สถาปัตยกรรมล้านนา

สารบัญ คำ�นำ�

xxx ๑๑

กิตติกรรมประกาศ

xxx ๑๓

บทที่ ๑

ประวัติศาสตร์ล้านนา

๑๔ ๒๘

บทที่ ๒

ความรุ่งเรืองของล้านนา

๒๒ ๔๐

บทที่ ๓

พัฒนาการของเมืองโบราณล้านนา

๒๘ ๔๘

บทที่ ๔

สถาปัตยกรรมล้านนา

๓๖ ๕๔

บทที่ ๕

องค์ประกอบสถาปัตยกรรม

๘๖ ๑๒๒

บทที่ ๖

เครื่องประดับสถาปัตยกรรม

๑๒๒ ๑๕๔

บทที่ ๗

อิทธิพลจากต่างประเทศ

๑๕๒ ๑๙๖

บทที่ ๘

อาคารสาธารณะ

๑๗๐ ๒๑๖

บทที่ ๙

อาคารพาณิชย์

๑๘๔ ๒๓๐

บทที่ ๑๐

สถาปัตยกรรมล้านนาสมัยใหม่ และสถาปัตยกรรมล้านนากลายพันธุ์

๑๙๖ ๒๔๒

บทที่ ๑๑

ความรุ่งเรืองของสมัยใหม่

๒๒๔ ๒๘๐

ดัชนี

xxx ๓๐๔

คำำ�นำ�ำ พื้​้�นที่​่ต� อนเหนื​ือของประเทศไทย ซึ่​่ง� เรี​ียกขานเป็​็นที่​่เ� ข้​้าใจกั​ันในภู​ูมิภิ าคนี้​้ว่� า่ "อาณาจั​ักรล้​้านนา" มี​ีศู​ูนย์​์กลางอยู่​่�ที่​่�จั​ังหวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ ก่​่อนหน้​้าที่​่�จะเป็​็น อาณาจั​ักรล้​้านนา ดิ​ินแดนนี้​้เ� ป็​็นที่​่ตั้� ง�้ ของอาณาจั​ักรต่​่างๆ หลายยุ​ุคหลายสมั​ัย และยั​ังมี​ีหลั​ักฐานการอยู่​่�อาศั​ัยของมนุ​ุษย์​์ยุ​ุคก่​่อนประวั​ัติ​ิศาสตร์​์กระจาย อยู่​่�ในหลายจั​ังหวั​ัดของภู​ูมิ​ิภาค เมื่​่�อได้​้มี​ีการศึ​ึกษาคั​ันคว้​้าหลั​ักฐานทาง โบราณคดี​ี รวมทั้​้�งได้​้มี​ีการศึ​ึกษาติ​ิดตามจากคำำ�บอกเล่​่าในตำำ�นานหรื​ือ พงศาวดารท้​้องถิ่​่น� ต่​่างๆ พบว่​่าความเกี่​่ย� วพั​ันของผู้​้�คนในภู​ูมิภิ าคนี้​้เ� ชื่​่อ� มโยง สื​ืบทอดกั​ันมานั​ับย้​้อนหลั​ังไปได้​้เป็​็นพั​ันปี​ี ทั้​้�งยั​ังมี​ีความเกี่​่�ยวโยงกั​ับบ้​้านพี่​่� เมื​ืองน้​้องกั​ับอี​ีกหลายๆ เมื​ืองในหลายๆ ประเทศรอบๆ ภู​ูมิ​ิภาคล้​้านนา ผมมี​ีโอกาสได้​้เดิ​ินทางขึ้​้น� เหนื​ือเยี่​่�ยมเยื​ือนเมื​ืองต่​่างๆ หลายเมื​ืองในภู​ูมิภิ าค รวมทั้​้�งได้​้เดิ​ินทางไปบ้​้านพี่​่�เมื​ืองน้​้องที่​่�กล่​่าวมาแล้​้วข้​้างต้​้นนี้​้�หลายโอกาส เช่​่น เมื​ืองเชี​ียงตุ​ุงในสาธารณรั​ัฐแห่​่งสหภาพเมี​ียนมา เมื​ืองสิ​ิบสองปั​ันนา ในมลรั​ัฐยู​ูนนานทางตอนใต้​้ของประเทศจี​ีน หรื​ือเมื​ืองหลวงพระบาง เมื​ือง เวี​ียงจั​ันทน์​์ในสาธารณรั​ัฐประชาธิ​ิปไตยประชาชนลาว ผมเฝ้​้าถามตั​ัวเอง อยู่​่�เสมอถึ​ึงความสั​ัมพั​ันธ์​์เชื่​่�อมโยงของเมื​ืองต่​่างๆ ที่​่�กล่​่าวมาแล้​้วนี้​้� กั​ับอี​ีก หลายๆ เมื​ืองในภู​ูมิ​ิภาคทางตอนเหนื​ือของประเทศไทย ทั้​้�งในแง่​่ของงาน ศิ​ิลปวั​ัฒนธรรมต่​่างๆ ตลอดจนขนบธรรมเนี​ียมประเพณี​ี การแต่​่งกาย และ การใช้​้ภาษาของท้​้องถิ่​่�น โดยเฉพาะอย่​่างยิ่​่�งงานสถาปั​ัตยกรรมที่​่�มี​ีความ ละม้​้ายคล้​้ายคลึ​ึงกั​ันมาก ผมได้​้ศึ​ึกษาค้​้นคว้​้าและติ​ิดตามเรื่​่อ� งราวทางประวั​ัติ​ิศาสตร์​์จากผู้​้�สั​ันทั​ัดกรณี​ี ในหลายๆ วาระ แต่​่ถึ​ึงแม้​้กระนั้​้�นก็​็มี​ีคำำ�ถามอี​ีกมากมาย อั​ันเนื่​่�องมาจาก ความหลากหลายทั้​้ง� ในแง่​่ของรู​ูปแบบทางสถาปั​ัตยกรรมและองค์​์ประกอบ ทางสถาปั​ัตยกรรมต่​่างๆ ที่​่�พบเห็​็นได้​้อยู่​่�ทั่​่�วไปในหลายๆ เมื​ือง กอปรกั​ับ หนั​ังสื​ือประวั​ัติ​ิศาสตร์​์สถาปั​ัตยกรรมของล้​้านนาในปั​ัจจุ​ุบั​ันนั้​้�น ถึ​ึงแม้​้จะมี​ี หลายเล่​่ม แต่​่การอ้​้างอิ​ิงยั​ังมี​ีความขั​ัดแย้​้งและยั​ังสั​ับสน ยากแก่​่การเข้​้าใจ ด้​้วยมี​ีความซั​ับซ้​้อนทางประวั​ัติ​ิศาสตร์​์ให้​้ต้อ้ งวิ​ิเคราะห์​์วิพิ ากษ์​์กั​ัน อาจเป็​็น ด้​้วยภู​ูมิ​ิภาคทางเหนื​ือของประเทศไทยเป็​็นดิ​ินแดนที่​่�ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลมาจาก หลากหลายวั​ัฒนธรรม ในหลายๆ ช่​่วงเวลาทางประวั​ัติ​ิศาสตร์​์หลายๆ เมื​ือง ถู​ูกปกครอง สั​ับเปลี่​่�ยนหมุ​ุนเวี​ียนจากหลายชนเผ่​่า ทั้​้�งยั​ังเป็​็นศู​ูนย์​์กลาง ของภู​ูมิภิ าค เป็​็นทางผ่​่านการค้​้าขายจากหลายประเทศคู่​่�ค้​้ารอบๆ ภู​ูมิภิ าค ส่​่งผลให้​้เกิ​ิดงานสถาปั​ัตยกรรมแบบผสมผสาน หรื​ืองานสถาปั​ัตยกรรมที่​่� ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากศิ​ิลปกรรมต่​่างถิ่​่�น ควบคู่​่�ไปกั​ับงานสถาปั​ัตยกรรมพื้​้�นถิ่​่�น ล้​้านนาที่​่�มี​ีวิ​ิวั​ัฒนาการอย่​่างต่​่อเนื่​่�อง ซึ่​่�งพบเห็​็นได้​้อยู่​่�ทั่​่�วไปจนถึ​ึงทุ​ุกวั​ันนี้​้�

ผมมี​ีพื้​้�นฐานเป็​็นสถาปนิ​ิก ใฝ่​่ฝั​ันอยากเห็​็นหนั​ังสื​ือรวบรวมผลงานทาง สถาปั​ัตยกรรมพื้​้�นถิ่​่�นของภู​ูมิ​ิภาคล้​้านนานี้​้� อยากให้​้หนั​ังสื​ือที่​่�จั​ัดทำำ�ขึ้​้�นนี้​้� มี​ีความสมบู​ูรณ์​์ในเนื้​้�อหาและรู​ูปภาพที่​่�จะทำำ�ให้​้ผู้​้�อ่​่านสามารถแยกแยะ ความเป็​็ น ตั​ัวตนของศิ​ิ ล ปวั​ัฒนธรรมล้​้ า นนาได้​้ ทั้​้� ง ยั​ังหาข้​้ อ แตกต่​่ า ง ของงานสถาปั​ัตยกรรมในรู​ูปแบบต่​่างๆ ได้​้ ผมอยากให้​้ประชาชนทั่​่�วไป โดยเฉพาะผู้​้�ที่​่� ม าท่​่ อ งเที่​่� ย วหรื​ื อ เยี่​่� ย มเยื​ื อ นในโอกาสต่​่ า งๆ นั​ักเรี​ี ย น นั​ักศึ​ึกษา หรื​ือสถาปนิ​ิกที่​่�สนใจในงานสถาปั​ัตยกรรมพื้​้�นถิ่​่�นเหล่​่านี้​้� ได้​้มี​ี หนั​ังสื​ือดี​ีๆ ที่​่�จะช่​่วยให้​้เข้​้าใจในความเป็​็น “ล้​้านนา” ได้​้แจ่​่มชั​ัดมากยิ่​่�งขึ้​้น� ผมมี​ีโอกาสได้​้ปรึ​ึกษาหารื​ือกั​ับคณาจารย์​์หลายๆ สถาบั​ันที่​่�สอนเกี่​่�ยวกั​ับ ประวั​ัติ​ิศาสตร์​์สถาปั​ัตยกรรม เพื่​่�อหาบทสรุ​ุปที่​่เ� ป็​็นรู​ูปธรรมทั้​้ง� ยั​ังเห็​็นพ้​้อง ต้​้องกั​ันว่​่าควรดำำ�เนิ​ินการจั​ัดทำำ�ออกมาในรู​ูปแบบของหนั​ังสื​ือที่​่�คนทั่​่�วไปอ่​่าน เข้​้าใจง่​่าย สามารถใช้​้เป็​็นหนั​ังสื​ืออ้​้างอิ​ิงเชิ​ิงประวั​ัติ​ิศาสตร์​์สถาปั​ัตยกรรม ล้​้านนาอี​ีกเล่​่มหนึ่​่�ง คณะผู้​้�จั​ัดทำำ�หนั​ังสื​ือพยายามทำำ�เนื้​้�อหาให้​้ไม่​่ซั​ับซ้​้อน เสริ​ิมหนั​ังสื​ือให้​้เข้​้าใจง่​่ายมากขึ้​้น� ด้​้วยรู​ูปภาพ เพื่​่�อให้​้ผู้​้�อ่า่ นได้​้เห็​็นภาพลั​ักษณ์​์ ทางสถาปั​ัตยกรรมในท้​้องถิ่​่�นล้​้านนาตั้​้ง� แต่​่อดี​ีตกาลที่​่�ได้​้ถูกู พั​ัฒนาต่​่อเนื่​่�อง มาจนถึ​ึงยุ​ุคปั​ัจจุ​ุบั​ัน จนมาเข้​้าสู่​่�ยุ​ุคของการเป็​็นเมื​ืองใหญ่​่ เมื​ืองที่​่�ทั​ันสมั​ัย และกลายเป็​็นเมื​ืองท่​่องเที่​่�ยวที่​่�เชิ​ิดหน้​้าชู​ูตาของประเทศ ถ้​้าท่​่านผู้​้�อ่​่านได้​้ ติ​ิดตามหนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้�ตั้​้�งแต่​่จนจบ จะเข้​้าใจในความตื้​้�นลึ​ึกหนาบางในเชิ​ิง ประวั​ัติ​ิศาสตร์​์ ทั้​้�งยั​ังจะสามารถแยกแยะได้​้ถึ​ึงงานสถาปั​ัตยกรรมที่​่�เป็​็น งานล้​้านนาแท้​้ๆ เข้​้าใจได้​้ถึ​ึงงานที่​่�ได้​้อิ​ิทธิ​ิพลจากเมื​ืองหลวง (ภาคกลาง ของประเทศ) หรื​ืองานสถาปั​ัตยกรรมที่​่�ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากตะวั​ันตก หรื​ือ อิ​ิทธิ​ิพลที่​่�มาจากประเทศจี​ีน ประเทศอิ​ินเดี​ีย หรื​ือจากประเทศเพื่​่�อนบ้​้าน รอบข้​้างที่​่�มีพร ี มแดนติ​ิดต่​่อถึ​ึงกั​ัน การจั​ัดทำำ�หนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้� ได้​้รั​ับความร่​่วมมื​ืออย่​่างดี​ียิ่​่ง� จากคณาจารย์​์หลายๆ สถาบั​ัน ซึ่​่�งทำำ�งานร่​่วมกั​ันมากกว่​่า ๒ ปี​ี ผมต้​้องขอขอบคุ​ุณคณาจารย์​์ จากคณะสถาปั​ั ต ยกรรมศาสตร์​์ แ ละคณะวิ​ิ จิ​ิ ตรศิ​ิ ล ป์​์ มหาวิ​ิ ท ยาลั​ัย เชี​ียงใหม่​่ ที่​่�ได้​้ให้​้การสนั​ับสนุ​ุนค้​้นคว้​้าข้​้อมู​ูลต่​่างๆ รวมทั้​้�งคณาจารย์​์ จากคณะสถาปั​ั ต ยกรรมศาสตร์​์ มหาวิ​ิ ท ยาลั​ัยศิ​ิ ล ปากร และคณะ สถาปั​ัตยกรรมศาสตร์​์ มหาวิ​ิทยาลั​ัยรั​ังสิ​ิต ที่​่�ให้​้การสนั​ับสนุ​ุนรู​ูปเขี​ียน ประกอบบทความต่​่างๆ และขอขอบคุ​ุณสมาคมสถาปนิ​ิกสยาม ในพระบรม ราชู​ูปถั​ัมภ์​์ หอจดหมายเหตุ​ุแห่​่งชาติ​ิ กรมแผนที่​่�ทหารบก ที่​่�เอื้​้�อเฟื้​้�อ ภาพถ่​่ายที่​่�ใช้​้ประกอบบทความ นอกจากนี้​้� ขอขอบคุ​ุณผู้​้�ให้​้การสนั​ับสนุ​ุน ด้​้านทุ​ุนทรั​ัพย์​์ที่​่ช่� ว่ ยให้​้การจั​ัดทำำ�หนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้�สำำ�เร็​็จลงได้​้ด้ว้ ยดี​ีทุกุ ประการ

นิ​ิธิ​ิ สถาปิ​ิตานนท์​์ ศิ​ิลปิ​ินแห่​่งชาติ​ิ 11

วั​ัดปงยางคก 19

บทที่ ๑

ประวัติศาสตร์ลา้ นนา ดิ​ินแดนล้​้านนา เรี​ียกตามชื่​่�ออาณาจั​ักรล้​้านนา (พุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๑๙ - ๒๒) มี​ีศู​ูนย์​์กลางอยู่​่�ที่​่�เมื​ือง เชี​ียงใหม่​่ ทางภาคเหนื​ือของประเทศไทย ก่​่อนจะตกเป็​็นประเทศราชของพม่​่า และต่​่อมารวมเข้​้ากั​ับสยามประเทศ จนกระทั่​่ง� เป็​็นประเทศไทยในปั​ัจจุ​ุบั​ัน ก่​่อนหน้​้าที่​่จ� ะเป็​็นอาณาจั​ักรล้​้านนา ดิ​ินแดนนี้​้เ� ป็​็นที่​่�ตั้​้�งของอาณาจั​ักร โบราณต่​่างๆ หลายสมั​ัย ทั้​้�งที่​่�ปรากฏหลั​ักฐานทางโบราณคดี​ีและในตำำ�นานหรื​ือพงศาวดาร นอกจากนี้​้� ยั​ังมี​ีหลั​ักฐานการอยู่​่�อาศั​ัยของมนุ​ุษย์​์ตั้�ง้ แต่​่ยุ​ุคก่​่อนประวั​ัติ​ิศาสตร์​์กระจายอยู่​่�ในหลายจั​ังหวั​ัดเช่​่นเดี​ียวกั​ับ ในภาคอื่​่น� ๆ ของประเทศไทยและในภู​ูมิ​ิภาคต่​่างๆ ของโลก ดิ​ินแดนแห่​่งนี้​้�เป็​็นส่​่วนหนึ่​่�งในภู​ูมิ​ิภาคเอเชี​ียอาคเนย์​์ ประกอบด้​้วยแคว้​้นหรื​ืออาณาจั​ักรต่​่างๆ ทั้​้�งบน แผ่​่นดิ​ินใหญ่​่ที่​่เ� ป็​็นคาบสมุ​ุทรอิ​ินโดจี​ีนต่​่อกั​ับคาบสมุ​ุทรมลายู​ู และบรรดาหมู่​่�เกาะใหญ่​่น้​้อยในทะเลจี​ีนใต้​้ ซึ่​่ง� รวมเรี​ียกว่​่า "สุ​ุวรรณภูมิู "ิ อั​ันเป็​็นชื่​่�อที่​่�ชาวอิ​ินเดี​ียใช้​้เรี​ียกภู​ูมิ​ิภาคเอเชี​ียอาคเนย์​์มาตั้​้�งแต่​่ในเรื่​่�อง เกี่​่�ยวกั​ับพุ​ุทธศาสนา เช่​่น มหาชนกชาดก ซึ่​่ง� เป็​็นเรื่​่อ� งราวชาติ​ิก่อ่ นของพระพุ​ุทธเจ้​้า ส่​่วนชาวตะวั​ันตกก็​็ได้​้ เรี​ียกขานภู​ูมิภิ าคนี้​้ใ� นความหมายเดี​ียวกั​ันเช่​่น Aurea Chersonesus (แผ่​่นดิ​ินทอง) ดั​ังในบั​ันทึ​ึกแผนที่​่ฉ� บั​ับ ปโตเลมี​ี ราวพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๐ และ Regio Aurea ดั​ังในบั​ันทึ​ึกแผนที่​่�ที่​่�วาดโดย Sebastian Munster ชาวเยอรมั​ัน ในปี​ี พ.ศ. ๒๐๘๗1

ล้​้านนา

ลาว

พม่​่า

กรุ​ุงเทพมหานคร

กั​ัมพู​ูชา

ภู​ูมิปร ิ ะเทศในดิ​ินแดนล้​้านนาประกอบด้​้วยเทื​ือกเขาสู​ูงสลั​ับหุ​ุบเขาจำำ�นวนมาก เป็​็นต้​้นกำำ�เนิ​ิดแม่​่น้ำ�สำ �ำ �คั​ั ำ ญ หลายสาย เช่​่น แม่​่น้ำ�ปิ �ำ งิ แม่​่น้ำ�วั​ั �ำ ง แม่​่น้ำ��ำ ยม แม่​่น้ำ�น่ �ำ า่ น ที่​่ไ� หลไปรวมกั​ันเป็​็นแม่​่น้ำ��ำ เจ้​้าพระยาลงสู่​่�อ่​่าวไทย ทางภาคกลาง รวมทั้​้ง� แม่​่น้ำ��ำ กก แม่​่น้ำ�อิ �ำ งิ เป็​็นต้​้น และยั​ังมี​ีแม่​่น้ำ��ำ โขง ซึ่​่ง� เกิ​ิดจากเทื​ือกเขาหิ​ิมาลั​ัยไหลผ่​่าน ทางทิ​ิศเหนื​ือและตะวั​ันออกลงไปออกทางฝั่​่ง� ทะเลจี​ีนใต้​้ จึ​ึงมี​ีพื้​้น� ที่​่ร� าบลุ่​่�มแม่​่น้ำ��ำ หลายแห่​่งเป็​็นที่​่ตั้� ง�้ ของเมื​ือง สำำ�คั​ัญและศู​ูนย์​์กลางของอาณาจั​ักรต่​่างๆ ภาคเหนื​ือของประเทศไทย ที่​่�เคยเป็​็นอาณาบริ​ิเวณส่​่วนใหญ่​่ของดิ​ินแดนล้​้านนา ครอบคลุ​ุมเนื้​้�อที่​่�ประมาณ ร้​้อยละ ๑๘ ของประเทศ ประกอบด้​้วยเขตการปกครองในปั​ัจจุ​ุบั​ัน ๙ จั​ังหวั​ัด ได้​้แก่​่ เชี​ียงราย เชี​ียงใหม่​่ ลำำ�พู​ูน ลำำ�ปาง แพร่​่น่​่าน พะเยา แม่​่ฮ่​่องสอน และบางส่​่วนของจั​ังหวั​ัดอุ​ุตรดิตถ์ ิ ์ ซึ่​่�งเป็​็นจั​ังหวั​ัดอยู่​่�ทาง ตอนล่​่างสุ​ุดของภาคเหนื​ือ โดยมี​ีพื้​้�นที่​่�อี​ีกส่​่วนหนึ่​่�งเคยอยู่​่�ในเขตอาณาจั​ักรสุ​ุโขทั​ัย เมื​ืองต่​่างๆ ในแต่​่ละจั​ังหวั​ัดดั​ังกล่​่าว เคยเป็​็นเมื​ืองสำำ�คั​ัญในอดี​ีตของอาณาจั​ักรล้​้านนาและอาณาจั​ักร ก่​่อนหน้​้านั้​้�น โดยเฉพาะตั​ัวจั​ังหวั​ัด (อำำ�เภอเมื​ือง) และบางอำำ�เภอ ยกเว้​้นเมื​ืองแม่​่ฮ่​่องสอน ที่​่�สถาปนา ขึ้​้น� ใหม่​่สมั​ัยหลั​ัง (ต้​้นพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๕) ส่​่วนเมื​ืองสำำ�คั​ัญทางภาคกลางที่​่�มี​ีพื้​้�นที่​่�ต่อ่ เนื่​่อ� งกั​ันลงไป และ มี​ีความสั​ัมพั​ันธ์​์กั​ับล้​้านนาในด้​้านต่​่างๆ มาแต่​่อดี​ีต ทั้​้ง� ทางการเมื​ือง ศิ​ิลปวั​ัฒนธรรม หรื​ือการค้​้าขาย ได้​้แก่​่ ลพบุ​ุรี​ี สุ​ุโขทั​ัย พระนครศรี​ีอยุ​ุธยา ตาก กำำ�แพงเพชร พิ​ิษณุ​ุโลก และกรุ​ุงเทพฯ เป็​็นต้​้น แผนที่ภูมิภาคเอเชียอาคเนย์ ฉบับปโตเลมี วาดขึ้นใหม่ในพุทธศตวรรษที่ ๒๐

๑

"สุวรรณภูมิ ต้นกระแสประวัติศาสตร์ไทย" โดย สุจตต ิ ์ วงษ์เทศ. (๒๕๔๙) กรุงเทพฯ: มติชน, หน้า ๑๒ - ๑๓.

29

ยุ​ุคของอาณาจั​ักรล้​้านนา ยุ​ุคทองของอาณาจั​ักร ยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรอยู่​่�ในช่​่วงเวลาราวพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๐ - ๒๑ ในรั​ัชสมั​ัยของ พระเจ้​้าติ​ิโลกราช มี​ีการแผ่​่ขยายอาณาเขตล้​้านนาออกไปอย่​่างกว้​้างขวาง ทางด้​้าน ทิ​ิศเหนื​ือ ถึ​ึงเมื​ืองเชี​ียงรุ่​่�ง เมื​ืองยอง ทิ​ิศตะวั​ันออกถึ​ึงเมื​ืองนั​ันทบุ​ุรี​ี (น่​่าน) แพร่​่ ทุ่​่�งยั้​้ง� จนจรดอาณาจั​ักรล้​้านช้​้าง ทิ​ิศตะวั​ันตกถึ​ึงรั​ัฐฉาน เช่​่น เมื​ืองไลคา สี​ีป้​้อ ยองห้​้วย ทิ​ิศใต้​้ได้​้ทำำ�สงครามกั​ับอาณาจั​ักรอยุ​ุธยานานถึ​ึง ๒๕ ปี​ี เพื่​่�อแย่​่งชิ​ิงการแผ่​่อิ​ิทธิ​ิพล เข้​้าไปในสุ​ุโขทั​ัย แต่​่ไม่​่มี​ีฝ่​่ายไหนได้​้ชั​ัยชนะ ทั้​้�งสองอาณาจั​ักรจึ​ึงผู​ูกสั​ัมพั​ันธไมตรี​ี ต่​่อกั​ัน ในช่​่วงนี้​้�อาณาจั​ักรล้​้านนามี​ีความเจริ​ิญรุ่​่�งเรื​ืองทางพุ​ุทธศาสนาเป็​็นอย่​่างมาก มี​ีการจั​ัดสั​ังคายนาพระไตรปิ​ิฎกในปี​ี พ.ศ. ๒๐๒๐ ที่​่�วั​ัดเจ็​็ดยอด (วั​ัดมหาโพธาราม) ในเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ กระทั่​่�งอาณาจั​ักรล้​้านนาเริ่​่ม� เสื่​่�อมลงในช่​่วงกลางพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๑ ยุ​ุคเสื่​่�อมอำำ�นาจของอาณาจั​ักร

ยุ​ุคประเทศราชของไทย

ในราวปี​ี พ.ศ. ๒๓๑๗ - พ.ศ. ๒๔๓๗ หลั​ังจากกรุ​ุงศรี​ีอยุ​ุธยาแตกครั้​้�งที่​่� ๒ พระยา จ่​่าบ้​้าน พระเจ้​้ากาวิ​ิละแห่​่งแคว้​้นล้​้านนา ได้​้ร่ว่ มมื​ือกั​ันสวามิ​ิภั​ักดิ์​์ต่� อ่ สยามที่​่ม� าช่​่วยขั​ับไล่​่ พม่​่าและเมื่​่�อกอบกู้​้�เอกราชได้​้ในปี​ี พ.ศ. ๒๓๑๗ สมั​ัยพระเจ้​้ากรุ​ุงธนบุ​ุรี​ี ล้​้านนาและ สยามจึ​ึงมี​ีสั​ัมพั​ันธไมตรี​ีกั​ัน โดยล้​้านนามี​ีฐานะเป็​็นประเทศราชของสยาม พระเจ้​้า กรุ​ุงธนบุ​ุรีที รงแต่​่งตั้​้ง� พระยาจ่​่าบ้​้านเป็​็นพระยาวิ​ิเชี​ียรปราการครองเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ ส่​่วน พระเจ้​้ากาวิ​ิละครองเมื​ืองลำำ�ปาง และทรงมอบอาญาสิ​ิทธิ์​์แ� ก่​่เจ้​้าเมื​ืองทั้​้ง� สองให้​้ปกครอง บ้​้านเมื​ืองตามธรรมเนี​ียมเดิ​ิมของล้​้านนา มี​ีการสถาปนานครเชี​ียงใหม่​่เป็​็นทางการ ในปี​ี พ.ศ. ๒๓๓๙ แต่​่ในช่​่วงนั้​้�น พม่​่ายั​ังพยายามยึ​ึดเชี​ียงใหม่​่กลั​ับคื​ืนอี​ีกหลายครั้​้�ง จนเชี​ียงใหม่​่กลายเป็​็นเมื​ืองร้​้างอยู่​่�ระยะหนึ่​่ง� จนกระทั่​่ง� ปี​ี พ.ศ. ๒๓๔๗ กองทั​ัพล้​้านนา ได้​้ร่ว่ มกั​ับสยามทำำ�สงครามขั​ับไล่​่พม่​่าสำำ�เร็​็จ อิ​ิทธิ​ิพลพม่​่าในล้​้านนาจึ​ึงสิ้​้�นสุ​ุดลง

