Գրական Տապան 2014 և Գրական Տապան. ապրիլ

Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Է Հ Յ Ո Ւ Ր Ը Ն Կ Ա Լ Ո Ւ Մ A r m en iA

hos ts

liter Atu re

the book is published with the support of the ministry of Culture of rA

2014 A r m e n i A

h o s t s

AoKs Y e r e VA n 2 0 1 5

l i t e r A t u r e

Հրատարակվել է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ

2014 ՀԱՅԱՍ ՏԱ ՆԸ ԳՐԱ ԿԱ ՆՈՒԹՅՈՒՆ Է ՀՅՈՒ ՐԸՆ ԿԱ ԼՈՒՄ

ԱՕԿՍ ԵՐԵՎԱՆ 2015

Հրատարակվել է պետական պատվերով Published by state order ՀՏԴ 821 ԳՄԴ 84(0) Հ 247

Հ 247

Հայաստանը գրականություն է հյուրընկալում/ Խմբ.՝ Ռուզաննա Ոսկանյան. — Եր.: ԱՕԿՍ, 2015. — 384 էջ:

Ժողովածուն «Գրական տապան–2014»–ի և «Գրական տապան. ապրիլ»–ի ամփո­ փումն է՝ Հայաստանի ու հայկականի հետ շփված արտասահմանցի հեղինակների տպա­ վորություններից հյուսված: Նրանցից շատերն առաջին անգամ էին Հայաստանում և Արցախի Հանրապետությունում (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն): «Խոսքը հա­ նուն կյանքի» խորագիրը կրող «Գրական տապան. ապրիլ»–ը ձևային և բովանդակային տեսանկյունից տարբերվում էր նախորդող բոլոր Տապաններից. մասնակիցներին միա­ վորել էր ոչ միայն գրականությունը, այլև Հայոց ցեղասպանության 100–րդ տարելիցի կապակցությամբ բացահայտ ճշմարտությունը աշխարհին տեղ հասցնելու ճանապարհներ գտնելու անհրաժեշտությունը, համամարդկային արդարությունը վերականգնելու գիտակ­ ցումը: Մասնակիցներից յուրաքանչյուրն ասելիքը տեղ հասցնելու ի՛ր ձևն է գտել՝ օրագրային գրառումներ, բանաստեղծություններ, ճամփորդական նոթեր, տեքստ և ֆոտոմեկնաբա­ նություններ… Ժողովածուում «Գրական տապան–2014»–ի և «Գրական տապան. ապրիլ»–ի շրջանակներում գրվածները առանձին բաժիններով են ներկայացվում: this collection summarizes Literary Ark 2014 and Literary Ark. April festivals. it combines the foreign authors’ impressions of interacting with Armenia and everything Armenian. the majority of them have never been to Armenia and Artsakh (nagorno Karabakh) republic before. entitled Word Affirms life, Literary Ark. April festival was different from the previous Arks in its format and content. not only was the literature that had brought the participants together, but also the occasion of Armenian Genocide Centennial and the necessity to discover new ways to convey to the world the explicit truth, the perception of restoring the universal justice. each of the participants has found their own way to deliver the message – through diaries, poems, travelogues, essays, and photo commentaries… the collection separately introduces all the pieces written within the Literary Ark 2014 and Literary Ark. April festivals in respective sections.

ՀՏԴ 821 ԳՄԴ 84(0)

isBn 978–9939–1–0246–7 © ԱՕԿՍ, 2015

1915 – 2015 Նվիրվում է Հայոց ցեղասպանության 100–րդ տարելիցին Dedicated to the Centennial of the Armenian Genocide

6

Art has the ability to bring together people, who have never met before, who have never heard of one another. Almost every literary festival, and not only, carries this mission, and Literary Ark is not an exception from this perspective. having gathered merely around the concept of Word and noticing in the others the same anticipation and love towards the Word, subconsciously people somehow identify and unite. the result of this union is meant to have a long life. it was not until the year 2001 that the idea of this literary festival was actualized, and since 2011 it regularly has taken under its wing a number of Armenian and foreign authors. now it can be stated with confidence – this festival has a long way ahead. not only does Literary Ark contribute to the development of interpersonal and intercultural relations, but also it gives an opportunity to distinguish our advantages and disadvantages through the eyes of a stranger, to deepen the former and to overcome the latter. such festivals provide good incentives for watching yourself from the outside and getting better. once again Literary Ark 2014 and Literary Ark. April festivals became a valuable platform for the Armenian and foreign authors to discover each other and to create a dialogue. introducing the participants’ works both in the original and in Armenian, this collection is certainly an offer to resume these dialogues, a challenge to disclose together or one by one the mystery called Armenia. hopefully, the line that has gone through the Armenian culture and the nation will be followed by the second and the third one, and when one literary work may feel lonely the second one will come to life. our cooperation will not be just narrowed into this collection and the ten–day stay within Literary Ark. We will stand as a witness to numerous projects generated and carried out by joint efforts.

Hasmik Poghosyan Minister of Culture of the Republic of Armenia

Արվեստը մտերմացնում է անգամ միմյանց երբևէ չհանդիպած ու միմյանց մասին որևէ բան չլսած մարդկանց: Դա գրեթե բոլոր գրական և ոչ գրական փառատոների առաքելությունն է։ «Գրական տապանն» էլ բացառություն չէ: Լոկ Բառի, Բանի շուրջ համախմբված մարդիկ, դիմացինի մեջ բառի հանդեպ իրենց բնորոշ անսահման սերը տեսնե­ լով, ակամա նույնանում են, միավորվում, և այն, ինչ ստեղծվում է այդ միացումից, շատ երկար է ապրում: Գրական այս փառատոնը, որի գաղափարը կենսագործվել է դեռ 2001 թվականից, իսկ 2011–ից այն պարբերականորեն բազմաթիվ հայ և արտասահմանցի հեղինակների է իր ծածկի տակ առել, վստա­ հաբար դեռ երկար ճանապարհ է անցնելու։ Գրական այս տապանը նպաստում է ոչ միայն միջանձնային և միջմշակութային հարաբերու­ թյունների զարգացմանը, այլև օտարի աչքով սեփական առավելու­ թյունները և թերությունները տեսնելուն և առաջինները խորացնելու, երկրորդները հաղթահարելու ճանապարհներ գտնելուն: Նմանատիպ փառատոները լավ խթան են կողքից ինքդ քեզ նայելու և ավելի լավը դառնալու: «Գրական տապան–2014»–ը և «Գրական տապան. ապրիլ»–ը որերորդ անգամ հայաստանցի և արտասահմանցի հեղինակներին միմյանց բացահայտելու, երկխոսելու հնարավորություն տվեցին: Ստեղծագործությունները բնագրով և հայերենով ներկայացնող այս ժողովածուն, անշուշտ, երկխոսությունը շարունակելու առաջարկ է, ինչպես նաև Հայաստան կոչվող առեղծվածը միասին կամ առանձին– առանձին բացահայտելու մարտահրավեր: Հուսով եմ՝ հայկականի, հայաստանյանի միջով անցած տողը իր ետևից երկրորդը, երրորդը կբերի, մի ստեղծագործությունն իրեն մե­ նակ կզգա, ու երկրորդը կծնվի, համագործակցությունը լոկ այս ժողո­ վածուով կամ Տապանի տասնօրյակով չի սահմանափակվի, ու մենք միասին հղացված և իրականացված բազմաթիվ ծրագրերի ականա­ տեսը կլինենք: Հասմիկ Պողոսյան Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի նախարար

7

Introduction

8

Yet another book is now on the shelves of the readers substantiating the passing of another year. one can get a clear estimate of these years by simply counting Literary Ark collections. this collection summarizes Literary Ark 2014 and Literary Ark. April festivals. it combines the foreign authors’ impressions of interacting with Armenia and everything Armenian. the majority of them have never been to Armenia and Artsakh (nagorno Karabakh) republic before. Literary Ark once again proved to be a sort of magnifier and life–buoy, allowing to discover the unknown, dive into it, then reach the land safely. entitled Word Affirms life, Literary Ark. April festival was different from the previous Arks in its format and content. not only was the literature that had brought the participants together, but also the occasion of Armenian Genocide Centennial and the necessity to discover new ways to convey to the world the explicit truth, the perception of restoring the universal justice. the collection separately introduces all the pieces written within the Literary Ark 2014 and Literary Ark. April festivals in respective sections. each of the participants has found their own way to deliver the message – through diaries, poems, travelogues, essays, and photo commentaries… Despite the structural differences of confessions (as we like to call them), the book at the same time further emphasizes the existing similarities. nearly in every participants’ meditations, essays, summaries, or travel notes out of the mist emerges mt. Ararat. it as though symbolizes a starting point for a ship boarded by writers of different nationalities and leading into the literature sea. the ship then harbors at the top of symbolic mount, waiting for the next year’s sailing. the honesty of the literary pieces helps the authors to come closer. neither the fact that their writing will be available to the Armenian readers, nor the willingness to express gratitude

Մուտք Եվս մի գիրք այլևս ընթերցողի սեղանին է՝ որպես հաստատումն այն բանի, որ մեկ տարի էլ անցավ. տարիներն արդեն «Գրական տա­ պան»–ների քանակով կարելի է հաշվել: Ժողովածուն «Գրական տապան–2014»–ի և «Գրական տապան. ապրիլ»–ի ամփոփումն է՝ Հայաստանի ու հայկականի հետ շփված արտասահմանցի հեղինակների տպավորություններից հյուսված: Նրանցից շատերն առաջին անգամ էին Հայաստանում և Արցախի Հանրապետությունում (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն): Տապանը իր հին ու նոր բարեկամների համար մեկ անգամ էլ խոշո­ րացույց–փրկօղակ եղավ՝ հնարավորություն տալով անծանոթը բա­ ցահայտելու, ներսուզվելու դրա մեջ և ապահով հասնել ցամաք: «Խոս­ քը հանուն կյանքի» խորագիրը կրող «Գրական տապան. ապրիլ»–ը ձևային և բովանդակային տեսանկյունից տարբերվում էր նախորդող բոլոր Տապաններից. մասնակիցներին միավորել էր ոչ միայն գրակա­ նությունը, այլև Հայոց ցեղասպանության 100–րդ տարելիցի կապակ­ ցությամբ բացահայտ ճշմարտությունը աշխարհին տեղ հասցնելու ճանապարհներ գտնելու անհրաժեշտությունը, համամարդկային ար­ դարությունը վերականգնելու գիտակցումը: Ժողովածուում «Գրական տապան – 2014»–ի և «Գրական տապան. ապրիլ»–ի շրջանակներում գրվածները առանձին բաժիններով են ներկայացված: Մասնակիցներից յուրաքանչյուրն ասելիքը տեղ հասցնելու ի՛ր ձևն է գտել՝ օրագրային գրառումներ, բանաստեղծություններ, ճամ­ փորդական նոթեր, տեքստ և ֆոտոմեկնաբանություններ… Սակայն այս գրքում ամփոփված «խոստովանությունների» ձևային տարբե­ րություններն ավելի են շեշտում առկա ընդհանրությունները: Գրեթե բոլոր մասնակիցների խոհերում, էսսե–ամփոփումներում, ճամփոր­ դական նոթերում կարծես մշուշի միջից ուրվագծվում է Արարատը՝ իբրև մեկնակետ, որի վրայից նորից գրական ծովն է մտնում տարբեր ազգերի գրողներով բեռնված նավը՝ վերջում խորհրդանշական լեռան վրա իր հանգրվանը կրկին գտնելով և հաջորդ տարվան սպասելով:

9

to the project have anyhow influenced the participants in sharing their experience and being honest in front of the blank paper. the things you know and love about Armenia, from world of literature and not only, the famous tatev monastery, tigranakert, Yerevan‌ you see it all through their eyes, you can even hear the lovely duduk.

At the same time it is a different language and a breathe of diverse cultural experience. And you feel at home, still known to you and yet surprisingly modified. You read about the Armenia that authors have witness and rejoice at their realistic, critical and loving look. their vision and their dream of Armenian get added up by yours. there is one thing that particularly warms the heart. Whether they perceive our country either as a sequence of possibly not complying movie episodes of various genres, or as a country of Armenians one cannot but love, or as a country with multilayer society of people who sometimes do not get each other, one thing is for sure – they all want to return. every return though bearing also the melancholy towards the old is the beginning of something new and beautiful. this collection carries the embryos of this new.

10

Ruzanna Voskanyan

Հեղինակների հետ մտերմացնում է գրքում տեղ գտած երկերի անկեղ­ ծությունը: Ո՛չ այն միտքը, որ իրենց գրածը հայ ընթերցողին էլ է հաս­ նելու, ո՛չ նման միջոցառումներին հատուկ երախտագիտության զգա­ ցումը չեն խանգարել մասնակիցներին իրենց վերապրածը հաղորդել, անկեղծ լինել սպիտակ թղթի առջև: Նրանց աչքերով ես տեսնում քեզ ծանոթ ու սիրելի (գրական ոլորտի և ոչ միայն) մարդկանց, քեզ ծանոթ Տաթևը, Տիգրանակերտը, Երևանը…, ականջիդ այնքան հարազատ դուդուկի ձայնն ես լսում, բայց լեզուն, շնչառությունն են ուրիշ, ետևում մշակութային այլ փորձառություն է, ու դու քեզ վաղուց հայտնի, բայց զարմանալիորեն փոխված տանն ես զգում: Կարդում ես հեղինակների տեսած Հայաստանի մասին, ուրախանում սթափ, քննադատող և սի­ րառատ հայացքի համար ու նրանց տեսած, նրանց երազած Հայաս­ տանին քո երազն էլ ավելացնում: Հատկապես մի փաստ է ջերմացնում. ինչպիսին էլ նրանք տեսած ու զգացած լինեն իմ երկիրը՝ իբրև իրար հաջորդող ու գուցե չհամապա­ տասխանող բոլոր ժանրերի կինոկադրերի ամբող ջություն, իբրև հայե­ րի երկիր, որոնց միայն սիրահարվել է կարելի, կամ իրարից տարբեր և իրար երբեմն չհասկացող բազմաշերտ հանրություն, մի բան պարզ է՝ նրանք ուզում են վերադառնալ: Իսկ ցանկացած վերադարձ, չնայած հնի հանդեպ կարոտ է նաև, ակամա նորի, գեղեցիկի սկիզբ է դառնում: Ծնվելիք այդ նորի սաղմերն են այս ժողովածուում … Ռուզաննա Ոսկանյան

11

Diary

Օրագիր

FIRST DAY September 18, Thursday Literary Ark’s voyage has begun for the 5th time, and Armenia hosted writers from different nations— old and completely new friends of Armenia, representing contemporary world literature. Guests of the Literary Ark. festival visited history museum of Armenia and hovhannes tumanyan’s house museum. the day continued with a walk in streets of the city which still had retained the soothing summer heat, and then around the dinner table in a warm atmosphere with the Armenian and foreign authors.

Diary

14

ԱՌԱՋԻՆ ՕՐ Սեպտեմբերի 18, հինգշաբթի

15 Օրագիր

Արդեն 5–րդ անգամ մեկնարկեց «Գրական տապան»–ի նավարկու­ թյունը, և Հայաստանը հյուրընկալեց աշխարհի արդի գրականությունը ներ­ կայացնող տարբեր ազգերի գրողնե­ րի՝ Հայաստանի արդեն հին և բոլո­ րովին նոր բարեկամներին: «Գրական տապան 2014» միջազգային գրական փառատոնի հյուրերն այցելեցին Հա­ յաստանի պատմության թանգարան և Հովհ. Թումանյանի տուն–թանգա­ րան: Օրը շարունակվեց ամռան գգվող ջերմությունը դեռ պահպանած քաղա­ քի փողոցներում զբոսանքով, ապա և ընթրիքի սեղանի շուրջ հայ և հրավի­ րյալ գրողների անմիջական շփումնե­ րի մթնոլորտում:

SECOND DAY September 19, Friday the guests visited matenadaran (mesrop mashtots institute of Ancient manuscripts). thereafter, they went to different universities and libraries of the city for their literary master classes. the mentioned events were followed by question and answer sessions in the pleasant and instructive atmosphere of direct correspondence. the opening ceremony of the festival took place at the special event hall of Cafesjian Center for the Arts. Deputy minister of Culture nerses ter– Vardanyan noted in his welcoming speech that for the visiting writers Armenia becomes not only recognizable but also beloved through the festival. As a proof to that, excerpts from the works of the visiting writers were presented in the frames of the presentation of the collection summarizing the previous festival..

As a tradition, the guest writers presented their small interpretations of the biblical characters they had each chosen. in the frames of the Literary Ark, “Bureaucrat” bookstore hosted the Diary

16

presentation of Claudio Pozzani’s (italian poet) trilingual collection book “the march of the shadows” in italian, Armenian and russian, perfectly coinciding with the birthday of the poet.

Again, in the frames of the festival, famous British writer meg rosoff had a meeting with students, as well as had a master class in the hall after Yeghishe Charents at Ysu Faculty of Journalism.

At the end of the day, guests enthusiastically participated in the instructive event of Armenian traditional dances at the republic square.

ԵՐԿՐՈՐԴ ՕՐ Սեպտեմբերի 19, ուրբաթ

17 Օրագիր

Հյուրերն առավոտյան այցելեցին Մատենադարան (Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտ), որից հետո նրանց սպասում էին մայրաքաղաքի բուհերում և գրադարաններում. գրական վարպետության դասերն անցան ուսանողների հարցուպատասխանի ու անմիջական շփումնե­ րի հաճելի և ուսանելի մթնոլորտում: «Գրական տապան 2014» միջազգային գրական փառատոնի պաշտոնական բացման արարողությունը տեղի ունեցավ Գաֆեսճյան արվեստի կենտրոնի հատուկ հանդիսությունների սրահում: ՀՀ մշակույթի փոխնախարար Ներ­ սես Տեր–Վարդանյանն իր ող ջույնի խոսքում նշեց, որ փառատոնի շնորհիվ Հայաստանը ոչ միայն ճանաչելի է դառնում տարբեր երկրներից ժամանած գրողների համար, այլև սիրելի: Իբրև ասվածի հավաստում՝ նախորդ փառա­ տոնն ամփոփող ժողովածուի շնորհանդեսի ժամանակ հնչեցին հատվածներ մասնակիցների գործերից: Հրավիրյալ գրողները, համաձայն արդեն ձևավորված ավանդույթի, ներկա­ յացրին աստվածաշնչյան իրենց կերպարի ընտրությունը՝ փոքրիկ մեկնաբա­ նությամբ: «Գրական տապան»–ի շրջանակում «Բյուրոկրատ»–ում կայացավ իտալացի բանաստեղծ Կլաուդիո Պոցցանիի եռալեզու՝ իտալերեն, հայերեն, ռուսերեն, ժողովածուի («Ստվերի քայլերթը») շնորհանդեսը՝ հրաշալիորեն համընկնե­ լով բանաստեղծի ծննդյան տարեդարձի հետ: Դարձյալ փառատոնի շրջանակում ԵՊՀ ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետի Եղի­ շե Չարենցի անվան դահլիճում բրիտանացի հանրահայտ գրող Մեգ Ռոզոֆը հանդիպեց ուսանողների հետ և վարպետության դաս անցկացրեց: Օրվա վերջում հյուրերը խանդավառությամբ մասնակցեցին Ազատության հրապարակում հայկական պարերի ուսուցմանը:

Diary

18

Օրագիր

19

THIRD DAY September 20, Saturday Festival participants paid their respects to the 1.5 million victims of the genocide at the Armenian Genocide memorial, thereafter they left for etchmiadzin — the spiritual capital of Armenia. the other two stops — Zvartnots and oshakan, also hold spiritual sense, where the guests interfaced with the history of Armenia and the innate continuation of the present, underneath the light of the Armenian alphabet and religion.

Diary

20

ԵՐՐՈՐԴ ՕՐ Սեպտեմբերի 20, շաբաթ Հայոց ցեղասպանության զոհերի հու­ շահամալիր այցելությամբ փառատոնի մասնակիցները հարգեցին մեկուկես միլիոն նահատակների հիշատակը, ապա մեկնեցին Հայաստանի հոգևոր մայրաքաղաք՝ Ս. Էջմիածին: Սրբա­ զան խորհուրդ ունեին նաև օրվա մյուս կանգառները՝ Զվարթնոց և Օշական, որտեղ հյուրերը Հայաստանի պատ­ մության և ներկայի անքակտելի, շա­ րունակական կապը զգացին՝ հայոց այբուբենի և հավատքի լույսի ներքո:

Օրագիր

21

Diary

22

Օրագիր

23

FORTH DAY September 21, Sunday Both foreign and Armenian writers left for Geghard monastery and the pagan temple of Garni. After the noon the impressions left from the architectural masterpieces were fulfilled with the images of sevan and medieval cross–stones located in noratus Cementary. in the evening, festival guests attended the celebrations dedicated to the independence of Armenia, and after the dinner this festive day ended up with a literary–musical evening.

Diary

24

ՉՈՐՐՈՐԴ ՕՐ Սեպտեմբերի 21, կիրակի Հրավիրյալ և հայաստանցի գրողներն առավոտյան մեկնեցին Գեղարդավանք և Գառնու հեթանոսական տաճար: Հայ ճարտարապետական գլուխգործոց­ ների թողած տպավորությունը կեսօրից հետո ամբող ջացավ դեպի Սևան կա­ տարած ուղևորությամբ և Նորատուսի դամբարանում գտնվող միջնադարյան խաչքարերի պատկերներով: Երեկոյան տապանցիները մասնակցեցին Հայաստանի անկախությանը նվիրված տոնակատարություններին, իսկ ընթրիքից հետո տոնական օրն ամ­ փոփվեց գրական–երաժշտական երեկոյով:

Օրագիր

25

FIFTH DAY September 22, Monday early in the morning the festival participants left for Artsakh. Along the way, they stopped to see noravank, thereafter

Karahunj

(Zorac

Karer),

where hovering cold winds did not prevent writers from feeling the breath of the ancient observatory. it was already getting dark, when the sign announced Artsakh’s greetings to its friends, then finally The Literary Ark settled in stepanakert.

Diary

26

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՕՐ Սեպտեմբերի 22, երկուշաբթի Վաղ առավոտյան փառատոնի մաս­ նակիցները ճանապարհվեցին դեպի Արցախ: Ճանապարհին տապանցինե­ րը չշրջանցեցին գեղատեսիլ վայրերը՝ կանգ առնելով Նորավանքում, ապա Քարահունջում (Զորաց քարեր), որ­ տեղ թափառող պաղ քամիները չխան­ գարեցին, որպեսզի հնագույն աստղա­ դիտարանում գրողներն զգան նախ­ նական ժամանակների շունչը: Իրիկնանում էր, երբ Արցախ աշխարհի ցուցանակը ող ջունեց իր բարեկամնե­ րին, ապա վերջապես «Գրական տա­ պանը» հանգրվանեց ԼՂՀ մայրաքա­ ղաք Ստեփանակերտում:

Օրագիր

27

SIXTH DAY September 23, Tuesday morning began with round table discussions

entitled

“Civilization

Disasters and literature” and “empires and literature”. the attendees presented their speeches on special and global issues referring to national and world literature respectively. these sessions sometimes developed into interesting debates. thereafter the guests went up to shushi. At naregatsi Art museum— the

studio

of

Armenian

national

instruments, the unique improvisations of melodic–literary texts granted festival participants with moments of aesthetic thrill. thereafter, they had a walk Diary

28

through the city, which has reclaimed its way to spiritual–cultural ascension, Ghazanchetsots church, and several visits to cultural centers, among them Geology museum and Carpet museum.

ՎԵՑԵՐՈՐԴ ՕՐ Սեպտեմբերի 23, երեքշաբթի

29 Օրագիր

Առավոտը սկսվեց մասնագիտական կլոր–սեղանով՝ «Քաղաքակրթական աղետներն ու գրականությունը» և «Կայսրություններն ու գրականությունը» թեմաներով: Ներկաները ելույթ ունեցան ինչպես ազգային գրականություններին առանձնահատուկ, այնպես էլ համաշ­ խարհային գրականության համընդհա­ նուր խնդիրների շուրջ: Մասնակիցների դիտարկումները երբեմն հետաքրքիր բանավեճի էին վերածվում: Այնուհետև վերելքն էր Շուշի: Նարեկացի կենտրոնում՝ հայ ազգային նվագարան­ ների ներկայացման արվեստանոցում, մեղեդի–գրական տեքստեր ինքնօրինակ իմպրովիզները վայելքի պահեր պարգ­ ևեցին մասնակիցներին: Այնուհետև զբո­ սանքն էր հոգևոր–մշակութային վերելքի ուղին վերագտած քաղաքով՝ Ս. Ղազան­ չեցոց եկեղեցի, այցելություններ մշակու­ թային օջախներ՝ Երկրաբանության և Գորգերի թանգարաններ:

Diary

30

Օրագիր

31

SEVENTH DAY September 24, Wednesday Literary Ark did not arrive at tigranakert on time, there were military exercises around. even though the participants stopped at a roadside pomegranate garden for two hours, enjoying Artsagh’s praised pomegranate, they still felt the breath of the unfinished war. After staying at the ancient site of tigranakert and getting acquainted with the thousand years old exhibits, Literary Ark left for the spiritual center of Artsakh — Gandzasar, crossing the tree–laden, soaring mountains through the neat and renovated village of Vank.

Diary

32

ՅՈԹԵՐՈՐԴ ՕՐ Սեպտեմբերի 24, չորեքշաբթի «Գրական տապանը» նախատեսված ժամին չհասավ Տիգրանակերտ, որով­ հետև զորավարժություններ էին ընթանում: Սպասումի երկու ժամերն անց­ կացնելով ճանապարհամերձ նռան այգում՝ տապանցիներն, այնուամենայ­ նիվ, զգացին անավարտ պատերազմի շնչառությունը՝ թեկուզև Արցախի գովական նուռը վայելելով: Տիգրանակերտի հնավայրում երկար շրջելուց և հազարամյա ցուցանմուշներին ծանոթանալուց հետո Տապանն ուղևորվեց դեպի Արցախի հոգևոր կենտրոն՝ Գանձասար՝ անցնելով անտառապատ երկ­ նահաս լեռների և կոկիկ ու նորոգ Վանք գյուղի միջով:

Օրագիր

33

EIGHTH DAY September 25, Thursday Both the guests and hosts were impressed from the master–classes and meetings with students held at stepanakert state university.

After the stopover at Amaras temple, the path stretched to skhtorashen’s famous valley, where the guests passed their time underneath the oldest tree in the territory of the former uusr—tnjri, a huge tree with 2028 years of history.

Writers circled around the tree and read their works in the originals. the literary texts were merged with the ancient and new sceneries of the place.

Diary

34

ՈՒԹԵՐՈՐԴ ՕՐ Սեպտեմբերի 25, հինգշաբթի Ստեփանակերտի մայր բուհում՝ պետական համալսարանում, անցկացված վարպետության դասերից, ինչպես նաև համալսարանի դասախոսական կազ­ մի և ուսանողության հետ հանդիպումներից երկուստեք տպավորված էին և՛ հյուրերը, և՛ հյուրընկալողները: Հայկական դպրության հնագույն կենտրոններից մեկում՝ Ամարասի վանքում, կանգ առնելուց հետո ճանապարհը ձգվեց դեպի Սխտորաշենի անտառի հան­ րահայտ հովիտ, որտեղ նախկին ԽՍՀՄ տարածքի հնագույն՝ 2028–ամյա հս­ կա սոսիի՝ Տնջրի ծառի հովանու ներքո գրական ընթերցումներ կազմակերպ­ վեցին: Գրողները, ծառի շուրջը բոլորած, բնագրերով կարդացին իրենց գոր­ ծերից, և գրական տեքստերը միացան վաղնջական ու նոր բնապատկերին:

Օրագիր

35

NINTH DAY September 26, Friday When returning from Artsakh, the first stop was at tatev, syunik. the world’s longest

reversible

aerial

tramway

–“Wings of tatev” took the guests to tatev monastery which gave fantastic feelings to them, and moreover, walking tour at the monastery complex was a wonderful opportunity to touch our history. After having a dinner in the bosom of tatev, the Ark took its way to Yerevan.

Diary

36

ԻՆՆԵՐՈՐԴ ՕՐ Սեպտեմբերի 26, ուրբաթ Արցախից վերադառնալիս առաջին կանգառը Սյունյաց աշխարհում էր՝ Տաթևում: Աշխարհի ամենաերկար հե­ տադարձ կապով՝ «Տա թևեր» ճոպա­ նուղով, դեպի Տաթևի վանք ուղևոր­ վելը ֆանտաստիկ զգացողություններ պարգևեց տապանցիներին, իսկ վա­ նական համալիրում շրջայցը հայոց պատմությանը հպվելու հրաշալի առիթներ տվեց: Տաթևի գրկում ճաշե­ լուց հետո Տապանը շարունակեց ճա­ նապարհը դեպի Երևան:

Օրագիր

37

TENTH DAY September 27, Saturday

Diary

38

Literary Ark–2014 marked its end at Avetik isahakyan house–museum with a press conference, where the visiting writers talked about the festival and shared their impressions. Writers expressed their gratitude to the organizers highlighting the importance of the festival and the product it gave. the participants went to Komitas Pantheon, as it was Vardabet’s (priest) birthday, joining the global project called “100 thousand poets for change” with commitment to change the world through art. the day continued at the royal tulip Grand hotel Yerevan with… thereafter, at “Grand” hotel the day continued with the presentation of Armenian translation of the book called “Grand” by famous polish writer leon Wiśniewski with his immediate participation.

According to tradition, the last hours passed at Parajanov house–museum, and of course, seating around a warm and cozy farewell dinner table.

ՏԱՍՆԵՐՈՐԴ ՕՐ Սեպտեմբերի 27, շաբաթ

39 Օրագիր

«Գրական տապան–2014» փառատոնի ավարտը ազդարարվեց Ավ. Իսահակյա­ նի տուն–թանգարանում հրավիրված ամփոփիչ մամլո ասուլիսով, որի ժամա­ նակ օտարերկրացի գրողները խոսեցին փառատոնի ու դրանից ստացած իրենց տպավորությունների մասին։ Քննարկ­ մանը ներկա գրողները շնորհակալու­ թյուն հայտնեցին կազմակերպիչներին՝ կարևորելով փառատոնի անցկացումն ու դրա տված պտուղները։ Կոմիտասի ծննդյան օրվա կապակցու­ թյամբ տապանցիներն այցելեցին Կո­ միտասի անվան պանթեոն՝ միանալով «100 հազար պոետ՝ հանուն փոփոխու­ թյան» համաշխարհային նախաձեռ­ նությանը՝ արվեստի միջոցով աշխար­ հը փոխելու վճռականությամբ: Նույն օրը «Գրանդ» հյուրանոցում մե­ ծահռչակ լեհ գրող Լեոն Վիշնևսկու նոր՝ «Գրանդ» վեպի հայերեն թարգ­ մանության շնորհանդեսն էր՝ հեղինա­ կի մասնակցությամբ: Ավանդույթի համաձայն՝ տապանցի­ ները ծրագրի վերջին ժամերն անց­ կացրին Փարաջանովի տուն–թանգա­ րանում, այնուհետև՝ հրաժեշտի ջերմ ու մտերմիկ ընթրիքի սեղանի շուրջ։

L i t e r a r y Wo r k s

Ստեղծագործ­ո ւթյուններ

Alisa Ganieva 42

Ալիսա Ղանիևա Dagestan, RF

Դաղստան, ՌԴ

Alisa Ganieva was born in 1985 in Moscow but soon after that her family moved to their native Dagestan. Later Ganieva returned to Moscow to enter the Literary Institute and since then has won numerous awards for her prose and a prize for her literary criticism. She is a laureate of the weekly ‘Literary Russia’ being nominated as ‘the most interesting debut’ (2005); holder of Voloshin Literary Award (2007, 2009); the Gorky Prize in the critical category “Untimely Thoughts” (2008), and the literary journal ‘Oktyabr’ Prize for literary criticism (2009). In 2008 and 2009 Ganieva was long listed for the Debut award for a selection of essays, but it was not until 2009 that she won the Prize for her controversial novel Salaam, Dalgat. In 2012, Ganieva published her second novel, Holiday Mountain. In 2014, it was translated to German. She published short stories and fairy tales. Ալիսա Ղանիևան ծնվել է 1985 թ. Մոսկվայում, սակայն նրա ծնվելուց անմիջապես հետո ընտանիքը տեղափոխվել է հայրենի Դաղստան: Ավելի ուշ Ղանիևան վերադարձել է Մոսկվա և ընդունվել Գրականության ինստիտուտ: Արժանացել է բազմաթիվ մրցանակների ինչպես արձակ ստեղծագործությունների, այնպես էլ գրական քննադատության համար: «Գրական Ռուսաստան» շաբաթաթերթի դափնեկիր է «Առավել հետաքրքիր դեբյուտ» անվանակարգում (2005 թ.): Ստացել է «Վոլոշին» գրական մրցանակը (2007 թ., 2009 թ.), Գորկու անվան մրցանակը` «Ժամանակավրեպ մտքեր» քննադատական անվանակարգում (2008 թ.) և գրական ամսագիր «Օկտյաբր»–ի մրցանակը իր գրաքննադատության համար (2009 թ.): 2008 և 2009 թթ. Ղանիևան կարճ պատմվածքների ժողովածուով առաջադրվել է դեբյուտ մրցանակի, որին, սակայն, արժանացել է 2009–ին իր «Salaam, Dalgat!» վիճահարույց վեպի համար: 2012 թ. հրատարակել է իր երկրորդ վեպը` «Տոնական լեռը»: Վեպը 2014–ին թարգմանվել է գերմաներեն: Հրատարակել է նաև կարճ պատմվածքներ ու հեքիաթներ:

A. Ganieva

44

В прошлом люди жили короче, но время их, кажется, растя­ гивалось до бесконечности, как воображаемое падение в чёрную дыру. Оно длилось и длилось, ломая все законы физики. Почитать путешественников «лошадиных» эпох, так диву даешься: отправ­ ляются куда–нибудь на целых три–четыре месяца, да ещё и сету­ ют, мол коротка поездка, не успеем и глазом моргнуть… Сейчас, в наше время рывков и спешки это странно и удиви­ тельно. Взять нашу близость с Арменией. Она продолжалась все­ го–то десять дней, но по ощущениям – полжизни. Армения ока­ залась густой и целебной, как очистительный мёд. Мы нырнули в неё, как в уютную нору, а очнулись в Стране Чудес. Мы сели в ковчег и отправились в путь, когда вокруг собирался потоп, и все твари земные бежали в ужасе, а сошли на землю, когда голубка вернулась с оливковой ветвью, и показалась желанная суша. Мы спаслись: просто медведь и медведь губач, слон и кошки, муравьед и волки, яйцо и курица… Все–все–все. Спаслись и стали немнож­ ко другими.

* * * Из окна иллюминатора Армения кажется другой планетой. Древний, красный, изрытый, совершенно марсианский ланд­ шафт. Спуски и покатости. Дым и туман облаков. В Ереване – прямые и крутящиеся кольцами таманяновские улицы, стёртая палевость домов, побледневших от постсоветской блокады. Дыхание враждебных соседей. И вездесущий взгляд Го­ ры, подобной отлучённой от ребёнка матери. Над Матенадараном, хранилищем великого народного бо­ гатства,— воздетые руки гигантской статуи. А внутри – бесчис­ ленная яркость красок на старинных рукописях. Горящий крас­ ный, брызжущий золотой, пронзительный, утоляющий жажду си­ ний… Натуральные цвета из секретных соков жучков и растений. Дальше, за памятником Таманяну, под каменными ступеня­

* * * Սավառնակի լուսամուտից Հայաստանը այլ մոլորակ է թվում: Հի­ նավուրց, կարմիր, փորփրած, բացարձակ մարսյան լանդշաֆտ: Զա­ ռիվայրեր ու զառիթափեր: Ամպերի մշուշ ու մառախուղ: Երևանում ուղղաձիգ և օղակ տվող թամանյանական փողոցներն են, հետսովետական շրջափակումից գունատված շենքերի մաշված հարդագույնը: Ոխերիմ հարևանների շնչառությունը: Եվ երեխայից ուժով բաժանված մորը նման Լեռան ամենաթափանց հայացքը: Ժողովրդական մեծագույն հարստության շտեմարան Մատենադա­ րանի առջև հսկա արձանի վեր պարզած ձեռքերն են: Ներսում՝ հնամյա ձեռագրերի մեջ, գույների անչափելի պայծառությունն է: Այրվող կարմի­ րը, հորդացող ոսկին, խոր, ծարավ հագեցնող երկնագույնը… Բզեզիկ­ ների ու բույսերի գաղտնի հյութերից պատրաստված բնական գույներ: Անդին՝ Թամանյանի հուշարձանի ետևում՝ Կասկադի սանդուղք– դարավանդների տակ, պահ է մտել ժամանակակից արվեստը: Բազ­

45 Ա. Ղանիևա

Անցյալում մարդիկ ավելի կարճ էին ապրում, բայց նրանց ժամա­ նակը կարծես անսահման էր՝ սև խոռոչի մեջ երևակայական անկման պես: Այն ձգվում ու ձգվում էր՝ ֆիզիկայի բոլոր օրենքները շրջանցելով: «Ձիու» ժամանակների ճամփորդներին կարդում ու զարմանում ես՝ երեք–չորս ամսով մի տեղ են ճանապարհվում ու մի բան էլ տրտնջում, թե կարճ է այցներս, աչքներս էլ չենք հասցնի թարթել… Հիմա՝ թափ–ու–շտապի մեր ժամանակներում, դա տարօրինակ ու զարմանալի է: Ասենք՝ Հայաստանի հետ մեր մտերմացումը: Եղա­ ծը մի տասն օր էր, բայց զգացողությունը կես կյանքի կլինի: Հա­ յաստանը, պարզվեց, թանձր ու դարմանող է՝ մաքրող մեղրի պես: Մենք սահեցինք նրա մեջ՝ իբրև հարմարավետ բնի, ու հայտնվեցինք Հրաշքների աշխարհում: Տապան նստեցինք ու ճամփա ընկանք, երբ շուրջը ջրհեղեղ պիտի սկսվեր, ու բոլոր երկրային արարածները սար­ սափած փախչում էին, իսկ ոտքներս հողին դրեցինք, երբ տատրակը վերադարձավ՝ ձիթենու ճյուղը կտուցին, և ցանկալի ցամաքը երևաց: Փրկվեցինք՝ սովորական արջն ու շրթնավոր արջը, փիղն ու կատու­ ները, մրջնակերն ու գայլերը, ձուն ու հավը… Բոլոր–բոլոր–բոլորս: Փրկվեցինք ու փոքր–ինչ փոխվեցինք:

A. Ganieva

46

ми–террасами «Каскада» спряталось современное искусство. Ди­ ваны–губки, хрустальные инсталляции, а на самом верху – зал, в котором открылось наше путешествие. Сложно выразить всю благодарность тем, кто его зачинал и готовил. По–детски обая­ тельному, черноокому Давиду, воспетому Битовым сыну Гранта Матевосяна. Режиссёру и собирателю ноевых зверей. Невиди­ мой руке министра культуры, чей заместитель, Нерсес, бродил меж нами, как фараонов лев с почти что древнегипетским име­ нем. Трудолюбивым феям–красавицам Люсинэ, Татев, Ани…. Всех не перечислишь, не упомянешь… После открытия я потерялась, как маленькая. Ковчег умчал­ ся, оставив меня, жену неизвестного Иафета, у подножья Кас­ када. Вокруг шумел и сигналил автомобилями Ереван. И я пош­ ла по нему, ведомая только нюхом и наитием. Ноги привели меня к круглой Опере, где навстречу сначала робко, а потом настоятельно понеслись звуки национальных дудуков и бара­ банов. На площади перед Оперой размахивал платками сотенного­ ловый народный хороводный армянский пляс. Скачки и паузы, ускорения и замедления, цепочки воздетых рук, синхронные ша­ ги… Подлинный ритм армянского сердца. На ступенях сидели и глядели на крутящуюся спиралями и шестерёнками площадь мои собратья – литераторы из Ковчега. Мэг из Британии, Кейт из Да­ нии, Марко из Хорватии, Кристин из Германии, Клаудио из Ита­ лии… Случайное, счастливое воссоединение под ликующую му­ зыку танца. Вслед за ереванцами пустились в пляс фонтаны на Площади Республики. Мы дошли туда пешком и долго глядели на прыгаю­ щие под мировую классику цветные брызги.

* * * На Севане было ветрено и пасмурно. Неожиданно пошёл кру­ пою снег. Давид угостил нас пшатом со своего дерева: оранжевая оболочка, белый, вяжущий пух внутри. Стоя у кромки озера, мы долго всматривались в туман. Кристин и Кейт разулись и вошли по колено в мёрзлую воду, даже не ёжась от ветра.

* * * Սևանում քամոտ էր ու մռայլ: Հանկարծ ձյուն ձավարեց: Դավիթը մեզ փշատ հյուրասիրեց իր ծառից. նարնջագույն կեղև, մեջը՝ սպի­ տակ, տտիպ մազմզուկներ: Լճի ափին կանգնած՝ մենք երկա՜ր նայում էինք մառախուղին : Քրիստինան ու Քեյթը բոկոտացան ու մինչև ծնկները մտան սառցակալած ջրի մեջ՝ առանց նույնիսկ քամուց կծկվելու:

47 Ա. Ղանիևա

մոց–սպունգներ, բյուրեղապակյա ինստալ յացիաներ, իսկ ամենա­ վերևում դահլիճն է, որտեղ և բացվեց մեր ճամփորդությունը: Բարդ է ողջ երախտագիտությունն արտահայտել նրանց հանդեպ, ովքեր այն սաղմնավորել ու պատրաստել էին: Երեխայի պես համակրելի, Բիտո­ վի գրչով բարեբանված, սևաչ Դավթին՝ Հրանտ Մաթևոսյանի որդուն՝ ռեժիսորին ու նոյյան գազանների ժողովողին: Անտես ձեռքին մշակույ­ թի նախարարի, որի տեղակալը՝ Ներսեսը, փարավոնների առյուծի պես շրջում էր մեր մեջ համարյա թե հին եգիպտական իր անունով: Աշ­ խատասեր փերի–գեղեցկուհիներին՝ Լուսինեին, Տաթևին, Անիին… Բոլորին չես թվարկի, չես հիշատակի… Բացումից հետո աղջնակի պես կորա: Տապանն ինձ՝ անհայտ Հաբեթի կնոջս, թողեց Կասկադի ստորոտում ու սրընթաց հեռացավ: Շուրջս աղմկում ու մեքենա էր շչարձակում Երևանը: Եվ ես սկսեցի քայլել քաղաքում՝ միայն հոտառությամբ ու ներքին զգացողությամբ առաջնորդվելով: Ոտքերս տարան կլոր Օպերայի մոտ, և սկզբում երկ­ չոտորեն, ապա համառորեն ինձ ընդառաջ ելան ազգային դուդուկնե­ րի ու թմբուկների ձայները: Հրապարակում` Օպերայի դիմաց, թաշկինակներն էր թափահա­ րում հարյուրգլխանի ժողովրդական հայկական խմբապարը: Ցատկեր ու դադարներ, արագացում ու դանդաղում, վեր պարզված ձեռքերի շղթաներ, սինխրոն քայլեր… Հայի սրտի իսկական ռիթմը: Աստիճան­ ներին նստած՝ պարույրներով, գալարներով պտտվող հրապարա­ կին էին նայում իմ գրչակից ընկերները՝ Տապանի գրողները՝ Մեգը Բրիտանիայից, Քեյթը Դանիայից, Մարկոն Խորվաթիայից, Քրիստի­ նան Գերմանիայից, Կլաուդիոն Իտալիայից… Պատահական, երջա­ նիկ միավորում պարի ցնծացող երաժշտության ներքո: Երևանցիների ետևից շուրջպար մտան Հանրապետության հրա­ պարակի շատրվանները: Մենք ոտքով հասանք այնտեղ ու երկար նա­ յում էինք համաշխարհային դասական երաժշտության ներքո ցայտող գույնզգույն կաթիլներին:

A. Ganieva

48

Рядом с озером – старые могилы, хачкары и склепы. Средне­ вековые, домонгольские и недавние, позднесоветские. Старые могильные плиты чудесно красноречивы. На этих позеленевших камнях не просто орнаменты, а сюжеты из жизни умерших. Вот два друга распивают вино и держат в руках символы вечности, по­ хожие на головки белых одуванчиков или клубки шерсти. Вот две нарядно одетые женщины рукодельничают, а рядом – корзинка с ножницами и другими женскими мелочами. Земледелец запряг быков в плуг и пашет землю. Улыбающийся усопший лежит, сло­ жив ручки пальчиками на груди. Счастливая, с румянцем покой­ ница почила в красивой юбке. По–детски наивные изображения, приоткрывающие щель в прошлое. В особенности запомнился камень, под которым похоронили когда–то новобрачных. Судя по могильному рисунку–комиксу, жених и невеста погибли одновременно в день своей свадьбы, от рук монголов–завоевателей. На столах лаваши и кувшины с ви­ ном, музыканты и гости, но в левом углу уже появился конный убийца с оголённой саблей… Меж старыми могилами, продуваемые севанским ветром, но­ сятся тучи бабушек–вязальщиц. Они орудуют спицами тут же, присев на древние камни и, чуть увидят проезжих, налетают неис­ тово, предлагая купить колючие рукавицы или шерстяные носки. Мы оставляем поле боя, отбившись от бабушек парой купленных вещичек. Давид вручает мне кривые жертвенные носки.

* * * Если на Севане мы видели снег, то в Звартноце, у восстанов­ ленного основания давным давно разрушенной землетрясением «вавилонской башни», попали под сильный дождь. Как и поло­ жено ноевым пассажирам. Экскурсоводша, приятная женщина несгибаемой хватки и с железным профилем птеродактиля, не бо­ ялась ливня. Она упрямо вела нас под проливной завесой, меж коллонадами и каменными орлами. Спускала в бывшие винные погреба и стучала указкой по прячущимся от глаз пентаграммам. Архитектурное чудо византийских времён оживало от немоты и начинало с нами беседовать на языке ушедших теней и полу­ забытых царей. Урартская таблица, разломанная надвое, но скле­

* * * Եթե Սևանում ձյուն տեսանք, ապա Զվարթնոցում՝ երկրաշարժից վաղուց ավերված «Բաբելոնի աշտարակի» վերականգնված հիմքի մոտ, ընկանք հորդ անձրևի տակ: Ճիշտ ինչ որ սահմանված է նոյյան ուղևորների համար: Էքսկուրսավարուհին՝ անկոտրում խառնված­ քի տեր, պտերոդակտիլի երկաթե պրոֆիլով հաճելի մի կին, հեղեղից չէր վախենում: Նա մեզ համառորեն առաջ էր տանում տեղատարափի տակով՝ սյուների ու քարե արծիվների արանքով, իջեցնում էր գինու նախկին մառանները և ցուցափայտով թխկթխկացնում աչքներիցս թաքնվել փորձող պենտագրամների վրա: Բյուզանդական ժամանակների ճարտարապետական համր հրաշ­ քը կենդանություն էր առնում ու սկսում մեզ հետ զրուցել հեռացած ստվերների ու կիսամոռացված արքաների լեզվով: Երկփեղկված

49 Ա. Ղանիևա

Լճի կողքին հին գերեզմաններ են, խաչքարեր ու դամբաններ: Միջ­ նադարյան, նախամոնղոլական ու ոչ հին՝ ուշ սովետական: Հին տապա­ նաքարերը հրաշալիորեն պերճախոս են: Այդ կանաչած քարերին ոչ թե լոկ զարդանախշեր են, այլ մեռածների կյանքից սյուժեներ: Ահա երկու ընկեր գինի են խմում ու ձեռքներին են պահել հավերժության խորհրդա­ նիշները՝ նման սպիտակ խատուտիկների գլխիկների կամ բրդի կծիկնե­ րի: Ահա գեղեցիկ հագնված երկու կին ձեռագործով են զբաղված, կողք­ ներին զամբյուղ կա, մեջը՝ մկրատ ու կանացի այլ պարագաներ: Հողա­ գործը եզներին լծել է գութանին ու վար է անում: Ժպտադեմ հանգուցյալը պառկած է, ձեռքերը մատնագուց՝ կրծքին դրած: Երջանիկ, շառագնա­ դեմ ննջեցյալը նիրհում է, հագին՝ գեղեցիկ կիսաշրջազգեստ: Երեխայա­ բար նաիվ պատկերներ, որ դեպի անցյալ մի ճեղք են բացում: Հատկապես տպավորվեց մի քար, որի տակ նորապսակներ էին հանգչում: Դատելով նկար–կոմիքսից՝ հարսն ու փեսան իրենց հարսա­ նիքի օրն էին զոհվել մոնղոլ զավթիչների ձեռքով: Սեղաններին լավաշ ու գինու կարասներ էին, երաժիշտներ ու հյուրեր կային, իսկ ձախ անկյու­ նում արդեն հայտնվել էր ձիավոր մարդասպանը՝ սուսերը մերկացրած… Սևանի քամիներից հողմահար հին գերեզմանաքարերի միջև տա­ տիկ–գործողների ամպիկներ են թռչում: Նրանք շյուղերը հենց այս­ տեղ՝ հին քարերին նստած են բանեցնում ու հենց այցելու են տեսնում, խելակորույս գալիս հավաքվում են, առաջարկում առնել ծակծկող ձեռնոցներ կամ բրդե գուլպաներ: Ռազմի դաշտը թողնում ենք՝ տա­ տիկներից փրկվելով մի երկու բան գնելով: Դավիթն ինձ է ընծայում ծուռտիկ զոհագուլպաներ:

енная металлическим жгутом, грозила на клинописи всем обид­ чикам и преступателям законов, обещая проклятия любому, кто её тронет. Камни–новоделы предательски белели в реконструиро­ ванных стенах, стыдясь соседства подлинных и потемневших от времени собратьев. Ливень рушился на несгибаемую эскурсовод­ шу, которая казалась единственным живым свидетелем потерян­ ного мира.

* * *

A. Ganieva

50

Мы объехали многие провинции Армении. Встречались с уди­ вительно простым и ласковым архиепископом в Эчмиадзине, спускались в одну из древнейших мировых христианских церк­ вей, смотрели на копьё с Голгофы, дышали ладаном. Обедали под навесом там, где люди готовились к празднику, разбивали палатки и целые сутки варили в огромных кастрюлях специальное сытное блюдо из зерна и курицы – ариса. То самое, что помогло их предкам–армянам выжить на землях, ставших те­ перь турецкими. Потерянных землях, откуда они бежали и кото­ рые видны с этих пригорков. Мы были в уцелевшем эллинистическом храме Гарни, где сов­ ременные язычники, настоящие солнцепоклонники вершили свою театральную службу. Поднимались к горной астрономической обсерватории, ко­ торой несколько тысяч лет назад. Армянский стоунхендж, место слежения за светилами. В каждом камне древние учёные проде­ лали дырочку, через которую в определённый час и день видна звезда или планета. Мы бродили по пещерным кельям Гегард и считали на стенах церквей кресты пилигримов. Там, в заднем дворике храма при­ носили в жертву козла, и Николо из Македонии стало не по себе. В Нораванке мы поднимались по узеньким ступенькам, выруб­ ленным на внешней стене часовни, чтобы попасть на второй этаж. Прятались в тёмных ячейках и уголках древних, с неровными по­ лами, святилищ. Там на меня посмотрел Бог–отец, держащий в руках младенца. Невиданный прежде образ. А во дворе, в глухом колодце, омывало своей энергетикой место силы.

ուրարտական աղ յուսակը, որ մետաղե լարանով էր ամրացված, սե­ պագիր արձանագրությամբ սպառնում էր բոլոր օրինախախտներին և օրինազանցներին՝ խոստանալով անիծել ցանկացածին, ով իրեն ձեռք կտար: Նորադիր քարերը դավաճանաբար սպիտակին էին տա­ լիս վերականգնված պատերի մեջ՝ ամաչելով ժամանակից սևացած, իրական եղբայրների հարևանությունից: Տեղատարափը թափվում ու թափվում էր աննկուն էքսկուրսավարուհու վրա, որը, թվում էր, կորս­ ված աշխարհի միակ կենդանի վկան էր:

* * *

51 Ա. Ղանիևա

Մենք Հայաստանի շատ գավառներով շրջեցինք: Էջմիածնում զար­ մանալիորեն պարզ ու քնքշաբարո արքեպիսկոպոսի հետ հանդիպե­ ցինք, իջանք աշխարհի հնագույն քրիստոնեական տաճարներից մեկի խորքը, Գողգոթայից բերված գեղարդը տեսանք, խունկ շնչեցինք: Ծածկի տակ ճաշեցինք այնտեղ, որտեղ մարդիկ տոնի էին պատ­ րաստվում, վրաններ զարկում և օր ու գիշեր հսկայական պղինձների մեջ հատուկ մի ճաշատեսակ էին եփում ձավարից ու հավից՝ հարիսա: Այն նույն ճաշատեսակը, որ իրենց նախնի հայերին օգնեց ողջ մնալ հողերում, որ հիմա թուրքական են դարձել: Կորսված հողերում, որտե­ ղից իրենք փախան, ու որոնք այս բլուրների վրայից երևում են: Մենք եղանք կանգուն մնացած հելլենիստական Գառնի տաճա­ րում, որտեղ ժամանակակից հեթանոսները՝ իսկական արևապաշտ­ ները, իրենց թատերական ծեսն էին անում: Բարձրացանք լեռնային աստղաբանական դիտարանը, որ մի քանի հազար տարեկան է: Հայկական սթոունհենջ՝ լուսատուներին հետևելու վայր: Յուրաքանչյուր քարի մեջ հին գիտնականները մի անցք են բացել, որի միջով որոշակի օր և որոշակի ժամի աստղ կամ մոլորակ է երևում: Մենք Գեղարդի անձավային ճգնախցերով թափառում էինք ու եկե­ ղեցիների պատերին ուխտավորների թողած խաչերը հաշվում: Եկեղեցու ետնաբակում այծ էին զոհաբերում, ու մակեդոնացի Նիկոլան վրդովվեց: Նորավանքում մենք մատուռի արտաքին պատին փորված նեղ սանդուղքներով երկրորդ հարկ էինք մագլցում: Պահ էինք մտնում հնամենի, հատակներն անհարթ սրբատեղերի մութ անկյուններում ու ծերպերում: Այնտեղ ինձ նայեց Հայր–Աստվածը՝ մանուկը ձեռքին: Մինչ այդ չտեսնված կերպար: Իսկ բակում՝ խուլ ջրհորի մեջ, քեզ տե­ ղական ուժի էներգետիկան էր ողողում: Նորավանքի մոտ՝ անտառակում, մենք ուտում էինք եփած եգիպ­ տացորեն, միս և այլ խորտիկներ: Ինձ հետ զրուցում էր կովբոյի պես

В лесу возле Нораванка мы ели печёную кукурузу, мясо и про­ чие угощения. Со мной разговорился армянский писатель, оде­ тый, как ковбой, и цедящий бехеревку из серебряной фляги. Он говорил что–то странное, но совершенно не помню что. В общем, куда только не заносило наш литературный ковчег по об­ сидиановым, агатовым, полудрагоценным дорогам древней Армении.

* * *

A. Ganieva

52

Дорога в Карабах длилась девять часов, считая остановки. Мёртвая агдамская долина с пятнами гранатовых садов и пусту­ ющими азербайджанскими городами (или это было уже на пути к Тигранакерту?), протянутые между горами проволоки против на­ лётов вражеской авиации,— всё напоминало о не оконченной, а лишь приостановленной, вялотекущей войне. В полном тумане, медленно и осторожно, мы въехали в тихий и чистый Степанакерт. Ещё не оправившийся после войны, но живой, добрый, жизнестойкий. Жители заботливо убирают свой город, ра­ дуя глаз. Столица Карабаха впустила нас в день осеннего солнцесто­ яния. Это был день моего рождения. И кажется, что перерождения. Интересно, что дни рождения участников сменяли друг друга на протяжении всей поездки. Вика из Молдавии, Клаудио из Ита­ лии… За ужином я задула свечи на праздничном торте,— сюрп­ риз от хозяев. А на утро мы отправились в университет, встре­ чаться с преподавателями и студентами.

* * * Шуши – город совсем не хищный, а рвущий сердце. Пустые улицы, наколотые дрова и редкий дымок на балконах многоэта­ жек. Ветшающие советские скульптуры и плакаты. Время здесь как будто остановилось, а разруха пропитала каждый дом. В местном музейчике нам устроили чтения под аккомпанемент народных инструментов. В какой–то момент, как только зазвуча­ ла бодрая мелодия, ковбой вытянул меня танцевать. Танцевать я, конечно, не умела, но повторяла за ним, как могла. Мы составля­ ли престранную пару. Подскоки, притопы, прихлопы… Публика глядела на нас с удивлением.

հագնված հայ գրողը, ով արծաթե տափաշշից բեխերովկա էր ըմպում: Նա ինչ–որ տարօրինակ բան էր ասում, բայց բացարձակապես չեմ հի­ շում, թե ինչ: Մի խոսքով, ուր ասես չքշեց տարավ բախտը մեր գրական տապանը օբսիդիանե, ագաթե կիսաթանկարժեք ճամփեքով հին Հայաստանի:

* * *

* * * Շուշին բոլորովին գիշատիչ քաղաք չէ, այլ սիրտը ծվեն–ծվեն անող: Դատարկ փողոցներ, ջարդած–դարսած փայտ ու հազվադեպ ծուխ բարձրահարկերի պատշգամբներում: Հնացող սովետական քանդակ­ ներ ու պաստառներ: Ժամանակն այստեղ կարծես կանգ է առել, իսկ ավերածությունը ներծծվել է ամեն տան մեջ: Տեղական փոքրիկ թանգարանում մեզ համար ընթերցումներ կազ­ մակերպեցին՝ ժողովրդական գործիքների նվագակցությամբ: Ինչ–որ պահի, երբ աշխույժ մեղեդի հնչեց, կովբոյն ինձ դուրս քաշեց պարի: Իհարկե, ես պարել չգիտեի, բայց նրա ետևից կրկնում էի, որքան կա­ րողանում էի: Չափազանց տարօրինակ զույգ էինք: Ցատկեր, դոփեր, ծափեր… Հանրությունը մեզ զարմացած էր նայում:

53 Ա. Ղանիևա

Ղարաբաղի ճամփան, կանգառներն էլ հետը, ինը ժամ տևեց: Աղ­ դամի մեռած հարթավայրը՝ նռան այգիների հետքերով ու դատարկ ադրբեջանական քաղաքներով (թե՞ դա արդեն Տիգրանակերտի ճամ­ փին էր), լեռների միջև ձգված մետաղալարերը՝ թշնամու օդային գրոհ­ ներին հակընդդեմ. ող ջը հիշեցնում է ոչ թե ավարտված, այլ միայն կա­ սեցված, խիստ դանդաղընթաց պատերազմի մասին: Թանձր մառախուղի մեջ թաթախվելով՝ դանդաղ ու զգուշորեն մուտք գործեցինք լուռ ու մաքուր Ստեփանակերտ: Պատերազմից հե­ տո դեռ ուշքի չեկած, բայց կենդանի, բարի, կենսունակ: Աչք է շոյում՝ ինչպես են բնակիչները խնամքով մաքրում իրենց քաղաքը: Ղարա­ բաղի մայրաքաղաքը մեզ ներս թողեց աշնանային գիշերահավասարի օրը: Դա իմ ծննդյան օրն էր: Ու կարծում եմ՝ վերածնության: Հետաքրքիր է, որ մասնակիցների տարեդարձերը փոխնիփոխ էին ողջ ճամփորդության ընթացքում՝ Մոլդովայից Վիկայինը, Իտալիայից Կլաուդիոյինը… Ընթրիքին ես տոնական տորթի մոմերը փչեցի՝ տան­ տերերի անակնկալը: Իսկ առավոտյան մենք համալսարան գնացինք՝ հանդիպելու դասախոսների և ուսանողների հետ:

* * *

A. Ganieva

54

В Карабахе особенные цвета, тёмно–густая палитра света и те­ ни. Горы и запахи мучительно напоминали мне родной Дагестан. Казалось, что я дома. Впрочем, это ощущение не покидало во всей Армении, но здесь кольнуло особенно остро. Немудрено, ведь между аварскими и карабахскими князьями нередко заключались браки. Но вместе с ощущением дома сверлила тяжесть. Невидимая боль от того, что там случилось и продолжается. Небо Карабаха, казалось, несло эту тяжесть в себе. От строгих линий тамошних монастырей, от великолепия пропастей, от тигранокертских рас­ копок и развалин пахло потусторонним миром. Когда мы отправились назад в Ереван, в Татеве в душу ударил луч света. Мы плыли в корзине фуникулёра к древнему монасты­ рю, внизу журчали родники и темнели леса и крыши, а тяжесть постепенно уступала место лёгкой радости. И эхом отдавали запа­ хи горных трав и варений на прилавках местных крестьян. Татев стал для меня символической границей между жизнью и смертью. Ковчег – ладьёй забвения, а вся армяно–арцахская по­ ездка – подарком Вселенной. За это я благодарна не только Небу, но и каждой твари по па­ ре. Вы плыли со мной по очистительным водам. И вы пристали со мной к Арарату. Спасибо. Шнуракалутюн. Апрес. Мерси. Бар­ кала…

* * *

Թարգմանությունը՝ Դավիթ Մաթևոսյանի

55 Ա. Ղանիևա

Ղարաբաղում յուրահատուկ գույներ են, լույսի ու ստվերի մուգ ու խիտ ներկապնակ: Լեռներն ու բույրերն ինձ տանջալիորեն իմ հարա­ զատ Դաղստանն էին հիշեցնում: Թվում էր, թե տանն եմ: Ընդսմին, այդ զգացողությունը չէր լքում ողջ Հայաստանում, բայց այստեղ հատ­ կապես սուր ծակեց: Զարմանալի չէ. ավար ու ղարաբաղցի իշխանա­ տները հաճախ էին խնամիանում: Բայց տան զգացողության հետ մեկտեղ ինչ–որ ծանրություն էր շա­ ղափում: Անտես ցավն այն ամենի համար, ինչ տեղի էր ունեցել այն­ տեղ ու շարունակվում է: Ղարաբաղի երկինքը, թվում էր, այդ ծանրու­ թյունն իր մեջ էր կրում: Այնտեղի տաճարների խիստ ուրվագծերից, անդունդների հրաշագեղությունից, Տիգրանակերտի պեղումներից ու ավերակներից անդրաշխարհի հոտ էր գալիս: Երբ ետ՝ Երևան, ճանապարհվեցինք, Տաթևում հոգուս լույսի շող փարվեց: Դեպի հին տաճարն էինք լողում ճոպանուղու զամբյուղը նստած, ներքևում խոխոջում էին աղբյուրները, մթին էին տալիս ան­ տառներն ու կտուրները, ու ծանրությունն աստիճանաբար տեղի էր տալիս թեթև ուրախության առջև: Եվ ներսս արձագանք էին գտնում տեղացի գյուղացիների վաճառասեղաններին դրված լեռնային խո­ տերի և մուրաբաների բույրերը: Տաթևն ինձ համար դարձավ խորհրդանիշ–սահման կյանքի ու մահ­ վան միջև, Տապանը՝ Մոռացության մակույկ, իսկ ողջ հայ–արցախյան ճամփորդությունը՝ Տիեզերքի ընծա: Դրա համար ես ոչ միայն Երկնքին եմ երախտապարտ, այլև Տա­ պանի ամեն կենդանուց մի զույգին: Դուք ինձ հետ մաքրագործող ջրե­ րով եք նավարկել: Ու դուք, ինձ հետ միասին, Արարատ լեռանն եք իջել: Սպասիբո: Շնորհակալություն: Ապրես: Մերսի: Բարկալա…

Christine Hoba 56

Քրիստինա Հոբա Germany

Գերմանիա

Christine Hoba was born in 1961 in Magdeburg, lives in Halle since 1979.

She has studied Chemistry, worked as a bookseller and librarian. Currently she is working in an academic library. Since 2001 she has been the member of the Union of Writers in Sachsen–Anhalt. In 2002 she was awarded with “MDR– Literaturpreis” (Short Stories) award. In 2006 she got the scholarship from Arts foundation of Sachsen–Anhalt and in 2010 was awarded “Writer of the City Halle” title. Գրող, մանկագիր Քրիստինա Հոբան ծնվել է 1961 թվականին Գերմանիայի Մագդեբուրգ քաղաքում: Մինչև 2001 թ. ապրել է Գերմանիայի Հալլե քաղաքում: Ուսումնասիրել է քիմիա, աշխատել որպես գրավաճառ ու գրադարանավար: Այժմ աշխատում է ակադեմիական գրադարանում: 2001 թ–ից Սաքսոնիա–Անհալթի գրողների միության անդամ է: 2002–ին արժանացել է «MDR–Literaturpreis» (կարճ պատմվածքների) մրցանակին: 2006 թ. ստացել է Սաքսոնիա–Անհալթի Արվեստների հիմնադրամի կրթաթոշակ, իսկ 2010 թ.` արժանացել «Հալլե քաղաքի գրող» կոչմանը:

karabach

C. Hoba

58

im niemandsland, als die soldaten manöver hatten und wir aus dem bus kletterten – eine armenische halbe stunde lang – auf die uralten russischen lastwagen starrten, die wolgas, den staub der straße, die steppe, den roh gemauerten schuppen vor den bäumen, die je näher wir kamen, um so grüner wurden mit glänzenden granatäpfeln im laub – in den aufgebrochenen früchten rubinfarbene kerne, kristalle – der saft am kinn ein paradiesbrünnlein – ich erinnere den geruch des vulkansteinchens vom ararat: magma und rauch, ein berg, der sich selbst gebar über dem uralten land ragt, hinter der grenze – eine fata morgana – taucht er ein in die wolke, aus der gott sprach,

ղարաբաղ

հիշում եմ հոտը հրաբխային քարերի արարատից. ծուխն ու մագման – լեռ, որ ինքն է իրենից ծնվել հողի վրա հինավուրց սահմանից անդին իբրև ամպերին քսվող միրաժ – հառնել, որի մասին խոսում է աստված՝

59 Ք. Հոբա

ոչ մեկի երկրում, երբ զինվորները զինավարժանքի էին, ու մենք դուրս էինք եկել ավտոբուսից – մի ամբողջ հայկական կես ժամ – և հնադարյան ռուսական բեռնատար մեքենաներին էինք հայացքներս հառել, վոլգաներին, փոշուն փողոցների, տափաստանին՝ անփույթ փռված լեռնային ծառերի առաջ, որ ինչքան մոտենում, այնքան կանաչում էին, փայլող նռներին՝ սաղարթների մեջ– ճաքած պտուղներում սուտակե միջուկներ են– բյուրեղներ – հյութը կզակին աղբյուրներ դրախտային–

verbirgt die arche dort oben unseren zerbrechlichen holz–verwitterten uterus

lawasch

C. Hoba

60

das brot war ein tuch, ein segel in den händen der frauen die es größer und größer drehten bis es auf die holzwiege passte, mit der sie es an die ofenwand drückten, die rund und heiß die herzmulde war, aus der sie uns alle fütterten, lawasch, in den wir gewickelt, mit dem wir genährt wurden, den sie uns hissten, damit wir wohlbehalten über die steppe, die steinernen wellen armeniens reisten – ein stipendium lang lasst mich die glocke von noravank läuten, sechsmal am tag das wäre mein auftrag für brot und käse und wein, den ich mit wasser gemischt in der stille der berge tränke am abend, wenn die zikaden des tags verstummten, damit die grillen der nacht und ein fernes käuzchen ihre musik begännen, dazu meine glocke um mitternacht, ihr hoher südlicher ton schmerzanschlag und schwung

այնտեղ՝ վերը, թաքցնելով տապանը մեր՝ դյուրաբեկ արգանդը փայտե խորշոմած

լավաշ

մի կրթաթոշակի չափ երկար ձգվեցին ինձ համար զանգերը նորավանքի. հնչեցնել օրական վեց անգամ, որ պարտքն էր իմ հաց ու պանրի ու գինու դիմաց, որին ես ջուր խառնեցի ու խմեցի խաղաղության մեջ լեռների երեկոյան, երբ ճպուռները ցերեկային համրանում էին, որ գիշերային ծղրիդներն ու հեռավոր բուն երաժշտությունն իրենց սկսեին, մինչ զանգերն իմ կեսգիշերին ցավի ռիթմիկ, հարավային մեղեդին էին ծոր տալիս

61 Ք. Հոբա

թաշկինակ էր հացը, մի առագաստ կանանց ձեռքին, որ գրտնակելով մեծացնում ու մեծացնում էին, փայտե օրորոցի չափով, ու այն թոնրի պատերին կպցնում. կլոր ու տաք տաշտ էր սրտագին, որով նրանք կերակրեցին մեզ բոլորիս, լավաշ, որի մեջ փաթաթվեցինք մենք, որով սնվեցինք, որը տվեցին մեզ, ու մենք անցանք նրանով ստեպներով, քարե դարուփոսերով հայկական ճամփորդեցինք

und der luchs aus den bergen legte die pfote an meinen hals im morgennebel, lautlos während in einer fernen stadt ein azurblauer beamter mich vergäße –

schärfe dein ohr in oschakan höre, tief vergraben unter steinen, silber, blei, brokat und rauch der kerzen die gewölbekammer, in der summend, zischend, offen schallend, aus dem mund des heiligen, töne treten –

C. Hoba

62

sechsunddreißigmal hauch und klang und glocken– schlag, hand in hand und kopf an fuß – singend, lachend, logische konstrukte schleudernd, reim und anreim, witze machend klagen, märchen, liebesschwüre flüche, lügen, lieder bildend vor den ohren des skribenten der sie einzeln zählte, stehen sie und um mesrops grabeskirche wie die küken um die henne scharren sie: zu stein geworden, sechsunddreißig feingehauene klänge in dem staub der alten erde, die geduldig das geplapper ihres alphabets erträgt –

ու լուսանը լեռնային առավոտյան աղջամուղջին թաթերն իմ պարանոցին անձայն դրեց, մինչ հեռու ինչ–որ քաղաքում երկնագույն մի պաշտոնյա կմոռանար ինձ

սրի՛ր ականջներդ օշականում լսի՛ր, քարերի տակ թաղված են խոր արծաթ, արճիճ, դիպակ, ծուխը մոմերի, կամարակապ խցեր, ուր մրմնջացող, շշնջացող, ժպտացող բերանից սուրբ հնչյուններ են ծնվում –

ականջալուր գրչին՝ հատ–հատ կանգնած են նրանք, ու մեսրոպի մատուռում, ինչպես ճտերը թուխսի շուրջ, հողն են փորում քարացած. խնամքով տաշած երեսունվեց հնչյուններ փոշու մեջ հին երկրի, որ համբերանքով իր այբուբենի թոթովանքն է տանում – Թարգմանությունը՝ Հերմինե Նավասարդյանի

63 Ք. Հոբա

երեսուն և վեց շունչ ու հնչյուն ու զանգերի զարկ, ձեռք ձեռքի, ոտ ու գլուխ – երգելով, ծիծաղելով, փիլիսոփայելով հանգավոր ու անհանգ, կատակելով, ողբալով, հեքիաթներ, սիրո երդումներ, նզովքներ, ստեր, երգեր հորինելով

Claudio Pozzani 64

Կլաուդիո Պոցցանի Italy

Իտալիա

Claudio Pozzani is born in 1961 in Genova, Italy. A poet, prosaist and visual artist. He is well known in Italy and abroad for his poetic performances in the most important literary festivals in Europe, Latin America and Asia. His poems have been translated into more than 10 languages and have appeared in important anthologies and magazines dedicated to international contemporary poetry. Since 1994, he cooperates with cultural CVT and is the director of several poetry festivals, including Genova Poetry Festival and Poésir (Cultural Association in Paris). His latest work is an album of poetry and music entitled La Marcia dell’ombra (The March of the shadow). In 2013, his trilingual collection was published in Armenia (Zangak, 2013). In 2014 he was awarded with Grigor Narekatsi gold medal of the Ministry of Culture of Armenia. Lives in Genoa, Italy. Իտալացի բանաստեղծ, հրապարակախոս և վիզուալ արվեստագետ Կլաուդիո Պոցցանին ծնվել է 1961 թվականին Ջենովայում (Իտալիա): Իր պոետական բեմադրություններով ճանաչման է արժանացել Եվրոպայի, Լատինական Ամերիկայի և Ասիայի գրական ամենահեղինակավոր փառատոներում: Նրա բանաստեղծությունները թարգմանվել են ավելի քան 10 լեզուներով և հայտնվել միջազգային ժամանակակից պոեզիային նվիրված ամենահայտնի անթոլոգիաներում և ամսագրերում: 1994 թ. սկսել է համագործակցել մշակութային CVT–ի հետ և Եվրոպայի բանաստեղծական մի քանի, այդ թվում` Ջենովայի պոեզիայի և փարիզ յան «Poésir» փառատոների ղեկավարն է: Նրա վերջին հրապարակումը բանաստեղծությունների և երաժշտության ձայնասկավառակն էր` «La Marcia dell’ombra» (Ստվերների քայլերթ) վերնագրով (2010 թ.): 2013– ին նրա համանուն, եռալեզու ժողովածուն լույս է տեսել Հայաստանում («Զանգակ», 2013): 2014–ին Պոցցանին պարգևատրվել է ՀՀ մշակույթի նախարարության «Գրիգոր Նարեկացի» ոսկե մեդալով: Ապրում է Ջենովայում:

ARMENIA NEI MIEI OCCHI ARMENIA NEL MIO CUORE L’Armenia mi è entrata nel cuore e negli occhi.

Quelle strade su altopiani abitati dal silenzio e dalle pietre, quei monasteri attaccati alle nuvole, e innumerevoli altre delizie per i miei sensi sono diventati l’oggetto di alcune mie poesie, come “in Armenia” e “Armenia Blues”, che ho dedicato a questo amato Paese e al suo popolo.

Avendo concentrato i miei sentimenti in quelle strofe, ho pensato che questa volta avrei potuto proporre un breve taccuino di viaggio tra fotografie e didascalie poetiche, una sorta di compendio dei viaggi che anno dopo anno mi hanno fatto penetrare più in profondità nelle vene e nell’atmosfera dell’Armenia.

Photos by author

C. Pozzani

66

Melograni ogni seme ti marchia con un sangue dolce ogni seme è una vertigine da ingoiare ogni seme è un piacere da non rivelare

Uno sguardo di Dio un razzo di luce una colonna d’immaginazione.

Ti sto pensando, amore.

Նուռ, ամեն մի հատիկից քաղցր արյան հետքեր են մնում, ամեն մի հատիկն ուտելուց գլխապտույտ է առաջանում, ամեն մի հատիկը դեռևս չբացահայտված հաճույք է:

Հայացքն Աստծո, ճառագումը լույսի. երևակայության մի սյուն: Սեր, ես քո մասին եմ մտածում:

ՀԱՅԱՍՏԱՆՆ ԻՄ ԱՉՔԵՐՈՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ԻՄ ՍՐՏՈՒՄ Հայաստանը գրավել է թե՛ սիրտս, թե՛ աչքերս: Այդ լեռնային ճանապարհները՝ իրենց լռությամբ և քարերով, ամ­ պերի մեջ մխրճված վանքերը և իմ սիրտը հուզող անհամար այլ բա­ ներ դարձել են որոշ բանաստեղծություններիս նյութը, ինչպես, օրինակ՝ «Հայաստանում» և «Հայաստան բլ յուզ», որ ձոնել եմ ինձ այդքան սիրե­ լի Երկրին և իր ժողովրդին: Բոլոր զգացմունքներս խտացնելով իմ բա­ նաստեղծական տներում՝ այս անգամ որոշեցի ներկայացնել հակիրճ ճանապարհորդական նոթագրություններ՝ լուսանկարների և նկա­ րագրությունների տեսքով, այսպես ասած` համառոտ ամփոփումն իմ ուղևորությունների, որ տարեցտարի ստիպել են ավելի ու ավելի խոր ներթափանցել Հայաստանի երակների և նրա մթնոլորտի մեջ: Լուսանկարները՝ հեղինակի

Կ. Պոցցանի

67

I cospiratori di pietra finirono la loro riunione. Decisero all’unanimità di diventare monument Քարե դավադիրները միավորվում են կրկին: Միաձայն որոշել են դառնալ հուշարձան:

Come si fa a non amare un Paese dove perfino le pietre sono rispettate?

Geometrie umane sotto il temporale

Ինչպե՞ս չսիրես այն Երկիրը, որտեղ հարգում են նույնիսկ քարերը:

Մարդու երկրաչափական պատկերը փոթորկի մեջ:

C. Pozzani

68

Lapidi e pecore unite da fili d’erba si ignorano reciprocamente fondendosi in una fratellanza cromatica Խաչքարերին ու ոչխարներին միավորել է խոտը, մեկը մյուսի վրա ուշադրություն չի դարձնում, սիրում են միմյանց գունագեղ եղբայրությամբ:

La libertà non si può rinchiudere Ազատությունը չես կողպի:

1915–2015 per non dimenticare (1)

1915–2015 per non dimenticare (2)

1915–2015 չի մոռացվի(1)

1915–2015 չի մոռացվի (2)

Կ. Պոցցանի

69

Il tranquillo punto di congiunzione tra il Cielo e la Vita Այս հանգիստ կետում միաձուլվում են Երկինքը և Կյանքը:

Galina Klimova 70

Գալինա Կլիմովա Russia

Ռուսաստան

Galina Klimova has graduated from Literature–institute the department of poetry. She is the head of department of poetry in Drujba Narodov magazine.

She is the author of 8 poetry books, the collector of three poem anthologies, winner of Venets (Crown) prize of the Moscow Writers Union in 2005, Letyashee Serebryannoye Pero (Flying Silver Feather) in 2007, and she has a diploma of Moskovskiy Schyot (Moscow Count) in 2014.

Three books of poetry are published in Bulgaria and a bilingual anthology Iz Jizni Rayskogo Sada (From the Life of Heaven’s Garden) in 2002.

Her poems have been translated into the Armenian (Letters on the stones, M. 2013), Slovak, Dutch, Chinese and Polish languages. Գալինա Կլիմովան ավարտել է Մոսկվայի Մ. Գորկու անվան Գրականության ինստիտուտի պոեզիայի բաժինը: Այժմ նա «Դրուժբա նարոդով» ամսագրի պոեզիայի բաժնի ղեկավարն է: Բանաստեղծական 8 ժողովածուների հեղինակ է և ևս 3 անթոլոգիաների կազմող, Մոսկվայի գրողների միության «Վենեց» («Պսակ», 2005), «Լետյաշեյե սերեբրյանոյե պերո» («Թռչող ոսկե փետուր» 2007) մրցանակների դափնեկիր, ստացել է «Մոսկովսկիյ սչյոտ» («Մոսկով յան հաշիվ») մրցանակի դիպլոմ: Բուլղարիայում հրատարակվել են նրա 3 բանաստեղծական ժողովածուները, «Իզ ռայսկովո սադա» («Դրախտի այգուց», 2002 թ.) երկլեզու ժողովածուն: Նրա բանաստեղծությունները թարգմանվել են հայերեն («Տառեր քարերին», 2013), սլովակերեն, հոլանդերեն, չինարեն և լեհերեն:

СЕВАН

G. Klimova

72

Бык на закате спал впригляд, под боком сны приёмные, как дети. Какая ночь прогонит их назад? Севан волнуется. Невыносимы сети у местных рыбарей – у всех подряд, похожих на трудяг в Генисарете. Здесь, в пресноводном море всех армян, где – ни слезинки, хоть земля болела, – в бесхозных косяках властительный ишхан воспитывает розовое тело. А мне тянуться вверх к монастырю, под куполом – грабар, все побережье – в пене, дыхание сбивая о ступени, притиснуться поближе к алтарю, чтоб вырвалось, – я трижды повторю: помилуй блудную! И рухну на колени.

սեվան

Այստեղ` համայն հայոց ծովի մեջ քաղցրահամ, ուր չի՛ք արցունքի անգամ և մի կաթիլ, թեև հողն է տկար, անտեր վտառներում տիրուհի իշխանը մարզում է մարմինը իր կարմիր։ Իսկ ես ձգվում եմ վեր՝ դեպի եկեղեցին՝ գմբեթի տակ՝ գրաբար, ողջ ափը փրփրած է, շնչասպառ անցնում եմ աստիճաններով, որ գոնե խորանին մոտ գալ կարողանամ, ու դուրս թռչի երիցս կրկնությամբ. Ողորմյա մոլորվածիս... Եվ փլվեմ ծնկներիս։

1

Աստվածաշնչյան լիճ ներկայիս Իսրայելի տարածքում (Ղուկ. 5:1):

73 Գ. Կլիմովա

Ցուլը մայրամուտին քնել էր աչքը բաց, որդեգիր երազներ էին, հանց երեխաներ։ Դրանց էդ ո՞ր գիշերը կարող էր ետ քշել։ Սևանը հուզառատ է։ Տեղացի ձկնորսների ցանցերն անտանելի են, բոլորը անխտիր, ասես չարքաշներն են Գենեսարեթի1։

КОМИТАС 1. Мелодия

О, Согомон, Согомон, птичий гомон, детский неугомон на лаковой четвертинке, на лакомой половинке – на пол–скрипке из «Детского мира». Что лира?

– Дешёвая брошка в универмаге. Не стрёмно вырасти в певчей отваге – ниже смычка, тише сверчка.

G. Klimova

74

О, Согомон, Согомон, к подножию жизни со всех сторон из жерла шпарил кипяток времён, бежал нагим на гимн – ты пел шаракан и дышал, как вулкан–великан. Монах, сирота, ни молод– ни стар, конусом в небо упёрся твой чёрный вегар, чёрный клобук из апостольских рук… Молитву твою или наказ, переходя еще в третий класс, я наизусть знала и на фабричной скрипке советской играла твою мелодию, Комитас!

2.

Не дудка, не дудочка – дивный дудук, как будто открыли волшебный сундук на всей Араратской равнине, и на ноги встал растревоженный сад, где сливы и слёзы растут невпопад, музыка легка на помине.

կոմիտաս 1. Մեղեդի Օ՜, Սողոմոն, Սողոմոն, թռչնաձայն ժխոր, անհամբեր մանկական սպասում լաքապատ մեկ քառորդին, համեղ կիսատին՝ կես ջութակին «Մանկական աշխարհից»։ Ի՞նչ քնար... էժան հերակալ խանութից։ Հարգի չէ՛ աճել քաջության մեջ երգի՝ աղեղից ներքև ու ծղրիդից լուռ... Օ՜, Սողոմոն, Սողոմոն, կյանքիդ մատույցներում, բոլոր կողմերից, խառնարաններից ցայտում էր եռման ժամանակը ու մերկ վազում դեպ օրհներգ, իսկ դու շարական էիր երգում ու շնչում հանց հրաբուխ–աժդահա։

Քո աղո՞թքն էր դա, թե՞ պատգամ, անցնելով երրորդ դասարան՝ ես գիտեի անգիր ու սովետական գործարանի ջութակով նվագում էի քո մեղեդին, Կոմիտաս։ 2 Շվի՛ չէ, պկո՛ւ չէ հրաշալի դուդուկը, ասես բացվել է մոգական սնդուկը դաշտով մեկ Արարատյան, ու ոտքի ելավ տագնապած այգին, ուր սալորն ու արցունքը խառն են աճում։ Մեղեդին թեթև է հայտնվում։

75 Գ. Կլիմովա

Վանական, որբ, ո՛չ ահել, ո՛չ ջահել, վեղարիդ կոնը մխրճվում էր երկնքի մեջ, սև կծիկ էր առաքելական ձեռքերի...

Тягучий, дремучий, доверчивый звук, все ветры взыграли от зимних разлук, все ветки – в трагических позах. И этот безвыходный круг, как недуг, вдох–выдох – и жизнь выпадает из рук в цветах, как Иосифа посох. Хватило бы неба, и сада, и глаз – дудук расцветает. И жив Комитас.

*** Абрикосовый дикий дудук, детская жалоба кеманчи в безлюдной ночи… Как ноты, капли дождя черны – ветер дорвался до бычьей струны, летал, не выпуская жизни из рук…

G. Klimova

76

В ДОМЕ ПАРАДЖАНОВА Здесь нет икон. Зато алтарь. И – весь кровосмешенье жанров – с цветком граната Параджанов из кадра выйдет – бог и царь. Здесь между потолком и сердцем конвойным целится индейцем наёмный ангел… Но простор нельзя остановить мгновеньем. Прощён ореховым вареньем разбитый бабушкин фарфор. Переходящее волнами свернулось на постели знамя работников культуры Профсоюза – тяжёлый бархат, золотая нить. И никого – согреть или укрыть.

