_ `if C_ôû\^ ^òe«e aé¡ò ùjûA[ûG û ùPe MbúeKê ~ûC[ôaû aòbò^Ü QêAñ aû gò´RûZúd `if Rcòùe fMû~òaû \ßûeû Mbúe cûUò Zùk [ôaû ù_ûhK Z ß Gaõ ~alûeRû^Kê MQ UûYò[ûG ~ûjû Rcòùe ù_ûhKZ ß aé¡ò Keòaûùe GK `k_â\ C_ûd jòiûaùe ù\Lû~ûCQò û @]ôKûõg Kéhò a^úKeY Keû~ûA[ô a û iÚ û ^ùe ùR÷ a ùa÷ R ð ý aÉê `i`eiþ @ûjeY Keò [ ûG Gaõ ù~ùZùaùk Gjû cûUòùe aòNU^ ùjûA[ûG, ùiùZùaùk G[ôùe [ôaû `iþ`eiþ cûUòùe cògò[ûG û aûe´ûe _ê^eûa ð^ _âKâòdû \ßûeû cûUòùe `iþ`eiþ C_û\û^e _eòcûY aé¡ò _ûA[ûG û
bìcò gê¡ : GK i¸ûaý ùR÷a ùa÷RðýaÉê @ck ùjC[ôaû MQ cûUòe ù_ûhKZ ßß PKâKê VòKþ bûaùe _eòPûk^û Keòaûùe GKû]ôK ùR÷a ùa÷RðýaÉê iéÁò ùjC[ôaû \úNðiÚûdú MQ iaê [ôaûe Z[ý ^[úKeY Keû~ûAQò û @ûõgòK-@û\âð Mâúhàc kúd @ kùe ]ûWÿò ]ûWÿò Pûh aýaiÚû c¤ùe iêaûaêfKê ùfûKcûù^ _âû]û^ýZû ù\A Pûh KeêQ«ò û cûZâ G _âRûZòe cûWÿò ~ûC[ôaû PûeòZâòK MêY GK aWÿ iciýû ~ûjû _ûAñ ]ûWÿò Pûh aýaiÚûùe iêaûaêfe aòKÌ ùLûRò aûjûe Keòaûe @ûagýKZû Pûhúcû^uê @^êbìZ ùjfû û iêaûaêfe aòKÌ ùLûRò aûjûe Keòaû _âdûi jò i ûaùe 2014 ciò j û _eVûeê @ûA.iò . G.@ûeþ @ûeþ.iò.A.@ûeþ, MùahYû ùK¦â, eû ô Pûhúcû^uê iûcòf Keò GKû]ôK @õgMâjY bò òK @¤d^ KeêQ«ò û Gjò @¤d^MêWÿòK eû ô, Lê ò Gaõ eûcMWÿ Ròfäûe aòbò^Ü Mûñùe Pûhúcû^u Rcòùe @bòmZû jûif Keòaû _ûAñ _â\gð^ bò òùe KeûMfû û Gjò @¤d^eê còkò[ôaû Z[ýeê ù\LòaûKê còkòfû ù~ `k aMòPûùe ùR÷a ùa÷RðýaÉê _ê^üaðýajûe lc Keò ù_ûhKZ ß PKâKê _eòPûk^û Keòaûùe bìcò ) Kê iaûaê f e aò K Ì gê ¡ ( jòiûaùe PòjÜU KeûMfû û Te p h r o s i a
candida
`k Pûhùe ù_ûhKZ ß PKâ _eòPûk^û Xÿû û aòMZ _û ahðe _eúlûeê còk[ ò a ô û Z[ý @û]ûeùe bûeZe _ìað cûkbìcò I _ûaðZýû k _ûAñ G ùaf Pûh bò òK Pòe«^ C_ôû\^ aýaiÚûe aòKûg KeûMfû û Gjò
iûeYú-1 : bìcò gê¡ Gaõ iêaûaêf c¤ùe GK Zêk^û Kâ.iõ _eòcûY
bìcò gê¡
iêaûaêf
12.8
10.2
~alûeRû^
2.94
2.94
`i`eiþ
0.24
024
ù_ûUûiòdc
1.06
1.16
@Yê ù_ûhKZZß (_ò._ò.Giþ) Ròu 35.35 K_e 19.18
39.97 14.07
1
iêLòfû aûùdûcûiþ C_ôû\^ (U^þ/ ùjKÖe)
2
ù_ûhKZ ß C_û\û^(%)
3
cûwû^òRþ @ûAe^þ
177.60 79.54 203.20 159.07
Xÿû ûùe MQe Pûeò_UKê bìcò gê¡ MQe ùR÷a ùa÷RðýaÉê \ßûeû ùNûWÿûA eLô MQ cìke cé òKûKê(^ûkùe Pûh ùjûA[ôaû) @]ôK _êÁòKûeK Keû~ûA[ûG û Gjò Xÿû ûùe ùaf MQMêWÿòK 2.5 cò x 5.0 còUe \ìeZûùe fMû~ûA[ûG Gaõ ]ûWÿò MêWÿòK c¤ùe bìcò gê¡ c¬òKê 3cò Iiûeùe _Uòùe fMû~ûA[ûG û bìcò gê¡ c¬òKê Rê f ûA cûiùe _Uò ù e 15 ùi.cò x 30 ùi.cò . \ì e Zûùe fMû~ûA[ûG û ahð K ê @Zò K cþ ù e \ê A [e (ùiù_Ö´e Gaõ cûyð cûi) Gjò bìcò gê¡ MQe Wÿûk Gaõ _ZâKê ùQ\^ Keû~ûA[ûG ~ûjûKê ùafMQ cìkKê ùNûùWÿAaûùe aýajûe Keû~ûA[ûG û bìcò gê¡ ij iêaûaêfKê Zêk^û Kùf ù\Lû~ûG ù~ bìcògê¡e @ck Gaõ ù_ûhKZZß C_û\û^ ajêZ ùagú û (iûeYú-1) Z«êùe [ôaû ù_ûhKZ ß @û]ûeùe _â[c 3 ahðùe bìcò gê¡ MQ cû¤cùe ùafMQ cìkKê 1.17 U^þ/ùjKÖe ~alûeRû^, 0.06 U^þ/ ùjKÖe `iþ`eiþ Gaõ 4.42 U/ùjKÖe ù_ûUûiòdc ~ûA[ûG û iêaûaêêf ùlZâùe ùjKÖe _òQû 0.41U^þ ~alûeRû^, 0.03 U^þ `iþ`eiþ Gaõ 0.16 U^þ ù_ûUûiòdcþ, ùR÷a ùa÷RðýaÉêe _ê^üaðýajûe PKâ \ßûeû ùafMQ cìkKê ~ûA[ûG û @û[ðòK \éÁòeê ù\Lôùf bìcò gê¡ MQe ùR÷a ùa÷RðýaÉêKê _ê^PKâY Keò G[ôeê còkê[ôaû ~alûeRû^, `iþ`eiþ I ù_ûUûiòdcþe cìfý 3ahðùe ~[ûKâùc @û^êcû^òK ùjKÖe _òQû 23400/-, 23600/- Uuû Gaõ 25200 Uuû ùja ùaûfò @ûKk^ Keû~ûAQò û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
11
cûUòKê I\û Nûi _Zâ \ßûeû @ûQû\òZ Keò eLòaûe `kû`k
