nr. 48 - 't Limburgs Bosbelang - lente 2015

afgiftekantoor: hasselt 1 - 3de afdeling - p3a9010 driemaandelijks tijdschrift | april-mei-juni 2015

48 | lente

PB- PP B- 01675 BELGIE(N) - BELGIQUE

in dit nummer o.a.

Berk en kwaliteitshout Ge誰ntegreerd natuurbeheer De vlier

voorwoord Beste lezer De jaarlijkse bijeenkomst van de Limburgse Bosgroepen is maar net achter de rug.

Met meer dan 400 deelnemers op de Landcommanderij Alden Biesen in Rijkhoven (Bilzen) was de contactdag weer een groot succes. Inmiddels is het al de 8ste editie, een traditie dus.

De lente is in het land en elk seizoen betekent voor de bosbeheerder iets apart.

Het voorjaar houdt in dat er op de meeste natuurterreinen omwille van de schoontijd voor de fauna niet mag gewerkt worden.

Na een winter vol zaag- en plantwerk breekt een (relatief) arbeidsluw moment aan in het bos.

De schoontijd betekent niet dat er geen werk is: in en rond de bossen is er altijd werk!

De nieuwe wetgeving geeft stof ter discussie voor de Overlegplatforms van de Limburgse Speciale Beschermingszones (pagina 10).

Samen met de lokale boseigenaars en de jagers participeren de Bosgroepen mee in dit overleg om de bossen en de (kleine) boseigenaars een stem te geven.

Leven in het groen van Ham

Natuurlijk volgen we de verdere financiering van de werking van de Bosgroepen vanuit de Vlaamse overheid nauw op.

Wij hopen je op een van onze vele activiteiten te ontmoeten.

Ludwig Vandenhove gedeputeerde van Leefmilieu en Natuur voorzitter van de Limburgse Bosgroepen

Bossen als long en geluidsbuffer De boscomplexen Kepkensberg en Kwaadmechelen worden gescheiden door het Albertkanaal en de E313. Ze zijn de longen naast de snelweg en industrie en de geluidsfilter voor de omliggende gemeente. In 2015 werkt de Bosgroep WestLimburg in deze boscomplexen. Privéboseigenaars kunnen zich opnieuw aansluiten bij het gezamenlijke beheerplan.

Bos aan gene zijde

Beide boscomplexen zijn gelegen in de gemeente Ham. Kwaadmechelen is de meest westelijke deelgemeente en was zelfstandig tot het in 1977 met Oostham de nieuwe fusiegemeente Ham vormde. Bodem- en volkenkundig behoort Kwaadmechelen tot de Zuiderkempen.

Naast het centrum telt de deelgemeente twee dorpen: Genebos tussen het kanaal en de autosnelweg en Genendijk aan de westzijde van de autosnelweg. De Kepkensberg ligt tussen de gehuchten Genebos en Genendijk in de gemeente Ham. Kepkensberg: getuigenheuvel

Lang geleden (26 tot 7 miljoen jaar geleden) werd hier door een zee materiaal afgezet. Door het glauconiethoudende Diestiaan weerstonden zones de erosie. Zo ontstonden de heuvels als stille getuigen van de geschiedenis. Deze getuigenheuvels zijn terug te vinden in bijna het hele werkingsgebied van de Bosgroep West-Limburg. De Kepkensberg is zo’n heuvel met een hoogte van 43 m. De basis van ijzerzandsteen herbergt fragmenten van fossiele schelpen.

Kepkensberg: boscomplex

Het boscomplex Kepkensberg is 125 ha groot met een bebossingsindex van ca. 17 % en ligt op en rond de berg. De Bosgroep is er al lang actief: het was het tweede complex waarvoor 2 | ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente

bosgroepwerking moment werkt men een knooppuntennetwerk uit, waarin de Kepkensberg wordt opgenomen. Momenteel is zo’n 30,5 ha bos openbaar (gemeente, kerkfabrieken en OCMW) en zo’n 45 ha bos privé.

Door de bossen te dunnen, komt opnieuw licht binnen. Daarom vestigen zaailingen van loofbomen zich steeds meer tussen de dennen en sparren. Ook bestreed de arbeidersploeg er de Amerikaanse vogelkers. Door grotere soortenvariatie en de betere structuurvariatie krijgen de bossen een hogere natuurwaarde. In 2015 zijn opnieuw in een aantal privébossen dunningen gepland.

Kwaadmechelen: moerassig broekbos

Kwaadmechelen krijgt zijn eerste vermelding in 1179 als Quaedmechelen. Deze samenstelling van quaed (klein), maghin (groot), en lo (moerasbos) duidt een kleine nederzetting aan in een groot, moerassig broekbos.

Het boscomplex Kwaadmechelen ligt ten oosten van het Albertkanaal en ten zuiden van de Dorpsstraat. Door zijn ligging tussen 2 dorpskernen heeft het een belangrijke, recreatieve functie. De voormalige spoorweg doet al jaren dienst als fietspad en doorkruist het bosgebied, net als verschillende wandelwegen. De gemeente heeft recent wandelroutes uitgestippeld.

Kwaadmechelen: boscomplex

Ook hier overheersen de naaldhoutbossen met grove of Corsicaanse den. Daarnaast zijn er enkele loofhoutbossen van zomereik en berk.

Ook de Amerikaanse eik en Amerikaanse vogelkers zijn hier veelvuldig aanwezig.

de Bosgroep in 2000 een gezamenlijk beperkt beheerplan opmaakte.

Er zijn overwegend naaldhoutbossen met grove en Corsicaanse den en enkele loofhoutbossen met zomereik, Amerikaanse eik, berk, boskers en valse acacia.

Hier en daar liggen nog steeds nattere stukken en voormalige poelen.

Het boscomplex is doorkruist met open vlekken van weiden en graslanden. De meeste eigendommen zijn in handen van particulieren en de gemeente heeft voorlopig geen intentie om bossen aan te kopen.

Natuurpunt kocht de laatste jaren heel wat bossen aan. Ook het voormalige crossterrein, dat oorspronkelijk een landduin was. Natuurpunt zal deze landduin herstellen. De landduin (ook stuifduin genoemd) ontstond na de laatste ijstijd, zo’n 10 000 jaar geleden, door het verplaatsen en verzamelen van los zand door de wind. In de rand van de voormalige landduin en de bossen zijn nog heiderelicten terug te vinden. Het is de bedoeling dat op de landduin heide kan ontwikkelen.