Ծորուն, խորունկ ձայն է վստահող, ձմռան բաժանումից քամիներն են խաղում, բոլոր ճյուղերը՝ ողբերգակ դիրքերում, և այս փակ շրջանը՝ իբրև ախտ այլազան, արտաշնչիր – շնչիր... կյանքը քեզնից կթռչի ծաղկած, ինչպես Հովսեփի գավազանը։ Երկինքն ու այգին հերիքեի՜ն, և աչքը. դուդուկը ծաղկում է։ Կա՛ Կոմիտասը։

*** Ծիրանափայտե դուդուկը վայրի, Անմարդ գիշերում` մանկան լացը քյամանչայի... Հանց նոտաները` սև էին կաթիլքն անձրևի` Քամին վրահաս էր ցլի լարին, Թռչում էր` կյանքը ճանկած`ձեռքերին:

Փարաջանովի տանը Սրբապատկերներ՝ չի՛ք։ Բայց կա խորան։ Եվ իբրև ժանրերի արնապղծություն՝ կադրից դուրս կլողա Փարաջանովը՝ նռան ծաղիկը ձեռքին. արքա և աստված։ Այստեղ առաստաղի ու սրտի միջև վարձու հրեշտակը իբրև հնդկացի–հապակ կպահի նշանառության տակ... Բայց տարածությունն անհնար է կանգնեցնել ակնթարթով։ Տատիկի կոտրված ճենապակին ներվել է ընկույզի մուրաբայով։ Անկողնուն ալիքաձև փռված է մշակույթի գործիչների Արհմիության փոխանցիկ դրոշը՝ ծանր թավշից, ոսկեկար, ու չկա մեկը, ում տաքացնի կամ ծածկի։ Իսկ այնտեղ՝ բանտում, նառերի վրա մուսան էր մրսում,

Գ. Կլիմովա

77

А там в тюрьме, на нарах мёрзла муза, «мышиным глазом» вытекла звезда, и ты писал: я счастлив, что попал сюда.

* * * Я помню стать сарьяновской собаки, качаловского Джима при луне, Каштанку и Арто – как цирковых – во фраке, Муму – на дне. На голубом глазу поверю сразу – дворняга Павлова, терьер Карандаша, ищейки, пастухи и водолазы – бессмертна ваша зверская душа.

G. Klimova

78

Собачее отродье, сучьи дети, за озверелость сердца и ума бегите нас, холодных, как зима, бродячих, бешеных, бездомных на планете, на той, что Шариком звалась сама.

ВЕРбНОЕ ВОСКРЕСЕНьЕ В КЕчАРИСЕ Кечарис, Кечарис… Пальмы, вербы, оливы. Путь наверх – по надгробьям твоих прихожан, лет пятьсот или триста назад упокоенных, горделивых, несмиренных армян. Их имён не прочесть на смягчившихся плитах. Эти буквы слепые глядели на солнце в упор, не узревшие чуда, не остывшие в общих молитвах,

ու «մկան ծակից»2 աստղն էր հոսում, և դու գրեցիր. «Երջանիկ եմ, որ այստեղ ընկա»։

* * * Հիշում եմ սարյանական շան կեցվածքը, կաչալով յան Ջիմին՝ լուսնի ներքո, Կաշտանկային, Արտոյին՝ կրկեսի ֆրակով, և Մումուին՝ խորունկ այն հատակում։ Աչք չճպելով կհավատամ մեկեն Պավլովի անցեղին, Կարանդաշի տերիերին, Հետախույզին, հովվին ու սուզակին... – Անմահ է ձեր գազանային հոգին։

Ծաղկազարդը կեչառիսում Կեչառիս, Կեչառիս... Արմավենիներ, ուռենու և ձիթենու ճյուղեր... Վերընթաց ուղի՝ կոխկրտելով շիրմաքարերը երեք հարյուր կամ հինգ հարյուր տարի սրանից առաջ հանգիստ գտած քո զավակների՝ անհնազանդ, հպարտ հայերի։ Փափկած քարերին նրանց անուններն էլ չես ընթերցի, այս կույր տառերն արևին են նայել ակնդետ, հրաշք չտեսած, 2 3

Գողական ժարգոնով հետանցքի անվանումը: Բառախաղ (Շարիկ – գնդիկ), խաղարկված են Երկիր մոլորակի գնդաձևությունն ու շների՝ մեծ տարածում ունեցող Շարիկ անունը։

79 Գ. Կլիմովա

Շան ծնունդներ, շների որդիներ, գազանացած սրտի և ուղեղի համար վազեք մեզ մոտ, մեր ցուրտ ինչպես ձմեռ, թափառական ու կատաղած մոլորակն անտուն, նրա, որ ինքն էլ Շարիկ3 է կոչվում:

эти строки – в хребтах вулканических гор. Даже если спрошу, то вряд ли о ком–то узнаю – только проповедь, только пальмы в окне, вербы, дети, оливы – их язык я почти понимаю и пишу: Армен, Армения, Армине…

10.04.06, Цахкадзор

бАзАльТОВый ОРгАН

G. Klimova

80

Бузил безудержный Азат, рвал русло на себе от нетерпения, кривлялся, выл, как на уроке пения, впадая в амок и азарт. А рядом – древний исполин из твёрдой, из базальтовой породы на берегу без зрителей один, региональный памятник природы – базальтовый орган – небесный орган, нерукотворный каменный хорал… Он молча вечности принадлежал, пока Азат скандалил и орал, и требовал от гор высокий орден.

14.04.2006, Цахкадзор

* * * Страна шекспировых имен, страстей и пафосных сюжетов, где всех мастей Офелии, Джульетты, Артуры, Гамлеты классических времен. Средь них Отелло натуральный спьяну успел в чужой вломиться будуар, терзая Дездемону…но удар пришелся от языческой Дианы.

ընդհանրական աղոթքից չպաղած, այս տողերը՝ հրաբխածին լեռների ծերպերում։ Եթե հարցնեմ էլ, որևէ մեկի մասին հազիվ թե ինչ–որ բան իմանամ, միայն քարոզ է, արմավենիներ, մանուկներ, ուռենու և ձիթենու ճյուղեր. ես նրանց լեզուն արդեն համարյա հասկանում եմ ու գրում. Արմեն, Արմենիա, Արմինե...

բազալտե երգեհոն Անզուսպ Ազատն էր կռվազան կրծքի վրա հունը պատռում, մոլեգնելով որպես գազան ոռնում էր ու ծամածռվում, ասես լիներ երգի դասին։

* * * Շեքսպիրյան անունների կիրք ու պաթոսների երկիր, ուր դասական դարն է ասես. ամեն տեսակ Օֆելյաներ են, Ջուլիետաներ ու Համլետներ։ Հարբած Օթելլոն ուրիշի զարդասենյակ էր ներխուժում

81 Գ. Կլիմովա

Ափին հսկան է հինավուրց, մենակ՝ առանց հանդիսատես, ամուր ու կարծր բազալտից, բնության մի հուշարձան՝ բազալտե օրգան, երկնային երգեհոն՝ անձեռակերտ քարե խորալ... Նա իր լռությամբ հավերժի բաժինն էր, մինչդեռ Ազատը կռիվ, աղմուկով, շքանշանն էր իր պահանջում։

Здесь можно быть планетой, экспонатом, праматерью, царем или цветком. Я знала парня в Армавире, – Атом его бы звали, но зовут – Атом.

12.04.06, Цахкадзор

Из цикла «Армянский алфавит»

АРАгАц «Гора плывет к губам. Мне холодно. Я рад…». О. Мандельштам

G. Klimova

82

Потухший, но четырёхглавый не пёс, не ящер, не рогат, в коросте беспробудной лавы, огнеязыкой – в прошлом– славы почти не дышит Арагац. И зря к подошве липнут степи, на бедрах – пьяный виноград… Как нелюбимый меньший брат он больше всех любил на свете того, чьё имя Арарат, того, кто так рванул на старте, приняв на грудь – о, великан! – потоп всемирный, как стакан святой воды… Но на армянской карте всех выше Арагац, сторожевой вулкан. Весь вид его, не знающий преград, трагических финалов и прелюдий, всё говорит, что меньше – только люди, а выше – только Арарат.

2003–2004, Ереван–Москва

իր Դեզդեմոնային... սակայն անակնկալ հարված կերավ միֆական Դիանայից: Այստեղ կարող ես դու լինել ասենք՝ նմուշ կամ մոլորակ, նախամայր և կամ ծաղիկ։ Մի տղայի գիտեմ Արմավիրում, որ գուցե պիտի հյուլե կոչվեր, բայց Ատոմ են նրան անվանում։

«Հայոց այբուբենը» շարքից

արագաԾ «Լեռը լողում է դեպի շուրթերս։ Մրսում եմ ես։ Ես ուրախ եմ…»:

Հանգած, սակայն քառագլուխ՝ ո՛չ պոզավոր, ո՛չ շուն, ո՛չ էլ զեռուն, լավայի շերտում՝ հավերժաքուն, նախկինում՝հրալեզու փառքում հազիվ շնչում է Արագածը։ Զուր են դիպչում ներբաններին տափաստանները… Ազդրերին հարբած խաղողն է… Չսիրված փոքր եղբոր պես աշխարհում ամենից շատ սիրում է նա նրան՝ անունը Արարատ՝ ով մեկնարկին այնպե՜ս պոկվեց, որ ջրհեղեղը, օ՛, հսկա, կրծքին առավ, ասես լիներ լոկ մի բաժակ օրհնված ջուր... Բայց հայկական այս քարտեզին ամենաբարձրն Արագածն է՝ պահակ հրաբուխը՝պատնեշներ,

83 Գ. Կլիմովա

Օ. Մանդելշտամ

АРМяНСКИй языК Я буду, как Байрон, учить перед смертью армянский, вызубривать звуки ущелий, долины и гор: здесь в лепете детском – начальная школа пространства, как в Эчмиадзине – монахов мальчишеский хор.

G. Klimova

84

И я подпою на своём, на церковно–славянском. И я всё пойму, всё поймаю на слух и на глаз: вот слёзы зурны, вот Сильвы лучистые строки… С них начинали уроки пришедшие в первый класс. Я буду в Европе ревниво навёрстывать Азию. Армянский язык не долины колючая речь, но – библейская кровь, допотопная кровь Арарата в переводе разлук, подменивших мне подлинник встреч.

2004

ողբերգական սկիզբ ու ավարտ չընկալողի իր կեցվածքով. պնդում է՝ փո՛քր են լոկ մարդիկ, ու բարձր է մեն մի Արարատ։

հայոց լեզու Ես Բայրոնի պես պիտի մահից առաջ հայերեն սովորեմ, ձայներն անգիր անեմ հովիտների, լեռ ու ձորերի. այստեղ մանկական ձայնի մեջ տարածության նախակրթարանն է, ինչպես Էջմիածնում՝ մանկական երգչախումբը։

Եվրոպայում ես ողջ կրքով կլրացնեմ իմ Ասիան։ Հայոց լեզուն փշոտ լեզու չէ հովտի, այլ բիբլիական արյուն, նախաջրհեղեղ յան արյունն է Արարատի բաժանումների փոխարկված, իրական իմ հանդիպումները փոխած։

85 Գ. Կլիմովա

Եվ ես կձայնակցեմ իմ լեզվով՝ եկեղեցա–սլավոներենով։ Եվ կհասկանամ ամենը, ամեն ինչ կորսամ ականջով ու ակամբ. ահա զուռնայի արցունքները, ահա Սիլվայի ճաճանչող տողերը... Դրանցով սկսվում էին դասերը առաջին դասարանում։

В гОРАх АРцАхА Эти горы – свои, все – как дети. И трудно растут в лихоманке стихий и столетий, и битв, и смертельных простуд. Носят тучи на вате, ветровки, портянки, туманов пелёны. Разной жизнью – крутой и пологий – живут потрясённые склоны: младшему – солнце, старшему – холод и дождь. Без потерь и без веры высоко не уйдешь. Меж землею и небом навеки открыта граница.

G. Klimova

86

Видишь, профиль времён? Слышишь, эхо гнездится? Здесь природа с историей силятся слиться неразборчивой стайкой имён.

արցախի լեռներում Լեռներն այս իմն են, բոլորը, ինչպես զավակներս։ Ու դժվար է նրանց աճը խելահեղ աղետների ու դարերի, ճակատամարտերի, մահացու մրսածության մեջ։ Ամպերը բամբակ են բերում, բաճկոններ, փաթաթաններ ոտքի, մառախուղե տակաշորեր։ Տարբեր կյանքերով են ապրում ապշահար լանջերը՝ զառիվեր ու հարթ. փոքրին՝ արև, ավագին՝ ցուրտ ու անձրև։ Անկորուստ ու առանց հավատի չես բարձրանա հեռու։ Սահմանը՝ երկնի ու երկրի միջև, բացված է առհավետ։

Թարգմանությունը՝ Գևորգ Գիլանցի

87 Գ. Կլիմովա

Տեսնո՞ւմ ես ժամանակի պրոֆիլը, լսո՞ւմ ես... – արձագանքն է բնավորվում։ Այստեղ բնությունն ու պատմությունը ճգնում են ձուլվել անճանաչ, խուռներամ անուններում։

Gilles Rozier 88

Ժիլ Ռոզիե France

Ֆրանսիա

Gilles Rozier began to publish novels in 1999. During 20 years he was the director of Maison de la culture yiddish (Paris Yiddish Center), the largest Yiddish library and cultural center in Europe. He is also a translator from Yiddish and Hebrew into French and he writes some poems in Yiddish and in Hebrew. He travels a lot and is very interested by multiculturism. Literary awards: Spycher Preis 2006 (Leuk, Switzerland), Mission Stendhal in Tel–Aviv (2008). Ժիլ Ռոզիեն պատմվածքներ է սկսել գրել 1999–ից: 20 տարի շարունակ նա Իդիշ մշակույթի տան` Եվրոպայում իդիշ լեզվի մեծագույն գրադարանի և մշակույթի կենտրոնի տնօրենն է եղել (Փարիզի Իդիշ կենտրոն): Նա նաև իդիշից և եբրայերենից ֆրանսերեն թարգմանություններ է կատարում և բանաստեղծություններ է գրում այդ լեզուներով: Շատ է ճամփորդում և բազմամշակութայնությամբ է հետաքրքրված: Արժանացել է մի շարք գրական մրցանակների՝ Սփայխեր Փրեյս–ը 2006–ին (Լեուք, Շվեյցարիա), Թել Ավիվի Միսիոն Ստենդալ–ը 2008–ին:

retour d’arménie 18 septembre, 2014

G. Rozier

90

Aéroport. Comme à mon habitude, je pars les mains vides. Pas de guide touristique, pas de carte. Je n’ai rien lu sur la république d’Arménie. À peine si j’ai tapé map of Armenia sur internet pour vérifier où se trouve le pays et là, surprise. Je l’imaginais beaucoup plus lointain, plus enfoncé en Asie centrale. mais ensuite, je me souviens: pays limitrophe de la turquie, à peine plus loin qu’israël.

Au petit matin, rendez–vous avec une enseignante d’histoire du lycée franco–arménien d’erevan. Je dois y rencontrer des élèves de sa classe de première. elle me propose une comparaison des identités arménienne et juive. la jeune enseignante est née dans une famille française d’origine arménienne. elle vient de prendre son poste. elle a appris l’arménien dans sa famille, mais elle parle le dialecte occidental, celui des Arméniens de turquie, alors qu’à erevan, la population parle le dialecte oriental. il lui faut s’adapter. elle me raconte les pérégrinations de sa famille, faites de passages de frontières, de traques, de persécutions par les pouvoirs soviétiques et turques. Je retiens une chose: son grand–père a changé de nom sous le pouvoir soviétique car son nom était typique de la noblesse arménienne. il a adopté un nom russe. le destin de sa famille ressemble à celui de la mienne: émigrations, persécutions, maintien plus ou moins fort d’un lien avec la culture d’origine dans le contexte

վերադարձ հայաստանից 18 սեպտեմբերի, 2014

91 Ժ. Ռոզիե

Օդանավակայան։ Իմ սովորության համաձայն՝ դատարկաձեռն եմ մեկնում։ Ո՛չ զբոսաշրջիկի ուղեցույց, ո՛չ քարտեզ։ Ոչինչ չեմ կարդա­ ցել Հայաստանի Հանրապետության մասին։ Համացանցում միայն որոնել եմ «map of Armenia»՝ ստուգելու, թե որտեղ է գտնվում այդ երկիրը, և այդ պահին… ա՛յ քեզ անակնկալ։ Ես այն պատկերացնում էի շատ ավելի հեռվում՝ Կենտրոնական Ասիայի ավելի խորքերը։ Բայց հե­ տո հիշում եմ. Թուրքիային սահմանակից երկիր, Իսրայելից քիչ հեռու։ Առավոտ վաղ՝ հանդիպում Երևանի հայ–ֆրանսիական ավագ դպրոցի պատմության ուսուցչուհու հետ։ Պետք է հանդիպեմ իր տասնմեկերորդ դասարանցիներին։ Առաջարկում է համեմատու­ թյուն անցկացնել հայկական և հրեական ինքնությունների միջև։ Երիտասարդ ուսուցչուհին ծնվել է հայկական ծագում ունեցող ֆրան­ սիական ընտանիքում։ Նոր է ստանձնել իր պաշտոնը։ Հայերեն սո­ վորել է ընտանիքում, սակայն արևմտահայերեն է խոսում՝ թրքա­ հայերի լեզվով, մինչդեռ Երևանում բնակչությունը արևելահայերեն է խոսում։ Պետք է հարմարվի։ Պատմում է նա ինձ իր ընտանիքի դեգերումների մասին՝ սահման­ ների հաղթահարում, խորհրդային և թուրք իշխանությունների կող­ մից հետապնդումներ ու հալածանքներ։ Մի բան եմ մտապահում՝ նրա պապիկը փոխել է իր ազգանունը խորհրդային օրերին, որովհետև այն բնորոշ էր հայկական ազնվականությանը։ Նրա ընտանիքի ճակատա­ գիրը նման է իմ ընտանիքի ճակատագրին՝ գաղթեր, հալածանքներ, ֆրանսիական միջավայրում ակունքների, մշակույթի հետ քիչ թե շատ կապի պահպանում լեզվի, կրոնի, խոհանոցի միջոցով։ Հիշողությանս

G. Rozier

92

français par la langue, la religion, la cuisine. me reviennent en mémoire les Garabédian et Kokorian qui étaient au lycée avec moi, dans une bourgade du sud de Grenoble.

Je les savais d’origine arménienne, ils étaient plus bruns que les autres élèves du lycée, et leur nom se terminait en ian. mais j’étais à mille lieues de penser que chez eux, comme chez moi, on mangeait différemment, on parlait différemment que dans les autres familles françaises. Pourtant, j’aurais dû m’en douter: à Grenoble, dans les années 1960, le seul endroit où ma mère, nostalgique de l’épicerie juive de son enfance parisienne, parvenait à trouver de la farine de pain azyme, du pastrami et des cornichons en saumure était l’épicerie arménienne.

Je jette un œil à la liste des élèves de la classe, posée sur le bureau de l’enseignante: tous se terminent en ian. le cours d’histoire commence. l’enseignante me propose de prendre la parole. les élèves sont gentils, bien élevés, attentifs. Je leur raconte l’histoire du yiddish, des Juifs d’europe orientale, les persécutions nazies, le destin de ma famille quittant la Pologne pour tenter sa chance en France, l’arrestation de mon grand–père à Paris, sa déportation et son assassinat à Auschwitz. ensuite, l’enseignante intervient pour parler du Génocide arménien par le pouvoir turc. Par moment, je perçois la surprise, ou l’incompréhension, sur le visage de certains élèves. Je le fais remarquer. l’enseignante demande: qui d’entre vous a eu un aïeul assassiné par les turcs? une seule main se lève parmi les trente élèves. explications de la jeune femme: c’est que nous sommes dans la partie orientale de l’Arménie. les aïeux de ces élèves vivaient dans la partie russe, à l’époque du Génocide. les enfants de survivants sont en diaspora, en France, au Canada, aux États–unis.

20 septembre, 2014 Visite du mémorial du Génocide arménien. Je redoute l’épreuve.

Je ne suis jamais allé à Auschwitz. Ce camp est pour moi un trou noir qui devrait ne pas être visité. le tourisme de masse qui s’y développe de nos jours, avec ses visiteurs du monde entier, armés d’appareils

20 սեպտեմբերի, 2014 Այցելություն Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիր: Փորձու­ թյուն–քննությունից երկյուղում եմ։ Աուշվից երբեք չեմ գնացել։ Ինձ համար այդ ճամբարը սև խոռոչ է, որ պետք չէ այցելել։ Մեր օրերին այնտեղ զարգացող զանգվածային զբոսաշրջությունը՝ ամբողջ աշ­ խարհից ժամանող, լուսանկարչական գործիքներով զինված իր այ­ ցելուներով, որոնք հարցնում են, թե զուգարանը որտեղ է, ոնց որ մեծ հորս հիշատակի սրբապղծում լինի։

93 Ժ. Ռոզիե

մեջ հառնում են Գրենոբլի հարավային մի ավանում ինձ հետ դպրոց հաճախող Կարապետյաններն ու Գոքորյանները։ Գիտեի, որ նրանք հայկական ծագում ունեին. ավելի թուխ էին, քան դպրոցի մյուս աշակերտները, և նրանց ազգանունները «յան»–ով էին ավարտվում։ Բայց մտքովս անգամ չէր անցնի, որ նրանց տա­ նը, ինչպես իմ տանը, այլ բաներ էին ուտում և այլ կերպ էին խոսում, քան ֆրանսիական ընտանիքներում։ Բայց պետք է որ մտքովս անց­ ներ. 1960–ականներին Գրենոբլում միակ վայրը, որտեղ Փարիզում անցկացրած իր մանկության հրեական նպարեղենի խանութը կարո­ տող մայրս կարողանում էր գտնել անեկ հացի ալ յուր, բաստուրմա և աղաջրի մեջ դրած թթու, հայկական նպարախանութն էր։ Հպանցիկ նայում եմ ուսուցչուհու գրասեղանին դրված դասարա­ նի աշակերտների ցանկին. բոլորի ազգանունը «յան»–ով է վերջանում։ Պատմության դասն սկսվում է։ Ուսուցչուհին ինձ առաջարկում է խոսք ասել։ Աշակերտները լավն են, կիրթ, ուշադիր։ Պատմում եմ նրանց իդիշ լեզվի, Արևելյան Եվրոպայի հրեաների, նացիստական հետապնդումնե­ րի մասին, իր բախտը Ֆրանսիայում փորձելու համար Լեհաստանը լքած իմ ընտանիքի ճակատագրին եմ անդրադառնում, իմ պապի ձերբակա­ լությանը Փարիզում, նրա աքսորվելուն ու սպանվելուն Աուշվիցում։ Ապա ուսուցչուհին միջամտում է՝ թուրքական իշխանությունների իրականացրած Հայոց ցեղասպանության մասին խոսելու համար։ Մեկ–մեկ որոշ աշակերտների դեմքերից կռահում եմ, որ անակնկա­ լի են գալիս կամ չեն հասկանում։ Ուսուցչի ուշադրությունը դրա վրա եմ հրավիրում, և նա հարցնում է. «Ձեզանից ո՞վ ունի թուրքերի կող­ մից սպանված նախնի»։ Երեսուն աշակերտներից միայն մեկի ձեռքն է բարձրանում։ Հետևում է երիտասարդ կնոջ բացատրությունը. «Ախր մենք Հայաստանի արևել յա՛ն մասում ենք։ Այս աշակերտների նախ­ նիները Ցեղասպանության ժամանակ ապրում էին ռուսական հատ­ վածում։ Վերապրողների զավակները Սփյուռքում են՝ Ֆրանսիայում, Կանադայում, Միացյալ Նահանգներում։

G. Rozier

94

photos et qui demandent où se trouvent les toilettes est comme une profanation de la mémoire de mon grand–père. l’année qui a suivi les travaux de rénovation de Yad Vashem, le mémorial de Jérusalem dédié au Génocide des Juifs par les nazis, une seule question était dans toutes les bouches: «Vous avez visité le nouveau Yad Vashem?» Comme s’il s’était agi du dernier musée construit par un prestigieux architecte.

Je m’y suis rendu lors ma dernière visite à Jérusalem car je voulais consulter un ouvrage. Devant la porte de la bibliothèque, un groupe de jeunes gens en voyage scolaire, étaient assis par terre et mangeaient des sandwiches. la petite place où les jeunes gens s’étaient installés pour piqueniquer portait le nom d’une communauté juive de Pologne anéantie par les nazis. Parmi eux, une jeune fille portait un drôle de chapeau et des oreilles de lapin. se croyait–elle au carnaval? Pourquoi aucun de ses moniteurs n’a eu l’idée de lui demander de retirer ce chapeau?

Je suis allé une seule fois au mémorial de la shoah, à Paris, pour voir le nom de mon grand–père gravé sur le mur des noms, pour prendre connaissance du témoignage laissé par ma tante rescapée devant une caméra de la Fondation spielberg. Quand je suis arrivé à l’entrée, j’ai croisé une connaissance, qui travaillait au service éducatif du mémorial depuis peu. Je lui ai demandé comment se passait son nouvel emploi. il m’a répondu: «Ça va fort, nous en sommes à notre quinzième lycéen envoyé à Auschwitz». le Génocide des Arméniens nié par les turcs, ce n’est pas le mien.

Alors pourquoi me fait–il peur? Pourquoi aurais–je besoin de m’en protéger? est–ce l’horreur qui me fait peur? est–ce le lieu en soi?

Qu’y a–t–il de mal à vouloir inscrire dans la pierre le souvenir d’une douleur collective?

Ce qui me fait peur, c’est l’inscription de sa visite dans un voyage organisé, entre la visite du musée des manuscrits — superbe collection — et celle du Vatican arménien. les assassinats de masse casés entre la poire et le fromage.

Devant le sanctuaire, des œillets nous attendent. Je me précipite pour être le premier à déposer un œillet, pour être seul, loin du

1 2

Էջմիածնի Մայր տաճար(ծնթ. թրգմ.): Բնագրում՝ զանգվածային սպանությունները տանձի և պանրի միջև։ Ֆրանսերեն ասույթ, որ նշանակում է ազատ պահ երկու իրադարձությունների արանքում։

95 Ժ. Ռոզիե

Յադ Վաշեմի՝ նացիստների կողմից իրականացված հրեաների ցեղասպանության հուշակոթողի վերանորոգմանը հաջորդող տարին մի հարց կար բոլորի շուրթերին՝ այցելե՞լ եք նո՛ր Յադ Վաշեմը։ Ասես մեծանուն մի ճարտարապետի կառուցած վերջին թանգարանը լիներ։ Այնտեղ գնացի Երուսաղեմ իմ վերջին այցի ընթացքում, քանի որ ուզում էի մի գիրք ուսումնասիրել։ Գրադարանի դռան առաջ դպրո­ ցական էքսկուրսիայի մասնակից մի խումբ պատանիներ, հատակին նստած, բրդուճ էին ուտում։ Այն փոքրիկ հրապարակը, որտեղ երի­ տասարդները տեղավորվել էին հացկերույթի համար, կրում էր Լե­ հաստանի՝ նացիստների կողմից ոչնչացված մի հրեական համայնքի անունը։ Նրանց շարքում մի աղ ջիկ կար՝ տարօրինակ գլխարկով ու նապաստակի ականջներով։ Կարծում էր՝ դիմակահանդե՞ս էր եկել։ Ինչո՞ւ խմբի պատասխանատուներից որևէ մեկի մտքով չէր անցել ասել նրան, որ հանի այդ գլխարկը։ Մի անգամ եմ այցելել Փարիզում գտնվող Շոայի հուշահամա­ լիր–թանգարանը՝ տեսնելու համար Անունների պատին փորագր­ ված պապիս անունը, ծանոթանալու համար Սփիլբերգ հիմնադրամի տեսախցիկի դիմաց իմ վերապրած հորաքրոջ տված վկայությանը։ Երբ հասել էի հուշահամալիրի մուտքին, հանդիպեցի մի ծանոթի, որ կարճ ժամանակ է, ինչ աշխատում էր հուշահամալիր–թանգարանի կր­ թական բաժանմունքում։ Հարցրի նրան, թե ինչպես է ընթանում նոր աշխատանքը։ Պատասխանեց. «Շա՛տ լավ. արդեն տասնհինգերորդ դպրոցականին ենք Աուշվից ուղարկել»։ Թուրքերի կողմից ժխտված Հայոց ցեղասպանությունն իմը չէ։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ է այն ինձ վախեցնում։ Ինչո՞ւ պիտի կարիք ունենամ ինքս ինձ դրանից պաշտպանելու։ Զարհուրելիությու՞նն է, որ սարսա­ փեցնում է ինձ։ Ինքնին վա՞յրն է։ Ի՞նչ վատ բան կա հավաքական ցավի հիշատակը քարին ամրագրել ուզելու մեջ։ Ինձ վախեցնողը այցի ամրագրումն է կազմակերպված ճանապար­ հորդության ծիրի մեջ՝ Մատենադարան (հոյակապ մի հավաքածու) և հայկական Վատիկան1 այցերի միջև. զանգվածային սպանություննե­ րը` խցկված այս երկուսի արանքը` ասես հաց ու պանիր2։ Սրբավայրում մեխակներ են մեզ սպասում։ Առաջ եմ նետվում, որ­ պեսզի առաջինը մեխակը դնեմ, որպեսզի մենակ լինեմ, հեռու լինեմ խմբից, մտքով լինեմ զոհերի հետ։ Բայց մի լուսանկարիչ անընդհատ հետևում է մեզ և ինձ ռմբակոծում, մինչ ես դնում եմ մեխակը։ Իր գոր­ ծիքի չըխկ–չըխկ–չըխկերը ականջիս հնչում են իբրև ներխուժում իմ

G. Rozier

96

groupe, en pensée avec les victimes. mais un photographe ne cesse de nous suivre et me bombarde alors que je pose l’œillet. J’entends les clics clics clics de son appareil comme une intrusion dans mon intimité. Je n’ose pas lui dire que je ne veux pas de photos, que je ne veux pas de ce souvenir, et que je veux encore moins que ce cliché soit utilisé à des fins de communication car à ce moment–là, dans ce lieu, il fallait laisser chacun à son émotion.

Quand le groupe arrive, je m’éloigne. une photographie collective s’organise devant le sanctuaire. le coordinateur m’appelle. Je fais mine de ne pas entendre. il s’approche de moi et me dit: «Allez, Gilles, ne fais pas ton timide». Je lui réponds: «il n’est pas question de timidité.

Pour moi, cette photographie est une profanation de la mémoire des victimes». il n’insiste pas.

Pourquoi cette idée n’est–elle pas une évidence? suis–je le seul, parmi la douzaine d’écrivains invités, à ressentir ce malaise? se souvenir des victimes, bien sûr, mais ne ressentir aucune haine.

Je pense à cette réponse que m’a faite un ami, un jour: «le statut de victime rend rarement intelligent».

19 septembre, 2014 le substitut du Catholicos — l’équivalent du pape pour la petite église arménienne — nous reçoit. Citant un père de l’Église locale, il nous explique que la religion arménienne était comme la couleur de la peau pour un Arménien, et peut–on changer de couleur de peau?

20 septembre, 2014 Un monde sombre dans un reflet noir Le déluge prend fin, De jeunes nageurs crawlent A la recherche d’un rivage!

Le firmament reste plein de nuages Le repos est encore loin...

Sans arche, vers le mont Ararat Nous nageons, nous nageons!

անձնական տարածք։ Չեմ համարձակվում նրան ասել, որ լուսանկար չե՛մ ուզում, որ ինձ պետք չէ՛ այս հիշատակը, ու առավել ևս չեմ ուզում, որ այս լուսանկարը ծառայի ծանուցման–հաղորդակցման նպատակ­ ների, որովհետև այս պահին, այս վայրում պետք է ամեն մեկին հան­ գիստ թողնել իր ապրումների հետ։ Երբ խումբը ժամանում է, ես հեռանում եմ։ Սրբավայրի դիմաց կազ­ մակերպվում է խմբային լուսանկարի արարողություն։ Համակարգողը ձայն է տալիս ինձ։ Ձևացնում եմ, թե չեմ լսում։ Մոտենում է ինձ ու ասում. «Արի՛, Ժի՛լ, ամաչելու բան չկա»։ «Ամաչել–չամաչելու խնդիր չէ, ինձ հա­ մար այս լուսանկարը զոհերի հիշատակի սրբապղծում է»։ Չի պնդում։ Ինչո՞ւ այս միտքը բացահայտ փաստ չէ։ Մի՞թե ես միակն եմ հրա­ վիրյալ երկվեցյակ գրողներից, որն անհարմար է զգում այս վիճակից։ Հիշել զոհերին՝ անշուշտ, բայց ոչ մի ատելություն չզգալ։ Մտածում եմ ընկերներիցս մեկի՝ ինձ մի օր տված պատասխանի մասին. «Զոհի կարգավիճակը հազվադեպ է խելացի դարձնում»։

20 սեպտեմբերի, 2014 Սև արտացոլման մեջ մռայլ մի աշխարհ. Ավարտվում է ջրհեղեղը, Թևալող են տալիս ջահել լողորդները՝ Փնտրելով ցամաք։ Ամպերով լի է երկնակամարը, Հանգիստը, հանգիստը հեռվում է դեռ … Առանց տապանի, դեպի լեռն Արարատ Լողո՜ւմ ենք, լողո՜ւմ ենք մենք։ Բանաստեղծ Մոյշե Բրոդերզոնի բանաստեղծական այս մի քա­ նի տողերը Լեհաստանի Լոձ քաղաքում 1927–ին բացված իդիշ լեզ­ վի «Արարատ»3 թատրոն–սրճարանի օրհներգը պիտի դառնային։ Այս աշխույժ ոտանավորը, որ ներկայացումների ընթացքում երգում 3

Հապավում «Artistisher revolutsyonerer revi–teatr»–ի (Գեղարվեստական, հեղափո­ խական շոու–թատրոն) (ծնթ. թրգմ.):

97 Ժ. Ռոզիե

19 սեպտեմբերի, 2014 Կաթողիկոսի (հայկական փոքրիկ եկեղեցու համար Պապին հա­ մազոր գահակալ) փոխանորդը հյուրընկալում է մեզ։ Մեջբերելով կա­ թողիկոսի խոսքը՝ նա բացատրում է, որ հայկական կրոնը հայի հա­ մար մաշկի գույնի նման է. մի՞թե կարելի է փոխել մաշկի գույնը։

G. Rozier

98

Ces quelques vers du poète moyshe Broderzon, furent l’hymne du café–théâtre de langue yiddish Ararat, créé à lodz, en Pologne, en 1927. Ce refrain enjoué, chanté durant les représentations et repris en cœur par le public synthétise les préoccupations d’une époque, d’une génération d’artistes: le monde, encore sous le coup des bouleversements provoqués par la Première Guerre mondiale et la révolution bolchévique, est allé au déluge, mais cette apocalypse est porteuse de renaissance. la contemplation du mont Ararat est une des émotions les plus intenses que m’ait procuré la géographie. Ararat n’a rien du mont Blanc, qui émerge du milieu d’autres montagnes à peine moins élevées de la chaîne des Alpes, mes paysages originels. il se dresse seul, Kilimandjaro, Fujiyama, au milieu des hauts–plateaux de la province turque d’Agri. sa majesté inspire le respect. elle ouvre en moi une extrême exaltation, un bien–être tout autant que la frustration de ce que mon corps ne soit pas en permanence le champ de cette complétude. Peut–être ressentait–on cela pour un roi du temps des monarchie. les croyants se laissent–ils ainsi pénétrer dans leur chair par la gloire d’un dieu? nos hôtes expriment leur douleur de savoir inatteignable cette montagne sainte, ce symbole de l’identité arménienne. Ararat est presque en permanence dans leur champ de vision, comme le rappel cuisant de la confrontation avec la turquie.

20 septembre, 2014 Visite d’une cathédrale. on nous fait la liste de toutes les églises, de tous les monastères et de tous les cimetières détruits par les turcs. on nous parle de ces pierres tombales millénaires jetées au fleuve séparant l’Arménie de l’Azerbaidjan par les Azéris lors de la guerre du haut– Karabakh. et des Arméniens assassinés et expulsés d’Azerbaidjan à la même époque. Je demande: que sont devenues mosquées azéris d’Arménie? un ange passe. le coordinateur du groupe finit par répondre: «il y a une très belle mosquée à erevan».

20 սեպտեմբերի, 2014 Այցելություն ինչ–որ տաճար։ Թվարկում են թուրքերի կողմից կոր­ ծանված բոլոր եկեղեցիների, բոլոր վանքերի, բոլոր գերեզմանոցների ցանկը։ Մեզ պատմում են Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմի ժամա­ նակ ազերիների կողմից Հայաստանն ու Ադրբեջանը բաժանող գետը նետված հազարամյա շիրմաքարերի մասին։ Եվ նույն օրերին Ադրբե­ ջանում սպանված ու այնտեղից վտարված հայերի մասին։ Հարցնում եմ՝ ի՞նչ եղան Հայաստանի ադրբեջանական մզկիթները։ Լռություն է տիրում։ Ի վերջո համակարգողը պատասխանում է. «Շատ գեղեցիկ մի մզկիթ կա Երևանում»։

99 Ժ. Ռոզիե

էին, իսկ հանդիսատեսն էլ ձայնակցում էր, համադրում է մի ժամա­ նակաշրջանի, արվեստագետների մի ամբողջ սերնդի մտահոգու­ թյուններն ու տագնապները. աշխարհը, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ու բոլշևիկյան հեղափոխության պատճառած ավերա­ ծությունները տակավին չհաղթահարած, դեպի ջրհեղեղ է ընթանում, սակայն աշխարհի վերջի այս հայտնությունը վերածնունդ է բերում իր հետ։ Արարատ սարին նայելը ամենասուր զգացողություններից մեկն է պարգևում, որ ապահովում է տեղանքը: Արարատը ոչնչով նման չէ Մոն Բլանին, որն իմ բնաշխարհի՝ Ալպյան լեռնաշղթայի ոչ շատ բարձր այլ սարերի միջից է վեր բարձրանում։ Արարատը միայնակ է վեր խոյանում Կիլիմանջարոյի, Ֆուջիյամայի պես, թուրքական Աղ­ րի նահանգի սարահարթերի մեջ։ Նորին Մեծությունը հարգանք է ներշնչում։ Այն ներսումս ծայր է տալիս մոլեգին մի փառաբանումի, բարօրության մի զգացումի, որ նույնքան ուժեղ է, որքան հուսաբե­ կությունն առ այն, որ իմ մարմինը մշտապես այս լիության դաշտում չէ։ Թերևս միապետության օրերին հենց սա էին զգում արքայի հան­ դեպ։ Արդյոք հավատացյալնե՞րն էլ են թույլ տալիս, որպեսզի իրենց մարմին ներթափանցի ինչ–որ մի աստծո փառք։ Մեզ հյուրընկալողներն իրենց ցավն են արտահայտում այս սուրբ լեռան, հայկական ինքնության այս խորհրդանիշի անհասանելիու­ թյան համար։ Արարատը գրեթե միշտ իրենց տեսադաշտում է, ասես Թուրքիո հետ առճակատման աղեկեզ հիշեցում։

G. Rozier

100

21 septembre, 2014 Avion de retour vers Paris. escale à Varsovie. la nation. n’y a–t–il pas d’autre voie possible pour l’homme sur cette terre que de vivre dans un pays où tout le monde porte un nom qui se termine en ian, va prier dans la même église, brandit le même alphabet comme un étendard, porte son regard vers la même montagne sainte avec le même cri de révolte qu’elle soit la propriété de voisins maudits?

Je pense, nostalgique, au petit Garabedian de mon enfance, qui fréquentait la même école publique qu’une poignée de fils d’immigrés italiens et espagnols, que quelques sorayas nées en Afrique du nord, et que le petit rozier descendant d’une lignée de paysans dauphinois d’un côté et d’immigrés juifs polonais de l’autre. ici, à erevan, la nation, homogène, sans autre, sans étranger, semble être le seul idéal, la seule construction possible. Plus je l’entends magnifier, plus je me sens citoyen du monde. le français, ma langue maternelle, ma langue d’écriture, est ma «chambre à soi» mais elle ne me suffit pas. les quatre autres langues dans lesquelles je me sens à l’aise me permettent d’être un autre homme, différent en anglais, en allemand, en hébreu, en yiddish. ici, au contraire de la France, tout le monde est bilingue, intégré dans l’océan culturel russe. C’est un détail non négligeable.

Faut–il un État pour maintenir une langue? Bien sûr, cela facilite les choses. on peut ainsi avoir une bibliothèque nationale, une académie de la langue, mais à quel prix parfois? le yiddish a prouvé, par son existence, par ses écrivains, par ses dizaines de manuscrits, d’incunables, de livres, de journaux et de représentations théâtrales sur cinq continents, qu’une langue pouvait vivre depuis mille ans, sur de multiples territoires, sans jamais n’être la langue d’un État.

4

Ակնարկում է բրիտանացի կին գրող Վիրջինիա Վուլֆի «Սեփական սենյակ» (1929) էսսե–պատմվածքը, որ ֆեմինիզմի պատմության մեջ կարևոր տեղ ունի։ Այս ստեղծա­ գործության մեջ Վուլֆը պնդում է, որ կինը վեպ գրելու համար պետք է ունենա մի քիչ փող և «սեփական սենյակ» (ծնթ. խմբ.):

101 Ժ. Ռոզիե

21 սեպտեմբերի, 2014 Փարիզ վերադարձի ինքնաթիռ։ Կանգառ Վարշավայում։ Ազգը։ Այս հողագնդի վրա մարդու համար այլ հնարավոր ճանա­ պարհ չկա՞, բացի ապրելուց մի երկրում, ուր բոլորը «յան»–ով վերջա­ ցող ազգանուն են կրում, գնում են աղոթելու նույն եկեղեցում, դրոշի նման նույն այբուբենն են ծածանում, իրենց հայացքը նույն սրբա­ զան լեռանն են հառում՝ ըմբոստության նույն ճիչով, որ այն անիծյալ հարևանների սեփականությունն է։ Կարոտով մտածում եմ իմ մանկության փոքրիկ Կարապետյանի մասին, որը մի բուռ իտալացի ու իսպանացի ներգաղթողների որդի­ ների, հյուսիսային Աֆրիկայում ծնված մի քանի Սորայաների և մի կողմից՝ դոֆինացի գյուղացիներից, իսկ մյուս կողմից՝ Լեհաստա­ նից գաղթած հրեաներից սերող փոքրիկ Ռոզիեի հետ նույն հանրային վարժարանն էր հաճախում։ Այստեղ՝ Երևանում, Ազգը՝ միատարր, առանց ուրիշի, առանց օտարի, թվում է՝ միակ իդեալն է, միակ հնարավոր կառույցը։ Ինչքան լսում եմ դրա մեծարումը, այնքան ինքս ինձ զգում եմ աշխարհաքա­ ղաքացի։ Ֆրանսերենը՝ իմ մայրենի լեզուն, իմ գրչի լեզուն, իմ «սե­ փական սենյակն»4 է, բայց այն բավական չէ ինձ։ Այն չորս լեզուները, որոնցով հանգիստ հաղորդակցվում եմ, ինձ տալիս են մեկ այլ մարդ լինելու հնարավորություն, ուրիշ մեկը՝ անգլերենով, գերմաներենով, եբրայերենով կամ իդիշ լեզվով։ Այստեղ, ի տարբերություն Ֆրանսիայի, ամեն մարդ երկու լեզու գիտի, թաթախված է ռուսական մշակույթի օվկիանոսում։ Սա շատ կարևոր մանրամասնություն է։ Լեզուն պահպանելու համար պետություն պե՞տք է։ Անշուշտ, դա կհեշտացնի ամեն բան։ Այդպիսով կարելի է ունենալ ազգային գրա­ դարան, լեզվի ակադեմիա, սակայն մեկ–մեկ ի՞նչ գնով։ Իդիշ լեզուն իր գոյությամբ, իր գրողներով, իր տասնյակ ձեռագրե­ րով, բնագիր մատյաններով, գրքերով, լրագրերով, թատերական իր ներկայացումներով՝ հինգ աշխարհամասերի վրա, ապացուցել է, որ լեզուն կարող է ապրել հազար տարի, բազմաթիվ տարածքների վրա՝ առանց երբևէ լինելու որևէ պետության պետական լեզու։

Vous, mes nouveaux amis Arméniens, quelle chance avez–vous de pouvoir contempler le mont Ararat tous les jours de votre vie. et quelle chance avez–vous de ne pouvoir l’atteindre! moyshe Broderzon a enjoint sa génération à nager dans sa direction, mais a–t–il écrit qu’il fallait arriver au but? un idéal ne s’atteint pas, il se désire. Que la langue arménienne est une belle langue, mais que les autres sont belles aussi.

Qu’il est bon de préférer une partition pour plusieurs instruments plutôt qu’une mélodie à une seule voix, par trop obsédante.

Ce conseil, je le prodigue à mes amis israéliens à chaque fois que je leur rends visite. tout comme Jean Genet, après avoir lutté pendant des années au côté des Palestiniens, après leur avoir consacré le sublime Captif amoureux et l’impressionnant Quatre heures à Chatila finit par apostropher ses amis palestiniens et leur dire: «Quand vous aurez un État, je ne serai plus avec vous».

Gilles Rozier, Paris – Varsovie – Tel–Aviv, février 2015

G. Rozier

102

Դուք՝ նոր հայ ընկերներս, ինչքա՛ն բախտավոր եք, որ կարող եք ամեն Աստծո օր նայել Արարատ լեռանը։ Եվ ինչքան բախտավոր եք, որ չե՛ք կարող հասնել նրան։ Մոյշե Բրոդերզոնը իր սերնդին պատվի­ րեց լողալ նրա ուղղությամբ, բայց գրե՞ց, որ պետք է հասնել նպատա­ կին։ Իդեալին չեն հասնում, իդեալը տենչում են։ Հայերենը գեղեցիկ լեզու է, բայց մյուսներն էլ են գեղեցիկ։ Բազմաթիվ նվագարանների համար գրված երաժշտությունը նախընտրելի է չափազանց սևեռուն դարձող մի ձայնով կատարվող մեղեդուց։ Այս խորհուրդը տալիս եմ իմ իսրայելցի ընկերներին ամեն անգամ, երբ այցելում եմ նրանց։ Ժան Ժնեի նման, որ տարիներ շարունակ պա­ ղեստինցիների կողքին պայքարելուց, նրանց վեհասքանչ «Սիրահար­ ված գերի»–ն5 և տպավորիչ «Չորս ժամ Շաթիլայում»–ը6 նվիրելուց հե­ տո դիմեց իր պաղեստինցի ընկերներին և ասաց. «Երբ դուք պետու­ թյուն ունենաք, ես ձեր կողմից է՛լ չեմ լինելու»։ Ժիլ Ռոզիե, Փարիզ–Վարշավա–Թել Ավիվ, 2015 փետրվար Թարգմանությունը՝ Շաղիկ Շահինյանի

Ժ. Ռոզիե

103

5

6

«Սիրահարված գերի» (un captif amoureux), 1986 – ֆրանսիացի գրող Ժան Ժնեի հետմահու լույս տեսած ստեղծագործությունը (ծնթ. թրգմ.): Ժան Ժնե, «Չորս ժամ Շաթիլայում» (Quatre heures à Chatila), 1983, լիբանանյան Փաղանգավոր ուժերի կողմից Բեյրութի Սաբրա և Շաթիլա պաղեստինյան գաղթա­ կայաններում իրականացված կոտորածը դատապարտող ամբաստանագիր–հոդված (ծնթ. թրգմ.):

Kate Royster 104

Քեյթ Ռոյս թե ր Denmark

Դանիա

Kate Royster was born in Odense, Denmark in 1942. Graduated as cand.mag.

(Danish/German) from University of Copenhagen.

Has been teaching Danish as a second language to adult foreigners – migrant workers and refugees – for 25 year.

Since 1997, has started writing and publishing. Specialized in prose for adult readers with low reading skills (Danish dyslectics and foreign readers with Danish as a second language). Member of the Danish Authors Society. Քեյթ Ռոյսթերը ծնվել է 1942 թվականին Դանիայի Օդենսե քաղաքում: Ավարտել է Դանիայի համալսարանը և ստացել արվեստաբանության մագիստրոսի աստիճան: 25 տարի շարունակ դանիերեն է դասավանդել օտարերկրացիներին և փախստականներին՝ որպես երկրորդ լեզու: 1997 թվականից գրում և հրատարակում է սեփական ստեղծագործությունները: Մասնագիտացված է կարդալու վատ ունակություններ ունեցող (դանիացի դիսլեկսիկ մարդկանց և դանիերենը իբրև երկրորդ լեզու սովորող օտարերկրացիների համար) մեծահասակ ընթերցողների համար արձակ գրելու գործում: Դանիայի գրողների միության անդամ է:

billeder fra armenien oG artsakh ”Verden har vendt sit døve øre til dine skrig og selv historien overvejer at glemme dig.”

Henrik Nordbrandt: Armenia, 1982

i boGstaVskoVen

K. Royster

106

Jeg vandrer i en skov af mandshøje bogstaver og træer. træernes blade rasler og hvisker sensommertørre. hvad siger de?

Kan høre en bøn: Kom! Find mig! Brug mig! lav et ord!

Jeg vil finde ordet.

Går forsigtigt frem. lytter.

Bogstaverne tager sig tid.

De vil ikke bindes sammen endnu.

De tvinger mig til tålmodighed. langsomt dukker de op, kæder sig sammen.

Պատկերներ հայաստանից ու արցախից «Աշխարհը խուլ է քո ճիչերի հանդեպ, Եվ նույնիսկ պատմությունն է մտածում քեզ մոռանալ….»:

Հենրիկ Նորբրանդ, Հայաստան, 1982

տառերի Պուրակում

Ի՞նչ են ասում, մի աղոթք եմ լսում. արի՜, գտի՜ր ինձ, գործածի՜ր, բա՜ռ կազմիր: Ես բառն եմ ուզում գտնել: Զգույշ առաջ եմ գնում: Ականջ եմ դնում: Տառերը ժամանակ են ուզում: Նրանք չեն կապակցվում դեռ: Ստիպում են ինձ համբերել: Կամաց–կամաց հայտնվում են, շղթայվում միմյանց.

107 Ք. Ռոյսթեր

Զբոսնում եմ մարդահասակ ծառերի ու տառերի պուրակում, ուշ ամառվա չոր ծառերի տերևները խշխշում ու փսփսում են:

et bogstav, plus et, plus et. endelig er ordet der: shnorhAKAlutYun!1

aften PÅ rePublic sQuare springvandene stiger og falder på republikkens Plads. musikken spiller strauss. to par skiller sig ud, danser wienervals.

Folk står i stille samtaler.

Bygninger i rosa tuf kaster et varmt skær over pladsen.

klostret GeGhard

K. Royster

108

tunge søjler hugget i sten bærer kuplen. lyset strømmer smalt ned i midten af rummet, resten ligger i mørke. stenene taler.

Dæmpede stemmer flyder sammen bliver ét med lyset uden for mig – inden i mig. tårerne strømmer.

Græder af glæde.

seVan sØen Bussen bevæger sig opad mod 2000 m. himlen er grå dækket af tætte skyer.

1 shnorhakalutyun = tak på armensk

մի տառ, ևս մեկը, հետո էլի մեկը…. Վերջապես բառ դարձավ. ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆ:

երեկոն հանրաՊետության հրաՊարակում Շատրվաններն են բարձրանում–իջնում Հանրապետության հրապարակում: Շտրաուսի երաժշտությունն է հնչում: Երկու զույգ առանձնանում, վիեննական վալս են պարում: Մարդիկ կանգնած ցածր զրուցում են: Վարդագույն տուֆից շենքերը մի տաք շողք են գցում հրապարակի վրա….

գեղարդի վանք

մնացածը մթության մեջ է: Քարերը խոսում են: Խուլ ձայները միաձուլվում ու նույնանում են լույսի հետ ինձնից դուրս, իմ մեջ: Արցունքներս հոսում են, լալիս եմ ուրախությունից:

սեվանա լիճ Ավտոբուսն ընթանում է 2000 մետր բարձրության վրա: Երկինքը մոխրագույն է՝ պատված խիտ թուխպերով, մերթընդմերթ թաց ձյուն է տեղում. դաշտի ակոսներին էլ ձյուն է նստած:

109 Ք. Ռոյսթեր

Ծանր քարե սյուներն են պահում գմբեթը: Լույսը ծորում է ներս ու ողողում սրահի կենտրոնը,

Byger af slud kommer og går. i furerne på marken ligger sne. søen er grågrøn og urolig, bølgerne slår højt mod bredden.

På gravpladsen med de urgamle korssten dækkede af mos og lav græsser får. en gammel kvinde med ansigtet furet af livet, sol og vind falbyder sit håndarbejde.

VeJen til artsakh

K. Royster

110

langs vejen – væltede, udbrændte biler og lastbiler. i det fjerne – huse uden tage, landsbyer øde og forladt. her boede mennesker, hvor er de nu?

morGen i stePanakert Fuglene synger i stepanakert to kvinder med bøjet ryg i grønne kitler fejer plænen i anlægget med lave riskoste.

På plænen står et skilt: ”Free Wi–Fi”

Լիճը մոխրագույն է ու անհանգիստ, բարձր ալիքներն են ափին զարնվում: Մամռոտ ու քարաքոսապատ, հինավուրց խաչքարերով գերեզմանոցում ոչխարներն են արածում: Մի ծեր կին՝ դեմքը կյանքից, արևից ու քամուց կնճռոտված, իր ձեռքի աշխատանքն է վաճառում:

ճանաՊարհ դեՊի արցախ

առավոտը ստեՓանակերտում Թռչուններն են երգում Ստեփանակերտում, երկու կին, կանաչ խալաթ հագած, մեջքները կքած, կարճ ցախավելներով սիզամարգերն են ավլում: Սիզամարգի վրա մի ցուցանակ կա՝ «Անվճար Wi–Fi»:

111 Ք. Ռոյսթեր

Ճանապարհի երկայնքով շուռ եկած, այրված բեռնատարներ ու մեքենաներ, հեռվում՝ տներ՝ առանց կտուրի, լքված ու դատարկ գյուղեր: Այստեղ մարդիկ են ապրել. ո՞ւր են նրանք հիմա:

K. Royster

112

skriVe oG huGGe sten skriver min fortælling, som en billedhugger hugger sin sten.

Den rå masse ligger foran mig. med hammer og mejsel begynder jeg at hugge.

Flis for flis former jeg fortællingen, indtil den står færdig.

Klar, prægnant, præcis.

Fanger essensen.

գրել ու քար տաշել Գրում եմ իմ պատմությունները, ինչպես քանդակագործն է տաշում իր քարերը. անմշակ զանգված է դիմացս: Մուրճով ու հատիչով սկսում եմ քանդակել–փորել, քար առ քար ձևավորում եմ պատմությունը՝ մինչև ավարտը: Պարզ, արտահայտիչ, հստակ…. Տարվում եմ էությամբ:

Ք. Ռոյսթեր

113

eremitkrebs stikker hovedet frem mærker verden lytter og ser trækker sig tilbage i sin skal.

Fordøjer.

K. Royster

114

”tnJri tsar” under tnjri tsar træet får stemmerne kraft.

Deres musik lyder på mange sprog: armensk, kroatisk, fransk, tysk, russisk, dansk. livsfylde.

Væren.

VeJen til tateV kloster Klipper – grå, gule, røde.

Det er september.

Poplerne begynder at tabe bladene Ahorntræer flammer spredt mellem det stadig grønne.

Platanens blade krøller brunsvedne. spredte bistader. en skråning klædt i okker.

ճգնավոր խեցգետին Գլուխս դուրս եմ հանում՝ զգում աշխարհը, տեսնում ու լսում, ետ քաշվում իմ խեցին:

Տնջրի ծառի տակ ձայներն են ուժգնանում, նրանց երաժշտությունն է բազմալեզու հնչում՝ հայերեն, խորվաթերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, ռուսերեն, դանիերեն…. Կյանքով լի լինելիություն:

դեՊի տաթեվի վանք Ժայռեր՝ մոխրագույն, դեղին, կարմիր. սեպտեմբեր է: Բարդիներն են սկսել տերևաթափ լինել, թխկիներն են ցաքուցրիվ վառվռում դեռ կանաչների արանքում, սոսիների տերևներն են դարչնագույն ու արևակեզ գանգրանում…. Ցաքուցրիվ փեթակներ: Օխրայապատ մի լանջ:

115 Ք. Ռոյսթեր

տնջրի Ծառ

PoPler overalt ser jeg popler i Jerevan og ude på landet.

Jeg husker en melodi og hører Bert Brechts digt om poplen på Karlsplatz2 i Berlins ruiner. om poplen som beboerne ikke fælder selv om vinteren er hård. en sang om håb og menneskelighed.

K. Royster

116

Jeg husker en anden melodi og hører Billy holidays stemme om poplerne i syden3 hvorfra lynchede sorte kroppe svinger i brisen som strange fruit. en sang om vold og umenneskelighed. hvad husker du, når du ser en poppel? hvilke ord? hvilke melodier?

fra artsakh til armenien time efter time Zig–zag’er vi os op ad bjerge ned ad bjerge

2 Bert Brecht: eine Pappel steht am Karlsplatz/mitten in der trümmerstadt Berlin/und wenn leute gehen übern Karlsplatz/sehen sie ihr freundlich grün 3 Billy holiday/lewis Allan: southern trees bear strange fruit/blood on the leaves and blood at the root/black bodies swinging in the southern breeze/strange fruit hanging from the poplar trees.

բարդիները Ամենուրեք ես բարդիներ եմ տեսնում՝ Երևանում ու քաղաքից դուրս: Մի մեղեդի եմ հիշում ու լսում Բերտոլդ Բրեխտի բանաստեղծությունը՝ Բեռլինի Կառլ Պլացի ավերակների վրայի բարդու մասին ու մարդկանց, որ չեն թևաթափվում՝ չնայած ծանր ձմռանը1: Հույսի ու մարդկության մասին մի երգ….

Բռնության ու անգթության մասին մի երգ: ….Ի՞նչ ես դու հիշում, երբ բարդի ես տեսնում, ո՞ր բառը, ո՞ր մեղեդին:

արցախից հայաստան Ժամերով զիգզագում ենք լեռն ի վեր, լեռն ի վար՝

1

2

Բերտոլդ Բրեխտ. «Մի բարդի կա Կառլ Պլացում`/ ավերակ Բեռլինի կենտրոնում, / ու երբ մարդիկ հեռանում են, / երևում է նա իր բարեհաճ կանաչով»: Բիլի Հոլիդեյ, Լյուիս Ալան. «…հարավային ծառերը տարօրինակ պտուղ են տալիս`/ արյուն տերևներին և արյուն արմատների վրա, / սև մարմիններ են ճոճվում հարա­ վային զեփյուռից, / տարօրինակ պտուղներ են կախված բարդիներից…»:

117 Ք. Ռոյսթեր

Ես մի ուրիշ մեղեդի եմ հիշում ու լսում երգը Բիլի Հոլիդեյի՝ բարդիների մասին հարավի2, որում լինչյան դատաստանով պատժվածների սև մարմիններն են օրորվում մեղմ զեփյուռից, տարօրինակ մրգերի պես:

ud på sletter med gult græs, hvor hyrden vogter flokke af får med staven i den ene hånd mobiltelefonen for øret med den anden. over os sejler ørne – alene eller i par. solen synker bag bjergene. tusmørke.

Ved vejsiden dukker boder op, oplyst af elektriske pærer på lavt hængende ledninger.

Vin, saft, frugt, mad.

Alt det var her i går.

Det er her i dag.

Det vil være her i morgen. men hvor længe?

shnorhakalutYun

K. Royster

118

Armenien dit folk taler til os i blide toner.

Armenien du bærer os på dine hænder, nænsomme og kærlige.

Armenien du viser dine skatte frem stolt og dog beskedent.

Armenien du fortæller os om dine tab – om dine sår. sår, som ikke vil hele.

Armenien du bærer dine frugter frem, frugterne af dine hænder og tanker.

Armenien: tAK. Photos by author

դեպի դաշտերը՝ դեղին խոտով պատված, ուր հովիվն է պահակ՝ մի սուրու ոչխարին, մի ձեռքին ձեռնափայտ, մյուսով հեռախոսն ականջին պահած…. Վերևում արծիվներն են սավառնում միայնակ կամ զույգերով: Արևն է թաքնվում լեռների ետևում. իրիկնալույս է: Ճամփեզրին կրպակներ են հայտնվում՝ ցածր էլեկտրական լարերին կախված լամպերով լուսավորված: Գինի, հյութ, միրգ, ուտելիք: Այն, ինչ որ կար այստեղ երեկ, կա նաև այսօր, կլինի նաև վաղը: Եվ այսպես ինչքա՞ն….

շնորհակալություն

Թարգմանությունը՝ Հասմիկ Կուրղինյանի Լուսանկարները՝ հեղինակի

119 Ք. Ռոյսթեր

Հայաստան, քո ժողովուրդը խոսում է մեզ հետ նուրբ տոնայնությամբ: Հայաստան, դու մեզ քո ձեռքերի վրա ես տանում՝ խնամքով ու սիրալիր: Հայաստան, դու քո գանձերն ես ցույց տալիս հպարտությամբ, բայց և համեստորեն: Հայաստան, դու պատմում ես մեզ քո կորուստների ու վերքերի մասին. վերքեր, որ չեն բուժվել: Հայաստան, դու քո պտուղներն ես մեզ շնորհում՝ քո ձեռքերի ու մտքերի պտուղները: Հայաստան, ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅՈՒՆ:

Ladislav Vetvichka 120

Լադիսլավ Վետվիչկա Czech Republic

Չեխիա

Czech writer, blogger, photographer and traveller Ladislav Větvička / Ladislav Vetvichka/ was born in North–East region of Czech Republic in 1967. His books and blogs are written in local dialect coming from age between the World Wars.

Ladislav Větvička is known by his blogs issued weekly over 6 years in the most popular Czech servers, there are more than 100 thousand readers mothly.

His faithful readers know him as author of three books: “Ostravaci sobě” – “Ostrava citizens for themselves”, “Mamulovy děti” – “Mamula’s children” and “Tajemstvi bohatych Ostravaku” – “Secret of rich men from Ostrava”.

He was awarded with Blogger of the Year in the last 6 years, Gold Award Blogger of the year 2013 and Gold Award Blogger of the year 2014. Չեխ գրող, բլոգեր, լուսանկարիչ և ճանապարհորդ Լադիսլավ Վետվիչկան ծնվել է 1967 թ.: Արմատներով Չեխիայի Հանրապետության հյուսիսարևել յան հատվածից է: Նրա գրքերը և բլոգները գրված են տեղի բարբառով, որը համեմատաբար ուշ է ձևավորվել՝ համաշխարհային պատերազմների միջև ընկած ժամանակահատվածում: Վետվիչկայի շաբաթական բլոգները ավելի քան 6 տարի չեխական ամենահայտնի սերվերների վրա են հայտնվում և յուրաքանչյուր ամիս ունենում են 100 հազարից ավելի ընթերցող: Իր ամենահավատարիմ ընթերցողներին նա հայտնի է 3 գրքերով` «Օստրավայի ազատ քաղաքացիներ», «Մամուլայի զավակները» և «Օստրավայի հարուստների գաղտնիքը»: Վերջին 6 տարվա ընթացքում ճանաչվել է տարվա լավագույն բլոգեր, իսկ 2013 և 2014 թթ․ ստացել է «Բլոգերի ոսկե մրցանակ» տիտղոսը։

ArmeniA–Česko

L . Ve t v i c h k a

122

Na světě su mista, kere maju geopolitycku smulu. Su to mista, kere su z jedne aji druhé strany obklopene velikyma imperyjalistyckyma mocnostma. A nevěřili byste temu, to už je snad na světě taky zvyk – imperyjalni mocnosti se tak nějak nafukuju a rozvaluju, takže okolni male statečky su jima často valcovane. Imperyjalni mocnosti mivaju dojem, že ty male statečky a narody jim tak nějak patři. Mocnosti se naštěsti nenafukuju a nerozvaluju furt, ale v jakychsich zvlaštnich intervalach. V intervalu nafukovani su drze a arogantni a dosazuju k vam svoje mistodržici a vraždi vaše nejlepši lidi, v intervalu vyfukovani se na vas přijemně usmivaju, přatelsky se tvaři, robi s vama obchody a tvrdi, že ty svinstva, kere u vas robily v intervalu nafukovani, nebyly až tak hrozne, robilo je par nezodpovědnych jedincu a že oni to tak nemysleli a že vas vlastně maju radi.

Když je vaša mala zem blizko takeho imperyja, ma problem a nebude to mět lehke. Čas od času bude muset přežit interval nafukovani, kdy přichazite o sve nejlepši lidi a zdroje.

Ale jak sem už žikal, su na světě geopolitycky smolne mista, kere nemaju pobliž jednu imperyjalni mocnost, ale rovnou dvě. A to je problem. Jak asi tušite, mocnosti se nafukuju v rozdilnych intervalach.

Když se jedna nafukuje, druha odpočiva. A to je dobře. Protože když dojde k synchronizaci period a mocnosti se začnu nafukovat sučasně, nastava obvykle velka valka.

հայաստան–չեխիա

123 Լ. Վետվիչկա

Աշխարհում կան վայրեր, որոնք ունեն աշխարհաքաղաքական դժբախտություն: Դրանք այն վայրերն են, որոնք ինչպես մի կողմից, այնպես էլ մյուս կողմերից շրջապատված են մեծ իմպերիալիստա­ կան ուժերով: Չեք հավատա, բայց աշխարհում արդեն թերևս սովո­ րություն է` իմպերիալիստական ուժերը ինչ–որ կերպ ստեղծվում և փլուզվում են այնպես, որ հարևան փոքր երկրներին շատ հաճախ ուղ­ ղորդում են: Այնպիսի տպավորություն է, ասես այդ փոքր երկրներն ու ազգը ինչ–որ կերպ նրանց են պատկանում: Բարեբախտաբար, այդ ուժերը չեն ստեղծվում ու փլուզվում անընդհատ, այլ որոշակի ժամա­ նակահատվածներում: Ստեղծման ընթացքում նրանք ինքնավստահ ու ամբարտավան են և հանձնարարում են իրենց կառավարիչներին սպանել ձեր լավագույն մարդկանց: Փլուզման ընթացքում ձեզ հաճե­ լիորեն ժպտում են, ընկերական գործարքներ են կնքում և պնդում, որ ստեղծման ընթացքում արված խոզություններն այնքան էլ անտանելի չէին, որ դրանք արել են մի զույգ անպատասխանատու անհատներ, որ իրենք դա չէին ուզում և, ըստ էության, ձեզ սիրում են: Երբ ձեր փոքր երկիրը մոտ է այդպիսի կայսրության, նշանակում է խնդիր ունի, և հեշտ չի լինի: Ժամանակ առ ժամանակ պետք է վերապ­ րեք ստեղծման ընթացքը՝ կորցնելով ձեր լավագույն մարդկանց ու ռե­ սուրսները: Բայց ինչպես արդեն ասացի, աշխարհում կան աշխարհաքաղա­ քական վայրեր, որոնց բաժին է ընկել ոչ թե մեկ, այլ երկու իմպերիա­ լիստական կայսրություն: Եվ դա է խնդիրը: Ինչպես կռահում եք, կայս­ րությունները ստեղծվում են տարբեր ժամանակահատվածներում: Երբ մեկը ստեղծվում է, մյուսը հանգստանում է: Եվ դա լավ է: Որովհետև

L . Ve t v i c h k a

124

Jak asi tušite, nafukovani mocnosti je pro vaš maly stat špatne, velka valka je pro vaš maly stat ještě horši, bo místo jedneho okupanta mate naraz okupanty dva.

Vy si fčil možna myslite, že celu tu dobu popisuju situaci, v kere se nachaza starobyle Armenske kralovstvi. Kdysi obrovska řiše rozkladajici se mezi několika moři, dnes maly vnitrozemsky stateček, obyvany Armeny, z jedne strany vzdorujici imeryjalnimu Sovětskemu svazu, z druhé strany imperyjalnimu Turecku.

Ale možna ne, možna jsem popisoval situaci starobyleho Kralovstvi českeho. Kdysi mocny stat rozkladajici se od mořa k mořu, dnes maly vnitrozemsky stateček, obyvany Moravany, Čechy a Slezany, z jedne strany vzdorujici imperyjalnimu Německu, z druhé strany imperyjalnimu Sovětskemu svazu.

Nevim, keru zem jsem vlastně měl na mysli. Oba male narody někdy v historyji došly k zavěru, že bude lepši složit zbraně a nebranit se, jinak by mohly byt vyhubeny. To už tak imeryjalni mocnosti těm malym robi. A maju to ulehčene tym, že se narod věnuje vice kultuře, vzdělani a kulinařstvi raději než vlastní obraně. A všimněte si, že čim vic ma narod vzdělanych lidi, čim vic kultury a čim meně ozbrojenych chlopu odhodlanych branit svoje ženy, děcka, kuřata, psy, susedy a města, tym je jednodušši narod odzbrojit a vyvraždit.

A konec koncu, když zme u te kultury, pak je to právě kultura, kera totalitu a vražděni potřebuje. Bez totality by byla kultura ochuzena o nejlepši dila literatury, filmu, hudby. Takže tvrdit, že totalita a rozpinani imperyjalnich mocnosti je absolutně negatyvni věc, je nezmysel. Bez totality a vražděni první světove války by Hašek nenapsal nejpřekladanějši dilo česke literatury. Bez totality a rozpinani imperyjalniho Německa by Čapek neměl inspiraci k Valce s mloky, Matce ani Bile nemoci. Bez totality a rozpinani imperyjalniho bolševickeho Sovětskeho Svazu by Hrabal zustal malym neuspěšnym firemnim pravnikem kajsik v Libni a na Vaclava Havla by se vzpominalo jako na štědreho filantropa z Lucerny.

Bohužel, každa nova totalita překonava tu předchozi. Turecka genocyda stala život milion a pul armenskych chlopu, žen a děcek.

125 Լ. Վետվիչկա

եթե տեղի ունենա ժամանակահատվածների համընկնում, և կայսրու­ թյունները սկսեն ստեղծվել միաժամանակ, որպես կանոն, դա կհան­ գեցնի մեծ պատերազմի: Ինչպես կռահեցիք, կայսրության ուժերի ստեղծումը ձեր փոքր երկրի համար վատ է, սակայն մեծ պատերազմը ձեր փոքր երկրի համար է՛լ ավե­ լի վատ է, երբ մեկ նվաճողի փոխարեն միանգամից երկուսն եք ունենում: Միգուցե դուք մտածում եք, որ ես մինչ այս նկարագրում էի մի իրավիճակ, որում գտնվել է հնագույն Հայկական թագավորությունը: Ծովից ծով ձգվող հսկայական կայսրություն, որն այսօր փոքրիկ հա­ յաբնակ երկիր է՝ մի կողմից իմպերիալիստական «Խորհրդային Միու­ թյանը» դիմակայող, մյուս կողմից`իմպերիալիստական Թուրքիային: Բայց միգուցե ոչ, միգուցե ես նկարագրում էի հնագույն Չեխական թագավորության իրավիճակը: Երբևէ ծովից ծով ձգվող հզոր պետությու­ նը այսօր մորավացիներով, չեխերով և սելեզիացիներով բնակեցված փոքրիկ երկիր է՝ մի կողմից իմպերիալիստական Գերմանիային դիմա­ կայող, մյուս կողմից` իմպերիալիստական «Խորհրդային Միությանը»: Չգիտեմ՝ կոնկրետ որ երկիրը նկատի ունեի: Երկու փոքր ազ­ գերն էլ պատմական ինչ–որ ժամանակաշրջանում եկել են այն եզրա­ կացության, որ ավելի լավ է ցած դնել զենքերը և չդիմադրել, այլապես կարող են ոչնչացվել: Այդպես են իմպերիալիստական կայսրություն­ ներն այդ փոքրերին ճնշում: Եվ գործը դյուրանում է նրանով, որ այդ ազգերը ավելի շատ եռանդ են ներդնում մշակույթի, կրթության և խո­ հարարության մեջ, քան սեփական պաշտպանության: Ուշադրություն դարձրեք՝ որքան ազգը կրթված է, որքան մեծ մշակույթ ունի, որքան քիչ են զինված տղաները՝ պատրաստ պաշտպանելու իրենց կանանց, երեխաներին, հավերին, շներին, հարևաններին և քաղաքները, այն­ քան ավելի հեշտ է այդ ազգին զինաթափել և ոչնչացնել: Եվ վերջիվերջո, երբ մենք մշակույթի մասին ենք խոսում, դա այն մշակույթն է, որին հարկավոր են բռնապետություն և սպանություններ: Առանց բռնապետության մշակույթը զրկված կլիներ գրականության, կինոյի և երաժշտության լավագույն ստեղծագործություններից: Այն­ պես որ, պնդել, թե բռնապետությունը և իմպերիալիստական լիազո­ րությունների ընդլայնումը բացարձակապես բացասական ազդեցու­ թյուն ունեն, անհեթեթություն է: Առանց բռնապետության և Առաջին համաշխարհային պատերազմի սպանությունների Հաշեկը չէր գրի չեխական գրականության ամենից շատ թարգմանված աշխատու­ թյունը: Առանց բռնապետության և իմպերիալիստական Գերմանիայի ընդլայնման Չապեկը չէր ոգեշնչվի «Սալամանդրերի պատերազմը», «Մայրը» կամ «Սպիտակ ժանտախտը» գրելու համար: Առանց բռնա­

Po cele světove valce zustalo sedumnact milijonu mrtvych. Německa genocyda stala život 6 milijonu Žydu a vysledkem války bylo přes sedumdesat milijonu mrtvych. Vysledkem panovani komunystyckeho šilenstvi je sto milijonu mrtvych…

A jestli si myslite, že hystoryje skončila a už se na sebe budeme enem hezky usmivat, tak na to zapomeňte. Multykulturně–socialistycka totalita a nasledujici valka překona vše, co ste dosud četli. Hlavně doufam, že až to běsněni raz skonči, že tady zustane někdo, kdo o tom něco napiše a snad zustane i někdo, kdo to bude schopny čist…

Ladislav Větvička, hlasatel Mlade Fronty Fčil Photos by author

L . Ve t v i c h k a

126

պետության և իմպերիալիստական բոլշևիկյան Խորհրդային Միու­ թյան ընդլայնման Հրաբալը կմնար փոքր անհաջողակ կորպորատիվ փաստաբան Լիբենում, իսկ Վացլավ Հավելին կհիշեին միայն որպես առատաձեռն բարերար Լուցեռնից: Ցավոք, յուրաքանչյուր նոր բռնապետություն գերազանցում է նա­ խորդին: Թուրքիայի կողմից իրականացված կոտորածը միլիոնուկես հայ տղաների, կանանց ու երեխաների կյանք խլեց: Համաշխարհային պատերազմը տվեց տասնյոթ միլիոն զոհ: Գերմանիայի կողմից իրա­ կանացված կոտորածը վեց միլիոն հրեաների կյանք խլեց, և պատե­ րազմի հետևանքը ավելի քան յոթանասուն միլիոն զոհերը եղավ: Կո­ մունիստական խելագարության արդյունքում հարյուր միլիոնավոր մարդիկ զոհվեցին… Եվ եթե կարծում եք՝ պատմությունն ավարտված է, և կարող ենք հանգիստ ժպտալ ինքներս մեզ վրա, սխալվում եք: Բազմամշակույթ սոցիալիստական բռնապետությունը և հաջորդող պատերազմը գերա­ զանցելու են այն ամենը, ինչ մինչ այժմ կարդացել եք: Ես միայն հույս ունեմ, որ երբ այս կատաղությունն ավարտվի, այստեղ կմնա մեկը, ով դրա մասին կգրի, և կմնա մեկը, ով ի վիճակի կլինի այն կարդալ…

Թարգմանությունը՝ Լիլիթ Հովսեփյանի Լուսանկարները՝ հեղինակի

127 Լ. Վետվիչկա

Լադիսլավ Վետվիչկա, “Mlada Fronta Fčil”–ի մեկնաբան

Marko Pogacar 128

Մարկո Պոգաչար Croatia

Խորվաթիա

Marko Pogačar was born in 1984. in Split, Yugoslavia. Holding MA’s in literature and general history, he is an editor of Quorum, a literary magazine, and Zarez, a bi–weekly for cultural and social issues.

His publications include four poetry collections, three books of essays and a short story collection. He was awarded for poetry, prose, and essays, his texts appeared in about thirty languages. Մարկո Պոգաչարը ծնվել է 1984 թվականին նախկին Հարավսլավիայի Սպլիտ քաղաքում: Ստանալով գրականության և պատմության մագիստրոսի աստիճան՝ որպես խմբագիր է աշխատում «Quorum» գրական ամսագրում, ինչպես նաև մշակութային և հասարակական ուղղվածության «Zarez» երկշաբաթաթերթում: Նա չորս բանաստեղծական, էսսեների երեք և պատմվածքների մեկ ժողովածուների հեղինակ է: Մրցանակների է արժանացել պոեզիայի, արձակի և էսսեների համար: Ստեղծագործությունները թարգմանվել են ավելի քան 30 լեզուներով:

the color of PomeGranates. the trailer.

M. Pogacar

130

Armenia, Artsakh. Beginning of every alphabet, every azbuka; many beginnings, a great pile of beginnings of a different sort under the same sky, with a determent will to oppose any notion of an end, any threat to the freedom to start and to continue, freedom for not to stop and not to be stopped. history is a hell of a race, a race with uncountable obstacles, but the race has to start somewhere, and once it started we have to race it, no matter what, we have to run down its dirty mud roads even if the puddles meant to slow us down are puddles of blood. every race has to start somewhere, and mine started one warm mid–september day, early in the morning, on the Yerevan central train station, and it didn’t stop to the very moment of writing, regardless the fact that the snows of Ararat and pomegranate fields (pomegranates bigger than human hearts, equally full, equally swinging in a late summer wind) are far away now, somewhere behind a couple of rivers, a sea or two, and a nice collection of mountain ridges. somewhere where is far warmer now, at least i would like to think that it is so: how can it snow to the beating, warm hearts filled with condensed sweetness of sun; how could they ever end up chained in frost? And, since i was picked up at the train station that very morning it just continued; Armenia and Artsakh kept unrolling in front of my eyes like 35 mm roles of an motion picture of all possible genres at the same time, nights being just a short brake, meant just as a pause, necessary for the projectionist to change the role.

նռների գույնը: թրեյլերը

131 Մ. Պոգաչար

Հայաստան, Արցախ: Ցանկացած այբուբենի, ցանկացած ազբու­ կայի սկիզբ. բազում սկզբներ, միևնույն երկնքի ներքո տարատեսակ սկզբների վիթխարի կույտ, վերջի ցանկացած հասկացության, սկսելու և շարունակելու, կանգ չառնելու և չկասեցվելու ազատությանը ցան­ կացած սպառնալիքի հակադրվելու վճռական կամքով: Պատմությունն իսկական մրցավազք է, անհաշվելի խոչընդոտներով մրցավազք, սա­ կայն մրցավազքն ինչ–որ տեղ պիտի սկիզբ առնի, ու սկսելուն պես մենք պետք է վազենք, ինչ էլ լինի, պետք է վազենք դրա կեղտոտ, ցեխոտ ճա­ նապարհներով, նույնիսկ եթե մեր ընթացքը դանդաղեցնելու նպատա­ կին ծառայող ջրափոսերն արյան ջրափոսեր են: Ցանկացած մրցավազք պետք է ինչ–որ տեղ սկսի. իմը սկսեց սեպ­ տեմբերի կեսերին՝ մի տաք օր՝ վաղ առավոտյան, Երևանի գլխավոր երկաթուղային կայարանում ու չավարտվեց մինչև գրելուս պահը, չնա­ յած որ Արարատի ձյուները և նռան դաշտերը (մարդկային սրտերից մեծ նռներ, հավասարապես լցված, հավասարապես ճոճվող ուշ ամռան քամուց) հիմա հեռու են՝ մի քանի գետերից, մեկ–երկու ծովից ու գողտ­ րիկ լեռնաշղթաներից անդին: Մի վայրում, որտեղ հիմա ավելի տաք է, այսինքն՝ ես կուզեի առնվազն այդպես մտածել. ինչպե՞ս կարող է ձյուն գալ բաբախող, ջերմ սրտերին, որոնք լի են արևի խտացած քաղցրու­ թյամբ: Ինչպե՞ս կարող են դրանք երբևէ շղթայված լինել սառնամանի­ քում: Այն պահից ի վեր, ինչ ինձ այդ առավոտ վերցրին երկաթուղային կայարանից, դա պարզապես շարունակվեց. Հայաստանն ու Արցախը շարունակեցին բացահայտվել աչքերիս առջև որպես միաժամանակ բոլոր հնարավոր ժանրերի կինոֆիլմի 35 մմ–անոց ժապավեններ, որ­ տեղ գիշերները պարզապես կարճատև ընդմիջումներ էին, դադարներ,

M. Pogacar

132

the actors and actress were amazing: every good movie has to have a good casting. But the scenery, the misanscene – that was set up by the hell of a prop–master, directed by the great nature itself.

We’ve raced with the wind all across that grassroots, homegrown set with our heads up. And we finally, as we passed through the nature documentary, costumed, historical film, action spectacle, tense drama and much more, ended up enrolled in the detective genre: a mystery was in front of as, a mystery wide as a country and deep as the deepest river, and we had to solve it in less than two weeks, knowing that the solution’s never gonna be final, never satisfying, and that there’s no way you can come up with just one answer for a mystery of a kind, the secret of a beginning. solution of an enigma, key for the plot leads us to the end of a movie, end of the book, end of the story and history itself, history that, we’ve already said, refuses any notion of an end, any framed message in the ending sequence; Fukuyama, in your face. that’s why it is important, it is crucial that we leave enigmas enigmas, mysteries mysteries, and let them grow. Cause, there’s as many equal solutions as there is us, travelers, supporting act players, and every second of film, every second of history makes the enigma more complex and more beautiful, and our solution so weak and temporary. this is the point where it becomes clear that we are not the detectives, we who come and go; we don’t even want mystery to be solved! We want to go through it slowly, to see it from all the possible angles and sides, we want to end up filled up with it, to tremble from its charge, hell, we want to admire the mystery, we want to be the part of enigma!

Artsahk, Armenia. light rain was falling while i was walking down the bridge across the hrazdan river, towards Kilikia avtovokzal.

Cognac heaven was above me, below me nothing but water: what more could a man, a supporting actor ready to leave the set of his dreams wish for? A bit of ice maybe, one would say. But that would be so against the account of the pomegranates, don’t you think?