ùKûAfû LYò _âbûaòZ @ kùe Uâûù`âûiò@û cû¤cùe _ZòZ RcòKê Pûùhû_ù~ûMú Keòaû
ùaf MQe cìkKê bìcò gê¡ e _Zâ \ßûeû @ûQû\òZ Keò eLòaû \ßûeû 3 ahð _ùe cûUòùe ù_ûUûiòdc, ùR÷aòK @wûeKûcæ C_û\û^ @ûLô\éÁò@û bûaùe aXÿò[ôaû Gaõ cûUò jûfKû ùjaû flý KeûMfû û cûUò jûfKû \ßûeû cûUòe @û\âðZû Gaõ ùR÷aòK C_û\û^ aé¡ò _ûAfû ~ûjû `kùe MQe ùPe cûUò bòZeKê ijRùe ~ûA _ûeòfû û ùijò_eò bûaùe Lê ò Gaõ eû ô Ròfäûe Pûhúcûù^ @û´ aMòPûùe @û´MQ cì k cûUò K ê ùUù`â û iò @ û _Zâ I Wÿ û kKê KûUò ùNûùWÿAaû \ßûeû bf `kû`k _ûAQ«ò û Lê ò Ròfäû ùUûe_û aäK Mê`ê Mûñe Kckûù\aú Gjò _¡ òKê @û_ùYAaûùe _â[c Pûhú û ùi 2014 ciòjûùe ^òR `k aMòPûùe GjûKê _âùdûM Keò[ôùf û Gjò Pûh _¡ òUò ùUûe_û aäKe 20Uòeê ùagú `k aMòPûùe Pûhúcûù^ @û_ùYA[ôaû ij _ûL cêeþjê aäKe KòQò Pûhú c¤ _â\û^ (GK ùaieKûeú iõiÚû) Kcðúcû^u iûjû~ýùe Gjû KeòQ«ò û
ùKûAfû LYòeê ùKûAfû Cù ûk^ ieò~òaû _ùe aòeûU @ k Lûfò _Wÿò ejêQò ~ûjûe _ê^eê¡ûe Keû~òaû ij GjûKê Pûùhû_ù~ûMú Keòaûe @ûagýKZû ejòQò û Gjò iaê Rcòùe `k Gaõ Rwfú MQ fMû~òaû ij Pûhúcû^uê ]ûWÿò cSòùe I iúcûùe Uûù`âûiò@û fùMAaû _ûAñ C ûjòZ KeûMfû û
bìcògê¡ MQe Wÿûk_Zâ \ßûeû cûUòKê @ûzû\òZ Keò eLòaû \ßûeû 5ahð adie MQ MêWÿòKe aòKûg bf ùjCQò ùaûfò Pûhúcûù^ ù\LòaûKê _ûAùf û Gjò MQ MêWÿòKe M òe aýûi aû ùcûùUA, CyZû, Wÿûk_Zâ aòÉûe Keòaû @ k Gaõ @ckùe ajêZ C^Ü ò _eòflòZ ùjfû û @ûcâ_ûfäú _âRûZòe @û´ MQ fMû~ûA[ôaû aMòPûùe 2 ahð bìcògê¡ Wÿûk _Zâ \ßûeû MQ cìk cûUòKê @ûzû\òZ Keò eLòaû \ßûeû 10 ahð adie @û´ MQ MêWÿòKùe ^ìZ^ PcK @ûiò[ôaû flý KeûMfû û ~\òI Gjò `kû`kKê _eúlû cìkK bûaùe cìfýûu^ Keòaûe KòQò cû¤c Mâûcaûiúcû^u _ûLùe ^ûjó, Z[û_ò ùicûù^ MQe _Zâe PcK Gaõ `k @ckKê ù\Lò Gjò _âbûaKê bf bûaùe RûYò_ûeò[û«ò û _ûLû_ûLò Mûñe Pûhúcû^uVûeê G MQe c¬ò _ûAñ a¡òðZ Pûjò\û ù\Lòùf RYû_WÿêQò ù~ Pûhúcûù^ bìcògê¡ MQe C_KûeúZûKê bfbûùa jé \ dwc Keò i ûeò Q «ò û ùfûKcûù^ Gjò MQKê iÚû^úd Éeùe ùc¦ MQ aû LZ MQ ^ûcùe ^ûcòZ KeòiûeòQ«ò û ijR C_ûdùe GjûKê ^òR Rcòùe Pûh Keò ùjC[ôaû KûeYeê Gaõ ù~Cñ jò i ûaùe _â \ û^ Gjò Pûh _¡ ò K ê aýû_K Keò a û \ûdò Z ß ù^AQò , @ûgûKeû~ûCQò ù~ bì c ò gê ¡ G @ ke Pûhúcû^u _ûAñ Gjû @û\gð Pûh @býûiùe _eòYZ ùja û
2014 ciòjûùe eûcMWÿ Ròfäû `êiâò Mûñe gâú~êq iê^òf cêcêðue GK ùjKÖe `ûcðe _eòiúcûùe _â[c Keò ùUù`âûiò@û fMûMfû û a ðcû^ @^ý Pûhúcûù^ ^òR ^òR `k aMòPûùe ]ûWÿò c¤ùe Gjò MQKê fMûCQ«ò û ùicûù^ GjûKê MûBùMûeê Gaõ ùQkòcû^u _ûAñ _eò_ìeK Lû\ý jòiûaùe c¤ aýajûe KeêQ«ò û `k aMòPûe ]ûWÿò c¤ùe bìcò gê¡ ( ) _eò _â P ê e _eò c ûYùe ùR÷ a ùa÷ R ð ý aÉê ù~ûMûC[ôaû MQ iûcòf Keòaû \ßûeû `k MQ MêWÿòKe aòKûg Gaõ @ckùe @ûLô\éÁò@û aé¡ò ùjaû _eòflòZ ùjûAQò û cûZâ @ûA.iò.G.@ûe-@ûe.iò.A.@ûe, @ûe.iò, eû ô \ß û eû Keû~ûA[ô a û GKû]ô K @¤d^eê Gjû ÆÁ ù~ bìcògê¡ MQe Rúa^ Kûk _ûLû_ûLò 5 ahð û ùZYê _âZò 5ahðùe Gjò MQKê _êYò @ûC [ùe fMû~òaûe @ûagýKZû ejò Q ò û iê a ûaê f e Gjû GK i`k aò K Ì KûeY ù~ùZùaùk Pûhú Pûjóa, Gjò MQKê ijRùe C_ûWÿò aûjûe Keò_ûeòa û @ûA.iò.G.@ûe, @ûeþ.iò.A.@ûeþ, @ûe.iò eû ô \ßûeû Gjò MQe c¬ò C_ôû\^ Keû~ûA Pûhúcû^uê aòZeY Keû~ûCQò Gaõ SûWÿL e ajê iõLýK Pûhú Gjò MQe c¬òKê ^òR `k aMòPûùe fùMAùfYò û iµâiûeY iõiÚû cû^u \ßûeû C_~êq ic[ð^ Gaõ _âZòù_ûhY _ûAùf `kaMòPû MêWÿòKe C_ôû\KZû aé¡ò _ûAñ Gjò MQKê aWÿ Éeùe @]ôK iõLýK Pûhú @û_ùYAaûe iêù~ûM _ûAùa û Tephrosia