Beheerplan en beheerwerken

Beheerplan en beheerwerken

Het oorspronkelijke beheerplan bevatte ongeveer 10 ha privébos, waarvan de gemeente Ham een aantal percelen kocht. De gemeente voerde tot voor kort een actief aankoopbeleid om de toegankelijkheid te vergroten, maar is daarmee om budgettaire redenen gestopt.

Toch verbetert de gemeente nog steeds de toegankelijkheid. Op dit

In 2003 stelde de Bosgroep het gezamenlijk beheerplan Kwaadmechelen op, dat begin 2004 werd goedgekeurd. Van verschillende percelen werd dunningshout verkocht op de gezamenlijke houtverkoop.

In 2010 volgde opnieuw een gezamenlijke houtverkoop. Jonger dunningshout of Amerikaanse vogelkers werd als brandhout verkocht op

Op de kap van Kepkensberg.

Landduin relict met privébos van het beheerplan.

Alle foto’s: Benjamine Bufkens

‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente | 3

bosgroepwerking de brandhoutverkoop. De volgende dunning is volgens de kaptabel in het beheerplan opgenomen in 2016. In 2004 werden ook de eerste bestrijdingen van Amerikaanse vogelkers door de arbeidersploeg uitgevoerd. Dit gebeurde op de klassieke manier door omzagen van zaadbomen, insmeren van de stobben met glyfosaat en bladbehandeling voor de jongere exemplaren. Hier en daar zijn er ondertussen bestanden waar de bomen reeds ijler staan door de dunningen. In deze bestanden kunnen schaduwboomsoorten aangeplant worden om zo nieuwe zaailingen van Amerikaanse vogelkers tegen te houden.

Jong loofhoutbos na de brandhoutkap van Amerikaanse vogelkers.

Toekomstplannen

Het beperkt beheerplan voor de privébossen op de Kepkensberg verloopt in 2020 en voor Kwaadmechelen in 2023. Ook het onafhankelijk opgestelde beheerplan voor de gemeentebossen verloopt in die periode. Zodra de uitvoeringsbesluiten van de nieuwe wetgeving klaar zijn, zal de gemeente met het ANB en de Bosgroep rond de tafel zitten. Mogelijk kan in de toekomst met de gemeente een gezamenlijk natuurbeheerplan worden opgemaakt. Kwaadmechelen en Kepkensberg liggen niet in het Vlaams Ecologisch Netwerk of in een Speciale Beschermingszone alhoewel vooral Kwaadmechelen prachtige bossen en natuur herbergt.

Infovergadering en wandeling

Alle boseigenaars binnen de perimeters van de boscomplexen zijn aangeschreven en uitgenodigd voor een opvolgingsvergadering op zondag 12 april in Ham. Na de infovergadering is een wandeling gepland vanaf 10.45 uur. Deze wandeling wordt ook opengesteld aan geïnteresseerden die hier geen bos hebben: iedereen is welkom!

Oude spoorweg doet nu dienst als fietspad.

Railbike en Kepkensberg er achter.

4 | ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente

Gemengde houtkant op Kepkensberg.

De oude pastorie In het boscomplex staat de Oude Pastorie. Het is een van de merkwaardigste gebouwen van Ham. Nog voor 1200 stonden twee heren hun bezittingen af aan de abdij van Averbode. De toenmalige pastorie had in de 16de eeuw meer de uitstraling van een herenhuis dan van een pastorie. In 1671 lieten de abten van Averbode daarom de huidige pastorie op deze plaats in Brabantse renaissancestijl bouwen.

Oude Pastorie

Alle foto’s: Benjamine Bufkens

‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente | 5

bosbeheer

Berk en kwaliteitshout Een uitgesloten huwelijk?

De berk is in onze regio een miskende boomsoort. Toch bewijst een anonieme Zweedse meubelketen dat je met berkenhout wel wat kan maken. Daarom dit artikel met meteen een kleine waarschuwing: je wordt waarschijnlijk dolenthousiast!

Een pionier op alle vlakken

De berk kent in Europa het grootste natuurlijke verspreidingsgebied van alle boomsoorten. Zowel op droge als natte groeiplaatsen ontwikkelt hij zich. In Vlaanderen zien we de berk vooral opduiken waar grootschalige verstoringen optreden (windval, kappingen, …). Als echte pionier heeft de berk het voordeel dat hij zich zeer gemakkelijk en ver kan verspreiden en zich elke lichtrijke plaats kan toe-eigenen. Natuurlijke verjonging met berk gaat dus vaak vanzelf.

In menging met andere soorten is de berk vooral nuttig door zijn verzorgende rol. Hij verhoogt niet alleen de biodiversiteit van het bos, maar zal ook de bodem verbeteren door zijn behoorlijk afbreekbaar strooisel.

Een meter per jaar de hoogte in

De berk is een spurter. De jaarlijkse hoogtegroei bereikt zijn maximum op ongeveer 11-jarige leeftijd en bedraagt dan zo’n 1 m per jaar. Bij beuk is de hoogtegroei op zijn sterkst na 45 tot 50 jaar en bij zomereik pas na 80 jaar.

Dit betekent uiteraard dat het beheer van berk een totaal andere aanpak vraagt. Afhankelijk van de kwaliteit van de grond bereikt een berk uiteindelijk een hoogte van zo’n 15 tot 30 m.

Goede taksterfte, maar trage stamreiniging

Een kaprijke berk: de vrucht van dynamisch bosbeheer. (foto: Inverde)

6 | ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente

Dode zijtakken vallen bij de berk moeilijk af.

De onderstam moet dus worden opgesnoeid om kwaliteitshout te produceren. Snoeien is aan de orde vanaf een stamdiameter op borsthoogte van ongeveer 8 à 10 cm: de stam is zo dik als een bierviltje.

De takvrije stamlengte bedraagt liefst 5 à 8 m.

