CULTUUR
Museum aan het Vrijthof Maastricht
Museum aan het Vrijthof Maastricht
Vijf eeuwen Maastricht aan het Vrijthof Op 1 juni werd Museum Spaans Gouvernement in Maastricht heropend na een ingrijpende verbouwing, waarbij door het toevoegen van een tweede pand vier
CULTUUR
keer meer oppervlak werd verkregen. Ook kreeg het een nieuwe naam: Museum aan het Vrijthof. Rob Brouwers van SATIJNplus Architecten liet zich voor zijn ontwerp inspireren door het museumcomplex zelf.
16
PIP006_Museum aan het Vrijthof .indd 16
07-12-12 16:24
TEKST Rutger van Oldenbeek FOTOGRAFIE Mike Bink
Opdrachtgever Stichting Museum aan het Vrijthof, Maastricht Ontwerp SATIJNplus Architecten, Born; Rob Brouwers, Harold Janssen, Koen Savelkoul Museumconcept Kinkorn, Tilburg; Maarten Meevis; Monique Museum aan het Vrijthof Maastricht
Dickhaut Museaal ontwerp Kinkorn, Tilburg Interieurbouw Curfs Interieurbouw, Meerssen Meubelen o.a. Artifort, Plank Verlichting Joost de Bije, Zaltbommel Vloeren Mosa, Maastricht; Bloemen Parket, Kerkrade Aannemer BAM Utiliteitsbouw Schakel & Schrale, Roermond W-techniek Imtech Building Services, Kerkrade E-techniek SPIE Building Systems, Maastricht RFID-chips applicatie Zetacom, ‘s-Hertogenbosch; Rapenburg Plaza, Amsterdam; Houben Mediatechniek, Maastricht/
CULTUUR
Roermond Oppervlakte ca. 1500 m2 Stichtingskosten ca. € 6.000.000
FOTO LINKS Het nieuwe volume op de cour FOTO BOVEN De stijlkamer in het nieuwe volume; bij binnenkomst start op de wand een film (met een rol voor Miranda van Kralingen) waarin een passage wordt verbeeld uit het leven van een adellijk Zwitsers meisje dat in de 18e eeuw bij haar oom en tante in Maastricht kwam wonen om de etiquette te leren FOTO RECHTS Lift en achtergevel van het pand aan de Papenstraat
Het Museum aan het Vrijthof bevindt zich in twee panden. De ingang aan het Vrijthof is in het 16e eeuwse Spaans Gouvernement, waarschijnlijk het oudst bewaard gebleven woonhuis van Maastricht. Het huis werd aanvankelijk als piedà-terre gebruikt door Keizer Karel V wanneer die in Maastricht was, en later door kanunniken van de naastgelegen Sint Servaas. Voor de recente uitbreiding werd een 18e eeuws woonhuis aan de Papenstraat verworven – direct achter het Gouvernement.
Cour Om de twee panden met elkaar te verbinden werd de ruimte ertussen overdekt, zodat een grote cour is ontstaan. Dat stuitte volgens Rob Brouwers aanvankelijk op bezwaren van Stedenbouw en Cultureel Erfgoed, “Omdat de ruimte achter het Gouvernement te boek stond als ‘onbebouwbare waardevolle buitenruimte’ vanwege het zicht op de achtergevel van het huis. Daarom was er een dak gewenst dat geen dak was, en een binnen dat eigenlijk buiten is.” Het dak kwam er in de vorm van een luchtkussendak van transparante kunststoffolie. Deze folie (Foiltec) is afgewerkt met een vuilwerende Teflonlaag, erin zijn zilveren dots verwerkt die 75% van de zon reflecteren zodat het binnen niet te warm wordt. Het dak is DECEMBER 2012 - JANUARI 2013 | # 6 | JAARGANG 23
PIP006_Museum aan het Vrijthof .indd 17
17
07-12-12 16:24
Museum aan het Vrijthof Maastricht CULTUUR
FOTO BOVEN De nieuwe expositieruimte met het door Kinkorn ontworpen panelensysteem; op de achtergrond de cour met het Grand Café FOTO ONDER De damessalon
licht, maar stelt Brouwers “Er was toch een zware constructie nodig om in geval van nood het regenwater te kunnen opvangen. Want als door een ongeluk de eerste laag van het dak zou scheuren en er regen op de tweede zou komen, zou deze loodzwaar worden. De gebogen stalen buisconstructie houdt op dan dat moment het afschot in stand, zodat het regenwater alsnog wordt afgevoerd.” In de cour liggen in vieren gezaagde Terra Maestricht-tegels, gedoneerd door Mosa - dat zo het museum
sponsorde. De tegels werden in vieren gesneden, “Om meer het bestratingskarakter van een cour op te roepen” stelt Brouwers. Een deel van de tegels heeft zelf ook voor een bijdrage gezorgd: geïnteresseerden konden ze kopen en er een persoonlijke tekst in laten zandstralen.