candida
_âòd e¬^ Kêcûe @ûA.iò.G. @ûeþ _ìaðû k MùahYû ùK¦â, eû ô, SûWÿL - 834010(bûeZ) E-mail : ourprk@gmail.com
C : ùfAiû A ò@û, Rê^ 2019
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
12
Kéhò _eòùag aòmû^ _eòùag ijûdK Lû\ý aýaiÚû @bòcù ê L e ô[û Kêcûe^þ Gaõ bûÄeb ù~ûgú ùR÷a-_eòùag aòmû^ bò òK @býûi @û_ùYAaû \ßûeû _e¿e ij iõgæòÁ ùR÷a icûR(aòbò^Ü MQfZû I Rcòe ùR÷a aòa] ò Zû) I Gjûe _eòùage iõelY ùjaû ij ùeûRMûe c¤ aXÿa ò ûe iêù~ûM ejòQò û ùMûUòG Mûñùe ~\ò @Zò Kcþùe 50% Pûhú c¤ Pòe«^ Kéhò @býûi iaê @û_Yû«ò û ùZùa Gjû MâûcúY @[ð^úZòùe GK aWÿ ]eYe C^Ü ò @ûYòa û Pûhúcûù^ iùPZ^ ùjûA AzûKéZ bûaùe _eòùag ijYòK Kéh-ò _eòùag aòmû^ bò K ò Lû\ý aýaiÚû \òMùe Kûc Keòaûe icd @ûiò _j ôQò ~ûjû Kéh-ò ùR÷a _eòùagKê iêelû Keòaû ij i´kKê _ê^aðýajûelc Keò_ûeòa û cêñ GK\û K ðûUKe MWÿM Ròfäûe gûùMûUò Mûñ _eò\gð^ùe ~ûA[ôfò û Mûñ bòZeKê _âùag Keê Keê cêñ Mûñe cûUò eûÉûùe ùKak ^úeaZû flý Kfò ~ûjû ùcûùZ ùMûUòG iÚû^Kê UûYò UûYò ù^AMfû û Gjò iÚû^ùe ùMûUò G ùQûU Ne iûcÜ û ùe @ù^K ùfûK GKûVò ùjûA[ôùf û Mûñe Cbd cjòkû I _êeêh ùiVûùe GKZâòZ ùjûA[ôùf Gaõ KòQò ùMûUòG MêeêZß_ì ð aòhd C_ùe @ûùfûP^û Keê[ôùf û KòQò icd ùiVò ejòaû_ùe cêñ RûYòaûKê _ûAfò ù~ MûñùfûKcûù^ ^òfûcùe GK giý @ck ~ª (ù[âiòw ùciò^þ) @ûYòaû C_ùe @ûùfûP^û KeêQ«ò û ùcøiêcúe aò`kZû KûeYeê ùciò^þUò @ûYòaûKê ùfûKcû^u c¤ùe iûjûi Kcþ [ôfû û Gjû ÆÁ ù~ MZ 3 ahð ]eò fMûZûe ceêWÿò ùjaû KûeYeê ùQûU Gaõ ^ûc cûZâ Pûhúcû^ue ùeûRMûe I Rúa^ @^ò½òZZû c¤ùe ejòQò Gaõ iµì ð bûaùe Gjò Pûhúcû^ue bûMý ùcøiêcú ahðû C_ùe ^òbðegúk û Mâûcaûiúcû^u c¤eê cjûù\a ùMøWÿû ^ûcK Pûhú @ûMKê aûjûeò ahð K _ûAñ giý @ck ùciò ^ þ ^òfûcùe iaêVûeê bf cìfý ù\A @ûYòaûKê Azû _âKûg Kùf û @^ý Pûhúcûù^ ùciò^þ @ûYòaûKê @^òzêK [ôaû iÚùk ùi ùciò^þUò @ûYòùf KûeY ahð ahð ]eò KâcûMZ bûaùe ùjC[ôaû ceêWÿò Zûu Pûh RcòKê KòQò _âbûaòZ Keê ^[ôfû KûeY ùi ùR÷a _eòùag aòmû^ bò òK Pûh aýaiÚûKê ^òR ùlZùe iê^ò½òZ Keò[ôùf û cjûù\a ùMøWûÿu aògßûi ù\Lò cêñ Zûu ij K[û ùjûA ùi Kò_eò bûaùe ceêWÿò iciýûe cêKûaòfû KeòQ«ò, Zûjû RûYòaûKê Azû _âKûg Kfò û
cêñ QòWÿû ùjûA ~ûjû aêSòfò Gjò ùa÷VKUò Mûñùe [ôaû gûùMûUò Mâûcý eûA[û iõN e iû]ûeY _eòh\ ùa÷VK û Gjò iõNUò eòfûG^è `ûCù i^þ \ßûeû MVòZ ùjûA[ôfû û cjûù\a ùMøWÿûu ij _âûe¸òK K[ûaû ðûeê cêñ RûYòaûKê _ûAfò ù~ 4ahð icd c¤ùe Mâûcý iõNe ijù~ûMùe ùi ^òRe MZû^êMZòK Pûh aýaiÚû I Kéhò ùlZKê Pòe«^ Pûh aýaiÚûùe eì_û«eòZ Keò_ûeòQ«ò û @^ý Pûhúcûù^ ^òR Pûh Rcòeê iað^c ò Ü C_ôû\^ Keòaû _ûAñ iõMâûc Keê[a ô û icdùe cjûù\a ùMøWÿû ^òR Pûh Rcòeê \ßòMêY giý C_ôû\^ Keòaûùe ic[ð ùjûAQ«ò Gaõ ^òR Mûñ Z[û @ûL_ûL Mûñe ùfûKcû^u _ûAñ GK @û\gð _ûfUòQ«ò û _eòa ð^e Gjò ~ûZâû ^òR Rcòeê _~ðýû¯ cûZâûùe ùeûRMûe ùjC ^[ôaûeê ^òR _eòaûee ùcøkòK @ûagýKZû ùc ûAaû _ûAñ
KúU _Zw ^òdªY _ûAñ cjûù\a ùMøWÿû @Vûkò@û ~«û aýajûe Ke«ò
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
13
iûeYú-1 : Lyð Gaõ @ûde aòùgähY Kâ.còK _eòaû/ iõLýû `ke ^ûc
Pûh ùjûA[ôaû @ k (GKe) 2014-15 2015-16
ùeûRMûe (Uuû)
Lyð (Uuû)
ùcûU fûb(Uuû)
2014-15 2015-16 2014-15 2015-16 2014-15 2015-16
1
ùb ò
0.5
0.25
10000
15000
3000
3000
7000
12000
2
SêWÿw
0.25
0.5
8000
15000
2500
5000
5500
10000
3
UcûùUû
0.5
0.5
20000
60000
5000
10000
15000
50000