Hoger opsnoeien is zinloos en duur. Takken groter dan 2 cm diameter zijn in feite niet meer de moeite om te snoeien. Niet enkel omwille van meer zaagwerk, maar ook wegens het verhoogde risico op stamrot en

cm Aspe 80 70 60

berk

Birke

Fichte

50 40

beuk

30

Buche

Eiche

20 10

Eibe 20

40

60

80

100

120

140

160

180

Jaren

De jaarlijkse hoogtegroei van berk bereikt het hoogtepunt op ongeveer 11-jarige leeftijd. (foto: Landesforsten Rheinland-Pfalz)

kernverkleuring. Snoeien gebeurt het best op het einde van de winter, vóór de sapstromen op gang komen, of in juni.

Een brede kroon vanaf het begin

Streef met toekomstbomen naar een doeldiameter van maximaal 50 cm op borsthoogte (omtrek ca. 150 cm). Op een dikkere stam moet je sowieso lang wachten, maar er bestaat ook het risico dat een oudere onderstam stamrot of kernverkleuring vertoont.

Hoe groter de kroon, hoe sneller de stam

Als je te laat kapt, is de stam vaak al rot. (foto: Inverde)

dik wordt. Gemiddeld is bij de berk een jaarringbreedte van 4 à 5 mm per jaar mogelijk.

Hiervoor moet de kroon voldoende vroeg en blijvend vrij in het licht staan. Een kapdiameter van 50 cm is dan mogelijk op een periode van 50 à 55 jaar.

Kwaliteitshout

Het mag duidelijk zijn: als je van de berk iets moois wil maken, moet je er vroeg bij zijn.

Uiteraard proberen we het hoogst haalbare te realiseren. Voor kwaliteitshout is dat fineer.

Hierbij worden mooie onderstammen afgerold (schilfineer) of gesneden (snijfineer) tot fijne lagen van ongeveer een millimeter dik.

Deze fineerlagen worden dan gebruikt om minderwaardig en goedkoper hout te bekleden. We onderscheiden hierbij 2 fasen: de kwalificeringsfase en de dimensioneringsfase.

De kwalificeringsfase

De kwalificeringsfase begint na de fase van de succesvolle vestiging van de jonge boom-

Kwaliteitsvolle berken voor binnenbekleding van Duitse sauna’s. (foto: Inverde)

‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente | 7

Détourage

Bij elke dunning moet je groeiruimte voor de kruin voorzien tot de volgende dunningsronde. In principe mag op geen enkel ogenblik de kroon van de toekomstboom gehinderd worden door concurrerende bomen. Niet bovenaan en niet onderaan in de kroon: we willen de kroonondergrens behouden. Voorzie daarom een zone van 1 à 2 m rondom de kroon van de toekomstboom. Volledige isolatie: détourage zoals de Fransen het zo mooi zeggen. In totaal zal er na deze eerste dunning nog ongeveer 3 keer gedund moeten worden, omdat het kronendak zich telkens opnieuw relatief snel zal sluiten. Neem maximum 60 toekomstbomen per hectare. Het einddoel is bereikt als je gezonde onderstam een diameter van minstens 45 cm heeft en dit op maximum 60 jaar tijd.

Het Zwitserse gertelmes: voor het kappen van dunnere boompjes. (foto: Inverde)

pjes. De berken zijn dan ongeveer 2 tot 3 m hoog. Om het bosbestand werkbaar te houden, kun je best werkgangen om de 10 tot 20 m aanleggen. Deze gangen zijn zo breed dat je vlot door het bestand kunt lopen om zo beter potentiële kwaliteitsbomen op te merken en te selecteren. Een werkgang maken gaat vlot met behulp van een tractor en klepelmaaier of met de bosmaaier. Later worden de werkgangen logischerwijs omgedoopt tot ruimingspistes voor exploitatie (dunning en eindkap). Zo bescherm je de bodem zoveel mogelijk tegen overbodige berijding en verdichting.

Ingrijpen: knikken of kappen

In het klassieke beheer zou je wachten tot het moment van eerste dunning. De berk is echter geen klassieke soort, maar een pionier. We grijpen dus eerder in, in de zich afspelende concurrentiestrijd. We noemen dit ”zuiveren”.

Kies elke 5 m een beloftevolle boom en maak de concurrerende buren een kopje kleiner. Indien de boompjes een vinger dik zijn, is knikken op borst- of heuphoogte een zeer vlotte en eenvoudige methode. Ten opzichte van volledig doorhakken of -zagen, heeft knikken het voordeel dat de sapstroom in enige mate blijft. Hierdoor zullen geknikte bomen, minder vlug en minder sterk, nieuwe scheuten maken.

Bovendien is het efficiënt en heb je geen werkmateriaal nodig. Zijn de berken dikker, werk dan met een kapmes. Je geeft de berk een kap en buigt hem of zet hem meteen voor de voet af.

foto: Karolien Van Diest

De dimensioneringsfase

Snelle kwaliteit

Normaal gezien eindigt de kwalificeringsfase als de berken een leeftijd van 12 à 15 jaar bereikt hebben. Dit zal vrij goed overeenkomen met een dominante hoogte van ongeveer 10 à 15 m. Weet dat de piek in hoogtegroei rond het 11de levensjaar ligt. Het begin van de dimen­ sioneringsfase wordt ingeluid door de eerste, echte dunning omdat we willen profiteren van de groeikracht, die de berk op dat moment nog met hopen in voorraad heeft. In vergelijking met het klassieke bosbeheer is dit een duidelijk vroeger optreden. Er is een grote kans dat er bij de eerste dunning nog dode zijtakken op de onderstam staan. Voer in deze fase dus waar nodig een begeleidende snoei uit.

Snel gegroeid hout heeft brede jaarringen. Veel schommelingen in jaarringbreedte geeft aanleiding tot kromtrekken. Met het vrijstellen van de kroon mikken we wel op een snelle, maar constante groei. Als de groei namelijk constant is, zijn de jaarringen ongeveer even breed.

Ons doel is fineerhout. Het liefst heb je hiervoor regelmatig gegroeid en zacht hout.