พระบาทสมเด็​็จพระพุ​ุทธยอดฟ้​้าจุ​ุฬาโลกมหาราช รั​ัชกาลที่​่� ๑ แห่​่งกรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ ทรงโปรดเกล้​้าฯ แต่​่งตั้​้�งพระเจ้​้ากาวิ​ิละเป็​็นเจ้​้าเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ (พ.ศ. ๒๓๒๕ - พ.ศ. ๒๔๕๘) แทนพระยาวิ​ิเชี​ียรปราการ ซึ่​่�งสิ้​้�นชี​ีวิ​ิตลงในปลายสมั​ัยพระเจ้​้ากรุ​ุงธนบุ​ุรี​ี พระเจ้​้ากาวิ​ิละได้​้สถาปนาราชวงศ์​์เจ้​้าเจ็​็ดตน เป็​็นเจ้​้าผู้​้�ครองเมื​ืองต่​่อมาอี​ีก ๙ สมั​ัย มี​ีการเริ่​่�มฟื้​้�นฟู​ูเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ให้​้พ้​้นจากสภาพเมื​ืองร้​้าง ด้​้วยการรวบรวมชาวเมื​ืองที่​่� หลบหนี​ีเข้​้าป่​่าเมื่​่�อครั้​้�งเสี​ียเมื​ืองแก่​่พม่​่า และกวาดต้​้อนผู้​้�คนในกลุ่​่�มชาติ​ิพั​ันธุ์​์�ไตจาก ถิ่​่�นต่​่างๆ เช่​่น ชาวไตลื้​้�อจากสิ​ิบสองปั​ันนา ชาวไทใหญ่​่จากรั​ัฐฉาน ชาวไตยองจาก เมื​ืองยอง และชาวไตเขิ​ินจากเชี​ียงตุ​ุง เป็​็นต้​้น เข้​้ามาตั้​้�งถิ่​่�นฐานในล้​้านนา เรี​ียกกั​ัน ว่​่ายุ​ุค “เก็​็บผั​ักใส่​่ซ้​้า เก็​็บข้​้าใส่​่เมื​ือง” และยั​ังขยายอาณาเขตออกไปอย่​่างกว้​้างขวาง มี​ีการสร้​้างกำำ�แพงเมื​ืองขึ้​้�นใหม่​่ และการทำำ�นุ​ุบำำ�รุ​ุงพุ​ุทธศาสนา เมื่​่�อครั้​้�งที่​่�เกิ​ิดการ รบเพื่​่�อแย่​่งชิ​ิงการครอบครองหั​ัวเมื​ืองไทใหญ่​่ในพม่​่า ทำำ�ให้​้ชาวไทใหญ่​่จำำ�นวนมาก ได้​้อพยพเข้​้ามาบุ​ุกเบิ​ิกที่​่�อยู่​่�อาศั​ัยอยู่​่�ในจั​ังหวั​ัดแม่​่ฮ่​่องสอน จนในปี​ี พ.ศ. ๒๔๑๗ ต่​่อมาภายหลั​ังจากพระเมื​ืองเกษเกล้​้าสวรรคต (พ.ศ. ๒๐๘๘) บ้​้านเมื​ืองล้​้านนา เจ้​้าอิ​ินทวิ​ิชยานนท์​์ เจ้​้าผู้​้�ครองนครเชี​ียงใหม่​่ ได้​้ยกให้​้อาณาเขตดั​ังกล่​่าวอยู่​่�ในการ อ่​่อนแอลงและเกิ​ิดปั​ัญหาในการหาผู้​้�ที่​่�เหมาะสมขึ้​้�นครองราชสื​ืบต่​่อมา ได้​้อั​ัญเชิ​ิญ ปกครองของล้​้านนา และแต่​่งตั้​้�งผู้​้�นำำ�ชาวไทใหญ่​่เป็​็นเจ้​้าเมื​ืองแม่​่ฮ่​่องสอน พระเจ้​้าไชยเชษฐาธิ​ิราช ราชโอรสของพระเจ้​้าโพธิ​ิสารราช มาครองราชสมบั​ัติ​ิ อยู่​่�ประมาณ ๑ ปี​ี ก่​่อนที่​่�จะทรงกลั​ับไปปกครองล้​้านช้​้างจนถึ​ึงปี​ี พ.ศ. ๒๑๑๔ การรวมเข้​้ากั​ับสยามในสมั​ัยรั​ัชกาลที่​่� ๕ แห่​่งกรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ ประเทศมหาอำำ�นาจ เพื่​่�อช่​่วยคานอำำ�นาจกั​ับพม่​่าที่​่�เข้​้มแข็​็งมากขึ้​้�น รู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมพื้​้�นเมื​ืองล้​้านนา จากตะวั​ันตกเข้​้ามาล่​่าอาณานิ​ิคมในเอเชี​ียตะวั​ันออกเฉี​ียงใต้​้ ทำำ�ให้​้สยามเสี​ียดิ​ินแดน หลายส่​่วนให้​้กั​ับประเทศมหาอำำ�นาจ จึ​ึงเริ่​่ม� ปรั​ับปรุ​ุงประเทศตามแบบตะวั​ันตก โดยได้​้ จึ​ึงเผยแพร่​่ไปยั​ังอาณาจั​ักรล้​้านช้​้าง (ประเทศลาวในปั​ัจจุ​ุบั​ัน) ดำำ�เนิ​ินการปฏิ​ิรูปู การปกครองในรู​ูปแบบมณฑลเทศาภิ​ิบาล ดิ​ินแดนล้​้านนาถู​ูกจั​ัดรวม ยุ​ุคประเทศราชของพม่​่า เป็​็นมณฑลลาวเฉี​ียง (พ.ศ. ๒๔๓๗) ซึ่​่�งต่​่อมาเรี​ียกว่​่ามณฑลพายั​ัพ เกิ​ิดการต่​่อต้​้าน หลั​ังจากพระเจ้​้าไชยเชษฐาธิ​ิราชเสด็​็จกลั​ับอาณาจั​ักรล้​้านช้​้าง อาณาจั​ักรล้​้านนาก็​็ว่า่ ง ของหั​ัวเมื​ืองฝ่​่ายเหนื​ืออยู่​่�เป็​็นระยะ จนกระทั่​่�งในช่​่วงปี​ี พ.ศ. ๒๔๔๕ - พ.ศ. ๒๔๕๘ กษั​ัตริ​ิย์เ์ ป็​็นเวลา ๔ ปี​ี จึ​ึงมี​ีกษั​ัตริ​ิย์อ์ งค์​์สุดุ ท้​้ายจนถึ​ึงปี​ี พ.ศ. ๒๑๐๗ โดยพ่​่ายแพ้​้แก่​่ การรวมอำำ�นาจการปกครองเข้​้าสู่​่�รั​ัฐบาลกลางจึ​ึงสำำ�เร็​็จ และรวมดิ​ินแดนล้​้านนาเข้​้าเป็​็น พระเจ้​้าบุ​ุเรงนองแห่​่งอาณาจั​ักรตองอู​ู ตั้​้ง� แต่​่ ปี​ี พ.ศ. ๒๑๐๑ หลั​ังจากตี​ีกรุ​ุงศรี​ีอยุ​ุธยา หนึ่​่�งเดี​ียวกั​ับราชอาณาจั​ักรสยาม ต่​่อมาในปี​ี พ.ศ. ๒๔๗๕ สมั​ัยรั​ัชกาลที่​่� ๗ คณะ แตกครั้​้�งที่​่� ๑ อาณาจั​ักรล้​้านนาจึ​ึงตกเป็​็นประเทศราชของพม่​่า และมี​ีเจ้​้านายฝ่​่าย ราษฎร์​์ยึ​ึดอำำ�นาจการปกครอง เปลี่​่�ยนแปลงการปกครองจากสมบู​ูรณาญาสิ​ิทธิ​ิราชย์​์ พม่​่าปกครอง เรี​ียกว่​่า "แคว้​้นล้​้านนา" และ "แคว้​้นเชี​ียงใหม่​่" ตามลำำ�ดั​ับ ระหว่​่างนั้​้น� มาเป็​็นระบอบประชาธิ​ิปไตย หลั​ังจากนั้​้�นในปี​ี พ.ศ. ๒๔๗๖ ได้​้ยกเลิ​ิกการปกครอง อาณาจั​ักรล้​้านนาตกอยู่​่�ภายใต้​้การปกครองของพม่​่า (อาณาจั​ักรตองอู​ูและอั​ังวะ) รู​ูปแบบมณฑลเทศาภิ​ิบาล โดยจั​ัดระบบบริ​ิหารใหม่​่ แบ่​่งเป็​็นการบริ​ิหารราชการ สลั​ับกั​ับอยุ​ุธยา และได้​้เป็​็นอิ​ิสระในบางช่​่วง รวมเวลา ๒๑๖ ปี​ี (พ.ศ. ๒๑๐๑ - พ.ศ. ส่​่วนกลางและส่​่วนภู​ูมิ​ิภาค เรี​ียกเมื​ืองต่​่างๆ เป็​็นจั​ังหวั​ัด อำำ�เภอ เช่​่นเดี​ียวกั​ันหมด ๒๓๑๗) เป็​็นช่​่วงเวลาที่​่�บ้​้านเมื​ืองล้​้านนาไม่​่มี​ีความสงบสุ​ุข เมื​ืองต่​่างๆ ยั​ังคิ​ิดในการ และเปลี่​่�ยนชื่​่�อจากราชอาณาจั​ักรสยามเป็​็น "ราชอาณาจั​ักรไทย" ในปี​ี พ.ศ. ๒๔๘๒ “ฟื้​้น� ม่​่าน” จึ​ึงได้​้ก่อ่ การกบฎหลายครั้​้ง� และแยกตั​ัวเป็​็นอิ​ิสระเมื่​่�อพม่​่าอ่​่อนแอ เมื่​่�อพม่​่า เปลี่​่�ยนราชวงศ์​์และสถาปนาอาณาจั​ักรรั​ัตนปุ​ุระอั​ังวะก็​็ตีแี คว้​้นเชี​ียงใหม่​่และกวาดต้​้อน สถาปั​ัตยกรรมที่​่�สร้​้างขึ้​้�นในดิ​ินแดนล้​้านนามี​ีปรากฏอยู่​่�เป็​็นจำำ�นวนมาก มี​ีรู​ูปแบบ ผู้​้�คนไปเมื​ืองอั​ังวะเกื​ือบหมดในปี​ี พ.ศ. ๒๓๐๖ เวลาเดี​ียวกั​ับที่​่�กรุ​ุงศรี​ีอยุ​ุธยาเสี​ียกรุ​ุง ที่​่� พั​ั ฒนาไปในแต่​่ ล ะช่​่ ว งเวลา ตั้​้� ง แต่​่ ก ารนำำ�ต้​้ น แบบจากอาณาจั​ักรหริ​ิ ภุ​ุ ญ ไชย และพุ​ุกามมาผสมผสาน จนกระทั่​่�งพั​ัฒนาเป็​็นรู​ูปแบบพื้​้�นเมื​ืองล้​้านนาในช่​่วงยุ​ุคทอง ให้​้แก่​่พม่​่าเป็​็นครั้​้�งที่​่� ๒ ต่​่อเนื่​่�องมาถึ​ึงยุ​ุคหลั​ังที่​่�ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากสถาปั​ัตยกรรมแบบพม่​่า ตะวั​ันตก จี​ีน สยาม เข้​้ามาผสมผสาน และหลั​ังจากนั้​้น� มี​ีทั้ง้� การฟื้​้น� ฟู​ูรูปู แบบพื้​้�นเมื​ืองควบคู่​่�ไปกั​ับการสร้​้าง ในรู​ูปแบบสมั​ัยใหม่​่จากตะวั​ันตก ทำำ�ให้​้สถาปั​ัตยกรรมในล้​้านนามี​ีความหลากหลาย ไปตามยุ​ุคสมั​ัย บ้​้านเมื​ืองเริ่​่�มอ่​่อนแอในช่​่วงปลายสมั​ัยของพญาแก้​้ว เมื่​่�อเชี​ียงใหม่​่ทำำ�สงครามขยาย อาณาจั​ักรโดยยกทั​ัพไปตี​ีเชี​ียงตุ​ุงแต่​่พ่​่ายแพ้​้ อี​ีกทั​ั้​้�งเกิ​ิดอุ​ุทกภั​ัยครั้​้�งใหญ่​่ขึ้​้�น ทำำ�ให้​้ บ้​้านเรื​ือนเสี​ียหายและชาวเมื​ืองล้​้มตายจำำ�นวนมาก ในช่​่วงเวลาใกล้​้เคี​ียงกั​ันทางฝั่​่�ง ตะวั​ันออกของอาณาจั​ักรล้​้านนายั​ังมี​ีอาณาจั​ักรล้​้านช้​้างเริ่​่ม� เป็​็นปึ​ึกแผ่​่น โดยสถาปนา อาณาจั​ักรขึ้​้�นตั้​้�งแต่​่ปี​ี พ.ศ. ๑๘๙๖ ในสมั​ัยพระเจ้​้าฟ้​้างุ้​ุ�มแหล่​่งหล้​้าธรณี​ี มี​ีเมื​ือง เชี​ียงทองเป็​็นราชธานี​ี (ภายหลั​ังเปลี่​่�ยนชื่​่�อเป็​็นหลวงพระบาง พ.ศ. ๒๐๔๔) ทั้​้�งสอง อาณาจั​ักรมี​ีความเกี่​่�ยวดองกั​ันอย่​่างใกล้​้ชิ​ิดในรั​ัชสมั​ัยของพระเมื​ืองเกษเกล้​้า กษั​ัตริ​ิย์​์ ล้​้านนาองค์​์ที่​่� ๑๒ กั​ับพระนางจิ​ิรประภา โดยมี​ีการเสกสมรสระหว่​่างพระราชธิ​ิดาแห่​่ง ล้​้านนา คื​ือพระนางยอดคำำ�ทิพย์ ิ กั​ั์ บพระเจ้​้าโพธิ​ิสารราชแห่​่งล้​้านช้​้าง หลั​ังจากพระเจ้​้า โพธิ​ิสารราชได้​้อั​ัญเชิ​ิญพระไตรปิ​ิฎกและพระสงฆ์​์จากเชี​ียงใหม่​่ไปสื​ืบพุ​ุทธศาสนาใน ล้​้านช้​้าง

36

บทที่ ๒

ความรุ่งเรืองของล้านนา ดิ​ินแดนล้​้านนามี​ีสภาพภู​ูมิ​ิประเทศงดงาม เต็​็มไปด้​้วยทิ​ิวเขาสลั​ับหุ​ุบเขา ที่​่�มีป่ี า่ ไม้​้อุดุ มสมบู​ูรณ์​์ และเป็​็นแหล่​่งกำำ�เนิ​ิดแม่​่น้ำำ��หลายสาย รวมทั้​้ง� แม่​่น้ำ�ำ� ๔ สายหลั​ัก คื​ือ ปิ​ิง วั​ัง ยม น่​่าน ซึ่​่�งไหลไปรวมกั​ันเป็​็นแม่​่น้ำ�ำ� เจ้​้าพระยา ลงสู่​่�อ่​่าวไทย จึ​ึงมี​ีที่​่ร� าบลุ่​่�มแม่​่น้ำำ��หลายแห่​่ง เป็​็นแหล่​่งที่​่�ตั้ง้� ชุ​ุมชนเมื​ืองและ แหล่​่งเกษตรกรรม ทำำ�นา ทำำ�ไร่​่ นอกเหนื​ือไปจากการมี​ีทรั​ัพยากรไม้​้เนื้​้อ� ดี​ี จากป่​่าเขาที่​่�สามารถนำำ�มาสร้​้างงานสถาปั​ัตยกรรมได้​้มากมายมาตั้​้�งแต่​่ โบราณ จนกระทั่​่�งในยุ​ุคล่​่าอาณานิ​ิคม บริ​ิษั​ัทของชาวอั​ังกฤษเข้​้ามารั​ับ สั​ัมปทานป่​่าไม้​้และส่​่งออกไม้​้สั​ักไปเป็​็นจำำ�นวนมาก India

China Bhutan

Bangladesh

Myanmar

Vietnam Laos

ความเจริ​ิญรุ่​่�งเรื​ืองของบ้​้านเมื​ือง

Thailand

ชาวไตเป็​็นกลุ่​่�มชาติ​ิพั​ันธุ์​์�ส่ว่ นใหญ่​่ที่​่ค� รอบครองพื้​้�นที่​่ร� าบลุ่​่�มแม่​่น้ำ��ำ ในดิ​ินแดนล้​้านนารวมไปถึ​ึงลาว และเวี​ียดนาม อยู่​่�ร่​่วมกั​ับชาวพื้​้�นเมื​ืองหลายชนเผ่​่าโดยเฉพาะชาวลั​ัวะ ซึ่​่�งมี​ีความสั​ัมพั​ันธ์​์กั​ันมาช้​้านาน ชาวไตสามารถรวบรวมดิ​ินแดนเป็​็นปึ​ึกแผ่​่นปกครองอาณาจั​ักรโยนกและล้​้านนา มี​ีความชาญฉลาด ในการจั​ัดการธรรมชาติ​ิและกำำ�ลั​ังคนมาตั้​้�งแต่​่โบราณ เช่​่น การเกณฑ์​์คนมาร่​่วมสร้​้างฝายกั้​้�นน้ำำ�ส � าธารณะ เพื่​่�อทดน้ำำ�� เข้​้าที่​่�นา ส่​่วนชาวมอญสร้​้างอาณาจั​ักรหริ​ิภุญ ุ ไชยในเวลาร่​่วมสมั​ัยกั​ับอาณาจั​ักรโยนกในช่​่วงหลั​ัง โดยได้​้รั​ับอารยธรรม จากอาณาจั​ักรทวารวดี​ี เจริ​ิญรุ่​่�งเรื​ืองอยู่​่�ในช่​่วงพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๑๓ - ๑๙ และมี​ีอิทิ ธิ​ิพลทางด้​้านศาสนาอย่​่างยิ่​่ง� ต่​่ออาณาจั​ักรล้​้านนาในเวลาต่​่อมา

Chao Phraya River Cambodia

Malaysia

ในสมั​ัยอาณาจั​ักรล้​้านนา เมื​ืองเชี​ียงใหม่​่นอกจากเป็​็นศู​ูนย์​์กลางการปกครองแล้​้ว ยั​ังมี​ีฐานะเป็​็นศู​ูนย์​์กลางการค้​้า รั​ับสิ​ินค้​้าเข้​้าจากทางตอนใต้​้ของจี​ีนและตอนเหนื​ือของพม่​่า และส่​่งออกไปตอนใต้​้ยั​ังเมื​ืองท่​่าทั้​้�งทางฝั่​่�งทะเลอ่​่าวไทย และฝั่​่�งทะเลอั​ันดามั​ัน จึ​ึงมี​ีการใช้​้กฎหมายในการปกครองเพื่​่�อความสงบสุ​ุขของบ้​้านเมื​ืองและความมั่​่�นคงทางการค้​้า เริ่​่ม� ด้​้วย “มังั รายศาสตร์​์” (วิ​ินิจิ ฉั​ัยมั​ังราย) และ “ราชศาสตร์​์กือื นา” ในเวลาต่​่อมา บ้​้านเมื​ืองล้​้านนาเจริ​ิญรุ่​่�งเรื​ืองเป็​็นยุ​ุคทอง พุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๐ - ๒๑ มี​ีการสร้​้างสถาปั​ัตยกรรมขึ้​้�นมากมาย โดยเฉพาะพุ​ุทธสถาน และมี​ีการพั​ัฒนาตั​ัวอั​ักษร ของตนเองขึ้​้�นใช้​้ คื​ือ “อั​ักษรธรรม” (อั​ักษรธรรมล้​้านนา ตั​ัวธรรม ตั​ัวเมื​ือง) หลั​ังจากที่​่�ใช้​้ “อั​ักษรฝั​ักขาม” ในระยะแรก

41

ความรุ่​่�งเรื​ืองทางศาสนา พุ​ุทธศาสนาได้​้รั​ับการยอมรั​ับในล้​้านนาตั้​้�งแต่​่สมั​ัยอาณาจั​ักรโยนก และเมื่​่�อแรกสร้​้าง อาณาจั​ักรหริ​ิภุ​ุญไชย พระนางจามเทวี​ีเสด็​็จจากเมื​ืองละโว้​้มาเป็​็นกษั​ัตริ​ิย์​์ โดยได้​้นำำ� พระภิ​ิกษุ​ุมหาเถระ นั​ักปราชญ์​์ และพระไตรปิ​ิฎก มี​ีการสร้​้างวั​ัดขึ้​้�นเป็​็นจำำ�นวนมาก ต่​่อมาเมื่​่�อพ ญามั​ังรายยึ​ึดครองอาณาจั​ักรหริ​ิภุญ ุ ไชยแล้​้ว ก็​็ยั​ังยกย่​่องให้​้หริ​ิภุญ ุ ไชยเป็​็น เมื​ืองศู​ูนย์​์กลางทางศาสนาของอาณาจั​ักรล้​้านนาต่​่อไป ความรุ่​่�งเรื​ืองทางพุ​ุทธศาสนาของอาณาจั​ักรล้​้านนาเริ่​่ม� ปรากฏชั​ัดในช่​่วงยุ​ุคทอง มี​ีคณะ พระสงฆ์​์ในพุ​ุทธศาสนานิ​ิกายเถรวาทเกิ​ิดขึ้​้�นใหม่​่อี​ีก ๒ นิ​ิกาย คื​ือ ลั​ังกาวงศ์​์ (เดิ​ิม) ในช่​่วงต้​้นของพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๐ มี​ีศูนู ย์​์กลางที่​่วั​ั� ดสวนดอก โดยอาราธนาพระสุ​ุมนเถระ จากสุ​ุโขทั​ัยมาเป็​็นพระสั​ังฆราชองค์​์แรกของล้​้านนา ต่​่อมามี​ีการสร้​้างเจดี​ีย์ข์ นาดใหญ่​่ ที่​่�วั​ัดเจดี​ีย์ห์ ลวงและในช่​่วงปลายของพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๐ เกิ​ิดพระสงฆ์​์ขึ้​้น� อี​ีกนิ​ิกายหนึ่​่ง� คื​ือ สี​ีหฬ หรื​ือลั​ังกาวงศ์​์ (ใหม่​่) มี​ีศู​ูนย์​์กลางที่​่�วั​ัดป่​่าแดงหลวง แต่​่ภายหลั​ังเกิ​ิดความ ขั​ัดแย้​้งระหว่​่างพระสงฆ์​์ทั้​้�ง ๒ นิ​ิกาย จึ​ึงเกิ​ิดการจั​ัดสั​ังคายนาพระธรรมวิ​ินั​ัย เพื่​่�อลด ความขั​ัดแย้​้งดั​ังกล่​่าว และสร้​้างความมั่​่�นคงของพระธรรมวิ​ินั​ัย โดยสร้​้างวั​ัดเจ็​็ดยอด (วั​ัดมหาโพธารม) และสร้​้างเจดี​ีย์​์เจ็​็ดยอดที่​่�จำำ�ลองแบบจากเจดี​ีย์​์พุ​ุทธคยาในประเทศ อิ​ินเดี​ีย เพื่​่�อรองรั​ับกิ​ิจกรรมสำำ�คั​ัญนี้​้�

ความรุ่​่�งเรื​ืองทางศิ​ิลปะสถาปั​ัตยกรรม งานศิ​ิลปะในดิ​ินแดนล้​้านนาปรากฏชั​ัดตั้​้ง� แต่​่สมั​ัยอาณาจั​ักรหริ​ิภุญ ุ ไชยที่​่�มีคี วามสั​ัมพั​ันธ์​์ กั​ับอาณาจั​ักรทวารวดี​ี โดยเฉพาะฝั่​่�งตะวั​ันออกของแม่​่น้ำำ��เจ้​้าพระยา ที่​่�มีเี มื​ืองละโว้​้เป็​็น ศู​ูนย์​์กลาง มี​ีหลั​ักฐานทางโบราณคดี​ี เช่​่น งานศิ​ิลปะเครื่​่อ� งประดั​ับโลหะต่​่างๆ และงาน พุ​ุทธศิ​ิลป์​์ที่​่�มี​ีลั​ักษณะเช่​่นเดี​ียวกั​ับศิ​ิลปะทวารวดี​ี แต่​่ต่​่อมาเมื่​่�อเกิ​ิดโรคอหิ​ิวาต์​์ระบาด ครั้​้ง� ใหญ่​่ทำ�ำ ให้​้ชาวเมื​ืองต้​้องอพยพไปอยู่​่�อาศั​ัยร่​่วมกั​ับชาวมอญในเมื​ืองหงสาวดี​ี จากนั้​้น� จึ​ึงสั​ัมพั​ันธ์​์ใกล้​้ชิ​ิดชาวมอญทางฝั่​่�งพม่​่า มี​ีการแลกเปลี่​่�ยนทางศิ​ิลปวั​ัฒนธรรมมากขึ้​้�น และเข้​้าสู่​่�ยุ​ุคทองของอาณาจั​ักร จึ​ึงเกิ​ิดสถาปั​ัตยกรรมแบบอย่​่างพื้​้�นเมื​ืองคื​ือพุ​ุทธเจดี​ีย์​์ จำำ�นวนหนึ่​่�งที่​่�ยั​ังคงปรากฏอยู่​่�ถึ​ึงปั​ัจจุ​ุบั​ัน เอกลั​ักษณ์​์ทางศิ​ิลปะของล้​้านนา เริ่​่ม� จากการสร้​้างสถาปั​ัตยกรรมทางพุ​ุทธศาสนา โดย นำำ�ลั​ักษณะเด่​่นของรู​ูปแบบและองค์​์ประกอบสถาปั​ัตยกรรมอาณาจั​ักรใกล้​้เคี​ียงมาผสม ผสาน เมื่​่�อเข้​้าสู่​่�ยุ​ุคทองที่​่�พุ​ุทธศาสนารุ่​่�งเรื​ืองสู​ูงสุ​ุด จึ​ึงมี​ีพั​ัฒนาการของสถาปั​ัตยกรรม มาเป็​็นแบบอย่​่างพื้​้�นเมื​ืองล้​้านนา เช่​่น รู​ูปทรงของเจดี​ีย์​์และวิ​ิหาร ที่​่�ได้​้ขยายอิ​ิทธิ​ิพล ของรู​ูปแบบไปทั่​่�วอาณาจั​ักรรวมทั้​้�งอาณาจั​ักรข้​้างเคี​ียง ตลอดจนการหุ้​้�มทององค์​์เจดี​ีย์​์ ทั้​้�งองค์​์ และการตกแต่​่งประดั​ับประดางานสถาปั​ัตยกรรมอย่​่างวิ​ิจิ​ิตร แสดงถึ​ึงความ เจริ​ิญรุ่​่�งเรื​ืองทั้​้�งทางวั​ัฒนธรรมและทางเศรษฐกิ​ิจของบ้​้านเมื​ือง งานสถาปั​ัตยกรรมมั​ักแฝงด้​้วยคติ​ิธรรม ทั้​้�งในรู​ูปทรงและลวดลายประดั​ับตกแต่​่ง ที่​่�งดงาม การวางผั​ังอาคารและการวางผั​ังบริ​ิเวณ เพราะช่​่างส่​่วนใหญ่​่ผ่า่ นการบวชเรี​ียน มี​ี “สกุ​ุลช่​่าง” แต่​่ละเมื​ืองในลุ่​่�มแม่​่น้ำ�ต่ ำ� ่างๆ อาทิ​ิ สกุ​ุลช่​่างเชี​ียงใหม่​่ สกุ​ุลช่​่างลำำ�ปาง สกุ​ุลช่​่างน่​่าน ที่​่�การสร้​้างสรรค์​์ของช่​่างหลากหลายไปตามแบบฉบั​ับของตน

42

หลั​ังจากกอบกู้​้�เอกราชจากพม่​่าและรวมเข้​้ากั​ับสยามแล้​้ว ช่​่วงกลางพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๔ จึ​ึงเข้​้าสู่​่�ยุคุ ฟื้​้น� ฟู​ูบ้า้ นเมื​ือง มี​ีการรวบรวมกลุ่​่�มชาติ​ิพั​ันธุ์​์�ไต (ไท) จากถิ่​่น� ต่​่างๆ เข้​้ามาอาศั​ัย อยู่​่�ในล้​้านนา ซึ่​่ง� ต่​่างก็​็มีช่ี า่ งฝี​ีมือื ที่​่�มีคี วามสามารถโดดเด่​่นแตกต่​่างกั​ันไป ในระยะหลั​ัง ยั​ังมี​ีการสร้​้างศาสนสถานของชาวพม่​่า ชาวไทใหญ่​่ และชาวเผ่​่าอื่​่น� ๆ จากพม่​่า ที่​่เ� ข้​้ามา ทำำ�ป่า่ ไม้​้และตั้​้ง� ถิ่​่�นฐานในล้​้านนา เพิ่​่�มความหลากหลายในงานศิ​ิลปะและสถาปั​ัตยกรรม เข้​้ามาผสมผสานรวมอยู่​่�ในเบ้​้าหลอมของพื้​้�นที่​่วั​ั� ฒนธรรมแห่​่งล้​้านนา งานพุ​ุทธศิ​ิลป์​์ที่​่โ� ดดเด่​่น คื​ือ ปฏิ​ิมากรรม (พระพุ​ุทธรู​ูป) ทั้​้ง� ในสมั​ัยอาณาจั​ักรหริ​ิภุญ ุ ไชย และล้​้านนา ที่​่�สร้​้างด้​้วยวั​ัสดุ​ุต่​่างๆ เช่​่น พระพุ​ุทธรู​ูปดิ​ินเผา ดิ​ินเผาบุ​ุเงิ​ิน ปู​ูนปั้​้�น (โดย มี​ีศิ​ิลาแลงเป็​็นแกน) พระพุ​ุทธรู​ูปแกะสลั​ักด้​้วยหิ​ินทรายหรื​ือหิ​ินมี​ีค่​่า เช่​่น มรกต แก้​้ว ขาวหรื​ือหิ​ินเขี้​้ย� วหนุ​ุมาน พระพุ​ุทธรู​ูปแกะสลั​ักไม้​้และสานด้​้วยไม้​้ไผ่​่ รวมทั้​้ง� พระพุ​ุทธรู​ูป หล่​่อด้​้วยสำำ�ริดิ ที่​่�บางองค์​์มีขี นาดใหญ่​่มาก ต้​้องหล่​่อแยกชิ้​้�นก่​่อนแล้​้วค่อ่ ยประกอบกั​ัน เข้​้าด้​้วยสลั​ัก เรี​ียกว่​่า “แสว้​้” พระพุ​ุทธรู​ูปเชี​ียงแสน ก็​็เป็​็นเอกลั​ักษณ์​์หนึ่​่ง� ที่​่พั​ั� ฒนาขึ้​้น� ในช่​่วงยุ​ุคทองของล้​้านนา นอกจากนี้​้� ยั​ังมี​ีศิ​ิลปหั​ัตถกรรม เช่​่น เครื่​่�องเขิ​ิน เครื่​่�องปั้​้�นดิ​ินเผา ผ้​้าทอมื​ือ เป็​็นต้​้น