Armenia, Artsahk. And now the ending sequence, the closing tune (Dun en glkhen imastun es), the credits. no, not the full stop. three dots. Because it doesn’t end…

133 Մ. Պոգաչար

որոնք անհրաժեշտ էին կինոմեխանիկին՝ ժապավենը փոխելու համար: Դերասաններն ու դերասանուհիները հիասքանչ էին. յուրաքանչյուր լավ ֆիլմ պետք է լավ դերասանական կազմ ունենա: Բեմի ձևավորումը, միզանսցեններն արված էին ռեկվիզիտների վարպետի կողմից՝ հենց մեծն բնության գլխավորությամբ: Մենք, քամու թևին գլուխներս բարձր պահած, անցանք խոտարմատների, մայր հողում աճած բույսերի մի­ ջով: Վերջապես, երբ անցանք բնության վավերագրական, կոստյու­ մային, պատմական ֆիլմի, մարտ–ներկայացման, լարված դրամայի և շատ այլ բաների միջով, հայտնվեցինք դետեկտիվ ժանրում. առեղծվա­ ծը մեր առջև էր, երկրի պես ընդարձակ և ամենախոր գետի պես խոր առեղծված, որը պետք է լուծեինք երկու շաբաթից քիչ ժամանակում՝ իմանալով, որ լուծումը երբեք վերջնական չի լինելու, երբեք չի բավա­ րարելու, ու որ հնարավոր չէ նման առեղծվածի, սկզբի գաղտնիքի հա­ մար ընդամենը մեկ պատասխան գտնել: Սյուժեի համար կարևոր գլուխկոտրուկի լուծումը մեզ առաջնոր­ դում է դեպի ֆիլմի ավարտ, գրքի ավարտ, հենց ինքնին պատմության ավարտ, պատմություն, որն, ինչպես արդեն ասացինք, մերժում է վերջի ցանկացած գաղափար, եզրափակիչ դրվագում ցանկացած ձևակերպ­ ված հաղորդագրություն. իսկը Ֆուկույամա: Ահա թե ինչու է կարևոր, որ մենք գլուխկոտրուկները թողնենք գլուխկոտրուկ, առեղծվածներն՝ առեղծված, ու թույլ տանք, որ դրանք աճեն: Հավասար լուծումներն այն­ քան են, որքան մենք՝ ճանապարհորդներս, երկրորդ պլանի դերասան­ ներս, և ֆիլմի յուրաքանչյուր վայրկյանը, պատմության յուրաքանչյուր ակնթարթը գլուխկոտրուկն ավելի բարդ և գեղեցիկ է դարձնում, իսկ մեր լուծումը՝ այնքան թույլ և ժամանակավոր: Այս պահին հստակ է դառ­ նում, որ մենք հետախույզ չենք, մենք, ովքեր գալիս–գնում են. մենք չենք էլ ցանկանում, որ առեղծվածը լուծվի: Ուզում ենք դանդաղորեն անցնել դրա միջով, տեսնել այն բոլոր հնարավոր անկյուններից և կողմերից, ցանկանում ենք դրանով լցվել, դողալ դրա լիցքից, այո՛, ցանկանում ենք հիանալ առեղծվածով, ուզում ենք գլուխկոտրուկի մաս լինել: Արցախ, Հայաստան: Մանր անձրև էր մաղում, երբ դեպի Կիլիկիա ավտոկայան էի քայլում Հրազդան գետի կամրջով: Վերևումս կոնյակի դրախտն էր, ներքևումս՝ միայն ջուր. ավելին ի՞նչ կարող էր ցանկանալ մարդը, երկրորդ պլանի դերասանը, ով պատրաստ էր հրաժարվել իր մի շարք երազանքներից: Գուցե ասեք՝ մի կտոր սառո՞ւյց: Դա, սակայն, կհակադրվեր նռների կարևորությանը, չե՞ք կարծում: Հայաստան, Ար­ ցախ: Իսկ այժմ՝ վերջին դրվագը, եզրափակիչ մեղեդին (Դուն էն գլխեն իմաստուն ես), տիտրերը: Ոչ, վերջակետ չէ: Բազմակետ: Որովհետև դա չի ավարտվում…

M. Pogacar

134

Մ. Պոգաչար

135

historY

M. Pogacar

136

A forest fire, that’s when a forest burns. from the southern sky heat falls onto the treetops: parcels of light wrapped into leaves gulp the trees like hens gulp dumb oats. at that moment the trees are finished but no one knows that yet. like a sow swallowing a fist. the flame already rustling in the pocket of a shirt, in its creases, and the day is definitely brighter. now on the horizon, its spine, its hairs there are two suns; the wider one sniffs through the dark. it keeps nothing for itself, it goes nowhere. uncompromising; it slows down only when smoke creeps into the blind oats. all things will come to their senses; everything around me will soon become sun, the sun thinks as it connects the branches to the air. down the tree trunk to the ground squirrels and snakes escape. heat, not knowing its own name, descends into a looser reality and the trunk pulses, crammed with the birds into a common madness. now from the trunk a beast bursts out. devours the bark and crests finally break the surface. in its profound silence the trunk now crows. it points to another day too keen on its passing. then heat rushes lower. it cowers, soundless, somewhere at the roots, a ceremony chased to its beginning, to wise youth. a desire for itself overwhelms the fire. it spreads through the tall plants like dawn on the darkened sky, a greeting through a full and empty room. it licks the leaves, licks the bark, licks the root, it licks a bit of everything. gets closer to one and the other. close to the short and the tall, it starts briefly then goes on with its bare labour. everything shakes now: between the air and the earth nothing stands anymore. some animals have left, others remained where they were. above them the whole forest shifts into something,

Պատ մություն

137 Մ. Պոգաչար

Անտառի հրդեհն այն է, երբ անտառն այրվում է: հարավային երկնքից ջերմությունը թափվում է ծառերի կատարներին. լույսի կտորները, տերևների մեջ փաթաթված, կուլ են տալիս ծառերն, ինչպես հավերն են կուլ տալիս համր վարսակը: այդ պահին ծառերը վերջանում են, սակայն դա դեռ ոչ ոքի հայտնի չէ: ասես բռունցք կուլ տվող խոզ: վերնաշապիկի գրպանում, դրա ծալքերում խշխշում է բոցն արդեն, իսկ օրը, միանշանակ, ավելի պայծառ է: հիմա հորիզոնում, ահա ողնաշարը, մազերը, երկու արև կա. ավելի լայնը դուրս է գալիս խավարից: այն իր համար ոչինչ չի պահում, ոչ մի տեղ չի գնում: փոխզիջում չկա. այն դանդաղեցնում է ընթացքը այն պահին միայն, երբ ծուխը սողում է կույր վարսակի մեջ: ամեն ինչ կիմաստավորվի. իմ շուրջն ամեն ինչ շուտով արև կդառնա, մտածում է արևը՝ ճյուղերն օդին հյուսելով: ծառի բնից ներքև են փախչում սկյուռներն ու օձերը: ջերմությունը, սեփական անունը չիմանալով, իջնում է դեպի ավելի ազատ ու արձակ իրականություն, ու բունը տրոփում է՝ համընդհանուր խենթության մեջ թռչուններով լեցուն. ահա բնից դուրս է պրծնում մի գազան: կուլ է տալիս կեղևը, և գագաթները վերջապես ճեղքում են մակերեսը: իր խոր լռության մեջ բունն այժմ ցնծում է: անզուսպ կերպով ուզում է, որ մյուս օրը գա: hետո ջերմությունն ավելի ցածր տեղեր է փութում: այն կուչ է գալիս անձայն ինչ–որ տեղ՝ արմատների մոտ, դեպի իր սկիզբ, դեպի իմաստուն երիտասարդություն ընթացող ծես: հենց դրա հանդեպ ցանկությունը ճնշում է կրակը: այն տարածվում է բարձր բույսերի միջով, ինչպես լուսաբացը՝ խավար երկնքում, ինչպես ողջույն՝ լի և դատարկ սենյակում: այն լիզում է տերևները, լիզում է կեղևը, լիզում է արմատները, լիզում է ամեն ինչից քիչ–քիչ: ավելի է մոտենում մեկին թե մյուսին: մոտ՝ ցածրին և բարձրին, սկսում է մեղմորեն, ապա շարունակում ամբողջ թափով: ամեն ինչ հիմա ցնցվում է. օդի և երկրի արանքում այլևս ոչինչ չկա: որոշ կենդանիներ հեռացել են, մյուսներն էլ մնացել են այնտեղ,

impalpable, thermal water that cleans and opens, a filth that flees but doesn’t disappear, it closes ranks. and everything’s somewhere, everything’s nowhere, and everything is illuminated. a forest fire that’s when a forest burns. a fire is when it burns.

st. marko’s sQuare

M. Pogacar

138

something is happening, but i don’t know what. a chest expanding and tightening, the vein walls constricting, those grooves, glands, releasing immense bitterness over Zagreb. that’s what the sky is like these days: a nightmare without a bit of holiness. a sketchbook in which many things have and have not been drawn, the rustle of millions of legs on the move. nightmare, voices repeat, nightmare you repeat. the sharp stripes down which rain descends into its ruts; fingernails, surely fingernails. leaves tied around wrists, because it’s autumn and these things painlessly pass. water is boiling in pots. dogs blossom black. those who approach me approach the blunt evil: nightmare, i repeat, nightmare, they repeat. the entire sky has huddled into the clavicle, and in the sheer noise no one can hear each other. everything’s new, and everything’s foul, everything in Zagreb. eyes, plates, things across which we look at each other. all holy, all sharp all dogs, all our dense voices. the speech of a city eager to bite, pine trees, a flock, something in the air, under the ground, in the walls; something above us and somewhere else. something is happening, i don’t know what.

որտեղ կային: նրանց գլխավերևում ողջ անտառը վերափոխվում է մի բանի, անշոշափելի, ջերմային ջրի, որը մաքրում է և ազատագրում, կեղտ, որը փախչում է, սակայն չի անհետանում, այլ խտանում է: և ամենն ինչ–որ տեղ է, ամենը՝ ոչ մի տեղ, և ամեն ինչ լուսավորված է: անտառի հրդեհն այն է, երբ անտառն այրվում է: կրակը կրակ է, երբ այն այրում է:

սուրբ մար կո սի հրա Պա րակ

139 Մ. Պոգաչար

Ինչ–որ բան է տեղի ունենում, սակայն չգիտեմ, թե ինչ: լայնացող և նեղացող կրծքավանդակ: երակի սեղմվող պատեր, այդ ակոսները, գեղձերը, որոնք վիթխարի դառնություն են թափում Զագրեբի վրա: ահա ինչպիսին է երկինքն այս օրերին՝ մղձավանջ՝ առանց դույզն–ինչ սրբության: նոթատետր, որտեղ շատ բաներ նկարվել ու չեն նկարվել, խշխշոցը շարժման մեջ գտնվող միլիոնավոր ոտքերի: մղձավանջ, ձայները կրկնվում են, մղձավանջ, դու կրկնում ես: սուր գծեր, որոնցից անձրևն իջնում է ջրհորդանների մեջ. եղունգներ, միանշանակ եղունգներ: դաստակների շուրջը կապված տերևներ, որովհետև աշուն է, և նման բաներն անցավ են անցնում: ջուրը եռում է կաթսաներում: շները սև են դառնում: նրանք, ովքեր ինձ են մոտենում, մոտենում են բութ չարքին. մղձավանջ, կրկնում եմ, մղձավանջ, կրկնում են նրանք: ողջ երկինքը կուտակվել է անրակում, և բացարձակ աղմուկի մեջ մեկը մյուսին չի լսում: ամեն ինչ նոր է, ամեն ինչ՝ կեղտոտ, ամենը Զագրեբում: աչքերը, ափսեները, այն բաները, որոնց միջով մենք նայում ենք միմյանց: ամեն սուրբ, ամեն սուր, բոլոր շները, մեր բոլոր թավ ձայները: կծել ցանկացող քաղաքի խոսքը, սոճիները, կույտ, ինչ–որ բան երկնքում, հողի տակ, պատերին. ինչ–որ բան մեր գլխավերևում և այլուր: ինչ–որ բան է կատարվում, չգիտեմ, թե ինչ:

liGht, somethinG forthcominG like half of a peach in its southern sweetness. like raspberries, like peas. a cow mooing out of the white alliance of bones. baked beans, earth’s kidneys, meat for domestic animals. something that breeds milk when the roads are distant and winter righteous and severe. like fish, ragout, something like that. we live quietly in the darkness of a tin can then someone lifts the lid and lets in sound and light; there, suspicious white light.

M. Pogacar

140

to mY neiGhbors (this morninG mY flesh is a lowered flaG) honey melts in tea, completely, unlike you with serious music, and unlike me in you, the tense wire of the never–ending call, a crowded bar, no place for you, and the elevators that are always broken, the stairs unfold into eternity, like conversations about politics, and just as someone notices that totalitarianism and democracy are only a question of numbers, someone pulls the plug, the picture disappears and everything starts again: voices leaking through walls, and evening falls into your hands, like a miner descending into his pit, yet still, the shoes left at the door

լույս, մո տե ցող մի բան Ինչպես կես դեղձը իր հարավային քաղցրությամբ: ինչպես ազնվամորիները, ինչպես սիսեռները: բառաչող կով ոսկրերի սպիտակ միությունից անդին: եփած լոբիներ, երկրի երիկամներ, միս՝ տնային կենդանիների համար: մի բան, ինչը կաթ է ստեղծում, երբ ճամփան երկար է, իսկ ձմեռը՝ արդար և դաժան: ինչպես ձկները, ռագուն, նման մի բան: մենք հանգիստ ապրում ենք թիթեղ յա տարայի խավարում, հետո ինչ–որ մեկը բարձրացնում է կափարիչը ու ներս է թողնում ձայնն ու լույսը. հենց այդ կասկածելի, սպիտակ լույսը:

Մեղրը հալվում է թեյի մեջ, ամբող ջովին, ոչ այնպես, ինչպես դու՝ լուրջ երաժշտության, իսկ ես՝ քո մեջ, երբեք չավարտվող զանգի ձգված լարը, մարդաշատ բար, քեզ համար տեղ չկա, ու վերելակները, որոնք միշտ անսարք են, աստիճանները տանում են դեպի հավերժություն, ինչպես քաղաքականության մասին զրույցները, ու ճիշտ այնպես, ինչպես մեկը նկատում է, որ տոտալիտարիզմի ու ժողովրդավարության տարբերությունը ընդամենը թվերի հարց է, ինչ–որ մեկը կասեցնում է ամեն ինչ, պատկերն անհետանում է, ու ամեն ինչ սկսում է նորից. ձայներ պատերի միջով հոսող, ու երեկոն ընկնում է գիրկդ, ինչպես հանքափորն, ով իջնում է իր փոսը, դեռևս հանդարտ, կոշիկները թողած դռան առջև

141 Մ. Պոգաչար

հա րե վան նե րիս (այս ա ռա վոտ իմ մարմինն ի ջեց վաԾ դրոշ Է)

prove the living exist. but what does it mean to live as winter comes scrolling like cold breath out of your throat, and builds its nest in the dark alphabet; all those hurried unknown people with familiar names, an afternoon split in two, like Korea; the tea and honey have already melted, inseparable, and this viscous liquid is love: how do i get to you; how do i reach you?

Your condensed sun how to climb the olive tree with those little claws, stay a black lizard and survive the sun’s collapse? every olive is an extinguished star, and little claws are all we own.

M. Pogacar

142

and that’s the secret of gravity, the disappearance of light that swings condensed in our metal bodies. our claws are our vanity, the father shakes them off the laced balcony curtain with a wave. the world is the giant pedicurist milena, she eradicates them with a safe hand, she sings o sole mio, our claws are an over–ripe, naked beauty love is our debt to the dead.

Photos by author

ապացուցում են, թե ող ջերը գոյություն ունեն: սակայն ի՞նչ է նշանակում ապրել, երբ ձմեռն է գալիս՝ կոկորդիդ իր սառը շնչով ոլորվելով, և կառուցում է իր բույնը մութ այբուբենում. բոլոր այն փութացող, անհայտ մարդիկ՝ ծանոթ անուններով, Կորեայի նման երկու մասի բաժանված ցերեկ. թեյն ու մեղրն արդեն ձուլվել են, անքակտելի են, և այդ կպչուն հեղուկը սերն է. ինչպե՞ս գամ մոտդ, ինչպե՞ս հասնեմ քեզ:

քո խտաց րաԾ ա րե վը Ինչպե՞ս մագլցել ձիթենու վրա այդ փոքրիկ ճանկերով, մնալ սև սողուն և դիմագրավել արևի անկմանը: յուրաքանչյուր ձիթապտուղ հանգած աստղ է, իսկ փոքր ճանկերն այն ամենն են, ինչ ունենք:

աշխարհը պեդիկյուր անող հսկա Միլենան է, նա պոկում է դրանք վստահելի ձեռքով, նա երգում է «օ սոլե միո», մեր ճանկերը գերմեծացած, մերկ գեղեցկություն են. սերը մեր պարտքն է մեռյալներին: Թարգմանությունը` Սիրանուշ Եսայանի

Լուսանկարները՝ հեղինակի

143 Մ. Պոգաչար

հենց դա է ձգողականության գաղտնիքը, լույսի անհետացումը, որը տատանում է՝ խտացված մեր մետաղական մարմիններում: մեր ճանկերը մեր սնափառությունն են, հայրը մի հարվածով նետում է դրանք դեպի պատշգամբի ժանյակավոր վարագույրը:

Meg Rosoff 144

Մեգ Ռոսոֆ USA

ԱՄՆ

Meg Rosoff was born in Boston, educated at Harvard and St Martin’s College of Art in London, and worked in New York City for ten years before moving to England in 1989. Now she lives in London with her husband and daughter.

She worked in publishing, journalism, politics and advertising before writing How I Live Now (now a feature film, directed by Kevin MacDonald and starring Saoirse Ronan) in 2004. Her books have won or been shortlisted for 20 international book prizes, including the Carnegie medal, the Orange first novel prize, the Jugendliteraturpreis in Germany and the National Book Award in America. Picture Me Gone is her sixth novel. Մեգ Ռոսոֆը ծնվել է 1956 թվականին Բոստոնում: Սովորել է Հարվարդի համալսարանում, ինչպես նաև Սուրբ Մարտինի արվեստների դպրոցում: Շուրջ տասը տարի Նյու Յորքում աշխատել է հրատարակչության, լրագրության և գովազդի բնագավառում, որից հետո տեղափոխվել է Անգլիա, ուր և ապրում է մինչ օրս՝ ամուսնու և դստեր հետ: Նրա առաջին` «Ինչպես եմ հիմա ապրում» վեպը արժանացել է բազմաթիվ մրցանակների, այդ թվում` «Guardian Children’s Fiction» մրցանակի: Վեպի հիման վրա նկարահանվել է ֆիլմ: Մանկագրության և վիպագրության բնագավառում բազմաթիվ մրցանակների արժանացած Ռոսոֆը 10 գրքերի հեղինակ է: Ռոսոֆի երկրորդ` «Ամեն դեպքում» վեպը 2007 թվականին արժանացել է Կարնեգի հուշամեդալի: 2014 թվականին լույս է տեսել «Հեռացումս պատկերիր» վեպը:

I began to fall in love with Armenia by falling in love with Armenians.

M . R o s o ff

146

David matevossian, son of the great hrant matevossian, and an accomplished film director and writer in his own right, was our intrepid tour guide. he managed to shepherd a Babel of foreign writers around all the important monuments of Armenia without losing any of us, or losing our interest. monuments included the incredible Geghard monastery built in 1215, museums, the genocide monument and (best of all), restaurants with the best food i have ever eaten. We heard choirs singing haunting traditional music lit only by beams of sunlight, saw a thousand teenagers dance traditional Armenian dances together in the street, and visited churches in breathtaking settings with views across dramatic landscapes. Just when we were beginning to understand the early Christian heritage of Armenia, we watched a neopagan ceremony take place in the Greek temple of Garni dating from the first century – saved from destruction by spending centuries enclosed inside a palace. the temple, rebuilt after the earthquake of 1679, sits on a triangular cliff with far–reaching views across beautiful countryside.

David appeared to speak every language on the bus, switching from russian to english, French and italian without skipping a beat. his lovely daughter, Ani, came with us as guide and translator on many of the tours. i presented a lecture on the sources and uses of “Voice” in writing at the university in Yerevan, where i met the extraordinary director of the department of english literature, Alvard Jivanyan. Alvard is known as the translator of all the great classics of english children’s literature into Armenian, including Peter Pan, A little Princess and

Ես սկսեցի սիրահարվել Հայաստանին՝ հայերին սիրա­ հարվելով

147 Մ. Ռոսոֆ

Դավիթ Մաթևոսյանը՝ մեծն Հրանտ Մաթևոսյանի որդին և միմիայն իր իսկ ուժերին պարտական տաղանդաշատ ռեժիսորն ու սցենարիս­ տը, մեր խիզախ ուղեկցորդն էր: Նրան հաջողվեց ուղեկցել օտարազ­ գի հեղինակների մի ողջ Բաբելոն դեպի Հայաստանի կարևորագույն հուշարձաններ՝ առանց մեզնից որևէ մեկին կորցնելու կամ մեր նախ­ նական հետաքրքրությունը մարելու: Հուշարձանների թվում էին ան­ հավանական Գեղարդի վանքը՝ կառուցված 1215 թ., թանգարաններ, Ցեղասպանության հուշարձանը և, որ ամենալավն էր, ռեստորաններ, որտեղ մատուցվում էին երբևէ կերածս լավագույն ուտեստները: Մենք լսեցինք գրավիչ ավանդական երաժշտություն կատարող երգչախմբե­ րի՝ լուսավորված միայն արևի ճառագայթներով, տեսանք հազարա­ վոր պատանիների, ովքեր փողոցում միասին հայկական ավանդական պարեր էին պարում, այցելեցինք եկեղեցիներ ցնցող տեղանքներում, որտեղից հուզիչ տեսարաններ էին բացվում: Երբ սկսում էինք հասկա­ նալ Հայաստանի վաղ քրիստոնեական ժառանգությունը, դիտեցինք նեոհեթանոսական ծես առաջին դարում ստեղծված Գառնու հունական տաճարում, որը փրկվել է կործանումից դարեր շարունակ պալատի ներսում ամփոփված լինելու շնորհիվ: Տաճարը, որը վերակառուցվել է 1679–ի երկրաշարժից հետո, գտնվում է եռանկյուն ժայռի վրա, որտե­ ղից հիասքանչ տեսարան է բացվում դեպի գյուղ: Դավիթն ավտոբուսում խոսում էր տարբեր լեզուներով՝ ռուսերե­ նից սահուն անցում կատարելով անգլերենի, ֆրանսերենի և իտալե­ րենի: Նրա անուշիկ աղ ջիկը՝ Անին, ուղևորություններից շատերի ժա­ մանակ մեզ հետ էր՝ որպես ուղեկցորդ և թարգմանիչ: Ես դասախոսություն կարդացի ստեղծագործության մեջ «Ձայն»–ի աղբյուրների և կիրառումների վերաբերյալ Երևանի համալսարանում, որտեղ հանդիպեցի անգլիական գրականության բաժնի արտակարգ վարիչին՝ Ալվարդ Ջիվանյանին: Ալվարդն անգլիական մանկական գրականության բոլոր հանրահայտ դասական գործերի թարգմանիչն է

M . R o s o ff

148

Alice in Wonderland. i felt greatly honoured to hear that she enjoyed my books as well. We discovered entirely by accident that we both loved a little–known French children’s book of 1870 by hector malot, titled sans Famille. it was wonderful to discover so dramatic a kindred spirit in another corner of the world, and i hope she will oversee the translation of my book into Armenian someday.

A visit to Yerevan’s beautiful Khnko Aper children’s library was inspirational – children’s art lined the walls, there were rooms for theatrical performances, beautiful places to sit and read, foreign language listening areas and a substantial lecture hall. A wonderful circular mural of Armenian history by illustrator ruben Ghevondyan was completely drawn in pencil. i’ve never visited a more welcoming children’s library, and wondered why every city in europe doesn’t have one. i spoke about my books, including there is no Dog, about God turning out to be a teenage boy. there was some objection by one or two audience members to this idea, but i suggested they read the book, which turned out quite different from the book i intended to write, and in fact ended up as a confirmation of faith. one of the highlights of my visit was a trip organized on the very last day. i was picked up at my hotel in a van containing a number of people i didn’t recognize and one or two i did, including the lovely director of the children’s library. We drove north to Gyumri, a city badly damaged by the 1988 earthquake, stopping on the way in a tiny, unprepossessing village that revealed at its edge a beautiful ancient church, in which we were treated to a concert of early Christian Armenian song. After a tour of Gyumri, including the Berlin Art hotel, with its excellent collection of modern Armenian art, and just when i imagined we’d be heading home, we turned down a winding dirt road filled with potholes, past an army base, and finally parked absolutely in the middle of nowhere. What now, i wondered. it turned out that we’d arrived at a beautiful lantern–lit restaurant called Cherkezi Dzor, serving the best fish i’ve ever eaten. there were about sixteen of us by now, we appeared to have collected people as we went along, and everyone seemed a bit shy until the vodka came out. i was appointed toastmaster, and took my job

149 Մ. Ռոսոֆ

անգլերենից հայերեն, այդ թվում՝ «Փիթր Փենը», «Փոքրիկ արքայա­ դուստրը» և «Ալիսան Հրաշքների աշխարհում»: Ինձ համար մեծ պա­ տիվ էր լսել, որ նա իմ գրքերը ևս հաճույքով կարդացել է: Միանգա­ մայն պատահմամբ պարզեցինք, որ երկուսս էլ սիրում ենք Հեկտոր Մալոյի 1870 թ. գրած ֆրանսիական սակավաճանաչ մանկական գիր­ քը՝ «Առանց ընտանիքի»–ն: Հիանալի էր աշխարհի մեկ այլ անկյունում այդքան հուզիչ կերպով բացահայտել հոգեկից մեկին. հուսով եմ՝ նա մի օր իմ գիրքն էլ կթարգմանի հայերեն: Այցելությունը Երևանի Խնկո–Ապոր անվան մանկական գրադա­ րան ոգևորիչ էր. պատերից կախված էին երեխաների արվեստի գոր­ ծերը, կային թատերական ներկայացումների սենյակներ, նստելու և ընթերցելու գեղեցիկ վայրեր, օտար լեզուներ լսելու համար նախա­ տեսված տարածքներ և դասախոսությունների մեծ սրահ: Գեղանկա­ րիչ Ռուբեն Ղևոնդյանի՝ հայոց պատմության սքանչելի շրջանաձև որմնանկարն ամբողջովին մատիտով էր արված: Ես երբևէ չէի եղել ավելի սրտաբաց մանկական գրադարանում, և մտքովս անցավ, թե ինչու Եվրոպայի յուրաքանչյուր քաղաքում չկա նմանատիպ մի բան: Ես խոսեցի իմ գրքերից՝ ներառյալ «Շուն չկա»–ն, և այն մասին, որ պարզվում է՝ Աստված պատանի է: Լսարանից մեկ–երկու հոգի առար­ կեցին այս գաղափարին, սակայն ես առաջարկեցի, որ կարդան գիր­ քը, որը միանգամայն տարբերվում էր այն գրքից, որը ծրագրել էի գրել, և որն իրականում ստացվեց որպես հավատի հաստատում: Իմ այցելության հիշարժան պահերից մեկն ամենավերջին օրը կազմակերպված ճամփորդությունն էր: Ինձ հյուրանոցից վերցրին միկրոավտոբուսով, որում շատ մարդիկ կային, ում չէի ճանաչում, իսկ մեկ–երկուսին ճանաչեցի, այդ թվում նաև մանկական գրադարանի սիրալիր տնօրենին: Մենք ուղևորվեցինք հյուսիս՝ Գյումրի՝ 1988–ի երկրաշարժից խիստ ավերածությունների ենթարկված քաղաքը՝ ճա­ նապարհին կանգ առնելով փոքրիկ, անշուք գյուղի մոտ, որի ծայրին բացահայտեցինք գեղեցիկ, հին եկեղեցի, որտեղ ունկնդրեցինք վաղ քրիստոնեական հայկական երգեր: Գյումրի ուղևորվելուց հետո՝ նե­ րառյալ այցելությունը «Բեռլին Արտ» հյուրանոց՝ ժամանակակից հայ արվեստի գերազանց հավաքածուով, մտածեցի, որ վերադառնում ենք տուն, սակայն թեքվեցինք դեպի ոլորապտույտ, դարուփոսերով հա­ րուստ, փոշոտ ճանապարհը, անցանք ռազմաբազայի կողքով ու վեր­ ջապես կանգ առանք անհայտության հենց կենտրոնում: Հիմա՞ ինչ, մտածեցի: Պարզվեց՝ ժամանել ենք «Չերքեզի ձոր» կոչվող լապտեր­ ներով լուսավորվող մի գողտրիկ ռեստորան, որտեղ մատուցվում էր իմ կերած լավագույն ձուկը:

M . R o s o ff

150

very seriously, as dish after dish of smoked fish, sturgeon caviar, trout cooked in salt, and a variety of beautiful breads and salads arrived one after another at our table. i have never eaten such fresh fish – perhaps because it was pulled from the water just a minute before it was cooked. i learned that the mysterious man sitting across the table was the translator of James Joyce and samuel Beckett (two of my favourite authors) into Armenian. this very distinguished translator, samuel mkrtchyan, presented me with an Armenian copy of ulysses. After the first few bottles of Vodka, i found that although i still could not speak Armenian, i could understand it perfectly, and was very pleased to translate all the toasts into english. my hosts were extremely impressed by my sudden talent for their language. samuel suggested that i might have a career as a translator, but i suspect he was only being polite. i can’t think when i have ever enjoyed a meal with more sympathetic people, better food, and more laughter. i left Armenia the following day with a severe hangover, happily earned, a gift that would remind me of my lovely hosts and all the wonderful people i met on my journey. i think perhaps i will have to have more practice in the local customs before i become really at home in Armenia. i very much look forward to my next visit to this wonderful country.

Թարգմանությունը՝ Սիրանուշ Եսայանի

151 Մ. Ռոսոֆ

Մենք արդեն տասնվեցով էինք, քանի որ ճանապարհից մարդիկ էինք վերցրել: Բոլորս էլ ասես մի փոքր ամաչում էինք, մինչ այն պա­ հը, երբ օղին հայտնվեց: Ինձ նշանակեցին սեղանապետ: Գործիս ամենայն լրջությամբ էի վերաբերվում ողջ ընթացքում, մինչ իրար էին հաջորդում ճաշատեսակները՝ ծխեցված ձուկը, թառափի խավիարը, աղով եփված կարմրախայտը, ու մեկը մյուսի ետևից սեղանին էին հայտնվում տեսակ–տեսակ գեղեցիկ հացերն ու աղցանները: Ես եր­ բեք այդպիսի թարմ ձուկ կերած չկայի. ամենայն հավանականությամբ դա ջրից հանվել էր եփվելուց մեկ րոպե առաջ: Իմացա, որ սեղանի մյուս ծայրին նստած խորհրդավոր մարդը Ջեյմս Ջոյսի և Սեմյուել Բեքեթի (իմ սիրած երկու հեղինակները) հայե­ րեն թարգմանիչն է: Այս հռչակավոր թարգմանիչը՝ Սամվել Մկրտչյա­ նը, ինձ նվիրեց «Ուլիսի» հայերեն թարգմանությունը: Օղու մի քանի շշից հետո պարզեցի, որ թեև դեռ հայերեն խոսել չեմ կարողանում, բայց հիանալի հասկանում եմ և մեծ հաճույքով բոլոր կենացները թարգմանում էի անգլերեն: Իմ հյուրընկալներին խիստ տպավորել էր իրենց մայրենի լեզվի հարցում իմ հանկարծահաս տաղանդը: Սամ­ վելն առաջարկեց, որ ես թարգմանչի կարիերա սկսեմ, սակայն կաս­ կածներ ունեմ, որ նա դա պարզապես քաղաքավարությունից դրդված ասաց: Չեմ մտաբերում, թե երբևէ կերակուրը վայելած լինեմ ավե­ լի հաճելի մարդկանց հետ, ավելի համեղ ուտեստներ կերած լինեմ և ավելի շատ ծիծաղած: Ես հաջորդ օրը լքեցի Հայաստանը սարսափելի խումհարով, որը հաճույքով վաստակել էի որպես ընծա, որն ինձ կհիշեցնի իմ սիրալիր հյուրընկալների և բոլոր այն հիանալի մարդկանց մասին, ում ես հան­ դիպեցի ճանապարհորդությանս ընթացքում: Կարծում եմ՝ տեղական սովորույթների ավելի մեծ պրակտիկա պետք է թերևս ձեռք բերեմ, մինչև որ Հայաստանում ինձ զգամ ինչպես տանը: Անհամբեր սպասում եմ այդ հիասքանչ երկիր իմ հաջորդ այցելու­ թյանը:

Nikola Madzirov M . R o s o ff

152

Նիկոլա Մաձիրով Macedonia

Մակեդոնիա

Nicola Madzirov was born in Macedonia. He is a poet, essayist, translator, editor. He is also the curator and moderator of the poetry project HOME–EXIT/ HOME which took part at the Poesie festival in Berlin 2013 with participation of Adam Zagajewski, Tomaz Salamun, Breyten Breytenbach, Valzhyna Mort, Ishion Hutchinson... Poetry editor of Babylonia (www.babylonia.com.mk), a multilingual literature project which included 130 books, by about 100 worldwide authors. Coordinator of the Worldwide Poetry Net LYRIKLINE (www.lyrikline.org) with residency in Berlin. Բանաստեղծ, հրապարակախոս, թարգմանիչ, հրատարակիչ Նիկոլա Մաձիրովը ծնվել է Մակեդոնիայում: HOME–EXIT/HOME բանաստեղծական նախագծի համակարգողն է եղել: Նախագիծը մասնակցել է Բեռլինի պոեզիայի փառատոնին՝ ներկայացնելով Ադամ Զագաժևսկուն, Թոմազ Սալումանին, Բրեյթեն Բրենբախին, Վալժինա Մորթնին, Իշիոն Հաչինթոնին… «Babylonia» (www.babylonia.com.mk) նախագծի գրական խմբագիրն է: Նախագիծն ընդգրկում է 130 գիրք՝ գրված աշխարհի շուրջ 100 գրողների կողմից: «LYRIKLINE» (www.lyrikline.org) ամսագրի համակարգողն է:

КРСТОТ НА ИСТОРИЈАТА

N. Madzirov

154

Се растопив во кристалите на неоткриените камења. Живеам помеѓу градовите, невидлив како воздух меѓу расечен леб. Во ‘рѓата на рабовите од сидрата се содржам. Во виорот на ветрот дете сум кое во живи богови почнува да верува. Рамноправен сум со птиците преселници кои секојпат се враќаат, а никогаш не заминуваат. Во несвршените глаголи сакам да ме има, во корењата што спијат меѓу темелите на првите куќи. Во смртта сакам да бидам војник на неоткриена невиност, распнат од историјата врз стаклен крст низ кој цвеќињата во далечина ќе се гледаат.

խաչը Պատմության Լուծվեցի անհայտ քարերի բյուրեղներում: Ապրում եմ քաղաքներում, անտեսանելի՝ կտրտված հացի արանքում եղած օդի պես։ Խարիսխների ծայրերի ժանգում եմ տարրալուծված։ 155 Ն. Մաձիրով

Մրրիկի ժամանակ երեխա եմ, ով սկսում է հավատալ կենդանի աստվածներին։ Հավասար եմ չվող թռչուններին, որոնք միշտ վերադառնում են, բայց երբեք չեն հեռանում: Շարունակական բայերում եմ ուզում լինել, արմատներում, որոնք քնած են առաջին տների հիմքերում: Մահվան մեջ ուզում եմ լինել թաքուցյալ անմեղության ասպետ՝ պատմությամբ խաչված ապակե խաչին, որի միջով հեռվում ծաղիկներն են երևում։

НАДЕЖТА СЕ ИСКАЧУВАШЕ

N. Madzirov

156

Еднаш видов: надежта се искачуваше по острите карпи, а нашите очи се спуштаа по нејзината стварност. Нашиот живот беше градина што копнее по стапки, кратко патување во откачени вагони за спиење. Еднаш видов: се подмести прагот за уморното тело на патникот, дланка се спушти врз алиштата на столот, птица слета врз правта на лустерот барајќи внимание. Една надеж се искачуваше кон покривот на куќата и никој не се разбуди да фрли камен по неа.

СОВРШЕНОСТА НА ЗАБОРАВЕНИТЕ Границите се вовлекуваа во мене како зрак во очите на убиен елен. Мојот поглед пловeше низ дождовницата во празните црепови, сеќавањата минуваа низ моите гради за да ги истераат заостанатите зборови. И мојата кашлица беше повик кон некого кого го нема. Можев да спијам врз клупите на кревкото сведоштво, да сочувствувам со знамињата што се веат без ветрови и да не ја живеам совршеноста на заборавените. Можев да молчам иако не сум сретнал икона со прст врз усните на светецот.

հույսի վերելքը Մի անգամ տեսա՝ հույսը մագլցում էր ատամնավոր ժայռերով, իսկ մեր աչքերը իր լինելությունն էին չափում։ Մեր կյանքը այգի էր՝ տեղից պոկվել ձգտող, կարճ ճամփորդություն՝ առանձնացված քնելու համար վագոններում։ Մի անգամ տեսա՝ շարժվեց դեպ շեմքը հոգնած ճամփորդի մարմինը, ափ իջավ աթոռի վրա դրված շորերին, թռչունը վայրէջք կատարեց լամպի փոշուն՝ ուշադրություն փնտրելով։ Հույսը մագլցում էր տան կտուրը, և ոչ ոք չզարթնեց նրա վրա քար նետելու։

մոռացյալների կատարելությունը

Կարողանում էի քնել փխրուն վկայության աթոռներին, Կարեկցանք հայտնել դրոշներով, որ ծածանվում են առանց քամու, և չապրել մոռացյալների կատարելությունը։ Կարողանում էի լռել, չնայած երբևէ չեմ հանդիպել սրբապատկեր՝ մատը սրբի շուրթերին։

157 Ն. Մաձիրով

Սահմաններն իմ մեջ սողոսկեցին, ինչպես շողը՝ սպանված եղջերուի աչքերի մեջ։ Հայացքս լողում էր անձրևաջրում դատարկ ծաղկամանների, հիշողություններն անցնում էին կրծքիս տակով՝ վտարելու լքված բառերը։ Նույնիսկ հազս կանչ էր նրան, ով չկար։

ДОМ Живеев на крајот од градот како улично светло на кое никој не му ја менува светилката. Пајажината ги држеше ѕидовите заедно, потта нашите споени дланки. Во преобразбите на невешто соѕиданите камења го криев плишаното мече спасувајќи го од сонот. Деноноќно го оживував прагот враќајќи се како пчела што секогаш се враќа на претходниот цвет. Беше мир кога го напуштив домот: гризнатото јаболко не беше потемнето, на писмото стоеше марка со стара напуштена куќа.

N. Madzirov

158

Кон тивките простори од раѓање се движам и под мене празнини се лепат како снег што не знае дали на земјата или на воздухот припаѓа.

տուն Ապրում էի քաղաքի ծայրում, ինչպես լապտերը, որի լամպը ոչ ոք չի փոխում։ Ոստայնն էր պահում պատերը միասին, և քրտինքը՝ մեր միացված ափերը։ Թաքցնում էի խաղալիք արջուկիս անփույթ շարված քարերի արանքում՝ փրկելով նրան երազներից։ Գիշեր–ցերեկ մուտքը կենդանացնում էի՝ վերադառնալով մեղվի նման, որը միշտ ետ է դառնում նախորդ ծաղկին: Ամեն ինչ հանդարտ էր, երբ տունս լքեցի. կրծած խնձորը չէր մգացել, նամակին հին լքված տան նամականիշ կար։

Թարգմանությունը՝ Շաղիկ Մաթևոսյանի

159 Ն. Մաձիրով

Դեպի խաղաղ վայրեր եմ ի ծնե չվում, և ցածից դատարկությունն է ինձ կպչում, ինչպես ձյունը, որ չգիտի՝ արդյոք հողի՞ն, թե՞ օդին է պատկանում:

Serge Venturini 160

Սերժ Վենտուրինի France

Ֆրանսիա

Serge Venturini began to write when he was fifteen. His books deal with the “fight of the being”. Air, earth, water and most of all fire have a peculiar importance in his works. The Resistance of poetry lies at the heart of his daily fights in favour of a rebellious speech, freer and freer, more and more opened up.

He elaborates upon his Poetique du devenir (“poetics of destiny”) in his premier Livre d’eclats (1976–1999) with a questioning of human destiny.

Le livre II d’eclats (2000–2007) carries on with this reflexion and questions the post–human destiny. Le livre III has been published in 2009.

He is a poet and a French teacher since 1996.He lived in Armenia during 1987– 1990 years. Բանաստեղծ Սերժ Վենտուրինին գրել սկսել է տասնհինգ տարեկանից։ Նրա գործերն անդրադառնում են լինելիության պայքարին: Բնության նախաստեղծ չորս տարրերը՝ օդը, ջուրը, հողը և հատկապես կրակը, առանցքային տեղ են գրավում նրա ստեղծագործություններում: Իր «Լինելիության պոետիկան» գրքում և «Լուսաբեկորներ» առաջին ժողովածուում (1976–1999 թթ.) նա սրում և խորացնում է մարդկային ճակատագրի հարցադրումը։ «Լուսաբեկորներ» երկրորդ գիրքը (2000–2007 թթ.) շարունակում է մտորումների այդ շղթան՝ համամարդկային ճակատագրի հարցադրումով։ «Լուսաբեկորներ» պոետիկայի երրորդ ժողովածուն տպագրվել է 2009 թ.: 1996 թվականից ֆրանսերեն և ֆրանսիական գրականություն է դասավանդում։ 1987–1990 թթ. ապրել և աշխատել է Հայաստանում։

nuaGe rouGe *

S . Ve n t u r i n i

162

l’énigmatique nuage peut–être est–il amoureux il apporte le vent ou la pluie on ne peut être certain de rien avec lui à chaque instant il se métamorphose sa destinée est secrète son destin obscur les exilés le regardent avec nostalgie parfois il parle par éclairs il dit alors ce qu’il est sa langue est celle du silence (Artsakh, fin–septembre 2014)

կարմիր ամՊ * սիրահարված է գուցե ամպն առեղծվածային բերում է նա քամի կամ անձրև անհնար է ինչ–որ հարցում վստահել նրան կերպարանափոխվում է ցանկացած պահի գաղտնի է բախտը նրա և ճակատագիրը մութ նայում են պանդուխտները նրան կարոտանքով երբեմն խոսում է նա փայլատակումներով իր ինչ լինելն է ուրեմն ասում իրենն է նաև լռության լեզուն

Ս. Վենտուրինի

163

(2014 թ. սեպտեմբերի վերջ, Արցախ)

d’éclairs en éclairs *

S . Ve n t u r i n i

164

or, tu vis en Arménie, comme une suite d’éclairs. l’eau de Djermouk monte en gorge, torrent de l’éveil. si ce n’est pas celle de Byuregh ou de Bjni. — et il pleut sur le cadran solaire de Zvarnots. — À musa Dagh, le vent léger, entre les branches, éveille la mémoire des résistants. — Ceux d’Anjar. — le massis est dans la brume, il flotte à l’envers. sur les pentes chauves du bel Aragats endormi, une odeur de bois brûlé attise la mémoire. — une pomme rouge d’Achtarak t’est tombée sur la tête. — À Guéghart t’attendent une panthère et un lion, là où un rayon de lumière creuse même le roc. l’arc de tcharents est désert, il est partout. — tcharents n’est pas au panthéon. tcharents est vivant ! — À Chouchi la brume liquide t’accueille, — pleine de sang. le drapeau de l’Arstakh flotte sur stépanakert. Vers Aghdam les maisons gardent du feu, la mémoire. À tigranakert le vent court sur les remparts. l’artillerie tonne sur la route de Gandzassar. — À l’ancien monastère de tatev, la paix t’entoure. À noyem–beryan, une trace de pas sur une tombe, une tombe encore fraîche où pleuvent des œillets tout blancs. la nuit sur les tombes, — les chacals jappent aux étoiles. et, tatoul, le colonel, veille sur les frontières. — Puis tu rentres dans la nuit dorée d’erevan. — Avec le fantôme de l’Ararat, — enluné.

lÀ–bas, PrÈs du fleuVe * pour Angela Sahakian fille du montagneux jardin noir d’Artsakh

— 1915.

Avant la nuit, entre chien et loup. Dans l’ombre, la rumeur enfle, de bouche en bouche, — d’oreille en oreille. Des hommes sont massacrés, là–bas, près du fleuve. — on les assassine, puis on les jette ! J’entends

Փայլատակումից Փայլատակում *

այնտեղ՝ գետի մոտ * Անժելա Սահակյանին՝ Արցախի լեռնային սև պարտեզի դստերը

— 1915: Իրիկնամութ, շան ու գայլի բերան: Մթության մեջ գույժն ուռչում է բերնից բերան — ունկից ունկ: Այնտեղ՝ գետի մոտ, մարդիկ են սպան­ վել:— Սպանում են ու հետո շպրտում: Լսում եմ գետի հոսելը՝ կար­ միր արյուն, մեջը՝ դեպի հեռուն, վար սահող դիակներ — հոսանքին

165 Ս. Վենտուրինի

Հայաստանում հիմա կարծես փայլատակումների շարան ես ապ­ րում: Կոկորդովդ հոսող Ջերմուկի ջուրը, եթե ոչ Բյուրեղինը կամ Բջնիինը, զարթոնքի հորձանք է:— Զվարթնոցի արևային ժամացույցի վրա անձրև է գալիս:— Մուսալեռում մեղմիկ քամին ճյուղերի արան­ քում արթնացնում է հիշատակը ըմբոստների:— Անջարի ըմբոստնե­ րինը:— Մշուշապատ է Մասիսը, սահում է հետընթաց: Քնաթաթախ գեղեցիկ Արագածի լերկ լանջերի վրա մխացող փայտի հոտը բորբո­ քում է հիշողությունը:— Գլխիդ Աշտարակի կարմիր խնձոր է ընկել:— Առյուծ ու լուսան են քեզ սպասում Գեղարդում, ուր լույսի մի ճառագայթ նույնիսկ ժայռն է ծակում: Ամայի է Չարենցի կամարը, իսկ նա ամե­ նուր է:— Չարենցը պանթեոնում չէ: Չարենցը կենդանի է:— Շուշիում քեզ դիմավորում է մշուշը տամուկ, արյունալի: Ստեփանակերտի գլ­ խին ծածանվում է դրոշն Արցախի: Աղդամ տանող տները կրակոցնե­ րից հուշեր են պահում: Պարիսպների վրա Տիգրանակերտում սուրում է քամին: Թնդում է հրետանին Գանձասարի ճանապարհին:— Տաթևի հինավուրց վանքում քեզ պարուրում է խաղաղությունը: Նոյեմբերյա­ նում մի շիրիմ ու ինչ–որ մեկի ոտնահետք, դեռ թարմ մի շիրիմ, ուր սպիտակ մեխակներ են թափվում արցունքոտ: Շիրիմներին իջած գի­ շեր,— կաղկանձ շնագայլերի՝ աստղերն ի վեր: Ու սահմանն է հսկում Թաթուլը գնդապետ:— Մխրճվում ես հետո երևանյան գիշերվա մեջ ոսկե:— Արարատի ուրուի հետ — լուսնկա:

couler le fleuve, rouge sang, avec des cadavres qui descendent, au loin, — à reculons. Pourtant derrière les feuillages, les oiseaux chantonnent encore en ce crépusculaire printemps. J’écoute des voix rauques qui crient. Des militaires hurlant en armes qui frappent des prisonniers criant, mains ligotées dans le dos, à terre, visages sous la botte, dans la poussière. De la crosse de leurs fusils, ils frappent ces hommes fatigués, — meurtris, dans leurs vêtements sales, déchirés. Des coups pleuvent. encore des coups ! Puis le silence. Quelques tirs. — secs.

Des voix, qui à jamais s’éteignent, des voix perdues dans les bois. et maintenant, des corps, jetés à l’eau. — Comme des pierres. J’entends mugir le fleuve en cette fin d’hiver. un long génocide se prépare.

— 2015. un génocide non reconnu cent ans après les faits.

minas aVétissian, — toi, le dYnamiteur

S . Ve n t u r i n i

166

* — Cette nuit, j’étais à Djadjour. silence en plein soleil d’été. mystère du visible, les yeux grands ouverts. transparence à l’heure du souffle le plus noir. — Quand les morts reviennent. De petites maisons tomates, — cramoisies de soleil, écarlates, des arbres d’un bleu marine, des paysages où les couleurs rubis explosent sur une terre violine et basaltique aux splendides et rouges porphyres. Fruits grenat et pastèques, — éclatés, volca–niques. un homme tragique de Gyumri, — un maudit au visage jaune, terre de sienne, ocre rouge son doux regard amer est intériorisé, barbe noire, vous regarde avec ses yeux d’amande et de noir ciel bleu. — silencieux, muré, lèvres scellées. — Couleurs saturées.

— Du sang trace dans cette peinture. — tout cela sent le soufre et l’incandescence. le cube de la fenêtre ouverte brûle d’un ciel bleu outremer. Foyer central sec au–dessus des montagnes pelées, d’un ardent bistre sombre et de terre de sienne naturelle. un livre d’images

հակառակ: Մինչդեռ աղ ջամուղ ջոտ այս գարնանը սաղարթների հե­ տևում թռչունները ճռվողում են դեռ: Ականջ եմ դնում գոռգոռացող խռ­ պոտ ձայներին: Ոռնացող զինյալ տղամարդիկ հարվածում են ճչացող բռնավորներին՝ ձեռքները մեջքին կապկպած, գետնահար, փոշու մեջ պառկած, դեմքները կոշկակոխ: Հրացանի կոթով խփում են այդ հոգ­ նած մարդկանց — ոչնչացված, պատառոտված հագուստով կեղտոտ: Հարված, էլի՛ ու էլի՛: Հետո՝ լռություն: Մի քանի կրակոց:— Կտրուկ: Ձայներ՝ հանգչող առհավետ, ծառուտներում կորած ձայներ: Ու հիմա՝ ջուրը շպրտված մարմիններ:— Քարերի պես: Գետի մռունչն է լսվում այս գարնանամուտին: Երկարաշունչ եղեռն է սպասվում: — 2015: Չճանաչված ցեղասպանություն՝ դեպքերից հարյուր տարի անց:

դու՝ ականորդ – մինաս ավետիսյան *

Ողբերգական գյումրեցի,— մի դեղնադեմ անիծյալ, իր դառնացած մեղմ հայացքը ներամփոփ է որպես մուգ կարմրահող, ձեզ է նայում՝ սևամորուս, իր նշաձև սև աչքերով կապտածիր: — Լռակյաց, ինքնամ­ փոփ, զմռսյալ շրթունքներ:— Հագեցած գույներ: — Կտավում՝ արյան հետքեր:— Այս ամենից ծծմբի ու կրակի հոտ է գալիս: Բաց պատուհանի խորանարդը բռնկվել է կապտակապույտ երկնքի կրակով: Լերկ լեռների գլխին՝ հրդեհի իսկական օջախ, Սիե­ նայի բնական կարմրահողի ու սև թանաքի վառ մուգ երանգներով: Նկարազարդ մի գիրք դրված է բաց. հինավուրց մանրանկարներ: Հենց նոր ինչ–որ մեկն այն դրեց:— Ու դեռ լսում եմ էջերի սրսունքը:

167 Ս. Վենտուրինի

— Այս գիշեր Ջաջուռում էի: Լռություն՝ ամառվա տապ արևին: Տե­ սանելիի խորհուրդը խորին՝ աչքերը լայն բաց արած: Պայծառություն՝ օրվա ամենահեղձուկ ժամին:— Երբ մեռյալներն են հետ գալիս: Փոքր կաս–կարմիր տներ,— արևավառ, կարմրավառ, մուգ կապույտ ծառեր, բնանկարներ, որտեղ գույները՝ որպես կարմիր հակինթ, պայթում են մով–կարմրավուն, բազալտային հողի վրա՝ պորփյուրներով զմայլելի ու կարմիր: Մրգեր նռնագույն, ձմերուկներ — պայթած, հրաբխային:

est ouvert, d’anciennes miniatures. or, quelqu’un vient de le poser. — et, j’entends encore les pages frissonner. l’or des couleurs est ancien, parcheminé, aux éclats groseille, flamboyants. les couleurs passées s’ébruitent en silence. une femme tient un lumignon, — beau geste antique et robe mauve. — Des femmes sont entre elles, avec des enfants ou agenouillées dans leurs tâches domestiques, leurs mains douces préparent du pain, le fameux et léger lavach. les hommes eux sont absents, ils sont aux champs ou travaillent aux jardins. — ou morts dans des batailles, des guerres ou des massacres. — Des désastres.

S . Ve n t u r i n i

168

Dans une tonalité d’olive verte, — une femme au riche drapé byzantin allume une lampe à pétrole orangée, face à une fenêtre, devant une simple table ronde à la nappe blanche. une autre est assise en face d’elle et la regarde. — elle tient un livre ouvert sur ses genoux. — un moment de calme dans une région où surgissent — tremblements et séismes, incendies volontaires ou non. — l’aile noire du destin plane. — ne cesse de tournoyer.

— mais l’œil retient en conscience, l’œil garde en lui une autre vision. une femme âgée, — peut–être représente–t–elle sa propre mère, — femme en souffrance, debout attend sur le seuil de sa maison. elle attend dévastée, comme résignée. — Bras croisés, — toute enveloppée d’elle–même et de sa solitude terrienne, enracinée dans son sol patrial. — la haute atmosphère s’est éteinte. — Plus de doute. Des carillons tragiques s’égrènent dans l’espace. — Puis le silence grésille. — soleil presque enseveli. Des incarnats irradient encore — les montants supérieurs de l’obscure porte.

— si elle demeure ouverte. — comme un signe d’accueil, c’est que minas sentait sa mort approcher, tel Yéghiché tcharents en son poème où la nouvelle de sa mort, — fantomatique silence, tournoie au–dessus de la ville comme un nuage. — et finalement descend, comme frappant au seuil de chaque porte. — en effet, la mort ne devait pas tarder. — Pour l’un, comme pour l’autre.

Գույների փայլը հին է, մագաղաթյա, հաղարջափայլ, կայծկլտուն: Նախկին գույները տարածվում են լուռ ու մունջ: Կին՝ ճրագը ձեռքին,— հինավուրց գեղեցիկ շարժվածք ու մանուշակագույն զգեստ:— Կանայք միասին են, երեխաների հետ կամ ծնկաչոք իրենց տնային գործին են, նրանց նուրբ ձեռքերը հաց են թխում, լավաշ՝ համով ու թեթև: Տղա­ մարդիկ բացակայում են, նրանք դաշտերում են կամ էլ աշխատում են այգիներում:— Կամ էլ զոհվել են մարտերում, կռիվներում կամ ջար­ դերում: — Արհավիրքներ: Խակ կանաչի նրբերանգով,— մի կին՝ նրբագեղ, բարձրաոճ գու­ նագեղ հագուստով, վառում է ծիրանագույն նավթավառ՝ պատուհանի ու սպիտակասփռոց հասարակ կլոր սեղանի դիմաց: Մեկ ուրիշ կին նստած է նրա դիմացն ու նայում է:— Նրա ծնկներին բացված գիրք կա:— Հանգիստ պահ մի շրջանում, որտեղ ժայթքում են ժաժք ու երկ­ րաշարժ, հրդեհ՝ կամա ու ակամա:— Թևածում է ճակատագրի թևը սև:— Չի դադարում պտտվելուց:

— Եթե այն բաց է մնում — որպես հյուրընկալության նշան, նշանա­ կում է, որ Մինասը զգում էր իր մահվան մոտենալը, ինչպես Եղիշե Չա­ րենցն իր այն պոեմում, երբ մահվան լուրը — որպես ուրվականակերպ լռություն պտտվում էր ամպանման:— Ու վերջում չոքում է յուրաքանչյուր դռան շեմին:— Հիրավի, մահը չէր ուշանալու:— Երկուսի համար էլ:

169 Ս. Վենտուրինի

— Բայց աչքը պահում է, աչքը պահպանում է գիտակցության մեջ, իր մեջ մի այլ տեսողություն: Տարիքով կին,— գուցե իր սեփական մորն է պատկերում,— տանջված կին, տան շեմին կանգնած, սպասում է: Սպա­ սում է նա կոտրված, որպես հուսալքյալ:— Թևերը խաչած,— պարուր­ ված ինքն իրենով ու երկրային մենությամբ, արմատ գցած հայրենի հողում:— Վերևում մթնոլորտը մարել է:— Այլևս կասկած չկա: Տարա­ ծության մեջ զանգերի հնչյունները հստակվում են մեկ առ մեկ:— Հե­ տո լռությունն է դժժում:— Համարյա թե թաղված արև: Վարդակար­ միրները դեռ այրում են — մութ դռան վերնափեղկերը:

krooh, krooh, krooh *

S . Ve n t u r i n i

170

— Avec le doudouk j’entends l’appel du massis. mon cœur respire à son immémorial cri. J’écoute vibrer son souffle dans l’invisible.

— Pierre de ma parole ricochète sur l’Ararat ! — Dans l’écho elle se répercute. très haut. Dans l’air. or au levant les oiseaux l’emportent sur leurs ailes. — une odeur de printemps inonde toute la grande plaine. une forte pluie vient à tomber violente queue d’orage. le vent qui se lève nettoie l’atmosphère fumante. — l’espace s’ouvre d’éclairs.

De clarté. — Puis le noir. J’entends gronder le tonnerre les combats les guerres. Des cris montent à ton front des cloches sonnent le tocsin. — Au ciel il pleure des étoiles. Des étoiles géantes. la pleine lune grimace au–dessus de Khor Virap. et, le sang a séché, derrière les barbelés. tu te drapes d’un épais brouillard. tu disparais. — Je te vois perdu dans la nuit des temps obscurs. C’est faute de n’avoir su te garder près de nous. tu dis la douleur la perte tu parles de l’exil. la grue qui s’envole claquète du bec sans te voir. — où sera–t–elle demain au couchant qui flamboie ? — Quand aurons–nous des nouvelles de cette terre lointaine ?

կռունկ, կռունկ, կռունկ *

Թարգմանությունը՝ Եղիսաբեթ Մուրադյանի

171 Ս. Վենտուրինի

Դուդու կի հետ Մասի սի կանչն եմ լսում: Սիրտս ձգ տում է նրա վաղնջական կանչին: Լսում եմ նրա շնչի թր թիռը՝ անտե սա նե­ լիում:— Խոսքիս քա՛ր, ոստոստա՛ Արարատի վրա:— Խոսքս արձա­ գանքում է արձագանքի մեջ: Շատ բարձր: Օդում: Դեռ լուսաբացին թռչունները տանում են նրան իրենց թևերին առած:— Լայնարձակ հարթավայրը լցվում է գարնանային բուրմունքով: Որպես կատաղի փոթորկի վերջին խոսք՝ ուժեղ անձրև է սպասվում: Բարձրացող քա­ մին մաքրում է ծխացող մթնոլորտը:— Փայլատակումներից տարածու­ թյունը բացվում է: Լուսափայլից:— Հետո սևը: Լսում եմ որոտ–մար­ տեր–պատերազմների թնդյունը: Ճիչերը հասնում են մինչ իմ ճակա­ տը, զանգերը խփում են ահազանգը:— Երկնքում լացում են աստղեր: Հսկա աստղեր: Լիալուսինն է ծամածռվում Խոր Վիրապի երկնքում: Իսկ արյունը չորացել է փշալարերի մյուս կողմում: Ծածկվում ես թանձր մշուշով: Անհետանում ես:— Տեսնում եմ քեզ խավարածին ան­ հիշելի ժամանակների գիշերում: Սխալն այն է, որ քեզ չկարողացանք մեզ հետ պահել: Ասում ես ցավն ու կորուստը, խոսում ես աքսորից: Թռչող կռունկը կափկափում է՝ առանց քեզ նկատելու:— Ո՞ւր կլինի նա արդյոք վաղը՝ բոցավառվող մայրամուտին:— Ե՞րբ կունենանք լուրեր այդ հեռավոր հողից:

Vika Chembartseva 172

Վիկա Չեմբարցևա Moldova

Մոլդովա

Vika Chembartseva was born in 1973. She is a poet, prose–writer, translator, member of Russian Writers’ Union, Russian Writers’ Association of Moldova.

She has participated in Literary Ark International festival (2012–2014), 5th International Forum of Translators and Publishers (Yerevan, 2011, 2012). She is the prize winner of 5th International Competition of Russian Diaspora young poets Wind of Wandering 2010 (Rome), and International Poetry Competition Pushkin in Britain 2011 (London). In 2014 she was awarded with Grigor Narekatsi gold medal of the Ministry of Culture of Armenia.

Vika is one of the authors– initiators of the Armenian–Russian Letters on Stones bilingual collection of poetry. Vika is the author of the poetry book titled To You. Her works of poetry and prose appear in Russian and foreign literary magazines. She lives in Kishinev, Moldova. Բանաստեղծուհի, արձակագիր, թարգմանիչ Վիկա Չեմբարցևան ծնվել է 1973 թվականին: Մոլդովայի ռուս գրողների ասոցիացիայի, Մոսկվայի գրողների միության անդամ է: «Գրական տապան» միջազգային փառատոնի 2012–2014 թթ. մասնակիցներից է, ԱՊՀ և Բալթյան երկրների հրատարակիչների և թարգմանիչների ֆորումի մասնակից է (Երևան, 2011 թ., 2012 թ.): Ռուսական սփյուռքի երիտասարդ բանաստեղծների 5–րդ միջազգային «Թափառումների քամին – 2010» (Հռոմ), «Պուշկինը Բրիտանիայում – 2011» (Լոնդոն) բանաստեղծների միջազգային մրցույթների մրցանակակիր է: 2014–ին պարգևատրվել է ՀՀ մշակույթի նախարարության «Գրիգոր Նարեկացի» ոսկե մեդալով: Վիկան «Տառերը քարերին» պոեզիայի հայերեն–ռուսերեն երկլեզու ժողովածուի կազմող–իրականացնողներից մեկն է: «Քեզ» բանաստեղծական գրքի հեղինակն է: Նրա արձակ գործերն ու բանաստեղծությունները հրատարակվում են Ռուսաստանի և արտասահմանյան գրական ամսագրերում: Ապրում է Քիշնևում (Մոլդովա):

Главы из книги «Письма с Ковчега»

ДОМ НА КРАЮ ПРОПАСТИ, РАзДАНСКОЕ хОККУ, ИлИ СЕРЖИК

V. C h e m b a r t s e v a

174

«..Каждый раз мои глаза становятся зеленее, ког­ да, глядя в зеркала дома на краю ущелья, я смот­ рю на себя сквозь твой взгляд..»

Дни осени. Бледное солнце. Горячие ладони на прохладном стекле. И едва различимый силуэт Горы. Робкий свет. Поворот лестницы и срывающаяся глубоко вниз пустота. «..Послушай, Сержик, теперь, когда я пишу тебе, четыре месяца будет холодно. На платанах свернулись мумии листвы – они продер­ жатся до самого апреля, а может и мая. И будет желание прожить эти месяцы как можно скорее. Быстрее промотать, как киноленту. Что­ бы снова лето и снова осень. Ковчег пристанет к берегам. Сержик, на сирени уже сейчас завязи почек! В них – всегда трепетное движение жизненных соков. Пускай стремительнее летит время. Но ведь эти зимние месяцы и часы – это моя жизнь, которой оставаться будет меньше и меньше! Ведь отпущено ровно столько, сколько положено. Почему же так хочется быстрее промотать плёнку? Потому что там, в том будущем, я хочу снова увидеть Арарат, и балкон над Разданским ущельем, и убегающую в темноту лестницу, и её холодные перила – ощущением на ладонях, и завывающую собаку и, и, и..»

Գլուխներ «Նամակներ Տապանից» գրքից

տունն անդունդի եզրին, հրազդանյան հոքու կամ սերԺիկ

Աշնան օրեր: Գունատ արև: Ձեռքի տաք ափեր սառնավուն ապա­ կուն: Ու Լեռան հազիվ նշմարվող սիլուետը: Ամաչկոտ լույս: Սանդուղ­ քի շրջադարձ ու ներքև գահավիժող դատարկություն: «..Լսի՛ր, Սերժիկ, հիմա, երբ ես քեզ գրում եմ, չորս ամիս ցուրտ է լինելու: Սոսիների վրա տերևների մումիաներն են պարուրվել. նրանք էդպես կմնան մինչև ապրիլ կամ էլ մայիս: Եվ այդ ամիսները հնարա­ վորինս արագ ապրելու ցանկություն կլինի: Արագ պտտել կինոժապա­ վենի պես: Որ նորից ամառ ու նորից աշուն լինի: Տապանն ափերին կխարսխվի: Սերժի՛կ, յասամանի վրա հիմա արդեն բողբոջների փնջեր կան: Նրանց ներսում միշտ կենսահյութի թրթռուն շարժում կա: Թող ժամանակն ավելի սրընթաց թռչի: Բայց ախր ձմռան այդ ամիսներն ու ժամերը իմ կյանքն են, որից ավելի ու ավելի է պակասելու: Չէ՞ որ տրված է ճիշտ այնքան, որքան որ հարկն է: Ուրեմն ինչո՞ւ եմ ուզում ժապավենն արագ առաջ պտտել: Քանի որ այնտեղ, այն ապագայում ես նորից եմ ուզում Արարատը տեսնել ու պատշգամբը՝ Հրազդանի ձորի վերևում ու մթության մեջ կորչող աստիճաններն ու նրանց սառը բազրիքը՝ ձեռքի ափերի հպումով ու ոռնացող շանը. «Ո՜ւ, ո՜ւ, ո՜ւ..»

175 Վ. Չեմբարցևա

«..Ամեն անգամ աչքերս ավելի կանաչ են դառնում, երբ, նայելով ձորապռնկի տան միջի հայելիներին, ես ինձ եմ նայում քո հայացքի միջով..»

— Приходи ко мне, устроим пир! «..и если будет осень, то будет золотым пятном светиться то дерево у стены твоего дома – удивительные оттенки жёлтого; и камушек, брошенный вниз, будет долго–долго лететь и гулко от­ зовётся в глубине пропасти. И если будет зима, то ветер буковых лесов будет рвать и трепать кисти твоего шарфа, и глоток коньяка – обжигать нам горло в честь твоего Дня рождения, и Тени забы­ тых предков1 будут ложиться на снег. И если будет весна, Сержик, то будет дорога к Севану с сонными лениво пасущимися на ск­ лонах облаками, и золотое солнце, цвета каймы битых чашек, и выпуклые рыбьи глаза твоих мозаик. И если будет лето, то будет пыльная духота Тифлиса, сумасшедшая старуха с кошками, цика­ ды и виноград, и серное дыхание бань, и твой зонтик, раскрытый в старом родительском доме над постелью во время дождя. И каж­ дый раз, замечая свободу в красоте и красоту свободы, я буду ду­ мать о тебе и удивляться..»

V. C h e m b a r t s e v a

176

— Денег нет, но это не беда, Папа Римский регулярно посылает мне алмазы, всё, что нужно – продать горсть, и будут деньги. Параджанов потрясает степенью свободы. Свободой быть от­ личным от всех, сумасшедшим до гениальности и гениальным до абсурда. Во всём этом окружающем нас хаосе вещей и предметов, он позволил себе свободу увидеть единство, божественный худо­ жественный замысел – во всех этих обломках, осколках, ветоши и мишуре. Но ещё он позволил себе смелость воплотить свою идею, заключить её в полотна, картины, фильмы, в философские поэти­ ческие мозаики чувств. А потом заявить, показать их другим. Нам, привычно зажатым в рамки узкого видения вещей. Преподнес­ ти, как на изысканном – параджановской работы – диковинном блюде, разрушая границы и представления дозволенного, сдвигая точки опоры, меняя угол восприятия. Может для того, чтобы по­ том мы смогли эти рамки разрушить внутри себя? Разрешить себе быть такими, какие мы есть, а не такими, какими нас привычно хотят видеть. Переосмыслить, перевернуть с ног на голову, осво­ бодить подсознание, услышать себя.

1

«Тени забытых предков» – фильм Сергея Параджанова.

— Արի՛, արի քե՜ֆ անենք: «..Ու թե աշուն լինի, ապա հանց ոսկե բիծ ու պեծ՝ լույս կտա քո տան պատի մոտի էն ծառը՝ դեղինի զարմանալի՜ երանգներ, ու վար նետած քարը երկա՜ր–երկար կընկնի ու խուլ կարձագանքվի անդունդի խորքից: Ու թե ձմեռ լինի, հաճարենու անտառների քամին վզնոցիդ ծոպերը կթոթափի ու թափ կտա, ու կոնյակի ումպը մեր կոկորդը կայ­ րի՝ ի պատիվ քո ծննդյան օրվա, ու Մոռացված նախնիների ստվերները1 կպառկեն ձյանը: Ու թե գարուն լինի, Սերժի՛կ, Սևանի ճամփան կլինի՝ լեռների փեշերի քնկոտ, անշտապ արածող ամպերով, ու կոտրած բա­ ժակների երիզի գույնի ոսկի արևը ու քո խճանկարների ոլոր ձկան աչ­ քերը: Ու թե ամառ լինի, Թիֆլիսի փոշոտ տոթը կլինի, խելառ պառավն ու իր կատուները, ցիկադներն ու խաղողը, բաղնիսների ծծմբաշունչն ու քո անձրևանոցը՝ ծնողներիդ հին տանը, անձրևի ժամանակ անկող­ նուդ վրա բացված: Ու ամեն անգամ գեղեցկության մեջ ազատությունը և ազատության գեղեցկությունը նկատելով՝ ես քո մասին եմ մտածելու ու զարմանամ..»

— Փող չկա, բայց դարդս չի: Հռոմի Պապը ինձ պարբերաբար ալ­ մաստներ է ուղարկում: Ծախենք մի բուռ, ու փող կլինի:

1

«Մոռացված նախնիների ստվերները» — Սերգեյ Փարաջանովի ֆիլմը:

177 Վ. Չեմբարցևա

Փարաջանովը ցնցում է ազատության աստիճանով: Նա ազատ է, բո­ լորից տարբեր, հանճարեղության չափ խելագար, աբսուրդի չափ հան­ ճարեղ լինելով: Մեզ շրջապատող իրերի ու առարկաների այս ողջ քաո­ սում նա իրեն թույլ է տվել այս բոլոր բեկորների, կոտորակումների, հնո­ տու, զիզի–բիզիի մեջ միասնականությունը, աստվածային գեղարվես­ տական հղացումը տեսնելու ազատությունը: Բայց նա նաև իրեն թույլ է տվել իր գաղափարն ի կատար ածելու, կտավ, ֆիլմեր, զգացմունքների փիլիսոփայական պոետիկ խճանկար դարձնելու խիզախումը և ապա հայտարարել, ուրիշներին ցուցադրել՝ մեզ, որ իրերի նեղ դիտարկման սովորույթի շրջանակում ենք սեղմված: Մատուցել գեղեցկագույն՝ փա­ րաջանով յան վրձնի՝ տարաշխարհիկ սկուտեղին դրած, սահման ու թույլատրելիի պատկերացում փլուզելով, հենման կետեր տեղաշարժե­ լով, ընկալման անկյունը տեղափոխելով: Գուցե թե այն բանի համար, որպեսզի հետո մենք կարողանանք այդ շրջանակները մեր մե՞ջ փլուզել: Մեզ թույլ տանք լինել այնպիսին, ինչպիսին որ ե՛նք, այլ ոչ այնպիսին, ինչպես մեզ սովոր են և ուզում են տեսնել: Վերաիմաստավորել, գլխի­ վայր շրջել, ազատել ենթագիտակցությունը, ինքներս մեզ լսել:

— Я сшил тебе платье из кусков старой шелковой пижамы и голубых виниловых гибких пластинок – будешь в нём, как богиня!

V. C h e m b a r t s e v a

178

Прозаик всегда стиснут границами сюжета и формы, он всег­ да ориентирован на читателя. Поэт свободен в этом. Сергей Па­ раджанов – поэт во всём. Я вспоминаю его «Андриеш», снятый на «Молдова–филме» – этот фильм не нравился мне в детстве, но почему–то очень запомнился. И теперь мне удивительно, что встреча с Параджановым состоялась задолго до его понимания. Тогда фильм был тягучим и монотонным. Это было связанно с изнуряющей летней жарой – почему–то всегда, когда я смотре­ ла этот фильм, на улице стояла знойная дремотная духота, кото­ рую я так тяжело переношу. Видимо, это тоже внесло свою лепту в моё восприятие. Теперь я вижу в параджановском «Андриеше» поэзию моментов, причем поэзия эта не в звучании, это изобрази­ тельная эстетика. Конечно, нынешние технологии позволили бы сделать фильм более реалистичным и менее наивным во всех тех чудесных перевоплощениях, которые происходят на экране. Но.. но тогда бы ушло всё то волшебство Мастера, ощущение его ока, его присутствия над кадром и за зрителем, его окрылённости кра­ сотой, пусть и в не лучшем его фильме.

— А ещё я соорудил тебе брошь из фольги от кефирных бутылок и осколков сервиза. Будешь выглядеть умопомрачительно! Изнуряющий ереванский июль. Такой же, как один из тех мо­ их детских июлей, когда в темноте душной комнаты, затаившись, мы с троюродной сестрой смотрели, как в черно–белом выпуклом квадрате экрана мальчик в высокой кушме2 побеждает чёрное зло, освобождая мир.. Ереван невозможен для меня без Параджанова. Без его Дома. Мне необходимо приходить к нему. В очередной раз глядя тут на своё отражение в зеркале шифоньера, я снова и снова задумыва­ юсь о степени своей свободы. Я думаю о том, как освободить себя. Как убить в себе дракона. Как сказал бы мой знакомый – убить в себе турка, имея в виду глубинные страхи. Только став внутренне свободным, начинаешь по–настоящему жить и ценить моменты 2

Головной убор из овчины (молд.).

— Ես քեզ համար շոր եմ կարել հին մետաքսե պիժամայից ու կա­ պույտ, վինիլե, ճկուն ձայնասկավառակներից՝ հագնես՝ աստվածուհո՜ւ տեսք կունենաս:

— Մեկ էլ քեզ համար մի կրծքազարդ եմ պատրաստել՝ կեֆիրի շշերի ֆոլգայից ու սերվիզի բեկորներից: Տեսքդ զգլխի՜չ կլինի: Երևանի հոգեմաշ անող հուլիս: Նույնպիսի, ինչ իմ մանկության հու­ լիսներից մեկը, երբ հեղձուկ սենյակի մթում տապ արած՝ ես ու զար­ մուհիս դիտում էինք, թե ինչպես սև–սպիտակ, ուռուցիկ քառակուսու վրա տղեկը՝ բարձր կուշման (փափախը) հագին, սև չարին հաղթում է, աշխարհն ազատում.. Երևանն առանց Փարաջանովի, առանց նրա տան ինձ համար ան­ հնար է: Ես նրա մոտ գալու անհրաժեշտություն ունեմ: Հերթական ան­ գամ այստեղ, պահարանի հայելու մեջ իմ արտացոլմանը նայելով՝ նորից ու նորից եմ մտածում իմ ազատության աստիճանի մասին: Ես մտածում եմ այն մասին, թե ինչպես ինձ ազատագրեմ: Ինչպես իմ մեջ սպանեմ վիշապին: Ինչպես ծանոթս կասեր՝ իմ մեջ թուրքին սպանելու մասին՝ խորքային վախերի իմաստով: Միայն ներքուստ ազատագրվե­ լով ես սկսում իրապես ապրել ու կյանքի պահերը գնահատել: Բայց

179 Վ. Չեմբարցևա

Արձակագիրը միշտ սեղմված է սյուժեի ու ձևի սահմաններով, նա միշտ դեպի ընթերցողն է կողմնորոշված: Պոետը դրանից ազատ է: Սերգեյ Փարաջանովն ամեն ինչում է պոետ: Ես հիշում եմ իր «Անդրիեշ»–ը՝ «Մոլդովա–ֆիլմ»–ում նկարահանած. ես երեխա էի, ես այն չէի հավա­ նում, բայց, չգիտես ինչու, լավ մտապահեցի: Ու հիմա զարմանում եմ, որ Փարաջանովի հետ հանդիպումը տեղի է ունեցել նրան հասկանա­ լուցս շատ ավելի առաջ: Ֆիլմն այն ժամանակ ծորուն և միապաղաղ էր: Դա կապված էր ամռան հոգեմաշ տապի հետ՝ չգիտես ինչու, ամեն անգամ, երբ ես այդ ֆիլմը դիտում էի, փողոցում տոթ, քնեցնող հեղ­ ձուկ էր, որին ես այդքա՜ն դժվար եմ դիմանում: Երևի դա էլ իր լուման էր ներդրել ընկալմանս մեջ: Հիմա ես Փարաջանովի «Անդրիեշ»–ում տեսնում եմ պահերի պոեզիան, ընդսմին այդ պոեզիան հնչյունի ու հնչման մեջ չէ, այլ պատկերային էսթետիկա է: Իհարկե, առօրյա տեխ­ նոլոգիաները հնարավորություն կտային այդ ֆիլմը, էկրանին տեղի ունեցող այն բոլոր հրաշք կերպարանափոխումներով հանդերձ, ավե­ լի ռեալիստական, պակաս նաիվ ձևով ստեղծելու: Բայց... Բայց այդ ժամանակ կկորչեր Վարպետի ողջ կախարդանքը, նրա աչքի, կադրից ու հանդիսատեսից վեր նրա ներկայության, գեղեցիկով նրա թևավոր­ վածության զգացողությունը, թող որ նրա ոչ լավագույն կինոնկարում:

жизни. Но для того чтобы начать новое, не обязательно строить его на руинах. Можно научиться осмысленно принимать разную себя и жить дальше, не расковыривая раны. Помнить – не значит всё время припоминать. У Параджанова это получалось.

— И купи по дороге несколько пакетов лаврового листа – будет один чиновник, сделаем из него Цезаря! Чистая простыня для тоги уж как–то найдётся в доме. Группа переводчиков шумно теснится у входа в музейный дво­ рик. Разноголосица суеты. Шота вытянулся на узком парапете пе­ ред музеем, во рту травинка, взгляд задумчивый. За ним – обрыв Разданского ущелья, красно–оранжевая мозаика стадиона вдали, город, Гора, небо. Из дверного проёма спешно фотографирую его: люблю непостановочные портреты, когда человек ведёт внутрен­ ний диалог (это не опечатка – это то состояние беседы с одной из своих ипостасей, которое монологом никак не назовёшь). Серия фотографий. Пересматриваю кадры. Очень удачная серия. Сер­ жику, наверное, понравилось бы. Шота поднимает руку и, пока­ чивая зажатой сигаретой в такт, декламирует: V. C h e m b a r t s e v a

180

Стадион «Раздан» смотрит на музей Параджанова. Музей Параджанова смотрит на стадион «Раздан». Оба удивляются3. Его разданское хокку вместе с камешками звучно срывается вниз в ущелье. Шота потягивается, медленно широко улыбается: «что, поймала меня?». «Да, успела, не сорвался!» Я смущена и восхищена – он лежит здесь на каменном парапете подобно императору, лег­ ко арканит мелькнувшую мысль, обрекая её стать короткостишием, не боится высоты, не боится выглядеть смешным, устроился здесь перед входом, вместо того чтобы со всеми слушать экскурсовода, толпиться у входа и казаться приличным человеком. Параджановс­ кие флюиды места? Да нет, просто он может себе позволить быть наивным, чудаковатым, не таким, как все. В нём достаточно свобо­ ды быть самим собой. Грузины вообще народ, умеющий устраивать праздник и находить радость даже в мелочах, армяне – даже из–за мелочей могут печалиться и находить причины растравить своё го­ ре. В Параджанове сочетание и того и другого.

3

Стихотворение Шота Иаташвили «Трёхстишия моих городов. Ереван».

նորը սկսելու համար պարտադիր չէ այն փլատակների վրա կառուցել: Պետք է սովորել իմաստավորված ձևով քեզ՝ տարբերիդ ընդունել ու շարունակել կյանքը՝ առանց վերքերը քչփորելու: Հիշել չի նշանակում անընդհատ հիշեցնել: Փարաջանովը կարողացել է դա անել: — Ու ճամփին մի քանի տուփ դափնու տերև առ՝ մի չինովնիկ է գալու, դրան Կեսար կսարքենք: Տանս սպիտակ սավան մի կերպ կճարվի՝ տո­ գայի համար: Թարգմանիչների խումբը աղմկոտ ու նեղ խռնված է թանգարանի բակի մուտքի մոտ: Բազմաձայն զրույց: Շոթան թանգարանի դիմացի նեղլիկ բազրիքին ձգվել–պառկել է, բերանում՝ խոտի ծեղ, հայացքը՝ մտասույզ: Ետևում Հրազդանի ձորի վիհն է, հեռվի ստադիոնի կար­ միր–նարնջագույն խճանկարը, քաղաքը, Լեռը, երկինքը: Շեմից շտապ լուսանկարում եմ նրան. սիրում եմ չբեմադրված դիմանկարները, երբ մարդը երկխոսում է իր ներսում (սա վրիպակ չէ, սա սեփական կեր­ պարներիցդ մեկի հետ զրույցի վիճակ է, որը մենախոսություն չես կոչի երբեք): Լուսանկարների շարք: Նորից նայում եմ կադրերը: Շատ հա­ ջող շարք է: Սերժիկը երևի կհավաներ: Շոթան բարձրացնում է ձեռքն ու տակտով ճոճելով բռնած սիգարետը՝ արտասանում է.

Նրա հրազդանյան հոքուն փոքր քարերի հետ մեկտեղ աղմուկով ձորն է թռչում: Շոթան ձգվում է, դանդաղ ու լայն ժպտում. «Հը՜, բռնաց­ րի՞ր ինձ»: «Հա՜, հասցրի, չթռա՜ր ձորը»: Ես շփոթված ու հիացած եմ. նա էստեղ՝ քարե բազրիքին, կայսեր պես պառկել է, հեշտությամբ որսում է փայլատակած միտքը՝ պարտադրելով, որ այն եռատող գործ դառնա, բարձրությունից չի վախենում, ծիծաղելի թվալուց չի վախենում, էստեղ՝ մուտքի առաջ, տեղավորվել է, փոխանակ բոլորի հետ լսի էքսկուրսավա­ րին, մուտքի մոտ խռնվի ու կարգին մարդ թվա: Փարաջանովյան վայրի հյուլենե՞րն են: Չէ, ուղղակի նա կարող է իրեն թույլ տալ նաիվ, տարօրի­ նակ, ուրիշներից տարբեր լինել: Առհասարակ վրացիք տոն ստեղծելու, ամեն մանրուքի մեջ էլ ուրախություն գտնելու ունակ ժողովուրդ են, հայե­ րը նույնիսկ մանրուքից կարող են տխրել ու իրենց վիշտը ուժգնացնելու պատճառ գտնել: Փարաջանովի մեջ մեկն ու մյուսը համադրվում են:

2

Շոթա Յաթիշվիլու «Քաղաքներիս եռատողերը. Երևան» բանաստեղծությունը:

181 Վ. Չեմբարցևա

«Հրազդան» ստադիոնը նայում է Փարաջանովի թանգարանին: Փարաջանովի թանգարանը նայում է «Հրազդան» ստադիոնին:. Երկուսն էլ զարմանում են2:

— Когда идет дождь, я сплю с зонтиком и счастлив, потому что это похоже на фильмы Тарковского. Сержик летящий в тифлисской улочке и чистящий на веранде рыбу; Сержик в дурацком пенсне, вклеивающий перья в изящную шляпку для Лилички4; Сержик, в окружении восторженной публи­ ки устраивающий грандиозное представление в Сололакском квар­ тале5 по случаю приезда Мастроянни; одинокий Сержик, сам себе делающий уколы инсулина; не признающий своей гениальности Сержик, с двумя крыльями за спиной – скорбью и унижением по одну сторону, и красотой, триумфом и признанием – по другую. «..Сержик, Сержик! Я думаю о тебе и вспоминаю. Я помню то, чего с нами никогда не было – настолько чётко,— как если бы это происходило наяву. И я верю в реальность иллюзий даже тогда, когда точно знаю, что всего этого не могло быть..»

— Красота, девочка, это феерия жизни! Иногда гораздо эсте­ тичнее пописать в хрустальную вазу, чем надеть бриллианты в декольте.

V. C h e m b a r t s e v a

182

НЕ МЕНЕЕ РЕАльНОСТь, ИлИ АВТОгРАФ ДО ВОСТРЕбОВАНИя /тебе из декабря 13 года/

Каждый раз, когда я начинаю писать тебе, я сомневаюсь. Сом­ неваюсь – достаточно ли хороши мои слова, чтобы быть достой­ ными твоего прочтения. Ты сказал бы: «после Андрея6 писать об Армении и просто и сложно». А я отвечаю: «сложнее всего – прос­ то писать после тебя». И, тем не менее, я снова пишу тебе. Москва. День уходит стремительно. Мимо. Спешка, суета, лица, речи, люди, люди, спешка, суета.. Всё это проносится, как вагоны метропоезда. Иногда – чуть задевая не вовремя захлоп­

4 5 6

Лилия Брик. Район в старом Тбилиси под горой Святого Давида. Андрей Битов – русский писатель, автор книги «Уроки Армении», близкий друг армянского писателя Гранта Матевосяна.

— Երբ անձրև է գալիս, ես անձրևանոցով եմ քնում ու երջանիկ եմ, որովհետև դա նման է Տարկովսկու ֆիլմերին: Թիֆլիսի փողոցում թռչող ու պատշգամբում ձուկ մաքրող Սերժի­ կը. մի հիմարագույն պենսնե հագած՝ Լիլիչկայի3 համար նրբագեղ մի գլխարկի փետուրներ սոսնձող Սերժիկը. հիացած հանրությամբ շրջա­ պատված, Սոլոլակում4 Մաստրոյանիի ժամանման առթիվ փառահեղ ներկայացում սարքող Սերժիկը. միայնակ Սերժիկը՝ ինքն իրեն ինսուլին սրսկող, իր հանճարեղությունը չընդունող, մեջքին՝ երկու թև Սերժիկը՝ ողբն ու նվաստացումը մի կողմում, հաղթանակն ու ճանաչումը՝ մյուս: «..Սերժի՛կ, Սերժի՜կ: Մտածում եմ քո մասին ու հիշում: Ես հիշում եմ այն, ինչ մեզ հետ երբեք չի եղել՝ այնպես հստակ, կարծես արթմնի տե­ ղի ունեցած լինի: Ու ես հավատում եմ անուրջների ռեալությանը նույ­ նիսկ այն ժամանակ, երբ հաստատ գիտեմ, որ այդ ամենը չէր կարող տեղի ունեցած լինել..»