Poort De cour biedt onderdak aan Grand Café Maastricht Soiron – genoemd naar Matthias Soiron, een Maastrichtse toparchitect uit de 18e eeuw naar wiens ontwerp ook het interieur van het Spaans Gouvernement ooit werd verbouwd. Een deel van het café bevindt zich op de begane grond van het Gouvernement – in een voor een kanunnik gemaakte salon waarvoor in de 18e eeuw de bogen van de stallen werden dichtgemaakt, een ingreep die al eerder ongedaan was gemaakt en waardoor de achtergevel van het pand weer in volle glorie is te zien. Ook de museumkassa en –winkel zijn in het Spaans Gouvernement. Om café en museum een uitnodigende entree te geven, maakte Brouwers een grote nieuwe poort aan het Vrijthof, waarvoor twee 18e eeuwse ramen werden verwijderd – een ingreep die zorgde voor protest van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed en ingezonden brieven: “Het werd een ‘folly van de architect’ genoemd maar dat is het niet, ik heb er een verhaal bij. Want oorspronkelijk was hier ook een poort, die eveneens tijdens een verbouwing in de 18e eeuw is dichtgemaakt. Bovendien ga je naar een binnenplaats, en dat gebeurt altijd via een poort en niet via een deur. Daarbij wilde ik een eigentijdse oplossing, en geen historiserende poort.” De metalen poort met
18
PIP006_Museum aan het Vrijthof .indd 18
07-12-12 16:25
Museum aan het Vrijthof Maastricht
glazen deuren kreeg een stalen omlijsting en bronzen reliëfs van de Maastrichtse kunstenaar Appie Drielsma. De kritiek is volgens Brouwers inmiddels verstild: “’Nu begrijp ik het’ zeggen mensen als ze binnen komen.” Ook andere ingrepen zijn geïnspireerd op de geschiedenis van het museumcomplex, en daaraan dankt volgens Brouwers het museum ook een deel van het succes dat het inmiddels heeft.
Achter het Spaans Gouvernement stond een bakstenen paviljoen waarin het topstuk van het museum was ondergebracht, een 18e eeuwse stijlkamer. Dit paviljoen werd gesloopt en de stijlkamer werd ondergebracht in een nieuw volume - de TEFAF-zaal, genoemd naar de particuliere hoofdsponsor van het museum. Het volume staat op ‘poten’ in de cour om de ruimtelijke werking zo min mogelijk te verstoren - een andere eis van Cultureel Erfgoed. Het is bekleed met zilverkleurig geschilderde mdf-platen die zijn voorzien van een barokmotief. Daaromheen is een glazen wand aangebracht. Brouwers: “Zo hebben we het enorme volume gedematerialiseerd en lost het als het ware op in de ruimte.” Daarbij wordt het aangelicht, waardoor het steeds het stralend middelpunt van het museum is. Ook onder het volume ontstond een ruimte, met wanden die geheel van glas zijn. Hier is nu een ruimte voor tijdelijke exposities, met panelen waaraan schilderijen kunnen worden opgehangen. De panelen hangen aan een kabelsysteem dat de vloer vrij houdt.Via een tweede cour achter de expositieruimte betreed je het pand aan de Papenstraat; in de cour is tevens de lift, naar een matglazen loopbrug op de eerste verdieping die alle vertrekken met elkaar verbindt.