Het is de bedoeling dat vanaf dit moment de ondergrens van de levende kroon wordt vastgelegd. Er moet dus genoeg licht zijn, zodat de levende takken niet meer afsterven. Uiteindelijk moet de kroon ongeveer 60 à 70 % van de stamlengte innemen. Op de leeftijd van 12 à 15 jaar meet de diepte van de kroon ongeveer de helft van de stamlengte: 5 à 8 m. Met andere woorden: grofweg een veelvoud van de benodigde 2,5 m voor 1 blok fineer.

8 | ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente

Berk is een diffuussporige houtsoort, waarvan de houtvaten en vezels verspreid door elkaar liggen over de hele jaarringbreedte. Voor berkenhout zorgt de snelheid van groei niet voor zachter of harder hout.

Als we dus toch de keuze hebben, kun je voor berkenfineer concluderen: geef er maar een lap op!

Dit artikel werd bezorgd door Inverde en ingekort door Jan Goris.

wetgeving

De vereenvoudigde jachtwetgeving In ons winternummer verschenen 2 artikels over de jacht. Na de recente vernieuwing van de regelgeving rond bos en natuur van het ANB is ook de jachtwetgeving grondig hervormd en sterk vereenvoudigd. Wat is nieuw?

Het Jachtdecreet als kapstok

De meer dan 120 pagina’s wetteksten van het Jachtdecreet en zijn talrijke uitvoeringsbesluiten zijn gereduceerd tot 60. Het nieuwe Jachtdecreet bestaat uit 4 thematische uitvoeringsbesluiten.

Het Soortenschadebesluit regelt de volledige procedure die doorlopen moet worden voor die gevallen waarbij schade door jachtwildsoorten of beschermde diersoorten kan worden vergoed door de overheid. Er zijn immers duidelijke afspraken gemaakt over het terugbetalen van de schade die door een aantal soorten wordt veroorzaakt.

Eenvoudiger en duidelijker

foto: Robin Reynders

In het Jachtdecreet staat beschreven wat we moeten verstaan onder een jachtdaad en welke soorten tot het wild behoren. Bovendien bevat het decreet allerlei algemene bepalingen rond jachttijden, jachtverlof en jachtmiddelen en beschrijft het welke verplichtingen de houder van het jachtrecht heeft.

De grondige hervorming van de jachtwetgeving biedt vereenvoudiging, duidelijkheid en een sterke vermindering van de administratieve lasten voor de jagers en het ANB. De overbodige stappen in het administratieve proces zijn namelijk geschrapt of sterk vereenvoudigd. De meeste administratieve verplichtingen kunnen nu geregeld worden via het digitale loket: www.natuurenbos.be/ eloket.

foto: Guido Baeten

Meer informatie vind je op www.natuurenbos.be/nl-be/natuurbeleid/wildbeheer

De 4 uitvoeringsbesluiten RECHTZETTING!

Het Jachtopeningsbesluit regelt de data van de opening en de sluiting van de jacht in Vlaanderen voor elke wildsoort. Elke 5 jaar bepaalt de minister wanneer en op welke wijze mag worden gejaagd, voor elke categorie en elk type en voor beide wildgeslachten.

In het winternummer verscheen een foutje in het artikel over wetgeving en jacht (blz.5).

Voor het raadplegen van jachtplannen kun je vanaf april 2014 nog enkel bij de arrondissementscommissaris in het Provinciehuis terecht en niet langer bij het ANB, zoals foutief vermeld werd.

Het Jachtvoorwaardenbesluit omschrijft de voorwaarden waaronder de jacht moet worden uitgevoerd. Naast algemene voorwaarden bevat het besluit specifieke voorwaarden voor de verschillende wildcategorieën. Welke munitie, vuurwapens, methoden en hulpmiddelen mag je gebruiken bij de gewone en de bijzondere jacht en bij de bestrijding van wild? Is een afschotplan nodig? Wat zijn de te vervullen formaliteiten na afschot? Wat zijn de regels voor het verhandelen en vervoeren van wild?

Het Jachtadministratiebesluit bundelt alle administratieve plichten waaraan een jager moet voldoen. Dat betreft de bepalingen rond het jachtverlof, de jachtvergunning, het jachtexamen, de verzekering, de burgerlijke aansprakelijkheid en de jacht-, afschot- en faunaplannen. Ook de erkenning van wildbeheereenheden is erin opgenomen. ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente | 9

wetgeving

Het geïntegreerde natuurbeheer Welk ambitieniveau kiezen?

Heide in bloei met solitaire bomen. (foto: Lise Hendrick)

De statuten voor natuur- en bosterreinen zijn opgeheven. Sinds het geïntegreerde Natuurdecreet spreken we enkel nog van natuurterreinen. Geïntegreerd natuur­ beheer streeft een duurzame ontwikkeling ervan na. De beheerder of eigenaar kiest zelf het ambitieniveau. Hoe doe je dat?

Voor een type 3 of type 4 natuurterrein moet minstens één natuurstreefbeeld gerealiseerd worden over een minimale oppervlakte. Voor bossen werd deze op 10 ha vastgelegd.

Het natuurbeheerplan

3 varianten van een situatie

Voor alle terreinen en beheerders kan het beheer worden vastgelegd in het nieuwe type van natuurbeheerplan. Belangrijk verschil met de oude bosbeheerplannen is dat je in dit natuurbeheerplan een contract afsluit met de overheid. Daarom is het belangrijk om doordacht een haalbaar ambitieniveau te kiezen.

De verschillen tussen de 4 ambitieniveaus werden al eerder beschreven (zie ’t Limburgs Bosbelang 47). Ze verschillen in de mate dat de beheerder meer of minder nadruk legt op de ecologische functie in zijn beheerdoelstellingen.

Openbare eigenaars zijn verplicht minstens een natuurbeheerplan type 2 op te stellen.

Wat privénatuurterreinen betreft, is dit het geval voor terreinen die geheel of gedeeltelijk in het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) of in een Speciale Beschermingszone (SBZ) liggen.

10 | ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente

De 4 ambitieniveaus zijn: type 1: het behouden van de aanwezige natuurkwaliteit type 2: het bereiken van een hogere natuur kwaliteit (minimum 25 % natuur streefbeeld) type 3: het bereiken van de hoogste natuur kwaliteit (90-100 % natuurstreef

beeld, extra voorwaarden qua opp.) type 4: een erkend natuurreservaat (= type 3

en erfdienstbaarheid).