บทที่ ๓

พัฒนาการของเมืองโบราณล้านนา การตั้​้�งถิ่​่�นฐานของชุ​ุมชนดั้​้�งเดิ​ิม ชุ​ุมชนพื้​้�นเมื​ืองต่​่างๆ ในดิ​ินแดนล้​้านนาตั้​้�งแต่​่อดี​ีตจนถึ​ึงปั​ัจจุ​ุบั​ัน เช่​่น ชาวลั​ัวะและไตยวน รวมไปถึ​ึงชุ​ุมชนชาวไตลื้​้�อ ในดิ​ินแดนสิ​ิบสองปั​ันนา มณฑลยู​ูนนาน ประเทศจี​ีน มี​ีการตั้​้�งถิ่​่�นฐานชุ​ุมชนรวมกลุ่​่�มกั​ันเป็​็นหมู่​่�บ้​้าน โดยอิ​ิงกั​ับสภาพ ภู​ูมิ​ิประเทศและมี​ีที่​่น� าล้​้อมรอบ ส่​่วนในบริ​ิเวณกลางหมู่​่�บ้​้านมี​ีลานโล่​่ง เรี​ียกว่​่า “ข่ว่ ง” “ใจบ้​้าน” หรื​ือ “สะดื​ือบ้​้าน” สำำ�หรั​ับประกอบพิ​ิธีกี รรมต่​่างๆอั​ันเป็​็นที่​่�ตั้​้�งของเสาหลั​ักบ้​้าน และหอที่​่�สิ​ิงสถิ​ิตสิ่​่�งศั​ักดิ์​์�สิ​ิทธิ์​์�ที่​่�เคารพบู​ูชา ได้​้แก่​่ เทพยดา ผู้​้�ปกป้​้องคุ้​้�มครองหมู่​่�บ้​้านและวิ​ิญญาณบรรพบุ​ุรุษุ ผู้​้�สร้​้างหมู่​่�บ้​้าน เสาหลั​ักบ้​้านและหอที่​่สิ� งิ สถิ​ิตสิ่​่ง� ศั​ักดิ์​์สิ� ทิ ธิ์​์มี� หี ลายรู​ูปแบบ และเรี​ียกชื่​่�อต่​่างๆ กั​ัน ในแต่​่ละชนเผ่​่า เช่​่น ชาวไตมี​ี “เสาใจบ้​้าน” และ “หอเสื้​้�อบ้​้าน” ส่​่วนชาวลั​ัวะมี​ี “เสาสะก้​้าง” และ “หอผี​ีบ้​้าน” เป็​็นต้​้น นอกจากนี้​้� ชุ​ุมชนชาวไตยั​ังมี​ีการกำำ�หนดประตู​ูหมู่​่�บ้​้านไว้​้ในทิ​ิศทั้​้�งสี่​่� เพื่​่�อเป็​็นทางเข้​้าออก ระหว่​่างภายในและภายนอกหมู่​่�บ้​้าน โดยไม่​่ให้​้มี​ีการเดิ​ินเท้​้าข้​้ามทุ่​่�งตามอำำ�เภอใจเป็​็นอั​ันขาด

(ซ้​้าย) การตั้​้ง� ถิ่​่�นฐานชาวล้​้านนาอาศั​ัยเกาะ กลุ่​่�มกั​ัน มี​ีพื้​้�นที่​่�เกษตรกรรมอยู่​่�รายรอบ และมี​ี ศู​ู น ย์​์ ก ลางชุ​ุ ม ชนเป็​็ น พื้​้� น ที่​่� ว่​่ า งและ สถานที่​่�ตั้ง�้ สิ่​่�งศั​ักดิ์​์�สิทิ ธิ์ข์� องแต่​่ละวั​ัฒนธรรม ปั​ัจจุ​ุบั​ันชุ​ุมชนที่​่�อยู่​่�ใกล้​้เมื​ืองจำำ�นวนมากได้​้ เปลี่​่�ยนเป็​็นวั​ัดในพุ​ุทธศาสนา (บน) เสาสะก้​้าง ในชุ​ุมชนชาวลั​ัวะ

49

50

การพั​ัฒนาชุ​ุมชนเป็​็นเมื​ือง ก่​่อนสมั​ัยอาณาจั​ักรล้​้านนา

เมื่​่อ� ชุ​ุมชนมี​ีผู้​้�นำ�ำ เข้​้มแข็​็งสามารถรวบรวมเป็​็นชุ​ุมชนใหญ่​่พั​ัฒนาขึ้​้น� เป็​็นสั​ังคมเมื​ือง ยั​ังคง มี​ีเสาหลั​ักเมื​ืองเป็​็นสิ่​่�งศั​ักดิ์​์�สิ​ิทธิ์​์�อยู่​่�ในศู​ูนย์​์กลางของชุ​ุมชนเมื​ืองตามความเชื่​่�อดั้​้�งเดิ​ิม เรี​ียกว่​่า “เสาสะดื​ือเมื​ือง” หรื​ือ “อิ​ินทขี​ีล” และเริ่​่�มมี​ีการสร้​้างกำำ�แพงหรื​ือคั​ันดิ​ิน และคู​ูนํ้​้�าล้​้อมรอบศู​ูนย์​์กลางเพื่​่�อป้​้องกั​ันเมื​ือง การก่​่อรู​ูปร่​่างของแนวกำำ�แพงเมื​ืองใช้​้ มาตรวั​ัด ตามสั​ัดส่​่วนร่​่างกายมนุ​ุษย์​์ และขึ​ึงเชื​ือกจากเสาหลั​ักเมื​ืองออกไปโดยรอบ ให้​้เป็​็นวงล้​้อมแบบต่​่างๆ ทั้​้�งวงกลม วงรี​ี และรู​ูปทรงอิ​ิสระ ผั​ังกำำ�แพงเมื​ืองรู​ูปวงกลมแบบสมบู​ูรณ์​์ มี​ีรั​ัศมี​ีออกจากศู​ูนย์​์กลางเมื​ืองเท่​่าๆ กั​ัน เช่​่น เวี​ียงเจ็​็ดลิ​ินของชาวลั​ัวะในยุ​ุคก่​่อนสร้​้างอาณาจั​ักรล้​้านนา ผั​ังกำำ�แพงเมื​ือง รู​ูปวงรี​ี ตั้​้�งแต่​่รู​ูปวงรี​ีที่​่�ไม่​่สมมาตรไปจนถึ​ึงรู​ูปทรงอิ​ิสระ ในหลายเมื​ืองที่​่�มี​ีภู​ูมิ​ิประเทศ เช่​่น แม่​่น้ำำ��หรื​ือเนิ​ินเขาเป็​็นอุ​ุปสรรค เช่​่น เวี​ียงพะเยา เป็​็นต้​้น

เมื​ืองของชาวลั​ัวะ

มี​ี ห ลั​ักฐานการอาศั​ัยรวมกั​ันเป็​็ น ชุ​ุ ม ชนของชาวลั​ัวะกระจายอยู่​่�ทั่​่� ว ไปตั้​้� ง แต่​่ สมั​ั ย อาณาจั​ักรโยนก ชาวลั​ัวะแต่​่เดิ​ิมมั​ักตั้​้ง� ถิ่​่น� ฐานใกล้​้ลุ่​่�มน้ำำ�สำ � �คั​ั ำ ญต่​่างๆ เช่​่น เวี​ียงเจ็​็ดลิ​ิน ในบริ​ิเวณเชิ​ิงดอยสุ​ุเทพ แต่​่เดิ​ิมชาวลั​ัวะเป็​็นชนเผ่​่าที่​่�นั​ับถื​ือผี​ี ต่​่อมาเมื่​่�อดิ​ินแดนที่​่�อยู่​่� อาศั​ัยเดิ​ิมของชาวลั​ัวะถู​ูกปกครองโดยชาวไตยวนและชาวมอญซึ่​่�งนั​ับถื​ือศาสนาพุ​ุทธ ชาวลั​ัวะจึ​ึงยอมรั​ับนั​ับถื​ือศาสนาพุ​ุทธด้​้วย โดยเฉพาะพวกที่​่�ยั​ังอาศั​ัยอยู่​่�ในถิ่​่�นเดิ​ิม และเป็​็นธรรมเนี​ียมสื​ืบต่​่อมาว่​่า เมื่​่�อมี​ีการสร้​้างศาสนสถานสำำ�คั​ัญขึ้​้น� จะมี​ีชาวลั​ัวะเป็​็น ผู้​้�ดู​ูแลรั​ักษาวั​ัดอยู่​่�เสมอ เมื่​่อ� ครั้​้ง� ที่​่ถู� กู รุ​ุกรานโดยอาณาจั​ักรหริ​ิภุญ ุ ไชย ชาวลั​ัวะส่​่วนหนึ่​่ง� ได้​้อพยพขึ้​้�นไปอยู่​่�บนดอยตามแนวเทื​ือกเขาถนนธงไชย กลายเป็​็นชนภู​ูเขา บางส่​่วน จึ​ึงกลั​ับไปนั​ับถื​ือผี​ี

เวี​ียงเจ็​็ดลิ​ิน

มี​ีภู​ูมิ​ิประเทศของตั้​้�งเป็​็นพื้​้�นที่​่�ลาดเอี​ียง มี​ีสายน้ำำ�� หลายสายไหลจากทิ​ิศตะวั​ันตก สู่​่�ตะวั​ันออก แนวกำำ�แพงเมื​ืองเป็​็นรู​ูปวงกลม และมี​ี “น้ำำ��ผุ​ุด” ที่​่�ถื​ือว่​่าเป็​็นน้ำำ�ศั​ั � กดิ์​์�สิ​ิทธิ์​์� อยู่​่�กลางเวี​ียง

เมื​ืองโบราณในอาณาจั​ักรหริ​ิภุ​ุญไชย

การสร้​้างเมื​ืองได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากอาณาจั​ักรทวารวดี​ี มี​ีการสร้​้างเมื​ืองหริ​ิภุญ ุ ไชยขึ้​้น� เป็​็น เมื​ืองแรกในช่​่วงต้​้นพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๑๓ สั​ันนิ​ิษฐานว่​่าต้​้นแบบมาจากผั​ังเมื​ืองละโว้​้ (ลพบุ​ุรี)ี รู​ูปร่า่ งของเมื​ืองเป็​็นรู​ูปวงรี​ีแบบหอยสั​ังข์​์ตามคติ​ินิยิ มจากศาสนาฮิ​ินดู​ู วางผั​ัง ด้​้วยการกำำ�หนดมาตรวั​ัดในสั​ัดส่​่วนคนและขึ​ึงระยะด้​้วยเส้​้นเชื​ือก ก่​่อกำำ�แพงเมื​ืองด้​้วย ศิ​ิลาแลง (สมั​ัยหลั​ังมี​ีการสร้​้างเสริ​ิมด้​้วยอิ​ิฐ) มี​ีป้อ้ มประตู​ูเมื​ืองชั​ัดเจน มี​ีศูนู ย์​์กลางเมื​ือง เป็​็นที่​่ตั้� ง�้ ของสิ่​่ง� ศั​ักดิ์​์สิ� ทิ ธิ์​์� เช่​่น เสาหลั​ักเมื​ืองและพระราชวั​ัง การเลื​ือกทำำ�เลที่​่ตั้� ง�้ ของเมื​ือง ขนาบไปกั​ับแหล่​่งน้ำำ��สำำ�คั​ัญ เมื​ืองในกลุ่​่�มนี้​้� ได้​้แก่​่ ลำำ�พูนู ลำำ�ปาง แพร่​่ ตั้​้ง� อยู่​่�ในบริ​ิเวณ ๓ ลุ่​่�มนํ้​้�า คื​ือ ริ​ิมแม่​่น้ำำ��ปิ​ิง วั​ัง ยม ตามลำำ�ดั​ับ

๑ ๑) เวี​ียงเจ็​็ดลิ​ิน (เชษฐบุ​ุรี​ี) ตั้​้ง� อยู่​่�เชิ​ิงดอยสุ​ุเทพ เมื​ืองเป็​็นรู​ูปวงกลมแบบสมบู​ูรณ์​์ มี​ีกำำ�แพงล้​้อมรอบถึ​ึง ๔ ชั้​้�น โดยที่​่�ไม่​่มี​ีประตู​ูหรื​ือ ทางเข้​้าออก สั​ันนิ​ิษฐานว่​่าเดิ​ิมเป็​็นเมื​ืองของชาวลั​ัวะ ก่​่อนที่​่�จะมี​ีการสร้​้างเมื​ืองคร่​่อมทั​ับในสมั​ัยอาณาจั​ักร ล้​้านนาในปี​ี พ.ศ. ๑๙๕๔ เพื่​่�อเป็​็นป้​้อมปราการ ป้​้องกั​ันเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ โดยเห็​็นว่​่าบริ​ิเวณดอยเจ็​็ดลิ​ิน มี​ีแนวกำำ�แพงและคู​ูเมื​ืองที่​่�ใช้​้เป็​็นฐานทั​ัพอยู่​่�ก่​่อนแล้​้ว มี​ี “น้ำำ�ผุ � ดุ ” คื​ือ ตาน้ำำ�� ถื​ือเป็​็นน้ำำ��ศั​ักดิ์​์�สิทิ ธิ์​์� อยู่​่�บริ​ิเวณ กลางเวี​ียง ปั​ัจจุ​ุบั​ันอยู่​่�ในเขตวั​ัดกู่​่�ดิ​ินขาว ภายในสวน สั​ัตว์​์เชี​ียงใหม่​่ ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๔๙๗ ๒) เมื​ืองลำำ�พู​ูน (หริ​ิภุ​ุญไชย) มี​ี รู​ู ป แบบเมื​ื อ งในวั​ัฒนธรรมหริ​ิ ภุ​ุ ญ ไชยที่​่� เ ก่​่ า แก่​่ ในดิ​ินแดนล้​้านนาสร้​้างขึ้​้น� หลั​ัง พ.ศ. ๑๒๐๐ มี​ีรูปร่ ู า่ ง คล้​้ายหอยสั​ังข์​์ คื​ือรู​ูปวงรี​ีที่​่ส่� ว่ นบนแคบและส่​่วนล่​่าง ขยายออกและตั้​้�งอยู่​่�ริ​ิมแม่​่นํ้​้�าปิ​ิงเดิ​ิม ปั​ัจจุ​ุบั​ันเป็​็น แม่​่นํ้​้�ากวง ต่​่อมามี​ีการสร้​้างพระธาตุ​ุหริ​ิภุ​ุญชั​ัยเป็​็น ศู​ูนย์​์กลางเมื​ืองตามคติ​ิพุ​ุทธศาสนา มี​ีประตู​ูเมื​ือง ทั้​้�ง สี่​่�ทิ​ิศและมี​ีการสร้​้างวั​ัดประจำำ�ทิ​ิศทั้​้�งสี่​่�อารามขึ้​้�น เพื่​่�อเป็​็นพุ​ุทธปราการ ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๕๑๐ ๓) เมื​ืองลำำ�ปาง (เขลางค์​์) เมื​ืองเขลางค์​์นคร ผั​ังเมื​ืองเดิ​ิม (ขวาบนของรู​ูป) เป็​็นเมื​ืองลู​ูกหลวงที่​่�สร้า้ งขึ้​้น� เมื่​่�ออาณาจั​ักรหริ​ิภุญ ุ ไชย ขยายอำำ� นาจสู่​่�ลุ่​่�มแม่​่ นํ้​้� า วั​ัง ตั้​้� ง อยู่​่�ริ​ิ ม ฝั่​่� ง แม่​่ นํ้​้� า วั​ัง ด้​้านทิ​ิศเหนื​ือ (วั​ัดพระแก้​้วดอนเต้​้าในปั​ัจจุ​ุบั​ัน) มี​ีพระธาตุ​ุ ลำำ�ป างหลวง เป็​็ น ศู​ู น ย์​์ ก ลางส่​่ ว นเมื​ื อ งลำำ�ป าง ในปั​ัจจุ​ุบั​ันสร้​้างขึ้​้�นในภายหลั​ัง มี​ีรู​ูปร่​่างคล้​้ายกั​ัน ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๔๙๗ ๔) เวี​ียงพะเยา (ภู​ูคามยาว) สร้​้ า งในเวลาร่​่ ว มสมั​ัยกั​ับเมื​ื อ งหิ​ิ รั​ั ญนครเงิ​ิ น ยาง ตั้​้�งอยู่​่�ริ​ิมแม่​่นํ้​้�าอิ​ิงก่​่อนจะมี​ีการกั​ักนํ้​้�าจนกลายเป็​็น กว๊​๊านพะเยา แนวกำำ�แพงและคู​ูเมื​ืองล้​้อมศู​ูนย์​์กลาง มี​ีรู​ูปร่​่างวงล้​้อมไม่​่สมมาตร เนื่​่�องจากมี​ีอุ​ุปสรรค ด้​้านภู​ูมิ​ิประเทศที่​่�มี​ีเนิ​ินเขาและแม่​่นํ้​้�า ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๕๑๐ ๕) เมื​ืองแพร่​่ รู​ู ป แบบเมื​ื อ งแบบหริ​ิ ภุ​ุ ญ ไชย ตั้​้� ง อยู่​่�ริ​ิ ม แม่​่ นํ้​้� า ยม ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๔๙๗ ๖) เมื​ืองเชี​ียงราย (เดิ​ิม) พญามั​ังรายสร้​้างล้​้อมดอยจอมทอง ซึ่​่�งถื​ือเป็​็นภู​ูเขา ศั​ักดิ์​์�สิทิ ธิ์ห์� รื​ือสะดื​ือเมื​ือง อาจจะมี​ีรูปว ู งกลมหรื​ือวงรี​ี แต่​่ต่อ่ มาในสมั​ัยพญาแสนเมื​ืองมา ได้​้มีกี ารปรั​ับปรุ​ุง ขยายเมื​ืองจนมี​ีรูปร่ ู า่ งสี่​่�เหลี่​่�ยมผื​ืนผ้​้า โดยมี​ีแม่​่นํ้​้า� กก อยู่​่�ด้​้านทิ​ิศเหนื​ือและดอยจอมทองอยู่​่�ด้​้านทิ​ิศตะวั​ันตก เฉี​ียงเหนื​ือของเมื​ืองแทน ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๕๑๐

๔

๒ ๓ ๕ ๖ ๗ ๙ ๑๐ ๘ ๑๑ ๑๒

๗) เวี​ียงฝาง เวี​ียงฝาง ปั​ัจจุ​ุบั​ันอยู่​่�ในอำำ�เภอฝาง จั​ังหวั​ัดเชี​ียงราย พญามั​ังรายสร้​้างขึ้​้น� หลั​ังสร้​้างเมื​ืองเชี​ียงราย เมื่​่�อเริ่​่ม� ขยายอำำ�นาจมาอยู่​่�ลุ่​่�มนํ้​้�าปิ​ิง ลั​ักษณะเป็​็นเมื​ืองรู​ูปวงรี​ี ซ้​้อนทั​ับกั​ัน ๒ วง รู​ูปวงรี​ีด้า้ นเหนื​ือขนาดเล็​็กซ้​้อนทั​ับ วงด้​้านใต้​้ที่​่�มี​ีขนาดใหญ่​่กว่​่า ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๔๙๗ ๘) เมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ เมืองเชียงใหม่ตั้งอยู่ริมแม่นํ้าปิง ผังเมืองมีรูปทรง คล้ายสีเ่ หลีย่ มจัตุรัส ซึ่งได้รับอิทธิพลจากเมืองสุโขทัย ที่มา ภาพถ่ายทางอากาศ ปี พ.ศ. ๒๔๙๗ ๙) เวี​ียงกุ​ุมกาม ปั​ัจจุ​ุบั​ันอยู่​่�ในอำำ�เภอสารภี​ี จั​ังหวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ มี​ีรูปร่ ู า่ ง คล้​้ า ยเมื​ื อ งหริ​ิ ภุ​ุ ญ ไชย ตั้​้� ง อยู่​่�บนฝั่​่� ง ด้​้ า นใต้​้ ข อง แม่​่นํ้​้า� ปิ​ิงสายเก่​่า มี​ีเจดี​ีย์กู่​่�คํ​ํ ์ าอยู่​่�ทางด้​้านทิ​ิศตะวั​ันตก เฉี​ียงเหนื​ือของเวี​ียง รวมทั้​้ง� มี​ีวั​ัดประจำำ� ๔ มุ​ุมเมื​ือง ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๕๑๐ ๑๐) เมื​ืองน่​่าน มี​ีการสร้​้างเมื​ืองซ้​้อนทั​ับกั​ันจากเดิ​ิมที่​่�เป็​็นวงล้​้อม รู​ูปทรงอิ​ิสระ ตั้​้�งอยู่​่�ริ​ิมแม่​่นํ้​้�าน่​่าน ต่​่อมาย้​้ายขึ้​้�นไป ทางด้​้ า นเหนื​ื อ ของเมื​ื อ งเก่​่ า และสร้​้ า งเป็​็ น รู​ู ป สี่​่�เหลี่​่�ยมผื​ืนผ้​้า สมั​ัยหลั​ังมี​ีการย้​้ายกลั​ับลงมาที่​่�เดิ​ิม อี​ีกครั้​้ง� โดยมี​ีปรั​ับกำำ�แพงเมื​ืองให้​้ใกล้​้เคี​ียงรู​ูปสี่​่เ� หลี่​่ย� ม ที่​่�มีขี นาดเล็​็กลงดั​ังปั​ัจจุ​ุบั​ัน ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๔๙๗ ๑๑) เมื​ืองเชี​ียงแสน ตั้​้�งอยู่​่�ริ​ิมแม่​่น้ำ��ำ โขง จั​ังหวั​ัดเชี​ียงราย มี​ีหลั​ักฐาน การสร้​้างปราการแน่​่นหนา ก่​่อด้​้วยมู​ูลดิ​ินและหิ​ิน เสริ​ิมด้​้วยกำำ�แพงอิ​ิฐซ้​้อนทั​ับในสมั​ัยอาณาจั​ักรล้​้านนา บนพื้​้�นที่​่�เมื​ืองหิ​ิรั​ัญนครเงิ​ินยางเดิ​ิม ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๔๙๗ ๑๒) เวี​ียงสวนดอก ตั้​้�งอยู่​่�ในวั​ัดสวนดอกไม้​้ จั​ังหวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ ด้​้านทิ​ิศ ตะวั​ันตกของเขตกำำ�แพงเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ เป็​็นวั​ัดที่​่�สร้า้ ง กำำ�แพงและคู​ูเมื​ืองล้​้อมขนาดใหญ่​่ รู​ูปทรงสี่​่�เหลี่​่�ยม จั​ัตุ​ุรั​ัส มี​ีเจดี​ีย์​์วั​ัดสวนดอกเป็​็นศู​ูนย์​์กลางตามคติ​ิ การสร้​้างเวี​ียงพระธาตุ​ุ เพื่​่อ� ปกป้​้องพระบรมสารี​ีริกิ ธาตุ​ุ ที่​่�มา ภาพถ่​่ายทางอากาศ พ.ศ. ๒๔๙๗

51

บทที่ ๔

สถาปัตยกรรมล้านนา สถาปั​ัตยกรรมล้​้านนา สถาปั​ัตตยกรรมล้​้ สถาปั​ั ยกรรมล้​้ านนา านนาสะท้​้ ล้​้วนสะท้​้ออนคติ​ิ นคติ​ิททางความเชื่​่� างความเชื่​่� อทางพุ​ุ อทางพุ​ุ ทธศาสนา ทธศาสนา รวมทั้​้�งความเชื่​่� รวมทั้​้�งอความเชื่​่� ดั้​้�งเดิ​ิมของชาวพื้​้� อดั้​้�งเดิ​ิมนของชาวพื้​้� เมื​ืองในการนนั​ับถื​ื เมื​ือองในการนั​ับถื​ื ผี​ีบรรพบุ​ุรุ​ุษที่​่�ล่อ่วผี​ีงลั​ับและสิ่​่� บรรพบุ​ุรุงศั​ักดิ์​์� ุษที่​่�ล่สิ่วิทงลั​ับและสิ่​่� ธิ์​์�ที่​่�เอื้​้�อต่​่อการเคารพต่​่ งศั​ักดิ์​์�สิ​ิทธิ์​์อ� ที่​่�ธรรมชาติ​ิ เอื้​้อ� ต่​่อการเคารพต่​่ และการอยู่​่�ร่​่ ของชาวล้​้ านนาในระดั​ับมากน้​้ อย และวิ​ิธีกี ารแสดงออกต่​่ างกั​ันไปในรายละเอี​ียด ในระยะแรกได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพล และการอยู่​่�ร่​่อวธรรมชาติ​ิ มกั​ับธรรมชาติ​ิ ของชาวล้​้วามกั​ับธรรมชาติ​ิ นนา ในระดั​ับมากน้​้ อยและวิ​ิ ธี​ีการแสดงออกต่​่างกั​ันไปในรายละเอี​ี ยด จากหริ​ิภุ​ุญไชยรวมไปถึ​ึงสุ​ุโขทั​ัย ซึ่​่�งเป็​็นมิ​ิตรประเทศทางด้​้านใต้​้ และพุ​ุกามที่​่�เป็​็นเมื​ืองขึ้​้�นทางด้​้านตะวั​ันตก เมื​ืองที่​่�เป็​็นต้​้นกำำ�เนิ​ิดศิ​ิลปะและสถาปั​ัตยกรรม แบบไตยวนในสมั​ัยอาณาจั​ักรล้​้ ก่​่ เวี​ียหริ​ิงกุ​ุภุ​ุญมกาม เชี​ียคงใหม่​่ ยงแสนสุ​ุโขทั​ัย สกุ​ุลช่​่ซึ่​่�งาเป็​็ งศิ​ินลมิ​ิปะสำำ ญของล้​้านนา ได้​้แก่​่พุ​ุกสกุ​ุ สกุ​ุาลนตะวั​ันตก ช่​่างเชี​ียงแสน สถาปั​ัตยกรรมล้​้านนาในระยะแรกได้​้านนา รั​ับอิ​ิทได้​้ ตรปร�คั​ัะเทศทางด้​้ ธิ​ิพแลจาก ไชย ในยุ​ุ ก่​่อนหน้​้และเชี​ี า รวมไปถึ​ึง นใต้​้ และ าม ลที่​่�ช่​่เป็​็างเชี​ี นเมื​ืยองใหม่​่ งขึ้​้�นทางด้​้ เมื​ือง ลช่​่างพะเยา และสกุ​ุลช่​่างน่​่าน ที่​่�สกุ​ุเป็​็ลนช่​่ต้​้านงลำำ ตยกรรมแบบไตยวนในสมั​ัยอาณาจั​ักรล้​้ กำำ��ป เนิ​ิาง ดศิ​ิลสกุ​ุ ปะและสถาปั​ั านนา ได้​้แก่​่ เวี​ียงกุ​ุมกาม เชี​ียงใหม่​่ และ เชี​ียงแสน สกุ​ุลช่​่างศิ​ิลปะสำำ�คั​ัญของล้​้านนา ได้​้แก่​่ สกุ​ุลช่​่างเชี​ียงใหม่​่

สกุ​ุลช่​่างเชี​ียงแสน สกุ​ุลช่​่างลำำ�ปาง สกุ​ุลช่​่างพะเยา และสกุ​ุลช่​่างน่​่าน . สถาปั​ั านเรื​ือนที่​่� อยู่​่�ออาศั​ั สถาปั​ัตตยกรรมบ้​้ ยกรรมบ้​้ านเรื​ือนที่​่� ยู่​่�อยาศั​ัย านนานทที่​่�งั้ รในพื น้ ที่ราบลุน้ำม่ �ำ� แม่ น�้ำ และบนเทื อกเขาง บ้​้บ้าานเรื นเรื​ืออนของชาวชนบทแต่ นชนบทแต่​่ละท้​้ลอะท้งถิ่​่�องถิ น น่ ในล้ ทั้​้�งในพื้​้� าบลุ่​่�มแม่​่ และบนเทื​ื อกเขาสู​ู สูเป็​็ง นเป็เรื​ืนอเรืนเครื่​่ อนเครื� อ่องผู​ู งผูกทีที่​่�่มมี​ีลี ลั​ั​ักกษณะพื้​้� ษณะพื้นถิ่นถิ่​่�เป็นนเป็​็เอกลั ก ษณ์ ต า ่ งจากภู ม ภ ิ าคอื น ่ ตามปั น เอกลั​ักษณ์​์ ต่​่ า งจากภู​ู มิ​ิ ภ าคอื่​่�จนจัๆย ทางภูมจอิ จั​ัยทางภู​ู ากาศ ภูมมิปร ิ อิ ากาศ ะเทศ รวมกั ความเชือ่ ถือที่สคบื วามเชื่​่� ทอดมาอถื​ืสร้อาที่​่�งขึ้นด้ วยวัสดุ ตามปั​ั ภู​ูมิปร ิ บประเพณี ะเทศ รวมกั​ับประเพณี​ี สืบื ทอดมา ทีสร้​้ห่ าได้ ง า ่ ย เช่ น ไม้ ไ ผ่ และใบไม้ แ ห้ ง รู ป แบบอาคาร การวางผ ง ั ตัวเรื อ น และผ ง ั ชุ ม ชน มี า งขึ้​้� น ด้​้ ว ยวั​ัสดุ​ุ ที่​่� ห าได้​้ ง่​่ า ย เช่​่ น ไม้​้ ไ ผ่​่ แ ละใบไม้​้ แ ห้​้ ง รู​ู ป แบบอาคาร

