Marathi - June 2016 by LEISA India

VÉÚxÉ 2016, +ÆEò 1

efØeÙe JeeÛekeâ VÉÖxÉ 2016 +ÆEò 1 ueerpee-Fbef[Ùee ns efveÙelekeâeefuekeâ Des.Sce.F&. HeâeTb[sMeve leHexâ ØekeâeefMele kesâues peeles. lÙeeÛeer DeeJe=òeer ceje"er Yee<esle ÙegJee ®jue DemeesefmeSMeve, veeiehetj ceeHe&âle uesKebeÛee ceje"er DevegJeeo keâ¤ve ØekeâeefMele keâjerle Deensle. cegKÙe mebheeokeâ kesâ.Jner.Sme Øemeeo Des.Sce.F&.HeâeGb[sMeve JÙeJemLeehekeâerÙe mebÛeeuekeâ šer.Sce jeOee Des.Sce. F&. HeâeGb[sMeve ceje"er mebheeove ollee heešerue ÙegJee ®jue DemeesefmeSMeve, veeiehetj DevegJeeo mecevJeÙeve hetCeeacee Des.Sce.F&.HeâebT[sMeve ÙegJee ®jue DemeesefmeSMeve 23, oeleerj efveJeeme, vÙet Decejveiej, efÛeKeueer jes[, ceevesJee[e efjbie jes[, veeiehetj - 440034. Heâesve : +91-712-2743972 / 2743986 Fcesue : info@yraindia.org JesyemeeF&š : www.yraindia.org Des.Sce.F&. HeâeGb[sMeve veb. 204, 100 Hetâš efjbie jes[, 3 Hesâpe, yeveMebkeâjer, 2 je yuee@keâ, 3 jer mšspe, yebieueesj - 560085, Yeejle : +91-080-2669 9512, +91-080-26699522 Heâesve He@âkeäme : +91-080-2669 9410 F&cesue : leisaindia@yahoo.co.in JesyemeeF&š : www.leisaindia.org cegõkeâ : efovesMe «eeHeâerkeâ, veeiehetj cees. 9422119631

efuepee Fbef[Ùee šerce lehexâ DeeheCee meJeeËvee neefo&keâ MegYesÛÚe. ueerpee Fbef[ÙeeÛee petve 2016 Ûee Debkeâ ceje"er Yee<esle Úehetve DeeheuÙee heÙeËle heesnesÛeJeeÙeuee Deecneuee mebOeer efceUle Deens. ceneje°^ele Deelee JeeÛekeâ mebKÙee 500 Je®ve 1000 heÙeËle heesnesÛeueer Ùee yeöue Deecneuee DelÙeevebo nesle Deens. Mesleer ceOÙes 'ceeleer' uee DevevÙe meeOeejCe cenlJe Deens. yeerpe, ceeleer Je heeCeer ¢ee leerve cegueYetle IeškeâebefMeJeeÙe Mesleer keâjCes MekeäÙe veener. JeemleefJekeâ Mesleer ne ceeveJeeÛee meJee&le heefnuee Glheeove JÙeJemeeÙe cnbšues lej ÛegkeâCeej veener. hejblet Mesleer ne `JÙeJemeeÙe' hes#ee 'mebmke=âleer' Ûe peemle ØeceeCeele Deens. Deepe keâeue ceeveJeer peerJeveeceOÙes JÙeeJemeeefÙekeâlee SJe{er neJeer Peeueer Deens keâer mebmke=âleer hetCe& heCes ceeies he[le Deens. MesleerÛÙee meboYee&le osefKeue nsÛe efÛe$e heneÙeuee efceUles. ceeleerÛes JÙeJemLeeheve, megheerkeâlee, mepeerJelee Je lÙeemee"er DeeJeMÙekeâ cegueYetle Ieškeâ Je Øeef›eâÙee ÙeebÛee efJemej he[uesuee efomelees. DeMee DeJemLesle osefKeue keâener Meslekeâjer vewmeefie&keâ heæleerves ceeleeruee hegveefpe&Jeerle keâjCÙeeÛes ÙeMemJeer ØeÙelve keâjerle Deensle. Demes ØeÙelve uesKe mJe®heele Deecner ¢ee Debkeâele Øeefmeæ keâjerle Deenesle. DeeMee Deens keâer JeeÛekeâ cnCetve ns ØeÙelve DeeheCe mecepetve IÙeeue Je lÙeeÛeer hegvejeJe=òeer efJeefJeOe ceeieeËveer mJeleŠ keâjeue Je FlejebheÙeËle heesnesÛeJeeue. Debkeâ JeeÛetve pe®j Øeefleef›eâÙee keâUJeeJÙee. mebheeokeâ ceb[U ueerpee cnCepesÛe yeensjerue ueeieleerÛee DelÙeuhe Jeehej Je MeeÕele Mesleer ØeCeeueer nesÙe. pÙee MeslekeâNÙeebvee heÙee&JeefCe&Ùe meblegueve ve efyeIe[efJelee Mesleer Glheeove Je Glhevve Jee{JeeÙeÛes Deens DeMee MeslekeâNÙeebmee"er ne Skeâ leebef$ekeâ Je meeceeefpekeâ heÙee&Ùe Deens. mLeeefvekeâ mebmeeOeveeÛee Je vewmeefie&keâ Øeieleer ÙeebÛee Mesleer ØeCeeueer ceOÙes ÙeLeeÙeesiÙe Jeehej DeeefCe iejpe he[uÙeeme kesâJeU keâener yee¢e ueeieleerÛee megjef#ele Je me#ece Jeehej ns ueerpeeÛes lelJe Deens. mJele:Ûes Ghepele %eeve, keâewMeuÙe, ceguÙes Je mebmke=âleerÛÙee DeeOeejeJej Deeheues YeefJe<Ùe GpJeue keâjCÙeeÛeer Gceea DemeuesuÙee ceefnuee Je heg®<e MeslekeâNÙebeÛes ns Skeâ Gpee&mLeeve Deens. Meslekeâjer DeeefCe mebyeefOele IeškeâebÛÙee menYeeieer heæleerves #eceleeJe=æer keâjCeejb ns Skeâ ceeOÙece Deens. Skebâoj Mesleer ØeCeeueer megOeejCee Je yeouelÙee iejpebevegmeej lÙee ceOÙes yeoue keâjCes DeeefCe nesCeejs yeoue ÙeesiÙe Øekeâejs Deelcemeele keâjCÙeemee"er ueerpee ns Skeâ ceeie&oMe&ve Deens. ueerpeeÉejs MesleerÛÙee heejbheeefjkeâ %eeve Je MeeŒeerÙe %eeveeÛee keâeUpeerhetJe&keâ efceueehe kesâuee peelees Je heg{s lÙee DeeOeejeJej DeeJeMÙekeâ OÙesÙe OeesjCes leÙeej keâjCÙeemee"er ØeÙelve kesâuee peelees. DeMee OeesjCeebÛee Jeehej, Øemeej, ØeÛeej keâjCÙeeÛes osefKeue ns meeOeve Deens. ueerpee ner Skeâ mebkeâuhevee Deens, Skeâ Â°erkeâesve Je jepekeâerÙe mebosMe Deens.

cegKe he=‰ Heâesšes : Outlook Magzine June 2016 MISEREOR founded in 1958 is the German Catholic Bishops' Organization for Development operation. For over 50 years MISEREOR has been committed to fighting poverty in Africa, Asia and Latin America. MISEREOR's support is available to any human being in need - regardless of their religion, ethnicity or gender. MISEREOR believes in supporting initiatives driven and owned by the poor and the disadvantaged. It prefers to work in partnership with its local partners. Together with the beneficiaries, the partners involved help shape local development processes and implement the projects. This is how MISEREOR, together with its partners, responds to constantly changing challenges, (www.misereor.de; www.misereor.org)

Des.Sce. F&. HeâeTb[sMeve heejbheeefjkeâ %eeve Je veJeveJeerve leb$e%eeve ÙeebÛee mebiece keâ™ve DelÙeuhe yeenŸe ueeieleerÛÙee lelJeeJej vewmeefie&keâ mebmeeOeveeÛes Gòece JÙeJemLeeheve megefveef§ele keâjerle MeeÕele GheefpeefJekesâuee Øeeslmeenve osCeejer mebmLee Deens. nÙee nsletves oKKeve Yeeieele ner mebmLee ueneve Je ÚesšŸee Meslekeâjer kegâšgbyeemeesyele,efMe#eCe,ØeefMe#eCe,heejbheeefjkeâ %eeve mee"JeCe, efJeefJeOe mebmLee mebIešvee meesyele DevegYeJeebÛeer osJeeCe IesJeeCe keâjerle Mesleer heæleerÛes efJeefJeOe heÙee&Ùe meelelÙeeves MeesOele Demeles. Deieoer leUeieeUele peeTve ieeJeeleerue FÛÚgkeâ MeslekeâNÙeebmeesyele lÙebevee efJeefJeOe HeâeÙeosMeerj heÙee&Ùe GheueyOe keâ™ve osCÙeeÛes ØeÙelve nŸee mebmLesleHexâ kesâues peeleele. DeMee ef"keâeCeer Flej Deveskeâ Meslekeâjer, mebmLee-mebIešveebvee efMekeâCÙeeÛeer mebOeer cnCetve keâeÙe&›eâce DeeÙeesefpele kesâues peeleele. ÙegJee ®jue DemeesefmeSMeve ner mebmLee vewmeefie&keâ mebmeeOeveeÛÙee mebJeOe&veemeesyele lÙeebÛÙee ÙeesiÙe JÙeJemLeeheveeJej DeeOeeefjle «eeceerCe Je DeeefoJeemeer #es$eele ieefjyeerJej ceele keâjCÙeemee"er veJeveJeerve GheefpeJekesâÛes ØeÙeesie Je heÙee&Ùe efvecee&Ce keâjCÙeeme ueneve Meslekeâjer, Meslecepetj, DeeefoJeemeer Je «eeceerCe iejerye mecegneme ceole keâjerle Demeles. ÙeeceOÙes ceeefnleermee"er efJeMes<e ØeÙelve kesâues peeleele.Mesleer Je Meslekeâjer mebyeefOele efJeefJeOe ØeMveebJej OeesjCeelcekeâ heeleUerJej ÙeesiÙe les efveCe&Ùe Je yeoue Ie[JeCÙeeÛee efJeMes<e ØeÙelve Flej jepÙe Je je<š^erÙe heeleUerJejerue mebIešvebe meesyele kesâues peeleele. ueerpee Fbef[ÙeebÛes efveÙele keâeefuekeâ ceje"er ceOÙes ØekeâeefMele keâjCÙeeÛee Ghe›eâce ne osefKeue lÙeeÛeeÛe Skeâ Yeeie Deens.

Deveg›eâceefCekeâe

petve 2016 Debkeâ - 1 uee

04-05 MenjebMeer pees[tve Iesleebvee kegâkeäkegâšheeueve : Skeâ ceeie& cetU uesKekeâ : Amandeep Singh and Pranav Kumar kegâkeäkegâš HeefjHee}ve ne ieüeceerCe Yeeieeleer} HeejbHeefjkeâ, HetJee&Heej Ûee}le Dee}s}e JÙeJemeeÙe Deens. ieefjyeer DeeefCe kegâHees<eCeeefJejesOeele }{CÙeemee"er ns Skeâ øeYeeJeer meeOeve cnCetve DeesUKe}s peeles. ieüeceerCe GlHeeokeâ DeeefCe Menjer ieüenkeâ ¢eebÛÙeele Ûeebie}er meeKeUer efvecee&Ce keâ¤ve ¢ee ieüeceerCe GÅeesiee}e MeeMJele Je DeefOekeâ cepeyetle yeveJeCes MekeäÙe Deens.

06-09 megÂ{ ceeleermee"er pewJekeâesUmee cetU uesKekeâ : J. Elango and V M Karunagaran Hees<ekeâleòJeefJenerve ceeleerleer} keâeye&veÛes øeceeCe Jee{JeCÙeemee"er leeefceUvee[tceOeer} MeslekeâjdÙeebveer øeeÙeesefiekeâ leòJeeJej pewJekeâesUMeeÛee øeÙeesie kesâ}e. ceeleerceOÙes pewJekeâesUMeeÛeer Yej IeeleuÙeeves efleÛeer Yeeweflekeâ jÛevee DeeefCe jemeeÙeefvekeâ iegCeOece& Ùeele megOeejCee nesles Je ne HeefjCeece efHekeâebÛes leerve nbieece nesF&HeÙeb&le efšketâve jenlees Demes lÙeebvee Dee{Utve Dee}s. ns keâjerle Demeleevee, lÙeebÛÙee MesleebJej pe}o Dee›eâceCe keâjCeejdÙee øeesmeesefHeme peg}erHeä}esje (Jes[er yeeYetU) Ùee JevemHeleerÛeer efJeunsJeeš }eJeCÙeeÛeer Ùegkeäleerner lÙeebvee meeHe[}er.

10-11 ce=oe mJeemLÙe GlheVe Jee{JeCÙeeÛeer ieg®efkeâuueer cetU uesKekeâ : Purshottam Jangid, Monu K. Rathore Ranveer, S. Shaktawat and V Khatana

jepemLeeveeleer} MeslekeâNÙeebveer Mesleerleerue Glheeove DeeefCe GlheVe Ùee oesve cegödÙeebkeâ[s efJeMes<e }#e osTve lesLeer} ce=oe mJeemLÙe megOeejCÙeeÛee efJeÛeej kesâ}e Deens. ceeleerleer} mesbefõÙe keâeye&ve IeškeâõJÙe Jee{Jetve, ns Meslekeâjer cegKÙele: ceefn}e, cees"Ÿee øeceeCeeJej Heerkeâ osCeejs Hees<eCe ceUs keâjerle Deensle, lÙeecegUs kegâšgbyee}e DeefOekeâ Ûeebie}s Hees<eCecetuÙe DeVe Je Jee{erJe efceUkeâle efceUle Deens.

12-13 efJeoYee&leer} ceeleerÛÙee megHeerkeâlesÛes Hegve®ppeerJeve cetU uesKekeâ : Preeti Joshi efJeoYe&, MeslekeâNÙeebÛÙee DeelcenlÙeebÛee øeosMe, HeCe lÙeeÛe ØeosMeele megowJeeves keâener MeslekeâNÙeebveer mesbõerÙe Heæleerves ceeleerÛee keâme ÙeMemJeerHeCes hejle DeeCe}e Deens. megYee<e Mecee& ns lÙeeHewkeâerÛe Skeâ.

14-16 Mesleeletve leešele - meenepee Dee@jie@efvekeâÛee Ghe›eâce

cetU uesKekeâ : G. Krishna Prasad and B. Somesh MeslekeâNÙeebvee mejU yeepeejele øeJesMe efceUJetve osCes ns DeeefLe&keâ efJekeâemeeleer} cenòJeeÛes keâece Deens. efkeâmeeve yeepeej ne ieüeceerCe-Menjer pees[CeerÛee DeefJeYeepÙe Yeeie Demetve, øelÙe#e Mesleeletve leepes GlHeeove efceUJeCÙeele ieüenkeâebvee mJeejmÙe DemeuÙeecegUs lÙeeÛeer }eskeâeføeÙeleener melele Jee{le Deens.'menpee mece=æe` ner Meslekeâjer Je ke=âef<ele%e ¢eebÛÙee Heg{ekeâejeves meg¤ Pee}s}er mebmLee DeeHeuÙee Skeâe GHe›eâceeceOetve Meslekeâjer Je ieüenkeâ ÙeebÛÙeeceOeer} ojer yegpeJeCÙeeÛes keâece keâjles.