— Գեղեցկությունը, աղ ջի՛կս, կյանքի ֆեերիան է: Երբեմն շատ ավելի էսթետիկ է բյուրեղապակե ծաղկամանի մեջ միզելը, քան կրծքի դեկոլտեի վրա ադամանդներ ցողելը:

ոչ Պակաս իրականություն կամ ինքնագիր ցՊահանջ /քեզ, 13 թվականի դեկտեմբերից / Ամեն անգամ, երբ ես սկսում եմ քեզ գրել, կասկած եմ ունենում: Կասկած, թե բավականաչափ լավն են արդյոք իմ բառերը, որ քո ըն­ թերցմանն արժանի լինեն: Դու կասեիր. «Անդրեյից5 հետո Հայաստա­ նի մասին գրելը և՛ պարզ, և՛ բարդ է»: Իսկ ես պատասխանում եմ. «Ամե­ նաբարդը պարզապես քեզանից հետո գրելն է»: Եվ այնուամենայնիվ, ես դարձյալ քեզ եմ գրում: Մոսկվա: Օրը սրընթաց ավարտին է գնում: Կողքներովս: Աճա­ պարանք, վազվզուք, դեմքեր, ելույթներ, մարդիկ, աճապարանք, վազվզուք.. Այս ամենը մետրոգնացքի վագոնների պես անցնում–

3 4 5

Լիլ յա Բրիկ: Սուրբ Դավթի լեռան տակ՝ թաղ հին Թբիլիսիում: Անդրեյ Բիտով – ռուս գրող, «Հայաստանի դասերը» գրքի հեղինակը, Հրանտ Մա­ թևոսյանի մերձավոր ընկերը:

Վ. Չեմբարցևա

183

нувшимися дверьми, иногда полностью растворяя и обезличи­ вая в толпе. мимо самоощущения Снова сегодня не обнаружила себя в себе мимо рекламных реплик Найти и не поте­ «Честность рять – как ты мимо самоощущения расскажешь Где заканчивается об этом сво­ мимо машин честность, уступая ему ребёнку» место милосердию? «Пропал че­ ловек»

мимо самоощущения Поделиться, но не «Метро отдать Централь­ мимо лиц прохожих ная – доверь­ Довериться цент­ те нам свои ральному Диспет­ мимо самоощущения заботы» черу, ибо всё равно на всё воля Его мимо вагонов метро «Друга я Быть, но не ос­ никогда не мимо самоощущения таться забуду, если с ним под­ «Друга я никогда «Друга я никогда не ружился в не забуду, если с забуду, если с ним под­ ним подружился в Москве» ружился в Москве» Москве»

V. C h e m b a r t s e v a

184

Раскачивающееся на ветвях гнездо Озябшие розовые цветы, купленные у метро Зонтичная чешуя толпы Красная огненная река – от меня Белая огненная ре­ ка – мне навстречу Огни большого города Чужое лицо в от­ ражениях стеклян­ ных витрин «Друга я никогда не забуду, если с ним подружился в Москве»

Город, съедающий время и выедающий цвет глаз! Чувствую себя бабочкой на твоей булавке. Остановиться, вдохнуть полной грудью холодный серый воздух и остаться наедине с собой. Срочно. Иначе следующий вдох будет уже невозможен. Люди! Как вы живёте тут? Вы живёте? Выживаете. Во всём есть свой скрытый смысл. Я зачем– то приехала сюда в эту ноябрьскую сырость. Зачем? Я уходила утром в серость и туман. Москва в ноябре – сумерки рая. Пытаясь втиснуть себя в день, никак не справляешься с этим, потому что не покидает постоянное ощущение вечера. С самого утра. Как в похмелье. Пожирающий время город – гигантский ви­ шап7. Что ему твоё армянское безвременье! Смещение реальнос­ ти. Муторная туманность похожа на обречённую безысходность.

7

Вишапы — древние мифологические существа, распространены в мифологиях стран Армянского нагорья и Передней Азии. Согласно мифам, большой Вишап поглощает солнце, отчего происходит затмение.

գնում է: Երբեմն թեթև քսվելով ոչ ժամանակին փակված դռներով, եր­ բեմն էլ քեզ ամբող ջովին ամբոխի մեջ տարրալուծել–դիմազրկելով: ինքնազգացողու­ «Մարդ է կորել» թյան կողքով

Մետրոյի մոտ գնված վարդագույն, ցրտա­ հար ծաղիկներ

Որտե՞ղ է վերջա­ նում ազնվությու­ Ամբոխի անձրևանո­ նը՝ տեղը բարե­ մեքենաների կողքով գթությանը զիջելով ցե թեփուկածածկը Ինձանից՝ կարմիր, ինքնազգացողու­ Կիսվել, բայց չտալ հրե գետ թյան կողքով ինքնազգացողու­ թյան կողքով

անցորդների երես­ «Մետրո Ցենտ­ ների կողքով ռալնայա – ձեր ինքնազգացողու­ հոգսերը մեզ թյան կողքով վստահեք»:

«Ընկերոջը ես երբեք չեմ մոռանա, եթե հետը Մոսկվա­ յում եմ ընկե­ րացել»:

Գտնել ու չկորցնել

Վստահել կենտ­ րոնական Դիս­ պետչերին, զի միև­ նույնն է ամեն ինչ Իր կամքով է

մետրոյի վագոնների կողքով Լինել, բայց չմնալ ինքնազգացողու­ թյան կողքով «Ընկերոջը ես երբեք չեմ մոռանա, եթե հետը Մոսկվայում եմ ընկերացել»:

Ինձ ընդառաջ՝ ճեր­ մակ հրե գետ Մեծ քաղաքի կրակ­ ները Օտար դեմք՝ արտա­ ցոլված ապակե ցու­ ցափեղկերում

«Ընկերոջը ես երբեք «Ընկերոջը ես երբեք չեմ մոռանա, եթե հետը Մոսկվայում եմ չեմ մոռանա, եթե հետը Մոսկվայում եմ ընկերացել»: ընկերացել»:

Քաղաքը, որ ուտում է ժամանակը և քայքայում աչքերի գույնը: Ես ինձ քո քորոցով մեխած թիթեռնիկ եմ զգում: Կանգ առնեմ, լիաթոք ներքաշեմ սառը, գորշ օդն ու ինքս ինձ հետ մենակ մնամ: Անհապաղ: Թե չէ հաջորդ շունչ առնելն այլևս անհնար կլինի: Մարդի՛կ, դուք էդտեղ ինչպե՞ս եք ապրում: Դուք ապրո՞ւմ եք: Գոյատևում եք: Ամեն բան իր ծա­ ծուկ իմաստն ունի: Ես ինչ–որ բանի համար եմ եկել, էս նոյեմբերյան գորշը մտել: Ինչի՞ համար: Առավոտյան դուրս էի ելնում դեպի գորշն ու մառախուղը: Նոյեմ­ բերի Մոսկվան դրախտի մթնշաղն է: Փորձում ես քեզ ցերեկվա մեջ տեղավորել՝ չի ստացվում՝ երեկոյի անընդհատ զգացողությունը հանգիստ չի թողնում: Առավոտից սկսած: Խումհարի պես: Ժամանա­ կը խժռող քաղաք՝ հսկա վիշապ6: Իրեն ի՜նչ քո հայկական անժամա­

6

Վիշապներ — հին, առասպելական արարածներ, որ տարածված են Հայկական բարձրավանդակի և Առաջավոր Ասիայի առասպելներում: Ըստ առասպելների՝ մեծ Վիշապը կուլ է տալիս արևը, և խավարում է տեղի ունենում:

185 Վ. Չեմբարցևա

«Ազնվություն – ինչպես որ դու սրա մասին կպատմես քո զավակին»

գովազդի հոլովակ­ ների կողքով

Այսօր դարձյալ ինձ Ճյուղերին օրորվող իմ մեջ չգտա թռչնաբույն

В иных лицах можно увидеть ту отчаянную пустоту, когда кажет­ ся – ничто не изменится, и даже смысла нет ожидать, мечтать и надеяться. Глаза, опущенные в мокрый грязный асфальт. Сколько лет ходить так, не поднимая головы к небу! А в Армении небо везде.. Зачем я сейчас здесь? Станция метро ВДНХ. Дождь. Мы торопимся, мы уже опоз­ дали на целый час. Мы будем представлять свой сборник поэти­ ческих переводов с армянского и русского «Буквы на камнях». И мы – Рудик, Лена, Овик, твой сын Давид и я – торопимся, сбивая дыхание. Мы торопимся успеть. Павильон «Армения». Магазин армянской книги. Нас ждут. А я точно знаю. Я предчувствую, что это ты ждёшь меня там. Зна­ ю, как данность. И тороплюсь, несмотря на усталость и натёртую ногу, несмотря на риск поскользнуться и сломать каблуки. И я бы бежала сейчас даже босиком под холодным дождём. Только бы навстречу тебе! К тебе.

V. C h e m b a r t s e v a

186

— ..Так почему вы назвали свой сборник «Буквы на камнях»? – вопрос, заданный на презентации.

— ..потому что Армения – страна камней. И потому что на кам­ нях необъятной рухнувшей империи мы всё продолжаем строить мосты к утерянным берегам. И берега поэта – буква, язык и слово. А речь – река. Стремительная и своенравная, то текучая, то затор­ ная, бегущая то по камням, а то – в песчаном тихом русле. И пере­ водчик возводит мосты – бережно, по камушкам, слово за словом, буква за буквой – соединяя берега. Объединяя культуры. Глаголя на языке сердца голосом души.. На обложке нашей книги две картины Минаса. Пока о сборни­ ке рассказывают Лена, Рудик и Давид, я думаю о том, что однаж­ ды, сквозь прозрачный день8 именно ты, Грант, открыл мне Ми­ наса. Минаса другого – живого,— о котором нужно было узнать, как о великом художнике уже потом, спустя время и только после того, как он прочно обосновался в моём сознании не как гений, а как человек смертный – с кофе в термосе, чехами в мастерской, и 8

Одноимённый рассказ Гранта Матевосяна.

նակությունը: Իրականության տեղաշարժ: Սրտխառնոց առաջացնող մշուշը նման է դատապարտված անելանելիության: Որոշ դեմքերի հու­ սահատ դատարկություն է, երբ թվում է՝ բան չի փոխվի, ու սպասելը, երազելն ու հուսալը իմաստ էլ չունեն: Կեղտոտ, թաց ասֆալտին խո­ նարհած հայացքներ: Քանի՜ տարի է կարելի այսպես քայլել՝ հայացքը երկինք չբարձրացնելով: Իսկ Հայաստանում երկինքն ամենուր է.. Ինչո՞ւ եմ ես հիմա այստեղ:

— ..Բա ինչո՞ւ ձեր ժողովածուն «Տառեր քարերին» կոչեցիք,— շնոր­ հանդեսի ժամանակ տրված հարց: — ..քանի որ Հայաստանը քարերի երկիր է: Եվ քանի որ անընդգրկե­ լի, փլուզված կայսրության քարերին մենք շարունակ կամուրջներ ենք կառուցում դեպի կորսված ափերը: Եվ պոետի ափերը տառը, լեզուն ու բառն են: Իսկ խոսքը գետն է: Սրընթաց, քմահաճ, մերթ հոսող, մերթ լճացող, քարերով վազող, մերթ էլ՝ լռիկ, ավազե հունով: Ու թարգմա­ նիչը կամուրջներ է շինում՝ զգուշորեն, քար առ քար, բառը բառին, ափերը միացնելով: Մշակույթները միացնելով: Սրտի լեզվով հոգու ձայնը բարբառելով.. Մեր գրքի կազմին Մինասի երկու նկարն է: Ու մինչ գրքից խոսում են Լենան, Ռուդիկը ու Դավիթը, ես մտածում եմ, թե ինչպես մի անգամ մի թափանցիկ օր7 հենց դու, Հրա՛նտ, ինձ համար Մինասին բացահայ­ տեցիր: Մի այլ Մինասի՝ կենդանի մեկին, որի մասին հետո հարկ էր լինելու իմանալ որպես մեծագույն նկարչի՝ ժամանակ անց ու միայն

7

Հրանտ Մաթևոսյանի նույնանուն պատմվածքը:

187 Վ. Չեմբարցևա

ԺՏՆՑ մետրոյի կանգառը: Անձրև է: Շտապում ենք: Արդեն իսկ մի ժամ ուշացել ենք: Բանաստեղծական թարգմանությունների մեր ժողո­ վածուն՝ հայերեն–ռուսերեն՝ «Տառեր քարերին»–ն ենք ներկայացնե­ լու: Եվ մենք՝ Ռուդիկը, Հովիկը, Լենան, քո որդի Դավիթն ու ես հևիհև շտապում ենք: Շտապում ենք հասցնել: «Արմենիա» տաղավարը: Հայ գրքի խանութ: Մեզ սպասում են: Իսկ ես հաստատ գիտեմ, ես կանխազգում եմ, որ էդ դու ես ինձ այնտեղ սպասում: Պարզապես հաստատ գիտեմ: Ու շտապում եմ, չնայած հոգ­ նած եմ, ու ոտքս հարվել է, չնայած կարող եմ սայթաքել ու կոշիկիս կրունկները ջարդել: Ու ես հիմա սառն անձրևի տակով բոբիկ էլ կվա­ զեի: Միայն թե քեզ ընդառաջ: Քեզ մոտ:

истомой вынашивающих плоды садов. Но первоначально разгля­ деть его нужно было сквозь прозрачный день твоих слов.. Овик удивлённо говорит о том, как приятно неожиданно обна­ ружить в книжном магазине вдали от Еревана свой сборник про­ зы. Новенькие корешки соседствуют со старыми переселенцами с ереванских книжных развалов.

— Спорим, вы найдёте сейчас ещё и общих родственников,— улыбается твой Давид. И тут выясняется, что один из присутствующих здесь – Арам – из Кафана, и в детстве Овику, приезжавшему в Кафан с родите­ лями, иногда позволялось мыть арамову машину. Они начинают перебирать общих знакомых, шутить, вспоминать. Мир теснится в игольное ушко.

— Почему ты так любишь Гору,— спрашивает Анушик,— чем она так важна для тебя, Вика джан? Я задумчиво улыбаюсь: что, если бы это ты спросил меня.

V. C h e m b a r t s e v a

188

— Так почему же ты так любишь Армению?

— Не знаю,— отвечаю я. – Разве можно объяснить, почему лю­ бишь вообще? Да, я понимаю, о чём ты. Может, просто сама я ли­ шена ощущения родины, земли, корней. Может, потому так легко уезжать из дома. Не от близких, нет! – я скучаю по ним,— а имен­ но из страны. Потому что не связывает.. Но и не каждая земля даёт то живое, дух тот, которые ваша – твоя – даёт.. Много разных стран. Много земель. Люди хорошие. Но не везде так. Не везде та­ кая связь необъяснимая. Вот узбеки мои, и Казахстан – да, хорошо там, тоже моя фантомная боль в разлуке. Тоже скучаю. Потому что просто земля там такая. Душа земли такая. А вот – таджики – тоже рядом, вроде, для западного взгляда разницы нет большой. Но что–то не происходит. Не прорастает. И красота, вроде, не меньше, и друзья, и люди хорошие... но – не вспыхивает, молчит для меня.. Необъяснимо.. А Армения – везде! – неутолимо болит, ноет, радует, тянет.. Отдельно от всего. Не знаю.. Мучительно. Как тоска об утерянном рае. И слёзы и радость.

— Так о чем ты плачешь? И чему улыбаешься?9 – говоришь ты.

– Это зов. Зов! Когда ребёнок рождается, ему говорят: дыши, вды­ 9

Цитата из рассказа Гранта Матевосяна «Сквозь прозрачный день».

այն բանից հետո, երբ նա հիմնավորապես տեղ արեց գիտակցու­ թյանս մեջ ոչ որպես հանճար, այլ որպես մահկանացու, թերմոսում՝ սուրճ, արվեստանոցում՝ չեխեր, ու այգիների ծառերի բերքը՝ տնքոց: Բայց սկզբում նրան պետք էր գտնել ու տեսնել քո բառերի թափանցիկ օրվա միջով..

— Ուրեմն ինչո՞ւ ես դու այդպես սիրում Հայաստանը: — Չգիտեմ,— պատասխանում եմ: Կարելի՞ է բացատրել, թե ինչու ես առհասարակ սիրում: Հա, հասկանում եմ՝ ինչ ես ասում: Գուցե թե, որ ես ինքս հայրենիքի, հողի, արմատների զգացողությունից զրկված եմ: Գուցե էդ պատճառով է այդքան հեշտ տանից մեկնելը: Հարազատներից չէ, հենց երկրի՛ց: Հարազատներին կարոտում եմ, իսկ երկրին կապված չեմ.. Բայց ամեն հող չի, որ տալիս է էն շնչողը, էն ոգին, որ ձեր՝ քո երկիրն է տալիս.. Երկրներ շատ կան: Հողեր շատ կան: Լավ մարդիկ: Բայց ամենուր չէ այդ­ պես: Ամենուր չէ անբացատրելի այդ կապը: Իմ ուզբեկները ու Ղազախս­ տանը. հա, էնտեղ լավ է, նույնկերպ ֆանտոմային ցավ կա բաժանումից: Նույնկերպ կարոտում եմ: Քանի որ դե հողն էդպիսին է: Հողի հոգին էդ­ պիսին է: Իսկ այ տաջիկները էլի կողքն են, ու արևմուտքցու հայացքի համար մեծ տարբերություն կարծես չկա: Բայց ինչ–որ մի բան տեղի չի ունենում: Ծիլ չի տալիս: Գեղեցկությունն էլ պակաս չի, ու ընկերներդ էլ, ու մարդիկ էլ լավն են.. բայց չի բռնկվում, լռում է դեպի ինձ.. Անբացատրե­ լի է.. Իսկ Հայաստանը – ամենուր – անամոք ցավում է, նվվում, ուրախաց­ նում, ձգում իրեն.. ամեն ինչից զատ: Չգիտեմ: Տանջալի է: Ասես կսկիծը լինի կորսված դրախտի: Արցունք էլ, ուրախություն էլ:

189 Վ. Չեմբարցևա

Հովիկը զարմացած խոսում է այն մասին, թե որքան հաճելի է Երևանից հեռու՝ գրախանութում իր արձակի ժողովածուն գտնելը: Նոր գրքերի կողերը հարևան են Երևանի գրքերի կույտերից եկած հին ներգաղթածների հետ: — Գրազ գա՞նք՝ դուք դեռ էստեղ ազգականների էլ կգտնեք,— ժպտում է քո Դավիթը: Ու էդտեղ պարզվում է, որ էստեղ ներկաներից մեկը կապանցի Արամն է, ու Հովիկին, որ Կապան էր գալիս ծնողների հետ, փոքր ժա­ մանակ երբեմն թույլ էին տալիս իր մեքենան լվանալ: Նրանք սկսում են ընդհանուր ծանոթներից խոսել, կատակել, հիշել: Աշխարհը նեղա­ նում է ասեղի ծակի շուրջ: — Ինչո՞ւ ես դու Լեռն այդպես սիրում,— հարցնում է Անուշիկը,— այն ինչո՞վ է այդպես կարևոր քեզ համար, Վիկա՛ ջան: Ես մտազբաղ ժպտում եմ՝ ի՛նչ կլիներ, եթե դու ինձ այդ հարցը տայիր:

V. C h e m b a r t s e v a

190

хай свою душу. Здесь дыхание такое. Душа земли здесь такая – не надышаться. И ты идёшь на зов. Вдыхаешь свою душу.

— Сегодня наш друг Хусей рассказывал – были смотрины, девуш­ ка понравилась ему. Хорошая, молодая, красивая, из его народа. Но он не уверен, что сможет её полюбить.

— Никто не может знать заранее.

— Он не скучает по ней, понимаешь. Он любил другую. Русскую. Но на ней он не смог бы жениться. Его родственники не поняли бы. Они расстались. Он тоскует по ней. Знаешь, пока он рассказывал о невесте, за окном ветер раскачивал ветви дерева, и птичье гнез­ до качалось вместе с ними. Качалось и не рассыпалось. Держалось. Вот эти люди из книжного магазина, эти армянские ребята, кото­ рые сейчас слушают, как и для кого мы делали нашу книгу, они, жи­ вущие вдалеке от родины, знают чуть больше. Они немного мудрее нас. Мудростью самой жизни. Человек способен свить себе гнездо где угодно. Даже там, где ветви вряд ли смогут удержать этот груз. Но человек такое существо, которое будет строить свой ка­ менный дом даже на тонких ветках чужого дерева.

— Во имя любви – будет строить. Но и в покинутые когда–то гнёзда птицы возвращаются по весне. По зову, по воле сердца. А внутри меня уже нарастает другой зов. Вырастает, как голос из сна. Я снимаю с полки то, что вело меня, что звало и ждало: потрёпанный переплёт, пожелтевшие страницы – Грант Матево­ сян «Хозяин». Первая, взятая в руки книга, оказывается твоей. И не просто твоей. Обращённой ко мне. Ты ждал меня. И ты подго­ товился. Дарственная надпись на титульном листе: Милый наш Серафим! Мы тебя помним и любим всегда. Ты видишь, какая жизнь пошла? Кишинёв – Серафиму Сака! Грант Матевосян – От его имени и от себя – с любовью, Анаит 27 сент. 1990

Մեր լա՜վ Սերաֆիմ, Քեզ հիշում ենք Ու սիրում ենք միշտ: Տեսնո՞ւմ ես՝ կյանքն ինչ դարձավ Քիշնև՝ Սերաֆիմ Սակային Հրանտ Մաթևոսյան – իր անունից և իմ – սիրով՝ Անահիտ 27 սեպտ., 1990

8

Քաղաբերում Հրանտ Մաթևոսյանի «Թափանցիկ օր» էսսեից:

191 Վ. Չեմբարցևա

— Ուրեմն.. Ինչո՞ւ ես տխուր և ինչո՞ւ ես ուրախ 8,— ասում ես դու:— Դա կանչ է: Կա՛նչ: Երբ երեխան ծնվում է, իրեն ասում են՝ շնչի՛ր, հոգիդ նե՛րս քա­ շիր: Այստեղ շնչառությունն այդպիսին է: Հողի հոգին այստեղ այդպիսին է՝ շնչես՝ չես հագենա: Դու կանչին ընդառաջ ես գնում: Քո հոգին ներս ես շնչում: — Էսօր մեր ընկեր Հուսեյը պատմում էր՝ աղ ջիկ նայելու էին եղել գնա­ ցած: Ինքը հավանել էր՝ լավն է, ջահել է, սիրուն, իր ժողովրդից է: Բայց ինքը վստահ չէ, որ կկարողանա նրան սիրել: –Ոչ ոք վաղօրոք չի կարող իմանալ: — Ինքը նրան չի կարոտում, հասկանո՞ւմ ես: Ինքն ուրիշին է սիրել: Ռու­ սի: Բայց ինքը նրա հետ չէր կարողանա ամուսնանալ. իր ազգականները չէին հասկանա: Բաժանվեցին: Կարոտում է նրան: Գիտե՞ս, երբ հարսնա­ ցուի մասին էր պատմում, պատուհանից դուրս քամին ճոճում էր ծառի ճյուղերը, և թռչնի բույնն էլ ծառին ճոճվում էր: Ճոճվում էր, բայց չփլվեց: Դիմացավ: Այ գրախանութի էս մարդիկ, էս հայ երեխեքը, որ հիմա լսում են, և ում համար մենք գիրքն ենք ստեղծել, հայրենիքից հեռու ապրելով, իրենք փոքր–ինչ ավելին գիտեն: Իրենք մեզանից փոքր–ինչ ավելի իմաս­ տուն են: Հենց իր՝ կյանքի իմաստնությամբ: Մարդը ունակ է որտեղ ասես բույն հյուսելու: Նույնիսկ այնտեղ, ուր ճյուղերը հազիվ թե էդ ծանրությա­ նը դիմանան: Բայց մարդը մի էակ է, որ իր քարե տունը օտար ծառի բա­ րալիկ ճյուղերին էլ կկառուցի: — Հանուն սիրո, այո՛, կկառուցի: Բայց թռչուններն էլ ժամանակին լքված բներն են վերադառնում գարունքով, կանչին, սրտի կամքին ընդառաջ: Իսկ ներսս այլ կանչ է հասունանում: Աճում է հանց երազից եկող ձայն: Դարակից հանում եմ այն, ինչ ինձ քաշում էր, կանչում ու սպա­ սում. մաշված կազմ, դեղնած էջեր՝ Հրանտ Մաթևոսյան, «Տերը», ռու­ սերեն: Առաջին ձեռքս առած գիրքը, պարզվում է, քոնն է: Ու ոչ միայն քոնը: Իմ կողմ ուղղվածը: Դու սպասում էիր ինձ: Ու պատրաստվել էիր: Տիտղոսաթերթի ընծայագիրը.

Здесь, в Москве, в маленьком армянском магазинчике – твоя книга, адресованная твоему другу10 и подаренная ему твоей луч­ шей переводчицей. Судя по надписи, книга подписана в моём Кишинёве, в день рождения моей мамы. Возможно, я слишком внимательна к мистическим совпадениям. Но.. Как, почему и за­ чем быть этой книге здесь? По логике вещей, ей бы, как мини­ мум, лежать на полке в доме у Серафима, в Кишинёве.. Серафимы связуют небо и землю, служа людским нуждам, воплощая цели Бога на земле. Вот и он связал небесное с земным. Знаки? Твои ответы оттуда на мои письма с ковчега. Где проходит грань между нере­ альностью и жизнью? «..Я хочу выпить за литературу, которая не менее точна, чем наука, а может, и более точна, которая не менее великая реаль­ ность, чем жизнь, а может, и не менее жизнь.. Это — счастье»11 Необъяснимое счастье – твои редкие молчаливые разговоры со мной.

V. C h e m b a r t s e v a

192

— Это знаки, это посылы любви, Вик джан,— обращается ко мне твой Давид. – Ты – горлица, принесшая нам ветвь оливы. А ты знаешь, что голубь с библейского ковчега был татрак – гор­ линка, женская особь? Это Грант привёл тебя в Ковчег. Он гово­ рит с тобой. Передаёт вести. Со мной он тоже говорит, но я так часто глух!..

— Не переживай, он находит, как говорить с тобой через дру­ гих. Вот и появляются люди. Я, другие.. Вот, Фарит написал сце­ нарий по его рассказу и переслал тебе – это же тоже его разговоры с тобой.

— Да, но больше всего он напрямую говорит со мной и с наши­ ми, но мы многое не слышим.

— Может быть так..

— Он же за спиной моей всё время. И во мне. А я не слышу его очень часто..

— Скажи,— после паузы спрашиваю я,— тяжело быть сыном? Он умолкает, твой Давид. Смотрит куда–то вдаль так, будто вг­ лядывается в своё невидимое отражение.

10 11

Серафим Сака – молдавский писатель. Слова, принадлежащие Гранту Матевосяну. Из книги А. Битова «Книга путешест­ вий по империи. Уроки Армении».

9 10

Սերաֆիմ Սակա – մոլդովացի գրող: Հրանտ Մաթևոսյանի խոսքերը: Ա. Բիտովի «Կայսերության ճամփորդագիրք: Հա­ յաստանի դասերը» գրքից:

193 Վ. Չեմբարցևա

Այստեղ՝ Մոսկվայում՝ փոքրիկ հայկական խանութում, քո գիրքն է՝ ընկերոջդ9 հասցեագրված ու նվիրած քո լավագույն թարգմանչուհու կողմից: Գրությունից դատելով՝ գիրքը մակագրվել է իմ Քիշնևում մայ­ րիկիս ծննդյան օրը: Գուցե ես շատ եմ ուշադիր միստիկ համընկնում­ ներին: Բայց.. Ինչպե՞ս, ի՞նչկերպ ու ինչո՞ւ այս գիրքն այստեղ պիտի լիներ: Տրամաբանորեն այն առնվազն պիտի Քիշնևում՝ Սերաֆիմի տանը, գրադարակին լիներ պառկած.. Սերովբեները (սերովբե–սերա­ ֆիմ – ծ.թ.) կապակցում են երկինքն ու երկիրը՝ ծառայելով մարդկանց կարիքներին, Աստծու նպատակները երկրի վրա իրականացնելով: Ահա նա էլ երկնայինը երկրավորին կապեց: Նշաննե՞ր են: Տապանից գրածս նամակներին քո պատասխաններն այնտեղից: Որտեղո՞վ է անցնում անիրականի ու կյանքի միջև եզրը: «..Ուզում եմ գրականության կենացը խմել, որը գիտությունից պակաս ճշգրիտ չէ, գուցե և ավելի ճշգրիտ է, որը կյանքից ոչ պակաս մեծագույն իրականություն է, գուցե և ոչ պակաս կյանք է..Դա երջանկություն է»10: Անբացատրելի երջանկություն. քո հազվադեպ, լռել յայն զրույց­ ներն ինձ հետ: — Նշաններ են, սիրո ուղերձներ, Վի՛կ ջան,— ինձ է դիմում քո Դա­ վիթը: Դու աղավնի ես՝ ձիթենու ճյուղը մեզ բերած: Իսկ դու գիտե՞ս, որ աստվածաշնչյան տապանի աղավնին տատրակն է եղել՝ էգ արա­ րած: Հրանտն է քեզ բերել Տապան: Խոսում է հետդ: Լուր տալիս: Ինձ հետ էլ է խոսում, բայց ես այնքա՜ն հաճախ եմ խուլ..

— Մի՛ վշտանա, նա գիտի ուրիշների միջոցով քեզ հետ խոսելու ձևը: Մարդիկ են հայտնվում: Ես, մյուսները.. Տե՛ս, Ֆարիտը սցենար է գրել իր պատմվածքի հիման վրա ու քեզ ուղարկել: Դա էլ, չէ՞, իր զրույցներն են քեզ հետ: — Այո՛, բայց ամենաշատը ինքն ուղղակիորեն ինձ ու մերոնց հետ է խոսում: Բայց մենք շատ բան չենք լսում: — Գուցե այդպես է..

— Ինքն ախր անընդհատ մեջքիս ետևում է: Իմ մեջ է: Իսկ ես իրեն շա՜տ հաճախ չեմ լսում: — Ասա՛,— դադարից հետո հարցնում եմ ես,— դժվա՞ր է որդի լինելը: Նա՝ Դավիթդ, լռում է: Հեռու մի տեղ է նայում, ասես զննում է ինքն իր անտես արտացոլումը:

— Мне очень не хватает его,— тихо произносит он. Я вижу, как наполняются озёра слёз в его огромных задумчи­ вых глазах. И для меня это большее, главное из того, что он мог бы сказать о тебе. В кого–то Бог сейчас вдыхает жизнь, а кто–то её возвращает Ему. И это не более реальность. И это не менее жизнь.

V. C h e m b a r t s e v a

194

«Боже, какой прекрасный этот свет!» – сказал однажды ты. Ты всегда был в диалоге сам с собой, твои книги ничего категорично не заявляли, не навязывали. Ты рассуждал, призывал читателя к их собственным выводам, но при этом пребывал в своём убеждении.. Но ты ошибся. Ошибся в одном. Этой осенью Луарсабыч12 рассказывал на семинарах, как за несколько лет до твоего ухода вы встретились в Ереване. Вы пого­ ворили о том, какой трудной стала жизнь. Он спросил, закончил ли ты «Мост княгини Нана», сказал, что было бы хорошо потом дать её в переводе в «Дружбе народов». А ты ответил ему: «Я не вижу той девушки, которая двадцать лет спустя будет сидеть на скамейке, перелистывая страницы моей книги».. Ты ошибся, Грант. Двадцать три года спустя твоя книга у меня в руках. В тринадцатую годовщину твоей смерти я зажигаю за тебя све­ чу, поставив её в своём домашнем алтаре меж камнями, привезён­ ными из Армении. Послание дошло до адресата. Я верю в то, что пламя этой свечи светится и там, на дорогах твоей души.

ОТТЕНКИ ЖЁлТОгО, КУСОчЕК НЕбА, ИлИ НЕНАПИСАННАя ПьЕСА /блокнотный лист с надорванным краем. без даты/

Блокнот раскрыт на середине дня. Стеклённая терраса ереванс­ кого кафе. Пью кофе. Постепенно высветляется суровое с утра не­ бо. Влажные здания оседают свежей розовой геометричностью. В кафе немноголюдно, занято два–три столика.

12

Имеется в виду Александр Луарсабович Эбаноидзе – писатель, переводчик, глав­ ный редактор журнала «Дружба народов».

— Ես նրան շատ եմ կարոտում,— ցածր արտաբերում է նա: Ես տեսնում եմ՝ ինչպես են արցունքի լճերով լցվում նրա հսկա, մտածկոտ աչքերը: Ու ինձ համար դա ամենաշատը, ամենակարևորն է, որ նա կարող էր քո մասին ասել: Մեկին Աստված հիմա կյանքի շունչ է տալիս, մեկը Աստծուն է վե­ րադարձնում այդ շունչը: Եվ դա ոչ ավելի է իրականություն: Եվ դա ոչ պակաս է կյանք:

Դու սխալվել էիր, Հրա՛նտ: Քսաներեք տարի անց քո գիրքը իմ ձեռքին է: Մահվանդ տասներեքերորդ տարելիցին ես քեզ համար մոմ եմ վա­ ռում՝ այն իմ տանն՝ իմ խորանիկում՝ Հայաստանից բերած քարերի մեջ դնելով: Ուղերձը հասավ հասցեատիրոջը: Ես հավատում եմ, որ այդ մոմի բոցը նաև այնտեղ՝ հոգուդ ճամփաներին է լույս տալիս:

դեղինի երանգները, կտոր մը երկինք կամ չգրվաԾ Պիես /Եզրը պատռած, անամսաթիվ, նոթատետրի մի էջ/ Նոթատետրը բացված է օրվա կեստեղի մասում. Երևանի մի սրճա­ րանի ապակե դարավանդ: Սուրճ եմ ըմպում: Առավոտից մռայլ եր­ կինքն աստիճանաբար բացվել է սկսում: Խոնավ շենքերը թարմա­ 11

Խոսքը գրող, թարգմանիչ Ալեքսանդր Լուարսաբի Էբանոիձեի՝ «Դրուժբա նարոդով» ամսագրի գլխավոր խմբագրի մասին է:

195 Վ. Չեմբարցևա

«Աստվա՜ծ, էս ինչ սիրուն աշխարհ է» – մի անգամ ասել էիր դու: Դու միշտ ինքդ քեզ հետ զրույցի մեջ էիր: Գրքերդ ոչինչ կտրականորեն չէին հայտարարում, չէին պարտադրում: Դու ծանրութեթև էիր անում, ընթերցողին քաշում սեփական հետևությունների, ընդսմին ինքդ մնում քո համոզման.. Բայց դու սխալվեցիր: Մի բանում սխալվեցիր: Այս աշուն Լուարսաբիչը11 սեմինարներին պատմում էր, թե ինչպես քո հեռանալուց մի քանի տարի առաջ դուք Երևանում հանդիպեցիք: Դուք զրուցել էիք այն մասին, թե որքան դժվար է դարձել կյանքը: Նա հարցրել էր՝ արդյո՞ք ավարտել ես «Նանա իշխանուհու կամուրջը», ասել էր, որ լավ կլիներ հետո այն թարգմանաբար «Դրուժբա նարո­ դով»–ում լույս ընծայել: Իսկ դու պատասխանել էիր. «Չեմ տեսնում քսան տարի անց նստարանին նստած, գիրքս թերթող աղջկան»..

Напротив, на углу новой улицы единственный старый дом. Перед ним, потемневшим от своего времени – осеннее дерево, вспыхнувшее яркими оттенками жёлтого. Зажатое и окольцован­ ное металлическими завитками наземной решетки. Единственное дерево заживо – или до смерти? – приковано к единственному дому. Единственные на весь квартал. ОбъЕДИНённые. Контраст выцветшего дома с пронзительно–осенним деревом создаёт едва уловимую гармонию. Прошлое, дагерротипом помещённое в ту­ фовое паспарту новых построек. Взгляд мой уходит из раскрытого блокнота, отталкивается от солнечной листвы к небу, и, как пловец от бортика бассейна на короткой дистанции, плывёт к столику у края террасы. Красивая немолодая пара. Он удерживает в ладонях Её руку. Она смотрит в сторону, поправляя светлый локон, спускающийся на ли­ цо. Высвобождает руку, заглядывает в Его глаза, тихо что–то говорит..

V. C h e m b a r t s e v a

196

— Так и не смогли купить жителей дома? Последняя старая застройка в этом квартале. Сколько они ещё продержатся? Ветхие стены, удерживающие застывшее время. Ты обратил внимание на дерево? Они с домом живут другими категориями. Не правда ли – странное сочетание стойкости и единства? И дом, и дерево совер­ шенно чужды этому району. Или наоборот – именно дом и дерево тут на месте, всё остальное временная мишура. Какой насыщен­ ный цвет. Нереально сочный жёлтый. Как «Жёлтый дом» Винсен­ та13. Он писал его в период своего символического осмысления палитры. Все написанные им в тот период дома, были жёлтыми, и он говорил в письмах к брату Тео, что этот цвет, вобравший в себя золото, солнце, свет, способен делать его счастливым. Она умолкает и опять отводит глаза. Он внимательно ожидает.

— Знаешь, сегодня в галерее было много народа. Я снова ходи­ ла смотреть работы Нарека. Кто–то из посетителей дал мне этот буклет. Минас! – она разворачивает полученный в галерее буклет.

– Я всегда ловлю себя на том, что вот эти картины Минас писал с той же палитры, с которой писал Ван Гог в свой светлый пе­ риод. Посмотри на краски – это цвета экспрессии, темперамента, счастья, движения, открытия. Минас и Ван Гог. Они не похожи ни 13

Картина Винсента Ван Гога.

շունչ, վարդագույն երկրաչափականությամբ են օծված: Սրճարանում սակավամարդ է՝ երկու–երեք սեղան է զբաղված: Դիմացս՝ նոր փողոցի անկյունում, միակ հին շենքն է: Իր ժամանա­ կից մգացած այդ կառույցի դիմաց աշնան մի ծառ է՝ դեղինի վառվռուն երանգներով բռնկուն: Գետնատարած ոլորուն մետաղաճաղով օղակ­ ված ու նեղված: Միակ ծառը ցկեա՞նս, թե՞ ցմահ սեպված է միակ շեն­ քին: Ողջ թաղի միակները: ՄԻԱվորված: Խունացած տան ու զիլ–աշ­ նանային ծառի կոնտրաստը հազիվ նկատելի հարմոնիա է ստեղծում: Անցյալը՝ դագերոտիպ՝ նոր կառույցների տուֆե պասպարտուում տե­ ղավորած: Հայացքս բաց նոթատետրից հեռանում, աշնան տերևներից հրվում է երկինք ու որպես կարճ տարածության լողորդ՝ ավազանի երիզից լողում է դեպի դարավանդի եզրի սեղանը: Մի գեղեցիկ, տարեց զույգ: Տղամարդը կնոջ ձեռքն իր ափերում է բռնել: Կինը մի կողմ է նայում և ուղղում երեսին իջած բաց գույնի խո­ պոպը: Ազատում է ձեռքը, նայում տղամարդու աչքերի մեջ ու ցածր ինչ–որ բան ասում..

12

Վինսենթ վան Գոգի կտավը:

197 Վ. Չեմբարցևա

— Չկարողացա՞ն շենքի բնակիչներին առնել: Այս թաղի վերջին հին կառույցն է: Կանգ առած ժամանակը պարփակող խարխուլ պատերը դեռ որքա՞ն կդիմանան: Դու ծառ նկատեցի՞ր: Նա ու տունն այլ չափո­ րոշիչներով են ապրում: Ճիշտ եմ չէ՞. տոկունության ու միասնականու­ թյան տարօրինակ համատեղում: Տունն էլ, ծառն էլ այս շրջանի համար բացարձակապես օտար են: Կամ հակառակը՝ հենց տունն ու ծառն են իրենց տեղում, մնացածը անցողիկ թեփ է: Ի՜նչ հագեցած գույն է: Անի­ րականորեն հյութեղ դեղին: Վինսենթի «Դեղին տան» 12 պես, որ նկա­ րել է իր՝ ներկապնակի սիմվոլիկ իմաստավորման շրջանում: Իր այդ շրջանում նկարած բոլոր տները դեղին էին, ու նա եղբորը՝ Թեոյին, նամակ էր գրում, թե այս գույնը, որ իր մեջ է առել ոսկին, արևը, լույսը, ունակ է իրեն երջանիկ դարձնելու: Կինը լռում ու դարձյալ սկսում է մի կողմ նայել: Տղամարդն ուշադիր սպասում է: — Գիտե՞ս՝ այսօր պատկերասրահում շատ մարդ կար: Նորից գնա­ ցել էի Նարեկի նկարները նայելու: Մեկը մի բուկլետ տվեց, տեսնեմ Մի­ նա՛ս է,— կինը բացում է բուկլետը:— Մտքովս միշտ անցնում է, թե բոլոր այս նկարները նույն ներկապնակից է նկարել, ինչ որ Վան Գոգը՝ իր լուսավոր շրջանի գործերը: Ներկե՛րը տես՝ էքսպրեսիայի, խառնվածքի,

V. C h e m b a r t s e v a

198

техникой, ни мазком, но есть в них что–то общее. Какая–то глу­ бинная эмоциональная связующая. Тебе не кажется?

— Пожалуй, нет. А дерево и дом – да, мистическая пара. Единство на контрасте. Оно похоже на тебя, это дерево. Так воло­ сы твои отражением на стекле рисуют для меня сейчас это дерево. А я – старое ветхое здание. Выцветшее и обветшавшее, заселенное призраками собственных страхов, глядящихся в чужие окна. Он вертит меж пальцев зажигалку. Поправляет цветок в вазоч­ ке на середине столика. Отводит взгляд. Он старается скрыть своё волнение. Зажигалка выскальзывает. Падает плашмя. Она подби­ рает зажигалку, чиркает колёсиком и протягивает ему выскочив­ ший язычок пламени: — Ты слишком часто куришь.

— Да, знаю. Согреваю время, отмеряю сигаретными столбика­ ми, иначе порой можно сойти с ума от его холода. Официант приносит им винную карту: — Красное, белое? Он смотрит на свою спутницу.

— Пусть будет красное. Каберне.

— Чили, Италия, Португалия, Франция, Испания, Италия? Она возвращает Ему его вопросительный взгляд.

— Франция. Ты голодна? Может, что–нибудь закажешь?

— Нет, спасибо. Официант с лёгким поклоном удаляется. За стеклом веранды проясняется близкий вечер. Солнце рассекает надвое слоёный пи­ рог перекрёстка – на одной стороне улицы по–прежнему сумереч­ но и влажно, другая её сторона наполняется прозрачной ясностью – о крону жёлтого дерева ветряными потоками ударяется дрожа­ щий свет.

— Мгновение угасающей осени, пронзительно слепящее золо­ том. Незримый тихий ангел над нами и синеокое небо. Такие мо­ менты недолговечны, но оставляют след в памяти. В тихом времени увянет Света ветреный цветок. Мраком туч упившись впрок, Море осени устанет. Опускает сумрак дней Серость в душу скучной ношей.

Միջոցին մեջ կը թոշնի լույսի ծաղիկը թրթռուն. ըմպած մըռայլն ամպերուն, տըխուր է ծովն աշունի:

199 Վ. Չեմբարցևա

երջանկության, շարժման, հայտնագործման գույներ են: Մինաս ու Վան Գոգ: Նման չեն ո՛չ տեխնիկայով, ո՛չ ներկը քսելու ձևով, բայց մի ընդհա­ նուր բան ունեն: Ինչ–որ խոր զգացմունքային աղերս: Չե՞ս կարծում: — Թերևս ոչ: Իսկ ծառն ու շենքը, այո՛, միստիկ զույգ են: Կոնտ­ րաստի միասնություն: Նա՝ էս ծառը, քեզ է նման: Այդպես քո մազերը, ապակու մեջ արտացոլվելով, ինձ համար հիմա նկարում են այս ծա­ ռը: Ես էլ հին ու խարխուլ շենքն եմ: Մաշված, գունաթափ, սեփական, ուրիշների պատուհաններից ներս նայող, վախերի ուրվականներով բնակեցված: Տղամարդը վառիչը մատներով պտտում է: Սեղանի վրայի ծաղկա­ մանի ծաղիկը շտկում: Հայացքը մի կողմ ուղղում: Նա ձգտում է թաքց­ նել իր հուզմունքը: Վառիչը դուրս է սահում, շրխկում գետնին: Կինն այն վերցնում է, անվիկը չխկացնում, դուրս թռած կրակի լեզվակը մեկ­ նում տղամարդուն.

— Շատ հաճախակի ես ծխում: — Հա, գիտեմ: Տաքացնում եմ ժամանակը, չափում գլանակների սյունիկներով, թե չէ երբեմն կարելի է խելագարվել նրա ցուրտ շնչից: Սպասավորը գինիների ցանկն է բերում.

— Կարմի՞ր, սպիտա՞կ: Տղամարդը նայում է կնոջը.

— Թող Կաբարնե լինի: Կարմիր: — Չիլի՞, Իտալիա՞, Պորտուգալիա՞, Ֆրանսիա՞, Իսպանիա՞, Իտալիա՞: Կինը նրան է վերադարձնում հարցական հայացքը: — Ֆրանսիա: Դու քաղցա՞ծ ես: Մի բա՛ն պատվիրիր: — Չէ, շնորհակալ եմ: Սպասավորը թեթև խոնարհվում ու հեռանում է: Մոտակա երեկոն ցուցափեղկի ապակու միջով երևալ է սկսում: Արևը երկատում–կիսում է խաչմերուկի շերտակարկանդակը՝ մի կողմը, առաջվա պես ստվերված ու խոնավ, մյուս կողմը լցվում է թափանցիկ հստակությամբ. քամու հո­ սանքները դողացող լույս են զարկում դեղին ծառի սաղարթին: — Հանգչող աշնան վայրկյանը, որ շլացնում–կուրացնում է ոսկով: Անտես, հուշիկ հրեշտակը մեր վերը ու կապուտաչ երկինքը: Այսպիսի պահերը խուսափուկ են, բայց հիշողության մեջ հետք են թողնում:

И сырая песня ночи Моросит в душе моей.14 — Мецаренц. Он соткан из света. Закатного.. Нетронутая открытость блокнота. Тучи за окнами тянутся медленным небесным караваном в закат. Пустыня террасы. Оазис вазочки на крайнем столике. Официант поправляет цветок. Я могла бы написать пьесу. Я?.. Могла бы? Ты..думаешь? Динамик приглушённо звенит нервным фортепиано. «Кусочек неба»15..

МЕЖДУ ДЕВОй И ВЕСАМИ, ИлИ цННДяН ОР16 ереванский сентябрь осыпается «Поцелуем» Климта вечернее небо над Араратом летит «Влюблёнными» Шагала на рассвете между Девой и Весами сбываются мои мечты

V. C h e m b a r t s e v a

200

..Всё–таки иногда получается! Задумаешь, загадаешь, понаде­ ешься, что исполнится, посетуешь, что не в этот самый момент, но будешь потихоньку мечтать об этом. Главное, не стать залож­ ником желания. Бывает, грезишь чем–то больше всего на свете, и осуществление этой мечты не зависит от твоих способностей и умений, а очень хочется, чтобы сбылось. Тогда я представляю се­ бе это желание книгой. Хорошей доброй любимой книгой, кото­ рую время от времени достаёшь с полки, чтобы смахнуть пыль, вдохнуть сладковатый запах ледеринового корешка. Открываешь её медленно, в предвкушении удовольствия от любимых обра­ зов, перелистываешь по памяти особенно дорогие места, гладишь ладонью страницу за страницей, улыбаешься такой внутренней улыбкой–в–себя и тихонечко закрываешь, ставишь обратно на полку. Чтобы не зачитать до дыр и не спугнуть мечту чтобы.

14

15 16

Из стихотворения «Сонатина» арм. поэта Мисака Мецаренца (перевод Аллы Тер– Акопян). Музыка арм. композитора Тиграна Мансуряна к к/ф «Кусочек неба». День рождения (арм.).

Ցորեկներուն կը հակին գորշություններն հոգվույս մեջ` ու գիշերվա երգը գեջ լացավ թոնով մը մեկին: — Մեծարենց: Հյուսածո՝ լույսից՝ մայրամուտի.. Նոթատետրի՝ ձեռք չդիպած բացությունը: Պատուհաններից դուրս ամպերը՝ դանդաղ, երկնային քարավան՝ ձգվում են ի մայրամուտ: Դարավանդի անապատը: Եզրի սեղանի ծաղկամանի օազիսը: Սպա­ սավորը շտկում է ծաղիկը: Ես կկարողանայի պիես գրել: Ե՞ս.. Կկարողանայի՞: Դու..կարծո՞ւմ ես: Բարձրախոսը խլավուն զնգում է նյարդային դաշնամուրի ձայնով: «Կտոր մը երկինք»13..

Երևանի սեպտեմբերը փլվում է որպես Կլիմտի «Համբույրը» Արարատից վեր երեկոյի երկինքը սավառնում է որպես Շագալի «Սիրահարները» Կույսի և Կշեռքի միջև լուսաբացին իրականանում են իմ երազները ..Այնուամենայնիվ, երբեմն ստացվում է: Մտքիդ կդնես, ցանկություն կպահես, կհուսաս, որ կիրականանա, կդժգոհես, որ ոչ հենց էս պահին, բայց հուշիկ կերազես էդ մասին: Կարևորը՝ չպատանդվես ցանկությանդ: Լինում է, որ մի բանի մասին ամենից շատ ես երազում, և այդ երազանքի իրականացումը կախված չէ ունակություններիցդ, ու շա՜տ ես ուզում, որ իրականանա: Ես այդ ժամանակ այդ երազանքը որպես գիրք եմ պատ­ կերացնում: Լավ, բարի, սիրելի գիրք, որ երբեմն դարակից վերցնում ես, փոշին փչում ու շնչում լեդերինե գրքերիզի քաղցրավուն հոտը: Դան­ դաղ ես բացում, սիրելի կերպարների հաճույքը կանխաճաշելով՝ հիշում, թերթում ես հատկապես թանկ տեղերը, ափով շոյում էջ առ էջ, ժպտում ես քո էն՝ ներսդ ուղղված ժպիտով ու կամաց փակում, դարակին դնում նորից: Որպեսզի լրիվ չմաշեցնես ու երազանքդ էլ չխրտնեցնես: 13

Տիգրան Մանսուրյանի երաժշտությունը «Կտոր մը երկինք» գ/ֆ–ի համար:

201 Վ. Չեմբարցևա

կույսի ու կշեռքի արանքում կամ Ծննդյան օր

V. C h e m b a r t s e v a

202

Человек рождается одиноким, чтобы стать кем–то для кого–то. Ребёнком для родителей, учеником для школы, любимым, элек­ торатом, гражданином, пациентом, читателем, а иногда и персо­ нажем.. Мы идём по этой чёрточке между двумя датами, будучи в жизни кем угодно, но реже всего – будучи собою. Иногда не в наших силах сопротивляться жизни–мимо–себя, тогда мы ста­ новимся пластичной массой, принимающей заданную форму, мимикрирующей и приспосабливающейся. Но бывает, иной раз повезёт..и вдруг очнёшься, заметишь себя, стоящей на пороге оче­ видности, не решающейся сделать тот самый шаг в осознанность. Да ещё и реальностей множество. Там ты цельная и крепкая, хоро­ шая правильная девочка, а они – эти самые правильные девочки – как известно, попадают в рай. А тут – твоя жизнь, словно стек­ лянный кубик, выпавший из ровной кладки привычного уклада. Держишь его на ладони, взвешиваешь, покачивая, и думаешь: как его обратно в крепкую эту стену вложить, уложить, ужиться со всем прежним? Или может, принять себя этой отдельной частью и тогда уже попасть туда, куда захочу и просто жить? Знаешь, я чётко осознала себя года в полтора. Помню те свои ощущения: мне казалось, что вот я стою посреди красной комнат­ ки с белыми занавесками, совсем одна, а за стёклами маленьких окон – все эти люди чужие и свои. Они что–то делают, ходят, го­ ворят, и даже заглядывают иногда ко мне в окна, но всё это мне кажется несовершенным и незавершённым, потому что я точно знаю, как нужно, как правильно жить и поступать, и никаких сом­ нений и колебаний по этому поводу у меня нет. «Ну, вот же, вот же, как надо!» – кричит и рвётся наружу мой возглас. Но никто не слышит, никто не замечает меня. И поэтому дальше, с годами, я буду больше молчать и чаще оставаться внутри наедине со своим убежищем, глядя сквозь стекло за белыми занавесками. Я подумала сейчас: этот образ красной маленькой комнатки с окнами, и я в ней – так, наверное, смотрит глазастая душа ребён­ ка изнутри тела на неизведанный мир. И выходит, человек может быть самим собою только в раннем детстве, и потом уже, когда пе­ решагнёт этот порог очевидности, когда взвесит, наконец, в руках тот отдельно взятый стеклянный кубик из общей кладки..

203 Վ. Չեմբարցևա

Մարդը միայնակ է ծնվում, որպեսզի ինչ–որ մեկի համար մեկը դառնա. երեխա՝ ծնողների, աշակերտ՝ դպրոցի համար, սիրելի, ընտրազանգված, քաղաքացի, այցելու, ընթերցող, երբեմն էլ պեր­ սոնաժ դառնա.. Մենք երկու ամսաթվերի միջև էդ գծիկով ենք շարժ­ վում, կյանքում ո՜վ ասես, ամենաքիչը ինքներս մենք լինելով: Երբեմն մեր ուժերից վեր է մեզանից վրիպած կյանքին դիմակայելը, և մենք առաջադրված ձևն ընդունող, հարմարվող, միմիկրացվող նկուն զանգ­ ված ենք դառնում: Բայց լինում է՝ բախտդ բերում է..ու մեկ էլ ուշքի ես գալիս, նկատում ինքդ քեզ՝ ակնհայտության շեմին կանգնած, գի­ տակցվածության շեմից ներս քայլ անելուն անկար: Դե համ էլ իրակա­ նությունները բազմաթիվ են: Էնտեղ դու լման ու պինդ, լավ, ճիշտ աղջ­ նակ ես, իսկ նրանք՝ հենց էդ ճիշտ աղջնակները, ինչպես հայտնի է, դրախտ են ընկնում: Իսկ այստեղ կյանքդ է ապակե խորանարդիկի պես, որ դուրս է ընկել սովորական առօրյայի հարթ շարվածքից: Ափիդ վրա պահում ես, ծանրութեթևում, մտածում՝ ինչպես նորից ետ՝ ամուր պատի մեջ հարմարեցնես, շարես, յոլա տանես ողջ անցածի հետ մի­ ասին: Կամ թե ինքդ քեզ որպես այդ առանձին մաս ընդունես ու այլևս ընկնես՝ ընկնեմ այնտեղ, ուր ուզում եմ ու պարզապես ԱՊՐԵ՞Մ: Գիտե՞ս՝ ես ինքս ինձ հստակ գիտակցեցի մոտ մեկուկես տարե­ կանում: Հիշում եմ զգացողություններս. ինձ թվում էր՝ ահա սպիտակ վարագույրներով կարմիր սենյակում կանգնած եմ մեն–մենակ, իսկ փոքրիկ պատուհաններից դուրս բոլոր էդ մարդիկ են՝ օտար ու հա­ րազատ: Ինչ–որ բան են անում, քայլում են, խոսում, երբեմն նույնիսկ իմ պատուհաններից ներս են նայում, բայց այդ ամենն ինձ անկա­ տար, անավարտ է թվում, քանզի ես հստակ գիտեմ՝ ինչպես է պետք ճիշտ ապրել ու վարվել ու որևէ կասկած ու տատանում այդ առիթով ես չունեմ: «Ախր ահա, ահա թե ինչպես է պետք»՝ ճչում, դուրս թռչել է ուզում միջիս կանչը: Բայց ոչ ոք ինձ չի նկատում: Ու այդպիսով հետո՝ տարիներ ի վեր, ես ավելի շատ լռելու եմ, ավելի հաճախ մնամ ներսս՝ ապաստանիս հետ միայնակ, սպիտակ վարագույրների հետևի ապա­ կուց դուրս նայելով: Հիմա մտածեցի՝ պատուհաններով կարմիր, պստիկ սենյակի էդ պատկերը, ու ես՝ մեջը, այդպես երևի մարմնից դուրս՝ չճանաչված աշ­ խարհին է նայում մանկան աչվավոր հոգին: Ու ստացվում է, որ մար­ դը ինքն ինքը կարող է լինել միայն վաղ մանուկ հասակում, իսկ հետո, մեկ էլ, երբ անցնի ակնհայտության այդ շեմը, երբ, վերջապես, ափի մեջ ծանրութեթևի այն ընդհանուր շարից վերցրած ապակե առանձին խորանարդիկը..

И посчастливилось же родиться между Девой и Весами! То чёт­ ко знаешь, чего хочешь, а то взвешиваешь по сотне раз, перекла­ дывая с чаши на чашу, никак не уравновешивая стороны. С другой стороны, разве любой человек вообще может знать, засыпая, что его ждёт утром? Чаша весов может покачиваться вверху, а может стремительно рвануть вниз. И всё это в одной и той же реальности.

V. C h e m b a r t s e v a

204

— В Ереване в сентябре хорошо! В следующий раз в сентябре приезжай! У нас красиво в сентябре и погода отличная: уже не жар­ ко, но ещё и не холодно.

— У нас тоже так. Сентябрь и май, по мне, самые лучшие меся­ цы! А приехать в Ереван в сентябре, ммм!.. У меня в сентябре день рождения.

— Если очень хочешь, значит, обязательно приедешь.

— Я в Армению всегда очень хочу!

— Ты задумай, сильно пожелай, отпусти, и всё само собой за те­ бя сложится. Пространство вариантов уже содержит эту твою поездку. Главное, достань её оттуда. А потом вложи, как стеклян­ ный кубик, на то место в твоей мечте, где ему и положено быть. Мы сами населяем реальность событиями, сами придаём ей це­ лостность, сами воплощаем желаемое в действительное. Это же, как с мозаиками Параджанова: каждый фрагмент мозаики сам по себе не имеет значения и смысла, но собранные вместе, они созда­ ют единую картину. Вот увидишь, всё сбудется у тебя.

— Ох, даже представить не могу себе! А день рождения в Арме­ нии – это вообще желанье из желаний!

— Значит, так тому и быть! И вот, получилось! Накануне дня рождения, вечером, я буду читать стихи в ереванском клубе. Буду, как всегда, волноваться, и голос будет блуждать в темноте зала, стихать и срываться. И со­ вершенно не зная, который сейчас час (ведь в Ереване не следишь за временем, потому что быть здесь – само по себе счастье, а счаст­ ливые, как известно, часов не наблюдают; да и вообще, Ереван и время – понятия несовместимые), я прочту своё стихотворение, в финальной строке которого будет: и на свет появляется малень­ кий человек. И в этот момент Мика, аккомпанирующий мне на та­

Ու ստացվեց: Ծննդյանս օրվա նախօրեին՝ երեկոյան, ես երևա­ նյան մի ակումբում բանաստեղծություններ կլինեմ կարդալիս: Ինչպես միշտ, հուզվելիս կլինեմ, ձայնս դահլիճի մթության մեջ կդեգերի, կլռի ու կխզվի: Եվ բացարձակապես չիմանալով՝ ժամը քանիսն է (չէ՞ որ Երևա­ նում ժամանակին չես հետևում, քանզի այստեղ լինելը ինքնին երջան­ կություն է, իսկ երջանիկները, հասկանալի է, ժամերին չեն հետևում, և առհասարակ, Երևանն ու ժամանակը անհամատեղելի հասկացու­ թյուններ են), ես կկարդամ բանաստեղծությունս, որի վերջին տողում կլինի. ու փոքրիկ մարդը հայտնվում է լույս աշխարհում: Ու այդ պահին Միկան, որ թառով ինձ նվագակցում էր, կփոխի տեմպը, ու հայկական

205 Վ. Չեմբարցևա

Բայց բախտ եմ ունեցել Կույսի ու Կշեռքի մեջտեղո՜ւմ ծնվել: Մեկ հստակ գիտես՝ ինչ ես ուզում, մեկ էլ հարյուր անգամ քաշ ես ստուգում, նժարից նժար դնում, ու կողմերի հավասարակշռությունը չի գտնվում: Մյուս կողմից էլ՝ մի՞թե որևէ մարդ կարող է քնելիս իմանալ՝ առավո­ տյան իրեն ինչ է սպասում: Կշեռքի նժարը կարող է ճոճվել վերևում, կարող է նաև կտրուկ ցած կախվել: Ու էդ բոլորը մեկ և միևնույն իրա­ կանության մեջ: — Երևանում սեպտեմբերին լա՜վ է: Մյուս անգամ սեպտեմբերի՛ն արի: Այստեղ սեպտեմբերին գեղեցիկ է: Ու եղանակն էլ հրաշալի է. արդեն շոգ չէ, ու դեռևս ցուրտ էլ չէ: — Մեզ մոտ էլ է այդպես: Սեպտեմբերն ու մայիսը, ըստ իս, լավա­ գույն ամիսներն են: Բայց Երևան սեպտեմբերին գալը, մմմ.. Սեպտեմ­ բերին ծննդյանս օրն է: — Եթե շատ ես ուզում, ուրեմն անպայման կգաս: — Ես Հայաստան միշտ եմ շատ ուզում գալ: — Ցանկությո՛ւն պահիր, շա՜տ ուզիր, հետո բա՛ց թող, ու քեզ հա­ մար ամեն բան ինքն իրեն կստացվի: Տարբերակների տարածությունը արդեն պարունակում է քո այդ այցը: Կարևորը՝ այն այնտեղից դուրս հանես: Հետո էլ ապակե խորանարդիկի պես տեղավորի՛ր երազան­ քիդ այն մասում, որտեղ ինքը պիտի լինի: Մենք ինքներս ենք իրակա­ նությունն անցքերով լցնում, ինքներս ենք նրան ամբող ջականացնում, ցանկալին ինքներս ենք իրական դարձնում: Նույնն է, ինչպես Փարա­ ջանովի խճանկարները. ամեն մի տարրն ինքնին նշանակություն և իմաստ չունի, բայց ի մի բերված՝ նրանք միացյալ նկար են ստեղծում: Ա՛յ կտեսնես՝ կիրականանա ուզածդ: — Օ՜հ, պատկերացնե՜լ անգամ չեմ կարող: Ծննդյան օրը Հայաս­ տանում. դա առհասարակ իղձերի իղձն է: — Ուրեմն այդպես էլ կլինի՛:

ре, сменит темп и армянская мелодия перейдёт в happy Birthday. Ереванское время – 00:00. Начало моего нового года, обнуление.. О мои чудесные, замечательные ереванские друзья, я мечтать не могла о таком подарке! Я люблю вас! Случайно ли я выбрала именно это стихотворение? Случайны ли вообще все совпадения в жизни? И День моего рождения встречает меня ранней Горой. Она, словно праздничный торт, увенчана сливками облаков с искря­ щимися именинными лучами. И сердцевина этого торта сегодня только для меня!

СТИхИ СНы АзАТА. Сон первый: о боге и рождении

V. C h e m b a r t s e v a

206

Мальчик с упрямым монгольским взглядом видит в утробе матери самый армянский сон. Родится в апреле, его назовут Азатом – в этом народе больше нет свободных имён17. Мальчик настырно стучится к матери в сердце, сердце ему отвечает глухо, но в такт. Мать колотит длинною палкой шерсть и носит в кувшине воду, покойному дяде кладёт на глаза пятак. Азат от долгого вязкого сна, бывает, скучает, просится к Богу в гости или хотя б на колени, но ангелы все, кого он ни спросит, над матерью тихой бесплотной тенью витают и на вопрос о доступности Бога, не отвечают – может быть, лень им. Приходится слушать мерный скрип жерновов, остывающий вздох муки и порой – отцовскую песню, 17

Азат (арм.) – свободный.

մեղեդին կանցնի happy Birthday–ի: Երևանի ժամանակով՝ 00.00: Իմ նոր տարվա սկիզբը, զրոյացում.. Օ՜, իմ հրաշալի, չքնաղ երևանցի ըն­ կերներ, ես երազե՜լ անգամ չէի կարող այսպիսի նվերի մասին: Ես սի­ րո՜ւմ եմ ձեզ: Պատահաբա՞ր էր ընտրված հենց այս բանաստեղծությու­ նը: Պատահակա՞ն են արդյոք կյանքի համընկնումներն առհասարակ: Ու Օրը ծննդյանս ինձ դիմավորում է վաղորդյան Լեռով: Այն, որպես տոնական տորթ, ամպերի սերուցքը վրան, անվանական, կայծկլտուն շողեր է արձակում: Եվ այդ տորթի միջուկը միայն ի՛նձ համար է:

բանաստեղԾություններ ազատի երազները: երազ առաջին: աստծու և ծննդյան մասին

Տղան համառ թակում է մոր սրտի դուռը, Սրտի պատասխանը խուլ է, բայց տակտը բռնում է: Մայրը երկար ճիպոտով բուրդ է չփխում և Կուժով ջուր կրում, հանգուցյալ քեռու աչքին դնում կոպեկ: Ազատը երկար, կպչուն քնից, լինում է՝ ձանձրանա, Խնդրում է Աստծուց՝ հյուր գնա կամ գոնե ծնկներին նստի, Բայց զվարթներից, որ մոր գլխավերը հուշիկ ու ստերջ ստվերներ են սահող, որին էլ հարցնի Աստծու հասանելիությունը, լռում են՝ գուցե ալարում են: Ստիպված երկանքի միալար ճռռոցն է լսում, ալրի սառչող շունչն ու երբեմն հայրիկի դնդնոցը, բայց տիկին Սիրանուշի պատմածը Կարսից քշվելու մասին ավելի հետաքրքիր է լինում: Երբեմն հոր ցածր, թավ շակերպ ձայնի ներքո Ազատը փակում է աչքերը,

207 Վ. Չեմբարցևա

Մոնղոլի համառ հայացքով տղան Մոր արգանդում ամենահայկական երազն է տեսնում: Կծնվի ապրիլին, անունն Ազատ կդնեն՝ Այս ժողովուրդն այլևս չունի այլ ազատ անուն:

но рассказы тикин Сирануш о том, как их гнали из Карса, бывают ещё интересней. Иногда, под низкий шершавый голос отца Азат закрывает глаза, и тогда, в его нерождённом сне появляется Бог. Бог раскосо в него глядит и говорит: «Азатик, сынок! Я, хоть с монгольским оком, но всё же армянский бог, а это – уловка зодчих, чтобы запутать врагов. У тебя,— Бог говорит Азату,— целая жизнь впереди, я смастерил, вот, стремянку счастья тебе в подарок, до неба по ней поднимайся, иди!» И Азату становится так спокойно, ангелы поочерёдно целуют его в глаза, и за руку доброго Бога седого держит своею ручонкой Азат.

V. C h e m b a r t s e v a

208

Скулит на дворе собака, набухли вишнёвые почки, и тянет сосок материнский старший азатов брат. Пятится кошка из круга солнечных бликов, моет лапкою рот. Повивальная бабка кровавую воду на ветер льёт, и вода, как живая, струится и топит снег, и на свет появляется маленький человек.

ПОМИНАльНОЕ жертвам армянского и понтийского геноцида* Вспомни сегодня о душах, которые ждут. Лица из прошлого, ветер, песок и пустыня. Вспомни насильно забытое прадеда имя..

* 24 апреля – День памяти жертв геноцида армян в Турции.

19 мая – День памяти жертв геноцида понтийских греков в Турции.

Ու այդժամ նրա չծնված երազում հայտնվում է Աստված: Աստված շեղաչ է, նրան է նայում ու ասում. «Ազատի՛կ, որդի՛ս, թեկուզ և աչքերս են մոնղոլի, Բայց այնուամենայնիվ հայկական աստված եմ ես, Դա վարպետաց հնարքն է, որ թշնամին շփոթի: Դու,— ասում է Աստված Ազատին,— առաջդ մի ողջ կյանք ունես, Ես, տե՛ս, սանդուղք եմ շինել երջանկության՝ քեզ նվեր, Մինչ երկինք բարձրանալ ես կարող, դե՝ գնա՛»: Ու Ազատն այնպե՜ս հանդարտվում է՝ հրեշտակներն աչքերն են պաչում հերթ կանգնած, ու բարի, ալեհեր Աստծու ձեռքն իր թաթիկով բռնել է Ազատը: Շունը կաղկանձում է բակում, ուռել է բողբոջը բալի, Ու մոր պտուկն է քաշում եղբայրը մեծ Ազատի: Արևաշողքերի շրջանից ելնում է կատուն, բերանը թաթիկով լվանում: Տատմերն արնաջուրը քամուն ընդառաջ է թափում, Ու ջուրը, ասես շնչավոր, շիթերով հալեցնում է ձյունը, ու փոքրիկ մարդը հայտնվում է լույս աշխարհում:

հոգեհանգստյան հայոց և պոնտացիների եղեռնների զոհերին* Այսօր հիշի՛ր հոգիների մասին, որ սպասում են: Անցյալից դեմքեր, քամի, ավազ, անապատ: Հիշի՛ր բռնությամբ մոռացված անունը պապիդ.. Սևազգեստ կանայք արևի ներքո տարագիր են: Մանկանց ճիչեր ու վիրավոր բախտերի տխրություն: Տոթից չորացրած լաց՝ վշտով առլեցուն: Մահն է թուխ դեմքերին դրոշմ դնում ու ստիպում լռել՝ յաթաղանը կոկորդներին: Այրված ջրաղացն աղում է ծուխ ու մոխիր:

* Մայիսի 19 – Թուրքիայում պոնտացի հույների եղեռնի հիշատակի օր:

Վ. Չեմբարցևա

209

Женщины в чёрных одеждах под солнцем бредут. Крики детей и израненных судеб печаль. Зноем иссушенный плач, переполненный скорби. Смерть проставляет на смуглые лица печать и заставляет молчать – ятаганом по горлу. Мелет сгоревшая мельница пепел и дым. Волны речные алее заката от крови. Мёртвые матери слёзно поют в изголовьях песнь колыбельную мёртвым младенцам своим. Сколько гранатовых зёрен в созревших плодах, ангелом собранных? – Тысячи тысяч убитых, заживо в храмах сожжённых, камнями забитых, или расстрелянных в анатолийских садах.. Ветер весенний срывает огня язычки на поминальных свечах. И в молитве усердной слышится тихое: «Только любить научи! Господи, да преисполни сей мир милосердьем!»

V. C h e m b a r t s e v a

210

Գետաջրերը մայրամուտից էլ վառ կարմիր են՝արյուն: Մեռած մայրերն արցունքոտ լալիս են սնարին, րուրի են երգում մահացած մանկանց համար: Նռան հասած պտղի մեջ քանի՞ հատիկ կա հրեշտակի հավաքած: Բյուր հազարավոր սպանվածներ վանքերում ող ջակեզ, քարակոծ արված, կամ Անատոլիայի այգիներում գնդակահար.. Գարնան քամին կրակի լեզվակներն է պոկում հոգեհանգստյան մոմերից: Ու փութաջան աղոթքն է լսվում ցածրաձայն. «Միայն թե սիրել սովորեցրու, Տե՛ր Աստված, ու մեկ էլ՝ աշխարհն այս գթությա՛մբ լցրու»: Թարգմանությունը՝ Դավիթ Մաթևոսյանի

Վ. Չեմբարցևա

211

Diary

Օրագիր

FIRST DAY April 20, Monday Literary Ark. April international Festival started. this time it was entitled World Affirms Life and was completely dedicated to the 100th Anniversary of Armenian Genocide. the festival was organized on the initiative of the Armenian society for Cultural Cooperation with Foreign Countries, as well as with the support of rA ministry of Culture and state Commission on Coordination of the events dedicated to the 100th Anniversary of Genocide.

Among the festival guests were such world famous writers, as thomas hartwig (Germany), Jurgen Jankovsky Diary

216

(Germany), mark mustian (usA), marc morte (spain), ljubica miletic (serbia), Alan

Whitehorn

(Canada),

harry

Ziethen (Germany) and others.

At the very first day of the Festival two of the famous writers marcella Polain (Austria) and meline toumani (usA) held

master–classes

russian

slavonic

at

Armenian–

university.

Alan

Whitehorn (Canada) presented his book “return to Armenia” in its Armenian translation at “Bureaucrat” bookstore. the author was awarded with a golden medal of rA Writers’ union for his lasting literary merit.

ԱՌԱՋԻՆ ՕՐ Ապրիլի 20, երկուշաբթի

217 Օրագիր

Մեկնարկեց «Գրական տապան. ապ­ րիլ» միջազգային փառատոնը. այս անգամ այն կրում է «Խոսքը հանուն կյանքի» խորագիրը և ամբող ջովին նվիրված է Հայոց ցեղասպանության 100–րդ տարելիցին: Ապրիլ յան փառա­ տոնն անցկացվում է Արտասահմանյան երկրների հետ մշակութային համագոր­ ծակցության հայկական կազմակեր­ պության նախաձեռնությամբ, ինչպես նաև ՀՀ մշակույթի նախարարության և Հայոց ցեղասպանության 100–րդ տա­ րելիցին նվիրված միջոցառումները հա­ մակարգող պետական հանձնաժողովի աջակցությամբ: Ապրիլ յան փառա­ տոնի հյուրերի թվում են միջազգային գրական աշխարհում մեծ ճանաչում ունեցող գրողներ, ինչպիսիք են Թո­ մաս Հարթվիգը (Գերմանիա), Յուրգեն Յանկովսկին (Գերմանիա), Մարկ Մուս­ տյանը (ԱՄՆ), Մարկ Մորտեն (Իսպա­ նիա), Լյուբիցա Միլետիչը (Սերբիա), Ալան Ուայթհորնը (Կանադա), Հարրի Ցիթենը (Գերմանիա) և ուրիշներ: Փառատոնի առաջին օրը ճանաչված գրողներից Մարսելա Փոլեյնը (Ավստ­ րալիա) և Մելինե Թումանին (ԱՄՆ) վարպետության դասեր անցկացրին Ռուս–հայկական սլավոնական հա­ մալսարանում: Իսկ գրող Ալան Ուայթ­ հորնի (Կանադա) «Վերադարձ դեպի Հայաստան» հայերեն թարգման­ ված գրքի շնորհանդեսը գրասերնե­ րին հավաքել էր «Բյուրոկրատ»–ում: Գրողն արժանացավ Հայաստանի գրողների միության «Գրական վաս­ տակի համար» հուշամեդալին:

Diary

218

Օրագիր

219

SECOND DAY April 21, Tuesday in the morning, festival participants visited Gafesjian Center for the Arts thereafter

walked

through

Yerevan

full of symbols signifying the 100th anniversary of Armenian Genocide, thus naturally joining the universal mood of remembrance. the visit to Yervand Kochar museum was also symbolic. the tour was followed by the opening ceremony at Yerevan state Chamber theatre.

Deputy minister of Culture nerses ter–Vardanyan noted in his welcoming speech that Literary Ark. April Festival and Armenia were joining the global Diary

220

readings dedicated to 100th anniversary of the Armenian Genocide, which were implemented by Berlin Poetry Festival and “lepsius house” research Center. literary critic Arqmenik nikoghosyan presented concept of the “Writer– victims of the Armenian Genocide” collection. thereafter, the visiting and local participants read excerpts from the originals and translated works by 10 famous and infamous writers — siamanto, Daniel Varujan, ruben sevak, Artashes harutyunyan, intra, Grigor Yesayan, israel tkhruni, Armen Doryan, mari Payleryan and tonabed lyulejyan. the readings were accompanied by state orchestra string Quartet and Armenian duduk.

ԵՐԿՐՈՐԴ ՕՐ Ապրիլի 21, երեքշաբթի Փառատոնի վոտյան

մասնակիցներն

այցելեցին

առա­

Գաֆէսճեան

արվեստի կենտրոն, ապա շրջեցին Հայոց

ցեղասպանության

100–րդ

տարելիցի

խորհրդանշաններով

Երևանում՝

կիսելով

լի

Ցեղասպանու­

թյան զոհերի հիշատակը ոգեկոչե­ լու համընդհանուր տրամադրությու­ նը: Խորհրդանշական էր նաև այցը Երվանդ Քոչարի թանգարան: Շրջայցին հետևեց փառատոնի բաց­ ման հանդիսությունը Երևանի պետա­ կան կամերային թատրոնում: փոխնախարար

Տեր–Վարդանյանը

ող ջույնի

Ներսես խոս­

քում նշեց, որ «Գրական տապան. ապրիլ» փառատոնը և Հայաստանը միանում են Հայոց ցեղասպանության 100–րդ տարելիցին նվիրված համաշ­ խարհային գրական ընթերցումներին, որոնք նախաձեռնել են Բեռլինի պոե­ զիայի փառատոնը և Գերմանիայի «Լեփսիուսի տուն» հետազոտական կենտրոնը: Գրականագետ Արքմենիկ Նիկողոսյա­ նը ներկայացրեց «Եղեռնազոհ գրող­ ներ» ժողովածուի կոնցեպցիան, ինչից հետո փառատոնի հայ և օտարազգի մասնակիցներն ընթերցեցին եղեռնա­ զոհ 10 հայտնի և անհայտ գրողների` Սիամանթոյի, Դանիել Վարուժանի, Ռուբեն Սևակի, Արտաշես Հարությու­ նյանի, Ինտրայի, Գրիգոր Եսայանի, Իսրայել Տխրունու, Արմեն Դորյանի,

221 Օրագիր

Մշակույթի

one of the founders of Literary Ark, writer, and film critic Davit muradyan awarded serj Ventury with “Grigor narekatsi” golden medal of rA ministry of Culture’s for his commission of translating Armenian literature into French. muradyan noted in his speech, that serj Ventoury was the first person getting the award after the notable event; st. Gregory of narek (Grigor narekatsi–951–1003) was declared by Pope Francis Doctor of the universal Church. the official opening ceremony of the Festival, by the way, was not only ceremonial, but also breathtaking and friendly owing to Davit matevossian, who is the executive Director of

Diary

222

“hrant matevossian” Foundation and coordinator of the Festival.

Մառի Պայլերյանի և Տոնապետ Լյու­ լեճյանի

ստեղծագործություններից՝

հայերեն բնագրով և թարգմանություն­ ներով: Ընթերցումներն ընթանում էին Պետական կամերային նվագախմբի լարային քառյակի և դուդուկի նվա­ գակցությամբ: Գրող, կինոգետ և «Գրական տա­ պան»–ի հիմնադիրներից Դավիթ Մու­ րադյանը հայ գրականությունը ֆրան­ սերեն թարգմանելու առաքելությունն իրականացնող

բանաստեղծ

Սերժ

Վենտուրինիին պարգևատրեց Մշա­ կույթի նախարարության «Գրիգոր Նա­ րեկացի» ոսկե մեդալով՝ նկատելով, որ Գրիգոր Նարեկացուն Վատիկանի կող­ մից Տիեզերական եկեղեցու վարդա­ պետ հռչակելուց հետո առաջինը հենց Փառատոնի պաշտոնական բացման արարողությունն, ի դեպ, ոչ միայն հանդիսավոր էր,

այլև

հոգեպարար

ու մտերմիկ նաև շնորհիվ «Հրանտ Մաթևոսյան» հիմնադրամի գործադիր տնօրեն, փառատոնի համակարգող Դավիթ Մաթևոսյանի:

223 Օրագիր

Սերժ Վենտուրինին ստացավ մեդալը:

THIRD DAY April 22, Wednesday Festival guests participated in “Against the Crime of Genocide” global social– political forum, and in the second half on the day they visited history museum of Armenia. in the frames of the global forum a book pavilion named “Genocide in literature” was arranged, where among 2275 number of books, the visiting writers presented their books related to the Armenian genocide. President serzh sargsyan stopped at the pavilion for getting acquainted with festival participants and their books.

Diary

224

ԵՐՐՈՐԴ ՕՐ Ապրիլի 22, չորեքշաբթի Տապանցիները մասնակցեցին «Ընդ­ դեմ ցեղասպանության հանցագործու­ թյան» գլոբալ հասարակական–քաղա­ քական ֆորումին, իսկ օրվա երկրորդ կեսին այցելեցին Հայաստանի պատ­ մության թանգարան: Գլոբալ ֆորումի շրջանակում կազմա­ կերպվել է «Ցեղասպանությունը գրա­ կանությունում» տաղավար, որտեղ, ի շարս 2275 միավոր գրքերի, փառատո­ նի հյուրերը ներկայացրել են թեմային առնչվող իրենց գրքերը: ՀՀ նախա­ գահ Ս. Սարգսյանը կանգ է առել տա­ ղավարում՝ ծանոթանալով տապանցի­ 225 Օրագիր

ներին և նրանց գրքերին:

FORTH DAY April 23, Thursday like the previous day, the first half of the day passed at the global social– political forum “Against the Crime of Genocide”. in the afternoon the Ark left for the mother see of holy etchmiadzin to attend the canonization ceremony of Armenian Genocide Victims. “the loft” self–development and entertainment center was overcrowded during

the

meeting

with

famous

French writer Bernard Werber, and the presentation of the Armenian translation of his story book soon turned into a devout dialogue–conversation between the writer and the reader.

Diary

226

later, local and foreign participants together with thousands of attendees, enjoyed a concert entitled “Wake up the souls” at the republic square, performed by famous American rock band “system of a Down”.

ՉՈՐՐՈՐԴ ՕՐ Ապրիլի 23, հինգշաբթի Ինչպես և նախորդ օրը, օրվա առա­ ջին կեսն անցավ «Ընդդեմ ցեղաս­ պանության հանցագործության» հա­ սարակական–քաղաքական ֆորումին մասնակցությամբ: Կեսօրին Տապանն ուղևորվեց Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմի­ ածին՝ ներկա գտնվելու Հայոց ցե­ ղասպանության զոհերի սրբադասման պատմական արարողությանը: «Լոֆթ» ինքնազարգացման ժաման­ ցային

կենտրոնում

հանդիպումը

ֆրանսիացի հանրահռչակ գրող Բեռ­ նար Վերբերի հետ սպասվածից ավելի մարդաշատ էր, և հայերեն թարգման­ ված նրա պատմվածքների ժողովա­ գրող–ընթերցող անմիջական երկխո­ սության ու զրույցի: Իսկ ավելի ուշ փառատոնի հայաստան­ ցի և հրավիրյալ մասնակիցները հա­ զարավոր ունկնդիրների հետ միասին Հանրապետության

հրապարակում

վայելեցին ամերիկյան աշխարհահռ­ չակ «system of a Down» ռոք խմբի «Արթնացրեք հոգիները» համերգը:

227 Օրագիր

ծուի շնորհանդեսը շուտով վերածվեց

FIFTH DAY April 24, Friday Participants of the Literary Ark. April festival

went

to

tsitsernakaberd

memorial Complex and laid flowers for the memory of the victims. later, the Ark left for Komitas Pantheon and Komitas museum–institute

proclaiming

this

solemn day. in the evening festival guests attended a

concert

titled

“renaissance”

at

the liberty square, witnessing the demonstration of our strong will of living and looking ahead.

Diary

228

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՕՐ Ապրիլի 24, ուրբաթ «Գրական տապան. ապրիլ» փառատո­ նի մասնակիցները վաղ առավոտյան Հայոց

ցեղասպանության

հուշահամալիրում՝

զոհերի

Ծիծեռնակաբեր­

դում, ծաղիկներ խոնարհեցին ի հիշա­ տակ Ցեղասպանության զոհերի: Օր­ վա խորհրդին հարիր՝ կեսօրից հետո Տապանը մեկնեց Կոմիտասի անվան պանթեոն և Կոմիտասի թանգարան– ինստիտուտ: Երեկոյան փառատոնի մասնակիցները միացան Ազատության հրապարակում հրավիրված «Վերածնունդ» համերգին՝ ականատես լինելով հայ ժողովրդի ապ­ րելով հաղթելու և դեպի առաջ նայելու 229 Օրագիր

կամքի ցուցադրությանը:

SIXTH DAY April 25, Saturday the first half of the day passed at the national library of Armenia, where the guests had a round–table professional discussion entitled “World affirms life.” the event passed with active participation of the audience. Both the main reports and works on genocide theme, presented by contemporary Armenian writers, brought forward ardent reactions and interesting discussions. At the same time, famous French writer Bernard Werber met the students of Armenian­russian slavonic university. the day continued with a visit to Genocide museum–institute and tsitsernakaberd memorial. the guests were impressed with everything they heard on the horrifying theme of Genocide; the exhibition was the proof of the Crime. in the evening at “Bureaucrat” bookstore, the presentation of the Armenian translation of the book “the edge of the World” by marcela Polain was held.

During the event, the Writers’ union of Armenia awarded her with a medal for merit. in the evening at 19:00, the presentaiton of the book “Children of Ararat” by Diary

230

the spanish writer marc morte was held at “loft” entertainment center with the participation of the author.