Stel: een privéboseigenaar bezit een gebied van 90 ha dat bestaat uit een mozaïek van naaldhoutbossen (55 ha), heide (20 ha) en schrale graslanden (15 ha). Het is niet gelegen in een VEN (Vlaams Ecologisch Netwerk) of SBZ (Speciale Beschermingszone). De eigenaar maakt vrijwillig een natuurbeheerplan op en heeft verschillende mogelijkheden. Welke keuzes kan hij maken?

Behoud van natuurkwaliteit: type 1

Natuurstreefbeelden?

Een natuurstreefbeeld kan bestaan uit: • goed ontwikkelde vegetaties (habitat, regionaal belangrijke biotopen of andere soortenrijke vegetaties) • een leefgebied van beschermde soorten (Europees te beschermen soorten, habitat typische soorten of andere beschermde soorten) • procesgerichte natuur (begraasde mozaïeklandschappen of onbeheerde climaxvegetaties = gebieden zonder menselijk ingrijpen).

De eigenaar wil vooral niet te veel door­ gedreven beheermaatregelen nemen. Wel wil hij op korte termijn houtoogst realiseren: het naaldhout is kaprijp. Hij neemt een aantal dunningen in zijn beheerplan op, met daarna de geplande natuurlijke verjonging van de naaldhoutbestanden.

In het gebied wordt veel paardgereden. Hij kan besluiten om zijn gebied open te stellen en een ruiterpad aan te leggen. Dit is geen verplichting van type 1, maar wel mogelijk.

Aangezien de beheerder kiest voor de basis-

foto: Karolien Van Diest

natuurkwaliteit en ervoor opteert om de aanwezige natuurkwaliteit te behouden en te beschermen, kiest hij voor type 1. Met dit type van natuurbeheerplan kan hij ook de sociale en economische functies van het gebied aanzienlijk invullen, als hij dit wenst.

Hogere natuurkwaliteit: type 2

De eigenaar kiest voor een hogere natuurkwaliteit. Met een type 2-natuurbeheerplan stelt hij zich ten doel om minstens een natuurstreefbeeld over minstens 25 % van de oppervlakte te realiseren. De invulling van de sociale en economische functie stemt hij hierop af.

In ons voorbeeld kan de eigenaar bv. de omvorming van 30 ha van de naaldhoutaanplanting naar zure eikenbossen als beheermaatregel opnemen. Dit kan door geleidelijke dunningen waarbij natuurlijke verjonging van berk en zomereik wordt nagestreefd of na een kaalkap met het planten van de geschikte soorten. Of het opnieuw laten verschralen van 5 hectare verruigende graslanden, terwijl de rest van het gebied blijft zoals het is.

Door de resterende verruigde, schrale graslanden kan een wandelpad aangelegd worden. De omvorming en kapping van de naald-

houtaanplantingen geeft wat houtoogst.

Omwille van de grotere ecologische doelstellingen gaat het in dit voorbeeld duidelijk om een natuurbeheerplan type 2.

Hoogste natuurkwaliteit: type 3

De eigenaar kan ook kiezen voor de hoogste natuurkwaliteit. Dan kiest hij voor de realisatie van minstens één natuurstreefbeeld in het volledige gebied, met een aangepaste invulling van de sociale en economische functie.

Om gemotiveerde redenen kan ten hoogste 10 % van deze oppervlakte worden afgetrokken. De eigenaar kan ook alleen voor dit type kiezen als het gebied voldoende groot is om het natuurstreefbeeld in kwestie duurzaam in stand te houden. Voor bos moet het om minstens 10 ha gaan.

In ons voorbeeld neemt de beheerder nu in het natuurbeheerplan beheerdoelstellingen op, die het gehele gebied omvatten. Het naaldhout wordt bv. omgevormd tot zure eikenbossen en de realisatie van bosranden en corridors zorgt voor verbinding tussen de bosgebieden. In het stuk heide en graslanden neemt hij beheermaatregelen op die het optimale voortbestaan van de natuurterreinen verzekeren (plaggen, verschralen, …).

Zuringspanner (foto: Pascal Vanhees)

Recreatie kan als de beheerder dit wil, maar zal goed moeten afgestemd worden op de realisatie van de natuurstreefbeelden en mag niet conflicteren met de gestelde natuurdoelen. Wat houtopbrengst door de omvorming zit er op korte termijn wel in.

Natuurreservaat: type 4

Beheerders die voor het hoogste ambitie­ niveau gekozen hebben en zich voor een zeer lange termijn vrijwillig willen verbinden onder de vorm van erfdienstbaarheid, kunnen een erkenning als natuurreservaat verkrijgen (type 4). Erkende natuurverenigingen en grotere domeineigenaars kunnen hiervoor in aanmerking komen. ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente | 11

soort in de kijker

De gewone vlier Minder gewoon dan je zou denken!

De gewone vlier is giftig, smakelijk en genezend tegelijk. Al veel eeuwen bewijst deze kleine boom zijn nut. Genoeg redenen dus om deze soort eens in de kijker te zetten.

De vlier valt op tijdens de bloei in juni en juli door de grote, bedwelmende, witte of beige schermvormige bloeiwijzen. Insecten bestuiven de vlier, maar ook de wind speelt een rol: de stijve meeldraden met gele helmknoppen waaien tegen de stijl van de buurbloemen.

De zwarte en glanzende vruchten zijn in september en oktober rijp. De plant vermeerdert zich door zaad dat door vogels wordt verspreid. Vooral spreeuwen zijn dol op de bessen: iedere bes bevat 2 tot 3 platte zaden.

foto: Pascal Vanhees

Gemakkelijk groeiend

De gewone vlier, Sambucus nigra, is een bescheiden boom uit de muskuskruidfamilie: Adoxaceae. Hij komt veel voor in Nederland en België, maar is thuis in heel Europa.

In het laagland, het middengebergte en in de bergen vanaf de Middellandse Zee tot in Zuid-Scandinavië en de Kaukasus. Bij ons vind je hem terug in veel bosranden en houtkanten. Vooral op wat voedselrijkere bodems gedijt hij goed. Hij kan tot wel 7 meter hoog worden.