การวางผั​ังตั​ัวเรื​ือนและผั​ังชุ​ุมชน มี​ีความคล้​้ายคลึ​ึงกั​ัน ส่​่วนเรื​ือนของคหบดี​ีในเมื​ือง สถาปั​ั ตยกรรมของกษั​ั ตริ​ิย์อ์แนกาแล ละเชื้​้�อพระวงศ์​์ ทั้​้�งรู​ูปแบบเรื​ื อนไม้​้จริ​ิงและเรื​ื มี​ีแบบแผนการสร้​้างตามประเพณี​ีนิ​ิยม ปะและสถาปั ตยกรรมล้านนาช นั้ สูง อยูภ่ าายใต้ ของการอุ ปถมั ภ์ของกษัตริ ย์ เชือ้ พระวงศ์ ะณี​ีตบรรจงและเคร่​่ งครั​ัดมากกว่​่ บ้​้านเรื​ื อนในชนบททั่​่� ไม้​้ ที่​่�ศิลปร วไป และมั​ักใช้​้ ผูเนื้​้�้มอีอดี​ี�ำนาจสู ง สุ ด ทางการเมื อ ง และกระจายไปสู ่ ช นช ั้ น ทหารในภายหล ั ง จ ึ ง มี อ ัตล ั ก ษณ์ เช่​่นไม้​้สั​ักเป็​็นวั​ัสดุ​ุหลั​ัก แบบประเพณีนิยม ที่สร้างอย่างวิจิตรบรรจงให้สวยงามเป็นพิเศษ แต่อาคารโบราณใน สมัยอาณาจั กรล้านนาไม่คงทนอยู จุบัน อเพราะใช้ ไม้เป็นวัสดุก่อสร้างหลัก หรือถูก สถาปั​ั ตยกรรมของกษั​ั ตริ่ถย์ิ ึงปั์แจละเชื้​้� พระวงศ์​์

ศิ​ิลปะและสถาปั​ัตยกรรมล้​้านนาชั้​้�นสู​ูงอยู่​่�ภายใต้​้ของการอุ​ุปถั​ัมภ์​์ของกษั​ัตริ​ิย์​์ สถาปั​ั ตยกรรมทางพุ​ุ เชื้​้�อพระวงศ์​์ ผู้​้�มี​ีอำ�ำ นาจสู​ูทงธศาสนา สุ​ุดทางการเมื​ือง และกระจายไปสู่​่�ชนชั้​้�นทหารในภาย อาคารทางพระพุ ทธศาสนาของล้ านนานิ​ิยได้มที่​่� แก่สร้วิห้างอย่​่ าร และอุ บสถ มีความคล้ ายคลึงกันบ หลั​ัง จึ​ึงมี​ีอั​ัตลั​ักษณ์​์ แบบประเพณี​ี างวิ​ิจิโิตร บรรจงให้​้ สวยงามเป็​็ หอค�ำ (ต�ำหนั ก ) และ โรงค�ำ (ท้ อ งพระโรง) ในพระราชวัง นอกจากนี ย ้ ง ั มี แ บบแผนของ พิ​ิเศษ แต่​่อาคารโบราณในสมั​ัยอาณาจั​ักรล้​้านนาไม่​่คงทนอยู่​่�ถึ​ึงปั​ัจจุ​ุบั​ัน เพราะ อาคารประเภทอื เช่น หอธรรม บพระไตรปิ วนพระ ใช้​้ ไม้​้เป็​็นวั​ัสดุ​ุก่น่ ่อในวัด สร้​้างหลั​ัก หรื​ือถู​ูก(หอเก็ รื้​้�อถอนไปแล้​้ ว ฎมี​ีก)อยู่​่�และศาลาบาตร เพี​ียงตำำ�หนั​ักที่​่�ส่ปร ะทั​ับ ธาตุ เ จดี ย ์ ส ม ั ย อาณาจั ก รล้ า นนา ในระยะแรกได้ รั บอิ ท ธิ พ ลจากรู ป แบบเจดี ย ์ ส มั ย อาณา ของเจ้​้าหลวงแห่​่งแคว้​้นล้​้านนาในสมั​ัยหลั​ัง ซึ่​่ง� ได้​้ถูกู ดั​ัดแปลงไปเป็​็นวิ​ิหารของวั​ัด หรื​ือจำำ�ลองสร้​้างขึ้​้น� ใหม่​่เท่​่านั้​้น� ส่​่วนคุ้​้�มเจ้​้าในยุ​ุคหลั​ัง นิ​ิยมสร้​้างตามอย่​่างรู​ูปแบบ ลั​ักษณะเด่​่ นของสถาปั​ัตยกรรมล้​้านนา สถาปั​ั ตยกรรมตะวั​ันตก อาคารส�ำคัญในพระราชวัง เช่น หอค�ำ และอาคารทางศาสนา เช่น วิหาร อุโบสถ มี แบบแผนของระบบโครงสร้ างหลังคาจั่วแบบ สถาปั​ั ตยกรรมทางพระพุ​ุ ทธศาสนา“ม้าต่างไหม” ที่สัมพันธ์กับการจัดวางผัง พือาคารทางพระพุ​ุ น้ และระบบเสาเพืทอ่ ธศาสนาของล้​้ ลดหลนั่ ระดับหลั งคา ได้​้ และเพิ มในผงั อาคาร เกิดเป็นาอาคาร านนา แก่​่ มวิ​ิ่ หมุารและอุ​ุ โบสถท�ำให้ มี​ีความคล้​้ ยคลึ​ึง

กั​ับหอคำำ� (ตำำ�หนั​ัก) และโรงคำำ� (ท้​้องพระโรง) ในพระราชวั​ัง นอกจากนี้​้� ยั​ังมี​ี อิ​ิทธิ​ิพลจากรู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมต่​่ แบบแผนของอาคารประเภทอื่​่ น� ในวั​ัด เช่​่านงชาติ​ิ หอธรรม (หอเก็​็บพระไตรปิ​ิฎก) และ ในช่​่ ว งพุ​ุ ท ธศตวรรษที่​่� ๒๒-๒๔ / คริ​ิ สต์ ศ ์ ตวรรษที่​่� ลปะและสถาปั​ัตรั​ัยกรรมล้​้ ศาลาบาตร ส่​่วนพระธาตุ​ุเจดี​ีย์สมั​ั ์ ยอาณาจั​ักรล้​้๑๖-๑๘ านนาศิ​ิในระยะแรกได้​้ บอิ​ิทธิ​ิพาลน นาได้​้รั​ัปบอิ​ิ ทธิ​ิพลจากสถาปั​ั ตยกรรมตะวั​ันตก ผ่​่านเข้​้พุ​ุากมาโดยชาวพม่​่ จากรู​ู แบบเจดี​ี ย์​์สมั​ัยอาณาจั​ักรหริ​ิ ภุ​ุญไชย าม สุ​ุโขทั​ัย าและอั​ังกฤษ ตลอดจนอิ​ินตลอด เดี​ีย จนศิ​ิ ล ปะจี​ี น ที่​่� ม ากั​ับสิ​ิ น ค้​้ า เครื่​่ � อ งถ้​้ ว ย รู​ู ป แบบสถาปั​ั ต ยกรรมตะวั​ันตกที่​่� มี อิ ี ท ิ ธิ​ิ พ ลในยุ​ุ และลั​ังกา จนกระทั่​่�งพั​ัฒนาเป็​็นแบบอย่​่างล้​้านนาในช่​่วงยุ​ุคทอง และมี​ีการผสมค นั้​้�น เช่​่นปแบบอื่​่� รู​ูปแบบอาณานิ​ิ คม (Colonial บ้​้านขนมปั​ั งขิ​ิงของรู​ูปแบบวิ​ิคตอเรี​ียน ผสานรู​ู นๆ ในสมั​ัยหลั​ัง โดยมี​ีทั้style) ง�้ รู​ูปแบบเจดี​ี ย์ท์ รงปราสาทและทรงระฆั​ัง (Victorian Gingerbread House) รู​ู ป แบบนี​ี โ อคลาสสิ​ิ ค (Neoclassicism) และรู​ูปแบบ ที่​่�มี​ีพั​ัฒนาการอย่​่างชั​ัดเจนในช่​่วงเวลาต่​่างๆ

สมั​ัยใหม่​่ (Modern style) ซึ่​่ง� ได้​้แพร่​่เข้​้ามาสู่​่�เมื​ืองเชี​ียงใหม่​่และหั​ัวเมื​ืองต่​่างๆ ทั้​้ง� ที่​่�สร้า้ ง โดยชาวล้​้านนาเอง และสร้​้างโดยชาวต่​่างชาติ​ิที่​่เ� ข้​้ามาอยู่​่�อาศั​ัย ดิ​ินแดนล้​้านนาจึ​ึงมี​ีสภาพ ภู​ูมิ​ิทั​ัศน์​์ วั​ัฒนธรรม และชุ​ุมชนเมื​ือง เปลี่​่�ยนไปตามอย่​่างตะวั​ันตกมากขึ้​้น� พระตำำ�หนั​ัก

ลั​ั​ั�กษณะเด่​่นของสถาปั​ัตยกรรมล้​้านนา

ความคล้ ยคลึ งกัน ส่วนบ้านเรืเช่​่อนนของคหบดี ในเมือง ทั้งรูปแบบ เรือเช่​่นไม้ อน อาคารสำำา�คั​ั ญในพระราชวั​ัง หอคำำ� และอาคารทางศาสนา น วิ​ิจหริงารและเรื อุ​ุโบสถ กาแล มี แ บบแผนการสร้ า งตามประเพณี น ย ิ ม ที ่ปร ะณี ต บรรจงและเคร่ ง ครัดมากกว่ า บ้ าน มี​ีแบบแผนของระบบโครงสร้​้างหลั​ังคาจั่​่�วแบบ “ม้​้าต่​่างไหม” (ม้​้าตั่​่�งไหม) เรื และมักใช้ไนม้และระบบเสาเพื่​่� เนื้อดีเช่นไม้สักเป็อนลดหลั่​่� วัสดุหลันกระดั​ับหลั​ังคา และเพิ่​่�ม ที่​่�สั​ัอนในชนบททั่วไป มพั​ันธ์​์กั​ับการจั​ัดวางผั​ังพื้​้�

มุ​ุมในผั​ังอาคาร ทำำ�ให้​้เกิ​ิดเป็​็นอาคารทรงพื้​้�นเมื​ืองล้​้านนาที่​่�เป็​็นเอกลั​ักษณ์​์ เช่​่น เดี​ียวกั​ับเจดี​ีย์ห์ รื​ือที่​่�ชาวล้​้านนาเรี​ียกว่​่า “ธาตุ​ุ” หรื​ือ “พระธาตุ​ุ” มี​ีการพั​ัฒนาสู​ูงสุ​ุด ในยุ​ุคทองเป็​็นเจดี​ีย์ท์ รงพื้​้�นเมื​ืองล้​้านนา

รื้อถอนไปแล้ว มีอยู่เพียงต�ำหนัก ที่ประทับของเจ้าหลวงแห่งแคว้นล้านนาในสมัยหลัง กู ดัดแปลงไปเป็ นวิหารของวัดหรื อจ�ำลองสร้าางขึ้นใหม่ อิ​ิซึ่งได้ ทธิ​ิถพลจ ากรู​ูปแบบสถาปั​ั ตยกรรมต่​่ งชาติ​ิ เท่านั้น ส่วนคุม้ เจ้าในยุคหลัง นิยมสร้ างรูปแบบสถาปั ตยกรรมตะวันตก ในช่​่ วงพุ​ุางตามอย่ ทธศตวรรษที่​่� ๒๒ - ๒๔ ศิ​ิลปะและสถาปั​ัตยกรรมล้​้านนาได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพล

จากสถาปั​ัตยกรรมตะวั​ันตก ผ่​่านเข้​้ามาโดยชาวพม่​่าและอั​ังกฤษ ตลอดจน ศิ​ิลปะจี​ีน ที่​่�มากั​ับสิ​ินค้​้าเครื่​่อ� งถ้​้วย รู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมตะวั​ันตกที่​่�มีอิี ทิ ธิ​ิพล ในยุ​ุคนั้​้�น เช่​่น รู​ูปแบบอาณานิ​ิคม บ้​้านขนมปั​ังขิ​ิงรู​ูปแบบวิ​ิกตอเรี​ียน รู​ูปแบบ รหริภญ ุ ไชย พุกาม สุโขทัย ตลอดจนอิ และลั กา จนกระท นแบบอย่อาง นี​ีจักโอคลาสสิ​ิ กและรู​ู ปแบบสมั​ัยใหม่​่ ซึ่​่�งนได้​้เดีแยพร่​่ เข้​้างมาสู่​่� เมื​ืองเชี​ีงั่ ยพัฒนาเป็ งใหม่​่และหั​ัวเมื​ื ล้ต่​่านนาในช่ ว งยุ ค ทอง และมี ก ารผสมผสานรู ป แบบอื ่ น ๆ ในสมั ย หลั ง โดยมี แบบ งๆ ทั้​้ง� ที่​่�สร้า้ งโดยชาวล้​้านนาและสร้​้างโดยชาวต่​่างชาติ​ิที่​่เ� ข้​้ามาอยู่​่�อาศั​ัยทั้งดิ​ิรูนปแดน ย์ทรงปราสาทและทรงระฆัง ที่มีพัฒนาการของรู ปแบบอย่ ดเจนในช่วางเวลาต่ งๆ านนาจึ​ึงมี​ี มชนเมื​ื องเปลี่​่�ายงชันไปตามอย่​่ งตะวั​ันาตก ล้​้เจดี สภาพภู​ูมิทั​ัิ ศน์​์ วั​ัฒนธรรมและชุ​ุ มากขึ้​้น� พระตำำ�หนั​ัก เรื​ือนคหบดี​ี เรื​ือนชาวบ้​้านทั่​่�วไป และอาคารสาธารณะต่​่างๆ ที่​่�สร้า้ งขึ้​้น� ใหม่​่ จนกระทั่​่�งเข้​้าสู่​่�ช่​่วงพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๕ แนวทางของการใช้​้รูปู แบบ สถาปั​ัตยกรรมสมั​ัยใหม่​่อย่​่างแพร่​่หลาย รวมไปถึ​ึงการหวนกลั​ับไปประยุ​ุกต์​์ใช้​้ ทรงพื องล้านนาทีต่เป็ยกรรมล้​้ นเอกลักษณ์ เช่นเดียวกัตบในลั​ักษณะต่​่ เจดีย์ หรือทีา่ชงๆาวล้านนานิยมเรียกว่า องค์​์ปร้นเมื ะกอบสถาปั​ั านนาจากอดี​ี “ธาตุ” “พระธาตุ” ที่มีการพัฒนารูปแบบสูงสุดในยุคทองเป็นเจดีย์ทรงพื้นเมืองล้านนา

ของเจ้​้าผู้​้�ครองนครและเชื้​้อ� พระวงศ์​์ในล้​้านนา เรื​ือนคหบดี​ี เรื​ือนชาวบ้​้านทั่​่�วไป และอาคาร สาธารณะต่​่างๆ ที่​่�สร้​้างขึ้​้�นใหม่​่ จนกระทั่​่�งเข้​้าสู่​่�ช่​่วงพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๕ / คริ​ิสต์​์ศตวรรษ ที่​่� ๑๙ แนวทางของการใช้​้รูปู แบบสถาปั​ัตยกรรมสมั​ัยใหม่​่ (Modern Architecture) อย่​่าง แพร่​่หลาย รวมไปถึ​ึงการหวนกลั​ับไปประยุ​ุกต์​์ใช้​้องค์​์ประกอบสถาปั​ัตยกรรมล้​้านนาจาก อดี​ีตในลั​ักษณะต่​่างๆ ily members, houses of wealthy and common people, and newly-built public buildings. In the beginning of the ๑๙th century, modern architecture had become popular. Certain designs and details from traditional Lanna architecture also became popular during this period.

55

วัดพระธาตุดอยสุเทพ สร้างขึ้นเมื่อปี พ.ศ. ๑๙๒๙ ตั้งอยู่บนดอยสุเทพ ใกล้เมืองเชียงใหม่ เป็นทีประดิษฐานพระบรมสารีรกิ ธาตุ อีกส่วนหนึ่งที่พระสุมนเถระได้อัญเชิญมาจากสุโขทัย ซึ่งพญากือนาแห่งล้านนาทรงเก็บรักษาไว้ระยะหนึ่ง ก่อนที่จะอัญเชิญมาประดิษฐานไว้ในเจดีย์พระธาตุ ดอยสุเทพ ที่สร้างขึ้นในปี พ.ศ. ๑๙๒๗ และได้สร้าง วัดและวิหารในปี พ.ศ. ๒๐๘๑ จากนั้นภายหลัง ประมาณ ๒๐ ปีต่อมา จึงสร้างบันไดนาคขึ้นสู่วัด

62

สถาปั​ัตยกรรมในเขตพุ​ุทธาวาส พระธาตุเจดีย์ หรือ เจดีย์ เป็นสิ่งก่อสร้างส�ำหรับบรรจุอัฐิธาตุ โดยเฉพาะ การประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้า เป็นศูนย์กลางของเขต พุทธาวาส โดยเฉพาะในวัดหลวง ส่วนในวัดราษฎร์บางวัดอาจไม่มีก็ได้ เจดีย์ ล้านนาในอดีตมีรูปแบบที่เป็นเอกลักษณ์อย่างเด่นชัด จะแยกไปกล่าวถึง ในบทถัดไป

พุทธเจดีย์ ยอด

พระธาตุ​ุเจดี​ีย์​์ ในศาสนาพุ​ุทธ เป็​็นสถาปั​ัตยกรรมประเภทหนึ่​่�งที่​่�แสดงถึ​ึง เอกลั​ักษณ์​์ของล้​้านนาในอดี​ีตอย่​่างเด่​่นชั​ัดและยั​ังหลงเหลื​ือสื​ืบทอดมาให้​้เห็​็น ถึ​ึงปั​ัจจุ​ุบั​ัน รู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมและแนวความคิ​ิดในการสร้​้างพระธาตุ​ุเจดี​ีย์​์ ในภู​ูมิ​ิภาคเอเชี​ียอาคเนย์​์ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากประเทศอิ​ินเดี​ีย ที่​่�มี​ีการสร้​้างสถู​ูป เป็​็นถาวรวั​ัตถุ​ุสำำ�หรั​ับเก็​็บอั​ัฐิ​ิและระลึ​ึกถึ​ึงบุ​ุคคลสำำ�คั​ัญที่​่�ได้​้ล่ว่ งลั​ับมาตั้​้ง� แต่​่สมั​ัย ก่​่อนพุ​ุทธกาล องค์ประกอบของเจดีย์ แบ่​่งเป็​็น ๓ ส่​่วนหลั​ัก จากส่​่วน “ฐาน” ที่​่�แผ่​่กว้​้างซ้​้อนชั้​้น� รั​ับส่​่วน “เรื​ือนธาตุ​ุ” ขึ้​้น� ไปจนถึ​ึงส่​่วน “ยอด” ที่​่�ค่อ่ ยๆ เรี​ียวแหลม โดยแต่​่ละส่​่วนมี​ีผั​ังเป็​็นรู​ูปเรขาคณิ​ิต ที่​่�สมดุ​ุล ได้​้แก่​่ รู​ูปวงกลม รู​ูปสี่​่�เหลี่​่�ยมจั​ัตุ​ุรั​ัส และรู​ูปหลายเหลี่​่�ยมต่​่างๆ เรื​ือนธาตุ​ุ อยู่​่�ช่​่วงกลางของเจดี​ีย์​์ เป็​็นส่​่วนสำำ�คั​ัญที่​่�มี​ีรู​ูปทรงองค์​์ประกอบหลั​ัก ในการกำำ�หนดรู​ูปแบบขององค์​์เจดี​ีย์​์ เช่​่น ทรงปราสาทที่​่�มี​ีซุ้​้�มประดิ​ิษฐาน พระพุ​ุทธรู​ูปในแต่​่ละด้​้าน ทรงระฆั​ังที่​่�มีรูี ปู ทรงคล้​้ายระฆั​ังคว่ำำ�� หรื​ือรู​ูปทรงอื่​่�นๆ ส่​่วนที่​่�มี​ีผั​ังเป็​็นรู​ูปสี่​่�เหลี่​่�ยมจั​ัตุ​ุรั​ัส อาจมี​ีการเพิ่​่�มรายละเอี​ียดเหลี่​่�ยมมุ​ุม เช่​่น แบบ “ยกเก็​็จ” คื​ือเพิ่​่�มมุ​ุมโดยยื่​่�นขอบหน้​้าแต่​่ละด้​้านลดหลั่​่�นออกมาเป็​็นชั้​้�นๆ หรื​ือ แบบ “ย่​่อเก็​็จ” คื​ือ การย่​่อบริ​ิเวณมุ​ุมฉากของผั​ังสี่​่�เหลี่​่�ยมให้​้ลดหลั่​่�นเข้​้าไป เป็​็นมุ​ุมฉากย่​่อยหลายๆ มุ​ุม ส่​่วนการเปลี่​่�ยนรู​ูปผั​ังไปเป็​็นรู​ูปอื่​่น� ในแต่​่ละชั้​้�นที่​่� ซ้​้อนทั​ับขึ้​้�นไป เช่​่นเปลี่​่�ยนจากผั​ังรู​ูปสี่​่�เหลี่​่�ยมจั​ัตุ​ุรั​ัสไปเป็​็นรู​ูปแปดเหลี่​่�ยมและ รู​ูปวงกลม ตามลำำ�ดั​ับ เรี​ียกว่​่า “การปรั​ับมุ​ุม”

เรือนธาตุ

ฐาน

70

“พระธาตุเจดีย์” ในศาสนาพุทธหมายถึงสิ่งก่อสร้างสำ�หรับ ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้าหรือบรรจุอัฐิ ของบุคคลสำ�คัญทีเ่ คารพนับถือ พระธาตุเจดียท์ บ่ี รรจุพระบรม สารีริกธาตุนิยมเรียกว่า “พระบรมธาตุ” หรือ “พระธาตุ” ส่วนคำ�ว่า “เจติยะ” ใช้ในตำ�นานหรือจารึกโบราณของล้านนา มาจากคำ�วา่ “เจติย” ในภาษาบาลีและ “ไจตฺย” ในภาษาสันสกฤต แปลว่า สิ่งของ สถานที่ หรือบุคคลที่เคารพนับถือ ภาษาไทย โดยทั่วไปใช้ค�ว ำ า่ “เจดีย”์ และยังมีค�ำ เรียกแบบง่ายๆ โดยทั่วไป ว่า “ธาตุ” ส่วนคำ�ว่า “กู่” เป็นคำ�เรียกเจดีย์ ในภาษาท้องถิ่น ภาคเหนือและภาคอีสาน

การสร้างพุทธเจดีย์ ในดินแดนล้านนา ในดินแดนล้านนาโบราณ มีการสร้างเจดีย์ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุของพระพุทธเจ้ามาตั้งแต่ สมยั อาณาจกั รโยนก - หิรัญนครเงินยาง มีการสร้างพระธาตุเจดียอ์ ยูบ่ นดอยทีอ่ ยูน่ อกเมือง ตั้งแต่สมัย เมืองนาคพันธ์ุสิงหนุวัติ (โยนกนคร) แต่ปัจจุบันเหลือองค์เจดีย์เดิมที่สร้างสมัยนั้นน้อยมาก เนื่องจาก มีสภาพปรักหักพังไปตามกาลเวลากลายเป็นโบราณสถาน และบางแห่งถูกสร้างเจดีย์ใหม่ครอบทับ ส่วนพระธาตุเจดีย์ท่สร ี ้างขึ้นในสมัยเวียงปรึกษาและเมืองหิรัญนครเงินยาง ยังเหลือเป็นโบราณสถาน บางแห่งในจังหวัดเชียงราย และเจดีย์พระบรมธาตุดอยตุงที่พญามังรายสร้างไว้ ภายหลังได้ถูกสร้าง องค์ใหม่ครอบทับไปแล้วเช่นเดียวกัน เจดีย์ท่สร ี ้างในสมัยอาณาจักรหริภุญไชย เป็นรูปแบบเจดีย์ทรงปราสาท ที่มีอิทธิพลต่อรูปแบบเจดีย์ ในสมัยอาณาจักรล้านนาตอนต้น มีการสร้างพระธาตุเจดีย์อยู่ภายในเมือง และสร้างวัดขึ้นบริเวณที่มี พระธาตุเจดีย์ แต่พระธาตุเจดียส์ ่วนใหญ่ถูกสร้างองค์ใหม่ครอบทับในสมัยอาณาจักรล้านนาเป็นต้นมา มีเจดียส์ �ำ คัญ ๓ รูปแบบ ในจังหวัดลำ�พนู ทีย่ งั คงรูปแบบเดิมโดยไม่ถกู สร้างครอบทบั ใหม่ที่สรา้ งในช่วง ที่อาณาจักรหริภุญไชยเจริญรุ่งเรืองสูงสุด (พุทธศตวรรษที่ ๑๖ - ๑๘) และเป็นต้นแบบสำ�คัญให้แก่ การสร้างเจดีย์ในสมัยล้านนาตอนต้น รูปแบบเจดีย์ในสมัยอาณาจักรล้านนาตอนต้น ได้รับการพัฒนา อย่างต่อเนื่องจากต้นแบบหลัก คือ รูปแบบเจดีย์ทรงปราสาทในสมัยอาณาจักรหริภุญไชย ผสมผสาน กับอิทธิพลทางศิลปะจากภูมิภาคใกล้เคียง เช่น พุกามและสุโขทัย ช่วงยุคทองของอาณาจักรล้านนา มีการสร้างวัดและพระธาตุเจดียเ์ ป็นจำ�นวนมาก รวมทั้งบูรณปฏสัิ งขรณ์ ศาสนสถานที่สรา้ งในยุคก่อนหน้าหลายแห่ง ทั้งในเมืองเชียงราย ลำ�พนู และลำ�ปาง รูปแบบเจดีย์ได้รับ การพัฒนาปรับปรุงสัดส่วนองค์ประกอบต่างๆ ถึงขีดสุด จนเป็นแบบอย่างเจดีย์พื้นเมืองของล้านนา ทีม่ เี อกลักษณ์เฉพาะถิน่ อย่างชดั เจน โดยมีทงั้ เจดียท์ รงปราสาทที่มีความเชื่อมโยงกับรูปแบบเจดีย์ทรง ปราสาทของล้านนาตอนต้น และเจดีย์ทรงระฆัง อีก ๒ รูปแบบ คือ รูปแบบที่มีองค์ประกอบเชื่อมโยง กบั เจดียท์ รงระฆังแบบพุกามและเจดีย์ ทรงระฆังแบบสุโขทยั เมือ่ ขยายขอบเขตอาณาจกั รกว้างขวางออก ก็ได้แผ่อิทธิพลรูปแบบสถาปัตยกรรมไปยังเมืองต่างๆ ของล้านนา รวมถึงอาณาจักรล้านช้าง ช่วงปลายยุคทองยังมีการพัฒนารูปแบบเจดีย์อีกรูปแบบหนึ่ง คือ เจดีย์ปล่อง ซึ่งมีลักษณะคล้ายเจดีย์ ทรงปราสาทที่มีเรือนธาตุซ้อนชั้นลดหลั่นขึ้นไปแบบหริภุญไชย แต่ละชั้นมีซุ้มประดิษฐานพระพุทธรูป โดยรอบ แต่อยู่ในผังวงกลม ดูคล้ายรูปแบบสถูปเจดีย์จีนที่เรียกว่า “ถะ”

วัดเชียงมั่น จังหวัดเชียงใหม่

ช่วงหลังยุคทอง เจดีย์องค์เดิมจำ�นวนหนึ่งได้รับการบูรณะหลายครั้ง ทั้งการก่อสร้างครอบทับ หรือปัน้ คิ้วบัวตกแต่งเพิม่ เติม ทำ�ให้มรี ปู แบบทีเ่ ปลีย่ นไปตามยุคสมัย เช่น ในช่วงปลายสมัยทีอ่ าณาจักร ล้านนาตกเป็นประเทศราชของพม่า รูปแบบเจดีย์พื้นเมืองมิได้พัฒนาเพิ่มขึ้น มีเพียงการปรับสัดส่วน ขององค์เจดีย์ และการบูรณะปรับเปลี่ยนลวดลายประดับบางส่วน เป็นต้น ต่อมาในช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ ๒๕ เป็นยุคของการฟื้นฟูรปู แบบพืน้ เมืองล้านนา เจดียท์ ม่ี กี ารบูรณะรวมทั้งเจดีย์ ที่สร้างใหม่ ส่วนใหญ่เป็นรูปแบบเจดีย์ทรงระฆังที่อาศัยเค้าโครงจากแบบอย่างเจดีย์พื้นเมืองล้านนา ในยุคทอง แต่ยืดสัดส่วนของฐานให้สูงขึ้น และก่อสร้างด้วยคอนกรีตเสริมเหล็ก ประมาณกลางพุทธศตวรรษที่ ๒๖ เป็นต้นมา มีการเพิ่มพื้นที่ใช้สอยผสมสานเข้าไปภายในองค์เจดีย์ เช่น วิหาร หรือพิพธิ ภัณฑ์ ทำ�ให้เจดียม์ ขี นาดใหญ่ขึ้น มีทงั้ รูปแบบที่รักษาแบบอย่างของเจดียท์ รงระฆัง หรือทรงปราสาทล้านนาในอดีต และรูปแบบประยุกต์ทล่ี ดรายละเอียดรูปทรงองค์ประกอบมาเป็นรูปทรง เรขาคณิตที่เรียบง่าย

71

เจดีย์ทรงปราสาท สมัยหริภุญไชย

สุวรรณจังโกฏิเจดีย์ วัดจามเทวี จังหวัดลำ�พูน

เจดีย์กู่คำ� วัดเจดีย์เหลี่ยม จังหวัดเชียงใหม่

รัตนเจดีย์ วัดจามเทวี จังหวัดลำ�พูน

เจดีย์แปดเหลี่ยม วัดอินทขีลสะดือเมือง จังหวัดเชียงใหม่

เจดีย์ทรงระฆัง

สมัยล้านนายุคทอง แบบที่ ๑ ที่มีลักษณะเชื่อมโยงกับเจดีย์แบบพุกาม

เจดีย์วัดอุโมงค์ วัดอุโมงค์สวนพุทธธรรม จังหวัดเชียงใหม่

เจดีย์วัดสวนดอก จังหวัดเชียงใหม่

เจดีย์เชียงยืน วัดพระธาตุหริภุญชัย จังหวัดลำ�พูน

เจดีย์วัดป่าสัก จังหวัดเชียงราย

เจดียส์ มัยอาณาจักรหริภญ ุ ไชยในยุคทีเ่ จริญสูงสุด (พุทธศตวรรษที่ ๑๖ - ๑๘) เป็นแบบอย่างให้กบั เจดียล์ า้ นนาตอนต้น ลักษณะเจดีย์ ทรงปราสาท ผังของส่วนฐานและเรือนธาตุมที งั้ แบบสีเ่ หลีย่ มจัตุรัส และแปดเหลี่ยม เน้นจุดเด่นที่ส่วนเรือนธาตุซ้อนชั้นที่แต่ละด้าน มี ซุม้ จระนำ� ประดิษฐานพระพุทธรูปปนู ปัน้ ในสมัยล้านนาตอนต้น มีการผสมผสานวัฒนธรรมท้องถิน่ เข้ากับพุทธศาสนา มีรปู แบบทีไ่ ด้ รับอิทธิพลจากอาณาจกั รหริภญ ุ ไชยเป็นหลกั และยงั ปรากฏอิทธิพล ศิลปะพุกามและสุโขทัยในบางส่วน เจดีย์ทรงปราสาทในยุคทอง ของอาณาจักรล้านนา มีความแตกต่างจากยุคล้านนาตอนต้น คือ ส่วนเรือนธาตุในผังสีเ่ หลีย่ มจัตุรัสเพิม่ มุม มีซมุ้ จระนำ�ประดิษฐาน พระพุทธรูป ๔ ด้าน ส่วนยอดมีลักษณะหลังคาเรือนธาตุซ้อนชั้น รับองค์ระฆัง มีลายปูนปัน้ แบบนูนสูง เว้นช่องไฟให้เห็นโครงลายชดั

เจดีย์กลม วัดอินทขีลสะดือเมือง จังหวัดเชียงใหม่ .