Terug in de tijd Brouwers was ook nauw betrokken bij het tentoonstellingsconcept, mede omdat zijn echtgenote Monique Dickhaut
CULTUUR
Stralend middelpunt
FOTO BOVEN Gevel aan het Vrijhof, met eronder een tekening van de oude situatie (Foto: Alf Mertens) FOTO ONDER LINKS ‘Mindsets’ in de aan Jean-Edmé Dufour gewijde kamer FOTO ONDER RECHTS De presentatie ‘genius loci’
DECEMBER 2012 - JANUARI 2013 | # 6 | JAARGANG 23
PIP006_Museum aan het Vrijthof .indd 19
19
07-12-12 16:25
Museum aan het Vrijthof Maastricht CULTUUR
FOTO BOVEN De cour met het Grand Café (Foto: Alf Mertens) FOTO ONDER De entree, met links de museumwinkel/kassa (Foto: Alf Mertens)
directeur/conservator van het museum is; Dickhaut ontwikkelde het concept samen met Maarten Meevis van Kinkorn. De ‘ondertitel’ van het museum is ’500 jaar Made in Maastricht’: de vaste collectie toont de geschiedenis van de stad aan de hand van kunst en vooral kunstnijverheid uit de afgelopen vijf eeuwen. Daarbij ga je terug in de tijd: je komt binnen in de nieuwe 21e eeuwse cour en vervolgens ga je via de museumruimtes terug in de tijd, “Tot circa 1500, want er is geen ouder gebouw, dus daar stoppen we” aldus Brouwers. De voorwerpen worden steeds getoond in een ruimte uit dezelfde tijd, “Sommige echt, sommige heringericht, maar het klopt altijd.” Daarbij is het museum in feite ook deel van de collectie. Zo zijn er in het 18e eeuwse huis aan de Papenstraat ruimtes gewijd aan Jean-Edmé Dufour, een beroemde Franse boekdrukker en uitgever die hier eind 18e woonde en de vrijmetselarij in Maastricht introduceerde; en aan Victor de Steurs, de man die in de 19e eeuw niet alleen het Spaans Gouvernement, maar een groot deel van de Maastrichtse binnenstad voor sloop behoedde. Hun leven wordt geïllustreerd aan de hand van authentieke voorwerpen uit hun tijd, aangevuld met ‘mindsets’ - in witte kunststof uitgevoerde replica’s van voorwerpen. Zo zijn er in de ruimte van Dufour weinig echte voorwerpen en veel mindsets, maar zegt Brouwers “Hij is zo belangrijk voor de stad en dit pand, dat we toch een speciale ruimte voor hem hebben gemaakt.” Ook zijn er een heren- en een damessalon, met lambriseringen en deurposten afkomstig uit het huis Markt 19 van de vooraanstaande familie Bonhomme; ontbrekende delen van de lambriseringen en deurposten werden in mdf nagemaakt. Er wordt niet gewerkt met audiofoons, want stelt Brouwers “Je moet lopen en ontdekken.” Wanneer je bijvoorbeeld de salons binnenkomt, start automatisch een opname van een gesprek tussen de 18e eeuwse ‘aanwezigen’. Hiervoor maakt
20
PIP006_Museum aan het Vrijthof .indd 20
07-12-12 16:25
Museum aan het Vrijthof Maastricht CULTUUR
het museum gebruik van RFID-chips die bezoekers meekrijgen, en die licht, beeld en geluid aansturen in een door hen zelf gekozen taal - een techniek die Brouwers zag in het Chopin Museum in Warschau. Ook staat in vrijwel elke ruimte een beeld (dat van wit keramiek lijkt maar van kunststof is gemaakt) - met achterin een luidspreker waaruit informatie over de betreffende ruimte is te horen. De laatste ruimtes van de expositie zijn in het Spaans Gouvernement, waar naast de 16e eeuwse ‘Brabantse Zaal’ de boeiende en grappige presentatie ‘genius loci’ is te zien - met een aantal sprekende (video-) portretten van vooraanstaande Maastrichtenaren die letterlijk met elkaar een dialoog aangaan over Maastricht en vertellen waarom de stad geworden is wat hij is.
Deadlines Dat het Museum aan het Vrijthof geworden is wat het is - en in slechts anderhalf jaar - had volgens Brouwers nog de nodige voeten in aarde. Zo waren er deadlines met betrekking tot het wijzigen van het bestemmingsplan en het verkrijgen van subsidies en vergunningen – waarbij sommige ook nog eens van elkaar afhingen. Hoofdsponsor TEFAF-foundation stelde bovendien als voorwaarde dat ze het museum zouden kunnen gebruiken voor het vieren van hun 25 jarig jubileum op 13 maart 2012 – een deadline die net gehaald is. Brouwers: “De gemeente Maastricht verdient hiervoor een pluim. Er was één ambtenaar die alle procedures begeleidde, en hoewel deze niet konden worden versneld, werd zo wel de tijd ertussen zo kort mogelijk gehouden.” De totstandkoming is volgens hem dan ook “…een schoolvoorbeeld van goede ketensamenwerking, niet alleen tussen de uitvoerende partijen, maar ook tussen de vergunningverlenende.”
LINKS Plattegrond begane grond RECHTS Plattegrond eerste verdieping ONDER Rendering bovenaanzicht
www.satijnplus.nl
DECEMBER 2012 - JANUARI 2013 | # 6 | JAARGANG 23
PIP006_Museum aan het Vrijthof .indd 21
21
07-12-12 16:25