17-20 mepeerJe, megÂ{ ceeleer efveceealeerletve ueeKees ueeskeâebÛeer megjef#ele DeVeeÛeer nceer. cetU uesKekeâ : Deepak Suchde and Om P. Rupela Dece=le ceeleer veefJeve veJeMeesOekeâ Kele JeeHejuÙeeves Deveskeâ MeslekeâNÙeebvee DeeHeuÙee ceeleerÛee keâme Hejle DeeCelee Deeuee Deens. yeens¤ve jemeeÙeefvekeâ Keles ve Iee}lee kesâJeU ceeleerceOeer} pewefJekeâ Ieškeâebveer DeeHe}s Mesle mece=æ keâ¤ve ns Meslekeâjer mLeeefvekeâ DeeefCe vewmeefie&keâ m$eesleebHeemetveÛe efJeefJeOe Hees<ekeâ õJÙeebveer HeefjHetCe& Demes DevveeÛes GlHeeove keâjerle Deensle.

mejoej pevekeâ efmebie DeeheuÙee heesuš^er Heâece& ceOÙes

MenjebMeer pees[tve Iesleevee kegâkeäkegâšHee}ve : Skeâ ceeie& Amandeep Singh and Dr. Pranav Kumar

kegâkeäkegâš HeefjHee}ve ne ieüeceerCe Yeeieeleer} HeejbHeefjkeâ, HetJee&Heej Ûee}le Dee}s}e JÙeJemeeÙe Deens. ieefjyeer DeeefCe kegâHees<eCeeefJejesOeele }{CÙeemee"er ns Skeâ øeYeeJeer meeOeve cnCetve DeesUKe}s peeles. ieüeceerCe GlHeeokeâ DeeefCe Menjer ieüenkeâ ¢eebÛÙeele Ûeebie}er meeKeUer efvecee&Ce keâ¤ve ¢ee ieüeceerCe GÅeesiee}e MeeMJele Je DeefOekeâ cepeyetle yeveJeCes MekeäÙe Deens.

mejoej pevekeâ efmebie ns cetUÛes peccetleuÙee jCeyeerjefmebieHegje lee}gkeäÙeeleer} leeb[e veeJeeÛÙee }neveMee ieeJeeleer} jefnJeemeer nesle. lÙeebveer peccet-keâeMceerj mejkeâejÛÙee HeMegmebJeOe&ve efJeYeeieeÛes HebOeje efoJemeebÛes efJeveecetuÙe øeefMe#eCe efMeyeerj HetCe& kesâ}s. Ùee øeefMe#eCeeveblej 1991 mee}er lÙeebveer 8 npeej keâesbye[ŸeebÛeer efHe}s IesTve Skeâ kegâkeäkegâšHee}ve kesbâõ GYes kesâ}s. lÙeemee"er meg®Jeeleer}e lÙeebveer 1.25 }eKeeÛeer iegbleJeCetkeâ kesâ}er. meieUdÙee megefJeOeebveer Ùegkeäle Deme}suÙee pevekeâ efmebie ÙeebÛÙee kegâkeäkegâšHee}ve kesbâõeÛeer jÛevee HetJe&-HeefMÛece Deens. ÛeebieuÙee Heæleerves kegâkeäkegâš Hee}ve 4

keâjCÙeemee"er meieUdÙee øekeâejÛÙee leebef$ekeâ metÛeveebÛes Hee}ve kesâ}s peeles. keâesbye[ŸeebÛeer efHe}s Hebpeeye Je nefjÙeeCee Ùee MespeejÛÙee jepÙeebletve efJekeâle Iesle}er peeleele. HebpeeyeceOetve efJekeâle Iesle}s}s He#ÙeebÛes KeeÅe leerve øekeâejeble efJeYeeietve He#Ùeebvee KeeÙe}e efo}s peeles. Heefn}s one efoJeme øeejbYeHetJe& KeeÅe, lesJeerme efoJemeebHeÙeb&le øeejbefYekeâ KeeÅe Je MesJešÛee peLLee ÚleeKee}er DemesHeÙeb&leÛÙee GJe&efjle keâe}eJeOeerkeâefjlee Debeflece KeeÅe. keâesbye[ŸeebÛÙee }meerkeâjCeemee"er }meerkeâjCe lekeälee mejoej lebleesleble HeeUleele. Deb[er GyeJeCeejdÙee keâesbye[Ÿee. lÙeebÛeer efHe}s oesve Dee"Je[ŸeeÛeer PeeuÙeeJej lÙee lÙee Kegje[Ÿeele Hee"Je}er peeleele. keâesbye[ŸeebÛee Skeâ peLLee yeepeejele iesuÙeeJej mebHetCe& Kegje[Ÿee}e Oegjer osCÙeele Ùesles. ogJes pees[tve MeeMJeleleskeâ[s JeešÛee} mejoej pevekeâ efmebie Ùeebveer Deveskeâ ceeieÛes Je Heg{Ûes ogJes pees[}s Deensle. lÙeebveer peJeUHeemeÛÙee jepÙeebceOeer} GyeJeCeer kesbâõ, HeMegJewÅe, KeeÅe efvecee&Cekeâ, KeeÅe HegjJe"ekeâej, Deew<eOeebÛeer ogkeâeves, meeOeveebÛeer ogkeâeves DeeefCe kegâkeäkegâš Hee}veeMeer mebyebefOele mLeeefvekeâ Meslekeâjer DeeoerbMeer mebHeke&â øemLeeefHele kesâ}s Deensle. HeMegOeve efJekeâeme keâeÙee&}Ùe Je kegâkeäkegâšHee}ve efJemleej DeefOekeâejer Ùeebvee ceefnvÙeeletve

Skeâoe Yesš efouÙeeJej pevekeâ efmebie Ùeebvee lÙeebÛÙeekeâ[tve yejerÛe ceeefnleer keâUles. JesieJesieUdÙee Deew<eOe kebâHevÙeebÛÙee JewÅekeâ øeefleefveOeerbMeer efveÙeefcele mebHekeâe&le jentve veJeerve ÙesCeejer Deew<eOes Je Flej Hees<ekeâ HegjJeCeer KeeÅeebÛeer ceeefnleer les JesUesJesUer efceUJele Demeleele. mejoej pevekeâ efmebie Ùeebvee 2005 mee}eHeÙeb&le keâesbye[ŸeebÛeer Kejsoer-efJe›eâer keâjCÙeemee"er cees"Ÿee DeeJneveebÛee meecevee keâjeJee }eie}e. lÙeebvee mJele:Ûes GlHeeove yeepeejele DeeCeCÙeemee"er yejsÛe Deblej Heej keâ¤ve Menjeble peeJes }eiele Demes. lÙeeveblej meeceevÙe }eskeâebMeer Deme}suÙee mebHekeâe&letve lÙeebÛee JÙeJenej nesle Demes. yejsÛeoe IeeTkeâ JÙeeHeejer, ieüenkeâebÛÙee DeYeeJeer lÙeebÛes GlHeeove veekeâejle Demele. veJeje$eerceOÙes DeeHe}e cee} lemeeÛe "sTve ÅeeJee }eieuÙeeves lÙeebvee vegkeâmeevener meesmeeJes }eiele Demes. Yej GvneUdÙeelener keâesbye[ŸeebÛeer ceeieCeer keâceer PeeuÙeeves lÙeebÛes DeeefLe&keâ vegkeâmeeve nesF&. lÙeebÛÙee oeb[iÙee mebHekeâe&cegUs Je megOeeefjle mebHeke&â leb$e%eeveecegUs meOÙeeÛeer lÙeebÛeer HeefjefmLeleer HetCe&HeCes JesieUer Deens. les ceesyeeF&} leb$e%eeveeÛee cees"Ÿee øeceeCeeJej JeeHej keâjleele. lÙeebvee mebHetCe& Heefjmejeletve efJeefJeOe kegâkeäkegâš GlHeeokeâ mebIeebÛes mebosMe Ùesleele. lÙeeletve lÙeebvee efvejefvejeUdÙee jepÙeebleer} GlHeeoveeÛÙee efkebâceleer keâUleele. lÙeecegUs mJele:ÛÙee GlHevveeÛeer efkebâcele "jJeCes lÙeebvee meesHes peeles. efJe›eâer ner ceeieCeerJej DeJe}byetve Demeles. pevekeâ efmebie DeefOekeâ ceeieCeer Deme}suÙee ef"keâeCeer lÙeebÛÙeekeâesbye[Ÿee efJekeâleele. lesLeer}IeeTkeâ JÙeeHeejer lÙeebÛÙee efvejesieer, HeefjHeg<š keâesbye[Ÿee Kejsoer keâjleele.lÙeebÛÙee JeenlegkeâerÛee KeÛe&ner lesÛe keâjleele. pevekeâ efmebieebÛee KejsoerefJe›eâer DeeJeekeâe Flekeâe cees"e Deens keâer lÙeebÛes HeMegOeve mebyee, keâLegDee, GOeceHetj, efjDeemeer, HetBÛe, jepeewjer DeeefCe jepÙeeÛÙee ßeerveiej efpeu¢eebleer} ogkeâeveoejebvee efJekeâ}s peeles. keâener ne@šs} Je jsmše@jWš ÙeebÛÙeeMeerner lÙeebÛes mebyebOe Deensle, lÙeebvee les HejmHej keâesbye[Ÿee efJekeâleele. ieüeceerCe veeiejer ogJes Skeâoe Hekeäkesâ pees[}s ies}s, keâer MeslekeâjdÙeebvee keâesCeleener HeâeÙeosMeerj JÙeJemeeÙe keâ¤ve Kes[ŸeeleÛe jenCes MekeäÙe nesles FlekesâÛe veJns lej veeiejer ieüenkeâebvee Glkeâ=<š GlHeeoveebHeÙeb&le HeesnesÛeCes MekeäÙe nesles. mejoej ieüenkeâebÛÙee DeeJe[erefveJe[erner }#eele Iesleele. }ivekeâeÙes& Je GlmeJeebÛÙee øemebieer les ieüenkeâebÛÙee iejpesøeceeCes Jepeve Deme}suÙee keâesbye[Ÿee efJekeâleele. keâenerbvee keâceer ceebmeeÛÙee lej keâenerbvee YejHetj ceebme Deme}suÙee keâesbye[Ÿee }eieleele.lÙee ceeieCeervegmeej mejoej HegjJe"e keâjleele. ce=lÙegoj

Jee{uÙeeves efkebâJee keâener JesUe efJe›eâer ve PeeuÙeeves ne kegâkeäkegâšHee}veeÛee JÙeJemeeÙe De[ÛeCeerÛee nesTve peelees. Hejbleg DeMeener HeefjefmLeleerle lÙeebÛee pevemebHeke&â lÙeebvee Ùeeletve yeensj keâe{tve veJÙeeves GÅeesie meg¤ keâjCÙeeÛes ceeveefmekeâ yeU oslees. Ùee JÙeJemeeÙeevesÛe lej lÙeebvee DeeefLe&keâo=<šŸee øeyeU kesâ}s Je meeceeefpekeâ DeesUKe efceUJetve efo}er Deens. leelHeÙe& Deepe, mejoej pevekeâ efmebie kegâkeäkegâšHee}veeletve ojcene 37 les 41 npeej Flekesâ GlHevve efceUJeleele. meeOeejCele: Je<ee&letve les mene ye@Ûesme Iesleele. lÙeebÛÙee ÙeMeecegUs kegâkeäkegâšHee}ve keâjCÙeeme FÛÚgkeâ Deme}s}s Deveskeâ peCe lÙeebÛÙeekeâ[s meu}e IesCÙeeme Ùesleele. lÙeebÛÙeekeâ[tve øesjCee IesTve DeveskeâpeCe ne JÙeJemeeÙe ÙeMemJeerHeCes Ûee}Jeerle Deensle. mejoej pevekeâ efmebie ÙeebÛÙee GoenjCeeves ns efmeæ kesâ}s keâer, kegâkeäkegâšHee}veemeejKÙee ieüeceerCe YeeieeleuÙee OebÅeele HeCeve DelÙeble cenòJeeÛeer Yet e f c ekeâe yepeeJele Demeles . ieü e ceer C e-Menjer Yeeieeb l eer } Ieó ogJee,kegâkeäkegâšHee}keâebvee ieeJeele jentve lÙeebÛÙee JÙeJemeeÙeele kesâJeU veHeâeÛe efceUJetve osle veener lej Menjer ieüenkeâebceeHe&âle opes&oej Glheeove IesCÙeemener øeJe=òe keâjlees. ieüeceerCe veeiejer ogJes Skeâoe Hekeäkesâ pees[}s ies}s, keâer MeslekeâjdÙeebvee keâesCeleener HeâeÙeosMeerj JÙeJemeeÙe keâ¤ve Kes[ŸeeleÛe jenCes MekeäÙe nesles FlekesâÛe veJns lej veeiejer ieüenkeâebvee Glkeâ=<š GlHeeoveebHeÙeb&le HeesnesÛeCes MekeäÙe nesles. Amandeep Singh Student 3rd Year, B.V.Sc. & A.H. Dr. Pranav Kumar Assistant Professor, Division of Veterinary & Animal Husbandry Extension Education, Faculty fo Veterinary Sciences & Animal Husbandry, R.S. Pura, SKUAST-Jammu, (Jammu & Kashmir) Source : Connecting with the Urban-A case of poultry farming LEISA India Vol.17 No.2, June 2015

DeeheCe Debkeâeleerue uesKeebÛes JeeÛeve keâjerle Demeeue. JeeÛeveeletve ceveele Deeuesues efJeÛeej, mJeleŠÛes ØeMve, Mebkeâe, metÛevee Ùee yeeyele leele[erves ÙegJee ®jue DemeesefMeSMeve uee heesmšeÉejs, Heâesve Éejs, FcesueÉejs keâUJee. uesKe JeeÛetve ØesjCee efceUeueerÛe efkebâJee ØelÙe#e leMeer ke=âleer kesâueer lej lÙeeyeeye ner keâUJee. DeMee ke=âeflebbÛee heefjCeece Peeuee lej nesner keâUeJee. DeeheCe Demes veJeveJeerve MesleerÛÙee MeeÕelelesÛes ØeÙelve keâjerle Demeeue lej lemesner ke=âheÙee keâUJee.

mego={ ceeleermee"er pewJekeâesUmee efÛeketâÛÙee Pee[evee pewefJekeâ keâesUmee Ieeleuesuee Deens.

J. Elango and V. M. Karunagaran

Hees<ekeâleòJeefJenerve ceeleerleer} keâeye&veÛes øeceeCe Jee{JeCÙeemee"er leeefceUvee[tceOeer} MeslekeâjdÙeebveer øeeÙeesefiekeâ leòJeeJej pewJekeâesUMeeÛee øeÙeesie kesâ}e. ceeleerceOÙes pewJekeâesUMeeÛeer Yej IeeleuÙeeves efleÛeer Yeeweflekeâ jÛevee DeeefCe jemeeÙeefvekeâ iegCeOece& Ùeele megOeejCee nesles Je ne HeefjCeece efHekeâebÛes leerve nbieece nesF&HeÙeb&le efšketâve jenlees Demes lÙeebvee Dee{Utve Dee}s. ns keâjerle Demeleevee, lÙeebÛÙee MesleebJej pe}o Dee›eâceCe keâjCeejdÙee øeesmeesefHeme peg}erHeä}esje (Jes[er yeeYetU) Ùee JevemHeleerÛeer efJeunsJeeš }eJeCÙeeÛeer Ùegkeäleerner lÙeebvee meeHe[}er.

DeOe&Meg<keâ øeosMeele DehegNÙee heeJemeecetUs ke=âef<e GlheeoveeÛeer MeeÕeleer vemeles. lesLeer} JevemHeleer cnCepes ieJele DeeefCe ieJeleemeejKeer Pee[sPeg[Hes ÙeebÛÙee Deveskeâ øepeeleer. lesLeer} Jeeef<e&keâ Hepe&vÙeceeve 200 les 250 Heemetve 500 les 600 efceceerÛÙee ojcÙeeve Demeles. iesuÙee leerve oMekeâebceOÙes DeefveÙeefcele Hepe&vÙeceeve DeeefCe øee@meesefHeme pÙegef}Heä}esje ( Jes[er yeeYetU) Ùee Peg[HeeÛes keâ"esj Dee›eâceCe Ùee oesve IeškeâebcegUs efJe®Pegveiej, jecevebleHegjce Je efMeJeiebieeF& Ùee leerve efpeu¢eebceOÙes }eieJe[ÙeesiÙe peefceveerÛes DeJeveve nesTve He[erkeâ peefceveerle Jee{ Pee}er Deens. meeceeefÙekeâ, HeejbHeefjkeâ ÛejeT peefceveerÛes øeceeCe DelÙeble Kee}er Dee}s Demetve Mesleermee"er JeeHejCÙeele ÙesCeejdÙee HeMegOeveelener Ieš Pee}er Deens. lÙeecegUs HeejbHeefjkeâ mesbefõÙe MesleerceOÙes JeeHejuÙee peeCeejdÙee MesCeKeleeÛeer efveefce&leer DeeefCe JeeHejner keâceer Pee}e Deens. 6

pewJekeâesUmee cnCepes keâeÙe ? pewJekeâesUmee cnCepes pewJeYeejeÛes keâeye&veerkeâjCe keâ¤ve leÙeej nesCeeje IeveHeoeLe&. Demee pewJekeâesUmee ceeleerÛeer #ecelee Jee{efJeCÙeemee"er DeeefCe SjJeer pÙeecegUs vewmeefie&keâ JeeÙet mJeeYeeefJekeâHeCes Kee}eJe}s Demeles DeMee pewJeYeejeÛes Glmepe&ve keâceer keâjCÙeemee"er ceeleerle Ieele}e peelees. The Organization of Development Action & Maintenance (ODAM). Ùee veeJeeÛÙee mJeÙebmesJeer mebmLes}e Ùee iees<šerÛeer peeCeerJe nesleer keâer

šsje øesše (Heesleg&ieerpeceOÙes keâeUer ceeleer) Ûee Mesleerle JeeHej kesâuÙeeves Hees<eCeõJÙeJebefÛele ceeleerÛee keâme Jee{JeCÙeeme KetHe ceole nesles. lÙeeÛeøeceeCes øee@meesefHeme pÙegef}Heä}esje (Jes[er yeeYetU) øepeeleerÛes ceeleerJej nesCeejs pe}o Dee›eâceCener, lÙeeÛes keâesUMeele ¤Heeblej keâ¤ve LeesHeJelee ÙesF&}. peHeeveceOÙes Deveskeâ oMekeâebHeemetve DeeefCe Decesefjkesâle Deef}keâ[s kesâ}suÙee DeYÙeemeebceOetve Demes Dee{Utve Dee}s keâer, pewJekeâesUMeeÛee JeeHej keâ¤ve Mesleermee"er cenòJeeÛÙee Deme}suÙee ceeleerleer} Deveskeâ met#cepeerJeebvee Ûee}vee efo}er peeles. pewJekeâesUMeele Deme}suÙee jbOeüecebOÙes Deveskeâ met#cepeerJeebvee jenCÙeemee"er megjef#ele peeieeefceUles. lÙeebÛÙee KeefvepeebÛÙee iejpee YeeieJetve lÙeebvee Ye#eCeeHeemetve DeeefCe Meg<keâ nesCÙeeHeemetve mebj#eCe osTve ns meeOÙe kesâ}s peeles.Ùee yeeyeleerle Siemenpuu Foundation ÛÙee øeefleefveOeerbveer kesâ}s}e DeYÙeeme, øeÙeesie DeeefCe ÛeÛee& Ùeebletve ceeleerceOÙes Flej Deveskeâ iees<šerbyejesyejÛe keâesUMeeÛÙee ÛegjdÙeeÛeer Yej šekeâCÙeeme ODAM uee GÅegkeäle kesâ}s.