4 5
fuû KûKêWÿò
0.25 0.5
0.12 0.5
7000 25000
5000 20000
2500 5000
2000 5000
4500 20000
3000 15000
6
RjÜò
0.07
0.25
5000
7000
2000
2000
3000
18,000 20,000 42,000 70,000
7
_ò@ûR (c¬ò) 0.5
0.5
60,000
90,000
8
béhw _Zâ
10Kßò ûf
6000
20000
9
ùMûLû\ý
_ûAñ
10 ùMûLû\ý Nûi 11 iù_Uû 0
72Kßò ûf 3 Kßò ûf
6000
12
600MQ
15000
K\kú
600MQ
6000
20000
2000
2000
36500 32000 30000 ùcûU
5000
36000 6000 88000
141500 317000
cjûù\a ùMøWÿû @ù^K ahð ]eò gâcòK bûaùe Kûc Keê[ôùf û _ea ðú icdùe ùi ^òR Rcòùe KéhòKê ù`eòùf û ùi ^òRe ùcûU 3 GKe PûhRcòùe aû\ûcKê GKK `if jòiûaùe Pûh Keê[ôaûeê Zûue _âûe¸òK ahðMêWÿòK ajêZ KÁKe [ôfû û @^ý Pûhúcû^u _eò ùi c¤ _âPêe _eòcûYùe eûiûd^òK iûe I KúU^ûgKe @^òdcòZ aýajûe Keê[ôùf û ùi ^òR Pûheê ahðKê 25000/- Uuû ùeûRMûe Keê[ôùf ~ûjû ^òR _eòaûe i\iýue beYù_ûhY Gaõ [ôaû ^òR Sò@e ÊûiÚýMZ iciýû [ôfû, Zûe Wÿûqeú PòKò û _ûAñ ~ù[Á ^ [ôfû û
GK gqògûkú _â\êýhY iéÁòKûeò Mýûiþ û Zûu Kì@ùe [ôaû _ûYò RkùiP^ _ûAñ _~ðýû¯ ^[ôfû Gaõ Zûue Rcò @]ôKûõg icd gêLòfû ùjûA~ûC[ôfû û ùijò icdùe ùi ù\LòaûKê _ûAùf ù~ Rcòe ù~Cñ ùKûYùe iû]ûeYZü ùi Kéhò ùa÷RðýaÉê `òwò ù\C[ôùf Gaõ Rcòe LZ iaê cjRê\þ Keò eLê[ôùf, ùi iÚû^ùe KòQò iêiÚ iak PûeûMQ CVòQò û Gjò MRû ùjûA[ôaû MQMêWÿòK GK iKûeûcôK \òMKê iìPòZ Kfû û ùi aêSò_ûeòùf ù~ Kéhò-ùa÷RðýaÉê MêWÿòK _âûKéZòK bûaùe c¬òKê ùNûùWÿA eLòaû \ßûeû GMêWÿòK gêLòfû ^ûjó I G[ôeê iêiÚ MRû aûjûeòQò û
eûiûd^ò K iûe _â ù dûM \ß û eû @ûe¸e ahð cû^uùe @ck bf ùjûA[ôùf c¤ _ea ðú icdùe @ck Kcò[ûG I _ìaðeê còkê[ôaû @ck _ûAaûKê ùjùf PûhúKê @]ô K _eò c ûYe eûiûd^ò K \â a ý ù\aûKê ùjûA[ûG û Gjò Pûh Keòaû icdùe ùi aêSò_ûeòùf ù~ Rcòùe GùZ cûZâûe eûiûd^òK iûe _âùdûM Keòaû \ßûeû aûdêc kúd @wûeKûcæ cûZâû aé¡ò _ûCQò ~ûjû _eòùagKê _âPêe lZò _j ûCQò û iûe MêWÿòK ~alûeRû^ cògâòZ @KèûAWÿþ (^ûAUâiþ @KèûAWÿþ) aûdêc kKê QûWÿêQ«ò ~ûjû
2013 ciòjûUò cjûù\a ùMøWÿûu Rúa^Kê _eòa þð^ Keòù\fû û iKâòd i\iý [ôaû ^òR Mâûcý iõN ijûdZûùe ùi @^ý @ ke KòQò Pûhúu `kaMòPû _eò\gð^ùe Mùf ùiVûùe ^iðeú Zò@ûeò Keòaû Gaõ Gjûe _eòPûk^û Keòaû C_ùe Zûfòc c¤ ù^ùf û ùi ù~ùZùaùk gêà @ kùe i`kZûe ij Pûh Keê[ôaû KòQò i`k Pûhúu Rcò aêfò ù\Lò ùicû^ue ij K[û ùjùf , cjûù\a ùMøWÿûue Pòe«^ Pûh @býûi \òMùe @ûMâj aé¡ò _ûAfû û Zûue a¡òðZ @ûMâjKê ù\Lò Mâûc iõN
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
14
Zûuê @û[ñòK Gaõ ùa÷hdòK \òMeê ijûdZû Kfû û ùi ùMûUòG ^iðeú Zò@ûeò Kùf Gaõ ^òR Rcòùe Kéhò-C\ýû^ bò òK Pûh _¡ ò @û_ùYAùf û a ðcû^ Zûu 2GKe Rcòùe 70Uò @û´MQ, Rcò aûWÿùe 200Uò gûMê@û^ MQ, 200 iù_Uû, 20Uò ùf´ê, 50Uò KûRê, 10Uò @céZb û, 600K\kú, 2Uò _òRêkò, 2Uò Wÿòcòeò, 5Uò LRêeú, 10Uò Mê@û, 25Uò ^Wÿò@û, 70Uò MæòeòiòWÿò@û Gaõ 500 eê ùagú béhw_Zâ MQ ejòQò û Gjû aýZòZ Rcòe Lûfò [ôaû iÚû^ùe ùi aòbò^Ü _âKûee _^ò_eòaû I ùMûLû\ý _ûAñ Nûi Pûh Keò[û«ò û ùcûùZ iaêùaùk fûùM ù~ ù~ùZùaùk ùKjò RùY @Zò[ô ahðe ù~ ùKøYiò icdùe ùcû NeKê aêfòaûKê @ûi«ò, ùZùa cêñ Zûuê @ZòKcþùe 2Uò _âKûee `k LûAaûKê ù\A_ûeê[ôaû CPòZþ û ùcû Rcòùe cêñ iaê KòQò ùR÷aK ò _¡ òùe Pûh KeêQò û Gjû @ûcKê iêiÚ I ^úùeûM eLòaû ij _eòùagKê c¤ ^òeû_\ eLêQò û Kj«ò cjûù\a ùMøWÿû Gjû ùjCQò ^òR Kûc _ûAñ MaðúZ RùY Pûhúu Pò«û]ûeû ~òG ^òR _ûAñ ^òR Lû\ý Pûh Keò @ck Keòaû ij ùR÷a _eòùag iêelû \òMùe c¤ Pò«òZ û eûiûd^òK iûee aòKÌ jòiûaùe cjûù\a ùMøWÿû ^òR `ifùe aòbò^Ü LZ _âÉêZ Keò aýajûe Keòaû ij `if _eòa ð^, @ûzû\òZ Keò eLòaû `if, ~«û`if, ic^ßòZ ùeûM ù_ûK _eòPûk^û AZýû\ò Pòe«^ Kéhò @býûi @û_ùYAùf I ^òR Rcòùe _âPêe _eòcûYùe `if ùa÷RðýaÉê \ßûeû _âÉêZ LZ aýajûe Kùf û Giaê @býûi cé òKûe ùR÷aòK C_û\û^ aé¡ò Keòaû ij aûdêc keê _âPêe _eòcûYùe @wûeKûcæKê cûUòùe ]eò eLòaûùe iûjû~ý Kfû û @]ôK cûZâûe @wûeKûcæ cûUòùe MzòZ