Gewone vlier stelt geen hoge eisen aan de standplaats, maar houdt wel van stikstof.

Daarom is hij een stikstofindicator. Hij vestigt zich zelfs in holtes van knotbomen tot zelfs in dakgoten, op ruïnes en (oude) muren.

Bovendien vermeerdert hij zich gemakkelijk uit de stek van een twijg.

Bedwelmende bloesems

Vlierstruiken kunnen enige tientallen jaren oud worden. De oudere takken en stammen krijgen een doffe, grijze tot lichtbruine kleur met een sterk gegroefde schors. Het hout is hard en wit van kleur. De aan de takken en twijgen tegenover elkaar staande bladeren zijn oneven geveerd met 5 of 7 deelblaadjes.

Ze hebben op de plaats waar ze aan de stengel staan, steunbladachtige aanhangsels. De donkergroene deelblaadjes zijn tweemaal zo lang als breed, zijn aan de voet gaafrandig en zijn hogerop sterk gezaagd.

12 | ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente

Vlierbloesems (foto:WikimediaCommons)

Functioneel giftig

Nuttig en smakelijk

De typische geur van fijngewreven bladeren maakt de vlier steeds goed herkenbaar. De twijgen bevatten een zacht merg. Omdat de groene delen cyaan bevatten en dus giftig zijn, eten de dieren het groen van de plant niet. Alleen edelherten verteren het. In de biologische moestuin wordt een aftreksel van vliertwijgen en bladeren gebruikt om klein ongedierte van de groenten te verwijderen. Gekneusde bladeren bijeengebonden boven een deur of raam zouden muggen op afstand houden. Paarden kregen kransen van vliertakken op het hoofd om lastige vliegen op afstand te houden.

De vlierstruiken stonden dichtbij de boerderijen en huizen. Vroeger liep bijvoorbeeld de afvoer van de gootsteen naar buiten, juist boven de grond. De vlierstruik plantte men ervoor, waardoor men het gat aan het uitzicht onttrok.

Ook veel onderdelen van de struik zijn nuttig.

Zo zijn vlierbereidingen lekker en gezond.

De bloesem is zeer geschikt voor limonade en thee, de bessen voor vlierbessensap of jam en bessenjenever. De bessen eet je beter niet rauw aangezien ze licht giftig zijn. Ze bevatten een giftige stof, sambunigrine, die door koken onschadelijk wordt gemaakt.

zoekertjes

Bos te koop Ben je lid van de Bosgroep en wil je je bos verkopen of ben je net op zoek naar een bos? In deze rubriek vind je een overzicht van percelen privébos die te koop staan. Wij hopen natuurlijk dat andere Bosgroepleden het bos kopen, zodat de duurzaamheid van het bosbeheer gegarandeerd is.

Afspraken bij de zoekertjes • Voordat het zoekertje gepubliceerd wordt, ondertekent de eigenaar een toelating.

• Het zoekertje verschijnt eenmalig in ’t Limburgs Bosbelang.

• De publicatie van het zoekertje is geen garantie voor de verkoop van het bos.

• Als je het bos niet meer zou willen verkopen, breng je de Bosgroep op de hoogte.

Hoe reageer je op een zoekertje?

• Je neemt zelf contact op met de boseigenaar.

• Bij aankoop geef je de Bosgroep een seintje.

Te koop Het witte hout van de gewone vlier is zacht, maar splintert niet, waardoor het voor het maken van gebruiksvoorwerpen heel geschikt is.

Heilzaam werkend

Aan de vlier worden diverse heilzame werkingen toegeschreven. In het jaar 400 voor Christus noemde Hippocrates de vlier al zijn medicijnkastje. Voorafgaand aan het tijdperk van de antibiotica was vlier één van de belangrijkste ingrediënten in veel bereidingen van kruidengenezers, farmaceuten en medici.

Vandaag de dag gebruiken we vlierextract als alternatief voor conventionele medicatie ter bestrijding van verkoudheid en virale infecties.

• NEERPELT: 39,95 are; gemengd; 0472 53 00 46 • NEERPELT: 67,30 are; naaldhout; 011 68 46 32; tirza.jacquemyn@telenet.be • BILZEN: 9,51 are; loofhout; avanderlinden@online.be • OPGLABBEEK: 16,50 are; naaldhout; 089 35 77 43 • OPGLABBEEK: 16,50 are; naaldhout; 0476 21 82 21; recht van voorkoop • AS: 1,54 hectare; naaldhout; 0486 43 30 43; luc.deckers4@gmail.com • OPGLABBEEK: 14,70 are; naaldhout; 0486 43 30 43; luc.deckers4@gmail.com; recht van voorkoop • ZONHOVEN: 2,70 hectare; loofhout; 0479 36 46 48; recht van voorkoop • HOUTHALEN-HELCHTEREN: 14,36 are; naaldhout; 011 24 31 88 • DILSEN-STOKKEM: 71,68 are; loofhout; 03 645 66 96; ernest.buttiens@telenet.be; recht van voorkoop

Wil je je bos verkopen?

Plaats een zoekertje of contacteer je Bosgroep!

Vlierbessen (foto: Michael & Christa Richert)

Verbrand hem niet

In de middeleeuwen had vlier een reputatie van bescherming tegen hekserij. De vlier is gewijd aan Vrouw Holle of de godin. In de hekserij en Wicca is de vlier een heilige boom die niet verbrand mag worden. Vlier is immers de boom van de Vrouwe: verbrand hem niet of je wordt vervloekt.

Elder is the Lady’s tree, burn it not or cursed you’ll be. ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente | 13

activiteitenkalender

Activiteiten Limburgse bosgroepen Datum

Onderwerp

Organisatie / Plaats

Prijs

Zondag 12 april 2015

Wandeling: Ham, leven in het groen

Bosgroep West-Limburg vzw / Ham

n.v.t.

Dinsdag 2 t.e.m. vrijdag 5 juni 2015

Ledenreis Bosgroepen*

Inverde / Lorraine Frankrijk

€+/-500

Regiowandeling

Voor meer informatie over het gebied, verwijzen we naar het artikel in dit tijdschrift op pagina 2.

Inschrijven kan via een seintje op het nummer 011 23 73 28.