Mesleeleer} ÛeeÛeCÙee ves mLeeHeve kesâ}suÙee pewJeef[Pes} øeelÙeef#ekeâ ÙegefvešÛÙee peJeU, efle®Ûeg}erHeemetve 8 efkeâceer F&MeevÙes}e Skeâe Mesleele Ùee ÛeeÛeCÙee IesCÙeele DeeuÙee. ne øeosMe 500 les 600 efceceer Jeeef<e&keâ mejemejer HeeJemeeÛee Demetve lees DeOe&Meg<keâ ceeve}e peelees. ÙesLeer} keâcee} ceesmeceer HeeTme Dee@keäšesyej ceOÙeeHeemetve ef[mesbyej ceOÙeeHeÙeËle He[lees.ÙesLeer} ceeleer Dee@efkeämepees} }e} ceeleer Ùee veeJeeÛeer Kejyejerle, meeOeejCe HeesleeÛeer Je Jee}gkeâeceÙe Demetve efleÛeer HeeCeer Je Hees<ekeâõJÙes OeejCe keâjCÙeeÛeer #ecelee yesleeÛeerÛe Deens. ODAM ves pewJekeâesUmee ÛeeÛeCÙee IesCÙeemee"er Skeâe mLeeefvekeâ keâesUmee yeveJeCeejdÙeekeâ[tve Jes[er yeeYetUÛee keâesUmee Kejsoer kesâ}e. lÙeeveblej,Ûegje keâjCÙeemee"er keâesCelee keâesUmee ÙeesiÙe nesF&} ÙeeÛes keâeUpeerHetJe&keâ efvejer#eCe keâ¤ve lÙeeÛÙee Heesleevegmeej lÙeeÛeer øeleJeejer keâjCÙeele Dee}er. Ûegje Pee}s}e keâesUmee veblej Hee@ef}efLeveÛes Demlej }eJe}suÙee nJeeyebo HeeslÙeebceOÙes (ieveer ye@ipe) "sJeCÙeele Dee}e. DevÙeLee Deeo&ülee Mees<etve IesleuÙeeves lÙeeÛee opee& Kee}eJe}e Demelee.Ùee ceOÙes JesieJesieàÙee ÛeeÛeCÙee IesleuÙee. (yee@keäme-1 hene) 2x2x1.5 HetâšeÛes Keñs Keesoues iesues. lÙeeveblej JejÛÙee ceeleerves DeOÙee&heÙeËle Keñs Ye¤ve Iesleues. lÙeeJej 2 les 5 FbÛeeÛee KeleeÛee Lej hemejJeuee, veblej Depetve Skeâ JejÛÙee ceeleerÛee 2 FbÛeeÛee Lej efouee Je keâeàÙee ceeleerveer efuehetve Iesleues.

ODAM

yeerpejesHeCe Je }eieJe[ Yesb[er, šceešs DeeefCe Jeebieer ÙeebÛÙee efyeÙeebÛeer Ke[d[ŸeebceOÙes }eieJe[ kesâ}er. øelÙeskeâ Ke[d[Ÿeele øelÙeskeâer Ûeej efyeÙee }eJeCÙeele DeeuÙee. HeeTme He[uÙeeveblej šceešs Je JeebiÙeeÛÙee efyeÙee Jeentve iesuÙee. Yesb[erÛÙee efyeÙee cee$e ®peuÙee Je efškeâuÙee HebOeje efoJemeebveer MespeejÛÙee MeslekeâjdÙeekeâ[tve šceešs Je JeebiÙeeÛeer jesHes DeeCetve leer lÙeeÛe Ke[d[Ÿeele }eJeCÙeele Dee}er. DeMee jerleerves øelÙeskeâ Ke[d[Ÿeele øelÙeskeâ øepeeleerÛeer Ûeej ÙeeøeceeCes 12 Pee[s }eJeCÙeele Dee}er. }e} efcejÛeer, keâeboe, šceešs, Yesb[er, Jeebieer, ÛeJeUer, ieJeej Ùee YeepÙeebmee"er Deboepes Hevveeme mesbšmed JeeHejCÙeele Dee}s. ÙeeefMeJeeÙe MesJeiÙeeÛÙee øelÙeskeâ Pee[e}e pewJekeâesUmee Iee}CÙeele Dee}e. meJe& Mesles Je Pee[s Ùeebvee JeejbJeej Je mecegefÛele keâe}eblejeves neleeves HeeCeer Iee}CÙeele Dee}s, lemesÛe lÙeebÛÙee Jee{erÛes peJeUtve efvejer#eCe keâjCÙeele Dee}s. HeefnuÙee šHHÙeebceOÙes efjkeâecÙee peeiee YejCÙeele DeeuÙee. meg®JeeleerÛÙee keâeUele ceeleerle keâÛÛeer keâesUMÙeeÛeer Het[ IeeleuÙeeves yeerpejesHes cejCe HeeJe}er. veblej cee$e keâesUMeeÛÙee Ûegje, MesCeKele DeeefCe JesieJesieUdÙee DeKeeÅe les}efyeÙeebÛeer {sHe ¢eebÛes HeeCeer Iee}tve mebHe=keäle õeJeCe leÙeej keâjCÙeele Dee}s. ns õeJeCe Lees[Ÿee Lees[Ÿee JesUeves {JeUtve kegâpeJeCÙeemee"er Iee}tve "sJeCÙeele Dee}s. lÙeeJej ieveer ye@ie Peeketâve "sJeuÙee. Dee}s}s Heerkeâ DeeefCe keâeHeCeer Yesb[erÛes Skeâ Heerkeâ leerve ceefnvÙeeb heÙeËle Iesleues iesues. Hejbleg Jeebieer Je šceešs ÙeebÛes Heerkeâ cee$e oesve ceefnvÙeebleÛe mebheues. pewJekeâesUmee IeeleuÙeeJej šceešŸeeÛes keâeHeCeerÛÙee nbieeceeleer} meJee&le cees"s Heerkeâ 4.7 efkeâ}es lej keâeHeCeerÛÙee nbieeceeÛÙee DeKesjÛÙee šHHÙeele 1.4 efkeâ}es Flekesâ Dee}s. ogmeNÙee keâe{Ceeruee Yesb[er Ûes GlHeeove meJee&le peemle Dee}s DeeefCe lÙeeveblej nUtnUt keâceer nesle ies}s. ceeleerle Yej Iee}CÙeeÛÙee efyeiej keâesUmee HeæleerbceOÙes peš^esHeâeÛeer {sHe DeeefCe keâ[gefvebye IeeleuÙeeJej Yesb[er Je šceešs ÙeebÛes Deveg›eâces 1.32 efkeâ}es DeeefCe 2.5 efkeâ}es SJe{s Glheeove efveIee}s. peš^esHeeÛeer {sHe IeeleuÙeeJej JeebiÙeeÛes keâcee} GlHevve 1.15 efkeâ}es Flekesâ efveIee}s. Yesb[er, šceešs DeeefCe Jeebieer ÙeebÛes efveÙebef$ele JeeHeäÙeebceOeer} mejemejer Heerkeâ Deveg›eâces 338, 100 DeeefCe 55 ieüecmed Flekesâ efveIee}s.

Ûeewkeâš ›eâ. 1 : ÛeeÛeCÙeebÛes øekeâej DeeefCe šsje øesše mebÙeesie: 1. Keñs keâ¤ve lÙeebÛÙee leUeMeer JejÛÙee LejeÛeer ceeleer Ieele}er. lÙeeJej HeesbieeefceÙee, peešêsHeâe, keâ[gefvebye DeeefCe jsMeerce metle ¢eebÛÙee efyeÙeebÛeer {sHe keâ¤ve efleÛes legkeâ[s Ke[d[Ÿeele šekeâ}s. lÙeeJej Hegvne JejÛÙee LejeÛeer ceeleer šeketâve Keñe Ye¤ve šekeâ}e. 2. oesve øekeâejÛeer efyeÙeebÛeer {sHe 1:1 ¢ee øeceeCeele IesTve efleÛes Dee" øekeâejebveer efceßeCe keâjCÙeele Dee}s. Goe. o= Skeâ Yeeie pe@šêsHeâe mejkeâerÛeer {sHe DeeefCe keâ[gefvebyeeÛÙee efyeÙeebÛeer {sHe lÙeebÛes }neve }neve legkeâ[s keâ¤ve Skeâ$e keâe}JeCÙeele Dee}s. les }eJeCÙeeÛeer Heæle Jejer}øeceeCesÛe. DeMee øekeâejÛÙee efceßeCeele Calophyllum inophyllum Iee}CÙeele Dee}s. 3. Skeâoe Ûeej øekeâejÛÙee efyeÙeebÛeer {sHee Skeâ$e keâ¤ve Skeâ efceßeCe leÙeej keâjCÙeele Dee}s. DeMee øekeâejÛÙee efceßeCeemee"er Skesâkeâe mebÙeesieemee"er JeeHej}suÙee meJe& efyeÙeebÛee JeeHej keâjCÙeele Dee}e. 4. HeefnuÙee DeesUerleer} Ke[d[Ÿeebmee"er øeesmeesefHeme peg}erHeä}esjeÛee (Jes[er yeeYetU) keâesUmee keâ¤ve lÙeeÛes cees"cees"s legkeâ[s keâ¤ve }eJeCÙeele Dee}s. 5. keâesUMeeÛee Ûegje ÛeeUuÙeeJej jeefn}s}s 0.5 les 1 mesceer }ebyeerÛes keâesUMeeÛes keâCener HeefnuÙee DeesUerleer} Ke[d[Ÿeebvee }eJeCÙeele Dee}s. 6. HeefnuÙee DeesUerleer} oesve Ke[d[Ÿeebvee keâesj[e keâesUMeeÛee Ûegje }eJeCÙeele Dee}e. 7. keâesUMeeÛes HeeCÙeeleer} mebHe=keäle õeJeCe Ke[d[Ÿee}e }eJeCÙeeHetJeer& 15 efoJeme "sJeCÙeele Dee}s nesles. 8. keâ[gefvebye, jsMeerce keâeHetme, HeesbieeefceÙee DeeefCe ke@â}esHeâeÙe}ce ¢eebÛÙee efyeÙeebÛeer {sHe keâesUMeeÛÙee ÛegjdÙeeyejesyej 1:1:1:1 DeMee øeceeCeele Skeâ$e keâjCÙeele Dee}er. 9. pe@šêsHeâe efyeÙeebÛeer {sHe 1:2 ¢ee øeceeCeele keâesUMeeÛÙee ÛegjdÙeeyejesyej efcemeUtve lÙeeÛes HeeCÙeele mebHe=keäle õeJeCe leÙeej keâjCÙeele Dee}s. les Peeketâve "sJetve DeebyeJeCÙeele Dee}s. ner mebHe=keäle keâjCÙeeÛeer øeef›eâÙee HeefnuÙee ceefnvÙeele oj 3-4 efoJemeebveer Skeâoe, lej Heg{er} ceefnvÙeebceOÙes Dee"Je[Ÿeeletve Skeâoe keâjCÙeele Dee}er. 10. JeeU}s}er kesâUerÛeer Heeves, ÛeJeUerÛÙee Mesbiee, pe@šêsHeâe MesbieebÛeer šjHeâ}s, OetU DeeefCe ieewCe OeevÙeeÛeer mee}s, lee[eÛÙee HeâUebÛeer keâJeÛes, JeeU}s}er GmeeÛeer Heeves DeeefCe jme keâe{uÙeeJej jenCeeje GmeeÛee ÛeesLee ¢eemeejKÙee Mesleerletve JeeÙee peeCeejdÙee JemletbceOÙes keâesUMeeÛee Ûegje efcemeUtve HeeÙejesef}efmeme Heæleerves [ebyejeÛes efHebHe lÙeeJej jie[tve lÙeeÛee keâesUmee leÙeej kesâ}e neslee. DeHes#esøeceeCesÛe ceeleerle keâesUMeeÛÙee ÛegjdÙeeÛeer Yej IeeleuÙeeJej Deveskeâ øekeâejÛÙee YeepeerHeeuÙeebceOÙes efveÙebceerle JeeHeäÙeebÛÙee leg}vesle peemle Heerkeâ Dee}s. Hees<ekeâ õJÙeebÛÙee mee"JeCegkeâermee"er GHe}yOe Deme}suÙee peefceveerÛee cees"e He=<"Yeeie DeeefCe keâesUMeeÛee Ûegje IeeleuÙeeves Jee{}s}er peefceveerÛeer pe}OeejCe #ecelee ÙeeÛee ne HeefjCeece Demet Mekesâ}. keâesUMeeÛee Ûegje DeeefCe pešêsHeâeÛeer {sHe Iee}tve mebøegkeäle keâ¤ve DeeefCe HeeCeer ns ceeOÙece cnCetve JeeHejuÙeecegUs Dee}s}s HeefjCeece ns Flej keâesCelÙeener HeæleerHes#ee DeefOekeâ Ûeebie}s Deensle. ÙeeG}š {sHe DeeefCe keâesUMeeÛee Ûegje ÙeebÛes mebHe=keäle keâjCÙeeÛeer keâesCeleerner ef›eâÙee ve keâjlee kesâ}s}s efceßeCe meeceevÙe HeefjCeece oeKeJeles. Hejbleg keâener efHekeâebvee cee$e {sHe DeeefCe keâesUmee ÙeebÛes efceßeCe keâ¤vešekeâuÙeeves efJeMes<ele: šceešs DeeefCe JeebiÙeemee"er keâceer Heerkeâ Dee}s efkebâJee HeerkeâÛe Dee}s veener. lÙeeceOÙes efJe<eekeäle HeoeLeeb&Ûee mebÛeÙe PeeuÙeeves efkebâJee {sHesÛes øeceeCe Jee{uÙeeves Demee HeefjCeece Pee}e DemeeJee. Flej keâesCelÙeener ØeÙeesiee hes#ee pewJekeâesUmee Je pešêsheeÛee kesâkeâ heeCÙee meesyele ceeleerle efcemeUuÙeeves Ûeebieues heefjCeece efometve Deeues. heCe pewJe keâesUMeeÛee Ûegje Je kesâkeâ vegmeleeÛe hemejuÙeeves SJe{e Ûeebieuee heefjCeece efceUeuee veener. 7

pewJe keâesUMeeÛee Jeehej kesâuesuÙee YegF&cetieeÛÙee Mesleele DeefOekeâ Mebsiee OejuÙeeÛes efomeles

šceešj Je Jeebieer Ùee efhekeâe yeeyele DeefleMeÙe keâceer efkebâJee Depeeryeele Glheeove efceUeues. pewJekeâesUmee ceOeerue efJeMeejer lelJe efkeâJee kesâkeâÛes ØeceeCe peemle DemeCÙeeÛee ne heefjCeece Demet Mekeâlees. heg{s pewJekeâesUMeeÛeer Yej Iee}CÙeeÛee øeÙeesie keâeboe, efcejÛeer, ÛeJeUer DeeefCe ceesefjbiee Ùee YeepÙee Je MesbieoeCee ns les}-yeer, efÛeketâ, DeeJeUe ÙeemeejKeer HeâUs lemesÛe peeF& Ùee meieUdÙeebJej keâjCÙeele Dee}e. lees kesâuÙeeJej meJe& Pee[ebveer jemeeÙeefvekeâ Keles DeeefCe MesCeKele IeeleuÙeeJej nesles lÙeentve DeefOekeâ meceeve Jee{, Jee{erJe GbÛeer, vesnceerHes#ee DeefOekeâ cegUebÛeer Jee{ Demes heefjCeece efometve Deeues. pewJekeâesUmee Je meWefõÙe KeleeÛee ceeje ceeleerceOÙes kesâuÙeeves ceeleerÛes Yeeweflekeâ mJe¤he (Ievelee) yeouetve peeles. ceeleerleerue jemeeÙeefvekeâ õJÙes (heer.S, meer.F&.meer DeeefCe hees<ekeâ õJÙes) hetCe& yeouetve peeleele. ¢eeÛee ØeYeeJe efhekeâebÛÙee leerve nbieecee heÙeËle jenlees. MesbieoeCÙeeÛÙee øeeÙeesefiekeâ JeeHeäÙeeceOÙes ceeleerÛee Heesle }#eele ÙesCÙeepeesiee megOeej}e neslee. pewJekeâesUmee Deme}suÙee ceeleerletve Pee[ GHeštve keâe{Ces DevÙe ceeleerHes#ee KetHeÛe meesHes nesles. peefceveerle pewJekeâesUMeeÛeer Yej me}ie leerveoe IeeleuÙeeves Mesbiee ieUtve peeCÙeeÛes øeceeCe KetHeÛe keâceer Pee}s.ceeleerÛeer YejerJe Ievelee keâceer nesTve efleÛee Heesle megOeej}e. ceeleerÛeer pe}OeejCe #ecelee Jee{uÙeeves les MekeäÙe Pee}s DemeeJes. ceeleerÛÙee Kee}ÛÙee LejeJej }eiet kesâuÙeeJej, pewJekeâesUmee DeeefCe mLeeefvekeâ mesbefõÙe Keles Ùeebveer ceeleerÛeer Yeeweflekeâ jÛevee (YejerJe Ievelee) yeo}tve efleÛÙee jemeeÙeefvekeâ iegCeOeceeb&ceOÙes megOeejCee Pee}er (HeerSÛe, meerF&meer DeeefCe Hees<ekeâõJÙeebÛee HegjJe"e). ÙeeÛee HeefjCeece efHekeâeÛÙee leerve nbieecee heÙeËle keâeÙece jeefn}e.