ùjûA ejòaûeê cûUòe CaðeZû Gaõ ~alûeRû^ RcûU ùjaû aé¡ò _ûAfû û `if aòaò]Zû aé¡ò _ûAaûeê Pûhùe aò_\e @ûguû Kcòfû û ùR÷a _eòùag ijûdK Kéhò @býûi iaê @û_ùYAaû \ßûeû Gjû _eûMùeYê aj^Kûeúu _ûAñ GK @^êKìk iÚû^ _ûfUòfû Gaõ Rwf ^ûg ùjaû c¤ ^òdªYùe ejòfû û cjûù\a ùMøWÿû ^òR ùlZùe @û«ü`if Pûh, ^iðeú Zò@ûeò Keòaû, _^ò_eòaû Pûh, cûUòKê Nûi_Zâ \ßûeû @ûzû\òZ Keò eLòaû, aòbò^Ü ùR÷aòK LZ _âÉêZ Keòaû, aê¦û RkùiP^ _âYûkú @û_ùYAaû AZýû\ò \òMKê Mêeê e ij @ûù_ùYA[û«ò û Zûu ùlZùe Rò@ûLZ Kê ij 2Uò @ûùRûfû Kê ejòQò û û Gjò Pûh _¡ ò @û_ùYA ùi ^òR Pûh Rcòùe aòbò^Ü i´ke _ê^üaðýajûelc Keòaû \ßûeû Pûh _ûAñ @ûagýK iûcMâúe aRûe ^òbðegúkZû jâûi _ûAQò Gaõ Zûu Pûh ùlZUò _eòùag _eòa ð^ ij Lû_ Lê@ûA ZòÂòaûùe ilc ùjûA_ûeòQò û ùi bìZk RkKê ^òjûZò \eKûe icdùe jó aýajûe Keò[û«ò Gaõ ^òR _eòaûee _òAaû _ûYò _ûAñ QûZùe ahðûRk @ck Xÿû û c¤ Zò@ûeò KeòQ«ò û Zûu `kMQ MêWÿòKeê `k @ck ùjaû @ûe¸ ùjûA aòKâò ùjfûYò ~ûjû\ßûeû Zûuê @û[ðúK fûb còkêQò û MQMêWÿòKe aûùdûcûiKê ùi Rò@û LZ Kê ùe aýajûe Keò LZ _âÉêZ Ke«ò û Zûue 2Uò Rò@ûLZ Kê ejòQò û Rcòùe Rò@ûLZ aýajûe Keòaû \ßûeû cûUòùe ajêZ bf @û\ðâZû ejò[ûG ~ûjû\ßûeû cûUòùe _âPêe cûZâûùe Rò@û ejò[û«ò û Rò@ûcû^ue ejòaû \ßûeû cûUòe cìk C_û\û^ Gaõ ciéYZûùe CùfäL^úd C^Ü ò _eòflòZ ùjûAQò û
aòbò^Ü bûhûùe ùfAiû A ò@û _ZâòKû
K^ÜW, ùZfêMê, Zûcòfþ, IWÿò@û, jò¦ú, ceûVú Gaõ _¬ûaú ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
15
ùi 3[e Gjò Kê ùe Rò @ ûLZ _â É ê Z Keò [ ô ù f I _â Z ò [ e Kê _òQû 3 Kßò ûf Keò ùcûU 18 Kß ò ûf Rò @ ûLZ ùMûUò G ahð ù e @ck Keò [ ô ù f û ùi ^ò R `ifùe ^ò d cò Z bûaùe RúaûcéZ c¤ aýajûe Keò[û«ò û ùi ceûcZò Keò [ ô a û ù_ûLeúùe cûQ c¤ Pûh KeòQ«ò Gaõ @ûgû Keû~ûCQò ù~ @ûi«û ahð G[ôeê cûQ @ck ùja û Rcòùe [ôaû ùM ê`êf MQ MêWÿòK @^òÁKûeú KúU _Zwu \éÁò @ûKhðY ~«ûe Kûc Keòaû ij ajê_âKûee C_Kûeú cjêcûQò Gaõ KúU _ZwKê c¤ RcòKê @ûKéÁ Keò @ûYò[û«ò ù~Cñcûù^ ùR÷a _eòùag PKâKê iµì ð Keòaûùe MêeêZß_ì ð bìcòKû MâjY Keò[û«ò û 3 ahðe @Kæû« _eògâc I ^òe«e C\ýc _ùe Zûue aMòPûUò a ðcû^ _âKéZòe ùQûU M«ûNeUòG _ûfUòQò, ù~CñiÚû^Kê Ròfäû Z[û eûRý bòZeê @ù^K _eò\gðK Pòe«^ Pûh aýaiÚû gòlû KeòaûKê @ûiêQ«ò û Pûhúcû^u aýZòZ ajê iõLýK _lú Gaõ _âûKéZòK _eûMùeYê aj^Kûeúcûù^ Gjò ùlZKê @ûiò[û«ò ~ûjû _eòùagKê iêiÚ Gaõ ^òeû_\ eLòaûùe iûjû~ý Keò[ûG û cjêcûQòUòG c¤ ejòaû _ûAñ iÚû^UòG @ûagýK Keò[ûG, ù~ùZùaùk cjêcûQòUòKê ejòaû _ûAñ iêelòZ iÚû^UòG còkò ^ [ûG, ùiùZùaùk @ûùc ijRùe jé\dwc Keò _ûeòaû ù~ @ûùc _eòùagKê ùKùZ _eòcûYùe lZò _j ûAùQ Gaõ ~ûjûe _âbûa Êeì_ @ûùc _eòùag _eòa ð^e Pec aò_{^K iÚòZò iaêKê @ûRò iûcÜû KeêùQ - cjûù\a ùMøWÿû Gjû Kêj«ò û Zûu ùlZe PZêü_ûgðßKê ù\Lò @ûùc GK ^ò e û_\ _eò ù ag Gaõ iê i Ú aûdê c kKê @^ê b a Keò_ûeòaû û cjûù\a ùMøWÿû ^òRe icÉ icdKê Pûh _ûAñ ù\A[û«ò Gaõ a ðcû^ aûhòðK ùi ^òRe ùlZeê 2 fl Uuûeê ùagú @ûd KeêQ«ò (iûeYú-1) û Ròfäûùe aòMZ 3ahð ]eò fMûZûe ceêWÿò _eòiÚòZò iù ß c¤ Zûu aMòPûUò Kéhò-ùR÷a _eòùag bò òK Pûh aýaiÚûe GK @û\gð