เจดียพร ์ ะบรมธาตุหริภุญไชย

วัดพระธาตุหริภุญชัย จังหวัดลำ�พูน

เจดียวั์ ดปันเสา จังหวัดเชียงใหม่ เจดียท์ รงระฆังล้านนายุคทองแบบที่ ๑ มีลกั ษณะเชือ่ มโยงกบั เจดีย์ ทรงระฆังแบบพุกาม (พุทธศตวรรษที่ ๑๖ - ๑๘) โดยผสมผสาน ทั้งแบบพม่าแท้และแบบที่ได้รับอิทธิพลจากลังกา ลักษณะสำ�คัญ คือ เจดีย์พุกามแบบพม่าแท้มีบัวซ้อนชั้นรับองค์ระฆังประดับลาย กลีบบัว คั่นด้วยชั้นท้องไม้เจาะช่องสี่เหลี่ยม องค์ระฆังมี รัดอก และมีบัวปากระฆัง ส่วนฐาน ประทักษิณ ในผังสี่เหลี่ยมจัตุรัส เพิ่มมุม ซึ่งมีบันไดขึ้นไปยังซุ้มประตู และประดับเจดีย์ขนาดเล็ก ประจำ�มุม (สถูปิกะ) ส่วนเจดีย์ที่ได้รับอิทธิพลจากลังกา มีชุด บัวลูกแก้ว ๓ ชั้นในผังกลม รับองค์ระฆังที่มีขนาดค่อนข้างใหญ่ มีบลั ลงั ก์สเี่ หลีย่ มจัตุรัส เจดียล์ า้ นนามีการผสมผสานองค์ประกอบ การทำ�ฐานบัวในฐานสี่เหลี่ยมจัตุรัสเพิ่มมุมและยืดทุกสัดส่วน ให้สูงเพรียว

เจดีย์ทรงระฆัง สมัยล้านนายุคทอง แบบที่ ๒ ที่มีลักษณะเชื่อมโยงกับเจดีย์แบบสุโขทัย

เจดียวั์ ดป่าแดงหลวง จังหวัดเชียงใหม่

เจดีย์พระธาตุลำ�ปางหลวง จังหวัดลำ�ปาง

เจดี​ีย์​์วั​ัดช้​้างค้ำำ�� จังหวัดน่าน เจดีย์ทรงระฆังล้านนาในยุคทองที่มีลักษณะเชื่อมโยงกับเจดีย์ ทรงระฆังแบบสุโขทัย ทีไ่ ด้รับอิทธิพลจากเจดียข์ องลังกาและอินเดีย เน้นองค์ระฆังขนาดใหญ่ มีบัวปากระฆังและมาลัยเถาแบบบัวถลา ซ้อนหลายชั้นรับองค์ระฆัง และเจดีย์บางองค์มีฐาน "ช้างล้อม" การพัฒนาการมาเป็นเจดีย์ล้านนารูปแบบนี้มีลักษณะสำ�คัญคือ สัดส่วนองค์ระฆังมีขนาดเล็กลง อยูบ่ นส่วนฐานทีผ่ ายกว้างออกและ ปรับมุมเป็นแปดเหลี่ยมในส่วนฐานบัวรับองค์ระฆัง ซึ่งคั่นระหว่าง ฐานสีเ่ หลีย่ มตอนล่างกบั องค์ระฆังและมาลยั เถาในผงั กลมตอนบน ส่วนฐานบัวและฐานเขียงตอนล่างอยูใ่ นผงั สีเ่ หลีย่ มจัตุรัสแบบเพิม่ มุม

เจดีย์ปล่อง สมัยล้านนาปลายยุคทอง ช่วงปลายยุคทอง รูปแบบเจดียม์ พัี ฒนาการ ขึ้นอีกรูปแบบหนึ่ง คือ เจดียป์ ล่อง ลกั ษณะ คล้ายเจดีย์ทรงปราสาทที่มีเรือนธาตุ ซ้อนชั้นลดหลั่นขึ้นไปแบบหริภุญไชย แต่ อ ยู่ ใ นผั ง วงกลม แต่ ล ะชั้ น มี ซุ้ ม ประดิษฐานพระพุทธรูปโดยรอบ

เจดีย์ปล่อง วัดร่ำ�เปิง จังหวัดเชียงใหม่

73

การจั​ัดพื้​้�นที่​่�ภายในวิ​ิหารและอุ​ุโบสถ วิ​ิหารและอุ​ุโบสถ มี​ีแผนผั​ังยาวตามแนวแกนทิ​ิศตะวั​ันออก - ตะวั​ันตก มี​ีที่​่�ประดิ​ิษฐานพระประธาน บริ​ิเวณช่​่วงเสาท้​้ายสุ​ุดของอาคาร โดยหั​ันพระพั​ักตร์​์ไปทางด้​้านหน้​้าประตู​ูทางเข้​้า ซึ่​่ง� เป็​็นทิ​ิศตะวั​ันออก ผนั​ังตรงกั​ับหน้​้าบั​ันด้​้านหลั​ังอาคารก่​่อทึ​ึบเพื่​่�อเป็​็นพื้​้�นหลั​ังพระพุ​ุทธรู​ูป และมั​ักตกแต่​่งด้​้วยลวดลาย เช่​่น การเขี​ียน “ลายคำำ�” เป็​็นรู​ูปต้​้นพระศรี​ีมหาโพธิ์​์�และลายประกอบอื่​่�นๆ พระพุ​ุทธรู​ูปประธาน มี​ีฐานรองรั​ับเรี​ียกว่​่า “ฐานชุ​ุกชี​ี” เป็​็นฐานก่​่ออิ​ิฐถื​ือปู​ูนลอยตั​ัว ประดั​ับลายปู​ูนปั้​้น� หรื​ือ ลายคำำ� ห่​่างจากผนั​ังด้​้านหลั​ังเล็​็กน้​้อย หรื​ือด้​้านหลั​ังชิ​ิดผนั​ัง โดยมี​ีฐานต่​่อเนื่​่�องทางด้​้านข้​้างทั้​้ง� สอง แนบขนาน ไปกั​ับผนั​ังด้​้านหลั​ังเพื่​่�อประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูปขนาบข้​้างเพิ่​่�มเติ​ิม ภายในอาคารอาจทำำ�ซุ้​้�มโขงครอบอี​ีกชั้​้�นหนึ่​่�งและประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูปไว้​้ภายในเป็​็นแบบคั​ันธกุ​ุฎี​ี ในวิ​ิหาร หรื​ือวิ​ิหารทรงปราสาทที่​่�มี​ีการเจาะผนั​ังด้​้านหลั​ังเป็​็นซุ้​้�มประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูปยื่​่�นเข้​้าไป ในปราสาทท้​้ายวิ​ิหาร อาคารตามยาวบางหลั​ังมี​ีพื้​้�นที่​่�กิ​ิจกรรมสองด้​้าน จึ​ึงมี​ีซุ้​้�มโขงช่​่วงกลางอาคาร ประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูปหั​ันออกไปสองด้​้าน เพื่​่�อแยกกิ​ิจกรรมออกจากกั​ัน เช่​่น อุ​ุโบสถสองสงฆ์​์ วั​ัดพระสิ​ิงห์​์ จั​ังหวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ ซึ่​่ง� ในอดี​ีตสร้า้ งไว้​้สำำ�หรั​ับแยกการประกอบพิ​ิธีสี งฆ์​์ระหว่​่างภิ​ิกษุ​ุกั​ับภิ​ิกษุ​ุณี​ี นอกจากนี้​้� ในวิ​ิหารทรงจั​ัตุ​ุรมุขมี ุ กี ารประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูปประธาน ๔ องค์​์ ไว้​้บริ​ิเวณจุ​ุดศู​ูนย์​์กลาง อาคาร โดยหั​ันพระพุ​ุ ท ธรู​ู ป ออกไปทั้​้� ง ๔ ทิ​ิ ศ ของตั​ัวโถง ประดั​ับด้​้ ว ยต้​้ น พระศรี​ี ม หาโพธิ์​์� แบบสามมิ​ิติ​ิไว้​้ตรงกลางหลั​ังพระประธานทั้​้�ง ๔ องค์​์ ทำำ�ให้​้โถงสามารถประกอบกิ​ิจกรรมได้​้พร้​้อมกั​ัน ทั้​้ง� ๔ ด้​้าน ตามรู​ูปแบบผั​ังอาคาร พื้​้�นที่​่�ว่า่ งด้​้านหน้​้าพระพุ​ุทธรู​ูปประธานนั​ับจากประตู​ูด้า้ นหน้​้าเข้​้าไป จะใช้​้สำำ�หรั​ับทำำ�กิ​ิจกรรม เช่​่น ในอุ​ุโบสถใช้​้เป็​็นที่​่�ประกอบพิ​ิธี​ีกรรมของสงฆ์​์ ส่​่วนในวิ​ิหารใช้​้เป็​็นที่​่� ประกอบกิ​ิจกรรมระหว่​่างพระสงฆ์​์และฆราวาส ภายในวิ​ิหารยั​ังมี​ี “อาสนะสงฆ์​์” สำำ�หรั​ับพระสงฆ์​์นั่​่ง� ประกอบพิ​ิธีบุี ญ ุ ต่​่างๆ เป็​็นแท่​่นตามยาวยกระดั​ับสู​ูงจากพื้​้�นไว้​้ชิดิ ผนั​ังด้​้านขวาของพระพุ​ุทธรู​ูปประธาน ส่​่วนฆราวาสนั่​่�งในระดั​ับพื้​้�นอาคาร เมื่​่�อมี​ีกิจิ กรรมการแสดงธรรม ฟั​ังธรรม จะมี​ีที่​่นั่​่� ง� พระสงฆ์​์สำ�ำ หรั​ับแสดงธรรมวางไว้​้ด้า้ นหนึ่​่ง� เรี​ียกว่​่า “ธรรมาสน์​์” ในบางวั​ัดจะออกแบบรู​ูปทรงคล้​้ายประสาทพระ มี​ีฐานสู​ูง เสาและหลั​ังคา แต่​่จะมี​ีอาสนะ ให้​้พระสงฆ์​์นั่​่�งแสดงธรรมได้​้ “ปราสาทพระ” คื​ือ ซุ้​้�มไม้​้ทรงสู​ูงมี​ีหลั​ังคายอดแหลม มี​ีคานหาม เช่​่นเดี​ียวกั​ับที่​่�วั​ัดทางภาคกลางเรี​ียกว่​่า “บุ​ุษบก” ตกแต่​่งลวดลายหรื​ือแกะสลั​ักไม้​้สวยงาม มี​ีเฉพาะในวั​ัดที่​่�มีพร ี ะพุ​ุทธรู​ูปสำำ�คั​ัญ ซึ่​่ง� จะอั​ัญเชิ​ิญ ออกแห่​่ในพิ​ิธี​ีสำำ�คั​ัญภายนอกเท่​่านั้​้�น เมื่​่�อไม่​่ได้​้ใช้​้งานจะเก็​็บรั​ักษาไว้​้ภายในวิ​ิหารด้​้านหน้​้าหรื​ือด้​้าน ข้​้างของแท่​่นประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูปประธาน อาจมี​ีพระพุ​ุทธรู​ูปเรี​ียงรายเพิ่​่�มเติ​ิม แต่​่ด้​้านหน้​้าสุ​ุดจะ มี​ีเครื่​่อ� งสั​ักการะ เรี​ียกว่​่า “สั​ัตตภั​ัณฑ์​์” สำำ�หรั​ับเป็​็นที่​่�จุ​ุดเที​ียนบู​ูชาพระรั​ัตนตรั​ัย ทำำ�ด้​้วยไม้​้แกะสลั​ัก สวยงาม เช่​่น จั​ัดลดหลั่​่�นระดั​ับเที​ียนในโครงรู​ูปสามเหลี่​่�ยม เปรี​ียบเสมื​ือนกั​ับเขาสั​ัตตบริ​ิภั​ัณฑ์ที่​่์ ล้� อ้ ม รอบเขาพระสุ​ุเมรุ​ุตามคติ​ิจั​ักรวาล หรื​ือลายนาคเกี้​้�ยว และตกแต่​่งลวดลายที่​่�มี​ีสั​ัตว์​์หิ​ิมพานต์​์ประกอบ เช่​่น นาค เป็​็นต้​้น

98

99

บ้​้านชนบทพื้​้�นถิ่​่�นในล้​้านนา บ้​้านชนบทพื้​้�นถิ่​่�นดั้​้�งเดิ​ิมโดยทั่​่�วไปในภาคเหนื​ือหรื​ือในดิ​ินแดนล้​้านนา ทั้​้�งในที่​่�ราบลุ่​่�มและบนภู​ูเขา มี​ีลักั ษณะคล้​้ายกั​ัน คื​ือ หมู่​่�บ้​้านล้​้อมรอบด้​้วยพื้​้�นที่​่�เกษตรกรรม แต่​่ละบ้​้านกั้​้�นด้​้วยรั้​้ว� ไม้​้ไผ่​่ ประกอบด้​้วย บ้​้านพั​ักอาศั​ัย ยุ้​้�งข้​้าว เพิ​ิงเก็​็บฟื​ืน เพิ​ิงเลี้​้�ยงสั​ัตว์​์ ศาลบู​ูชาสิ่​่�งศั​ักดิ์​์�สิ​ิทธิ์​์� ห้​้องน้ำำ�� และสวนครั​ัว

บ้​้านพื้​้�นถิ่​่�นในที่​่�ราบลุ่​่�ม

บ้​้านพื้​้�นถิ่​่�นชาวเขา

บ้​้านในพื้​้�นที่​่�ราบลุ่​่�ม ตั​ัวบ้​้านมั​ักเรี​ียกว่​่า “เรื​ือน” ออกเสี​ียงว่​่า “เฮื​ือน” ตามสำำ�เนี​ียง ท้​้องถิ่​่�นล้​้านนา มี​ีลักั ษณะสำำ�คัญ ั คื​ือเป็​็นเรื​ือนยกพื้​้�นตั้​้�งบนเสาสู​ูงมี​ีใต้​้ถุนุ ฝาผนั​ังส่​่วนใหญ่​่ มี​ีส่​่วนล่​่างสอบเข้​้า ส่​่วนบนผายออก เจาะช่​่องเปิ​ิดขนาดเล็​็กจำำ�นวนน้​้อยและมั​ักเป็​็น บานกระทุ้​้�ง อากาศถ่​่ายเทและแสงสว่​่างลอดผ่​่านได้​้ทางช่​่องโหว่​่ของแผ่​่นพื้​้�น ผนั​ัง แผง บั​ังตา ที่​่�ใช้​้วั​ัสดุ​ุเป็​็นเส้​้นเรี​ียงหรื​ือขั​ัดสาน และช่​่องระหว่​่างพื้​้�นต่​่างระดั​ับ หลั​ังคาทรงจั่​่�ว มี​ีชายคากั​ันสาดยื่​่�นคลุ​ุมผนั​ังด้​้านยาว และมั​ักมี​ีชายคาปี​ีกนกยื่​่�นด้​้านหน้​้าจั่​่�วเพื่​่�อคลุ​ุม กั​ันแดดกั​ันฝนโดยรอบ ทำำ�ให้​้ส่​่วนหน้​้าจั่​่�วสั้​้�น สั​ัดส่​่วนหลั​ังคาจั่​่�วไม่​่สู​ูงเกิ​ินสามเหลี่​่�ยม ด้​้านเท่​่า โดยมี​ีด้​้านฐานกว้​้างกว่​่าความสู​ูงการวางทิ​ิศทางหลั​ังคาจะหั​ันด้​้านสกั​ัดหรื​ือ หน้​้าจั่​่�วในแนวทิ​ิศเหนื​ือ - ใต้​้เป็​็นหลั​ัก

บ้​้านชาวเขามี​ีหลากหลายชนเผ่​่า แต่​่ละชนเผ่​่ามี​ีลั​ักษณะคล้​้ายกั​ันในด้​้านรู​ูปทรงและ การจั​ัดพื้​้�นที่​่�ใช้​้สอยภายในบ้​้าน องค์​์ประกอบที่​่�บ่​่งบอกความแตกต่​่างของแต่​่ละชนเผ่​่า สั​ังเกตได้​้จากสั​ัญลั​ักษณ์​์สิ่​่ง� ศั​ักดิ์​์�สิทธิ์​์ ิ ข� องหมู่​่�บ้​้าน รวมถึ​ึงวั​ัฒนธรรมประจำำ�เผ่​่าด้​้านอื่​่น� ๆ เช่​่น เครื่​่�องแต่​่งกาย พิ​ิธี​ีกรรม และงานประเพณี​ี

โครงสร้​้างระบบเสา - คาน ใช้​้ไม้​้จริ​ิงเป็​็นวั​ัสดุ​ุโครงสร้​้างหลั​ัก สำำ�หรั​ับวิ​ิธี​ีการก่​่อสร้​้าง ดั้​้�งเดิ​ิม เรื​ือนขนาดเล็​็กในชนบทมั​ักใช้​้วิธีิ ีการก่​่อสร้​้างแบบเรื​ือนเครื่​่�องผู​ูก มี​ีไม้​้ไผ่​่เป็​็น วั​ัสดุกุ่ อ่ สร้​้างส่​่วนใหญ่​่ เรี​ียกว่​่า “เฮื​ือนไม้​้บั่ว�่ ” (เรื​ือนไม้​้ไผ่​่) โดยที่​่�ขนาดวั​ัสดุใุ นส่​่วนต่​่างๆ ไม่​่จำ�ำ เป็​็นต้​้องคั​ัดให้​้เท่​่าหรื​ือเป็​็นระเบี​ียบ เช่​่น ใช้​้โครงไม้​้ไผ่​่รับั หลั​ังคา มุ​ุงด้​้วยใบตองตึ​ึง ตั​ับจาก หญ้​้าคา หรื​ือหญ้​้าแฝก พื้​้�นฟากไม้​้ไผ่​่ ฝาผนั​ังไม้​้ไผ่​่สานหรื​ือขั​ัดแตะ ส่​่วนเรื​ือน ขนาดใหญ่​่ขึ้​้น� มั​ักใช้​้วิธีิ กี ารก่​่อสร้​้างแบบเรื​ือนเครื่​่�องสั​ับ หรื​ือ “เฮื​ือนไม้​้จิ๋ง�๋ ” (เรื​ือนไม้​้จริ​ิง) มี​ีไม้​้เนื้​้�อแข็​็งเป็​็นวั​ัสดุ​ุก่​่อสร้​้างส่​่วนใหญ่​่ พื้​้�นและผนั​ังไม้​้กระดาน จั​ัดขนาดไม้​้อย่​่างเป็​็น ระเบี​ียบเพื่​่�อให้​้การเข้​้าไม้​้ประกอบกั​ันลงตั​ัว ปั​ัจจุ​ุบั​ันมี​ีการใช้​้วั​ัสดุ​ุร่​่วมสมั​ัยประกอบ ด้​้วย เช่​่น การมุ​ุงหลั​ังคาสั​ังกะสี​ีหรื​ือกระเบื้​้�องลอนการทำำ�ประตู​ูหน้​้าต่​่างบานเปิ​ิดข้​้าง ติ​ิดบานพั​ับเหล็​็ก และใช้​้ตะปู​ูในการก่​่อสร้​้าง เรื​ือนหลั​ังเดี่​่�ยวขนาดเล็​็ก มี​ีพื้​้�นที่​่�ใช้​้สอยประกอบด้​้วยชานด้​้านหน้​้า มี​ี “ฮ้​้านน้ำำ��” (ร้​้านน้ำำ��) อยู่​่�บริ​ิเวณชานใกล้​้บั​ันไดหรื​ือครั​ัว ภายในบ้​้านมี​ีห้​้องนอนอยู่​่�ฝั่​่�งขวาห้​้องครั​ัว กั​ับบั​ันไดอยู่​่�ฝั่​่�งซ้​้าย เรื​ือนที่​่�มีคี นอาศั​ัยอยู่​่�มากขึ้​้�นจะขยายเป็​็นเรื​ือนกลุ่​่�ม ซึ่​่�งมั​ักจั​ัดวาง ตั​ัวเรื​ือนขนานกั​ันแบบเรื​ือนแฝดอยู่​่�ใกล้​้ชิ​ิดกั​ัน และจั​ัดวางตำำ�แหน่​่งส่​่วนอื่​่�นๆ ตามการ ใช้​้สอย เช่​่น ครั​ัวด้​้านข้​้างหรื​ือด้​้านหลั​ัง และ “ชานโล่​่ง” ชานใต้​้หลั​ังคา ใต้​้ชายคา ด้​้านหน้​้าด้​้านข้​้าง ด้​้านหลั​ัง หรื​ือ “ชานฮ่​่อม” ระหว่​่างแนวรอยต่​่อหลั​ังคาแฝด ส่​่วนหิ้​้�งพระอยู่​่�ด้​้านหน้​้าในบริ​ิเวณโถงโล่​่งใต้​้หลั​ังคาจั่​่�วหรื​ือชานที่​่�อยู่​่�ใต้​้ชายคา

106

รู​ูปทรงของบ้​้านชาวเขาได้​้รั​ับอิ​ิทธิพิ ลจากสภาพภู​ูมิปิ ระเทศที่​่�มีคี วามลาดชั​ัน กั​ับสภาพ ภู​ูมิอิ ากาศที่​่�เปลี่​่�ยนแปลงในแต่​่ละฤดู​ู มี​ีรูปู แบบโดยทั่​่ว� ไปคล้​้ายกั​ับบ้า้ นในที่​่�ราบลุ่​่�มแม่​่น้ำำ�� เช่​่น เป็​็นบ้​้านหลั​ังเดี่​่�ยว หลั​ังคาจั่​่�วที่​่�ยื่​่�นชายคายาวคลุ​ุมทุ​ุกด้​้าน เน้​้นส่​่วนชายคายาว ส่​่วนหน้​้าจั่​่�วสั้​้�น หรื​ือมี​ีปลายไม้​้จั​ันทั​ันด้​้านหน้​้าจั่​่�วหรื​ือปั้​้�นลมยื่​่�นไขว้​้กั​ันคล้​้ายกาแลใน บางหลั​ัง และใช้​้วิ​ิธี​ีการก่​่อสร้​้างแบบเรื​ือนเครื่​่�องผู​ูก มี​ีช่​่องเปิ​ิดน้​้อย แต่​่อากาศถ่​่ายเท และแสงสว่​่างลอดผ่​่านได้​้ทางช่​่องโหว่​่ของแผ่​่นพื้​้�นฟากไม้​้ไผ่​่และฝาไม้​้ไผ่​่สาน ลั​ักษณะการปลู​ูกสร้​้างมี​ีทั้​้�งการสร้​้างบ้​้านยกพื้​้�นมี​ีใต้​้ถุ​ุนโล่​่งและการสร้​้างบ้​้านวางบน ดิ​ิน ขนาดตั​ัวบ้​้านแตกต่​่างกั​ันตามลั​ักษณะครอบครั​ัวและฐานะ เช่​่น บ้​้านหลั​ังเล็​็กที่​่�มี​ี ผั​ังพื้​้�นภายในแบบเปิ​ิดโล่​่ง มี​ีขนาดประมาณ ๓๐ ตารางเมตร บ้​้านขนาดกลางทั่​่�วไปมี​ี พื้​้�นที่​่�ประมาณ ๗๐ - ๙๐ ตารางเมตร และบางหลั​ังมี​ีขนาดใหญ่​่ถึ​ึง ๑๕๐ ตารางเมตร การจั​ัดลำำ�ดั​ับพื้​้�นที่​่�โดยทั่​่�วไปเริ่​่�มจากระเบี​ียงเปิ​ิดโล่​่งด้​้านหน้​้า ระเบี​ียงที่​่�มี​ีหลั​ังคาคลุ​ุม ด้​้านหน้​้าบ้​้าน ภายในตั​ัวบ้​้าน และระเบี​ียงหลั​ังบ้​้าน การจั​ัดพื้​้�นที่​่�ใช้​้สอยภายในตั​ัวบ้​้าน ซึ่​่�งได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลด้​้านความเชื่​่�อในสิ่​่�งศั​ักดิ์​์�สิ​ิทธิ์​์� ประเพณี​ีในการลำำ�ดั​ับอาวุ​ุโสครอบครั​ัว รวมถึ​ึงการแบ่​่งเพศหญิ​ิงชายที่​่�ยั​ังยึ​ึดถื​ืออย่​่างเคร่​่งครั​ัดประกอบด้​้วยห้​้องโถงกลางที่​่�มี​ี เตาผิ​ิงเป็​็นศู​ูนย์​์กลางของบ้​้าน และเสามงคลเป็​็นที่​่�ตั้​้ง� หิ้​้�งบู​ูชาบรรพบุ​ุรุษุ หรื​ือพระพุ​ุทธรู​ูป ห้​้องนอนขนาดเล็​็กหรื​ือมุ​ุมส่​่วนตั​ัวแยกเป็​็นสั​ัดส่​่วนแต่​่ละคน และห้​้องครั​ัว เจ้​้าของบ้​้าน อยู่​่�ในตำำ�แหน่​่งสำำ�คัญ ั ที่​่�สุดุ เช่​่น ใกล้​้เสามงคลหรื​ืออยู่​่�ที่​่มุ� มุ ในสุ​ุด ทายาทที่​่�เป็​็นผู้​้�สื​ืบทอด ไม่​่ว่​่าเป็​็นลู​ูกชายหรื​ือลู​ูกสาวอยู่​่�ในห้​้องถั​ัดมา ส่​่วนลู​ูกคนอื่​่�นๆ อยู่​่�ห้​้องต่​่อไปตามลำำ�ดั​ับ อายุ​ุ นอกจากนี้​้� ผู้​้�หญิ​ิงจะใช้​้เวลาส่​่วนใหญ่​่อยู่​่�ในครั​ัวและพื้​้�นที่​่�ด้​้านหลั​ังบ้​้าน ผู้​้�ชายใช้​้ พื้​้�นที่​่�ระเบี​ียงและหน้​้าบ้​้าน ส่​่วนห้​้องครั​ัวและห้​้องโถงกลางเป็​็นพื้​้�นที่​่�ที่​่�ทุ​ุกคนใช้​้ร่​่วมกั​ัน และรั​ับแขก บ้​้านทั่ว่� ไปจึ​ึงมี​ีอย่​่างน้​้อยสองประตู​ู คื​ือประตู​ูหน้​้าบ้​้านสำำ�หรั​ับผู้​้�ชาย ประตู​ู หลั​ังบ้​้านสำำ�หรั​ับผู้​้�หญิ​ิงและอาจประตู​ูที่​่�ใช้​้เฉพาะในพิ​ิธี​ีกรรมสำำ�คั​ัญ เช่​่น สำำ�หรั​ับพระ หรื​ือเจ้​้าสาวเดิ​ินเข้​้าสู่​่�โถงกลาง