ÛeeÛeCÙee Iesle}suÙee MesleepeJeUer} Skeâe MesbieoeCÙeeÛÙee MeslekeâNÙee}e meg®Jeeleer}e, lÙeeÛÙee Mesleele GYÙee Deme}suÙee MesbieoeCee efHekeâe}e Iee}CÙeemee"er pewJekeâesUmee efo}e. lÙeeves lees, MesbieoeCee Hegâ}eJej Dee}s}e Demeleevee efo}e. keâe{CeerÛÙee JesUer lees mJele:Ûe cnCee}e keâer pewJekeâesUmee Ieele}suÙee Yeeieeleer} Pee[ebvee cees"Ÿee Mesbiee }eieuÙee Deensle Je oeCeener JÙeJeefmLele Yej}e Deens. peeF&Ûeer Mesleer keâjCeejdÙee ogmejdÙee Skeâe MeslekeâjdÙee}ener lÙeeÛÙeeÛemeejKee DevegYeJe Dee}e. pewJekeâesUmee Ieele}suÙee Yeeieele peeF&}e šHeesjdÙee keâUdÙee Dee}suÙee neslÙee. veblejÛÙee keâeUele HetCe& Hegâ}}s}er Hegâ}s šHeesjer DeeefCe Jepeveoej nesleer. FlekesâÛe keâeÙe lej lÙeeÛee iebOener GÛÛe øeleerÛee neslee. ¢ee oesve IeškeâebcegUs Meslekeâjer GJe&efjle efHekeâebmee"erner ceeleerle pewJekeâesUMeeÛeer Yej Iee}CÙeeme leÙeej Pee}s. pewJekeâesUMeeÛeer Yej Ieele}suÙee JeeHeäÙeeleer} keâebÅeeÛes GlHeeove efveÙeb$eCe JeeHeäÙeeHes#ee 25 škeäkeäÙeebveer DeefOekeâ nesles. Jee}eÛes 30 les 50 škeäkeäÙeebveer lej šceešŸeeÛes 30 les 40 škeäkeäÙeebveer DeefOekeâ nesles. MeslekeâjdÙeebveer Demesner keâUJe}s keâer pewJekeâesUMeeÛeer Yej Ieele}suÙee JeeHeäÙeeleer} peeF&Ûeer Hegâ}s Deekeâejeves šHeesjer Je Jepeveeves peemle nesleer. MeslekeâNÙeebveer kesâ}e pewJekeâesUMeeÛee JeeHejeÛee øemeej Ùee HeefjCeeceevegmeej ÛeeÛeCeer JeeHeäÙeebceOeer} efHekeâebÛes efvejer#eCe keâjCÙeeme MeslekeâjdÙeebvee yees}eJeCÙeele Dee}s. DeOe&Meg<keâ øeosMeeleer} }e} ceeleJeeUt peefceveerÛeer pe}OeejCe #ecelee DelÙeuHe DemeuÙeecegUs MeslekeâjdÙeebveeÛe keâeUdÙee Je }e} ceeleerÛÙee pe}OeejCe #ecelesÛeer leg}vee keâjCÙeeme meebieCÙeele Dee}s. lÙeeJe¤ve pej keâesUmee }e} ceeleerÛÙee Kee}er oeyeCÙeele Dee}e lej lees JejÛÙee ceeleermee"er HeeCeer Oe¤ve "sJeCÙeeÛes keâece keâeUdÙee ceeleerøeceeCesÛe keâjlees Demes lÙeebÛÙee }#eele Dee}s.

MeslekeâjdÙeebvee lÙeebÛÙee peefceveerleer} 2 Ûeewjme ceeršjÛÙee ÛeeÛeCeer JeeHeäÙeebceOÙes Iee}CÙeemee"er HegjefJeCÙeele Dee}e. Ùee 26 Hewkeâer 3 Meslekeâjer peeF&Ûeer Je Flej meJe& YeepÙeebÛeer }eieJe[ keâjCeejs Deensle. lÙee meJe& MeslekeâjdÙeebvee lÙeebÛÙee peefceveerle pewJekeâesUMeeÛeer Yej IeeleuÙeeJej Ûeebie}s HeefjCeece efceUe}s. YeefJe<Ùeeleer} øemeej øeeieeflekeâ Je ØeÙeesieMeeruee MeslekeâjdÙeebvee pej Flej efHekeâebveener pewJekeâesUMeeÛeer Yej Iee}CÙeeme Je Dee}s}s HeefjCeece Flej MeslekeâNÙeebvee meebieCÙeeme Gòesefpele kesâ}s lej ns veJeerve leb$e DevÙe MeslekeâjdÙeebceOÙesner Hemejs}. cee$e pewJekeâesUMeeÛeer Yej Iee}tve ceeleer leÙeej keâjCÙeeÛeer efkeâHeâeÙeleMeerj Heæle MeesOetve keâe{}er lej Deveskeâ- efJeMes<ele: }neve Meslekeâjer leer Debieerkeâejleer}. menYeeieer efMekeâCÙeeÛÙee Øe›eâerÙesle Mesleer MeeUe meejKÙee Ghe›eâceebÛee Jeehej pewJekeâesUmee Jeehej heæleeruee Øeeslmeenve osCÙeemee"er kesâuee peele Deens. DeeYeej: peefceve leÙeej keâefjle Demeleebvee pewJekeâesUMeeÛee Jeehej

ns HeefjCeece HeeefnuÙeeJej les lÙeebÛÙee peefceveerJej DeMee ÛeeÛeCÙee IesCÙeemee"er Heg{s Dee}s. ceie one Kes[ŸeebceOetve 50 MeslekeâjdÙeebÛeer Heg{er} efvekeâ<eebJej efveJe[ Pee}er keâewšgbefyekeâ Mesleer keâjCeejs mJele:Ûeer }e} ceeleJeeUt peceerve Deme}s}s n Deesef}leeÛeer peceerve Deme}s}s n YeepeerÛeer }eieJe[ keâjCeejs n mesbõerÙe Mesleer keâjCÙeele mJeejmÙe Deme}s}s DeeefCe n keâesUmee GHe}yOe Deme}suÙee øeosMeepeJeU jenCeejs lÙeebÛÙee Mesleele YeepÙee DeeefCe HeâUs ÙeebÛeer }eieJe[ keâjleevee lÙeebvee pewJekeâesUMeeÛeer Yej Ieele}suÙee ceeleerÛes vecegves HegjefJeCÙeele Dee}s. pewJekeâesUMeeÛeer Yej Ieele}suÙee 10 efkeâ}es ceeleerÛee vecegvee 50 Hewkeâer 26 n

pewJekeâesUMeeJej DeeOeeefjle #es$eÛeeÛeCÙee IesCÙeeme Gòespeve efouÙeeyeö} efHeâve}@b[ ÙesLeer} efmeScesveHeg øeefle<"eveeÛes DeeYeej. lemesÛe, DeeHeuÙee Mesleele ÛeeÛeCÙee IesT efouÙeeyeö} mLeeefvekeâ MeslekeâjdÙeebÛesner DeeYeej. J Elango and V M Karunagaran Organisation of Development Action and Maintenance (ODAM) Virudhunagar District, Tiruchuli - 626 729 Tamil Nadu E-mail: odamelango@gmail.com; karunagaranvm@gmail.com Source : Biochar for healthy soils LEISA India Vol.17 No.1, March 2015

~~ DeeJeenve ~~ DeeheuÙee heÙeËle lej Debkeâ heesnesÛeuee. legceÛÙee heefjÛeÙeeleerue keâesCeer JÙeòeâer efkebâJee mebmLee Deens keâe pÙeebvee ne efuemee Ûee Debkeâ melele heesnesÛeeJee ? Demesuelej hegef{ue leheMeerue ueiesÛe ÙegJee ®jue DemeesefMeSMeve, oeeflej efyeu[erie, Decej veiej, efÛeKeueer jes[, ceevesJee[e efjbie jes[, veeiehetj Ùee heòleeJej, Fcesue : info@yraindia.org efkebâJee ceesyeeF&ue / otjOJeveer 0712-2743972 Jej keâUJee veeJe JÙeòeâeriele/mebmLeeiele (mhe° keâje) heo heesmšeÛee heòee ( hetCe&) Heâesve / ceesyeeF&ue Fcesue

ce=oe mJeemLÙe GlHevve Jee{JeCÙeeÛeer ieg®efkeâu}er Purshottam Jangid, Monu K Rathore Ranveer, S Shaktawat and V Khatana

ieüeceerCe

Yeeieele øeecegKÙeeves Mesleer-DeeOeeefjle DeLe&JÙeJemLee DemeuÙeeves, efceUkeâle Je GHepeerefJekeâe megj#esmee"er ce=oe mJeemLÙe cenòJeeÛes "jles. ÛegkeâerÛee peceerve JeeHej Je ÛegkeâerÛeer ceeleer JÙeJemLeeHeve Heæleer ÙeebcegUs iesuÙee keâener keâeUele ce=oe mJeemLÙe Kee}eJe}s DemeuÙeeÛes Deveskeâ DeYÙeemeeble efometve Dee}s Deens. mesbefõÙe HeoeLeeb&ÛÙee keâcelejlescegUs peefceveerÛeer pe}OeejCe #ecelee Kee}eJeles lÙeecegUs efHekeâebÛÙee GlHeeokeâlesJej HeefjCeece neslees. jemeeÙeefvekeâ Keleebvee Je Skeâ heerkeâ heæleeruee mejkeâejer meneÙÙe efceUeuÙeeves MesCeKeleeÛee JeeHej keâjCes, Heerkeâ yeo}eÛes DeeJele&ve, efceße efHekesâ, Deeblej-efHekesâ, peefceveerÛee Dee{eJee "sJeCes, GvneUdÙeeleer} veebiejCeer FlÙeeoer iees<šer LeebyeuÙee DeLeJee keâceer PeeuÙee. Heg{ekeâej efHekeämesje i}esye}ves Debce}ele DeeCe}s}e Je pee@ve [erjs HeâeTb[sMeveves DeLe&meneefÙÙele kesâ}s}e ieüeceerCe DeefYeJe=æerÛee mebÙegkeäle GHe›eâce (JIVA) Ùee øekeâuHeeÛÙee leerve cenòJeeÛÙee OÙesÙeeb Hewkeâer Mesleer Je DeeÙe megj#ee ns Skeâ cenòJeeÛes OÙesÙe Deens. jepemLeeveeleuÙee jepemecebo efpeu¢eeleer} j}ceieüe ÙesLeer} mee›eâeJeeme HebÛeeÙeleerleer} leerve ieeJeeble peevesJeejer 2013 Heemetve ne øekeâuHe keâeÙee&efvJele Pee}e Deens. ne G<Ce keâefšyebOeeleer} DeOe&Meg<keâ øeosMe ceeve}e peelees.

ieeb[tU Kele leÙeej keâ¤ve les ceUdÙeele šekeâ}s peeles. YeepÙee lees[uÙeeveblej jeefn}suÙee HeeveebÛee keâÛeNÙeeÛee HegveJee&Hej ieeb[tU Kele leÙeej keâjleevee kesâ}e peelees. ieeJeeleer} kegâšgbyeebÛÙee yeeyeleerle keâ=<eer GlHevveele MeeMJele megOeej DeeCeCÙeeleer} ce=oe mJeemLÙeeÛes cenòJe }#eele IesTve, ceeleerÛee opee& megOeejCÙeemee"er efJeMes<e øeÙelve keâjCÙeele Dee}s. Skesâkeâe YetKeb[eJej øeelÙeef#ekesâ oeKeJetve MeslekeâjdÙeebvee øeefMe#eCe osCÙeele Dee}s. ns øeefMe#eCe lÙee HeefjmejeleuÙee leerve øecegKe HeerkeâÛe›eâebceOÙes Ûee}}s. 2013-2014 Ùee Je<eeb&le mejmejer 25 MeslekeâjdÙeebveer øeefMe#eCe Iesle}s lÙeeHewkeâer 18 øeelÙeef#ekeâ Meslekeâjer cnCetve efveJe[}s ies}s. GvneUer veebiejCeer Je Skeâelceerkeâ=le ce=oe Hees<eCe JÙeJemLeeHeve ÙeebmeejKÙee GHe›eâceebefJe<eÙeer peeCeerJe keâ¤ve osCÙeele Dee}er. MeslekeâjdÙeebvee ceeleerÛes vecegves ieesUe keâjCÙeekeâjlee øeefMeef#ele keâjCÙeele Dee}s DeeefCe ceeleerÛÙee ÛeeÛeCÙeebÛes HeefjCeece mecepeJetve meebieCÙeele Dee}s. KeleeÛÙee JeeHejeÛes cenòJe mecepeeJetve meebieCÙeele Dee}s. øeefMe#eCeeveblej Meslekeâjer GvneUer veebiejCeer, ceeleer ÛeeÛeCeer, keâÛeje Kele leÙeej keâjCes, ieeb[tU Kele leÙeej keâjCes, YeepÙee efHekeâJeCes DeeefCe Heerkeâyeo}eÛes DeeJele&ve Fb. GHe›eâceebceOÙes DeefOekeâ mJeejmÙe IesT }eie}s. MeslekeâjdÙeebmen ceefn}ebveerner ceeleerÛes vecegves peceJeCÙeeÛes leb$e efMeketâve Iesle}s. lÙeebveer 2013 ceOÙes 132 vecegves Je 2014 ceOÙes 208 vecegves ieesUe keâ¤ve les ÛeeÛeCeermee"er Hee"Je}s. vecegvÙeebceOÙes ceeleerleer} Heesš@MeÛes øeceeCe Ûeebie}s Dee{U}s Je Heâe@mHeâjmeÛeer efkebâefÛele keâcelejlee efometve Dee}er. yejdÙeeÛeMee ceeleerÛÙee vecegvÙeeble mesbefõÙe keâeye&ve IeškeâõJÙe keâceer nesles. mesbefõÙe keâeye&ve IeškeâõJÙe mejmejer 0.354 škeäkesâ nesles, lej ces 2013 ceOÙes Iesle}suÙee SketâCe 132 ceeleerÛÙee vecegvÙeebHewkeâer Skeâelener Skeâ škeäkeäÙeeHes#ee peemle mesbõerÙe keâeye&ve IeškeâõJÙe Dee{U}s veener. Keleeveer mece=æ ceàÙeeletve DeejesiÙe JeOe&keâ Yeepeerheeuee keâe{leebvee.

MesCe Je Meslekeâer keâÛeje ¢eebÛÙeeHeemetve keâÛeje Kele Je ieeb[tU Kele yeveJeCÙeeme MeslekeâjdÙeebvee GÅegkeäle keâjCÙeele Dee}s. ve@[sHe Je ieeb[tU KeleeÛes Keñs leÙeej keâjCÙeemee"er, øeelÙeef#ekeâemee"er Dee}suÙee meJe& MeslekeâjdÙeebvee keâener jkeäkeâce ceole cnCetve osCÙeele Dee}er. Flej 34 MeslekeâjdÙeebveer cee$e ieeb[tU KeleeÛes Keñs mJele:ÛÙee HewMeeves GYes kesâ}s. meOÙee, leerve ieeJeebleer} 52 MeslekeâjdÙeebveer efceUtve 100 les 4550 efkeâ}es ieeb[tU Kele leÙeej kesâ}s Deens. DeeCeKeerner Meslekeâjer lÙeele jme Iesle Deensle. keâenerbveer ieeb[tU Kele yeveJeCÙeeme cees"Ÿee øeceeCeeJej meg¤ keâjCÙeeHetJeer&,Mesleeleer} He[erkeâ peeiesle les Lees[Ÿee øeceeCeeJej yeveJetve Heeefn}s. ceefn}ebveer ieeb[tU Kele yeveJeCÙeele efJeMes<e Heg{ekeâej Iesle}e Deens. keâener efm$eÙeebvee DeeefCe lÙeele mJeejmÙe Deme}suÙee MeslekeâjdÙeebveener ieeb[gUebvee nele }eJeeJeemee Jeešle vemes. lÙeecegUs ¢eeÛes øeceeCe Jee{CÙeeceOÙes De[LeUe Dee}e. lesJne peerJeeves Skeâ meesHes meeOeve GHe}yOe keâ¤ve efo}s, pÙeeves ieeb[gUebvee mHeMe& ve keâjleener Kele {JeUlee Ùesles DeeefCe MeslekeâjdÙeebveener ieeb[gUebvee mHeMe& keâjeJee }eieCÙeeÛeer efÛeblee Gj}er veener. ner leg}vesves peemle DeejesiÙeHetCe& Heæle "j}er. efm$eÙeebvee Hees<eCe ceUs GYeejCÙeemee"er øeefMeef#ele keâjCÙeele Dee}s. lÙee Iejer KeeCÙeemee"er YeepÙee efHekeâJet }eieuÙee Je peeoe YeepÙee efHekeâuÙeeme lÙeebÛeer efJe›eâer keâ¤ }eieuÙee. peJeUHeeme 25 efm$eÙeebveer Hees<eCe ceUdÙeebceOetve Heòeekeâesyeer, Hegâ}keâesyeer, Hee}keâ, šceešs, efcejÛÙee Je Jeebieer keâe{CÙeeme meg®Jeele kesâ}er lej keâenerbveer ieepej, cegUe Je keâesefLebyeerjerÛeerner }eieJe[ DeeHeuÙee ceUdÙeele kesâ}er. Ùee ceUdÙeebceOÙes ieeb[tU Kele Ieele}s ies}s.