Ledenreis Lorraine

Dit jaar gaat de bosgroepenreis richting Lorraine in Frankrijk. De bus vertrekt op dinsdag 2 juni ’s morgens vanuit Brussel, waar we op vrijdagavond 5 juni ook terugkeren. Het programma ligt nog niet volledig vast, maar wordt zo snel mogelijk doorgegeven. Voor deze reis schrijf je rechtstreeks bij Inverde in op het nummer 02 658 24 94 of via de website www.inverde.be Doel van de reis: • inspireren van privéboseigenaars, contacten tussen boseigenaars stimuleren • voorbeelden zien van duurzaam, natuurgetrouw en economisch bosbeheer • kennismaking met de privébossector en betrokken (lokale) organisaties in een andere regio • oog hebben voor andere ecotopen dan bos.

Het programma: • gelijkvormig en ongelijkvormig hooghout, bosbeheer voor kwaliteit en structuurdiversiteit • beheer van (kwaliteits)eik, boskers, berk, esdoorn, …

• het samengaan van natura 2000 en privébos • blokkades voor (natuurlijke) verjonging: concurrerende vegetatie • problematiek wild • bos- en houtsector van de regio • prachtige kalkgraslanden (met orchideeën- en vlinderweelde).

Cursussen en excursies AANBOD LIMBURGSE BOSGROEPEN De Limburgse Bosgroepen organiseren regelmatig vormingsactiviteiten voor hun leden. Wil je zeker zijn van een plaats, schrijf dan snel in via de Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen cvba (tel. 011 23 83 63). Je inschrijving is pas definitief na overschrijving van de deelnameprijs op bankrekening BE48 7795 9073 9027. Meer gedetailleerde informatie ontvang je enkele weken voor de vormingsactiviteit per post.

Datum

Onderwerp

Organisatie / Plaats

Prijs

Vrijdag 22 mei 2015

Cursus: de QD-methode in Limburg*

Zutendaal

€ 30

Woensdag 29 juli 2015

Excursie: Bosbouwbeurs

Libramont

€ 30

* i.s.m. Inverde (www.inverde.be) Cursus: de QD-methode in Limburg

Qualificeren-Dimensioneren is een vorm van bosbeheer die de laatste jaren vanuit Duitsland en Frankrijk is overgewaaid naar Vlaanderen. Een QD-beheer geeft een mooi bos met een evenwicht tussen de economische en ecologische bosfunctie. Dit gebeurt door een beperkt aantal bomen van tophoutkwaliteit na te streven en de overige bosoppervlakte zo min mogelijk te verstoren. Verjonging gebeurt via natuurlijke verjonging of via de aanplanting van groepjes bomen (“kloempen”) verspreid in het perceel. Per groep wordt op termijn één toekomstboom voor kwaliteitshout geselecteerd. Na de jeugdgroei worden toekomstbomen aangeduid en opgesnoeid (=qualificeren). Vervolgens worden de toekomstbomen vrijgezet en kunnen de bomen voluit groeien (=dimensioneren).

Op vrijdag 22 mei wordt de cursusdag gestart met een theoretische toelichting. Namiddag gaan we het bos in om recente aanplantingen van groepen te bekijken.

14 | ‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente

Excursie: bosbouwbeurs DEMOFOREST in Libramont

Naar goede gewoonte gaan we dit jaar, op woensdag 29 juli 2015 opnieuw naar de bosbouwbeurs ”Demoforest” in Libramont. De ”place to be” voor mensen met een hart voor bos. Dit jaar wordt in de bossen rondom het dorpje Bertrix een parcours van 4,25 km aangelegd met meer dan 150 standhouders. In de aangrenzende bossen worden alle mogelijke bosbeheerwerken gedemonstreerd. Je kunt er meer leren over het bos, kijken naar wedstrijden met boerenpaarden, stunten met kettingzagen, … Je keert zeker terug met een aantal nieuwe ideeën en contacten.

Meer informatie vind je op www.demoforest.be. De deelnamekosten omvatten de toegang en de busreis.

Het vertrek is om 6.30 u. in Hasselt en de terugkeer rond 20 u.

Colofon ’t Limburgs Bosbelang 48 | lente

uitgave De deputatie van de provincieraad van Limburg, Herman Reynders, gouverneurvoorzitter, Marc Vandeput, Ludwig Vandenhove, Igor Philtjens, Frank Smeets, Jean-Paul Peuskens, Inge Moors, gedeputeerden en Renata Camps, provinciegriffier.

hoofdredactie Johan Van den Broek

coördinatie Annemie Hannosset annemie.hannosset@limburg.be Karolien Van Diest karolien.vandiest@limburg.be

eindredactie Yvette Vandormael yvette.vandormael@limburg.be

redactiesecretariaat Annemie Hannosset annemie.hannosset@limburg.be

redactieraad Lore Bellings, Jasper Goffin, Annemie Hannosset, Johan Van den Broek, Karolien Van Diest

redactie Lore Bellings, Karolien Van Diest, Benjamine Bufkens

foto: Karolien Van Diest

foto cover

Met BOS+ naar tropische oorden

Karolien Van Diest

In oktober 2015 organiseert BOS+ opnieuw een inleefreis voor bosliefhebbers naar de gevarieerde boswereld in het Zuid-Amerikaanse Ecuador. Heb je zin in een 18-daagse intense reis die het Ecuadoraanse bos in al zijn diversiteit en facetten laat voelen? Een reis voor diegenen die met hun voeten in de vochtige laaglandbossen tot de hooggelegen Paramo willen staan met veel contact met de lokale bevolking en bosgerichte organisaties. Deelname kost € 2 500 (incl. vlucht).

Meer informatie vind je op www.bosplus.be.

cartoons Dirk Vercampt

tekstbewerking zeggenofschrijven.be: Vincent Westerwoudt

vormgeving & lay-out Dion Boodts, Grafische Producties, Informatie & Communicatie provincie Limburg Designpartner - Opglabbeek

druk Drukkerij Paesen - Opglabbeek

postbus

‘t Limburgs Bosbelang digitaal!