107

119

บทที่ ๕

องค์ประกอบสถาปัตยกรรม

123

วั​ังและวั​ัด รู​ูปแบบอาคารทรงพื้​้�นเมื​ืองล้​้านนา องค์​์ประกอบสถาปั​ัตยกรรมของอาคารพื้​้�นเมื​ืองล้​้านนา เช่​่น รู​ูปทรงอาคาร หลั​ังคา ระบบโครงสร้​้าง ผนั​ัง ช่​่องเปิ​ิด บั​ันได และส่​่วนประกอบอื่​่�นๆ พั​ัฒนาสื​ืบทอดกั​ันมาเป็​็น เอกลั​ักษณ์​์ตามความเชื่​่�อและวิ​ิถี​ีชี​ีวิ​ิตในท้​้องถิ่​่�น อาคารชั้​้�นสู​ูง เช่​่น พระราชวั​ัง หอคำำ� (คุ้​้�มหลวง) และ อาคารสำำ�คั​ัญทางศาสนา เช่​่น วิ​ิหาร อุ​ุโบสถ มี​ีลั​ักษณะ คล้​้ายกั​ันขององค์​์ประกอบโครงสร้​้างที่​่�สั​ัมพั​ันธ์​์กั​ับผั​ังพื้​้�น คื​ือ ระบบเสาและโครงหลั​ังคา ผั​ังอาคารมี​ีแนวแกนเดี​ียว ตามยาว โดยมี​ีด้​้านหน้​้า - หลั​ังอยู่​่�ในด้​้านสกั​ัด รู​ูปทรงอาคารและระบบเสาของอาคารพื้​้�นเมื​ืองล้​้านนา มี​ีการยกเก็​็จเพิ่​่�มมุ​ุมเสาด้​้านข้​้าง ด้​้วยการใช้​้เสาคู่​่�ในแนว ริ​ิมนอก บริ​ิเวณที่​่�มี​ีการเพิ่​่�มมุ​ุมให้​้มีรูี ูปทรงป่​่องออกช่​่วง กลางอาคารคล้​้ายลำำ�เรื​ือ โดยการใช้​้เสาคู่​่�เพื่​่�อเพิ่​่�มระยะ ช่​่วงเสาให้​้กว้​้างขึ้​้�น เสาแนวริ​ิมนอก ๒ ข้​้าง ที่​่�ต้​้องมี​ี การเพิ่​่�มมุ​ุม มี​ีหน้​้าตั​ัดเป็​็นรู​ูปสี่​่�เหลี่​่�ยมจั​ัตุ​ุรัสั ส่​่วน “เสา หลวง” ๒ แนวตามยาว มี​ีหน้​้าตั​ัดกลมหรื​ือแปดเหลี่​่�ยม หลั​ังคาเป็​็นทรงจั่​่�ว มี​ี “ไขรา” (ชายคากั​ันสาด) ซ้​้อนใต้​้ ระนาบหลั​ังคาจั่​่�วทั้​้�งสองข้​้าง ๑ - ๒ ชั้​้�น ตามความ กว้​้างของอาคาร โดยการเพิ่​่�มแนวเสาตามยาวออกไป และมี​ีการซ้​้อนชั้​้�นลดหลั่​่�นระดั​ับของหลั​ังคาจั่​่�ว - ไขราที่​่� สอดคล้​้องกั​ับแนวยกเก็​็จของระบบเสาด้​้วย คื​ือ ด้​้านหน้​้า ลดระดั​ับหลั​ังคาจั่​่�ว - ไขรา จากช่​่วงกลางอาคาร ลงอี​ีก ๒ ชั้​้�น และด้​้านหลั​ังลดระดั​ับลง ๑ ชั้​้�น ระบบโครงไม้​้รับั หลั​ังคาใช้​้ระบบโครงสร้​้างไม้​้ค้ำำ�� เรี​ียกว่​่า “ม้​้าต่​่างไหม” ทุ​ุกๆ ช่​่วงเสาตามแนวขวางมี​ีไม้​้ดั้​้�งและ ขื่​่� อ วางซ้​้ อ นทั​ั บ เป็​็ น รู​ู ป สี่​่� เ หลี่​่� ย มลดหลั่​่� น ขนาดขึ้​้� น ไป เปรี​ียบเที​ียบกั​ับลั​ักษณะการวางสิ​ินค้​้าผ้​้าไหมซ้​้อนทั​ับ กั​ันบนหลั​ังม้​้าในอดี​ีต หลั​ังคาจั่​่�วทำำ�ระนาบหลั​ังคาซ้​้อน เหลื่​่�อม ๓ ระดั​ับ ตามการลดส่​่วนของช่​่วงเสา และมั​ัก ไม่​่ปิดิ บั​ังโครงสร้​้างด้​้วยฝ้​้าเพดาน แต่​่เปิ​ิดโล่​่งเน้​้นให้​้เห็​็น ทุ​ุกชิ้​้�นส่​่วน โครงสร้​้างหลั​ังคาที่​่�จั​ัดวางและตกแต่​่งอย่​่าง ประณี​ีตสวยงาม ส่​่วนชายคาปี​ีกนกมี​ีค้ำำ��ยั​ันรองรั​ับทำำ� ด้​้วยไม้​้แกะสลั​ักเป็​็นรู​ูปนาค หรื​ือรู​ูปสั​ัตว์​์หิ​ิมพานต์​์อื่​่�นๆ เรี​ียกว่​่า “ทวย” หรื​ือ “ทวยนาคตั​ัน” นอกจากรู​ูปแบบอาคารทรงพื้​้�นเมื​ืองแล้​้ว ยั​ังมี​ี “ทรงโรง” หมายถึ​ึง ผั​ังอาคารมี​ีแนวแกนเดี​ียวตามยาว มี​ีด้า้ นหน้​้า หลั​ังอยู่​่�ในด้​้านสกั​ัด เช่​่นเดี​ียวกั​ับทรงพื้​้�นเมื​ือง แต่​่แนว เสาด้​้านข้​้างตรงกั​ันตลอดแนว ทำำ�ให้​้มี​ีผนังั ด้​้านข้​้างเรี​ียบ รองรั​ับหลั​ังคาจั่​่ว� ซ้​้อนชั้​้�น คล้​้ายกั​ับหลั​ังคาในทรงพื้​้�นเมื​ือง แต่​่ลดหลั่​่�นระดั​ับตามแนวดิ่​่�ง โดยไม่​่เพิ่​่�มความกว้​้างใน ช่​่วงกลางอาคาร เป็​็นรู​ูปแบบที่​่�ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากภาค กลางในสมั​ัยรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ 124

ส่​่วนผั​ังอาคารที่​่�มี​ี ๒ แนวแกนตั​ัดตั้​้�งฉากกั​ัน ทำำ�ให้​้หลั​ังคา รู​ูปทรงอื่​่�นๆ ได้​้แก่​่ ทรงตรี​ีมุ​ุข ที่​่�อาคารมี​ีแนวแกนหลั​ัก ตามยาวเป็​็นด้​้านหน้​้า - หลั​ัง โดยยื่​่�นมุ​ุขหลั​ังคายื่​่�นออก ทางด้​้านหน้​้าอี​ีกแกนหนึ่​่�งในช่​่วงกลางอาคาร และทรง จั​ัตุ​ุรมุ​ุข ที่​่�อาคารมี​ี ๒ แนวแกนตั​ัดกั​ันเป็​็นกากบาท โดยยื่​่�นหน้​้าจั่​่�วหลั​ังคาออกทั้​้�ง ๔ ด้​้าน รวมทั้​้�งอาคารที่​่� มี​ีหลั​ังคาทรงมณฑปซ้​้อนชั้​้�นอยู่​่�บนหลั​ังคาจั​ัตุ​ุรมุ​ุข หรื​ือ รู​ูปแบบจั่​่�วซ้​้อนชั้​้�นแบบพม่​่า - ไทใหญ่​่ ซึ่​่�งสร้​้างมากขึ้​้�น ในระยะหลั​ัง

๑

๒ ๓ ๔ ๕

๖ ๗ ๘

๑) วัดพระธาตุลำ�ปางหลวง จังหวัดลำ�ปาง ๒) วิหารน้ำ�แต้ม วัดพระธาตุ ลำ�ปางหลวง จังหวัดลำ�ปาง ๓) วิหารพระนางจามเทวี วัดปงยางคก จังหวัดลำ�ปาง ๔) วิหารน้ำ�แต้ม วัดพระธาตุ ลำ�ปางหลวง จังหวัดลำ�ปาง ๕) วิหารพระนางจามเทวี วัดปงยางคก จังหวัดลำ�ปาง ๖) วิหารลายคำ� วัดพระสิงห์ จังหวัดเชียงใหม่ ๗) วิหารวัดปันเสา จังหวัดเชียงใหม่ ๘) วิหารโคมคำ� วัดพระธาตุเสด็จ จังหวัดลำ�ปาง

125

ขั้​้�นไดและเสาแหล่​่งหมา “เสาแหล่​่งหมา” อยู่​่�บริ​ิเวณทางขึ้​้�นชานเรื​ือนแบบที่​่�มี​ีหลั​ังคาคลุ​ุม “ขั้​้�นได” (บั​ันได) จะมี​ีเสาลอยที่​่�ตั้​้�งรั​ับหลั​ังคานั้​้�น ซึ่​่�งใช้​้ประโยชน์​์อื่​่�นได้​้ด้​้วย เช่​่น เป็​็นที่​่�ติ​ิดบานพั​ับ “ฮั้​้�วจาน” (รั้​้�วชาน) คื​ือบานประตู​ูโปร่​่งแบบซี่​่�รั้​้�วไม้​้กั้​้�นทางขึ้​้�นบั​ันไดขั้​้�นแรกหรื​ือใช้​้ผู​ูกสุ​ุนั​ัข จึ​ึงเรี​ียกกั​ันทั่​่�วไปว่​่า “เสาแหล่​่งหมา”

148

149

บทที่ ๖

เครอื่ งประดับสถาปตยกรรม

155

สถาปั​ัตยกรรมดั้​้�งเดิ​ิมในดิ​ินแดนล้​้านนาประดั​ับประดาด้​้วยงานวิ​ิจิติ รศิ​ิลป์​์ ประกอบอยู่​่�ด้​้วยเสมอ เป็​็นองค์​์ประกอบเสริ​ิมรายละเอี​ียดเพื่​่�อบอกเล่​่า ถึ​ึงความเป็​็นอยู่​่�ในสั​ังคม วั​ัฒนธรรม และความศรั​ัทธาเชื่​่�อถื​ือ ที่​่�ได้​้รั​ับ อิ​ิทธิ​ิพลจากศาสนา ความเชื่​่�อดั้​้�งเดิ​ิม และจากศิ​ิลปวั​ัฒนธรรมต่​่างชาติ​ิ ที่​่�แพร่​่หลายเข้​้ามาในยุ​ุคสมั​ัยต่​่างๆ อาจแบ่​่งเป็​็น ๓ ช่​่วงเวลาหลั​ักๆ คื​ือ ช่​่วงก่​่อนยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรล้​้านนา (พุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๑๗ - ๑๙) คื​ือ อาณาจั​ักรหริ​ิภุญ ุ ไชยและอาณาจั​ักรล้​้านนาตอนต้​้น ช่​่วงยุ​ุคทองของ อาณาจั​ักรล้​้านนา (ต้​้นพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๐ - ต้​้นพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๑) และช่​่วงหลั​ังยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรล้​้านนา (กลางพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๑ - พุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๔) ตั้​้�งแต่​่ประมาณปี​ี พ.ศ. ๒๐๖๘ ที่​่�อาณาจั​ักร ล้​้านนาเริ่​่�มเสื่​่�อมลง จนกระทั่​่�งตกเป็​็นประเทศราชของพม่​่าในปี​ี พ.ศ. ๒๑๐๑ - พ.ศ. ๒๓๑๗ และเข้​้าสู่​่�ยุ​ุคที่​่�ล้​้านนารวมกั​ับสยาม

ศาสนสถาน ปั​ัจจุ​ุบั​ันมี​ีเพี​ียงเจดี​ีย์​์ ส่​่วนวิ​ิหาร อุ​ุโบสถ เรื​ือนธาตุ​ุ ซุ้​้�มประตู​ูโขง และ สิ่​่�งประดั​ับที่​่เ� น้​้นทางเข้​้าและการเฝ้​้ารั​ักษาศาสนสถาน เป็​็นรายละเอี​ียด ทางสถาปั​ัตยกรรมจากยุ​ุคทองของล้​้านนาที่​่�ได้​้รับั การถ่​่ายทอดสื​ืบต่อ่ มา

ช่​่วงก่​่อนยุ​ุคทองของอาณาจั​ั ก รล้​้ า นนา ประกอบด้​้ ว ย

ประติ​ิมากรรมนู​ูนตํ่​่�าและนู​ูนสู​ูง โดยเฉพาะเจดี​ีย์​์ทรงปราสาท ที่​่�เน้​้น การประดั​ับลวดลายส่​่วนเรื​ือนธาตุ​ุ เช่​่น แนวเส้​้นลวดบั​ัวประดั​ับเสา และกรอบซุ้​้�มจระนำำ�

ประติ​ิมากรรมนู​ูนต่ำำ�� มี​ีลักั ษณะแบบลายทึ​ึบ ผิ​ิวหน้​้าของตั​ัวลายเรี​ียบ

เสมอกั​ัน ทำำ�ให้​้ดู​ูเป็​็นเนื้​้�อเดี​ียวกั​ับพื้​้�นเรี​ียบด้​้านหลั​ัง ลวดลายพื้​้�นฐาน เป็​็นลวดลายที่​่�เชื่​่�อมโยงกั​ับศิ​ิลปะทวารวดี​ีทางตอนใต้​้และศิ​ิลปะพุ​ุกาม ทางตะวั​ันตก รวมทั้​้�งศิ​ิลปะคุ​ุปตะในอิ​ินเดี​ีย ประกอบด้​้วย ลายแม่​่แบบ ได้​้แก่​่ ลายประดิ​ิษฐ์​์ของดอกไม้​้ ใบไม้​้ ในกรอบโครงรู​ูปเรขาคณิ​ิต เช่​่น วงกลม สี่​่�เหลี่​่�ยม สามเหลี่​่�ยม วงรี​ี เส้​้นขนาน หรื​ือมี​ีการจั​ัดเรี​ียงแถว อย่​่างเป็​็นระเบี​ียบและไม่​่ซั​ับซ้​้อน

ประติ​ิมากรรมนู​ูนสู​ูง มั​ักใช้​้สำำ�หรั​ับรู​ูปเคารพ ได้​้แก่​่ พระพุ​ุทธรู​ูป รู​ูปเทวดา นอกจากนี้​้�มีรูี ูปสั​ัตว์​์ เช่​่น มกร หน้​้ากาล และสั​ัตว์​์หิ​ิมพานต์​์ เช่​่น สิ​ิงห์​์ ครุ​ุฑ คชสี​ีห์​์ หงส์​์

156

๑ ๒

๓

ซุ้มจระนำ� กรอบโค้งหยักบนชั้น เรือนธาตุของเจดีย์ทรงปราสาทใน สมัยก่อนยุคทอง หน้ากาล (เกียรติมุข กีรติมุข ราหู สิงหมุข) รูปหน้าอมนุษย์ มี ศีรษะ ไม่มีริมฝีปากล่าง ไม่มีลำ�ตัว ใช้ประดับเหนือซุม้ หรือทางเข้า เป็น สัญลักษณ์ตามความเชือ่ ของศาสนา พราหมณ์ ในการขจัดสิง่ ชัว่ ร้ายไม่ให้ เข้าไปในอาคาร เช่น หน้ากาลที่ หัวเสาเจดียว์ ดั ป่าสัก จังหวัดเชียงราย มกร สัตว์ประหลาดในนิยายของ ศาสนาพราหมณ์ ในแถบเอเชียใต้ และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เช่น อินเดีย พม่า ไทย และเขมร อยูใ่ น ตระกูลจระเข้ เทียบได้กับ "เหรา" ในกลุ่มสัตว์หิมพานต์ ครึ่งบนเป็น สัตว์บก ครงึ่ ล่างเป็นสัตว์นาํ้ เมือ่ เป็น รูปประดับจะมีลกั ษณะเด่นคือมีการ คายสิ่งใดสิ่งหนึ่งออกจากปาก เช่น มกรคายนาค มกรคายช่อดอกไม้ เป็นต้น จึงมีชอ่ื เรียกอีกอย่างหนึ่งว่า "ตัวสำ�รอก" เช่น มกรคายช่อมาลัย ที่หัวเสา สุวรรณจังโกฏิเจดีย์ วัด พระนางจามเทวี และมกรคายนาค ที่หัวเสาวัดป่าสัก จังหวัดเชียงราย

๑) ปูนปั้นประดับลายกลีบบัว เจดีย์ เชียงยืน วัดพระธาตุหริภุญชัย จังหวัดลำ�พูน ๒) ซุม้ ปูนปัน้ ประดับลายฝักเพกา เจดีย์ วัดป่าสัก จังหวัดเชียงราย ลักษณะ เป็นแบบซุ้มเคล็กในศิลปะพุกาม ประดับหน้ากาลที่ยอดซุ้ม ๓) ซุ้มปูนปั้นประดับ สุวรรณจังโกฏิ เจดีย์ วัดพระนางจามเทวี จังหวัด ลำ�พูน เน้นลายในส่วนบนของกรอบ ซุม้ เป็นหลัก มีรปู เทวดาอยูด่ า้ นใน ใบระกาเรียงเป็นแถว ส่วนลาย ประดับเสาที่เป็นกรอบข้างมีลาย ลูกประคำ�หรือลายไข่ปลา สลับ อยูใ่ นแนวเส้นขนาน และลายกลีบ บัวหัวเสา

157

ซุ้​้�มโขงและทวารบาล ในช่​่วงยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรล้​้านนาเป็​็นต้​้นมา นอกจาก เจดี​ี ย์​์ แ ล้​้ ว มี​ี อ งค์​์ ป ระกอบเน้​้ น ทางเข้​้ า หลั​ั ก เข้​้ า สู่​่�เขต ศาสนสถาน และอาคารเสนาสนะ เป็​็นอี​ีกองค์​์ประกอบ ที่​่�สำำ�คั​ัญที่​่�สร้​้างด้​้วยวั​ัสดุ​ุก่​่ออิ​ิฐถื​ือปู​ูน ได้​้แก่​่ ซุ้​้�มโขง ซึ่​่�ง นอกจากประดั​ับเจดี​ีย์​์แล้​้ว ยั​ังสร้​้างเป็​็นซุ้​้�มประตู​ูทางเข้​้า เขตพุ​ุทธาวาส กรอบประตู​ูวิ​ิหาร และประดั​ับกู่​่�มณฑป ภายในวิ​ิหารด้​้วย โดยพั​ัฒนามาใช้​้ลายพรรณพฤกษาแบบ ฉลุ​ุโปร่​่ง และรู​ูปสั​ัตว์​์หิ​ิมพานต์​์ รวมถึ​ึงลาย “นาคเกี้​้�ยว” ลั​ักษณะเป็​็นรู​ูปนาค ๒ ตั​ัว มี​ีหางเกี่​่�ยวกั​ันเป็​็นกรอบซุ้​้�ม ภายในช่​่องโค้​้งเหนื​ือทางเข้​้าอาจประดั​ับด้​้วยงานลายคำำ� เช่​่น ธรรมจั​ักรและปู​ูรณฆฏะ นอกจากนี้​้� มี​ีการเน้​้นทาง เข้​้าสำำ�คั​ัญด้​้วยประติ​ิมากรรมลอยตั​ัวปู​ูนปั้​้�นรู​ูปสั​ัตว์​์ที่​่�มี​ี ความหมายตามแนวความคิ​ิดจั​ักรวาลคติ​ิ หรื​ือการเฝ้​้า รั​ักษาศาสนสถาน เช่​่น รู​ูปสิ​ิงห์​์คู่​่�ขนาบสองข้​้างทางเข้​้าเขต พุ​ุทธาวาส ตั้​้�งอยู่​่�ด้​้านหน้​้าซุ้​้�มโขงอี​ีกชั้​้�นหนึ่​่�ง และบั​ันได นาคที่​่�ขึ้​้น� สู่​่�สถาปั​ัตยกรรมสำำ�คัญ ั เช่​่น เจดี​ีย์​์ วิ​ิหาร อุ​ุโบสถ หอธรรม ที่​่�นอกจากประดั​ับรูปู นาคหรื​ือมกรคายนาคแล้​้ว บางแห่​่งอาจประดั​ับด้ว้ ยรู​ูปมอม และมี​ีการประดั​ับด้ว้ ยรู​ูป เทวดาปู​ูนปั้​้น� หรื​ือไม้​้แกะสลั​ักในส่​่วนต่​่างๆ เช่​่น เป็​็นปากแล ตั้​้�งระหว่​่างเครื่​่�องลำำ�ยองปิ​ิดปั้​้�นลมต่​่างระดั​ับ ประตู​ูบานคู่​่� ด้​้านหน้​้าวิ​ิหาร บริ​ิเวณเสาหรื​ือมุ​ุมผนั​ังอาคารด้​้านนอก หรื​ือบนโครงหลั​ังคาในระดั​ับไม้​้คอสอง ในช่​่วงหลั​ังยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรล้​้านนา มี​ีการทำำ�ซุ้​้�มโขง สิ​ิงห์​์คู่​่� บั​ันไดนาค และรู​ูปเทวดา โดยมี​ีรู​ูปทรง สั​ัดส่​่วน การประดั​ับตกแต่​่ง ที่​่�พัฒ ั นาเปลี่​่�ยนแปลงไปตามยุ​ุคสมัยั โดยเฉพาะบั​ันไดนาค ซึ่​่ง� เลื้​้�อยลำำ�ตัวั ลงมาขดเป็​็นวงอยู่​่�บน พื้​้�นด้​้านหน้​้าบั​ันไดสองข้​้าง หรื​ือมี​ีส่ว่ นหางปรากฏอยู่​่�ทาง บั​ันไดด้​้านหลั​ัง

162

๑

๒ ๕ ๘ ๓ ๖ ๙ ๔ ๗ ๑๐

๑) วัดพระธาตุลำ�ปางหลวง จังหวัดลำ�ปาง ๒) วัดพระแก้วดอนเต้าสุชาดาราม จังหวัดลำ�พูน ๓) วัดพระสิงห์ จังหวัดเชียงราย ๔) วัดพระธาตุชอ่ แฮ จังหวัดแพร่ ๕) วัดสวนดอก จังหวัดเชียงใหม่ ๖) วัดปงสนุก จังหวัดลำ�ปาง ๗) วัดไหล่หนิ หลวง จังหวัดลำ�ปาง ๘) วัดประตูป่อง จังหวัดลำ�ปาง ๙) วัดอนาลโยทิพยาราม จังหวัดพะเยา ๑๐) วัดพระธาตุจอมปิง จังหวัดเชียงราย

163

๑ ๒

๔

๑) ๒) ๓) ๔) ๕)

๓

๕

วัดพระสิงห์ จังหวัดเชียงใหม่ วัดภูมินทร์ จังหวัดน่าน วัดภูมินทร์ จังหวัดน่าน วัดบวกครกหลวง จังหวัดเชียงใหม่ วัดบวกครกหลวง จังหวัดเชียงใหม่

จิ​ิตรกรรมฝาผนั​ัง วั​ัดอุ​ุโมงค์​์สวนพุ​ุทธธรรม จั​ังหวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ สร้​้างในช่​่วงยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรล้​้านนา ในอดี​ีตมี​ีภาพจิ​ิตรกรรมฝาผนั​ังแบบภาพ ลายเส้​้ น เขี​ี ย นบนแผ่​่ น ทองคำำ� เปลวที่​่� บุ​ุ บ นผนั​ั ง หิ​ิ น ก่​่ อ ภายในกรุ​ุ ใ ต้​้ ฐ านเจดี​ี ย์​์ ทรงระฆั​ัง เป็​็นรู​ูปอดี​ีตพระพุ​ุทธเจ้​้า ๒๘ พระองค์​์ นั​ับเป็​็นงานจิ​ิตรกรรมฝาผนั​ังเก่​่า แก่​่ที่​่�สุ​ุดในล้​้านนา ปั​ัจจุ​ุบั​ันได้​้ลบเลื​ือนไป หมดแล้​้ว คงเหลื​ือเพี​ียงภาพเขี​ียนสี​ีโบราณ บางส่​่วนตามผนั​ังภายในอุ​ุโมงค์​์ ที่​่�ผสม ผสานอิ​ิทธิ​ิพลศิ​ิลปะจี​ีนและพม่​่า มี​ีลาย พรรณพฤกษา ลายเมฆไหล รู​ูปดอกไม้​้ รู​ูปสั​ัตว์​์ในธรรมชาติ​ิและรู​ูปสั​ัตว์​์มงคลตาม คติ​ิจี​ีน เช่​่น ดอกโบตั๋​๋�น นกยู​ูง นกแก้​้ว ในช่​่วงหลั​ังยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรล้​้านนา ภายในวิ​ิหารและอุ​ุโบสถนิ​ิยมตกแต่​่งด้​้วย ภาพเขี​ียนสี​ี หรื​ือที่​่�ชาวล้​้านนาพื้​้�นเมื​ือง เรี​ียกว่​่า "ฮู​ูบแต้​้ม" เกี่​่�ยวกั​ับศาสนา เช่​่น พระพุ​ุทธประวั​ัติ​ิ ทศชาติ​ิชาดก ภาพวิ​ิถี​ี ชี​ีวิ​ิตชาวบ้​้าน และลวดลายต่​่างๆ

184

บทที่ ๗

อิทธิพลจากต่างประเทศ

อิ​ิทธิพิ ลสถาปั​ัตยกรรมจากภายนอกถู​ูกนำำ�มาผสมผสานในองค์​์ประกอบ ต่​่างๆ ของสถาปั​ัตยกรรมในดิ​ินแดนล้​้านนา โดยเฉพาะสถาปั​ัตยกรรม ทางศาสนา และได้​้รั​ับพั​ัฒนามาตามลำำ�ดั​ับ จนเป็​็นแบบอย่​่างพื้​้�นเมื​ือง ตั้​้�งแต่​่ช่ว่ งยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรหริ​ิภุญ ุ ไชย มาจนถึ​ึงยุ​ุคทองของอาณาจั​ักร ล้​้านนา ซึ่​่�งมี​ีสถาปั​ัตยกรรมประเภทเจดี​ีย์​์เป็​็นหลั​ัก เป็​็นการนำำ�อิทธิ ิ ิพล รู​ูปแบบศิ​ิลปะต่​่างถิ่​่�นเข้​้ามาโดยชาวล้​้านนา ต่​่อมาในสมั​ัยที่​่�ล้า้ นนาตกเป็​็น

ประเทศราชของพม่​่า จึ​ึงเริ่​่�มมี​ีการสร้​้างวั​ัดวาอารามโดยชาวพม่​่า มอญ ไทใหญ่​่ และชนเผ่​่าอื่​่�นๆ ในล้​้านนาเป็​็นจำำ�นวนมากขึ้​้�น ผสมผสานกั​ับ วั​ัฒนธรรมล้​้านนาในที่​่�สุ​ุด รวมไปถึ​ึงการสร้​้างคุ้​้�มเจ้​้าและเรื​ือนคหบดี​ี ที่​่�ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลของรู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมต่​่างถิ่​่�น โดยเฉพาะรู​ูปแบบ สถาปั​ัตยกรรมตะวั​ันตกในยุ​ุคนั้​้�น บางแห่​่งมี​ีการผสมผสานกั​ับรู​ูปแบบ พื้​้�นเมื​ืองล้​้านนา พม่​่า หรื​ือไทใหญ่​่

197

เจดี​ีย์​์ ในช่​่วงยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรล้​้านนา มี​ีเจดี​ีย์​์บางแห่​่งที่​่�มี​ีรู​ูปแบบ พิ​ิเศษ แสดงถึ​ึงอิ​ิทธิ​ิพลจากต่​่างถิ่​่�นอย่​่างชั​ัดเจน โดยไม่​่ได้​้รวม เข้​้าในกระบวนการพั​ัฒนารู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมล้​้านนา กล่​่าวคื​ือ ไม่​่รวมอยู่​่�ในกลุ่​่�มเจดี​ีย์​์ ๒ รู​ูปแบบหลั​ัก ได้​้แก่​่ เจดี​ีย์ท์ รงปราสาท และเจดี​ี ย์​์ทรงระฆั​ัง ที่​่� พั​ัฒนาการมาเป็​็นแบบอย่​่างพื้​้�นเมื​ือง มี​ีรู​ูปลั​ักษณ์​์แสดงถึ​ึงต้​้นแบบที่​่�มาจากภายนอกอาณาจั​ักรล้​้านนา อย่​่างชั​ัดเจน เช่​่น เจดี​ีย์เ์ จ็​็ดยอด ที่​่�ได้​้รับอิ ั ทธิ ิ พิ ลจากอิ​ินเดี​ีย และ เจดี​ีย์​์ทรงพุ่​่�มข้​้าวบิ​ิณฑ์​์ที่​่�ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากสุ​ุโขทั​ัย แต่​่รู​ูปแบบ เจดี​ีย์​์เหล่​่านี้​้�มี​ีจำำ�นวนไม่​่มากนั​ัก เมื่​่�อเที​ียบกั​ับรู​ูปแบบเจดี​ีย์​์ที่​่�ได้​้ รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากพม่​่าในยุ​ุคหลั​ัง เช่​่น เจดี​ีย์​์ทรงกู่​่�เต้​้าและเจดี​ีย์​์ทรง ระฆั​ังแบบพม่​่า - มอญ ซึ่​่�งมี​ีการสร้​้างเป็​็นจำำ�นวนมากในล้​้านนา