ՎԵՑԵՐՈՐԴ ՕՐ Ապրիլի 25, շաբաթ

231 Օրագիր

Օրվա առաջին կեսն անցավ Հայաստանի Ազգային գրադարանում, որտեղ հրավիրված էր մասնագիտական կլոր սեղան՝ «Խոսքը հանուն կյանքի» խո­ րագրով: Կլոր սեղանն ընթացավ ներկաների ակտիվ մասնակցությամբ. թե՛ բուն զեկուցումները, թե՛ Ցեղասպանության թեմայով արդի հայ բանաստեղծ­ ների գործերը բուռն արձագանքների արժանացան և հարուցեցին ուշագրավ քննարկումներ: Դրան զուգահեռ` ֆրանսիացի հանրահռչակ գրող Բերնար Վերբերը հանդիպում ունեցավ Հայ–ռուսական (սլավոնական) համալսարանի ուսանողների հետ: Օրը շարունակվեց Ցեղասպանության թանգարան–ինստիտուտ՝ Ծիծեռնա­ կաբերդի հուշահամալիր այցելությամբ. հյուրերը սոսկումով էին ծանոթանում Ցեղասպանության շուրջ ընթերցված և լսված բոլոր տեքստերը մի վերջին ան­ գամ հավաստող թանգարանի ցուցադրանքին: Երեկոյան «Բյուրոկրատ» գրախանութում կայացավ հայերեն թարգմանված «Աշխարհի եզրը» գրքի շնորհանդեսը, որի ընթացքում հեղինակին՝ Մարսե­ լա Փոլեյնին, Հայաստանի գրողների միության կողմից շնորհվեց «Վաստակի համար» հուշամեդալ: Երեկոյան ժամը 19.00–ին ԼՈՖԹ ժամանցի կենտրոնում կայացավ իսպա­ նացի Մարկ Մորտեի «Արարատի զավակները» գրքի ներկայացումը և հան­ դիպում հեղինակի հետ:

Diary

232

Օրագիր

233

SEVENTH DAY April 26, Sunday the 7th day of the festival was full of lively colors, the participants walked in Vernisazh admiring the hand works by different artists. the next destination was the pagan temple of Garni, then the monastery of Geghard. the guests were impressed with the natural and architectural harmony of the Armenian highlands.

Diary

234

ՅՈԹԵՐՈՐԴ ՕՐ Ապրիլի 26, կիրակի «Գրական տապան. ապրիլ»–ի յոթե­ րորդ առավոտը զվարթ գույներով էր լցված. մասնակիցները հետաքրքրու­ թյամբ էին շրջում Վերնիսաժում՝ հի­ ացմունքով դիտելով հայ վարպետների ձեռքի գործերը: Հաջորդ հանգրվանը Գառնու հեթանոսական տաճարն էր, ապա և Գեղարդավանքը, որոնք տպա­ վորվեցին Հայկական լեռնաշխարհի բնության և հայ ճարտարապետական հանճարի ներդաշնակությամբ:

Օրագիր

235

EIGHTH DAY April 27, Monday

Diary

236

naturally, one of the most anticipated destinations of the Literary Ark festival is matenadaran — mesrop mashtots institute for Ancient manuscripts and scientific research. here, the visiting writers interfaced with the eternal concept of writing and books. the day continued at Khnko–Aper library, where Jurgen Jankovsky— German writer, publicist and publisher, presented his books, which include works by writer–victims of the Armenian Genocide —“the land speaks” and “A Palm of Ashes”, as well as collection of German and Armenian children’s accounts titled “Denied…Forgotten?”

At the bookstore “Art Bridge” was held meline tumani’s (American–Armenian writer, journalist) book presentation named “there Was and there Wasn’t”, which soon smoothly developed into a discussion. At the same day, eurasia university and college hosted Viktoria Chembartseva; she is a member of russian Writers’ union of moldova and russian Writers’ union of moscow, a writer, poetess and translator.

ՈՒԹԵՐՈՐԴ ՕՐ Ապրիլի 27, երկուշաբթի

237 Օրագիր

Բնական է, որ «Գրական տապան» փա­ ռատոնի ամենասպասված հանգրվան­ ներից է Մատենադարանը՝ Մ. Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազո­ տական ինստիտուտը, որտեղ այցելե­ լով՝ գրողները հաղորդակից են դառնում Գրի և Գրքի հավերժության խորհրդին: Օրը շարունակվեց գրքերի շնորհան­ դեսներով. Խնկո–Ապոր անվան գրա­ դարանում կայացան գերմանացի գրող, հրապարակախոս, հրատարակիչ Յուր­ գեն Յանկովսկու եղեռնազոհ հայ գրող­ ների «Հողը կը խօսի», «Ափ մը մոխիր», ինչպես նաև հայ և գերմանացի դպրո­ ցականների ստեղծագործությունների «Ուրացված–մոռացվա՞ծ» գրքերի շնոր­ հանդեսները: Իսկ «Արտբրիջ» գրախա­ նութ–սրճարանում տեղի ունեցավ ամե­ րիկահայ գրող, լրագրող Մելինե Թու­ մանիի «Եղել է և չի եղել» գրքի շնորհան­ դեսը, որը սահուն կերպով վերածվեց քննարկման և կարծիքների հարթակի: Նույն օրը «Եվրասիա» համալսարանը և վարժարանը միասին հյուրընկալե­ ցին Մոլդովայի ռուս գրողների ընկերու­ թյան և Մոսկվայի գրողների միության անդամ, բանաստեղծ, արձակագիր և թարգմանիչ Վիկտորյա Չեմբարցևային։

NINTH DAY April 28, Tuesday the 9th day began with sevan, as the Ark sailed to sevan, and stopped at sevanavank

monastery.

With

the

impressions of sevan, the evening passed attending several book presentations.

Among them, at Khnko Aper Children’s library, was hold the presentation of thomas hardwig’s (German writer, director) book entitled “the Armenian Woman”. the day was also marked with the presentation of mark mustian’s novel “the Gendarme” in its Armenian translation. the author of the book and the Armenian translator maro Diary

238

madoyan–Alajajyan were present at the event together with the multitude of book lovers.

ԻՆՆԵՐՈՐԴ ՕՐ Ապրիլի 28, երեքշաբթի Իններորդ օրը սկսվեց Սևանով. Տա­ պանը նավարկեց դեպի Սևան՝ կանգ առնելով Սևանավանքում: Իսկ երեկո­ յան սևանյան տպավորություններով անցան գրքերի շնորհանդեսներ, այդ թվում՝ Խնկո–Ապոր անվան ազգային մանկական գրադարանում գերմանա­ ցի գրող, ռեժիսոր Թոմաս Հարթվիգի «Հայուհին» (“Die Armenierin”) գրքի շնորհանդեսը: Օրը նշանավորվեց նաև Գաֆէսճեան արվեստի կենտրոնում տեղի ունեցած Մարկ Մուստյանի «Ժանդարմը» հայե­ րեն թարգմանված վեպի շնորհանդե­ սով, որին ներկա էին գրողը, հայերեն ջաջյանը, և հարյուրավոր գրասերներ:

239 Օրագիր

թարգմանչուհին՝ Մարո Մադոյան–Ալա­

TENTH DAY April 29, Wednesday the last hours of the festival passed under the “the rustle of olives” — at the museum of literature and Arts after Charents was held the presentation of poetry collection co–authored by Viktoria

Chembartseva,

with

the

attendance of the poetess’ new and old friends.

Diary

240

ՏԱՍՆԵՐՈՐԴ ՕՐ Ապրիլի 29, չորեքշաբթի «Գրական տապան. ապրիլ» փառատո­ նի վերջին ժամերն անցան «Ձիթենյաց խշշոց»–ի ներքո. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգա­ րանում

կայացավ

բանաստեղծուհի

Վիկա Չեմբարցևայի համահեղինա­ կած պոեզիայի համանուն ժողովածո­ ւի շնորհանդեսը, որին ներկա էին բա­ նաստեղծուհու հին և նոր հայաստան­ ցի բարեկամները:

Օրագիր

241

L i t e r a r y Wo r k s

Ստեղծագործ­ո ւթյուններ

Alan Whitehorn Diary

244

Ա լան Ո ւայթ հոր ն Canada

Կանադա

Alan Whitehorn is an emeritus professor in political science at the Royal Military College of Canada in Kingston, Ontario.

As an academic, Alan Whitehorn writes on the topics of the Armenian Genocide, genocide, human rights. As a poet, he explores the issue of genocide and its impact on Armenian Diaspora identity.He is the author of more than 150 articles, author and editor of 9 books.He has written Armenian Genocide.

Resistance for the Inertia of Indifference (co–author), poem entitled Ancestral Voices. Identity, National Origin and Recalling Genocide.

Alan Whitehorn was awarded golden medal for his literature heritage by the RA Ministry of Culture. Ալան Ուայթհորնը Կանադայի Օնտարիո նահանգի Քինգսթոն քաղաքի Թագավորական ռազմական քոլեջի քաղաքական գիտությունների պաշտոնաթող պրոֆեսոր է: Որպես ակադեմիկոս՝ Ալան Ուայթհորնը գրում է Հայոց Մեծ եղեռնի, ցեղասպանությունների, մարդու իրավունքների մասին: Որպես պոետ՝ նա ուսումնասիրում է Ցեղասպանության խնդիրները և դրա ազդեցությունը Հայկական սփյուռքի ինքնության վրա: Հեղինակ է մոտ 150 ակադեմիական և լրագրային հոդվածների: Բացի այդ՝ հեղինակել և խմբագրել է 9 գիրք։ Գրել է «Հայոց եղեռնը. դիմակայություն անտարբերության իներցիային» (համահեղինակ), «Նախնիների ձայները. ինքնություն, ազգային արմատներ և վերհիշելով Եղեռնը» պոեմը։ 2011 թ. ՀՀ մշակույթի նախարարության կողմից իր գրական ժառանգության համար պարգևատրվել է ոսկե մեդալով:

racing Towards Destiny: April 24, 1915–April 24, 2015

lead uP to 100th memorial Year

A. Whitehorn

246

As the grandson of an orphan of the 1915 genocide, a few years ago i thought about what i should do as 2015, the 100th memorial year of the Armenian Genocide, approached. how could i best contribute in this historic year of remembrance, but also further educate the world and ourselves about the genocide? my academic training was as a political historian. little did i know that instead of a relatively simple journey of writing a few journalistic articles and chapters in academic books about the Armenian Genocide, i would embark on a much more complex voyage. i was invited by Professor steve Jacobs and the major American publisher ABC–Clio to contribute to the four–volume encyclopedia Modern Genocide, where i would write a significant number of entries on the Armenian Genocide. soon thereafter, however, i would steer a much more challenging course. i ended up editing and writing a great many entries for the first–ever encyclopedia on the Armenian Genocide. it became an exceptionally heavy workload. As the date of April 24, 2015 rapidly approached, i had some trepidation. however, i received an invitation to participate in the Yerevan literary Ark Festival in April. it looked like an ideal opportunity to share with other writers our ideas and experiences about the Armenian Genocide.

ձիարշավ ճակատագրի ուղղությամբ ապրիլի 24, 1915 – ապրիլի 24, 2015

դեՊի 100–րդ տարելից տանող կաԾանը

247 Ա. Ուայթհորն

Լինելով 1915 թ. ցեղասպանությունից փրկված որբերից մեկի թո­ ռը՝ մի քանի տարի առաջ ես մտածեցի, թե ինչ պետք է անեմ 2015–ին՝ Հայոց ցեղասպանության 100–րդ տարելիցին: Ինչպե՞ս կարող եմ նպաս­ տել հիշատակման այս պատմական տարելիցին: Ինչպե՞ս կարող ենք միաժամանակ ցեղասպանության մասին տեղեկություններով կրթել աշխարհին և ինքներս մեզ: Ես մասնագիտությամբ նաև քաղաքական պատմաբան եմ: Գաղափար անգամ չունեի, որ ակադեմիական գրքե­ րի համար Հայոց ցեղասպանության մասին մի քանի լրագրողական հոդվածներ և նյութեր գրելու համեմատաբար պարզ ճանապարհոր­ դության փոխարեն մի շատ ավելի բարդ ուղևորություն եմ ձեռնարկելու: Հրավեր ստացա Սթիվ Ջակոբսից և մի խոշոր ամերիկյան հրատարակ­ չությունից (ABC–Clio)՝ աշխատելու «Ժամանակակից ցեղասպանու­ թյուն» քառահատոր հանրագիտարանի վրա. ես պետք է զգալի թվով նյութեր գրեի Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ: Սա վերածվեց մի բացառիկ ծանր աշխատանքային բեռնվածության, և քանի որ Ապրիլի 24–ը մոտենում էր, մի տեսակ անհանգիստ էի: Ես հրավեր ստացա ապրիլին մասնակցելու Երևանի «Գրական տապան» փառատոնին: Մտածեցի, որ սա շատ լավ հնարավորություն է Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող իմ մտքերն ու փորձը այլ գրող­ ների հետ փոխանակելու համար:

Literary Ark Writers’ Workshop Overlaps with the Global Forum

A. Whitehorn

248

the literary Ark Festival lasted ten days and overlapped with the two day Global Forum Against the Crime of Genocide held at the great hall of the sports and Concerts Center. i have never seen such tight security for any conference. We all had to have special photo iD badges, the security perimeters and barricades were extensive, and there were armed police and military sharp shooters everywhere. security screening to enter the building was more rigorous than at any airport that i have ever seen. But once inside the atmosphere was pleasant. the grand hall had a number of the world’s foremost genocide scholars, both on the stage and in the audience. As a genocide specialist, it was nice to see so many dear friends, but also recognize those pioneering scholars who had inspired me and acted as mentors. on the two sides of the plenary hall were various displays about the Armenian Genocide and the national library and literary Ark put on a marvelous book display. they organized the sections on the Armenian Genocide by country of origin of publication and there were many volumes from other countries which i had not previously seen. there were also a number of other books, the authors of which were now sharing coffee and conversation with me amidst the great exhibition hall. it was an exciting several days, but all too short. one highlight certainly stood out.

Book Display and Visit by the Armenian President During one of our late night Yerevan feasts at the Pandok chain of restaurants, the literary Ark senior organizers discretely dropped a bombshell upon several of us. they strongly hinted that it was possible, perhaps even probable, that we would meet serzh sargsyan, the President of the republic of Armenia in order to be able to present our genocide books to him. What a wonderful honour and opportunity. the next day, during a brief break in the Global Forum, the President and his entourage visited the joint national library and literary Ark book display. As he explored the booths of books,

«Գրական տապան» փառատոնը համընկնում է գլոբալ ֆորումի հետ

Գրքերի ցուցադրությունը և Հայաստանի նախագահի այցը «Պանդոկ» ռեստորանում մեր երևանյան երեկոներից մեկի ժամա­ նակ «Գրական տապանի» կազմակերպիչները հերթով մեզանից մի քանիսի վրա «ռումբ գցեցին»: Ասացին, որ շատ հնարավոր է՝ հան­ դիպենք Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանին, որպեսզի կարո­ ղանանք նրան ներկայացնել ցեղասպանության մասին մեր գրքերը: Ինչպիսի՜ պատիվ և հնարավորություն: Հաջորդ օրը՝ ֆորումի ընդմիջման ժամանակ, նախագահն իր շքախմբով այցելեց Ազգային գրադարանի և «Գրական տապանի» գրքերի տաղավարը։ Գրքերի շարքերն ուսումնասիրելու հետ մեկտեղ նախագահ Սարգսյանը ուշադիր զննում ու լսում էր: Յուրաքանչյուրիս

249 Ա. Ուայթհորն

Տասն օր տևող «Գրական տապան» փառատոնը համընկավ «Ընդ­ դեմ ցեղասպանության հանցագործության» երկօրյա գլոբալ ֆորումի հետ, որը տեղի ունեցավ Մարզահամերգային համալիրում: Ես դեռ ոչ մի համաժողովում նման խիստ հսկողություն չէի տեսել: Բոլորս պետք է ունենայինք մեր լուսանկարներով անվանաքարտեր, անվտանգության պատվարներով մի ընդարձակ տարածք էին շրջանակել, ամենուրեք զինված ոստիկաններ ու ռազմական դիպուկահարներ էին կանգնած: Շենք մտնելու համար անվտանգության նկատառումներով ստուգումը շատ ավելի խիստ էր, քան աշխարհի ցանկացած օդանավակայանում, բայց ներսում դուրեկան մթնոլորտ էր: Աշխարհի ամենահայտնի ցե­ ղասպանագետներն այդ մեծ սրահում էին՝ թե՛ բեմի վրա, թե՛ հանդիսա­ տեսի շարքերում: Որպես ցեղասպանագետ՝ ինձ հաճելի էր հանդիպել իմ շատ սիրելի ընկերներին, միևնույն ժամանակ ծանոթանալ այն բոլոր գիտնականների հետ, որոնք ոգեշնչել են ինձ և եղել են իմ ուսուցիչները: Դահլիճի երկու կողմերում Հայոց ցեղասպանությանը վերաբե­ րող տարբեր ցուցադրություններ կային, իսկ Ազգային գրադարա­ նը և «Գրական տապանը» գրքերի մի բացառիկ ցուցադրություն էին կազմակերպել: Գրքերը դասավորված էին ըստ հրատարակության երկրների, ցեղասպանության մասին շատ հատորյակներ կային նաև այլ երկրներից, որոնք ես երբևէ չէի տեսել: Բազմաթիվ ուրիշ գրքեր կային, որոնց հեղինակների հետ ես սուրճ էի խմում ու զրուցում այդ մեծ ցուցասրահում: Հետաքրքիր օրեր էին, բայց, ցավոք, շատ կարճ: Մի կարևոր հարց միշտ դուրս էր մնում քննարկումից:

President sargsyan took his time to carefully observe and listen. We each had a few moments to talk about our books. i gave him Just Poems: Reflections on the Armenian Genocide and Return to Armenia/ Veradardz depi Hayastan, but also showed him the mock–up of the new Armenian Genocide encyclopedia. President sargsyan spent a thoughtful amount of time listening to each of the visiting overseas authors. it was a special moment for us that was captured by several photographers, including the major news service.

Presentation of Genocide Books, Gold Medal Award and Media Scrum at Bureaucrat Books

A. Whitehorn

250

there is something unique and quite special about Bureaucrat Books, from the store’s title to the fascinating architectural layout of the bookstore, with its glass floor in one section. most importantly, it is a place of great sensitivity and creativity that reflects the generous and exuberant spirit of its owner and manager. it seems almost inevitable that just before an author’s major presentation about his work, there is an ad hoc scrum where the media, rather than waiting and listening to the lecture, opt for a short cut andask the author to quickly summarize his work. or they pose their own particular questions about his writings. With almost no time to spare, the questions were translated from Armenian to english, then the replies from english to Armenian. the reporters’ notes were hurriedly jotted down. i am not sure whether it was due to insufficient time, poor journalistic understanding of the subject matter or information lost in translation, but several of the subsequently printed pieces were significantly off the mark, even in terms of facts about my life, let alone what i said in the short scrum. Clearly, more of the reporters should have stayed for the full talk. the speakers’ room/café at Bureaucrat Books was filled with friends, colleagues and members of the public. Just before my formal talk, edward militonyan, head of the Writers’ union of Armenia, presented me with a gold medal for my ongoing literary writing on the Armenian Genocide. After several hectic years of working on genocide education, this medal was much appreciated and reminded me that my bilingual book Return to Armenia/

մի քանի րոպե էր տրամադրված մեր գրքի մասին խոսելու համար: Ես նախագահին նվիրեցի իմ «Արդար բանաստեղծություններ. անդրա­ դարձ Հայոց եղեռնին» և «Վերադարձ դեպի Հայաստան» գրքերը, ներ­ կայացրի նաև Հայոց ցեղասպանության նոր հանրագիտարանը: Նա­ խագահ Սարգսյանը բավականին երկար ժամանակ ծախսեց արտա­ սահմանից եկած բոլոր հեղինակներին լսելու համար: Սա մեզ համար շատ նշանակալից իրադարձություն էր, որը ֆիքսեցին մի քանի լուսան­ կարիչներ, այդ թվում և «Առաջին լրատվական» ծառայությունը:

Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող գրքերի շնոր­ հանդեսը, ոսկե մեդալի հանձնումը, հանդիպում լրատ­ վամիջոցների հետ «Բյուրոկրատ» գրախանութում

251 Ա. Ուայթհորն

Մի յուրահատուկ և միանգամայն առանձնահատուկ բան կա «Բյու­ րոկրատում»՝ գրախանութի անունից սկսած մինչև մի մասում ապա­ կեպատ հատակով հետաքրքիր ճարտարապետական նախագիծը: Ամենակարևորը՝ այն մեծ զգայունություն և ստեղծարարություն պա­ րունակող վայր է, որը գրախանութի սեփականատիրոջ և կառավարչի մեծահոգությունն ու կենսուրախությունն է արտահայտում: Գուցե անխուսափելի է, որ հեղինակի՝ իր աշխատանքը ներկայաց­ նելուց անմիջապես առաջ լրատվամիջոցների հետ մի արտահերթ հան­ դիպում կազմակերպվի: Լրագրողները սպասելու և դասախոսությունը լսելու փոխարեն նախընտրում են, որ հեղինակը արագ պատմի իր աշ­ խատանքի մասին: Երբեմն էլ իրենց սեփական հարցերն են ուղղում գրողին: Ժամանակի սղության պատճառով հարցերը թարգմանվում էին հայերենից անգլերեն, ապա պատասխանները՝ անգլերենից հայե­ րեն: Լրագրողները արագ–արագ նշումներ էին անում: Չգիտեմ՝ ինչն էր պատճառը՝ ժամանակի սղությո՞ւնը, հարցի լրագրողական թյուր ըմբռ­ նո՞ւմը, թե՞ տեղեկատվության կորուստը թարգմանության հետևանքով, բայց տպագրված նյութերից մի քանիսը զգալիորեն հեռու էին բուն թե­ մայից, նույնիսկ իմ կյանքի փաստերի առումով, մի կողմ թողնենք այն, ինչ ասացի կարճատև ասուլիսի ժամանակ: Պարզ է, որ լավ կլիներ՝ ավելի շատ լրագրողներ մնային ամբող ջական խոսքս լսելու: Գրախանութ–սրճարանի սրահը լիքն էր ընկերներով, գործընկեր­ ներով և հասարակության այլ անդամներով: Հենց իմ պաշտոնական ելույթից առաջ Էդվարդ Միլիտոնյանը` Գրողների միության նախա­ գահը, ինձ պարգևատրեց ոսկե մեդալով՝ Հայոց եղեռնի մասին շարու­ նակաբար գրելու համար: Մի քանի տարի շարունակ կրթության ոլոր­ տում ցեղասպանության թեման ամրագրելու շուրջ տարվող տենդա­ գին աշխատանքից հետո այս մեդալն ինձ համար շատ գնահատելի է: Այն

Veradardz depi Hayastan resonated with my fellow Armenians in both Yerevan and the Diaspora.

Resurgence of the Diaspora

A. Whitehorn

252

As i listened to the various literary Ark speakers during the 10 day festival, i wondered if the Young turk dictators of 1915 might have thought that virtually none of the elderly and orphaned Armenians would survive. the elderly would surely soon perish and the orphans would rapidly disappear through assimilation. But history often unfolds incomplex and ironic ways. many Diaspora Armenians, often of mixed marriages, who in their youth might have wished to assimilate and “fit in” to their new society, have in their later years sought to seek out and explore their Armenian identity. in the years leading up to 2015 and the 100th memorial anniversary, i suspect a number of Armenian Diaspora writers, like me, were wondering independently what special book could they author for the 100th memorial year, particularly when confronted by turkey’s stubborn refusal to acknowledge the genocide. thus, on the eve of and during 2015, we have witnessed a renaissance of Armenian writings, particularly on genocide–related themes. to note a few, many of whose authors participated in the literary Ark Festival, we can cite the following historical novels: marcella Polain, The Edge of the World, 2007 mark mustian, The Gendarme, 2010 Chris Bohjalian, Sandcastle Girls, 2012 Dana Walrath, Like Water on Stone, 2014 We also note the following journalistic and academic volumes: meline toumani, There Was and There Was Not, 2014 eric Bogossian, Operation Nemesis, 2015 ronald suny, They Can Live in the Desert but Nowhere Else: A History of the Armenian Genocide, 2015.

Alan Whitehorn, ed., The Armenian Genocide: The Essential Reference Guide, 2015 the Diaspora literary and academic voice is a powerful one and seemingly growing.

հիշեցնում է ինձ իմ երկլեզու գիրքը՝ «return to Armenia/Վերադարձ դեպի Հայաստան», ինչպես նաև Երևանում և Սփյուռքում գտնվող իմ բարեկամների մասին:

Սփյուռքի վերականգնումը

Մարսելա Փոլեյն, «Աշխարհի եզրը», 2007 Մարկ Մուստյան, «Ժանդարմը», 2010 Քրիս Բոհջալ յան, «Ավազե ամրոցի աղ ջիկները», 2012 Դանա Ուալրաթ, «Ինչպես ջուրը քարին», 2014

Պետք է նշել նաև հետևյալ լրագրողական և ակադեմիական նյութերը. Մելինե Թումանի, «Կար և չկար», 2014 Էրիկ Պողոսյան, «Նեմեսիս գործողություն», 2015 Ռոնալդ Սյունի, «Նրանք կարող են ապրել միայն անապատում. Հայոց ցեղասպանության պատմությունը», 2015 Ալան Ուայթհորն, «Հայոց ցեղասպանություն. կարևոր տեղեկատու– ուղեցույց», 2015 Սփյուռքի գրական և գիտական ձայնը շատ զորեղ է և, ըստ երևույ­ թին, գնալով հզորանում է:

253 Ա. Ուայթհորն

Տասն օր շարունակ լսելով «Գրական տապանի» մասնակիցներին՝ մտածեցի՝ մի՞թե ցեղասպանությունը կատարող երիտթուրք բռնապե­ տերը կարծել են, թե ո՛չ տարեցները, ո՛չ էլ որբերը կենդանի չեն մնալու: Տարեցները շուտով մեռնելու էին, իսկ որբերը արագ անհետանալու էին միաձուլման հետևանքով: Սակայն պատմությունը հաճախ շատ բարդ ու հեգնական ձևով է զարգանում: Օտարերկրացիների հետ ամուսնացած բազում սփյուռքահայեր, որոնք երիտասարդ ժամանակ գուցե ցանկացել են միաձուլվել և հարմարվել իրենց նոր հասարա­ կությանը, ավելի մեծ տարիքում փորձել են փնտրել և ուսումնասիրել իրենց հայկական ինքնությունը: Ենթադրում եմ, որ ինձ նման մի շարք սփյուռքահայ գրողներ մինչև 2015 թվականը և Ցեղասպանության 100–րդ տարելիցը առանձին–առանձին խորհրդածել են, թե ինչ յու­ րահատուկ գիրք կարող են հեղինակել 100–րդ տարելիցին ընդառաջ, հատկապես երբ առերեսվել են Թուրքիայի՝ Հայոց ցեղասպանու­ թյան համառ ժխտման հետ: Այսպիսով՝ 2015–ի նախաշեմին և ամբողջ տարվա ընթացքում մենք ականատես եղանք հայկական գրվածքների վերածննդին, որոնք հիմնականում Հայոց ցեղասպանությանը առնչ­ վող թեմաներով էին: Նշեմ մի քանի հեղինակների, որոնցից շատե­ րը «Գրական տապան» փառատոնին էին մասնակցում: Կարող ենք թվարկել հետևյալ պատմական վեպերը.

From Academic to Poet and Back Again

A. Whitehorn

254

Given the geographic, historical, economic and cultural complexity in teaching university courses on comparative genocide, it is crucial to be able to explore and develop advanced analytical and theoretical frameworks. After several weeks of teaching such diverse models, inevitably the senior students ask for some sort of synopsis.

After one very long evening class, i tried to pen a one page summary. the already compacted and dense draft page was a complex piece of prose, but the early contours of a poem could be seen. As i went into heavy editing, i stripped down the text to its essence. in a minimalist fashion, all unnecessary descriptors and connectives were pruned.

What remained was a stark, minimalist poem – one word per line – but that in only a few key words captured the essence of the phases of genocide. they were a series of malevolent verbs. A university course on genocide had given birth to an important new poem, the “Verbs of Genocide”. several years later, Dr. steve Jacobs approached me as a genocide scholar and asked me to work with him and others on a major international academic project the four–volume encyclopedia Modern Genocide. he told me that a key reason he wanted me was due to my work as a genocide poet. he thought that my poetic insights would enable me to better understand and convey the dark and complex nature of genocide.

My Most Important Poem it has been several years now since the “Verbs of Genocide” poem was published in Return to Armenia/Veradardz depi Hayastan. the reaction has been universally positive. A number of colleagues and i felt it was the most important poem that i have written.

When Return to Armenia was published in 2012, we also printed a thousand copies of a bilingual bookmark of the “Verbs of Genocide” to help promote the book, but more importantly to give audiences some insight into the phases and stages of genocide. the bookmark had several further educational purposes. one was to enable audience

Ակադեմիկոսից պոետ և հակառակը

Իմ ամենակարևոր բանաստեղծությունը Արդեն մի քանի տարի է անցել, ինչ «Ցեղասպանության բայեր» բանաստեղծությունը տպագրվել է «Վերադարձ դեպի Հայաստան» գրքումս: Արձագանքը բոլորի կողմից դրական է եղել: Բազմաթիվ գործընկերներ և ես զգացինք, որ սա իմ գրած ամենակարևոր բանաս­ տեղծությունն է: Երբ «Վերադարձ դեպի Հայաստան»–ը լույս տեսավ 2011 թ., մենք նաև տպագրեցինք էջանշաններ՝ «Ցեղասպանության բայեր» բա­

255 Ա. Ուայթհորն

Հաշվի առնելով համեմատական ցեղասպանության վերաբերյալ համալսարանական դասընթացներ անցկացնելիս աշխարհագրա­ կան, պատմական, տնտեսական և մշակութային բարդությունները՝ շատ կարևոր է, որ կարողանաս բացահայտել և զարգացնել նորա­ գույն վերլուծական և տեսական կառուցվածքները: Մի քանի շաբաթ շարունակ նմանատիպ տարբեր նյութեր դասավանդելուց հետո վեր­ ջին կուրսի ուսանողները անխուսափելիորեն դասախոսությունների կոնսպեկտն են պահանջում: Մի շատ երկար երեկոյան դասից հետո ես փորձեցի մեկ էջանոց ամփոփում գրել: Արդեն իսկ հակիրճ և սեղմ սևագիրը մի բարդ արձակ ստեղծագործություն էր, բայց բանաստեղ­ ծության վաղ ուրվագծեր էին նշմարվում: Անցնելով խմբագրման ծանր աշխատանքին՝ տեքստը մաքրեցի, ստացա մի ամբող ջական պատ­ կեր: Մինիմալիստական ոճով հանեցի բոլոր ավելորդ հանգուցային և շաղկապող բառերը: Մնաց մի կատարյալ, մինիմալիստական բա­ նաստեղծություն՝ ամեն տողում մեկ բառ, ընդամենը մի քանի բանալի բառեր կային, որոնք ներկայացնում էին ցեղասպանության փուլերի իրական էությունը: Շատ չարախինդ բառեր կային: Ցեղասպանության վերաբերյալ համալսարանական դասընթացը լույս աշխարհ բերեց մի շատ կարևոր բանաստեղծություն՝ «Ցեղասպանության բայերը»: Մի քանի տարի անց դոկտոր Սթիվ Ջակոբսը մոտեցավ ինձ՝ որպես ցեղասպանագետի, և խնդրեց, որ իրենց հետ աշխատեմ մի խոշոր մի­ ջազգային նախագծի վրա: Խոսքը «Ժամանակակից ցեղասպանու­ թյուն» քառահատոր հանրագիտարանի մասին էր: Պարոն Ջակոբսն ասաց, որ ինձ հետ աշխատելու ցանկություն ունենալու հիմնական պատճառն այն է, որ ես հանդես եմ գալիս իբրև ցեղասպանության պոետ: Նա մտածում էր, որ իմ պոետիկ գաղափարները հնարավորու­ թյուն կտան ինձ ավելի լավ հասկանալու և արտահայտելու ցեղասպա­ նության մութ ու բարդ էությունը:

members to read along while the author was reciting the poem.

Another goal was to have something tangible in everyone’s hands at the April 24th memorial service and take back home. the ultimate goal was to have them show and share the bookmark to others. my hope was to have people take an extra bookmark in order to give to others and help spread the word about genocide. Within a month, bookmarks were in the hands of people around the world. Already teachers in other countries had taken a large number and used them in their classrooms.

We also printed another thousand bookmarks in 2015, with the same results. everywhere i went on the literary Ark Festival, i gave out the bookmarks. that and my Canadian maple leaf candy became my calling card it seems.

A Poem Transcends the Linguistic Barrier

A. Whitehorn

256

About a year ago, to my very pleasant surprise, my translator hermine navasardyan had told me that an important German editor and publisher, who had done significant outreach work on genocide with young students, had used my “Verbs of Genocide” poem in some of his workshops. i was, of course, pleased. it may be that a minimalist poem can more easily convey its meaning across linguistic barriers.

As we were gathering at the literary Ark sessions at the national library, hermine, my translator and fellow poet, gave me the wonderful news that Jurgen Jankovsky had not only used the “Verbs of Genocide” poem as a key introductory overview piece in ajust–published collection of children’s accounts about genocide, but that Jankovsky had chosen to use the poem’s two closing lines “Verleuegnet…Vergessen?” [Denied…Forgotten?]as the title of the edited German volume. this was a great honour, but it also reminded me of the potential powerful impact of poetry.

նաստեղծության երկլեզու հազարավոր օրինակներ, որպեսզի հան­ դիսատեսին ընդհանուր պատկերացում տանք ցեղասպանության ընթացաշրջանի և փուլերի մասին: Սակայն այդ էջանշանը ուներ նաև մի քանի այլ կրթական նպատակներ: Դրանցից մեկն այն էր, որ հան­ դիսատեսը կարողանար հեղինակի հետ միաժամանակ արտասանել բանաստեղծությունը: Մյուս նպատակն այն էր, որ Ապրիլի 24–ի հի­ շատակման արարողության ժամանակ բոլորն ինչ–որ շոշափելի բան ունենային իրենց ձեռքերում, իսկ հետո տուն տանեին: Հիմնական նպատակը այն էր, որ մարդիկ միմյանց ցույց տային ու փոխանցեին էջանշանը ուրիշներին: Ես հույս ունեի, որ մարդիկ մեկ օրինակ ավելի կվերցնեն, որպեսզի տան ուրիշներին՝ այս կերպ միմյանց տեղեկաց­ նելով ցեղասպանության մասին: Մեկ ամսվա ընթացքում էջանշաննե­ րը սփռվեցին ամբողջ աշխարհով մեկ: Այլ երկրներում ապրող շատ ու­ սուցիչներ արդեն օգտագործում են այդ էջանշաններն իրենց դասերի ժամանակ՝ իբրև դասավանդման նյութ: 2015–ին մենք նորից հազար օրինակ տպագրեցինք և նույն ար­ դյունքը ստացանք: «Գրական տապան» փառատոնի ընթացքում ուր որ գնում էի, բաժանում էի էջանշանները: Էջանշանն ու կանադական թխկու տերևով կոնֆետը կարծես թե իմ այցեքարտն են դարձել:

Մեկ տարի առաջ հաճելիորեն զարմացա, երբ իմ թարգմանիչը՝ Հեր­ մինե Նավասարդյանը, ինձ ասաց, որ մի հայտնի գերմանացի խմբա­ գիր և հրատարակիչ, ով մեծ աշխատանք է կատարել երիտասարդների շրջանում ցեղասպանության հանրայնացման հարցում, օգտագործել է իմ «Ցեղասպանության բայեր» բանաստեղծությունը իր սեմինարներից մեկի ժամանակ: Ես, իհարկե, շատ ուրախ էի: Փաստորեն մինիմալիս­ տական բանաստեղծությունը կարող է ավելի հեշտությամբ արտահայ­ տել իր իմաստը՝ հաղթահարելով լեզվական արգելքները: Երբ որ Ազգային գրադարանում էինք՝ «Գրական տապանի» քննարկմանը մասնակցելու համար, Հերմինեն՝ իմ թարգմանիչն ու բանաստեղծ ընկերը, ինձ հայտնեց հիանալի լուրն այն մասին, որ Յուրգեն Յանկովսկին ոչ միայն օգտագործել է «Ցեղասպանության բայեր» ստեղծագործությունը որպես հիմնական ներածական ակ­ նարկ հենց նոր հրատարակված մանկական ժողովածուում, այլ նաև բանաստեղծության վերջին երկու տողերը՝ «Ուրացված... Մոռացվա՞ծ»

Ա. Ուայթհորն

257

Բանաստեղծությունը հաղթահարում է լեզվական արգելքը

From High Profile Academic to Media Pop Figure

A. Whitehorn

258

i am usually quite visible on Yerevan streets. my colourful suspenders are an obvious mark of my unique style and presence.

People, it seems, are universally friendly to an elderly Diasporan professor.

At 68 years of age, balding and showing wrinkles from decades of battling for social justice in a far too inegalitarian world, i was completely unprepared for what happened first at the Global Forum book display and then again at a Yerevan state university (Ysu) lecture. over the days and week leading up to April 24, i had increasingly been interviewed by the media about my work on genocide as an academic, poet and grandson of an orphan of the genocide. on several occasions, i was asked to do live tV shows including a music video station, a daytime morning coffee and conversation show, and the solemn April 24 live in–depth interview on Civilnet tV. With all that media coverage, however, something began to change. more and more people were saying hello and some were starting to ask for my autograph. As one of my translators suggested: “everyone in Yerevan seems to know you.” one or two persons at a time asking for an autograph is one thing, but at the Global Forum book display i was met by an excited crowd of young women, all seeking to have me autograph the bookmark and allow them to take a “selfie” photo with me. i was overwhelmed by the sudden enthusiasm and apparent affection. my fellow literary Ark authors, standing nearby, just smiled and said: “Welcome to the world of celebrity author”. A similarly excited crowd event happened a week later at a lecture that i gave at Ysu. All my years as an academic had not prepared me for this. i am more used to studying in isolation examining an old, dusty archives file about 1915.

(“Verleuegnet…Vergessen?”), որպես վերնագիր է ընտրել իր գերմա­ ներեն գրքի համար: Դա ինձ համար մեծ պատիվ էր, բայց դա ինձ նաև հիշեցրեց պոեզիայի պոտենցիալ ուժի մասին:

Ակադեմիկոսից մինչև ԶԼՄ–ների փոփ–աստղ

259 Ա. Ուայթհորն

Ես սովորաբար բավականին նկատելի եմ Երևանի փողոցներում: Գունավոր տաբատակալներս իմ յուրահատուկ ոճի և ներկայության ակ­ ներև նշաններն են: Թվում է, թե բոլոր մարդիկ բարեկամական վերաբեր­ մունք են տածում ինձ նման ծեր սփյուռքահայ պրոֆեսորի հանդեպ: 68 տարեկան հասակում՝ արդեն ճաղատ և այս խտրական աշխար­ հում սոցիալական արդարության դեմ տասնամյակներ շարունակ պայ­ քարելուց առաջացած կնճիռներով, չէի սպասում, որ կպատահի այն, ինչ սկզբում պատահեց գլոբալ ֆորումի ժամանակ, իսկ հետո կրկնվեց Երևանի պետական համալսարանում դասախոսության ընթացքում: Մինչև ապրիլի 24–ը ես բազմաթիվ հարցազրույցներ տվեցի լրատվամիջոցներին իմ գործունեության վերաբերյալ՝ որպես ակադե­ միկոս, պոետ և ցեղասպանությունից փրկված որբերից մեկի թոռ: Մի քանի անգամ առիթ ունեցա հյուրընկալվելու ուղիղ հեռարձակվող հե­ ռուստա և ռադիոհաղորդումների, առավոտյան շոուների, ինչպես նաև ապրիլի 24–ին ուղիղ հեռարձակմամբ հարցազրույց տվեցի «Սիվիլ­ նեթ»–ին: Այդ լուսաբանումներից հետո, այնուամենայնիվ, ինչ–որ բան սկսեց փոխվել: Ավելի շատ ու շատ մարդիկ էին փողոցում ող ջունում, ոմանք էլ ստորագրությունս խնդրում: Ինչպես նշեց թարգմանիչներիցս մեկը՝ «Կարծես թե Երևանում բոլորը Ձեզ ճանաչում են»: Մի բան է, երբ մեկ–երկու հոգի ստորագրություն են խնդրում, մեկ այլ բան, երբ գլոբալ ֆորումի ժամանակ գրքի տաղավարի մոտ ես հանդիպեցի մի խումբ ոգևորված երիտասարդ աղ ջիկների, ովքեր ուզում էին իմ ստորագրությունն ունենալ իրենց էջանշանների վրա ու խնդրում լուսանկարվել: Ինձ համար շատ անսպասելի էին նման հան­ կարծակի ոգևորությունն ու ակնհայտ ջերմությունը: Կողքիս կանգնած գործընկերներս պարզապես ժպտացին և ասացին. «Բարի՛ գալուստ հայտնի հեղինակի աշխարհ»: Նման մի դեպք նորից պատահեց ԵՊՀ–ում մեկ շաբաթ անց՝ դասախոսությանս ժամանակ: Իմ ակադեմիական տարիներն ինձ սրան չէին նախապատրաստել: Ես ավելի շատ սովոր եմ մեկուսացած նստել ու 1915–ին վերաբերող հին ու փոշոտ արխի­ վային նյութերը ուսումնասիրել:

April 24 and the Long Lines of Families Mourning and Remembering

A. Whitehorn

260

April 24 and 25 in Yerevan, Armenia are a unique set of dates in the calendar. Almost all normal commercial activity in the city comes to a complete halt, much of the downtown traffic is either totally blocked off or dramatically altered to allow the hundreds of thousands of pilgrims to walk kilometers up the steep hill to tsitsernakaberd Park, where the Armenian Genocide memorial monument and flame are located. Whether rain or shine, waveafter waveof extended families, entire classes of students, organized groups of Armenian citizens, foreign student Diaspora delegations, and even some visiting scholars and tourists line up patiently for hours. slowly the mass of the Armenian nation inches solemnly towards the massive grey stone memorial. near the end of the procession, each person on the pilgrimage acquires a flower, usually a tulip, to lay with loving respect in a circle around the eternal memorial flame. i am always in awe at the vast wave of the humanity peacefully making its collective homage to those who perished in the 1915 deportations and massacres. on this day, nothing else matters and the Armenian nation is united as one in remembering and seeking long overdue recognition and justice from turkey. As a member of the Armenian Diaspora, i am always humbled by this profound moment of solidarity with both our ancestors and with one another.

When i went back to the Armenian Genocide memorial site a day later on April 25, i was struck by how long the lines of Armenians still waiting patiently remained. they stretched as far as my eye could see. twenty–four hours after the official dignitaries had left, the Armenian people were still waiting patiently. the spirit of “we remember� continued to prevail.

Remembering Metzmama on April 24th today i stand on these dark stone steps at tsitsernakaberd. i am surrounded by hundreds of thousands of mourners from around the world. there is a collective sense of enormous grief amongst

Ապրիլի 24–ը, սգացող ու հիշող ընտանիքների երկար շարքերը

Ապրիլի 24–ին մեծ մորս հիշատակումը Այսօր ես կանգնած եմ Ծիծեռնակաբերդի այս մուգ քարից աստի­ ճաններին: Շրջապատված եմ ամբողջ աշխարհից եկած հարյուրավոր սգակիրներով: Հայերի մեջ մեծ վշտի մի հավաքական զգացում կա. հատկապես 100–րդ տարելիցին: Մեր ծնողները, տատերն ու պապերն

261 Ա. Ուայթհորն

Հայաստանում ապրիլի 24–ն ու 25–ը հատուկ գույնով նշվում են օրացույցում: Գրեթե բոլոր նորմալ առևտրային կետերը փակվում են, քաղաքի կենտրոնի երթևեկությունը կա՛մ մասամբ դադարեցվում է, կա՛մ էլ ամբող ջությամբ արգելափակվում, որպեսզի հազարավոր ուխ­ տավորներ կարողանան կիլոմետրերով քայլել դեպի Ծիծեռնակա­ բերդ. այնտեղ է գտնվում Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրն իր հավերժ վառվող հիշատակի կրակով: Անձրև լինի թե արև՝ ալիքվող բազմանդամ ընտանիքները, աշակերտներն իրենց դասարաններով, տարբեր խմբեր կազմած Հայաստանի քաղաքացիները, սփյուռքա­ հայ ուսանողների պատվիրակությունները և նույնիսկ Հայաստան այ­ ցելած գիտնականներն ու զբոսաշրջիկները ժամեր շարունակ համբե­ րատար հերթ են կանգնում: Հայ ազգը դանդաղ ու մռայլ շարժվում է դեպի մոխրագույն քարե հուշարձանը: Երթի ավարտին յուրաքանչյուր ուխտագնաց սիրառատ հարգանքով մի ծաղիկ է դնում, սովորաբար՝ կակաչ, հիշատակի հավերժական կրակի շուրջը գտնվող շրջանին: Ես միշտ երկյուղածությամբ եմ նայում մարդկային հսկայական ալիքին, որը խաղաղությամբ իր միասնական տուրքն է մատուցում 1915–ի տեղահանությունների ու կոտորածների ժամանակ զոհվածնե­ րին: Այս օրը ուրիշ ոչինչ կարևոր չէ, և հայ ազգը միասնաբար հիշում է, ցեղասպանության վաղուց ուշացած ճանաչում և արդարություն պա­ հանջում Թուրքիայից: Որպես Հայկական սփյուռքի անդամ՝ ես միշտ ակնածում եմ թե՛ մեր նախնիների, թե՛ մեկս մյուսի հետ համախմբվա­ ծության այս խորhրդից: Երբ որ ապրիլի 25–ին վերադարձա Հայոց ցեղասպանության հու­ շահամալիր, զարմացա՝ տեսնելով համբերատարությամբ սպասող հայերի երկար շարքերը: Դրանք ձգվում էին այնքան հեռու, որքան աչքը կարող է կտրել: Բարձրաստիճան պաշտոնյաների հեռանալուց քսանչորս ժամ հետո հայ ժողովուրդը դեռ համբերատար սպասում էր: «Հիշում ենք» տրամադրությունը շարունակում էր գերակայել:

Armenians, particularly on this 100th memorial year. our parents and grandparents have endured so much terrible and unnecessary suffering. however, there is also a feeling of pride on the 100th anniversary that the Armenian people have survived. not only survived, but throughout the diverse Diaspora and the republic of Armenia, we have rebuilt our family lives.

A. Whitehorn

262

A great many of us owe our very existence to those brave few who helped the so many emaciated orphans. on this very special historic day of April 24, 2015, i think of my metzmama – my grandmother – and what enormous suffering she endured for so many years in one refugee camp and orphanage after another. But she possessed a remarkable will to survive, a passionate desire to live a life full of love and joy and to raise her own family. this journey that i travel is very much inspired by her. i owe it to tell her story and that of the so many other countless orphans of the genocide. And so on a wet, windy day, i bow my head at the memorial flame and shed a tear of both sadness and joy. metzmama, we remember. We remember.

Photos by author

այնքա՜ն սարսափելի ու անտեղի տառապանքների միջով են անցել: Այնուամենայնիվ, հպարտության զգացում կա նաև 100–րդ տարելի­ ցին, որ հայ ժողովուրդը կենդանի է մնացել: Ոչ միայն կենդանի է մնա­ ցել, այլև հսկայական Սփյուռքով և Հայաստանի Հանրապետությու­ նով մեկ մեր ընտանիքներն ենք ստեղծել:

Թարգմանությունը՝ Տաթևիկ Սարգսյանի Լուսանկարները՝ հեղինակի

263 Ա. Ուայթհորն

Մեր գոյությամբ պարտական ենք այն մի քանի համարձակ մարդ­ կանց, ովքեր օգնել են ցեղասպանությունից փրկված, կմախքացած բազմաթիվ որբերի: Այս առանձնահատուկ, պատմական օրը ես հիշում եմ մեծ մորս՝ տատիկիս, և այն ահավոր տառապանքը, որ նա երկար տարիներ կրել է փախստականների ճամբարում և տարբեր մանկա­ տներում: Սակայն նա մեծ կամքի տեր մարդ էր, ապրել էր ուզում, երա­ զում էր ունենալ սիրով և ուրախությամբ լի կյանք, ստեղծել իր սեփա­ կան ընտանիքը: Մեծ մայրս է ինձ ոգեշնչել, որպեսզի անցնեմ այս ճանապարհը: Ես պարտավոր եմ պատմել նրա և ցեղասպանությունից փրկված անթիվ որբերի պատմությունը: Այս խոնավ ու քամոտ օրը ես խոնարհվում եմ հավերժական կրակի առջև, և տխրության ու ուրախության մի ար­ ցունք է գլորվում այտովս: Մե՛ծ մամա, մենք հիշում ենք: Հիշում ենք:

Dana Walrath Diary

264

Դանա Ուալրաթ USA

ԱՄՆ

Dana Walrath is the granddaughter of survivors of the Armenian genocide of 1915. Her first novel, “Like Water on Stone” (2014), a verse novel about her grandmother’s journey 100 years ago, has won several prizes, including 2015 Notable Book for a Global Society award.

On faculty at the University of Vermont’s College of Medicine, she spent 2012–2013 as a Fulbright Scholar in Armenia. Her graphic memoir Aliceheimer’s(Harvest 2013) blends stories about life with her mother, Alice, before and during dementia with stories of aging and memory in Alice’s ancestral homeland. This work received the Silver Sunny Dragon medal at Yerevan’s first International Graphic Humor Festival. Դանա Ուալրաթը 1915 թ. Հայոց ցեղասպանությունից փրկված ընտանիքի զավակ է: Նրա հրատարակած առաջին՝ «Ինչպես ջուրը քարին» (2014 թ.) վեպը պատմում է իր տատիկի՝ 100 տարի առաջ կատարած ճամփորդության մասին։ Ստեղծագործությունը արժանացել է մի շարք մրցանակների, ներառյալ «Համաշխարհային հասարակության համար հռչակավոր գիրք 2015» մրցանակը։ Վերմոնտի քոլեջ–համալսարանի բժշկական բաժանմունքում սովորելիս 2012–2013 թթ. նա Հայաստանում ուսումնասիրություններ է իրականացրել Ֆուլբրայթի ծրագրով։ Նրա գրաֆիկական հուշերը՝ «Aliceheimer’s» (2013), ներառում են պատմություններ իր և մոր՝ Ալիսի կյանքից։ Այս աշխատությունը ստացել է «Արևավիշապ» արծաթե մեդալ Երևանի գրաֆիկական հումորի առաջին միջազգային փառատոնում։

climbinG aboard: Reflections on the Literary Ark Festival Yerevan, April 2015

D . Wa l r a t h

266

the great American comedian Bill Cosby once pictured noah arguing with God about the complexities of his task, as he labored to herd the animals, two by two, onto the Ark he had built for their survival. God ends the argument by asking noah, “how long can you tread water?” sometimes we find ourselves focused on details when bigger picture issues are passing us by. this is one important reason why novelists, poets, and memoirists belong at major global events like the commemoration of the centennial of a genocide denied. We differ from journalists, reporting on news, scholars amassing and chronicling facts, or politicians using facts to push their agendas. our job is to step back and look at the big picture, to try to make sense of the world at the level of emotion, story, and survival.

A storyteller’s work is based on the premise that authentic responses to past events are most likely when people have an opportunity to relate to the characters of individuals, to their history, to their setting, and to their feelings. this gives us a perspective on global events—past and present—that connect with universal humanistic concerns. more than the ethicist, who is bound by his or her own culture’s rules and laws, literary writers serve as a moral

վեր մագլցելով Խորհրդածություններ «Գրական տապան. ապրիլ» փառատոնի մասին

Պատմություն գրողի գործը հիմնված է այն նախադրյալի վրա, որ անցյալի իրադարձություններին տրված, փաստերով հիմնավորված պատասխանները սովորաբար ձևավորվում են, երբ մարդիկ հնա­ րավորություն են ունենում առնչվելու անհատների բնավորության, նրանց պատմության, դիրքի և զգացմունքների հետ: Սա մեզ անցյա­ լի ու ներկայի համաշխարհային իրադարձությունների ընդգրկուն

267 Դ. Ուալրաթ

Մեծն կատակերգու Բիլ Քոսբին մի անգամ Նոյին պատկերել էր իրեն տրված հանձնարարության բարդությունների պատճառով Աստծո հետ վիճելիս, քանի որ ինքը տանջվում էր կենդանիներին զույգ առ զույգ Տա­ պան տեղափոխելիս, որը կառուցել էր նրանց կյանքը փրկելու համար: Աստված վերջ է դնում վեճին՝ հարցնելով Նոյին. «Որքա՞ն երկար կա­ րող ես քայլել ջրի վրայով»: Երբեմն նկատում ենք, որ կենտրոնացել ենք մանրուքների վրա, մինչդեռ ավելի կարևոր խնդիրները սահում են մեր կողքով: Սա է հիմնական պատճառը, որ վիպասանները, բանաստեղծ­ ներն ու կենսագիրները մասնակցում են նման խոշոր միջոցառումնե­ րի, ինչպիսին հերքված ցեղասպանության հարյուրամյա տարելիցն է: Մենք տարբերվում ենք նորությունները ներկայացնող լրագրողներից, փաստեր հավաքագրող ու գրանցող գիտնականներից, քաղաքական գործիչներից, որոնք օգտագործում են այդ փաստերը իրենց ծրագրերն իրագործելու նպատակով: Մենք փորձում ենք մեկ քայլ ետ գնալ, նայել այդ մեծ պատկերին և ընկալել աշխարհը զգացմունքի, պատմության և վերապրումի տեսանկյունից: Սա է մեր գործը:

conscience that cuts across boundaries and borders of all sorts. By going deep into the personal, we connect to universal truths. so, here are some of the stories that either occurred, or came to my memory, as i—with the other writers—stepped onto Yerevan’s literary Ark in April 2015 during the commemoration of the Centennial of the Armenian Genocide. this was not my first trip to Yerevan. i first came in 1977 with my Armenian mother, odar father, and younger sister. We came to meet the multitudes of cousins who had landed on the other side of mount Ararat during the genocide. my Vanetsi grandfather’s large extended family (descendants of his seven sisters) had a maghdar for him nearly every day that we were there. i tasted my first fresh apricots. my Armenian soul was awakened for the first time.

D . Wa l r a t h

268

With an Armenian mother and an American father, i was raised outside of the diaspora community. on top of that, i did not “look” Armenian. in American society—one that is anything but race blind—my fair skin and freckles led many Americans to casually wonder out loud, “Your mother, brother and sister all look so alike.

But where did you come from?” though my mother always told me that i looked like her, when i stood in the dark, as a kid i sometimes wondered, if in fact, i had been adopted.

After that first trip in 1977, i headed off to university ready to embrace my Armenian identity. i read everything that i could about Armenia and the genocide. i filled my language requirement with Western Armenian, and joined the Armenian Club at Columbia university and tried to fit in with the other Armenian Americans, who wore their Armenian identities like a comfortable suit of armor. though i was raised on lamajoon, pilaf, tanabour and dolma, my Armenian identity was otherwise new, under construction, and sometimes at odds with that of the other Armenian Americans. At Armenian Club meetings i argued for us to make efforts to connect with other genocides, the Killing Fields of the Khmer rouge in

պատկերն է տալիս, որոնք կապված են համընդհանուր մարդասիրա­ կան խնդիրների հետ: Գրողները ավելի շատ են ծառայում խղճին, որը կտրում–անցնում է բոլոր սահմանները, քան ցանկացած բարոյագետ, ով պարտավոր է ենթարկվել իր իսկ երկրի մշակութային կանոններին ու օրենքներին: Խորանալով անհատականության մեջ՝ մենք կապ ենք հաստատում համամարդկային ճշմարտությունների հետ:

1977–ին՝ իմ առաջին այցելությունից հետո, ես գնացի համալսա­ րան` պատրաստ ընդունելու իմ հայկական ինքնությունը: Հայաստա­ նի և ցեղասպանության մասին կարդացի հնարավոր ամեն ինչ: Լեզ­ վական բացս լրացրի արևմտահայերենով, դարձա Կոլումբիայի հա­ մալսարանի հայկական ակումբի անդամ, փորձեցի նմանվել այն ամե­ րիկահայերին, ովքեր իրենց հայկական ինքնությունը կրում են որպես հարմար սպառազենք: Չնայած ես մեծացել էի լահմաջուն, փլավ, թանապուր և տոլմա ուտելով, իմ հայկական ինքնությունը նոր էր, կառուցման փուլում էր, երբեմն էլ տարաձայնությունների մեջ էր այլ ամերիկահայերի ինք­

269 Դ. Ուալրաթ

Այսպիսով՝ ահա մի քանի պատմություններ, որ միտքս եկան, երբ ես էլ այլ գրողների հետ մասնակցեցի «Գրական տապան. ապրիլ» խորագրով միջոցառմանը Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյա­ կի ծրագրի շրջանակում: Սա իմ առաջին այցելությունը չէր Երևան: Առաջին անգամ եկել եմ 1977–ին՝ հայ մայրիկիս, օտար հայրիկիս և կրտսեր քրոջս հետ: Մենք եկանք հանդիպելու մեր բազմաթիվ ազգա­ կաններին, որոնք ցեղասպանության ժամանակ հայտնվել էին Արա­ րատ լեռան մյուս կողմում: Վանեցի պապիկիս մեծ ընտանիքը (նրա յոթ քույրերի ժառանգները) համարյա ամեն օր, մինչ մենք Հայաստա­ նում էինք, նրա համար մատաղ էին անում: Այս ուղևորության ժամա­ նակ առաջին անգամ թարմ ծիրանի համն առա: Իմ հայկական ոգին առաջին անգամ զարթնեց: Հայ մայրս և ամերիկացի հայրս ինձ դաստիարակել էին սփյուռ­ քահայ համայնքից հեռու: Այդ ամենից զատ՝ ես հայի նման չէի: Ամե­ րիկյան հասարակության մեջ, որտեղ բոլորը տառապում են ցեղամո­ լությամբ, իմ բաց մաշկն ու պեպենները շատ ամերիկացիների ստի­ պում էին բարձրաձայն արտահայտել իրենց զարմանքը. «Մայրդ, եղ­ բայրդ ու քույրերդ բոլորն իրար նման են: Իսկ դու որտեղի՞ց ես եկել»: Չնայած մայրս միշտ ասում էր, որ ես իրեն եմ նման, երբ մթության մեջ եմ կանգնում, երեխա ժամանակ ես մտածում էի, որ միգուցե ինձ որդեգրել են:

D . Wa l r a t h

270

particular, so fresh and raw at that time. this was too American a notion at that time so i retreated. this retreat has allowed me the space to be my own sort of Armenian, not allied with any of our various political factions, able to stand with the pieces that i see as good and true and honorable in each.

Yerevan, April 2015, my fourth trip to Yerevan (the last three between 2012 and 2015) was a true homecoming. in the years since i was a university student, a shift in Armenian ideology had taken place. scholars have worked tirelessly not only to chronicle the indisputable history of the genocide, but also to situate it firmly within global human rights and social justice. i had already seen glimpses of this during the responsibility 2015 conference in new York City. the session on reparations included scholars speaking about other peoples to whom no reparations have ever been made: American indians, African slaves, Australian Aborigines. these people are our allies. Aligning with them is not only morally right— it is pragmatic. there is strength in unity.

Participation in the two day Global Forum: Against the Crime of Genocide, made it abundantly clear, that the minority beliefs of my university days were becoming a mainstream Armenian position.

From Jan Grarup’s powerful photographs of genocide in rwanda and Darfur, to the words of renowned human rights scholars, to the representation of solidarity from countries throughout the globe, the Armenian Genocide was framed explicitly in terms of global social justice. important steps were taken at the Global Forum. At the same time i believe that the momentum can only be more enriched and accelerated by the inclusion of a greater diversity of voices as we move toward the future. Dr. richard hovannisian pointed out the lack of scholars from Armenia on the Forum’s panel. to this i would add that we need more women, more youth, lGBtQ people, the disabled, and other minorities to be a part of the conversation as we move forward. those that have experienced persecution in their lifetime, those who have lived as second–class citizens have

271 Դ. Ուալրաթ

նությունների հետ: Հայ ակումբի հանդիպումներին ես պնդում էի, որ պետք է փորձենք կապ հաստատել ցեղասպանություն ապրած այլ երկրների հետ՝ նկատի ունենալով Կամբոջայի «Խմեր Ռուժ» հան­ ցախմբի կողմից կազմակերպած ցեղասպանությունը, որն այդ ժա­ մանակ դեռ շատ թարմ էր: Այդ ժամանակ սա չափազանց ամերիկյան մոտեցում էր, այնպես որ ես նահանջեցի: Այս նահանջը ինձ թույլ տվեց ունենալ հայի իմ սեփական տեսակը, որը չի դաշնակցում մեր տարբեր քաղաքական խմբակցություններից որևէ մեկի հետ, կարող է պահ­ պանել այն փշրանքները, որոնցից յուրաքանչյուրը լավ, ճշմարիտ և ազնիվ է համարում: Երևան, ապրիլ, 2015, իմ չորրորդ ուղևորությունը Երևան (վերջին երեքը 2012–2015 ընկած ժամանակահատվածում են եղել). իսկա­ կան տունդարձ էր: Իմ ուսանողական տարիներից հետո հայկական գաղափարախոսությունը փոփոխության է ենթարկվել: Գիտնական­ ները անդադար աշխատել են ոչ միայն ցեղասպանության անհերքե­ լի պատմությունը գրի առնելու, այլ նաև այն մարդու համընդհանուր իրավունքների և սոցիալական արդարության համատեքստում տեղա­ վորելու ուղղությամբ: Ես սա արդեն իսկ նկատել էի Նյու Յորքի «Պա­ տասխանատվություն 2015» համաժողովում: Փոխհատուցման վերա­ բերյալ քննարկմանը մասնակցում էին գիտնականներ, որոնք խոսում էին փոխհատուցում երբևէ չստացած այլ ժողովուրդների մասին՝ Ամե­ րիկայի հնդիկների, Աֆրիկայի ստրուկների, Ավստրալիայի աբորի­ գենների: Նրանք բոլորը մեր դաշնակիցներն են: Նրանց հետ համա­ գործակցելը ոչ միայն բարոյապես է ճիշտ, այլ նաև գործնական բնույթ է կրում: Ուժը միասնության մեջ է: Իմ մասնակցությունը «Ընդդեմ ցեղասպանության հանցագործու­ թյան» երկօրյա գլոբալ ֆորումին միանգամայն ակնհայտ դարձրեց, որ իմ համալսարանական օրերի փոքրամասնական համոզմունքները դառ­ նում էին հայկական հիմնական դիրքորոշում: Յան Գրարուփի՝ Ռուվան­ դայի և Դարֆուրի ցեղասպանության ազդեցիկ լուսանկարներից սկսած մինչև մարդու իրավունքները պաշտպանող հայտնի գիտնականների խոսքերը և աշխարհի տարբեր երկրներից հնչող համերաշխության կո­ չերը Հայոց ցեղասպանությունը աներկբայորեն ձևակերպեցին համաշ­ խարհային սոցիալական արդարության եզրույթներով: Կարևոր քայլեր ձեռնարկվեցին ֆորումի ընթացքում: Միևնույն ժա­ մանակ ես հավատում եմ, որ իմպուլսը կարող է ավելի հարստանալ և արագանալ, եթե իրարից շատ տարբեր ձայներ միանան, քանի որ մենք գնում ենք դեպի ապագա: Դոկտոր Ռիչարդ Հովհաննիսյանը մատ­ նանշեց հայաստանցի գիտնականների պակասը համաշխարհային

D . Wa l r a t h

272

much to offer. the Ark was nothing if not diverse when it set to sea. i had over the course of the morning noticed the paucity of women speaking on the panels. still, i was delighted to hear Dr. Charney call for the formation of a global alliance of all peoples who have experienced genocide and for Armenians to lead this organization. But my heart fell when he revealed the name he proposed: right 2 life. For women in many parts of the world, this phrase is synonymous with the movement to restrict women’s reproductive rights. in a conversation with Dr. Carney afterwards, he saw the inherent problem with using a name associated with denying human rights to one very large group of people (women) for this global alliance. (Fellow writers, those of you especially good with titles, he is open to our suggestions! Please send any and all my way.) As the survivors of genocide, i believe we bear a special responsibility to extend our commitment to extending equal human rights to all citizens of the planet.

The Literary Ark. April Festival round–table meeting in the national library was an opportunity to bring diverse perspectives together, to construct a collective dream and to exchange stories about what drives us as writers, what constrains us. titled “Word Affirms life and neglects Disasters” this session naturally became a moment to reflect on the transformational power of art, its ability to both shape and process history. the healing power of stories is one of my most cherished spiritual beliefs. stories let us make peace and move on even if we are sick or hurt or dying or if our history has been denied. As if to affirm this conviction, the stunning massive martiros saryan painting covering the entire opposite wall, reminded us of our history, one hundred years ago. this room full of writers shared common ground reflecting on the impact of the genocide on Armenian literature. one Yerevantsi colleague recounted the facts—3,000 periodicals closed, 160 publishing houses closed, 800 exiled, tortured and killed— reminding us to focus on the profound long–term consequences of

273 Դ. Ուալրաթ

ֆորումին: Սրան ես կավելացնեի, որ մեզ պետք է, որպեսզի կանայք, երիտասարդները, սեռական փոքրամասնությունները, հաշմանդամնե­ րը և այլ փոքրամասնություններ ևս մասնակցեն այս երկխոսությանը: Նրանք, ովքեր հալածանքների են ենթարկվել իրենց կյանքի ընթաց­ քում, ապրել են որպես երկրորդ դասի քաղաքացիներ, ավելի շատ բան ունեն ասելու: Չէ՞ որ Տապանն էլ էր բազմազան, երբ դուրս եկավ ծով: Դեռ առավոտյան նկատեցի, որ խմբային քննարկումների ժամա­ նակ կանայք քիչ են խոսում: Այդուհանդերձ, շատ ուրախ էի լսել դոկ­ տոր Չարնիի՝ ցեղասպանություն ապրած բոլոր ժողովուրդների հա­ մաշխարհային դաշինք ձևավորելու կոչը: Չարնին նաև նշեց, որ հայե­ րը պետք է ղեկավարեն այդ կազմակերպությունը: Սակայն սիրտս կախ ընկավ, երբ նա արտասանեց իր առաջարկած անունը՝ «Կյանքի իրավունք»: Աշխարհի շատ մասերում կանանց համար այս արտահայ­ տությունը իրենց վերարտադրողական իրավունքները սահմանափա­ կող շարժման հոմանիշն է: Հետո, երբ դոկտոր Չարնիի հետ զրուցում էի, նա հասկացավ, որ այս համաշխարհային միության համար խնդ­ րահարույց կլինի օգտագործել մի անուն, որը ասոցացվում է մարդկու­ թյան մի մեծ խմբի՝ կանանց իրավունքների սահմանափակման հետ: (Գրչակի՛ց ընկերներ, հատկապես ովքեր ուժեղ եք վերնագիր դնելուց, դոկտոր Չարնին բաց է մեր առաջարկությունների համար: Խնդրում եմ՝ ինձ ուղարկեք ցանկացած և բոլոր առաջարկները): Կարծում եմ, որ մենք՝ որպես ցեղասպանություն վերապրածներ, առանձնահա­ տուկ հանձնառություն ունենք, այն է՝ մոլորակի բոլոր բնակիչներին հավասար մարդկային իրավունքներ ընձեռել: «Գրական տապան. ապրիլ» փառատոնի շրջանակում Ազգային գրա­ դարանում տեղի ունեցած կլոր սեղան–քննարկումը բազմաթիվ հեռան­ կարներ համադրելու, միասին մեկ ընդհանուր երազանք կառուցելու, մեզ՝ իբրև գրողների ոգևորող և սահմանափակող բաների մասին պատմելու հնարավորություն էր: «Խոսք հանուն կյանքի, ընդդեմ աղետի» խորագ­ րով այս հանդիպումը բնականորեն վերածվեց մի ակնթարթի՝ արտա­ հայտելով արվեստի շրջադարձային ուժը, դրա՝ պատմություն կերտելու և մշակելու կարողությունը: Պատմությունների ապաքինող կարողությա­ նը հավատալը իմ ամենանվիրական հոգևոր համոզմունքներից մեկն է: Պատմությունները օգնում են մեզ խաղաղվել և առաջ գնալ, նույնիսկ եթե մենք հիվանդ ենք, ցավ ենք զգում կամ էլ մեռնում ենք, կամ եթե նույնիսկ մեր ժողովրդի պատմությունը հերքվել է: Կարծես իմ այս համոզմունքը հաստատելու նպատակով դիմացի պատն ամբողջովին ընդգրկող Մար­ տիրոս Սարյանի՝ շշմելու աստիճանի վիթխարի կտավը հիշեցրեց մեզ հարյուր տարի առաջվա մեր պատմության մասին:

D . Wa l r a t h

274

this aspect of genocide: the destruction of a people’s culture. But as an anthropologist i see culture as more than literature, art, and music, things that in english we call Culture with a capital “C,” as in the ministry of Culture. in our Anthropology textbook series, my co–authors and i provide this definition of culture: a society’s shared and socially transmitted ideas, values and perception that are used to make sense of experience and generate behavior and are reflected in that behavior. After genocide and ethnocide, we lost a way of making sense of the world. in each place that Armenians inhabited—from istanbul, to Baku, to Addis Ababa, to tehran, to Paris, to new York, to Buenos Aires, to los Angeles, to Yerevan— the social and political processes specific to the place and the people who surrounded us there, shaped our identity.

We must also engage with all of the consequences of a larger question of ethnocide—the violent eradication of an ethnic group’s collective identity as a distinctive people—that always accompanies genocide. the loss of our collective identity is palpable in the multiple divisions among the Armenians who remain. From distinctions between tashnag and ramgavar, hayastantsi and spiurkahay, to what part of the diaspora we hail from, to our relative language skills in eastern and Western Armenian, all too often we sort each other into boxes and simplify each other into stereotypes and are ready to rail against those who differ from us. this roundtable gave us a few moments to explore some of our internal divisions and left me reflecting on what will help us all heal, so we peacefully co–exist if we find ourselves again in the Ark’s hold for forty days and nights. our roundtable contained both genuine social discourse and moments of reactivity tied to hostility among inter–Armenian divisions. i want to share one story of the latter in part because i believe in the power of stories to heal. When i introduced myself and my work to the round–table’s assembled crowd, most of whom i had never met before, i included thanks to the Yerevantsi writers. in my mind, they, like the organizers, and the ministry, were our hosts for the literary Ark Festival. i spoke of things that i had learned

275 Դ. Ուալրաթ

Սենյակը լիքն էր գրողներով, որոնք հայկական գրականության վրա ցեղասպանության թողած ազդեցության վերաբերյալ իրենց տե­ սակետներն էին հայտնում: Մի երևանցի գործընկեր՝ Արքմենիկ Նի­ կողոսյանը, վերահաշվարկեց փաստերը՝ 3000 պարբերականներ, 160 հրատարակչություններ փակվել են, 800 գրողներ արտաքսվել են, խոշտանգվել ու սպանվել: Այս ամենը մեզ հիշեցրեց, որ պետք է կենտ­ րոնանալ ցեղասպանության այս հայեցակետի խորքային և երկարա­ ժամկետ հետևանքների վրա՝ մի ամբողջ ազգի մշակույթի ոչնչացում: Սակայն ինձ համար՝ որպես մարդաբանի, մշակույթը ավելին է, քան զուտ գրականությունը, նկարչությունն ու երաժշտությունը, այն, ինչ մենք անգլերենում մեկ բառով կոչում ենք «culture» մեծատառ «C»–ով: Մարդաբանության դասագրքերի մեր մատենաշարում իմ համահե­ ղինակները և ես տվել ենք մշակույթի հետևյալ սահմանումը. հասա­ րակության ընդհանրական և հասարակայնորեն փոխանցվող գա­ ղափարները, արժեքներն ու ընկալումները, որոնք օգտագործվում են կյանքի փորձը իմաստավորելու նպատակով, ձևավորում են վարքա­ գիծ և արտահայտված են այդ վարքագծի մեջ: Ցեղասպանությունից և ազգի բնաջնջումից հետո մենք կորցրել ենք աշխարհը իմաստա­ վորելու մեր կարողությունը: Յուրաքանչյուր վայրում, որտեղ հայերը բնակվել են՝ Իստամբուլից մինչև Բաքու, Ադիս Աբեբա, Փարիզ, Նյու Յորք, Բուենոս Այրես, Լոս Անջելես, Երևան, տեղանքին հատուկ սո­ ցիալական և քաղաքական գործընթացները և այնտեղ մեզ շրջապա­ տող մարդիկ ձևավորել են մեր ինքնությունը: Մենք պետք է նաև հաշվի առնենք ազգի բնաջնջման բոլոր հետևանք­ ները: Մի էթնիկ խմբի՝ որպես առանձնահատուկ ժողովրդի հավաքական ինքնության բնաջնջում. սա միշտ ուղեկցում է ցեղասպանությանը: Մեր հավաքական ինքնության կորուստը միշտ ակնհայտ է հայերի բազմա­ թիվ խմբավորումների շրջանում: Տարբերակումներից սկսած՝ դաշնա՞կ ենք, թե՞ ռամկավար, հայաստանցի՞, թե՞ սփյուռքահայ, Սփյուռքի ո՞ր մա­ սից ենք սերում, արևմտահայերե՞ն ենք խոսում, թե՞ արևելահայերեն: Շատ հաճախ մենք այսպես տեսակավորում ենք միմյանց արկղերի մեջ, հասարակացնում ենք միմյանց տարբեր կարծրատիպերով և պատ­ րաստ ենք դուրս գալ նրանց դեմ, ովքեր մեզանից տարբերվում են: Այս կլոր սեղանը մեզ հնարավորություն տվեց բացահայտելու մեր մի քանի ներքին շերտավորումները, օգնեց հասկանալու, թե ինչը կարող է ապա­ քինել մեզ, որպեսզի կարողանանք խաղաղությամբ գոյակցել, եթե հան­ կարծ նորից քառասուն օր ու գիշեր հայտնվենք Տապանի վրա: Մեր կլոր սեղանի ժամանակ հասարակական անկեղծ քննարկում ծավալվեց, եղան նաև հակազդեցության պահեր՝ ներհայկական բա­

D . Wa l r a t h

276

from living in Yerevan during 2012–2013, the year that i completed Like Water on Stone.

When i mentioned how living in Yerevan let me absorb some of the power and pride of Armenian identity, i offended a diasporan keenly aware of the work done to preserve Armenian Culture, identity, and nationalism in the diaspora. this participant went on to contradict me, railing against me, passionately, first in english; then, in greater depth, in Armenian. there was no time for a public exchange at that point so i found this participant when we broke for lunch. our first encounter was entirely unsatisfactory. i was again told that i knew nothing, that if i spoke better Armenian and participated in the right activities i would never have said what i said. i walked to lunch in order to calm down.

After breaking bread with Yerevantsi writers at a table filled with interesting conversation in my mistake–ridden, but serviceable eastern Armenian, i began to feel ready to approach this participant again. the little girl in me, who thought she was adopted, had recovered. i drew strength from Yerevan as i always have. it is in Yerevan, that i am accepted as an Armenian. For example, i am happy when i am on the street alone, and elderly people take me for a native and ask me for directions. i have come to understand my difficulty fitting within the American diaspora as a product of the prevailing bigotry of American society. nationalism in the diaspora kept Armenian culture alive and in the face of bigotry, this nationalism required some fierceness. But i also see my mother’s choice to leave her identity behind and to marry an odar as a valid and brave response to such American racism. now that we have survived 100 years, i dream that our diversity will become a strength and not a reason for emotional reactivity and judgment. i approached my antagonist who was finishing the repast over soorj at another table. i explained some of my views outlined above, and that my words were meant to compliment our hosts, not to diminish the herculean efforts of diasporans. We made peace

277 Դ. Ուալրաթ

ժանումների միջև առկա թշնամանքով պայմանավորված: Ես ուզում եմ վերջինիս հետ կապված մի պատմությամբ կիսվել, քանի որ հա­ վատում եմ պատմությունների ապաքինող զորությանը: Երբ ես ներ­ կայացրի ինքս ինձ ու իմ աշխատանքը կլոր սեղանի շուրջ հավաքված մարդկանց, որոնցից շատերին երբեք չէի հանդիպել, շնորհակալու­ թյուն հայտնեցի նաև հայաստանցի գրողներին: Իմ կարծիքով նրանք էլ կազմակերպիչների և Մշակույթի նախարարության պես փառա­ տոնն իրագործողներն էին: Ես խոսեցի այն մասին, թե ինչ եմ սովորել Երևանում ապրելով (2012–2013), և ինչպես եմ 2013–ին վերջացրել իմ «Ինչպես ջուրը քարին» գիրքը: Երբ նշեցի, թե Երևանում ապրելն ինձ օգնեց կլանել հայկական ինքնության ուժն ու հպարտությունը, ես վիրավորեցի մի սփյուռքա­ հայի, ով շատ լավ գիտեր, թե Սփյուռքում ինչ աշխատանք է տար­ վում հայկական մշակույթը, ինքնությունն ու ազգայնականությունը պահպանելու համար: Այս մասնակիցը շարունակում էր հակառակ­ վել, ոգևորված վատաբանում էր ինձ սկզբում անգլերենով, իսկ հետո մեծ մասամբ հայերենով: Այդ պահին այլևս խոսելու հնարավորություն չկար, և ես գտա այդ անձնավորությանը, երբ դուրս եկանք նախաճա­ շելու: Մեր առաջին հանդիպումը միանգամայն անհաջող էր: Նա ինձ նորից ասաց, որ ես ոչինչ չգիտեմ, և եթե ավելի լավ խոսեի հայերեն ու ճիշտ գործունեությամբ զբաղվեի, չէի ասի այն, ինչ ասել էի: Գնացի նախաճաշելու, որպեսզի խաղաղվեմ: Իմ սխալաշատ, բայց տանելի արևելահայերենով հետաքրքիր զրույցներով լի սեղանի շուրջ երևանցի գրողների հետ հաց կիսելուց հե­ տո ես զգացի, որ պատրաստ եմ նորից մոտենալ այդ մասնակցին: Իմ ներսում ապրող փոքրիկ աղջիկը, որը կարծում էր, թե ինքը որդեգրված է, բուժվել էր: Երևանն ինձ միշտ ուժ է տալիս: Երևանում է, որ ինձ ընդու­ նում են որպես հայ: Օրինակ՝ ես ինձ երջանիկ եմ զգում, երբ փողոցում մենակ եմ, և տարեց մարդիկ, ինձ տեղացու տեղ դնելով, մոտենում են ու հարցնում ճանապարհը: Հասկացել եմ՝ դժվարանում եմ հարմարվել Ամերիկայի սփյուռքին, որովհետև այն ամերիկյան հասարակության մեջ իշխող ծայրահեղականության արդյունքն է: Ազգայնականությունը Սփյուռքում կենդանի է պահել հայկական մշակույթը, և ի դեմս ծայրահե­ ղականության՝ այս ազգայնականությունը դաժանություն է պահանջում: Բայց միևնույն ժամանակ աչքիս առաջ է մորս՝ իր ինքնությունը մի կողմ դնելու և օտարի հետ ամուսնանալու ընտրությունը՝ ի հակակշիռ ամե­ րիկյան ռասիզմի: Հիմա՝ հարյուր տարի գոյատևելուց հետո, ես երա­ զում եմ, որ մեր բազմազանությունը դառնա մեկ միասնական ուժ, այլ ոչ զգացմունքային հակազդեցության կամ քննադատության պատճառ:

D . Wa l r a t h

278

and will be able to greet one another unencumbered in the future, because we heard each other’s stories. of course, many stories were shared at the round table, in the non–reactive mode of discourse. Vahram martirosyan opened a discussion of why he has avoided writing about the genocide, suggesting “silence Affirms life” as a more appropriate title for our round–table session. A combination of lack of knowledge due to soviet era oppression, the massacres that took place around the time of the 1965 protests for recognition, and the sick feeling that he was left with when he finally learned the horrifying details made him choose very deliberately not to write about the genocide. Further, as an Armenian in a soviet state, let alone an independent republic, his Armenian identity was never in question, and never a focus of his writing. martirosyan caused me to reflect that i, as an American, coming of age during the Civil rights movement and the Vietnam War, had an array of horrors that contextualized the genocide. having a larger framework has made writing about the genocide an act of solidarity instead of pain and isolation, part of making myself known within a multicultural society. Perhaps i could do so because i was free of the “slaughtered like sheep” trope to which so many hayastansti take offense in spriukahay literature on account of my mother’s decision to raise me as an American despite feeding me lahmajoon, tanabour, pilaf and dolma. i was especially touched by the honesty of one hayastantsi writer who confessed that she had a genocide victim complex, that when she first stepped on the land of Western Armenia that she knew she would never get over the genocide. she had hoped that Artsakh would help her recover but it hadn’t. her words made me dream that politicians might start to realize that washing over the violence from the start of the 20th century is part of the violence that persists today. But knowing that politicians might not, i hoped she would write about this. Writing is exorcism for both the giver and the receiver of the story.

279 Դ. Ուալրաթ

Ես մոտեցա իմ հակառակորդին, ով իր սուրճն էր խմում մեկ այլ սե­ ղանի շուրջ: Բացատրեցի իմ մի քանի դիտարկումների իմաստը, որոնք վերևում արդեն նշեցի, ասացի, որ իմ խոսքերը մեզ հյուրընկալողներին հաճոյախոսելու համար էին, այլ ոչ թե սփյուռքահայերին նսեմացնելու: Մենք հաշտվեցինք և հետագայում կկարողանանք հանգիստ սրտով ող ջունել իրար, քանի որ լսեցինք միմյանց պատմությունները: Իհարկե, շատ պատմություններով կիսվեցինք միմյանց հետ կլոր սեղան–քննարկման ընթացքում, ոչ ռեակտիվ աշխատակերպով: Վահ­ րամ Մարտիրոսյանը սկսեց մի քննարկում, թե ինչու է ինքը խուսափում ցեղասպանության մասին գրելուց՝ առաջարկելով «Լռությունը հաս­ տատում է կյանքը» վերնագիրը՝ որպես ավելի համապատասխան խո­ րագիր մեր կլոր սեղան–քննարկման համար: Խորհրդային Միության ճնշման պատճառով առաջացած գիտելիքի պակասը, զուգակցված մասսայական սպանությունների հետ, որոնք տեղի ունեցան 1965–ին՝ ցեղասպանության ճանաչումը պահանջող բողոքների ժամանակ, և այն հիվանդագին զգացումը, որ համակեց նրան, երբ վերջապես իմացավ ցեղասպանության ահավոր մանրամասները, ստիպեցին գիտակցա­ բար չգրել ցեղասպանության մասին: Հետագայում որպես Խորհրդային Միությունում ապրող հայ, էլ չասած անկախ հանրապետության մասին, Մարտիրոսյանի հայկական ինքնությունը երբեք հարցականի տակ չի դրվել և երբեք չի եղել նրա գրվածքների կիզակետում: Մարտիրոսյանն ինձ ստիպեց խորհել, որ ես՝ որպես ամերիկացի, Քաղաքացիական իրավունքների շարժման և Վիետնամական պա­ տերազմի ականատես, շատ սարսափելի երևույթներ եմ տեսել, որոնք ցեղասպանության համատեքստի մեջ են գտնվում: Ունենալով ավելի մեծ հենք՝ ցեղասպանության մասին գրելը ինձ համար համերաշխու­ թյան ակտ է՝ ցավի և մեկուսացման փոխարեն, ինքս ինձ բազմամշա­ կութային հասարակության մեջ հայտնի դարձնելու միջոց: Միգուցե ես կարողացա դա անել, որովհետև ձերբազատված էի սփյուռքահայ գրականության մեջ հայտնի «ոչխարի պես սպանված» այլաբանու­ թյունից, որից շատ հայաստանցի գրողներ վիրավորվում են: Մյուս պատճառն էլ երևի մորս՝ ինձ ամերիկացի դաստիարակելու որոշումն էր, չնայած որ նա ինձ կերակրում էր լահմաջունով, թանապուրով, փլավով ու տոլմայով: Ինձ հատկապես հուզեց հայաստանցի գրողներից մեկի՝ Կարի­ նե Աշուղ յանի անկեղծությունը, ով խոստովանեց, որ ինքը ցեղաս­ պանության զոհի բարդույթ ունի: Երբ նա առաջին անգամ ոտք դրեց Արևմտյան Հայաստանի հողի վրա, գիտեր, որ այլևս երբեք չի «ապա­ քինվելու» ցեղասպանությունից: Կարծում էր, թե Արցախը կարող էր

Comparative genocide experiences also became part of our discourse at the round–table. What does it mean to have the genocide perpetrated by turks compared to Germans? my American self knows this is a matter of genocide perpetrated by the oriental other versus “one of us,” as far as euro–Americans are concerned.

Why is it that the holocaust, and not the Armenian experience, is taught in secondary schools throughout north America? Why does nearly every child in the united states know about Anne Frank? i concur with Primo levi about holocaust literature when he asked: “Are they not stories of a new Bible?” levi’s comparison to the Bible, whose stories contain multiple, valid interpretations, is relevant to this Centennial, and the stories we gather. i dream that Armenians, who have experienced the last 100 years in very different ways can now embrace their own diversity.