Hier kan iedereen steeds de recente edities online raadplegen: www.issuu.com/limburgs_bos­ belang. Het ledenblad van de Limburgse Bosgroepen valt elk seizoen in je brievenbus. Wil jij graag bomen sparen? Wens je ‘t Limburgs Bosbelang enkel nog digitaal te raadplegen? Geef dan een seintje aan jouw Bosgroepsecretariaat!

Limburgse Bosgroepen p/a provincie Limburg, Directie Ruimte Afdeling Milieu en Natuur Universiteitslaan 1, B-3500 Hasselt tel. 011 23 83 20 bosgroepen@limburg.be www.bosgroepen.be

oplage 4 000 exemplaren

wettelijk depotnummer D/2008/5857/82

verantwoordelijke uitgever Johan Van den Broek Universiteitslaan 1, B-3500 Hasselt

Like us on Facebook

Vind ons leuk en volg de nieuwtjes van de Limburgse Bosgroepen op de voet via onze nieuwe facebookpagina: www.facebook.com/limburgsebosgroepen

Deze publicatie werd gedrukt op houten chloorvrij kringlooppapier, zonder optische witmakers.

‘t Limburgs Bosbelang | 48 | lente | 15

48 | lente | in dit nummer

nuttige adressen

driemaandelijks tijdschrift | april-mei-juni 2015

Bosgroepen Noordoost-Limburg vzw

Coöperatieve van de Limburgse Bosgroepen cvba

ondernemingsnummer 459 481 087

Universiteitslaan 1 3500 Hasselt

Coördinator

Medewerkers

ir. An Pierson tel. 011 23 83 24 gsm 0473 88 53 95 bosgroepnoordoost@ limburg.be

Vera Reymen ir. Frederik Bollen tel. 011 23 83 63 fax 011 24 92 35

Adjunct-coördinator: Pascal Vanhees tel. 011 23 83 63

Secretariaat

Agentschap voor Natuur en Bos

Bosgroep Hoge Kempen vzw ondernemingsnummer 874 667 014

Bosgroep

Coördinator

Coördinator

ir. Patrick Meesters tel. 011 23 83 23 gsm 0475 46 04 42 bosgroephogekempen@ limburg.be

ir. Benjamine Bufkens tel. 011 23 83 29 gsm 0479 40 08 48 bosgroepwest@limburg.be

Secretariaat

Evi Ghijsens tel. 011 23 73 28

Administratief coördinator: Sally Dewallef tel. 011 23 83 14 P.a. provincie Limburg Universiteitslaan 1 3500 Hasselt www.limburg.be/bosgroepen www.bosgroepen.be fax 011 24 92 35

Bosgroep

Patricia Rouffa tel. 011 23 83 30

West-Limburg vzw

ondernemingsnummer 479 742 895

Sabine Schraepen tel. 011 23 73 82

Secretariaat

Bosgroep Bosgroep

Zuid-Limburg vzw

Limburgse Duinen vzw

ondernemingsnummer 874 670 378

ondernemingsnummer 882 247 464 Coördinator

ir. Lore Bellings tel. 011 23 83 19 gsm 0478 78 07 21 bosgroeplimburgse duinen@limburg.be Secretariaat

Coördinator

ir. Karolien Van Diest tel. 011 23 83 25 gsm 0473 88 53 94 bosgroepzuid@limburg.be

Het ANB staat in voor het beleid, het duurzaam beheren en versterken van natuur, bos en groen, samen met alle partners.

De uitdaging is dan ook het verder uitbouwen van een partnerschap met de Limburgse Bosgroepen, als schakel tussen de private boseigenaren en ANB. Aanspreekpunt Bosgroepen

Jasper Goffin Agentschap voor Natuur en Bos Koningin Astridlaan 50 bus 5 3500 Hasselt gsm 0479 54 90 09

voorwoord .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 bosgroepwerking Leven in het groen van Ham . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 bosbeheer Berk en kwaliteitshout . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 wetgeving De vereenvoudigde jachtwetgeving. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Het geïntegreerde natuurbeheer .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 soort in de kijker De gewone vlier. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 zoekertjes Bos te koop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 activiteitenkalender Activiteiten Limburgse Bosgroepen. . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Cursussen en excursies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 nuttige adressen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Nuttige websites

Agentschap Natuur en Bos: www.natuurenbos.be BOS+: www.bosplus.be Landelijk Vlaanderen vzw: www.landelijkvlaanderen.be Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek: www.inbo.be Inverde vzw: www.inverde.be Unie Vlaamse Bosbouw vzw: www.uvb.be

Secretariaat

Annemie Hannosset tel. 011 23 83 20

Ine Houbrechts tel. 011 23 83 15 H a m o n tAchel

Lommel

Waarvoor kun je terecht bij de Bosgroep?

Een bos bezitten en beheren, daar komt heel wat bij kijken. Voor vragen of informatie kun je evenwel altijd te rade bij de Bosgroep. We sommen hier even op waarmee de bosgroepmedewerkers je van dienst kunnen zijn: • gratis en onafhankelijk advies over het bos en het beheer ervan (bosbouwtechnische, wettelijke, financiële en administratieve aspecten) • informatie over hoe een duurzaam bosbeheer eruit ziet, wat je wettelijke rechten en plichten zijn als

provincie Limburg Universiteitslaan 1 B-3500 HASSELT limburg.be

boseigenaar en wat de mogelijke subsidies zijn waarop je aanspraak kunt maken • hulp bij het invullen van kapaanvragen of het opstellen van beheerplannen • kaartmateriaal • adressen van houtexploitanten en boomkwekerijen • coördinatie van de samenwerking tussen verschillende boseigenaars.

Ne d e r land

N e e r p e lt O v e r p e lt

B o c h o lt

A nt w e rp e n

Kinrooi

Bree

HechtelEksel

Peer

Leopoldsburg Ham

Maaseik MeeuwenGruitrode

Beringen Tessenderlo HouthalenHelchteren

Opglabbeek DilsenStokkem

HeusdenZolder

As Zonhoven

Lummen

Genk H e r k- D e - S t a d Halen

Maasmechelen

H a s s e lt Diepenbeek

Zutendaal Lanaken

Nieuwerkerken Alken

Bilzen Kortessem

Wellen

B rab ant

H o e s e lt S i n t- T r u i d e n Borgloon

Heers

Riemst

Tongeren Voeren

Gingelom Herstappe

Luik