อิ​ิทธิ​ิพลจากอิ​ินเดี​ีย

รู​ูปแบบเจดี​ีย์​์ที่​่�ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลทางพุ​ุทธศาสนาจากศิ​ิลปะอิ​ินเดี​ีย อย่​่างชั​ัดเจนที่​่�สุ​ุด คื​ือ เจดี​ีย์​์เจ็​็ดยอด เป็​็นเจดี​ีย์​์ก่​่อด้​้วยศิ​ิลาแลง ภายในประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูปจำำ�ลอง ที่​่�สร้​้างขึ้​้�นในช่​่วงยุ​ุคทอง ของอาณาจั​ักรล้​้านนา เมื่​่�อครั้​้�งมี​ีการสั​ังคายนาพระธรรมวิ​ินัยั เป็​็น ครั้​้�งแรกในประเทศไทย ในปี​ี พ.ศ. ๒๐๒๐ พญาติ​ิโลกราชทรง ส่​่งพระสงฆ์​์ไปจำำ�ลองแบบจากวิ​ิหารมหาโพธิ์​์� เมื​ืองพุ​ุกาม ซึ่​่ง� พม่​่า ได้​้สร้​้างขึ้​้�นในพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๑๘ โดยถ่​่ายทอดมาจากรู​ูปแบบ พระมหาโพธิ​ิเจดี​ีย์​์ (พระมหาเจดี​ีย์​์พุ​ุทธคยา) ประเทศอิ​ินเดี​ีย โดยมี​ีการปรั​ับปรุ​ุงแบบบางส่​่วน เช่​่น การเพิ่​่�มเจดี​ีย์​์ทรงระฆั​ัง อี​ีกสององค์​์ด้า้ นหน้​้าจึ​ึงรวมเป็​็นเจ็​็ดยอด จากต้​้นแบบทั้​้�งสองแห่​่ง ที่​่�มีเี พี​ียงห้​้ายอด ส่​่วนฐานประทั​ักษิ​ิณประดั​ับรูปู ปู​ูนปั้​้�นเทวดายื​ืน และนั่​่�งในแต่​่ละด้​้าน มี​ีช่อ่ งคั่​่�นด้​้วยเสาติ​ิดผนั​ังซ้​้อนสองชั้​้�น ภายใน ประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูป

อิ​ิทธิ​ิพลจากสุ​ุโขทั​ัย

ในช่​่วงยุ​ุคทองของอาณาจั​ักรล้​้านนา มี​ีการอั​ัญเชิ​ิญพระสุ​ุมนเถระ จากสุ​ุโขทั​ัยมาเผยแผ่​่ศาสนาพุ​ุทธนิ​ิกายเถรวาทลั​ังกาวงศ์​์ จึ​ึงได้​้ รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากสุ​ุโขทั​ัย คื​ือ เจดี​ีย์​์ทรงพุ่​่�มข้​้าวบิ​ิณฑ์​์ ที่​่�มี​ีรู​ูปทรง แบบดอกบั​ัวตู​ูม ซึ่​่�งมี​ีจำำ�นวนไม่​่มากนั​ักในล้​้านนา ปั​ัจจุ​ุบั​ันเหลื​ือ อยู่​่�เพี​ียงองค์​์เดี​ียว มี​ีสภาพเป็​็นโบราณสถาน

อิ​ิทธิ​ิพลจากพม่​่า

เจดี​ีย์​์ทรงระฆั​ังแบบมอญ - พม่​่า ที่​่�พั​ัฒนามาตั้​้�งแต่​่สมั​ัยพุ​ุกาม มี​ีองค์​์ประกอบที่​่�เหมื​ือนกั​ัน คื​ือ องค์​์ระฆั​ังมี​ีลวดลายรั​ัดอกและ บั​ัวคอเสื้​้�อ ไม่​่มี​ีบั​ัลลั​ังก์​์รั​ับส่​่วนยอด และส่​่วนยอดมี​ีปั​ัทมบาท คั่​่�นระหว่​่างปล้​้องไฉนกั​ับปลี​ียอด ส่​่วนความแตกต่​่างขององค์​์ ประกอบสำำ�คัญ ั ที่​่�มีข้ี อ้ สั​ังเกตได้​้ค่อ่ นข้​้างชั​ัดเจน ระหว่​่างเจดี​ีย์แ์ บบ มอญกั​ับเจดี​ีย์แ์ บบพม่​่าแท้​้ เช่​่น ส่​่วนฐานประทั​ักษิ​ิณ รายละเอี​ียด ของส่​่วนประดั​ับในแต่​่ละชั้​้�นขององค์​์เจดี​ีย์​์ และสั​ัดส่​่วนของส่​่วน ปลี​ียอดต่​่อมาในสมั​ัยอมรปุ​ุระ - มั​ัณฑะเลย์​์ มี​ีการพั​ัฒนารู​ูปแบบ เจดี​ีย์ท์ รงระฆั​ัง โดยการผสมผสานรู​ูปแบบพม่​่า - มอญเข้​้าด้​้วยกั​ัน และไม่​่มี​ีการเจาะช่​่องสี่​่�เหลี่​่�ยมในชั้​้�นท้​้องไม้​้ของส่​่วนฐาน 198

นอกจากนี้​้� ยั​ังมี​ีรู​ูปแบบเจดี​ีย์​์ทรงปราสาทแบบพม่​่า เรี​ียกว่​่า "เจติ​ิยวิ​ิหาร" หรื​ือ "กู่​่�ปายา" เป็​็นรู​ูปแบบสื​ืบเนื่​่�องมาตั้​้�งแต่​่สมั​ัย พุ​ุกามมาจนถึ​ึงสมั​ัยอมรปุ​ุระ - มั​ัณฑะเลย์​์ ส่​่วนเรื​ือนธาตุ​ุจะเป็​็น วิ​ิหารประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูปที่​่�เข้​้าไปสั​ักการะภายในได้​้ เจดี​ีย์​์ ลั​ักษณะนี้​้�ในล้​้านนาจะทำำ�เพี​ียงซุ้​้�มโขงที่​่�ประดิ​ิษฐานพระพุ​ุทธรู​ูป ในซุ้​้�มเท่​่านั้​้�น ไม่​่สามารถเข้​้าไปภายในได้​้

เจดีย์อิทธิพลอินเดีย เจดีย์เจ็ดยอด วัดเจ็ดยอด หรือ วัดโพธารามมหาวิหาร อำ�เภอเมือง จังหวัดเชียงใหม่

199

วั​ัดในพุ​ุทธศาสนา สถาปั​ัตยกรรมจากพม่​่าในสมั​ัยอมรปุ​ุระ - มั​ัณฑะเลย์​์ (พุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๓ - ๒๕) ที่​่ผ� สมผสานรู​ูปแบบพม่​่าแท้​้ และมอญ (หรื​ือเรี​ียกว่​่า แบบมอญ-พม่​่า) ต่​่อเนื่​่�องมาจาก สมั​ัยพุ​ุกาม มี​ีอิ​ิทธิ​ิพลต่​่อการสร้​้างหรื​ือบู​ูรณปฏิ​ิสั​ังขรณ์​์ สถาปั​ัตยกรรมทางศาสนาในล้​้านนา รู​ูปแบบดั​ังกล่​่าว นำำ�มาโดยชาวพม่​่าและชนชาติ​ิอื่​่�น เช่​่น ชาวไทใหญ่​่จาก รั​ัฐฉานในพม่​่า และชาวมอญจากเมื​ืองหงสาวดี​ี รวมถึ​ึง ชาวเผ่​่าอื่​่�นๆ ในพม่​่า

การมี​ีหลั​ังคาซ้​้อนชั้​้�นลดหลั่​่�นขึ้​้�นไป อาจเป็​็นหลั​ังคาจั่​่�ว หรื​ือปั้​้�นหยาที่​่�มี​ีมุ​ุขหลั​ังคาแบบตรี​ีมุ​ุขหรื​ือจั​ัตุ​ุรมุ​ุข และ บนสั​ันหลั​ังคาอาจมี​ียอดแหลมแบบฉั​ัตรซ้​้อนชั้​้�นครอบ อยู่​่� รวมทั้​้�งมี​ีการประดั​ับตกแต่​่งลวดลายประดั​ับผนั​ัง ภายนอก ผนั​ังระหว่​่างชั้​้�นหลั​ังคาและฝ้​้าเพดานเป็​็น ลวดลายอยู่​่�ในกรอบสี่​่�เหลี่​่�ยมจั​ัตุ​ุรั​ัสหรื​ือสี่​่�เหลี่​่�ยมย่​่อมุ​ุม และมี​ีการประดั​ับลวดลายปิ​ิดทองและกระจกสี​ีรอบเสา ภายในอาคาร เป็​็นต้​้น

ระหว่​่างพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๔ - ๒๕ เริ่​่ม� ตั้​้�งแต่​่ยุคุ ฟื้​้น� ฟู​ูเมื​ือง หรื​ือที่​่เ� รี​ียกว่​่า "ยุ​ุคเก็​็บผั​ักใส่​่ซ้า้ เก็​็บข้​้าใส่​่เมื​ือง" ในสมั​ัย พระเจ้​้ากาวิ​ิละเป็​็นเจ้​้าเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ (พ.ศ. ๒๓๒๕ ๒๔๕๘) มี​ีการรวบรวมกลุ่​่�มชาวไตจากถิ่​่�นต่​่างๆ ให้​้เข้​้า มาตั้​้�งถิ่​่�นฐานในล้​้านนา ต่​่อมาเมื่​่�อพม่​่าตกเป็​็นอาณานิ​ิคม ของอั​ังกฤษ ชาวพม่​่า มอญ ไทใหญ่​่ และชาวเผ่​่าอื่​่�นๆ เช่​่น ปะโอ กะเหรี่​่�ยง ได้​้เข้​้ามาพร้​้อมกั​ับชาวอั​ังกฤษ ที่​่เ� ข้​้ามารั​ับสั​ัมปทานทากิ​ิจการป่​่าไม้​้ในจั​ังหวั​ัดต่า่ งๆ เช่​่น เชี​ียงใหม่​่ ลำำ�ปาง ลำำ�พูนู แพร่​่ แม่​่ฮ่อ่ งสอน ตั้​้�งแต่​่ปี​ี พ.ศ. ๒๓๖๙ ภายหลั​ังเมื่​่�อรํ่​่า� รวยเป็​็นคหบดี​ีจึ​ึงได้​้พากั​ันบู​ูรณะ หรื​ือสร้​้างวั​ัดขึ้​้�น เพื่​่�ออุ​ุทิ​ิศส่​่วนกุ​ุศลและขออโหสิ​ิกรรม ต่​่อนางไม้​้ที่พ่� วกตนได้​้โค่​่นต้​้นไม้​้ลง โดยใช้​้ช่า่ งมั​ัณฑะเลย์​์ มี​ีการสร้​้างเจดี​ีย์​์และวิ​ิหารแบบพม่​่าจำำ�นวนมาก อี​ีกทั้​้�ง บางแห่​่ ง ยั​ั ง เพิ่​่� ม รายละเอี​ียดลวดลายประดั​ั บ ที่​่� แ ฝง อิ​ิทธิ​ิพลของตะวั​ันตกรวมอยู่​่�ด้​้วย เช่​่น รู​ูปเทวดาแบบฝรั่​่ง�

ส่​่วนข้​้อแตกต่​่างสั​ังเกตได้​้จากรายละเอี​ียดการประดั​ับ ตกแต่​่งองค์​์ประกอบสำำ�คั​ัญ เช่​่น ลั​ักษณะและจำำ�นวน มากน้​้อยของหลั​ังคาซ้​้อนชั้​้�น วั​ัสดุ​ุที่ใ่� ช้​้ทาลวดลายตกแต่​่ง หลั​ังคาและตั​ัวอาคาร รู​ูปสัญ ั ลั​ักษณ์​์ที่สำ่� ำ�คัญ ั และการจั​ัด อาสนะของพระสงฆ์​์ภายในวิ​ิหาร เป็​็นต้​้น

ส่​่วนชาวไทใหญ่​่เป็​็นกลุ่​่�มที่​่�เข้​้ามาค้​้าขายในล้​้านนามา เป็​็นระยะเวลานาน และเข้​้ามาเพิ่​่�มขึ้​้น� ในพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๔ ที่​่อั� งั กฤษเข้​้ามาทำำ�กิจิ การป่​่าไม้​้ในล้​้านนา รวมทั้​้�งใน ช่​่วงต้​้นพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๕ ที่​่�เกิ​ิดการแย่​่งชิ​ิงการครอบ ครองหั​ัวเมื​ืองไทใหญ่​่ในพม่​่า ทำำ�ให้​้ชาวไทใหญ่​่อพยพเข้​้า มาบุ​ุกเบิ​ิกที่​่�อาศั​ัยในเมื​ืองแม่​่ฮ่​่องสอน และได้​้สร้​้างวั​ัด ขึ้​้�นเช่​่นเดี​ียวกั​ับชาวพม่​่า วั​ัดที่​่�ชาวไทใหญ่​่สร้​้างส่​่วนใหญ่​่ อยู่​่�ในจั​ังหวั​ัดแม่​่ฮ่​่องสอนและลำำ�ปาง ซึ่​่�งเป็​็นศู​ูนย์​์กลาง การทำำ�ป่​่าไม้​้ในสมั​ัยนั้​้�น ในช่​่วงหลั​ังยุ​ุคทองของล้​้านนา ชาวต่​่างชาติ​ิที่เ่� ข้​้ามาอาศั​ัย อยู่​่�ในล้​้านนา โดยเฉพาะชาวพม่​่า ไทใหญ่​่ และชาวมอญ จากประเทศพม่​่า ซึ่​่�งนั​ับถื​ือศาสนาพุ​ุทธ มี​ีการสร้​้างวั​ัด ขึ้​้�นหลายแห่​่งในจั​ังหวั​ัดต่​่างๆ (เรี​ียกตามภาษาพม่​่าว่​่า “เจาว์​์” หรื​ือ “จอง” แปลว่​่า วั​ัด) มี​ีลั​ักษณะแตกต่​่างจาก สถาปั​ัตยกรรมแบบอย่​่างล้​้านนาอย่​่างสั​ังเกตได้​้ชั​ัดเจน โดยเฉพาะรู​ูปทรงอาคาร และลั​ักษณะหลั​ังคาซ้​้อนชั้​้�น แม้​้ บ างแห่​่ ง จะมี​ีการผสมผสานองค์​์ ป ระกอบตกแต่​่ ง เข้​้ า ด้​้ ว ยกั​ั น วิ​ิ ห ารแบบพม่​่ า - มอญ และไทใหญ่​่ มี​ีลั​ั ก ษณะใกล้​้ เ คี​ียงกั​ั น ทั้​้� ง การสร้​้ า งอาคารยกพื้​้� น ซึ่​่�งรวมการใช้​้สอยหลายส่​่วนเข้​้าด้​้วยกั​ัน ทั้​้�งวิ​ิหาร ศาลา การเปรี​ียญและกุ​ุฏิ​ิสงฆ์​์ โดยแยกอุ​ุโบสถและหอธรรม ออกต่​่างหาก ส่​่วนรู​ูปทรงหลั​ังคาวิ​ิหาร สั​ังเกตได้​้จาก 202

นอกจากนี้​้� บางวั​ัดมี​ีการสร้​้างสถาปั​ัตยกรรมโดยได้​้รั​ับ อิ​ิทธิ​ิพลศิ​ิลปะจากหลายแหล่​่ง ทั้​้�งพม่​่า ตะวั​ันตก และจี​ีน ตลอดจนไทลื้​้�อ ที่​่�ผสมผสานกั​ันอย่​่างสวยงาม

๑ ๔

๒

๓

อิทธิพลมอญ - พม่า - ไทใหญ่ ๑), ๔) วิหาร วัดจอมสวรรค์ อำ�เภอเมือง จังหวัดแพร่ สร้างเมือ่ ปี พ.ศ. ๒๔๓๗ โดยชาวไทใหญ่จากพม่าที่เข้ามาค้าขาย ในเมืองแพร่ สร้างด้วยไม้สกั ทองทัง้ หลัง หลังคาซ้อนชั้นลดหลั่น มีลวดลาย ปลายปัน้ ลม และไม้ปดิ อกไก่แบบพม่า หน้าบันและผนังสลับด้วยหลังคาซ้อน ชั้น ประดับลวดลายย่อมุม ไม้บนฝา ไม้กระดาน ภายในวิหาร เสาและฝ้า เพดาน ประดับลวดลายไม้แกะสลักปิด ทองล่องชาดและร่องกระจกสี บันได ประดับลวดลายปูนปั้นและไม้ระแนง ราวระเบียงตกแต่งเป็นลวดลาย ๒) วิหาร วัดศรีรองเมือง อำ�เภอเมือง จังหวัดลำ�ปาง สร้างโดยคหบดีชาวพม่า ปี พ.ศ. ๒๔๔๗ ชั้นล่างก่ออิฐถือปูน ชั้นบนสร้างด้วยไม้สักทอง ๓) วิหาร วัดนันตาราม อำ�เภอเชยี งคา จังหวัดพะเยา สร้างเมือ่ ปี พ.ศ. ๒๔๖๘ สร้างด้วยไม้สกั ทัง้ หลัง หลังคาซ้อนชัน้ ทรงเครือ่ งแบบไทใหญ่ ผนังด้านนอก ประดับลวดลายย่อมุมไม้บนฝาไม้ กระดานภายในวิหาร เสากลมลงรัก ปิดทอง หัวเสาผนังและฝ้าเพดาน ประดับลวดลายไม้แกะสลักปิดทอง ล่องชาดและร่องกระจกสี

203

บทที่ ๘

อาคารสาธารณะ

สถาปั​ัตยกรรมล้​้านนาในอดี​ีต นอกจากวั​ัดและวั​ังแล้​้ว ไม่​่มี​ีอาคารขนาดใหญ่​่ประเภทอื่​่�นที่​่�เป็​็นอาคารถาวร นอกจากการใช้​้พื้​้�นที่​่�สาธารณะในแบบ ลานโล่​่ง เรี​ียกว่​่า “ข่​่วง” ซึ่​่�งอาจจะมี​ีการสร้​้างศาลาที่​่�ใช้​้ชั่​่�วคราวไว้​้ในบริ​ิเวณนี้​้�เรี​ียกว่​่า “ผาม” อาคารสาธารณะประเภทอื่​่�นๆ เริ่​่�มมี​ีปรากฏในยุ​ุค ที่​่�ล้​้านนารวมเข้​้าเป็​็นราชอาณาจั​ักรสยาม ตั้​้�งแต่​่ช่​่วงต้​้นพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๕ ส่​่วนใหญ่​่เป็​็นอาคารราชการและอาคารเกี่​่�ยวข้​้องกั​ับชาวต่​่างชาติ​ิ อาทิ​ิ สถานกงสุ​ุล โบสถ์​์ โรงเรี​ียน และโรงพยาบาล ซึ่​่�งสร้​้างขึ้​้�นพร้​้อมกั​ับการเข้​้ามาของชาวตะวั​ันตกและข้​้าราชการสยาม รู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมจึ​ึงได้​้ รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจากตะวั​ันตกทั้​้�งสิ้​้�น

อาคารราชการสยามยุ​ุคแรก พ.ศ. ๒๔๒๖ – พ.ศ. ๒๔๔๒

ในยุคแรกของการปกครองโดยสยามที่มีเมืองเชียงใหม่เป็นศูนย์กลาง และมีข้าหลวงสยามคนแรกมาประจ�ำอยู่ที่เมืองเชียงใหม่ ในปี พ.ศ. ๒๔๑๗ มีการสร้างศาลต่างประเทศเมืองเชียงใหม่ เป็นสถานที่ราชการ แห่งแรกในปี พ.ศ. ๒๔๒๖ ต่อมายังมีการปฏิรปู การปกครองครอบคลุม หัวเมืองในล้านนาเป็นมณฑลลาวเฉียง ในช่วงปี พ.ศ. ๒๔๒๗ – พ.ศ. ๒๔๓๕ และหลังจากเกิดวิกฤตการณ์ทสี่ ยามได้เสยี ดินแดนบางส่วนให้แก่ อังกฤษและฝรั่งเศสได้มีการปฏิรูปการปกครองอีกครั้ง ระหว่างปี พ.ศ. ๒๔๓๖ – พ.ศ. ๒๔๔๒ โดยเปลี่ยนชื่อ "มณฑลลาวเฉียง" เป็น "มณฑล พายัพ" แต่อาคารราชการที่สร้างขึ้นในยุคแรกนี้ถูกรื้อถอนไปหมด และ มีการสร้างอาคารซ้อนทับไปในที่เดิมในยุคต่อมา

อาคารราชการสยามยุคที่ ๒ พ.ศ. ๒๔๔๒ – พ.ศ. ๒๕๐๐

อาคารราชการที่สร้างในยุคนี้หลายแห่งที่เป็นอาคารถาวรยังคงอยูแ่ ละได้ มกี ารอนุรกั ษ์ปรับปรุงเป็นพิพธิ ภัณฑ์ เนือ่ งจากมกี ารสร้างอาคารราชการ หลังใหม่รองรับการขยายตัวของการท�ำงานในเวลาต่อมา อาทิ ศาลากลาง ศาล เรือนจ�ำ รวมถึงอาคารสาธารณะทใี่ ห้บริการด้านสาธารณูปการต่างๆ

217

สถานีรถไฟลำ�ปาง

สถานีรถไฟเชียงใหม่

การคมนาคม

ในสมั​ัยรั​ัชกาลที่​่� ๕ กรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์ มี​ีการสร้​้างรถไฟสายเหนื​ือจาก กรุ​ุงเทพฯ ผ่​่านจั​ังหวั​ัดต่​่างๆ ในภาคกลางตอนบน ภาคเหนื​ือตอนล่​่าง มาถึ​ึงภาคเหนื​ือตอนบน คื​ือ ลำำ�ปาง ในปี​ี พ.ศ. ๒๔๕๙ และเชี​ียงใหม่​่ พ.ศ. ๒๔๖๔ มี​ีการสร้​้างสถานี​ีรถไฟ ก่​่อให้​้เกิ​ิดการเปลี่​่�ยนแปลงทาง เศรษฐกิ​ิจในสั​ังคมอย่​่างมากมาย

218

219

๑ ๒ ๓

๔ ๕

๖

๑) เรือนจำ�กลางเชียงราย ๒) ที่ทำ�การไปรษณีย์เชียงใหม่ ๓) ค่ายกาวิละ จังหวัดเชียงใหม่ ๔) ธนาคารพาณิชย์ สาขาลำ�ปาง ปัจจุบนั ปรับปรุงเป็นพิพธิ ภัณฑ์ ธนาคารไทย ๕) อาคารที่ทำ�การกรมป่าไม้เขต ลำ�ปาง ปัจจุบนั ได้รบั การปรับปรุง และอนุรักษ์เป็น “บ้านร้อยปี” ใช้เป็นพิพธิ ภัณฑ์ปา่ ไม้เขตลำ�ปาง ๖) อาคารที่ทำ�การกรมป่าไม้เขต เชียงใหม่ ปัจจุบันได้รับการ ปรับปรุงและอนุรกั ษ์เป็น “อาคาร ปฐมกรมป่าไม้”

เรื​ือนจำำ�

กลุ่​่�มอาคารขนาดใหญ่​่ ประกอบด้​้วยกำำ�แพงและอาคารเรื​ือนนอน รู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมตะวั​ันตกแบบเรี​ียบง่​่าย ปั​ัจจุ​ุบันั เรื​ือนจำำ�เดิ​ิม ในบางจั​ังหวั​ัดได้​้ปรั​ับปรุ​ุงเป็​็นสวนสาธารณะและแหล่​่งเรี​ียนรู้​้�ทาง วั​ัฒนธรรม เช่​่น เรื​ือนจำำ�กลางเมื​ืองเชี​ียงราย

การสื่​่�อสาร

ที่​่�ทำำ�การไปรษณี​ีย์​์เชี​ียงใหม่​่ สร้​้างบนพื้​้�นที่​่�เดิ​ิมของอาคารศาล มณฑลพายั​ัพ แต่​่ต่​่อมาได้​้รื้​้�อสร้​้างใหม่​่เป็​็นอาคารถาวรขนาด เล็​็ก ภายหลั​ังเมื่​่�อมี​ีการขยายสาขาและสร้​้างอาคารที่​่�ทำำ�การใหม่​่ จึ​ึงปรั​ับปรุ​ุงอาคารเดิ​ิมเป็​็นพิ​ิพิ​ิธภั​ัณฑ์​์ตราไปรษณี​ียากรเชี​ียงใหม่​่ ตั้​้�งแต่​่ปี​ี พ.ศ. ๒๕๓๓ และอาคารชุ​ุมสายโทรศั​ัพท์​์แม่​่ปิ​ิง ที่​่ตั้​้� �งอยู่​่� ฝั่​่�งตรงข้​้ามถนน ปั​ัจจุ​ุบันั ปรั​ับปรุ​ุงเป็​็นพิ​ิพิธิ ภั​ัณฑ์​์โทรศั​ัพท์​์ภาคเหนื​ือ

การทหาร

มี​ีการจั​ัดตั้​้�งค่​่ายทหาร ๒ แห่​่ง คื​ือ ค่​่ายกาวิ​ิละ จั​ังหวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ และค่​่ายสุ​ุรศั​ักดิ์​์�มนตรี​ี จั​ังหวั​ัดลำำ�ปาง ทั้​้�งสองแห่​่งนี้​้�ยั​ังอนุ​ุรั​ักษ์​์ อาคารราชการขนาดใหญ่​่เดิ​ิมไว้​้อย่​่างดี​ี

ธนาคารพาณิ​ิชย์​์

ธนาคารพาณิ​ิชย์​์ธนาคารแรกของไทย คื​ือ “แบงค์​์สยามกั​ัมมาจล” (ต่​่อมาเปลี่​่�ยนชื่​่�อเป็​็น “ธนาคารไทยพาณิ​ิชย์​์”) ในส่​่วนภู​ูมิ​ิภาคได้​้ มาเปิ​ิดสาขาเชี​ียงใหม่​่ (พ.ศ. ๒๔๗๐) และสาขาลำำ�ปาง (พ.ศ. ๒๔๗๓) ตามลำำ�ดั​ับ สาขาเชี​ียงใหม่​่ได้​้ย้​้ายไปสร้​้างอาคารที่​่ทำ� ำ�การ แห่​่งใหม่​่ ในปี​ี พ.ศ. ๒๔๗๖ ส่​่วนอาคารเดิ​ิมปั​ัจจุ​ุบั​ันได้​้กลายเป็​็น อาคารของบริ​ิติ​ิชเคาน์​์ซิ​ิล ส่​่วนสาขาลำำ�ปางปั​ัจจุ​ุบั​ันใช้​้อาคารเดิ​ิม เป็​็นพิ​ิพิ​ิธภั​ัณฑ์​์ธนาคารไทยของธนาคารไทยพาณิ​ิชย์​์

กรมป่​่าไม้​้

มี​ีการจั​ัดตั้​้�งกรมป่​่าไม้​้ เมื่​่�อปี​ี พ.ศ. ๒๔๓๙ และเริ่​่�มสร้​้างอาคาร ที่​่�ทำำ�การกรมป่​่าไม้​้ ๒ แห่​่งแรก คื​ือ เชี​ียงใหม่​่และลำำ�ปาง เป็​็น เรื​ือนไม้​้สั​ักขนาดใหญ่​่ ปั​ัจจุ​ุบั​ันอาคารเดิ​ิมทั้​้�ง ๒ แห่​่ง ยั​ังคงได้​้รั​ับ การอนุ​ุรั​ักษ์​์ไว้​้อย่​่างดี​ีอยู่​่�ในพื้​้�นที่​่�สำำ�นั​ักงานป่​่าไม้​้เขตเชี​ียงใหม่​่และ สำำ�นั​ักงานป่​่าไม้​้เขตลำำ�ปาง

222

223

บทที่ ๙

อาคารพาณิชย์ กาด “กาด” ในภาษาล้​้านนา หมายถึ​ึง ตลาด ช่​่วงก่​่อนต้​้นพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๕ ล้​้านนามี​ี การติ​ิดต่อ่ ค้​้าขายสิ​ินค้​้าภายในภู​ูมิภิ าคทั้​้�งทางน้ำำ��และทางบก ส่​่วนการค้​้าขายระหว่​่าง ภู​ูมิ​ิภาค มี​ีการติ​ิดต่​่อทางบกเป็​็นหลั​ักกั​ับเพื่​่�อนบ้​้านด้​้านทิ​ิศเหนื​ือ เช่​่น สิ​ิบสองปั​ันนา และรั​ัฐฉาน และเพื่​่�อนบ้​้านด้​้านทิ​ิศตะวั​ันออก เช่​่น หลวงพระบาง ร้​้านค้​้าในล้​้านนา สมั​ัยโบราณเป็​็นเพิ​ิงชั่​่�วคราวทำำ�ด้​้วยไม้​้ กาดภายในกำำ�แพงเมื​ือง เรี​ียกว่​่า "กาดกลางเวี​ียง" โดยทั่​่�วไปจะมี​ีทางเชื่​่�อมต่​่อกั​ับ ประตู​ูเมื​ืองด้​้านที่​่�ติ​ิดแม่​่น้ำำ��เป็​็นหลั​ัก หรื​ือบางเมื​ืองอาจใช้​้ประตู​ูเมื​ืองด้​้านอื่​่�นที่​่�มี​ีทาง สั​ัญจรทางบกโดยเกวี​ียน ปั​ัจจุ​ุบั​ันยั​ังคงมี​ีเพี​ียงบริ​ิเวณที่​่�ตั้​้�งเดิ​ิมของกาดกลางเวี​ียง อยู่​่�ในเมื​ืองต่​่างๆ หลายแห่​่ง ได้​้ปรั​ับปรุ​ุงให้​้เป็​็นถนนคนเดิ​ิน รวมทั้​้�งมี​ีการอนุ​ุรั​ักษ์​์ สถาปั​ัตยกรรม กำำ�แพงเมื​ือง และประตู​ูเมื​ือง