Rcòùe aòaò]Zû ejòaûe GKû]ôK C_KûeúZû ejòQò
Xÿû ûUòGùe _eòYZ ùjûAQò û Zûu \ßûeû @^ê_âûYòZ ùjûA Mâûcý iõNe @^ý i\iýcûù^ Pòe«^ Kéhò @býûi iaê @û_ùYAaû @ûe¸ KeòQ«ò û ùR÷a-_eòùage iõelY Keò a û ij Ké h ò - ùR÷ a _eò ù ag bò ò K Pûh @býûi @û_ùYAùf @[ð ùeûRMûee c¤ ajêZ iêù~ûM ejòQò û ~\ò Mâûce @Zò Kcþùe 50% Pûhú c¤ Gjò Pòe«^ Pûh @býûi @û_Yû«ò, ùZùa ùicûù^ 3 ùKûUòeê ùagú Uuûe _ûeògâcòK iéÁò Keò_ûeòùa û MâûcúY @[ð^úZòe aòKûg \òMùe Gjû GK aòeûU ù~ûM\û^ ùja û ùZYê a ðcû^ icdùe iùPZ^ ùjûA Pûhúcû^uê _eòùag ijYòK ùR÷a-_eòùag aòmû^ bò òK Lû\ý aýaiÚû \òMùe ^òRe gâc Gaõ @[ð aò^òù~ûM Keòaû CPòZþ , ~ûjû\ßûeû C_ôû\^ aé¡ò Gaõ Lû\ý iêelû ^ò½òZ Keòaû _ûAñ _eòùagKê aò_\cêLKê UûYòaûe @ûagýKZû _Wÿòa ^ûjó û e ô[û Kêcûe^þ Gaõ bûÄeb ù~ûgú eòfûG^è `ûCù i^þ @ûe.iò._ò. _âKÌ Kû~ðýûkd _â[c cjfû, N^ùiûfò ^bò cê´ûA - 400701
E-mail:ranchitha.kumaran@reliancefoundation.org Bhaskarabhatta.joshi@reliancefoundation.org
C : ùfAiû A ò@û, Rê^þ 2019
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
16
i´k _êL^ü aò^ù ò ~ûM Keòaûe ]ûeû Rúa^ ]ûeY ùg÷kúKê iêiÚ eLòaûe cûMð Riaúe i§ê Gaõ gòaû^¦ cûUû_ûUò ùR÷a _eòùag aòmû^ bò òK Pòe«^ Kéhò @býûi @û_ùYA i´kMêWÿòKe _ê^üaðýajûe Keòaû \ßûeû aûjý i´kMêWÿòK C_ùe ^òbðegúkZû jâûi _ûAaû ij @ûaRð^û c¤ Kcò[ûG û Rcòùe `if aòaò]Zû aé¡ò _ûAùf ù_ûhY Gaõ ùeûRMûe ^ò½òZ ùjaû ij aýqòMZ Êû]ú^Zû @ûiòaû KûeYeê Rúa^ùg÷kúùe C^Ü ò c¤ _eòflòZ ùjûA[ûG û flàú Gaõ gueû®ûu KûjûYúeê Gjû iêÆÁ û K ð û UKe ùaûMò ð Mûñ e flà ú aûAu cZùe \ò^~ûKe @Kæû« KVò^ _eògâc _ùe _êYò ùeûùhA Nùe Pêfò RùkA ùeûùhA KeòaûVûeê KÁKe Kû~ðý @ûC KòQò
^ûjó û cûZâ Gùa ^aþUòKê aêùfAù\A ]ì@ûñ aòjú^ ùeûùhA Keò a û aýaiÚ û ùcû Rúa^Kê @ù^Kûõgùe ijR Keòù\AQò û K ðûUKe aò\ûe Ròfäû ù~ûR^û _ ûdZe
`if ùa÷RðýaÉêKê Rò@û LZùe eì_û«eòZ Keû~ûCQò ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
17
ùaûMðú Mâûcùe flàúaûA ^òRe Êûcú gueû®û j^êc[ûeûIu ij eêj«ò û ùaûMðú Mûñùe fòwûdZ Gaõ cêifòcþ iµâ\ûde 280Uò _eòaûe cògò eêj«ò û Gjò Mûñe ùfûKcû^ue cêLý Rúa^ RòaòKû Pûh Gaõ ahðû]ûeòZ Kéhò iÚòZòùe cêLý `if jòiûaùe ùicûù^ cKû, Raûe Gaõ aòbò^Ü Wÿûfò Pûh Keò[û«ò û MZ KòQò ahð _ìaðeê iÚòZò _ìeû bò^Ü [ôfû û ^òR 4 GKee ahðû]ûeòZ Rcòùe aòeò, cêM, ùKûk[ Gaõ ùMûLû\ý Nûi Pûheê jó Gjò \µ òue ~ûZâû @ûe¸ ùjûA[ôfû û ùMûUòG GKe Rcò _âûd iaêùaùk _Wÿò@û _Wÿê[ôfû û ZewûdòZ Gaõ @^êaðe cé òKû ù~ûMêñ `if C_ôû\^ c¤ Kcþ ùjC[ôfû û Rcòeê ~ûjû KòQò C_ôû\^ ùjC[ôfû, ùijò iúcòZ ùeûRMûe c¤ùe ùicûù^ \êüL KÁùe Pkò~ûC[ôùf û cûZâ ]úùe ]úùe icd aXÿòaû ijòZ ùicû^ue _eòaûe i\iýu iõLýû c¤ aé¡ò _ûAfû I Gjò iúcòZ ùeûRMûeeê GùZ RY i\iýuê Lû\ý ù~ûùMAaû KÁKe ùjûA_Wÿòfû û iÚû^úd Wÿòfee _eûcgð Kâùc ùicûù^ ^òR `ifùe eiûd^òK iûe I KúU^ûgK aýajûe Keòaû @ûe¸ Kùf û _ûe¸òK ahðcû^uùe Rcòòe C_ôû\^ aé¡ò _ûAfû Gaõ Rcòeê còkê[ôaû fûbUuûeê ùicûù^ 4Uò MûB Gaõ ùMûUòG ak\ KòYòùf û KòQò ahð _ùe Gjò \µ ò @^êba Kùf ù~ icû^ _eò c ûYe @ck _ûAaû _ûAñ Rcò ù e cûZâ û ]ô K eûiûd^òK iûe I KúU^ûgK aýajûe KeòaûKê _WÿêQò û Gjò eûiûd^òK iûcMâú KòYòaû _ûAñ ùicûù^ iûjêKûe Vûeê Uuû KeRùe @ûYòaû @ûe¸ Kùf û 2012 ciòjûùe ù~ùZùaùk @^òdcòZ ahðû I ajê\ò^ ]eò ahðû ^ ùjfû, ùiùZùaùk icÉ `if ^Á ùjûAMfû I Zû _ùe _eò a ûe ajê Z KÁe i¹ê L ú^ ùjùf û ùMû_ûk^eê ù~ZòKò ùeûRMûe ùjC[ôfû Zûjû LûAaû _ûAñ c¤ _~ðýû¯ ^ [ôfû û ùZYê KeR gêSòaûKê Zûu _ûLùe KòQò Uuû ^ [ôfû û KeR iêSòaû _ûAñ ùijò ahð ùicûù^ @^ýe cRêeú Kûc KeòaûKê aû¤ ùjùf û