YeepÙeebÛÙee HeeveeÛee keâÛejdÙeeÛeener ieeb[tU Keleele HegveJee&Hej keâjCÙeele Dee}e. HeefjCeece ces-petve 2014 ceOÙes Iesle}suÙee 208 ceeleerÛÙee vecegvÙeebleer} mesbefõÙe IeškeâõJÙe HetJeer&ÛÙee 0.354 škeäkeäÙeebJe¤ve 0.457 škeäkesâ Flekeâe Jee{uÙeeÛes efvekeâe}ele efometve Dee}s. ¢eeÛes ßesÙe, ceeleerÛeer megHeerkeâlee Jee{JeCÙeemee"er jeyeJeCÙeele Dee}suÙee Deveskeâ GHeeÙeÙeespeveebvee Deme}s lejer efJeMes<ele: les ieeb[tU Kele JeeHeje}e efo}s Heeefnpes. lemesÛe pÙee ceefn}ebveer ieeb[tU KeleeÛee JeeHej keâ¤ve Hees<eCe ceUs GYes kesâ}s lÙeebveer Ûeebie}s Heerkeâ keâe{}s. Deboepes mene ceefn}ebveer 500 efkeâ}esieüece YeepÙeebÛes Heerkeâ keâe{}s. Ùee øekeâuHeeÛÙee Skeâe Je<ee&ÛÙee DevegYeJeeletve efometve Dee}s keâer, GlHeeove Jee{ermee"er ceeleer mego={ DemeCes meieUdÙeele cenòJeeÛes Deens Je ÙeeÛeer MeslekeâjdÙee}e peeCeerJener Deens. Ùee HeæleerbÛee JeeHej Jee{JeCes, menYeeefielesÛÙee leòJeeletve lÙee}e Ûee}vee efouÙeeme DeefOekeâ megkeâj nesF&}. Purshottam Jangid, Monu K Rathore Ranveer, S Shaktawat and V Khatana Joint Initiative for Village Development (JIVA), Railmagra, Rajsamand District, Rajasthan Email: vkhatana@PYXERAGlobal.org Source : Revival of soil fertility in Vidarbha region LEISA India Vol.17 No.1, March 2015

efhekeâeveeb ieeb[tU Kele osleebvee.

efJeoYee&leer} ceeleerÛÙee megHeerkeâlesÛes Hegve®ppeerJeve Priti Joshi

efJeoYe&, MeslekeâNÙeebÛÙee DeelcenlÙeebÛee øeosMe, HeCe lÙeeÛe ØeosMeele megowJeeves keâener MeslekeâjdÙeebveer mesbõerÙe Heæleerves ceeleerÛee keâme ÙeMemJeerHeCes hejle DeeCe}e Deens. megYee<e Mecee& ns lÙeeHewkeâerÛe Skeâ.

DeeHeuÙee meieUdÙee DeeÙeg<ÙeeÛee Je DevveeÛee Œeesle Demetvener ceeleerkeâ[s keâeÙeceÛe og}&#e Pee}s ner efkeâleer DeeMÛeÙee&Ûeer iees<š Deens! ceneje<š^ jepÙeeleer} efJeoYee&le Deveskeâ MeslekeâjdÙeebveer jemeeÙeefvekeâ Keles Je keâerškeâveeMekeâebÛÙee ceejdÙeeves ceeleerÛÙee veeHeerkeâles yejesyejÛe Mesleerleer} DeHeÙeMe Hegve: Hegvne DevegYeJe}s Deens. efJeoYe&, MeslekeâNÙeebÛÙee DeelcenlÙeebÛee øeosMe, HeCe lÙeeÛe ØeosMeele megowJeeves keâener MeslekeâNÙeebveer mesbefõÙe Heæleerves ceeleerÛee keâme ÙeMemJeerheCes Hejle DeeCe}e Deens. megYee<e Mecee& ns lÙeebÛÙeeHewkeâerÛe Skeâ. efJeoYee&ÛÙee ÙeJeleceeU efpeu¢eeleer} mesbõerÙe Meslekeâjer megYee<e Mecee& ¢eebveer 1975 Heemetve jemeeÙeefvekeâ Heæleerves Mesleer keâjCÙeeme meg®Jeele kesâ}er. lÙeebvee meg®Jeeleer}e Ûeebie}s GlHevve efceUeues Deme}s lejer 1986 veblej lÙeebÛÙee peefceveerÛeer GlHeeokeâlee Jesieeves Iemejle ies}er DeeefCe lÙeebvee cees"s vegkeâmeeve Pee}s. 1996 Heemetve lÙeebveer yeerpe, ceeleer, HeeCeer, Heerkeâ Heæleer DeeefCe cepetj JÙeJemLeeHeve Ùeebkeâ[s efJeMes<e }#e osTve vewmeefie&keâ Mesleer}e meg®Jeele kesâ}er. ieeF&, Je=#e, He#eer DeeefCe Je=#e-JevemHeleer Ùee Ûeej øecegKe IeškeâebcegUs MesleerÛeer MeeÕelelee efšketâve jenles ÙeeJej lÙeebÛee o={ efJeMJeeme Deens. ßeer. megYee<e Mecee& ceeleerÛee keâme Jee{JeCÙeemee"er keâener leb$eebÛee JeeHej keâjle Dee}s Deensle lÙeecegUs efHekeâebÛeer GlHeeokeâleener Jee{}er Deens. ceeleerÛee keâme Jee{JeCeeNÙee heæleer MesCeKeleeÛÙee meneÙÙeeves cepeyegleerkeâjCe - ßeer. Mecee& ÙeebÛÙee cnCeCÙeevegmeej Skeâ ieeÙe leerve Skeâj peefceveerÛeer iejpe HetCe& keâjles. leerve šve MesCeKele Je 800 efkeâ}es leàÙeeÛee ieeU efkebâJee Pee[ebKee}Ûeer megHeerkeâ ceeleer ¢eeÛes efceßeCe cnCepes ns MesCeKele. Pee[ebÛee Hee}eHeeÛeesUe kegâpeuÙeecegUs Je He#ÙeebÛeer efJe<"e He[uÙeecegUs Pee[ebKee}Ûeer ceeleer met#ce JevemHeleer Je Hees<ekeâ õJÙes ¢eebveer HeefjHetCe& yeveles. Ùee ceeleerle 100 efkeâ}es letj[eUerÛÙee keâejKeevÙeeleer} Yegmee, oesve ef}šj MesbieoeCee les} Iee}tve efceßeCe JÙeJeefmLele {JeU}s. ceie lÙeele 25 efkeâ}es ietU efcemeU}e. ns efceßeCe HeeCÙeele efYepeJe}s Je lÙeeÛee {erie leÙeej keâ¤ve oesve ceefnves "sJe}e. ne {erie Jej-Kee}er n}Jetve Hegvne ceefnveeYejemee"er HeeCÙeele efYepeJetve "sJe}e. DeMee jerleerves Skeâ ceefnvÙeeveblej HetCe& Kele nesless. cet"Yej Kele øelÙeskeâ Pee[eÛÙee cegUeMeer efkebâJee yeerpeÙeb$eeves yeerpeeHeeMeer IeeleuÙeeme ceeleer mesbõerÙe õJÙee men, met#ceJevemHeleerpeele ¢eebveer HeefjHetCe& nesles. [eUerbÛes Heer" Je ietU IeeleuÙeeves øeefLeves Je meeKej efceUtve met#cepeerJeebÛeer keâeÙe&#ecelee Jee{les. ceeleer efveceealeerÛes MeeŒe mecepeves ns MeslekeâNÙeemee"er DelÙeble cenlJeeÛes Deens

efnjJÙeeieej MesleeceOÙes ßeer. Mecee&

megefhekeâlesmee"erÛes lÙeebÛes ogmejs leb$e%eeve cnCepes iees-mebpeerJekeâ ns õeJeCe nesÙe. efnJeeUdÙeele ns Kele HeešeÛÙee HeeCÙeeyejesyej Pee[ebvee efo}s peeles. 10 efkeâ}es leepÙee MesCeele 10 ef}šj ieescet$e, 1 efkeâ}es [eUerbÛes Heer", 250 ieüece ietU Skeâ$e keâ¤ve ns efceßeCe 50 ef}šj HeeCÙeele Iee}tve 8 les 10 efoJeme DeebyeJe}s peeles. ns õeJeCe HeeCeer Iee}tve 200 ef}šjHeÙeb&le HeeleU keâ¤ve les HeešeÛÙee HeeCÙeeyejesyej peefceveerJej mees[}s peeles. ns efceßeCe Skeâ Skeâj peefceveermee"er Hegjsmes "jles. ceeleerleer} met#cepeerJeeCegbÛeer ef›eâÙeeMeer}lee Jee{uÙeeves ceeleer leepeer šJešJeerle nesTve jesHeebvee HegjsMee øeceeCeele, HeeCÙeele efcemeUuÙeecegUs õeJÙe mJe¤Heele Hees<eCe efceUles. Mecee& ÙeebÛÙee cet"Yej ceeleerle Meskeâ[es ieeb[gUs o=<šerme He[leele. efnjJeUerÛes Kele Je Dee@jes«eerve- ßeer. Mecee& Ùeebveer DeeHeuÙee DeJevele peefceveerJej HeefnuÙeeboe legjerÛeer }eieJe[ kesâ}er. legjerÛÙee oesve jebieeceOÙes Dee@jesieüerveÛÙee efceßeCeeÛeer }eieJe[ kesâ}er. Dee@jesieüerveceOeer} efyeÙeebÛeer mebieefle Heg{er} øeceeCes Deens 1. cetie, G[ero (2 efkeâ}es), Jee} (2 efkeâ}es), letj (2 efkeâ}es) ÙeebmeejKes efÉo} OeevÙeyeerpe meceøeceeCeele 2. Skeâo} OeevÙe pemes, yeepejer (500 ieüece), megoeve ieJele (500 ieüece) Je cekeâe (3 efkeâ}es) 3. leerU (100 ieüece), meesÙeeyeerve efkebâJee MesbieoeCee efkebâJee metÙe&Hetâ} (900 ieüece) ÙeebmeejKÙee lew} efyeÙee ¢ee meJe& øekeâejÛÙee efyeÙee JÙeJeefmLele Skeâ$e keâ¤ve HeeJemeeUdÙeele legjerÛÙee oesve jebieebÛÙee ceOÙes HesjuÙee. meeOeejCe 50 les 55 efoJemeebÛÙee Jee{erveblej ceeleerceOÙes Jee{}s}e efceße pewJeYeej keâeHetve legjerÛÙee jebieebceOÙes Deeo&üleejesOekeâ

cnCetve HemejJeCÙeele Dee}e. Skeâ-oesve ceefnvÙeebveblej ne pewJeYeej DeOe&& kegâpeuÙeeJej keâušerJesšj ves ceeleerle keâe}JeeÙeÛes. Ùeeves ceeleer}e mesbõerÙe Kele efceUles lemesÛe leCe Jee{CÙeeHeemetve mebj#eCe nesles Je ceeleerÛeer peemle keâeU Deeo&ülee efškeâJetve "sJeCÙeeÛeer #ecelee Jee{les. ßeer. Mecee& Ùeebveer efÉo}ebÛÙee efHekeâebÛeer Heerkeâ DeeJele&ve Heæleer Debieerkeâe¤ve ceeleerÛeer megHeerkeâlee Jee{Je}er. ÛeJeUer ns lÙeebveer ceesmeceele}s Heefn}s Heerkeâ Iesle}s. Pee[eÛeer megkeâ}s}er Heeves ceeleerceOÙes efcemeUtve mesbõerÙe Kele leÙeej nesles DeeefCe cegUe}e Deme}suÙee iee"erbletve ceeleer}e veeÙeš^espeve efceUlees. lÙeeÛe peefceveerJej lÙeebÛeer Heerkeâ IesCÙeeÛeer Heæle Heg{er} øeceeCes Deens. lekeälee 1 - efJeefJeOe efHekeâebHeemetve GlHevve Je efceUkeâle Heerkeâ HesjCeer ÛeJeUer Mesbiee keâebÅeeÛeer Heele cesLeer Hee}keâ keâesefLebyeerj yeer-efyeÙeeCes ient njYeje YeesHeUe

GlHeeokeâlee øeefle Skeâj 30 efkeäJebš} 150 efkeäJebš} 30 efkeäJebš} 30 efkeäJebš} 60 efkeäJebš} 04 efkeäJebš} 14-15 efkeäJebš} 10 efkeäJebš} 10 šve/Skeâj

efkebâcele ®. 30/efkeâ}es 10/efkeâ}es 10-20/efkeâ}es 20-30/ efkeâ}es 10/efkeâ}es 150/efkeâ}es efyeÙee cnCetve 40/efkeâ}es 3,500/efkeäJebš} 15/efkeâ}es

1) ÛeJeUer petve les meHšsbyej 2) cesLeer Hee}keâ keâebÅeeÛeer Heele Dee@keäšesyej les veesJnsbyej 3) ient veesJnsbyej les ceeÛe& 4) }e} YeesHeUe Seføe} les petve ßeer. Mecee& ojJe<eer& Skeâ efkebâJee oesve SkeâjebJej legjerÛeer }eieJe[ keâjleele. lÙeebÛÙee cnCeCÙeevegmeej jesHeebÛeer Heeves ieUtve ceeleerJej 1-2 FbÛeebÛee pewJeYeej pecee neslees lÙeeves ceeleerle mesbõerÙe õJÙe efcemeU}s peeles. keâesefLebyeerjerÛeer Heerkeâ cnCetve }eieJe[ kesâuÙeeves lÙeebÛÙee MesleeÛee heÙee&JejCeerÙe mecelees} peHe}e peelees. keâesefLebyeerjerÛeer HeeveebÛee leepee Jeeme keâerškeâebvee HeUJetve }eJelees. ogmejs cnCepes keâesefLebyeerjerÛeer YejIeesme Heeb{jer Hegâ}s ceOeceeMeebvee Deekeâef<e&le keâjleele DeeefCe lÙeecegUs hejeieerkeâjCe megkeâj nesTve, Ûeebie}er yeerpes leÙeej nesCÙeeÛÙee øeef›eâÙes}e ceole nesles. ceeleerÛeer megHeerkeâlee Jee{JeCÙeeÛÙee leb$e%eevee efMeJeeÙe, Mecee& Ùeebveer lÙeebÛÙee MesleerÛeer MeeMJelelee efškeâJeCÙeemee"er Deveskeâ øeÙeesie kesâ}s. GoenjCeeLe&, HesjCeermee"er lÙeebveer Gleeje HeæleerÛee DeJe}bye kesâuÙeeves ceeleerÛeer OetHe jesKe}er ies}er DeeefCe ceeleerÛeer Deeo&ülee efšketâve jeefn}er. Mesleele pe}mebOeejCe keâjCÙeemee"er lÙeebveer Ûej Keeso}s, keâerškeâebvee otj "sJeCÙeemee"er lÙeebveer Pesb[t Je keâesefLebefyejerÛeer }eieJe[ kesâ}er, Jeeje De[Jetve peefceveerÛeer OetHe jesKeCÙeemee"er MesleeÛÙee yeebOeeJej cees"Ÿee Pee[ebÛeer }eieJe[ kesâ}er F.. lÙeebÛÙee 13 Skeâj peefceveerletve Deboepes 18-20 }eKeebÛeer G}e{e} nesles, pÙeeceOÙes Hevveeme škeäkesâ lÙeebÛee HeâeÙeoe neslees. (lekeälee 1 Hene)