อาคารพาณิ​ิชย์​์แบบถาวรในล้า้ นนา

ประมาณช่​่วงต้​้นพุ​ุทธศตวรรษที่​่� ๒๕ เริ่​่�มมี​ีการคมนาคมทางน้ำำ�� ระหว่​่างบางกอกกั​ับ ล้​้านนา เข้​้ามาแข่​่งขั​ันทางการค้​้า รวมทั้​้�งการเข้​้ามาอยู่​่�อาศั​ัยของชาวตะวั​ันตกและ ชาวจี​ีนโพ้​้นทะเล โดยมี​ีชุ​ุมชนตรอกบ้​้านจี​ีนในเมื​ืองระแหง* เป็​็นจุ​ุดศูนู ย์​์กลางขนถ่​่าย สิ​ินค้​้าจากทางทิ​ิศใต้​้ (เมื​ืองพิ​ิษณุ​ุโลกและอยุ​ุธยา) และจากทางทิ​ิศตะวั​ันตก (เมื​ือง มะละแหม่​่ง เมื​ืองท่​่าของพม่​่า) เข้​้ามาสู่​่�ภู​ูมิ​ิภาคล้​้านนา มี​ีกิ​ิจการไปรษณี​ีย์​์และการ จั​ัดเก็​็บภาษี​ีอากร นอกเหนื​ือไปจากการค้​้าขายแลกเปลี่​่ย� นสิ​ินค้​้าและกิ​ิจการสั​ัมปทาน ป่​่าไม้​้ ยั​ังมี​ีกาดเพิ่​่�มขึ้​้�นในบริ​ิเวณอื่​่�นๆ ของเมื​ืองตามการคมนาคมที่​่�เปลี่​่�ยนแปลงไป เช่​่น เส้​้นทางรถไฟ เส้​้นทางรถยนต์​์ และกาดที่​่�เกิ​ิดขึ้​้�นจากการขยายตั​ัวของชุ​ุมชน เมื​ืองอี​ีกหลายแห่​่ง มี​ีสิ่​่�งก่​่อสร้​้างใหม่​่เพิ่​่�มขึ้​้�นไปตามยุ​ุคสมั​ัย อาคารพาณิ​ิชย์​์แบบถาวรในล้​้านนา เริ่​่ม� ต้​้นขึ้​้น� โดยชาวจี​ีนโพ้​้นทะเลจากชุ​ุมชนตรอก บ้​้านจี​ีนในเมื​ืองระแหงเดิ​ิม ที่​่�ภายหลั​ังได้​้ขยั​ับขยายมาทำำ�การค้​้าในเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ รู​ู ป แบบสถาปั​ั ต ยกรรมของอาคารพาณิ​ิ ช ย์​์ ใ นระยะแรกๆ ที่​่� ไ ด้​้ รั​ั บ อิ​ิ ท ธิ​ิ พ ลจาก สถาปั​ัตยกรรมตะวั​ันตก พม่​่า และจี​ีน หลายแห่​่งยั​ังคงได้​้รั​ับการอนุ​ุรั​ักษ์​์ไว้​้อย่​่างดี​ี มี​ีความสวยงามน่​่าสนใจ ก่​่อนที่​่�จะเข้​้าสู่​่�ยุ​ุคที่​่รู� ปู แบบสถาปั​ัตยกรรมสากลแพร่​่หลาย

ปั​ัจจุ​ุบันั คื​ือชุ​ุมชนตรอกบ้​้านจี​ีน ในตำำ�บลระแหง อำำ�เภอเมื​ือง จั​ังหวั​ัดตาก เป็​็นย่​่านการค้​้าของชาวจี​ีนโพ้​้น ทะเลที่​่รุ่​่�� งเรื​ืองมาก ตั้​้�งแต่​่สมั​ัยรั​ัชกาลที่​่� ๔ แห่​่งกรุ​ุงรั​ัตนโกสิ​ินทร์​์

*

231

เรื​ือนสรไน อาคารพาณิ​ิชย์​์รุ่​่�นแรกในล้​้านนา ส่​่วนใหญ่​่เป็​็นของชาวจี​ีนผู้​้�บุ​ุกเบิ​ิกทางการค้​้า มั​ักจะสร้​้างรวมอยู่​่�เป็​็นย่​่านการค้​้า ติ​ิดแม่​่น้ำำ�� และเป็​็นท่​่าเรื​ือขนส่​่งสิ​ินค้​้าทางน้ำำ�� เริ่​่�มมี​ีการก่​่อสร้​้างอย่​่างถาวร ส่​่วนใหญ่​่เป็​็นอาคารครึ่​่�งตึ​ึกครึ่​่�งไม้​้ ที่​่�ผสมผสาน ลั​ักษณะสถาปั​ัตยกรรมตึ​ึกแถวแบบจี​ีนกั​ับสถาปั​ัตยกรรมตะวั​ันตกแบบวิ​ิคตอเรี​ียน (บ้​้านขนมปั​ังขิ​ิง) เกิ​ิดเป็​็นรู​ูปแบบเฉพาะของสถาปั​ัตยกรรมท้​้องถิ่​่�นที่​่มี​ี� การตกแต่​่ง ไม้​้ฉลุ​ุลายในส่​่วนต่​่างๆ ของอาคาร เรี​ียกว่​่า “สรไน” (ออกเสี​ียงตามภาษาล้​้าน นาว่​่า “สะละไน”) เป็​็นตึ​ึกแถวติ​ิดถนน มี​ีประตู​ูบานเฟี้​้�ยมขนาดใหญ่​่เต็​็มความ กว้​้างด้​้านหน้​้าอาคาร และประดั​ับลวดลายฉลุ​ุไม้​้เชิ​ิงชายหลั​ังคาและช่​่องลมเหนื​ือ ประตู​ู ชุ​ุมชนย่​่านการค้​้าทางน้ำำ��ของล้​้านนาในระยะนี้​้� ที่​่�ยั​ังคงมี​ีสถาปั​ัตยกรรม สวยงาม น่​่าสนใจมาถึ​ึงปั​ัจจุ​ุบั​ัน เช่​่น ชุ​ุมชนวั​ัดเกต (วั​ัดเกตการาม) ถนนเจริ​ิญ ราษฎร์​์ จั​ังหวั​ัดเชี​ียงใหม่​่

"ตลาดจี​ีน" ปั​ัจจุ​ุบั​ันมี​ีการจั​ัดกิ​ิจกรรมถนนคนเดิ​ินทุ​ุกวั​ันสุ​ุดสั​ัปดาห์​์ในเวลาเย็​็น กลางคื​ืน อาคารพาณิ​ิชย์​์ในย่​่านนี้​้� มี​ีทั้​้�งอาคารพาณิ​ิชย์​์ครึ่​่�งตึ​ึกครึ่​่�งไม้​้และก่​่ออิ​ิฐ ถื​ือปู​ูน โครงสร้​้างคอนกรี​ีตเสริ​ิมเหล็​็กทั้​้�งหลั​ัง บางหลั​ังมี​ีการตกแต่​่งแบบพม่​่า และ บางหลั​ังประดั​ับลวดลายปู​ูนปั้​้�นศิ​ิลปะแบบตะวั​ันตก

ชุ​ุมชนตลาดจี​ีน

ชุ​ุมชนตลาดจี​ีน หรื​ือ "กาดกองต้​้า" อยู่​่�ในจั​ังหวั​ัดลำำ�ปาง เริ่​่ม� ตั้​้�งแต่​่ปี​ี พ.ศ. ๒๔๓๙ ถนนตลาดเก่​่า ฝั่​่�งตะวั​ันออกเฉี​ียงใต้​้ของแม่​่น้ำำ��วั​ัง เป็​็นศู​ูนย์​์กลางการคมนาคม ทางน้ำำ�� จึ​ึงเรี​ียกว่​่ากาดกองต้​้า ผู้​้�ที่​่มี​ีอิ � ทิ ธิ​ิพลเดิ​ิมในชุ​ุมชนคื​ือชาวพม่​่าที่​่ท� ยอยเข้​้ามา สู่​่�ลำำ�ปางเพื่​่�อช่​่วยงานป่​่าไม้​้ของอั​ังกฤษ ภายหลั​ังมี​ีชาวจี​ีนเข้​้ามาค้​้าขายและได้​้รับั การ แต่​่งตั้​้�งจากรั​ัฐบาลสยามให้​้ทำ�ำ หน้​้าที่​่เ� ก็​็บภาษี​ีอากร จึ​ึงมี​ีชาวจี​ีนมากขึ้​้น� จนเรี​ียกว่​่า

233

บทที่ ๑๐

สถาปัตยกรรมล้านนาสมัยใหม่และสถาปัตยกรรมล้านนากลายพันธุ์ ความเปลี่​่�ยนแปลงของรู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรม รู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมในสยามอั​ันรวมไปถึ​ึงในภู​ูมิ​ิภาคล้​้านนา ได้​้รั​ับอิ​ิทธิ​ิพลจาก ตะวั​ันตกมากขึ้​้�นเรื่​่�อยๆ นั​ับตั้​้�งแต่​่สมั​ัยรั​ัชกาลที่​่� ๔ ที่​่�สยามมี​ีความเปลี่​่�ยนแปลง หลายด้​้าน ทั้​้�งการปกครอง เศรษฐกิ​ิจ และสั​ังคม ทำำ�ให้​้มี​ีการพั​ัฒนาเมื​ืองและ การก่​่อสร้​้างขนานใหญ่​่อย่​่างต่​่อเนื่​่�อง มี​ีช่​่างชาวยุ​ุโรปเข้​้ามาทำำ�งานออกแบบ ก่​่อสร้​้างจำำ�นวนมาก หลั​ังจากการเปลี่​่�ยนแปลงการปกครองในปี​ี พ.ศ. ๒๔๗๕ สถาปนิ​ิกชาวต่​่างชาติ​ิที่​่�เข้​้ามาทำำ�งานในหน่​่วยงานราชการต่​่างๆ ลดลง ในขณะที่​่​่� นั​ักเรี​ียนไทยที่​่�ไปศึ​ึกษาวิ​ิชาสถาปั​ัตยกรรมยั​ังต่​่างประเทศ เช่​่น อั​ังกฤษ ฝรั่​่�งเศส สหรั​ัฐอเมริ​ิกา มี​ีเพิ่​่�มมากขึ้​้�นและเมื่​่�อกลั​ับมารั​ับราชการในหน่​่วยงานต่​่างๆ ได้​้นำำ� รู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมสมั​ัยใหม่​่ เข้​้ามาเผยแพร่​่ในบางกอก และแผ่​่กระจายไปตาม หั​ัวเมื​ือง รวมทั้​้�งในถิ่​่�นฐานล้​้านนา

ในยุ​ุคเปลี่​่�ยนผ่​่าน คื​ือช่​่วงหลั​ังสงครามโลกครั้​้�งที่​่� ๒ (พ.ศ. ๒๔๘๘) เป็​็นต้​้นมา เมื​ืองสำำ�คั​ัญในล้​้านนาต่​่างเปลี่​่�ยนสภาพเป็​็นเมื​ืองใหญ่​่ โดยเฉพาะเมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ ที่​่�ได้​้รั​ับการพั​ัฒนาเต็​็มรู​ูปแบบกลายเป็​็นเมื​ืองขนาดใหญ่​่อั​ันดั​ับ ๒ ของประเทศ และมี​ีเส้​้นทางคมนาคมเชื่​่อ� มโยงกั​ันทั่​่�วภู​ูมิภิ าค ในช่​่วงนี้​้�เกิ​ิดสถาปั​ัตยกรรมรุ่​่�นใหม่​่ ขึ้​้�นมากมาย โดยฝี​ีมื​ือสถาปนิ​ิกทั้​้�งชาวไทยและชาวต่​่างประเทศ แต่​่ท่​่ามกลาง สถาปั​ัตยกรรมตามอย่​่างตะวั​ันตกสมั​ัยใหม่​่ที่​่�ค่​่อนข้​้างเป็​็นสากล ซึ่​่�งสร้​้างขึ้​้�นอย่​่าง แพร่​่หลาย ก็​็ยั​ังมี​ีการสร้​้างสรรค์​์ผลงานสถาปั​ัตยกรรมอี​ีก ๒ แนวทาง ที่​่�แฝงไว้​้ ด้​้วยเสน่​่ห์​์แห่​่งพื้​้�นถิ่​่�นล้​้านนา และอยู่​่�ร่​่วมกั​ับสถาปั​ัตยกรรมล้​้านนาเดิ​ิมได้​้อย่​่าง กลมกลื​ืน คื​ือสถาปั​ัตยกรรมล้​้านนาสมั​ัยใหม่​่และสถาปั​ัตยกรรมล้​้านนากลายพั​ันธุ์​์�

243

บ้​้านดอยดิ​ินแดง บ้​้ า นป่​่ า อ้​้ อ ตำำ� บลนางแล อำำ� เภอเมื​ื อ ง จั​ั ง หวั​ั ด เชี​ียงราย ก่​่อตั้​้�งขึ้​้�นตั้​้�งแต่​่ปี​ี พ.ศ. ๒๕๓๔ เป็​็นโรงงานและศู​ูนย์​์แสดงผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์ เครื่​่อ� งปั้​้น� ดิ​ินเผา รวมทั้​้�งมี​ีบ้​้านพั​ักส่​่วนตั​ัวอยู่​่� ในบริ​ิเวณเดี​ียวกั​ัน เจ้​้าของบ้​้านคื​ืออาจารย์​์ สมลั​ักษณ์​์ ปั​ันติ​ิบุ​ุญ ศิ​ิลปิ​ินเครื่​่�องปั้​้�นดิ​ินเผา ระดั​ับนานาชาติ​ิ ชาวเชี​ียงราย ซึ่​่�งได้​้เรี​ียน วิ​ิชาเครื่​่อ� งปั้​้�นดิ​ินเผากั​ับอาจารย์​์ชาวญี่​่ปุ่​่�� น คื​ือ Twao Onuma และ Tarouemon Nakagato กลุ่​่�มอาคาร ประกอบด้​้วย บ้​้าน โรงงาน และศู​ูนย์​์แสดงผลิ​ิตภั​ัณฑ์​์ ซึ่​่�งรวมถึ​ึงร้​้าน กาแฟ รู​ูปแบบสถาปั​ัตยกรรมสมั​ัยใหม่​่ที่​่�ใช้​้ รู​ูปทรงเรขาคณิ​ิตเรี​ียบง่​่าย ผสมผสานกั​ับ องค์​์ประกอบของบ้​้านพื้​้�นถิ่​่�นทั้​้�งล้​้านนา ญี่​่ปุ่​่�� น และตะวั​ันตก ตั้​้�งอยู่​่�ภายในสภาพแวดล้​้อมที่​่� เงี​ียบสงบของป่​่าเขาตามธรรมชาติ​ิ องค์​์ประกอบสถาปั​ัตยกรรมพื้​้�นถิ่​่�นล้​้านนา ที่​่� เ ห็​็ น ได้​้ ชั​ั ด คื​ื อ ลั​ั ก ษณะการเจาะช่​่ อ งใน ฝาระเบี​ียงไม้​้กระดานตี​ีตามตั้​้�ง ที่​่�ตั​ัดขอบ บนและล่​่างปลายแหลมให้​้เป็​็นช่​่องรู​ูปหก เหลี่​่�ยม โดยดั​ัดแปลงมาใช้​้เต็​็มทั้​้�งแผ่​่นผนั​ัง ระบายอากาศในอาคารโรงงาน และการใช้​้ ไม้​้แป้​้นเกล็​็ดมุ​ุงหลั​ังคา วั​ัสดุ​ุหลั​ักใช้​้โครงสร้​้างไม้​้ ทั้​้�งไม้​้แปรรู​ูปใช้​้แล้​้ว จากโครงสร้​้างเก่​่า และไม้​้ตามธรรมชาติ​ิที่ยั่� งั ไม่​่ผ่​่านการแปรรู​ูป ผนั​ังและพื้​้�นปู​ูนผสมดิ​ิน ในพื้​้�นที่​่� หลั​ังคามุ​ุงไม้​้แป้​้นเกล็​็ด มี​ีการใช้​้งาน เครื่​่อ� งปั้​้�นดิ​ินเผาตกแต่​่งบนผนั​ังบางส่​่วนของ อาคารและบริ​ิเวณโดยรอบ

254

255

บทที่ ๑๑

ความรุง่ เรืองของสมัยใหม่ ทุ​ุกวั​ันนี้​้�เข้​้าสู่​่�ยุ​ุคของการเป็​็นเมื​ืองใหญ่​่และเมื​ืองสมั​ัยใหม่​่ที่มี​ี่� ความพร้​้อม ทุ​ุกด้​้าน ปั​ัจจุ​ุบันั ดิ​ินแดนล้​้านนาในภาคเหนื​ือของประเทศไทย มี​ีประชากร ที่​่เ� ป็​็นคนพื้​้�นถิ่​่�นและคนที่​่โ� ยกย้​้ายมาจากภาคอื่​่น� รวมประมาณ ๑๒ ล้​้านคน รวมทั้​้�งยั​ังมี​ีชาวต่​่างชาติ​ิอี​ีกมากมาอาศั​ัยอยู่​่� ทั้​้�งที่​่�เข้​้ามาทำำ�ธุ​ุรกิ​ิจค้​้าขาย ทำำ�งานด้​้านการศึ​ึกษา หรื​ือมาพำำ�นั​ักแบบกึ่​่�งถาวรหลั​ังเกษี​ียณอายุ​ุ

ประเทศจี​ีน ให้​้ไปมาหาสู่​่�ระหว่​่างประเทศได้​้สะดวก โดยการคมนาคม ทางบก รวมทั้​้�งเมื​ืองอื่​่�นๆ ที่​่�กำำ�ลั​ังขยายตั​ัวเติ​ิบโตขึ้​้�นตามลำำ�ดั​ับ ขณะ เดี​ียวกั​ัน แต่​่ละเมื​ืองยั​ังคงแวดล้​้อมไปด้​้วยป่​่าเขา มี​ีธรรมชาติ​ิสวยงาม อี​ีกทั้​้�งศิ​ิลปวั​ัฒนธรรมและขนบธรรมเนี​ียมประเพณี​ีดั้​้�งเดิ​ิม ที่​่�ประทั​ับใจ ชวนให้​้ผู้​้�คนต่​่างถิ่​่�นมาสั​ัมผั​ัส

ความเติ​ิบโตรุ​ุดหน้​้าของสั​ังคมเมื​ืองเป็​็นปั​ัจจั​ัยให้​้เกิ​ิดสถาปั​ัตยกรรม รู​ูปแบบสมั​ัยใหม่​่ ทั้​้�งที่​่�สร้​้างสรรค์​์โดยสถาปนิ​ิกชาวไทยและชาวต่​่างชาติ​ิ อั​ันมี​ีแนวความคิ​ิดในการออกแบบทางใดทางหนึ่​่�ง ซึ่​่�งเกิ​ิดจากความ ตั้​้�งใจให้​้เป็​็นสถาปั​ัตยกรรมที่​่�สอดคล้​้องเข้​้ากั​ันได้​้กั​ับสภาพแวดล้​้อมของ ท้​้องถิ่​่�น จนกระทั่​่�งกั​ับจิ​ิตวิ​ิญญาณพื้​้�นถิ่​่�นแห่​่งล้​้านนา ไม่​่ว่​่าจะมี​ีรู​ูปแบบ สถาปั​ัตยกรรมสมั​ัยใหม่​่ที่สื่​่​่� อ� ภาษาเป็​็นสากล หรื​ือสถาปั​ัตยกรรมต่​่างถิ่​่�น แดนไกล ที่​่�มิ​ิได้​้มี​ีรากเหง้​้าจากล้​้านนาเลยก็​็ตาม สถาปั​ัตยกรรมหลาย ประเภทที่​่�จั​ัดอยู่​่�ในคำำ�กล่​่าวนี้​้� มี​ีทั้​้�งผลงานประเภทอาคารสาธารณะที่​่� คนจำำ �นวนมากสามารถเข้​้าใช้​้สอยได้​้ เช่​่น โรงแรม โรงเรี​ียน สถาน เมื​ืองเชี​ียงใหม่​่ยั​ังคงเป็​็นศู​ูนย์​์กลางของภู​ูมิ​ิภาค ส่​่วนเชี​ียงรายซึ่​่�งอยู่​่�ทาง เหนื​ือสุ​ุดของประเทศ เป็​็นเมื​ืองหน้​้าด่​่านที่​่�มี​ีเขตแดนใกล้​้ชิ​ิดกั​ับประเทศ สั​ันทนาการ ศู​ูนย์​์ศิ​ิลปะ และบ้​้านพั​ักอาศั​ัยส่​่วนบุ​ุคคล ลาว สาธารณรั​ัฐแห่​่งสหภาพเมี​ียนมา และยั​ังสามารถเชื่​่�อมต่​่อไปยั​ัง สภาพชุ​ุมชนเมื​ืองในภู​ูมิ​ิภาคล้​้านนาปั​ัจจุ​ุบั​ันจึ​ึงเปลี่​่�ยนแปลงไปมากจาก สองทศวรรษที่​่�ผ่​่านมา มี​ีความเติ​ิบโตทั้​้�งด้​้านประชากร ควบคู่​่�ไปกั​ับการ เติ​ิบโตด้​้านกายภาพ เกิ​ิดผั​ังเมื​ืองใหม่​่ ถนนสายใหม่​่ และการก่​่อสร้​้าง อาคารเพิ่​่�มขึ้​้�นแทบทุ​ุกวั​ัน เมื​ืองใหญ่​่ในภู​ูมิ​ิภาคนี้​้�มี​ีความพร้​้อมในด้​้าน สาธารณู​ูปโภคที่​่�ตอบสนองต่​่อการใช้​้ชี​ีวิ​ิตได้​้อย่​่างสมบู​ูรณ์​์ เป็​็นปั​ัจจั​ัยให้​้ เมื​ืองสำำ�คั​ัญ เช่​่น เชี​ียงใหม่​่ เชี​ียงราย กลายเป็​็นเมื​ืองใหญ่​่ที่​่�มี​ีประชากร หนาแน่​่น

281

โรงเรี​ียนปั​ัญญาเด่​่น โรงเรี​ียนปั​ัญญาเด่​่น ตำำ�บลน้ำำ��แพร่​่ อำำ�เภอหางดง จั​ังหวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ เป็​็นโรงเรี​ียนสองภาษาวิ​ิถี​ีพุ​ุทธ ในระดั​ับชั้​้�นเตรี​ียมอนุ​ุบาลถึ​ึงชั้​้�นประถม มี​ีปรั​ัชญาพื้​้�นฐานมาจากหลั​ักศาสนาพุ​ุทธร่​่วมกั​ับหลั​ักสู​ูตรสมั​ัยใหม่​่ โดยมี​ีท่​่านอาจารย์​์ชยสาโรภิ​ิกขุ​ุเป็​็นที่​่ปรึ � กึ ษา ให้​้การศึ​ึกษาแบบบู​ูรณาการ ทั้​้�งด้​้านวิ​ิชาการและการรู้​้�จั​ักใช้​้ชี​ีวิติ ที่​่รั� บั ผิ​ิดชอบต่​่อสั​ังคม และสิ่​่�งแวดล้​้อม ที่​่�ยั่​่�งยื​ืน โรงเรี​ียนตั้​้�งอยู่​่�นอกเมื​ือง บริ​ิเวณพื้​้�นที่​่ข� องโรงเรี​ียนเป็​็นสวน ปลู​ูกผั​ักผลไม้​้ และข้​้าวแบบไร้​้สารเคมี​ี มี​ีการผลิ​ิตไบโอก๊​๊าซ และใช้​้ระบบบำำ�บั​ัดน้ำำ��เสี​ีย แบบไม่​่ทำำ�ลายสิ่​่�งแวดล้​้อม สถาปั​ัตยกรรมมี​ีแนวความคิ​ิดจากธรรมชาติ​ิ และมี​ีรู​ูปแบบเป็​็นเอกลั​ักษณ์​์ เช่​่น การใช้​้ผนั​ังดิ​ิน หิ​ิน และโครงสร้​้างหลั​ังคาไม้​้ไผ่​่ เป็​็นวั​ัสดุ​ุก่อ่ สร้​้างหลั​ัก ส่​่วนแผนผั​ังอาคารได้​้แรงบั​ันดาลใจจากใบเขากวาง ประกอบด้​้วยกลุ่​่�ม อาคารชั้​้�นเดี​ียว แยกการใช้​้งานชั​ัดเจนในแต่​่ละหลั​ัง เช่​่น อาคารเรี​ียน อาคารศู​ูนย์​์การเรี​ียนรู้​้� ห้​้องอาหาร ครั​ัว ศาลาอเนกประสงค์​์ และสระ ว่​่ายน้ำำ�� เป็​็นต้​้น ออกแบบโดย ดร. มาร์​์ค โรเซลี​ีบ (Dr. Markus Roselieb) และบริ​ิษั​ัท 24H Architecture จากประเทศเนเธอร์​์แลนด์​์ ก่​่อสร้​้างโดย บริ​ิษั​ัท เชี​ียงใหม่​่ ไลฟ์​์ คอนสตรั​ัคชั่​่�น จำำ�กัดั (Chiangmai Life Construction) 286

287

ขอขอบคุณหน่วยงานและบริษัทในความร่วมมือและการสนับสนุน

ประเทศไทยมีมรดกวัฒนธรรม เป็นประจักษ์พยานถึงความรุ่งเรืองและเป็นเอกลักษณ์ อันโดดเด่นของชาติสืบทอดมายาวนาน ได้แก่ ภาษาไทย นาฏศิลป์ ดนตรี ขนบธรรมเนียม ประเพณี ศิลปกรรม สถาปัตยกรรม โบราณสถาน ฯลฯ โดยมีสถาบันชาติ ศาสนา และ พระมหากษัตริย์ เป็นศูนย์รวมจิตใจ สร้างพลังความรัก ความสามัคคีของคนในชาติ กระทรวงวัฒนธรรมเป็นหน่วยงานของรัฐบาล มหี น้าทโี่ ดยตรงเกยี่ วกับงานด้านศาสนา ศิลปะ และวัฒนธรรมของชาติ เพื่อการอนุรักษ์ พัฒนา สร้างสรรค์ สืบทอดไว้เป็นมรดกอันทรง คุณค่า เป็นเกียรติภูมิและความภาคภูมิใจของชาติ

บริษัท บุญรอดบริวเวอรี่ จำ�กัด บริษทั สิงห์ คอร์เปอเรชัน่ จำ�กัด เป็นบริษทั ในเครือทสี่ �ำ คัญของ บริษทั บุญรอดบริวเวอรี่ จำ�กัด ก่อตัง้ ขึน้ เพือ่ ดูแลธุรกิจเครือ่ งดืม่ และรับผิดชอบในการบริหารและทำ�การตลาดของผลิตภัณฑ์ เบยี ร์ โซดา น้�ด ำ ม่ื น้�ำ แร่ธรรมชาติ ผลิตภัณฑ์ขา้ วสารบรรจุถงุ และสาหร่ายทะเลทอดกรอบ ภายใต้เครื่องหมายการค้า สิงห์, ลีโอ, เพอร์ร่า, บุญรอดฟาร์ม, พันดี และ มาชิตะ ตลอดเวลาทผี่ า่ นมา บริษทั สิงห์ คอร์เปอเรชัน่ จำ�กัด และบริษทั บุญรอดบริวเวอรี่ จำ�กัด มี ส่ ว นร่ ว มในการพัฒนาคุณภาพชีวิตของชาวไทยควบคู่ไปกับการเติบโตของบริษัทฯ โดยการส่งเสริมให้มีการกระจายรายได้สู่ท้องถิ่น ประกอบกิจกรรมทางสังคมที่เป็น การอนุรักษ์สิ่งแวดล้อมและวัฒนธรรมไทยเป็นหลัก รวมถึงการสนับสนุนทางด้าน การศึกษาและกีฬาทุกประเภท เพื่อเป็นการตอบแทนสังคมที่สนับสนุนผลิตภัณฑ์ของ บริษัทฯ ด้วยดีมาตลอด

กองทุนส่งเสริมงานศิลปะและงานสถาปัตยกรรม ในความอุปถัมภ์ของ นิธิ สถาปิตานนท์ ศิลปินแห่งชาติ

บริษทั สถาปนิก ๔๙ จำ�กัด

บริษทั ลากัวร์เทค จำ�กัด

บริษทั ทีโอเอเพ้นท์ (ประเทศไทย) จำ�กัด (มหาชน)

บริษทั บี.เอฟ.เอ็ม.จำ�กัด

อุปกรณ์ประตูหน้าต่างอะลูมเิ นียม GIESSE บริษทั สยามเทคโนอุตสาหกรรม จํากัด

โช๊คประตู GEZE บริษทั เฮเฟเล่ (ประเทศไทย) จำ�กัด