D . Wa l r a t h

280

As a novelist and poet, my job is to keep dreaming, to keep saying out loud things that politicians and academicians might call naïve and overly optimistic. Brave leaders of various sorts, created ways for all of us to continue, some of us as parts of organized groups, some of us more simply, within our selves. i dream that each of these ways, all of them Armenian, will be valued—that we can all step on to the Ark without argument. A celebration of our diversity, and the vibrant social discourse that such celebration engenders, will be our strength.

Որպես վիպասան և պոետ՝ ես պետք է շարունակեմ երազել, բարձ­ րաձայն ասել բաներ, որոնք քաղաքական գործիչներն ու ակադեմի­ կոսները կարող են միամիտ կամ չափից դուրս լավատեսական անվա­ նել: Տարբեր տեսակի համարձակ առաջնորդները մեզ համար ուղի­ ներ են ստեղծել, որպեսզի շարունակենք պայքարել. ոմանք դա անում են որպես կազմակերպված խմբերի անդամներ, մեզանից շատերն էլ՝ պարզապես իրենք իրենց ներսում: Ես երազում եմ, որ այս ուղիներից յուրաքանչյուրը, բոլորը՝ հայկական, գնահատվի, և մենք առանց վի­ ճաբանության կանգնենք Տապանի վրա: Տոնենք մեր բազմազանու­ թյունը, և սոցիալական այն ակտիվ քննախոսությունը, որ կծնվի այդ տոնակատարության արդյունքում, կդառնա մեր ուժը: Թարգմանությունը՝ Տաթևիկ Սարգսյանի

281 Դ. Ուալրաթ

օգնել իրեն ապաքինվել, բայց չօգնեց: Նրա խոսքերը ինձ ստիպեցին երազել. հնարավոր է՝ քաղաքական գործիչները սկսեն հասկանալ, որ 20–րդ դարի բռնության վրա աչք փակելը մինչ այսօր պահպանվող բռ­ նության մի մասն է կազմում: Գիտեմ, որ հնարավոր է՝ քաղաքական գործիչները չհասկանան, այդ իսկ պատճառով հույս ունեմ, որ Կարի­ նեն կգրի սրա մասին: Գրելը դիվահալածություն է թե՛ պատմությունը պատմողի, թե՛ լսողի համար: Ցեղասպանության համեմատական փորձառությունները նույնպես դարձան մեր քննարկման մի մասը: Ի՞նչ է նշանակում թուրքերի ոճիրը համեմատել գերմանացիների ոճիրի հետ: Իմ ամերիկյան «ես»–ը գիտի, որ սա ցեղասպանության խնդիր է, որն իրագործվել է մեկ այլ արևելցու կողմից ընդդեմ «մեզանից մեկի»: Այդ ինչպե՞ս է պատահել, որ Հյուսի­ սային Ամերիկայի բոլոր հանրակրթական դպրոցներում դասավանդվում է Հոլոքոստը, բայց Հայոց ցեղասպանությունը՝ ոչ: Ինչո՞ւ Միացյալ Նա­ հանգներում ապրող գրեթե ամեն երեխա գիտի Աննա Ֆրանկի մասին: Ես համամիտ եմ Պրայմո Լևիի հետ, երբ նա հոլոքոստյան գրականու­ թյան մասին հարցնում է. «Դրանք աստվածաշնչյան պատմություններ չե՞ն»: Լևիի համեմատությունը Աստվածաշնչի հետ, որի պատմություն­ ները բազմաթիվ հիմնավոր մեկնաբանություններ ունեն, առնչվում է այս հարյուրամյակի և մեր հավաքած պատմությունների հետ: Ես երազում եմ, որ վերջին հարյուր տարին տարբեր ձևերով ապրած հայերը հիմա կարողանան ընդունել իրենց սեփական բազմազանությունը:

Jurgen Jankofsky Diary

282

Յուրգեն Յանկովսկի Germany

Գերմանիա

Jurgen Jankofsky was born in Merseburg. He has studied at the Literary University in Layptsig. Since 2000 he has been the secretary of Friedrich Baedeker–Krauss Writers’ Union in Saxony of Anhalt, then became its president in 2006. He is the publisher of the magazine ODA. He’s also a member of German Writer’s Union, European Writer’s Union and PEN. In 1996 he was awarded with Walter Bauer prize.

He has written more than 30 books, about 50 publications: poems, essays, articles in German and foreign magazines, newspapers and anthologies. His writings have been published in Austria, Belgium, Bosnia and Herzegovina, Tunis, Poland, Canada, Armenia, Switzerland, Romania and Georgia. Յուրգեն Յանկովսկին ծնվել է 1953 թ. Մերզեբուրգում: Սովորել է Լայպցիգի գրականության ինստիտուտում: 2000 թ. եղել է Սաքսոնիա Անհալթի գրողների Ֆրիդրիխ–Բյոդեքեր–Կրայս միության քարտուղար, իսկ 2006 թ.՝ նախագահ: «ODA» ամսագրի հրատարակիչն է: Գերմանիայի գրողների միության, Եվրոպական գրողների միության և ՊԵՆ–ի անդամ է: 1996 թ. արժանացել է «Վոլտեր Բոեր» մրցանակի: Ունի ավելի քան 30 գրքեր, մոտ 50 հրապարակումներ` բանաստեղծություններ, էսսեներ ու հոդվածներ գերմանական և արտասահմանյան թերթերում, ամսագրերում, անթոլոգիաներում: Նրա ստեղծագործությունները հրատարակվել են Ավստրիայում, Բելգիայում, Բոսնիա և Հերցեգովինայում, Թունիսում, Իսրայելում, Լեհաստանում, Կանադայում, Հայաստանում, Շվեյցարիայում, Ռումինիայում և Վրաստանում:

armenien – 100 Jahre danach 24 April, 2015

J. Jankofsky

284

heute vor 100 Jahren wurden in Konstantinopel armenische intellektuelle, Wissenschaftler, Journalisten, Autoren, verhaftet, gefoltert, ermordet dann, begann der Genozid am armenischen Volk im osmanischen reich. mit meinen Partnern im armenischen schriftstellerverband hatte ich vereinbart, aus diesem Anlass zwei Bücher herauszugeben: eines mit texten schreibender schüler aus Deutschland und Armenien zum thema „Völkermord“, das andere mit texten armenischer Dichter, die damals opfer der Jungtürken wurden.

Die beiden Bücher sind tatsächlich fertig geworden (gerade eben) und ich bin eingeladen, an Genozid–Gedenkveranstaltungen in Jerewan teilzunehmen.

Die innenstadt ist großflächig abgesperrt, allenthalben Polizei, militär, zuckendes Blaulicht, sirenen. Gut, dass ich gleich im Flughafen ein badge, eine Zugangskarte (mit Foto!) erhalten und umgehängt bekommen hatte, sonst – wer weiß.

Bis zum hotel kommen wir noch gut, der Weg nach tsitsernerkaberd, zur Genozid–Gedenkstätte scheint jedoch selbst Badge–trägern versperrt. heftiges uniformierten–Gestikulieren und –Grimassieren und nach abenteuerlichen Gekurve durch hinterhofstraßen stehen wir auf einem Pfützenparkplatz. Aufgeregtes telefonieren der Betreuer. und als es dann über andere umleitungen

հայաստան — 100 տարի անց 24 ապրիլի, 2015

285 Յ. Յանկովսկի

100 տարի առաջ այս օրը Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվում և հետո կտտանքի ենթարկվելով սպանվում են հայ մտավորականներ, գիտնականներ, լրագրողներ, գրողներ: Օսմանյան կայսրությունում սկսվել էր հայ ժողովրդի բնաջնջումը, ցեղասպանությունը: Այդ կա­ պակցությամբ Հայաստանի գրողների միության իմ հայ գրչակիցնե­ րի հետ պայմանավորվեցի հրատարակել երկու գիրք, մեկը՝ ցեղաս­ պանության թեմայով Գերմանիայի և Հայաստանի դպրոցականների գրած տեքստերով, մյուսը՝ այն ժամանակ երիտթուրքերի զոհը դար­ ձած հայ գրողների տեքստերով: Երկու գրքերը, փաստորեն, արդեն պատրաստ էին (հենց նոր էի վերջացրել), երբ ինձ հրավիրեցին Երևանում ցեղասպանության հար­ յուրամյա տարելիցի հիշատակման միջոցառումներին մասնակցելու: Քաղաքի մուտքն ամբող ջովին օղակված էր ոստիկաններով ու զինվորականներով. պտտվող կապույտ լույսեր, շչակներ: Լավ է, որ հենց օդակայանում վզիս կախել էին մի badge` մուտքի քարտ, թե չէ ո՞վ գիտի… Բարեհաջող հասնում ենք հյուրանոց: Ճանապարհը դեպի Ծիծեռնակաբերդ, կարծես, արգելափակված է նույնիսկ մուտքի քարտ կրողների համար, համազգեստավորված­ ները ձեռքերն են աշխուժորեն թափահարում, աչքերն են աջ ու ձախ պտտում: Հետնաբակերով արկածախնդիր շրջանցումներ անելով՝ մեր մեքենան գալիս կանգնում է ինչ–որ ճահճոտ զբոսայգում: Հսկիչ­ ները հեռախոսով հրահանգներ են տալիս, կրկին փոխում ենք ուղղու­ թյունն ու առաջ շարժվում: Փողոցներում՝ ամեն հարյուր մետրի վրա,

J. Jankofsky

286

irgendwann doch weitergeht – straßenkontrollen aller paar hundert meter, mehr und mehr blauer armenischer Drillich und zunehmend auch herren in schwarzen Kunstlederjacken oder schlechtsitzenden Jugendweiheanzügen sowie uniformierte in regenpelerinen, die vorm Bauch verdächtig breit sperren… mit etwa zwei stunden Verspätung treffen wir endlich in tsitsernakaberd ein, doch nun heißt es noch eine stunde warten, da gerade staatsoberhäupter (Putin, hollande) und Botschafter, Kirchen– und sonstige repräsentanten reden reden und Kränze niederlegen.

Klar, es ist zu verstehen, dass man nervös ist, dass heute hier alles sicher sein und ablaufen muss. Zu unversöhnlich leugnet die türkische regierung nach wie vor diesen Völkermord, zu deutlich hingegen diskutiert die Weltöffentlichkeit und erkennt diesen Völkermord als solchen an: der Papst, die eu, jüngst der deutsche Bundespräsident und heute in Berlin auch der Bundestag. Keine Frage, ich verstehe diese überzogenen sicherheitsbemühungen. und während wir, nachdem wir unsere Blumen an der ewigen Flamme niederlegten, zurück in die City fahren, strömen uns Zehntausende entgegen, die alle auch mit ihren Blumen die opfer ehren wollen. und dies offenbar unbeeindruckt davon, dass es heftig zu regnen beginnt. Wie immer am 24. April, am Genozid–Gedenktag, meint einer meiner armenischen Begleiter. „Gott weint…“. symbol dieses Gedenkens ist in diesem Jahr armenisches Vergissmeinnicht. Auf jedem Plakat, an jedem Auto prangt diese lila Blüte, sie ziert t–shirts, hüte, ist souvenir, Politiker und Fernsehansager tragen lila schlipse, Ansagerinnen lila tücher und ein jeder, eine jede wohl hat einen lila Vergissmeinnicht–Anstecker an der Bluse, am revers…

Für den Abend sind ich und die anderen Autoren aus aller herren länder, die zu diesen Gedenkfeiern eingeladen wurden, zu einem großen Freiluftkonzert auf dem Platz der republik gebeten. Da Gott jedoch mehr und mehr weint und die temperatur arktisch wird, erinnere ich mich schlagartig, dass ich die letzte nacht in Flugzeugen und –häfen hockte und gehe beizeiten schlafen.

287 Յ. Յանկովսկի

կապույտ համազգեստով մի հսկիչ, արհեստական սև կաշվե բաճկո­ նակով կամ վատ նստած կոստյումով գլխավորապես տղամարդիկ, որոնց տաբատները՝ որովայնից ցածր կոճկված, թվում է, թե պայթելու վրա են: Մոտ երկու ժամ ուշացումով վերջապես հասնում ենք Ծիծեռնակա­ բերդ: Բայց այստեղ էլ մեզ մի ժամ սպասել են տալիս, քանի պետական այրերը, նախագահները (Պուտին, Օլանդ), դեսպանները, եկեղեցա­ կան դասը ճառեր են ասում ու ծաղկեպսակներ դնում: Թեև այդ ամենը նյարդայնացնում է, բայց և պարզ է, որ դա ան­ վտանգության ապահովման համար է արվում, անհրաժեշտ է, որ ամեն ինչ հարթ ընթանա: Թուրքական կառավարությունը խիստ անբարեհաճ վերաբերմունք է ցուցաբերում, ինչպես նախկինում, այնպես էլ հիմա մերժում է այդ ցեղասպանության փաստը, մինչդեռ համաշխարհային հանրության քննարկումներում ձևավորվում է հստակ դիրքորոշում հօգուտ հայերի ցեղասպանության ճանաչման, այդ թվում՝ Հռոմի պապը, Եվրամիությու­ նը, վերջերս Գերմանիայի նախագահը և այսօր արդեն Բունդեսթագը: Երբ մենք մեր ծաղիկները դրեցինք հավերժական կրակի մոտ ու վերադարձանք քաղաք, տեսանք ծաղիկներով հարյուրհազարավոր մարդկանց հոսքը դեպի Ծիծեռնակաբերդ, որոնք նույնպես գնում էին զոհերին իրենց հարգանքի տուրքը մատուցելու: Մարդկանց հոսքը չպակասեց նույնիսկ երբ ուժեղ անձրև սկսվեց: Եվ միշտ՝ ապրիլ 24–ին, ինչպես իմ հայ ուղեկիցն է ասում, «Աստված լաց է լինում…»: Այս տարվա հիշատակման խորհրդանիշը հայկական անմոռուկն է: Այն ամենուր է: Յուրաքանչյուր ցուցափեղկի, յուրաքանչյուր մեքենայի վրա փակցված է այդ մանուշակագույն ծաղիկը, այն շապիկներ, գլ­ խարկներ է զարդարում, հուշանվեր է դարձել, այն քաղաքական գոր­ ծիչների կրծքին է, հեռուստացույցի հաղորդավար–հաղորդավարու­ հիների զգեստի վրա… Երեկոյան բաց երկնքի տակ Հանրապետության հրապարակում մեծ համերգ է: Հրավիրված են հիշատակման միջոցառմանը մասնա­ կից տարբեր երկրներից ժամանած բոլոր գրողները, այդ թվում նաև ես: Եվ քանի որ Աստված շարունակում էր լաց լինել ու գնալով ավե­ լի ու ավելի ցավագին, իսկ ջերմաստիճանն էլ արկտիկական էր դար­ ձել, կայծակնային մի հարվածով հիշողությանս մեջ արթնանում են իմ անքուն վերջին գիշերները օդանավերում ու օդակայաններում, և ես գնում եմ քնելու:

25. April

J. Jankofsky

288

ein Wunder: sonnenschein. Frühlingslüfte am morgen. in den nachrichten: der türkische Präsident habe, da Bundespräsident Gauck in Berlin vom „Völkermord“ an den Armeniern sprach, gesagt, die türkisch–deutschen Beziehungen seien auf Dauer beschädigt. unglaublich. Wie kann man nur so hartnäckig tatsachen leugnen, eiszeiten schaffen?

Am eingang von tsitsernerkaberd sah ich gestern die Flaggen der länder wehen, die den Völkermord an den Armeniern als solchen mittlerweile unmissverständlich und klar anerkannt haben. Die deutsche fehlte allerdings, eiert die merkel–Koalition doch noch herum. Wie wäre es aber, wehte hier eines tages nicht nur die deutsche (was wohl zu erwarten ist), sondern auch die türkische staatsflagge!

Genau das bringe ich dann als Vision in ein rundtischgespräch mit armenischen Autoren und den anderen Autorengästen aus aller Welt ein. und während alle Kolleginnen und Kollegen freudig nicken, als ich die deutsche Flagge imaginiere, blicken mich die armenischen angesichts der türkischen ungläubig an… nach dem 5–stündigen–roundtable–Gespräch (das vor allem aus halbstündigen statements der armenischen teilnehmer und – selbstredend auf Armenisch – bestand, die in einem fürchterlich hallenden raum in so gut wie unverständliches englisch übertragen wurden) nochmals nach tsitsernakaberd: Besichtigung des Genozid– museums (das ich allerdings von meinem ersten Besuch in Armenien vor fünf Jahren her kannte), ich übergebe der museumsbibliothek unsere Bücher – doch im Freien dann Überwältigendes: kamen gestern Zehntausende zur Gedenkstätte, dürften es heute hunderttausende sein, Völkerscharen: Familien, Greise, Kinder und alle mit Blumen.

Die ewige Flamme dürfte geschützt sein auf ewig… kein Armenier offenbar, der nicht hierher pilgerte…

Am Abend zur Premiere des Films „1915“ ins moskwa–Filmtheater. roter teppich und so, standing ovations für die anwesenden Darsteller. Der Film selber aber nicht so mein Ding – spielt in los Angeles und scheint dort (von wohlhabenden Diaspora–Armeniern) auch finanziert und inspiriert zu sein.

Ապրիլի 25

289 Յ. Յանկովսկի

Մի հրաշք առավոտ, երկնքում՝ արևի շողեր, օդում՝ գարնան շունչ: Լուրերով հայտնում են, որ Թուրքիայի նախագահը Բեռլինում Գերմա­ նիայի Դաշնային Հանրապետության նախագահի հետ զրույցում ասել է, որ հայերի «ցեղասպանության» ճանաչումը կհանգեցնի թուրք–գեր­ մանական հարաբերությունների երկարաժամկետ վատթարացման: Անհավատալի համառություն: Ինչպե՞ս կարելի է այդքան համառորեն ժխտել մի բան, որ փաստ է, սառցե շրջանի ստեղծմամբ զբաղվել: Ծիծեռնակաբերդի մուտքի մոտ երեկ տեսա այն երկրների ծածան­ վող դրոշները, որոնք աներկբա և հստակորեն ճանաչել են հայերի ցեղասպանությունը: Գերմանականը բացակայում էր, Մերկելի կոա­ լիցիան դեռ հետևում է գործընթացին: Արդյոք լավ չէ՞ր լինի, որ մի օր էլ ոչ միայն գերմանական դրոշը (ինչը, թերևս, սպասելի է), այլև թուրքա­ կան պետական դրոշը բարձրացվի այստեղ: Մի կլոր սեղանի զրույցի ժամանակ հենց այդ տեսլականի մասին խոսեցի հայ և աշխարհի տարբեր ծայրերից ժամանած գրողների հետ: Եվ երբ իմ երևակայությունը գերմանական դրոշի շուրջն էր պտտվում, բոլորը գլխով համաձայնության նշան էին տալիս, բայց թուրքականի դեպքում հայ գրողները թերահավատ հայացքով էին նայում ինձ: Այդ հինգ ժամ տևած կլոր սեղանից հետո (որից կես ժամը հայ մաս­ նակիցներն էին հանդես գալիս, և որոնց հայերեն խոսքը անգլերեն թարգմանությամբ ահավոր վատ ակուստիկայով տարածության մեջ պարզապես անհնարին էր հասկանալ) կրկին գնացինք Ծիծեռնակա­ բերդ, մտանք Ցեղասպանության թանգարան, որտեղ, ի դեպ, ես ար­ դեն եղել էի հինգ տարի առաջ՝ Հայաստան իմ առաջին այցելության ժամանակ: Գրքերս հանձնեցի թանգարանի գրադարանին և դուրս եկա: Դրսում մի աննկարագրելի բան էր կատարվում. եթե երեկ տասը հազար մարդ էր եկել հուշահամալիր, այսօր այդ թիվը տասնապատկ­ վեր, հարյուր հազարավոր մարդկանց մի հոծ բազմություն՝ ծերեր, երեխաներ, և բոլորը՝ ծաղիկներով: Հավերժական կրակը չի մարի եր­ բեք… Հաստատ չկա մի հայ, որ այս սրբավայր ուխտի եկած չլինի… Երեկոյան «Մոսկվա» կինոթատրոնում «1915» ֆիլմի պրեմիերան է: Կարմիր գորգ և ոտնկայս ծափահարություններ այդ ֆիլմում խաղա­ ցող ներկա դերասաններին: Բայց ֆիլմն ինքնին, այսպես ասած, իմը չէ. ամեն ինչ կատարվում է Լոս Անջելեսում, երևի նաև գաղափարն ու ֆինանսավորումն էին ապահովել այնտեղի փողատեր հայերը:

26. April

J. Jankofsky

290

Ausflug nach Garni und Geghard. stopp am tscharenz–Denkmal in den Bergen oberhalb Jerewans: sehnsüchtig machender Blick zum schneebekrönten Ararat–massiv, erhaben. Dann aber zuckeln wir durch Dörfer, die sich seit dem erdbeben von 1988 offenkundig selbstüberlassen blieben: ruinen in blühenden Aprikosen– und Kirschgärten, Gärten in denen Kinder spielen, ruinen in denen Frauen essen kochen, menschen leben… in einem nächsten ort sind wenigstens schon die Dächer wellblech– und asbestplattengedeckt…

Dann: Garni, einstige sommerresidenz der armenischen Könige.

Ansehnlich restaurierter antiker tempel. hier soll rhadamistos 51 n. Chr. seinen schwiegervater mithridiatis von Armenien ermordet haben, um selbst armenischer König zu werden (bis er selbst ermordet wurde…). ein stoff, den immerhin Georg Friedrich händel verarbeitete – oder anders gesagt: hier ist der originalschauplatz der händel–oper „rhadamistos“. unterwegs komme ich mit einer anderen Autorin ins Gespräch, die auch über den armenischen Genozid schrieb und so zu den Gedenkfeiern eingeladen wurde: marcella Polain aus Australien. und siehe da, sie kommt aus Perth und ist sehr überrascht als ich sage, dass ich erst vor zwei monaten in Perth war – wow! – so klein ist die Welt. und als ich mit dem kanadischen teilnehmer Alan Whitehorn rede, stellt sich heraus, dass er meinen kanadischen Dichterfreund henry Beissel gut kennt und in Kingston, ontario zuhause ist, wo ich mit Jeanny vor Jahren auch schon mal nächtigte… nochmals: so klein ist die Welt! schließlich Geghard: unesCo–Weltkulturerbe, Klosterkomplex am Anfang einer Felsenschlucht, einige Kapellen und mönchszellen aus dem Felsen geschlagen, sehr beeindruckend. und in der nachmittagssonne unter blühenden mandelbäumen sitzend und das bunte Volks der Klosterbesucher beobachtend, trommlern und Duduk–spielern lauschend, übermannt mich die schönheit dieser Welt, ja und das (oder vielleicht gerade) , da sie so einzig, so klein ist, ja, so verletzlich, so bedroht…

Ապրիլի 26

291 Յ. Յանկովսկի

Գնում ենք Գառնի ու Գեղարդ: Ճանապարհին կանգ ենք առնում Երևանից դուրս գտնվող բարձունքի վրա կանգնած Չարենցի հուշար­ ձանի մոտ: Կարոտած հայացքներ Արարատ–Մասիսի ձյունածածկ գագաթին: Հետո կրկին մեքենան մեզ մի լավ թափ է տալիս՝ անցնելով գյուղերով, որոնք ակնհայտորեն 1988–ի երկրաշարժից հետո իրենց հույսին են մնացել. ավերակներ ծաղկած ծիրանի ու բալի այգիներում, այգիներում խաղացող երեխաներ, ավերակներ, որտեղ կանայք ճաշ են եփում, որտեղ մարդիկ ապրում են… Միայն մոտակա մի թաղա­ մասում՝ մի քանի թիթեղածածկ կամ ասբեստի սալիկներով պատած տանիքներ… Հետո՝ Գառնին, հայ թագավորների երբեմնի ամառային նստա­ վայրը: Երևում է, որ վերականգնված անտիկ տաճար է: Այստեղ է, ըստ ամենայնի, Ռադամիսը Ք. ա. 51 թ.՝ մինչև իր սպանվելը, հայկա­ կան թագին տիրանալու համար սպանել իր աներոջը Հայաստանից՝ Միհրդատին: Այս նյութը ժամանակին մշակել է Գեորգ Ֆրիդրիխ Հեն­ դելը, այլ կերպ ասած՝ հենց այստեղ է Հենդելի «rhadamistos» օպե­ րայի իրական գործողության վայրը: Ճանապարհին զրուցում էի Մարսելա Փոլեյնի հետ, նա Ավստրա­ լիայից էր և հրավիրվել էր մասնակցելու հիշատակման արարողությա­ նը, քանի որ նույնպես գրում էր հայերի ցեղասպանության մասին: Նա ծնունդով Պերթից էր և շատ զարմացավ, երբ իմացավ, որ երկու ամիս առաջ ես այնտեղ եմ եղել, wow! Որքա՜ն փոքր է աշխարհը: Իսկ երբ զրուցում էի Կանադայից ժամանած Ալան Ուայթհորնի հետ, պարզվեց, որ նա իմ կանադացի բանաստեղծ ընկերոջ՝ Հենրի Բայսելի հետ լավ ծանոթ է և ապրում է Քինգստոնում (Օնտարիո), որ­ տեղ մի անգամ գիշերել ենք ես և Ջեննին: Եվ, իրոք, փոքր է աշխարհը, շա՜տ փոքր: Վերջապես, Գեղարդը՝ ՅՈՒՆԵՍԿՕ–ի համաշխարհային մշակույ­ թի ժառանգության կոթող, ժայռերով կիրճի ծայրին՝ վանական համա­ լիր, մի քանի մատուռներ ու վանականների խցեր: Շատ տպավորիչ: Եվ հետո՝ ի՜նչ հաճույք է կեսօրյա արևի տակ նստել նշենու տակ ու դի­ տել գունագեղ ժողովրդին՝ վանքի այցելուներին, լսել դհոլ ու դուդուկ նվագողներին: Այս աշխարհի գեղեցկությունը ինձ պարզապես սպա­ նում է, այո՛, հենց այդպես, և գուցե նաև այն պատճառով, որ միակն է և այդքան փոքր, այդքան խոցելի…

27. April

J. Jankofsky

292

Pressekonferenz, Fernsehen, rundfunk, Presse. Das nenne ich doch mal interesse an literaturprojekten…! mein mitherausgeber edward militonyan stellt unsere beiden Bücher vor, betont, wie wichtig es ist, dass die Dichtung armenischer Genozidopfer nun auch in Deutschland bekannt werden kann, und dass wir auch armenische und deutsche schüler zum schreiben zur thematik Völkermord aufgerufen hatten und die eingereichten texte von einer ernsthaften Auseinandersetzung zeugten. Zweimal also haben wir „steinchen ins Wasser“ geworfen – schaun wir mal, was das bewirkt…

Die reporterinnen (es sind tatsächlich ausschließlich Damen) bedanken sich bei edward und mir herzlich für zielsichere Projektleitung (so was wäre in sachsen–Anhalt auch unvorstellbar). und eine will von mir sogar wissen, ob ich (bei meinem Aussehen) wirklich Deutscher bin und nicht vielleicht doch armenische Wurzeln habe. nun gut.

Kurzer Aufenthalt im haus der schriftsteller (wo edward als neuer Verbandsvorsitzender residiert). und obwohl wir eigentlich nur die Zeit bis zur Premiere unserer Bücher in der nationalbücherei überbrücken wollen, kommen ständig andere Autoren ins Büro, Diaspora–Autoren vor allem, die offenbar ihrer alten heimat anlässlich der Gedenkfeiern einen Besuch abstatten. so bin ich ratzbatz mit armenischen Kollegen aus dem libanon, aus syrien, aus Kuweit und aus russland im Gespräch. und keine Frage, dass ich auch mit diesen Autoren das eine und andere Gläschen besten armenischen Cognacs leeren muss. und dann die Premiere: Vorm saaleingang wieder Fernsehkameras, mikrofone – anderer Fernseh– und rundfunkstationen wohl – und obwohl wir eigentlich schon zu spät kommen, kommen wir nicht ohne statement und Frage–Antwort–spiele an den reportern vorbei.

Vor der Bühne des überfüllten saales dann die nächste (typisch armenische) Überraschung: obwohl ich seit drei tagen immer wieder nachfragte, wie diese Buchpremiere ablaufen soll, hatte ich nie eine Antwort erhalten, keinen Plan, nichts. nun aber (vor dem schon seit

Ապրիլի 27

293 Յ. Յանկովսկի

Ասուլիսներ՝ հեռուստացույց, ռադիո, մամուլ: Դա ես, այնուամե­ նայնիվ, գրականության ծրագրերով հետաքրքրվել եմ անվանում: Իմ համահրատարակիչ Էդվարդ Միլիտոնյանը ներկայացնում է մեր եր­ կու գրքերը՝ շեշտելով, թե որքան կարևոր է, որ Մեծ եղեռնի զոհ դար­ ձած հայերի ստեղծագործությունները այժմ արդեն հնարավորություն կունենան կարդալու նաև Գերմանիայում, և որ մեր հորդորով ցեղաս­ պանության շուրջ հայ և գերմանացի աշակերտների այժմ ներկայաց­ վող տեքստերը լուրջ քննարկման վկայություններ են: Այնպես որ, մենք երկու «փոքրիկ քար նետեցինք ջուրը», տեսնենք, թե ինչ հետևանքներ դա կունենա: Լրագրողները (չգիտես ինչու, նրանք բոլորը կանայք են) ջերմորեն շնորհակալություն են հայտնում Էդվարդին և ինձ՝ հստակ նպատակ ունեցող ծրագիրն առաջ տանելու համար (նման բան անհնարին կլի­ ներ պատկերացնել Զաքսեն– Անհալթում): Մի լրագրող ցանկացավ իմանալ արդյոք ես (իմ տեսքից դատելով) իսկապե՞ս գերմանացի եմ և չունե՞մ հայկական արմատներ: Այդպիսի բաներ… Կարճ ժամանակով մտնում ենք Գրողների տուն՝ Էդվարդի` որպես Միության նորընտիր ղեկավարի նստավայրը: Եվ այդ կարճ ժամանա­ կահատվածում, մինչև կսկսվեր Ազգային գրադարանում մեր գրքերի շնորհանդեսը, մի քանի սփյուռքահայ գրողներ մտան Միլիտոնյանի աշխատասենյակ, երևի իրենց նախկին հայրենի տան կարոտն առնե­ լու համար: Այնպես որ ոտքի վրա զրուցեցի Սիրիայից, Լիբանանից, Քուվեյթից, Ռուսաստանից եկած գրչակից հայերի հետ: Ինքնին հաս­ կանալի է, որ այդ հայ գրողների հետ նաև մի երկու բաժակ հայկական կոնյակ դատարկեցինք: Եվ հետո՝ շնորհանդեսը: Դահլիճի մուտքի մոտ՝ սովորականի պես, տարբեր հեռուստատեսային ու ռադիոկայանների տեսախցիկներ, ու թեև մենք բավականին ուշ էինք եկել, չկարողացանք խուսափել լեփ– լեցուն դահլիճի բեմի առջև խմբված թղթակիցների հարցուպատաս­ խան խաղից: Հետո հաջորդ՝ տիպիկ հայկական անակնկալը. ես օրեր շարունակ անվերջ հարցուփորձ էի անում, թե ինչպես պետք է ընթանա գրքերի շնորհանդեսը, բայց ոչ մի պատասխան չէի ստանում, ոչ մի ծրագիր չկար, ոչինչ չէր նախատեսված: Եվ հիմա՝ քառորդ ժամ համ­ բերատար սպասող հանդիսատեսի առջև, մի կարգավորիչ է հայտն­ վում՝ հանձնելով ինձ ինչ–որ անիմաստ մի պլան: Կարող էր չէ՞ գոնե նախապես համաձայնեցնել ինձ հետ: Բարեբախտաբար, կողքիս էր

J. Jankofsky

294

gut einer Viertelstunde geduldig wartenden Publikum) präsentiert mir ein moderator ein völlig unsinniges Konzept – will das sogar noch mit mir durchsprechen! Zum Glück ist Professor martirosyan in der nähe, der als Germanist bereits an den beiden Büchern mitwirkte, interlinear übersetzt hatte, und mir in den letzten tagen schon mehrmals hilfreich zur seite stand. so übernehme ich denn spontan die Veranstaltungsleitung, stelle die Bücher vor, bitte die schüler, die texte zu unserem schreibwettbewerb einreichten und hier anwesend sein sollen (wie man mir sagte – und was gottseidank stimmt) auf die Bühne und lasse sie ihre Beiträge lesen, überreiche am ende den schülern und allen, die geholfen hatten, Belegexemplare. Applaus.

Gruppenfotos. schweiß abwischen. Geschafft! letzter Akt für diesen tag: in edwards altem Dienst–Wolga fahren wir ins schriftstellerheim nach tsaghkadzor, ins hochgebirge also (wo noch schnee liegt), anderthalb stunden hin – armenisch– fürstliches Abendessen – anderthalb stunden zurück. Ach ja: Anlass für dieses Festessen war, dass mir edward in der Premieren–hektik einen orden an die Brust geheftet hatte. na denn, wohl bekomm’s!

պրոֆեսոր Մարտիրոսյանը, որը՝ որպես գերմանագետ, աշխատել էր մեզ հետ գրքերի վրա, տողացի թարգմանություններն էր արել և վեր­ ջին օրերին ինձ բազմիցս օգնության էր հասել, ու ես, առանց երկար մտածելու, իմ ձեռքը վերցրի միջոցառման ղեկավարումը. ներկայաց­ րի գրքերը, խնդրեցի աշակետներին փոխանցել մրցույթի համար նա­ խատեսված իրենց տեքստերը: Աշակերտները, ինչպես ինձ ասել էին, պետք է դահլիճում լինեին, և, փառք Աստծո, այդպես էլ կար: Ես առա­ ջարկեցի աշակերտներին կարդալ իրենց գրվածքները և վերջում տվե­ ցի նրանց ու բոլոր մեզ օգնողներին գրքերից մեկական օրինակ: Ծա­ փահարություններ: Խմբակային լուսանկարներ: Սրբում եմ քրտինքս: Փառք Աստծո, ամեն ինչ բարեհաջող ընթացավ: Այդ օրվա վերջին արարը. Էդվարդի հին ծառայողական մեքենայով գնում ենք Ծաղկաձորի դեռևս ձյունածածկ բարձր լեռների ստորոտում գտնվող գրողների տուն: Մեկուկես ժամ մինչև Ծաղկաձոր– հայավա­ րի արքայական ընթրիք – մեկուկես ժամ ետդարձ՝ դեպի Երևան: Հա, մոռացա ասել, թե որն էր այդ տոնական խնջույքի առիթը. Էդվարդը շնորհանդեսի անցուդարձի ժամանակ կրծքիս մի շքանշան էր կախել: Այնպես որ, ես էլ դրանից ունեմ: 295 Յ. Յանկովսկի

Թարգմանությունը՝ Ռուզան Մարգունու

Marcella Polain Diary

296

Մար սե լա Փո լեյն Australia

Ավստրալիա

Marcella Polain is a poet, novelist, short story writer and essayist. She was born in Singapore and emigrated to Australia at the age of two with her Armenian mother and Irish father. She has a background in theatre and screenwriting.

Her novel, The Edge of the World (2007), based on her family’s survival of the Armenian Genocide, was short–listed for a Commonwealth Writers’ Prize and translated into Romanian and Armenian.

With the support of Edith Cowan University, she continues her ongoing research into the transgenerational effects of the Armenian Genocide through The Stubborn Murmur Project. Մարսելա Փոլեյնն ավստրալիացի գրող է՝ պոեմների, նովելների, կարճ պատմությունների և էսսեների հեղինակ: Ծնվել է Սինգապուրում, այնուհետև 2 տարեկան հասակում գաղթել է Ավստրալիա իր հայուհի մոր և իռլանդացի հոր հետ: «Աշխարհի եզրը» վեպի հիմքում ընկած է Հայոց եղեռնից մազապուրծ եղած իր ընտանիքի պատմությունը: Այս վեպն առաջադրվել է «Լիիշխան երկրների գրողների» մրցանակի և թարգմանվել ռումիներեն ու հայերեն: Էդիթ Քոուան համալսարանի աջակցությամբ («The Stubborn Murmur» ծրագիր) շարունակում է իր հետազոտությունները Մեծ եղեռնի՝ հետագա սերունդների վրա թողած ազդեցությունն ուսումնասիրելու ուղղությամբ:

‘do not confuse it with anY kind of absence’ 1. Word affirms life, but can also deny it. silence honours lived experience, but can also erase it.

M. Polain

298

Being interviewed about my novel, The Edge of the World, in Armenia in April 2105 was very different to being interviewed in Australia. in Armenia, journalists and i met as equals, both knowing the Genocide history and could then get on with discussing talking about the book and the particular moment we were in, the centenary of the Genocide. this not only allowed for much more depth and breadth in discussions, but it also forced me to reconsider my years of dealing with Australian media on this issue.

For example, in Australia, not long before leaving for Armenia, i notified my Australian publisher that my novel’s Armenian translation would be launched as part of the 2015 literary Ark Festival in Yerevan. the Australian publisher created a media release, which they emailed to me as a courtesy. the second sentence of the opening paragraph read: ‘the festival, which runs from 19 to 29 April, has been extended to incorporate the controversial centennial commemoration of what is called the Armenian Genocide on 24 April.’

«չշՓոթե՛ք սա որեվԷ տեսակի բացակայության հետ» 1. Բառը հաստատում է կյանքը, բայց կարող է նաև ժխտել այն: Լռությունը գնահատում է ապրած կյանքի փորձը, բայց կարող է նաև ջնջել այն:

Օրինակ՝ Ավստրալիայում Հայաստան գալուց ոչ շատ առաջ ես տեղեկացրի իմ ավստրալացի հրատարակչին, որ վեպիս հայերեն թարգմանությունը լույս է տեսնելու Երևանում 2015–ին՝ «Գրական տապան» փառատոնի շրջանակում: Ավստրալացի հրատարակիչը մի մամլո հաղորդագրություն գրեց, որը, որպես քաղաքավարություն, ուղարկեց նաև ինձ: Կարդացի առա­ ջին պարբերության երկրորդ նախադասությունը. «Փառատոնը, որը տեղի է ունենալու ապրիլի 19–29–ը, երկարաձգվել է, որպեսզի ընդ­ գրկի վիճահարույց հարյուրամյա տարելիցի, այսպես կոչված՝ Հայոց ցեղասպանության հիշատակի օրը՝ ապրիլի 24–ը»:

299 Մ. Փոլեյն

Հայաստանում 2015–ի ապրիլին իմ վեպի՝ «Աշխարհի եզր»–ի մա­ սին հարցազրույցները շատ էին տարբերվում Ավստրալիայում ունեցած իմ հարցազրույցներից: Հայաստանում լրագրողները և ես հանդիպե­ ցինք որպես հավասարներ: Բոլորս էլ, իմանալով Ցեղասպանության պատմությունը, սկզբում դա քննարկեցինք, ապա շարունակեցինք խոսել գրքիս և Ցեղասպանության հարյուրամյա տարելիցի մասին: Սա ոչ միայն թույլ տվեց ավելի լրջորեն ու լայնախոհությամբ արտա­ հայտվել քննարկումներին, այլ նաև ստիպեց ինձ վերանայել Ավստ­ րալիայի ԶԼՄ–ների հետ ունեցած իմ զրույցները այս խնդրի շուրջ:

i immediately replied with a request to please delete four words: ‘controversial’ and ‘what is called’, which i felt undermined the truth of the Genocide. i explained i would not be happy to have my name associated with anything that could be seen to support turkey’s denial of the Armenian Genocide, even if that support were unwitting. to my surprise, i received a response saying: 1) it can be helpful to marketing if something is called controversial because it can prompt journalists to ask why; 2) that the publishers believed it was clear the words were from them (the publishing house) and not from me, so they didn’t agree that it was a really a problem; but that 2) they had decided to remove the sentence from the media release in order to resolve the issue.

M. Polain

300

the more i thought about this response, the more perplexed i became. Firstly, removing that sentence meant that all reference to the Armenian Genocide was cut from the media release. how could this be preferable when the book the media release was discussing is about the Armenian Genocide? And how much more difficult is it really to remove four words, rather than a sentence? secondly, not one Australian journalist requested an interview in response to the release – possibly because the Armenian Genocide was not mentioned in it. my publishers’ solution to the objection i had raised had resulted in silencing, in the erasure of truth. this should not have come as a surprise to me, and yet it did. understandably, i had believed my publisher to be my supporter and well–informed. if that were true when the novel was originally published, it may no longer be true. since the beginning of this century, Australia’s relationship with turkey has altered. When i was younger, turkey was still thought of as an enemy whom Australian and new Zealander (AnZAC) soldiers had fought on the beaches of Gallipoli as part of the unsuccessful World War 1 Allied invasion from the Dardenelles. the Gallipoli landings began at dawn on 25 April 1915 and have become iconic in Australian culture, a legend of bravery in the face of overwhelming odds. this event occurred the morning after another event, of course,

Ես անմիջապես պատասխանեցի՝ խնդրելով, որ ջնջեն երեք բառ՝ «վիճահարույց» և «այսպես կոչված». զգացի, որ այս բառերը մի տեսակ վնասում են Ցեղասպանության ճշմարտությանը: Բացատրեցի, որ ես կտխրեմ, եթե իմ անունը կապ ունենա ցանկացած բանի հետ, որը կա­ րող է ընկալվել որպես աջակցություն Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղաս­ պանության հերքմանը, նույնիսկ եթե այդ աջակցությունը ակամայից է եղել: Ի զարմանս ինձ՝ ես ստացա պատասխան, որ առաջին հերթին մարքեթինգի տեսանկյունից կարող է օգտակար լինել այն, որ ինչ–որ բան անվանվում է վիճահարույց․ դա կարող է հուշել լրագրողներին տալ «ինչո՞ւ» հարցը, և երկրորդ՝ հրատարակիչները համոզված էին, որ պարզ երևում է՝ այդ խոսքերը իրենց՝ հրատարակչության կողմից են գրված, այլ ոչ թե իմ, այնպես որ նրանք չեն կարծում, որ դա խնդիր է։ Բայց այդ երկրորդի հետ կապված՝ նրանք վերջնական որոշում ընդու­ նեցին ջնջել նախադասությունը մամուլի հաղորդագրությունից խնդիրը լուծելու համար։

301 Մ. Փոլեյն

Որքան մտածում էի այս պատասխանի մասին, այդքան զարմա­ նում էի: Նախ` այդ նախադասությունը հանելը նշանակում էր, որ Հայոց ցեղասպանության մասին բոլոր հիշատակումներն ընդհանրա­ պես հանվեցին մամլո հաղորդագրությունից: Ինչպե՞ս կարող է սա նա­ խընտրելի լինել, երբ թե՛ գիրքը, թե՛ մամլո հաղորդագրությունը ցեղաս­ պանության մասին են: Այդ ինչպե՞ս է պատահում, որ երեք բառ հանե­ լը շատ ավելի դժվար է, քան մեկ նախադասություն ջնջելը: Երկրորդ՝ ոչ մի ավստրալացի լրագրող հարցազրույց չխնդրեց՝ ի պատասխան մամլո հաղորդագրությանը, միգուցե որովհետև Հայոց ցեղասպանու­ թյան մասին ոչ մի բառ չկար: Հրատարակչիս պատասխանը իմ առար­ կությանը հանգեցրեց ճշմարտության լռեցմանը, բնաջնջմանը: Սա չպետք է զարմանք առաջացներ ինձ մոտ, բայց այդպես եղավ: Հաս­ կանալի է, որ ես հրատարակչիս իմ կողմնակիցն էի համարում և կար­ ծում էի, որ նա լավ տեղեկացված է: Եթե դա ճիշտ էր այն ժամանակ, երբ վեպը լույս տեսավ, ուրեմն հիմա այլևս այդպես չէ: Դարասկզբից սկսած՝ Ավստրալիայի հարաբերությունները Թուր­ քիայի հետ փոփոխվել են: Երբ ես ավելի երիտասարդ էի, Թուրքիան դեռ թշնամի էր համարվում, որի հետ ավստրալացի և նորզելանդա­ ցի զինվորները կռվել էին Գալիպոլիի ափերին՝ Առաջին համաշխար­ հային պատերազմի շրջանակում, մի անհաջող դաշնակցային ներ­ խուժում Դարդանելից: Գալիպոլիի դեսանտային գործողությունները սկսվեցին 1915–ի ապրիլի 25–ի լուսադեմին և խորհրդանշական տեղ զբաղեցրին Ավստրալիայի մշակույթում՝ վերածվելով խիզախության

one used to mark the beginning of the Armenian Genocide; that is, the April 24 rounding up and murder of successful and influential Armenian men, including my great grandfather who was hanged from a tree.

M. Polain

302

in the last 15 years, in my view, Australia has been skillfully manipulated to become turkey’s friend. on the face of it, it is innocuous enough: old enmity has been set aside in an effort to mutually respect the efforts and sacrifice of the soldiers at those beaches, and to assist Australians in making pilgrimage to Gallipoli to see where the battles occurred. i have no problem with these intentions in principle. But it is also important to note that in 2014 turkey withheld visas from Australian politicians who spoke out about the Armenian Genocide, and threatened to deny visas to Australians more broadly if the national government officially acknowledged the death of 1.5 million Armenians as genocide. this threatened action by turkey would have meant that thousands of Australians wishing to travel to Gallipoli for the centenary of the landings on 25 April would not be able to do so.

What kind of friendship is this? And what kind of media release about a book on the Armenian Genocide is better off removing any mention of the Genocide at all rather than simply removing four words?

For more than 20 years in Australia, i have been confronted in interviews, panel discussions, presentations and writers’ festivals with questions about the ‘alleged’ or ‘purported’ or ‘so–called’ Armenian Genocide. these questions have been almost always well–meant, but the result of poor research. if proper effort had been made, those posing the questions would have already known what i always seem to have to tell them: that evidence (including nonpartisan eyewitness accounts) exists for anyone wanting to view it; that all reputable, independent scholars agree it took place; and that yes, turkey denies it nonetheless. About Denialism, i will say only this: we all know, particularly but not solely when we are young, how easy it

Սա ի՞նչ տեսակի ընկերություն է, և ի՞նչ է նշանակում Հայոց ցեղաս­ պանության մասին պատմող գրքի մամլո հաղորդագրությունից հանել ցեղասպանության բոլոր հիշատակումները, եթե կարելի էր ընդամենը այդ երեք բառերը հանել: Արդեն 20 տարուց ավելի է, ինչ ես Ավստրալիայում հարցազրույցնե­ րի, թեմատիկ քննարկումների, շնորհանդեսների և գրական փառատո­ ների ժամանակ հանդիպում եմ «ենթադրյալ», «կասկածյալ» կամ «այս­ պես կոչված» Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող հարցերի: Այս հարցերը միշտ տեղին են եղել, բայց վատ ուսումնասիրության արդյունք են: Եթե ինչպես որ հարկն է ուսումնասիրեին խնդիրը, այդ հարցերը տվողները արդեն կիմանային այն, ինչ ես ստիպված եմ անընդհատ կրկնել. «Ապացույցները (այդ թվում՝ անկողմնակալ ականատեսնե­ րի վկայությունները) տեսանելի են բոլոր նրանց համար, ովքեր ուզում են տեսնել դրանք: Բոլոր ականավոր գիտնականները հաստատում

303 Մ. Փոլեյն

մի առասպելի՝ թշնամու ուժային գերազանցության պայմաններում: Այս իրադարձությունը, իհարկե, տեղի է ունեցել մեկ այլ իրադարձու­ թյունից հետո, որը սովորաբար նշվում է որպես Հայոց ցեղասպանու­ թյան սկիզբ, այսինքն՝ ապրիլի 24–ից հետո, երբ հայ մտավորական­ ներին հավաքել են մի տեղում ու սպանել: Նրանց թվում էր նաև իմ մեծ պապը. նրան կախել են ծառից: Իմ կարծիքով վերջին 15 տարիների ընթացքում Ավստրալիան հմտո­ րեն մանիպուլ յացիայի է ենթարկվել, որպեսզի դառնա Թուրքիայի բարեկամը: Առաջին հայացքից սա բավականին անվնաս բան է. հին թշնամանքը մի կողմ է դրվել՝ Գալիպոլիի ափերին զոհված զինվորնե­ րի ջանքերն ու զոհաբերությունը փոխադարձաբար հարգելու համար, Թուրքիան աջակցել է Ավստրալիային, որպեսզի ուխտագնացություն կազմակերպվի դեպի Գալիպոլի, որ տեսնեն՝ որտեղ են տեղի ունեցել մարտերը: Սկզբունքորեն, ես այս մտադրությունների դեմ ոչինչ չունեմ: Սակայն կարևոր է նշել, որ 2014–ին Թուրքիան հրաժարվեց մուտքի ար­ տոնագրեր տրամադրելու ավստրալացի այն քաղաքական գործիչնե­ րին, ովքեր բարձրաձայնել էին Հայոց ցեղասպանության մասին: Բացի այդ՝ Թուրքիան սպառնաց, որ ավելի հաճախ կմերժի ավստրալիացի­ ների մուտքի արտոնագրերի հայտերը, եթե կառավարությունը 1,5 մի­ լիոն հայերի մահը պաշտոնապես ցեղասպանություն որակի: Թուրքի­ այի այս սպառնալիքը նշանակում էր, որ Գալիպոլի մեկնել ցանկացող հազարավոր ավստրալացիներ չէին կարողանա ապրիլի 25–ին՝ ճակա­ տամարտի հարյուրամյակի հիշատակի օրը, լինել այնտեղ:

is to refuse to accept blame and to be unable to take responsibility. how much energy turkey must expend in continuing this particular denial. imagine what a nation could do with all that energy if it were channeled into something honest and positive.

M. Polain

304

For more than 20 years in Australia, i have patiently and politely tried to educate those who blindly give succor to Denialism. But i am no longer young and i am weary of it. And, frankly, i am alarmed that an Australian publisher renowned for its support of important texts that transnational publishers may not consider commercially successful would rather not mention the Armenian Genocide than have to, by cutting four words, stand with me in naming it as it really is, especially in this centenary year. it is time, i believe, to move beyond politeness, and to raise the temperature of the debate. instead of patiently explaining, it is now time to deflect the questions back to the questioners, to call their research to account. it is time to respond with something like the following: Are you a journalist? What kind of journalist (or facilitator or chairperson) are you? What kind of research have you undertaken into the Armenian Genocide? Do you understand that each time you qualify the term Armenian Genocide with ‘alleged’ or ‘purported’ or ‘so–called’ (or ‘controversial’ or ‘what is called’) you are denying the lived experiences of 1.5 million murdered Armenians, plus all the traumatised and dispossessed survivors and their millions of descendants? At best, you are exposing your ignorance; at worst, your prejudice. Do you know that, each time you use those words, you are giving credence to Denialism?

And how much distance exists between using terms like ‘controversial’ and ‘what is called’, which cast doubt on the historical and social truth of the Armenian Genocide, and a decision to erase any mention of the Genocide, a decision offered as a ‘solution’ to an apparent disagreement about that historical truth? For is not silence also collusion? living in Australia these days i am reminded often of lines from the American poet Adrienne rich: ‘…silence is a plan,

են, որ ցեղասպանություն է եղել, և որ, այո՛, Թուրքիան, այդուհանդերձ, ժխտում է այդ իրողությունը»: Ժխտողականության մասին ես կասեմ մի­ այն հետևյալը. բոլորս էլ գիտենք, թե որքան հեշտ է սեփական հանցան­ քը ժխտելը կամ պատասխանատվությունից փախչելը, երբ հատկապես երիտասարդ ես, բայց միայն դա չէ պատճառը: Թուրքիան որքա՞ն ջանք պետք է գործադրի, որպեսզի շարունակի այդ «բացառիկ» ժխտումը: Պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչի կհասներ այդ ազգը, եթե այդ նույն ջանքե­ րը ներդրվեին մի որևէ դրական և ազնիվ գործի մեջ: Արդեն քսան տարուց ավելի է, ինչ ես Ավստրալիայում փորձում եմ քաղաքավարի և համբերատար ձևով կրթել նրանց, ովքեր կուրո­ րեն աջակցում են թուրքական ժխտողականությանը: Բայց ես այլևս երիտասարդ չեմ և հոգնել եմ դրանից: Անկեղծ ասած՝ ինձ մտահո­ գում է այն փաստը, որ իմ ավստրալիացի հրատարակիչը, ով հայտնի է որպես «կարևոր» տեքստերի աջակից, որոնք անդրազգային հրա­ տարակիչները ֆինանսական տեսանկյունից անհաջող կհամարեին, նախընտրում է իր մամլո հաղորդագրության միջից հանել Հայոց ցե­ ղասպանության հիշատակումը՝ ընդամենը երեք բառ ջնջելու, իմ կող­ քին կանգնելու և Ցեղասպանությունն իր անունով կոչելու փոխարեն, հատկապես այս հարյուրամյակի տարում:

Ի՞նչ տարբերություն կա «հակասական» և «այսպես կոչված» ար­ տահայտությունների միջև, որոնք կասկածի տակ են առնում Հայոց ցեղասպանության պատմական և սոցիալական ճշմարտությունը, և Ցեղասպանության բոլոր հիշատակումները ջնջելու միջև, որը որպես «լուծում» է առաջարկվում պատմական ճշմարտության հետ ակնհայտ

305 Մ. Փոլեյն

Կարծում եմ՝ արդեն քաղաքավարությունը մի կողմ դնելու և բա­ նավեճը թեժացնելու ժամանակն է: Համբերատարությամբ բացատրե­ լու փոխարեն հիմա արդեն նմանատիպ մի պատասխան տալու ժա­ մանակն է. «Դուք լրագրո՞ղ եք, ի՞նչ տեսակի լրագրող, ղեկավար կամ կատարածու եք: Ի՞նչ ուսումնասիրություն եք արել Հայոց ցեղասպա­ նության մասին: Դուք գիտակցո՞ւմ եք, որ ամեն անգամ, երբ որակում եք այն որպես «ենթադրյալ», «կասկածյալ», «այսպես կոչված» կամ «վիճահարույց», դուք ժխտում եք 1,5 միլիոն հայերի սպանդը, դրան գումարած բոլոր չարչարյալ և վտարյալ վերապրածների և նրանց միլիոնավոր ժառանգների գոյությունը: Լավագույն դեպքում դուք ի ցույց եք դնում ձեր անտեղ յակությունը, վատագույն դեպքում՝ նախա­ պաշարմունքները: Գիտե՞ք, ամեն անգամ, երբ օգտագործում եք այդ խոսքերը, դուք վստահություն եք հաղորդում ժխտողականությանը:

a blue print…Do not confuse it with any kind of absence.’ (from ‘Cartographies of silence’, in Dreams of a Common Language).

* * * 2. there are, it seems to me, a number of Armenias, just as there are a number of Australias. the one i see may not be the one you see. the first time i was in Armenia, in 2013, the Armenia i saw then was different to the Armenia i saw this year, 2015. of course, the atmosphere was different. in 2015, i wrote home that it felt as if Yerevan was the centre of the world. And two years had passed between visits, with all its difficulties and desires for everyone everywhere – economic, political, social, environmental. everyone, including me, had changed in the intervening time, often in ways we didn’t realise.

M. Polain

306

this time, i was still aware of the beautiful city and scenery, the architecture, the trees, flowers, hills, valleys, waterways, but was also looking hard beyond them, looking closely at people in the streets and markets, the old musicians in the countryside, the taxi drivers, the old woman who appears everywhere but keeps herself to herself – their faces, expressions, the slope of their shoulders, the way they held their heads in their hands as they sat in the shade or the sun. the way they smiled – or didn’t smile – at me. And i wondered deeply about them and their lives, their disappointments, their silences and their dreams.

But that is, i hope, for another visit, and for another story.

անհամաձայնության դեպքում: Չէ՞ որ լռությունը համաձայնության նշան է: Ավստրալիայում ապրելով՝ այս օրերին հաճախ եմ հիշում ամե­ րիկացի գրող Էդրիեն Ռիչի տողերը. «Լռությունը մի ծրագիր է, մի նա­ խագիծ... Չշփոթե՛ք այն որևէ տեսակի բացակայության հետ» (տողերը՝ «Լռության քարտեզագրումներ» բանաստեղծությունից):

* * * 2. Ինձ թվում է, որ շատ Հայաստաններ կան, ճիշտ այնպես, ինչպես շատ Ավստրալիաներ կան: Հնարավոր է, որ դուք չտեսնեք այն մեկը, որը ես եմ տեսնում: Առաջին անգամ եկա Հայաստան 2013–ին: Այն ժամանակվա իմ տեսած Հայաստանը տարբերվում է այս տարի՝ 2015–ին տեսածս Հա­ յաստանից: Իհարկե, մթնոլորտը այլ էր: 2015–ին ես գրեցի, որ Երևա­ նը ասես աշխարհի կենտրոնը լինի: Երկու տարի է անցել առաջին այցելությունիցս՝ ամենքի համար և ամենուր բոլոր տնտեսական, քա­ ղաքական, սոցիալական և բնապահպանական դժվարություններով ու կրքերով լի: Այս ժամանակահատվածում բոլորս էլ փոխվել ենք, եր­ բեմն նույնիսկ չենք էլ հասկանում, թե ինչպես է դա պատահել: Այս անգամ էլ էի տեսնում գեղեցիկ քաղաքը, քաղաքային տեսա­ րանը, ճարտարապետությունը, ծաղիկները, լեռներն ու հովիտները, ջրանցքները, բայց այս անգամ ես խորությամբ նայում էի նաև այն ամենին, ինչ սրանց ետևում է: Ուշադիր նայում էի խանութներում ու շուկաներում գտնվող մարդկանց, գյուղերում ապրող ծեր երաժիշտնե­ րին, տաքսու վարորդներին, ծեր կնոջն, ով հայտնվում է ամեն տեղ, բայց հազիվ է ինքն իրեն պահում: Նայում էի նրանց բոլորի դեմքերին, դրանց արտահայտություններին, նրանց ուսերի թեքվածքին, նայում էի, թե ինչպես են դնում իրենց գլուխները ձեռքերին ու նստում արևի շողքի տակ: Նայում էի, թե ինչպես ինձ ժպտացին կամ չժպտացին, և ապա խորհում այս մարդկանց, նրանց ապրած կյանքի, հիասթափու­ թյունների, լռությունների ու երազանքների մասին: Հուսով եմ, որ սա մեկ այլ այցելության և մի ուրիշ պատմության համար է: Թարգմանությունը՝ Տաթևիկ Սարգսյանի

Մ. Փոլեյն

307

Mark Mustian Diary

308

Մարկ Մուս տյա ն USA

ԱՄՆ

Mark Mustian is an attorney with Nabors, Giblin & Nickerson, P.A.. In 2001 he received the Distinguished Leader of the Year award from Leadership Tallahassee. In 2003 he was elected to the City of Tallahassee City Commission, and was reelected twice, serving until 2012. He is a former Chair of the Tallahassee Area Chamber of Commerce.

Mark’s novel The Gendarme was published in 2010, with foreign editions in France, Greece, Israel, Spain, Brazil, Bulgaria, the UK, the Czech Republic and Italy.The Gendarme received the Florida Humanities Council’s gold book award for general fiction for 2010, and was short–listed for the Dayton International Literary Peace Prize and the Saroyan International Award for Writing. Մարկ Մուստյանը «Նաբորս, Գիբլին և Նիքերսոն» ընկերության փաստաբան է: 2001 թ․ ստացել է «Տարվա ականավոր առաջնորդ» մրցանակը Լիդերշիփ Թալահասիի կողմից։ 2003 թ. ընտրվել է Թալահասի քաղաքի տեղական կառավարման մարմնի անդամ և վերընտրվել է երկու անգամ՝ աշխատելով մինչև 2012 թ.։ Նա Թալահասի քաղաքի առևտրի պալատի նախկին նախագահն է: Մուստյանի «Ժանդարմը» վեպը լույս է տեսել 2010 թ.: Հրատարակվել է Ֆրանսիայում, Հունաստանում, Իսրայելում, Իսպանիայում, Բրազիլիայում, Բուլղարիայում, Միացյալ Թագավորությունում, Չեխիայում, Իտալիայում և Հայաստանում: «Ժանդարմը» 2010 թ. Ֆլորիդայի Մարդասիրական խորհրդի կողմից արժանացել է «Ոսկե գիրք» մրցանակին գեղարվեստական երկերի ասպարեզում: Այն նաև առաջադրվել է «Դեյթոն» միջազգային գրական խաղաղության մրցանակի և Սարոյանի միջազգային մրցանակի:

M. Mustian

310

i’ve always wanted to go to Armenia, but wasn’t sure i ever would. even after The Gendarme was published, with so many people asking, “have you been to Armenia?”, i’d tell them i hadn’t but hoped to. in researching my book i had traveled to turkey and syria, i traced the routes of the caravans leaving Anatolia in 1915, but i never went to the place, the country, where so much of our history resides, where people have made a life for themselves surrounded by hostile neighbors and no sea. i was invited once in 2011 but couldn’t go, and assumed my chance might not come, until the wonderful maro madoyan translated my book into Armenian, and literary Ark invited me to participate in 2015. i wasn’t sure what to expect in Armenia. Would i be welcomed?

Questioned? Cursed? my Armenian heritage is distant, and i don’t speak the language or keep the customs or even eat Armenian food. But there was something magical about flying over the snowy mountains of Anatolia, to see the big shape of Ararat as we landed at dusk in Yerevan. i had made it to Armenia! Although my luggage hadn’t. After lingering and hoping, i emerged from the airport to find my ride and escort still waiting for me, and i was whisked to my hotel and then dinner, even accompanied by a literary Ark team member to purchase toiletries, etc. at an all–night store. (i told Anahit i was certain she had not expected to spend her evening helping a middle– aged man purchase underwear). everyone could not have been more wonderful. We went the next day to the market, and from there on a bus to visit the Garni temple and Geghard. the sightseeing trips were very special and welcome, for they helped the group bond together and allowed us to get a true feel for the country and land, not just the city of Yerevan. (even our “freezing picnic” at lake sevan!) maro introduced me to

311 Մ. Մուստյան

Ես միշտ ցանկացել եմ գնալ Հայաստան, բայց համոզված չէի, որ երբևէ կգնամ: Նույնիսկ «Ժանդարմի» հրատարակվելուց հետո այնքան շատ մարդիկ էին ինձ հարցնում. «Հայաստանում եղե՞լ ես»: Ասում էի՝ չեմ եղել, բայց հուսով եմ՝ կլինեմ: Գրքիս համար ուսումնասիրություններ անելիս մեկնել էի Թուրքիա և Սիրիա, հետազոտել 1915–ին Անատոլիայից մեկնած քարավանների երթուղիները, բայց երբեք չէի եղել այնտեղ՝ երկրում, որտեղ ապրում է մեր պատմության մեծ մասը, որտեղ մարդիկ իրենք են կառուցել իրենց կյանքը՝ չունենալով ծով և շրջապատված լինելով թշնամի հարևաննե­ րով: 2011–ին հրավիրված էի, բայց չկարողացա գնալ, համոզված էի, որ այլևս հնարավորություն չեմ ունենա, մինչև որ սքանչելի Մարո Մա­ դոյանը իմ գիրքը հայերեն թարգմանեց, իսկ «Գրական տապանն» ինձ հրավիրեց մասնակցելու 2015–ի փառատոնին: Ես չգիտեի ինչի սպասել Հայաստանում: Կող ջունե՞ն, հարցե՞ր կտան, թե՞ կանիծեն: Հայկական արմատներս հեռավոր են, հայերեն չեմ խոսում, չեմ հետևում սովորույթներին, ոչ էլ հայկական ուտեստ­ ներ եմ ուտում: Սակայն ինչ–որ կախարդական բան կար Անատոլիայի ձյունապատ սարերի վրայով թռչելու, Երևանում վերջալույսին վայրէջք կատարելուն պես Արարատի մեծ ուրվագիծը տեսնելու մեջ: Ես Հա­ յաստանո՜ւմ էի: Չնայած որ ուղեբեռս դեռ չէր եկել: Երկար սպասելուց և հույսս կորցնելուց հետո դուրս եկա օդանավակայանից, որպեսզի գտ­ նեմ ինձ սպասող մեքենան և ուղեկցորդիս: Ինձ արագ տարան հյու­ րանոց, իսկ հետո՝ ճաշի, և նույնիսկ փառատոնի աշխատակիցներից մեկն օգնեց ինձ, որպեսզի հիգիենայի պարագաներ գնեմ շուրջօրյա աշխատող խանութից: (Անահիտին ասացի՝ համոզված եմ, որ չէր սպասում, որ իր երեկոն անց է կացնելու միջին տարիքի մի տղամար­ դու օգնելով, որպեսզի վերջինս ներքնազգեստ գնի): Որևէ մեկը չէր էլ կարող ավելի հրաշալի վարվել: Հաջորդ օրը մենք խանութ գնացինք, իսկ հետո ավտոբուսով ուղևորվեցինք Գառնու տաճար և Գեղարդավանք: Այս ուղևորությունները շատ առանձնա­ հատուկ էին և ող ջունելի, մենք բոլորս ավելի մտերմացանք միմյանց հետ, հնարավորություն ունեցանք ճշմարտապես զգալու գյուղը և հո­

M. Mustian

312

her friends and relatives as well, and given that my luggage still hadn’t arrived, people insisted on giving me clothing: dress shirts, a coat for the lake sevan trip. At night we had dinner together and talked about Armenia and our connection to it, and i learned many things: both about the country and its culture and about my fellow writers. each of us approached Armenia differently, from almost a military standpoint to one bathed in awe and pathos. everyone had a story to tell, an idea to push, a point of view to evaluate. We didn’t always agree. it’s what writing is all about. i was interviewed on Armenian television. i gave what seemed like a press conference, complete with cameras and microphones, before the discussion held on my book. Questions were asked, explanations given—i told my story of coming to know and appreciate my Armenian heritage, and the good fortune to write a book about it that has been published in many languages. i got to hold my book, printed in Armenian! it was one of the most wonderful evenings of my life. i am, looking back, most exceedingly grateful. thanks to nerses and Ani and maneh and everyone associated with the festival. thanks to the ministry of Culture for all that they did and do. You made a dream come true, something i will forever appreciate and treasure.

And i’ll be back!

Mark Mustian June 30, 2015

Մարկ Մուստյան Հունիսի 30, 2015 Թարգմանությունը՝ Տաթևիկ Սարգսյանի

313 Մ. Մուստյան

ղը, այլ ոչ թե միայն Երևան քաղաքը: (Նույնիսկ մի «ահավոր սառեց­ նող խնջույք» ունեցանք Սևանա լճի մոտ): Մարոն ինձ ծանոթացրեց իր ընկերների ու բարեկամների հետ, և մարդիկ, իմանալով, որ ուղեբեռս դեռ ճանապարհին է, պնդեցին, որ ինձ պետք է հագուստ տան՝ վեր­ նաշապիկներ և մի վերարկու Սևանա լճի ուղևորության համար: Երե­ կոյան բոլորս միասին ճաշեցինք, խոսեցինք Հայաստանի և նրա հետ մեր կապի մասին: Շատ բան իմացա թե՛ քաղաքի, թե՛ հայկական մշա­ կույթի և իմ գործընկերների մասին: Մեր մոտեցումները Հայաստա­ նին տարբեր էին՝ համարյա ռազմական տեսանկյունից սկսած մինչև ահի ու տխրության մեջ լող տալը: Յուրաքանչյուրը մի պատմություն ուներ պատմելու, մի գաղափար՝ առաջ տանելու, մի տեսակետ՝ գնա­ հատելու: Միշտ չէր, որ մենք համաձայն էինք միմյանց հետ, և հենց սրանում է գրելու իմաստը: Ես հարցազրույց տվեցի մի հայկական հեռուստաընկերության: Տեսախցիկներով ու բարձրախոսներով համալրված մամուլի ասուլիսի նման մի բան ունեցա մինչև գրքիս քննարկումը: Տրվեցին հարցեր, հն­ չեցին պատասխաններ, ես պատմեցի հայկական արմատներիս հետ ծանոթանալու և այն գնահատելու իմ պատմությունը: Պատմեցի, թե ինչպես երջանիկ պատահականությամբ դրա մասին գիրք գրեցի, որը հրատարակվել է տարբեր լեզուներով: Ես հնարավորություն ունեցա բռնելու իմ գիրքը՝ հայերենով տպագրված: Դա իմ կյանքի ամենահի­ ասքանչ երեկոներից մեկն էր: Մեծ երախտագիտությամբ եմ ետ նայում: Շնորհակալ եմ Ներսե­ սին, Անիին և Մանեին ու առհասարակ բոլոր նրանց, ովքեր կապ ունեն փառատոնի հետ: Շնորհակալություն Մշակույթի նախարարությանը այն ամենի համար, ինչ արեց և անում է: Դուք իրականացրիք իմ երա­ զանքը, մի բան, որը ես միշտ կգնահատեմ ու գանձի պես կպահեմ: Եվ ես կվերադառնա՛մ։

Serge Venturini 314

Սերժ Վեն տու րի նի France

Ֆրանսիա

Serge Venturini began to write when he was fifteen. His books deal with the “fight of the being”. Air, earth, water and most of all fire have a peculiar importance in his works. The Resistance of poetry lies at the heart of his daily fights in favour of a rebellious speech, freer and freer, more and more opened up.

He elaborates upon his Poetique du devenir (“poetics of destiny”) in his premier Livre d’eclats (1976–1999) with a questioning of human destiny.

Le livre II d’eclats (2000–2007) carries on with this reflexion and questions the post–human destiny. Le livre III has been published in 2009.

He is a poet and a French teacher since 1996․ He lived in Armenia during 1987–1990 years. Բանաստեղծ Սերժ Վենտուրինին գրել սկսել է տասնհինգ տարեկանից։ Նրա գործերն անդրադառնում են լինելիության պայքարին: Բնության նախաստեղծ չորս տարրերը՝ օդը, ջուրը, հողը և հատկապես կրակը, առանցքային տեղ են գրավում նրա ստեղծագործություններում: Իր «Լինելիության պոետիկան» գրքում և «Լուսաբեկորներ» առաջին ժողովածուում (1976–1999 թթ.) նա սրում և խորացնում է մարդկային ճակատագրի հարցադրումը։ «Լուսաբեկորներ» երկրորդ գիրքը (2000–2007) շարունակում է մտորումների այդ շղթան՝ համամարդկային ճակատագրի հարցադրումով։ «Լուսաբեկորներ» պոետիկայի երրորդ ժողովածուն տպագրվել է 2009 թ.: 1996 թվականից ֆրանսերեն և ֆրանսիական գրականություն է դասավանդում։ 1987–1990 թթ. ապրել և աշխատել է Հայաստանում։

de l’eau fraÎche ! pourle sculpteur HovhannèsBejanyan et son petit vendeur d’eaudu squareChaհoumian d’Erevan

S . Ve n t u r i n i

316

l’enfantsort de l’ombre, vêtements déchirés.— Pieds nus, corps frêle, visage rembruni et noirci. il erre parmi les rues, parmi le vent, la pluie. Danslapoussièredesrues,il marche sans un logis. Quand il fait chaud, il se fait vendeur d’eau fraîche. il chemine alors par les rues. il crie aux passants avec sa jarre : «— De l’eau fraîche!» or, il passe aveugle son chemin d’humilié. Ce n’est qu’un enfant.— enfant de génocidés. un miraculeux survivant dont les parents sont morts, sur une autre terre, leur terre ancestrale. «— De l’eau fraîche! De l’eau fraîche!» lance savoixmonotone. De rares passants s’arrêtent et ils boivent un peu d’eau. est–ce vraiment par soif ou bien par compassion? ils s’arrêtent, puis s’en vont. le regard de l’homme ne croise celui de l’enfant. D’un regard muet,— enterré dans son regard,— l’homme vivait, dans la tombe de son âme,— sa défaite. Parfois, ils donnent une pièce ou un peu de monnaie. et puis, lorsqu’ils ont tourné le dos, ilsentendent,— ils entendent encore dans la voixde l’enfant — l’écho de la glace jadis fracassée pour de futurestombes. «— De l’eau fraîche!— Qui veut de l’eau fraîche?» Quand je me promène,— près de la petite fontaine,— je pense à lui,— je pense à eux.— enfants perdus.

ջո՛ւր, սա՛ռը ջուր Քանդակագործ Հովհաննես Բեջանյանին և Երևանի Շահումյան հրապարակում գտնվող իր «Ջրավաճառ տղան» արձանին

Թարգմանությունը՝ Էլիզաբեթ Մուրադյանի

317 Ս. Վենտուրինի

Ստվերի միջից հայտնվում է տղա երեխան՝ ցնցոտիապատ:— Ոտաբոբիկ, դալուկ, մութ, տխրադեմ: Թափառում է փողոցներով՝ քա­ մու, անձրևի տակ: Անտուն՝ քայլում է փոշում կորած փողոցներով: Տաք օրերին դառնում է ջրավաճառ: Ու առաջանում է փողոց առ փողոց: Կու­ լան ձեռին՝ կանչում է անցորդներին. «— Ջո՛ւր, սա՛ռը ջուր»: Արդ՝ անց­ նում է կույր՝ նվաստացյալի իր ճամփան: Ընդամենը երեխա է նա:— Ցե­ ղասպանվածների զավակ: Հրաշքով գոյատևած մեկը, ում ծնողները մահացել են այլ հողում՝ իրենց նախնյաց հողում: «— Ջո՛ւր, սա՛ռը ջուր, ջո՛ւր, սա՛ռը ջուր »,— կանչում է ձայնը միապաղաղ: Մի քանիսը կանգ են առնում ու ջուր խմում մի քիչ: Ծարավի՞ց ելնելով իսկապես, թե՞ գթու­ թյունից: Կանգ են առնում ու հետո հեռանում: Տղամարդու հայացքը հանդիպում է տղայի հայացքին: Մի համրացած հայացքով, տղամար­ դը —թաղված իր իսկ հայացքում — ապրում էր — իր հոգու դամբա­ նում — սեփական պարտությունը: Երբեմն մարդիկ տալիս են կլորիկ մետաղադրամ կամ մի քանի գրոշ: Ու հետո, թիկունքը հազիվ շրջած, լսում են — լսում են նորից — այդ ձայնի մեջ մանկական ապագա շի­ րիմների համար այնժամ ջարդվող սառույցի արձագանքը: «— Ջո՛ւր, սա՛ռը ջուր, ո՞վ ա ուզում սա՛ռը ջուր»: Երբ զբոսնում եմ փոքր շատրվանի մոտ, նրան եմ մտաբերում, նրանց եմ հիշում:— Կորած–մոլորված երե­ խաներին:

Thomas Hartwig Թո մաս Հարթ վի գ Germany

Գերմանիա

Thomas Hartwig is a writer, film director and screenwriter. From 1970 until 2005 he made about 50 documentaries and 4 TV–Plays as director and got some prizes for his work.

In 1988 he traveled 4 months through Turkey and Syria to research about Armin T.Wegner. In 2006 he began to write the biographical novel DIE ARMENIERIN about the life of Wegner. In 2014 it was published in Munich.

Since 1987 Hartwig is involved in Armenian Genocide and History, especially in Armin T. Wegner. Hartwig made some features about the Armenian Genocide for television. He is member in Armin T. Wegner Society in Wuppertal. Գրող, կինոռեժիսոր և սցենարիստ Թոմաս Հարթվիգը 1970–2005 թթ. նկարահանել է մոտ 50 վավերագրական ֆիլմ, 4 հեռուստաներկայացում և մի շարք մրցանակների արժանացել: 1988 թ. նա 4 ամիս ճամփորդել է Թուրքիայով և Սիրիայով՝ ուսումնասիրելով Արմին Թ. Վեգների կյանքը: 2006 թ. սկսել է գրել «Հայուհին» կենսագրական վեպը Վեգների մասին: 2014 թ. վեպը հրատարակվեց Մյունխենում: 1987 թ. ի վեր Հարթվիգը ուսումնասիրել է Հայոց ցեղասպանությունը և պատմությունը, մասնավորապես Արմին Թ. Վեգների կյանքն ու գործը: Նաև հեռուստատեսության համար մի քանի ծրագիր է նկարահանել Հայոց եղեռնի վերաբերյալ: Հարթվիգը Վուպերտելում Արմին Թ. Վեգների միության անդամ է:

meine reise nach armenien Donnerstagnachmittag, den 23.4.2015 Kiew, Flughafen.

T. H a r t w i g

320

Gerade sind wir in Kiew gelandet. es ist sehr windig. ständig musste das Flugzeug gegen turbulenzen ankämpfen. trotzdem ist es schönes Wetter: sonnig mit einer leichten Wolkendecke. meine Frau rita und ich sitzen in der modernen weitläufigen Abfertigungshalle des Flughafens und warten auf die maschine nach eriwan. erst in knapp sechs stunden können wir nach Armenien abfliegen. Also, warten, warten, warten. Zeit sich mit dem reiseführer „Armenien“ zu beschäftigen: Armenien ist flächenmäßig so groß wie Brandenburg, eines der kleinsten Bundesländer in Deutschland. ich kann es immer noch nicht glauben, dass wir nach Armenien fliegen! Vieles kommt mir so unwirklich vor. es ist ein langer Weg von meinem Besuch bei lola landau, der ersten Frau des deutschen schriftstellers Armin t. Wegner, im Jahr 1985 in Jerusalem, bis hin zur großen recherchenreise 1988 in die türkei und nach syrien auf den spuren von Wegner. Damals glaubte ich und auch heute noch, dass sein leben einen spannenden und ergreifenden stoff für einen großen Kinofilm sein könnte. Doch meine verschiedenen treatment– Fassungen mit dem Arbeitstitel „Anusch“ wurden in Deutschland immer und immer wieder abgelehnt. Wegner sei zu unbekannt und der Völkermord an den Armeniern kein thema für einen spielfilm, waren die Begründungen.

իմ ուղեվորությունը հայաստան 23. 4. 2015, հինգշաբթի, կեսօր Կիև, օդակայան

321 Թ. Հարթվիգ

Հենց նոր վայրէջք կատարեցինք Կիևում: Ուժեղ քամի է: Ինքնա­ թիռը ստիպված էր անվերջ պայքարել մրրկահոսքերի դեմ: Այնուամե­ նայնիվ, լավ եղանակ է՝ արևոտ, թեթևակի ամպամածություն: Կինս՝ Ռիտան, և ես մեկնումի սրահում սպասում ենք Երևան գնացող ինք­ նաթիռին: Վեց ժամ հետո է գալու: Ուրեմն պետք է զինվել համբերու­ թյամբ ու սպասել, սպասել, սպասել: Իսկը ժամանակն է «Հայաստան» ուղեցույցը ուսումնասիրելու. Հայաստանն իր մեծությամբ Գերմա­ նիայի դաշնային երկրներից ամենափոքրի՝ Բրանդենբուրգի չափ է: Ես դեռ չեմ հավատում, որ մենք շուտով Հայաստանում ենք լինելու: Այնքա՜ն անհավանական բաներ եղան ինձ հետ՝ սկսած 1985–ին Երու­ սաղեմում իմ այցելությունից գերմանացի գրող Արմին Թ. Վեգների առաջին կնոջը՝ Լոլա Լանդաուին, մինչև 1988–ին ուսումնասիրության նպատակով Վեգների հետքերով դեպի Թուրքիա, Սիրիա կատարած ճամփորդությունը: Այն ժամանակ, ինչպես և այժմ, ես հավատացած էի, որ նրա կյանքը մի հուզախռով, հետաքրքրաշարժ մեծ կինոնկարի նյութ կարող է լինել: Բայց Գերմանիայի տարբեր ստուդիաներում «Անուշ» աշխատանքային անվանումով իմ սցենարը անվերջ մերժվում ու մերժվում էր այն հիմնավորմամբ, թե Վեգներին շատերը չեն ճանա­ չում, և հետո՝ հայերի ցեղասպանությունը խաղարկային ֆիլմի համար իբր հարմար թեմա չէ: Հետո իմ երկար որոնումների ճանապարհին եկա ի վերջո Ստամ­ բուլ: Դա 2006 թվականին էր: Ես ուզում էի զգալ ու լսել այդ հսկայա­ կան քաղաքի ռիթմն ու մեղեդին: Ինչպե՞ս է, երբ վաղ առավոտյան

T. H a r t w i g

322

Dann kam es zur letzten langen recherchenreise nach istanbul im Jahre 2006. ich wollte den rhythmus und die melodie dieser riesenstadt fühlen und hören. Wie ist es, wenn man frühmorgens mit der schiffsfähre von europa nach Kleinasien fährt? Gibt es noch spuren von Armeniern und so etwas wie ein armenisches leben? nach der istanbul–reise entschied ich mich dann, den roman Die Armenierin zu schreiben. mein neunzigseitiges treatment war sozusagen die Vorlage für den roman. nach langwierigen recherchen in der Berliner staatsbibliothek, der türkei und in syrien, wollte ich nicht aufgeben. Das leben von Armin t. Wegner und sein eintreten für die Armenier während seines ganzen lebens lag mir am herzen. mit meinem roman wollte ich ihm ein literarisches Denkmal setzen. im Februar 2012, also nach über sechs Jahren, beendete ich die Arbeit. mein Agent war nach der lektüre meines romans begeistert und nannte ihn „opus magnum“, das große Werk. Über acht monate versuchte er Die Armenierin bei einem Publikumsverlag unterzubringen. Diese Verlage waren nicht interessiert. Das Buch waren ihnen offensichtlich zu dick (über 800 seiten), der Autor, Wegner und der armenische Genozid zu unbekannt. ende 2012 stand ich ohne Verlag da. unbeirrt probierte ich es weiter, bis schließlich im sommer 2013 der Verleger Franz Westner vom salon literaturverlag in münchen sich entschied, Die Armenierin zu verlegen. nach fast dreißig Jahren mit meiner Beschäftigung von Wegners leben und Werk hatte ich endlich erfolg: mein roman Die Armenierin erschien im märz 2014 zur leipziger Buchmesse. ein Jahr später, lud mich die armenische regierung ein, mein Buch in eriwan vorzustellen. mit dieser einladung hatte ich nun überhaupt nicht gerechnet, ebenso wenig damit, dass der Verlag inzwischen die zweite Auflage drucken ließ. Über 1.000 Bücher sind verkauft. Bis mitte April 2015 hatte ich elf lesungen in armenischen Gemeinden in Berlin, Frankfurt, stuttgart, münchen, in Bibliotheken und Buchhandlungen. ich bin etwas aufgeregt, was uns in Armenien erwartet. Wie wird mein Buch ankommen? Kann ich gegenüber Werfels großem roman Die VierZiG tAGe Des musA DAGh bestehen, einem roman, der in einer völlig anderen politischen und historischen situation erschien? Bis heute ist er der roman über die Vertreibung und ermordung der Armenier im osmanischen reich, sozusagen das Kultbuch des armenischen Volkes.