Deboepes SketâCe efceUkeâle ®. 90,000 1.5 }eKe 60,000 75,000 60,000 60,000

KeÛe& 25% 40% 30% 25% 30% 10%

60,000 35,000 1.5 }eKe

30% 10% 20%

efve<keâ<e& DeepeÛÙee peeieeflekeâ MesleerÛÙee keâeUele, efpeLes jemeeÙeefvekeâ MesleerÛeeÛe øemeej meieUerkeâ[s Pee}s}e Deens DeMee keâeUele megYee<e Meceeb&meejKes Meslekeâjer Deveskeâebvee øesjCeeoeÙeer "j}s Deensle. peefceveerÛee Heesle }#eele IesTve, DeMee øekeâejs veJee HeeÙeb[e Hee[Ceejs Meslekeâjer, keâ=<eer-heÙee&JejCe DeeOeeefjle øeÙeesieÛe ceeleerÛes mJeemLÙe Je MesleerÛeer MeeMJelelee Jee{Jeleele ns peiee}e oeKeJetve osle Deensle. Priti Joshi Director, National Organization for Community Welfare 2, Jajodia Layout, Shriniwas Colony, Wardha, Maharashtra-442001 E-mail : priti1266@gmail.com Source : Soil health-Key to improved yields LEISA India Vol.17 No.1, March 2015

megJeCe&mebOeer ! keWâefõÙe keâheeme mebMeesOeve mebmLee, veeiehetj, ÙegJee ®jue DemeesefMeSMeve, veeiehetj efJeoYe& osMeer keâehetme Glheeokeâ mebIe Je efJeoYe& De@«eesØees[Ÿetmej kebâheveer ÙeebÛÙee mebÙegòeâ ØeÙelveeletve osMeer keâehetme yeerÙeeCes-Hegâues-OevJeblejer-MeslekeâNÙeemee"er GheueyOe Deens. iejpetbveer Heâesve keâjeJee. 9028090056

Mesleeletve leešele meenepee Dee@jie@efvekeâÛee GHe›eâce G. Krishna Prasad and B. Somesh

cekeâe efJeefJeOelee GlmeJe

MeslekeâNÙeebvee mejU yeepeejele øeJesMe efceUJetve osCes ns DeeefLe&keâ efJekeâemeeleer} cenòJeeÛes keâece Deens. efkeâmeeve yeepeej ne ieüeceerCeMenjer pees[CeerÛee DeefJeYeepÙe Yeeie Demetve, øelÙe#e Mesleeletve leepes GlHeeove efceUJeCÙeele ieüenkeâebvee mJeejmÙe DemeuÙeecegUs lÙeeÛeer }eskeâeføeÙeleener melele Jee{le Deens.'menpe mece=æ` ner Meslekeâjer Je keâ=ef<elep%e ¢eebÛÙee Heg{ekeâejeves meg¤ Pee}s}er mebmLee DeeHeuÙee Skeâe GHe›eâceeceOetve Meslekeâjer Je ieüenkeâ ÙeebÛÙeeceOeer} ojer yegpeJeCÙeeÛes keâece keâjles.

menpee mece=æ cnCepes efJeHeg}e Ûe me=<šer. ner mebmLee osMeer JeeCeeÛes peleve Je lÙeele megOeejCee keâjles Je mece=æ pewJeefJeefJeOelesÛeer peHeCetkeâ keâjCeejer }eskeâÛeUJeU GYeejles. meg®Jeeleer}e lÙeebveer MeeMJele Mesleermee"er keâuHevee, yeer-

efyeÙeeCes DeeefCe ceeefnleer ÙeebÛeer osJeeCeIesJeeCe keâjCeeje MeslekeâjdÙeebÛee GHe›eâce cnCetve mebmLesÛeer meg®Jeele Pee}er nesleer. keâvee&škeâele mesbefõÙe GlHeeoveeÛÙee efJe›eâermee"er mJeleb$e yeepeejHes" vemeuÙeeves pewefJekeâ Heæleerves Mesleer keâjCeejdÙee MeslekeâjdÙeebvee DeeHe}s GlHeeove efJekeâlee Ùesle veJnles. meeceevÙe yeepeejele lÙee}e efkebâcele ve efceUeuÙeeves MesJešer ¢eeÛee HetCe& GösMe ve<š Pee}e. menpee Dee@jiee@efvekeâ Ùee yeüev[ veeJeeves øeeHeCe Je efJeHeCeveemee"er, 'menpee mece=æe`ves ieüenkeâ DeeefCe Glheeokeâ ÙeebÛÙeele ogJes efvecee&Ce kesâ}s Deensle. ¢ee mesbefõÙe GlHeeoveebÛeer efJe›eâer keâjCÙeemee"er menpee mece=æe Dee@jie@efvekeâ Øees[tmej kebâ.efue. ner mLeeHeve keâjCÙeele Dee}er Deens. meOÙee ¢ee kebâHeveerceOÙes 750 mesbefõÙe GlHeeokeâ Deensle, pes efleÛes YeeieOeejkeâner Deensle. ¢eeefMeJeeÙe, kebâHeveerle 2500 Meslekeâjer kegâšgbyes meceeefJe<š Demetve 30 Meslekeâjer iešebceOÙes efleves DeeHe}s peeUs efJeCe}s Deens.

ner GlHeeokeâ kebâHeveer MeslekeâjdÙeebvee DeeHe}s GlHeeove øeoefMe&le keâjCes Je les efveefMÛele kesâ}suÙee ÛeebieuÙee YeeJeeves yeepeejele DeeCeCes megkeâj keâjles. ner GlHeeoves Lesš MeslekeâjdÙeekeâ[tve pecee keâ¤ve ieüenkeâebkeâ[s HeesnesÛeJe}er peeleele. leer ieüenkeâekeâ[s Lesš HeesnesÛeeJes ¢eemee"erÛe lej ner meeKeUer leÙeej keâjCÙeele Dee}er Deens. ner kebâHeveer HeejbHeefjkeâ yeepeejcetuÙeeÛÙee 15 les 20 škeäkesâ DeefOeYeejeves les GlHeeove efJekeâle IesTve lÙeeleer} DelÙeble keâceer Hewmee mJele:mee"er "sJeles. menpee leebotU, pJeejer yeepejer DeeefCe [eUer DeMee øekeâejÛÙee HeejbHeefjkeâ efHekeâebÛeerÛe efJe›eâer keâjles. ¢ee efhekeâebvee, efJeMes<elee Yeele DeeefCe pJeejer, yeepejer lÙeebÛÙee Hees<eCecetuÙes DeeefCe JewÅekeâcetuÙes åÙeebÛÙeecegUs Menjer Yeeieeble KetHe ceeieCeer Demeles. mesbefõÙe OeevÙeeÛes jepÙeeleerue Skeâ meJee&le cees"s GlHeeokeâ DemeuÙeecegUs yebie}esj Je DeJeleerYeJeleerÛÙee øeosMeele lÙeebÛeer 80 efJe›eâer kesbâõs Deensle. leLeeefHe kebâHeveerkeâ[s mJele:Ûes kesâJeU Skeâ OeevÙekeâes"ej Je efkeâjkeâesU efJe›eâerÛes ogkeâeve Deens. lÙeeefMeJeeÙe, Lesš efJe›eâerÛee GHe›eâce cnCetve les }e} leeboUeÛes Jeeef<e&keâ ceneslmeJe, yeerpeeslmeJe DeeefCe megjef#ele DevveeÛes cesUeJes ÚesšŸee MenjeceOÙes Je cees"Ÿee ieeJeeceOÙes DeeÙeesefpele keâjleele. ¢ee ef"keâeCeer Meslekeâjer lÙeebÛes GlHeeove jemle efkebâceleer}e efJekeâleele. ¢ee cesUdÙeebceOÙes one les Jeermenpeej }eskeâ Ùesleele. DeMee yeepeejebceOÙes mLeeefvekeâ }eieJe[erle}s, leepes GlHeeove Kejsoer keâjCÙeeÛeer Je MeslekeâjdÙeebvee lÙeebÛÙee ieüenkeâebMeer JÙeefkeäleiele mebyebOe øemLeeefHele keâjCÙeeÛeer lemesÛe ieüenkeâebvee DeeHe}s DevveOeevÙe efHekeâefJeCeejdÙee MeslekeâjdÙeebMeer ieüenkeâefve<"e, yeebefOe}keâer keâjCÙeeÛeer mebOeer efceUles. efkeâmeeve yeepeejeÛÙee ceeHe&âle Mesleercee}eÛes Lesš efJeHeCeve ns osMeYejeleer} Mesleercee}eÛÙee efJe›eâerÛes cenòJeeÛes efveie&cemLeeve Deens. efkeâmeeve yeepeejeÛÙee ceeHe&âle Mesleercee}eÛes Lesš efJeHeCeve ns osMeYejeleer} Mesleercee}eÛÙee efJe›eâerÛes cenòJeeÛes efJe›eâermLeeve yeveg Mekeâles JesieUs JeUCe meg®Jeeleer}e, Meslekeâjer GlHeeokeâ kebâHeveer cnCetve kesâJeU MeslekeâjdÙeebÛÙee HewMeeJej GYes jenCÙeeÛes menpee Dee@jie@efvekeâ Ûes OeesjCe nesles. ner GlHeeokeâ kebâHeveer 2010 ceOÙes, Meslekeâjer Je Meslekeâjer ieš ¢eebÛÙeekeâ[tve ieesUe kesâ}suÙee 5 }eKeeÛÙee Yeeb[Je}emen meg¤ Pee}er nesleer. HeefnuÙee Je<eer& yeNÙeehewkeâer vegkeâmeeve nesTve Yeeb[Je} megæe mebHeg<šele Dee}s. ceie 2011-12 ceOÙes DeeCeKeer leerve }eKeeÛes Yeeb[Je} GYes keâjCÙeele Dee}s. lÙeeefMeJeeÙe JÙeJenej Jee{efJeCÙeemee"er ye@bkesâkeâ[tve DeeCeKeer HeeÛe }eKeeÛeer jkeäkeâce øeeHle Pee}er. Hejbleg 53 }eKeeÛeer G}e{e} nesTvener kebâHeveer}e 1.5 }eKeeÛee leesše Pee}e. 2012-13 ceOÙes kebâHeveerves veeyee[&keâ[tve efveOeer IesTve leer jkeäkeâce 83 }eKeeHeÙeb&le Jee{Je}er, Hejbleg lÙeeÛes }#Ùe Skeâ keâesšer ®HeÙes nesles Je meleleÛÙee og<keâeUecegUs les meeOÙe nesT Mekeâ}s veener. lÙeeveblej kebâHeveer}e melele leesše nesT }eie}e Je leesšŸeeÛeer jkeäkeâce 10 }eKeeHeÙeb&le Jee{}er. ÛeewLÙee Je<eer& cee$e 1.27 keâesšer ®HeÙeebÛeer G}e{e} nesTve kebâHeveer meceefyebot}e (vee veHeâe vee leesše efyebot}e) HeesnesÛe}er. 2014-15 ceOÙes kebâHeveerÛeer G}e{e} 3.6 keâesšerHeÙeb&le Jee{tve efleves 30 }eKe Flekeâe veHeâe efceUJe}e. lÙeeHewkeâer ®. 5 }eKe MeslekeâjdÙeebvee efJeleefjle keâ¤ve keâener Hewmee Hegvne JÙeeHeejele šekeâCÙeele Dee}e.

¢ee mebHetCe& keâe}eJeOeerle kebâHeveerves Deveskeâ øekeâejÛeer JÙeeHeejer øeefleceeves JeeHe¤ve Heeefn}er Deieoer efkeâjkeâesU efJe›eâer heemetve les HetCe&HeCes IeeTkeâ efJe›eâerheÙeËle. Hejbleg keâesCelÙeener HeefjefmLeleerle kebâHeveerves, JÙeJemeeÙe efJemleejekeâ[s }#e "sJetve DelÙeuHe veHeâe efceUJeerle Demeleeveener, MeslekeâjdÙeebvee ÅeeJeÙeeÛeer ceeefpe&ve keâOeerÛe keâceer kesâ}er veener. mesbefõÙe YeepeerHee}e efHekeâefJeCeeje ieš Skeâ DeYÙeeme yebie}esjÛÙee meerceeøeosMeeceOÙes Deveskeâ} lee}gkeäÙeeleer} ceÙemebõe ieeJeeÛÙee YeesJelee}ÛÙee Deveskeâ ieeJeebceOÙes mesbefõÙe YeepeerHeeuÙeeÛeer }eieJe[ meg¤ kesâueer. ÙesLeer} Meslekeâjer ns HeejbHeefjkeâ YeepÙee DeeefCe Hegâ}ebÛeer }eieJe[ keâjCeejs Meslekeâjer Deensle.kegâ"uÙeener Flej Kes[ŸeeøeceeCesÛe ns Meslekeâjer osKeer} Skeâ} Heerkeâ HeæleerÛee JeeHej keâ¤ve SkeâÛe Yeepeer efkebâJee meJe&otj Hegâ}ebÛeer }eieJe[ keâjle Demele. ne øeosMe yeerš¤š Je ieepej ¢eebÛÙeemee"er øeefmeæ Deens. meg®Jeeleer}e 150 MeslekeâjdÙeebmeesyele mesbefõÙe MesleerÛee Debieerkeâej keâ¤ve ns keâece meg¤ keâjCÙeele Dee}s. veblejÛÙee leerve Je<eeb&ÛÙee keâe}eJeOeerle ner mebKÙee yejerÛe keâceer nesTve Heâkeäle keâener ceespekeäÙee MeslekeâjdÙeebveer mesbefõÙe Mesleer Ûee}t "sJe}er. meg®JeeleerÛÙee keâeUele ¢ee øeosMeeleer} Meslekeâjer mesbefõÙe GlHeeoveebÛes efJeHeCeve keâjCÙeeme Deveglmegkeâ neslee. keâejCe Menjeleer} yeepeejele ÙesCÙeemee"er lÙeebvee 40 efkeâceer Deblej Heej keâjeJes }eiele Demes. Hejbleg ¢ee keâeÙee&}e Jeentve Iesle}suÙee kesâJeU one MeslekeâjdÙeebHeemetve, ¢ee meecetefnkeâ efJeHeCeveeÛÙee GHe›eâceeme meg®Jeele Pee}er. veblej leer mebKÙee Jeerme Pee}er Je lÙeeveblej 70 Hes#eener DeefOekeâ Meslekeâjer ¢ee yeepeejele cee}eÛee HegjJe"e keâ¤ }eie}s. ns meJe& Meslekeâjer menpee meeJeÙeeJee Oeejkeâejer yes}eieejeje mebIe veeJeeÛÙee iešele Skeâ$e ÙesTve lÙeebveer Skeâe meeceeefÙekeâ peeiesle YeepeerHee}e Skeâ$e keâ¤ve lees yeepeeje}e HegjJeCÙeeme meg®Jeele kesâ}er. ÙesLeer} MeslekeâjdÙeebvee yeepeejeÛÙee iejpee HetCe& keâjCÙeemee"er efJeefJeOe øekeâejÛee YeepeerHee}e keâe{CÙeeme Gòespeve osCÙeele Dee}s. Lees[ŸeeLees[keäÙee YeepÙeebHeemetve meg®Jeele kesâ}er. ceie les nUtnUt 40 ntve DeefOekeâ øekeâejÛÙee YeepÙee efHekeâJetve yebie}esj Je GJe&efjle jepÙeeleer} JesieJesieUdÙee efJe›eâer kesbâõebceOÙes Hee"Jet }eie}s. ¢eeÛÙee HeefjCeeceer MeslekeâjdÙeebÛeer G}e{e} efoJemee}e keâceerle keâceer 700 ®HeÙe heemetve ceefnvÙee}e 5 }eKe Hes#ee DeefOekeâ ®HeÙeebHeÙeb&le Jee{}er Deens. Yetefcenerve MeslekeâjdÙeebveener YeepeerHee}e efHekeâJetve DeeHeuÙee HeeÙeeJej GYes jenCÙeeme Gòesefpele kesâ}s peeles. cebie}e veeJeeÛÙee ceefnueskeâ[s mJele:Ûeer peceerve veener, Hejbleg leer DeeHeuÙee Hejmeeleer} Hee}sYeepeer efJeketâve 1500 ®HeÙes ceefnvee keâceeJeles. menpee mece=æe Dee@jie@efvekeâ GlHeeokeâ kebâHeveerÛÙee ceeOÙeceeletve Meslekeâjerieš efJeefYevve yeepeejHes"ebceOÙes HeesnesÛe}s Deensle. cees"cees"er megHejceekes&âš efJeMes<eerkeâ=le mesbefõÙe Yeeb[ejs, ¢eebÛÙeeceOetve efkebâJee mesbefõÙe efkeâmeeve yeepeejebceOetve Lesš ieüenkeâeHeÙeb&le ner efJe›eâer nesle Deens. mesbefõÙe GlHeeoveeÛes yeepeej ceefnvÙeeletve Skeâe efoJeMeer JesieJesieUdÙee ef"keâeCeer Je Yeeieele cegKÙele: ieüenkeâebHeÙeb&le HeesnesÛeCÙeemee"er YejJe}s peeleele. ¢eeletve DeeceÛÙee GlHeeoveeÛee yeü@b[ efJekeâefmele Pee}e Demetve Deelee lees meJe&$e 'menpee Jnsieerpe` ¢ee veeJeeves DeesUKe}e peelees.

ne yeepeej Dee"Je[Ÿeeletve HeeÛe efoJeme Yejlees, pesJne meJe& Meslekeâjer lÙee efoJemeeÛÙee iejpesvegmeej DeeHeeHe}e cee} IesTve lesLes HeesnesÛeleele. les DeeHeuÙee cee}eÛÙee iegCeJeòeskeâ[s efJeMes<e }#e osleele Je DeeHeuÙee cee}eÛeer øeleJeejer keâ¤ve lÙeevegmeej JesieJesieUdÙee efJe›eâer kesbâõebJej keâjeJeÙeeÛee cee}eÛee HegjJe"e efveefMÛele keâjleele. Yegieleeve Dee"Je[er leòJeeJej kesâ}er peeleele. ÙesLeer} MeslekeâjdÙeebvee DeeÙeSceDees ¢ee GÛÛe ceevÙeleeøeeHle Je keâešskeâesj DevegßeJeCe Je cetuÙeceeHeve keâjCeejdÙee mebmLeskeâ[tve øeceeCeHe$e efceUles. nesmeenu}er ieeJeeleer} veeiejepe ne 66 Je<eeb&Ûee Meslekeâjer ieepej Je yeerš¤š ¢eebÛeer }eieJe[ keâjlees. lees cnCelees keâer menpee ÛÙee ceeOÙeceeletve Lesš yeepeejHes"sle øeJesMe efceUeuÙeecegUs lÙee}e KetHe HeâeÙeoe Pee}e Demetve iesuÙee 4 Je<eeb&le lÙeeÛes GlHeVe ogHHeš Pee}s Deens.‘‘ meeOÙee ieepejeÛeer efkebâcele pej 12 les 18 ®HeÙes Demes}, lej ce}e ceePÙee mesbefõÙe GlHeeoveemee"er 25 les 35 ®HeÙes menpeeÛÙee ceeOÙeceeletve efceUleele. menpee GHe›eâceemee"er lÙeeletve Lees[erMeer jkeäkeâce keâe{tve "sJe}er, lejer DeeceÛÙeekeâ[s 60 les 80 škeäkesâ peemle jkeäkeâce efMeu}keâ jenles.’’ veeiejepe cnCelees.