_eòa ð^e _âûe¸ 2013 ciò j ûùe eò f ûG^è `ûCù i^þ Gjò Mâûcùe ùQûU Gaõ ^ûccûZâ Pûhúcû^ue RòaòKûKê ù^A iûcÜû Keê[ôaû aòbò^Ü iciýûe icû]û^ _ûAñ @õgMâjY bò òK _âKâòdûùe Kûc @ûe¸ Kfû û Mâûce ùfûKcû^u
c¤ùe iûcêjòK cûfòKû^ûbûa iéÁò Keòaû, ^ò¿ ò ù^aû _âKâòdûKê cRaêZ Keòaû Gaõ iaðiû]ûeY C^Ü ò_ûAñ Mâûc ùfûKcû^uê ù^A eòfûG^è `ûCù i^þ Mâûcý iõN MV^ Kfû û Gjò Mâûcý iõNùe iûcòf ùjaûùe gueû®û Gaõ flàú _â[c KòQò RYu c¤ùe [ôùf û ùaûMðú Mâûcý iõNKê cRaêZþ Keòaû _ûAñ ^òdcòZ ùa÷VK I _eò\gð^ Kû~ðýKâc iaêe @ûùdûR^ KeûMfû û Mâûcý iõN ibýcû^u \ßûeû Keû~ûA[ôaû _eòiÚòZò aòùgähYeê RYû_Wÿòfû ù~ \ìaðk cé òKû Gaõ Rkûbûa KûeYeê jó Kéhò i´§úd iciýû I iuU ù\Lû~ûCQò û eòfûG^è `ûCù i^þeê @û[ðòK ijûdZû _ûA Mâûcý iõN aWÿ ]eYe Rcò ceûcZò Gaõ a§ aû§òaû Kûc Mâûcùe Kfû û Gjò Kûc bòZùe flàúe Rcò c¤ iûcòfþ [ôfû û iÚû^úd @ ke C_f² Pòe«^ icû]û^ C_ûd I iûcMâú aýajûe Keò Pûhúcûù^ Kò_eò aûùdûMýûiþ, Rò @ ûLZ, ùR÷ a ò K ùeûMù_ûK _eò P ûk^û Gaõ aò j ^ aòùgû]^ AZýû\ò Keò_ûeòùa, ùi \òMùe Mâûcý iõN ùicû^u _ûAñ Zûfòc Kû~ðýKâc @ûùdûR^ Kfû û flàú Gaõ Mâ û cý iõNe @^ýû^ý i\iýcûù^ c^ù~ûM ijKûùe aò b ò ^ Ü ^ì Z ^ ùKøgk gò L ò ù f Gaõ ^ò ù R aûùdûMýûiþ Keòaû ij Rò@ûLZ C_ôû\^ Keòaû @ûe¸ Kùf û ùaûMð ú Mâ û cùe eò f ûG^è `ûCù i^þ 14Uò aûùdûMýûiþ dê^òUþ Gaõ 47Uò Rò@ûLZ dê^òUþ KeòaûKê @û[ðòK ijûdZû ù~ûMûAfû û
i´ke _ê^aðýajûe flàú iaê\ò^ _âûZü icdùe Mêjûkeê ùMûae KûXÿò ZûKê aùdûMýûiþ _äû e _âû[còK Kê ùe ù\A[û«ò û Gjò ùMûae _ea ðú icdùe ùMûae Mýûiùe eì_û«eòZ ùjûA[ûG û 1.8 KßòaòKþ còUee Gjò ùMûae Kê eê ù~ZòKò Mýûiþ aûjûùe Zûjû flàúu _eòaûee \êA[e ùbûR^ _âÉêZ _ûAñ _~ðýû¯ ùjûA[ûG û aûùdûMýûi _äû eê aûjûeê [ôaû _Zkû cògâY Rò@ûLZ Kê ùe aýajéZ ùjûA[ûG û Gjò _Zkû cògâY ij ùiûdûaò^þ, cêM, aòeò AZýû\ò `ife fuû, eiêY Gaõ @\û ei \ßûeû _âÉêZ ùR÷a KúU^ûgKKê iûñaûkê@û , Kû aò§û ù_ûK Gaõ jk\ò@û ùb^þ ùcûRûAKþ (GK _âRûZòe bìZûYê )@û\òe ^òeûKeY _ûAñ aýajûe Keû~ûCQò û
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
18
@aùghûõg Gaõ gêLòfû _Zâ còùgA Rò@û LZ Kê ùe ù\ùf Rò@û GjûKê LûA LZ iéÁò Keò[û«ò û _â[c [e Rò@ûLZ aûjûeòaûKê _âûe¸òK icdùe Rò@ûKê ùe Gjò _Zkû ùMûae cògâY ^[ôaû ù~ûMê 90 \ò^ icd fûMò[a ô û iÚùk _ea ðú icdùe 45eê 50 \ò^ùe LZ aûjûeòaûKê fûMòfû û Rò@û LZ Kê eê aûjûeê[ôaû LZ Rcòe 90% @ûagýKZûKê _ì e Y Keê Q ò û Gjû \ß û eû Pûhùe Lyð @û½~ðýR^K bûaùe Kcòfû I @ck 5 Kß ò ûf iÚû^ùe 20 Kß ò ûfKê aé¡ò _ûAfû û Rò@û LZe C_KûeúZûKê ù\Lò @ûùc ^òR Lyðùe @ûC \êAUò dê^U ò þ Zò@ûeò Kfê û cêñ ^òR Êdõ ijûdK \ke cjòkûcû^uê Rò@û aòKòâ Keòaû ij _ûL Mûñe @^ý 40 RY Pûhúuê c¤ Rò@û aòKòâ KeòQ ò Kêj«ò flàú û flàú ^òR MûB Mêjûk _ûLùe ùMûUòG MûZ ùLûkò ùi[ôùe _gêcû^u cìZâ iõMâj KeêQ«ò û Gjò ùMûcìZâKê ù_ûP Keò I _ûYò cògûA ùi _Zâcû^u C_ùe iò ^ Ke«ò I Zek iûeùe aýajûe Keò[û«ò û Mâûcý iõN \ß û eû @ûùdûR^ Keû~ûA[ô a û ùMûUò G _eò \ gð ^ Kû~ðýKâcùe ùi iûcòf ùjûA RùY @ûMê@û Pûhúu Pûh ùlZKê ~ûA[ôùf Gaõ ùijò Pûhúu Vûeê flàú _ Maý, RúaûcéZ, fuû eiêY cògâYe iò ^ AZýû\ò gòLòùf, ~ûjûKê Méj_ûkòZ _gêcû^ue ÊûiÚýùe C^Ü ò @ûYòaû _ûAñ aýajûe Keû~òaû ij KúU^ûgK jòiûaùe c¤ aýajéZ ùjûA[ûG û RúaûcéZ _âÉêZ Keòaû _ûAñ ùi MûB ùMûae, ùMûcìZâ, MêWÿ, Wÿûfò Mê Kê KòQò cûUò Gaõ Kû\ê@û _ûYò ij còùgA \êA \ò^ _ûAñ _PòaûKê QûWÿòù\A[û«ò û Rcòùe _âZò[e RkùiP^ _ùe ùi Gjò \âaYKê MQ MêWÿòKùe iò ^ Keò[û«ò Gaõ cûUòe CaðeZû aé¡ò _ûAñ LZ ij Gjò cògâYKê GKûVò ù\A[û«ò û fuû, eiêY Gaõ @\û ei \ßûeû _âÉêZ KúU^ûgK, _Zâùe ùjC[ôaû iûñaûkê@û, Kû aò§û ù_ûK Gaõ jk\ò@û ùb^þ ùcûûRûAKþ (GK _â K ûee bì Z ûYê ) AZýû\ò e ^òeûKeY _ûAñ aýajûe Keû~ûA[ûG û ^òR ùeûùhA Nùe Gaõ Rcòùe ijRùe còkê[ôaû 9Uò aòbò^Ü iûcMâú ~[û K\kú, MûB Nò@, MêW,ÿ _AWÿ, lúe, ùMûae Gaõ ùMûcìZâ AZýû\òKê còùgA 30 \ò^ _~ðý« ùMûUòG QûA iÚû^ùe ùNûùWÿA Keò eLò ùi _ Maý _âÉêZ Keò[û«ò û GjûKê MûBcû^u Lû\ýùe còùgA ù\aû\ßûeû ùicû^ue ùeûM _âZòùeû]K gqò aé¡ò ùjaû ij lúe C_ôû\^ c¤ aXÿò[ûG ùaûfò flàú Kêj«ò û
aûùdû WÿûAùRÁeùe ùMûae \ò@û~ûCQò
iµâiûeY flà ú uê ùMûUò G Kì @ ùLûkò a ûùe Mâ û cý iõN ijûdZû ù\fû û aòbò^Ü ieKûeú ù~ûR^û ij ù~ûWÿò Mâûcý iõN flàúuê ^òR Rcòùe aê¦û Gaõ iò ^ RkùiP^ MûB Mêjûkeê iõMéjúZ ùMûcìZâKê _Zâùe iò ^ Keû~ûCQò aýaiÚû Keòaûùe iûjû~ý Kfû û Gjò Kûc _ûAñ flàú Kéhò aòbûM Ze`eê eòjûZò _ûAùf û _â[c [e _ûAñ Gjò _eòaûeUò ^òR Rcòùe eaò EZêùe UcûùUû, RjÜò, aûAMY, gûM AZýû\ò Pûh Kùf û ùi ùMûUòG `k aòMòPû Keò ùi[ôùe Rûcê, iù_Uû, Wÿûkò´, _òRêkò Gaõ ùf´ê AZýû\ò MQ fùMAùf û Rcòeê còkò[ôaû fûbeê ùi @ûC \êAUò bf MûB Kâd Kùf û Gùa Gjò Pûhú \µZòUò ahð ahð ]eò Pûh ùjC ^[ôaû 1GKe _ZòZ RcòUòe _ê^eê¡ûe Keòaû Kû~ðýùe aýÉ @Q«ò û
ùghK[û flàú Gaõ Zûue Êûcú gueû®û j^êc^ÚeûIu _eò lê\â Gaõ ^ûccûZâ Pûhúcûù^ @ûc Lû\ý aýaiÚûe 70% Lû\ý ù~ûùMA[û«ò û ^òR Rcòùe _ûYòe @bûa,
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY - 3, ùiù_Ö´e 2020
19
www.leisaindia.org
MûB Mêjûkeê iõMéjúZ ùMûcìZâKê _Zâùe iò ^ Keû~ûCQò
\ìaðk Gaõ @^êaðe cé òKû, Pûh iûcMâú VòKþ bûaùe ^ còkòaû, aRûe aýaiÚû, Pûh _ûAñ @ûagýKúd @[ðûbûa Gaõ aò_\Kê iûcÜû Keòaû \lZûe @bûa AZýû\òeê Gjò ùQûU Pûhúcûù^ aòbò^Ü _âKûe iciýûe i¹êLú^ ùjûA[û«ò û aòMZ KòQò \g§ò ]eò _ûYò_ûMe @^ò½òZZû aé¡ò KûeYeê ahðû]ûeòZ Lû\ý C_ôû\^ aýaiÚûUò ùagúcûZâûùe \ìaðk Gaõ @iêelòZ ùjûA~ûAQò û i´kMêWÿòKe _ê^aðýajûe Keò Pòe«^ Kéhò ùR÷a _eòùag ijûdK Pûh @býûiMêWÿòKe _âiûe ùjaû \ßûeû flà ú Gaõ gueû®ûu _eò Pûhúcûù^ Êûcf´ú ùjûA_ûeòQ«ò û Gjû ùicû^uê Pûh Kû~ðý Keòaû _ûAñ @ûagýK aò b ò ^ Ü C_û\û^Mê W ÿ ò K ê aRûeeê Kò Y ò a ûe @ûagýKZû KcûAù\fû Pûh a~ð ý aÉê Mê W ÿ ò K ê aò b ò ^ Ü C_ûdùe `if MêWÿòKe CaðeZû _ûAñ aýajûe Keòaû
\ß û eû _eò ù ageê @ûaRð ^ û Kcþ ùjfû Gaõ aýqò M Z Êû]ú^Zû @ûiòaû KûeYeê ùicû^u Rúa^ùg÷kúùe c¤ C^Ü ò _eòflòZ ùjfû û Rcòùe `if aòaò]Zû ùeûRMûe aé ¡ ò ù e iûjû~ý Keò a û ij _eò a ûe i\iýcû^ue ù_ûhYKê c¤ iêelû ù\A_ûeòfû û a ðcû^ ^òR Mûñ, _ùWÿûgú Mûñ Z[û iµKúdcûù^ flàúuê i¹û^ ù\CQ«ò Gaõ @ù^K icdùe ^òR Pûh iciýûe icû]û^ _ûAñ flàúu _ûLKê cZûcZ ù^aûKê c¤ @ûiêQ«ò û Rgaúe i§ê eòfûG^è `ûCù i^þ cê´ûA, cjûeûÁâ, bûeZ E-mail : jasbir.Sandhu@reliancefoundation.org
C : ùfAiû A ò@û, Rê^þ 2019
ùfAiû A ò@û, aòùgh IWò@û iõÄeY --4, 3, Wÿùiù_Ö òùi´e´e2017 2020 Follow us on:
www.facebook.com/Leisaindiamag
@LeisaIndia
20