323 Թ. Հարթվիգ

Եվրոպայից դեպի Փոքր Ասիա նավով ճանապարհ ես ընկնում: Մնա­ ցե՞լ են արդյոք այնտեղ հայերի հետքեր, ինչ–որ մի բան, որ հայկական կյանքն է հիշեցնում: Այս ճամփորդությունից հետո որոշեցի «Հայուհին» վեպը գրել: Իմ իննսուն էջանոց այդ տեքստը վեպի, այսպես ասած, նախագիծն էր: Բեռլինի պետական գրադարանում, Թուրքիայում և Սիրիայում երկար պրպտումներից հետո ես չէի ուզում հանձնվել: Արմին Թ. Վեգների կյանքը և նրա նվիրվածությունը հայերին իր ամբողջ կյանքի ընթաց­ քում ինձ անչափ հուզել էին: Ես ուզում էի իմ վեպով նրան մի գրական հուշարձան կանգնեցնել: 2012–ի փետրվարին, այսինքն՝ ավելի քան վեց տարի հետո, ավարտեցի այդ աշխատանքը: Վեպի ընթերցումից հետո իմ գործա­ կալը, անչափ ոգևորված, այն անվանեց «opus magnum» (հիանալի աշխատանք): Ութ ամիս շարունակ նա փորձում էր «Հայուհու» հա­ մար հրատարակիչ գտնել: Բայց հրատարակչություններին այն ան­ հետաքրքիր էր թվում, նախ՝ վեպի բացահայտ մեծ ծավալն էր խրտ­ նեցնում (ավելի քան 800 էջ), և հետո՝ բոլորովին հանրաճանաչ չէին ո՛չ հեղինակը, ո՛չ Վեգները, հանրությանն անծանոթ էր նաև Հայոց ցեղասպանությունը: Մինչև 2012–ի վերջը ես դեռ չէի գտել հրատա­ րակիչ, բայց համառորեն շարունակում էի փնտրել: Վերջապես 2013–ի ամռանը Մյունխենի «Գրական հրատարակչության սալոնի» հրատա­ րակիչ Ֆրանց Վեստները խիզախեց ու որոշեց հրատարակել «Հա­ յուհին»: Գրեթե երեսուն տարի զբաղվել էի Վեգների կյանքով ու նրա ստեղծագործությամբ, և, վերջապես, այդ աշխատանքս հաջողությամբ պսակվեց: Իմ «Հայուհին» վեպը լույս տեսավ 2014 թվականի մարտ ամսին՝ Լայպցիգյան գրքի տոնավաճառի առիթով: Մեկ տարի հետո Երևանում գիրքը ներկայացնելու համար հայկական կառավարությու­ նից հրավեր ստացա: Այդ հրավերը ինձ համար նույնքան անսպա­ սելի էր, որքան և այդ միջոցին գրքիս երկրորդ հրատարակությունը: Ավելի քան 1000 գիրք սպառվեց: Մինչև 2015–ի ապրիլի կեսերը 11 ընթերցումներ եմ ունեցել Բեռլինի, Ֆրանկֆուրտի, Շտուտգարտի, Մյունխենի հայկական համայնքներում, նաև գրադարաններում, գրա­ խանութներում: Մի քիչ անհանգիստ եմ, չգիտեմ՝ ինչ է մեզ սպասում Հայաստա­ նում: Ինչպե՞ս կընդունեն իմ գիրքը: Չէ՞ որ մինչ այսօր հայերի տեղա­ հանման ու բնաջնջման մասին Ֆրանց Վերֆելի մեծագույն վեպը՝ «Մուսա լեռան քառասուն օրը», հայ ժողովրդի համար մի տեսակ պաշ­ տամունքային գիրք է, կդիմանա՞ իմ վեպն արդյոք այդ պարագայում: Այս պահին Գերմանիայի թերթերը ողողված են Առաջին համաշ­ խարհային պատերազմի ժամանակ հայերի ճակատագրի, ուստի և

T. H a r t w i g

324

Die Zeitungen in Deutschland sind momentan voll mit Berichten über das schicksal der Armenier im ersten Weltkrieg, also über den armenischen Genozid. Aber die offizielle türkei leugnet noch immer den Genozid, obgleich zwischenzeitlich einige Gruppen der türkischen Zivilgesellschaft langsam beginnen, sich damit auseinanderzusetzen. türkische Forscher haben an hand von historischen Dokumenten herausgefunden, dass die Vertreibung und Deportation von Armeniern von der osmanischen regierung „geplant“ war. Des weiteren, dass Vermögen, häuser, Äcker und andere liegenschaften der Armenier, auch von der armenischen Kirche erst an muhadjirs aus dem Balkan verteilt wurden, die sich in Anatolien ansiedelten, dann an türkische moslems und zum schluss bereicherte sich der türkische staat, riss sich den rest der Vermögen unter den nagel. Dieses Verhalten war eine Art Blaupause für den holocaust, als die nationalsozialisten die deutschen Juden ausplünderten und sich widerrechtlich ihren Besitz aneigneten, um sie anschließend in die Gaskammern zu schicken.

2015 gibt es verschiedene Prozesse, die von türkischen Anwälten im Auftrag von den nachfahren der Armenier gegen den türkischen staat angestrengt wurden. und man höre und staune, einige Prozesse sind erfolgreich ausgegangen: Der türkische staat wurde zu schadensersatzzahlungen verurteilt.

Am späten Abend fliegen wir endlich nach Armenien. inzwischen ist es dunkel geworden. nach mitternacht landen wir in eriwan. leichter regen. eine junge Frau vom organisationskomitee holt uns ab. herzliche Begrüßung. ein taxi bringt uns zum Kongresshotel einer großen amerikanischen hotelkette. schönes Zimmer, fast schon eine suite. Gegen halb zwei uhr ins Bett. reitag, den 24.4.2015 Später Abend. heute wurden wir am Vormittag mit den anderen ausländischen teilnehmern von einem kleinen mercedes–Bus abgeholt. Fahrt zum „national memorial“. Jeder bekam zwei rote tulpen in die hand gedrückt, um diese am Denkmal der ewigen Flamme abzulegen. Wir mussten warten, weil auf der offiziellen Gedenkveranstaltung Putin und hollande anwesend waren – höchste sicherheitsstufe. im Abstand von zwei metern standen unbewaffnete armenische soldaten und

Ուրբաթ, 24. 4. 2015 ուշ երեկո Այսօր կեսօրին մյուս արտասահմանցի մասնակիցների հետ «Մեր­ սեդես» փոքր ավտոբուսով մեզ տարան «Ազգային հուշահամալիր»: Յուրաքանչյուրիս ձեռքը տվեցին երկու կարմիր կակաչ՝ հավերժական կրակի հուշարձանին դնելու համար: Մենք ստիպված եղանք սպասել, քանի որ հիշատակի այս պաշտոնական արարողությանը ներկա էին Պուտինն ու Օլանդը, և անվտանգության բարձրագույն աստիճանը պիտի ապահովված լիներ: Երկու մետր հեռավորությամբ դեմ առ դեմ հուշահամալիրի ճանապարհին կանգնած էին հայ անզեն զինվորներն

325 Թ. Հարթվիգ

Հայոց ցեղասպանության մասին հաղորդումներով: Բայց պաշտոնա­ կան Թուրքիան դեռևս չի ընդունում Ցեղասպանությունը, թեև Թուր­ քիայի քաղաքացիական հասարակության մեջ կան մի քանի խմբեր, որ, կարծես, սկսել են դանդաղ, բայց առերեսվել այդ իրողության հետ: Թուրք ուսումնասիրողները պատմական փաստաթղթերում հայտնա­ բերել են վկայություններ այն մասին, որ հայերի արտաքսումն ու տե­ ղահանումը Օսմանյան կառավարության կողմից «ծրագրված» են եղել, և որ հայերի ու հայկական եկեղեցու ունեցվածքը, հողատարածքները ու այլևայլ անշարժ գույքը բաժանվել են Բալկաններից եկած և Անա­ տոլիայում ապաստանած մաջարներին, հետո՝ թուրք մուսուլմաննե­ րին, և ի վերջո, հայերի վերջին կաշին քերթելով, նրանց արտաքսել են անապատում մեռնելու, ու այդպես հարստացվել է թուրքական պետու­ թյունը: Այս վարքագիծը, կարծես, պատճենել էին Հոլոքոստն իրակա­ նացնող նացիոնալ–սոցիալիստները, երբ թալանում, ապօրինաբար տիրանում էին գերմանական հրեաների ունեցվածքին, որ ի վերջո նրանց ուղարկեն գազի խցեր՝ խեղդամահ լինելու: 2015–ի դրությամբ մի քանի դատավարությունների հայտեր կան թուրքական կառավարության դեմ՝ ներկայացված հայերի ժառանգորդ­ ների պահանջով թուրք փաստաբանների կողմից, և զարմանալիորեն մի քանի վճիռներ արդեն եղել են հօգուտ հայերի. թուրքական կառա­ վարությունը պարտավորվել է ֆինանսապես հատուցել վնասները: Վերջապես, ուշ երեկոյան, երբ արդեն մթնել էր, մենք թռանք Հա­ յաստան: Ժամանեցինք Երևան կեսգիշերին: Թեթև անձրև էր գալիս: Մեզ դիմավորեց կազմկոմիտեից մի երիտասարդ կին: Ջերմ ող ջույն­ ներից հետո նստեցինք տաքսի և ուղևորվեցինք դեպի «Կոնգրես» հյուրանոց՝ ամերիկյան հյուրանոցային մեծ ցանցի հյուրանոցներից մեկը: Հրաշք սենյակ, ուղղակի մի սյուիտ: Մոտավորապես մեկ անց կես մտանք անկողին:

T. H a r t w i g

326

Polizisten, den Weg hinauf zur Gedenkstätte. Während der Wartezeit lernten wir einige teilnehmer des literary Ark Festival näher kennen: Jürgen Jankofsky aus leuna, Professor Alan Whitehorn aus Kanada, meline toumani aus new York und andere. es war ein regnerischer tag, drohende düstere regenwolken am himmel verhießen nichts Gutes. nach etwa zwei stunden Wartezeit wurden wir vorgelassen und konnten unsere tulpen im rondell der nationalen Gedenkstätte ablegen: tausende von Blumen reihten sich um die ewige Flamme: weiße nelken, rosen und rote tulpen – ein beeindruckendes Bild. Zum ersten mal wurde mir bewußt, was für eine existenzielle Bedeutung der Genozid für das armenische Volk hat. Generationen von Armeniern weltweit wurden und werden weiterhin durch die permanente leugnung des Genozids durch die offizielle türkei traumatisiert. Diese traumatisierung ist das zweite Verbrechen nach dem eigentlichen Genozid – eine bedrückende erkenntnis. Der Genozid ist der wichtigste teil der nationalen identität des armenischen Volkes. rassenhass, hass der mehrheitsgesellschaft auf ethnische minderheiten sind immer noch virulent – weltweit. er scheint unausrottbar zu sein: schwarze Jugendliche, die 2014 in den Vereinigten staaten nur deshalb erschossen wurden, weil sie schwarze waren. Über zehn Jahre zog sich bis 2011 eine blutige spur durch Deutschland, weil eine kleine fanatisierte Gruppe von jugendlichen rechtsextremen systematisch türken ermordeten. man glaubt es nicht. so lange ich lebe, werde ich gegen diesen hass mit meinen bescheidenen mitteln als schriftsteller ankämpfen.

Am Abend dann das große Konzert in der oper von eriwan anlässlich des 100. Jahrestages des armenischen Genozids. Vor den eingängen drängelten sich die menschen und wollten noch hineingelassen werden. Davit matevossian, der leiter des literary Ark Festivals, schleuste unsere Gruppe durch einen hintereingang in das Gebäude. Wir saßen auf den stufen im überfüllten Zuschauersaal inmitten eines begeisterten Publikums und hörten klassische musik, auch stücke von Komitas, dem wichtigsten armenischen Komponisten. Dirigenten aus der ganzen Welt waren zu Gast, menschen, deren Vorfahren gebürtige Armenier waren. Vor einem Jahrhundert wurden sie aus dem osmanischen reich vertrieben, ermordet und in viele länder zerstreut. Die, die der hölle entkamen,

327 Թ. Հարթվիգ

ու ոստիկանները: Մեր կանգառի ընթացքում մոտիկից ծանոթացանք «Գրական տապան» փառատոնի մի քանի մասնակիցների հետ. Յուր­ գեն Յանկովսկի՝ Գերմանիայից, պրոֆեսոր Ալան Ուայթհորն՝ Կանա­ դայից, Մելինե Թումանի՝ Նյու Յորքից և ուրիշներ: Անձրևոտ օր էր, երկնքում կուտակված ահասարսուռ մութ ամպերը ոչ մի լավ բան չէին խոստանում: Միայն երկու ժամ սպասեցնելուց հետո մեզ թույլ տվեցին մոտենալ հուշարձանին, և մենք կարողացանք կլոր հարթակի վրա դնել մեր կակաչները: Հավերժական կրակի շուրջ հազարավոր ծաղիկներ կային՝ սպիտակ մեխակներ, վարդեր, կարմիր կակաչներ: Տպավորիչ տեսարան էր: Առաջին անգամ ես հասկացա, թե ինչպիսի գոյաբանա­ կան նշանակություն ունի Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի համար: Աշխարհով մեկ սփռված, ցեղասպանություն վերապրած հայերի մի քանի սերունդ հոգեկան ցնցում են ապրում պաշտոնական Թուրքիայի շարունակական ժխտման պատճառով: Ինքնին ցեղասպանությունից հետո այդ հոգեկան ճնշումը երկրորդ հանցագործությունն է, դա նշա­ նակում է ճնշում գործադրել գիտակցության վրա: Ցեղասպանությունը հայ ժողովրդի ազգային ինքնության կարևորագույն մասն է: Ռասայական ատելություն, հասարակության մեծամասնության ատելություն էթնիկ փոքրամասնությունների հանդեպ: Այս ամոթալի երևույթները դեռ չեն վերացել աշխարհի երեսից: Թվում է, թե դրանք անհնարին է արմատախիլ անել. 2014–ին Միացյալ Նահանգներում սև երիտասարդներ սպանվեցին միայն սև լինելու պատճառով: Ընդ­ հուպ մինչև 2011թ. երիտասարդ աջ ծայրահեղականների մոլեռանդ­ ների մի փոքր խումբ Գերմանիայով մեկ պարբերաբար սպանում էր թուրքերին: Մարդիկ չէին ուզում հավատալ, որ մեր դարում նման բան կարող է լինել: Քանի դեռ ապրում եմ, ես՝ որպես գրող, իմ համեստ միջոցներով պայքարելու եմ այդ ատելության դեմ: Երեկոյան Երևանի օպերայում՝ մի մեծ համերգ Հայոց ցեղասպա­ նության հարյուրամյա տարելիցի առիթով: Շենքի մուտքի մոտ մեծ բազմություն էր խմբված, նրանք ուզում էին, որ իրենց էլ թույլ տան ներս մտնել: «Գրական տապան» փառատոնի ղեկավար Դավիթ Մաթևոսյա­ նը մեր խմբին ներս մտցրեց ետնամուտքով: Մենք լեփ–լեցուն դահլի­ ճում նստեցինք աստիճանների վրա և շրջապատված ոգևորված հան­ դիսականով՝ լսում էինք դասական երաժշտություն և հայ ամենաակա­ նավոր կոմպոզիտոր Կոմիտասի գործերը: Ամբողջ աշխարհից ծագու­ մով հայ դիրիժորներ էին եկել, մարդիկ, որոնց նախնիները հարյուր տարի առաջ Օսմանյան կայսրությունում մորթվել էին կամ արտաքսվել ու ցրվել աշխարհով մեկ, նրանք, ովքեր կարողացել էին փրկվել դժոխ­ քից, նոր կյանք սկսել, ընտանիք կազմել: Բայց նրանք նաև չեն մոռա­ ցել իրենց հայկական արմատները: Իրենց հայկական ժառանգությունը

bauten sich eine neue existenz auf, gründeten Familien. Aber ihre armenischen Wurzeln haben sie nicht vergessen. ihr armenisches erbe tragen sie sozusagen in sich – vor allem die sprache.

Auf der Bühne spielte ein großes sinfonieorchester, ein vielstimmiger Chor mit männern und Frauen wurde von der musik begleitet. hinter dem Chor wurden schreckensbilder aus den Jahren 1915/16 projiziert: vertriebene Armenier, verhungerte menschen, armenische Waisenkinder zogen vorbei. nach jedem musikstück applaudierte das Publikum begeistert.

Auch ich wurde von der Begeisterung erfasst. ich spürte eine tiefe Verbundenheit zwischen Publikum, musikern und Chor. Alle waren durch das gemeinsame schicksal miteinander verbunden – eine einheit zwischen Künstlern und Publikum. ein Gefühl, das ich selten bei solchen Konzerten erlebte.

Samstag, den 25.4.2015 Im Bus zum Kloster Gorin.

T. H a r t w i g

328

Gestern fuhren wir am morgen zur state library. Kurze Besichtigung des lesesaals. im treppenhaus stand in einer ecke etwas verschämt die Büste von Friedrich engels und nicht weit von ihm entfernt der wuchtige Gipskopf von Karl marx – Überbleibsel aus der sozialistischen Ära. in dem Gebäude konnte ich den sozialismus noch ein bisschen riechen. im kleinen Konferenzsaal lasen armenische Kollegen und die eingeladenden ausländischen schriftsteller eigene, kurze texte vor. Für mich war es schwierig bis unmöglich sie zu verstehen, weil die Akustik grässlich war. – nach dem lunch Besichtigung des Genozid–museums – deprimierend erneut diese Bilder des schreckens zu sehen. es wurden auch schwarz–Weiß–Fotos von Armin t. Wegner an die Wand projiziert, daneben Auszüge aus seinen texten über den armenischen Genozid.

Wenn man die Katakombe des museums verläßt und nach oben geht, wird es heller. ich stand dann vor der gläsernen Vitrine, in dem verschiedene Ausgaben des roman „Die vierzig tage des musa Dagh“ von Franz Werfel lagen. ich dachte bei mir, schade, dass Wegner seinen Armenier–roman „Die Austreibung“ nicht zu ende geschrieben hat. hier könnte sein Buch zusammen mit Werfels roman liegen.

նրանք կրում են, այսպես ասած, իրենց մեջ և առաջին հերթին՝ լեզուն: Բեմում նվագում էր մի մեծ սիմֆոնիկ նվագախումբ, տղամարդկան­ ցից ու կանանցից բաղկացած մի բազմաձայն երգչախումբ երգում էր երաժշտության ուղեկցությամբ: Երգչախմբի ետևում՝ մեծ պաստառի վրա, 1915–1916 թթ–ի սարսափելի տեսարաններ. արտաքսված հայե­ րի, սով յալ մարդկանց, որբացած երեխաների անվերջանալի շարան: Յուրաքանչյուր երաժշտական դրվագից հետո դահլիճը ցնցվում էր ծափերի որոտից: Մեծ ոգևորություն էր տիրում, ես նույնպես ոգևոր­ վել էի: Զգում էի, թե ինչպիսի խոր միասնություն կա հանդիսատեսի, երաժիշտների ու երգչախմբի միջև: Մի զգացողություն, որ հազվադեպ եմ ունեցել նման համերգների ժամանակ: Շաբաթ, 25. 4. 2015 Դեպի Գառնու տաճար. ավտոբուսում

Երեկոյան, «Կոնգրես» հյուրանոց, Երևան Երեկ երեկոյան Երևանի մի մեծ կինոդահլիճում դիտեցինք «1915» ամերիկյան նոր խաղարկային ֆիլմը: Ֆիլմն ինձ չհամոզեց, և ամ­ րապնդվեց այն կարծիքը, որ շատ դժվար է հայերի ցեղասպանության մասին մի արժանահավատ խաղարկային ֆիլմ նկարել: «1915»– ում շատ անշնորհք ու գռեհիկ տեսարաններ կային և հավատ չէին

329 Թ. Հարթվիգ

Երեկ առավոտյան գնացինք Ազգային գրադարան: Արագ անցանք ընթերցասրահով, աստիճանավանդակում նկատեցի անկյունում փոքր– ինչ ամոթխած Ֆրիդրիխ Էնգելսի կիսանդրին ու նրանից ոչ հեռու՝ Կառլ Մարքսի վիթխարի գիպսե գլուխը: Սոցիալիստական դարաշրջանի մնա­ ցուկներ: Մի փոքր սոցիալիզմի հոտ զգացի նաև շենքի ներսում: Փոքր կոնֆերանս–դահլիճում սարսափելի վատ ակուստիկա էր, այնպես, որ երբ հայ և արտասահմանյան գրողները իրենց հեղինակած կարճ տեքս­ տերն էին կարդում, շատ դժվար էր, եթե ոչ անհնարին, մի բան հասկա­ նալ: Լանչից հետո՝ Ցեղասպանության թանգարան, և կրկին այդ սարսա­ փազդու պատկերները: Պատին կային նաև Արմին Թ. Վեգների սև–սպի­ տակ լուսանկարները, կողքին՝ հատվածներ Հայոց ցեղասպանությանը վերաբերող նրա տեքստերից: Երբ դուրս ես գալիս այս կատակոմբից, լույսն ավելի շատ ես զգում: Ես կանգնեցի ապակե ցուցափեղկի առջև, որտեղ շարված էին Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վե­ պի տարբեր հրատարակությունները: Մտքումս ափսոսում էի, որ Վեգնե­ րը հայերի մասին իր վեպը («Տեղահանում») ավարտին չհասցրեց: Այն կարող էր հիմա այստեղ՝ Վերֆելի վեպի կողքին լինել:

Am Abend, Congresshotel Eriwan.

T. H a r t w i g

330

Gestern Abend den neuen amerikanischen spielfilm „1915“ in einem großen Kino in eriwan gesehen. Der Film hat nicht überzeugt und mich in meiner meinung bestärkt, dass es sehr schwer ist, einen glaubwürdigen spielfilm über den armenischen Genozid zu machen. in „1915“ wirken vielen szenen unglaubwürdig und hölzern. (Der Film „Cut“ von Fatih Akin dagegen hat mich überzeugt, weil er eine nachvollziehbare Geschichte spannend erzählt, emotional und bewegend.) – nach der Vorführung von „1915“ aßen meine Frau rita und ich mit den teilnehmern des literary Ark Festivals in einem kleinen restaurant an der einkaufsmeile von eriwan. Wir setzten uns zu Jürgen Jankovsky, einem bekannten Autor aus Deutschland. später erfuhren wir, dass er über vierzig Bücher gemacht hat, viele Kinderbücher. Darunter ist auch eins, in dem sich armenische und deutsche Kinder zum Genozid äußern – ein sehr wichtiges Buch, das er mitgebracht hat. Jürgen hat auch „eine handvoll Asche“ texte armenischer Autoren opfer des Genozids 1915“ herausgegeben. Zum ersten mal kann man texte von armenischen Autoren in Deutsch lesen. Alle waren sie opfer des Genozids.

Am schluß des Abends lernten wir den stellvertretenden Kultusminister ter Verdanyan kennen, einen jungen sympathischen mann. ich bedankte mich für de einladung und die Gastfreundschaft. er fragte mich, ob ich den Übersetzer hagop movses gesprochen hätte. er würde mein Buch ins Armenische übersetzen. „leider befindet sich movses momentan in moskau“, erwiderte ich. tage später erfuhr ich, dass eine seite Übersetzung 15 € kosten soll. Bei 800 seiten wären das 12.000 €. Wer soll das bezahlen? eventuell wird das Goethe–institut einen großen teil der Übersetzungskosten übernehmen.

Dienstag, den 28.4.2015 Am montag, dem 27. April, war meine erste lesung in Armenien und zwar im sprachlernzentrum. Frau neli soghomonian, die leiterin des instituts, hatte die Veranstaltung arrangiert. Vorher gab ich zwei armenischen Journalistinnen ein interview. sie schrieben für armenische tageszeitungen. Wir unterhielten uns in englisch. sie fragten, ob ob ich glaube, dass Deutschland den Genozid anerkennen werde. ich versuchte zu verdeutlichen, dass ich kein Politiker sei

Երեքշաբթի, 28. 4. 2015 Առավոտյան՝ ապրիլի 27–ին, իմ առաջին ընթերցումն էր Հայաս­ տանում, ավելի կոնկրետ՝ Լեզվի ուսուցման կենտրոնում: Միջոցառու­ մը կազմակերպել էր տիկին Նելլի Սողոմոնյանը, նա այդ ինստիտու­ տի ղեկավարն է: Մինչ այդ երկու հարցազրույց ունեցա հայ լրագրող­ ների հետ: Նրանք հայկական օրաթերթերի թղթակիցներ էին: Մենք զրուցում էինք անգլերեն: Նրանք ինձ հարցրին, թե ինչ եմ կարծում, կճանաչի՞ արդյոք Գերմանիան հայերի ցեղասպանությունը: Փորձե­ ցի բացատրել, որ ես քաղաքական գործիչ չեմ և կարող եմ ընդամենը ասել, որ իմ կարծիքով նախ պետք է գերմանական հասարակությանը տեղեկացնել, որ նրանք իմանան, որ Կայսերական Գերմանիան հան­ դուրժել ու ոչինչ չի ձեռնարկել ընդդեմ 1915–1916 թթ. հայերի զանգ­ վածային հալածանքների, սպանությունների, բռնագաղթի:

331 Թ. Հարթվիգ

ներշնչում: (Աքինի «Cut» ֆիլմը, ընդհակառակը, շատ համոզիչ էր, քա­ նի որ հետադարձ հայացքով պատմում էր մի ամբող ջական շատ հու­ զական, հետաքրքիր ու սրտառուչ պատմություն): «1915» ֆիլմի դիտումից հետո իմ կինը՝ Ռիտան, և ես «Գրա­ կան տապան» փառատոնի մասնակիցների հետ միասին ընթրե­ ցինք Երևանի առևտրային կենտրոնի մի փոքր ռեստորանում: Մենք նստել էինք Յուրգեն Յանկովսկու կողքին (նա Գերմանիայում բավա­ կանին հայտնի գրող է): Ավելի ուշ մենք իմացանք, որ նա քառասու­ նից ավելի գրքերի հեղինակ է, ունի նաև մանուկների համար գրված շատ գրքեր, որոնցից մեկում երեխաները դատողություններ են անում ցեղասպանության մասին. մի շատ կարևոր գիրք, որ նա բերել էր իր հետ: Յուրգենը նաև 1915–ի զոհ դարձած հայ գրողների տեքստերն է հրապարակել «Մի բուռ մոխիր» խորագրով: Առաջին անգամ հնարա­ վորություն է ընձեռվում գերմաներեն կարդալու այդ հեղինակներին: Նրանք բոլորը Ցեղասպանության զոհեր են եղել: Երեկոյի վերջում ծանոթացանք մշակույթի փոխնախարար Տեր– Վարդանյանի հետ: Շատ համակրելի երիտասարդ էր: Ես նրան շնոր­ հակալությունս հայտնեցի հրավերի ու սիրալիր ընդունելության հա­ մար: Նա ինձ հարցրեց՝ հանդիպել եմ արդյոք Հակոբ Մովսեսի հետ, որը պիտի հայերեն թարգմանի իմ գիրքը: Ես ասացի, որ, ցավոք, ոչ, քանի որ նա այս պահին Մոսկվայում է: Ավելի ուշ ես իմացա, որ թարգ­ մանության մի էջի համար պետք է վճարել 15 €: 800 էջն ըստ այդմ պի­ տի որ կազմի 1200 €: Ո՞վ է տալու այդ գումարը: Առայժմ միայն թարգ­ մանության ծախսի մի մասն է իր վրա վերցրել Գյոթե–ինստիտուտը:

T. H a r t w i g

332

und nur sehr begrenzte Aussagen dazu machen könne. man müsste erstmal in der breiten deutschen Öffentlichkeit ein Bewusstsein dafür schaffen, dass das Deutsche Kaiserreich die massenhafte Verfolgung und ermordung von Armeniern 1915/16 geduldet und den Deportationen keinen einhalt geboten hat. mir gefiel nicht, dass sich die beiden Frauen fast nur auf politische Fragen konzentrierten. Von meinem roman Die Armenierin war nur am rande die rede. unter anderem las ich einige Passagen aus dem Kapitel „Die sonne ist die tochter Gottes“: Die Protagonistin Anusch tokatliyan feiert auf der insel Prinkipo ihren Geburtstag mit einigen Gästen, darunter ist ihre schwester saruhi, tante meline, der levantiner de tesca, neben dem Priester Zeytounchian und dem deutschen schriftsteller Armin t. Wegner „Wir sahen in den dunklen Himmel mit der Milchstraße, den unendlich vielen Sternen und dem abnehmenden Mond. Heute fiel keine Sternschnuppe, so dass man sich etwas wünschen könnte. Irgendwo leuchtete der Orion, mein Sternbild. Vielleicht gab es dort oben jemanden, der alles in den Händen hält – eine tröstliche Botschaft. Keiner von uns wagte das Schweigen zu durchbrechen und die ungeschriebene Übereinkunft zu zerstören. Jeder war mit seinen Gedanken allein. In dem Moment empfand ich uns als eine Gemeinschaft, eine verschworene Gemeinschaft, ob man nun Armenier, Levantiner, Grieche oder Deutscher war.

Meline Tokatliyan wagte als erste zu reden, was unwillig kommentiert wurde. „Es ist schön, dass wir heute zusammengekommen sind. Wer weiß, wann das wieder möglich sein wird.“ In Melines Stimme war die Trauer nicht zu überhören. „Jederzeit!“, antwortete Stepan provokativ und reizte zum Widerspruch. Schnell wurde deutlich, dass eine ambivalente Stimmung herrschte. Einerseits stimmte man Meline zu, wohl mehr eine Selbsttäuschung. Andererseits dominierten existenzielle Ängste über die eigene Zukunft im Osmanischen Reich.

Saruhi erinnerte an die Verhaftungen von Ende April in Konstantinopel.

Diese seien nicht zufällig gewesen, man habe gezielt verhaftet. „Sie wollen die Elite vernichten. Und vor allem die Männer von den Frauen trennen. Das war nur der Anfang.“

333 Թ. Հարթվիգ

Ինձ դուր չեկավ, որ այդ երկու կանայք կենտրոնացել էին բացա­ ռապես քաղաքական խնդիրների վրա: Իմ «Հայուհին» վեպին անդրա­ դարձան միայն զրույցի ամենավերջում: Ինչևէ, ես կարդացի մի քանի հատված «Արևն ու Աստծո դուստրը» գլխից: Գլխավոր հերոսուհի Անուշ Թոքատլ յանը մի քանի հյուրերով իր ծննդյան օրն է նշում Պրինկիպո կղզում: Հյուրերի մեջ են նրա քույրը՝ Զարուհին, նրա Մելինե մորաքույրը, ինչպես նաև լևանտացի Դե Տես­ կան, քահանա Զեյթունցյանը և գերմանացի գրող Արմին Թ. Վեգները: «Մենք տեսնում էինք մութ երկնքում Ծիր Կաթինը, բազում անհա­ մար աստղերն ու նվաղող լուսինը: Այսօր ոչ մի աստղ չընկավ, այնպես որ երազանք պահելու օր չէ: Ինչ–որ տեղ Օրիոնն է փայլում՝ իմ աստղը: Հա­ վանաբար այնտեղ վերևում կա ինչ–որ մեկը, որ ամեն ինչ իր ձեռքում է պահում: Մի մխիթարական ուղերձ: Մեզանից ոչ մեկը չէր համարձակվում խախտել լռությունը, շեղվել մեր միջև եղած չգրված պայմանավորվածու­ թյունից: Բոլորը միայն իրենց մտքերի հետ էին: Ես զգում էի, որ մենք մի­ ասին մի համայնք ենք, ուխտապահ համայնք՝ անկախ նրանից՝ հայ ենք, լևանտացի, հույն թե գերմանացի: Մելինե Թոքատլ յանը առաջինը խիզախեց խոսել, ինչը դժկամությամբ ընկալվեց: — Շատ լավ է, որ մենք այսօր բոլորս հավաքվել ենք այստեք: Ո՞վ գիտի, ե՞րբ կլինի նորից նման մի հնարավորություն: Նրա ձայնի մեջ տխրություն կար: — Ցանկացած ժամանակ,— պատասխանեց Ստեփանը, նա պատ­ րաստ էր վեճի բռնվելու: Շուտով պարզ դարձավ, որ բնավ միանշանակ չէ հավաքվածների տրամադրությունը: Մի կողմից՝ համաձայն էին Մելինեի հետ, բայց դա շատ նման էր ինքնախաբեության: Մյուս կողմից՝ գերիշ­ խում էին Օսմանյան կայսրությունում ապագայի նկատմամբ գոյություն ունեցող ամեն կարգի վախերը: Զարուհին հիշեց ապրիլի վերջին Կ.Պոլսում տեղի ունեցած ձերբակա­ լությունները: Դրանք պատահական բաներ չէին, նպատակադրված ձեր­ բակալություններ էին: — Նրանք ուզում են ոչնչացնել էլիտան: Եվ առաջին հերթին՝ հեռաց­ նել տղամարդկանց կանանցից: Դա դեռ սկիզբն է: — Վերջի սկիզբը,— շտապեց հավելել Անուշը: — Վարդգեսին ինչո՞ւ ձերբակալեցին, նա անմեղ է,— բողոքեց Լյու­ սիան՝ հազիվ զսպելով սրտում կուտակված մեծ ցավը: — Ոչ, նա իրենց ընկալմամբ մեղավոր է: Նա հայկական «Ազատա­ մարտ» թերթի թղթակից է,— համոզված հակադարձեց Մելինեն: — Րաֆֆին էլ ոչ մի անօրինական բան չի արել,— իր նշանածին հիշեց Զարուհին ու հազիվ զսպեց իրեն, որ լաց չլինի:

T. H a r t w i g

334

„Der Anfang vom Ende!“, ergänzte Anusch schnell. „Warum haben sie Vartkes verhaftet? Er ist unschuldig!“, klagte Luzia und hatte große Mühe, ihren Schmerz zu verbergen. „Nein, in ihrem Sinne ist er schuldig! Als Journalist schreibt er für die armenische Zeitung ‚Azadamart’, widersprach Meline hart. „Und Raffi hat nichts Unrechtes getan!“, erinnerte Saruhi an ihren Verlobten und musste sich beherrschen, um nicht zu weinen. „Es ist doch einerlei, ob sie nun Anwälte verhaften, Ärzte, Buchhalter, Lehrer oder Hotelbesitzer...Tatsache ist, sie wollen uns alle Schritt für Schritt aus dem öffentlichen Leben drängen.“ Allgemein stimmte man Meline zu. „...Verfolgungen hat es immer wieder gegeben”, versuchte Stepan zu relativieren und begann aufzuzählen: „Der ‚rote’ Sultan, Sassun, Konstantinopel, Adana. Das beruhigt sich wieder...“ “...ich weiß nicht”, bezweifelte Garabed und stand auf. Beunruhigt ging er hin und her. „Die Verhaftungen könnten eine neue ‚Qualität’ bedeuten, um es ironisch zu sagen. Sie führen zu irgendetwas hin, von dem wir noch nicht wissen, was es sein könnte, Ich kann nur vermuten...“ „...und was vermutest du?“, fragte Anusch. „Sie könnten zum Untergang führen...“, antwortete Garabed ohne zu zögern. „...ja, zum Untergang des Osmanischen Reiches!“, antwortete Anusch schnell.

Stepan begann laut zu lachen. „Das glaube ich nun überhaupt nicht! Es könnte eher zu unserem Untergang führen“, widersprach er heftig.

Stepan redete nicht weiter und war offensichtlich über sich selbst erschrocken und über die Tragweite seines Satzes. Einen Moment schwiegen alle. Ratlosigkeit kam auf. Die Stimmung näherte sich dem Nullpunkt, bis Zeytounchian sich zu Wort meldete. „Ich möchte Lukas, einen Jünger Jesu, zitieren: ‚Jesus sagte zu den Leuten: Sobald ihr im Westen Wolken aufsteigen seht, sagt ihr: Es gibt Regen. Und es kommt so. Und wenn der Südwind weht, dann sagt ihr: Es wird heiß. Und es trifft ein. Ihr Heuchler! Das Aussehen der Erde und des Himmels könnt ihr deuten. Warum könnt ihr dann die Zeichen dieser Zeit nicht deuten?’“ Garabed widersprach sofort.

335 Թ. Հարթվիգ

— Ի՜նչ տարբերություն՝ ձերբակալվածը փաստաբան է, բժիշկ, հաշվա­ պահ, ուսուցիչ թե հյուրանոցի սեփականատեր: Փաստն այն է, որ նրանք ուզում են մեզ բոլորիս քայլ առ քայլ դուրս մղել հասարակական կյանքից: Բոլորը համաձայնեցին Մելինեի հետ: — Հետապնդումներ միշտ էլ եղել են,— փորձեց վերջակետել Ստե­ փանը ու հետո սկսեց թվարկել,— «Կարմիր» սուլթան, Սասուն, Կ.Պոլիս, Ադանա, անհանգիստ է նաև…

— … չգիտեմ, չգիտեմ,— ասաց Կարապետը, հետո նա վեր կացավ տեղից ու սկսեց անհանգիստ քայլել:—Ձերբակալությունները երևի նոր «որակի» նշան են,— հեգնեց նա:— Դրանք ինչ–որ մի բանի կբերեն, ինչի մասին մենք դեռ գաղափար չունենք, ես կարող եմ միայն ենթադրել, թե դա ինչ կարող է լինել…

— Դե ասա՛, ի՞նչ կարող է լինել,— հարցրեց Անուշը: — Կործանում…,— պատասխանեց Կարապետը առանց վարանելու: — Այո՛, Օսմանյան կայսրության կործանում,— շտապ արձագանքեց Անուշը: Ստեփանը բարձր ծիծաղեց.

— Անհնարին է, նման բան չեմ կարծում, որ լինի, ավելի շուտ դա մեր կործանումը կլինի,— բուռն կերպով հակադարձեց նա: Ստեփանն այլևս չխոսեց: Ըստ երևույթին, սարսափել էր իր ասածից, իր խոսքի հեռահար հետևանքից: Մի պահ բոլորը շփոթմունքից լռել էին: Բոլորի տրամադրությունն ընկել էր, զրո աստիճանի էր հասնելու, եթե խոսք չխնդրեր Զեյթունցյանը.

— Ես ձեզ հիշեցնել կուզեմ Հիսուսի աշակերտ Ղուկասի խոսքը. «Նա /Հիսուս/ ըսավ ժողովուրդին. երբ արևմուտքի կողմն ամպ մը ելած տես­ նեք, շուտ մը կ՝ըսեք, թե անձրև պիտի գայ, և այնպես ալ կ՝ըլլայ: Ու երբ հարավային հովը փչէ, կ՝ըսեք, թե տաք պիտի ըլլայ: Եվ այնպես ալ կ՝ըլ­ լայ: Կեղծավորներ, երկրի ու երկնքի երեսը քննելը գիտեք, հապա այս ժա­ մանակը ինչպե՞ս չեք քններ»: Կարապետը անմիջապես հակադարձեց.

— Երանի դա իրոք այդպես հեշտ լիներ, մենք այդ ժամանակ հետևանք­ ները հաշվի առնելով կգործեինք: Կարապետի ասածը բոլորի հավանությանն արժանացավ: Զեյթունցյանն էլ իրենը ասաց.

— Քրիստոնյաներին հազարամյակներ շարունակ հալածել են՝ բոլոր աշխարհամասերում, ամենուր: Հալածանքներից ի վերջո քրիստոնյանե­ րը մշտապես ավելի ու ավելի են զորացել: — Հիմա Դուք Ձեր ճառով հալածանքների պաշտպանն եք դառնում,— վրդովվեց Ստեփանը: Զեյթունցյանը մի պահ կարկամեց, հետո շարունակեց.

T. H a r t w i g

336

„Wenn es doch so einfach wäre! Dann könnten wir konsequent handeln.“ Garabeds Äußerung traf auf allgemeine Zustimmung.

Zeytounchian warf ein: “Seit tausenden von Jahren werden Christen verfolgt, überall auf der Welt. Am Ende der Verfolgungen sind wir Christen immer wieder stärker geworden!“ „Jetzt reden Sie die Verfolgungen klein!“, hielt ihm Stepan vor.

Zeytounchian wartete einen Augenblick, bevor er fortfuhr. „Ich möchte Ihnen etwas erzählen. Als junger Vikar habe ich die Einweihung der katholischen Kirche in Kadiköy erlebt. Es war ein wahrer Triumph für unseren heiligen Glauben! Der Bosporus war übersät mit hunderten von Kayiks und vielen Dampfschiffen. Überall war geflaggt. Das osmanische Militär präsentierte. Armenier, Katholiken, Protestanten und Orthodoxe feierten gemeinsam. Vor allem aber kamen Mohammedaner in Massen, unter ihnen die Söhne des Sultans und mehrere Paschas, um dem Festakt beizuwohnen.“ Diese Aussage reizte de Tesca zum Widerspruch. „Monsieur Zeytounchian, verzeihen Sie, dass ich Ihnen widerspreche.

Das war einmal. Das ist lange her. Sehen Sie uns an, uns Levantiner! Mein Familienstammbaum beginnt mit der Eroberung von Konstantinopel durch die Osmanen, also vor über einem halben Jahrtausend. Mein Gott, tatsächlich ein halbes Jahrtausend. Wir konnten darauf vertrauen, vollwertige Bürger des Osmanischen Reiches zu sein. Als Dragomanen hatten wir Zugang zur Regierung. Oft standen wir auch in deren Diensten, bis vor vier Jahren der Balkankrieg begann. Dann ging alles schnell. Innerhalb von Tagen wurden die Levantiner mit italienischer Herkunft ausgewiesen. Über Nacht verloren sie durch Beschlagnahme ihre Geschäfte und Unternehmen. Und kurz nach Beginn des Krieges im August 1914, wurden die französischstämmigen Levantiner ausgewiesen. Das waren über Sechstausend. Ich und meine Brüder konnten sich noch mal so gerade retten.“ Meline Tokatliyan schaltete sich ein. „Das kann man noch verstehen wegen Ihrer Vorfahren. Aber wir Armenier sind doch alle hier geboren. Das ist unsere Heimat.“ „Madame, verzeihen Sie, wenn ich Ihnen widerspreche. Die meisten Levantiner wurden im osmanischen Reich geboren und empfanden dieses Land als ihre Heimat. Aber es steckte natürlich, das muss man zugeben, es steckte in ihnen auch der letzte Rest von Heimweh nach Europa. Als

337 Թ. Հարթվիգ

— Որպես երիտասարդ փոխերեց՝ ես Կադիկյոյում կաթոլիկական եկեղեցու հաղորդության արարողությանն եմ մասնակցել: Դա մեր սուրբ հավատի իրապես բարձրագույն հաղթարշավն էր: Բոսփորը լցված էր հարյուրավոր նավակներով, շոգենավերով, ամենուր դրոշներ էին ծա­ ծանվում: Ներկա էր օսմանյան ռազմական վերնախավը: Տոնով խանդա­ վառված էին բոլորը՝ հայեր, կաթոլիկներ, բողոքականներ, օրթոդոքսներ: Բայց առաջին հերթին տոնական արարին մասնակից լինելու եկավ շարք կազմած մահմեդականների մի մեծ զանգված, այնտեղ էին նաև սուլթանի որդիները, փաշաների մի մեծ խումբ կար: Այս խոսքից հետո վրդովվեց Դե Տեսկան.

— Կներեք, մոնսինյո՛ր Զեյթունցյան, բայց ստիպված եմ Ձեզ հետ չհա­ մաձայնել: Դա եզակի մի դեպք է եղել և շատ վաղուց: Նայեք հիմա մեզ՝ լևանտացիներիս: Իմ տոհմածառը սկիզբ է առնում օսմանների կողմից Կ. Պոլսի գրավման հետ մեկտեղ, այսինքն՝ ավելի քան հինգ հարյուր տա­ րի առաջ: Աստվա՜ծ իմ, փաստորեն կես հազարամյակ: Մենք վստահաբար կարող էինք լինել Օսմանյան կայսրության լիարժեք քաղաքացիներ: Որ­ պես թարգմաններ՝ մենք կառավարության մուտքի իրավունք ենք ունե­ ցել, հաճախ նաև ծառայության ենք անցել կառավարության մեջ: Բայց դա այդպես էր Բալկանյան պատերազմից չորս տարի առաջ: Հետո ամեն ինչ շատ արագ փոխվեց: Մի քանի օրում արտաքսվեցին իտալական ծագում ունեցող լևանտացիները, բռնագրավվեցին նրանց ունեցվածքն ու ձեռ­ նարկությունները, և դա արվում էր բացառապես գիշերվա քողի տակ: Իսկ պատերազմի սկսվելուց կարճ ժամանակ անց՝ 1914–ի օգոստոսին, ար­ տաքսվեցին նաև ֆրանսիական ծագումով լևանտացիները՝ ավելի քան 6000 հոգի: Ես և իմ եղբայրները այս անգամ ևս կարողացանք փրկվել: Մելինեն ընդմիջեց.

— Ձեր նախնիների պարագան նկատի առնելով՝ դա դեռ կարելի է հասկանալ: Բայց մենք՝ հայերս, բոլորս ծնվել ենք այստեղ: Սա մեր հայ­ րենիքն է: — Մադա՛մ, կներեք, բայց լևանտացիների մեծ մասը նույնպես ծնվել է Օսմանյան կայսրությունում, և նրանք այս երկիրը ընկալում են որպես իրենց հայրենիք: Չնայած, պետք է խոստովանել, որ նրանց մեջ մնացել է նաև իրենց ծագման երկրների՝ Եվրոպայի հանդեպ կարոտը: Որպես կա­ թոլիկներ՝ նրանք զգում են այն անդունդը, որ կա իրենց և թուրքական աշ­ խարհի միջև, ինչը, թերևս, դուք էլ եք զգում՝ որպես հայեր: Ես ծնվել եմ Կ.Պոլսում,— կրկին շեշտեց Դե Տեսկան,— և իմ եղբայրները՝ նույնպես: Որտե՞ղ է իմ հայրենիքը, եթե ոչ այստեղ: Մելինեն շփոթմունքից լռել էր, նրան թվում էր, թե ինչ–որ մի սխալ բան է ասել:

T. H a r t w i g

338

Katholiken spürten sie einen Abgrund zwischen ihrer eigenen und der türkischen Welt, so wie Sie das als Armenier wohl auch empfinden. Ich bin in Konstantinopel geboren!“, betonte de Tesca. „Und meine Brüder auch. Wo also ist meine Heimat, wenn nicht hier?“ Meline schwieg betroffen und merkte wohl, etwas Falsches gesagt zu haben. „Aber ich empfinde, dass überall in der Welt die Erde voll Heimat ist”, warf ich ein.

Mein Satz regte sofort zu großem Widerspruch an. Ich wurde heftig angegriffen. Manche betrachteten meine Äußerung als Einmischung. Sie waren der Meinung, dass diese Diskussion nur unter Armeniern geführt werden dürfe, was wiederum de Tesca und Sophie ärgerte. „Es leben nicht nur Armenier und Türken in Konstantinopel“, sagte Sophie aggressiv. „Wir Griechen leben wohl am längsten in dieser Stadt, die mal uns gehörte!“, stellte Jorgos fest.

Diese Bemerkung wollten die Armenier nicht akzeptieren und stritten mit Sophie und Jorgos darüber, bis Saruhi auf meine Äußerung zurückkam. „Was Monsieur Wegner gesagt hat, bedeutet, dass es im Grunde keine Heimat gibt, weil sie nirgendwo ist!“, empörte sich Saruhi. „Das hat er nicht gesagt!“, widersprach Anusch. „Ich meine damit, dass man überall auf der Welt eine Heimat finden kann“, versuchte ich zu verdeutlichen. „Heimat kann man nur einmal haben und einmal verlieren!“, gab Meline zu bedenken. Mit einem Mal war es ganz still geworden. Sie hatte wohl den meisten aus der Seele gesprochen.

Völlig übergangslos begann Anusch von etwas anderem. „Wie schön war es doch vor sieben Jahren. Diesen Tag habe ich noch in der Nase, seine Gerüche...“, schwärmte sie.

Saruhi wusste sofort, von was ihre Schwester sprach. „...der Jasmin blühte später in jenem Jahr, wisst ihr noch, 1908?!“, fügte Saruhi hinzu. Niemand nickte, aber das Schweigen signalisierte Einverständnis. „Den schweren süßlichen Duft von Jasmin“, setzte Saruhi fort, „rieche ich immer noch, wenn ich mich an diesen Tag erinnere.“ „Ich stand mit Saruhi, Vartkes und unserem Vater inmitten der

339 Թ. Հարթվիգ

— Բայց ես կարծում եմ, համենայն դեպս այդպիսի զգացողություն ունեմ, որ Երկիր մոլորակում հայրենիքի պակաս չկա,— միջամտեցի ես: Իմ նախադասությունը անմիջապես ընկալվեց որպես ավելորդ միջամտություն, ես ուղղակի հարձակման ենթարկվեցի, շատերն այն կարծիքին էին, որ այս բանավեճը բացառապես հայերի միջև պետք է լիներ, ինչը, կարծես, արդեն դուր չեկավ Դե Տեսկային և Սոֆիին: — Պոլսում միայն հայեր ու թուրքեր չեն ապրում,— խիստ տոնով ասաց Սոֆին: — Մենք՝ հույներս, բոլորից ավելի երկար ենք ապրել այս քաղաքում, այն ժամանակին մերն է եղել,— հաստատակամորեն ասաց Յորգոսը: Այսօրինակ պնդումը չէին կամենում ընդունել հայերը, և նրանք սկսե­ ցին վիճել Սոֆիի և Յորգոսի հետ, մինչև որ Զարուհին չանդրադարձավ իմ ասածին: — Դատելով մսյո Վեգների խոսքերից՝ կարելի է եզրակացնել, որ հայ­ րենիք ասվածը գոյություն չունեցող մի բան է, քանի որ այն ամենուր է,— վրդովված ասաց Զարուհին: — Նա այդպիսի բան չի ասել,— հակադարձեց Անուշը: — Ես նկատի ունեի, որ աշխարհում ամեն տեղ կարելի է հայրենիք գտնել,— փորձեցի բացատրել ես: — Հայրենիքը մեկն է լինում, և մի օր այն կարող ես կորցնել,— խիստ մտահոգ ասաց Մելինեն: Վայրկենապես բոլորը դադարեցին աղմկել, կարծես շատերի սրտից խոսեց: Անուշը կտրուկ փոխեց զրույցի թեման.

— Բայց յոթ տարի առաջ ամեն ինչ ինչքա՜ն լավ էր, այդ օրվա բուրմուն­ քը ես չեմ մոռանա երբեք, այդ անուշ հոտը դեռ մնացել է իմ մեջ, հիմա էլ եմ այն զգում իմ բոլոր զգայարաններով,— ասաց Անուշը, նա կարծես երազի մեջ լիներ: Զարուհին միանգամից հասկացավ, թե ինչի մասին է խոսում իր քույրը.

— Այն տարի յասամանը ուշ էր ծաղկել, գիտե՞ք՝ դա երբ էր՝ 1908–ին,— հավելեց Զարուհին: Բոլորը լուռ էին, բայց այդ լռությունը համաձայնու­ թյան նշան էր:— Յասամանի արբեցնող քաղցր բուրմունքը ես էլ եմ զգում, երբ վերհիշում եմ այդ օրը,— շարունակեց Զարուհին: — Ես, Զարուհին, Վարդգեսը ու մեր հայրիկը հավաքված ժողովրդի մեջ էինք, բոլորս ոգևորված էինք՝ ինքնամոռաց, ուշաթափության աստի­ ճանի,— ասաց Անուշը,— այն ժամանակ ամեն ինչ հնարավոր էր թվում, ամեն ինչ: Բոլորը միասին գոչում էին «Liberté, égalité, fraternité»: Աննկա­ րագրելի մի բան էր, աննկարագրելի,— հիշողություններով տարված՝ պատմում էր Անուշն առանց դադար առնելու:— Մենք կարծում էինք, որ ահա հասել ենք մեր նպատակին, և մենք այլևս իրավահավասար քաղա­ քացիներ ենք:

T. H a r t w i g

340

Menge. Uns erfasste eine Begeisterung, von der wir schwindelig wurden”, setzte Anusch fort. „Damals schien alles möglich! Alles! ‚Egalité, Liberté, Fraternité’!, riefen die Menschen. Es war einfach unbeschreiblich!

Unbeschreiblich!“, schwärmte sie weiter und tauchte tief in die Vergangenheit ein. „Wir dachten, jetzt sind wir alle gleichberechtigte Bürger.“ Sie hatte sich in Begeisterung geredet und wollte gar nicht mehr aufhören. So hatte ich sie selten erlebt, mit leuchtenden Augen und einer Euphorie in der Stimme, die sich beinahe überschlug. „Genauso habe ich das auch empfunden“, bestätigte Jorgos. Zur Bekräftigung spielte er einige Takte auf seiner Violine, was uns erheiterte. „Ich habe gedacht, dass das byzantinische Reich wiederersteht, aber unter türkischer Führung.“ Alle lachten schallend. „Es war die Hoffnung, dass wir alle doch noch ankommen können in diesem Land“, ergänzte Sophie. „Nein, dass man uns ankommen lässt!“, korrigierte sie sich.

Anusch schwärmte. „Die Straßen waren voll mit Menschen, unverschleierte Frauen in Sommerkleidern, manche hatten ein Kleinkind im Arm und die jungen Mädchen trugen einen Blumenkranz im Haar,...“ „...alte und junge Türken, Armenier, Griechen, Juden schwenkten rote und grüne türkische Fahnen mit Halbmond und Stern“, fuhr Luzia fort. „Ich fühlte mich eins, eng verbunden mit ihnen. Wir waren nur noch Menschen, ob Christen oder Mohammedaner, wir waren nur Menschen“, sagte Anusch.

Meline wurde von der Begeisterung angesteckt. „Immer wieder schrien die Menschen wild durcheinander in Türkisch, Armenisch, Französisch, Ladinisch und Griechisch ‚Vive la constitution!,’Es lebe die Verfassung!’, ‚Hürrijet! Musawat! Uchuwet!’, ‚Freiheit! Gleichheit! Brüderlichkeit!’ Manche schwenkten ein Bild von Sultan Abdul Hamid II.“ Zeytounchian hatte sich die ganze Zeit zurückgehalten und wollte sein Erlebnis von diesem Tag wiedergeben. „Mir gegenüber stand ein Hodscha und lächelte mich freundlich an. Durch eine kleine, unmerkliche Verbeugung bezeugte er seinen Respekt. Das hatte es noch nie gegeben, noch nie! In manchen Moscheen predigten christliche Geistliche, und in Kirchen entschuldigten sich die Imame für die Massaker von 1895/96. Der Imam

341 Թ. Հարթվիգ

Անուշը այնքան ոգևորված էր, որ չէր կարողանում կանգ առնել, աչ­ քերը փայլում էին, կարծես էյֆորիայի մեջ լիներ: Ես նրան այդպիսին եր­ բեք չէի տեսել: — Նույն զգացողությունը ես եմ ունեցել,— հաստատեց Անուշի խոս­ քերը Յորգոսը և իր հուզմունքը արտահայտեց ջութակի վրա մի քանի տակտ նվագելով, ինչը մեզ անչափ զվարճացրեց, հետո նա ասաց.

— Ես մտածում էի, թե ահա վերականգնվում է Բյուզանդական Կայս­ րությունը` միայն թուրքական ղեկավարությամբ։ Բոլորը սկսեցին բարձր ծիծաղել։ — Դա այն հույսն է, որին մենք բոլորս դեռ կարող ենք հասնել այս երկ­ րում,— ասաց նա ու ինքն իրեն ուղղեց,— բայց չէ, հազիվ թե մեզ թողնեն, որ հասնենք: Անուշը դեռ հիշողությունների մեջ էր.

— Մարդիկ դուրս էին եկել փողոց, ի՜նչ բազմություն էր, դեմքները բաց կանայք, ամառային զգեստով, շատերի գրկին մանչուկներ կային, իսկ երիտասարդ աղ ջիկների գլխին՝ ծաղկեպսակ…

— Տարեց ու երիտասարդ թուրքերը, հայերը, հույները, հրեաները ծա­ ծանում էին կիսալուսնով ու աստղով կարմիր–կանաչ թուրքական դրոշնե­ րը,— շարունակեց Լյուսիան: — Կարծես բոլորը իմ հարազատները լինեին, մենք միասին էինք ու մեզ մարդ էինք զգում, այո՛, մարդ, հենց միայն մարդ, և կարևոր չէր՝ մահ­ մեդական ես, թե թուրք, մենք մարդ էինք,— ասաց Անուշը: Ոգևորությունը վարակեց նաև Մելինեին.

— Մարդիկ թուրքերեն, հայերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն, հունարեն անընդմեջ վանկարկում էին Vive la constitution!, Es lebe die Verfassung!, Hürriet! Musawat! Uchuwet!, Freiheit! Gleichheit! Bruderlichkeit! Շատերի ձեռքին սուլթան Աբդուլ Համիդ Երկրորդի լուսանկարն էր: Այս ամբողջ ընթացքում Զեյթունցյանը զուսպ ետ էր քաշվել, բայց ահա նա էլ ցանկացավ այդ օրվա իր ապրումներով կիսվել.

— Իմ դիմաց կանգնած էր մի խոջա ու սիրալիր ինձ ժպտում էր: Նա գլխի թեթևակի, աննշան խոնարհումով արտահայտեց իր հարգանքն իմ նկատ­ մամբ: Նման բան մինչ այդ երբեք չէր եղել, երբեք: Արդեն շատ մզկիթնե­ րում քարոզ էին կարդում քրիստոնյա հոգևորականները, ու եկեղեցիներում իմամները ներողություն էին խնդրում 1895/96 թթ–ի կոտորածների համար: Իմամ Լալելի–Մոշեն ող ջագուրվեց ինձ հետ՝ ասելով Arkadasch, եղբայր: Ինձ հետ ող ջագուրվել էր մահմեդականը, ինձ՝ «անհավատիս»: Սահմանադրությունը կրկին մտնում էր ուժի մեջ: Թվում էր, թե ամեն ինչ դեպի լավն է գնալու: — Մենք բոլորս մեզ օսման էինք ընկալում: Ճիշտ այնպես, ինչպես գրել էր Յուրդուկուլը, թե թուրքերը, քրդերը, հայերը, հրեաները, մահմե­

T. H a r t w i g

342

der Laleli–Moschee umarmte mich und sagte nur, ‚Arkadasch! Bruder!’“ „Mich umarmte ein Mohammedaner, mich, einen Ungläubigen!“ „Die Verfassung wurde wieder in Kraft gesetzt. Es schien sich alles zum Guten hin zu entwickeln.“ „Wir alle haben uns als Osmanen verstanden. Es war so, wie Yurdakul einmal schrieb, ob Türken, Kurden, Armenier, Juden, Mohammedaner, Griechen, gleichwohl wir sind alle osmanische Patrioten“, meinte Stepan.

Zeytounchian winkte ab. „Yurdakul ist ein schlimmer Nationalist.“ „Vater hat damals gesagt: ‚Das ist mein Land!’ Er wollte ein loyaler Bürger des Osmanischen Reiches sein. Russland zog ihn zwar mehr an, obwohl der Zar nicht besser war als der despotische Sultan Abdul Hamid. Möglicherweise war es aber auch mehr die Aussicht in Russland seinen christlichen Glauben ohne Verfolgung ausüben zu können. Ach, ich weiß es nicht”, brach Saruhi ratlos ab. „Es herrschte eine Aufbruchsstimmung, wie ich sie noch nie erlebt hatte und danach auch nicht wieder. Es ging vorwärts mit diesem Land, unserem Land”, ergänzte Sophie.

Anusch schwärmte. „Damals haben wir alle gehofft, dass es unter den Jungtürken besser werden würde.“ „Ein Traum schien sich zu erfüllen.“ „Unser aller Traum!“, ergänzte Tante Meline. „Der Traum von Gleichberechtigung“, wusste Anusch. „Gleichberechtigt in diesem Land zu leben und zu arbeiten.“ Ihr Gesicht bekam plötzlich einen harten Ausdruck. „Nur ein Jahr später begannen wieder die Verfolgungen, dieses Mal in Adana”.

An meiner lesung nahmen 35 Zuhörer und Zuhörerinnen teil. ich las etwa 40 minuten. Danach gab es eine kurze Diskussion. eine junge Frau wollte wissen, warum ich Die Armenierin in der ich–Form geschrieben hätte. Das sei wohl die schwierigste Art, eine Geschichte zu erzählen. ich bestätigte ihre Ansicht und erwiderte, in der ich– Form komme man aber dem Protagonisten, also Wegner, sehr nahe.

Die leser hätten den eindruck, unmittelbar an seinen Gedanken und Gefühlen teilzuhaben und könnten sich stärker mit ihm identifizieren als bei einer anderen erzählweise. Das sei mir wichtig gewesen. – heute fuhren wir nach dem mittagessen zu einem ehemaligen Kloster, mitten in den Bergen – gewissermaßen ein Wallfahrtsort für

Իմ ընթերցման ժամանակ լսարանում 35 հոգի կար: 40 րոպե կար­ դում էի, հետո սկսվեց հարցուպատասխանը: Մի երիտասարդ կին հարց­ րեց՝ ինչու եմ «Հայուհին» գրել առաջին դեմքով, չէ՞ որ դա ամենադժվար պատմելու ձևն է: Ես համաձայնեցի նրա հետ և պատասխանեցի, որ չնա­ յած, իրոք, դժվար ձև է, բայց առաջին դեմքով գրելը հնարավորություն է տալիս առավել մտերմանալ գլխավոր հերոսի, այս դեպքում՝ Վեգների հետ: Ընթերցողը, կարծես, նրա մտքերի, զգացումների անմիջական մասնակիցն է դառնում և ավելի հեշտ է նույնացնում իրեն գլխավոր հերո­ սի հետ, քան այլ պատմելաձևի ժամանակ: Ես դա եմ կարևորել: Այսօր՝ ճաշից հետո, մեկնեցինք դեպի հայերի համար յուրատեսակ մի ուխտավայր, որը նախկինում գործող վանք է եղել: Այն գտնվում է լեռներով շրջապատված մի գողտրիկ վայրում՝ աշխարհի ծայրում: Այնտեղ տանող ճանապարհները սարսափելի վիճակում են՝ քարու­ քանդ փողոցներ, ամենուր փոսեր: Ավտոբուսը հաճախ դադար էր տա­ լիս, որ անվադողերը չպայթեն: Միլիոնանոց քաղաք Երևանից դուրս դատարկ մի երկրի տպավո­ րություն է ստեղծվում, գրեթե անմարդաբնակ: Գյուղերում, կարծես, մարդիկ շատ աղքատ են:

343 Թ. Հարթվիգ

դականները, հույները հավասարապես օսմանյան հայրենասերն են,— կարծիք հայտնեց Ստեփանը: Զեյթունցյանը գլուխը թափ տվեց ու ասաց.

— Յուրդուկուլը վտանգավոր ազգայնամոլ է: — Հայրս այն ժամանակ ասում էր՝ սա իմ երկիրն է: Ես կուզենամ Օսմանյան կայսրության օրինապահ քաղաքացին լինել: Իհարկե, նրան ավելի էր ձգում Ռուսաստանը, թեպետ ցարը բռնակալ սուլթան Աբդուլ Համիդից ոչնչով ավելի լավը չէր: Բայց նա ենթադրում էր, որ Ռուսաստա­ նը իր քրիստոնյա հավատքով չի կարող հալածանքներ կիրառել: Է՜հ, չգի­ տեմ, չգիտեմ …,— հուսահատ ընդհատեց իր խոսքը Զարուհին: — Մի տեսակ վերելքի մեջ էին մարդիկ, նման բան ո՛չ առաջ էր եղել, ո՛չ էլ հետո եղավ: Երկիրը առաջ էր գնում, մե՛ր երկիրը,— ավելացրեց Սոֆին: — Այն ժամանակ մենք բոլորս հույս ունեինք, որ երիտթուրքերի իշխա­ նության օրոք ավելի լավ կլինի ,— վերհիշեց Անուշը: — Դա մեր բոլորի երազանքն էր,— հավելեց տիկին Մելինեն: — Իրավահավասարության երազանք,— պարզաբանեց Անուշը,— այս երկրում ապրելու և աշխատելու հավասար իրավունք: Հանկարծ Անուշի երազկոտ աչքերում մի այլ կարգի խստություն հայտնվեց, ամբողջ դեմքը մռայլվեց.

— Մի տարի էլ չանցավ, կրկին սկսվեցին ջարդերը և այս անգամ՝ Ադանայում»:

die Armenier. es ist ein schönes abgeschiedenes Plätzchen am rande der Welt. Die straßen dorthin sind in einem schlimmen Zustand, überall schlaglöcher und abgefahrene teerbelage. oft musste der Bus stoppen, um nicht mit dem Chassis auf die Fahrbahn zu knallen.

Außerhalb der millionenstadt eriwan wirkt das land leer, fast schon unbewohnt. Auf dem land scheinen die menschen arm zu sein.

Mittwoch, den 29.4.2015 Am Morgen.

T. H a r t w i g

344

Gestern war „Großkampftag“: Am spätvormittag hatte ich eine Veranstaltung in der der universität eriwan: Professor Yura Gabrielyan. er ist head of the Chair of Germanic Philology, Yerevan state university, empfing meine Frau rita und mich sehr herzlich. etwa 70 – 80 studentinnen und studenten waren gekommen, wobei das weibliche Geschlecht eindeutig dominierte. mein Vortrag stand unter der Überschrift: „Die schwierigkeiten beim schreiben eines historischen romans über den armenischen Genozid“ – Drei Beispiele: Franz Werfel: Die vierzig Tage des Musa Dagh, Armin t.

Wegner Die Austreibung und thomas hartwig Die Armenierin: „Im 20. Jahrhundert gab es drei deutschsprachige Schriftsteller, die sich literarisch mit dem armenischen Genozid auseinandergesetzt haben: Franz Werfel „Die vierzig Tage des Musa Dagh“, Edgar Hilsenrath „Das Märchen vom letzten Gedanken“ und Armin T. Wegner „Die Austreibung“, ein Roman der unvollendet und unveröffentlicht blieb.

Grundlage jedes schriftstellerischen Schaffens ist Empathie, Empathie für seine „Helden“ und ihre Geschichte. Bei Werfel war es ein entscheidendes Erlebnis, das ihn dazu veranlasste, die Geschichte von Musa Dagh zu schreiben, nämlich sein Besuch 1930 in einer großen Teppichweberei in Damaskus. Armenische Waisenkinder arbeiteten hier. Ihr Schicksal erschütterte ihn nachhaltig und war der Auslöser für seine anschließenden Recherchen, die in die Niederschrift seines Romans mündeten.

Ganz anders dagegen Wegner, der unmittelbar die Massaker am armenischen Volk in den Jahren 1915/16 im Osmanischen Reich erlebte, die Todeslager beiderseits der Linie der Bagdad–Bahn in Anatolien sah, die endlosen Deportationszüge, die sich über den Taurus quälten und die Reste des sterbenden Volkes in der syrischen Wüste. Er machte viele Fotos, oft unter dem Einsatz seines Lebens; denn es galt absolutes

Չորեքշաբթի, 29. 4. 2015 Առավոտյան

1

Peter stephan Jungk, Franz Werfel–eine lebensgeschichte, Frankfurt 2006.

345 Թ. Հարթվիգ

Երեկ շատ ծանր օր էր: Կեսօրին ունեինք ինչ–որ միջոցառում Երևանի համալսարանում: Պրոֆեսոր Յուրա Գաբրիել յանը՝ գերմա­ նական բանասիրության ամբիոնի վարիչը, իմ կնոջը և ինձ շատ սիրա­ լիր ընդունեց: 70–80 ուսանող և ուսանողուհիներ էին եկել, ընդ որում՝ գերակայում էին վերջինները: Իմ զեկուցումը անվանել էի «Հայոց ցե­ ղասպանության մասին վեպ գրելու բարդությունները»: Երեք օրինակ՝ Ֆրանց Վերֆել՝ «Մուսա լեռան քառասուն օրը», Արմին Թ. Վեգներ՝ «Տեղահանում» և Թոմաս Հարթվիգ՝ «Հայուհին»: «20–րդ դարում երեք գերմանալեզու գրողներ իրենց գրական ստեղծագործություններում անդրադարձել են հայերի ցեղասպանու­ թյանը. Ֆրանց Վերֆել՝ «Մուսա լեռան 40 օրը», Էդգար Հիլզենրատ՝ «Հեքիաթ վերջին մտքերի մասին», Արմին Թ. Վեգներ՝ «Տեղահա­ նում», որն անավարտ է մնացել և երբևէ լույս չի տեսել: Հուզականությունը յուրաքանչյուր գրական ստեղծագործության հիմքն է: Հուզական մոտեցում հերոսներին ու իրենց պատմությանը: Վերֆելի դեպքում դա մի հախուռն ապրում էր, որն էլ առիթ դարձավ գրելու Մուսա լեռան մասին պատմությունը: Այդ ապրումը նա ունեցել է 1930–ին Դամասկոսում, երբ մի մեծ գորգագործարանում տեսել է որբ հայ երեխաների աշխատելիս: Այդ որբուկների ճակատագիրը նրան այնքան է հուզել, որ այլևս նրա բոլոր մղումները ուղղվել են նրանց կյան­ քի մանրամասների որոնմանը, ինչը հետագայում վերածվելու էր վեպի1: Բոլորովին այլ է Վեգների պարագան: Նա անմիջականորեն է վերապրել 1915–1916 թթ․ Օսմանյան կայսրությունում հայ ժողովրդի նկատմամբ իրականացված ջարդերը, իր աչքերով է տեսել Անատոլի­ այում Բաղդադի երկաթուղու երկու կողմերով Տավրոսի լեռնանցքով անվերջանալի ձգվող մահվան ճամբարները և սիրիական անապա­ տում մահացող ժողովրդի մնացորդները: Նա շատ լուսանկարներ է արել, որոնց վրա հաճախ գրառել է՝ իմ կյանքից, քանի որ գործում էր լուսանկարներ անելու բացարձակ արգելքը: Այդ լուսանկարները տեղ են գտել պատմության մեջ: Նա նաև օրագիր է գրել, այնպես որ Վեգ­ ները ցեղասպանության կարևոր վավերագրողներից մեկն է:

Fotografierverbot. Diese Fotos sind in die Geschichte eingegangen.

Und er schrieb Tagebuch. Wegner ist damit zu einem der wichtigen Chronisten des Völkermordes geworden.

die reise nach konstantinoPel Im November 1914 tritt die Türkei in den Krieg ein und wird Bündnispartner des Deutschen Kaiserreiches. Durch eine Empfehlung der Frau des Flottenadmirals von Tirpitz, einer Jugendfreundin der Mutter, wird Wegner als freiwilliger Sanitäter Mitglied der Deutsch–Ottomanischen Sanitätsmission.1 Diese Mission ist für das gesamte Sanitätswesen in der Türkei verantwortlich. Abenteuerlust und Begeisterung für den Orient treiben ihn an, aber auch die Aussicht über seine Erlebnisse schreiben zu können. Großmutter Thea Witt besorgt ihm einen Fotoapparat und Filmplatten für die Reise. Mitte April 1915 erreicht Wegner mit einer Gruppe von deutschen Krankenschwestern Konstantinopel. 2

T. H a r t w i g

346

GalliPoli und erste berichte über massaker an den armeniern Am 24. April 1915 beginnen die ersten Massenverhaftungen von Armeniern in Konstantinopel. Es ist nicht belegt, ob Wegner davon erfahren hat. Er wird auf die Halbinsel Gallipoli versetzt. Hier tobt der Krieg, zwischen Engländern, Australiern und Franzosen auf der einen Seite und Türken auf der anderen, unterstützt von deutschen Militärs und deutschen Kanonen. Mitte Juni 1915 erkrankt Wegner schwer an Unterleibstyphus. „Die dritte Stunde landeinwärts. Am Wege Soldaten; waffenlos, ein mageres Bündel auf dem Rücken, schleppten sie sich mühsam fort. Die Pferde schliefen. Das Land schlief. Der Atem der Steppe seufzte,“ schreibt Wegner über seine beschwerliche Rückfahrt mit der Kutsche nach Konstantinopel.3 Im Deutschen Krankenhaus von Péra wird er behandelt und lernt Pastor Hans Bauernfeind kennen, der ihm von den ersten Austreibungen der Armenier berichtet. 4 Nur wenig später 1 2 3 4

„Franz Werfel – eine lebensgeschichte“ von Peter stephan Jungk, Frankfurt 2006. „Konstantinopel, mitte April 1915“, tagebuch von Armin t. Wegner. „Der Weg nach Keschan“ von Armin t. Wegner, Dresden 1921.

Briefwechsel zwischen Bauernfeind und Wegner (1915 und 1919), zit. aus „Armin t.

Wegner und die Armenier“ von martin tamcke 1966, s. 86.

ճանաՊարհորդություն դեՊի կոստանդնուՊոլիս 1914 թ․ նոյեմբերին Թուրքիան մտավ պատերազմի մեջ ու դարձավ Գերմանական կայսրության դաշնակիցը: Վեգների մոր երիտասար­ դական տարիների ընկերուհու՝ նավատորմի ադմիրալ Ֆոն Տիրպի­ ցի կնոջ երաշխավորագրով Վեգները դառնում է կամավոր սանիտար գերմանա–օսմանյան զինվորական բուժօգնության ծառայությունում: Այդ ծառայությունը պատասխանատու էր ամբողջ ռազմական անձ­ նակազմի առող ջության համար: Արկածների սիրահար ու արևելքով տարված Վեգները մտածում էր գրի առնել տարբեր դիպվածներ ու նաև իր տպավորությունները: Տատը՝ Թեա Վիտտը, թոռան ճամփոր­ դության համար մի լուսանկարչական ապարատ ու նկարահանման սարք էր հայթայթել: Ապրիլի կեսերին Վեգները մի խումբ գերմանացի բուժքույրերի հետ ժամանում է Կոստանդնուպոլիս2:

գալիՊոլին եվ առաջին հաղորդումները հայկական կոտորաԾների մասին

2 3 4

Konstantinopel, mitte April 1915 – Արմին Թ. Վեգների օրագիրը: Armin t. Wegner, Der Weg nach Keschan, Dresden1921. Նամակագրություն Արմին Թ. Վեգների և Բաուերնֆայնդի միջև/ 1915 և 1919 թթ., մեջբերում գրքից՝ martin tamcke, Armin t. Wegner und die Armenier. 1966, s. 86:

347 Թ. Հարթվիգ

1915–ի ապրիլի 24–ին Կոստանդնուպոլսում սկսվում են հայերի զանգվածային ձերբակալությունները: Փաստեր չկան, որ Վեգներն իմացել է այդ մասին: Նա այդ ժամանակ Գալիպոլիում էր, որտեղ թեժ մարտեր էին գնում մի կողմից՝ անգլիացիների, ավստրալացիների, ֆրանսիացիների, մյուս կողմից՝ թուրքերի միջև: Վերջիններիս մեծա­ պես սատարում էին գերմանական ռազմական ուժերն ու գերմանա­ կան թնդանոթները: 1915–ի հունիսի կեսերին Վեգները ծանր հիվան­ դանում է տիֆով: «Երեք ժամ է, ինչ գյուղամիջում ենք, ճանապարհին, ոտքները հազիվ քարշ տալով, անցնում են անզեն, մեջքներին խղճուկ կապոցներ կրող հյուծված զինվորներ, քնած ձիեր: Մեռելաժամ է երկ­ րում: Անապատն իր վերջին շունչն է փչում»,— գրում է Վեգները սայլով իր ծանր վերադարձի մասին Կոստանդնուպոլիս3: Պերայի հիվանդա­ նոցում, որտեղ նա բուժվում է, ծանոթանում է պաստոր Հանս Բաում­ ֆայնդի հետ: Վերջինս պատմում է իրեն հայերի առաջին տեղահա­ նումների մասին4: Ավելի ուշ մի շվեյցարացի վաճառական պատմում է, որ կրկին սկսվել են հայերի բռնի տեղահանումները իրենց բնակա­

T. H a r t w i g

348

erzählt ein Schweizer Kaufmann, „dass man die Armenier wieder aus ihren Wohnstätten zu vertreiben beginnt.“ 5 Wegner bricht auf und fährt mit der Eisenbahn nach Anatolien, um sich selbst ein Bild zu machen. Über seine Erlebnisse schreibt er: “Ich bin über die Trümmerstätten der verschiedensten Schauplätze dieses Krieges gegangen, aber ich muss sagen, dass nichts einen so schauerlichen und grauenhaften Eindruck auf mich machte, wie diese Orte, in denen alles unberührt stand, die aber vollkommen von Menschen verlassen waren.“ 6 Auf Grund seiner Uniform mit dem Emblem des Roten Kreuzes und des türkischen Roten Halbmonds hat er ungehindert Zutritt. Seinen Heimaturlaub in Berlin benutzt Wegner, um einige Personen des öffentlichen Lebens auf das Schicksal der Armenier aufmerksam zu machen – vergeblich.

Als er im Herbst 1915 wieder in Konstantinopel ankommt, ist die Sanitätsmission inzwischen aufgelöst worden. Wegner heuert als Sanitäter bei der Militärmission unter dem Befehl des Feldmarschalls von der Goltz–Pascha an, der die VI. türkische Armee in Bagdad befehligt.

Mitte November 1915 verläßt die Expedition Konstantinopel, erst mit der Eisenbahn, dann mit Pferden und Kamelen durch die Wüste. Nach etwa 40 Tagen erreicht man Bagdad kurz vor Weihnachten. Aus Ras–el–Ain an der syrischen Grenze schreibt Wegner am 26. November 1915: „Die Täler aller Berge, die Ufer aller Flüsse sind von diesen Lagern des Elends erfüllt. Über die Pässe des Taurus und Amanus zieht sich dieser gewaltige Strom eines vertriebenen Volkes. Wohin? Wohin? Dies ist ein Weg, von dem es keine Heimkehr gibt.“7 In den folgenden Monaten erkrankt Wegner schwer an Malaria. Er glaubt zu sterben. Aber – er überlebt.

Wegen heftiger Auseinandersetzungen mit einem Sanitätsoffizier wird Wegner nach Konstantinopel zurückbeordert. Am 23. September 1916 verläßt er mit einer Karawane unter Leitung des jüdischen Stabsarztes Dr. Sandrock Bagdad. Ihnen zur Seite gestellt sind türkische Soldaten, um sie vor Beduinenangriffen zu schützen. Am 13. Oktober 1916 erreichen die Männer den Ort Maden am oberen Euphrat. Hier stoßen sie auf letzte Spuren von Armeniern. Wegner notiert im Tagebuch: „Viele gebleichte Menschenknochen, namentlich Schädel. Kinderschädel, Schädel mit

5 6 7

Autobiografische Aufzeichnungen von Wegner, undatiert. ebd.

Brief an eine schwester von Gül–hane, marga von Bonin; ras–el–Ain, den 26. november 1915.

5 6 7

Autobiografische Aufzeichnungen von Wegner, անթվագիր: Տե՛ս նույն տեղում: Brief an eine schwester von Guel – hane, marga von Bonin. ras–el –Ain, den 26. november 1915.

349 Թ. Հարթվիգ

վայրերից5: Վեգներն այդ տեղեկությունը ստանալուն պես անմիջա­ պես գնացքով մեկնում է Անատոլիա, որպեսզի ավելի հստակ պատ­ կերացում կազմի, թե ինչ է կատարվում: Իր ապրումների մասին նա գրում է. «Այս պատերազմի ընթացքում ես ավերի շատ տեսարաններ եմ տեսել, շատ փլատակ բնակավայրերով եմ անցել, բայց պետք է ասեմ՝ ոչինչ ինձ վրա այդքան սարսափելի, զարհուրելի տպավորու­ թյուն չի թողել, ինչքան այս ամայի, մեռյալ, լքյալ բնակավայրերը, ոչ մի կենդանի էակ, ոչ մի շունչ…»6: Կարմիր խաչի և թուրքական կարմիր կիսալուսնի խորհրդանիշով համազգեստի շնորհիվ նա կարողանում է անարգել մուտք գործել այդ շրջաններ: Իր ծառայողական արձակուր­ դը անցկացնելով Բեռլինում՝ նա բացառապես զբաղվում է հասարա­ կական շրջանակներում տեղեկություններ տարածելով, որպեսզի հե­ ղինակավոր անձանցից գոնե մի քանիսը իրենց ուշադրությունը բևե­ ռեն հայերի եղերական ճագատագրի վրա: Բայց, ավա՜ղ, ապարդյուն: Երբ 1915 թ. աշնանը նա կրկին վերադառնում է Կոստանդնուպոլիս, իրենց ռազմական բուժծառայությունն այլևս լուծարված էր, նա կրկին որպես սանիտար աշխատանքի է անցնում մեկ այլ բուժծառայությու­ նում, որը Բաղդադում թուրքական վեցերորդ բանակի հրամանատար ֆելդմարշալ Գոլից–Փաշայի ենթակայության տակ էր: 1915–ի նոյեմ­ բերի կեսերին ռազմական հեռարշավախումբը դուրս է գալիս Պոլսից՝ սկզբում երկաթուղով, հետո տափաստանով շարժվելիս՝ ձիերով և ուղ­ տերով: 40 օր անց՝ Ս. Ծննդյան օրվա նախօրյակին, հասնում են Բաղ­ դադ: 1915–ի նոյեմբերի 26–ին Վեգները սիրիական սահմանին գտն­ վող rassel–Ain–ից գրում է. «Դաշտերը լցված են խեղճ մարդկանցով, Տավրոսի և Ամանոսի լեռնանցքներով մեկ ձգվում է արտաքսվածների մի հսկայական հոսք: Դեպի ո՞ւր, ո՞ւր: Դա մի ճանապարհ է, որտեղից այլևս հայրենիք ետդարձի ճանապարհ չկա»7: Հաջորդ ամիսներին մա­ լարիայով է տառապում, հիվանդությունը շատ ծանր է ընթանում: Կար­ ծում է, թե մահվան դռանն է արդեն: Բայց ապաքինվում է: Բուժանձնակազմի սպաների հետ տաք վեճերի պատճառով Վեգ­ ներին ետ են գործուղում Պոլիս: 1916–ի սեպտեմբերի 23–ին շտաբի մի հրեա ռազմական բժշկի՝ Սանդրոկի հսկողության տակ քարավանով լքում է Բաղդադը: Երկու թուրք զինվոր կցված էին նրանց՝ բեդվինների հարձակումներից պաշտպանելու համար: 1916–ի հոկտեմբերի 13–ին նրանք Վերին Եփրատին ափամերձ Մադեն կոչվող տեղանքով անցնե­ լիս հանդիպում են հայերի վերջին հետքերին: Իր օրագրում Վեգները

Frauenhaar, Becken, zierliche Elle, Brustrippen zierlich gebogen wie eine Spange. Leichengeruch. Plötzlich treten mir, vor den letzten Spuren eines untergegangenen Volkes und vor dem gewaltigen Elend dieser Menschheit, Tränen in die Augen.“8 In seinem Buch „Der Weg ohne Heimkehr“ (1919) schreibt Wegner am Schluss über dieses Erlebnis: „Unendlich märchenhaft aber fließt der Fluss in die weite Einsamkeit hinaus, (...), an dessen Ufern ich verlassen dahin schreite, als wäre ich der letzte Mensch.“ 9 In Aleppo protokolliert er mehrere Leidensgeschichten von vertriebenen Armeniern.

Deutsche Krankenschwestern sind bei den Übersetzungen behilflich.

Am 37. Tag erreicht Wegner Bozanti im Taurusgebirge und notiert im Tagebuch: „Unterwegs beschäftigt mich der Gedanke stark meine Armeniererzählung im Ich–ton unter fingiertem Namen zu erzählen: „Leon Da+i+awans Austreibung in die Wüste“ v. ihm selbst erzählt.“10 Im Tagebuch ist der Name des Armeniers nicht ganz leserlich.

der armenische Völkermord – das Grosse thema seines lebens

T. H a r t w i g

350

Unmittelbar nach seiner Rückkehr nach Deutschland begegnet ihm zum ersten Mal die deutsch–jüdische Lyrikerin Lola Landau. 1920 wird er sie heiraten. Ihr gegenüber äußert er sich als traumatisierter Mensch. „Wie könnte ich vergessen, was ich mit eigenen Augen gesehen habe?

Ich trage auf meiner Haut Photographien, [...] Ich war Augenzeuge der Austreibung.“11 Und so soll der spätere Roman heißen: „Die Austreibung“. 1919, während der Konferenz in Versailles richtet Wegner einen bewegenden Appell an Wilson, dem Präsidenten der Vereinigten Staaten, das armenische Volk beim Friedensvertrag nicht zu vergessen und schildert eindringlich den Völkermord: „Alle Tode der Erde, die Tode aller Jahrhunderte starben sie“.12Im gleichen Jahr macht Wegner in Armin t. Wegners Kriegstagebuch vom 23. september bis 31. oktober 1916 “in „Vor den letzten spuren eines untergegangenen Volkes“ von martin tamcke und sven Grebenstein, Wiesbaden 2012.

9 „Der Weg ohne heimkehr“ von Armin t. Wegner, Berlin 1919.

10 Armin t. Wegners Kriegstagebuch vom 23. september bis 31. oktober 1916“ in „Vor den letzten spuren eines untergegangenen Volkes“ von martin tamcke und sven Grebenstein, Wiesbaden 2012. (oktober 29, sonntag, 37. tag Bozanti.)

11 „Vor dem Vergessen – meine drei leben!“ von lola landau, Frankfurt/main 1987.

12 „Brief an den Präsidenten der Vereinigten staaten“, Berlin 1919.

8

գրում է. «Անհաշիվ չորացած ոսկորներ, ծակծկված գանգեր՝ թե՛ ման­ կական, թե՛ կանացի մազերով, ազդրոսկրեր, արմնկոսկրեր, կոնքեր, թասանման, փոս ընկած կրծքեր: Դիակահոտ: Հանկարծ հայտնվեցին իմ առջև մի կործանված ժողովրդի վերջին հետքերը` մարդկային ամ­ բող ջության մի ահավոր ողբերգություն: Արցունքներս խեղդում են»8: Իր այդ ապրումների մասին Վեգները գրում է «Ճանապարհ՝ առանց տունդարձի» գրքի վերջում. «Անչափ հեքիաթային է սակայն, որ գետը շարունակում է հոսել դեպի հեռուներ, դեպի միայնություն, ես միայնակ քայլում եմ նրա ափերով, կարծես վերջին մարդը լինեմ»9: Հալեպում նա բռնագաղթած հայերի տառապանքների մասին մի շարք պատմություն­ ներ է գրի առնում՝ դիմելով գերմանացի բուժքույրերի թարգմանության օգնությանը: 37–րդ օրը Բյուզանդիոնում՝ Տավրոսյան լեռներում, նա իր օրագրում հետևյալ նշումն է անում. «Ճանապարհին անվերջ մտա­ ծում էի հայերի մասին իմ պատմվածքը առաջին դեմքով շարադրելու շուրջ, Լևոն Դա…ավանի արտաքսումը տափաստան մի հորինված ան­ վան տակ պատմելու մասին»10: Օրագրում հայի անունը անընթեռնելի է:

հայոց ցեղասՊանությունը՝ կյանքի գլխավոր թեման

8

9 10

11

Արմին Թ. Վեգների օրագիրը, 1916 սեպտեմբերի 23–ից մինչև հոկտեմբերի 31, տե՛ս martin tamcke, swen Grebenstein,Vor den letzten spuren eines untergegangenen Volkes,Wiesbaden 2012: Armin t. Wegner, Der Weg ohne heimkehr, Berlin 1919. Արմին Թ. Վեգների օրագիրը, 1916 սեպտեմբերի 23–ից մինչև հոկտեմբերի 31, տե՛ս martin tamcke, swen Grebenstein, Vor den letzten spuren eines untergegangenen Volkes.Wiesbaden 2012./ oktober 29, sonntag , 37. tag Bozanti/: lola landau,Vor dem Vergessen– meine drei leben, Frankfurt/ main 1987.