¢ee øeosMeeleer} 0.5 les 2.5 SkeâjeÛes }neve}neve YetKeb[ Demetvener ns Meslekeâjer Deelcemevceeveeves peieleele. mesbefõÙe YeepeerHee}e efHekeâefJeCeejs Meslekeâjer lejdnlejdnsÛee YeepeerHee}e efHekeâJetve HeMegOevener yeeUieleele. lÙeecegUs Hees<ekeâ leòJeebÛee F<šlece JeeHej Je peeoe DeeefLe&keâ HeâeÙeoe ¢eebÛeer megefveefMÛeleer nesles. G. Krishna Prasad and B. Somesh Sahaja Samrudha No. 7, 2nd Class, 7th Main, Sulthanpalya, Bangalore-560032 www.sahajasamrudha.org Source : From farm to plate-An initiative of Sahaja Organics LEISA India Vol.17 No.2, June 2015

mepeerJe, megÂ{ ceeleer efveceealeerletve ueeKees ueeskeâebÛeer megjef#ele DeVeeÛeer nceer. Deepak Suchde and Om P. Rupela

Dece=le ceeleer veefJeve Kele JeeHejuÙeeves Deveskeâ MeslekeâjdÙeebvee DeeHeuÙee ceeleerÛee keâme Hejle DeeCelee Deeuee Deens. yeens¤ve jemeeÙeefvekeâ Keles ve Iee}lee kesâJeU ceeleerceOeer} pewefJekeâ Ieškeâebveer DeeHe}s Mesle mece=æ keâ¤ve ns Meslekeâjer mLeeefvekeâ DeeefCe vewmeefie&keâ m$eesleebHeemetveÛe efJeefJeOe Hees<ekeâ õJÙeebveer HeefjHetCe& Demes DevveeÛes GlHeeove keâjerle Deensle.

ceeleer ns JevemHeleerbÛÙee meblegef}le Jee{ermee"er DeeJeMÙekeâ Hees<ekeâ õJÙeebÛes (efkeâceeve 30)øeÛeb[ keâes"ej Deens. Hejbleg lÙeeleer} yejeÛe cees"e Yeeie mebÙegkeäle DeJemLesle Demetve Heâej Lees[e Yeeie Pee[ebmee"er GHe}yOe neslees. DelÙeuhe Yeeie heeCÙeele efJejIeUtve lees efhekeâemee"er GheueyOe nesle Demelees. les mesJeve keâ¤ve leÙeej Pee}suÙee Pee[eÛes keâener Yeeie ceeveJeer KeeÅe cnCetve keâe{tve Iesle}s peeleele. keâener HeMetbvee KeeÙe}e efo}s peeleele. lÙeeÛÙeenerveblej efMeu}keâ jeefn}s}e Pee[eÛee Yeeie keâeHeCeerveblej peeUtve šekeâ}e peelees. ne Gj}emegj}e Hee}eHeeÛeesUe, keâe[erkeâÛeje ve peeUlee pej peefceveer}eÛe Hejle efo}e, lej lees kegâpetve ceeleerÛeer megHeerkeâlee Jee{Jelees. ¢ee õJÙeecegUs ceeleer efleÛÙeeleer} }eKees met#ce Je mLet} peerJeleòJeebÛeer keâeUpeer IesCÙeeme meppe nesles. efleÛÙeele efcemeU}s}e keâe[erkeâÛeje lÙee peerJeleòJeebÛes KeeÅe yevetve ceeleerleer} mebÙegkeäle ¤Heele Deme}s}er Hees<ekeâ õJÙes JevemHeleerbvee GHe}yOe nesleer} DeMee jerleerves HeefjJeefle&le keâjlees. ceeveJeer nmle#eshe ve kesâuesuÙee pebie}eleer} }esšeYej ceeleerceOÙes 2000 keâesšer peerJeeCeg, 20 keâesšer SkeâHesMeerÙe øeeCeer, Skeâ }eKe ceeršj yegjMeer, Skeâ }eKe met$ekeâ=ceer DeeefCe Hevveeme npeej mebefOeHeeo (MeleHeeo, yengHeeo, keâerškeâ DeeefCe keâesUer) Demeleele. mego={ ceeleerceOÙes Deeo&ülesÛÙee ¤Heele mee"Je}s}s meòJe ns mecegõeÛÙee Kee}esKee} vewmeefie&keâ HeeCÙeeÛee meJee&le cees"e mee"e DemeuÙeeÛes ceeve}s peeles. ¢ee meòJeeÛeer iegCeJeòee keâceer PeeuÙeeme,efhekesâ/ Pee[s Jee{ermee"er HeeCÙeemen meJe& øekeâejÛeer yeensjer} efveefJe<šer peefceveerle Iee}eJeer }eieles DeeefCe lÙeeletveÛe MesleerÛÙee efškeâeTHeCeeÛes Ûe›eâ cees[keâUerme Ùesles.

HeÙee&mesbefõÙe Mesleer DeepeÛÙee MesleerÛÙee Je DevveeÛÙee iejpee HetCe& keâjCÙeemee"er HeÙee&mesbefõÙe Mesleer ner Skeâ HeefjHetCe& Heæleer Deens. mebkegâefÛele DeLee&ves DeeefLe&keâ GlHevve veener lej keâeye&ve Je pewefJekeâ õJÙe Jee{efJeCes ns ¢ee MesleerÛes Gefö<š Deens. lÙeeÛeøeceeCes keâceerlekeâceer Tpes&Ûeer efveefJe<šer keâ¤ve peemleerlepeemle Tpee& Hejle efceUJeCes nsosKeer} efleÛes Gefö<š Deens. HeÙee&mesbefõÙe Mesleer Heæleer cnCepes Skeâelceerkeâ Mesleer. peerJeveeÛes efJe%eeve Je peerJeve cnCepes Tpee&. HeÙee&mesbefõÙe Mesleer ner keâener ¤{eLee&ves Mesleer veener DeeefCe kesâJeU YejIeesme GlHeeove efJelejCeeÛeer Mesleer lej veenerÛe veener. leer Skeâ peerJeveMew}er Deens. (Ûeewkeâš 1 Heene) Dece=le ceeleer Dece=le ceeleer ns HeÙee&mesbefõÙe MesleerÛes cenòJeeÛes IeškeâõJÙe Deens. ¢ee ceeleeruee jesHeceUdÙeeÛeer ceeleer, cemee}e ceeleer, mepeerJe ceeleer DeMeer heCe veeJes Deensle. Dece=le ceeleer ne Skeâ KeleeÛee øekeâej Demetve vewmeefie&keâ Heæleerves mekeâme ceeleer leÙeej keâjCÙeele leer cenòJeeÛeer Yetefcekeâe yepeeJeles. efvemeie& DeMee øekeâejÛeer megHeerkeâ ceeleer leÙeej keâjCÙeeme Deveskeâ Melekesâ Iesle Deme}e lejer Meslekeâjer cee$e DeeHeuÙee Mesleele DeMeer ceeleer Dece=le ceeleerÛÙee ¤Heele kesâJeU HeeÛe ceefnvÙeebceOÙes (Ûeewkeâš 2 Heene) leÙeej keâ¤ Mekeâlees. ner efvemeiee&leer} ceeleerÛee JejÛee Lej leÙeej keâjCÙeeme ieleer osCÙeeÛeer øeef›eâÙee Deens. ¢eele ÙeesiÙe ceeveJeer nmle#eshe Jee{Jetve vewmeieeakeâ Øeef›eâÙesÛee keâeueeJeOeer keâceer kesâuee peelees. Dece=le ceeleerceOÙes mekeâme ceeleerÛes meJe& iegCeOece& Deensle øeekeâ=eflekeâ peerJe, Deeo&ülee DeeefCe KesUleer nJee. ceeleerceOÙes met#cepeerJe Je jeshes leÙeej nesle Demeleele, Deieoer ceelesÛÙee Gojele yeeU pemes Jee{le Demeles lemes. HeCe ceeveJe Je HeMet Demes keâjle veme}s lejer ceeleer cee$e efpeJeele peerJe DemesHeÙeb&le efleÛÙee yeeUeÛes mebieesHeve keâjles.

Ûeewkeâš 1 - HeÙee&mesbefõÙe Heæle HeÙee&mesbefõÙe efJe%eeve ner mebkeâuHevee øee. ßeerHeeo S. oeYeesUkeâj Ùeebveer efo}er. ve@ÛegFkeâes (Natueco) ne Meyo, ‘ve@Ûej}’ Je ‘Fkeâes}e@efpekeâ}’ ns oesve Meyo Skeâef$ele keâ¤ve yeveJe}e Deens. HeÙee&mesbefõÙe Mesleer cnCepes MesleerÛes heÙee&JejCe Je efleÛes GlHeeove Jee{efJeCÙeemee"er, efvemeiee&leer} efÛeefkeâlmekeâ Jew%eefvekeâ Heæleerbveer efvejer#eCe, Deekeâ}ve Je efvemeiee&Meer menÙeesie ¢eebÛÙeeJej DeeOeeefjle MesleerÛeer mebmkeâ=leer. ner Mesleer, efvemeiee&Jej DeesPes ve šekeâlee lÙeeÛÙeeMeer megmebJeeoeves keâmes keâece keâjlee ÙesF&}, Mesleele yeens¤ve Iee}eJeÙeeÛÙee efveefJe<šerbJejer} HejeJe}byeve keâmes keâceer keâjlee ÙesF&}, MesleeÛÙee meYeesJelee}er GHe}yOe Deme}suÙee mLeeefvekeâ mebmeeOeveebceOÙes Meem$eerÙe Mesleer keâMeer keâjlee ÙesF&ue, heÙee&JejCeeuee Oekeäkeâe ve }eJelee Mesleer keâMeer keâjeJeer Je lÙeeletve meJee&efOekeâ }eYe keâmes efceUJeeJes FlÙeeoer yeeyeer Ùee MesleerheOoleer ceOÙes cenlJeeÛÙee Deensle. HeÙee&mesbefõÙe HeæleerÛeer JewefMe<šŸes Ùee mesbefõÙe MesleerÛÙee Flej øekeâejebHeemetve Lees[er JesieUer Deensle.

HeÙee&mesbefõÙe MesleerceOÙes heerkesâ IesCÙeeÛeer øecegKe JewefMe<šŸes Heg{er}øeceeCes Deensle : 1. Dece=le ceeleerJej Deeo&üleejesOeer DeeJejCe Iee}tve leÙeej kesâ}suÙee ef{ieejdÙeeJej Pee[s }eJe}er peeleele. lÙeecegUs veebiejCeer keâjeJeer }eiele veener. 2. ns ef{ieejs vesnceer Dees}mej "sJe}s peeleele. (one iegb"s peefceveerJej Skeâe efoJemee}e 1000 }eršj ¢ee ojeves Peejerves HeeCeer Iee}Ces) 3. iejpesvegmeej efHekeâebÛeer HesjCeer Je keâeHeCeer keâjCes SketâCe les SKeeÅee yeveeJeš pebie}emeejKes efomeles. 4. lÙee}e Keles, keâerškeâveeMekesâ ¢eebÛÙee ¤Heele yeens¤ve jemeeÙeefvekeâ õJÙes ÅeeJeer }eiele veenerle. 5. Hegâ}s ÙesF&HeÙeb&le leCe Jee{t efo}s peeles Je lees Skeâ Œeesle ceeve}e peelees. 6. peefceveerÛÙee }neveMee legkeâ[ŸeeJej efJeefJeOe øekeâejÛeer efHekesâ Iesle}er peeleele. pemes keâer 10 iegb"s peefceveerJej Jeeef<e&keâ yeejceener efHekeâebÛÙee yejesyej 125 efHekeâebÛÙee øepeeleer MekeäÙe Demeleele. 7. HeeJemeeÛes HeeCeer mee"Jetve "sJeCÙeemee"er MesleeYeesJeleer Ûej KeesoeJes ueeieleele. 8. øelÙeskeâ MesleeYeesJeleer yengefJeOe øeÙeespeveebmee"er leÙeej kesâ}s}s mepeerJe kegbâHeCe keâjeJes ueeieles. DeeÙeg<Ùe met#cepeerJeebÛÙee mJe¤Heele Demeles DeeefCe Deieoer ceelesÛÙee Gojele yeeUeves Deekeâeje}e ÙeeJes lemes ceeleerÛÙee Heesšele Pee[s pevcee}e Ùesleele. HeCe ceeveJe Je HeMet Demes keâjle veme}s lejer ceeleer cee$e efpeJeele peerJe DemesHeÙeb&le efleÛÙee yeeUeÛes mebieesHeve keâjles. ÛeeÛeCeer Je øemeej meve 2005 ceOÙes one iegb"ŸeeÛee (Skeâ Skeâj cnCepes 40 iegb"s) øeÙeesie oesve MesleebceOÙes keâjCÙeele Dee}e. ÙegmegHeâ cesnsjDe}er mesšbj, HeveJes}, ceneje<š^ DeeefCe keâ=ef<e leerLe& Mesle, yepeJee[e, efpe. osJeeme, ceOÙe øeosMe ÙesLes 2006 Heemetve. HeÙee&mesbefõÙe HeæleerÛee JeeHej keâ¤ve kesâ}suÙee ¢ee øeÙeesieele Demes Dee{Utve Dee}s keâer 10 iegb"ŸeeÛee øeÙeesie keâ¤ve Ûeej peCeebÛÙee kegâšgbyeeÛes Heesš Yejlee Ùesles, lemesÛe lÙeebÛÙeepeJeU peeoe Deme}s}s Glheeove efJeketâve kegâštbyeeuee ueeieCeeNÙee DevÙe Jemlet Kejsoer keâjlee Ùesleele. ¢ee Mesleele Dee}s}s YejHetj Heerkeâ Heentve osMeYejeleer} Deveskeâ Meslekeâjer HeÙee&mesbefõÙe Mesleer keâjCÙeeme GÅegkeäle Pee}s Deensle. YeejleeÛÙee efJeefJeOe

Ûeewkeâš 2 : Dece=le ceeleer yeveJeCes Dece=le pe} yeveJeCes 10 ef}šj HeeCeer, 1 ef}šj ieescet$e, 1 efkeâ}es ieeF&Ûes leepes MesCe DeeefCe 50 ieüece ietU ¢eeÛes õeJeCe leÙeej keâ¤ve les leerve efoJeme "sJeeJes. les efoJemeeletve oesve leerve JesUe n}JeeJes. øelÙeskeâ JesUer les 12 JesUe Ie[ŸeeUdÙeeÛÙee efoMesves Je efJe®æ efoMesves {JeUeJes. ÛeewLÙee efoJeMeer Ûeebieues efceßeCe Peeuesues õeJeCe leÙeej nesles. ns õeJeCe Skeâ Yeeie IesTve lÙeele one Yeeie HeeCeer efcemeUeJes. Dece=le ceeleer yeveJeCes- Pee[ebÛee efnjJee Je JeeU}suÙee pewJeYeej Skeâ$e keâjeJee. menpe Ûegje nesF&} Je HeeveebÛÙee efMejebJejer} cesCeeÛee Lej Heškeâve cees[s} DeMee Heæleerves leer oesvner JeeUJeeJeer. JeeU}s}e pewJeYeej cees"Ÿee Yeeb[Ÿeele IesTve lÙeeÛee Ûegje leÙeej keâ¤Ce Dece=le pe}ele MekeäÙe eflelekeâe peemle yeg[JeeJee. DeMee efmLeleerle 24 leeme "sJeeJee. JeeHesâ leÙeej keâjCes ( efJemleej 10 Hetâš }ebyeer, 3 Hetâš ®boer, 1 Hetâš GbÛeer) efYepeJe}suÙee pewJeYeejeÛee Heefn}e Lej efveJe[keâ YeeieeJej HemejJee. JejÛÙee Lejeleer} ceeleer lÙeeJej n}keâer YegjYejeJeer. nsÛe Lej Dee}štve Hee}štve osle ner øeef›eâÙee HegvneHegvne keâjeJeer. DeMee jerleerves leÙeej Pee}suÙee ef{ieejdÙeeJej nUtnUt Ûee}tve efkebâJee veeÛetve ns DeeJejCe Skeâ Hetâš GbÛeerÛes nesF&HeÙeb&le oeyee. {erie leÙeej PeeuÙeeJej Pee[eÛÙee pewJeYeejeÛes DeeJejCe Iee}tve Kele nesCÙeemee"er "sJetve Åee. leerme efoJemeebmee"er Heefn}s Kele oj meele efoJemeebveer {erie Kee}erJej keâjeJee. øelÙeskeâ JesUer lemes kesâuÙeeJej Deeo&üleejesOeer DeeJejCeeÛeer Kee$eer keâ¤ve IÙeeJeer. Deeo&ülee efšketâve jeneJeer Je met#cepeerJeebÛes keâeÙe& Ûee}t jeneJes Ùeemee"er JesUesJesUer Dece=le pe} efMebHe[le peeJes. HeeveeÛee øekeâej Je nJeeceeve efmLeleervegmeej peJeUHeeme leerme efoJemeebveer Kele leÙeej nesles. Pee[eÛÙee JesieJesieUdÙee ÛeJeerbvegmeej efJeefJeOe yeerpes ieesUe keâjeJeer. GoenjCeeLe& iees[ MeesHe, ieepej, Deebyeš efÛebÛe, šesce@šes, Debyee[er, G«e efcejÛeer, legjš - ieJeej, Keejš o= Hee}keâ, jepeefieje, keâ[t o= keâej}s, cesLeer FlÙeeoer. (veesbo DeMee efJeefJeOe Pee[ebÛÙee efyeÙee HesjCeerHetJeer& Dee" leeme Dece=le pe}eceOÙes efYepeJetve "sJeeJÙee, Pee[eÛes pewJeYeejeÛes DeeJejCe ÅeeJes. ef{ieeleer} Deeo&ülee efškeâJeCÙeemee"er, Je met#cepeerJeebÛes keâeÙe& Jesieeves JneJes Ùeemee"er lÙeeJej JesUesJesUer Dece=le pe}eÛes efmebÛeve keâjeJes. efyeÙeebvee keâesbye HegâšuÙeeveblej 21 efoJeme Ûee}t DemesÛe "sJeeJes. SkeâJeerme efoJemeebveblej yeerpejesHeebÛÙee keâesJeUdÙee HeâebÅeebÛeer 25 škeäkesâ ÚešCeer keâjeJeer. ogmejer ÚešCeer 42 JÙee efoJeMeer, leÙeej jesHeeÛes mebkeâ}ve keâjCÙeemee"er jesHeeÛeer 25 škeäkesâ ÚešCeer keâjeJeer. Hegâ}s ÙesCÙeeÛÙee ojcÙeeve 63 JÙee efoJeMeer eflemejer ÚešCeer keâjeJeer, peefceveerHeemetve DeOee& FbÛe Kees[ efMeu}keâ "sTve mebHetCe& jesHe lÙeeÛÙee cegUebvee Oekeäkeâe ve }eJelee Úeštve šekeâeJes. ns Úeš}s}s legkeâ[s 3-4 efoJeme JeeUCÙeemee"er "sJeeJes. HetCe& JeeU}s}s legkeâ[s lees[tve cees[tve cegjieUtve Dee" leeme Dece=le pe}eceOÙes yeg[Jetve "sJeeJes. DeeOeerÛÙee ef{ieele efcemeUeJes. ef{ieeJej Pee[eÛÙee pewJeYeejeÛes DeeJejCe keâ¤ve Kele yeveCÙeemee"er "sJetve ÅeeJes. ogmejs Kele- Pee[eÛÙee efnjJÙee pewJeYeejeletve leÙeej Peeuesuee {erie Kele nesCÙeemee"er 30 efoJeme "sJeeJee. oj meele efoJemeebveer lees Kee}er Jej keâ¤ve efcemeUeJee. efcemeUtCe PeeuÙeeJej ve efJemejlee DeeJejCe Iee}eJes. lÙeeceOÙes Dees}mejHeCee efšketâve jentve met#ce peerJeebÛeer Jee{ JneJeer Ùeemee"er JesUesJesUer Dece=le pe} efMebHe[eJes. 30 efoJemeebveer Hees<ekeâleòJeebveer HeefjHetCe& DeMeer ner mepeerJe ceeleer efpe}e Dece=le ceeleer cnCeleele, leer leÙeej nesles. Ùee Dece=le ceeleerÛee {erieeJej Pee[eÛÙee pewJe YeejeÛes DeeJejCe Iee}eJes. peeotÛee mHeMe& keâjeJee (legceÛee peeotF& cnCepesÛe mekeâejelcekeâ Je=òeer DeeefCe keâ=le%elee ÙeebÛee mHeMe& kesâuÙeeves mekeâejelcekeâ Tpee& efvecee&Ce nesF&}.) Dece=le ceeleer Deelee JeeHejemee"er HetCe&HeCes leÙeej Deens.

øeosMeebleer} efJeefJeOe HeeMe&dJeYetceerÛÙee Deveskeâ MeslekeâjdÙeebveer ¢ee øekeâejÛeer Mesleer Debieerkeâej}er Deens. (Ûeewkeâš 3 Heene) yepeJee[e ÙesLeer} keâ=ef<e leerLe& ÙesLes JesUesJesUer efveÙeefceleHeCes IesleuÙee peeCeejdÙee øeefMe#eCe efMeefyejebceOÙes Je keâeÙe&MeeUebceOÙes menYeeieer nesTve Meslekeâjer ner Heæle efMekeâle Deensle.

DeeleeHeÙeb&leÛÙee keâesCelÙeener KeleeceOÙes meJee&le peemle. Ùee DeYÙeemeeletve Demesner efometve Dee}s keâer, {erie Heæleerves Dece=le ceeleerÛee Jeehej kesâuÙeeves yebo yeebOeerJe mJe¤Heeleer} Hees<ekeâ Ieškeâ õJÙes efJejIeUtve heeCeer DeLeJee ceeleerle ¤heebleefjle Peeues.

HeÙee&mesbefõÙe MesleerHeæleerle }eieJe[ermee"er keâesCelesner keâ<š IÙeeJes }eiele veenerle. (š^@keäšj Jee yew}ebveer Dees{eÙeÛee veebiej ¢ee oesvnerbÛeer iejpe vemeuÙeecegUs ner Heæle }neve MeslekeâjdÙeebvee lej HeâejÛe meesÙeerÛeer Deens.) Dece=le ceeleer Iee}Ces nsosKeer} Skeâe Mesleele SkeâoeÛe keâjeÙeÛes keâece Deens, Heâkeäle lÙeemee"er Deeo&üleejesOeer DeeJejCe Iee}Ces, keâe[erkeâÛeje kegâpeJetve lees ceeleerle efcemeUCes, JesieJesieUdÙee GbÛeerÛeer Pee[s }eJetve Deveskeâcepe}er Mesleer keâjCes FlÙeeoer iees<šer efveÙeefceleHeCes HeeUeJÙee }eieleele. ¢ee meejdÙeecegUs keâeueevlejeves GlHeeokeâlesceOÙes Jee{Ûe nesles.

Ûeewkeâš 3 : mesbefõÙe MesleerÛeer keâener }#eCeerÙe GoenjCes

keâener efvekeâeue Je HeefjCeece Dece=le ceeleer ner DemebKÙe met#ce DeeefCe mLet} peerJeebÛeer efceUtve yeve}s}er Demeles. keâ=ef<ejmeeÙeveebefMeJeeÙe GÛÛe GlHeeokeâlee DemeuÙeecegUs efleÛÙeekeâ[s ogOeeHeemetve oner leÙeej keâjCÙeeÛes meg®JeeleerÛes efJejpeCe cnCetve Heeefn}s Heeefnpes. Deeo&üleejesOeer DeeJejCeemen efleÛee JeeHej kesâuÙeeves efleÛes Jej cnšuÙeeøeceeCes Hegve®ppeerJeve nesCÙeeme Devegketâ} HeefjefmLeleer leÙeej nesles. ceeleer¤Heer DevveeÛÙee peeUdÙeeceOetve JevemHeleerbÛÙee Jee{ermee"er DeeJeMÙekeâ Deme}s}er Hees<ekeâ õJÙes nUtnUt ceeskeâUer nesle peeleele. Deveskeâ øeÙeesieMeeUebceOÙes Dece=le ceeleerÛes efJeM}s<eCe kesâ}s ies}s Je lÙeeÛes DeeMÛeÙe&keâejkeâ efvekeâe} neleer }eie}s. GoenjCeeLe&, DeeÙemeerDeejDeeÙeSmeSšer FLes Pee}suÙee ÛeeÛeCÙeebveer oeKeJetve efo}s keâer, Mesleele {erie jÛe}suÙee peeiespeJeUer} ceeleerleer} mesbefõÙe keâeye&ve (Deesmeer) 2.61 škeäkesâ Flekesâ cnCepes meboYe& ceeleerÛÙee (MespeejÛeer Heef[keâ peceerve) efkeâceeve efleHHeš peemle neslee. mesbefõÙe ceeleerleer} met#ceHees<ekeâebceOÙes Heg{er} yeeyeer efveoMe&veeme DeeuÙee. yeepetÛÙee ceeleerHes#ee yeesje@ve 8 Hešerves, meuHeâj 2.64 Hešerves, }esn 1.5 Hešerves Je pemle 7.3 Hešerves DeefOekeâ Dee{Utve Dee}s. Ùee cet}õJÙeebyejesyejÛe met#cepeerJe pewJeYeej meer, met#cepeerJe pewJeYeej Sve, DeeefCe [erneÙe[^esefpevespe FlÙeeoer Ieškeâ mesbefõÙe ceeleerleer} met#cepeerJeebÛeer øeÛeb[ cees"er mebKÙee oMe&Jeleele. Ùee KeleeÛÙee keâener vecegvÙeebceOÙes Pee[eÛÙee Jee{ermee"er DeeJeMÙekeâ Deme}s}s 100 oMe}#e (10 keâesšer) peerJeeCegb Dee{U}s DeeÙemeerDeejDeeÙeSmeSšer øeÙeesieMeeUsle ceespeCÙeele Dee}suÙee

Meslekeâjer/ Mesleer De®CeeÛe}ce, keâesF&celetj, leeceerUvee[t

oerHekeâ megÛe[s, yepeJee[e, ce.øe.

[e@.keâšeefjÙee, peeceveiej, iegpejele megjsMe osmeeF&, yes[keâerne}, keâvee&škeâ YeemkeâjYeeF& meeJes, GbyejieeJe, iegpejele JeemegosJe keâeLes, veeefMekeâ, ceneje<š^ peerletYeeF& kegâšceg"erÙee, cee}sieeJe, ceneje<š^

efHekeâebÛes GlHevve leebotU (40efkeäJebš}/Skeâj, Mesleele Yejcemee" HeeCeer ve oslee) kesâUer (Skeâe Pee[e}e 45 efkeâieü@) ient (30 efkeäJebš}/Skeâj), šesce@šes (120 šve/ Skeâj), yešešs (40šve/Skeâj) MesbieoeCee (24 efkeäJebš}/Skeâj) Tme (100 šve/Skeâj) veejU (400 HeâUs/ Øeefle Pee[(Pee[ HetCe& Jee{uÙeeJej) õe#es (16 šve/ Skeâj) HeHeF& (180 efkeâ}es/ Øeefle Pee[/ Øeefle Je<e&)

Dece=le ceeleer JeeHej}suÙee ef"keâeCeer efHekeâebÛÙee øeefle Ùegefveš #es$eHeâUeÛeer GlHeeokeâlee øeÛeb[ Jee{}er Deens.(Ûeewkeâš 3 Hene). HeefnuÙee Je<ee&Heemetve YejIeesme GlHeeove Ùesle DemeuÙeeÛes }#eele Dee}s, meeOeejCeHeCes mesbefõÙe MesleerceOÙes HeefnuÙee Je<eer& GlHevve DelÙeuHe Ùesles DeeefCe leerve Je<eeb&veblej les Jee{le peeles. Dece=le ceeleerÛÙee efveÙeefcele JeeHejeves GlHeeoveele Jee{ nesles ns Deveskeâ Je<eeb&Heemetve ÙeMemJeerefjlÙee efometve Dee}s Deens. Deebleie&le hees<ekeâ õJÙe JÙeJemLeeheve Je veebiejCeer efMeJeeÙe Iesleuesues 35 ueeršj ieJneÛes heerkeâ vÙegefš^keâes Dece=le ceeleerceOÙes Jee{}suÙee YeepÙeebceOÙes GÛÛe Hees<eCecetuÙe Demeles. yeepeejele efceUCeejdÙee ogOeer YeesHeUdÙeeHes#ee, vÙegefš^keâes Heæleerves efHekeâJe}suÙee ogOeer YeesHeUdÙeele HeeÛe Heš peemle øeefLeves Je 20 škeäkesâ peemle ke@âefuMeÙece Demeles, efMeJeeÙe ce@ivesefMeÙece Je }esnner lÙeele Demeles Demes efJeM}s<eCe kesâuÙeeJej efometve Dee}s. DeeMÛeÙee&Ûeer iees<š DeMeer keâer, met#cepeerJeeCeg Je øeeCÙeebÛÙee Mejerjele leÙeej nesCeejs DeeefCe YeepÙee efkebâJee Pee[ebceOÙes ve Dee{UCeejs efJnš@efceve yeer 12 Ùee ogOeer YeesHeUdÙeele Dee{Ules. ogOeer YeesHeUdÙeele DemeCeejs efJnš@efceve lÙeeves Ùee ceeleerletve Mees<etve IesleuÙeecegUs Demes}. HeejbHeefjkeâ Heæleerves efHekeâJe}suÙee YeepÙeebceOeer} Hees<eCe HeeleUer Skeâer keâ[s Deens. Iešle heCe FLes cee$e Megæ efJejesOeeYeeme efometve Ùeslees. heCe FLes cee$e o efnueeRie heeJej Dee@Heâ efcevejueme Ùee Hee@} yeie&vej ÙeebÛÙee efjHeesš&vegmeej, 1914 mee}er Hee}keâele Deme}s}s }esneÛes øeceeCe 64 efceieü@ 100 ieü@ Je¤ve 1992 mee}er mejU 2.70 efceieü@ 100 efce}er Flekesâ PeHeešŸeeves Kee}er Dee}s. efve<keâ<e& Devvemegj#ee, Hees<eCe Je ieefjyeer ns cegös Oemeeme }eJeleevee HeÙee&JejCeeÛÙee Je ieüenkeâebÛÙee DeejesiÙee}e Oekeäkeâe ve }eiet oslee DevveeÛes GlHevve Jee{JeCÙeeÛeer

DebkegâjCe PeeuÙeeheemetve 21 efoJemeeÛeer jeshes

Debleie&le hees<ekeâõJÙe JÙeJemLeeheve Je veebiejCeer efMeJeeÙe Iesleuesues 38 efkeäJebšue ieJneÛes heerkeâ

iejpe Deens. efÛejkeâe} Je YejIeesme Heerkeâ efceUJeCÙeemee"er, efvemeiee&leer} HeeefjefmLeeflekeâerøeceeCesÛe Mesleerleer} HeeefjefmLeeflekeâer mebjefÛele kesâ}er Heeefnpes. ns Gefö<š meeOÙe keâjCÙeemee"er Je MeslekeâjdÙeebvee mevceeveeves peielee ÙeeJes Ùeemee"er Dece=le ceeleer ne Skeâ ceeie& Deens. Dece=le ceeleer Je vÙetefš^keâes Mesleer heæleer ¢eebÛÙeeceOÙes DeeceÛÙee cegKÙelJes DeuHeYetOeejkeâ MeslekeâjdÙeebÛes meOÙeeÛes DeeefLe&keâ Je meeceeefpekeâ mLeeve GbÛeeCÙeeÛeer #ecelee Deens.vÙetefš^keâes Mesleer heæleer meejKÙee heæleerceOÙes DeYÙeeme, mebMeesOeve Je ceguÙeebkeâve keâjCÙeemeejKÙee Deveskeâ mebOeer MeeŒe%eemee"er Deensle. HeejbHeefjkeâ Mesleerletve HeeefjefmLeeflekeâ Mesleerkeâ[s JeUuÙeeves Devve megj#ee Je osMeeÛes mJeemLÙe megOeejCÙeeleer} yejeÛe cees"e Heu}e MeslekeâjdÙeebvee iee"lee ÙesF&}.

Deepak Suchde Natueco life style farmer Malpani Trust, Village Bajwada, Post, Nemawar 455339 Khategaon, District Dewas, Madhya Pradesh E-mail: deepaksuchde@gmail.com Om P. Rupela Former Scientist, ICRISAT 120, Phase I, Saket, Kapra, PO :ECIL Hyderabad, 500062, India E-mail : oprupela@gmail.com Source : Creating a healthy soil to feed millions with safe food LEISA India Vol.17 No.1, March 2015

www.facebook.com/Leisaindiamag

@LeisaIndia