351 Թ. Հարթվիգ

Գերմանիա վերադառնալուց անմիջապես հետո նա առաջին ան­ գամ հանդիպում է գերմանա–հրեական քնարերգակ Լոլա Լան­ դաուին: Հետո՝ 1920 թ., ամուսնանալու է նրա հետ: Այդ առաջին հան­ դիպման ժամանակ նա հոգեկան ցնցում ապրած մարդու նման է ար­ տահայտվում. «Ինչպե՞ս կարող եմ մոռանալ այն, ինչ իմ աչքով եմ տե­ սել: Այդ պատկերները լուսանկարվել են իմ մաշկի վրա: /…/ Ես տեղա­ հանման ականատեսն եմ եղել»11: Այդպես էլ պիտի կոչվեր նրա վերջին վեպը՝ «Տեղահանում»: 1919–ին՝ Վերսալում կոնֆերանսի ժամանակ, նա մի հուզիչ կոչով դիմում է Միացյալ Նահանգների նախագահ Վիլ­ սոնին՝ հորդորելով խաղաղության պայմանագիրը կնքելիս չմոռանալ հայ ժողովրդին: Նա, մանրամասն նկարագրելով ցեղասպանությունը, ասում է. «Նրանք մահացել են աշխարհի բոլոր մահերով, բոլոր դարե­

T. H a r t w i g

352

Deutschland in einem öffentlichen Lichtbildervortrag auf das Schicksal des armenischen Volkes aufmerksam mit dem Titel Die Austreibung der Armenier in die mesopotamische Wüste.13 Im Oktober 1916 hat Wegner in Aleppo die Bekanntschaft des Armeniers Haigasun Aramian gemacht, der aus Zeitun stammt, im Taurus–Gebirge, und im Frühjahr 1915 mit seiner Familie von den Türken von dort vertrieben worden war. Später flieht er nach Paris. Ab 1920 entwickelt sich zwischen den beiden eine rege Korrespondenz. Am 11. Mai 1921 schreibt Wegner an Aramian in Paris: „Ich werde im nächsten Monat die Arbeit an meinem Roman über die armenische Austreibung beginnen. Dieser Roman soll die Schilderung eines Schicksals eines armenischen Flüchtlings vom Beginn der Deportation in den Städten bis zum schließlichen Untergang in der Wüste enthalten. Alle Schrecken und Eindrücke sollen darin dargestellt werden.

Der Held des Romans soll gleich Ihnen einer der wenigen Überlebenden sein.“ 14 Sozusagen als Vorarbeit erscheint 1921 die Erzählung „Der Sturm auf das Frauenbad“, in dem der türkische Offizier Lutfi die Armenierin Sirpuhi vor den Verfolgungen der Türken rettet. Die Grundlage der Geschichte ist ein Ereignis von 1895, wo in Kayseri armenische Frauen in einem Bad von Türken niedergemetzelt wurden. Im Oktober 1921 erhält Wegner 10.000 Reichsmark von der diplomatischen Mission der Republik Armenien in Berlin, um den Armenier–Roman zu schreiben. 15 Aber er kann nicht konsequent daran arbeiten, muss zusätzlich Geld für seine inzwischen fünfköpfige Familie durch Vorträge und Zeitungsartikel verdienen. Auch unternimmt er viele Reisen unter anderen in die Sowjetunion und nach Palästina. In den zwanziger Jahren wird Wegner einer der erfolgreichsten Reiseschriftsteller seiner Zeit. Bücher wie „Das Zelt“ und „Am Kreuzweg der Welten“ haben hohe Auflagen. Er rückt von seinem ursprünglichen Plan ab, „das Schicksal eines armenischen Flüchtlings“ zu schreiben. Stattdessen entwirft er die Struktur eines Romans, in dem der Völkermord eingebettet sein sollte in ein großes Panorama osmanischer Geschichte. Aber auch damit kommt er nicht recht voran, während die armenische Welt weiterhin ungeduldig auf die Fertigstellung von „Die Austreibung“ wartet.

13

14 15

„Die Austreibung des armenischen Volkes in die Wüste. ein lichtbildvortrag. hrsg. Von Andreas meier, Göttingen 2011.

Brief von Armin t. Wegner am 11. mai 1921 an haigasun Aramian, Paris.

Brief der „mission Diplomatique en Allemagne Berlin“ vom 26. oktober 1921.

12 13

14 15

Brief an den Präsidenten der Vereinigten staaten, Berlin 1919.

Die Austreibung des armenischen Volkes in die Wüste. ein lichtbildvortag. hrsg von Andreas meier, Göttingen 2011.

Brief von Armin t. Wegner am 11.mai an haigasun Aramian, Paris.

Brief “der mission Diplomatique en Allemagne” Berlin. Vom 26. oktober 1921.

353 Թ. Հարթվիգ

րի մահերով»12: Նույն տարում Վեգները Գերմանիայում «Հայերի ար­ տաքսումը Մեսոպոտամիայի անապատ» վերնագրով մի զեկուցում է կարդում՝ ցուցադրելով նաև լուսանկարներ13: 1916–ի հոկտեմբերին Վեգները ծանոթանում է Հայկազուն Արա­ մյան անուն–ազգանունով մի հայի հետ, որը, լինելով ծնունդով Զեյթու­ նից (Տավրոսյան լեռներ), 1915–ի գարնանը ընտանիքով արտաքս­ վել էր Թուրքիայից: Հետագայում որպես փախստական Փարիզում ապաստանած այս հայի ու Վեգների միջև 1920 թ–ից ի վեր նամակագ­ րական կապ է հաստատվում: «1921, մայիսի 11» թվագրված նամակում Վեգները գրում է Փարիզ Արամյանին. «Հաջորդ շաբաթվանից արդեն կսկսեմ աշխատել հայերի բռնագաղթի մասին իմ վեպի վրա: Այդ վե­ պում մի հայ փախստականի ճակատագրի պատկերումով նկարագր­ վելու են քաղաքներում իրականացված տեղահանումները՝ ընդհուպ մինչև վերջնական վախճանը անապատում: Բոլոր սարսափներն ու ճն­ շումները տեղ կգտնեն այնտեղ: Վեպի հերոսը լինելու է այն սակավա­ թիվ վերապրողներից մեկը, որոնց թվում եք նաև Դուք»14: Որպես վեպի այսպես ասած նախնական տարբերակ 1921–ին լույս է տեսնում «Գրոհ կանանց բաղնիքում» պատմվածքը, որտեղ թուրք սպա Լութվին ազա­ տում է թուրքերի հետապնդումներից հայուհի Սրբուհուն: Այս պատմ­ վածքի հիմքում իրական պատմություն է. Կեսարիայում 1895–ին թուր­ քերը բաղնիքում մորթեցին հայ կանանց: Հայերի մասին վեպը գրելու համար Վեգները 1921–ին Բեռլինում Հայաստանի Հանրապետության դիվանագիտական ծառայությունից ստանում է 10 000 ռայխսմարկ15: Բայց վեպի վրա անընդմեջ աշխատելու հնարավորություն Վեգներն այդպես էլ չի ունենում: Հինգ հոգանոց ընտանիքի հոգսը իր ուսերի վրա էր, և նա հավել յալ գումար վաստակելու համար զեկուցումներ է կարդում, թերթերում հոդվածներ գրում: Նա նաև շատ ճամփորդություն­ ներ է ձեռնարկում, այդ թվում նաև Սովետական Միություն, Պաղեստին, գրում է ճամփորդական նոթեր: Նրա «Ժամանակը» և «Աշխարհների խաչմերուկում» գրքերը բարձր վարկանիշ են ունեցել և հրապարակվել են մեծ տպաքանակով: Նա քսանական թվականների ամենահաջողակ ճամփորդական նոթեր գրողներից մեկն է եղել: «Մի հայ փախստականի ճակատագիրը» գրելու իր սկզբնական մտահղացումից նա շեղվում է, դրա փոխարեն վեպի մի այնպիսի կա­

der dichter und schriftsteller franz werfel

T. H a r t w i g

354

Franz Werfel war einer der bedeutendsten und erfolgreichsten deutschsprachigen Schriftsteller des 20. Jahrhunderts. Romane wie „Eine blass–blaue Frauenschrift“, „Der Stern der Ungeborenen“ oder „Das Lied von Bernadette“, über die junge Katholikin Bernadette Soubirous, die behauptete, der „Dame“ begegnet zu sein, werden heute noch gern gelesen. Das Buch wurde ein Welterfolg und verdrängte Anfang der vierziger Jahre sogar John Steinbeck vom ersten Platz der Bestsellerliste in den Vereinigten Staaten. Aber der erste Welterfolg Werfels war zweifellos der Roman „Die vierzig Tage des Musa Dagh“, über den Kampf der Armenier, die sich im Sommer 1915 gegen die Belagerung durch die Türken auf dem Musa Dagh, dem Moses–Berg, in Südostanatolien, erfolgreich zu Wehr setzten.

Zeit seines Lebens ist Werfel hin– und hergerissen zwischen Judentum und Christentum. „Ich bin ein Katholik mit jüdischem Gehirn“, hat Werfel von sich selbst einmal gesagt.16 Werfels starke Religiosität bestimmt sein ganzes Leben und sein literarisches Schaffen.

1911 erscheint Werfels erster Gedichtband „Der Weltfreund“. Er steigt „wie ein Komet zum bedeutendsten Lyriker seiner Zeit auf“, meint Margarita Pazi. 17

die zweite nahostreise des ehePaars werfel Zu Beginn des Jahres 1930 reist Werfel mit seiner Ehefrau Alma Mahler–Werfel zum zweiten Mal nach Palästina und besucht eine Teppichweberei in Damaskus.18 „Wir gingen die Webstühle entlang, und überall fielen uns ausgehungerte Kinder auf, mit bleichen El Greco–Gesichtern und übergroßen dunklen Augen. Franz Werfel frug den Besitzer, was das für merkwürdige Kinder seien. Er antwortete: „Ach, diese armen Geschöpfe [...]. Es sind die Kinder der von den Türken erschlagenen 16 17

18

„ein Prager Autor im exil“ von Jutta–radczewski–helbig, Berlin 2000. „staub und steine“ Aufsätze zur deutsch–jüdischen literatur von margarita Pazi, Göttingen 2001. „Franz Werfel – eine lebensgeschichte“ von Peter stephan Jungk, Frankfurt/main 2006.

ռուցվածք է նախանշում, որտեղ ցեղասպանությունը պետք է տեղա­ վորվեր օսմանյան պատմության մի մեծ համայնապատկերի մեջ: Բայց գործն առաջ չի գնում, մինչդեռ հայկական աշխարհը անհամբեր սպա­ սում էր, թե երբ հրապարակում կհայտնվի նրա «Տեղահանում» վեպը:

Ֆրանց վերՖել Պոետն ու գրողը

վերՖել ամուսնական զույգի երկրորդ ճամՓորդությունը դեՊի մերձավոր արեվելք 1930–ի սկզբներին Վերֆելն իր կնոջ՝ Ալմա Մալեր–Վերֆելի հետ մեկնում է Պաղեստին և մի գորգագործարան է այցելում Դամասկո­ սում18: «Մենք դազգահների արանքով էինք գնում և ամենուր նկատում գունատ Էլ Գրեկոյի դեմքերով, մեծ, սև աչքերով սովահար երեխանե­

16 17

18

Jutta–radczewski–helbug, ein Prager Autor im exil. Berlin 2000. margarita Pazi, staub und steine, Aufsätze zur deutsch–jüdischen iiteratur, Göttingen 2001.

Peter stephan Jungk, Franz Werfel–eine lebensgeschichte. Frankfurt /main 2006.

355 Թ. Հարթվիգ

Ֆրանց Վերֆելը 20–րդ դարի ամենանշանավոր ու հանրահայտ գեր­ մանալեզու գրողներից է: Այսօր էլ նրա վեպերy հաճույքով ընթերցվում են, օրինակ՝ «Կնոջ երկնագույն նամակը», «Չծնվածի աստղը», «Բեր­ նադետի երգը»: Վերջինս կաթոլիկ Բերնադետ Սիբերուսի մասին է, որ պնդում էր, թե հանդիպել է Աստվածամորը: «Բերնադետը» քառա­ սունական թվականների սկզբներին մեծ համբավ էր ձեռք բերել՝ բեսթ­ սելերների ցուցակի առաջին տեղից դուրս մղելով նույնիսկ Ջոն Սթայն­ բեկին: Բայց Վերֆելի ամենամեծ և առաջին հաջողությունն աշխարհում կապվում է, անկասկած, նրա «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպի հետ՝ մի երկ հայերի պայքարի մասին, որ նրանք մղել են թուրքերի հարձակ­ ման դեմ 1915–ի ամռանը Արևել յան Անատոլիայում՝ Մուսա լեռան վրա՝ անհավանական և հաջող դիմադրության մի պատմություն: Վերֆելի ուշադրության կենտրոնում են եղել մշտապես և՛ հրեա­ կանությունը, և՛ քրիստոնեությունը: «Ես կաթոլիկ եմ՝ հրեական ուղե­ ղով»,— ասել է իր մասին Վերֆելը16: Նրա ամբողջ կյանքն ու գրական գործունեությունը մեծապես բնորոշվում են խոր կրոնասիրությամբ: Նրա բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուն` «Աշխարհի բա­ րեկամը», լույս է տեսել 1911–ին: «Մի նշանակալից քնարերգակ, մի գիսաստղ հայտնվեց քնարերգության երկնակամարում»,— նման կարծիք է հայտնել այդ ժողովածուի մասին Մարգարիտա Պացին17:

T. H a r t w i g

356

Armenier. Wenn ich sie hier nicht beherberge, verhungern sie [...],“ schreibt Alma Mahler–Werfel in ihren Erinnerungen. 19 Der Mann erzählt weiter, dass „in den Jahren 1915 bis 1917 über eine Million Menschen einem Massaker unvorstellbaren Ausmaßes zum Opfer gefallen seien.“ Dieses Erlebnis lässt Werfel nicht los. Im Verlauf der Reise versucht er mehr über das Schicksal der Armenier zu erfahren und Überlebende ausfindig zu machen. Wahrscheinlich in Beirut erfährt Werfel zum ersten Mal etwas über das Schicksal der etwa fünftausend Armenier auf dem Musa Dagh. Noch während der Reise „skizziert Werfel eine Romanidee“. Nach seiner Rückkehr nach Österreich bittet Werfel den französischen Gesandten Comte Clauzel ihm „offizielle Unterlagen zum Völkermord an den Armeniern“ zu beschaffen.20 Auch recherchiert er in der Bibliothek und im Archiv des armenischen Klosters der Mechitaristen. Die Sammlung diplomatischer Aktenstücke von Johannes Lepsius sind ebenfalls sehr hilfreich und vor allem aber die präzisen Aufzeichnungen des armenischen Pastors Dikran Andreasian, der aus nächster Nähe den Kampf der Armenier auf Musa Dagh erlebt hat. Die armenische Bevölkerung von sechs Dörfern, insgesamt 5.000 Menschen, hatte sich während des Ersten Weltkriegs einem Deportationsbefehl der jungtürkischen Regierung widersetzt und auf dem Musa Dagh verschanzt. In einem dramatischen Hilferuf hatten die Armenier die europäischen Schiffskapitäne gebeten in ein freies Land gebracht zu werden. Als die Armenier ihre Munition und die gesamten Lebensmittel aufgebraucht hätten, seien sie, „wie durch ein Wunder von französischen Kriegsschiffen“ gerettet worden, so Andreasian. Werfel fasst den Entschluss, „das bis dahin größte organisierte Morden in der Geschichte der Menschheit in literarischer Form nachzuzeichnen, um es für immer der Vergessenheit zu entreißen,“ wie Jungk in seinem Buch ausführt. Werfel beginnt sich intensiv mit armenischer Geschichte und Kultur zu beschäftigen, liest Detailstudien über die Landschaft am Mittelmeer, osmanische Sitten, Fauna und Flora. Er will „den türkischen Nationalismus beleuchten und die Geschichte der armenischen Greuel berichten,“ wie er seiner Frau Alma gegenüber erzählt.21

19 20 21

„mein leben“ von Alma–mahler–Werfel, Frankfurt/main 1960, s. 233. „Franz Werfel und Komitas“ von mesrob K. Krikorian, Frankfurt/main 1999.

Alma mahler–Werfel „mein leben“, Frankfurt/main 1960.

19 20

Alma mahler–Werfel, mein leben, Frankfurt / main 1960, s .233. mesrob K. Krikorian, Franz Werfel und Komitas. Frankfurt/ main1999.

357 Թ. Հարթվիգ

րի: Ֆրանց Վերֆելը հետաքրքրվում է գործարանատիրոջից, թե ովքեր են այդ զարմանալի, արտասովոր երեխաները: Ա՜խ, այդ խեղճ էակնե­ րը /…/: Նրանք այն հայերի երեխաներն են, որոնց սպանել են թուրքե­ րը, եթե ես նրանց այստեղ ապաստան չտայի, նրանք սովից կմեռնեին /…/»,— գրում է իր հուշերում Ալմա Մալեր–Վերֆելը19: Հետո այդ մարդը պատմում է, որ 1915–ից մինչև 1917 թթ. թուրքերի՝ անասելի չափերի հասնող կոտորածներից զոհվել է մեկ միլիոնից ավելի մարդ: Այդ պա­ հին Վերֆելի ապրած հուզմունքը նրան այլևս հանգիստ չէր թողնում: Ճանապարհորդության ամբողջ ընթացքում նա փորձում էր ավելի ու ավելի շատ բան իմանալ հայերի ճակատագրի մասին, ջանում էր գտնել փրկվածներին: Մուսա լեռան վրա պայքարող այն մոտ 5000 հայերի ճա­ կատագրի մասին ինչ–ինչ բաներ նա առաջին անգամ, հավանաբար, լսել է Բեյրութում: Եվ արդեն ճամփորդության ընթացքում «Վերֆելը վե­ պի գաղափարի շուրջ նշումներ է անում»: Ավստրիա վերադառնալուն պես նա խնդրում է ֆրանսիական դեսպան կոմս Կլաուզելին հայերի ցեղասպանության մասին վավերագրեր հայթայթել20: Նա նաև նյու­ թեր է որոնում Մխիթարյանների հայկական վանքի գրադարանում, գրապահոցում: Մեծապես օգտակար եղավ նաև Յոհաննես Լեփսիուսի դիվանագիտական ակտերի հավաքածուն, բայց առաջին հերթին մեծ օժանդակություն եղան հայ կաթոլիկ քահանա՝ պաստոր Տիգրան Անդ­ րեասյանի ճշգրիտ գրառումները, ով անմիջականորեն էր վերապրել Մուսա լեռան հայերի գոյամարտը: Վեց գյուղերի հայ բնակչությունը՝ ընդհանուր առմամբ 5000 հոգի, Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ երիտթուրքերի կառավարության տեղահանման հրահանգին ընդդի­ մանալով, բարձրանում են Մուսա լեռ ու խրամատավորվում այնտեղ: Հայտնի է, որ նրանք նաև օգնության հուզախռով կոչով դիմել են եվրո­ պական նավապետերին՝ խնդրելով, որ իրենց տեղափոխեն մի ազատ երկիր: Եվ երբ հայերը իրենց զենքն ու զինամթերքը, պարենը լիովին սպառել էին, հանկարծ, ինչպես Անդրեասյանն է գրում, «կարծես մի հրաշքով, ֆրանսիական ռազմական նավերով փրկվեցինք»: Վերֆելը, ինչպես Յունգն է շարադրել իր գրքում, գալիս է այն եզրակացության, որ «գրական երկում պետք է պատկերել մարդկության պատմության մեջ կատարված մեծագույն կազմակերպված մարդասպանությունները, որպեսզի դրանք երբևէ մոռացության չմատնվեն»: Վերֆելը սկսում է ինտենսիվ կերպով զբաղվել հայկական մշակույթով և պատմությամբ, ուսումնասիրում է նաև միջերկրական բնաշխարհը «օսմանյան բար­ քերը, ֆաունան ու ֆլորան»: Նա ձգտում է, ինչպես ինքն է ասել ֆրաու

die VierziG taGe des musa daGh

T. H a r t w i g

358

Im Juli 1932 beginnt Werfel mit der Niederschrift des Romans und ist bereits im März 1933 damit fertig, eine sehr kurze Zeitspanne für so ein voluminöses Buch.22 Der Roman ist in drei Teile gegliedert: „Das Nahende“ schildert „die Entscheidung zum Widerstand und dessen Vorbereitung“.23 „Die Kämpfe der Schwachen“ erzählt von drei erfolgreichen Abwehrschlachten gegen die türkische Armee und der dritte Teil „ Untergang Rettung Untergang“ beschreibt die Rettung der Armenier und den Tod des armenischen Anführers Gabriel Bagradian, der von den Türken erschossen wird. Der Roman wird linear erzählt, immer wieder unterbrochen durch Rückblicke auf das Leben einzelner Figuren, aber auch durch Beschreibungen der türkischen Seite. „Jedem der drei Bücher ist ein Motto aus der Offenbarung des Johannes vorangestellt.“24 Werfel schreibt am 18. Januar 1933 einen Brief an den armenischen Pfarrer Jeghische Utudijan: “Da ich mit armenischen Menschen kaum jemals in Berührung kam und somit nichts aus eigener Anschauung kenne und mich ganz auf die Dokumente sowie auf die Wahrheit und Findigkeit meiner Einbildungskraft verlassen muss, bedeutet dieses Buch eine sehr schwere Arbeit für mich und eine noch schwerere Verantwortung. Ich möchte, soweit es mir möglich ist, mit leidenschaftlichster Teilnahme dem Dulden und Heldentum des armenischen Volkes während des Weltkrieges ein dichterisches Denkmal setzen.“ 25 Als die Nazis Ende Januar 1933 an die Macht gelangen, bekommt das noch nicht veröffentlichte Buch plötzlich „eine symbolische Aktualität“, wie Werfel an seine Eltern schreibt: „Vernichtung von Minoritäten durch den Nationalismus.“26 Im zweiten Brief vom 26. Februar 1933 an den Pfarrer Utudjian hofft Werfel, „dass der Roman zugunsten der armenischen Nation eine starke Weltwirkung haben“ werde.“27 Die vierzig Tage des 22

23 24 25

26

27

Brief von Jeghische utudjian vom 18. Januar 1933 in „Franz Werfel und Komitas“ von mesrob K. Krikorian, Frankfurt/main 1999. „religiosität als intertextualität“ von Volker hartmann, tübingen 1998, s. 198. ebd.

Brief von Jeghische utudjian vom 18. Januar 1933 in „Franz Werfel und Komitas“ von mesrob K. Krikorian, Frankfurt/main 1999. „Zwischen oben und unten. Prosa tagebücher, Aphorismen, literarische Beiträge münchen 1975.

Brief von Jeghische utudjian vom 26. Februar 1933 in „Franz Werfel und Komitas“ von mesrob K. Krikorian, Frankfurt/main 1999.

Ալմայի ներկայությամբ, «լուսաբանել օսմանյան ազգայնականությունը և տեղեկացնել հայկական սարսափելի ողբերգության մասին»21:

մուսա լեռան քառասուն օրը

21 22

23 24 25

Alma mahler–Werfel, mein leben.Frankfurt/ main, 1960. Եղիշե Ութուդյանի նամակը, հունվարի 18, 1933, տե՛ս mesrop Krikorian, Franz Werfel und Komitas,Frankfurt/ main 1999: Volker hartmann, religiosität als intertextualität. tübingen 1998, s. 198. Նույն տեղում: Եղիշե Ութուդյանի նամակը, հունվարի 18, 1933, տե՛ս mesrop Krikorian, Franz Werfel und Komitas, Frankfurt/ main 1999.

359 Թ. Հարթվիգ

Վերֆելը իր այս վեպը սկսում է գրել 1932–ի հուլիսին և արդեն 1933– ի մարտին ավարտում է այն. շատ կարճ ժամանակահատված նման ծավալուն գրքի համար22: Վեպը բաժանված է երեք մասի: «Մո­ տալուտ վախճանը» պատկերում է «դիմադրության կազմակերպման վճռականությունն ու նախապատրաստումը»23: «Թույլերի կռիվները» պատմում է երկու հաջող պաշտպանողական մարտերի, թուրքական բանակին հակահարվածներ հասցնելու մասին, երրորդ մասը՝ «Անկում, փրկություն, անկում» հայերի փրկության, նաև դիմադրության առաջ­ նորդ Գաբրիել Բագրատյանի մահվան մասին է, որն ընկնում է թուրքե­ րի արձակած գնդակից: Վեպի հաջորդական շարադրանքը մշտապես ընդմիջվում է, քանի որ հետադարձ հայացքով նկարագրվում է որոշ կերպարների, նաև թուրքական կողմից, անցած կյանքի ուղին: «Երեք գրքերից յուրաքանչյուրին նախադրված է Հովհաննես առաքյալի հայտնությունից մի բնաբան»24: 1933–ի հունվարի 18–ի մի նամակում՝ հասցեագրված հայ քահանա Եղիշե Ութուդյանին, Վերֆելը գրում է. «Քանի որ հայերի հետ ես գրեթե երբևէ շփում չեմ ունեցել և իմ սեփա­ կան դիտարկումներից ոչինչ չեմ կարող քաղել, ստիպված հենվում եմ բացառապես վավերագրերի ու իմ երևակայության ուժի ճշմարտության ու հնարամտության վրա: Դա նշանակում է, որ այս գիրքն ինձ համար մի ծանր աշխատանք է, և է՛լ ավելի ծանր է պատասխանատվությունը: Իմ ցանկությունն է հնարավորություններիս սահմաններում, իմ կրքոտ մասնակցությամբ, ստեղծել համաշխարհային պատերազմի ընթաց­ քում հայ ժողովրդի ցուցաբերած տոկունության և հերոսականության պոետական հուշարձանը»25: Երբ նացիստները 1933–ի հունվարի վեր­ ջերին եկան իշխանության, դեռ չհրատարակված գիրքը, ինչպես Վեր­ ֆելն է գրում իր ծնողներին, անսպասելիորեն «խորհրդանշային գործուն ազդեցություն» ունեցավ՝ «ազգայնականությունն ուղղվում է մինարեթ­

T. H a r t w i g

360

Musa Dagh erscheint im November 1933 in Wien, gleichzeitig in englischer und französischer Übersetzung. Das macht insofern Sinn, als die größten armenischen Diaspora–Gemeinden in Frankreich und in den USA leben.

In Deutschland gelangt das Buch nur in wenige Hände. Monate später verbieten die Nazis den Roman. Eine der Schlüsselszenen des Romans ist das Gespräch zwischen Enver Pascha und Johannes Lepsius. Ich versuche hier den wichtigsten Teil wiederzugeben. „Unter den Armeniern gibt es gewiss eine beängstigend Menge von Intelligenz. Sind Sie wirklich ein Freund dieser Art von Intelligenz, Herr Lepsius? Ich nicht! Wir Türken besitzen von dergleichen Intelligenz wenig. Dafür sind wir die alte heroische Rasse, die zur Errichtung und Beherrschung des großen Reiches berufen ist.“ „Sie wollen ein neues Reich gründen, Exzellenz. Doch der Leichnam des armenischen Volkes wird unter seinen Grundmauern liegen. Kann das Segen bringen? Ließe sich nicht noch jetzt ein friedlicher Weg finden?“ Hier entblößt Enver Pascha zum ersten Mal die tiefere Wahrheit. Er lächelt nicht mehr zurückhaltend, seine Augen werden starr und kalt, die Lippen weichen von einem großen, gefährlichen Gebiss. „Zwischen dem Menschen und dem Pestbazillus,“ sagt er, „gibt es keinen Frieden.“ Volker Hartmann schreibt dazu:„Eine vergleichbare Rechtfertigung des modernen Genozids aus der Sicht der Täter als das Gespräch zwischen Enver Pascha und Johannes Lepsius [...] wird man in der Literatur bis 1933 kaum finden.“28 Armenische Leser hätten „in dem Buch ein Denkmal des Leidens gefunden, das ihrem Volk widerfuhr, und Werfel gleichsam als Klassiker ihrer Nationalliteratur adoptiert, während andere Interpreten den Roman als eine durch den Aufstieg des Nationalsozialismus veranlasste Warnung vor dem Genozid an den Juden lesen, die von geradezu schreckenerregender Klar– und Weitsichtigkeit sei“, führt Hartmann weiter aus und fährt fort: 29 „Die schrittweise Entrechtung der Minderheit durch Maßnahmen wie das Einziehen der Pässe und der Ausschluß der armenischen Offiziere aus der Armee fanden ebenso eine Parallele in der nationalsozialistischen Judengesetzgebung wie die Beschlagnahme des Eigentums der Deportierten,...“30 28 29 30

„religiosität als intertextualität“ von Volker hartmann, tübingen 1998, s. 198. ebd. ebd.

26

27

28

Zwischen oben und unten. Prosa tagebücher, Aphorismen, literarische Beiträge. münchen 1975. Եղիշե Ութուդյանի նամակը, փետրվարի 26, 1933, տե՛ս mesrop Krikorian, Franz Werfel und Kafka,Frankfurt/ main 1999: Volker hartmann, religiosität als intertextualität. tübingen 1998, s. 198.

361 Թ. Հարթվիգ

ների ոչնչացմանը»26: Քահանա Ութուդյանին հասցեագրված իր երկ­ րորդ՝ 1933թ. փետրվարի 26–ի նամակում Վերֆելը հույս է հայտնում, որ «վեպը ուժեղ ազդեցություն կունենա աշխարհի համակրանքը հայերի հանդեպ շահելու առումով»27: «Մուսա լեռան քառասուն օրը» լույս տե­ սավ 1933–ի նոյեմբերին Վիեննայում՝ միաժամանակ նաև անգլերեն և ֆրանսերեն թարգմանությամբ: Դա իմաստ ուներ այնքանով, որ հայու­ թյան ամենամեծ համայնքները կենտրոնացած էին Միացյալ Նահանգ­ ներում ու Ֆրանսիայում: Գերմանիայում այն ընդամենը մի քանիսի ձեռ­ քում հայտնվեց: Ամիսներ անց նացիստները արգելեցին վեպը: Վեպի վերջին տեսարաններից մեկում Էնվեր փաշայի ու Յոհաննես Լեփսի­ ուսի միջև մի զրույց է ընթանում: Փորձեմ ներկայացնել այստեղ ամե­ նակարևոր մասը. «Հայերի մեջ վտանգավորության աստիճանի հաս­ նող մեծ քանակությամբ մտավորականություն կա: Պարո՛ն Լեփսիուս, Դուք իսկապե՞ս այդ կարգի մտավորականության բարեկամն եք: Ես որ՝ ոչ: Մենք՝ թուրքերս, նման մտավորականությունից շատ քիչ ունենք: Դրա փոխարեն մենք մի հին հերոսական ռասա ենք, որ կոչված է մեծ կայսրություն կառուցելու ու տիրելու»:— «Ձե՛րդ գերազանցություն, Դուք ցանկանում եք մի նոր կայսրություն հիմնել: Բայց նրա հիմնապատերի տակ հայ ժողովրդի նահատակված մարմիններն են լինելու: Կհասնե՞ք արդյոք այդպես երանելի փառավորության: Գուցե հենց այժմ մի խա­ ղաղ ճանապա՞րհ գտնեք»: Էնվեր Փաշան առաջին անգամ խորապես թաքցված ճշմարտությունն է բացահայտում: Նրա դեմքից անհետա­ նում է քաղաքավարության կեղծ ժպիտը, աչքերը դառնում են սառն ու անշարժ, ուժեղ կրծոտելուց խոնավացած ու փափկացած շրթունքները կախվում են. «Մարդու ու ժանտախտի բացիլի միջև խաղաղություն չի լինում»,— ասում է նա: Ֆոլկեր Հարտմանը այս կապակցությամբ գրում է. «Ժամանակա­ կից ցեղասպանության իրականացնողների տեսանկյունից նման ար­ դարացում, ինչպիսին կա Էնվեր փաշայի ու Յոհաննես Լեփսիուսի զրույցի մեջ, հազիվ թե հնարավոր լինի գտնել մինչև 1933 թ–ի գրա­ կանության մեջ»28: Հայ ընթերցողը «այս գրքի մեջ գտավ իր ժողովրդի կրած տառապանքների հուշարձանը և Վերֆելին հավասարեցրեց իր ազգային գրականության դասականներին, մինչդեռ այլ մեկնաբան­ ներ այն ընկալում են որպես պայծառատեսի սարսափեցնող հեռատե­

Marcel Reich–Ranicki sagt 1994 in einem Interview mit der Wochenzeitung DIE ZEIT.“ „Der beliebteste Roman im Warschauer Ghetto war Franz Werfels „Die vierzig Tage des Musa Dagh“, diese Geschichte vom Untergang der Armenier, worin die Leser eine Parallele zu unserem wahrscheinlichen Schicksal gesehen haben.“

weGner versus werfel

T. H a r t w i g

362

Im Herbst 1932 liest Werfel auch in Berlin einige Kapitel aus seinem entstehenden Roman in der Öffentlichkeit vor. Wegner ist zu diesem Zeitpunkt nicht in Berlin, hört später davon und ist höchst beunruhigt.

Die beiden Schriftsteller kennen sich nicht persönlich. Wegner schreibt Werfel am 14. Dezember 1932 einen Brief, in dem er seine Bestürzung über Werfels geplanten Roman ausdrückt. Gleichzeitig teilt er mit „dass ich selber seit Jahren an einem vielbändigen Roman über das Schicksal des armenischen Volkes schreibe.“ 31 Sehr ausführlich beschreibt Wegner seine Erlebnisse in der Türkei während des Ersten Weltkriegs. 1925 habe er „mit der Niederschrift meines schon im Kriege geplanten Romans“ begonnen. 32 Gleichzeitig stellt er fest, dass „meine Arbeit Stückwerk bleiben würde“, wenn er sich nur auf die „Deportation und Ausrottung eines ganzen Volkes“ beschränken würde. Er wolle „das gesamte Völkerschicksal und Völkerringen des Orients“ darstellen. Wegner weist aber Werfel darauf hin:, „[...] dass die jüdische Seele, die sich in die Gestalten deutscher und preussischer Karaktere in der Regel besser hineinzudenken vermag als die Mehrzahl der deutschen Dichter selbst, dass dieser gleichen Seele das asiatische Wesen des vorderen Orients viel ferner steht und fremder bleibt als den Nachfahren europäischer Kreuzritter.“ Damit spielt Wegner auf seine eigene Herkunft an. Im Familienstammbaum gibt es auch Kreuzritter.

Werfel antwortet am 23. Dezember 1932 aus Wien und versucht ihn zu beruhigen, dass er nur eine dokumentarische Episode im Roman habe, die Szene zwischen Enver Pascha und Johannes Lepsius. „Recht besehen, besitzen Sie in Ihrem großen Erlebnis und Ihrer schicksalhaften Verbundenheit einen ungeheuren Vorteil mir gegenüber, der nicht aus 31 32

Brief von Armin t. Wegner an Franz Werfel vom 14. Dezember 1932. ebd.

սությամբ արված հրեաներին ուղղված նախազգուշացում հնարավոր ցեղասպանությունից, երբ գլուխ է բարձրացնում նացիոնալ–սոցի­ ալիզմը,— գրում է Հարտմանը29 ու շարունակում,— փոքրամասնու­ թյան իրավունքների քայլ առ քայլ ոտնահարումն այնպիսի միջոցների կիրառմամբ, ինչպիսին են հայ սպաների անձնագրերի առգրավումն ու հեռացումը բանակից, ունի իր զուգահեռները հրեաներին վերաբերող նացիոնալ–սոցիալիստների հռչակած, օրինակ, տեղահանվածների սեփականության բռնագրավման մասին օրենքում… »30: Մարսել Ռայխ Ռանիցկին 1994–ին «Ցայտ» շաբաթաթերթին տված մի հարցազրույ­ ցում նշում է, որ «Վարշավ յան գետտոյում ամենասիրված գիրքը Վեր­ ֆելի «Մուսա լեռան քառասուն օրն» է եղել, հայերի կործանման պատ­ մության մեջ ընթերցողները տեսնում էին զուգահեռներ մեր հնարավոր ճակատագրի հետ»:

վեգներ versus վերՖել

29 30 31 32

Նույն տեղում: Նույն տեղում: Արմին Թ. Վեգների նամակը Ֆրանց Վերֆելին, դեկտեմբերի 14, 1932: Նույն տեղում:

363 Թ. Հարթվիգ

1932–ի աշնանը Վերֆելը հրապարակավ ընթերցում է մի քա­ նի գլուխներ իր ապագա վեպից: Վեգները շատ է ցավում, որ այդ ժամանակ Բեռլինում չլինելու պատճառով ուշ է իմացել այդ մասին: Անձնապես նրանք իրար չեն ճանաչել, բայց Վեգները իր գրչակցին նույն թվականի դեկտեմբերի 14–ին գրում է մի նամակ, որտեղ նա իր մտահոգություններն է արտահայտում Վերֆելի ծրագրած վեպի կա­ պակցությամբ՝ նշելով, որ ինքն արդեն տարիներ ի վեր աշխատում է հայ ժողովրդի ճակատագրի մասին չորսհատորանոց վեպի վրա31: Եվ մանրամասն նկարագրելով իր ապրումները Թուրքիայում Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ՝ նշում է, որ 1925–ին միայն «սկսեցի գրել դեռևս պատերազմի ժամանակ ծրագրած իմ վեպը… և ես չէի շարու­ նակի սկսածս այդ աշխատանքը, եթե այն պիտի սահմանափակվեր լոկ մեկ ժողովրդի տեղահանման ու բռնագաղթի նկարագրությամբ… Ցանկանում եմ տալ արևելքի ժողովուրդների ճակատագրի ու պայքա­ րի ամբող ջական պատկերը»32: Վեգները Վերֆելի ուշադրությունն է հրավիրում այն հանգամանքի վրա, որ «…հրեական հոգին, որպես կանոն, ավելի լավ է կարողանում հասկանալ գերմանական ու պարս­ կական բնավորության ու մտածողության առանձնահատկություննե­ րը, քան գերմանական գրողների մեծ մասը, բայց նույն այդ հոգուն

Erfahrung, Lebensdetail, Sinnenwissen sein Werk schaffen kann, sondern nur aus Phantasie, Erfindungskraft und aus einigen geschichtlichen Dokumenten. Bei einem derartigen Wettbewerb müsste demnach die Unruhe weit mehr auf meiner Seite sein.“ 33 Im Sommer 1933 nimmt Wegner die Arbeit am Armenier–Roman wieder auf, bis er Ende August 1933 von der Gestapo verhaftet wird.

Vier Monate später wird er wieder freigelassen.

In einem Brief vom 7. Februar 1935 an Irene Kowaliska, seiner späteren Frau, schreibt Wegner verzweifelt, dass er nicht recht mit dem Roman weiterkommt: “Das Schlimmste ist die Breite. Ich wenigstens war dieser Tage nahe daran, das Ganze liegen zu lassen und mich selbst aus dem Fenster zu stürzen, Vielleicht, so sagte ich mir, habe ich mir mit dem Ganzen zu viel zugetraut. 34 1936 verläßt Wegner Deutschland und geht nach Italien.

resümee

T. H a r t w i g

364

Wegner und Werfel, zwei deutschsprachige Schriftsteller des 20.

Jahrhunderts, die sich mit dem armenischen Genozid literarisch beschäftigt haben: Wegners geplanter Roman „Die Austreibung“ blieb unvollendet. Wenige Jahre vor seinem Tod bekannte er, vor der größten Aufgabe seines Lebens versagt zu haben. Wegner starb 1978 in Rom. Werfels Roman „Die vierzig Tage des Musa Dagh“ „gilt auch heute noch weithin als sein bedeutendster.“35 Nicht zuletzt begründet er den Weltruhm des Dichters, vor allem im angelsächsischen Raum. Nach einer abenteuerlichen Flucht durch Europa erreicht Werfel mit seiner Frau Amerika. 1945 ist er dort gestorben.

Beide Dichter haben jeder auf ihre Weise einen Platz im Herzen des armenischen Volkes erobert, wobei Werfel natürlich einen größeren Anteil hat. Aber beide Dichter werden bis heute von den Armeniern verehrt.

33 34 35

Brief von Franz Werfel an Armin t. Wegner vom 23.12.1932.

Brief vom 7. Februar 1935 an Frau irene Kowaliska. „religiosität als intertextualität“ von Volker hartmann, tübingen 1998.

ամՓոՓում Վեգները և Վերֆելը 20–րդ դարի երկու այն գերմանալեզու գրող­ ներն են, որոնք գրական ստեղծագործություններով են անդրադարձել հայերի ցեղասպանությանը: Վեգները «Տեղահանում» անունով վեպ գրելու իր ծրագիրը անավարտ է թողել: Մահից մի քանի տարի առաջ նա ափսոսանք է հայտնել, որ հրաժարվել է իր կյանքի ամենամեծ գործից: Վեգները մահացել է 1978 թ. Հռոմում: Վերֆելի «Մուսա լե­ ռան քառասուն օրը» «այսօր էլ համարվում է նրա մեծագույն գործը»35: Պատահական չէ, որ այդ վեպը նրան համաշխարհային հռչակ բերեց և առաջին հերթին՝ անգլոսաքսոնական աշխարհում: Արկածախն­ դիր փախուստից հետո Վերֆելն իր կնոջ հետ Եվրոպայով հասնում է 33 34 35

Ֆրանց Վերֆելի նամակը Արմին Թ. Վեգներին 23. 12. 1932: Նամակ ֆրաու Կովալիսկային, փետրվարի 7, 1935: Volker hartmann, religiosität als intertextualität. tübingen 1998, s. 198.

365 Թ. Հարթվիգ

շատ ավելի հեռու և օտար է մնում Առաջավոր Արևելքի ասիական էու­ թյունը, քան խաչակիր նախնիներ ունեցող եվրոպացիներին»: Այս­ տեղ Վերները նաև իր սեփական ծագումը նկատի ունի, քանի որ նրա ընտանիքի տոհմածառում նույնպես խաչակիրներ կան: Վերֆելն այս նամակին պատասխանում է Վիեննայից 1932–ի դեկ­ տեմբերի 23–ին: Փորձելով հանգստացնել Վեգներին՝ նա նշում է, որ իր վեպում կա միայն մեկ վավերացված դրվագ, այն է՝ Էնվեր փաշայի և Յոհաննես Լեփսիուսի միջև եղած զրույցը: «Ճիշտն ասած,— գրում է նա,— Դուք՝ Ձեր իրական ապրումներով ու ճակատագրով, իմ հա­ մեմատությամբ ահագին առավելություն ունեք, քանի որ ես իմ երկը ստեղծում եմ՝ հենվելով ոչ թե փորձի, կյանքի մանրամասների, սովո­ րույթների իմացության վրա, այլ երևակայության, պատկերացումների ուժի ու միայն մի քանի պատմական վավերագրերի վրա: Այնպես որ, մտահոգվելու առիթ ավելի շատ ես պիտի ունենամ…»33: 1933–ի ամռանը Վեգները վերսկսում է հայերին վերաբերող վեպի աշխատանքը։ Բայց նույն թվականի օգոստոսի վերջին նա ձերբակալ­ վում է գեստապոյի կողմից: Չորս ամիս անց նրան կրկին ազատ են ար­ ձակում: 1935–ի փետրվարի 7–ին իր ապագա կնոջը հասցեագրված մի նամակում Վեգները հուսահատված գրում է, որ վեպը ոչ մի կերպ առաջ չի գնում: «Ամենասարսափելին լայն ընդգրկումն է: Վերջերս մտա­ ծում էի ամեն ինչ թողնել ու պատուհանից ցած նետվել: Երևի, ասում էի ինքս ինձ, շատ ինքնավստահ եմ եղել, որ ձեռնարկել եմ այդ ամենը»34: 1936–ին Վեգները լքում է Գերմանիան ու մեկնում Իտալիա:

über meine recherchen als Vorarbeit für meinen roman die armenierin

T. H a r t w i g

366

im Gegensatz zu Werfel und Wegner habe ich keinen Armenier mehr persönlich kennenlernen können. 1985 hatte ich in Jerusalem eine schicksalhafte Begegnung mit der deutsch–jüdischen Lyrikerin Lola Landau. Sie war die erste Frau von Armin T. Wegner und beschwor, diesen Schriftsteller unbedingt zu lesen. Bei unserem Gespräch flackerte ein Feuer in ihren Augen, das ich bis heute nicht vergessen habe. Eine ungeheure suggestive Kraft ging von ihr aus.

Bis 1985 hatte ich überhaupt nichts von Wegner gehört. Nach dem Besuch bei Lola Landau begann ich in Deutschland die ersten Bücher von Wegner zu lesen: „Fünf Finger über dir“, „Weg ohne Heimkehr“, „Das Zelt“ und auch seine Erzählungen „Der Knabe Atman“ und „Der Sturm auf das Frauenbad“. Von allen Büchern war ich fasziniert, wobei mich sein Eintreten für die Armenier am stärksten berührte. Ich fuhr nach Marbach ins Literaturarchiv und sichtete dort Wegners gesamten literarischen Nachlass, auch die Korrespondenz mit dem Armenier Haigasun Aramian. Er hatte Wegner nach dem Ersten Weltkrieg angeboten, mit ihm zusammen einen Roman zu schreiben: Kindheit und Jugend in Zeitun, Vertreibung durch die Türken und Flucht ins Ausland. Seine Geschichte könnte stellvertretend für das Schicksal des armenischen Volkes, für die Massaker, stehen, schrieb Aramian. Doch Wegner lehnte ab. Er wollte allein den Roman schreiben.

Während meines Aufenthalts im Literaturarchiv stieß ich auf Wegners unvollendeten Armenier–Roman „Die Austreibung“. Ich las mich fest. Seine Empathie für den armenischen Genozid berührte auch mich und sein Leben in der Emigration. Ich konzipierte ein filmisches Treatment und begann im August 1988 eine viermonatige Recherchenreise durch die Türkei und Syrien, immer auf den Spuren der Armenier, von Wegner und der Bagdad–Bahn. Dabei stellte ich fest, dass es so gut wie keine nennenswerten Spuren von armenischem Leben mehr gab. Abgesehen vom großen armenischen Friedhof in Sisli (Istanbul) gibt es keine einzige bedeutende Grabstätte in der gesamten Türkei. Beinahe immer sind ehemalige armenische Kirchen zu Ställen für das Vieh umgewandelt worden oder werden als Lager für Gerätschaften benutzt.

Beinahe sämtliche Spuren des ehemals blühenden armenischen Lebens auf dem Land und in den Städten wurde vollkommen ausgelöscht. Ich

Ամերիկա, որտեղ 1945–ին կնքում է իր մահկանացուն: Այս երկու գրող­ ներն էլ՝ յուրաքանչյուրն իր ձևով, իրենց տեղն ունեն հայ ժողովրդի սրտում: Վերֆելի զբաղեցրած տեղը, բնականաբար, ավելի մեծ է: Բայց երկուսին էլ հայերը մեծագույն ակնածանքով են վերաբերվում:

«հայուհին» վեՊի հետ կաՊվաԾ իմ նախաՊատրաստական աշխատանքը

367 Թ. Հարթվիգ

Ի տարբերություն Վերֆելի և Վեգների՝ ես ազգությամբ հայ ծա­ նոթներ շատ չեմ կարողացել ունենալ: Ճակատագրի բերումով 1985–ին հանդիպեցի գերմանա–հրեական ծագում ունեցող բանաստեղծուհու՝ Արմին Թ. Վեգների առաջին կնոջը՝ Լոլա Լանդաուին: Նա ինձ հորդո­ րում էր անպայման կարդալ այդ գրողին: Մինչ այսօր չեմ մոռացել, թե Վեգների մասին խոսելիս ինչպես էին վառվում նրա աչքերը, ինչ ան­ սահման ոգևորություն էր հորդում նրանից: Մինչ այդ Վեգների մասին ես ընդհանրապես ոչինչ չէի լսել: Այդ հանդիպումից հետո սկսեցի Գերմանիայում կարդալ նրա առաջին գրքերը՝ «Հինգ մատները քեզ վրա», «Ճանապարհ՝ առանց տունդար­ ձի», «Վրանը», նաև՝ «Ատման անունով տղան», «Գրոհ կանանց բաղ­ նիքի վրա» պատմվածքները: Այդ գրքերն ինձ պարզապես հիացրին, իսկ ամենից շատ տպավորեց և հուզեց ինձ նրա սրտացավ վերաբեր­ մունքը հայերի նկատմամբ: Ես մեկնեցի Մարբախ և տեղի գրականու­ թյան արխիվում ծանոթացա Վեգների ամբողջ գրական ժառանգու­ թյանը: Այստեղ գտա նաև Վեգների նամակագրությունը Հայկազուն Արամյան անունով մի հայի հետ, որը Առաջին աշխարհամարտից հե­ տո առաջարկել էր Վեգներին մի վեպ գրել իր հետ միասին, քանի որ, ինչպես գրում էր Արամյանը, միայն իր կյանքի պատմությունը՝ ման­ կությունը և պատանեկությունը Զեյթունում, բռնի արտաքսումը Թուր­ քիայից, փախուստը արտասահման, արդեն իսկ պատկերացում են տալիս հայ ժողովրդի ճակատագրի, հալածանքների, կոտորածների մասին: Սակայն Վեգները համահեղինակության այդ առաջարկը մեր­ ժում է, նա ուզում է վեպը միայնակ գրել: Մարբախի գրապահոցում հայտնաբերեցի նաև հայերի մասին Վեգների անավարտ վեպ՝ «Տեղահանում»–ը: Մի շնչով կարդացի: Հուզիչ էր հայերի ցեղասպանության նրա ապրումակցումը, նաև տա­ րագրության մեջ անցած նրա կյանքը: Որոշեցի մի կինոսցենար գրել և այդ նպատակով 1988–ի օգոստոսին սկսեցի իմ ճամփորդությունները հայերի և Վեգների հետքերով: Դա տևեց չորս ամիս: Եղա Թուրքիա­ յում, Սիրիայում, անցա Բաղդադի երկաթգծով: Ու ցավով հայտնաբե­ րեցի, որ հայկական կյանքի գրեթե ոչ մի հիշարժան հետք չի մնացել: Ամբողջ Թուրքիայում, բացի Սիսլիի (Իստամբուլ) գերեզմանատնից,

T. H a r t w i g

368

empfand eine große Trauer über diese Zerstörung jeglicher Spuren; denn wo keine Spuren mehr vorhanden sind, können die heutigen Bewohner sagen, „wir haben schon immer hier gelebt!“ Die Reise führte mich nach Aleppo, damals eine große blühende armenische Gemeinde, allerdings schon in langsamer Auflösung begriffen, weiter durch die syrische Wüste, Palmyra, den Euphrat abwärts, vorbei an den antiken Überresten des oströmischen Reiches bis zur syrisch–irakischen Grenze. Ich kenne also beinahe alle Schauplätze meines Romans, mit Ausnahme von Bagdad. 2006 war ich dann über vier Wochen in Istanbul, auch auf den Spuren der Familie Tokatliyan, die in Konstantinopel drei Hotels besaß. Ich kenne das ehemals Deutsche Krankenhaus in Péra, heute Beyoglu, wo Wegner seine Krankheit auskurierte und bin tagelang zu Fuß durch die wichtigsten Viertel gegangen, in denen er lebte und arbeitete. Ich habe mehrere Tage die Insel Prinkipo (Sommerhaus der Familie Tokatliyan) erkundet und war mit den Fähren den Bosporus bis an Schwarze Meer unterwegs und nach Kleinasien. Auch habe ich die Halbinsel Gallipoli erkundet, einer der wichtigsten Kriegsschauplätze im Ersten Weltkrieg.

Meine Recherche setzte ich in der Berliner Staatsbibliothek fort, die sich als eine gute Quelle erwies. Hier fand ich unter anderen mehrere intensive Beschreibungen vom deutschen Militär über den Ersten Weltkrieg, Baedeker–Reiseführer über den Nahen Osten, Erinnerungen des US– Botschafters Henry Morgenthau über seine Jahre in Konstantinopel und vieles mehr. Sogar die Studie eines deutschen Meteorologen über das Klima auf der kleinen Halbinsel im..... Im Archiv des Auswärtigen Amtes konnte ich die Lebensläufe des kaiserlich–deutschen Botschafters Hans von Wangenheim einsehen und den des deutschen Zeitungskorrespondenten Paul Weiss, der 1922 in den diplomatischen Dienst trat.

Ständig musste ich mir aber immer wieder entscheidende Fragen beantworten: Wie beschreibe ich z.B. das Stadtbild von Konstantinopel der Jahre 1915/16? Welche Sprachen hörte man auf den Straßen? Oder was war mit der Schlacht auf der Halbinsel Gallipoli? Ich musste mir genau die Berichte von deutschen und britischen Soldaten und Offizieren einprägen und auch die Landkarten von 1915, um das Geschehen überzeugend schildern zu können.

Aber der schwierigste Teil des Romans war zweifellos: Wie beschreibe ich überzeugend den armenischen Genozid? Die diplomatischen Aktenstücke

369 Թ. Հարթվիգ

ոչ մի նշանավոր դամբարան չկա: Համարյա բոլոր հայկական եկե­ ղեցիները անասունների ախոռների են վերածվել կամ էլ պահեստի տեղ են ծառայում: Արվարձաններում և քաղաքներում ամբող ջությամբ սրբված են երբեմնի ծաղկուն հայկական կյանքի բոլոր հետքերը, իսկ որտեղ ոչ մի հետք չկա, այսօրվա բնակիչներին հիմք է տալիս ասելու՝ «այստեղ միշտ մենք ենք ապրել»: Ճամփորդության ժամանակ եղա նաև Հալեպում: Այն ժամանակ դեռևս ծաղկուն խոշոր հայ համայնքը, այնուամենայնիվ, աստիճանա­ կան մարման վտանգի առջև է: Հետո սիրիական անապատով, Պալմի­ րայով, Եփրատի ստորին ավազանով արևելահռոմեական թագավո­ րության բեկորների կողքով անցնելով՝ հասա մինչև սիրիա–իրաքյան սահմանը: Այսինքն՝ ծանոթ եմ բոլոր վայրերին, որտեղ կատարվում են իմ վեպի գործողությունները՝ բացի Բաղդադից: Հետո՝ 2006–ին, չորս շաբաթ անցկացրի Թուրքիայում՝ Թոքատլ յանի ընտանիքի հետքե­ րին հետամուտ, այն ընտանիքի, որը Կոստանդնուպոլսում ունեցել է երեք հյուրանոց: Ես տեսել եմ երբեմնի գերմանական այն հիվան­ դանոցը Պերայում՝ այժմյան Բեյօղլուում, որտեղ բուժվել է Վեգները, օրերով ոտքով քայլել եմ այն կարևորագույն թաղամասերով, որտեղ ապրել ու աշխատել է Վեգները: Մի քանի օր անցկացրել եմ Պրինկի­ պո թերակղզում, որտեղ գտնվում էր Թոքատլ յան ընտանիքի ամառա­ նոցը: Բոսփորով նավարկել եմ մինչև Սև ծով, հետո Փոքր Ասիա: Եղել եմ նաև Գալիպոլի թերակղզում՝ Առաջին աշխարհամարտի կարևորա­ գույն թատերաբեմերից մեկում: Իմ ուսումնասիրությունները հետո շարունակվեցին Բեռլինի պե­ տական գրադարանում, որտեղ գտա շատ կարևոր նյութեր, օրինակ՝ գերմանական զինծառայության լարված ռազմական գործողություն­ ների նկարագրությունները Համաշխարհային պատերազմի մար­ տական դաշտերից, Մերձավոր Արևելքի մասին տեղեկություններ պարունակող Բեդեկեր–ճանապարհորդական ուղեցույցը, Միացյալ Նահանգների դեսպան Մորգենթաուի հիշողությունները Կոստանդ­ նուպոլսում անցկացրած տարիների մասին և շատ այլ նյութեր: Տե­ ղեկություններ քաղեցի նույնիսկ տարօրինակ կերպով արտասահ­ մանյան ծառայության բաժնի պահոցում հայտնված մի գերմանացի օդերևութաբանի՝ թերակղզու կլիմային վերաբերող հաղորդումներից, գտա կայսերագերմանական հյուպատոս Հանս ֆոն Վանգենհայմի, ինչպես նաև 1922–ին դիվանագիտական ծառայության անցած թերթի թղթակից Պաուլ Վայսի կենսագրական տվ յալները: Սակայն կային կարևորագույն ու պատասխան պահանջող հար­ ցեր, որոնք մշտապես ծառանում էին իմ առջև, այն է՝ ինչպե՞ս նկարագ­ րել, օրինակ, 1915–16 թվականների Կոստանդնուպոլսի քաղաքային միջավայրը, ի՞նչ լեզուներով էին խոսում փողոցներում, կամ ի՞նչ էր

T. H a r t w i g

370

gesammelt von Johann Lepsius und Gust waren eine wertvolle Quelle.

Ich las diese sachlichen Berichte immer und immer wieder. Es dauerte mehrere Monate, bis es mir endlich gelang an Hand des nüchternem Faktenmaterials spannende und emotionale Szenen zu schreiben.

Vor allem aber hatte ich mir vorgenommen „handlungsorientiert“ zu schreiben, immer an der Hauptfigur dran zu bleiben und nur wenige Nebenhandlungen und Nebenfiguren zuzulassen.

Etwa fünfzig Bücher und Berichte über das Osmanische Reich habe ich eingesehen und teilweise ganz gelesen. Dabei fand ich in der Staatsbibliothek den sehr eindringlichen und erschütternden Bericht von Grigoris Balakian über die Verhaftungen und Deportationen der Armenier im April 1915. Der Text ist 1922 in Wien auf Französisch erscheinen. Niemand hatte ihn bisher ins Deutsche übersetzen lassen.

Ich beauftragte eine Übersetzerin mit der Arbeit und übernahm die Ausführungen von Balakian in DIE ARMENIERIN, den mein Verleger einen „dokumentarischen Roman“ nannte.

Immer wieder tauchte die Frage auf: Was für ein Mensch war Armin T. Wegner? Wie kann ich ihn glaubwürdig beschreiben? Mit diesen Fragen habe ich mich immer wieder beschäftigt. Die Grundlage meiner Beschreibungen von Wegner (seiner Mentalität und seines Charakters) bot mir die umfangreiche Korrespondenz, die er von 1916 bis 1976 mit seiner ersten Ehefrau Lola Landau führte, ergänzend dazu die Briefe zwischen Wegner und seiner zweiten Frau Irene Kowaliska. Ich bekam einen recht guten Einblick in seine Denk– und Verhaltensweisen: in sein Verhältnis zu Frauen, die Ich–Bezogenheit und begrenzte Empathie für andere Menschen, seine Eitelkeiten und das manchmal herrische und unnahbare Benehmen. Von seinen Texten habe ich nur sehr wenig in meinen Roman übernommen. Etwa drei Prozent meines gesamten Romans stammen von Wegner.

Den Roman DIE ARMENIERIN haben die beiden Kinder von Wegner gelesen; Sibylle Stevens (England) und Mischa Wegner (Rom).

Sie waren der Meinung, dass ich mit meinem Beschreibungen über ihren Vater ihm sehr nahe gekommen sei. Auch die beiden Sekretärinnen von Wegner stimmten im Großen und Ganzen dieser Meinung zu.“ nach meinem etwa einstündigen Vortrag klatschten die studentinnen. ich bot an, noch einige Passagen aus meinem roman

371 Թ. Հարթվիգ

իրենից ներկայացնում Գալիպոլիի ճակատամարտը, ի՞նչ էր կատար­ վում այնտեղ: Համոզիչ պատկերը տալու համար պիտի ամենայն ման­ րամասնությամբ, ճշգրիտ կերպով վերարտադրեի գերմանական և բրիտանական սպաների զեկույցները՝ անդրադառնալով նաև 1915–ի աշխարհագրական քարտեզին: Բայց վեպի ամենամեծ բարդությունն էր մնում, անշուշտ, հայերի ցեղասպանությունը համոզիչ կերպով նկարագրելը: Մի արժեքավոր նյութ էր, անկասկած, Յոհաննես Լեփսիուսի դիվանագիտական ակ­ տերի հավաքածուն: Մի քանի ամիս շարունակ ընթերցում էի այդ ան­ գնահատելի վավերագրերը, և միայն այդ անաչառ փաստական նյու­ թը ձեռքիս տակ ունենալով՝ կարողացա գրել վեպիս հուզիչ ու լարված տեսարանները: Պատումի ուղենիշ համարելով առաջին հերթին գոր­ ծողությունը՝ աշխատել եմ մշտապես կենտրոնում պահել գլխավոր հե­ րոսի գործողությունները՝ ներառելով միայն մի քանի երկրորդական հերոսներ ու երկրորդական գործողություններ: Ձեռքիս տակ ունեցել եմ մոտ հիսուն հատոր գիրք ու զեկույցներ, որոնցից միայն մի մասն եմ ամբող ջությամբ կարդացել: Պետք է նշեմ, որ Պետական գրադարանում գտել էի նաև 1915–ի ապրիլին հայերի ձերբակալությունների ու տեղահանումների մասին Գրիգորիս Բալա­ քյանի անչափ հուզիչ ու տպավորիչ հաղորդումը: Այդ տեքստը լույս էր տեսել ֆրանսերեն 1922–ին: Գերմաներեն տարբերակը չկար, ուստի ես մի թարգմանչուհու թարգմանել տվեցի այն և այդպիսով կարողա­ ցա ներառել Բալաքյանի նկարագրության մանրամասները «Հայուհին» երկիս մեջ, որն իմ հրատարակիչը «վավերագրական վեպ» է անվանել: Մի հարց էլ էր անվերջ մտատանջում ինձ. ինչպիսի՞ մարդ էր Արմին Թ. Վեգները: Ցանկանում էի ստեղծել նրա հնարավորինս ար­ ժանահավատ կերպարը, բայց ինչպե՞ս հասնել դրան: Անվերջանալի որոնում ների մեջ էի և, վերջապես, գտա այդ խնդրի լուծման բանա­ լին՝ Վեգների կերպարի՝ հոգեկերտվածքի, բնավորության նկարագ­ րություններում գլխավորապես հիմնվելով նրա նամակների վրա: Ձեռքիս տակ ունեի նրա երկար տարիների՝ սկսած 1916–ից մինչև 1976 թ. նամակագրությունը իր առաջին կնոջ՝ Լոլա Լանդաուի հետ, ինչպես նաև իր երկրորդ կնոջը՝ ֆրաու Իրենա Կովալիսկային, հաս­ ցեագրված նամակները: Դրանք բավականին լավ աղբյուր էին նրա մտածողության, վարքագծի, կանանց նկատմամբ նրա վերաբերմուն­ քի մասին պատկերացում կազմելու համար: Նամակներից դատելով՝ նա բավականին ինքնամփոփ մարդ է եղել, եսակենտրոն, փառասեր, նրան շատ քիչ է հետաքրքրել ուրիշների կարծիքը, նա իր կարծիքն է ունեցել ամեն ինչի վերաբերյալ և երբեմն նույնիսկ այն պարտադ­ րել է ուրիշներին, մարդամոտ չի եղել, նույնիսկ մտերիմ ներից է իրեն հեռու պահել: Վեպում նրա տեքստերից ես շատ քիչ մեջբերում ներ եմ

T. H a r t w i g

372

Die Armenierin zu lesen. Professor Gabrielyan lehnte ab. er und seine Frau baten uns in ein kleines seminarzimmer zu einem tee mit Gebäck. Der Professor erzählte von seinen Problemen, in Armenien Deutsch zu unterrichten. seit Jahren gebe es keine deutsche Zeitschrift mehr in der universität. Die deutsche Botschaft kümmere sich überhaupt nicht um die germanistische Fakultät. Die französische Botschaft dagegen frage regelmäßig an, was die uni brauche. ob das so stimmt, kann ich nicht kontrollieren. – lunch in einem kleinen restaurant im Zentrum von eriwan. Wir hatten es eilig und mussten bald wieder los, diesmal zur state library.

Dort sollte um 15 uhr mein roman vorgestellt werden. Zwanzig minuten vor Beginn der Veranstaltung waren erst acht Zuhörer erschienen. Aber dann trafen nach und nach etwa dreißig Zuhörer ein. ich saß mit David matevossian und Professor martinyan auf der kleinen Bühne und erzählte vom lebensweg Wegners und warum ich den roman Die Armenierin geschrieben hätte – in Deutsch. martinyan übersetzte ins Armenische. in der ersten reihe saß Professor Alan Whitehorn aus Kanada. neben ihm übersetzte luzia Arakelyan aus dem Armenischen ins englische. Whitehorns Großmutter wurde von den türken aus dem osmanischen reich vertrieben. er hat einige Bücher über den armenischen Genozid geschrieben. nach der Veranstaltung kam Alan auf die Bühne, umarmte mich spontan und bedankte sich überschwänglich dafür, dass ich einen roman über Wegner geschrieben habe. ich war vollkommen überrascht, als er mir noch zwei schmale Bücher von sich schenkte.

Gleichzeitig drückte er die hoffnung aus, dass mein Buch ins englische übersetzt werden möge. eine schöne illusion. Welcher amerikanische Verlag übersetzt schon das Buch eines unbekannten Autors mit 800 seiten? – Am Dienstagabend gab es ein würdiges Abschiedsessen mit allen ausländischen teilnehmern des „literary Ark Festival“, den organisatoren und dem stellvertretenden Kultusminister ter Verdanyan.

Alle waren sie da. Jeder der ausländischen schriftsteller überreicht dem minister ein Buch von sich, natürlich mit einer Widmung. es gab mehrere große Fische zum essen, recht fett, aber gut. morgen werden die meisten teilnehmer in ihre heimatländer zurückfliegen. es herrschte eine gelöste stimmung, unterstützt von

373 Թ. Հարթվիգ

անում. ամբողջ վեպի ծավալի ընդամենը մեկ երրորդ մասն է վերց­ ված Վեգներից: «Հայուհին» վեպը կարդացել են Վեգների երկու երեխաները՝ Սիբիլ Սթիվենսը (Անգլիա) և Միշա Վեգները (Հռոմ): Նրանց կարծի­ քով՝ ես իրենց հորը բավականին մոտ մի կերպար եմ ստեղծել: Ընդ­ հանուր առմամբ նույնանման կարծիք են հայտնել նաև Վեգների երկու քարտուղարուհիները: Մոտ մեկ ժամ տևած իմ զեկուցումը ուսանողուհիները ծափահա­ րություններով ընդունեցին: Ես մտածեցի, որ կարելի է նաև մի քանի հատված կարդալ իմ «Հայուհին» վեպից: Բայց այդ առաջարկս չընդու­ նեց պրոֆեսոր Գաբրիել յանը: Պրոֆեսորն ու իր կինը մեզ առաջար­ կեցին անցնել սեմինարների մի փոքրիկ սենյակ՝ թեյ ու քաղցրավենիք ճաշակելու: Պրոֆեսորը սկսեց պատմել իր խնդիրների մասին՝ կապ­ ված Հայաստանում գերմաներենի դասավանդման հետ: Նա ասաց, որ արդեն մի քանի տարի է, ինչ համալսարանում ոչ մի գերմաներեն թերթ չեն ստանում, բողոքեց գերմանական դեսպանությունից, որը բո­ լորովին անտարբեր է գերմանագիտության ֆակուլտետի նկատմամբ՝ ի տարբերություն ֆրանսիական դեսպանության, որն, ընդհակառակը, պարբերաբար հետաքրքրվում է, թե ինչի կարիք ունի համալսարանը: Թե որքանով է դա այդպես, ես ստուգել չեմ կարող… Լանչ՝ Երևանի կենտրոնում գտնվող մի փոքրիկ ռեստորանում: Պետք է շտապեինք, քանի որ շուտով պիտի լինեինք Ազգային գրադա­ րանում, որտեղ ժամը 15–ին իմ վեպն էի ներկայացնելու: Քսան րոպե էր մնացել, որ սկսվեր միջոցառումը, իսկ դահլիճում ընդամենը ութ հոգի կար: Հետո աստիճանաբար շատացան, ընդհանուր առմամբ մի երե­ սուն հոգի հավաքվեց: Նստեցի Դավիթ Մաթևոսյանի ու պրոֆ. Մար­ տինյանի հետ մի փոքր բեմի վրա ու սկսեցի գերմաներեն շարադրել Վեգների անցած կյանքի ուղին և թե ինչու եմ գրել «Հայուհին» վեպը: Մարտինյանը թարգմանում էր ինձ հայերեն: Առաջին շարքում նտած էր պրոֆեսոր Ալան Ուայթհորնը Կանադայից: Լուիզա Առաքել յանը՝ նրա կողքին, թարգմանում էր հայերենից անգլերեն: Ուայթհորնի տատը նույնպես արտաքսվել է Օսմանյան կայսրությունից: Հայերի ցեղասպա­ նության մասին Ուայթհորնը մի քանի գիրք ունի: Միջոցառման վերջում Ալանը բեմ բարձրացավ, ինքնաբուխ կեր­ պով գրկեց ինձ ու սկսեց շնորհավորական խոսքեր շռայլել այն բա­ նի համար, որ ես Վեգների մասին վեպ եմ գրել: Հետո նա ինձ հաճե­ լիորեն զարմացրեց՝ նվիրելով իր հեղինակած երկու բարակ գրքերը, միաժամանակ հույս հայտնելով, որ մի օր կտեսնի իմ վեպի անգլերեն թարգմանությունը: Գեղեցիկ պատրանք. ամերիկյան ո՞ր հրատարակ­ չությունը կստանձնի մի անծանոթ հեղինակի 800 էջանոց հաստափոր վեպի թարգմանության ծախսերը:

T. H a r t w i g

374

live–musik und einer armenischen sängerin. Wir machten einige erinnerungsfotos.

Die einsamkeit einer jungen Armenierin fasste mich an. sie hatte uns all die tage über begleitet, gedolmetscht und organisiert. sie saß an der langen tafel, mir direkt gegenüber und spielte mit ihrem handy.

Vor zwei tagen hatte sie noch ihren Geburtstag temperamentvoll gefeiert. ich wechselte mit ihr einige sätze in englisch. Aber eine längere unterhaltung war wegen des allgemeinen lärms nicht möglich.

Kurz vor mitternacht der große Abschied. unser leben als ViP geht zu ende. es war irgendwie seltsam über sechs tage ständig im Blickpunkt der Öffentlichkeit zu stehen, überall hin– und hergefahren zu werden und kostenlos zu essen. nun ist es vorbei. Wir bleiben noch einen tag länger und fliegen erst am Donnerstag wieder zurück nach Deutschland.

Was bleibt? erinnerungen an eine interessante Woche, Begegnungen mit liebenswerten menschen, Armeniern und ausländischen schriftstellern gleichermaßen. herzlichen Dank an David matevossian, dem leiter des Festivals, immer hilfsbereit und zuvorkommend, der nie den Überblick verlor; maneh Qocharyan und luiza Arakelyan schließe ich natürlich auch in mein lob mit ein. schön, sehr lebendig und aufschlussreich waren meine Begegnungen mit der amerikanischen schriftstellerin meline toumani und ihrem sympathischen mann Alex Bruskin aus new York, ebenso das Kennenlernen von Alan Whitehorn aus Kanada und Jürgen Jankovsky aus Deutschland.

Gefallen hat mir, dass sie alle daran mitarbeiten, dass der armenische Genozid nicht in Vergessenheit gerät. Wir alle kämpfen für seine Anerkennung weltweit und tragen die hoffnung im herzen, dass es uns und den Armeniern eines tages gelingen wird.

Թարգմանությունը՝ Ռուզան Մարգունու

375 Թ. Հարթվիգ

Երեքշաբթի՝ հրաժեշտի փառահեղ ճաշկերույթ «Գրական տապան» փառատոնի բոլոր արտասահմանյան մասնակիցների, կազմակերպիչ­ ների և մշակույթի փոխնախարար Տեր–Վարդանյանի հետ: Բոլորը ներ­ կա էին, և արտասահմանից եկած յուրաքանչյուր գրող իր գիրքն էր նվի­ րում պարոն նախարարին՝ բնականաբար, ընծայագրով: Սեղանին փարթամ ձկներ էին դրված՝ բավականին յուղոտ, բայց և համեղ: Վաղը մասնակիցներից շատերը վերադառնալու են իրենց երկրներ: Անկաշկանդ մթնոլորտ էր տիրում, հնչում էր կենդանի երաժշտություն՝ մի հայ երգչուհու մասնակցությամբ: Այդ օրը հիշելու համար մենք մի քանի լուսանկարներ արեցինք: Մի երիտասարդ հայուհի իր միայնությամբ գրավեց իմ ուշադրու­ թյունը: Այս օրերի ընթացքում նա միշտ ուղեկցել էր մեզ, թարգմանում ու կազմակերպում էր ամեն ինչ: Այժմ նա նստած էր ուղիղ իմ դիմաց ու իր ձեռքի հեռախոսով էր խաղում: Ընդամենը երկու օր առաջ նա շատ ոգևորված իր ծննդյան օրն էր տոնում: Ես անգլերենով մի քանի նա­ խադասություն փոխանակեցի նրա հետ, բայց ընդհանուր աղմուկի պատճառով ավելի երկար չստացվեց զրուցել: Կեսգիշեր է, շուտով մեկնելու ենք, մեր ViP կյանքը մոտենում է ավարտին: Մի տեսակ տարօրինակ էր վեց օր շարունակ մշտապես լի­ նել հասարակության ուշադրության կենտրոնում, մեքենայով այստեղ– այնտեղ գնալ, անվճար ուտել: Հիմա այդ ամենն արդեն ետևում է: Եվս մեկ օր, և արդեն չորեքշաբթի կլինենք Գերմանիայում: Ի՞նչ է մնալու: Հիշողություններ մի հետաքրքիր շաբաթվա, սիրա­ լիր մարդկանց, հայերի և միաժամանակ արտասահմանյան գրողնե­ րի հետ հանդիպումների մասին: Սրտանց շնորհակալություն Դավիթ Մաթևոսյանին՝ փառատոնի կազմակերպչին, որ ամեն վայրկյան մեր կողքին էր՝ մեզ օգնելու պատրաստակամ ու միշտ բարեհամբույր: Իմ գովեստների մեջ տեղ ունեն, իհարկե, նաև Մանե Քոչարյանն ու Լուի­ զա Առաքել յանը: Անչափ ուրախ եմ ամերիկացի գրող Մելինե Թումանիին և նրա հա­ մակրելի ամուսնուն՝ Նյու Յորքից Ալեքս Բրուսկինին հանդիպելու և նրանց հետ անկաշկանդ զրուցելու բարեբախտության համար, ուրախ եմ նաև, որ ծանոթացա Կանադայից Ալան Ուայթհորնի և Գերմանիա­ յից Յուրգեն Յանկովսկու հետ: Հաճելի էր, որ նրանք բոլորն էլ աշխատում են, որ հայերի ցեղաս­ պանությունը մոռացության չմատնվի: Մենք բոլորս պայքարում ենք, որ այն ճանաչվի ամբողջ աշխարհում՝ մեր սրտերում փայփայելով այն հույսը, որ մի օր դա մեզ և հայերին անպայման կհաջողվի:

C o n t e n t introduction Diary

8 12

Literary Works

40

alisa Ganieva , Dagestan, RF В прошлом люди жили короче…

44

christine hoba , Germany Karabach Lawasch Schärfe dein ohr in Oschakan

58 60 62

claudio Pozzani, Italy Armenia nei miei occhi Armenia nel mio cuore

66

Galina klimova, Russia Севан Комитас В доме Параджанова Вербное воскресенье в Кечарисе Базальтовый орган Арагац Армянский язык В горах Арцаха

72 74 76 78 80 82 84 86

Gilles rozier, France Retour d’Arménie

90

kate royster, Denmark Billeder fra armenien og Artsakh I bogstavskoven Aften på Republic Square Klostret Geghard Sevan Søen Vejen til Artsakh Morgen i Stepanakert Skrive og hugge sten Eremitkrebs ”Tnjri tsar” Vejen til Tatev kloster Popler Fra Artsakh til Armenien Shnorhakalutyun

106 106 108 108 108 110 110 112 114 114 114 116 116 118

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Մուտք Օրագիր

9 13

Ստեղծագործություններ

41

ալիսա ղանիևա , Դաղստան, ՌԴ Անցյալում մարդիկ ավելի կարճ էին ապրում…

45

քրիստինա հոբա, Գերմանիա Ղարաբաղ Լավաշ Սրի՛ր ականջներդ Օշականում

59 61 63

կլաուդիո Պոցցանի, Իտալիա Հայաստանն իմ աչքերով Հայաստանը իմ սրտում

67

գալինա կլիմովա, Ռուսաստան Սևան Կոմիտաս Փարաջանովի տանը Ծաղկազարդը Կեչառիսում Բազալտե երգեհոն Արագած Հայոց լեզու Արցախի լեռներում

73 75 77 79 81 83 85 87

Ժիլ ռոզիե, Ֆրանսիա Վերադարձ Հայաստանից

91

քեյթ ռոյս թե ր, Դանիա Պատկերներ Հայաստանից ու Արցախից Տառերի պուրակում Երեկոն Հանրապետության հրապարակում Գեղարդի վանք Սևանա լիճ Ճանապարհ դեպի Արցախ Առավոտը Ստեփանակերտում Գրել ու քար տաշել Ճգնավոր խեցգետին Տնջրի ծառ Դեպի Տաթևի վանք Բարդիները

107 107 109 109 109 111 111 113 115 115 115 117

ladislav Vetvichka, Czech Republic Armenia–Česko, marko Pogacar, Croatia The Color of Pomegranates. The trailer.

History St. Marko's Square Light, Something Forthcoming To My Neighbors (This Morning My Flesh is a Lowered Flag) Your Condensed Sun

122 130 136 138 140 140 142

meg rosoff, USA I Began to Fall in Love with Armenia…

146

nikola madzirov, Macedonia Крстот на историjата Надежта се искачуваше Совршеноста на заборавените Дом

154 156 156 158

serge Venturini, France Nuage rouge D’éclairs en éclairs Là–bas, près du fleuve Minas Avétissian, — toi, le dynamiteur Krooh, krooh, krooh Vika chembartseva, Moldova Главы из книги «Письма с Ковчега» Дом на краю пропасти, разданское хокку, или Сержик Не менее реальность, или автограф до востребования Оттенки жёлтого, кусочек неба, или ненаписанная пьеса Между девой и весами, или цнндян ор Стихи Сны Азата. Сон первый: О Боге и рождении Поминальное

162 164 164 166 170

174 182 194 200 206 206 208

Արցախից Հայաստան Շնորհակալություն լադիսլավ վետվիչկա, Չեխիա Հայաստան–Չեխիա մարկո Պոգաչար, Խորվաթիա Նռների գույնը: Թրեյլերը Պատմություն Սուրբ Մարկոսի հրապարակ Լույս, մոտեցող մի բան Հարևաններիս (այս առավոտ իմ մարմինն իջեցված դրոշ է) Քո խտացրած արևը

117 119 123 131 137 139 141 141 143

մեգ ռոսոֆ, ԱՄՆ Ես սկսեցի սիրահարվել Հայաստանին… 147 նիկոլա մաձիրով, Մակեդոնիա Խաչը պատմության Հույսի վերելքը Մոռացյալների կատարելությունը Տուն

155 157 157 159

սերժ վենտուրինի, Ֆրանսիա Կարմիր ամպ Փայլատակումից փայլատակում Այնտեղ՝ գետի մոտ Դու՝ ականորդ – Մինաս Ավետիսյան Կռունկ, կռունկ, կռունկ

163 165 165 167 171

վիկա չեմբարցևա, Մոլդովա Գլուխներ «Նամակներ Տապանից» գրքից Տունն անդունդի եզրին, հրազդանյան հոքու կամ Սերժիկ 175 Ոչ պակաս իրականություն կամ ինքնագիր ցպահանջ 183 Դեղինի երանգները, կտոր մը երկինք կամ չգրված պիես 195 Կույսի ու կշեռքի արանքում կամ ծննդյան օր 201 Բանաստեղծություններ 207 Ազատի երազները: Երազ առաջին: Աստծու և ծննդյան մասին 207 Հոգեհանգստյան 209

literary ark. april Diary Literary Works

214 243

alan whitehorn, Canada Racing Towards Destiny: April 24, 1915–April 24, 2015 Lead up to 100th Memorial Year

246 246

dana walrath, USA Climbing Aboard:

266

Jurgen Jankofsky, Germany ARMENIEN – 100 Jahre danach

284

marcella Polain, Australia ‘Do not confuse it with any kind of absence’ 298 mark mustian, USA I’ve always wanted to go to Armenia…

310

serge Venturini, France De l'eau Fraîche !

316

thomas hartwig, Germany Meine Reise nach Armenien Die Reise nach Konstantinopel Gallipoli und erste Berichte über Massaker an den Armeniern Der Armenische Völkermord – das große Thema seines Lebens Der Dichter und Schriftsteller Franz Werfel Die zweite Nahostreise des Ehepaars Werfel Die vierzig Tage des Musa Dagh Wegner versus Werfel Resümee Über meine Recherchen als Vorarbeit für meinen Roman Die Armenierin

320 346 346 350 354 354 358 362 364 366

գրական տապան. ապրիլ Օրագիր Ստեղծագործություններ

215 244

ա լան ո ւայթ հոր ն, Կանադա Ձիարշավ ճակատագրի ուղղությամբ: Ապրիլի 24, 1915 – ապրիլի 24, 2015 247 Դեպի 100–րդ տարելից տանող կածանը 246 դանա ուալրաթ, ԱՄՆ Վեր մագլցելով

267

յուրգեն յանկովսկի, Գերմանիա Հայաստան –100 տարի անց

285

մար սե լա Փո լեյն, Ավստրալիա «Չշփոթե՛ք սա որևէ տեսակի բացակայության հետ»

299

մարկ մուս տյա ն, ԱՄՆ Ես միշտ ցանկացել եմ գնալ Հայաստան… 311 սերժ վեն տու րի նի, Ֆրանսիա Ջո՛ւր, սա՛ռը ջուր թո մաս հարթ վի գ, Գերմանիա Իմ ուղևորությունը Հայաստան Ճանապարհորդություն դեպի Կոստանդնուպոլիս Գալիպոլին և առաջին հաղորդումները հայկական կոտորածների մասին Հայոց ցեղասպանությունը՝ կյանքի գլխավոր թեման Ֆրանց Վերֆել պոետն ու գրողը Վերֆել ամուսնական զույգի երկրորդ ճամփորդությունը դեպի Մերձավոր Արևելք Մուսա լեռան քառասուն օրը Վեգներ versus Վերֆել Ամփոփում «Հայուհին» վեպի հետ կապված իմ նախապատրաստական աշխատանքը

317 321 347 347 351 355 355 359 363 365 367

Ar m en iA

hos ts

li te rAtu re

2014

Project leader Hasmik Poghosyan consultant David Muradyan Project coordinators Nerses Ter窶天ardanyan David Matevossian Ani Tovmasyan editor Ruzanna Voskanyan cover by Ara Baghdasaryan Photos by Luci Sargsyan diaries translated by Tatevik Sargsyan

Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ը Գ Ր Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Է Հ Յ Ո Ւ Ր Ը Ն Կ Ա Լ Ո Ւ Մ

2014

նախագծի ղեկավար` Հասմիկ Պողոսյան խորհրդատու` Դավիթ Մուրադյան նախագծի համակարգողներ` Ներսես Տեր–Վարդանյան Դավիթ Մաթևոսյան Անի Թովմասյան խմբագիր` Ռուզաննա Ոսկանյան շապիկը` Արա Բաղդասարյանի լուսանկարները` Լյուսի Սարգսյանի օրագրերի թարգմանությունը՝ Տաթևիկ Սարգսյանի

Տպագրությունը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 70x100 1/16: Թուղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 24 տպ. մամուլ: Տպաքանակը՝ 500:

Տպագրվել է «Զանգակ–97» ՍՊԸ–ի տպարանում: