Գրական Տապան 2013

Հ Ա Յ Ա Ս­Տ Ա­Ն Ը Գ Ր Ա­Կ Ա­Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Է Հ Յ Ո Ւ­Ր Ը Ն­Կ Ա­Լ Ո Ւ Մ A r m en ia

hos ts

liter atu re

A r m e n i a

h o s t s

V ERN A TUN AOKS Y ERE VA N 2 0 1 4

l i t e r a t u r e

ՀԱՅԱՍ­Տ Ա­Ն Ը ԳՐԱ­Կ Ա­Ն ՈՒԹՅՈՒՆ Է ՀՅՈՒ­Ր ԸՆ­Կ Ա­Լ ՈՒՄ

Վ Ե Ր Ն Ա Տ Ո ՒՆ ԱՕԿՍ ԵՐԵՎԱՆ 2014

Հրատարակվում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ The book is published with the support of the Ministry of Culture of RA ՀՏԴ 820/89 ԳՄԴ 84(0) Գ 870

Հ 870 Հայաստանը գրականություն է հյուրընկալում/ Խմբ.՝ Կարինե Աշուղ յան. — Եր.: Վերնատուն, ԱՕԿՍ, 2014. — 320 էջ: ...Այս գր­ քում շատ Հա­ յաս­ տան­ ներ կան. յուրաքանչյուր տապանցի Հայաստանի իր շերտն է պեղել, գլխավերևում երկնքի իր գույնը տեսել և մեր հողի վրա իր զգա­ցո­ղու­թյուններն ապրել, իր երկրի, իր քաղաքակրթական ընկալման, իր աշխարհայացքի դիտանկյունից տեսել ու արձանագրել իր Հայաստանը: Այդպես՝ Կլաուդիո Պոցցանիի, Յանուշ Վիշնևսկու, Վիկա Չեմբարցևայի, Լյուդվիգ Լահերի, Ռաքել Լանսերոսի, Յոլանդա Կաս­տանյոյի, Իրինա Գորյունովայի, Գուրամ Մեգրելիշվիլիի, Օլեգ Պանֆիլի, Անտուան Սիմոնի, Սիմոնե Թրիդերի, Ֆորթներ Անդերսոնի, Ժենևիև Լետարտի, Աննե Պրովոոստի՝ ժո­ղովածուի մեջ ներառված գործերից յուրաքանչյուրում կարող ես զգալ նաև նրանց ներ­կայացրած երկրների և մշա­ կույթների ոգին... …Վիկա Չեմբարցևայի «Ջա՜ն Երևան»–ը` Գեղարդի գարնան լռին մշուշների մեջ ներ­ սուզ­ված, Կլաուդիո Պոցցանիի՝ «ոտքերն աստղերի հետ համբուրվելու» զգա­ցո­ղու­թյունը, Ռաքել Լանսերոսի բացված հայտնությունը`«Ես տեսել եմ Ասիան և Եվրոպան միացնող ար­ շա­լույսը: Ես եղել եմ Հայաստանում: Ինչո՞ւ եմ ասում՝ եղել եմ: Ես լավ գիտեմ, որ այլևս երբեք այնտեղից չեմ հեռացել»: Եվ մնացյալը` ըստ բովանդակության, անուն առ անուն… …There are many Armenias in this book: each one on board of the Ark has discovered his/her fold of Armenia, has seen above his/her head his/her color of the sky of Armenia and experienced his/her own feelings on our land, has perceived and put down his/her Armenia based on his/her perception of civilization, word view and the viewpoint of his/her country. In this way, in each of the works of Claudio Pozzani, Janusz Leon Wiśniewski, Vika Chembartseva, Ludwig Laher, Raquel Lanceros, Yolanda Castaño, Irina Goryunova, Guram Megrelishvili, Oleg Panfil, Antoine Simon, Simone Trieder, Fortner Anderson, Geneviève Letarte, Anne Provoost included in this volume, one can feel the spirit of the countries and cultures they come from. …Vika Chembarteva’s “Jan Yerevan” — embodied with the silent Spring mists of Geghard, Claudio Pozzani’s feeling of “feet and stars kissing”, Rachel Lanseros’s uncovered revelation: “I have seen the dawn that connects Asia to Europe. I have been in Armenia. Why do I say have been? I very well know that I have never left Armenia.” And the others, in the table of content, name by name…

ՀՏԴ 820/89 ISBN 978–9939–0–0061–6

ԳՄԴ 84(0) © Վերնատուն, 2014 © ԱՕԿՍ, 2014

6

This year too “The Literary Ark” sailed off, layer by layer and soul by soul uncovering Armenia for writers invited from different countries as well as for Armenian authors. Under the gaze of the Biblical mount Ararat the Ark once again became a marvelous platform for exchanges of perceptions on literature, literary criticism, social–political and cultural issues, for cultural dialogues, for self–acknowledgement and self–expression, and of course for creativity and creation. It has turned into an Ark of peace and universal values, where the voice of everyone, and the free thought of all involved, is valuable.

As it was the case at previous festivals, this time too our goal was not only to showcase Armenia and its history and visions, its old and new culture to foreign writers, not only explore the hidden depths of Armenia’s essence, but to get to know better and in a deeper way, the countries and the people of our guests through their presence, and through their writings, as literary bridges are built with the most reliable of cements and stretch from heart to heart.

When I was acquainting myself with the impressions our guests had had of and the emotions they had lived in Armenia, whether in the form of prose or verse, oration or travel story, the thought that never left me was that, among all arts, it was no exaggeration to emphasize the role of literature. I also must admit that sometimes I exulted in rediscovering Armenia through the eyes of non–Armenians. And sometimes the sound noticing of our own faults by the glance of those not involved was painful ... “the straw” or… “the beam” in our eyes.

The Ark is undoubtedly an excellent opportunity for Armenian writers to be connected to world literature, to feel the literature impulses and literary trends in the world. It’s hard to define the expectations of our guests, though maybe there is no need for that: Armenia is for them as an important location on the world atlas as it is for many other great writers and philanthropists.

Without any mysticism we can say that Armenia is a touchstone that only great people overcome with honor.

I want to express my gratitude to the guests of the Ark with the saying that comes often in Armenian manuscripts: “Let what I wrote be the reminder …”

One line, one page, one story or one image on Armenia entrusted to a blank sheet of paper is already something committed to the judgment of time. And today we return it back with our unquestionable property – with the Love that we have toward all of you, toward the Man and God. Happy sails on the Ark, where good tidings await you, ready to soar on the wings of Noah’s doves.

Hasmik Poghosyan RA Minister of Culture

Այս տարի էլ «Գրական տապան»–ը նավարկեց` աշխարհի տար­բեր երկրնե­ րից հրավիրված ու նաև հայաստանցի գրողների առաջ նորից շերտ առ շերտ և հոգի առ հոգի բացելով Հայաստանը: Աստ­վա­ծա­շնչյան Արարատի հա­յացքի ներքո գրողների, գրա­կա­նա­գետների և ընթեր­ցող­նե­ րի հա­մար Տա­պանը ևս մեկ անգամ վե­րած­վեց գրականագիտական, հա­ սա­րակական–քա­ղա­քական և մշա­կու­թա­բա­նա­կան ընկալումների, մշա­ կու­թային երկխոսության, ինք­նա­ճա­նա­չողության և ինքնադրսևորման և, իհարկե, ստեղ­ծագործության, արար­չու­թյան հրաշալի հարթակի: Խա­ղա­ ղու­թյան և համամարդկային արժեքների ընկալումների Տապան, որտեղ թանկ է յու­րաքանչյուր մեկի ձայնը և մտքի ազատությունը: Ինչպես և նախորդ փառատոներին, այս անգամ էլ խնդիրը ոչ միայն օտար գրողներին Հայաստանը ներկայացնելն էր` մեր պատմությամբ և տեսլականներով, մեր հին ու նոր մշակույթով, ոչ միայն մեր խորախորքերը վերհանելն էր, այլև մեր հյուրերի ներկայության ու նրանց գրականության շնորհիվ նրանց երկրները և ժողովուրդներին ավելի շատ և ավելի խորը ճանաչելը: Որովհետև գրական կամուրջները ամենահուսալի նյութով են շաղախված և սրտից սիրտ են ձգվում: Երբ ծանոթանում էի հյուրերի հայաստանյան ապրումներին և տպա­ վո­րու­թյուններին` արձակ կամ չափածո, հրապարակախոսություն կամ ուղեգրություն, ինձ չէր լքում այն միտքը, որ չափազանցություն չէ ար­ վեստ­ների մեջ գրականության դերն առանձնացնելը: Խոստովանեմ նաև` երբեմն Հայաստանը օտար աչքերով վերահայտնաբերելու հրճվանքն էի ապ­րում, երբեմն էլ ցավեցնում էր կողքից սթափ նկատված մեր վրիպումը, մեր աչքի շյուղը կամ… գերանը: Անտարակույս է, որ հայ գրողների համար Տապանը հրաշալի հնա­րա­ վո­րություն է` հաղորդակցվելու աշխարհի գրականությանը, զգալու հա­ մաշ­խարհային գրական ազդակները և միտումները: Դժվար է ձևակերպել հյուրերի ակնկալիքները, թերևս դրա հարկն էլ չկա. նրանց համար Հա­ յաս­տանը քարտեզի վրա նույնքան կարևոր երկիր է, որքան աշխարհի շատ ու շատ մեծ գրողների ու մարդասերների համար: Առանց դույզն–ինչ միստիկայի Հայաստանը փորձություն է, որից պատվով են դուրս գալիս միայն մեծերը: Մենք գիտենք նաև, որ Հայաստանը ոչ միայն աստվածների և առաս­ պել­ների, անցյալի ու ներկայի հանդիպավայր է, այլև երկիր` տարատեսակ մեծ ու փոքր, չլուծված խնդիրների բեռով: Տապանի հյուրերին իմ երախտագիտությունն եմ ուզում հայտնել` փոխան­ ցելով հայկական ձեռագիր մատյաններում կրկնվող ասույթը` «Գիրս մնա հիշատակող…»: Հայաստանի մասին մի տող, մի էջ, մի պա­ տում կամ պատկեր` սպիտակ թղթի վրա, հանձնվել է արդեն ժամանակի դատին: Իսկ մենք այսօր այն վերադարձնում ենք անսակարկելի մեր ունեցածով` Աստծուն և Մարդուն` բոլորիդ ուղղված մեր Սիրով: Բարի՛ նավարկություն Տապանով, որտեղ դեռ Ավետիսներ կան պահ­ ված` Նոյյան տատրակների թևերին ճախրելու պատրաստ: Հասմիկ Պողոսյան Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի նախարար

7

Introduction

8

This book sums up “The Literary Ark 2013” trying to summarize the ten– day period of literature in the impressions of our guests that have morphed into written expressions and snapshots eternized by cameras.

The idea of the Ark was born during the “Literary Express –2000” – the 45–day Pan–European literary project– to which Levon Khechoyan, Davit Muradyan and Davit Matevossian from Armenia took part.

The Ark– the Armenian “version” of the project, along with making Armenian literature and culture more widely known, has also, in a sense, a mission of encouraging the osmosis between national literatures.

Without any false modesty, we can note that the festival fulfills with honor its mission of being the meeting point of national literatures and the cultural crossroad.

And this is not only because our guests always leave adding the Armenian hues and colors to their palette, but also because we too in return enrich ourselves with the new colors of the world.

When in 2011 the Ark re–launched, I was following its journey from afar, trying to guess the atmosphere and the emotions with enthusiasm and jealousy.

I managed to witness this journey immediately after arriving in Armenia. What a great occasion to satisfy my longing for Armenia and for my fellow–writers and once again, after the absence of two years, to rediscover Armenia with foreign writers! …There are many “Armenias’’ in this book: each one on board of the Ark has discovered his/her fold of Armenia, has seen above his/her head his/her color of the sky of Armenia and experienced his/her own feelings on our land, has perceived and put down his/her Armenia based on his/her perception of civilization, word view and the viewpoint of his/her country. In this way, in each of the works of Claudio Pozzani, Janusz Leon Wiśniewski, Vika Cembarteva, Ludwig Laher, Raquel Lanceros, Yolanda Castaño, Irina Goryunova, Guram Megrelishvili, Oleg Panfil, Antoine Simon, Simone Trieder, Fortner Anderson,

Մուտք Այս գիրքն ամ­փո­փում է «Գ­րա­կան տա­պան 2013»–ը՝ փոր­ձե­լով ի մի բե­րել գրա­կա­նու­թյան տաս­նօ­րյա­կը՝ փա­ռա­տո­նի մաս­նա­կից­նե­րի՝ գրի վե­րած­ված տպա­վո­րու­թյուն­նե­րով և լու­սան­կար­չա­կան տե­սախ­ցի­կին պահ տր­ված ա­կնթարթ­նե­րով: Տա­պա­նի գա­ղա­փա­րը հղաց­վել է «Գ­րա­կան ճե­պըն­թաց–2000»–ի ըն­ թաց­քում` 45–օ­րյա հա­մաեվ­րո­պա­կան գրա­կան նա­խագ­ծին Հա­յաս­տա­ նից Լևոն Խե­չո­յա­նի, Դա­վիթ Մու­րա­դյա­նի և Դա­վիթ Մաթ­ևո­սյա­նի մաս­ նակ­ցու­թյամբ: Ի­նչ–որ ի­մաս­տով Տա­պա­նը` նա­խագ­ծի հայ­կա­կան «­տար­ բե­րա­կը», հայ գրա­կա­նու­թյու­նը և մշա­կույ­թն ա­ռա­վել ճա­նա­չե­լի դարձ­ նե­լուն զու­գա­հեռ ու­նի նույն՝ ազ­գային գրա­կա­նու­թյուն­նե­րի փոխ­ներ­թա­ փանց­ման ա­ռա­քե­լու­թյու­նը: Ա­ռանց ա­վե­լորդ հա­մես­տու­թյան կա­րե­լի է ար­ձա­նագ­րել, որ փա­ռա­տո­նը պատ­վով է ի­րա­գոր­ծում ազ­գային գրա­կա­ նու­թյուն­նե­րի հան­դի­պա­վայ­րի և մշա­կու­թային խաչ­մե­րու­կի իր ա­ռա­քե­ լու­թյու­նը: Եվ ոչ մի­այն այն պատ­ճա­ռով, որ դր­սեկ հյու­րե­րն ա­մեն ան­գամ հե­ռա­նում են՝ հայ­կա­կա­նի ու հա­յու­թյան գույ­ներն ա­վե­լաց­նե­լով ի­րենց ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ներ­կապ­նա­կին, այլև որ փո­խա­դար­ձա­բար մենք ե­նք հարս­տա­նում աշ­խար­հի նո­րա­հայտ գույ­նե­րով: Երբ 2011–ին Տա­պա­նը վե­րա­մեկ­նար­կեց, ես հե­ռու հեռ­վից է­ի հե­ տևում նա­վար­կու­թյա­նը՝ խան­դա­վա­ռու­թյամբ ու խան­դով կռա­հե­լով մթնո­լոր­տը և լից­քե­րը: Այս վեր­ջին նա­վար­կու­թյա­նը հասցրի ներ­կա լի­նել Հա­յաս­տան վե­րա­դառ­նա­լուն պես: Եր­կու տար­վա բա­ցա­կա­յու­թյու­նից հե­տո Հա­յաս­տա­նից և գր­չըն­կեր­նե­րից կա­րոտն առ­նե­լու և օ­տա­րերկ­րա­ ցի գրող­նե­րի հետ մի­ա­սին Հա­յաս­տա­նը նո­րից հայտ­նա­բե­րե­լու ի՜նչ բա­ րե­պա­տեհ ա­ռիթ… Այս գր­քում շատ Հա­յաս­տան­ներ կան. յու­րա­քան­չ յուր տա­պան­ցի Հա­ յաս­տա­նի իր շերտն է պե­ղել, գլ­խա­վեր­ևում ե­րկն­քի իր գույ­նը տե­սել և մեր հո­ղի վրա իր զգա­ցո­ղու­թյուն­ներն ապ­րել, իր ե­րկ­րի, իր քա­ղա­քակր­թա­ կան ըն­կալ­ման, իր աշ­խար­հա­յաց­քի դի­տան­կյու­նից տե­սել ու ար­ձա­նա­ գրել իր Հա­յաս­տա­նը: Այդ­պես՝ Կլաու­դի­ո Պոց­ցա­նիի, Յա­նուշ Վիշնևս­կու, Վի­կա Չեմ­բար­ցևայի, Լյուդ­վիգ Լա­հե­րի, Ռա­քել Լան­սե­րո­սի, Յո­լան­դա Կաս­տանյոյի, Ի­րի­նա Գո­րյու­նո­վայի, Գու­րամ Մեգ­րե­լիշ­վի­լի­ի, Օ­լեգ Պան­ ֆի­լի, Ան­տո­ւան Սի­մո­նի, Սիմո­նե Թրի­դե­րի, Ֆորթ­ներ Ան­դեր­սո­նի, Ժե­նևիև Լետար­տի, Ան­նե Պրո­վոոստի՝ ժո­ղո­վա­ծո­ւի մեջ նե­րառված գոր­ծե­րից յու­րա­քան­չ յու­րում կա­րող ես զգալ նաև նրանց ներ­կա­յաց­րած ե­րկր­նե­րի

9

10

Geneviève Letarte, Anne Provoost included in this volume, one can feel the spirit of the countries and cultures they come from.

With that, and perhaps based on their individual characteristics and worldviews, each of them have seen and felt their own Armenia. In the meantime, it’s obvious that the writers gathered under the gaze of mount Ararat leave the Ark every time with the commandment of finding the Green Olive Twig; the commandment of finding Beauty, Peace and Light…

Of course, Armenia is not only mount Ararat with the Biblical and Literary Ark for our guests, not only our variegated nature, but the real people bearing our national characteristics: the unrivaled coordinator, the spirit and soul of the project Davit Matevossian, NersesTer–Vardanyan – adviser to the Minister of Culture and a diligent friend of the project, everyone’s favorites Tatevik, Ani, Lusine… the volunteers, everyone–my Armenian colleagues, students, casual passers–by in the streets…

The book encompasses the works of all the guests: translations are as close to the original and the styles of the authors as possible. Let’s hope that theses writers who are already linked to Armenia with their literary destinies, will return here – mentally and physically, finding inspiration in the Discourse of our country, our holy country that continues its thousands–years–old cultural and spiritual journey.

The proof is Vika Cembarteva’s “Jan Yerevan” – embodied with the silent Spring mists of Geghard, Claudio Pozzani’s feeling of “feet and stars kissing”, Rachel Lanseros’s uncovered revelation: “I have seen the dawn that connects Asia to Europe. I have been in Armenia. Why do I say have been? I very well know that I have never left Armenia.” And the others, in the table of content, name by name…

Karine Ashughyan

և մշա­կույթ­նե­րի ո­գին: Դրա­նով և, թերևս, նաև ան­հա­տա­կան ա­ռանձ­նա­ հատ­կու­թյուն­նե­րով ու աշ­խար­հըն­կալ­մամբ պայ­մա­նա­վոր­ված՝ նրան­ցից յու­րա­քան­չ յու­րը տե­սել ու զգա­ցել է իր Հա­յաս­տա­նը: Այդ ա­մե­նով հան­դերձ՝ ա­կն­հայտ է, որ Ա­րա­րա­տի հա­յաց­քի ներ­քո ժո­ղով­ված գրող­նե­րը Տա­պա­ նից ա­մեն ան­գամ ել­նում են՝ Ձի­թե­նու կա­նաչ ոս­տը գտ­նե­լու ու­ղերձ­նե­րով՝ Գե­ղե­ցի­կի, Խա­ղա­ղու­թյան և Լույ­սի ու­ղերձ­նե­րով… Ան­շուշտ, հյու­րե­րի հա­մար Հա­յաս­տա­նը ոչ մի­այն Ա­րա­րատն է՝ ա­ստ­ վա­ծաշն­չ յան և Գրա­կան տա­պա­նով, ոչ մի­այն մեր նկա­րեն բնաշ­խարհն է, այլև մեր ազ­գային նկա­րա­գի­րը կրող կոնկ­րետ մար­դիկ. նա­խագ­ծի ան­ զու­գա­կան հա­մա­կար­գո­ղը, ո­գին և բո­լո­րի մե­րա­նը՝ Դա­վիթ Մաթ­ևո­սյա­նը, նա­խագ­ծին պատ­վախնդ­րու­թյամբ վե­րա­բեր­վող, մշա­կույ­թի նա­խա­րա­ րի խորհր­դա­կան Ներ­սես Տեր–Վար­դա­նյա­նը, բո­լո­րի սի­րե­լի Տաթ­ևի­կը, Ա­նին, Լու­սի­նեն… կա­մա­վոր­նե­րը, բո­լոր–բո­լո­րը` իմ հայ գոր­ծըն­կեր­նե­րը, ու­սա­նող­նե­րը, փո­ղո­ցում կամ այ­լուր պա­տա­հած ան­ցորդ­նե­րը… Ըն­թեր­ցո­ղին ներ­կա­յաց­վող գր­քում տեղ են գտել բո­լոր հյու­րե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը. թարգ­մա­նու­թյուն­ներն ար­ված են` հնա­րա­վո­ րինս հա­րա­զատ մնա­լով բնագ­րին և հե­ղի­նակ­նե­րի ո­ճին: Ի­րենց գրա­կան ճա­կա­տագ­րով այլևս Հա­յաս­տա­նին կապ­ված գրող­նե­րը, պետք է հու­սալ, ի­րա­կա­նու­թյան մեջ և մտո­վի դեռ վե­րա­դառ­նա­լու են` Բառ ու Բան քա­ղե­ լով մշա­կույ­թի ու հոգ­ևո­րի հա­զա­րա­մյա իր եր­թը շա­րու­նա­կող սր­բա­զան մեր ե­րկ­րից: Ա­պա­ցույ­ցը` Վի­կա Չեմ­բարց­ևայի «­Ջա՜ն Եր­ևան»–ն է` Գե­ղար­դի գար­նան լռին մշուշ­նե­րի մեջ ներ­սուզ­ված, Կլաու­դի­ո Պոց­ցա­նիի «ոտ­ քերն ա­ստ­ղե­րի հետ համ­բուր­վե­լու» զգա­ցո­ղու­թյունն է, Ռա­քել Լան­ սե­րո­սին բաց­ված հայտ­նու­թյունն է`«Ես տե­սել եմ Ա­սի­ան և Եվ­րո­պան միաց­նող ար­շա­լույ­սը: Ես ե­ղել եմ Հա­յաս­տա­նում: Ի­ն­չո՞ւ եմ ա­սում՝ ե­ղել եմ: Ես լավ գի­տեմ, որ այլևս եր­բեք այն­տե­ղից չեմ հե­ռա­ցել»: Եվ մնա­ ցյա­լը` ը­ստ բո­վան­դա­կու­թյան, ա­նուն առ ա­նուն…

­ Կա­րի­նե Ա­շու­ղ յան

11

Diary

Օրագիր

First day

23 th of October, 2013 The participants of “Literary Ark 2013” festival arrived to Yerevan and after having a short rest had a wonderful tour in the capital. They visited the History Museum of Armenia and the National Gallery, being present to the exhibiotion of world–famous photographer Ara Güler. Later in the evening they visited Armenian Artists’ studios.

Diary

14

Ա­ՌԱ­ՋԻՆ ՕՐ 23–ը հոկ­տեմ­բե­րի, 2013 թ. «Գ­րա­կան տա­պան 2013» փա­ռա­տո­նի մաս­նա­կից­նե­րը ժա­մա­նե­ցին Եր­ևան և փոք­րիկ հանգս­տից հե­տո շր­ջե­ցին մայ­րա­քա­ղա­քի տե­սար­ժան վայ­րե­րով: Նրանք այ­ցե­լե­ցին Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թյան թան­գա­րան և ազ­գային պատ­ կե­րաս­րահ` ներ­կա գտն­վե­լով Ա­րա­ Գյու­լե­րի լու­սան­կար­նե­րի ցու­ցա­հան­դե­ սին: Ե­րե­կո­յան տա­պան­ցի­նե­րը հյու­րըն­կալ­վե­ցին հայ ար­ծա­թա­գործ­նե­րի ար­ հես­տա­նոց­նե­րում:

Օրագիր

15

Second day th 24  of October, 2013

Early in the morning the participants visited Mashtots

Matenadaran Institute

Manuscripts).

After

(Mesrop

of

Ancient

the

detailed

tour in the Manuscript museum, the participants headed off to Etchmiadzin Cathedral. They also went to Zvartnots Cathedral and returned to Yerevan.

The opening ceremony of the festival took place at the Special Event Hall of Cafesjian Museum Foundation. The participants of the festival and the Armenian intelligence got to know each other during the event. After the official part of the ceremony, there was Diary

16

held a concert with classical and ethnic jazz music performances.Â

Ե­ՐԿ­ՐՈՐԴ ՕՐ 24–ը հոկ­տեմ­բե­րի, 2013 թ. ­ Վաղ ա­ռա­վո­տյան մա­նա­կից­ներն այ­ ցե­լե­ցին Մա­տե­նա­դա­րան (Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի ան­վան հին ձե­ռագ­րե­րի գի­տա­հե­տա­զո­տա­կան ի­նս­տի­տուտ), որ­տեղ

ի­նս­տի­տու­տին

բա­վա­կա­

նին ման­րա­մաս­նո­րեն ծա­նո­թա­նա­ լուց հե­տո ո­ւղևոր­վե­ցին Վա­ղար­շա­ պատ–Էջ­մի­ա­ծին: Նրանք ե­ղան նաև Զվարթ­նո­ցի տա­ճա­րում և վե­րա­դար­ ձան Եր­ևան: Փա­ռա­տո­նի բաց­ման ա­րա­րո­ղու­թյու­նը տե­ղի ու­նե­ցավ Գա­ ֆէս­ճե­ան ար­վես­տի կենտ­րո­նի հա­ տուկ մի­ջո­ցա­ռում­նե­րի սրա­հում, ո­ւր փա­ռա­տո­նի հյու­րերն ու հայ մտա­վո­ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը

ծա­նո­թա­ցան մի­մյանց հետ, ո­ւնկն­ դրե­ցին դա­սա­կան և էթ­նիկ–ջա­զային կա­տա­րում­ներ:

17 Օրագիր

րա­կա­նու­թյան

Third day 25th of October, 2013 On 25 October the participants started literary master classes as well as meeting with the readers in the

Armenian–Russian

University

and

Slavonic

Yerevan

State

Linguistic University after Brusov and in library named after Avetik Isahakyan. The day was also devoted to

visiting

Parajanov

house–

museum where they got acquainted to his unique art. In the evening, during warm tea–drinking they had the opportunity to talk to the Prime

Diary

18

Minister of the Republic of Armenia Tigran Sargsyan and RA Minister of Culture Hasmik Poghosyan.

ԵՐ­ՐՈՐԴ ՕՐ 25–ը հոկ­տեմ­բե­րի, 2013 թ.

19 Օրագիր

­ ոկ­տեմ­բե­րի 25–ը նվիր­ված էր Հ Եր­ևա­նի Սլա­վո­նա­կան և Բրյու­սո­ վի ան­վան հա­մալ­սա­րան­նե­րում ու Ա­վե­տիք Ի­սա­հա­կյա­նի ան­վան գրա­ դա­րա­նում տա­պան­ցի­ների գրա­կան վար­պե­տու­թյան դասե­րին, ի­նչ­պես և ըն­թեր­ցող­նե­րի հետ հան­դի­պում­ նե­րին ու գրա­կան քննար­կում­նե­ րին: Օ­րը նաև փա­րա­ջա­նո­վ յան էր. տա­պան­ցի­նե­րը հյուր­ըն­կալ­վե­ցին Սեր­գեյ Փա­րա­ջա­նո­վի տուն–թան­ գա­րա­նում, հա­ղոր­դակց­վե­ցին նրա ի­նք­նա­տիպ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյա­նը՝ հնա­րա­վո­րու­թյուն ու­նե­նա­լով ար­ վես­տի մթնո­լոր­տում ծա­նո­թա­նալու և մտեր­միկ շփ­վելու Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թյան վար­չա­պետ Տիգ­րան Սարգ­սյա­նի և մշա­կույ­թի նա­խա­րար Հաս­միկ Պո­ղո­սյա­նի հետ:

Diary

20

Օրագիր

21

Forth day 25th of October, 2013

The day started with visiting the Armenian

Genocide

Memorial

(Tsitsernakaberd). The participants were at the museum of The Genocide, put flowers on the memorial and had to start the journey to Gyumri, the cultural capital of CIS countries. After having a rest, the participants and the hosts had a tour in the town and in the late evening they had an introduction to the fundamentals of the Armenian language through an organized game.Â

Diary

22

ՉՈՐ­ՐՈՐԴ ՕՐ 25–ը հոկ­տեմ­բե­րի, 2013 թ. Օ­րը սկս­վեց Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­ թյան հու­շա­հա­մա­լիր` Ծի­ծեռ­նա­ կա­բերդ այ­ցե­լու­թյամբ: Մաս­նա­ կից­նե­րը ե­ղան Ցե­ղաս­պա­նու­թյան թան­գա­րա­նում, ի­րենց հար­գան­քի տուր­քը մա­տու­ցե­ցին Ցե­ղաս­պա­ նու­թյան զո­հե­րի հի­շա­տա­կին: Ա­պա «Գ­րա­կան տա­պանն» ո­ւղ­ևոր­վեց Գյում­րի՝ Ա­ՊՀ ե­րկր­նե­րի մշա­կու­ թային մայ­րա­քա­ղաք: Հանգս­տից հե­տո փա­ռա­տո­նի մաս­նա­կից­նե­րը՝ տան­տե­րերն ու հյու­րե­րը, մի­ա­սին շր­ջե­ցին քա­ղա­քով, ի­սկ ո­ւշ ե­րե­կո­ յան հյու­րերն ի­րենց հայ գոր­ծըն­կեր­ նե­րի կազ­մա­կեր­պած բառ–խա­ղի մի­ջո­ցով ծա­նո­թա­ցան հայոց լեզ­վի հի­մուն­քնե­րին:

Օրագիր

23

Fifth day 27st of October, 2013 The day started with round table discussions with professionals on “Before a Blank Piece of Paper or Literature: Art or Craft?” and “Online and Electronic Literature”. The participants of the festival actively took part in the round–table discussions. Separate viewpoints and thoughts were turned into an interesting literary argument. They had a coffee break after which they continued their round–table discussions which became more heated and appealing.

On the second half of the day the participants visited Jajur, were in Minas Avetisyan’s House Museum and after having a tour had literary readings in an open air and by translating the texts on spot the participants got to know each others’ works.

The participants of the “Ark” had busy hours in Gyumri as well. They visited Dzitoghtsyan’s House–Museum in Gyumri which is a unique museum of art and folk description. After dinner they had a workshop on Armenian national musical instruments duduk and dhol to get acquainted with the Armenian national music. During the workshop the writers were reading their original texts

Diary

24

under the music.

ՀԻՆ­ԳԵ­ՐՈՐԴ ՕՐ 27–ը հոկ­տեմ­բե­րի, 2013 թ.

25 Օրագիր

Ա­ռա­վո­տյան սկս­ված «Ս­պի­տակ թղ­թի ա­ռջև. գրա­կա­նու­թյուն. ար­վեստ կամ ար­հեստ», ա­պա և «Առ­ցանց և է­լեկտ­րո­նային գրա­կա­նու­թյուն» կլոր սե­ղան– քն­նար­կում­նե­րին տա­պան­ցի­ներն ակ­տիվ մաս­նակ­ցե­ցին. ա­ռան­ձին դի­տար­ կում­ներ և խո­հեր քն­նար­կում­նե­րը վե­րա­ծել է­ին գրա­կան հե­տաքր­քիր բա­նա­ վե­ճե­րի: Մի փոքր ը­նդ­մի­ջու­մից հե­տո շա­րու­նակ­ված կլոր սե­ղանն ա­վե­լի թեժ ու գրա­վիչ դար­ձավ: Օր­վա եր­կրորդ կե­սին մաս­նա­կից­ներն այ­ցե­լե­ցին Ջա­ջուռ՝ Մի­նաս Ա­վե­տիս­ յա­նի տուն–թան­գա­րան, ո­րին ծա­նո­թա­նա­լուց հե­տո թան­գա­րա­նա­մերձ տա­ րած­քում` հենց բնու­թյան գր­կում, բա­ցօ­թյա գրա­կան ըն­թեր­ցում­ներ ու­նե­ցան` տե­ղում թարգ­ման­վող տեքս­տե­րի մի­ջո­ցով ծա­նո­թա­նա­լով մե­կը մյու­սի ստեղ­ ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րին: Տա­պան­ցի­նե­րին հա­գե­ցած ժա­մեր է­ին սպաս­վում Գյում­րի­ում` «Ձի­թող­ցյանց­ նե­րի տա­նը», որ ար­հես­տա­գոր­ծու­թյան և ազ­գագ­րու­թյան բա­ցա­ռիկ թան­գա­ րան է: Ը­նթ­րի­քից հե­տո վար­պե­տաց դաս ան­ցկաց­վեց հայ ազ­գային ե­րա­ ժշտա­կան գոր­ծիք­նե­րին ծա­նո­թաց­ման հա­մար: Դա­սի ըն­թաց­քում գրա­կան– երաժշ­տա­կան ի­մպ­րո­վիզ­ներ ե­ղան. հայ­կա­կան ազ­գային ե­րաժշ­տու­թյան՝ դու­ դուկ–դ­հոլ հա­մադր­ման ներ­քո տա­պան­ցի­նե­րը բնագ­րով կար­դում է­ին ի­րենց բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րը:

Sixth day 28nd of October, 2013

The next day was also devoted to literary

readings.

The

participants

of the festival went to Marmarashen Monastery and read their literary works near the Monastery. Both the Armenian and foreign writers walked the three kilometer road to and from the Monastery with great pleasure.

They proclaimed that it was a kind of a pilgrimage for them. On the way back to Yerevan the next stop they had was Tegher Monastery on Aragats.

After the readings they went back to

Diary

26

Yerevan. The participants of the festival were eagerly learning the national Armenian dances with Gagik Ginosyan and “Karin� ensemble in the House of Architects.

ՎԵ­ՑԵ­ՐՈՐԴ ՕՐ 28–ը հոկ­տեմ­բե­րի, 2013 թ.

Գ­րա­կան ըն­թեր­ցում­նե­րի էր նվիր­ված նաև հա­ջորդ օ­րը. այ­ցե­լե­լով Մար­մա­շե­նի վանք՝ փա­ռա­տո­նի մաս­նա­կից­նե­րը կար­դա­ցին ի­րենց

ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րից:

Թե՛

հյու­րե­րը, թե՛ հա­յաս­տան­ցի մաս­նա­կից­ նե­րը մինչև տա­ճարն ըն­կած ճա­նա­պար­ հի՝ շուրջ ե­րեք կի­լո­մետ­րա­նոց հատ­վա­ծը ոտ­քով եր­թու­դար­ձե­ցին մեծ հա­ճույ­քով ու ոգևո­րու­թյամբ՝ հայ­տա­րա­րե­լով, թե դա ո­ւխ­տագ­նա­ցու­թյան մի տար­բե­րակ է ի­րենց հա­մար: Եր­ևան վե­րա­դար­ձի ճա­ նա­պար­հին հա­ջորդ հանգր­վա­նը Ա­րա­գա­ ծի լան­ջին բազ­մած Տե­ղե­րի վանքն էր:­ Ար­դեն Եր­ևա­նում կար­ճատև հանգս­տից րա­պետ­նե­րի տա­նը մեծ պատ­րաս­տա­ կա­մու­թյամբ և ըն­կա­լու­նա­կու­թյամբ սո­ վո­րե­ցին Գա­գիկ Գի­նո­սյա­նի և «­Կա­րին» ան­սամբ­լի պա­րե­րը:

ու­սու­ցա­նած

ազ­գագ­րա­կան

27 Օրագիր

հե­տո Տա­պա­նի մաս­նա­կից­նե­րը Ճար­տա­

Seventh day 29 rd of October, 2013

Diary

28

In the morning the participants went to Khor Virap. They strolled in the monastery, most of them went down to the pit of Gregory the Illuminator, climbed up the mountains that keep the ruins of Artashat, the ancient capital and touched the history by admiring the adorable view of Ararat. They continued their journey to Noravank. The weather was wonderful and the participants wanted to stay under the sun and listen about the mystic role of Noravank told by the guide. The participants also spent a full literary hour in Zangakatun village, the house museum of Paruyr Sevak. They read poems near Sevak’s grave that is in the garden and ate the heavenly fruit Sevak had planted himself.

յո­թե­րորդ Օր 29–ը հոկ­տեմ­բե­րի, 2013 թ.

29 Օրագիր

Ա­ռա­վո­տյան մաս­նա­կից­նե­րը մեկ­նե­ ցին Խոր Վի­րապ: Շր­ջե­ցին վա­նա­կան հա­մա­լի­րում, շա­տերն ի­ջան Սբ Գրի­ գոր Լու­սա­վոր­չի վի­րա­պը, այցելեցին հնագույն քաղաքամայր Արտաշատի ավերակները պահպանած բլուրներ ու հաղորդակից դարձան պատմությանը` Ա­րա­րա­տի հիա­սքանչ տե­սա­րա­նով հիա­նա­լուն զու­գա­հեռ: Ա­պա Տա­պանն ո­ւղ­ևոր­վեց Նո­րա­վանք: Ե­ղա­նա­կը հրա­ շա­լի էր, և մաս­նա­կից­նե­րը վայե­լում է­ին ար­ևի ջեր­մու­թյու­նը` Նո­րա­վան­քի միս­ տիկ կեր­պա­րի, նրա մա­սին ու­ղեկ­ցոր­ դի պատ­մու­թյան հետ մի­ա­սին: Մաս­ նա­կից­նե­րը պոե­զի­այով լե­ցուն ժամ ան­ցկաց­րին Զան­գա­կա­տուն գյու­ղում՝ Պա­րույր Սևա­կի տուն–թան­գա­րա­նում, բա­նա­ստեղ­ծու­թյուն­ներ ըն­թեր­ցե­ցին մեծ բա­նաս­տեղ­ծի գե­րեզ­մա­նին՝ նրա այ­ գում, վայե­լե­ցին Սևա­կի ձե­ռամբ տնկ­ված խնձո­րե­նի­նե­րի դրախ­տային պտուղ­նե­րը:

Eighth day 30 th of October, 2013

In the morning the participants had literary talk shows with the students and master classes at universities of the capital again.

Afterwards

they

had

closing press conference. In the afternoon they left for Garni and Geghard, the two wonderful monuments. After getting great impressions of the places they took it with them back to their motherlands.

Diary

30

ու­թե­րորդ Օր 30–ը հոկ­տեմ­բե­րի, 2013 թ.

Ա­ռա­վո­տյան

մաս­նա­կից­նե­րը

կր­կին գրա­կան քն­նար­կու­մներ և վար­պե­տաց դա­սեր անց­ կաց­րին մայ­րա­քա­ղա­քի հա­ մալ­սա­րան­նե­րում, ո­րից հե­տո տե­ղի ու­նե­ցավ փակ­ման մամ­ լո ա­սու­լի­սը: Կե­սօ­րից հե­տո նրանք ո­ւղ­ևոր­վե­ցին Գառ­նի և Գե­ղարդ՝ գե­ղեց­կա­գույն եր­կու տա­ճար­նե­րի խոր­հուր­դը ժո­ղո­ վե­լու և ի­րենց հայ­րե­նիք­նե­րը տա­նե­լու:

Օրագիր

31

L i t e r a r y Wo r k s

Ստեղծագործ­ո ւթյուններ

Fortner Anderson Ֆորթներ Անդերսոն Canada Կանադա

Fortner Anderson has been an active member of Montreal “Spoken word” literary club. He is the co–founder and producer of “Wired on Words” audio– visual publishing company (wiredonwords.com). He conducts an one–hour radio show called “Dromotexte”. His poems have appeared on the collections of “Wired on words” (1993), Millennium Cabaret (1998) and La Vache Enragée (1998), as well as in in several anthologies, among them Poetry Nation (1998).

His solo discs are: Sometimes I think” (2000), “Six silk purses” (2005) and “He sings” (2007).

He has performed his works in Berlin Poetry Festival, Banff Center (Alberta), Cabaret (Montreal), Rivoli (Toronto) and in St. Marcos Church (New York). In 2002 and again in 2008, he was invited to Genoa (Italy) to perform at the International Poetry Festival of Genova. His poetry book and the audio CD named “Solitary Pleasures” were released in October, 2011. Կանադացի բանաստեղծ Ֆ. Անդերսոնը տարիներ շարունակ ակտիվ մասնակցություն է ունեցել Մոնրեալի «Խոսքի բեմ» գրական խմբակում: Նա «Wired On Words» ձայնային/աուդիովիզուալ հրատարակչության համահիմնադիրն ու պրոդյուսերն է (wiredonwords.com): Վարում է մեկժամանոց ռադիոշոու` «Dromostexte»: Նրա բանաստեղծությունները ներառվել են «Wired On Words» (1993), «Millennium Cabaret» (1998) և «La Vache Enragée» (1998) ժողովածուներում և հրատարակվել մի շարք անթոլոգիաներում, ներառյալ «Poetry Nation» (1998): Նրա սոլո սկավառակներն են` «Sometimes I think» (2000), «Six silk purses» (2005) և «He sings» (2007): Անդերսոնն իր գործերը ներկայացրել է Բեռլինի գրական փառատոնում, Բանֆֆ կենտրոնում (Ալբերտա), Կաբարեում (Մոնրեալ), Ռիվոլիում (Տորոնտո) և Սբ Մարկոսի եկեղեցում (Նյու Յորք): 2002 և 2008 թթ. մասնակցել է Ջենովայի պոեզիայի միջազգային փառատոներին: Նրա բանաստեղծությունների գիրքը և «Solitary pleasures» ձայնասկավառակը լույս են տեսել 2011 թ. հոկտեմբերին:

Before Armenia

F. A n d e r s o n

36

Before the exodus Before the blockade Before the war Before the 22nd of November 1993, the only time Michael

Hovhannisyan, the musician, saw his grandfather cry Before the third independence Before the collapse of the republics Before Spitak Before Paruyr Sevak, who wrote « Live, live », died,

murdered by the state, they say Before Sayat Nova Before the 24th of April 1965 Before the Gulag with its arrests and trials and deportations Before the last Great War Before the treaty of Kars, that robbed the soul of the Hayk and each

clear day left them longing on the plain below Masis Before the revolutions Before the First Republic, the Treaty of Sèvres and the invasion Before the rescue of so many orphans Before the Great Crime and the famine and the marches into the desert Before the peacemaker Hovhannes Tumanyan the poet to all Armenians Before Red Sunday Before Adana

Հայաստանից առաջ

37 Ֆ. Անդերսոն

Գաղթից առաջ Շրջափակումից առաջ Պատերազմից առաջ 1993–ի նոյեմբերի քսաներկուսից առաջ, միակ օրը, երբ երաժիշտ

Միքայել Հովհաննիսյանը տեսավ իր պապին լաց լինելիս Երրորդ անկախությունից առաջ Հանրապետությունների փլուզումից առաջ Սպիտակից առաջ Սևակի մահվանից առաջ, ով «Ապրել, ապրել»–ն է գրել,

ում ասում են, թե պետությունն է սպանել Սայաթ–Նովայից առաջ 1965–ի ապրիլի քսանչորսից առաջ Գուլագի ձերբակալություններից, դատավարություններից ու

տեղահանություններից առաջ Վերջին համաշխարհային պատերազմից առաջ Կարսի դաշնագրից առաջ, որ կողոպտեց Հայկի հոգին և թողեց

մարդկանց կարոտով Մասիսի փեշին կանգնած Հեղափոխություններից առաջ Առաջին Հանրապետությունից, Սևրի պայմանագրից ու

հարձակումից առաջ Այդքան որբերի փրկվելուց առաջ Մեծ ոճրագործությունից, սովից ու անապատ տանող

քայլերթից առաջ Ամենայն հայոց բանաստեղծ խաղաղարար

Հովհաննես Թումանյանից առաջ Կարմիր կիրակիից առաջ

F. A n d e r s o n

38

Before Hamidian Before the Ottomans, the Russians and the Persians Before Timur the lame whose armies appeared on the barren hilltops

to sack the cities in 1360 Before Shah Abbas who drowned 300 000 in the Araxs swollen

with blood Before Areni and Noravrank where the master Momik carved his

crosses for the princes of Syunik Before the Pakratids in Tayk Vanand and the sack of Ani when numberless dead blocked the narrow streets Before Zvartnots built by Nersos the Builder and lost for 10 centuries Before the rise of the Caliphate Before the treaty of Nvarsak refused the land to the Zoroastrians Before the holy Mashtots birthed 36 letters that made a people Before the Arshakuni Before Gregorios the Enlightener lay 13 years in the place called the

bottommost pit with a square of light the size of a grain of sand a loaf of bread falling from heaven while a mad king crawled and barked prayers to the moon and Mihr the son of Aramazd Before Trajan Before Thaddaessus and Bartholomew

Before Alexander the Great and Artaxias

Before Darius, Sargon and Urartu Before the Hayk Before Areni–1, who ate wheat and barley and apricots in

the valley of woes There was blood spilled here It stained the stones It smells, thick as smoke Burning from countless fires in the hills We cannot breath and the sun shines elsewhere There are bones here and broken teeth In graves, in crypts and tossed pell–mell onto the earth Climbing the piles we grow tired Grey dust from the East covers our shoes

39 Ֆ. Անդերսոն

Ադանայից առաջ Համիդյանից առաջ Օսմաններից, ռուսներից ու պարսիկներից առաջ Կաղ Թեմուրից առաջ, ում զորքերը 1360–ին հայտնվեցին

Ամուլ սարերի գագաթներին` թալանելու հին քաղաքները Շահ Աբասից առաջ, ով 300 000 մարդկանց արյունով վարարած

Արաքսում խեղդեց Արենիից ու Նորավանքից առաջ, ուր վարպետ Մոմիկն իր

խաչերն է փորագրել Սյունիքի արքայադստեր համար Բագրատունիների՝ Վանանդ ու Տայք գալուց առաջ և Անիի

կողոպուտից առաջ, ուր անթիվ մեռյալներ փակել էին

նեղ փողոցները Ներսես Շինողի կառուցած Զվարթնոցից առաջ, որ թաքնված էր

շուրջ տասը դար Խալիֆայության վերելքից առաջ Նվարսակի պայմանագրից առաջ, որը զրադաշտներին հող չտվեց Սուրբ Մաշտոցի ժողովուրդ կերտած 36 տառերից առաջ

Արշակունիներից առաջ Գրիգոր Լուսավորչից առաջ, որ տասներեք տարի փակվեց մի

խորը փոսում՝ ավազի հատիկի չափ լույսով

երկնքից ընկնող մի կտոր հացով

մինչ խենթ թագավորը քարշ էր գալիս ու հաչում

աղոթում լուսնին ու Արամազդի որդուն՝ Միհրին Տրայանոսից առաջ Թադեոսից ու Բարդուղիմեոսից առաջ Ալեքսանդր Մակեդոնացուց ու Արտաշեսից առաջ Դարեհից, Սարգոնից ու Ուրարտուից առաջ Հայկից առաջ Արենի 1–ից առաջ, ով ցավերի հովտում ցորեն,

գարի ու ծիրան կերավ Էստեղ արյուն է թափվել Քարերն է ներկել Ծխի պես ծանր բուրում Լեռների անթիվ կրակներից է բխում Իսկ մեր շունչը կանգնել է, արևը մեկ այլ տեղում է շողում Այստեղ ոսկորներ, փշրված ատամներ կան Գերեզմաններում, նկուղներում լցված հողի վրա Ոսկրակույտերը մագլցելուց հոգնում ենք Արևելքի գորշ փոշին ծածկում է մեր կոշիկները

It burns our eyes There were tears here Uncountable unfathomable Enough to smooth rock Enough to fill a limitless sea Here even the buildings weep Yet flowers grow here Red and white roses Harvested by children and Stacked on polished stone As feed for an old unquenchable fire

F. A n d e r s o n

40

Վառում մեր աչքերը Այստեղ արցունք է թափվել Անհաշվելի, անհատակ Այնքան, որ մի ժայռ կհարթեր Այնքան, որ մի անսահման ծով կլցներ Այստեղ անգամ շենքերն են ողբում Բայց դեռ ծաղիկներ են այստեղ աճում Կարմիր ու սպիտակ վարդեր Մանուկների ձեռքով Դարսվում, հավաքվում են տաշած քարի վրա Որպես սնունդ անմար կրակի համար Անգլերենից թարգմանեց Տաթևիկ Սարգսյանը

Ֆ. Անդերսոն

41

Yolanda Castaño Յոլանդա Կաստանյո Spain Իսպանիա

She was born in 1977 in Santiago de Compostela, Spain. She is working for around 20 years. Apart from being an editor and a cultural manager, Yolanda has been a columnist and has worked in Galician TV for many years (Galician Audiovisual Academy Award as “Best TV Communicator 2005”). She has published 5 poetry books in Galician and Spanish. She has won a lot of poetry awards. Besides Yolanda is the General Secretary of the Galician Language Writers Association. Most of her poems have been translated into more than fifteen languages. In 2011 she held two international fellowships as a writer–in– residence, in Rhodes (Greece) and Munich (Germany). Բանաստեղծուհի, խմբագիր, մշակույթի մենեջեր և օրաթերթի սյունակավար: Ստեղծագործում է շուրջ 20 տարի: Ծնվել է Սանտիագո դե Կոմպոստելայում (Իսպանիա) 1977թ.: Աշխատել է Գալիցիա TV–ում («2005 Լավագույն TV հաղորդավար» Գալիցիայի աուդիովիզուալ ակադեմիայի մրցանակ): Հրատարակել է գալիցերեն և իսպաներեն 5 պոեմների գիրք: Ստացել է բազմաթիվ մրցանակներ գրականության բնագավառում: Գալիցերեն գրողների ասոցիացիայի գլխավոր քարտուղարն է: Նրա պոեմներից շատերը թարգմանվել են ավելի քան 15 լեզուներով: 2011թ. արժանացել է երկու միջազգային կրթաթոշակի՝ Ռոդոսում (Հունաստան) և Մյունխենում, (Գերմանիա):

LAS CRUCES ALADAS Plata, una coartada, sólo la tierra está en silencio.

Uno a uno, en fila india, rostros de genes cansados.

Y. C a s t a ñ o

44

Alguien ya enhebró la cuenta de este collar tan antiguo.

Esos presentimientos cayendo como abalorios.

Poned las manos y recoged mi animal de ya os lo decía, acunadlo como a un cachorro, lavadle todas las llagas.

El humo sube a lo alto.

El campo otorga, os lo dije.

Dadle de comer, acariciadlo, haced que se ponga fuerte, que su pelo brille como brillaron las cúpulas de Cilicia.

Y tras un comportamiento azul, toda la baba de los días.

Había cruces, una coartada, descascarándose las cuentas.

ԹԵՎԱՎՈՐ ԽԱՉԵՐԸ Արծաթ, մի պատրվակ, միայն հողն է լուռ: Մեկ առ մեկ, իրար ետևից Հոգնած գեներով դեմքեր:

Ձեր ձեռքերը բացե՛ք և ապաստա՛ն տվեք Ես ձեզ ասում էի իմ կենդանուն, Օրորե՛ք նրան շան ձագի պես, Լվացե՛ք նրա բոլոր վերքերը բաց: Ծուխը բարձրանում է վեր: Դաշտը շնորհում է,— ասացի ձեզ: Կերակրե՛ք ու շոյեք նրան, Թող որ զորանա, թող նրա մազերը Փայլեն, ինչպես փայլել են Կիլիկիո գմբեթները: Եվ կապույտ վարքագծից հետո Ամբողջ թուքն օրերի: Խաչեր կային, մի պատրվակ, Փայլից զրկվող ուլունքները:

45 Յ. Կաստանյո

Մեկն արդեն թելանցել է ուլունքն Այս շատ հին մանյակի… Հաշվիչի պես թափվող Այդ նախազգացումները:

Enhebrando uno a uno sus largos rostros. Os lo dije.

Pero aún lavaréis mi perro, el humo subirá a lo alto.

Péndulo, esturión, luz que la ventana penetra.

Las que del suelo se yerguen son unas cruces distintas.

Cuentas que son bruñidas hasta que vuelven a brillar jugosas.

Poned las manos para que caigan vueltas granos de granada.

Su rojo plata, la ventana penetrando la luz, el valle.

Y. C a s t a ñ o

46

Cuando se marchen los regueros todavía blancos del Sis, llegará el tiempo de sandías.

Y tras un comportamiento azul, todo el cielo en el regazo: Que cada cruce de caminos pueda siempre remontar el vuelo.

Que todas las cruces sean siempre cruces con alas.

COSAS QUE EMPIEZAN POR Y Esa nostalgia, las violetas, una rúbrica tan ajena a nuestras lenguas, estar de viaje, Armenia, signos extranjeros, la capa carnosa que cubre mi sensación.

Un país que no existe, la tierra rara septuagésima, en vastas extensiones el mínimo elemento para la cópula.

Todo el varón que hay en mí, a veces tú, y yo otras,

Մեկ առ մեկ թելանցելով նրանց երկար Դեմքերը: Ասացի ձեզ: Բայց դեռ լվալու եք իմ շանը, Ծուխը բարձրանալու է վեր: Ճոճանակ, թառափ, լույս, որ պատուհանն է Թափանցում: Գետնից բարձրացողները Տարբեր խաչեր են: Ուլունքներ, որ ողորկվում են Ու նորից փայլում հյութալից: Ձեռքներդ բացե՛ք որպեսզի թափվեն՝ Նռան հատիկներ դարձած: Իր կարմիր արծաթը, պատուհանը Թափանցելով լույսը, հովիտը:

Եվ կապույտ վարքագծից հետո Ողջ երկինքը գրկում՝ Թող որ յուրաքանչյուր խաչմերուկ Կարողանա միշտ թռիչք բարձրացնել: Թող բոլոր խաչերը Լինեն թևավոր:

ԵՎ–ՈՎ ՍԿՍՎՈՂ ԲԱՌԵՐ Այդ կարոտը, մանուշակները, մեր լեզուներին այդքան օտար մի խորագիր, ճամփորդել, Հայաստան, օտար նշաններ, զգացմունքս ծածկող մսեղեն շերտը: Գոյություն չունեցող մի երկիր,

յոթանասուներորդ տարօրինակ հողը, ընդարձակ տարածություններում

բաղահյուսության նվազագույն տարրը:

47 Յ. Կաստանյո

Երբ հեռանան Սիսի՝ Դեռ սպիտակ ջրանցքները, Ձմերուկների ժամանակը կգա:

Y. C a s t a ñ o

48

no tengo ninguna palabra de nueve letras.

Víctima y verdugo abrazados en una sola lengua, horizontes a los que lanzarnos: al mar, a Portugal, a España.

El sendero impracticable del tao, jaulas aladas en los 70, el rojo de las pantallas, algunos metales plateados.

El punto de tu vida en el que no sabes qué decisión tomar, tres líneas iguales, soñando un pacto, la memoria escura de la nación terrible.

La violación de mi nombre, lo último que te escribo.

La juventud, corriéndonos entre los dedos en distintas direcciones.

Cuando abrimos la puerta del cuarto de baño de la poesía encontramos al padre convertido en una roca.

La mera ocurrencia de que pueda ser un yugo ese sur, yo–lan–da–cas–ta–ño repetido hasta que no significa nada.

Según algunos códigos, mi número inevitable, la simultánea prole de una isla que implora, el tormento del modisto, los escombros del Medievo.

El respetado capricho de los nacionales patriarcas, los desvelos del aislamiento en una aldea de Suecia, el bendito sabor de las uvas de Corinto, merced de tus labios en una hora futura y, entre las piernas, mi sexo que también empieza por Y.

LA SOLEDAD DE LOS EXTREMOS Llegábamos del centro mismo

de nuestro pasmo patrocinado.

Llegábamos desde la misma soledad de los extremos.

Solos, remotos.

Vista cansada, talentosos estómagos.

Nos pareció ver los brazos con las venas abiertas.

Campos de albaricoques, preguntas, tuberías.

Un país que lleva al aire todo lo que debería estar bajo tierra.

ԾԱՅՐԱԲԵՎԵՌՆԵՐԻ ՄԵՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Հասնում էինք մեր հովանավորված

զարմանքի հենց կենտրոնից: Հասնում էինք նույն ծայրաբևեռների մենությունից: Միայնակ, հեռավոր: Հոգնած նայվածք, տաղանդավոր ստամոքսներ: Մեզ թվաց՝ տեսանք թևերը Բաց երակներով: Ծիրանի այգիներ, հարցեր, խողովակացանցեր:

49 Յ. Կաստանյո

Ամբողջ տղամարդը, որ կա իմ մեջ, Մի անգամ՝ դու, ուրիշն էլ՝ ես, Ինը տառերից բաղկացած ոչ մի բառ չունեմ: Զոհ ու դահիճ՝ գրկախառնված մեն–միակ լեզվում, Հորիզոններ ուր նետում ենք ծովը, Պորտուգալը, Իսպանիան: Թաոյի անփորձարկելի արահետը,

թևավոր վանդակներ 70–ականներին, Էկրանների կարմիրը, արծաթագույն որոշ մետաղներ: Կյանքիդ այն պահը, երբ չգիտես՝ ինչ որոշում առնել, Երեք հավասար գիծ՝ դաշինք երազող, Մութ հիշողությունը սարսափելի ազգի: Իմ անվան բռնաբարությունը, քեզ գրած իմ վերջին տողերը: Երիտասարդությունը, որ վազում է տարբեր

ուղղություններով մեր մատների արանքից: Երբ բացում ենք բանաստեղծության զուգարանի դուռը, Գտնում ենք հորը քարացած: Լոկ պատկերացումը, որ այդ հարավը կարող է մի լուծ լինել, Յո–լան–դա–կաս–տա–նյո ՝ կրկնված մինչև անիմաստությունը: Ըստ որոշ կոդերի՝ իմ անշրջանցելի թիվը, Աղերսող մի կղզու միաժամանակյա գերդաստանը, Դերձակի տանջանքը, Միջնադարի ավերակները: Ազգային նահապետների հարգված քամահրանքը, Առանձնության անքնությունները շվեդական գյուղում, Կորնթոսի խաղողների օրհնված համը, Քո շուրթերի բարեհաճութեանը մատնված ապագա մի ժամում Եվ ոտքերիս արանքում՝ սեռս, Որ նույնպես սկսվում է և–ով:

Yo llegué de una ignorancia lavada por las palabras.

Me pareció ver la cumbre del Monte Ararat.

Arterias de tuberías, heridas, pozos abiertos.

Y me dijeron: “Son nubes, pequeña, son sólo nubes”.

COMO SI NADA

Y. C a s t a ñ o

50

Absorto, lejano, con un solo soplo podrían apartarnos de tu lado.

Peina, corazón, hasta la última casa.

Llévate su cima, el cielo recortándolo.

Di que jamás escuchaste el ruido negro de su sangre.

Están quietas las piedras, duermen las colinas.

Di que el Sevan no refleja, que son opacas sus aguas.

Callad a las margaritas, callad hasta la última gota.

Talad los olivos y mirad hacia otro lado.

Di que el torpe corazón no bate como tambores.

Que duermen las colinas, que está en silencio el Araks.

Llévate su cumbre, su halo coronándolo.

Que peinen toda la tierra y que borren nuestros nombres.

Como si nada, nunca, hubiera pasado.

Մի երկիր, որ օդով է տանում Բոլոր այն ամենը, որ պետք է լիներ հողի տակ: Ես հասա՝ բառերով լվացված չգիտությունից: Ինձ թվաց՝ Արարատ լեռան Գագաթը տեսա: Խողովակների զարկերակներ, վերքեր, բաց վիհեր: Եվ ասացին՝ «Ամպեր են, փոքրիկ, միայն ամպեր»:

ԿԱՐԾԵՍ ԹԵ ՈՉԻՆՉ ՉԻ ԵՂԵԼ

Իսպաներենից թարգմանեց Հովիկ Բուդուկյանը

51 Յ. Կաստանյո

Կլանված, հեռավոր, միայն մի շնչով կարող էին Մեզ հեռացնել քո մոտից: Սանրի՛ր, սի՛րտ իմ, մինչև վերջին տունը: Տա՛ր նրա կատարը՝ երկինքը կտրատելով: Ասա՛, որ երբեք չես լսել Նրա արյան սև աղմուկը: Անշարժ են քարերը, ննջում են բլուրները: Ասա՛, որ Սևանն արտացոլանք չունի, Որ մութ են նրա ջրերը: Լռեցրե՛ք մարգարիտները, լռեցրե՛ք մինչև վերջին կաթիլը: Կտրե՛ք ձիթենիները և դեպի ուրի՛շ կողմ նայեք: Ասա՛, որ անշնորք սիրտը թմբուկի պես չի տրոփում: Որ բլուրները ննջում են, որ լուռ է Արաքսը: Տա՛ր նրա գագաթը, նրան թագադրող լուսապսակը: Թող սանրեն ողջ երկիրը և ջնջեն մեր անունները: Թող թվա թե ոչինչ Երբեք Չի եղել:

Vika Chembartseva Վիկա Չեմբարցևա Moldova Մոլդովա

Born in 1973. She is a poet, prose–writer, translator. Vika is one of the authors– initiators of the Armenian–Russian and Russian–Armenian “The Letters on Stone” bilingual collection of poetry and prose. Member of Russian Writers’ Union, Russian Writers’ Association of Moldova. She has participated in Russian Young Writer’s Forum (2009–2012), V and VI International Forum of Translators and Publishers (Yerevan, 2011, 2012). She is the prize winner of 5th International Competition of Russian Diaspora young poets “Wind of Wandering 2010,”(Rome), “Pushkin in Britain” London International Poetry Competition etc. Vika is the author of the poetry collection titled “To You”.

Her works of poetry and prose appear in Russian and foreign literary magazines.

She lives in Kishinev, Moldova. Բանաստեղծուհի, արձակագիր, թարգմանիչ: Ծնվել է 1973–ին Մոլդովայում: Հայ–ռուսերեն և ռուս–հայերեն «Տառերը քարերի վրա» բանաստեղծությունների և արձակ երկլեզու ժողովածուն կազմող և իրականացնող հեղինակներից է: Մոսկվայի գրողների միության, Մոլդովայի ռուս գրողների ասոցիացիայի անդամ է: Ռուսաստանի երիտասարդ գրողների ֆորումի (2009–2012 թթ.), ԱՊՀ և Բալթյան երկրների հրատարակիչների և թարգմանիչների 5–րդ և 6–րդ ֆորումների մասնակից է (Երևան, 2011, 2012): «Серебряный стрелец 2010», Վոլոշինյան 8–րդ միջազգային գրական մրցույթի, Ռուսական սփյուռքի երիտասարդ բանաստեղծների 5–րդ միջազգային «Ветер странствий–2010» մրցույթի (Հռոմ), Ղազախական «Алтын Калам–2011» և «Пушкин в Британии 2011» (Լոնդոն) բանաստեղծների միջազգային մրցույթների մրցանակակիր է: «Քեզ» բանաստեղծական գրքի հեղինակն է: Նրա արձակ գործերն ու բանաստեղծությունները հրատարակվում են Ռուսաստանի և արտասահմանյան գրական ամսագրերում: Ապրում է Քիշնևում (Մոլդովա):

ПЯТОЕ ВРЕМЯ ГОДА (из армянской тетради)

ОЖИДАНИЕ

V. C h e m b a r t s e v a

54

Она сказала: «... жизнь всегда чуть больше, чем наше представление о ней».

Парят в воскресном звоне колокольни, а небеса касаются камней, дорожной пыли, веток абрикоса, улыбок детских, стайки воробьёв, затеявших возню свою над просом. В Эчмиадзине дождь всё льёт и льёт. Мироточит стекло оконной рамы, сквозь купол входит свет молитвой в храм. Окончена глава наутро – рано, а к вечеру допишется роман. Но замер в ожидании апрель. Ты сжёг сегодня письма и бумаги. Она придёт, совсем как Ависага, согреть твою холодную постель.

ՏԱՐՎԱ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԵՂԱՆԱԿԸ (հայկական տետրակից)

ՍՊԱՍՈՒՄ Կինն ասաց․ « ...կյանքը միշտ մի փոքր ավելին է, քան իր մասին մեր հույսն ու երազանքը»։

Վաղ առավոտյան գլուխն ավարտեցիր, վեպն էլ կամբողջանա արդեն երեկոյան։ Սակայն սառել է սպասումից ապրիլը. Այսօր թղթերն ու նամակներն այրեցիր։ Կինը կգա ճիշտ որպես Ավիսակը1՝ տաքացնելու պաղած քո անկողինը:

1

Նկատի ունի Հին Կտակարանի՝ Դավիթ արքայի և Ավիսակի պատմությունը։

55 Վ. Չեմբարցևա

Կիրակի. ղողանջ ու զանգատան ճախրանք է, իսկ երկնակամարը քսվում է քարերին, փոշուն ճանապարհի, ծիրանենու ճյուղին, ժպիտներին մանկանց ու ձավարի մեջ իրարանցում սարքած պարսին ճնճղուկների: Էջմիածնում անձրև է ու անձրև: Լուսամուտի ապակին է թորում մեռոն, Գմբեթի միջով լույսը՝ որպես աղոթք, թափանցում է տաճար:

ВЕСНА Всё суета, всё шёпот и мольба и ветка – отцветающая – вишни, и ангелов и демонов борьба за право обладания. Затишье меж ветром и предчувствием дождя. Свеча. Алтарь. И ладана куренье. И облако истаявшего дня, как пуха тополиного движенье, когда весны последний месяц сыт аллюзиями жаркими на лето, когда гортань отчаянно саднит от слов неизречённого сюжета. Не пишется.. И рвутся в лоскуты безветрием листаемые письма, которые прочесть не можешь ты: богам – своё, масисово – Масису.

V. C h e m b a r t s e v a

56

«Весна» работы Сандро1. Бах. Соната.

(начало мая день без адресата)

ИЮЛЬ Овику

1

Ты говоришь: «Ван Гог сегодня умер!» А я пытаюсь день закрасить жёлтым (что с лепестков «Подсолнухов» его), словами заполняя промежутки. Заботы, суета и горизонты,

Имеется в виду картина Сандро Ботичелли «Весна».

ԳԱՐՈՒՆ

Սանդրոյի2 վրձնի «Գարուն»–ը։ Բախ։ Սոնատ

(մայիսի սկիզբ օր հասցեատերն՝ անհայտ)

ՀՈՒԼԻՍ Հովիկին

Դու ասում ես. «Վան Գոգն այսօր մեռել է»։ Իսկ ես իր «Արևածաղիկների» թերթիկներից փորձում եմ առնել դեղինն ու ներկել օրն այս՝ բացերը բառերով լմանելով։ Հոգսերը, թոհուբոհն ու հորիզոնը Նկատի ունի Սանդրո Բոտիչելլիի «Գարուն» կտավը։

2

57 Վ. Չեմբարցևա

Ողջն ունայն է, ողջը՝ շշունջ ու թառանչ՝ թե՛ ծաղկաթափ լինող ճյուղը բալենու, թե՛ զվարթների ու դևերի շառաչը՝ տիրապետման իրավունքի կռվի։ Անձրևի կանխազգացման և քամու արանքում դադար է։ Մոմ է։ Խորան։ Ու խնկարկումը խնկի։ Ու մարմրող օրվա մեջ մի ամպիկ՝ որպես բարդու սավառնումը բամբակի, երբ որ մայիս ամիսն այս ցմրուր հագեցած է ամռան շոգ ալ յուզիայից, երբ որ բուկդ է հուսահատ քերվում չբարբառած սյուժեների բառերից։ Չի գրվում.. Եվ ծվեն–ծվեն՝ պատառոտվում են տարտամ անհողմի թերթած գրերը, որ դու երբևէ չես էլ ընթերցի. աստվածներինն՝ իրենցը, Մասիսինը՝ Մասիսին։

пустующие тут без Арарата, его предощущенье – это, к слову – меня не отпускает никогда.

Зной. Кишинёв расплавлен и распластан. Нагая дева, к бельевым верёвкам приникшая округлостью молочной (о железе́, или о цвете кожи – додумай сам и выбери на вкус), июльское развешивает небо. Застыла тень заката балериной, и мир как будто вогнут в сердцевине, и вечер катит солнца медный нимб на плаху покаянья душной ночи в волнах едва колышимой листвы. От памяти до памяти – рожденье, вправляющее смертности изъян.. Но будет жизнь, жара и жёлтый август с подсолнухами света на столе.

V. C h e m b a r t s e v a

58

Ты говоришь: «Ван Гог сегодня умер». А я: «Да нет, родился Айвазян»2.

ЕРЕВАНСКОЕ

Я, словно голос на ветру, твоим откликнувшийся эхом. Джан–Ереван, хочу приехать, Звартноца звонкий поутру услышать гомон и с рабизом тягучезвуким – сесть в такси. Открой заснеженный Масис 29 июля – день смерти Ван Гога (1890г); день рождения Ивана Айвазовского (Ованнеса Айвазяна) (1817г).

2

այստեղ սին են առանց Արարատի, որի նախազգացումը, ի դեպ, անընդհատ անբաժան է ինձանից։ Տոթ։ Քիշինյովը ճապաղ է ու հալված։ Կաթե իր կորերով (գեղձ կամ թե մաշկի գույն՝ դու մտմտա՛, քո ճաշակով ընտրի՛ր) հակվել է մերկ աղջիկն ու պարանին երկինքն է հուլիսյան փռում որպես լվացք։ Ստվերն է մայրամուտի՝ բալետի պարուհի՝

քարացել ահա, ու աշխարհը ասես՝ միջուկը փոսորակ՝

ներս է ճկված, ու երեկոն հազիվ կոհ–կոհակվող տերևների միջով դեպի գիշեր ու դեպ տոթ կառափնարանը խոստովանության գլորում է արևի պղնձե նիմբը։

Դու ասում ես.«Վան Գոգն այսօր մեռել է»։ Իսկ ես թե՝ «Չէ, ծնվել է Այվազ յանը3».

ԵՐԵՎԱՆՅԱՆ Ես՝ ձայն՝ քամու թևին թևող, ես՝ արձագանք՝ կանչիդ հնչած: Ջա՜ն Երևան, ուզում եմ գալ, Անցուդարձը առավոտի Զվարթնոցիդ հնչուն լսել ու ռաբիզով ծորունաձայն տաքսի նստել։ Բա՛ց դու ձնածածկ Մասիսը ցկյանս, անժամկետ վիզայով, 3 Հուլիսի 29–ը Վան Գոգի մահվան (1890 թ.) և Իվան Այվազովսկու (Հովհաննես Այվազ յանի) ծննդյան (1817 թ.) օրն է։

59 Վ. Չեմբարցևա

Հիշողությունից հիշողություն՝ ծնունդ է՝ մեռանելու արատը շիտակող.. Բայց կլինեն կյանքն, օգոստոսն ու շոգն ու լույսի արևածաղիկները սեղանին։

пожизненной бессрочной визой, Ереван–джан. Твой смуглый лик румянцем туфовым покрытый, лозою древнею увиты виски Эребунийских плит, моста Разданского глазницы, и Площадных часов зрачки. Смотри в меня во все ресницы, мой Ереван, меня прочти гранатовой строкой рассветной, гортанным голосом по ветру и эхом золотым в ночи.

РАЗГОВОР С СЕВАКОМ

Паруйру

V. C h e m b a r t s e v a

60

Ты говоришь, что вновь любить нельзя. А я скажу, что любят изначально. Зангакатун. Осеннее, печально, подсвечивает солнце образа на стягах облаков лазурной выси. Как человек от Господа зависим, так Он зависит, может быть, от нас.

В саду давно созревшие плоды. Пригубив пулпулаковой воды, читать стихи, слова на вкус припомнив, и спорить о любви твоей с тобой – не зрелой, но уже немолодой, как сок поспевших виноградин тёмных. Кто в этом споре прав – узнать нельзя. И пусть любовь, как горная стезя, уводит за судьбой, душой петляя, когда твой ангел бережным крылом

Երևա՜ն ջան։ Թուխ երեսդ՝ շառագունով տուֆի ծածկված, հին վազի մեջ են փաթաթված քունք քարերդ Էրեբունու, Հրազդանի քո կամրջի կապիճները, Հրապարակի ժամացույցիդ բիբերն աչքի։ Թարթիչներիդ միջո՛վ ինձ տես, ի՛մ Երևան, ինձ ընթերցի՛ր նռե տողով լուսաբացի, կոկորդային ձայնով քամուդ գիշերվա մեջ ոսկեղենիկ արձագանքով ինձ տարածի՛ր։

ԶՐՈՒՅՑ ՍԵՎԱԿԻ ՀԵՏ Պարույրին

Ասում ես դու, թե նորից չեն սիրում։ Իսկ ես կասեմ՝ ի սկզբանե է սերը։

Այգու պտուղները վաղուց հասել են։ Համից բառերը ու չափածոն հիշեմ՝ պուլպուլակի ջրից ումպ անելով, քեզ հետ հենց քո սիրո մասին վիճեմ՝ չգերհասած, բայց և արդեն հասուն՝ նման քաղցր ու մուգ խաղողի ողկույզի։ Ու չիմացվի երբեք, թե ճիշտն ով է։ Ու սերը լեռնային մի կածանով տանի հոգին բախտի պոչից՝ ոլոր–մոլոր։ ու երբ հրեշտակդ իր հոգատար թևով

61 Վ. Չեմբարցևա

Զանգակատուն։ Տրտում արևն աշնանային լույսի մեջ է առնում լազուր բարձրին ձգած կտավի պատկերները ամպերի: Ինչպես որ մարդն է Աստծուց կախյալ, այդպես, գուցե, Բարձրյալն է մեզ գերի։

укроет сад и яблони, и дом, погасит день и, уходя, случайно обронит, как зерно, своё перо, чтоб проросло иное ремесло.

Ты скажешь мне, что вновь любить нельзя. Отвечу я, что любят изначально.

У СТЕН МУГНИ

Давиду и Лене

V. C h e m b a r t s e v a

62

У стен Мугни созревший виноград и золотого сада хрупкий воздух. Ореховой скорлупкою по водам плывёт листа осеннего фрегат. Лучистую распутывает сеть дневной улов закатного теченья, и времени извечное движенье до темноты изнашивает свет. Пока латунной бабочкой душа к подкуполью молитвы обращает, Господь Арагацотн благословляет, слезится воск медвяный неспеша..

ЧЕЛОВЕК ДЕКАБРЯ

Человек декабря. Ты живёшь за картонной стеной, окунаешь армянскую речь в говорливую речку, что прибилась к порогу. Ты слышишь, как спорит с судьбой на задворках старик, проклинающий ветхую вечность. Ты выходишь из дома по следу опавшей листвы, чтобы следовать свету, скользящему по вертикали из раскрытого неба. И крошится стебель травы под ладонью в кармане, наполненном волглой печалью.

կծածկի տունն, այգին ու ծառերը բոլոր, կհանգցնի օրը ու գնալիս հանկարծ սերմի պես կթոթափի փետուրն իր, որ այլ մի արհեստ ծիլ տա ու լինի։ Նորից սիրել չի կարելի. կասես դու։ Կասեմ՝ գիտե՞ս՝ ի սկզբանե է սերը։

ՄՈՒՂՆՈՒ ՊԱՏԵՐԻ ՄՈՏ Դավթին ու Լենային

ԴԵԿՏԵՄԲԵՐԻ ՄԱՐԴ Դեկտեմբերի մարդ։ Կարտոնե պատի մյուս կողմում ապրում, շեմքիդ շաղակրատ առվակում շաղոտում հայերենն Ու լսում ես ետևի բակում բախտի հետ վիճող ծերունուն, որ խարխուլ հավերժումն անիծում է։ Թափված տերևի հետքերով դու ելնում ես տանից՝ ընդառաջ երկնի բաց կամարից ցած սահող լույսին ուղղաձիգ։ Փշրվում է ցողունը խոտի ափիդ տակ, գրպանում, որ լեցուն է հեղձուկ տարտամով։ Դեկտեմբերի մարդ։ Մաշում ես քո բջջանյութը՝ Աստծու ներշնչմամբ մարմնիդ ներթափանցած։ Վախ են ընկերներն, ու վախ է դավաճանումը,

63 Վ. Չեմբարցևա

Մուղնու պատերի մոտ խաղողը հասել է, փխրուն օդն այգու տե՛ս՝ ոսկեհատ է։ Ընկույզի կճեպ՝ ջրերն ընկած, լողում է աշնան տերևի ֆրեգատը։ Օրվա ավար մայրամուտի հոսանքը ճաճանչաձև ուռկանն է տարածում և ժամանակի հավերժ շարժումը լույսը ց’մութ–մթարքն է մաշեցնում։ Քանի դեռ որպես լատունե թիթեռ հոգին գմբեթն ի վեր աղոթք է բարբառում, Արագածոտնն է օրհնում Աստված, մեղրամոմն անշտապ արցունք է գլորում..

Человек декабря. Ты изнашиваешь вещество, что дыханием Бога проникло в телесные клети. Ты боишься друзей и предательств. Но больше всего ты боишься внезапной любви и беспамятства смерти.

Человек декабря. Ты один в сердцевине зимы под пронзительным утром и предощущением снежным. Человек декабря. Были двое – и мы, и не мы – говорливые воды, молчанье и тихая нежность.

ГЕХАРД

Ованнесу

V. C h e m b a r t s e v a

64

В Гехарде3 дождь. Туман. Конец апреля. Безмолвное цветенье диких вишен. Слизняк прилип к расщелине ступени. Внезапный крик неразличимой птицы. Копьём лучистым света вертикаль насквозь пронзает плоть кромешной тьмы. Как ангельского пенья отголоски, запутались под сводом голоса: возносится под купол «Хайр мер4». Карминный крест и каменный алтарь, свеча, грехи, молитва, покаянье – торопишься, переводя дыханье перечислять, оправдывая жизнь, и мечется душа, как зяблик в клетке, меж пленом и тоскою о свободе. Стремится вверх слизняк, одолевая ступень, борясь за право высоты: ничтожен он, но равно же и мы – пред Господом едино всё на свете.. Гехард. Туман. Безмолвие весны.

3 Гегард – (дословно — «копьё») монастырский комплекс в Армении. Название происходит от копья Лонгина, которым пронзили тело Иисуса Христа на Кресте.

4 Отче наш (арм.).

Բայց ակամա սերն ու մահվան մոռացումն է բարդույթդ։ Դեկտեմբերի մարդ։ Միայնակ ես ձմռան կեստեղում, հոգսդ՝ գալիք ձյան ու սարսուռ օրվա պարտադրանքը։ Դեկտեմբերի մարդ։ Երկուսն էին՝ մենք ու մենք չէինք՝ շաղակրատ ջրերը, լռությունն ու նրբին քնքշանքը։

ԳԵՂԱՐԴ Հովհաննեսին

Գեղարդ։ Մշուշ։ Գարնան լռին պատկեր։ Ռուսերենից թարգմանեց Դավիթ Մաթևոսյանը

65 Վ. Չեմբարցևա

Գեղարդ: Անձրև։ Մշուշ։ Ապրիլի վերջն է. Վայրի բալենու ծաղկումը լռին։ Սանդուղքի ճաքին կպած կողինջը։ Ու հանկարծ ճիչը հեռավոր թռչնի։ Որպես ճառագ մի տեգ՝ լույսի գիրթ փունջը ճեղքում է մարմինը խիտ խավարի։ Կամարների ներքո՝ մոլոր ձայները՝ երգի ծվեններ եդեմական. ու դեպ գմբեթն է համբառնում «Հայր մեր»–ը։ Վառ որդան խաչ ու քարակոփ խորան, մոմեր, մեղքեր, աղոթք, խոստովանանք. շտապում ես, չի հերիքում շունչդ, թվարկում ես՝ կյանքիդ արդարացմամբ, սերինոս է հոգիդ՝ պատեպատ զարկվող, վանդակի մեջ սավառնումի կարոտ: Կողինջը մի սանդուղք էլ է վեր սողացել՝ նվաճելով բարձրի իր իրավունքը. չնչին է նա, բայց և մենք ենք չնչին. Աստծու առջև ամբողջ աշխարհն է նույնը:

Vasile Ernu Վասիլե Եռնու Romania

Ռումինիա

Vasile Ernu was born in former USSR in 1971. He graduated the Faculty of Philosophy. He is one of the founding editors of “Philosophy & Stuff” magazine, as well as one of the co–organizers of Bucharest International Literary Festival.

He published his first book “Born in USSR,” in 2006 which was translated into Russian, Bulgarian, Spanish, Italian, Hungarian and Georgian languages. Soon it will also be published in Poland. His book was nominated at the following prizes: the Prize for debut of the Cuvîntul magazine, the Prize for debut of România Literara etc. His second book “The Last Heretics of the Empire” was published by Polirom Publishing House in 2009. Vasile Ernu is also the co– author (together with Bogdan Stanescu) of the epistolary volume “That which separates us” published by Polirom Publishing House in 2010. In 2012 Vasile Ernu published the volume “The Russian Intelligentsia today”. Արձակագիր և հրապարակախոս Վ. Եռնուն ծնվել է 1971 թ. նախկին ԽՍՀՄ–ում: Ավարտել է Բուխարեստի պետական համալսարանի փիլիսոփայության բաժինը: «Philosophys & Stuff» ամսագրի հիմնադիր– խմբագիրներից է: Բուխարեստի միջազգային գրական փառատոնի համակազմակերպիչներից է: Իր առաջին գիրքը` «Ծնված ԽՍՀՄ–ում», հրատարակել է 2006 թ., որը թարգմանվել է ռուսերեն, բուլղարերեն, իսպաներեն, իտալերեն, հունգարերեն և վրացերեն: Շուտով այն լույս կտեսնի նաև Լեհաստանում: Գիրքը ներկայացվել է հետևյալ անվանակարգերում` Cuvîntul ամսագրի դեբյուտային մրցանակ, România Literara դեբյուտային մրցանակ և այլն: Երկրորդ գիրքը` «Կայսրության վերջին աղանդավորները», հրատարակվել է 2009 թ.: Վասիլե Եռնուն Բոգդան Ստանեսկուի հետ համատեղ «Այն, ինչ մեզ բաժանում է» նամակագրական հատորի հեղինակն է, որը տպագրվել է 2010 թ.: 2012 թ. լույս է տեսել նրա «Այսօրվա ռուս մտավորականությունը» հատորը:

ALFABETUL ARMEAN DE LIMBĂ ROMÂNĂ pe înţelesul copuilului meu A – Armenia, Ararat

V. E r n u

68

Cînd am ajuns în aeroportul din Erevan era noapte tîrziu. Pe dreum spre hotel un întuneric dens nu–mi permitea să văd aproape nimic. Am adormit obisti. Cînd m–am trezit ma–am apropiat de fereastră şi am dat draperiile la o parte. Ce am văzut mi–a tăiat respiraţia. O imensitate care uneşte pămîntul cu cerul străpungînd norii. Nu am măi văzut nicodată aşa ceva cu toate că am vezut multe minuni ale lumii. Nu era altceva decît miticul munte Ararat. Aveam să aflu puţin mai tîrziu că EL, Araratul, nu se arată oricum şi şi oricui, şi că asta a fost prima mea binecuvîntare: mi s–a aratat Araratul în toată sălendoarea lui şi încă din prima zi.

Imens, fascinant, ca o axă a lumii Araratul m–a urmărit mereu atîta timp cît am stat în Armenia dar şi după plecarea de acolo. Din cînd în cînd, atunci cînd vreu un moment de linişte şi meditaţie, deschi imaginile cu muntele care uneşte cerul şi pămîntul, care e poate adevăratul hotar nu doar între între Europa şi Asia. Dar şi între lumea celestă şi terestră. Mă uit la imaginea fascinantă şi asta îmia duce liniştea interioară de care avem atîta nevoie.

Aceeasta e Armenia şi Araratul meu care mă urmăreşte blînd, meditativ, fără a mă agresa. Dar Armenia urmează.

B – Biserică

Pentru mine Biserica Apostolica Armeană, şi aici mă refer doar la Biserica ca spaţiu, cea arhitecturală, este ceva compus din piatră, lumină, formă şi goliciune. Piatra este puterea de a lupta cu timpul şi de a construi

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՅԲՈՒԲԵՆԸ՝ ՌՈՒՄԻՆԵՐԵՆ ԼԵԶՎՈՎ որպեսզի զավակս հասկանա A – Armenia, Ararat (Հայաստան, Արարատ)

B–Biserică (Եկեղեցի) Ինձ հա­մար Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին (այս­տեղ Ե­կե­ղե­ցին մի­այն որ­պես տա­րա­ծու­թյուն նկա­տի ու­նեմ) քա­րից, լույ­սից, ձևից և դա­տար­կու­ թյու­նից է ստեղծ­ված։ Քա­րը ժա­մա­նա­կի հետ պայ­քա­րե­լու և հի­շա­տակ կա­ռու­ցե­լու ո­ւժն է։ Այս­տեղ Ե­կե­ղե­ցին այն քարն է, ո­րը դի­մադ­րում է ժա­

69 Վ. Եռնու

Ուշ գի­շեր էր, ե­րբ Եր­ևա­նի օ­դա­նա­վա­կա­յան հա­սա։ Հյու­րա­նոց տա­ նող ճա­նա­պար­հին թանձր մու­թը հա­մա­րյա ոչ մի բան ի­նձ թույլ չտ­վեց տես­նել։ Հոգ­նած՝ քունս տա­րավ։ Ե­րբ ա­րթ­նա­ցա, մո­տե­ցա պա­տու­հա­ նին և վա­րա­գույ­րը մի կողմ քա­շե­ցի։ Ապ­շած մնա­ցի։ Մի հս­կա զանգ­ված, ամ­պե­րի մի­ջով ան­ցնե­լով, եր­կի­րը մի­աց­նում է ե­րկն­քին։ Եր­բեք նման բան չէ­ի տե­սել, չնա­յած որ աշ­խար­հի շատ հրաշք­ներ եմ տե­սել։ Ոչ այլ ի­նչ էր, քան հենց ա­ռաս­պե­լա­կան Ա­րա­րատ լե­ռը։ Քիչ ան­ց ի­մա­ցա, որ ին­քը՝ Ա­րա­րա­տը, ի­րեն ցույց չի տա­լիս ան­պատ­ճառ և ա­մեն մե­կի հա­մար, և որ սա իմ ա­ռա­ջին օ­րհ­նու­թյունն էր. Ա­րա­րա­տը ի­րեն ներ­կա­յաց­րեց իր ամ­ բողջ վե­հու­թյամբ և հե՛նց ա­ռա­ջին օ­րը։ Հս­կա­յա­կան, հի­աս­քանչ, աշ­խար­հի ա­ռանց­քի պես Ա­րա­րա­տը ի­նձ հետ­ևել է Հա­յաս­տա­նում իմ ան­ցկաց­րած ամ­բողջ ժա­մա­նակ, սա­կայն դրա­նից հե­տո էլ: Ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ, ե­րբ մի պահ լռու­թյուն և խոր­ հել եմ ու­զում, բա­ցում եմ եր­կիրն ու ե­րկ­ին­քը կա­պող լե­ռան պատ­կեր­նե­ րը, ո­րը եր­ևի իս­կա­կան սահ­մանն է ոչ մի­այն Եվ­րո­պայի ու Ա­սի­այի, այլ նաև ե­րկ­նային ու ե­րկ­րային աշ­խարհ­նե­րի միջև։ Խո­րա­սուզ­վում եմ կա­ խար­դա­կան պատ­կեր­նե­րի մեջ, և սա ի­նձ այն ներ­քին խա­ղա­ղու­թյունն է բե­րում, ին­չի կա­րի­քը բո­լորս ու­նենք։ ­Սա է Հա­յաս­տա­նը և Ա­րա­րատս, ո­րը հետ­ևում է ի­նձ նր­բո­րեն, խորհրդա­ վոր, ա­ռանց ի­նձ ան­հանգս­տաց­նե­լու։ Բայց հա­ջոր­դը Հա­յաս­տանն է­։

V. E r n u

70

o memorie. Biserica aici este piatra care rezistă în timp, se luptă cu istoria şi timpul, este memoria care se luptă cu uitarea. În România se spune că armenaii sînt cei care ne–au învăţat să construim din piatră. De la ei am învăţat şi noi tehnica de a lupta cu timpul şi tot de la ei am învăţat ce însemnă să lupţi cu uitarea. Poate şi de la evrei.

Lumina şi fomele Bisericii nu pot fi neglijate. Bisericile şi mănăstrile sînt aşezate aşa încît să le poţi vedea de departe, să iasă în evidenţă fără a li se distorsiona imaginea de ceva natural: copac, munte, rîu. Acest natural chiar dacă există el există pentru a le întări conturul. Iar lumina atunci cînd cade pe ele, mai ales la apusurile sau răsăriturile de soare, Biserica devine o bijuterie de piatră. Aceastea sînt bijuteriile cele mai de preţ ale Armeniei. Şi mai vem poate cel mai straniu fenomen pe care l–am întîlnit în Armenia: goliciunea Bisericii. Biserica estea aproape mereu goală, lipsită de viaţa religioasă reală. Ea a devenit mai degrabă un loc adorat din exterior, nu din interior. Aduce foarte mult cu fenomenul desacralizarii care a avut loc în Europa Occidentală însă nu e acelaşi lucru. Şi în Europa, preponderent în spaţiul german, francez şi spaţiul protestant nordic, Bisericile sînt goale, desacralizate. Dar acolo e ceva diferit de cele din Armenia. Acolo avem oameni în Biserică dar nu mai simţim demult un Dumnezau. În Armenia sentimentul este puţin diferit: nu sînt preoţi, nu sînt oameni, decît foarte puţini, dar exist încă prezenţa divină. Şi asta este marea speranţă...

C – Covor

Am văzut variantele persane ale covorului. Cu ele am fost crescut cu toate că erau făcute la fabrica de covoare din Chişinău. Erau un model industrial care imitau ceea ce se numeşte „covor Persan”. Sînt un mare admirator al ţesăturilor. Atunci cînd vizitez o ţară noua sînt atent să–i cunosc şi tradiţia ţesutului pentru că din pucntul mei de vedere, prin această artă, poţi înţelege multe despre popocul şi cultura lui. În Armenia am văzut o ţesătură deosebită. Nu este doar deosebită ci are şi o variaţie de curente, şcoli şi dispune de o adevărată artă decorativă. Am citit şi m– am documentat vrînd să înţeleg ce e aia koveor, mehfur, karpet, gorg, kali etc. După ce ma văzut toate acestea am înţeles ce vroia să spune călătorul medieval Ibn Haukal prin „ţesătura armenească” şi de ce Al Mukaddasi

C–Covor (Գորգ) Ան­հաշ­վե­լի ան­գամ եմ տե­սել պարս­կա­կան գոր­գե­րի տե­սակ­նե­ րը։ Դրան­ցով եմ մե­ծա­ցել, չնա­յած որ Քի­շին­ևի գոր­ծա­րա­նում է­ին ար­ տադրված։ Ար­դյու­նա­բե­րու­թյան ձևն էր, ո­րը նմա­նա­կում էր այն, ի­նչ որ կոչ­վում է «­պարս­կա­կան գորգ»։ Գոր­գա­գոր­ծու­թյան մեծ ե­րկր­պա­գու ե­մ։ Ե­րբ նոր եր­կիր եմ այ­ցե­լում, ու­շա­դիր եմ, որ ծա­նո­թա­նամ նաև նրա գոր­ գա­գոր­ծա­կան ա­վան­դույթ­նե­րին, քան­զի, իմ կար­ծի­քով, այդ ար­վես­տի մի­ջո­ցով հնա­րա­վո­րու­թյուն ես ստա­նում շատ բա­ներ հաս­կա­նալու ժո­ ղովր­դի ու մշա­կույ­թի մա­սին։ Հա­յաս­տա­նում ես տե­սել եմ մի յու­րօ­րի­նակ գոր­գա­գոր­ծու­թյուն։ Այն ոչ մի­այն հա­տուկ է, այլ ու­նի նաև ո­ճե­րի ա­ռանձ­ նա­հատ­կու­թյուն­ներ, դպ­րոց­ներ, ո­րոնք իս­կա­կան ար­ժեք ու­նեն զար­դար­ վես­տի մեջ։ Կար­դա­ցել և տե­ղե­կա­ցել ե­մ՝ ու­զե­նա­լով հաս­կա­նալ՝ ի­նչ է քով յո­րը, մեհ­ֆու­րը, կար­պե­տը, գոր­գը, խա­լին և այլն։ Այս ա­մե­նը տես­նե­ լուց հե­տո հաս­կա­ցա՝ ի­նչ նկա­տի ու­ներ միջ­նա­դա­րյան ճամ­փորդը` Ի­բն Հաու­կա­լը՝ «­հայ­կա­կան գոր­գա­գոր­ծու­թյան» մա­սին խո­սե­լով, և ին­չու էր Ալ Մու­քա­դաս­սին 10–րդ դա­րում այդ­քան հա­մո­զիչ կեր­պով հայ­տա­րա­

71 Վ. Եռնու

մա­նա­կին, պայ­քա­րում պատ­մու­թյան և ժա­մա­նա­կի դեմ, հի­շո­ղու­թյունն է, ո­րը պայ­քա­րում է մո­ռա­ցու­թյան դեմ։ Ռու­մի­նի­ա­յում ա­սում են, որ հայերն են մեզ սո­վո­րեցրել քար մշա­կել։ Նրան­ցից ե­նք սո­վո­րել ժա­մա­նա­կի դեմ պայ­քա­րե­լու ե­ղա­նակ­նե­րը և թե ի­նչ է նշա­նա­կում մո­ռա­ցու­թյան դեմ պայ­ քա­րե­լը։ Կա­րող է նաև հրե­ա­նե­րից։ ­Չի կա­րե­լի ան­տե­սել Ե­կե­ղե­ցու լույ­սը և ձևե­րը։ Ե­կե­ղե­ցի­ներն ու վան­ քերն այն­պես են տե­ղա­վոր­ված, որ հեռ­վից կա­րո­ղա­նաս տես­նել այն­պես, որ նրանց տես­քը բնու­թյան՝ ծա­ռի, լե­ռան, գե­տի ստ­վե­րում չլի­նի։ Բնու­ թյու­նը նպաս­տում է, որ­պես­զի նրանց ձևա­չա­փերն ա­վե­լի ար­տա­հայ­տիչ լի­նեն։ Ի­սկ ե­րբ լույսն ը­նկ­նում է նրանց վրա, մա­նա­վանդ մայ­րա­մու­տին և լու­սա­բա­ցին, Ե­կե­ղե­ցին դառ­նում է մի քա­րե զարդ։ Սրանք են Հա­յաս­տա­ նի ա­մե­նա­թան­կար­ժեք զար­դե­րը։ Եվ ան­գամ տես­նում ե­նք գու­ցե ա­մե­նա­զար­մա­նա­լի եր­ևույ­թը, որ ես հան­դի­պել եմ Հա­յաս­տա­նում. ե­կե­ղե­ցու դա­տար­կու­թյու­նը։ Ե­կե­ղե­ցին հա­մա­րյա միշտ դա­տարկ է, գրե­թե բա­ցա­կա իս­կա­կան հոգ­ևո­րա­կան կյան­քից։ Այն դար­ձել է մի պաշ­տա­մուն­քի վայր, ո­րն ա­վե­լի շատ դր­սից են պաշ­տում, քան ներ­սից։ Շատ նման է Ա­րևմ­տյան Եվ­րո­պա­յում տե­ղի ու­նե­ցած սր­բազրկ­ման եր­ևույ­թին, բայց նույ­նը չէ։ Եվ­րո­պա­յում էլ, մա­նա­ վանդ գեր­մա­նա­կան, ֆրան­սի­ա­կան և հյու­սի­սային բո­ղո­քա­կան­նե­րի վայ­ րե­րում, ե­կե­ղե­ցի­նե­րը դա­տարկ են, սր­բազրկ­ված։ Բայց դա տար­բեր­վում է Հա­յաս­տա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րի վի­ճա­կից։ Այն­տեղ Ե­կե­ղե­ցում մար­դիկ կան, բայց ար­դեն վա­ղուց Ա­ստ­ծուն չենք զգում։ Հա­յաս­տա­նում մի քիչ տար­բեր զգա­ցում կա. չկան ե­կե­ղե­ցա­կան­ներ, չկան մար­դիկ, ա­վե­լի ճիշտ՝ սա­կա­ վա­թիվ են, բայց դեռ գո­յու­թյուն ու­նի ե­րկ­նային սր­բու­թյան ներ­կա­յու­թյու­ նը։ Եվ սա է մեծ հույ­սը…

afirma cu atîta convingere prin sec.X că „nu este nimic mai extraordinar ca funiile şi covoarele armeneşti”.

D – Duduk

Am făcut şi eu şcoală muzicală. Sînt un mare fan al instrumentelor muzicale de suflat. Ascult multă muzica klezmer care s–a născut la mine în zonă şi unde instrumentul de suflat este foarte important. Dar ce avem noi e altceva. Avem şi naiul care sună fascinant. Dar nimic din ce am auzit pînă la duduk nu m–a surpsins atît de mult. Este un sunet blînd, deloc agresiv, dar de o tristeţe profundă. Este un bocet duios. Pe sunetul dudukului se poate gîndi cu adevărat, pe sunetul dudukului se poate medita şi înţelege moartea. Sunetul dudukului este bocetul blînd şi discret al tristeţii, durerii şi tragediilor pe care le–au trăit armenii. Şi nu doar armenii.

E – Erevan

V. E r n u

72

Nu am văzut nimic pînă acum ceva asemănător. Am mai vizutat oraşe în Caucaz dar nu poate fi asemănat cu nimic. Erevan este oraşul din piatră care nu vrea să fie nici sovietic, nici modern, dar nici arhaih aşa cum sînt bisericile vechi ale Armeniai, sau aşa cum sînt alte oraşe vechi. Dar el are cumva amprentele, chiar dacă moderne, ale întregii istorii a locului.

Amprente pe piatră pentru că Erevan este oraşul din piatră pe care l–a gîndit şi trasat atît de bine marele Tamanean. Aici la răscrucea dinte mai multe Imperii, culturi şi religii stă falnic şi mîndru oraşul de piatră – Erevan.

F – Femei

Ele au rămas o necunoscută ca peste tot pînă şi în Armenia. Aici e de făcut un dicţionar aparte, pe care nu–l vom termina nicodată probabil.

G –Güler

Am dat peste Ara Güler la Erevan. Ştiu că este armean din Turcia. I– am văzut fotografiile, sau mai bine spus, am văzut doar o parte din ele.

Dar suficient cît să mă îndrăgostesc. Ceaa ce face el prin fotografie este cumva şi grezul meu artistic. El nu mortalizează piatră şi natura nu pentru că acestea nu ar fi importante şi interesante. Ele sînt dar la el au un rol de decor. El imortalizeaza omul, omul viu. El imortalizează viaţa în toate formele ei aparent nesemnificative.

րել, որ «ոչ մի ա­վե­լի ար­տա­կարգ բան չկա, քան հայ­կա­կան հյու­սա­պա­ րան­նե­րն ու գոր­գե­րը»։

D–Duduk (Դուդուկ) Ես էլ եմ հա­ճա­խել ե­րաժշ­տա­կան դպ­րոց։ Մեծ ե­րկր­պա­գու եմ փո­ ղային ե­րաժշ­տա­կան գոր­ծիք­նե­րի։ Քլեզ­մեր ե­րաժշ­տու­թյուն շատ եմ լսում, ե­րաժշ­տու­թյուն, որ ծն­վել է մեր կող­մե­րում, և ո­րի մեջ փո­ղային գոր­ծիք­նե­րը շատ մեծ դեր ու­նեն։ Սա­կայն մեր ու­նե­ցածն ու­րիշ է։ Նայն* (* ե­րաժշ­տա­կան գոր­ծիք (ծ. թ.) էլ ու­նենք, ո­րը շատ հի­աս­քանչ է հն­չում։ Բայց մինչև դու­դուկ լսե­լը իմ լսած­նե­րից ոչ մի բան այս­քան ի­նձ չի ապ­ շեց­րել։ Քն­քուշ մի ձայն ու­նի՝ խոր տխ­րու­թյամբ, ո­րի մեջ բա­ցար­ձա­կա­ պես ագ­րե­սի­ա չկա։ Քն­քուշ ող­բերգ է։ Դու­դու­կի հն­չ յուն­նե­րի տակ իս­կա­ կա­նից կա­րե­լի է մտ­քե­րի մեջ ը­նկ­նել, դու­դու­կի հն­չ յուն­նե­րի տակ կա­րե­լի է խոր­հել և հաս­կա­նալ մահ­վան խոր­հուր­դը։ Դու­դու­կի հն­չ յու­նը տխ­րու­ թյան քն­քուշ ու զուսպ ող­բերգն է, ցա­վի ու ող­բեր­գու­թյան, ո­րը տե­սել են հայե­րը։ Եվ ոչ մի­այն հայե­րը։

E–Erevan (Երևան)

F – Femei (Կանայք) Ն­րանք ան­հա­սա­նե­լի են մնա­ցել, ի­նչ­պես այլ կող­մե­րում, այդ­պես նաև Հա­յաս­տա­նում։ Այս­տեղ կա­րիք կա հա­տուկ մի բա­ռա­րան ստեղ­ծելու, ո­րը, հա­վա­նա­բար, եր­բեք չենք ա­վար­տի։

G–Güler (Գյուլեր) Եր­ևա­նում ես գտա Ա­րա Գյու­լե­րին։ Գի­տեմ, որ ին­քը Թուր­քի­այի հայ է։ Տե­սել եմ նրա լու­սան­կար­նե­րը կամ ա­վե­լի ճիշտ` նրա լու­սան­կար­նե­րի մի մա­սը։ Բայց դա բա­վա­կան էր, որ­պես­զի սի­րա­հար­վեմ նրան։ Այն, ի­նչ որ նա ա­նում է լու­սան­կար­չու­թյան մի­ջո­ցով, ո­րոշ չա­փով նաև ար­վես­տի իմ հա­վատքն է։ Նա չի ան­մա­հաց­նում քա­րը և բնու­թյու­նը. ոչ, ո­րով­հետև դա կար­ևոր և հե­տաքր­քիր չէր լի­նի։ Նրանք կան, բայց Գյու­լե­րի մոտ նրանք դե­կո­րի դեր ու­նեն։ Նա ան­մա­հաց­նում է մար­դուն՝ կեն­դա­նի մար­

73 Վ. Եռնու

­Մինչև հի­մա նման տեղ չեմ տե­սել։ Այ­ցե­լել եմ ու­րիշ քա­ղաք­ներ Կով­ կա­սում, բայց Եր­ևա­նին ոչ մե­կի հետ հնա­րա­վոր չէ հա­մե­մա­տել։ Եր­ևա­նը քա­րե քա­ղաք է, ո­րը չի ու­զում լի­նել ո՛չ սո­վե­տա­կան, ո՛չ ժա­մա­նա­կա­կից և ո՛չ էլ մինչև ի­սկ Հա­յաս­տա­նի հին ե­կե­ղե­ցի­նե­րի կամ այլ հին քա­ղաք­նե­ րի նման հնաոճ։ Ո­րոշ չա­փով այն իր վրա կրում է տե­ղի ամ­բողջ պատ­ մու­թյան մատ­նա­հետ­քե­րը` ան­գամ ժա­մա­նա­կա­կից։ Քա­րի վրա թո­ղած մատ­նա­հետ­քեր, քան­զի Եր­ևա­նը քա­րե քա­ղաք է, որ շատ լավ եր­ևա­կայել և նա­խագ­ծել է մեծն Թա­մա­նյա­նը։ Այս­տեղ՝ շատ կայս­րու­թյուն­նե­րի, մշա­ կույթ­նե­րի և կրո­ննե­րի միջև, կա­տա­ղի և հպարտ կանգ­նած է քա­րե քա­ ղաք Եր­ևա­նը։

I – Istorie

O întîmplare hazlie. Cînd am intrat în Muzeul de Istorie din Erevan ghidul a început să ne povestească o istorie antică de dincolo de Potop.

Uratu? O, nu.

Recunosc că mă deprimă tot ce e înainte de Potop. Nu înţeleg, nu cunosc bine şi asta mă face să fiu sceptic. Probabil îmi vine din ignoranţă sau poate pentru că fac parte dintr–un popor care are o istorie tînără. Nu ştiu. Dar eu vroiam să aflu foarte multe despre istoria armenilor din ultimelor două secole. Am vrut să rog ghidul să trecem peste primele cîteva mii de ani ca să ajungeg cît mairepede „actualitatea”. Am ascultat însă pînă la capăt toată povestea de cîteva ore, bine documentată şi bine ilustrată. După ce s–a terminat totul mi–am răspuns singur cum probabil mi–ar fi răspuns şi distinsa doamnă care ne–a fost ghid: dacă vrei să afli „actualitatea” du–te la chişc şi citeşte ziarul, dar nu vei înţelege nimic; dacă vrei să înţelegi cu adevărat „actualitatea” atunci trebuie să vezi întregul. „URARTU” am zis eu în gîndul meu.

V. E r n u

74

H – Haciaturian

Pentru că sînt un copil al Imperiului, muzica lui Aram Haciaturian îmi este destul de bine cunoscută. De cîte ori am ceva important de făcut, cînd pornesc la lupta de zi cu zi ascult Dansul săbiilor... Adrenalină şi forţă.

Fior şi entusiasm. Nimic nu mă motivează mai mult decît această muzică care este prntru mine Imnul războinicului, a celui care are de înfruntat cele mai mari urgii, oricît de banale nu ar fi ele.

K – Kochari

Este oare doar un dans? Nu, cine a văzut acest dans a văzut istoria Armeniei povestită prin dans. Am văut poveştile de luptă şi vitejie, de unire şi de răzmeriţă, de victorie şi înfrîngere. Aici ai bucuria şi tristeţiea, triumful şi tragedia. Aici ai zborul în înalturile cerului şi galopul prin arşiţa cîmpului prăfuit. Aici ai bărbatul şi femeia, iubirea şi dandreţea. Aici ai toată istoria şi viaţa Armeniei în ritm de dans.

L – Leninakan

Ştim că nu există nici un Leninakan şă că acesta este doar numele sovietic dat cunoscutului oraş Gumri. Aşa mi–a rămas mie în memorie.

դուն։ Նա ան­մա­հաց­նում է կյան­քը՝ իր բո­լոր ան­կար­ևոր թվա­ցող դերս­ ևո­րում­նե­րի մեջ։

I–Istorie (Պատմություն)

H–Haciaturian (Խաչատրյան) Քա­նի որ սո­վե­տա­կան կայս­րու­թյան զա­վակն ե­մ, Ա­րամ Խա­չատ­րյա­ նի ե­րաժշ­տու­թյանը բա­վա­կա­նին ծա­նոթ ե­մ։ Ա­մեն ան­գամ, ե­րբ կար­ևոր բան ու­նեմ ա­նե­լու, ե­րբ մեկ­նում եմ ա­մե­նօ­րյա պայ­քա­րի, Սու­սե­րի պարն եմ լսում… Ադ­րե­նա­լին և ո­ւժ։ Սար­սափ ու հափշ­տա­կու­թյուն։ Ոչ մի ու­րիշ բան ի­նձ այն­քան չի ոգ­ևո­րում, որ­քան այս ե­րաժշ­տու­թյու­նը, ո­րն ի­նձ հա­ մար Ռազ­մի­կի օ­րհ­ներգն է, ով պի­տի հաղ­թա­հա­րի ա­մե­նա­մեծ օր­գի­ա­նե­ րը, ի­նչ­քան էլ ….դյու­րին լի­նեն դրանք։

K–Kochari (Քոչարի) Արդյո՞ք սա ը­նդ­ամ ­ ե­նը մի պար է։ Ոչ։ Ով տե­սել է այս պա­րը, նա տե­սել է Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թյու­նը՝ շար­ժում­նե­րով պատմ­ված։ Տե­սել է կռ­վի և քա­ջու­թյան, մի­ա­բան­վե­լու ու ա­պս­տամ­բու­թյան, հաղ­թա­նա­կի ու պար­տու­ թյան պատ­մու­թյու­նը։ Այս­տեղ դու ու­նես եր­ջան­կու­թյուն և թա­խիծ, հաղ­ թա­նակ և ող­բեր­գու­թյուն։ Այս­տեղ դու բարձ­րա­գույն եր­կինք­ներ հաս­նող թռիչք ու­նես և փո­շի­ացած դաշ­տե­րի ցր­տի հևք։ Այս­տեղ կգտ­նես տղա­մար­ դուն և կնո­ջը, սե­րը և քնք­շան­քը։ Այս­տեղ կտես­նես Հա­յաս­տա­նի ամ­բողջ պատ­մու­թյու­նը և կյան­քը՝ պա­րի ռիթ­մե­րի մեջ։

75 Վ. Եռնու

­Ծի­ծա­ղե­լի մի դեպք։ Ե­րբ մտել եմ Եր­ևա­նի պատ­մու­թյան թան­գա­ րան, զբո­սա­վա­րը սկ­սել է պատ­մել մի ան­տիկ պատ­մու­թյուն՝ Ջր­հե­ղե­ղից ա­ռաջ։ Ու­րար­տու՞։ Չէ, հա… Խոս­տո­վա­նում եմ, որ ի­նձ ան­հանգս­տաց­ նում է ա­մեն ի­նչ, որ Ջր­հե­ղե­ղից ա­ռաջ է ե­ղել։ Չեմ հաս­կա­նում, լավ ծա­ նոթ չեմ, ի­սկ դա ի­նձ դարձ­նում է կաս­կա­ծա­միտ: Դա եր­ևի ան­տե­ղ յա­կու­ թյու­նից է կամ մի­գու­ցե նրա­նից, որ ես ե­րի­տա­սարդ պատ­մու­թյուն ու­նե­ ցող մի ազ­գից ե­մ։ Չգի­տեմ։ Ո­ւղ­ղա­կի ես ու­զում է­ի հայե­րի այս վեր­ջին եր­կու դա­րե­րի պատ­մու­թյան մա­սին շատ ու շատ բան ի­մա­նալ։ Ու­զում է­ի զբո­սա­վա­րին խնդ­րել, որ բաց թող­նենք ա­ռա­ջին մի քա­նի հա­զա­րա­մյա­ կը, որ­պես­զի հնա­րա­վո­րինս շուտ հաս­նենք «­մեր ժա­մա­նակ­նե­րին»։ Բայց լսե­ցի մինչև վերջ այդ քա­նի ժամ­վա պատ­մու­թյու­նը՝ տե­ղե­կու­թյուն­նե­րով լի և լավ ներ­կա­յաց­ված։ Ե­րբ ամ­բողջն ա­վարտ­վեց, ի­նքս ի­նձ պա­տաս­ խա­նե­ցի՝ ի­նչ­պես հա­վա­նա­բար զբո­սա­վարն էլ ի­նձ կպա­տաս­խա­ներ. ե­թե ու­զում ես «­մեր ժա­մա­նակ­նե­րի» հետ ծա­նո­թա­նալ, գնա՛ որ­ևէ կր­պակ և կար­դա՛ թեր­թե­րը, բայց բան չես հաս­կա­նա, ե­թե դու իս­կա­կա­նից ու­զում ես հաս­կա­նալ «­մեր ժա­մա­նակ­նե­րը», ա­պա պետք է տես­նես ամ­բող­ջը։ Մտ­քումս ա­սա­ցի. «ՈՒ­ՐԱՐ­ՏՈՒ»։

Eram deja adolescent cînd a avut loc marele cutremur care ne–a marcat atunci profud. Leninakan a devenit pentru mine adevăratul „Vezuviu”. Am avut o bucuria temătoare să–l vizitez după foarte mulţi ani. Şi chiar după atîţi ani acea tragedie încă se simte. E ca o umbră, ca o şoaptă care te urmereşte prin oraş la fiecare pas. Un oraş foarte trist dar care mie mi–a devent cel mai drag oraş din Armenia.

M – Masacrul armenilor

V. E r n u

76

Este tragedia armenilor care putea să intre la multe litere: şi la G – Genocid şi la P – Pogrom. Ce poate fi mai dragic? Această trageddie nu e statistică ci moareta unuei părţi a poporului. Cum poate fi spusa, povestită ceastă tragedie umană în cuvinte? Se mai poate face poezia după o astfel de violeţă fundamentală? – se întreba Adorno... E o tragedie pe care au mai trăit–o şi alte popoare dar dacă pentru evrei, în cazul Holocaustului, a existat o recunoaştere, în cazul armenilor este şi mai sfîşietor pentru că această recunoaştere mondială nu a venint loc niciodată. Rănile nu se cicatrizează prin recunoaştere dar e o formă domoală de a alina durerea. O formă de compasiune. Poate că rănile memoriei legate de acest eveniment tragic nu se lecuiesc şi din cauza acetei mari nedreptăţi care i se fac poporului armena? Posibil. Cum se poate cicatriza o astfel de rană? Nimeni nu ştie.

Dar trebuiesc căutate soluţii. E greu să traieţti cu o rană deschisă. Uneori e aproape imposibil să trăieşti cu ea. Trebuie să ne videcăm cumva. Cu siguranţă de cicatrici nu vom scăpa nicodată. Dar ele sînt un rău necesar, ele se văd, ele mai aduc o mică durere, dar această durere şi imagine ne păstrează memoria vie: pentru că nu avem voie să uităm chiar dacă din cînd în cînd vrem din tot sufletul să ietăm.

N – Noravank

Am văzut multe biserici şi mănăstiri în Armenia. Prietenii armeni au gruijă şi ţi le arate, să ţi le descrie, să ţi le povestească. Încet, pe îndelete.

Armenia e ca un colier pe care sînt înşirate aceste mărgăritare. Mănăstirea Noravank, recunosc, mi–a plăcut în mod special. O descoperit–o trecînd printer–um defileu îmgust iar ea stătea cocoţată ca un cocor în gujb undeva sus de tot. Era suplă, de un roşi–cărămiziu care strălucea la soare de o frumuseţe de–ţi taia respiraţia. Dacă armenii au dat forme de viaţă şi în

L–Leninakan (Լենինական) Գի­տենք, որ գո­յու­թյուն չու­նի ոչ մի Լե­նի­նա­կան, և սա ը­նդ­ա­մե­նը հայտ­ նի Գյում­րի քա­ղա­քին տր­ված սո­վե­տա­կան ա­նունն է։ Այդ­պես է մնա­ցել հու­շե­րիս մեջ։ Ե­րի­տա­սարդ է­ի, ե­րբ ե­ղավ մեծ ե­րկ­րա­շար­ժը, ո­րը բո­լո­րիս վրա ծանր ազ­դե­ցու­թյուն ու­նե­ցավ։ Լե­նի­նա­կա­նը դար­ձավ ի­նձ հա­մար իս­ կա­կան «­Վե­զուվ»։ Տա­րի­ներ ան­ց ա­հա­սար­սուռ եր­ջան­կու­թյուն զգա­ցի այս քա­ղա­քն այ­ցե­լե­լիս։ Եվ ան­գամ այս­քան տա­րի հե­տո այդ ող­բեր­գու­թյու­նը զգաց­վում է։ Ստ­վե­րի նման, շշու­կի նման, ո­րը քեզ հետ­ևում է քա­ղա­քում ա­մեն քայ­լա­փո­խի։ Մի շատ տխուր քա­ղաք, ո­րը դար­ձավ իմ ա­մե­նա­սի­րե­լի քա­ղա­քը Հա­յաս­տա­նում։

M–Masacrul armenilor (Հայերի կոտորածը)

N–Noravank (Նորավանք) ­ ատ ե­կե­ղե­ցի­ներ ու վան­քեր եմ տե­սել Հա­յաս­տա­նում։ Հայ բա­րե­կամ­ Շ ներն ու­շա­դիր են, որ ցույց տան քեզ, որ նկա­րագ­րեն, որ պատ­մեն։ Հա­ յաս­տա­նը զար­դաշղ­թայի նման է, ո­րի վրա տե­ղադ­րած են այս ա­դա­մանդ­ նե­րը։ Խոս­տո­վա­նում եմ, որ Նո­րա­վան­քն ա­ռանձ­նա­հա­տուկ ի­նձ դուր ե­կավ։ Հայտ­նա­բե­րե­ցի մի նեղ կիրճ ան­ցնե­լուց հե­տո, և այն կանգ­նած էր շատ–շատ վեր­ևում, ի­նչ­պես կռունկն է կանգ­նում իր բնի մեջ։ Նի­հա­րիկ էր, ա­ղ յու­սա­կար­միր, ո­րը փայ­լում էր ար­ևի շո­ղե­րից այն­պի­սի գե­ղեց­կու­

77 Վ. Եռնու

Հայե­րի ող­բեր­գու­թյունն է, ո­րը կկա­րո­ղա­նա մտ­նել տար­բեր տա­ ռե­րի մեջ. նաև G–Genocid–ի (Ցե­ղաս­պա­նու­թյան) կամ էլ P–Pogrom–ի (Ջարդի)։ Ի­՞ն­չը կա­րող է ա­վե­լի ող­բեր­գա­կան լի­նել։ Այս ող­բեր­գու­թյու­նը ոչ մի­այն վի­ճա­կագ­րու­թյուն է, այլև ազ­գի մի մա­սի մահ։ Ի­նչ­պե՞ս կա­րե­լի է բա­ռե­րով ա­սել, պատ­մել այս մարդ­կային ող­բեր­գու­թյու­նը։ Ի­՞նչ կա­րող է բա­նաս­տեղ­ծու­թյունն ա­նել այս­պի­սի հիմ­նա­հա­տակ բռ­նու­թյու­նից հե­տո,— հարց­րեց ի­նքն ի­րեն Ա­դոր­նոն… Սա մի ող­բեր­գու­թյուն է, որ ու­րիշ ազ­գեր էլ են տե­սել, բայց ե­թե հրե­ա­նե­րի հա­մար Հո­լո­քոս­տի դեպ­քում ճա­նա­չում է տե­ղի ու­նե­ցել, հայե­րի դեպ­քում ա­վե­լի սր­տաճմ­լիկ է, ո­րով­հետև նրանց հա­մար այս հա­մաշ­խար­հային ճա­նա­չու­մը եր­բեք չի ե­ղել։ Վեր­քե­րը ճա­նաչ­մամբ չեն բուժ­վում, բայց ցա­վը մեղ­մե­լու սպե­ղա­նի է: Կա­րեկ­ցու­թյան մի ձև։ Հնա­րա­վոր է, որ այս ող­բեր­գա­կան դեպ­քի հետ կապ­ված հի­շո­ղու­թյուն­նե­րի վեր­քե­րը չեն բուժ­վում նաև այս մեծ ա­նար­դա­ րու­թյան պատ­ճա­ռով, որ բա­ժին է ը­նկ­նում հայ ժո­ղովր­դին։ Հնա­րա­վոր է։ Ո­՞նց կա­րող է բուժ­վել այս­պի­սի մի վերք։ Ոչ ոք չգի­տի։ Դժ­վար է բաց վեր­ քով ապ­րե­լը։ Գրե­թե ան­հնար է ապ­րել բաց վեր­քով։ Սա­կայն լու­ծում­ներ պետք է փնտր­վեն։ Բայց հաս­տատ է` սպի­նե­րից եր­բեք չենք ա­զատ­վի։ Սա­կայն դրանք ան­խու­սա­փե­լի ե­ն՝ եր­ևում են, է­լի փոքր–ի­նչ ցավ են պատ­ ճա­ռում, բայց այս ցավն ու պատ­կերն են պա­հում հի­շո­ղու­թյու­նը կեն­դա­նի. ո­րով­հետև ի­րա­վունք չու­նենք մո­ռա­նալու, ան­գամ ե­թե ժա­մա­նակ առ ժա­ մա­նակ ամ­բողջ հո­գով ցան­կու­թյուն ու­նենք նե­րե­լու։

astfel de spaţii, rupte de pîmînt, avîntate în cer de ce nu şi–ar permite să sculteze pe măiestoasa Noravank pînă şi Sfînta Treime? Şi au sculptat–o.

O – Ovanes

E numele meu armean preferat. Poate de la Ovanes Ohanian care m–a impresionat prin tot ce a făcut. Şi nu degeaba i se spune „părintele filmului Iranian”. Doar e un armean şi poate fi părintele oricui.

P – Paradjanov

Filmele lui nu sînt cel mai uşor lucru de văzut. Dar după ce ai văzut, chiar dacă nu ai înţeles nimic, este imposibil să nu fii fascinant de imaginile şi scenele pe care ţi le pune în faţa ochilor Serghei Paradjanov. Culori, imagini, colaje. E ca o rodie desfcăută unde toate bobiţele devin multicolore şi care sînt în continuă mişcare şi construiesc la nesfîrşit alte imagini şi alte scene. Şi să nu uităm că Paradjanov a debutat cu o poveste moldovenească pe care ne–a povestit–o cum numa el ştie.

R – Radio Erevan

V. E r n u

78

Cînd ne refermim la Armenia cel mai cunoscut lucru la noi este Radio Erevan. În România el era cel mai liber şi ingenios Radio. El era chintesenţa umorului, subtilităţii şi o formă de luptă populară cu regimul comunist. Cînd am plecat în Armenia toţi prietenii m–au rugat să le aduc noi bancuri de la Radio Erevan. Nu ştiu cine le–a inventat. Poate armenii, poate ruşii sau poate noi românii. Însă Radio Erevan este un soi de sinteză a înţelepciunii populare, un folclor global care ne spune că noi toţi, cei care nu am avut norocul să ne naştem în Armenia, sîntem un pic de armeni.

S – Sfinţii Traducători

Am fost dus la un soi de cimitir. Un cimitir care nu seamănă cu cimitirele noastre. Nu seamănă nici măcar cu cimitirul clasic armean. De ce? Pentru că în loc de cruci sînt litere, literele marelui Maştoţ, literele alfabetului armean. O biserică dedicată cărturarilor, o biserică dedicată traducătorilor, o biserică dedicată celor care au inventat de la zero o gramatică. Şi am aflat că există o mare sărbătoare: Ziua Sfinţilor Traducători Sahag si Mesrop.

Aşa ceva nu am mai auzit, nu am mai întîlnit. Să sperăm că este o sărbătoare a celor încă vii şi nu doar a celor morţi.

թյամբ, ո­րից շունչդ կտր­վում է­ր։ Ե­թե հայե­րը ե­րկ­րից կտր­ված և ե­րկն­քի մեջ ա­ճած այդ­պի­սի մի վայ­րում կյան­քին կեր­պար են տվել, ին­չո՞ւ ի­րենց թույլ չտային ան­գամ Սուրբ Եր­րոր­դու­թյու­նը քան­դա­կել հի­աս­քանչ Նո­րա­ վան­քի վրա։ Եվ քան­դա­կե­ցին։

O–Ovanes (Հովհաննես) Իմ ա­մե­նա­սի­րած հայ­կա­կան ա­նունն է։ Մի­գու­ցե Հով­հան­նես Օ­հա­ն­ յանի շնոր­հիվ, ով իր բո­լոր գոր­ծե­րով մեծ ազ­դե­ցու­թյուն թո­ղեց ի­նձ վրա։ Եվ ի­զուր չէ, որ նրան ան­վա­նում են «­Պարս­կաս­տա­նի կի­նոյի հայր»։ Բայց նա հայ է և ցան­կա­ցած մե­կի հայ­րը կա­րող էր լի­նել։

P–Paradjanov (Փարաջանով) Այդ­քան էլ հեշտ բան չի նրա ֆիլ­մե­րը դի­տե­լը։ Բայց դի­տե­լուց հե­տո, ան­գամ ե­թե բան չես հաս­կա­ցել, ան­հնա­րին է, որ հի­ա­ցած չլի­նես այդ տե­ սա­րան­նե­րից և պատ­կեր­նե­րից, որ Սեր­գեյ Փա­րա­ջա­նովն է դնում աչ­քե­րիդ ա­ռջև։ Գույ­ներ, տե­սա­րան­ներ, կո­լաժ­ներ։ Բաց­ված նռան նման են, որ­տեղ բո­լոր հա­տիկ­նե­րը դառ­նում են գու­նա­վոր և ան­վերջ շարժ­ման մեջ են և ան­ վերջ նո­րա­նոր տե­սա­րան­ներ ու պատ­կեր­ներ են կեր­տում։ Եվ հան­կարծ չմո­ ռա­նանք, որ Փա­րա­ջա­նո­վը մի մոլ­դո­վա­կան հե­քի­ա­թով նո­րա­մուտ ա­րեց, ո­րն այն­պես պատ­մեց մեզ, ի­նչ­պես մի­այն ի­նքն է կա­րո­ղա­նում։ հայկական ռադիոն – խմբ.) Երբ Հա­յաս­տա­նի մա­սին ե­նք խո­սում, մե­զա­նում ա­մե­նա­ճա­նաչ­վա­ծը Ռա­դի­ո Եր­ևանն է։ Ա­մե­նաա­զատ ու ա­մե­նաս­րա­միտ ռա­դի­ոն էր Ռու­մի­ նի­ա­յում։ Նր­բու­թյան և հու­մո­րի բուն է­ու­թյունն էր դա և կո­մու­նիս­տա­կան ռե­ժի­մի դեմ պայ­քա­րե­լու մի ձև։ Ե­րբ մեկ­նում է­ի Հա­յաս­տան, բո­լոր ըն­կեր­ ներս խնդ­րե­ցին, որ Եր­ևա­նի Ռա­դի­ոյի մա­սին նոր ա­նեկ­դոտ­ներ բե­րեմ։ Չգի­տեմ՝ ով է հո­րի­նել այդ ա­նեկ­դոտ­նե­րը։ Մի­գու­ցե հայե­րը, մի­գու­ցե ռուս­ նե­րը, մի­գու­ցե մենք՝ ռու­մի­նա­ցի­ներս։ Բայց Եր­ևան Ռա­դիոն ժո­ղովրդի ի­մաս­տու­թյան ամ­փոփ­ման մի­ջոցն է, մի հա­մաշ­խար­հային ա­վան­դույթ, ո­րը մեզ ա­սում է, որ մենք բո­լորս, ով­քեր բախտ չու­նե­ցանք Հա­յաս­տա­նում ծն­վե­լու, ի­նչ–որ չա­փով հայ ե­նք։

S–Sfinţii Traducători (Սրբոց Թարգմանչաց) ­Մեզ մի ա­ռանձ­նա­հա­տուկ գե­րեզ­մա­նա­տուն են տա­րել։ Մի գե­րեզ­մա­ նա­տուն, ո­րը չի նման­վում մեր գե­րեզ­մա­նատ­նե­րին։ Ին­չո՞ւ։ Քա­նի որ խա­ չե­րի փո­խա­րեն տա­ռեր կան այս­տեղ, մեծ Մաշ­տո­ցի տա­ռե­րը, հայոց այ­ բու­բե­նի տա­ռե­րը։ Մի ե­կե­ղե­ցի՝ նվիր­ված գր­քա­գետ­նե­րին, մի ե­կե­ղե­ցի՝ նվիր­ված թարգ­մա­նիչ­նե­րին, մի ե­կե­ղե­ցի՝ նվիր­ված նրանց, ով­քեր զրոյից քե­րա­կա­նու­թյուն են հո­րի­նել։ Եվ ի­մա­ցա, որ մի մեծ տոն գո­յու­թյուն ու­նի. Սր­բոց Թարգ­ման­չաց Սա­հա­կի և Մես­րո­պի օ­րը։ Նման բա­նի մա­սին եր­

79 Վ. Եռնու

R–Radio Erevan (Երևան ռադիո) (հավանաբար նկատի ունի

T – Turc

Am ales acest cuvînt conştient. Turcul este pentru armean imaginea duşmanului. E unul din mulţii duşmani însă acesta pare a fi cel mai puternic.

Iar armenii, aşa cum i–am cunoscut eu, trăiesc cu aceast duşman ascuns undeva adînc în suflet. Ştiu şi noi avem, aşa cum au mai toate popoarele au, un duşman ascuns adînc în suflet care–l roade şi–l ţine mereu într–o profundă nemulţumire. La armeni acest sentiment mi s–a părut mult mai profund, mult mai puternic. Poate că este o istorie mai lungă, poate că este o relaţie mai violentă? Poate... Însă e clar că se simte nevoie unei concilieri, a unei uitări, a unei înţelegeri şi a unei asumări. Nu poţi trăi fără duşman iar o vorbă înţeleaptă românească zice: ţine–ţi duşmanul aprioape. Aici însă e vorba de ceva mai mult: ţine–l aproape dar nu în tine. De acea pentru a putea sa–ţi ţii aproape duşmanul trebuie mai întîi să–l omori. Dar cum?

Omoară–ţi duşmanul din tine pentru al putea ţine aproape.

V – Virap. Hor Virap.

V. E r n u

80

Nu e o temniţă ci e locul, mănăstirea, unde poţi vedea infinitul. Aici e locul în care am stat cu prietenii mei şi am admirat Araratul. Aici e locul unde se termină geografia şi începe infinitul. Aici e locul unde se opreşte timpul şi începe veşnicia.

Z –Zbor

Singurul vis care mi se arată cu o anumită regularitate este visul în care mă văd zburînd. După întoarcerea din Armenia am impresia că pentru prima dată am înţeles ce e acela zbor. Nu prea pot să explic de ce însă ceva mă face să cred că acolo am simţit şi înţeles acest sentiment, această stare.

Este sentimentul cel mai profund care se trezeşte în mine cînd îmi amintesc sau aud de Armenia. Poate de la Ararat mi se trage. Nu ştiu. Cert este că mai nou am început să visez Armenia. Iar acets nou vis este legat direct şi de primul meu vis: zborul.

բեք չեմ լսել, նման բան եր­բեք չեմ հան­դի­պել։ Հու­սա՛նք, որ այս տո­նը նաև ապ­րող թարգ­մա­նիչ­նե­րի տոնն է, ոչ մի­այն մե­ռած­նե­րի։

T–Turc (Թուրք) Դիտ­մամբ եմ ը­նտ­րել այս բա­ռը։ Թուր­քը հայի հա­մար թշ­նա­մու կեր­ պարն է։ Բազ­մա­թիվ թշ­նա­մի­նե­րից մեկն է, բայց կար­ծես ա­մե­նաու­ժե­ղը։ Որ­քան ի­նձ հա­ջող­վեց ճա­նա­չել հայե­րին, նրանք այս թշ­նա­մուն հո­գու խոր­քում թաքց­րած են ապ­րում։ Գի­տեմ, մենք էլ, ի­նչ­պես բո­լոր ազ­գե­րը, ու­նենք հո­գու խոր­քում թաքց­րած թշ­նա­մի­ներ, որ խժ­ռում են մեզ և խո­ րը ան­բա­վա­րա­րու­թյան մեջ են պա­հում։ Ի­նձ թվում էր, որ այս զգա­ցու­մը հայե­րի մոտ ա­վե­լի խորն էր, ա­վե­լի հզոր։ Մի­գու­ցե սա ա­վե­լի եր­կար պատ­ մությո՞ւն է, մի­գու­ցե ա­վե­լի ագ­րե­սիվ հա­րա­բե­րությո՞ւն։ Մի­գու­ցե… Հա­մե­ նայն դեպս, պարզ զգաց­վում է հաշ­տեց­ման, մո­ռաց­ման, փո­խըմբռն­ման և պա­տաս­խա­նատ­վու­թյան կա­րիք։ Ա­ռանց թշ­նա­մու ան­հնար է ապ­րել, ի­նչ­ պես ա­սում է մի շատ խե­լա­ցի ռու­մի­նա­կան ա­սաց­վածք. թշ­նա­մուդ մո­տի՛կ պա­հիր։ Սա­կայն այս­տեղ ա­վե­լի­ի մա­սին է խոս­քը. մո­տի՛կ պա­հիր, բայց ոչ ներ­սումդ։ Դրա հա­մար, որ­պես­զի թշ­նա­մուն կա­րո­ղա­նաս մո­տիկ պա­հել, նախ և ա­ռաջ պետք է սպա­նես նրան։ Բայց ի­նչ­պե՞ս։ Սպա­նի՛ր մեջդ ե­ղած թշ­նա­մուն, որ­պես­զի կա­րո­ղա­նաս նրան մո­տիկ պա­հել։

Դա ոչ թե բանտ է, այլ այն վայ­րը, այն վան­քը, որ­տեղ կա­րող ես տես­նել ան­սահ­մա­նու­թյու­նը։ Սա է այն տե­ղը, որ­տեղ ըն­կեր­նե­րիս հետ նս­տած է­ինք և հի­ա­նում է­ինք Ա­րա­րա­տով։ Սա է այդ վայ­րը, որ­տեղ աշ­խար­հագ­րու­թյու­նը վեր­ջա­նում է, և ան­սահ­մա­նու­թյունն է սկս­վում։ Այն տե­ղը, որ­տեղ ժա­մա­նա­ կը կանգ է առ­նում, և սկս­վում է հա­վեր­ժու­թյու­նը։

Z–Zbor (Թռիչք) Մի­ակ ե­րա­զը, ո­րը ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ տես­նում եմ, այն է, որ­տեղ ի­նքս ի­նձ թռիչ­քի մեջ եմ տես­նում։ Հա­յաս­տա­նից վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո կար­ծես ա­ռա­ջին ան­գամ եմ հաս­կա­ցել՝ ի­նչ է այդ թռիչ­քը։ Չեմ կա­րող բա­ ցատ­րել՝ ին­չու, բայց մի բան ի­նձ հա­վա­տաց­նում է, որ այն­տեղ եմ զգա­ցել ու հաս­կա­ցել այս զգա­ցու­մը, այս ի­րա­վի­ճա­կը։ Իմ մեջ ա­րթ­նա­ցող ա­մե­նա­ խոր զգա­ցումն է, ե­րբ որ Հա­յաս­տանն եմ հի­շում կամ լսում եմ նրա մա­ սին։ Հնա­րա­վոր է, որ Ա­րա­րա­տից է ձգ­վում։ Չգի­տեմ։ Բայց հաս­տատ է, որ վեր­ջերս սկ­սել եմ Հա­յաս­տա­նը ե­րա­զել։ Եվ այս նոր ե­րա­զը ան­մի­ջա­պես է կապ­ված իմ ա­ռա­ջին ե­րա­զի՝ թռիչ­քի հետ։ Ռումիներենից թարգմանեց Լասլո Բորբելին

81 Վ. Եռնու

V–Virap. Hor Virap (Խոր Վիրապ)

Irina Goryunova Իրինա Գորյունովա Russia Ռուսաստան

Born in 1972. She has been member of Russian Writers’ Union since 2006 and member of PEN International Club since 2007. Her works have been published both in Russia and abroad. In 2009 Irina’s play “The Monster” was presented in dramatical contest entitled “Free Theatre.”

In 2009 her “We have us” novel was included in the long list of “Big Book” national literary contest. Irina is the winner of the annual literary contest “Golden Pen of Russia”, 2010, as well as the prize winner of “Chekhov prize”. Արձակագիր Ի. Գորյունովան ծնվել է 1972 թ.: 2006 թ–ից ՌԴ Գրողների միության անդամ է, 2007 թ–ից՝ միջազգային Պեն ակումբի անդամ: Նրա գործերը հրատարակվել են ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ արտերկրում: 2009 թ. նրա «Հրեշը» պիեսը ներկայացված է եղել «Ազատ թատրոն» դրամատիկական մրցույթին: 2009 թ–ին «Մենք ունենք մեզ» վեպը ներառվել էր «Մեծ գիրք» ազգային գրական մրցույթի լոնգ–լիստում: «Ոսկե փետուր ամենայն Ռուսիո 2010» մրցույթի դափնեկիրն է՝արծաթյա մրցանակ «Տելե» անվանակարգում: 2010 թ. Չեխովյան մրցանակի դափնեկիր է:

Цавд та­нем Ар­мянс­кий днев­ник

I. Goryunova

84

Ар­ме­ния при­тя­ну­ла ме­ня к се­бе власт­ной ру­кой три го­да на­зад и с тех пор не от­пус­ка­ет: в эту ст­ра­ну я при­ез­жаю сно­ва и сно­ва, с каж­дым днем уз­на­вая ее все луч­ше. Она про­ни­ка­ет в ме­ня, слов­но я ро­ди­лась там, но по­том по­за­бы­ла, и вд­руг, не­о­жи­дан­но – вер­ну­лась. Она про­ни­ка­ет в мои по­ры, ген­ную ст­рук­ту­ру, впи­ты­ва­ет­ся на мо­ле­ ку­ляр­ном уров­не. И я зна­ю, что она то­же лю­бит ме­ня, от­ве­ча­ет та­ кой же лю­бов­ью, поз­во­ляя лю­бо­вать­ся ею, изу­чать ее и пи­сать о ней. Ког­да–ни­будь я на­пи­шу о ней ро­ман, он уже ро­дил­ся в мо­ей го­ло­ве, бьет­ся в сол­неч­ном сп­ле­те­нии и ждет сво­е­го ча­са. У­ди­ви­тель­ное пу­те­шест­вие на «­Ли­те­ра­тур­ном Ков­че­ге», а по­том и учас­тие в «­Фо­ру­ме из­да­те­лей и пе­ре­вод­чи­ков ст­ран СНГ и Бал­ти­и» по­да­ри­ло мне не толь­ко но­во­е, глу­бин­ное по­ни­ма­ние Ар­ме­нии и еще боль­шую лю­бовь к ней, но и ви­до­из­ме­ни­ло ме­ня са­му, по­мо­гая по­ нять се­бя, уб­рать на­нос­но­е, лиш­не­е, не­ес­тест­вен­но­е. Я ста­ви­ла све­ чи во всех хра­мах, ко­то­рые по­се­ща­ла, а их бы­ло не­ма­ло. Нет, я ни о чем не про­си­ла: я бла­го­да­ри­ла Бо­га, судь­бу, ор­га­ни­за­то­ров, ко­то­рые соч­ли воз­мож­ным приг­ла­сить ме­ня и по­да­ри­ли мес­то на этом ков­ че­ге, про­си­ла ми­роз­да­ние хра­нить эту чу­дес­ную биб­лейс­кую ст­ра­ну, что­бы лю­бые невз­го­ды об­хо­ди­ли ее сто­ро­ной, и она ос­та­ва­лась та­ кой же чис­той, свет­лой, ра­дост­ной и прек­рас­ной, ка­кой ее уви­де­ли мои гла­за и по­чувст­во­ва­ло серд­це. В аэ­ро­пор­ту, и по­том в раз­ных дру­гих мес­тах со мной час­то за­го­ ва­ри­ва­ли на ар­мянс­ком, при­ни­мая за сво­ю, и я жа­ле­ла, что не по­ни­ маю это­го язы­ка, гор­тан­но­го, ст­раст­но­го, пы­ла­ю­ще­го...

ՑԱՎԴ ՏԱՆԵՄ Հայկական օրագիր

85 Ի. Գորյունովա

Երեք տարի առաջ Հայաստանն ինձ պարզեց իր ամուր ձեռքը և այլևս բաց չթողեց. ես նորից ու նորից վերադառնում եմ Հայաստան, ամեն անգամ նորից ու նորից ճանաչում: Հայաստանն իմ ներս է թափանցում բոլոր ծակոտիներով, այն պատվաստվում է իմ գենին, ներծծվում մոլեկուլային մակարդակով: Եվ ես գիտեմ, որ Հայաստանն էլ ինձ է սիրում նույնպիսի սիրով և թույլ տալով, որ սքանչանամ իրենով ու գրեմ իր մասին: Երբևէ ես վեպ կգրեմ Հայաստանի մասին. այն արդեն հղացել է գլխումս և սպասում է իր ծնունդին: «Գրական տապանով» զարմանահրաշ ճամփորդությունը, իսկ ապա նաև մասնակցությունը «ԱՊՀ և Մերձբալթյան երկրների հրատարակիչների և թարգմանիչների ֆորումին» ինձ շնորհեց ոչ միայն Հայաստանի նոր, առավել խորն իմացության և սիրո հնարավորություն, այլև ամբողջովին կերպափոխեց անձամբ ինձ՝ օգնելով, որ ազատվեմ անցողիկ, ավելորդ և անբնական ամենայնից: Ես մոմեր էի վառում բոլոր այն եկեղեցիներում, որտեղ գնում էինք, իսկ դրանք շատ էին: Եվ ես ոչինչ չէի խնդրում, այլ օրհնում էի Աստծուն, ճակատագրին, կազմակերպիչներին, ովքեր ինձ սիրով հրավիրել և տեղ էին հատկացրել տապանում: Ես աղոթում էի, որ Տերը պահպանի այս հրաշալի բիբլիական երկիրը, և որպեսզի բոլոր փորձանքներն անցնեն այս երկրի կողքով, և Հայաստանը հավերժի այնքան մաքուր, այնքան լուսավոր, գեղեցիկ և զվարթ, ինչպես որ իմ աչքերը տեսան, և սիրտս զգաց: Օդակայանում և հետո տարբեր վայրերում` ամենուր, ինձ հետ հաճախ հայերեն էին խոսում` հայուհու տեղ դնելով, և ես ափսոսում էի, որ չգիտեմ այդ կոկորդային, կրքոտ և մի տեսակ բոցավառ լեզուն…

I. Goryunova

86

Ар­мянс­кий ал­фа­вит по­хож на про­из­ве­де­ние ис­кусст­ва, каж­дая бук­ва лю­бов­но вы­то­че­на и сак­раль­на, как ис­ти­на, а про­из­но­си­мые сло­ва на слух ка­жут­ся ша­манс­ки­ми зак­ли­на­ни­ям ­ и. На этом язы­ке мож­но прок­ли­нать вра­гов и на­во­дить на них пор­чу, а мож­но приз­ на­вать­ся в люб­ви, пла­ме­нея от сжи­га­ю­щих чувств, и при­но­сить обе­ ты. Во мне за­рож­да­ет­ся же­ла­ние вы­у­чить его ког­да–ни­будь, а по­ка я знаю толь­ко нес­коль­ко слов: ареф – солн­це, джан – до­ро­гой… Ареф– д­жан… В Оша­ка­не, где по­хо­ро­нен Мес­роп Маш­тоц, соз­да­тель ар­мянс­ко­го ал­фа­ви­та и ос­но­во­по­лож­ник ар­мянс­кой ли­те­ра­ту­ры и пись­мен­нос­ ти, я лю­бу­юсь на бук­вы–па­мят­ни­ки, ажур­ны­е, цве­та гор, теп­ле­ю­щих под лас­ко­вым солн­цем. Ар­ме­ния про­ни­ка­ет в ме­ня: я хо­чу чи­тать ее ли­те­ра­ту­ру, слу­шать ду­дук, смот­реть филь­мы, изу­чать ис­то­ри­ю, го­ во­рить с ней на од­ном язы­ке… И хо­тя все ар­мя­не зна­ют русс­кий, я, на­вер­но­е, впер­вые в жиз­ни, хо­чу го­во­рить на их язы­ке, без не­об­хо­ ди­мос­ти – но из люб­ви. ­По­ка, толь­ко по­ка я знаю дру­гой ар­мянс­кий ал­фа­вит: Ара­рат, Ара­гац, ареф, Аса­тур, Ар­та­шес, Ар­тур, Ар­ман, Ани… Ван, Вар­на­шен… Гар­ни, Ге­хард, Гюм­ри… Да­вид, джан, Джер­мук… Зварт­ноц… Ере­ван… Кас­кад, Ки­зил… ла­ваш, ла­мад­жо… Ма­те­на­да­ран, Мор­ма­шен, Ма­ри­ам, Мо­мик… На­и­ра, Нер­сес, Ной, Но­ра­ванк… Ова­но­ванк, Оша­кан… Па­ рад­жа­нов… Раз­дан, Ру­бен… Саг­мо­са­ванк, Сар­ьян, Се­ван, сирд, Сурб Рип­си­ме… Та­тев, Тиг­ран, Ту­ма­нян… хач­кар, Хор Ви­рап, Цах­кад­зор… Ша­ке… Эч­ми­ад­зин… Э­тот ал­фа­вит труд­ный, я еще ма­ло зна­ю, но учусь ему, как при­ леж­ный и ста­ра­тель­ный уче­ник. Е­ре­ван всег­да вст­ре­ча­ет ме­ня теп­лом и солн­цем, сог­ре­ва­ет те­ло, ду­шу, серд­це, гла­за… В прош­лом го­ду из но­ме­ра мо­е­го оте­ля я каж­ дое ут­ро ви­де­ла Ара­рат и здо­ро­ва­лась с ним, вы­хо­дя на бал­кон, он ни ра­зу не зак­ры­вал­ся от ме­ня, не пря­тал­ся, а поз­во­лял лю­бо­вать­ся со­ бой и сво­ей ве­ли­чест­вен­ной гор­дой кра­со­той. Я люб­лю зда­ния Ере­ ва­на, его ар­хи­тек­ту­ру: весь го­род буд­то бе­же­ва­я, ро­зо­ва­я, си­ре­не­вая меч­та из–за прек­рас­ных от­тен­ков до­бы­ва­е­мо­го ту­фа, из ­ко­то­ро­го ст­ро­ят­ся до­ма. И я люб­лю ар­мянс­кие хра­мы, за­час­тую вз­би­ра­ющ ­ и­е­ ся на гор­ные ск­ло­ны, неп­рис­туп­ны­е, лю­бя­щие гля­деть­ся в про­ва­лы уще­лий… Они не раск­ра­ше­ны по­доб­но де­ше­вым жри­цам люб­ви, как

87 Ի. Գորյունովա

Հայերեն այբուբենը նման է արվեստի գործի. յուրաքանչյուր տառը սիրով է պատկերված և սրբազան է, ինչպես ճշմարտությունը: Իսկ հայերեն բառերը հնչում են շամանական ծիսաբառերի պես: Հայերենով կարելի է նզովել այդ երկրի թշնամիներին, կարելի է թուղթուգիր անել նրանց վրա, բայց հայերենը նաև սիրո խոստովանության և զգացմունքների կրակը բորբոքելու լեզուն է և սրբազան ծեսերի, աղոթքի լեզու: Ես կուզեի երբևէ սովորել հայերեն, իսկ առայժմ ընդամենը մի քանի բառ գիտեմ` արև–սոլնցե, ջան–թանկագինս… Արև ջան… Օշականում, որտեղ գտնվում է հայոց այբուբենի հայր, հայերեն գիր և գրականության հիմնադիր Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզմանը, ես հիանում եմ լեռան գույներով, արևի փաղաքուշ հայացքի տակ շարված զարդանախշ տառ–արձաններով: Ես լցվում ու լցվում եմ Հայաստանով. ուզում եմ կարդալ հայ գրողներին, լսել դուդուկի մեղեդին, նայել շարժանկարներ, ուսումնասիրել հայոց պատմությունը: Ուզում եմ Հայաստանի հետ խոսել հայերեն… Եվ չնայած բոլոր հայերը ռուսերեն գիտեն, կյանքումս առաջին անգամ ուզում եմ խոսել ուրիշ լեզվով ոչ թե անհրաժեշտությունից դրդված, այլ սիրուց և սիրով: Ես առայժմ (բայց միայն առայժմ) գիտեմ հայկական մի այլ այբուբեն` Արարատ, Արագած, արև, Ասատուր, Արտաշես, Արթուր, Արման, Անի… Վան, Վերնաշեն… Գառնի, Գեղարդ, Գյումրի… Դավիթ, ջան, Ջերմուկ… Զվարթնոց… Երևան… Կասկադ… լավաշ, լահմաջո… Մատենադարան, Մարմաշեն, Մարիամ, Մոմիկ, մասուր… Նաիրա, Ներսես, Նոյ, Նորավանք… Օշական, Օհանավանք… Փարաջանով… Հրազդան, Ռուբեն… Սաղմոսավանք, Սարյան, Սևան, սիրտ, Սուրբ Հռիփսիմե… Տաթև, Տիգրան, Թումանյան… խաչքար, Խոր Վիրապ, Ծաղկաձոր… Շաքի… Էջմիածին… Դժվար այբուբեն է, ես դեռ լավ չգիտեմ, բայց կսովորեմ` որպես ջանասեր և խելոք աշակերտ: Երևանն ինձ միշտ դիմավորում է պայծառ արևով, ջերմացնում մարմինս, հոգիս, սիրտս և աչքերս… Անցյալ տարի հյուրանոցի իմ սենյակից ես ամեն առավոտ նայում էի և ողջունում Արարատին` դուրս գալով պատշգամբ: Լեռը ոչ մի անգամ չթաքնվեց իմ հայաց­քից, այլ թույլ տվեց սքանչանալ իր փառահեղ գեղեցկությամբ: Սիրում եմ երևանյան շենքերը, ճարտարապետությունը. հայկական տուֆի շնորհիվ ողջ քաղաքն, ասես, կրագույն, վարդագույն և մանուշակագույն անուրջ է: Եվ հայկական տաճարներն եմ սիրում, որ հաճախ խոյացած են լեռների գագաթներին, անմերձ, անդունդներին նայող տաճարները… Հայկական եկեղեցիները սիրո էժան քրմուհիների պես պճնված չեն,

I. Goryunova

88

мно­гие дру­гие хра­мы иных ст­ран, и по­э­то­му – ес­тест­вен­ны и близ­ки мне. Очень час­то там нет да­же слу­жи­те­лей, про­да­ю­щих све­чи: ле­жит толь­ко кар­тон­ка с на­ма­ле­ван­ной фло­мас­те­ром це­ной, кла­ди мо­нет­ ку и бе­ри, а ес­ли мо­нет­ки нет – бе­ри так, бог пой­мет, что те­бе это нуж­но, по­том за­не­сешь… Да­же в дейст­ву­ющ ­ их хра­мах, где про­во­дят­ ся служ­бы, те­бя ник­то не вы­го­нит толь­ко за то, что твоя го­ло­ва не пок­ры­та плат­ком, а юб­ка вы­ше ко­ле­на – иди, род­на­я, мо­лись, лю­би… Д­руз­ья в Ар­ме­нии при­об­ре­та­ют­ся уди­ви­тель­но быст­ро. Они по­ яв­ля­ют­ся и ос­та­ют­ся нав­сег­да. И с каж­дым ра­зом их ста­но­вит­ся все боль­ше. Ког­да мне го­во­рят: «У­ви­дишь та­ко­го–то, пе­ре­дай при­вет» – я не удив­ля­юсь, по­то­му что та­кая вст­ре­ча впол­не воз­мож­на и ес­ тест­вен­на. Мой друг Игорь Ле­ви­чев из Фе­о­до­сии про­сит пе­ре­дать при­вет Ге­ор­гу Ги­лан­цу из Ере­ва­на. Пе­ре­да­ю. Мои друз­ья гу­ля­ют ме­ ня по ули­цам, ез­дят со мной в хра­мы, во­дят в са­мые неп­ри­мет­ны­е, но нас­то­я­щие та­вер­ны, уго­щая луч­ши­ми на­ци­о­наль­ны­ми блю­да­ми, ви­ на­ми, ко­фе… Они сп­рав­ля­ют­ся о мо­ем са­мо­чувст­вии и наст­ро­е­ни­и, улав­ли­вая ма­лей­шие от­тен­ки наст­ро­е­ни­я, но при этом не за­бы­вая о так­тич­нос­ти, ощу­ща­я, ког­да и ка­кое расс­то­я­ние меж­ду на­ми до­пус­ ти­мо, что­бы не бы­ла на­ру­ше­на гра­ни­ца ком­фор­та… Ког­да ты в пер­вый раз при­хо­дишь в ар­мянс­кий дом, при­хо­дишь в не­го с отк­ры­тым серд­цем, те­бя ждет ог­лу­ши­тель­но го­ря­чий при­ем, две­ри та­ко­го до­ма рас­пах­ну­ты нас­тежь. «И­ра–д­жан,— го­во­рят мне,— ты всег­да же­лан­ный гость. Ты в лю­бую ми­ну­ту, в лю­бой мо­мент най­ дешь тут еду, при­ют и лю­бовь». И я по­ни­ма­ю, что это дейст­ви­тель­но так, что и я в от­вет сде­лаю то же са­мо­е, по­то­му что толь­ко лю­бовь по­рож­да­ет лю­бовь, а доб­ро – доб­ро, тог­да как зло спо­соб­но при­нес­ ти лишь не­на­висть, боль и ст­ра­да­ни­я, раз­ру­ше­ни­я, вой­ну, смерть… Но не бу­дем о пло­хом. Тут де­ти лю­бят и по­чи­та­ют ро­ди­те­лей, а ро­ди­те­ ли лю­бят сво­их де­тей и гор­дят­ся ими. Тут ца­рят ис­тин­ные се­мей­ные цен­нос­ти, и да­же ес­ли про­ще­ние ког­да–ли­бо бу­дет нуж­но, оно бу­дет да­но, хо­тя го­ря­чие и вс­пыль­чи­вые нра­вы ник­то не от­ме­нял… Я зна­ю, мне мно­гие мо­гут ска­зать, что я иде­а­ли­зи­ру­ю, ри­сую сказ­ку, но я хо­чу ее ри­со­вать, по­то­му что ког­да ви­жу ее, она прев­ ра­ща­ет­ся в ре­аль­ность. Ми­роз­да­ние да­рит мне та­кую Ар­ме­ни­ю, ко­ то­рую я хо­чу ви­деть. Пусть я смот­рю че­рез ро­зо­вые оч­ки, тог­да как дру­гие на­де­ва­ют чер­ные и мут­ные стек­ла…

89 Ի. Գորյունովա

ինչպես որոշ երկրների տաճարներն են, և հենց այդ պատճառով բնական ու հարազատ են ինձ: Շատ հաճախ այնտեղ նույնիսկ մոմավաճառներ չկան: Նրանց փոխարեն ստվարաթղթե տուփ է դրված` վրան գրված մոմերի գները. վճարի՛ր և վերցրո՛ւ քո մոմերը… Գործող եկեղեցիներից էլ կանանց ոչ ոք դուրս չի քշի միայն այն բանի համար, որ գլխաշորով չեն կամ կարճափեշ հագուստով են. գնա՛, սիրելի՛ս, աղոթի՛ր քեզ համար… Հայաստանում զարմանալի դյուրությամբ ես բարեկամներ ձեռք բերում: Նրանք մեկ անգամ հայտնվում և մնում են ընդմիշտ: Եվ շարունակ ավելանում են: Երբ ինձ ասում են` «Այսինչին որ տեսնես` կբարևես», չեմ զարմանում, որովհետև նման հանդիպումը միանգամայն հնարավոր ու բնական է: Իմ ընկեր Իգոր Լևիչևը` Թեոդոսիայից, խնդրում է բարևներ փոխանցել երևանցի Գևորգ Գիլանցին: Փոխանցում եմ: Իմ բարեկամներն ինձ պտտում են փողոցներով, տանում եկեղեցիներ, ուղեկցում անշուք, բայց տեղը տեղին պանդոկներ, հյուրասիրում ազգային լավագույն կերակրատեսակներ և գինիներ, սուրճ… Նրանք հաշվի են առնում իմ ինքնազգացողությունը և տրամադրությունը՝ որսալով ամենաչնչին փոփոխությունն իսկ, բայց մնալով նրբավարության սահմաններում, պահպանելով մեր միջև եղած անհրաժեշտ տարածությունը… Երբ դու առաջին անգամ ոտք ես դնում հայկական օջախ, քեզ զարմանալի ջերմ ընդունելություն է սպասվում, և տան դռներն ամբողջովին են բացվում: «Իրա՛ ջան,— ասում են,— դու միշտ ցանկալի հյուր ես մեր տանը: Ցանկացած պահի, ցանկացած ժամի այստեղ կգտնես հաց, տանիք և սեր»: Եվ ես հասկանում եմ, որ հենց այդպես էլ կա, և ես նույնպես ի պատասխան կանեմ նույնը, որովհետև սերը սեր է բերում, բարին` բարի, մինչդեռ ատելությունն իր հետ ատելություն, ցավ և տառապանք է բերում, պատերազմ, ավեր, մահ… Բայց չխոսենք վատ բաների մասին… Հայաստանում երեխաները սիրում և պատվում են մեծերին, իսկ ծնողները սիրում և հպարտանում են իրենց զավակներով: Այստեղ իշխում են ընտանեկան ճշմարիտ արժեքները, և եթե հարկ է ինչ–որ բան ներել, կներվի, չնայած բռնկուն խառնվածքն այստեղ անփոփոխ է… Ես գիտեմ, շատերը կարող են ասել, թե ես իդեալականացնում եմ, հեքիաթ եմ պատմում, բայց... ես ուզում եմ պատմել այդ հեքիաթը, որովհետև երբ պատմում եմ, այն իրականանում է: Աշխարհն ինձ շնորհում է այնպիսի Հայաստան, որպիսին ես ուզում եմ տեսնել: Թող որ ես նայեմ վարդագույն, իսկ ուրիշները` սև ու մթնեցրած ապակիներով ակնոցով…

I. Goryunova

90

С­ни­ми­те их не­мед­лен­но, и вы уви­ди­те все мо­и­ми гла­за­ми. ­Кан­ьон у церк­ви Ова­на­ванк. Прон­зи­тель­ная ог­лу­ша­ющ ­ ая ти­ши­ на. По ск­ло­ну к ма­лень­кой ре­чуш­ке спус­ка­ют­ся ко­ро­вы, ле­ни­во под­ би­рая мяг­ки­ми гу­ба­ми по­жух­лу­ю, выж­жен­ную тра­ву… Ху­дые мос­лас­ тые те­ла их мед­лен­но по­ка­чи­ва­ют­ся… Слы­шен гор­тан­ный вык­рик пас­ту­ха, под­го­ня­ю­ще­го ста­до… Си­дим на кам­не пе­ред про­ва­лом… За­кат­ное солн­це зо­ло­тит кам­ни, тра­ву, сте­ны древ­не­го хра­ма… Ро­берт си­дит ря­дом ск­рес­тив но­ги. Боль­шие икон­ные гла­за с длин­ны­ми рес­ни­ца­ми по­луп­рик­ры­ты… Он ти­хо на­пе­ва­ет что–то на ар­мянс­ком, слов­но зак­ли­ная прост­ранст­во… За­ду­мы­ва­юсь над тем, что муж­чи­ны этой ст­ра­ны смог­ли ос­тать­ся муж­чи­на­ми, а жен­щи­ны – жен­щи­на­ми… Ос­та­ет­ся за­ви­до­вать, с го­реч­ью по­ни­ма­я, что боль­шая часть русс­ких это по­те­ря­ла… Мо­жет из–за Ве­ли­кой Оте­чест­вен­ной вой­ны, ког­да пос­ле ее окон­ча­ния де­фи­цит муж­чин при­вел к то­му, что ро­див­ших­ся маль­чи­ков из­лиш­не бо­гот­во­ри­ли, а жен­щи­ны пов­ се­мест­но ста­но­ви­лись удар­ни­ца­ми тру­да, вы­пол­няя тяж­ку­ю, по­рой не­по­силь­ную фи­зи­чес­кую ра­бо­ту; мо­жет – из–за при­шед­ше­го с за­ па­да фе­ми­низ­ма, а по­том и рас­пу­щен­нос­ти нра­вов, и яко­бы ха­риз­ма­ тич­но­го тер­ми­на биз­нес–ву­мен… Не зна­ю… На­чи­на­ет ка­зать­ся, что я ро­ди­лась не в той ст­ра­не, не там, где мог­ла бы быть счаст­ли­ва… Вп­ро­чем, это все глу­пос­ти – я та, кто я есть, и мо­жет быть, ро­дись я здесь, восп­ри­ни­ма­ла бы все как долж­но­е, не ви­дя и не це­ня то, что вби­раю в се­бя сей­час с та­кой лю­бов­ью… Ду­маю о том, что му­зы­ка, ар­хи­тек­ту­ра, ли­те­ра­ту­ра, жи­во­пись, кух­ня не­сут на се­бе от­пе­ча­ток ген­ной ст­рук­ту­ры Ар­ме­ни­и, ее го­ря­чей кро­ви. Гра­на­то­вое ви­но, нем­ но­го слад­ко­ва­то­е, чуть терп­ко­е, с ха­рак­тер­ным фрук­то­вым прив­ку­ сом нек­та­ром–на­важ­де­ни­ем ок­роп­ля­ет гу­бы, ус­лаж­дая ре­цеп­то­ры язы­ка. При­гу­бив его, я слов­но пью плоть и кровь ст­ра­ны, со­вер­шая свя­щен­ный об­ряд, при­ча­ща­ясь. Биб­лейс­кое не­бо тор­жест­вен­но, как в пер­вые дни тво­ре­ни­я… От этой кра­со­ты зах­ва­ты­ва­ет дух и хо­чет­ся кри­чать, но гром­кие зву­ки ка­жут­ся тут не­ум ­ ест­ны­ми… Бесп­ре­дель­ ное счаст­ье и лег­кость… Птич­ьи крыл­ья за спи­ной расп­рав­ля­ют­ся… Ря­дом бро­дят дру­гие участ­ни­ки ков­че­га: Ва­си­лий Ер­ну из Ру­мы­ни­и, Олег Пан­фил из Мол­до­вы, Гу­рам Мег­реш­ви­ли из Гру­зи­и, Зю­зан­на Кле­по­ва из Сло­ва­кии (лю­бов­но все зва­ли ее Зюсь­кой), Ио­лан­да Кас­ та­но из Ис­па­ни­и…

91 Ի. Գորյունովա

Իսկույն հանե՛ք ձեր ակնոցները և կտեսնեք իմ տեսած Հայաստանը: Օհանավանքի մոտի կիրճը… Ապշեցուցիչ լռություն: Փափուկ բերաններով չորացած–վառված խոտերը ծույլ–ծույլ պռճոկելով` կովերն իջնում են ձորափն ի վար՝ դեպի փոքրիկ վտակը: Նրանց նիհար, ջլուտ մարմինները դանդաղ ճոճվում են… Լսվում է հոտը քշող հովվի կոկորդային գոռոցը…. Նստում ենք կիրճի բերանին՝ քարի վրա… Մայրամուտի արևը ոսկեզօծել է քարերը, խոտերը, հնագույն տաճարի պատերը… Ռոբերտը նստել է կողքիս` ոտքերը խաչած: Նրա երկար արտևանունքներով եզերված սրբի խոշոր աչքերը կիսափակ են… Նա հայերեն ինչ–որ ցածրաձայն բան է երգում, ասես հմայախոսություն լինի… Մտածում եմ այն մասին, որ այս երկրի տղամարդիկ կարողացել են տղամարդ մնալ, իսկ կանայք` կին, և ինձ մնում է դառը նախանձով խոստովանել, որ ռուս տղամարդկանց ու կանանց մեծ մասը կորցրել է դա: Գուցե Մեծ Հայրենականի հետևանքով, երբ պատերազմի ավարտից հետո տղամարդկանց պակասորդը հանգեցրեց ծնվող տղա երեխաների պաշտամունքին, իսկ կանայք զանգվածաբար դարձան աշխատանքի հարվածայիններ՝ իրենց ուսերին առնելով հաճախ իրենց ուժերից ծանր ֆիզիկական աշխատանք: Գուցե պատճառը Արևմուտքից հայտնված ֆեմինիզմի՞ մեջ է, դրան հետևած բարքերի անկման և, իբրև թե, բիզնես–վումեն բառի հարիզմայի մեջ… Չգիտեմ… Սկսում եմ մտածել, որ ես ծնվել եմ ոչ այն երկրում, որտեղ կարող էի երջանիկ լինել: Լավ… հիմար բաներ եմ մտածում. ես այն եմ, ինչ որ կամ: Եվ եթե ես ծնվեի այս երկրում, գուցե այս ամենը, ինչ որ այսքան սիրով ընկա­լում եմ, ինքնին տրված համարեի` առանց գնահատելու և անգամ նկա­ տելու: Մտածում եմ, որ երաժշտությունը, ճարտարապետությունը, գրա­կա­նությունը, գեղանկարչությունը, խոհանոցը կրում են Հայաս­ տանի գենային համակարգի և տաք արյան կնիքը: Նռան գինին քաղցրավուն, տտիպ, մրգային բնորոշ համով ցողում է շրթունք­ ներս, և լեզուս վայելում է ծաղկափոշու հուշը: Ըմպելով` ես, ասես, ճա­շա­կում եմ երկրի մարմինն ու արյունը որպես սրբազան ծես և մաքրվում եմ: Բիբլիական երկինքը հանդիսավոր է, ինչպես արար­ ման առաջին օրերին… Այդ գեղեցկությունից շնչահեղձ ես լինում և ուզում ես ճչալ, բայց բարձր ձայնն այստեղ այնքան անտեղի կլի­ նի… Անսահման երջանկություն և թեթևություն: Մեջքիդ թևեր ես զգում: Շուրջս տապանի ուրիշ մասնակիցներ են թափառում` Վա­սիլի Եռնուն` Ռումինիայից, Օլեգ Պանֆիլը` Մոլդովայից, Գուրամ Մեգրե­ լիշվի­ լին` Վրաստանից, Զյուզաննա Կլեպովան` Սլովա­ կիայից, ում մենք քնքշանքով Զյուսկա էինք ասում, Իոլանդա Կաստանյոն` Իսպանիայից…

­На дру­гой сто­ро­не кан­ьо­на сто­ит ста­рик и что–то кри­чит, но слов ра­зоб­рать не уда­ет­ся, слыш­но толь­ко сло­во «Е­ре­ван», ос­таль­ное уно­сит ве­тер… «Инч?1» – кри­чит Ро­берт, ск­ла­ды­вая ла­до­ни ло­доч­ кой. Ста­рик жес­ти­ку­ли­ру­ет, пов­то­ря­ет фра­зу, но без­ре­зуль­тат­но… «Инч?» — опять сп­ра­ши­ва­ем мы. Пос­ле нес­коль­ких по­пы­ток, тот до­ сад­ли­во ма­шет ру­кой и ухо­дит. По­об­щать­ся не уда­лось… На об­рат­ном пу­ти я с ис­пу­гом подс­чи­ты­ваю дни, ос­тав­ши­е­ся до от­ъез­да: сла­ва бо­гу, еще не ско­ро и мож­но хме­леть от воз­ду­ха Ар­ме­ ни­и, уто­ляя жаж­ду боль­ши­ми глот­ка­ми – тяж­кое пох­мел­ье, абс­ти­ нент­ный синд­ром нас­ту­пит лишь по возв­ра­ще­ни­и…

I. Goryunova

92

­ ос­ле ужи­на при­ез­жа­ем в му­зей Па­рад­жа­но­ва, где кро­ме экс­кур­ П сии нас ожи­да­ет вст­ре­ча с прем­ьер–ми­нист­ром Ар­ме­нии и ми­нист­ ром куль­ту­ры. Предс­та­вить се­бе это в Рос­сии бо­лее зат­руд­ни­тель­но – та­кие вст­ре­чи на уров­не пер­вых лиц го­су­дарст­ва обыч­но про­ис­хо­ дят бо­лее па­фос­но, с бо­лее чет­ким от­бо­ром и уж ни­как не в му­зе­е, и не в де­сять ве­че­ра… Это сра­зу рас­по­ла­га­ет к до­ве­рию и отк­ры­тос­ти… Спа­си­бо вам, Тигра́н Суре́нович! Спа­си­бо за от­сутст­вие па­фо­са и не­ фор­маль­ную обс­та­нов­ку, за то, что не по­то­ро­пи­лись уй­ти, ис­пол­нив про­то­кол, а хо­ди­ли и раз­го­ва­ри­ва­ли со все­ми на­ми, за то, что мы не ви­де­ли в ва­ших гла­зах ску­ки, а чувст­во­ва­ли иск­рен­нюю за­ин­те­ре­со­ ван­ность. И вам, Асми́к Степа́нов­на, боль­шое че­ло­ве­чес­кое спа­си­бо!

­ е­ли­кий Па­рад­жа­нов ни­ког­да не жил в Ар­ме­ни­и, но за­ве­щал все В свое нас­ле­дие ро­ди­не пред­ков. Имен­но по­э­то­му и был соз­дан му­зей, гор­дя­щей­ся уни­каль­ной кол­лек­ци­ей ре­жис­се­ра: ке­ра­ми­кой, кук­ла­ ми, ри­сун­ка­ми, ас­самб­ля­жа­ми, эс­ки­за­ми к филь­мам, лич­ны­ми ве­ ща­ми… Ди­рек­тор му­зея За­вен Сарг­сян (из­вест­ный фо­тог­раф и друг Па­рад­жа­но­ва) вст­ре­тил нас всех у вхо­да и ра­душ­но раз­вел ру­ка­ми: гу­ляй­те, смот­ри­те… А по­том мы с Ва­си­ли­ем Ер­ну как–то ока­за­лись у не­го в ка­би­не­те, и нас жда­ли но­вые сюрп­ри­зы: вы­дер­жан­ный кон­ ьяк и уни­каль­ные фо­тог­ра­фии са­мо­го Сарг­ся­на. Я не удер­жа­лась, наб­ра­лась кос­ми­чес­кой наг­лос­ти и вып­ро­си­ла од­ну из его фо­тог­ра­ фий: ра­зу­ме­ет­ся, с Ара­ра­том. Он за­бот­ли­во пе­ре­ло­жил ее кар­тон­ка­ Что?

1

93 Ի. Գորյունովա

Կիրճի մյուս ափին մի ծերունի է կանգնած և ինչ–որ բան է գոռում. անհասկանալի բառերի մեջ տարբերում եմ «Երևան»–ը, մնացյալը քամին քշում է… «Ի՞նչ»,— ափերով բերանի մոտ նավակ սարքած` գոռում է Ռոբերտը: Ծերունին ձեռքերով ինչ–որ բաներ է փորձում բացատրել, ինչ–որ բառեր է կրկնում, բայց անօգուտ: «Ի՞նչ»,— նորից հարցնում ենք մենք: Բան հասկացնելու էլի մի քանի անհաջող փորձից հետո ծերունին բարկացած ձեռքը թափ է տալիս ու հեռանում: Շփվել չստացվեց… Վերադարձի ճանապարհին ես վախենալով հաշվում եմ մինչև մեկնելը մնացած օրերը. թեթևացած շունչ եմ քաշում` փա՜ռք Աստծո. դեռ ժամանակ ունեմ և դեռ կարող եմ արբենալ Հայաստանի օդով, ծարավս հագեցնել խոշոր ումպերով, իսկ խումարը` իր ծանր ախտանիշներվ, վրա կհասնի, երբ մեկնած կլինեմ… Ընթրիքից հետո գնում ենք Փարաջանովի թանգարան, որտեղ էքսկուրսիայից բացի, մեզ սպասվում է հանդիպում Հայաստանի վարչապետի և մշակույթի նախարարի հետ: Ռուսաստանում ավելի դժվար է նման բան պատկերացնել. պետության առաջին դեմքերի մակարդակով նման հանդիպումները սովորաբար անցնում են ավելի հանդիսավոր, ավելի հստակ ընտրությամբ և հաստատ ոչ թանգարանում, և այն էլ` երեկոյան տասին… Դա միանգամից տրամադրում է վստահության և ազատության… Շնորհակալությո՛ւն ձեզ, Տիգրա՛ն Սուրենիչ: Շնորհակալությո՛ւն պաթոսի բացակայության և բաց մթնոլորտի համար, այն բանի համար, որ արարողակարգն ապահովելուց հետո չշտապեցիք հեռանալ, այլ մնացիք և շփվեցիք բոլորիս հետ, շնորհակալությո՛ւն, որ ձեր աչքերում ոչ թե ձանձրույթ, այլ անկեղծ հետաքրքրվածություն կար: Եվ ձեզ, Հասմի՛կ Ստեփանովնա, մեր ջերմ երախտագիտությունը: Մեծն Փարաջանովը երբեք չի ապրել Հայաստանում, բայց իր ամբողջ ժառանգությունը կտակել է իր նախնիների հայրենիքին: Հենց այդ նպատակով էլ հիմնվել է ռեժիսորի թանգարանը, որ հպարտանում է ռեժիսորի բացառիկ հավաքածուով ` խեցեգործություն, նկարներ, ֆիլմերի էսքիզներ, ասամբլ յաժներ, անձնական իրեր… Թանգարանի տնօրեն Զավեն Սարգսյանը (Փարաջանովի ընկերը և լուսանկարիչ) մեզ բոլորիս սրտաբաց դիմավորեց մուտքի մոտ` մա՛ն եկեք, նայե՛ք… Հետո ես և Վասիլի Եռնուն ինչ–որ կերպ հայտնվեցինք նրա աշխատասենյակում, որտեղ մեզ նոր անակնկալներ էին սպասվում` հին կոնյակ և Սարգսյանի լուսանկարչական բացառիկ աշխատանքները: Ես չդիմացա. իմ մեջ տիեզերական հանդգնություն գտա և խնդրեցի լուսանկարներից մեկը` բնականաբար, Արարատով: Նա լուսանկարը

I. Goryunova

94

ми, уб­рал в кар­тон­ный кон­верт и в па­кет. Я вез­ла ее ос­то­рож­но, как ре­бен­ка, меч­тая о том, что ког­да вер­нусь: сра­зу за­ка­жу рам­ку, стек­ло и бу­ду каж­дый день смот­реть на этот уни­каль­ный сни­мок. Спа­си­бо вам, За­вен! Вы так ув­ле­чен­но расс­ка­зы­ва­ли об уди­ви­тель­ных хра­мах Ар­ме­ни­и, об их уни­каль­нос­ти, ар­хи­тек­тур­ных осо­бен­нос­тях, что вст­ ре­ча с ва­ми ста­ла для ме­ня не­о­жи­дан­ным и див­ным по­дар­ком! Ут­ром наш Ков­чег вып­лы­ва­ет из об­ъя­тий го­ро­да, ст­ре­мясь к но­ вым впе­чат­ле­ни­ям и но­вым го­ри­зон­там, к го­ро­ду Гюм­ри, но сна­ча­ла нес­коль­ко зна­ко­вых ос­та­но­вок. Пер­вая из них – Ци­цер­на­ка­берд. ­Де­вуш­ка–экс­кур­со­вод в зда­нии ме­мо­ри­аль­но­го комп­лек­са по­ра­ жа­ет ико­но­пис­ным, вдох­но­вен­но чис­тым свет­лым ли­цом и пра­виль­ ны­ми чер­та­ми, без сле­да кос­ме­ти­ки – с нее на­до пи­сать кар­ти­ны. Вп­ ро­чем, муж­чи­ны тут то­же бы­ва­ют по­ра­зи­тель­но кра­си­вы… Глав­но­е, это их гла­за, пол­ные ве­ко­вой муд­рос­ти… Ду­ша очи­ща­ет­ся толь­ко при по­мо­щи свет­лых чувств: от люб­ви, со­чувст­ви­я, со­пе­ре­жи­ва­ни­я, со­о­соз­на­ни­я… Она долж­на рас­ти с отк­ ры­ты­ми гла­за­ми, при­ни­мая и то, что, по су­ти, бы­ва­ет при­нять и по­ нять ст­раш­но. Ме­мо­ри­ал по­гиб­шим от ге­но­ци­да 1915 го­да – Ве­ли­ ко­го Зло­де­я­ния – вы­зы­ва­ет мои сле­зы… Они ка­тят­ся гра­дом, а ду­ша раз­ры­ва­ет­ся бол­ью… Мы кла­дем у веч­но­го ог­ня бе­лые гвоз­ди­ки, по од­ной, мед­лен­но и тор­жест­вен­но, и я чувст­ву­ю, что для каж­до­го из нас это не прос­то оче­ред­ное ме­роп­ри­я­тие или по­вин­ность, а не­об­хо­ ди­мость от­дать дань па­мя­ти, при­нять в се­бя часть этой бо­ли, что­бы не за­бы­вать, не пов­то­рять, стать чи­ще са­мим и не при­чи­нять зла, ко­му бы то ни бы­ло и в чем бы это ни зак­лю­ча­лось… Спе­шу отой­ти в сто­ро­ну, что­бы не вы­зы­вать не­нуж­ные воп­ро­сы и не быть за­по­ доз­рен­ной в из­лиш­ней фаль­ши­вой сен­ти­мен­таль­нос­ти. Это мож­но пе­ре­жи­вать толь­ко на­е­ди­не, не на­по­каз. Ви­жу, как опус­ка­ет­ся на од­но ко­ле­но и крес­тит­ся из­вест­ный польс­кий пи­са­тель Януш Ле­он Виш­невс­кий. Он – один из нас, оби­та­тель ков­че­га. Эмо­ции бьют че­ рез край. Чест­но го­во­ря, я и не по­доз­ре­ва­ла уже, что спо­соб­на с та­кой си­лой ощу­тить эту соп­ри­част­ность. Мед­лен­но идем об­рат­но к ав­то­бу­су. Ро­берт сп­ра­ши­ва­ет, не крас­ ные ли у не­го гла­за. Его еще боль­ше, чем всех нас, за­де­ва­ет боль его на­ро­да, тем бо­ле­е, что это от­но­сит­ся и к его сем­ье, к ис­то­рии ро­да…

95 Ի. Գորյունովա

խնամքով դրեց ստվարաթղթե ծրարի և ապա փաթեթի մեջ: Ես զգուշորեն վերցրեցի այն, ինչպես բարուրած երեխային՝ երազելով, որ վերադառնալուն պես շրջանակ կպատվիրեմ, ապակի և ամեն առավոտ կնայեմ այդ զարմանալի նկարին: Շնորհակա՛լ եմ ձեզ, Զավե՛ն: Դուք այնքան հափշտակված պատմեցիք Հայաստանի զարմանահրաշ տաճարների, նրանց ինքնատիպության, ճարտարապետական յուրահատկությունների մասին, որ ձեզ հետ հանդիպումն ինձ համար անակնկալ և հրաշալի նվեր էր: Առավոտյան մեր տապանը դուրս է լողում քաղաքի գրկից՝ դեպի նոր տպավորություններ և նոր հորիզոններ՝ դեպի Գյումրի քաղաք: Բայց մինչ այդ կանգ ենք առնում մի քանի ծանոթ կանգառներում, առաջինը` Ծիծեռնակաբերդ: Հուշահամալիրում աշխատող երիտասարդ ուղեկ­ ցորդուհին ապշեցնում է առանց շպարի նշույլի, սրբալույս, մաքուր դեմքով և կանոնավոր դիմագծերով. իսկը սրբապատկերի բնորդուհի: Ասենք՝ այստեղ տղամարդիկ էլ են ապշելու գեղեցիկ: Եվ գլխավորը դարավոր իմաստնությամբ լեցուն նրանց աչքերն են… Հոգին մաքրվում է միայն լուսավոր զգացմունքներով` սիրով, գթասրտությամբ, կարեկցանքով, ուրիշի ապրումի և գիտակցության ներընկալմամբ: Այն պետք է բաց աչքերով լինի և կարողանա ընկալել նաև սոսկալին: 1915 թվականի ցեղասպանության` Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի հուշահամալիրը արցունք է բերում… Դրանք թափվում են կարկտի նման, և հոգիս ցավից կտոր–կտոր է լինում…Մենք անմար կրակի մոտ սպիտակ մեխակներ ենք դնում, մեկական, դանդաղ և հանդիսությամբ, և ես հասկանում եմ, որ մեզնից յուրաքանչյուրի համար սա ոչ թե հերթական միջոցառում է կամ ինչ–որ պայմանականություն, այլ հարգանքի տուրք մատուցելու անհրաժեշտություն, այդ ցավը կիսելու անհրաժեշտություն, որ չմոռացվի, չկրկնվի, որ ինքդ ավելի մաքրվես և չարիք չգործես` որևէ մեկի հանդեպ և ցանկացած դրսևորմամբ: Մի կողմ եմ քաշվում` խույս տալով անհարկի հարցերից և ավելորդ կեղծ սենտիմենտալիզմի մեջ կասկածվելուց: Այս ամենը պետք է ապրել մենության մեջ, առանց ցուցադրելու: Տեսնում եմ` ինչպես է ծնկի գալիս և խաչակնքում լեհ նշանավոր գրող Յանուշ Լեոն Վիշնևսկին. նա մեզնից մեկն է՝ տապանի բնակիչ: Հույզերս ուղղակի հորդում են: Անկեղծ ասած՝ ես նույնիսկ չգիտեի, որ դեռևս ընդունակ եմ զգալու այսքան ուժեղ և խորը կարեկցանք… Դանդաղ գնում ենք ավտոբուսի կողմը: Ռոբերտը հարցնում է` աչքերը հո չե՞ն կարմրել: Մեզանից շատ ավելի նրան է ճնշում իր ժողովրդի ցավը, առավել ևս, որ այն վերաբերում է հենց իր ընտանիքին, իր տոհմի պատմությանը…

I. Goryunova

96

— Я не по­ни­ма­ю,— го­ря­чо го­во­рит он,— как мож­но быть нас­ толь­ко ущерб­ным, что­бы уби­вать без­вин­ных лю­дей, жен­щин и де­ тей? Ка­кая убо­гая фи­ло­со­фия долж­на оп­рав­ды­вать ду­шу, со­вер­ша­ю­ щую по­доб­ное прес­туп­ле­ни­е?.. Как нор­маль­ный вме­ня­е­мый че­ло­век мо­жет пой­ти на та­ко­е?..

— Я то­же не по­ни­маю это­го, Ро­берт–д­жан… Точ­но так­же, ког­да я смот­рю со смот­ро­вой пло­щад­ки Хор Ви­ра­па на Ара­рат – ощу­щаю боль от его по­те­ри, слов­но это я по­те­ря­ла его. Ког­да–то дав­но я бы­ла в Тур­ции на от­ды­хе, но те­перь да­же мысль о том, что я сно­ва за­хо­чу ту­да по­е­хать, ка­жет­ся ди­кой. Я зна­ю, что в 1921 го­ду Ста­лин от­дал Ара­рат Тур­ции и чувст­вую стыд, хо­тя ме­ня тог­да еще не бы­ло на све­те, а да­же ес­ли бы и бы­ла, то что с это­го?.. С бол­ью смот­рю на по­ло­су от­чуж­де­ни­я, вид­ную не­во­о­ру­жен­ным взг­ ля­дом… По ар­мянс­кой ле­ген­де го­ра А­ра­гац яв­ля­лась сест­рой го­ре Ара­рат. Од­наж­ды лю­бя­щие друг дру­га сест­ры пос­со­ри­лись. Тщет­но пы­та­лась их по­ми­рить го­ра Ма­ру­та­сар; разг­не­ван­на­я, она прок­ля­ла их обе­их — они ока­за­лись нав­сег­да раз­лу­чен­ны­ми, как и са­ма Ар­ме­ ния с Ара­ра­том… И я бу­ду мо­лить бо­гов о том, что­бы прок­ля­тие Ма­ру­та­сар ис­чез­ ло, раз­ве­я­лось как дым, ту­ман, мо­рок… Цавт та­нем, Ар­ме­ни­я! Уне­су боль тво­ю… ­Гюм­ри, быв­ший Ле­ни­на­кан, ст­ран­ное мес­то, та­кое же внев­ре­ мен­ное в сво­ем ро­де. Этот го­род су­мел сох­ра­нить часть ста­рин­ных до­мов, нес­мот­ря на ст­раш­ное Спи­такс­кое зем­лет­ря­се­ни­е, тра­ге­ди­ю, пот­ряс­шую в 1988 го­ду весь мир… Тог­да в Ар­ме­нии по­гиб­ло бо­лее двад­ца­ти пя­ти ты­сяч че­ло­век… Цавт та­нем, Ар­ме­ни­я!.. Ка­мен­ные при­зе­мис­тые до­ми­ки од­но–д­вух– и тре­хэ­таж­ные ког­ да–то ст­ро­и­лись доб­рот­но и на ве­ка. Тог­да еще уме­ли ст­ро­ить и не зна­ли сло­ва «­хал­ту­ра». Ча­ще все­го тво­ре­ния че­ло­ве­чес­ких рук раз­ ру­ша­ет не при­ро­да, а они са­ми – вар­варс­ки унич­то­жая то, что бы­ло соз­да­но, сот­во­ре­но с лю­бов­ью… Ви­жу па­рик­ма­херс­ку­ю, сох­ра­нив­ шу­ю­ся еще с со­ветс­ких вре­мен… Смеш­ные раз­ла­пис­тые крас­ные крес­ла из кож­за­ме­ни­те­ля, по­ду­гас­ши­е, чуть мут­но­ва­тые зер­ка­ла с щер­бин­ка­ми, ци­рюль­ни­ки/б­ра­доб­реи в бе­лых ха­ла­тах с опас­ны­ми брит­ва­ми и пен­ны­ми по­маз­ка­ми в ру­ках сте­пен­но и важ­но оби­ха­ жи­ва­ют кли­ен­тов, ве­дя нес­пеш­ные бе­се­ды… За­ме­тив наш ин­те­рес, они ши­ро­ким ра­душ­ным жес­том пред­ла­га­ют зай­ти внутрь, но мы

97 Ի. Գորյունովա

— Ես չեմ հասկանում,— տաք–տաք ասում է նա,— ո՞նց կարելի է այդքան խեղված լինել` անմեղ մարդկանց, կանանց և երեխաներին սպանելու համար: Այդ ի՞նչ նողկալի փիլիսոփայությամբ պետք է արդարացվեն նման ոճիր գործած հոգիները… Ինչպե՞ս կարող է նորմալ, գիտակից մարդը գնալ նման բանի…

— Ես էլ չեմ հասկանում, Ռոբե՛րտ ջան… Երբ կանգնում եմ Խոր Վիրապի` Արարատին նայող դիտակետում, ճիշտ այդպես վերապրում եմ լեռան կորստի ցավը, կարծես ես անձամբ եմ այն կորցրել: Մի ժամանակ ես հանգստի եմ մեկնել Թուրքիա, բայց հիմա հենց միայն այնտեղ մեկնելու միտքն ինձ վանում է: Ես գիտեմ, որ 1921 թվականին Ստալինը Արարատը հանձնել է Թուրքիային, և ամաչում եմ դրանից, թեև այն ժամանակ ես դեռ չէի ծնվել, և եթե անգամ լինեի` ինչ: Ցավով նայում եմ օտարության սահմանագծին, որ անզեն աչքով էլ տեսանելի է: Ըստ հայկական լեգենդի` Արագած լեռը Արարատ լեռան քույրն է եղել: Մի անգամ սիրող քույրերը վիճել են, իսկ Մարութասարն անօգուտ փորձել է հաշտեցնել նրանց, հետո զայրույթի պահին նզովել է երկուսին էլ, որպեսզի բաժանված լինեն, ինչպես Հայաստանն ու Արարատը… Իսկ ես կաղոթեմ աստվածներին, որպեսզի Մարութասարի անեծքն ի չիք դարձնեն, ծխի, ուրվականի և մառախուղի պես ցրեն… Ցավդ տանեմ, Հայաստա՛ն… Ցավդ տանեմ` ասում եմ հայերեն և ռուսերեն: Գյումրին` նախկին Լենինականը, տարօրինակ տեղ է, իր տեսակի մեջ` ժամանակից դուրս: Քաղաքը կարողացել է պահպանել հին շենքերի մի մասը` չնայած 1988 Սպիտակի սարսափելի երկրաշարժին, որ ցնցեց ողջ աշխարհը և խլեց ավելի քան 25 հազար մարդկային կյանք: Քարե ցածր` մեկ–երկու կամ երեքհարկանի շենքերը մի ժամանակ կառուցվում էին բարեխիղճ և դարերի համար: Այն ժամանակ դեռ կարողանում էին կառուցել և չգիտեին այդ գործի մեջ խարդախել` «ծածկադմփոց» անել: Ավելի հաճախ մարդկային ձեռքերով կերտ­վածը ոչ թե բնությունը, այլ հենց նույն մարդկային ձեռքերն են ավերում` վայրենաբար քանդելով այն, ինչ արարվել է սիրով… Երևում է դեռևս սովե­տական տարիներից մնացած վարսավիրանոց. էժանագին, ծի­ ծա­ղե­լի կարմիր բազկաթոռներով, պղտորված հայելիներով, սպիտակ խալաթավոր վարսավիր–սափրիչները, սայրերը և օճառափրփուրով սրվակները ձեռքներին, լուրջ հանդիսությամբ սպասարկում են հաճախորդներին, անշտապ զրույցի բռնվում… Նկատելով, որ նայում ենք` նրանք մեզ սրտաբաց ժեստերով ներս են հրավիրում, բայց

I. Goryunova

98

идем даль­ше… На од­ной из цент­раль­ных улиц, пря­мо на­вер­ху, на ули­це меж­ду ок­на­ми про­тя­ну­ты ве­рев­ки, на ко­то­рых су­шат­ся пос­ тель­ное бел­ье, сви­те­ра, шта­ны и подш­тан­ни­ки. Оче­вид­но, пыль от про­ез­жа­ющ ­ их ма­шин со­вер­шен­но не сму­ща­ет вла­дель­цев по­ка еще бе­лых по­до­де­яль­ни­ков с тро­га­тель­ны­ми ром­ба­ми–от­верс­ти­я­ми, пред­наз­на­чен­ны­ми для оде­ял. Вни­зу над­пись: «­На­та. Са­лон женс­кой одеж­ды». Сло­во «­са­лон» вы­зы­ва­ет сме­шок, учи­ты­вая его об­ъе­мы, со­дер­жи­мое и ин­тер­ьер, но сме­шок не­о­бид­ный… На­ив­ная гор­дость сво­им де­ти­щем вла­дель­ца ма­га­зи­на и его по­пыт­ка прив­лечь кли­ен­ тов, вы­зы­ва­ют одоб­ри­тель­ное уми­ле­ни­е. Га­да­ю, не его ли каль­со­ны кра­су­ют­ся на­вер­ху, раз­ве­ва­ясь, вер­нее – гор­до ре­я, по­доб­но фла­гу?!. Ве­чер­нее не­бо за­тя­ги­ва­ют тре­вож­ные свин­цо­вые ту­чи, под ко­то­ры­ ми за­по­лош­ны­ми вк­рап­ле­ни­я­ми–га­лоч­ка­ми в не­бес­ный по­то­лок ле­ тят–мель­те­шат на юг птич­ьи ста­и… На цент­раль­ной пло­ща­ди бок о бок ютят­ся, но все ни­как не мо­гут при­те­реть­ся друг к дру­гу: по–со­ ветс­ки тя­же­лое зда­ние с ог­ром­ны­ми наг­ло­ва­ты­ми бук­ва­ми Сам­сунг, за ним бла­го­род­но–с­та­рин­но­го ви­да ки­но­те­атр Ок­тябрь, в про­е­мах ко­то­ро­го дис­со­ни­ру­ю­ще ви­сят афи­ши иду­щих ки­но­филь­мов, по­том стек­лян­но–ла­ко­нич­ный фа­сад не­ко­е­го бан­ка, и уже в кон­це – ста­ рый, пол­ный сдер­жан­но­го дос­то­инст­ва, храм в се­ро­ва­то–чер­ных то­нах… Его ка­мен­ные шпи­ли упа­ли во вре­мя зем­лет­ря­се­ни­я, и ос­ та­лись на га­зо­не как па­мят­ни­ки – один из сим­во­лов не­дол­гой че­ло­ ве­чес­кой па­мя­ти… О­те­ли в Гюм­ри не очень боль­ши­е, по­э­то­му участ­ни­ков рас­се­ля­ ют сра­зу в три гос­ти­ни­цы, ко­го ку­да. Ме­ня, Гу­ра­ма, Ва­си­ли­я, Оле­га, Зюсь­ку, Да­ви­да и двух ар­мянс­ких по­э­тесс по­се­ли­ли в оте­ле, не толь­ ко по­хо­жем на му­зей, но и но­ся­щем гор­дое наз­ва­ние «­Вил­ла Карс». За­хо­жу в но­мер. Все сде­ла­но под ста­ри­ну или яв­ля­ет­ся ею на са­мом де­ле: тем­но–ко­рич­не­вый ажур­ный шкаф де­вят­над­ца­то­го ве­ка, ста­ рые стул­ья с ви­ти­е­ва­ты­ми нож­ка­ми, ко­мод, ко­кет­ли­во выс­тав­ля­ю­ щий на­по­каз ме­тал­ли­чес­кие ли­тые руч­ки, рас­пис­ной сун­дук, крес­ ло–ка­чал­ка, ма­лень­кий пись­мен­ный сто­лик, с при­та­ив­шей­ся на нем чер­ниль­ни­цей и древ­ни­ми ста­ту­эт­ка­ми… ви­ся­щие на сте­не ча­сы с не­ра­бо­та­ю­щим ме­ха­низ­мом, опус­тив­шим вниз оне­мев­ший мед­ный язык… пас­тель­ная го­лу­бо­ва­то–зе­ле­ная по­то­лоч­ная рос­пись с чуть поп­лыв­шей трес­нув­шей шту­ка­тур­кой… на ок­нах пок­ра­шен­ные бе­ лой крас­кой ду­бо­вые став­ни… В ма­лень­ком стен­ном уг­луб­ле­нии за­чем–то пря­чет­ся по­лу­иг­ру­шеч­ный чу­гун­ный утю­жок… На сте­нах

99 Ի. Գորյունովա

մենք շարունակում ենք գնալ: Կենտրոնական փողոցներից մեկում՝ հենց պատուհաններից լվացքի պարաններ են կախված, որոնց վրա չորանում են սպիտակեղեն, տաբատներ, վարտիքներ, սվիտերներ… Երևում է` փողոցի փոշին բոլորովին չի անհանգստացնում դեռևս սպիտակ բարձի երեսների և վերմակի համար նախատեսված բացվածքով ծրարների տերերին: Ներքևում գրություն է` «Նատա: Կանացի հագուստի սալոն»: «Սալոն» բառը անչար ժպիտ է առա­ջաց­ նում` նկատի առնելով չափերը. պարունակությունը և ներքին հար­դա­ րանքը… Խանութի սեփականատիրոջ միամիտ հպար­տու­թյունն իր զա­վակով և հաճախորդ գրավելու նրա ջանքը հուզիչ են: Գուշակում եմ` արդյոք նրա կալսոնները չե՞ն դրոշի պես հպարտ փողփողում վերևում` պարանի վրա: Երեկոյան երկինքը ծածկվում է կապարե ան­հան­գիստ թուխպերով, որ կտրում–անցնում են դեպի հարավ չվող, ներքևից մկրատաձև երևացող թռչունների երամները: Կենտրոնական հրա­ պարակում կողք կողքի գոյատևում, բայց ոչ մի կերպ չեն հաշտվում սովետական ձևով ծանր, բայց վրան լկտիորեն խոշոր տառերով «Սամսունգ» գրված շենքը, հետևում` «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնի հնաոճ շենքը` ցուցադրվող ֆիլմերի մասին ծանուցող ազդագրերով, հետո ապակե–լակոնիկ բանկի ճակատն է, իսկ վերջում` հնագույն, զուսպ արժանապատվությամբ լեցուն վանքն` իր սև և մոխրագույն երանգներով: Երկրաշարժի ժամանակ տաճարի քարե սյուներն ընկել են և մինչև հիմա ընկած են խոտածածկին` որպես հուշարձաններ… Որպես մարդկային կարճատև հիշողության հուշարձաններ… Գյումրիի հյուրանոցներն այնքան էլ մեծ չեն, այդ պատճառով տապանի մասնակիցներին տեղավորում են երեք հյուրանոցներում. ինձ, Գուրամին, Վասիլիին, Օլեգին, Զյուսկային, Դավիթին և երկու հայ բանաստեղծուհիների տեղավորեցին ոչ միայն թանգարանի նման, այլև «Վիլլա Կարս» անունը հպարտ կրող հյուրանոցում: Մտնում եմ սենյակ: Ամեն ինչ կահավորված է հնաոճ կամ էլ իսկապես հին է` 19– րդ դարի մուգ շագանակագույն դրվագազարդ պահարան, գալարուն ոտիկներով աթոռներ, մետաղե բռնակները ցուցադրող «թիթիզ» կոմոդ, նախ­շազարդ սունդուկ, ճոճաթոռ, փոքրիկ գրասեղան` թանաքամանով և հին արձանիկներով… պատի չաշխատող ժամացույց` կախ գցած պղնձե լուռ լեզվակով, գիպսով և նկարներով զարդարված երկնագույն– կանաչավուն առաստաղը, պատուհաններին` սպիտակ ներկված կաղնեփայտե փակոցափեղկերը: Փոքրիկ խորշում չգիտես ինչու թաքնված է մի հնաոճ, կիսախաղալիք փոքրիկ արդուկ: Պատերին Գյումու տեսարաններով նուրբ ջրաներկ նկարներ են: Հիանալով ներքին հարդարանքով` վախեցած ծիկրակում եմ լոգասենյակից

I. Goryunova

100

– неж­ные ак­ва­ре­ли с ви­да­ми Гюм­ри. Вос­хи­щен­ная ин­тер­ье­ром, ис­ пу­ган­но заг­ля­ды­ваю в ван­ную ком­на­ту, что­бы удос­то­ве­рить­ся: нет ли и там по­доб­ной ори­ги­наль­ной ста­ри­ны. Пе­ре­во­жу ды­ха­ние – там все по–ев­ро­пейс­ки. Ут­ром, со­би­ра­ясь умы­вать­ся, не отой­дя еще ото сна, я с ужа­сом ус­ту­паю до­ро­гу ка­кой–то упи­тан­ной со­ро­ко­нож­ке, яв­но чувст­ву­ю­ щей се­бя здесь хо­зяй­кой, в от­ли­чие от ме­ня. Ду­маю за­о­рать, но пос­ коль­ку ни­ко­го нет ря­дом и дейст­во это со­вер­шен­но бесс­мыс­лен­но – мол­ча жду, ког­да она убе­рет­ся по­даль­ше. Оде­ва­ясь, ис­ко­са заг­ля­ ды­ваю в обувь, пы­та­ясь по­нять: не удос­то­и­ла ли она один из мо­их кед дос­той­ным чес­ти стать спаль­ней или гос­ти­ной. Все об­хо­дит­ся. Оче­вид­но, это бы­ла де­монст­ра­ция си­лы и так­ти­чес­кий марш–б­ро­сок в дру­гое мес­то… Ря­дом с оте­лем, где про­хо­дит на­ша кон­фе­рен­ци­я, чу­ма­зые ре­ бя­тиш­ки иг­ра­ют в ка­муш­ки, си­дя в пы­ли и ко­ро­тая вре­мя, по­ка их ма­те­ри ото­ва­ри­ва­ют­ся в со­сед­нем ма­га­зин­чи­ке. Ши­ро­ко отк­ры­тые гла­за до­вер­чи­во расц­ве­та­ют на их ли­чи­ках. Ря­дом с лест­ни­цей по­ка­ тый спуск, ко­то­рый они без за­тей прев­ра­ща­ют в гор­ку, ска­ты­ва­ясь по ней вниз. Са­мый млад­ший, лет двух от ро­ду, ос­то­рож­но сле­ду­ет за дву­мя маль­чиш­ка­ми чуть пос­тар­ше. Вверх он ка­раб­ка­ет­ся на чет­ве­ рень­ках, не­ук­лю­же пе­ре­ва­ли­ва­ет­ся, за­ди­ра­ет го­ло­ву, и, уви­дев, что я наб­лю­даю за ним, улы­ба­ет­ся… По мо­ей прось­бе, Ар­таш, сни­ма­ющ ­ ий все на­ше пу­те­шест­вие на ви­де­о, де­ла­ет его сним­ки… На кон­фе­рен­ции мы об­суж­да­ем с Да­ви­дом Му­ра­дя­ном и ос­таль­ ны­ми участ­ни­ка­ми проб­ле­мы сов­ре­мен­ной ли­те­ра­ту­ры, жан­ров, смыс­лов, то­го о чем и за­чем пи­сать, си­дя пе­ред бе­лым лис­том бу­ ма­ги, не прев­ра­тит­ся ли в ко­неч­ном ито­ге ли­те­ра­ту­ра в бу­ков­ки на мо­ни­то­ре эк­ра­на, лег­ко по­яв­ля­ю­щи­ес­ я и так же лег­ко ис­че­за­ ю­щие по ма­но­ве­нию ру­ки… На мой взг­ляд, бу­маж­ная кни­га об­ла­ да­ет иным ве­сом, иным зву­ча­ни­ем, чем кни­га не име­ю­щая сво­е­го фи­зи­чес­ко­го воп­ло­ще­ни­я… Я са­ма мно­гое чи­таю с комп­ью­те­ра, но лю­би­мые кни­ги пред­поч­ту иметь в бу­маж­ном эк­ви­ва­лен­те, пусть их бу­дет не так мно­го… Ког­да мне да­ют сло­во, го­во­рю о проб­ле­мах вос­пи­та­ния и обу­че­ ния в шко­лах, о том, что за­бо­ту о чи­та­те­ле на­до на­чи­нать с детст­ва, о том, что нам всем не­об­хо­ди­мо об­ра­тить вни­ма­ние на под­го­тов­ку учи­те­лей, что пе­да­го­ги­чес­кая шко­ла уте­ря­на, и ис­тин­ных пре­по­да­ ва­те­лей мож­но пе­рес­чи­тать по паль­цам…

101 Ի. Գորյունովա

ներս, որպեսզի համոզվեմ` արդյոք այնտեղ էլ նույնքան ինքնատիպ հնություններ են: Շունչս տեղն է գալիս. փա՜ռք Աստծո. միանգամայն եվրոպական հարմարավետություն է: Առավոտյան, երբ պատրաստվում եմ լվացվել, դեռևս կիսաքուն, սարսափով ճանապարհը զիջում եմ ոտքիս տակ կերած–խմած մի հազարոտնուկ, որ ակնհայտորեն իրեն տերուտիրական էր զգում սենյակում՝ ի տարբերություն ինձ: Ուզում եմ գոռալ, բայց կողքիս մարդ չկա, այնպես որ, բոլորովին անիմաստ էր, և ստիպված լուռ սպասում եմ, որ հազարոտնուկը հեռանա: Հագնվելիս աչքի տակով նայում եմ` արդյոք հազարոտնուկը մարզակոշիկս հարմար ննջարան կամ հյուրասենյակ չի համարել: Լավ եմ պրծնում: Երևի ընդամենը ուժի ցուցադրում էր և հիմա ուրիշ տեղ է դիրքավորվել… Հյուրանոցի հարևանությամբ, որտեղ ընթանում է մեր հա­մա­ժո­ ղո­վը, թխլիկ երեխաները, փոշու մեջ պպզած, խաղում են քարերով` կար­ ճելով ժամանակը` մինչ իրենց մայրերը դուրս կգան մոտակա խա­ նութից: Լայն բացված աչուկները միամիտ շողում են նրանց երեսներին: Աստիճանների կողքին բլրակ է, որի վրա անընդհատ մագլցում և սահում են փոքրիկները: Ամենակրտսերը` երևի եր­ կու տարեկան, զգույշ հետևում է իրենից փոքր–ինչ մեծ երկու տղեկ­նե­ րին: Նա բլուրն ի վեր մագլցում է չորեքթաթ, անճարպիկ վայր գլոր­ վում`գլուխը զարնելով գետնին, բայց նկատելով իմ հայացքը` ժպտում է…Իմ խնդրանքով մեր ողջ ճամփորդությունը նկարահանող Արտաշը լու­սանկարում է մանչուկին… Համաժողովին Դավիթ Մուրադյանի և մյուս մասնակիցների հետ քննարկում ենք ժամանակակից գրականության, գրաժանրերի, գրականության իմաստի հիմնախնդիրները` ինչի մասին և ինչ գրել` ճերմակ թղթի առաջ նստած: Արդյոք վերջնահաշվում գրականությունը չի՞ վերածվի համակարգչի էկրանի վրա ձեռքի թեթև հպումով հայտնվող և անհետացող տառերի… Ըստ իս՝ ավանդական թղթե գիրքը բոլորովին այլ կշիռ և հնչեղություն ունի, քան նյութական մարմ­ նա­վորում չունեցողը… Ես ինքս շատ եմ կարդում համակարգչով, բայց գե­րա­դասում եմ ունենալ իմ սիրելի գրքերի թղթային համարժեքները, թող որ դրանք այնքան էլ շատ չլինեն… Երբ խոսքն ինձ է հասնում, ես խոսում եմ դպրոցներում դաս­ տիա­ րակության և կրթության հիմնախնդիրներից, այն մասին, որ մանկությունից է պետք ընթերցող դաստիարակել, որ մենք բոլորս պետք է առավել կարևորենք ուսուցիչների պատ­րաստ­վա­ծությունը, և որ մանկավարժական դպրոցը կորցրել ենք, իսկ ճշմարիտ մանկավարժներին հնարավոր է մատների վրա հաշվել…

I. Goryunova

102

— Нер­сес,— го­во­рю я по­лу­за­дум­чи­во/­по­лу­шут­ли­во, ког­да все оби­та­те­ли ков­че­га си­дят за сто­ла­ми во вре­мя оче­ред­но­го ужи­на,— Нер­сес, я бы поп­ро­си­ла по­ли­ти­чес­ко­го убе­жи­ща в Ар­ме­ни­и.

— Без проб­лем,— от­ве­ча­ет он не­воз­му­ти­мо,— да­вай на­пи­шем пре­зи­ден­ту. ­Ко­неч­но, я пре­у­ве­ли­чи­ла, по­ли­ти­чес­кое убе­жи­ще мне не нуж­но, но вот ар­мянс­кое граж­данст­во я бы по­лу­чи­ла. Мно­гие мои зна­ко­мые не­до­у­ме­ва­ют, как это так мож­но: в свое вре­мя я от­ка­за­лась от пос­то­ ян­но­го мес­та жи­тельст­ва в Аме­ри­ке, прес­ло­ву­той грин–карт (пись­ ма из по­сольст­ва упор­но при­хо­ди­ли го­да че­ты­ре под­ряд), не ста­ла по­лу­чать бол­гарс­кое граж­данст­во… Для ме­ня это не воп­рос вы­го­ды, но воп­рос люб­ви… Ес­ли вы ме­ня слы­ши­те, ка­ким–то чу­дом чи­та­е­ те этот днев­ник, гос­по­дин пре­зи­дент Серж Аза­то­вич Сарг­сян, то я та­ким не­за­мыс­ло­ва­тым об­ра­зом приз­на­юсь в люб­ви ва­шей ст­ра­не… Ут­ром мы едем в Мар­ма­шен – это де­сять ки­ло­мет­ров к се­ве­ро– за­па­ду от Гюм­ри. По­на­ча­лу ра­дост­но вы­сы­пав­ши­е­ся из ав­то­бу­са ко­ чев­жа­не не по­доз­ре­ва­ли, что их ждет до­воль­но дол­гая про­гул­ка к мес­ту наз­на­че­ния (г­ро­мозд­ко­му ав­то­бу­су там не про­е­хать), но при хо­ро­шей по­го­де и от­лич­ной ком­па­ни­и, ка­кое это име­ет зна­че­ни­е?.. Нас уже не­сет ст­ре­ми­тель­ным по­то­ком вре­ме­ни в дру­гое мес­то: Те­ гер, к церк­ви Сурб Мар­ьям Аст­ва­ца­цин (С­вя­той Бо­го­ро­ди­цы), на­хо­ дя­щей­ся на ск­ло­не го­ры Ара­гац, ку­да мы до­би­ра­ем­ся по умо­пом­ра­ чи­тель­но­му сер­пан­ти­ну, воз­но­ся­ще­му нас все вы­ше и вы­ше, ка­жет­ ся, что к са­мой вы­со­кой точ­ке Ар­ме­ни­и, хо­тя это не так.... За­ле­заю на кре­пост­ную сте­ну пост­ро­ен­ную на са­мом краю ущел­ ья. «И­ра–д­жан,— бес­по­кой­но и за­бот­ли­во кри­чит мне Да­вид Ма­те­во­ сян,— сле­зай! Ли­бо ты упа­дешь, ли­бо кре­пость рух­нет!». С­но­ва сме­ юсь. Прост­ранст­во пус­то­ты за­во­ра­жи­ва­ет, но не пу­га­ет. По­эт Ан­ту­ан из Фран­ци­и, по­хо­жий на са­мо­го ста­ри­ка Ноя или Сан­та Кла­у­са, вых­ ва­ты­ва­ет из дру­го­го прост­ранст­ва бе­ло­го ко­та та­ко­го же снеж­но­го от­тен­ка, как цвет его собст­вен­ных, пу­шис­тых как оду­ван­чик, во­лос, и ра­дост­но гла­дит его. Кот до­воль­но пус­ка­ет слю­ни и щу­рит гла­за от ред­кой и яв­но неп­ри­выч­ной лас­ки. Все улы­ба­ют­ся… Мест­ная хра­ни­тель­ни­ца ис­ко­са смот­рит на ме­ня и сп­ра­ши­ва­ет, не нуж­но ли мне в ту­а­лет. Вмес­те с дву­мя дру­ги­ми спут­ни­ца­ми я ре­ шаю заг­ля­нуть ту­да и, уви­дев это чу­до ар­хи­тек­ту­ры, гром­ко сме­юсь.

103 Ի. Գորյունովա

— Ներսե՛ս,— տապանի հերթական ընթրիքի սեղանի շուրջ ասում եմ ես կեսկատակ–կեսլուրջ.— ես կուզեի Հայաստանում քաղա­քական ապաստան հայցել: — Ոչ մի խնդիր,— անվրդով ասում է նա,— արի՛ նախագահին նամակ գրենք: Ես, ինչ խոսք, չափազանցնում եմ. քաղաքական ապաստան ինձ հարկավոր չէ, բայց Հայաստանի քաղաքացիություն կուզենայի: Ծանոթներիցս շատերը տարակուսում են` ոնց կարելի է. ժամանակին ես հրաժարվեցի Ամերիկայում մշտական բնակության իրավունքից` տխրահռչակ գրին քարտից (իսկ դեսպանությունից չորս տարի շարունակ համառորեն նամակներ էին գալիս), բուլղարական քաղաքացիություն չընդունեցի… Սա ինձ համար օգտավետության խնդիր չէ, այլ սիրո… Եվ եթե Դուք հիմա ինձ լսում եք, պարո՛ն նա­ խագահ Սերժ Ազատի Սարգսյան, եթե ինչ–որ հրաշքով կարդում եք իմ այս օրագիրը, ապա ես պարզապես սեր եմ խոստովանում ձեր երկրին… Առավոտյան մենք մեկնում ենք Մարմաշեն` Գյումրիից տասը կիլոմետր հյուսիս–արևմուտք: Մեր ավտոբուսը կանգ առավ, քանի որ ճանապարհն անանցանելի էր վիթխարի ավտոբուսի համար, իսկ ավտոբուսից ուրախ–ուրախ իջնող տապանցիները սկզբում չէին էլ կասկածում, թե ինչ երկար ճանապարհ պիտի կտրեն ոտքով: Բայց մի՞թե դա նշանակություն ուներ լավ եղանակին և հրաշալի ընկերախմբով: Ժամանակի սրընթաց հոսանքը մեզ տանում է Արագածի լանջին գտնվող մի տեղ՝ Տեղեր անվամբ՝ Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցի…. Գլխապտույտ կածաններով մենք ելնում ենք բարձունքն ի վեր, թվում է` դեպի Հայաստանի ամենաբարձր գագաթը, չնայած իրականում ամենաբարձրը չէ… Մագլցում եմ հենց կիրճի եզրին կառուցված հնամենի պարսպի վերին շերտին: «Իրա՛ ջան,— անհանգստությամբ և հոգածությամբ կանչում է Դավիթ Մաթևոսյանը,— ցա՛ծ իջիր: Կամ դու կընկնես, կամ …պատը կփլչի»: Կրկին ծիծաղում եմ: Վիհի դատարկ տարածությունը հմայում է, բայց չի սարսափեցնում: Ֆրանսիացի բանաստեղծ Անտուանը, ով նման է Սանտա Կլաուսին կամ հենց Նոյին, մի այլ տարածությունից կատու է բռնում, նույնքան ձյունաճերմակ և խատուտիկի նման փափլիկ մորթով, ինչպիսին իր սեփական մազերն են, և հրճվանքով փաղաքշում է կատվին… Կատվի թուքը հաճույքից գնում է, և նա աչքերը կկոցում է ակնհայտորեն անսովոր քնքշանքից: Տարածքը հսկող կինը խեթ նայում է վրաս և հետաքրքրվում` արդյոք զուգարանի կարիք չունեմ: Երկու ընկերակցուհիներիս

I. Goryunova

104

Прак­ти­чес­ки на са­мом кра­ю, пе­ред ущел­ьем сто­ит не­кое со­о­ру­же­ ни­е, сос­то­ящ ­ ее из ды­ры в зем­ле, и с трех сто­рон за­ве­шен­ное ста­ры­ ми тряп­ка­ми от неск­ром­ных взо­ров, за­то чет­вер­тая отк­ры­та, ни­чем не прик­ры­ва­ет­ся и смот­рит пря­мо на ущел­ье… За­ни­ма­ясь опо­рож­ не­ни­ем ор­га­низ­ма мож­но од­нов­ре­мен­но нас­лаж­дать­ся прек­рас­ным ви­дом и ду­мать о веч­ном… ­Хор Ви­рап. Спус­ка­юсь в под­зем­ную тюрь­му–ко­ло­дец, в ко­то­рой ар­мянс­кий царь Тр­дат III ­со­дер­жал в за­то­че­нии в те­че­ние пят­над­ца­ ти лет Гри­го­рия Прос­ве­ти­те­ля, до тех пор, по­ка не стал нуж­дать­ся в его по­мо­щи для об­ре­те­ния здо­ров­ья и не сог­ла­сил­ся в об­мен на из­ ле­че­ние об­ра­тить­ся в хрис­ти­анст­во… Уз­кий киш­ко­об­раз­ный ка­мен­ ный лаз, со вби­той в не­го же­лез­ной лест­ни­цей, не­ук­лон­но вле­чет вниз – мес­то зак­лю­че­ния Гри­го­ра. На дне душ­но. По­то­лок не на­ви­ са­ет, но пря­ный за­пах сы­ро­ва­то–теп­лых кам­ней за­пол­за­ет в нозд­ри. Ни­ка­ких змей и скор­пи­о­нов нет и в по­ми­не, но я быст­ро пе­рек­ре­щи­ ва­юсь и ст­ре­ми­тель­но вы­би­ра­юсь на­верх. ­Мой друг Ру­бен Па­ши­нян под­ни­ма­ет с зем­ли ос­ко­лок гли­ня­но­го че­реп­ка и кла­дет мне в ру­ку. Сжи­маю его в ку­ла­ке. На счаст­ье… До­ро­га в Но­ра­ванк са­ма по се­бе не­мыс­ли­мое чу­до. Сто­ро­же­вые ска­лы су­ро­вы­ми ве­ли­ка­на­ми сто­ят в по­чет­ном ка­ра­у­ле, вни­ма­тель­ но взи­рая на до­ро­гу: «К­то там идет: друг или враг?». Мель­ка­ют жи­ во­пис­ные кру­тые ущел­ья, ухо­дя­щие вдаль… Раз­ло­мы те­ла зем­ли об­на­жа­ют ее суть… От этой на­го­ты зах­ва­ты­ва­ет дух и пе­рех­ва­ты­ ва­ет ды­ха­ни­е… Хо­чет­ся ос­та­но­вить ма­ши­ну, сой­ти и уй­ти в го­ры: с рюк­за­ком за спи­ной, в гор­дом оди­но­чест­ве или с лю­би­мым, что­бы там, на са­мой вер­ши­не бе­се­до­вать со ста­рич­ком–бо­гом, си­дя­щим на со­сед­нем ва­лу­не с прос­той ко­том­кой и по­со­хом… Я поч­ти ви­жу его, оде­то­го в не­за­мыс­ло­ва­тую чуть по­тер­тую одеж­ду, в мяг­ких ко­жа­ ных са­мос­ши­тых са­по­гах, се­до­го, слег­ка раст­ре­пан­но­го от вет­ра, с мор­щин­ка­ми, сме­ю­щи­ми­ся в угол­ках глаз… Свя­тая ст­ра­на Ар­ме­ни­я, сколь­ко в те­бе чу­дес, как расс­ка­зать о них бед­ным мо­им язы­ком?! Пе­ще­ры, мо­лель­ные но­ры–ск­ле­пы от­шель­ни­ков с вы­ре­зан­ны­ми в них крес­та­ми, вы­долб­лен­ные в ска­ле ни­ши–ал­та­ри с зас­тыв­шим жел­тым вос­ком све­чей, веч­но сте­ка­ю­щим по его мрач­ным сте­нам… О чем они ду­ма­ли? Те, кто ре­шил­ся на по­доб­ное су­щест­во­ва­ни­е, доб­ро­ воль­но от­ка­зал­ся пусть и от са­мо­го прос­то­го ком­фор­та, теп­ла, жил­ ья… По­лу­чи­ли ли они свои отк­ро­ве­ни­я?

105 Ի. Գորյունովա

հետ գնում ենք և տեսնելով «ճարտարապետական հրաշքը»` հռհռում: Հենց անդունդի բերանին ինչ–որ կառույց է սարքված, որն ընդամենը հողափոր փոս է. անհամեստ հայացքներից երեք կողմից պատսպարված հնամաշ լաթերով: Ամենակարևորը` «կառույցի» չորրորդ կողմը լիովին բաց է և նայում է ուղիղ անդունդին: Մարմինը «թեթևացնելու» հետ միաժամանակ կարող ես վայելել հրաշալի տեսարանը և խորհել հավերժության մասին… Խոր Վիրապ: Իջնում եմ ստորգետնյա զնդանը` վիրապը, որտեղ Հայոց Տրդատ Երրորդ թագավորը տասնհինգ տարի բանտել է Գրիգոր Լուսավորչին, մինչև իր ախտը բուժելու համար նրա կարիքը չի զգացել և համաձայնվել ապաքինման դիմաց քրիստոնեություն ընդունել… Աղիքանման, երկաթե նեղ և աստիճանները կտրուկ տանում են Գրիգորի վիրապ: Ներսում հեղձուկ է, առաստաղը չի ճնշում, բայց գաղջ քարերի հոտը լցվում է ռունգերի մեջ… Ոչ մի օձ ու կարիճ չի երևում, բայց ես փույթով խաչակնքում եմ և սրընթաց բարձրանում վեր: Իմ բարեկամ Ռուբեն Փաշինյանը գետնից խեցու մի կտոր է վերցնում և մեկնում ինձ: Սեղմում եմ ափիս մեջ. երջանկության հմայիլ է… Նորավանք տանող ճանապարհն ինքին աներևակայելի հրաշք է: Ճամփամերձ ժայռերը նման են խստադեմ հսկաների, որ աչալուրջ պահպանում–հսկում են ճանապարհը. «Այն ո՞վ է` բարեկա՞մ, թե՞ թշնամի»: Երևում և հեռվում կորչում են խորը կիրճերը: Հողի մարմնի բացվածքները բացահայտում են հողի էությունը: Եվ այդ մերկությունից մարդ շնչահեղձ է լինում…Ուզում ես կանգնեցնել մեքենան, գնալ դեպի լեռները` ուսապայուսակով, հպարտ մենության մեջ կամ սիրելիի հետ, որպեսզի զրույցի բռնվես այնտեղ` ամենավերում, կողքի ժայռաբեկորին նստած ծերուկ աստծո հետ… Ես գրեթե տեսնում եմ նրան` անպաճույճ, հասարակ, փոքր–ինչ մաշված հագուստով, կաշվե թեթև, ձեռակար ճտքավոր ոտնամաններով, ալեհեր, հողմահար դեմքով, աչքերի տակ` ծիծաղի կնճիռներով… Սրբազա՛ն Հայաստան, որքա՜ն հրաշքներ կան քո գրկում, և ես ինչպե՞ս այդ ամենը պատմեմ իմ խեղճ լեզվով: Անձավները՝ ճգնավորների քարաբույն կացարանները՝ ժայռակոփ աղոթարանները` քանդակված խաչերով, մռայլ պատերն ի վար հավերջ հոսքի մեջ քարացած մեղրամոմի դեղինով… Ինչի՞ մասին են խորհել ճգնակյացները՝ նրանք, ովքեր ընտրել են նման կեցությունը, ինքնակամ հրաժարվել նույնիսկ նվազագույն հարմարավետությունից, ջերմությունից, տնից… Արդյո՞ք նրանց տրվել է հայտնությունը…

I. Goryunova

106

До­ро­га за­тя­ги­ва­ет­ся. Не­тер­пе­ли­во сп­ра­ши­ваю Ру­бе­на, дол­го ли еще ехать. «Д­вад­цать ми­нут» — отк­ли­ка­ет­ся он. Мне ка­жет­ся, что прош­ло уже со­рок, ког­да я за­даю тот же воп­рос Ро­бер­ту. «Д­вад­цать ми­нут» — не­воз­му­ти­мо от­ве­ча­ет тот. «Д­вад­цать уже бы­ло со­рок ми­ нут на­зад!» — воз­му­щен­но про­тес­тую я. «­Ты не зна­ешь, что та­кое ар­мянс­кие де­сять ми­нут? — нас­меш­ли­во при­щу­ри­ва­ет­ся Ро­берт.— Те­перь ты в кур­се. Со­рок ми­нут ту­да, со­рок сю­да, по срав­не­нию с веч­ ност­ью…» Сме­юсь. Я во­об­ще тут мно­го сме­юсь. Но­ра­ванк, взоб­рав­ший­ся на оче­ред­ную ска­лу, прек­ра­сен, как лю­бой ар­мянс­кий храм. Мо­нас­тырс­кий комп­лекс вк­лю­ча­ет в се­бя цер­ковь Сурб Ка­ра­пет (С­вя­то­го Ио­ан­на Крес­ти­те­ля), ча­сов­ню Сурб Гри­гор (С­вя­то­го Гри­го­ри­я) со свод­ча­тым за­лом и цер­ковь Сурб Аст­ ва­ца­цин (С­вя­той Бо­го­ма­те­ри). В кон­це XIII – на­ча­ле XIV ве­ков здесь тру­ди­лись ар­хи­тек­тор Си­ра­нес и вы­да­ю­щий­ся скульп­тор и ми­ни­а­ тю­рист Мо­мик. ­Ра­дост­но ска­чу по оче­ред­ным ска­лам и ка­мен­ным за­бо­рам, заг­ ля­ды­ваю в об­ры­вы – ме­ня пе­ре­пол­ня­ет энер­ги­я… По­ка не нач­нут ярост­но и то­роп­ли­во ма­хать, сиг­на­ли­зи­ру­я, что по­ра ухо­дить, я не уго­мо­нюсь… Лю­бу­юсь на дву­хэ­таж­ную цер­ковь Сурб Аст­ва­ца­цин с уз­ки­ми кон­соль­ны­ми лест­ни­ца­ми, заг­ля­ды­ваю в уз­кое из­ви­лис­тое ущел­ья ре­ки Ар­па, разг­ля­ды­ваю хач­ка­ры, про­ле­заю в тес­ные от­дель­ но сто­я­щие при­зе­мис­тые кел­ьи… В од­ной из них пря­мо в ка­мен­ной сте­не ис­кус­но вы­ре­зан крест. Прик­ла­ды­ваю к не­му ла­донь в на­деж­ де ощу­тить мыс­ли то­го, кто оби­тал там мно­го ве­ков на­зад, а мо­жет, мо­жет, я на­де­юсь по­лу­чить отк­ро­ве­ни­е?.. ­На про­ща­ние пью упо­и­тель­но вкус­ную во­ду из фон­тан­чи­ка у вхо­ да, уто­ляя жаж­ду. Люб­лю все эти фон­тан­чи­ки, разб­ро­сан­ные там и тут по всей Ар­ме­ни­и. В Со­фи­и, в Ко­то­ре они то­же бы­ли, а вот в Моск­ ве не­воз­мож­но и предс­та­вить по­доб­ное – во­да в них пит­ье­вой яв­но не ока­жет­ся. Ког­да мы едем об­рат­но, во все гла­за смот­рю на ска­лы, ма­куш­ки ко­то­рых по­зо­ло­ти­ло солн­це, буд­то они и вп­рямь сде­ла­ны из чис­тей­ ших слит­ков, ма­ня­щих сво­ей ска­зоч­ной ос­ле­пи­тель­ной кра­со­той. Солн­це ухо­дит за Ара­рат, за­дер­жи­ва­ясь на его ост­ри­е, слов­но за­це­ пив­шись за не­го… Один из баг­ро­ве­ю­щих оран­же­во–а­лым лу­чей ука­ зы­ва­ет на до­ро­гу, дру­гой – ухо­дит в ст­ре­ми­тель­но тем­не­ющ ­ ую синь не­ба… Су­ет­ли­во за­пе­чат­ле­ваю кадр че­рез стек­ло ма­ши­ны, ст­ре­мясь

107 Ի. Գորյունովա

Ճանապարհը ձգվում է: Ես անհամբեր հարցնում եմ Ռուբենին՝ դեռ երկա՞ր ենք գնալու: «Քսան րոպե»,— արձագանքում է նա: Երբ նորից եմ նույն հարցը տալիս, ինձ թվում է՝ արդեն քառասուն րոպե է անցել, Ռուբենն անվրդով կրկնում է՝ «Քսան րոպե»: «Բայց քառասուն րոպե առաջ էլ ասացիր՝ քսան րոպե»,— բարկացած ընդվզում եմ ես: «Դու, ինչ է, չգիտե՞ս՝ ինչ է նշանակում հայկական քսան րոպեն,— աչքերը կկոցելով՝ ժպտում է նա,— ա՛յ հիմա արդեն գիտես: Հավերժության հետ համեմատած՝ քառասուն րոպե այս կողմ, քառասուն րոպե այն կողմ…»: Ծիծաղում եմ: Ընդհանրապես, ես այստեղ հաճախ եմ ծիծաղում: Հերթական ժայռի վրա խոյացած Նորավանքը հիասքանչ է, ինչպես հայկական բոլոր տաճարները: Վանական համալիրը ներառում է Սուրբ Կարապետ (Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի) եկեղեցին, կամարակապ սրահով Սուրբ Գրիգոր մատուռը և Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցին: 13–րդ դարի վերջում և 14–րդ դարի սկզբին այստեղ գործել են ճարտարապետ Սիրանեսը և ականավոր քանդակագործ և մանրանկարիչ Մոմիկը: Հրճվանքով ցատկում եմ ժայռից ժայռ և պարսպից պարիսպ՝ ծիկրակելով կիրճի հատակը, որ ինձ լցնում է էներգիայով: Մինչև տապանցիները չեն սկսում ջղային կամ համբերատար ձեռքով անել, ես չեմ հանդարտվում… Հիանում եմ երկհարկանի, բարձակային նեղ աստիճաններով Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցով, վերևից դիտում եմ նեղ ձորերով ձգվող Արփա գետի ճյուղավորումները, զննում եմ խաչքարերը, խցկվում եմ մեկուսի քարայրերը… Դրանցից մեկում՝ հենց պատին, վարպետորեն խաչ է քանդակված: Ափս դնում եմ խաչին՝ ջանալով զգալու դարեր առաջ այս կացարանում ճգնած մարդու մտքերը, իսկ գուցե և հայտնության հույսով… Հրաժեշտին վայելում եմ մուտքի մոտ գտնվող արբեցուցիչ համեղ ցայտաղբյուրի ջուրը՝ հագեցնելով ծարավս: Սիրում եմ այդ փոքրիկ շատրվանները, որոնց հայերեն ցայտաղբյուր են ասում, և որոնք Հայաստանում ամենուրեք են: Սոֆիայում, Կոտորում նույնպես կային նման ցայտաղբյուրներ, իսկ ահա Մոսկվայում նման բան անգամ պատկերացնել հնարավոր չէ. դրանցից ցայտող ջուրը հաստատ խմելի չի լինի: Վերադարձին ես, աչքերս չորս արած, նայում եմ արևից ոսկեզօծված գագաթներով ժայռերին, որ շլացնում են ամենաիսկական ձուլակտորների նման՝ կուրացուցիչ և հեքիաթային գեղեցկությամբ: Արևը գլորվում է դեպի Արարատի թիկունքը, դիպչում–մնում լեռան սուր գագաթին… Կրակագույն ճառագայթների մի փունջը ցույց է

I. Goryunova

108

не упус­тить мо­мент ис­ти­ны. «И­ди по этой до­ро­ге,— го­во­рят мне лу­ чи, солн­це и сам ба­тюш­ка Ара­рат,— Иди по этой зем­ле, по­ка не нас­ та­нет вре­мя уй­ти вы­ше, в мерк­ну­щую безд­ну…» Хо­чет­ся пла­кать от прон­зи­тель­но­го счаст­ья, зве­ня­ще­го внут­ри пев­чей пти­цей, пе­ре­пол­ ня­ю­ще­го лю­бов­ью… Бо­же мой, как ма­ло на­до для счаст­ья – лю­бовь и эта зем­ля! Мои цен­нос­ти не из­ме­ря­ют­ся фи­нан­со­вым бла­го­по­лу­ чи­ем, это бы­ло бы слиш­ком прос­то. Те, кто ду­ма­ют толь­ко о день­гах – без­за­бот­ные счаст­лив­цы, ведь мои зап­ро­сы ку­да вы­ше – мне по­да­ вай ду­шу, зве­ня­щую со мной в такт!.. И­ног­да я ду­ма­ю, что от ст­ра­ха смер­ти и ко­неч­нос­ти зем­но­го су­ щест­во­ва­ния нас спа­са­ет толь­ко лю­бовь. Ког­да лю­бишь – ни­че­го не бо­ишь­ся, и по­яв­ля­ет­ся бесст­ра­ши­е. Ког­да лю­бишь, те­бе не­важ­ны со­ци­аль­ный ста­тус, фи­нан­со­вый воп­рос, не­кие дру­гие ус­лов­нос­ти, так или ина­че всп­лы­ва­ю­щие в ре­аль­ной обы­ден­нос­ти… Тог­да ты мо­ жешь пой­ти на край зем­ли, со­вер­шить под­виг, быть бес­ко­рыст­ным, по­ни­ма­ю­щим, ми­ло­серд­ным… Все бе­ды про­ис­хо­дят из не­люб­ви или из нес­по­соб­нос­ти лю­бить… Да, мы ме­ня­ем­ся, ра­зо­ча­ро­вы­ва­ем­ся, оп­ рав­ды­ва­ем се­бя тем, что на­ше вле­че­ние обус­лов­ле­но не­ко­ей до­лей аф­ро­ди­зи­а­ков и фе­ро­мо­нов, что это сос­то­ян ­ ие весь­ма и увы пре­хо­ дя­ще, но ведь и мы са­ми пре­хо­дя­щи… Жизнь про­ле­та­ет как крат­кий миг, со­лов­ьи­ная песнь, иног­да обор­ван­ная и не­до­пе­та­я… Ник­то не зна­ет, удаст­ся ли до­петь ее или… она так и ос­та­нет­ся не­ис­пол­нен­ной чер­но­вой за­пис­ью в ре­пер­ту­а­ре безв­ре­мен­но по­чив­ше­го шан­сон­ье… Но эта лю­бовь долж­на быть бе­зус­лов­на. Она не рев­ну­ет, не жерт­ву­ ет, не ст­ра­да­ет, не дейст­ву­ет во имя или воп­ре­ки… Ис­тин­ная лю­бовь чис­та и сво­бод­на, буд­то гор­ный род­ник, но поп­ро­буй сос­чи­тать их, и пой­мешь, что боль­шая часть – убо­гие и заг­ряз­нен­ные лу­жи­цы, мел­ ки­е, тух­лы­е, неп­ри­год­ные для пит­ья… Я не хо­чу так… До­ве­ри­е, сво­ бо­да, по­лет, обо­юд­ная ст­расть и ува­же­ни­е, бе­зус­лов­ность – мои сло­ ва, про­из­но­си­мые ми­ру… ­Пос­лед­ний день «­Ли­те­ра­тур­но­го Ков­че­га». Ме­ня и Гу­ра­ма приг­ ла­си­ли на вст­ре­чу со сту­ден­та­ми в Сла­вянс­кий уни­вер­си­тет, расс­ка­ зать о сов­ре­мен­ной про­зе и ее тен­ден­ци­ях, пи­са­тельс­ком мас­терст­ве и тру­де, и прос­то по­го­во­рить… Не­ве­ро­ят­но де­я­тель­ные и ум­ные де­ ти, за­да­ю­щие мно­жест­во воп­ро­сов, ин­те­ре­су­ю­ще­е­ся, отк­ры­ты­е… Ах, ка­кие они свет­лы­е!.. Как же хо­чет­ся го­во­рить с ни­ми сно­ва и сно­ва…

109 Ի. Գորյունովա

տալիս ճանապարհը, մյուսը՝ սրընթաց մթնող երկինքը… Մեքենայի ապակուց հապճեպ լուսանկարներ եմ անում՝ ջանալով բաց չթողնել ճշմարտության պահը: «Գնա՛ այս հողի վրայով,— ինձ ասում են ճառագայթները, արևը և անձամբ Արարատ պապիկը,— գնա՛, քանի դեռ չի հասել դեպի վեր, դեպի առկայծող անդունդը մեկնելու քո ժամանակը…»: Ուզում եմ արտասվել երջանկության սուր զգացողությունից, իմ ներսում զրնգացող թռչունների դայլայլից, այս ափեափ սիրուց… Աստվա՛ծ իմ, ինչքա՜ն քիչ բան է հարկավոր՝ երջանիկ լինելու համար՝ Սեր և այս հողը… Իմ արժեքները դրամական ապահովությամբ, բարեկեցությամբ չեն չափվում. դա չափազանց հասարակ կլիներ: Ովքեր մտածում են միայն փողի մասին, անհոգ բախտավորներ են, իսկ իմ պահանջմունքներն անհամեմատ բարձր են՝ իմ հոգուն համահունչ զրնգացող հոգի… Երբեմն մտածում եմ, որ մահվան և երկրային կյանքի անցավորության սարսափից մեզ միայն Սերը կփրկի: Երբ Սերը կա, ոչնչից չես վախենում, և անվախություն է ծնվում: Երբ սիրում ես, քեզ համար այլևս անկարևոր են սոցիալական կարգավիճակը, դրամական հարցը և այսպես թե այնպես կենցաղում անխուսափելի այլ պայմանականություններ: Երբ սիրում ես, կարող ես գնալ աշխարհի ծայրը, կարող ես խիզախել, լինել անշահախնդիր, ըմբռնող, գթասիրտ… Բոլոր խնդիները ծագում են անսիրությունից կամ սիրելու անընդունակությունից… Այո՛, մենք փոխվում, հիասթափվում ենք, ինքնաարդարանում, թե` մեր հակումը պայմանավորված է աֆրոդիզիակներով և ֆերոմաններով, որ այդ վիճակը, ավա՜ղ, չափազանց անցողիկ է, բայց չէ՞ որ մենք ինքներս էլ անցողիկ ենք… Կյանքը թռչում է կարճ վայրկյանի և սոխակի դայլայլի պես, որ երբեմն ընդհատվում ու չի ավարտվում….Եվ ոչ ոք չգիտե` կհաջողվի՞ արդյոք ավարտել իր երգը, թե՞ այն այդպես էլ կմնա անժամանակ հեռացած շանսոնյեի երգացանկի մեջ` որպես չհնչած մի սևագիր… Բայց Սերն անպայման պետք է լինի: Սերը չի խանդում, չի զոհում, չի տառապում, չի լինում հանուն կամ ընդդեմ… Ճշմարիտ սերը ազատ և մաքուր է, ինչպես լեռնային աղբյուրը: Փորձի՛ր հաշվել աղբյուրները և կհասկանաս, որ մեծ մասը խղճուկ և աղտոտված ջրափոսեր են, մանր, նեխած, խմելու անպիտան… Ես այդպես չեմ ուզում… Վստահություն, ազատություն, սլացք, փոխադարձ կիրք և հարգանք, ոչ մի պայմանականություն. ահա աշխարհին հղված իմ բառերը… «Գրական տապանի» վերջին օրն է: Ինձ և Գուրամին հրավիրել են Սլավոնական համալսարանի ուսանողների հետ հանդիպման,

I. Goryunova

110

Их пре­по­да­ва­тель – чу­дес­ный че­ло­век – Ли­лит Су­ре­нов­на, с ко­то­рой мы зна­ко­мы уже тре­тий год, поль­зу­ет­ся их пол­ным обо­жа­ни­ем… ­Пос­ле обе­да мы сно­ва по­ки­да­ем Ере­ван, нас ждут но­вые не­из­ве­ дан­ные мес­та. В пу­ти раз­го­ва­ри­ва­ем с Гу­ра­мом о Гру­зии и Рос­си­и. Он го­ря­чо и тре­пет­но го­во­рит о том, что Гру­зия – дочь Рос­си­и, ст­ра­ да­ю­ща­я, ес­ли ее ро­ди­те­ли ссо­рят­ся. «­Мы лю­бим русс­ких»,— го­во­рит он. «­Мы то­же всег­да лю­би­ли ва­шу прек­рас­ную ст­ра­ну» – от­ве­чаю я… Мы оба хо­тим, что­бы меж­ду на­ми все­ми был мир… Мы прос­ты­е, ма­ лень­кие лю­ди, не иг­ра­ющ ­ ие в по­ли­ти­ку, жи­ву­щи­е, как пев­чие пти­ цы, на сво­ей род­ной зем­ле… Мы хо­тим ез­дить друг дру­гу в гос­ти, вос­хи­щать­ся при­ро­дой, вос­пе­вать ее, пи­сать сти­хи и про­зу, тво­рить, но не ид­ти с ору­жи­ем на брат­ьев и сес­тер, пы­лая не­по­нят­ной и не­а­ дек­ват­ной зло­бой, как это час­то бы­ва­ет… На­де­юсь, с на­ми та­ко­го не про­из­ ой­дет ни­ког­да. Мы бу­дем мо­лить­ся об этом, и бу­дем пи­сать об этом, го­во­рить, в на­деж­де, что наш го­лос бу­дет ус­лы­шан.

— Я хо­чу, что­бы мой ро­ман был в пер­вую оче­редь пе­ре­ве­ден на русс­кий язык,— де­лит­ся сво­ей меч­той Гу­рам.— При­ез­жай в Гру­зи­ю, ты уви­дишь, как у нас кра­си­во!

— Я очень хо­чу! Пос­та­ра­юсь в сле­ду­ющ ­ ем го­ду… Мо­жет и еще кто из на­ших ков­че­жан со­бе­рет­ся,— от­ве­чаю я. Ав­то­бус при­во­зит нас в Ге­гард – пе­щер­ный мо­нас­тырь в Ко­ тайкс­кой об­лас­ти. Ок­ру­жа­ющ ­ ие мо­нас­тырь ве­ли­чест­вен­ные утё­сы, воз­вы­ша­ю­щие над хра­мом по­доб­но ве­ли­ка­ну, вд­руг ока­зав­ше­му­ся сре­ди ли­ли­пу­тов, яв­ля­ют­ся част­ью ущел­ья ре­ки Гохт. Часть хра­мов мо­нас­тырс­ко­го комп­лек­са пол­ност­ью вы­долб­ле­на внут­ри скал, что прос­то не­воз­мож­но се­бе предс­та­вить, нас­толь­ко не­по­мер­на, тя­же­ ла и кро­пот­ли­ва про­де­лан­ная ра­бо­та. Дру­гие час­ти – слож­ные со­о­ ру­же­ни­я, сос­то­я­щие как из об­не­сен­ных сте­на­ми по­ме­ще­ний, так и из ком­нат, вы­долб­лен­ных глу­бо­ко внут­ри утё­са. Пов­сю­ду глаз от­ме­ ча­ет вы­ре­зан­ные на ка­мен­ных сте­нах или от­дель­но сто­я­щи­е хач­ка­ ры — тра­ди­ци­он­ные ар­мянс­кие ка­мен­ные па­мят­ные сте­лы с крес­ та­ми. О­че­ред­ные пе­ще­ры, чуть сбо­ку и вы­ше сле­ва, ку­да ту­рис­ты не ус­пе­ва­ют заг­ля­нуть из–за нех­ват­ки вре­ме­ни, ст­ро­го ог­ра­ни­чен­но­го марш­ру­том и сос­тав­лен­ным за­ра­нее гра­фи­ком… С дру­гой сто­ро­ны – мост по­це­лу­ев, на ко­то­рый тя­нет вс­ту­пить вмес­те с изб­ран­ным, тво­ им, креп­ко дер­жа­щим те­бя за ру­ку муж­чи­ной... За ним оче­ред­ная пе­ щер­ка–кел­ья… На­вер­ху, вы­со­ко на ска­ле поб­лес­ки­ва­ет не­ким чу­дом влип­ший, вби­тый в нее крест.

111 Ի. Գորյունովա

ժամանակակից արձակի և նրա հոսանքների, գրողական վարպետության և աշխատանքի մասին և … պարզապես զրուցելու: Աներևակայելի եռանդուն և խելացի երեխաներ` հարցասեր, հետաքրքրվող, բաց… Ա՜խ, ի՜նչ լուսավոր են նրանք… Այնպես ուզում եմ նրանց հետ նորից ու նորից խոսել… Նրանք ուղղակի պաշտում են իրենց դասախոսին` Լիլիթ Սուրենովնային, ով հրաշալի մարդ է. մենք արդեն երեք տարի է` ծանոթ ենք… Ճաշից հետո մենք նորից մեկնում ենք Երևանից. մեզ նորանոր ան­ հայտ վայրեր են սպասում: Ճանապարհին ես ու Գուրամը խո­ սում ենք Վրաստանի և Ռուսաստանի մասին: Նա բորբոքված և հուզմունքով խոսում է այն մասին, որ Վրաստանը Ռուսաստանի դուստրն է և տառապում է, երբ ծնողները վիճում են: «Մենք սիրում ենք ռուսներին»,— ասում է Գուրամը: «Մենք էլ ենք սիրում ձեր սքանչելի երկիրը»,— պատասխանում եմ… Մենք երկուսս էլ ուզում ենք, որ մեր բոլորի միջև խաղաղություն լինի… Մենք քաղաքականություն չխաղացող, հասարակ, փոքր մարդիկ ենք, որ ապրում են հարազատ հողին՝ երգող թռչունների նման… Մենք ուզում ենք մեկս մյուսին հյուր գնալ, հիանալ և ձոներգել բնությունը, բանաստեղծություններ և արձակ գրել, արարել, այլ ոչ թե զենքով գնալ մեր քույրերի և եղբայրների դեմ` այրվելով անըմբռնելի և անբացատրելի ատելությամբ, ինչպես լինում է հաճախ… Հուսամ` մեզ հետ նման բան երբեք չի պատահի: Մենք կաղոթենք, մենք կգրենք այդ մասին, կխոսենք` հուսալով, որ մեր ձայնը կլսվի: — Ես ուզում եմ, որ իմ վեպն առաջին հերթին ռուսերեն թարգմանվի,— իր երազանքն է բարձրաձայնում Գուրամը:— Համեցի՛ր Վրաստան և կտեսնես, թե ինչ գեղեցիկ երկիր ունենք: — Ես շատ եմ ուզում: Կաշխատեմ հաջորդ տարի գալ… Մեկ էլ տեսար` մեր տապանցիներից էլ եկող լինի,— պատասխանում եմ: Ավտոբուսը մեզ հասցնում է Գեղարդ` վիմափոր վանք Կոտայքի մարզում: Վանքը շրջապատված է Գողթ գետի կիրճի մասը կազմող վեհատեսիլ ժայռերով, որ նման են թզուկների միջավայրում հայտնված հսկաների: Վանական համալիրի տաճարների մի մասը ամբողջովին ժայռափոր են, և պարզապես անհնար է պատկերացնել դրանց կառուցման քրտնաջան ու ծանրագույն ընթացքը: Համալիրի մնացյալ մասը կազմված է քարակոփ կցակառույցներից և ժայռի խորախորքերում կառուցված սենյակներից: Ամենուրեք աչքերիդ առաջ քարե պատերին քանդակված կամ առանձին խաչքարեր են` խաչ պատկերող հայկական ավանդական քարե հուշարձաններ:

I. Goryunova

112

В са­мом хра­ме нес­коль­ко по­ме­ще­ний, от ог­ром­ных прост­ранств до низ­ких, кла­уст­ро­фо­бич­ных ке­лий. В цент­ре боль­шо­го за­ла на­вер­ ху, в ка­мен­ной кры­ше си­я­ет ок­руг­лое от­верс­ти­е, спе­ци­аль­но пре­дус­ мот­рен­ное ар­хи­тек­то­ром – че­рез не­го льет­ся ес­тест­вен­ный сол­неч­ ный свет. В од­ном из за­лов, сред­нем по раз­ме­ру, сто­ит жен­щи­на баль­за­ ковс­ко­го воз­рас­та со све­чой в ру­ке. Ли­цом к ал­та­рю, спи­ной ко всем вхо­дя­щим. Вне­зап­но она на­чи­на­ет петь. Груд­ной глу­бо­кий го­лос раз­но­сит­ся вок­руг, от­ра­жа­ясь от стен и сво­дов, виб­ри­ру­я… Мое те­ло пок­ры­ва­ют му­раш­ки… Это не­мыс­ли­мо пра­виль­но, прос­то, кра­си­во… Гос­по­ди, не­уж ­ е­ли бы­ва­ет столь­ко счаст­ья?!. И это все для ме­ня, со мной, во мне… Сак­раль­ность это­го мес­та нем­но­го на­ру­ша­ет­ся, ес­ли отой­ти вниз, к сто­ян­кам ав­то­бу­сов, гром­ким вык­ри­кам про­дав­цов, тор­гу­ющ ­ их тем, что русс­кие ту­рис­ты на­зы­ва­ют чурч­хел­лой, а ар­мя­не – суд­жу­ ком – это грец­кие оре­хи, лю­бов­но за­ку­тан­ные в зас­тыв­ший ви­ног­ рад­ный сок. Ря­дом нас­той­чи­во пред­ла­га­ют ог­ром­ные ру­мя­ные пи­ ро­ги со слад­кой оре­хо­вой на­чин­кой, по­хо­жие на солн­це и – де­ше­вую би­жу­те­ри­ю: не­за­мыс­ло­ва­тые брас­ле­ти­ки с изоб­ра­же­ни­ем свя­тых, де­ре­вян­ные крес­ти­ки, стек­лян­ные ку­лон­чи­ки с гра­на­том на тон­ком чер­ном шнур­ке… Чуть по­о­даль, не­мо­ло­дой муж­чи­на мол­ча про­да­ет не­бес­но–си­ние цве­ты, пе­ре­вя­зан­ные прос­той нит­кой… Но­ги не­о­хот­ но под­чи­ня­ют­ся при­зы­ву за­хо­дить в ав­то­бус, цеп­ля­ясь за мел­кие вы­бо­ин­ки… Е­хать не­да­ле­ко. Сна­ча­ла ужин в та­вер­не, по­хо­жей на част­ный дом, где нас вст­ре­ча­ют поч­ти по–родст­вен­но­му, по­том еще нес­коль­ ко ми­нут и но­вая ос­та­нов­ка. Гар­ни – д­рев­не­ар­мянс­кий я­зы­чес­кий храм I ве­ка на­шей эры в до­ ли­не ре­ки А­зат, восс­та­нов­лен­ный из ру­ин… Мы при­ез­жа­ем ту­да бли­ же к но­чи. Храм ос­ве­ща­ет­ся мно­жест­вом про­жек­то­ров, от­че­го ка­жет­ ся еще бо­лее ве­ли­чест­вен­ным и тор­жест­вен­ным. Ши­ро­кая до­ро­га, до­ро­га к хра­му приг­ла­ша­ет в его ис­по­линс­кие об­ъя­ти­я. Из ди­на­ми­ ков плав­но–пе­чаль­но льют­ся зву­ки ду­ду­ка. От­хо­жу в сто­ро­ну, бли­же к оче­ред­но­му про­ва­лу. В чер­ном ноч­ном не­бе яр­ко све­тит Ве­не­ра, Ве­чер­няя звез­да, наз­ван­ная по име­ни римс­кой бо­ги­ни люб­ви и кра­

113 Ի. Գորյունովա

Ժամանակի սղության և նախապես կազմված խիստ սահմա­ նափակ երթուղու պատճառով զբոսաշրջիկները չեն հասցնում տեսնել հերթական քարայրները` քիչ այն կողմ և ձախից վեր… Մյուս կողմում Համբույրի կամուրջն է, որ թովում է և կանչում, որ անցնես ընտրյալիդ հետ` ձեռքդ ամուր բռնած քո տղամարդու հետ… Ետևում նորից փոքրիկ քարայր է: Իսկ վերևում՝ բարձրաբերձ ժայռին, կարծես հրաշքով քանդակված խաչի լույսն է… Բուն եկեղեցում մի քանի շինություններ կան` վիթխարի տա­ րածքներով և կլաուստրոֆոբիա հրահրող նեղլիկ խցերով: Մեծ սրահի կենտրոնում՝ քարե գմբեթին, շողում է ճարտարապետական հատուկ լուծումով կառուցված գնդաձև բացվածքը, որից ներս է հորդում արևի բնական լույսը: Միջին չափսի մի սրահում բալզակյան տարիքի մի կին է կանգնած` մոմը ձեռքին, դեմքով դեպի զոհարանը, թիկունքն արած բոլոր ներս մտնողներին: Կինը հանկարծ սկսում է երգել, նրա կրծքային խորը ձայնը ծավալվում է, արձագանքվելով հպվում պատերին և սյուներին… Մարմինս փշաքաղվում է: Նրա երգը աներևակայելի ճիշտ է, պարզ, գեղեցիկ… Տե՛ր Աստված, մի՞թե հնարավոր է այսպիսի երջանկություն: Եվ այս ամենը՝ ինձ համար, ինձ հետ, իմ ներսում… Այս վայրի սրբազանությունը փոքր–ինչ խախտվում է ներքև իջնելիս ավտոբուսների կանգառում առևտուր անողների բարձր գոռգոռոցներով, որոնք վաճառում են խաղողի թանձր օշարակի մեջ գորովանքով թաթախված ընկույզի շարաններ. ռուս զբոսաշրջիկները դրան չուրչխելա, իսկ հայերը սուջուխ են ասում: Կողքին համառորեն առաջարկում են վիթխարի կլոր, կարմրերես կարկանդակներ` քաղցր միջուկով և արևի տեսքով… Նաև էժան զարդեր` սրբապատկերներով անպաճույճ ապարանջաններ, փայտե խաչեր, ապակե կախազարդեր` բարակ սև քուղի վրա անցկացրած… Քիչ այն կողմ տարեց մի տղամարդ լուռ վաճառում է երկնագույն ծաղիկների փնջերը, որ հասարակ թելով են կապած: Մանր խորդուբորդերին կառչող ոտքերս դժկամությամբ են ենթարկվում ավտոբուս մտնելու կոչին: Կարճ ճանապարհ է: Ընթրիք սեփական տան նման մի պանդոկում, որտեղ մեզ գրեթե որպես հարազատների են դիմավորում: Հետո ևս մի քանի րոպե և նոր կանգառ: Գառնի՝ Ազատ գետի հովտում մ. թ. առաջին դարի հին հայկական հեթանոսական տաճար՝ ավերակներից վերականգնված… Մենք տեղ ենք հասնում գիշերվա մոտ: Տաճարը լուսավորվում է մեծաթիվ լուսարձակներով, ինչից առավել վեհատեսիլ և հանդիսավոր է երևում: Դեպի տաճար տանող լայն ճանապարհը հրավիրում է տաճարի հսկա

I. Goryunova

114

со­ты. Ка­жет­ся, она обе­ща­ет мне ра­дость, су­лит пок­ро­ви­тельст­во под ее ми­лос­ти­вой сен­ью… По зо­ди­а­ку я – рак, лун­ный знак, и мое вре­мя – ночь, по­э­то­му я умею го­во­рить со звез­да­ми на од­ном язы­ке, хо­тя и солн­цем у ме­ня сво­и, осо­бые от­но­ше­ния в си­лу зна­ния зо­ро­аст­рийс­ ких спо­со­бов об­ще­ния с Мит­рой… В ми­фо­ло­ги­и и аст­ро­но­ми­и ин­ков Ве­не­ра на­зы­ва­лась Ч­’ас­ка… Из­да­ле­ка, что­бы не по­ме­шать и не пот­ ре­во­жить, лю­бу­юсь од­ной из на­ших ар­мянс­ких ков­че­жа­нок – Го­ар, воз­де­ва­ю­щей ру­ки к звезд­но­му не­бу. Я не слы­шу, шеп­чет ли она что– то, мо­лит о чем–то прост­ранст­во или мол­ча вби­ра­ет в се­бя энер­гию это­го мес­та… Чу­дит­ся, что она ведь­ма – ве­да­ю­щая мать, мать–Ар­ме­ ния для сво­их сы­но­вей и до­че­рей… Я обе­щаю се­бе вер­нуть­ся сю­да сно­ва, что­бы уви­деть храм при све­те дня. Ве­че­ром ков­чеж­цы со­би­ра­ют­ся в зим­нем са­ду оте­ля Ара­рат, что­ бы на про­ща­ние по­си­деть вмес­те. Расс­та­вать­ся не хо­те­лось. Вре­мен­ ные оби­та­те­ли Ков­че­га сп­ло­ти­лись и сд­ру­жи­лись, су­ме­ли пре­о­до­ леть раз­ни­цу во взг­ля­дах, мен­та­ли­те­те, язы­ках, куль­ту­рах… И яр­че за­си­я­ли гла­за, и теп­лее ста­ло серд­це… Про­щаль­ные бо­ка­лы ви­на… Об­ъя­ти­я… Мы не про­ща­ем­ся и обя­за­тель­но най­дем­ся, вст­ре­тим­ся сно­ва… Но я еще не уез­жа­ю. Моя пер­со­наль­ная сказ­ка про­дол­жа­ет длить­ся, по­то­му что я, в от­ли­чие от дру­гих, ос­та­юсь на фо­рум из­ да­те­лей и пе­ре­вод­чи­ков. На­до толь­ко пе­ре­е­хать из оте­ля Ара­рат в Конг­ресс – пять ми­нут пеш­ком… От этой мыс­ли чуть лег­че… У­част­ни­ки фо­ру­ма при­ез­жа­ют в Сурб Рип­си­ме, храм Рип­си­ме. Кру­гом мно­го ма­шин, ажи­о­таж… Ско­ро нач­нет­ся свадь­ба, вен­ча­ ни­е… Мы им ме­ша­ем, но нас ра­дост­но приг­ла­ша­ют по­уч ­ аст­во­вать. И мы, лю­ди из раз­ных ст­ран, соб­рав­ши­е­ся вок­руг них, же­ла­ем им счаст­ья на всех язы­ках ми­ра, ко­то­рые зна­ем: позд­рав­ле­ния зву­чат на анг­лийс­ком, фран­цузс­ком, польс­ком, ли­товс­ком, ис­панс­ком… Они не ожи­да­ли та­ко­го по­дар­ка, отк­ро­вен­но­го и уди­ви­тель­но­го в сво­ей иск­рен­нос­ти. Пусть они про­не­сут его ск­возь го­ды, как бла­гос­ло­ве­ ние ми­ра над всей Ар­ме­ни­ей. За­хо­жу внутрь, бе­ру све­чи… Это уже ри­ту­ал… Под­но­шу пла­мя к дру­гой, го­ря­щей све­че… Жду, ког­да оно раз­го­рит­ся и бе­реж­но зак­ры­ваю его от ск­воз­ня­ка ру­кой. Вос­ко­вые сле­зы бо­га об­жи­га­ют ла­донь и зас­ты­ва­ют на ко­же… Ос­то­рож­но став­ лю ее на пред­наз­на­чен­ное мес­то, в мок­рый чер­ный пе­сок, пок­ры­тый

115 Ի. Գորյունովա

գիրկը: Բարձրախոսներից ծորում է դուդուկի թախծալուր մեղեդին: Առանձնանում եմ, կանգնում հերթական վիհի եզրին: Գիշերային սև երկնքում առկայծում է հռոմեական սիրո և գեղեցկության աստ­վա­ ծուհու պատվին Վեներա կոչված Լուսաստղը: Այն կարծես խնդություն է խոստանում ինձ և իր բարեգութ հովանին: Ըստ աստղացույցի՝ իմ կենդանակերպը Խեցգետինն է, լուսնային նշան է, և գիշերն է իմ ժամանակը, դրա համար ես կարողանում եմ խոսել աստղերի հետ, թեև արևի հետ էլ յուրահատուկ հարաբերություններ ունեմ՝ զրադաշտական Միտրայի հետ հաղորդվելու եղանակների իմացության շնորհիվ… Հին ինկերի աստղաբաշխական համակարգի և դիցաբանության մեջ Վեներան կոչվել է Չասկա… Հեռվից, որպեսզի չխանգարեմ, հիանում եմ մեր հայ տապանցիներից Գոհարով, ով ձեռքերն աստղազարդ երկնքին է պարզել … Չեմ լսում՝ նա շշնջում է ինչ–որ բան, աղոթում է, թե լուռ ամբարում է այս վայրի էներգիան… Թվում է՝ նա կախարդուհի է, հմայախոս մայր–Հայաստանը, որ աղոթում է իր որդիների և դուստրերի համար… Ինքս ինձ խոստանում եմ նորից վերադառնալ այստեղ՝ տաճարն արևի լույսով տեսնելու համար… Երեկոյան տապանցիները հրաժեշտից առաջ հավաքվում են «Արարատ» հյուրանոցի ձմեռային այգում: Չենք ուզում բաժանվել: Տապանի ժամանակավոր բնակիչները մտերմացել և ընկերացել են՝ հաղթահարելով հայացքների, աշխարհընկալման, լեզուների, մշակույթների տարբերությունները… Եվ նրանց աչքերի լույսն ու սրտերի ջերմությունն ավելացավ տապանում… Հրաժեշտի գինու գավաթներ… Գրկախառնություններ… Մենք հրաժեշտ չենք տալիս և անպայման նորից չենք կորցնի իրար, նորից կհանդիպենք…. Ես դեռ չեմ մեկնում: Իմ անձնական հեքիաթը դեռևս շարունակվում է, քանի որ, ի տարբերություն մյուսների՝ մնում եմ հրատարակիչների և թարգմանիչների համաժողովին: Ուղղակի պետք է «Արարատ» հյուրանոցից տեղափովեմ «Կոնգրես»՝ հինգ րոպեի ոտքի ճանապարհ: Այդ մտքից մի փոքր խաղաղվում եմ: Համաժողովի մասնակիցները այցելում են Սուրբ Հռիփսիմե, Հռիփսիմեի տաճար: Շուրջը շատ մեքենաներ կան, եռուզեռ… Շու­ տով հարսանիք կսկսվի, պսակադրություն…Մենք չենք խանգարում, ավելին՝ մեզ սիրով հրավիրում են մասնակցելու: Եվ մենք, նրանց շուրջ հավաքված տարբեր երկրներից եկած անծանոթներ, նորապսակներին երջանկություն ենք մաղթում մեր իմացած աշխարհի բոլոր լեզուներով՝ անգլերեն, ֆրանսերեն, լեհերեն, լիտվերեն, իսպաներեն… Նրանք չէին սպասում իր անկեղծությամբ նման զարմանալի նվերի… Եվ թող այդ բարեմաղթանքները միշտ ուղեկցեն նրանց և օրհնություն լինեն ողջ Հայաստանի համար: Եկեղեցի եմ մտնում, մոմ եմ վերցնում…

во­дой… Пла­мя бьет­ся, тан­цу­ет, вы­ги­ба­ет­ся, слов­но лю­бу­ет­ся сво­им от­ра­же­ни­ем в во­де. По­че­му я не ро­ди­лась в Ар­ме­ни­и?!. В го­ло­ве по­ яв­ля­ют­ся ст­ро­ки… ***­

Я став­лю эти све­чи за те­бя,

За всех дру­зей, воз­люб­лен­ных и близ­ких Т­во­их, и знаю – ве­тер но­яб­ря­

Их пла­мя не за­ду­ет. Ви­зан­тийс­ким

В­сем ли­кам боль­ше скор­би нет – Ког­да идет ду­ша те­бе навст­ре­чу­ Я вы­тя­ну­ла толь­ко твой би­лет­ И я его лю­бым бо­гам от­ве­чу.

I. Goryunova

116

Хо­чет­ся сно­ва отп­ра­вить­ся на озе­ро Се­ван, подс­та­вив ру­ки–к­рыл­ ья прон­зи­тель­но­му по­ющ ­ е­му вет­ру, ца­ря­ще­му над глад­ью вод, что­ бы зак­ру­жить­ся осен­ним ры­жим лис­том в его су­мас­шед­ших об­ъя­ ти­ях… Бож­ья Ма­терь с мла­ден­цем лас­ко­во смот­рит с ико­ны пря­мо в мои гла­за… Чер­ты ее ли­ца ха­рак­тер­ны для ар­мянс­ко­го на­ро­да. Они мяг­че, неж­нее на­ших изоб­ра­же­ний, их ли­ки не скорб­ны и уны­ лы, а пол­ны за­дум­чи­вой улыб­ки, свойст­вен­ной вни­ма­тель­ной, го­то­ вой выс­лу­шать ма­те­ри… Дай бог этой па­ре мо­ло­до­же­нов счаст­ья… Влюб­лен­ны­е, воз­люб­лен­ные ми­ром и сво­ей ро­ди­ной, они бу­дут так­ же лю­бить сво­их де­тей и не поз­во­лят им стать дур­ны­ми, по­роч­ны­ ми, не­тер­пи­мы­ми сно­ба­ми… ­Ду­маю о том, что мно­гие русс­кие на­зы­ва­ют ха­ча­ми всех вы­ход­цев с Кав­ка­за, хо­тя хач в пе­ре­во­де с ар­мянс­ко­го оз­на­ча­ет крест. Из­на­ чаль­но ха­ча­ми азер­байд­жан­цы–му­суль­ма­не на­зы­ва­ли ар­мян, по­то­ му что вто­рые бы­ли хрис­ти­а­на­ми и но­си­ли крест – хач. Та­ким об­ ра­зом, всех хрис­ти­ан мож­но наз­вать этим же сло­вом, и ко мне оно то­же от­но­сит­ся нап­ря­му­ю. От­ку­да рас­тет на­ша не­тер­пи­мость к лю­ дям дру­гих на­ци­о­наль­нос­тей? Мы же рань­ше все бы­ли в Со­ветс­ком Со­ю­зе, бра­та­лись, во­е­ва­ли про­тив Гит­ле­ра с его бе­зум­ной на­ци­о­на­ лис­ти­чес­кой арийс­кой иде­ей, с его конц­ла­ге­ря­ми и ла­ге­ря­ми смер­ти вро­де Ауш­ви­ца, Треб­лин­ки, Ос­вен­ци­ма, где сжи­га­ли лю­дей толь­ко за

Ծես է դարձել. բոցը մոտեցնում եմ վառվող մյուս մոմին … սպասում եմ՝ երբ կվառվի, և ափով նրբորեն ծածկում եմ, որ միջանցահովիկից չմարի: Աստծո մոմե արցունքները այրում են ափերս և սառչում մաշկիս վրա…Մոմը զգույշ դնում եմ նախատեսված տեղում՝ ջրով և ավազով լցված պատվանդանին… Բոցը թրթռում է, պարում, ուղղվում, ասես հիանում է ջրի մեջ սեփական արտացոլանքով… Ես ինչո՞ւ չեմ ծնվել Հայաստանում: Մտքումս տողեր են ծնվում. ***­ Ես քեզ համար եմ մոմերը վառում, Քո բոլոր–բոլոր հարազատների, Սիրեցյալների և ընկերների. Գիտեմ, որ քամին այս նոյեմբերի Բոցը չի մարի: Եվ ողբն է ջնջվել Հին բյուզանդական սրբապատկերից. Երբ ընդառաջ էր Սուրբ Հոգին գալիս, Նրան իմ տոմսը մեկնեցի միայն՝ Ամեն աստծո դեմ կանգնելու պատրաստ:

117 Ի. Գորյունովա

Ուզում եմ նորից Սևան գնալ, թևերս պարզել ջրերի երեսին իշխող, մարմնի մեջ թափանցող և երգող քամուն, որպեսզի աշնան ոսկեդեղին տերևի պես պտտվեմ նրա խելահեղ գրկում… Մանուկը գրկին Տիրամայրը սրբապատկերից փաղաքուշ նայում է ուղիղ աչքերիս… Նրա դիմագծերը հայկական են: Ավելի մեղմ և նուրբ են, քան մեր սրբապատկերներինը… Նրանց դեմքերին ողբ ու ցավ չկա, այլ ուշադիր, լսելու ունակ մորը հատուկ մտախոհ ժպիտ… Թող Աստված այս նորապսակներին երջանկություն տա… Սիրահարված իրար, աշխարհին և իրենց հայրենիքին՝ նրանք նույնկերպ կսիրեն իրենց երեխաներին և թույլ չեն տա նրանք վատը լինեն, արատավոր, անհանդուրժող ու սնափառ… Մտածում եմ այն մասին, որ շատ ռուսներ «խաչ» են անվանում բոլոր կովկասցիներին, չնայած «խաչ» հայերենից թարգմանաբար նշանակում է «кресть»: Սկզբնապես հայերին «խաչեր» են ասել մուսուլման–ադրբեջանցիները, քանի որ հայերը քրիստոնյա են և խաչ են կրում: Եվ ուրեմն՝ բոլոր քրիստոնյաներին կարելի է անվանել խաչ, այդ թվում և ինձ: Որտեղի՞ց այդ ատելությունը այլ ազգերի հանդեպ: Չէ՞ որ նախկինում մենք բոլորս Սովետական Միությունում էինք ապրում, ընկերություն ենք արել, միասին կռվել Հիտլերի դեմ՝ արիապաշտության ազգայնամոլական խելագար նրա գաղափարի, նրա համակենտրոնացման ճամբարների՝ Աուշվիցի, Տրեբլինկի, Օսվենցիմի դեմ, որտեղ մարդկանց ողջակիզում էին միայն ուրիշ

I. Goryunova

118

то, что у них дру­го­го цве­та во­ло­сы, дру­гой фор­мы нос… К че­му мы идем с та­кой чер­ной ду­шой, не­на­вист­ью, през­ре­ни­ем? К оче­ред­но­му ге­но­ци­ду?.. Я изу­ча­ла свое ро­до­вое дре­во, в нем нет при­ме­сей дру­гих кро­вей, кро­ме русс­кой, но это для ме­ня не­важ­но. Глав­ное – че­ло­век и то, что он из се­бя предс­тав­ля­ет из­нут­ри, а не цвет его во­лос и фор­ма но­са… Я не люб­лю раз­ве что огол­те­лых на­ци­о­на­лис­тов, фа­шис­тов, му­суль­ман–фа­на­ти­ков и ша­хи­дов–с­мерт­ни­ков, го­то­вых уби­вать ра­ ди изв­ра­щен­ной иде­и, иде­и, ко­то­рой нет, по­то­му что лю­бая ре­ли­гия на­це­ле­на на доб­ро, толь­ко вот вся­кую мысль, каж­дую за­по­ведь мож­ но из­вер­нуть и вы­вер­нуть так, что в кри­вом зер­ка­ле она при­об­ре­тет иной смысл, иное тол­ко­ва­ни­е… Сде­лай­те мне пе­ре­ли­ва­ние кро­ви, влей­те лю­бу­ю, я не из­ме­нюсь… Ар­ме­ния – по­хо­жа на один из сво­их сим­во­лов – плод гра­на­та. Ког­ да ты ви­дишь его в пер­вый раз – мо­жешь га­дать о его со­дер­жи­мом, его вку­се и ст­рук­ту­ре, но раск­рыв его, ви­дишь мно­жест­во зе­рен, сос­ тав­ля­ю­щих его це­лост­ность. Так и эта ст­ра­на сос­то­ит из мно­жест­ва та­ких зер­ны­шек: язык, по­э­зи­я, жи­во­пись, та­нец, му­зы­ка, ха­рак­те­ры лю­дей и их гос­теп­ри­имст­во… Я уез­жаю из этой ст­ра­ны с бол­ью расс­та­ва­ния и на­деж­дой на ско­ рую вст­ре­чу. Наш «­Ли­те­ра­тур­ный Ков­чег» подп­лыл к гра­ни­цам про­ ща­ни­я. Его вре­мен­ные оби­та­те­ли сно­ва раз­ле­те­лись по сво­им ст­ра­ нам, уно­ся ма­лень­кие ще­поч­ки в ку­лач­ке па­мя­ти, тог­да как моя ще­ поч­ка впи­лась нак­реп­ко в са­мое серд­це… Олег Пан­фил со­чувст­вен­но об­ни­ма­ет ме­ня за пле­чи и шеп­чет: «­Ты ско­ро вер­нешь­ся…» В аэ­ро­пор­ту сно­ва слы­шу ар­мянс­кую речь. Улы­ба­юсь. Я сх­ва­ты­ ваю на ле­ту и уже ин­ту­и­тив­но, без пе­ре­во­да по­ка­зы­ваю пас­порт, сни­маю ча­сы, что­бы прой­ти че­рез рам­ку… Мне улы­ба­ют­ся в от­вет. Пос­то­ян­но… Та­мо­жен­ник за­бот­ли­во по­мо­га­ет зак­рыть ту­го на­би­тую сум­ку, в ко­то­рой ле­жит сви­тер и шарф: в Моск­ве мо­жет быть хо­лод­ но. Он га­лант­но из­ви­ня­ет­ся за при­чи­нен­ное не­у­добст­во. Ск­ры­ваю на­во­ра­чи­ва­ю­щи­е­ся сле­зы. «Я вер­нусь. Я ско­ро вер­нусь», шеп­чу се­бе мант­ру или аф­фир­ма­цию в тщет­ной по­пыт­ке об­рес­ти спо­койст­вие и ути­шить, об­ма­нуть сад­ня­щее серд­це. В са­ло­не са­мо­ле­та я прик­ры­ваю гла­за, де­лая вид, что сп­лю, что­бы сп­ра­вить­ся с подс­ту­па­ю­щи­ми сле­за­ми. Ме­ня мед­лен­но оку­ты­ва­ет дре­мо­та на гра­ни яви и сна…

119 Ի. Գորյունովա

գույնի մազեր և ուրիշ ձևի քիթ ունենալու համար… Ո՞ւր ենք մենք գնում այսքան սևահոգի, այսքան ատելությամբ և արհամարհանքով… Դեպի նոր ցեղասպանություն… Ես ուսումնասիրել եմ իմ տոհմածառը. իմ մեջ, ռուսականից բացի, ոչ մի այլ արյուն չկա, բայց դա ինձ համար կարևոր չէ: Կարևորը մարդն է և նրա ներաշխարհը, այլ ոչ թե նրա մազերի գույնը և քթի ձևը…. Ես չեմ սիրում ազգայնականներին, ցեղապաշտներին, մոլեռանդ մուսուլմաններին և մահապարտ– շահիդներին, ովքեր ունակ են սպանելու հանուն աղճատված գաղափարների, հանուն գոյություն չունեցող գաղափարների, որովհետև ցանկացած կրոն նպատակաուղղված է դեպի Բարին, միայն թե ցանկացած միտք և պատվիրան հնարավոր է այնպես շուռ տալ և նենգափոխել, որ ծուռ հայելու մեջ այն ստանա այլ իմաստ և մեկնաբանություն… Իմ երակների մեջ ներարկեք ցանկացած այլ արյուն, փոխեք իմ արյունը.ես չեմ փոխվի… Հայաստանը նման է իր խորհրդանիշներից մեկին՝ նռանը: Երբ առաջին անգամ ես տեսնում, կարող ես գուշակել նրա պարունակությունը, համը և կառուցվածքը, բայց բաց անելով պտուղը՝ տեսնում ես ամբողջը կազմող բազմաթիվ հատիկներ. ճիշտ այդպես Հայաստանն է կազմված բազմաթիվ նման հատիկներից՝ լեզու, պոեզիա, գեղանկարչություն, պար, երաժշտություն, մարդկային բնավորություններ և հյուրընկալություն…. Ես մեկնում եմ այս երկրից հրաժեշտի ցավով և շուտափույթ հանդիպման հույսով: Մեր «Գրական տապանը» հասել է հրաժեշտի ափերին…. Տապանցիները նորից մեկնեցին իրենց երկրները՝ իրենց ափերի մեջ տանելով հիշողության բեկորներ, իսկ իմ բեկորը խրվել է սրտիս մեջ… Օլեգ Պանֆիլը ըմբռնումով գրկում է ուսերս և սփոփում. «Դու շուտով կվերադառնաս…»: Օդակայանում նորից հայերեն խոսակցություններ եմ լսում: Ժպտում եմ: Անցակետում առանց թարգմանելու ինտուիտիվ որսում եմ բառերը և պարզում անձնագիրս, հանում եմ ժամացույցս, որպեսզի անցնեմ… Ի պատասխան ժպտում են: Անընդհատ… Մաքսավորն օգնում է փակելու լիքը լցված պայուսակս՝ տաք սվիտեր և վզնոց եմ վերցրել. Մոսկվայում, երևի, ցուրտ կլինի: Նա նրբանկատությամբ ներողություն է խնդրում պատճառած անհարմարության համար: Զսպում եմ արցունքներս: «Ես կվերադառնամ: Շուտով»՝ մանտրայի կամ աֆիմիրմացիայի հանգով շշնջում եմ՝ զուր փորձելով վերագտնել հանգստությունս և խլացնել–խաբել սրտիս: Օդանավի սրահում արցունքներս թաքցնելու համար փակում եմ աչքերս ձևացնելով, թե քնած եմ: Իրականության և քնի արանքում ինձ դանդաղ համակում է նիրհը…

I. Goryunova

120

Ни од­но мес­то на зем­ле не бы­ло мне так до­ро­го, как эта зем­ля… По­че­му?.. Но от­вет на этот воп­рос не­ва­жен, глав­но­е, что та­кая зем­ля есть. И ког­да ста­нет сов­сем не­вы­но­си­мо от раз­лу­ки с ней, я возь­му би­лет на са­мо­лет, и че­рез два ча­са двад­цать ми­нут вый­ду из аэ­ро­ пор­та Зварт­ноц. П­ри­ле­таю в Моск­ву ноч­ью. Ут­ром про­сы­па­юсь и зво­ню под­ру­ ге, ко­то­рая на нес­коль­ко дней при­ле­те­ла из То­рон­то, пи­са­тель­ни­це Але­не Жу­ко­вой. Она при­ез­жа­ет ко мне, и мы от­ку­по­ри­ва­ем гра­на­то­ вое ви­но. Расс­ка­зы­ваю про Ар­ме­ни­ю.

—Ты зна­ешь,— хит­ро щу­рит­ся она,— что я на­по­ло­ви­ну ар­мян­ка и пря­мой по­то­мок Ай­ва­зовс­ко­го?.. И я по­ни­ма­ю, что Ар­ме­ния ни­ку­да не ис­чез­ла, часть ее ос­та­лась со мной, вок­руг ме­ня, внут­ри ме­ня… Она бу­дет на­по­ми­нать о се­бе каж­ дый день, тем спо­со­бом, ко­то­рое хит­ро­ум­ное ми­роз­да­ние вы­бе­рет, что­бы вер­нуть ме­ня в ее ма­те­ринс­кие об­ъя­ти­я. Вык­ла­ды­ваю днев­ник в бло­ги. От Ру­бе­на Па­ши­ня­на при­хо­дит со­ об­ще­ни­е: «П­ро­чи­тал пол­ност­ью твой «Ар­мянс­кий днев­ник». Гла­за сог­ре­ лись... очень). Цавт та­нем, Ира джан».

Ռուսերենից թարգմանեց Կարինե Աշուղ յանը

121 Ի. Գորյունովա

Աշխարհի երեսին ուրիշ ոչ մի վայր ինձ այդքան թանկ չի եղել, որքան այս հողը… Ինչո՞ւ: Այդ հարցի պատասխանն այնքան էլ կարևոր չէ. գլխավորը, որ կա նման երկիր: Եվ երբ էլ բաժանումն անտանելի դառնա, ես ինքնաթիռի տոմս կվերցնեմ և երկու ժամ ու քսան րոպեից կլինեմ Զվարթնոցի օդակայանում: Մոսկվա եմ հասնում գիշերով: Առավոտյան արթնանալուն պես զանգահարում եմ մի քանի օրով Տորոնտո մեկնած ընկերուհուս՝ գրող Ալ յոնա Ժուկավային: Նա հյուր է գալիս, և մենք նռնագինի ենք վայելում: Պատմում եմ Հայաստանի մասին: — Իսկ դու գիտե՞ս,— աչքերը խորամանկ կկրոցում է նա,— որ ես կիսով չափ հայուհի եմ և Այվազովսկու շաղավիղը… Եվ ես հասկանում եմ, որ Հայաստանը չի անհետացել, չի մնացել հեռ­վում, նրա մի մասը մնացել է ինձ հետ, իմ շուրջը, իմ խորքում…Եվ ամեն օր ինձ կհիշեցնի իր մասին այն միջոցներով, որ իր մայրական գիրկը վերադարձնելու նպատակով կընտրի խորաթափանց տիեզերքը… Օրագրային գրառումներս տեղադրում եմ բլոգում: Ռուբեն Փա­շին­ յա­նից հաղորդագրություն եմ ստանում. «Ամբողջությամբ կարդացի քո «Հայկական օրագիրը»: Աչքերս ջերմացան… շատ: Ցավդ տանեմ, Իրա՛ ջան»:

Zuska Kepplová Զուսկա Կեպլովա Slovakia Սլովակիա

She is lecturer at Musark University in Brno, Check Republic and is teaching in the department of social sciences. She is a candidate of Gender Sciences at the Central University of Budapest (Hungary) at the department of Gender Studies.

Zuska is the author of numerous works. Among her prizes are Mladi Tvorca 2012, Ján Johanides Award 2012, Literary Fund Prize 2012. Արձակագիր և հասարակագետ Զ. Կեպլովան Չեխիայի Բռնո քաղաքի Մուսարկ համալսարանի դասախոս է, դասավանդում է հասարակագիտության բաժնում: Գենդերային գիտությունների թեկնածու է դարձել Բուդապեշտի կենտրոնական եվրոպական համալսարանում (Հունգարիա)` գենդերային ուսումնասիրությունների բաժնում (փետրվար, 2013 թ.): Հեղինակել է բազմաթիվ ստեղծագործություններ: Ի թիվ այլոց` արժանացել է հետևյալ մրցանակների՝ «Mladi Tvorca» (2012), Ժան Յուհանիդեսի մրցանակ (2012), Գրական հիմնադրամի մրցանակ (2012):

Aram’s assistant It might not be a very precise observation, it is statistically not well based but it seems to me that there is something of a Biblical quality to Armenian writing. I mean when writers want to write about something, they rather write about something else instead and you as a reader have to

Z . Ke p p l o v á

124

decipher what was actually meant. So I am going to do something similar and tell you a story from long time ago that might bring you closer to what is on my mind right now.

We moved into a house on a street with a flower name which was a nice coincidence because we also lived on a flower–named street in Bratislava.

Then, I would say Bratislava, Slovakia, former Czechoslovakia and then add Europe for precision. People on the other side of the planet (getting there took us more than 10 hours on a plane, it was my first time!) are excused not to know where my country of origin is located. Still, my mum would call them ignorant because we knew a lot about their country even before we visited while they barely knew about our existence. For me, it was obvious we existed, I was never inspired to doubt it and only after meeting these people who were honestly surprised by our existence, I started to pose myself philosophical questions.

The house we moved in was of terracotta color – I always wanted to use this word in my writing so I am very happy the house was of this color – and there was a garden surrounding it. Our landlord was an elderly

Ա­րա­մի օգ­նա­կա­նը

125 Զ. Կեպլովա

Կա­րող է շատ ճշգ­րիտ դի­տար­կում չլի­նի, վի­ճա­կագ­րո­րեն է­լ՝ լավ չհիմ­ նա­ վոր­ ված, բայց թվում է, թե հայ­ կա­ կան գրի մեջ ա­ ստ­ վա­ ծաշնչյան ի­նչ–որ բան կա: Նկա­տի ու­նեմ` երբ գրող­նե­րը ու­զում են ի­նչ–որ բա­նի մա­սին գրել, նրանք սո­վո­րա­բար դրա փո­խա­րեն այլ բան են գրում, և դու՝ որ­պես ըն­թեր­ցող, պետք է վեր­ծա­նես, թե ի­րա­կա­ նում ի­նչ է նկա­տի ու­նե­ցել հե­ղի­նա­կը: Այս­պի­սով՝ ես էլ նման մի բան եմ ա­նե­լու՝­մի հին պատ­մու­թյուն եմ պատ­մե­լու, ո­րը կօգ­նի ձեզ հաս­կա­ նալու այն, ի­նչ հի­մա մտ­քումս է: ­Մենք տե­ղա­փոխ­վե­ցինք մի տուն, ո­րը գտն­վում էր ծաղ­կի ա­նու­նով փո­ղո­ցում: Սա հա­ճե­լի պա­տա­հա­կա­նու­թյուն էր, քա­նի որ Բրա­տիս­ լա­վա­յում նույն­պես ապ­րու­մ է­ինք ծաղ­կի ա­նուն ու­նե­ցող փո­ղո­ցում: Հե­տո կա­սե­ի Բ­րա­տիս­լա­վա, Սլո­վա­կի­ա, նախ­կին Չե­խոս­լո­վա­կի­ա, ա­պա ճշգր­տու­թյան հա­մար կա­վե­լաց­նե­ի­՝ Եվ­րո­պա:­ Մար­դիկ մո­լո­րա­ կի մյուս կող­մում (ի­նք­նա­թի­ռով էն­տեղ հաս­նե­լու հա­մար տա­սը ժամ պա­հանջ­վեց. ես ա­ռա­ջին ան­գամ է­ի ի­նք­նա­թիռ նս­տում) նե­րո­ղու­թյուն են խնդրում, որ իմ ե­րկ­րի տե­ղը չգի­տեն: Այ­դու­հան­դերձ, մայրս նրանց տգետ կան­վա­ներ, ո­րով­հետև մենք նրանց ե­րկ­րի մա­սին լի­քը բան գի­ տե­ինք­ ան­գամ մինչև այ­ցե­լե­լը, մինչ­դեռ նրանք հա­զիվ թե գի­տե­ին մեր գո­յու­թյան մա­սին: Ի­նձ հա­մար ա­կն­հայ­տ էր, որ մենք կանք: Ես եր­բեք կաս­կած չեմ ու­նե­ցել և մի­այն այս մարդ­կանց հան­դի­պե­լուց հե­տո, ով­ քեր ան­կեղ­ծո­րեն զար­մա­ցած է­ին մեր գո­յու­թյան վ­րա, սկ­սե­ցի ի­նքս ի­նձ փի­լի­սո­փա­յա­կան հար­ցեր տալ: ­Տու­նը, ո­ւր մենք տե­ղա­փոխ­վե­ցինք, տե­ռա­կո­տա գույն ու­ներ. միշտ ու­զե­ցել եմ էս բա­ռը իմ գրա­վոր խոս­քում գոր­ծա­ծել, էն­պես որ, ու­րա­խ է­ի, որ տունն էդ գույ­նի էր, ի­սկ շուր­ջը այ­գիկ կար:­Մեր տան­տե­րը մի

man called Aram. It might be that he was just a bit older than my parents but with his grey moustache, he seemed like an old man to me. No other man wore moustache in this country, just Aram and my father. Maybe the moustache confused the house inhabitants to think that these two men must be related.

One of the neighbors would call on my father and ask: “Excuse me, are you the landlord?” My father considered it a great opportunity for a joke and immediately answered: “No, only his assistant.” The guy wearing sport gear – ready for an evening jog across the streets with flower names – told my father to come with him. My father followed; he was taking more and more delight in his joke of pretending to be Aram’s assistant. After this incident, people started ringing the bell of our flat and ask my father to fix this and help with that. He would call Aram if he didn’t know what to do but often, he helped.

Aram, too, would ring the bell and ask my father for assistance. They spoke English together but with my mom, he only spoke Russian and my Z . Ke p p l o v á

126

mom laughed a lot. Aram’s English was not really broken, he knew the names of every tool needed for the house but his accent was so funny we all started imitating him and speaking to each other in Aram English. The tone was so contagious that my mother would respond to people packing her shopping – Paper or plastic? – in Aram’s accent and ask for Both.

Moreover, my father who held workshops at university kept speaking Aram’s English with his Chinese, Mexican and Puertorican students.

There is no way to say you in a different – more polite or more casual – way in English. Still, the way Aram spoke to my father was as if he was saying Hey, my assistant, listen! He would pick him up for a game of chess and talk about nuclear physics. “You know, I think Aram is really a spy,” said my father to my mum as she was preparing dinner. She had to cruise many shops to find what she wanted. Most of her time, she spent looking for the ingredients to feed us decent food as she called it. I can imagine Aram saying the same to his wife about my father. So these two potential spies sporting moustache – before it was cool – would meet now and then

127 Զ. Կեպլովա

տա­րեց մարդ էր, ա­նու­նը­՝Ա­րամ: Մի­գու­ցե ծնող­նե­րիցս մի քիչ էր մեծ, բայց իր սպի­տակ բե­ղե­րով ի­նձ ծեր էր թվում: Այս ե­րկ­րում ոչ մի այլ տղա­մարդ բե­ղեր չու­ներ, մի­այ­ն Ա­րամն ու հայրս: Գու­ցե բե­ղե­րը շեն­քի բնա­կիչ­նե­րին շփո­թեց­նում է­ին. մտա­ծում է­ին­՝ էս եր­կու­սը պետք է որ ազ­գա­կան­ներ լի­նեն: ­Հար­ևան­նե­րից մե­կը հորս կան­չեց ու հարց­րեց. «­Նե­րե­ցե՛ք, Դո՞ւք եք տան­տե­րը»: Հորս հա­մար այդ հար­ցը կա­տա­կե­լու լավ ա­ռիթ էր, և նա մի­ան­գա­մից պա­տաս­խա­նեց. «Ո՛չ, ըն­դա­մե­նը նրա օգ­նա­կանն եմ»: Մար­զա­հա­գուս­տով տղան, պատ­րաստ ծա­ղիկ­նե­րի ա­նուն­նե­րով փո­ղոց­նե­րով ե­րե­կո­յան­ վազ­քի հա­մար, հորս ա­սաց, որ իր հետ գնա: Հայրս հետ­ևեց նրան. նա ա­վե­լի ու ա­վե­լի շատ էր հա­ճույք ստա­նում՝ Ա­րա­մի օգ­նա­կա­նը ձևա­նա­լով: Էս դեպ­քից հե­տո մար­դիկ սկ­սե­ցին մեր դռան զան­գը տալ և խնդ­րել հորս, որ այս կամ այն բա­նը սար­քի: Նա Ա­րա­մին էր կան­չում, ե­թե չգի­տեր­՝ինչ ա­ներ, բայց հա­ճախ ի­նքն էր օգ­նում:­ Ա­րա­մը նույն­պես դռան զան­գը կտար ու հո­րիցս օգ­նու­թյուն կխնդրեր: Նրանք ի­րար հետ ան­գլե­րեն է­ին խո­սում, բայց մորս հետ Ա­րա­մը մի­այն ռու­սե­րեն էր խո­սում, ի­սկ մայրս դրա վրա շատ էր ծի­ծա­ ղում: Ա­րա­մի ան­գլե­րե­նը էդ­քան էլ վա­տը չէր, նա ի­րեն հար­կա­վոր բո­ լոր գոր­ծիք­նե­րի ա­նուն­նե­րը գի­տեր, բայց ար­տա­սա­նու­թյու­նը այն­քան ծի­ծա­ղե­լի ­էր, որ բո­լորս սկ­սե­ցինք նրան նմա­նա­կել ու մի­մյանց հետ խո­սել Ա­րա­մի ան­գլե­րե­նով: Նրա հն­չե­րանգն այն­քան վա­րա­կիչ էր, որ մայրս իր խա­նու­թում փա­թե­թա­վո­րում ա­նե­լիս մարդ­կանց Ա­րա­մի ա­ռո­ գա­նու­թյամբ կհարց­ներ՝թղ­թով փա­թա­թե՞մ, թե՞ պլաս­տի­կով: Ա­վե­լին՝ հայրս, ով հա­մալ­սա­րա­նում դա­սըն­թաց­ներ էր վա­րում, շա­րու­նա­կում էր Ա­րա­մի ան­գլե­րե­նով խո­սել իր չի­նա­ցի, մեք­սի­կա­ցի ու պո­ւեր­տո­ռի­ կա­ցի ու­սա­նող­նե­րի հետ: ­Դու ա­սե­լու ու­րիշ տար­բե­րակ ան­գլե­րե­նում չկա՝ ա­վե­լի քա­ղա­քա­ վա­րի կամ ա­վե­լի ան­մի­ջա­կան: Մինչ­դեռ Ա­րամն այն­պես էր հորս հետ խո­սում, որ կար­ծես թե ա­սում էր. «­Հե՛յ, օգ­նա­կանս, լսի՛ր»: Նա հորս կտա­ներ շախ­մատ խա­ղա­լու ու կխո­սեր մի­ջու­կային ֆի­զի­կայի մա­սին: Մի ան­գամ, ե­րբ մայրս ը­նթ­րիք էր պատ­րաս­տում, հայր­ս ա­սաց. «­Գի­ տե՞ս, ի­նձ թվում է՝ Ա­րամն իս­կա­պես լր­տես է»:­Մայրս ստիպ­ված էր շատ խա­նութ­ներ մտ­նել` իր ու­զա­ծը գտ­նե­լու հա­մար: Ժա­մա­նա­կի մեծ մա­ սը նա ծախ­սում էր բա­ղադ­րիչ­ներ փնտ­րե­լով, որ­պես­զի իր ա­սած­՝ ինչ­ պես որ հարկն է կ ­ ե­րակ­րի մեզ: Պատ­կե­րաց­նում եմ, որ Ա­րա­մը նույնն իր կնոջն էր ա­սում հորս մա­սին: Էն­պես որ, այս եր­կու հա­վա­նա­կան

to play chess. To my mum, he used to tell Russian jokes and anecdotes, which she then explained to my father who was a terrible Russian speaker and then he told the joke to me and my brother because he also liked telling jokes but could not remember them.

When I called my father to announce I was flying to Armenia, he laughed as if I told a good joke. He borrowed me a picture book with a slightly pathetic title Armenia, an open–air museum, and reminded me to bring it back; he’s very sensitive to people taking his books and never returning them so he started putting a stamp with his full name and address and a nasty warning on the first and the last page. Unless I wish to burn in hell, I have to bring the book back (which reminds me that I still did not).

My mum mentioned a good friend of her aunt who was Armenian, she tried to remember her name, walked up and down the flat, added salt to the cake she was baking and then burnt it terracotta brown but failed to remember.

As I walked the streets of Yerevan, I looked into the face of men passing and observed them hoping I would remember how Aram looked.

Z . Ke p p l o v á

128

Unfortunately, the only fragment I remember clearly is his moustache.

Dzugashvili–style, my mum called it. I took a picture of a street name starting with Aram – which, as I understood, is far from being a rare name – and sent a message to my father: Look, they named a street after our landlord. Indeed, it was an honor to be his assistant. Greetings from Yerevan! Zuska

Անգ­լե­րե­նից թարգ­մա­նեց Տաթ­ևիկ Սարգ­սյա­նը

129 Զ. Կեպլովա

լրտես­նե­րը ի­րենց բե­ղե­րը ո­լո­րե­լով (ա­ռաջ դա ըն­դուն­ված էր) կհան­դի­ պե­ին շախ­մատ խա­ղա­լու հա­մար: Ի­սկ մորս նա ռու­սե­րեն կա­տակ­ներ ու ա­նեկ­դոտ­ներ էր պատ­մում, ո­րոնք մայրս հե­տո հորս էր պատ­մում, ի­սկ հորս ռու­սե­րենն ա­հա­վոր էր: Հե­տո հայրս էդ կա­տակ­նե­րը ի­նձ ու եղ­բորս էր պատ­մում, ո­րով­հետև ի­նքն էլ էր սի­րում կա­տակ­ներ պատ­ մել, բայց դրանք մտա­պա­հել չէր կա­րո­ղա­նում:­ Երբ հորս զան­գե­ցի, որ հայտ­նեմ` Եր­ևան եմ թռ­չում, ծի­ծա­ղեց, կար­ծես թե մի լավ ա­նեկ­դոտ է­ի պատ­մել: Նա ի­նձ նկար­նե­րով գիրք տվեց, մի քիչ սր­տաճմ­լիկ վեր­նագ­րով` «­Հա­յաս­տան՝ թան­գա­րան բաց ե­րկն­քի տակ», և հի­շեց­րեց, որ վե­րա­դարձ­նեմ. հայրս խիստ զգա­յուն է այն մարդ­կանց հան­դեպ, ով­քեր վերց­նում են իր գր­քե­րը ու եր­բեք էլ չեն վե­րա­դարձ­նում: Այդ պատ­ճա­ռով նա սկ­սեց կնիք դնել իր ան­վամբ ու հաս­ցե­ով և մի տհաճ նա­խազ­գու­շա­ցում­՝ա­ռա­ջին ու վեր­ջին է­ջե­րին: Ե­թե նույ­նիսկ դժոխ­քում այր­վեմ, ստիպ­վա­ծ եմ գիր­քը վե­րա­դարձ­նել (ի­նչն ի­նձ հի­շեց­նում է, որ դեռ չեմ վե­րա­դարձ­րել): Մայրս իր մո­րաք­րոջ ըն­կեր­ու­հի­նե­րից մե­կին նշեց՝ հայուհի, ա­նու­նը հի­շել չկա­րո­ղա­ցավ, տնով մեկ վե­րու­վա­ր ա­րեց, խմո­րե­ղե­նի մեջ ա­ղ ա­րեց, ի­սկ հե­տո վա­ ռեց, տե­ռա­կո­տայի պես շա­գա­նա­կա­գույն դարձ­րեց, բայց չկա­րո­ղա­ ցավ հի­շել:­ Եր­ևա­նի փո­ղոց­նե­րով քայ­լե­լիս նա­յում է­ի ան­ցնող տղա­մարդ­կանց դեմ­քե­րին ու նրանց ու­սում­նա­սի­րե­լով՝­հույս ու­նե­ի, որ կհի­շեմ՝ Ա­րամն ի­նչ տեսք ու­ներ: Դժ­բախ­տա­բար, մի­այն նրա բե­ղերն եմ լավ հի­շում: Մորս ա­սած՝­Ձու­գաշ­վի­լի ո­ճով: Ես նկա­րե­ցի Ա­րա­մի ա­նու­նով փո­ղո­ցը (ի­նչ­պես հաս­կա­ցա­՝այս ա­նու­նը հազ­վա­դեպ հան­դի­պող ա­նուն­նե­րից չէ) և հորս հա­ղոր­դագ­րու­թյուն ու­ղար­կե­ցի. «Տե՛ս, էս­տեղ մեր տան­տի­ րոջ ա­նու­նով փո­ղոց կա: Իս­կա­պես, պա­տիվ էր նրա օգ­նա­կա­նը լի­նե­լը: Ող­ջույն­նե՛ր Եր­ևա­նից, Զո՛ւս­կա»:

Ludwig Laher Լյուդվիգ Լահեր Austria Ավստրիա

Born in Linz, Upper Austria. He has studied at Salzburg University, graduated with PHD. He teaches both at university and high school. From 2005–2007, Ludwig was the president of European Council of Artists. He is also a member of IGGA (Association of Austrian Authors), as well as a member of UNESCO committee. He is the winner of numerous prizes and fellowships. He has done many translations from English. Ludwig is the author of “Not everybody runs (Vienna 1984), “Three Generations of Sinti–Frauen” (2004), “Green Book” (2004) etc. Ավստրիացի արձակագիր և էսսեիստ Լ. Լահերը ծնվել է Լինցում (Վերին Ավստրիա) 1955–ին, ուսանել Զալցբուրգի համալսարանում: Գիտությունների դոկտոր և պրոֆեսոր է. դասավանդում է ինչպես համալսարանում, այնպես էլ ավագ դպրոցում: 2005–2007 թթ. եղել է Եվրոպայի արվեստագետների խորհրդի նախագահ: Ավստրիացի հեղինակների իրավունքները պաշտպանող կենտրոնի խորհրդի անդամ (IGAA) է, Ավստրիայում UNESCO–ի հանձնաժողովի անդամ: Շահել է բազմաթիվ մրցանակներ և կրթաթոշակային ծրագրեր: Անգլերենից կատարել է թարգմանություններ: Հեղինակել է «Ոչ բոլորն են փախչում» (Վիեննա, 1984), «Սինտի–Ֆրաուենի պատմության երեք սերունդները» (2004), «Կանաչ գիրք» (2004) և այլ գրքեր:

Von Käfigen und Brücken und mir

L. Laher

132

In Jerewans einzigartigem Cafesjian Kunstzentrum stehe ich vor einem monumentalen Gemälde des US–Amerikaners Doug Argue, einer Arbeit aus dem Zyklus‚ Chicken Paintings’. Genau in der Mitte des Bildes liegt irgendwo in der Unendlichkeit der Fluchtpunkt, auf den alles geradlinig zustrebt: Die endlosen Reihen winziger Legebatteriekäfige voller schneeweißer Hühner zu beiden Seiten zweier Holzplankenstege auf festem Grund und die Betondecke darüber mit den Ventilatoren samt den unverputzten elektrischen Leitungen, die sie verbinden.

Die gewollt glatte Ästhetik des surrealen Fotorealisten in Kombination mit der gigantischen, ganz auf die Zentralperpektive ausgerichteten Dimension des Bildes, an dem der Künstler zwei Jahre lang arbeitete, versteckt die kritische Botschaft gekonnt. Man muß erst die Faszination angesichts des Fleißes und der Akribie Doug Argues überwinden, um schließlich auch den dargestellten Verlust menschlichen Maßes, keineswegs nur im Umgang mit Tieren, auf sich wirken lassen zu können.

Szenenwechsel: Im Zentrum Jerewans besuche ich gleich neben der Metro–Haltestelle in der Aramstraße die große öffentliche Bibliothek, um an einer Veranstaltung teilzunehmen. Beim Gang auf die Toilette fällt mir in einer dunklen Ecke des Vorraumes ein kleiner Käfig auf, in dem fünf oder gar sechs Wellensittiche zusammengepfercht vegetieren. Sofort ist mir die Arbeit von Doug Argue wieder gewärtig.

Nun ist eine öffentliche Bibliothek ohne Zweifel eine Kultureinrichtung.

Und so frage ich mich auf dem Weg zurück in den Veranstaltungssaal, für welche Kultur oder Unkultur dieser Käfig samt den vielen bunten Vögeln

Վան­դակ­նե­րի, կա­մուրջ­նե­րի ԵՎ իմ մա­սին

133 Լ. Լահեր

Եր­ևա­նում իր տե­սա­կի մեջ ե­զա­կի Գա­ֆես­ճյան ար­վես­տի կենտ­ րո­նում կանգ­նած եմ ա­մե­րի­կա­ցի նկա­րիչ Դուգ Ար­գյո­ւի [Doug Argue] մո­նու­մեն­տալ կտա­վի ա­ռջև, ո­րը «Chicken Paintings» շար­քի աշ­խա­ տանք­նե­րից մեկն է: Ն­կա­րի ճիշտ կենտ­րո­նում՝ ան­սահ­մա­նու­թյան մեջ՝ ի­նչ–որ մի տեղ, փա­խուս­տի կետ, ո­ւր ո­ւղ­ղագ­ծո­րեն ձգ­տում է ա­մեն ի­նչի: Ա­մուր հիմ­ քի վրա դր­ված եր­կու փայ­տե շրի­շակ­նե­րով կամր­ջակ­նե­րի զույգ կող­ մե­րում` ձյու­նա­ճեր­մակ հա­վի ճտե­րով լց­ված խա­ղա­լի­քային պստ­լիկ լե­գո–մարտ­կո­ցային վան­դակ­նե­րի ան­վեր­ջա­նա­լի շար­քեր, ո­րոնք ամ­ բողջ եր­կայն­քով պա­տված են բե­տո­նե ­ծած­կով, և ո­րի վեր­ևի մա­սե­րում տե­ղադր­ված են օ­դա­փո­խիչ­ներ՝ ի­րենց ի­րար կա­պող բաց է­լեկտ­րա­կան մե­տա­ղա­լա­րե­րով: ­Լու­սան­կար­չա­կան ի­րա­պաշ­տի ան­սքող սյուր­ռե­ա­լիս­տա­կան գե­ղա­գի­ տու­թյու­նը, զու­գակց­ված նկա­րի ամ­բող­ջու­թյամբ դե­պի հե­ռա­վոր կենտ­րոն ձգ­վող ահ­ռե­լի չափ­սե­րի հետ, հմ­տո­րեն թաքց­նում է եր­կու տա­րի նկա­ րի վրա աշ­խա­տած ար­վես­տա­գե­տի քն­նա­դա­տա­կան ու­ղեր­ձը: Որ­պես­զի մարդ­կային չա­փու­մի կո­րս­տի (բ­նավ ոչ մի­այն կեն­դա­նի­նե­րի հետ շփ­ման մեջ) այս պատ­կե­րը ի վեր­ջո իր ներ­գոր­ծու­թյունն ու­նե­նա, ան­հրա­ժեշտ է նախ հաղ­թա­հա­րել Դուգ Ար­գյո­ւի ջա­նա­սի­րու­թյան ու աճ­պա­րա­րա­կան վար­պե­տու­թյան [Akribie] նկատ­մամբ ա­ռա­ջա­ցող հի­աց­մուն­քը: ­Տե­սա­րա­նի փո­փո­խու­թյուն. մտ­նում եմ Եր­ևա­նի կենտ­րո­նում՝ Ա­րա­ մի փո­ղո­ցում՝ մետ­րոյի կան­գա­ռից ոչ հե­ռու գտն­վող մի մեծ հան­րային գրա­դա­րան, որ­տեղ պի­տի մաս­նակ­ցեմ ի­նչ–որ մի­ջո­ցառ­ման: Մի­ ջանց­քում` զու­գա­րա­նի մուտ­քի մոտ՝ մի մութ ան­կյու­նում, նկա­տում եմ փոք­րիկ վան­դակ` լց­ված հինգ թե վեց ի­րար ճզմ­ված, ու­ժաս­պառ,

L. Laher

134

steht. Er mag theoretisch nur für heute dort abgestellt worden sein, von einer Mitarbeiterin, die nebenbei Vögel züchtet und die Tiere gerade übersiedelt. Morgen schon flattern die Wellensittische vielleicht wieder in geräumigen Volieren.

Aber, ehrlich gesagt, viel wahrscheinlicher kommt es mir vor, daß die beschriebene Szene ein Dauerzustand ist. Und letztlich ist es für mich, den Betrachter, völlig egal. Womöglich werde ich mein ganzes Leben diese Bibliothek nicht mehr betreten und Nachschau halten können, ob der Käfig noch da ist. Bald einmal werde ich alles rundherum vergessen haben, die Veranstaltung, die freundliche ältere Dame, die mir den Weg in den Saal wies, die Bücherschluchten. Lediglich der Käfig und die Wellensittiche werden präsent bleiben. Und auch das sicherlich nur, weil ich ein, zwei Tage früher mit Doug Argues ‚Chicken Painting’ konfrontiert war.

Sie werden es längst bemerkt haben: Es geht hier nur vordergründig um artgerechte Tierhaltung. Wie der Maler aus Minnesota sein konkretes Sujet benutzt, um menschliche Maßlosigkeit generell zu thematisieren, sollen diese essayistischen Bemerkungen eigentlich dazu dienen, meine Weltaneignung, die Weltaneignung eines Schriftstellers, nachvollziehbar zu machen.

Am spannendsten sind die Brücken, die sich zwischen den Dingen schlagen lassen. Ich suche diese Dinge nicht, sie fallen mir ins Auge, laden ein zu gedanklichen, manchmal zu literarischen Verknüpfungen. Jedes Ding für sich allein bliebe in meinem Kopf folgenlos. Die Kombination macht es aus.

Viel ist mir aufgefallen während der beeindruckenden Reise auf der literarischen Arche mit Kolleginnen und Kollegen aus aller Welt in diesem armenischen Herbst 2013. Ich habe mir allerlei notiert und staune jetzt, welche der Aufzeichnungen es in diesen Text geschafft haben. Indem weder spektakuläre Landschaften noch altehrwürdige Kulturstätten eine Rolle spielen, überhaupt das Ungewohnte, Fremde, Postkartentaugliche, das einem Österreicher in Armenien begegnet, einem Armenier in Österreich, sondern Unerwartetes im Alltag, erfahre ich über mich im nachhinein, daß ich wohl schnell daheim war dort.

Գերմաներենից թարգ­մա­նեց Ռու­զան Մար­գու­նին

135 Լ. Լահեր

խեղ­ճա­ցած ա­լի­քա­վոր թու­թակ­նե­րով: Ան­մի­ջա­պես աչ­քիս ա­ռաջ կր­կին հայտն­վում է Դուգ Ար­գյո­ւի աշ­խա­տան­քը: ­Հան­րային գրա­դա­րան կոչ­վա­ծը մշա­կու­թային օ­ջախ է, ան­շուշտ: Հի­մա ես ճա­նա­պար­հին՝ մի­ջո­ցառ­ման դահ­լիճ գնա­լիս, ի­նձ հարց եմ տա­լիս. այդ գույնզ­գույն թռ­չուն­նե­րով լե­ցուն վան­դա­կը մշա­կույ­թի մա­ սի՞ն է վկա­յում, թե՞ մշա­կույ­թի բա­ցա­կա­յու­թյան: Տե­սա­կա­նո­րեն կա­րե­լի է են­թադ­րել, որ այն դր­վել է աշ­խա­տակ­ցու­հի­նե­րից մե­կի կող­մից, ո­րն, ի մի­ջի այ­լոց, թռ­չուն­ներ է բու­ծում, ու մի­այն այ­սօր­վա հա­մար է այն բեր­ վել ու դր­վել այն­տեղ, և վաղն այդ ա­լի­քա­վոր թու­թակ­նե­րը գու­ցե կր­կին թռվ­ռան ըն­դար­ձակ ա­զա­տա­վան­դակ­նե­րում: Բայց, ճիշտն ա­սած, ի­նձ ա­վե­լի հա­վա­նա­կան է թվում, որ նկա­րագր­ված տե­սա­րա­նը մի օր­վա բան չէ, տևա­կան վի­ճակ է: Եվ ի վեր­ջո ի­նձ` դի­տոր­դիս հա­մար մեկ է: Ես, միև­նույնն է, այլևս եր­բեք իմ կյան­քում ո­տք չեմ դնե­լու այս գրա­դա­րան ու չեմ կա­րող տես­նե­լ՝ վան­դա­կը դեռ այն­տե՞ղ է, թե՞ ոչ: Մի օր ես իմ շուրջ ե­ղած–չե­ղա­ծը կմո­ռա­նամ. մի­ջո­ցա­ռու­մը, այն սի­րա­լիր տիկ­նո­ջը, ով ի­նձ ցույց տվեց դահ­լի­ճի տե­ղը, գր­քեր կլա­նող­նե­րին… բայց ի­նձ հետ կմ­ նան ու ներ­կա կլի­նեն վան­դակն ու թու­թակ­նե­րը և ի­հար­կե՝ մեկ–եր­կու օր ա­ռաջ Դուգ Ար­գյո­ւի «Chicken Paintings»–ի հետ ա­ռե­րես­վե­լը: ­Դուք եր­ևի ար­դեն նկա­տել եք, որ խոսքն այս­տեղ կեն­դա­նի­նե­րին ի­րենց տե­սա­կին վայել պա­հել–պահ­պա­նե­լու մա­սին է: Ի­նչ­պես Մի­նե­ սո­տայի նկա­րիչն է կոնկ­րետ սյու­ժե­ի օգ­տա­գործ­մամբ մար­դու ան­չա­ փե­լի­ու­թյան թե­ման ը­նդ­հան­րաց­նում, այս խո­հագ­րու­թյունն էլ թերևս ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րա­ցում տա իմ աշ­խար­հըն­կալ­ման, գրո­ղի աշ­ խար­հըն­կալ­ման մա­սին:­ Ա­մե­նագ­րա­վի­չը ի­րե­րի միջև կա­մուրջ­ներ գցե­լու հնա­րա­վո­րու­ թյունն է: Ես չեմ փնտ­րում այդ ի­րե­րը, ի­րերն են նկա­տել տա­լիս ի­րենց, հրա­վի­րում մտո­րե­լու, եր­բեմն նաև` գի­տա­կան կա­պե­րի շուրջ: Յու­րա­ քան­չ յուր իր ի­նք­նին ան­հետ­ևանք կմ­նար իմ գլ­խում, ե­թե չլի­նե­ին զու­ գակ­ցում­նե­րը... Գ­րա­կան տա­պա­նով աշ­խար­հի տար­բեր ծայ­րե­րից ժա­մա­նած գրչըն­կեր­նե­րի և գր­չըն­կե­րու­հի­նե­րի հետ ճամ­փոր­դու­թյան ամ­բողջ ըն­ թաց­քում շատ բան եմ նկա­տել ու գրի ա­ռել ու հի­մա զար­մա­նում եմ, թե ի­նչ­պի­սի գրա­ռում­նե­րից ստեղծ­վեց այս տեքս­տը: Պարզ­վում է՝ ո­՛չ տե­ սար­ժան բնա­պատ­կեր­նե­րը, ո­՛չ հին մշա­կու­թային պաշ­տա­մուն­քի վայ­ րե­րը, և, ը­նդ­հան­րա­պես, ան­սո­վորը, օ­տա­րը, փոս­տա­քար­տե­րում տեղ գտած­նե­րը, որ ա­վստ­րի­ա­ցին տես­նում է Հա­յաս­տա­նում, կամ հայը` Ա­վստ­րի­ա­յում, դեր չեն խա­ղում, քա­նի որ գո­նե ես կար­ևո­րում ու ի­նձ­ նով եմ ա­նում ան­սպա­սե­լին ա­ռօ­րյա­յում, որ­պես­զի հե­տա­դարձ հա­յաց­ քով հնա­րա­վո­րինս ա­րագ ի­նձ այն­տեղ տա­նը զգամ:

Raquel Lanseros Ռաքել Լանսերոս Spain Իսպանիա

Was born in Jerez de la Frontera, Spain, 1973. She is a specialist of English and French languages. She has published a number of poems from the collection Ledends of Promontory (2005), “Diary of a shade“ (2006), The Eyes of the fog (2008) and Croniria (2009), “Red Acacia‘‘ (2008 ), A Dream Within a Dream (2012 ) and “Servant of the Wind“ (2012). Her book called “Journal d’un scintillement“ was published in France (2012).

She has received the most honorable poetry award “Unicaja“, this was followed by the second prize of Adonais Poetry Award 2011, as well as other poetry awards – Award Train Antonio and Machado. Her works have been translated into English, French, Italian, Hindi, Turkish, Dutch, Hebrew and Portugese languages. Բանաստեղծուհի Ռ. Լանսերոսը ծնվել է Իսպանիայի Խերես դե լա Ֆրոնտերա քաղաքում 1973 թ.: Անգլերեն և ֆրանսերեն լեզուների մասնագետ է: Հրատարակել է «Հրվանդանի լեգենդները» (2005), «Շողքի օրագիրը» (2006), «Կարմիր ակացիա» (2008), «Մառախուղի աչքերը» (2008), «Կրոնիրիա» (2009) բանաստեղծությունների ժողովածուները: Նրա «Journal d’un scintillement» գիրքը հրատարակվել է Ֆրանսիայում (2012): Արժանացել է «Ունիկայա» ամենահեղինակավոր բանաստեղծական մրցանակին, ապա՝ Ադոնիս /Ադոնայ պոեզիայի 2–րդ պատվավոր մրցանակին, 2011 թ. արժանացել է Տրեն և Բաեզայի Անտոնիո Մաչադո պոեզիայի մրցանակներին: Թարգմանվել է անգլերեն, ֆրանսերեն, իտալերեն, հինդի, հոլանդերեն, թուրքերեն, եբրայերեն և պորտուգալերեն:

En el ombligo de Noé Hay lugares así. Como órganos vitales de cuya solidez depende el mundo.

Lugares donde todo ya estaba sucediendo mucho antes de que nada sucediese.

R. Lanseros

138

En Armenia, la luz está encendida desde hace varios siglos. Y se irradia.

Yo he sido un caminante por las venas de Yerevan.

Bajo el hielo lejano del Monte Ararat comprendí que el pasado también puede caber en el presente.

Miré la luna en Gyumri.

Bailé al son de un duduk.

Bebí brandy con gusto a milenios y a arcilla.

Yo vi el amanecer que une Asia con Europa.

Yo estuve en Hayastan.

Y por qué digo estuve?

Yo sé muy bien que nunca he vuelto a irme.

Նոյի պորտում Կան այսպիսի վայրեր, որ կենսատու օրգանների են նման, Նրանց ամրությունից է կախված աշխարհը: Վայրեր, ուր ամեն ինչ արդեն պատահում էր Ոչինչ պատահելուց շատ առաջ:

Ես եղել եմ Հայաստան–ում: Ի՞նչու եմ ասում՝ եղել եմ. Ես լավ գիտեմ, որ այլևս երբեք այնտեղից չեմ հեռացել: Իսպաներենից թարգմանեց Հովիկ Բուդուկյանը

139 Ռ. Լանսերոս

Հայաստանում լույսը վառված է Դեռ դարեր առաջ: Եվ ճառագայթում է: Ես ճամփորդել եմ Երևանի երակներով: Արարատ լեռան հեռավոր սառույցների տակ Հասկացել, որ անցյալը Կարող է պարունակվել նաև ներկայում: Տեսել եմ լուսինը Գյումրիում: Պարել եմ դուդուկի երաժշտության տակ: Ըմպել եմ կոնյակ հազարամյակների և կավի համով: Ես տեսել եմ Ասիան և Եվրոպան միացնող արշալույսը:

Geneviève Letarte Ժենևիև Լետարտ Canada Կանադա

Canadian writer, translator and actress, author of four novels. She has also published a poetry book called “Tout bas très fort” (2004). She has been on the editorial committee of the literary magazine “l’Inconvénient,” where she publishes her articles and essays. She regularly cooperates with different literary groups based in Quebec, France and USA. Genevieve has released three songs— Âmes soûles (2007), Chansons d’un jour (2000) and Vous seriez un ange (1990).

She is also well known for her performances, where she combines poetry, music and songs.

As a translator Genevieve Letarte has been nominated to the Governor General’s Award for her translations of Mavis Gallanti’s works – Le Week–end en Bourgogne (2010) and Rencontres fortuites (2009). Currently, she is teaching creative writing skills at Sherbrook University, Quebec. In 2014, her poems will be published by the publishing house “Écrits des Forges”. Կանադացի գրող, թարգմանիչ և դերասանուհի, 4 նովելի հեղինակ: Հրատարակել է «Tout bas très fort» վերնագրով (2004) բանաստեղծությունների ժողովածուն: Մոնրեալի «l’nconvénient» գրական հանդեսի խմբագրակազմի անդամ է, որտեղ հոդվածներ և էսսեներ է տպագրում: Համագործակցում է Քվեբեկի, Ֆրանսիայի և ԱՄՆ–ի գրական–ամսագրային խմբակցությունների հետ: Թողարկել է 3 երգ՝ «Âmes soûles» (2007), «Chansons d’un jour» (2000) և «Vous seriez un ange» (1990): Հայտնի է իր ներկայացումներով, ուր համատեղում է պոեզիան, երաժշտությունն ու երգը: Որպես թարգմանիչ` Ժենևիև Լետարտը 2 անգամ առաջադրվել է «Governor General’s Awards»–ին՝ Մավիս Գալլանտի աշխատություններից կատարած իր թարգմանության համար՝ «Le Week–end en Bourgogne» (2010) և «Rencontres fortuites» (2009): Ներկայումս դասավանդում է ստեղծագործական գրավոր հմտություններ Քվեբեկի Շերբրուքի համալսարանում: 2014–ին «Écrits des Forges» հրատարակչությունում լույս կտեսնի նրա պոեմների գիրքը:

Mon Arménie

G. Letarte

142

Ceci est un souvenir encore vif une réalité qui dure dans l’inconscient des yeux l’image d’un pays démultiplié dans la cadence de l’autocar mon regard qui erre par delà l’épaule de l’un ou de l’autre pour s’imprimer sur les ruines et les toits de taule et les chats errants et les vieux qui vendent des pommes au bord de la route et une apparence d’attente sur les visages burinés Ici les hommes flânent près des voitures et des garages mais pas dans les cafés il n’y a pas de cafés en Arménie sauf dans la capitale de grands cafés–terrasses ou logés dans des tentes au milieu de parcs aux allées larges et rectilignes à mi–chemin entre Moscou et le Moyen–Orient mais dans les quartiers pauvres d’Erevan les hommes flânent autour des garages et des bouis–bouis et parfois la silhouette d’une femme en tablier se retourne avant de se retirer au fond d’une cour protégée par un muret de pierre

Ի՛Մ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Էստեղ մարդիկ պարապ–սարապ պտտվում են մեքենաների ու

ավտոտնակների շուրջ բայց ոչ սրճարանների Հայաստանում սրճարաններ չկան միայն մայրաքաղաքում հրաշալի սրճարան–տաղավարներ կամ էլ վրանածածկ զբոսայգիների լայն ու ուղիղ պողոտաների միջև Մոսկվայի ու Միջին արևելքի կես ճամփին բայց Երևանի աղքատ թաղամասերում տղամարդիկ պարապ–սարապ պտտվում են ավտոտնակների ու

սննդի կրպակների շուրջ և երբեմն գոգնոցով կնոջ ուրվագիծը ետ է պտտվում մինչև քարեպատ բակ վերադառնալը և տղամարդիկ նաև պարապ–սարապ պտտվում են

բլրի ստորոտին ուր Տեղերի վանքն է կանգնած

143 Ժ. Լետարտ

Դեռ մի վառ հիշողություն է մի իրականություն, որ դեռ մնում է անգիտակից հայացքիս մեջ երկրի պատկերը` բազմապատկած սրընթաց ավտոբուսով աչքս թափառում է մեկ՝ մեկի, մեկ` մյուսի ուսին որ ինքն իրեն դրոշմի ավերակների տանիքների ու թափառող կատուների վրա ճամփեզրին խնձոր վաճառող ծերերի վրա սպասողների փորագրված դեմքերին

Et les hommes flânent aussi au pied de la colline où trône le monastère de Tegher flânent autour des voitures ou assis sous les arbres cigarette au bec des pigeons coincés sous les bras pour attirer les touristes on vendrait le ciel si on le pouvait

G. Letarte

144

L’autobus sillonne les montagnes aux flancs roussâtres aux dos pelés et soudain l’Ararat se dresse devant nous silencieux dans sa mousse blanche le soleil luit dans la campagne arménienne qui ressemble à la campagne russe telle que je l’ai vue dans les films de Tarkovski qui suis–je ici une écrivaine québécoise inconnue par définition une écrivaine perdue dans l’anonymat de son désir c’est à cela que servent les voyages à se perdre soi–même sous les râtures d’un texte malhabile à la frontière de l’Europe et de l’Asie Des voix stridentes s’engouffrent dans mes oreilles à l’ouïe déclinante les arbustes sont garnis de fruits rouges et de sacs à ordures qui suis–je ici une écrivaine sans voix mais avec des yeux pour voir la tristesse la joie la fatigue ou l’abandon sur le visage de mes compagnons de route la lumière qui coule sur le flanc des montagnes les détritus muticolores qui jonchent la clairière et qui bientôt aboutiront dans la rivière

նրանք պարապ–սարապ պտտվում են մեքենաների շուրջ

կամ նստում ծառերի տակ ծխախոտ ծխում աղավնիները թևերի տակ, որ գրավեն հյուրերին եթե կարողանային՝ ամպերն էլ կվաճառեին Ավտոբուսը խաչաձևում է կարմրավուն լանջերով ու մերկ ետնախորշերով սարերը և հանկարծ Արարատն է հայտնվում մեր առջև լուռ, իր սպիտակ փրփուրի մեջ արևն է շողում հայկական գյուղում այնքան նման է Տարկովսկու ֆիլմերում տեսածս գյուղին

Ո՞վ եմ ես էստեղ ստվերը դեմքին մի կին la femme avec une ombre sur le visage

145 Ժ. Լետարտ

Ո՞վ եմ ես էստեղ Քվեբեկից եկած մի գրող սահմանումով անհայտ մի կին գրող՝ իր ցանկության անանունության մեջ կորած ահա թե ճամփորդելն ինչի համար է որ ինքդ քեզ կորցնես թափթփված գրվածքիդ խզբզոցների մեջ Եվրոպայի ու Ասիայի սահմանին Սուր, ճռճռան ձայները շտապում են ականջներիս մեջ՝ չթողնելով, որ լսեմ թփերը զարդարված են կարմիր մրգերով աղբի տոպրակներով ո՞վ եմ ես էստեղ մի գրող` առանց ձայնի բայց աչքերով, որ տեսնեմ տխրություն, ուրախություն, հոգնածություն կամ լքվածություն ճանապարհի ընկերներիս դեմքերին լույսը, որ հոսում է սարերի վրայով աղբի գունավոր կտորները, որ փչացնում են մաքրությունը և շուտով կհայտնվեն գետում

Qui suis–je ici la femme avec une ombre sur le visage the woman with a shadow on her face a dit le poète qui voit à l’intérieur de vous un peu de whisky dans le thé soulage la gorge enflammée par la grippe les mendiantes sont éternelles dans leurs vieux habits la fille qui ressemble à Juliette Binoche me sourit sous les arbres

G. Letarte

146

Dans l’autobus tape–cul qui sillonne les montagnes mon regard erre au–delà des collines sèches qui rappellent celles du Péloponèse mais sans la mer il n’y a pas de mer en Arménie que des terres arides ou cultivées gazonnées ou poussiéreuses traversées de routes en serpentins où conduisent trop vite les chauffeurs de bus, de camions ou de Lada (pourquoi les Lada sont–elles des voitures pour quatre personnes ?

Parce qu’il y a la place pour une au volant et pour trois qui poussent…)

Routes de terre battue ou d’asphalte mais toujours cahoteuses qui nous mènent d’est en ouest et du nord au sud semées de stations d’essence où l’on achète du pain cuit sur place des saucissons de noix et des pommes (c’est l’automne) et du coca et des cigarettes (beaucoup de cigarettes) et le long desquelles il vaut mieux ne pas chercher les W.C. Routes de désolation et d’espoir d’où l’on aperçoit au loin la frontière turco–arménienne surveillée par des soldats russes Routes de nostalgie qui traversent des villages silencieux, gris et pierreux

ասաց պոետը, ով կարողացավ ներսս տեսնել մի քիչ վիսկի թեյի մեջ թեթևացնում է գրիպից բորբոքված կոկորդդ մուրացկանները հավերժական են իրենց հին շորերով Ժուլիետ Բինոշի նման աղջիկը ժպտում է ինձ ծառերի հետևից Ավտոբուսում, որը դղրդալով անցնում է լեռներով հայացքս թափառում է չոր լեռներից էլ վեր հիշեցնելով Պելեպոնեսի լեռներից մեկը բայց առանց ծովի Հայաստանում ծով չկա միայն խոտածածկ ու փոշոտ հողեր օձաձև ճանապարհներով հատված ուր մարդիկ շատ արագ սլանում են իրենց ավտոբուսներով

բեռնատարներով կամ Լադաներով (ինչու՞ են Լադաները չորս հոգու համար. որպեսզի տեղը հերիքի՝ մեկը քշի, երեքը հրեն…)

Ամայացման ու հույսի ճամփաներ որտեղից հայ–թուրքական սահմանը հեռվից տեսանելի է որը ռուս զինվորներն են վերահսկում Կարոտախտի ճամփաները անցնում են լուռ, մոխրագույն ու քարքարոտ գյուղերով շներն են հաչում հենց որ անցնում ենք մեր զարմանքը, երբ տեսնում ենք երեսուն

հյուրերի համար սեղանը մի խոնավ բակի մթության մեջ բանջարեղենային աղցաններով լի ափսեներ, մածուն օղի, որ տաքացնում է առանց շշմեցնելու իսկ հացի թոնիրը տան կողքն է՝ միշտ վառ

147 Ժ. Լետարտ

Կեղտոտ կամ ասֆալտապատ ճանապարհներ՝ միշտ խորդուբորդ որ տանում են մեզ արևելքից արևմուտք և հյուսիսից հարավ կետագծված գազալցակայաններով, որտեղից մենք

տեղում թխած հաց ենք առնում ընկույզից պատրաստված նրբերշիկներ ու խնձոր (աշուն է) ու կոկա–կոլա ու ծխախոտ (լիքը ծխախոտ) ու դրա հետ մեկտեղ ավելի լավ է արտաքնոց չգտնես

jappements de chiens sur notre passage émerveillement devant une table dressée pour trente convives au fond d’une cour humide assiettes de légumes de salades de petits pains de yogourt de lentilles et la vodka qui réchauffe sans étourdir et le four à pain toujours allumé à côté Ramilles de vignes suspendues dans les vieux jardins venelles sombres où des jeunes traînent en fumant des clopes je me demande s’ils rêvent d’émigrer à Toronto ou à Atlanta si leurs parents sont des fermiers ou des ouvriers si leurs grands–parents sont morts durant le génocide jeunes hommes aux yeux foncés et au menton fort jeunes filles aux grands yeux et aux cheveux soyeux belles beautés qui bientôt troqueront la campagne pour la capitale et des jeans de marque Diesel G. Letarte

148

Les villages pierreux se taisent sur notre passage villages au milieu de nulle part comme il y en a tant en Europe de l’Est comment puis–je dire une telle chose c’est ma première fois à l’Est si l’on peut dire cela en parlant de l’Arménie les voyages forment le regard et l’esprit comme le travail d’écriture où se mêlent réalité et fiction réminiscences et temps présent l’écriture comme le voyage est un rêve sur quatre roues qui fait son chemin cahin–caha sur les routes escarpées un road–movie génial qui fuse de l’intérieur pour aller rejoindre les étoiles et l’on avance main dans la main comme Laurel et Hardy les yeux happés par l’éternité du paysage

Խաղողի փնջեր հին այգիներում կախված մութ ծառուղիներ, ուր երիտասարդները զվարճանում են

ծխախոտ ծխելով հետաքրքիր է նրանք երազու՞մ են Տորոնտո կամ Ատլանտա արտագաղթելու մասին նրանց ծնողները ֆերմերնե՞ր են, թե՞ բանվորներ նրանց նախնիները Ցեղասպանության ժամանա՞կ են մահացել երիտասարդ տղաներ՝ մուգ աչքերով ու ընդգծված մռութներով աղջիկներ մեծ աչքերով ու մետաքսե մազերով չքնաղ գեղեցկուհիներ, որոնք շուտով կփոխեն գյուղը մայրաքաղաքի հետ կհագնեն Դիզել ջինսեր ու սպորտային կոշիկներ

«Երևան» պանդոկում ես վազում եմ Կինոռեժիսոր Ռոբերտ Գուեդեդյանի կրկնօրինակի մոտ

149 Ժ. Լետարտ

Քարքարոտ գյուղերը լռում են, երբ դրանց միջով անցնում ենք գյուղեր «ոչ մի տեղի» մեջտեղում քանի որ Արևելյան Եվրոպայում այդքան շատ են գյուղերը ինչպե՞ս կարող եմ էդպիսի բան ասել առաջին անգամ եմ Արևելքում եթե Հայաստանի մասին խոսելիս կարող ես էդպես ասել ճամփորդելը սովորեցնում է այն, ինչ գիտես կամ չգիտես ճամփորդելը ընդլայնում է աչքդ ու միտքդ ինչպես որ գրելու արվեստը ուր միահյուսվում են իրականությունն ու հնարանքը ինչպես հիշողություններն ու ներկան գրելը ճամփորդելու պես երազ է չորս անիվների վրա որ երերում է զառիթափ ճանապարհներով ներսից բխող մի փայլուն «ճանապարհային կինո» դեպի աստղերը ձգվող և մենք առաջ ենք շարժվում ձեռք ձեռքի տված Լորուելի ու Հարդիի պես հավերժության բնապատկերը բռնել է մեր հայացքը ու դերասաններին, որ այնքան նման են իրար այո՛, էստեղ ես իմ փոքրիկ կինոթատրոնն եմ ստեղծում վերից վար, ձախից աջ խաչի նշանի պես

et le jeu des acteurs qui nous sont familiers oui je me fais ici mon petit cinéma de haut en bas et de gauche à droite comme un signe de croix À la Yerevan Tavern j’ai croisé le sosie du cinéaste Robert Guédédian et chaque jour je vois celui de Charles Aznavour dans la personne de l’écrivain David Muradyan et dans ces décors vétustes issus de l’ère soviétique combien de fois ai–je pensé à Milan Kundera vastes salles de restaurants de province dressées comme pour un mariage ou une remise de prix tables recouvertes de satin blanc murs ornés de fresques à la gloire du peuple

G. Letarte

150

Et la salle des fêtes d’un vieil hôtel de Gyumri me ramène tout droit à L’Insoutenable légèreté de l’être j’ai laissé le livre à Paris mais il m’accompagne tout au long de ce voyage à la ville comme à la campagne et aussi entre les deux dans la province du pays villages gris–bleu dans l’air humide petits feux de feuilles mortes répandant leurs odeurs au bord de la route où le vacher conduit lentement ses animaux Et que dire des maisons maisons longues et basses dans la campagne immeubles chics et d’allure moscovite au centre–ville d’Erevan immeubles décrépits dans les banlieues immeubles aux fenêtres béantes le long de la route qui mène à Gyumri tous ces immeubles fantômes

իսկ ամեն օր ես Շառլ Ազնավուրի կրկնօրինակին տեսնում եմ գրող Դավիթ Մուրադյանի կերպարի և խորհրդային ժամանակներից մնացած այս բորբոսնած

դեկորների մեջ հաճախ եմ մտածում Միլան Կունդերայի մասին գավառային ընդարձակ ճաշարաններ նախատեսված հարսանիքների կամ տոնական երեկոների համար սեղաններ` ծածկված սպիտակ ատլասով զարդարուն պատեր՝ որմնանկարներով ծածկված՝

ի փառս ժողովրդի

Իսկ ինչ վերաբերում է տներին երկար ու ցածր տներ գյուղերում մոսկովյան գեղեցիկ շենքեր Երևանի կենտրոնում ուժասպառ շենքեր ծայրամասերում լայն բացված պատուհաններով շենքեր ճանապարհով մեկ տանում են Գյումրի Էդ բոլոր ուրվական շենքերը, որոնց կառուցումը հանկարծ

կանգնել է հետաքրքիր է՝ երկրաշա՞րժը թե՞ էս մեկուսացված քաղաքի տնտեսական թշվառությունն է պատճառը Օրվա վերջում մենք հավաքվում ենք ծառերի տակ՝ պոեզիա ընթերցելու մի լճակի մոտ, ուր երկինքն ու երկիրը կատարելապես

հակադարձված են

151 Ժ. Լետարտ

Գյումրիում հին հյուրանոցի մեծ սրահը ինձ ուղիղ ետ է բերում դեպի Էության անտանելի թեթևությունը գիրքը Փարիզում եմ թողել բայց այն ինձ ուղեկցում է այս ճամփորդության ամբողջ ընթացքում թե՛ քաղաքում, թե՛ գյուղում և նաև երկուսի միջև երկրի մարզերում կապույտ–մոխրագույն գյուղեր քնած խոնավ օդի մեջ ճանապարհով մեկ վառվող տերևներից փոքր կրակներ էնտեղով հովիվը դանդաղ տանում է իր հոտը

dont la construction a été abandonnée soudainement je me demande: est–ce dû au tremblement de terre ou à la misère économique d’un pays qui souffre d’isolement En fin d’après–midi lecture de poésie sous les arbres au bord d’un étang où le ciel et la terre s’inversent à la perfection le russe, l’arménien et l’anglais s’entremêlent dans l’air frais je tourne sur moi–même pour improviser quelques phrases en m’arrêtant au hasard devant l’un ou l’autre comme les aiguilles d’une horloge I take the bus with you (Anna) I eat the cherries with you (Simone) I dance with you (Claudio) I hear the buzzing of the autumn leaves with you (Antoine) I smell the pigfarm in the country air with you (David) I dream in the sky with you (Oleg) G. Letarte

152

Dans l’air humide et froid les compagnons déclament leurs poèmes puis l’aventure se poursuit au bord de la tombe du vénéré Paruyr Sevak récitation solennelle en russe et en arménien près de la pierre tombale de forme oblongue au milieu du jardin derrière la maison–musée Il y a beaucoup de maisons–musées par ici une pour chaque grand écrivain, peintre ou poète et il y a ici beaucoup de grands écrivains, peintres ou poètes je préfère les maisons–musées aux musées tout court les petits villages aux cathédrales les marchés en plein air aux endroits étiquettés historiques et chez Paruyr Sevak au milieu du verger enclavé dans les montagnes le paysage est à couper le souffle

ռուսական, հայկական ու անգլիական ձայներ սառը օդում

միախառնվում են ես պտտվում եմ ու մի քանի տող հորինում պատահականորեն կանգնելով մեկի կամ մյուսի առջև ժամացույցի սլաքների պես Ես քեզ հետ ավտոբուս եմ նստում (Աննա) Ես քեզ հետ բալ եմ ուտում (Սիմոնե) Ես քեզ հետ պարում եմ (Կլաուդիո) Ես քեզ հետ լսում եմ աշնան տերևների բզզոցը (Անտուան) Ես քեզ հետ զգում եմ գյուղական խոզաբուծական ֆերմայի հոտը (Դավիթ) Ես քեզ հետ երկնքում երազում եմ (Օլեգ)

Էստեղ շատ տուն–թանգարաններ կան յուրաքանչյուրը մի մեծ գրողի, նկարչի կամ պոետի է պատկանում իսկ Հայաստանում շատ մեծ գրողներ,

նկարիչներ ու պոետներ կան ես սովորական թանգարաններից առավել սիրում եմ տուն–թանգարանները տաճարներից առավել՝ փոքր գյուղերը բացօթյա շուկաները՝ պատմական պիտակավորում

ունեցող վայրերից բայց Պարույր Սևակի տանը լեռներով շրջապատված այգու մեջտեղում տեսարանը ցնցող է Սա մի կախարդական վայր է մենք հիացած շարժվում ենք ծառերի միջով տերևների, ճյուղերի ու մրգերի այս առատությունը

բռնել են մեր աչքերը

153 Ժ. Լետարտ

Օդը խոնավ է ու ցուրտ ընկերներս արտասանում են իրենց բանաստեղծությունները իսկ հետո շարունակվում է արկածը Պարույր Սևակի գերեզմանի կողքին նրա բանաստեղծությունների հանդիսավոր ասմունքն է այգում գտնվող երկարավուն ձևվածքով տապանաքարի մոտ՝

տուն–թանգարանի ետևում

Voilà un endroit magique où nous circulons émerveillés entre les arbres notre regard happé par cette abondance de

feuilles de branches et de fruits tandis qu’au loin se dessine la forme brun–roux des montagnes des pommes tombées par terre craquent sous nos pieds alors que d’autres attendent sagement alignées (comme dans un tableau de Cézanne) sur la balustrade d’un balcon en pierre où l’on fait sans doute la sieste en été sur des couches maigres et maintenant c’est à Tchékhov que je pense Tchékhov et les Trois sœurs en jupes longues qui vont et viennent autour de la maison se tordent les mains en espérant que quelque chose arrive Ô mes chères sœurs, notre vie n’est pas terminée ! Nous vivrons !

G. Letarte

154

J’aime la grande culture mais aussi la petite je voudrais parler aux habitants de ce village entrer dans leurs maisons savoir qui sont ces gens que nous ne connaîtrons pas au cours de notre périple pan–arménien mes compagnons de route aussi émus que moi je sens leur émotion et je la porte en moi nous pour la plupart Européens de l’Ouest ou de l’Est nous voilà bel et bien en terre étrangère ici le centre n’est pas l’Europe plutôt Moscou où les jeunes intellectuels arméniens allaient étudier comme les Québécois à Paris dans les années 50 et 60 La capitale de l’Arménie est Erevan mais la capitale d’Erevan est Moscou je l’ai vu à bord du vol n° 1862 de l’Aeroflot Russian Airlines bourré de travailleurs arméniens qui rentraient chez eux

մինչդեռ հեռվում արդեն նշմարվում են

կարմրավուն–դարչնագույն լեռները գետնին ընկած խնձորները ճռճռում են մեր ոտքերի տակ մինչդեռ մեծ մասը համբերատար սպասում են իրենց հերթին (ինչպես Սեզանի նկարներում) քարե պատշգամբի վանդակապատկերի վրա էնտեղ հավանաբար մեկն ամռանը ննջում է իսկ հիմա մտածում եմ Չեխովի մասին Չեխովի ու Երեք քույրերի՝ իրենց երկար զգեստներով գալիս–գնում են տան շուրջը ձեռքերը ճմլելով, հուսալով, որ վերջապես մի բան տեղի կունենա Օ՜, ի՜մ քույրեր, մեր կյանքը ավարտված չէ: Մենք կապրե՛նք:

155 Ժ. Լետարտ

Ես սիրում եմ բարձր արվեստը, բայց ցածրն էլ եմ սիրում ես կուզեի խոսել այս գյուղի մարդկանց հետ կուզեի մտնել նրանց տները ովքե՞ր են նրանք կուզեի ճանաչել էս մարդկանց մեր համահայկական

շրջագայության ընթացքում ընկերներս ինձ պես տպավորված են այն ամենով, ինչ տեսնում ենք ես կարող եմ զգալ նրանց զգացմունքները և

դրանք ինձ մոտ պահել մենք՝ հիմնականում արևմտացիներս, իսկապես օտար երկրում ենք էստեղ կենտրոնը Եվրոպան չէ ավելի շատ Մոսկվան է որտեղ սովորել են հայ երիտասարդ մտավորականները հին ժամանակներում ինչպես որ քվեբեկցիները Փարիզում

հիսունականներին ու վաթսունականներին Հայաստանի մայրաքաղաքը Երևանն է բայց Երևանինը՝ Մոսկվան ես սա նկատեցի Աէրոֆլոտ ռուսական

ավիաուղիների համար 1862 թռիչքում տուն վերադարձող հայ բանվորներով լցված ի՞նչ էին անում նրանք Մոսկվայում կամ

Ռուսաստանում մի ուրիշ տեղ

qu’étaient donc allés faire à Moscou ou ailleurs en Russie ces hommes aux mains calleuses aux vêtements

élimés aux visages épuisés celui qui occupait le siège voisin du mien m’a souri quand j’ai pâli à cause des turbulences l’avion secoué de toutes parts et mon repas laissé intact alors qu’il avait avalé tout le sien affamé et sans doute heureux à l’idée de retrouver son foyer arménien

G. Letarte

156

Mais moi j’allais vers l’inconnu mon inquiétude à son comble épuisée par le long voyage depuis Paris sans parler du double décalage horaire de l’Amérique à l’Europe et de l’Europe à l’Asie je ne savais pas ce qui m’attendait je ne savais pas et c’était très bien ainsi je m’en allais vers vous compagnons de route Et maintenant le voyage recommence par le biais de l’écriture voix piaillantes des familles déboulant dans l’aéroport voix chantonnantes diffusées par la radio du taxi je n’y comprends rien on dirait un mélange de russe et de viêtnamien un mélange de carré et de rond de froid et de chaud de dur et de soyeux de toute façon une langue est toujours un mélange et chaque mélange possède sa propre saveur j’apprendrai peut–être quelques mots d’Arménien durant mon séjour mais c’est surtout mon oreille qui travaillera à reconnaître les voyelles et les consonnes des formules de salutations

էս հոգնած ձեռքերով, մաշված հագուստով ու

պատառոտված դեմքերով մարդիկ այն մեկը, որ իմ կողքին էր նստած, սիրալիր ժպտաց երբ որ ինքնաթիռը սկսեց ցատկոտել իսկ ես գունատվեցի ես իմ ճաշին ձեռք չտվեցի, մինչդեռ նա իրենը կուլ տվեց սոված էր ու հավանաբար երջանիկ այն մտքից, որ վերադառնում էր իր հայկական տուն Բայց ես Փարիզից գնում էի դեպի անհայտը անհանգիստ ու հոգնած երկար ուղևորությունից չհաշված թռիչքի երկակի ուշացումը Ամերիկայից Եվրոպա և Եվրոպայից Ասիա Ես չգիտեի՝ ինձ ինչ էր սպասում Ես չգիտեի, և այդպես լավ էր Ես ձեզ մոտ էի գալիս իմ ճանապարհի ընկերներ

157 Ժ. Լետարտ

Իսկ հիմա ճամփորդությունը նորից է սկսվում

գրելու միջոցով օդանավակայանում ընտանիքների սանձարձակ ճիչեր տաքսիի ռադիոյից լսվող երգող ձայներ ոչ մի բառ չեմ կարողանում հասկանալ ռուսական ու վիետնամական խառնուրդի է նման տաք ու սառը կոշտ ու փափուկ բայց ամեն դեպքում ամեն լեզու էլ խառնուրդ է և ամեն մի խառնուրդ իր համն ու հոտն ունի ես կարող էի մի քանի հայերեն բառ սովորել այցելությանս ընթացքում բայց հիմնականում ականջներս կաշխատեն որ ճանաչեմ մի քանի ձայնավոր ու բաղաձայն ողջույնի ձևակերպումներով Տաքսու վարորդը շատ արագ է քշում փոսերով ծակծկված ճանապարհով մութ փողոցներ՝ լույսերով լուսավորված ինչպես Կուբայի քաղաքների արվարձաններում սեփ–սև գիշեր՝ լուսավորված խաղատների ու ստրիպ ակումբների

անսպասելի հրդեհներով

Le chauffeur de taxi conduit trop vite sur la route criblée de nids–de–poule rues sombres non éclairées par des lampadaires comme aux abords des villes à Cuba nuit d’encre noire illuminée par le feu soudain des casinos et des boîtes de striptease les échoppes encore ouvertes au bord de la route vodka et cigarettes sont des denrées providentielles à toute heure du jour ou de la nuit

G. Letarte

158

Puis on replonge dans l’encre noire le taxi va bringuebalant et mon regard est happé par ce qui commence à ressembler à une ville et nous voilà à Erevan nous débarquons à l’Ararat Hotel on dirait que tout s’appelle Ararat par ici il y a la vodka Ararat et le brandy Ararat et le Football Club Ararat Yerevan et la banque Ararat et les cigarettes Ararat et les bouteilles d’eau Ararat Qui suis–je ici moi la femme avec une ombre sur le visage et quelle est donc cette ombre derrière laquelle bat la vie et brille le soleil est–ce l’ombre qui sert de rideau à l’écrivaine pour qu’elle puisse observer en paix les gens et les paysages ou l’ombre du passé qui ne disparaît jamais vraiment ou l’ombre de l’amour comme un tissu fané qui persiste à durer ou l’ombre d’une joie tenace et sombre comme un bijou magnifique Un jour je repenserai à cet état de fatigue extrême qui est celui du voyage cet état d’exaltation qui vous cloue le bec tellement c’est puissant Qui suis–je ici moi la quasi muette

ճանապարհին խանութները դեռ բաց են էստեղ օղին ու ծխախոտը նախասահմանված սնունդ են ցերեկ լինի, թե գիշեր Տաքսին ընկղմվում է սև թանաքի մեջ թռչկոտում երկայնքով մեկ ու աչքս տեսնում է այն, ինչ քաղաքի է նման և էստեղ մենք Երևանում ենք իջնում ենք Արարատ հյուրանոցի մոտ թվում է, թե էստեղ ամեն ինչ Արարատ է կոչվում Արարատ օղի կա, Արարատ կոնյակ Երևանի Արարատ ֆուտբոլային ակումբ Արարատ բանկ, Արարատ ծխախոտ ու Արարատ ջուր

Մի օր ես կհիշեմ էս ահավոր հոգնածությունը որ ճամփորդությանն է վեհացման այսքան հզոր վիճակը որ գցում է ինձ ցած Ո՞վ եմ ես այստեղ ես համարյա թե համրացած եմ բնանկարների դիտորդն եմ դետալներ հավաքողն եմ, որոնք ոչ մեկի պետք չեն հին նվագարկիչը «Բեռլին արտ» հյուրանոցի բակում երեք կատուները Գյումրվա այգում

159 Ժ. Լետարտ

Ով եմ ես էստեղ ստվերը դեմքին մի կին և այս ստվերն ի՞նչ է դրա ետևում կյանքն է բաբախում, ու արևն է շողում ստվերն է գրողին պաշտպանողը ուրեմն նա կարող է հանգիստ նայել խաղաղությանը մարդկանց ու բնանկարներին կամ էլ անցյալի ստվերն է, որն իրականում երբեք չի հեռանում կամ էլ սիրո ստվերը խունացած գործվածքի պես,

որ շարունակում է դիմանալ կամ էլ ուրախության ստվերը՝ մութ ու համառ, շքեղ զարդի պես

la regardeuse de paysages la collectionneuse de détails dont personne ne veut le vieux tourne–disque dans la cour du Berlin Art Hotel les trois chats du parc de Gyumri l’enfilade de mannequins vêtus de rouge de rose ou d’orangé sur la rue principale (toujours à Guymri) vêtements de polyester aussi absurdes que dépassés mais oh ! la jolie photo que cela fera Et voilà que le voyage se termine au moment où il commence Écrire c’est vivre deux fois

G. Letarte

160

Je suis heureuse je ne suis pas morte dans l’avion de la Russian Airlines entre Moscou et Erevan Je m’en allais vers vous compagnons de route et je ne le savais pas

մանեկենների շարքը՝ կարմիր, վարդագույն

կամ նարնջագույն հագած հիմնական փողոցում (միշտ Գյումրիում) պոլիեսթերից հագուստ էնքա՜ն անիմաստ, էնքա՜ն հնացած բայց ի՜նչ սիրուն նկար կստացվի Եվ ահա ճամփորդությունն ավարտվում է այն պահին, երբ սկսվել էր Գրել նշանակում է երկու անգամ ապրել Ես ուրախ եմ Մոսկվայից Երևան եկող ռուսական չվերթում չմահացա Ես ձեզ մոտ էի գալիս, սիրելի՛ ընկերներ բայց չգիտեի 161 Ժ. Լետարտ

Ֆրանսերենից թարգմանեց Տաթևիկ Սարգսյանը

Guram Megrelishvili Գուրամ Մեգրելիշվիլի Georgia Վրաստան

Distinguished Georgian writer and script–writer. In 2002 his “10+2”, “You”, “Kama–Supra for Men”, “Kama–Supra for Women”, “The City of the man”, “irrata.ru”, “18/12 model”, “First Aid for Betrayed Men and a Rehabillitation Center for Traitor Women”, “Strict People”, “Gentle People”, “Hello, America” and other works. He has also co–authored scripts of two films: “The glassses of Kventini” and “ The Season”. Guram staged his play “First Aid for Betrayed Men and a Rehabillitation Center for Traitor Women” at Rustaveli theatre. His last play “How to have a boy” was awarded with a special UN Women Rights Preservation Award. His book named “Rule” was published in Italy, 2011 and in 2011 his novel “Antiglobalists” got a prize featuring as one of the best novels from Georgia. Անվանի վրացի գրող է և սցենարիստ: 2002 թ. լույս են տեսել նրա «10+2», «Դու», «Կամա–Սուփրա տղամարդկանց համար», «Կամա–Սուփրա կանանց համար», «Մարդու քաղաք», «Իրատտա. ռու», «18/12 Մոդել», «Դավաճանված տղամարդկանց առաջին օգնության և դավաճանող կանանց վերականգնողական կենտրոն», «Խիստ մարդիկ», «Նուրբ մարդիկ», «Հելլոու, Ամերիկա» և այլ ստեղծագործություններ: Համահեղինակել է «Կվենտինի ակնոցները», «Սեզոնը» ֆիլմերի սցենարները: Շ. Ռուսթավելու անվան փորձարարական թատրոնում բեմադրել է «Դավաճանված տղամարդկանց առաջին օգնության և դավաճանող կանանց վերականգնողական կենտրոն» պիեսը: Վերջին` «Ինչպես տղա ունենալ» պիեսն արժանացել է ՄԱԿ–ի կանանց իրավունքների պաշտպանության հատուկ մրցանակին: Նրա «Կանոն» գիրքը հրատարակվել է Իտալիայում 2011թ., իսկ «Հակագլոբալիստներ» պատմվածքը ստացել է մրցանակ` որպես 2011–ի Վրաստանի տասնհինգ լավագույններից մեկը:

ნათურები მასისზე

G. Megrelishvili

164

ფრენები გაუქმებული, სარკინიგზო მიმოსვლა კი მხოლოდ კენტ რიცხვებში, საღამოს იყო ჩვენ ქვეყნებს შორის და უთენია ავტოვაგზალს მივადექი. სომხეთში პირველად მივდიოდი. უნდა ითქვას, რომ კავკასიის რეგიონს ძალიან ცუდად ვიცნობ და როდესაც ფესტივალზე დასწრება შემომთავაზეს საქართველოს კულტურის სამინისტროდან, გამიხარდა – მეზობელი ქვეყნის გაცნობას კულტურის მხრივ დავიწყებდი, ეს კი ორმაგად მომგებიანია, რადგან ურთიერთობა მეტნაკლებად საერთო ინტერესების მქონე ადამიანებთან გიწევს, რაც ქვეყანაზე წარმოდგენას გაცილებით დადებითს გიქმნის, ვიდრე ეს სხვა შემთხვევაში შეიძლება მომხდარიყო. ხუთსაათიანი გზა მოსაწყენი ნამდვილად არ იყო. ჯერ რუსი ტურისტების ჯგუფის კავკასიური გაფრცქვნა ვიხილე (მძღოლმა ხელბარგში ცალკე გადაახდევინა თანხა), მერე საბაჟო კონტროლის გავლისას გაბრაზებული სომეხი მოქალაქე ვნახე, რომელიც საქართველოსთან საზღვრის გაუქმებით იმუქრებოდა (საქართველოს ტერიტორიაზე გადაჭარბებული სიჩქარისთვის ჯარიმა მოუვიდა), ბოლოს კი, როცა ავტოვაგზლიდან სასტუმრომდე (ჯიპიესით 1.7 კილომეტრია, ფეხითაც მაგდენი, მანქანით მაქსიმუმ 2) ტაქსის მძღოლმა 10 დოლარი მომთხოვა, მივხვდი, რომ ჩემი მოგზაურობა სომხეთში ძალიან საინტერესო იქნებოდა.

Լուսարձակներ Մասիսի վրա

165 Գ. Մեգրելիշվիլի

Թ­ռիչք­նե­րը հան­ված է­ին, եր­կա­թու­ղով մեկ­նու­մը` մի­այն կենտ օ­րե­րին, ե­րե­կո էր մեր ե­րկր­նե­րում, և վաղ ա­ռա­վո­տյան գնա­ցի ավ­ տո­կա­յան։ ­Հա­յաս­տան ա­ռա­ջին ան­գամ է­ի մեկ­նում։ Պետք է ա­սել, որ կով­կաս­ յան տա­րա­ծաշր­ջա­նը շատ վատ գի­տեմ, և ե­րբ Վրաս­տա­նի մշա­կույ­թի նա­խա­րա­րու­թյու­նից փա­ռա­տո­նին մաս­նակ­ցե­լու հա­մար ա­ռա­ջարկ ստա­ցա, ու­րա­խա­ցա. հար­ևան ե­րկ­րի մա­սին պատ­կե­րա­ցումս մշա­ կույ­թից պի­տի սկ­սեմ, ի­սկ դա ա­վե­լի շա­հե­կան է, քան­զի քիչ թե շատ ը­նդ­հա­նուր հե­տաքրք­րու­թյուն­ներ ու­նե­ցող մարդ­կանց հետ շփում­նե­րի ար­դյուն­քում աշ­խար­հի մա­սին ան­հա­մե­մատ ա­վե­լին ես ի­մա­նում, քան դա այլ պա­րա­գա­յում կա­րող է լի­նել։ Հինգ­ժա­մյա ճա­նա­պար­հը, իս­կա­պես որ, ձանձ­րա­լի չէր։ Նախ ա­կա­նա­տես ե­ղա, թե Կով­կա­սում ի­նչ­պես են կո­ղոպ­տում ռուս զբո­ սաշր­ջիկ­նե­րին (վա­րոր­դը ստի­պեց ա­ռան­ձին վճա­րել նաև ձեռ­քի ի­րե­ րի հա­մար), հե­տո մաք­սային կե­տում զայ­րա­ցած հայ քա­ղա­քա­ցու հան­դի­պե­ցի, ով սպառ­նում էր Վրաս­տա­նի հետ սահ­մա­նը վե­րաց­նել (Վ­րաս­տա­նի տա­րած­քում ա­րա­գու­թյու­նը գե­րա­զան­ցե­լու հա­մար տու­ գանք պի­տի վճա­րեր), ի­սկ վեր­ջում, ե­րբ ավ­տո­կա­յա­նից մինչև հյու­ րա­նոց տաք­սու վա­րոր­դը 10 դո­լար պա­հան­ջեց (ջի­պի­է­սով 1,7 կմ է, նույն­քան էլ` ոտ­քով, մե­քե­նայով` ա­ռա­վե­լա­գույ­նը` 2), հաս­կա­ցա, որ իմ ճա­նա­պար­հոր­դու­թյու­նը Հա­յաս­տա­նում շատ հե­տաքր­քիր է լի­նե­լու։

დღე პირველი 23.10.2013

G. Megrelishvili

166

ჩემი სამარშუტო ტაქსი დაგვიანებით ჩამოვიდა და პროგრამის პირველი ნაწილი გამოვტოვე, ვერ მოვინახულე ანა გულერის გამოფენა, მაგრამ სამაგიეროდ საღამოს სომეხი იუველირებისა და მოქანდაკეების სახელოსნოები დავათვალიერეთ. ჩემი ცხრადღიანი ტურნედან, ალბათ ერთ–ერთი საინტერესო სანახაობა სწორედ ეს იყო, რადგან, როგორც მოგვინებით მე და ერთ– ერთი მონაწილე ვლაპარაკობდით, მუზეუმები, არქიტექტურა და ძეგლები კარგია, მაგრამ ჩვენ, ცოცხალ მწერლებს ცოცხალი სომხეთი უფრო გვაინტერესებდა, ვიდრე ისტორიული. გოგოები ნაკეთობებით ძალიან აღფრთოვანდნენ. მეც გაოცებული დავრჩი. გადავწყვიტე ერთი სამაჯური ცოლს ვუყიდო, მაგრამ ქართული პატივმოყვარეობა არ მიშვებს, რადგან რამდენიმე მონაწილე გულდაწყვეტილია, რომ სამკაულის ყიდვა ვერ შეძლო, მე კი იმდენი თანხა არ მაქვს თან სხვებსაც ვუყიდო. მოგვიანებით შემოვივლი მარტო და ვიყიდი, ვფიქრობ და ვცდილობ მისამართი დავიმახსოვრო. სასტუმრო ძალიან კარგია. ტაქსისტს თუ არ გავითვალისწინებთ, რამდენიმე საათშიც კი მიხვდება ადამიანი, რომ სომხეთში მომსახურება ევროპულს სჯობს – ენის ცოდნა, თავაზიანობა და სერვისი აქ ძალიან მაღალია და ალბათ ამიტომაც არის ახლა, ოქტომბრის ბოლოსაც კი აქ „Пик сезона“. ამ „Пик сезона“–ზე თბილისში ბევრი ვიცინე, რადგან ნომრის დაჯავშნისას ფასდაკლება არ მოგვცა სასტუმრომ იმ მიზეზით, რომ ახლა ყველაზე დატვირთული სეზონი გვაქვსო და მართლაც, როგორც აღმოჩნდა, ნომრის შოვნა ნოემბრის დასაწყისში თითქმის წარმოუდგენელია. საღამოს ვახშამზე ყველა ერთმანეთს ვეცნობით. მე ვცდილობ მალე დავბრუნდე სასტუმროში. სცენარი მაქვს დასამთავრებელი და თან მინდა ფესტივალის ფარგლებში დასაწერი ტექსტის ნაწილი დავწერო. ვფიქრობ ხომ არ ღირს ერთი ძველი თემა მოვქექო და იმაზე მოთხრობა დავწერო? სიუჟეტი დაახლოებით ასეთია: კანადელი ბიზნესმენი, რომელიც თურქეთიდან ემიგრირებული ოჯახის წარმომადგენელია, ბაბუის არქივის გამოსაცემად წიგნს ამზადებს. ბაბუა, დორუკ ტელკი (მთის წვერი, მელა), ვის სახელსაც თვითონ ატარებს, ცნობილი ექიმი იყო და მეოცე საუკუნის 20–იან წლებში კანადაში გადასახლდა, სადაც ფრანგი ქალი შეირთო ცოლად.

Օր ա­ռա­ջին` 23.10.2013

167 Գ. Մեգրելիշվիլի

Եր­թու­ղային տաք­սին ու­շա­ցու­մով տեղ հա­սավ, և ես ծրագ­րի ա­ռա­ ջին մա­սը բաց թո­ղե­ցի. չկա­րո­ղա­ցա ներ­կա գտն­վել Ա­րա Գու­լե­րի ցու­ ցա­հան­դե­սին, փո­խա­րե­նը ե­րե­կո­յան ե­ղանք հայ ոս­կե­րիչ­նե­րի և քան­ դա­կա­գործ­նե­րի ար­վես­տա­նոց­նե­րում։ Իմ ին­նօ­րյա շր­ջա­գա­յու­թյան ըն­թաց­քում ա­մե­նա­հե­տաքր­քիր տե­սա­րան­նե­րից մե­կը թերևս այդ էր, քան­զի, ի­նչ­պես ես և մաս­նա­կից­նե­րից մե­կը հե­տա­գա­յում մտ­քեր փո­ խա­նա­կե­լիս ը­նդ­հա­նուր հայ­տա­րա­րի ե­կանք, թան­գա­րան­նե­րը, ճար­ տա­րա­պե­տա­կան կո­թող­նե­րը և հու­շար­ձան­նե­րը լավ են, ան­շուշտ, բայց մեզ` կեն­դա­նի գրող­նե­րիս, ա­վե­լի կեն­դա­նի Հա­յաս­տանն է հե­ տաքրք­րում, քան պատ­մա­կա­նը։ Աղ­ջիկ­նե­րը ա­վե­լի ձեռ­քի աշ­խա­տանք­նե­րով են խան­դա­վառ­վում։ Ես նույն­պես հի­ա­ցած եմ այդ ա­մե­նով։ Ո­րո­շում եմ կնոջս հա­մար մեկ ա­պա­րան­ջան վերց­նել, բայց վրա­ցա­կան պատ­վախնդ­րու­թյունս թույլ չի տա­լիս, քա­նի որ մաս­նա­կից­նե­րից ո­մանք դառ­նա­ցած են, որ ի վի­ ճա­կի չեն զար­դեր գնե­լու, ես էլ այն­քան գու­մար չու­նեմ` նաև ու­րիշ­նե­րի հա­մար վճա­րեմ։ «­Հե­տո մե­նակ կգամ ու կառ­նեմ»,— այս­պես եմ մտա­ ծում և փոր­ձում եմ հաս­ցեն մտա­պա­հել։ Հյու­րա­նո­ցը շատ լավն է։ Տաք­սիս­տին ե­թե նկա­տի չու­նե­նանք, ա­պա մի քա­նի ժամ հե­տո ի­նձ հան­դի­պում է մե­կը և ա­սում, որ ծա­ռա­յու­թյու­ նը Հա­յաս­տա­նում գե­րա­զան­ցում է եվ­րո­պա­կա­նին. լե­զու­նե­րի ի­մա­ցու­ թյու­նը, բա­րեկր­թու­թյու­նը և սեր­վի­սը այս­տեղ շատ բարձր մա­կար­դա­ կի վրա են, և հենց դրա շնոր­հիվ է, որ հի­մա` ան­գամ հոկ­տեմբե­րի վեր­ջին, այս­տեղ «пик се­зон» է: Այս «пик се­зон»–ի վրա Թբի­լի­սի­ում շատ ծի­ծա­ղե­ցի, ո­րով­հետև հա­մա­րը գրան­ցե­լիս հյու­րա­նո­ցը զեղչ չա­ րեց այն պատ­ճա­ռով, թե հի­մա ա­մե­նա­ծան­րա­բեռն­ված սե­զոնն է։ Եվ, իս­կա­պես, պարզ­վեց, որ նոյեմ­բե­րի սկզ­բին հյու­րա­նո­ցային հա­մար ճա­րե­լը գրե­թե ան­հնար է։ Ե­րե­կո­յան` ը­նթ­րի­քի ժա­մա­նակ, բո­լորս ի­րար հետ ծա­նո­թա­նում ե­նք։ Ես ձգ­տում եմ շուտ վե­րա­դառ­նալու հյու­րա­նոց. սցե­նար ու­նեմ վեր­ ջաց­նե­լու, մի­ա­ժա­մա­նակ ցան­կա­նում եմ փա­ռա­տո­նի բնույ­թի շուրջ մտո­րում­ներս գրա­ռել։ Մտա­ծում եմ` մի հին թե­մա չփորփ­րե՞մ և դրա­ նից պատմ­վածք դուրս բե­րեմ։ Մո­տա­վո­րա­պես այս­պի­սի սյու­ժե­ով. կա­ նա­դա­ցի բիզ­նես­մե­նը, որ Թուր­քի­այից գաղ­թած ըն­տա­նի­քի ան­դամ է, պա­պի ար­խի­վը հրա­տա­րա­կե­լու հա­մար գիրք է պատ­րաս­տում։ Պա­պը` Դո­րուկ Տել­կը (Դի­քի աղ­վես), ո­ւմ ա­նու­նը կրում է ին­քը, հայտ­նի բժիշկ է ե­ղել և 20–րդ դա­րի 20–ա­կան թվա­կան­նե­րին տե­ղա­ փոխ­վել է Կա­նա­դա, որ­տեղ ա­մուս­նա­ցել է ֆրան­սու­հու հետ։

ბაბუა არა მხოლოდ ტელკების საგვარეულოში, არამედ მთელ თურქულ სათვისტომოში, რომელიც კანადაში ცხოვრობს, დიდი ავტორიტეტით სარგებლობს. ახალგაზრდა დორუკი ბაბუის არქივის მოწესრიგებისას ფოტოს წააწყდება, სადაც რამდენიმე ახალგაზრდა კაცი და მათ შორის ბაბუაც, მოჭრილი თავების წინ პოზირებენ. მოჭრილი თავები სომეხ ოჯახს ეკუთვნის. ფოტოს უკან მიწერილი აქვს, 1915 წელი, ნოემბერი. დორუკისთვის ეს სიახლე თავზარდამცემია. ის მიატოვებს ყველაფერს და სომხეთში მიემგზავრება, რათა მოძებნოს მისი ბაბუის მიერ (სავარაუდოდ) მოკლული ოჯახის ნათესავები და ბოდიში მოუხადოს. ჯერ სიუჟეტის განვითარება არ მომიფიქრებია, ისიც კი არ ვიცი, ამ თემაზე დაწერილი ნაწარმოები შეიძლება თუ არა სომხეთში გაიგზავნოს, რადგან ვიცი, რომ თემა მტკივნეულია. დღე მეორე 24.10.2013

G. Megrelishvili

168

დილაადრიან მესროფ მაშტოცის სახელობის ხელნაწერთა მუზეუმს ვსტუმრობთ. გზაში რუმინელ მწერალს, განსაკუთრებული იუმორის მქონე ვასილე ერნუს ანეგდოტს ვუყვები თუ რა ვითარებაში გადასცა მესროფმა ანბანი ქართველებს, ორივე ვიცინით. ამავე ანეგდოტს ვუყვები ჩემ სომეხ კოლეგასაც, მასაც ეცინება, მაგრამ მაინც თავის აზრზე რჩება და მიმტიკიცებს, რომ ქართული ანბანი აქ, სომხეთში შეიქმნა. მეზარება არითმეტიკული გამოთვლები, სემანტიკური ახსნები (ქართულისთვის დამახასიათებელი ასოები ანბანის ბოლოშია, სომხურის კი ანბანში გაბნეული), ასოების რაოდენობა (ქართულში 38 ასო იყო და უცნაურია ნაჩუქარი ანბანი უფრო ფართე რატომაა), დიდი სომეხი მეცნიერის ლაზარი პარფელის თეორია და ვეთანხმები, რომ ეს სავსებით შესაძლებელია და უკეთესიც, რადგან ნიჭიერი ერი ვყოფილვართ, სულ რაღაც 60 წელიწადში მსოფლიო დონის ჰაგიოგრაფული ნაწარმოები „შუშანიკის წამება“ დავწერეთ, თანაც „ნაჩუქარი ანბანით“. მუზეუმი სკოლის მოსწავლეებით და ადილობრივი ტურისტებითაა სავსე. გიდი ისეთი რუსულითა და ინგლისურით ლაპარაკობს, ვხვდები, რომ ამ ხალხს გაცილებით მეტი აქვს დასავლური, ვიდრე თავად ჰგონიათ. მომწონს ეს სიყვარული

Պա­պը թե՛ Տել­կե­րի տոհ­մում և թե՛ Կա­նա­դայի թուր­քա­կան ամ­բողջ հա­մայն­քում մեծ հե­ղի­նա­կու­թյուն է վայե­լում։ Դո­րուկ կրտ­սե­րը պա­պի ար­խի­վը կար­գի բե­րե­լիս հայտ­նա­բե­րում է ե­րի­տա­սարդ մարդ­կանց մի խմ­բան­կար, ո­րոնց մեջ է և իր պա­պը. նրանք նկա­րա­հան­վել են գլ­խատ­ված մարդ­կանց ֆո­նի վրա։ Գլ­խատ­ ված­նե­րը հայ ըն­տա­նի­քի ան­դամ­ներ ե­ն։ Լու­սան­կա­րի հա­կա­ռակ ե­րե­ սին գր­ված է` նոյեմ­բեր, 1915 թ.։ Այդ նո­րու­թյու­նը Դո­րու­կին զար­հու­րեց­նում է։ Նա թող­նում է ա­մեն ի­նչ և մեկ­նում Հա­յաս­տան, որ­պես­զի գտ­նի իր պա­պի կող­մից գլ­խատ­ ված (են­թադ­րա­բար) ըն­տա­նի­քի բա­րե­կամ­նե­րին և նե­րո­ղու­թյուն խնդրի։ Դեռ չեմ խոր­հել սյու­ժե­ի զար­գաց­ման վրա, նույ­նիսկ չգի­տեմ` նման թե­մայով գրած եր­կը կա­րե­լի՞ է ու­ղար­կել Հա­յաս­տան, թե՞ ոչ, քան­զի գի­ տեմ՝ թե­ման ցա­վա­գին է։ Օր ե­րկ­րորդ` 24.10.2013

169 Գ. Մեգրելիշվիլի

­Վաղ ա­ռա­վո­տյան հյուր ե­նք գնում Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի ան­վան Ձեռագ­րե­րի ի­նս­տի­տուտ։ Ճա­նա­պար­հին ռու­մի­նա­ցի գրող, ա­ռանձ­ նա­պես հու­մո­րի զգա­ցում ու­նե­ցող Վա­սիլ Եռ­նո­ւին ա­նեկ­դոտ եմ պատ­ մում, թե ի­նչ պա­րա­գա­յում է Մես­րո­պը այ­բու­բե­նը փո­խան­ցել վրա­ցի­ նե­րին, եր­կուսս էլ ծի­ծա­ղում ե­նք։ Նույն ա­նեկ­դո­տը պատ­մում եմ իմ հայ գոր­ծըն­կե­րո­ջը, նա նույն­պես ծի­ծա­ղում է, բայց և այն­պես մնում է իր կար­ծի­քին. պն­դում է, որ վրա­ցա­կան այ­բու­բե­նը այս­տեղ` Հա­յաս­տա­ նում է ստեղծ­վել։ Ա­լա­րում եմ թվա­բա­նա­կան հաշ­վարկ­ներ, ի­մաս­տա­ բա­նա­կան մեկ­նու­թյուն­ներ ա­նել (վ­րա­ցի­նե­րիս բնո­րոշ տա­ռե­րը այ­բու­ բե­նի վեր­ջում են, հայե­րի­նը՝ այ­բու­բե­նի մեջ՝ ցի­րու­ցան)։ Վրա­ցե­րե­նում 38 տառ կար, և շատ տա­րօ­րի­նակ է, թե ին­չու նվի­րած այ­բու­բենն ա­վե­լի ըն­դար­ձակ է։ Հայ մեծ գիտ­նա­կան Ղա­զար Փար­պե­ցու տե­սու­թյա­նը ե­թե հա­մա­ձայ­նեմ, որ ա­վե­լի հա­վա­նա­կան է և լա­վա­գույ­նը, ը­ստ ո­րի` տա­ղան­դա­վոր ժո­ղո­վուրդ ե­նք. ըն­դա­մե­նը 60 տա­րում հա­մաշ­խար­ հային չա­փա­նիշ­նե­րով վար­քագ­րա­կան ե­րկ ե­նք գրել` «­Շու­շա­նի­կի վկա­յա­բա­նու­թյու­նը», այն էլ` «ն­վի­րած այ­բու­բե­նով»։ Թան­գա­րա­նը լի է դպ­րո­ցա­կան­նե­րով և տե­ղա­ցի զբո­սաշր­ջիկ­նե­րով։ Է­քս­կուր­սա­վա­րը այն­պի­սի ռու­սե­րե­նով և ան­գլե­րե­նով է խո­սում, զգում եմ, որ այս ժո­ ղո­վուր­դն իր մեջ ա­րևմ­տյան ա­վե­լի շատ բան ու­նի, քան ի­նքն է կար­ ծում։ Ի­նձ դուր է գա­լիս նրանց սե­րը սե­փա­կան ժո­ղովր­դի ու մշա­կույ­

G. Megrelishvili

170

საკუთარი ერისა და კულტურისადმი და კეთილი შურით მშურს. ეს ცალკე კულტურაა – პატივი მიაგო შენ წინამორბედებს. ანანია შირაკაცისა და სხვა სომეხი მეცნიერების ნაშრომებს ფოტოებს ვუღებთ. ესპანელი მონაწილეები შთაბეჭდილების ქვეშ არიან. ჩვენც. განსაკუთრებით გასაოცარია მინიატურული წიგნები და ჯერ კიდევ როდის? მეცხრე, მეათე საუკუნეებში. ერებს თუ შეიძლება ჯილდო გადაეცეთ, მე სომეხ ხალხს გადავცემდი, როგორც მუყაით, მშრომელ და ხელმარჯვეებს. მართლაც, ხელობა მათზე კარგად არავინ იცის მსოფლიოში. ქუჩაში ძალიან ცოტა მანქანა დადის, ხალხიც ცოტაა. ამინდს ვაბრალებ, ოდნავ უჟმური ამინდია. უნებურად ნანახ ქვეყნებს ვადარებ და გაოცებული ვარ, როგორ მოვლილი და მოწესრიგებულია ერევნის ქუჩები. ამ ქვეყნისგან ბევრი რამის სწავლა შეიძლება, ვფიქრობ და ეჩმიაძინისკენ მივყავართ. „წმინდა ქალაქში“, როგორც მას ადგილობრივები ეძახიან, ბევრი მომლოცველი არაა, ტურისტი მეტნი ვართ. ვათვალიერებთ მუზეუმს და ფოტოგრაფი ლეგენდას გვიყვება მეფეზე, ვინც გრეგორი განმანათლებელი ხაროში ჩააგდო. მთავარი ტაძრიდან ზვარტნოტში მივდივართ და გაოცებული ვარ სომეხი ხალხის მოხერხებულობითა და გამჭრიახობით – ეს უნიკალური ძეგლი შენარჩუნებული აქვთ ისე, როგორც ეკუთვნის. გამოუშვით მსოფლიოს ყველა სტუდენტი არქიტექტურის ფაკულტეტებიდან ამ ქვეყანაში და ასწავლეთ მათ, როგორ უნდა შეინარჩუნონ ძეგლების ავთენტურობა. აქაც უამრავი მოსწავლე და სტუდენტი. აქაც დატვირთულია სივრცე შიდა ტურიზმით. იგრძნობა რომ აქ დიდი ცივილიზაცია იყო. საღამოს გახსნის ცერემონიალი გვაქვს. თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმი შთაბეჭდილებას ახდენს თავისი ოთხი ბოტეროთი პარკში. კანადელ მონაწილეს ვეუბნები „იცი რატომ არიან ბოტეროს პერსონაჟები მსუქანი?“ არ იცის. არც მე ვიცი, მაგრამ ცნობილი ენდოკრინოლოგის, რამაზ ყურაშვილის ვერსიას ვამბობ „იმიტომ, რომ ბოტერო გვაფრთხილებს, ბევრი ჭამა, კოკა–კოლის სმა და ტკბილეული დიაბეტის რისკს ზრდის.“ მგონი იუმორში ავცდით და ყვავებისკენ ვიშვერ ხელს.

171 Գ. Մեգրելիշվիլի

թի նկատ­մամբ, և բա­րի նա­խան­ձով եմ լց­վում։ Սա ա­ռանձ­նա­հա­տուկ մշա­կույթ է։ Պա­տիվ ու հար­գանք ստեղ­ծող­նե­րին։ Ա­նա­նի­ա Շի­րա­կա­ցու և ու­րիշ հայ գիտ­նա­կան­նե­րի աշ­խա­տու­թյուն­ նե­րը լու­սան­կա­րում ե­նք։ Իս­պա­նա­ցի մաս­նա­կից­նե­րը տպա­վո­րու­ թյուն­նե­րի տակ ե­ն։ Մենք` նույն­պես։ ­Հատ­կա­պես զար­մա­նահ­րաշ են ման­րան­կար­չա­կան գր­քե­րը և այն էլ ե­՞րբ ստեղծ­ված. ին­նե­րորդ, տաս­նե­րորդ դա­րե­րում։ Ե­թե կա­րե­լի է ժո­ղո­վուրդ­նե­րին պարգև­ներ հանձ­նել, ես կհանձ­նե­ի ջա­նա­դիր, աշ­ խա­տա­սեր և հմուտ հայ ժո­ղովր­դին։ Իս­կա­պես, ար­հեստ­ներ նրան­ցից ա­վե­լի լավ ոչ ոք չգի­տի աշ­խար­հում։ ­Փո­ղոց­նե­րում սա­կա­վա­թիվ մե­քե­նա­ներ են ե­րթ­ևե­կում, ժո­ղո­վուր­դը նույն­պես սա­կավ է։ Ե­ղա­նա­կին եմ մե­ղադ­րում, գրե­թե մռայլ ե­ղա­նակ է։ Ա­կա­մա հա­մե­մա­տում եմ իմ տե­սած ե­րկր­նե­րի հետ և մնում եմ ապ­ շա­հար. որ­քա՜ն խնամ­ված և կար­գա­վոր­ված են Եր­ևա­նի փո­ղոց­նե­րը։ «­Շատ բան կա­րե­լի է սո­վո­րել այս ե­րկ­րից»,— մտմ­տում եմ և ո­ւղ­ևոր­ վում Էջ­մի­ա­ծին։ Սուրբ քա­ղա­քում, ի­նչ­պես տե­ղա­ցի­ներն են կո­չում, շատ ա­ղո­թող­ ներ չկան. զբո­սաշր­ջիկ­ներս ա­վե­լի շատ ե­նք։ Աչ­քի ե­նք ան­ցկաց­նում թան­գա­րա­նը, և լու­սան­կա­րի­չը լե­գենդ է պատ­մում այն ար­քայի մա­սին, ով Գրի­գոր Լու­սա­վոր­չին նե­տել է խոր­խո­րատ։ Գլ­խա­վոր տա­ճա­րից մեկ­նում ե­նք Զվարթ­նոց։ Ես զմայլ­ված եմ հայ ժո­ղովր­դի հնա­րա­գի­տու­թյամբ, հմ­տու­թյամբ ու խո­րա­թա­փան­ցու­ թյամբ. այս ե­զա­կի հու­շար­ձա­նը պահ­պա­նել են այն­պես, ի­նչ­պես ան­ հրա­ժեշտ է։ Աշ­խար­հի ճար­տա­րա­պե­տա­կան ֆա­կուլ­տետ­նե­րի բո­լոր ու­սա­նող­նե­րին հարկ է բե­րել այս եր­կի­րը և սո­վո­րեց­նել, թե հու­շար­ ձան­նե­րը ի­նչ­պես պետք է պահ­պա­նել նա­խաս­տեղծ ճշգր­տու­թյամբ։ ­Դար­ձյալ ան­թիվ դպ­րո­ցա­կան­ներ են և ու­սա­նող­ներ։ Տա­րած­քը ծան­րա­բեռն­ված է տեղացի զբո­սաշր­ջիկ­նե­րով։ Զգաց­վում է, որ այս­ տեղ մեծ քա­ղա­քակր­թու­թյուն է ե­ղել։ ­Բաց­ման ա­րա­րո­ղու­թյու­նը ե­րե­կո­յան է։ Ժա­մա­նա­կա­կից ար­վես­տի թան­գա­րա­նը տպա­վո­րու­թյուն է թող­նում զբո­սայ­գու իր չորս բո­տե­րո­նե­ րով։ Կա­նա­դա­ցի մաս­նակ­ցին հարց­նում եմ. «­Գի­տե՞ս` բո­տե­րո­նե­րի պեր­ սո­նաժ­նե­րը ին­չու են գի­րուկ»։ Չգի­տի։ Ոչ էլ ես գի­տեմ, ո­ւս­տի վկա­յում եմ նշա­նա­վոր էն­դոկ­րի­նո­լոգ Ռա­մազ Ղու­րաշ­վի­լու տար­բե­րա­կը. «­Բո­տե­րոն մեզ զգու­շաց­նում է, որ շատ ու­տե­լը, կո­կա–կո­լա խմե­լը և քաղց­րա­վե­նի­քը մե­ծաց­նում են դի­ա­բե­տի ռիս­կը»։ Կար­ծեմ հու­մո­րի ը­նտ­րու­թյան հար­ցում վրի­պե­ցի և ձեռքս պար­զում եմ դե­պի ագ­ռավ­նե­րը։

G. Megrelishvili

172

მუზუმი ისეთია, სანახავად ჩამოსვლა ღირს. ადგილობრივმა მეცენატმა გადასცა საკუთარი კოლექცია ხალხს და ესენიც უფრთხილდებიან. შენობა კომუნიზმის ეპოქაშია აშენებული და ინფრასტრუქტურით ახლაც კი ძალიან თანამედროვეა. გახსნის ცერემონიალმა კარგად ჩაიარა. თანამედროვე ვოკალურ ანსამბლს მოვუსმინე და აღფრთოვანებული ვარ, ადგილზე ვცმუკავ. ირგვლივ ერთმანეთზე უკეთესი სომეხი გოგოები ტრიალებენ. მუზეუმიდან ტრადიციულ სომხურ სუფრასთან მივდივართ. საღამო ძალიან კარგი გამოდის და ყველა ბედნიერია. მომწონს სომხური ელიტა. ჩემ წარმოდგენაში ცოცხლდება მეცხრამეტე საუკუნის ის ოჯახები, რომლებმაც ჩემი ერის განვითარებაშიც დიდი წვლილი შეიტანა. თავისებური „შიკი“ და ფუფუნების სიყვარული ახლაც კი, ოცდამეერთე საუკუნეში იგრძნობა. ხშირად ეს გადამეტებულია, მაგრამ საინტერესო. სასტუმროში დაღლილი ვბრუნდები. ჩანაწერების გაკეთების თავიც აღარ მაქვს. რამდენიმე სიტყვით ვინიშნავ: დორუკი ერევანში ჩაფრინდება. სავარაუდოდ ძებნას არქივიდან იწყებს. სომხეთში თავისი შვილობილი კომპანიის დირექტორის ძმა ხვდება. მთელი მომავალი სიუჟეტის მანძილზე ისინი ერთად იქნებიან. კარგი იქნება თუ ეს ძმა, ვთქვათ რუბენი, სომხურ ხასიათს გამოავლენს და ძებნას ისე წაიყვანს, რომ დორუკს საკუთარი ერის კულტურას კარგად გააცნობს. დღე მესამე 25.10.2013 მონაწილეების ნაწილი სტუდენტებთან შესახვედრად წავიდა. ნაწილს თავისუფალი დრო გვაქვს. ირინა გორიუნოვამ, რუსეთიდან შემოგვთავაზა ოვანოვანკი ვნახოთ იქვე ერევანთან. მე ცოტა არ იყოს მეზარება. ეს ადგილი პროგრამაში არ არის და ალბათ ღირებულებაც არაფერი განსაკუთრებული არ ექნება. მირჩევნია სასტუმროში დავრჩე და სცენარი დავამთავრო. ბოლოს მაინც ჯგუფის ნაწილს მივყვები და არც ვნანობ. ნორავანკის ტაძარი ერთ–ერთი საუკეთესო ადგილია რაც აქამდე ვნახე და ვნახავ სომხეთში ყოფნის მანძილზე. მაგრამ საამისოდ საჭიროა ტაძარში შეხვიდე და იქ გამეფებული სიდიადე შეიგრძნო. ეს არაა მხოლოდ შენობა ან ჩემი რწმენისა და კულტურისთვის შორეული სალოცავი, საკულტო ადგილი. ზუსკა

Օր եր­րորդ` 25.10.2013 ­Մաս­նա­կից­նե­րի մի մա­սը ու­սա­նող­նե­րի հետ հան­դիպ­ման գնաց, մյուս­ներս ա­զատ ժա­մա­նակ ու­նեինք։ Ռու­սաս­տան­ցի Ի­րի­նա Գո­րյու­ նո­վան ա­ռա­ջար­կեց գնալ Օ­հա­նա­վանք։ «­Հենց այս­տեղ է՝ Եր­ևա­նի մո­տ է,— ա­սաց։ Ես, ճիշտն ա­սած, ա­լա­րում ե­մ։ Այդ վայ­րը ծրագ­րում չկա և, ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ, ի­րե­նից մեծ ար­ժեք դժ­վար թե ներ­կա­յացնի։ Գե­րա­դա­սում եմ մնալ հյու­րա­նո­ցում և սցե­նա­րը վեր­ ջաց­նել։ Ի վեր­ջո, այ­դու­հան­դերձ, մի­ա­նում եմ խմ­բին և չեմ ափ­սո­սում։ Նո­րա­վան­քի տա­ճա­րը լա­վա­գույն տե­սար­ժան վայ­րե­րից մեկն է, ի­նչ ցայժմ տե­սել եմ Հա­յաս­տա­նում կամ դեռ պի­տի տես­նեմ այ­ցիս ըն­թաց­ քում, բայց դրա հա­մար ան­հրա­ժեշտ է տա­ճար մտ­նել և այն­տեղ տի­րող փա­ռա­հե­ղու­թյունն զգալ։

173 Գ. Մեգրելիշվիլի

Թան­գա­րանն այն­պի­սին է, որ տես­նե­լու հա­մար ար­ժե գնալ։ Տե­ղի հո­ վա­նա­վոր­նե­րից մե­կը սե­փա­կան հա­վա­քա­ծուն հանձ­նել է ժո­ղովր­դին, և սրանք էլ պա­հում–պահ­պա­նում ե­ն։ Շեն­քը կո­մու­նիզ­մի դա­րաշր­ջա­նում է կա­ռուց­վել և ի­նֆ­րաստ­րուկ­տու­րայով հի­մա էլ շատ ար­դի­ա­կան է­։ ­Բաց­ման ա­րա­րո­ղու­թյու­նը լավ ան­ցավ։ Ժա­մա­նա­կա­կից վո­կալ հա­մույթ լսե­ցի և հի­ա­ցած ե­մ։ Տե­ղում ան­հան­գիստ շար­ժում­ներ եմ ա­նում։ Բո­լո­րե­քյան մե­կը մյու­սից գե­ղե­ցիկ հայ աղ­ջիկ­ներ են պտույտ գա­լիս։ Թան­գա­րա­նից գնում ե­նք ա­վան­դա­կան հայ­կա­կան սե­ղան նս­ տե­լու։ Ե­րե­կոն շատ լավ է ան­ցնում։ Բո­լորս ե­նք եր­ջա­նիկ։ Ի­նձ դուր է գա­լիս հայոց է­լի­տան։ Իմ պատ­կե­րա­ցում­նե­րում կեն­դա­նա­նում են տաս­նին­նե­րորդ դա­րի այն ըն­տա­նիք­նե­րը, ո­րոնք իմ ժո­ղովր­դի զար­ գաց­ման գոր­ծում մեծ ներդ­րում են ու­նե­ցել։ Յու­րօ­րի­նակ շքե­ղու­թյան և պե­րճան­քի նկատ­մամբ սեր է նկատ­վում նաև հի­մա` քսան­մե­կե­րորդ դա­րում։ Հա­ճախ սա թշ­նա­մանք է ա­ռաջ բե­րում, բայց հե­տաքր­քիր է։ Հոգ­նած վե­րա­դառ­նում եմ հյու­րա­նոց։ Այլևս գրա­ռում­ներ կա­տա­րե­լու գլուխ չու­նեմ։ Օր­վա ան­ցու­դար­ձի մա­սին կն­շեմ մի քա­նի բա­ռով։ Դո­րու­կը թռ­չում է Եր­ևան։ Են­թադ­րա­բար փնտր­տուքն սկ­սում է ար­ խի­վից։ Հա­յաս­տա­նում հան­դի­պում է իր հո­գե­զա­վակ ըն­կե­րու­թյան տնօ­րե­նի եղ­բո­րը։ Ա­պա­գա­յում զար­գա­ցող գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րի ամ­բողջ ըն­թաց­քում նրանք մի­աս ­ ին պետք է լի­նեն։ Լավ կլի­նի, ե­թե այս «եղ­բայ­ րը», ա­սենք` Ռու­բե­նը, հայի բնա­վո­րու­թյուն դրս­ևո­րի և փնտրտուքն այն­պես տա­նի, որ այդ ըն­թաց­քում Դո­րու­կին լավ ծա­նո­թաց­նի սե­փա­ կան ժո­ղովր­դի մշա­կույ­թին։

G. Megrelishvili

174

სლოვაკეთიდან (პროტესტანტი), ანნე ბელგიიდან (მისი თქმით ის ათეისტია) და მე ვდგავართ სომხურ ტაძარში და ერთ ღმერთზე ვლაპარაკობთ, განა ეს საოცრება არაა? სონა ფოტოებს გვიღებს. გოგოებმა მას ადილობრივი შაკირა დაარქვეს. საერთოდ, ძალიან მომწონს სომეხი ფოტოგრაფების და ოპერატორების ნამუშევრები. გარდა იმისა, რომ პროფესიონალები არიან, ეტყობათ, რომ უყვართ საქმე. საქმის სიყვარული ამ ერის ყველაზე დიდი თვისებაა, რაც მინდა რომ აქედან რამენაირად წავიყოლო. საღამოს კონიაკის სასმელად ვიკრიბებით და მე ჩემი დაწურული ღვინო მიმაქვს სუფრასთან. ვნანობ რომ მეტი არ წამოვიღე. აუცილებლად უნდა გავსინჯო გეღარდის მხარის ღვინო, ძალიან მიქეს. ნომერში გვიან ვბრუნდები. წერის არც თავი მაქვს არც სურილი, მაგრამ შხაპი მაცოცხლებს და რამდენიმე წინადადებას მაინც ვინიშნავ: დორუკი და რუბენი არქივში ჩანაწერებს იპოვნიან ერთი ოჯახის შესახებ, რომელიც გენოციდის მსხვერპლთა სიაშია. ჩანაწერებთან ერთად რამდენიმე ფოტოცაა, რომელშიც ოჯახი სრული შემადგენლობითაა. მამა, დედა, ბაბუა, თხუთმეტიოდე წლის ძალიან ლამაზი ქალიშვილი. დორუკი და რუბენი არკვევენ, რომ 1915 წელს ოჯახი სრულად გაწყვიტეს, თუმცა გოგონას სახელი დაფიქსირებული იყო აღრიცხვის ჟურნალში ტიფლისში 1916 წლის მარტში. ამის შემდეგ მონაცემები წყდება. დღე მეოთხე 26.10.2013 წიწერნაკაბერდის ნახვა ძალიან რთული აღმოჩნდა ჩემთვის. უამრავი მემორიალი მინახავს ჰოლოკოსტის აღსანიშნავად აღმართული, მაგრამ ეს ადგილი მზაფრავს. ალბათ ეს გიდის დამსახურებაცაა. გამოზომილი სიცივით, სომხური გადამეტებისა და პათეტიკის გარეშე ყვება ამბებს მომხდარზე. გაუგებარია რატომ მოხდა რაც მოხდა. ჩემს თვალწინ ცოცხლდება მთელი ქალაქი. ირგვლივ სომხური ლაპარაკი ისმის. ბავშვები სომხური სკოლიდან ბრუნდებიან. გრიგორიანების ოჯახის უფროსი ცოლს გეგმებს

Օր չոր­րորդ` 26.10.2013 ­Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դը տես­նե­լը շատ բարդ ե­ղավ ի­նձ հա­մար։ Հո­լո­ քոս­տի հի­շա­տա­կին նվիր­ված բազ­մա­թիվ հու­շար­ձան­ներ եմ տե­սել, բայց այս վայ­րը սարս­ռեց­նող է։ Հա­վա­նա­բար դա է­քս­կուր­սա­վա­րի ար­ժա­նիքն է նաև։ Չա­փա­վոր սառ­նու­թյամբ, ա­ռանց հա­վե­լում­նե­րի ու պա­թե­տի­կայի պատ­մում է կա­տար­ված դեպ­քե­րի մա­սին։ Ան­հաս­ կա­նա­լի է` ին­չու կա­տար­վեց այն, ի­նչ կա­տար­վեց։ Իմ աչ­քե­րի ա­ռաջ պատ­կե­րա­նում է ամ­բողջ քա­ղա­քը։ Բո­լո­րե­քյան հայոց խոսք ու զրույց է։ Ե­րե­խա­նե­րը վե­րա­դառ­նում են հայ­կա­կան դպ­րո­ցից։ Գրի­գո­րյան­ նե­րի ըն­տա­նի­քի ա­վա­գը կնո­ջը ծա­նո­թաց­նում է ա­պա­գա ծրագ­րե­րին։

175 Գ. Մեգրելիշվիլի

­Սա սոսկ շի­նու­թյուն չէ, ոչ էլ հե­ռա­վոր ա­ղո­թա­տե­ղի կամ պաշ­տա­ մուն­քի վայր։ Զուս­կան՝ Սլո­վա­կի­այից (բո­ղո­քա­կան), Ան­նեն՝ Բել­ գիայից (իր ա­սե­լով՝ ա­թե­իստ է), և ես կանգ­նել ե­նք հայոց տա­ճա­րում և խո­սում ե­նք մեկ Ա­ստ­ծու հետ. «­Մի՞­թե սա հրա­շա­լիք չէ»։ Սո­նան լու­սան­կա­րում է։ Աղ­ջիկ­նե­րը նրան տե­ղա­ցի Շա­քի­րա ան­ վա­նե­ցին։ Առ­հա­սա­րակ շատ եմ սի­րում հայ լու­սան­կա­րիչ­նե­րի ու օ­պե­ րա­տոր­նե­րի աշ­խա­տանք­նե­րը։ Բա­ցի այն, որ ար­հես­տա­վարժ են, պարզ­վում է նաև` սի­րում են ի­րենց աշ­խա­տան­քը։ Աշ­խա­տա­սի­րու­թյու­ նը այս ժո­ղովր­դի ա­մե­նա­մեծ հատ­կա­նիշն է, ին­չը ցան­կա­նում եմ, որ որ­ևէ կերպ այս­տե­ղից ի­նձ հետ տա­նեմ։ Ե­րե­կո­յան կո­նյակ խմե­լու ե­նք հա­վաք­վում, և ես սե­ղա­նին եմ դնում իմ քա­շած գի­նին։ Ափ­սո­սում եմ, որ ա­վե­լին չեմ տա­րել։ Ան­պայ­ման պետք է փոր­ձեմ Գե­ղար­դի կող­մե­րի գի­նին. շատ գո­վա­բա­նե­ցին։ ­Հյու­րա­նոց ո­ւշ եմ վե­րա­դառ­նում։ Գրե­լու ո­՛չ գլուխ ու­նեմ, ո­՛չ ցան­ կու­թյուն, բայց ցն­ցու­ղը ա­ռույ­գաց­նում է, և մի քա­նի նա­խա­դա­սու­թյուն, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, շա­րում ե­մ։ ­Դո­րու­կը և Ռու­բե­նը ար­խի­վում գրա­ռում­ներ են հայտ­նա­բե­րում մի ըն­տա­նի­քի մա­սին, ո­րն ը­նդ­գրկ­ված է ցե­ղաս­պա­նու­թյան զո­հե­րի ցու­ ցա­կում։ Գրա­ռում­նե­րի թղ­թե­րի մեջ մի քա­նի լու­սան­կար կա, որ­տեղ ըն­տա­նի­քը լրիվ կազ­մով է` հայ­րը, մայ­րը, տա­տի­կը և մո­տա­վո­րա­պես տասն­հինգ տա­րե­կան չա­փա­զանց գե­ղե­ցիկ մի աղ­ջիկ։ ­Դո­րու­կը և Ռու­բե­նը պար­զում են, որ 1915 թվա­կա­նին ըն­տա­նի­քը ամ­բող­ջո­վին ո­չն­չաց­վել է, թեև ա­ղ ջ­կա ա­նու­նը գրանց­ված է 1916 թվա­ կա­նի մար­տին Թիֆ­լի­սում կա­տար­ված հաշ­վառ­ման մա­տյա­նում։ Այս ա­մե­նից հե­տո տվ յալ­ներն ը­նդ­հատ­վում ե­ն։

G. Megrelishvili

176

აცნობს. დანაზოგი იმდენი აქვთ, რომ შეუძლიათ შვილიშვილის განათლებაზეც იფიქრონ. რატომ უნდა გაიზარდოს გოგო მოსამსახურე ან დიასახლისი? შვილიშვილს, თექტვსმეტი წლის გოგოს კი სხვა გეგმები აქვს. ის და ერევნელი მასწავლებელი დაქორწინებას აპირებენ. გიუმრიში რამდენიმე საათში ჩავდივართ. 88 წლის ნაკვალავი მხოლოდ ხალხის მეხსიერებაშია. სასტუმროს მფლობელი მეუბნება, რომ ვერავინ გაიგებს იმ ტკივილს, რასაც გადარჩენილები გრძნობენ დღემდე. გადარჩენით კი ის შენობები გადარჩა, რომელიც მეცხრამეტე საუკუნეში იყო აშენებული. იქნებ ეს საოცრება არცაა და პრაგმატულად თუ მივუდგებით, ნაკლებად მოპარული ცემენტის ბრალია? გიუმრის გარეუბნის ნახვას ვერ ვახერხებთ. მეუბნებიან, რომ იქ დღემდე ცხოვრობს მოსახლეობის ის ნაწილი, ვინც „დროებით“ შეასახლეს და ცხოვრობს გაუსაძლის პირობებში. ქალაქი მშვიდი და კოტხაა. ცენტრში ჩვენი მასპინძელი ანი მე რახელს (ესპანეთი), იოლანდას (გალისია, ესპანეთი), სიმონე (გერმანია) და ანნეს (ბელგია) ქალაქის მერიის შენობას გვიჩვენებს და სიამაყით ამბობს ეს სამველ პეტროსიანის აშენებულია. ანნე უცბადვე პასუხობს, ოო, რა თქმა უნდა, ამას სხვა ვინ ააშენებდა. უცბად მეცინება. ანისაც ეცინება და ყველანი ვიცინით. ბელგიელის იუმორი ისეთი სხარტი და მოქნილი იყო, კულტურული სხვაობა იშლება და ყველანი კარგ ხასიათზე ვდგებით. ყველაზე მეტს ანი იცინის (ალბათ ამიტომაც იცეკვა მოგვიანებით ყველაზე მეტი). მძიმე ემოციების მერე ეს სიცილი ყველას გვშველის. სასტუმროს ადმინისტრატორი მეკითხება, თქვენთან ხვალ არჩევნებია ხომ? ვპასუხობ, რომ ვფიქრობ ხომ არ დავბრუნდე საქართველოში და ჩემი ხმა მივცე სასურველ კანდიდატს. უკვირს, ნუთუ მგონია, რომ ეს რამეს შეცვლის? კი, შეცვლის, ვპასუხობ და რომ არა ჩემი გამოსვლა სლავიანურ ინსტიტუტში, ალბათ დავბრუნდებოდი კიდეც. ვფიქრობ, რომ დორუკი გამოსავალს მოძებნიდა. იპოვიდა ოჯახის, ვისაც ეძებს მეზობლებს და კითხვა–კითხვით ქვეყნის სამხრეთიდან, აღმოსავლეთისკენ მოგზაურობით გაიგებდა, რომ გრიგორიანების ოჯახის გადარჩენილი წევრი, თექვსმეტი წლის გოგო ბოლოს სადღაც ერზრუმისკენ ცხოვრობდა. მისი ქმარი სამოცი წლის ვაჭარი იყო, ვინც უპატრონო გოგო ტიფლისში შეიფარა, ბოლოს კი ცოლად შეირთო.

177 Գ. Մեգրելիշվիլի

Այն­քան խնայո­ղու­թյուն ու­նեն, որ կա­րող են թո­ռի կր­թու­թյան մա­սին հո­գալ։ Աղ­ջիկն ին­չո՞ւ պի­տի մե­ծա­նա որ­պես սպա­սա­վոր կամ տնային տն­տե­սու­հի։ ­Մինչ­դեռ տասն­վե­ցա­մյա թոռ­նու­հին բո­լո­րո­վին այլ ծրագ­րեր ու­նի. նա և եր­ևան­ցի մի ու­սու­ցիչ պատ­րաստ­վում են ա­մուս­նա­նալու։ ­Մի քա­նի ժա­մում հաս­նում ե­նք Գյում­րի։ 1988 թվա­կա­նի հետ­քե­րը մի­այն ժո­ղովր­դի հի­շո­ղու­թյան մեջ ե­ն։ Հյու­րա­նո­ցի տե­րը ի­նձ ա­սում է, որ ոչ ոք չի կա­րող հաս­կա­նալ այն ցա­վը, ի­նչ այ­սօր զգում են ո­ղ ջ մնա­ ցած­նե­րը։ Կան­գուն մնա­ցին այն շեն­քե­րը, ո­րոնք կա­ռուց­վել է­ին տաս­նին­նե­ րորդ դա­րում։ Թերևս դա զար­մա­նա­լի չէ, ե­թե գործ­նա­կա­նո­րեն մո­տե­ նանք եր­ևույ­թին. մի՞­թե դա քիչ գո­ղաց­ված ցե­մեն­տի պատ­ճա­ռով չէ։ ­Գյում­րու ար­վար­ձան­ներն այ­ցե­լել չենք հասց­նում։ Ի­նձ հու­շում են, որ այն­տեղ բնա­կիչ­նե­րից ապ­րում են նրանք, ո­ւմ «­ժա­մա­նա­կա­վո­րա­ պես» տե­ղա­փո­խել են, և հի­մա գտն­վում են ան­տա­նե­լի պայ­ման­նե­րում։ ­Խա­ղաղ և վայե­լուչ քա­ղաք է։ Քա­ղա­քի կենտ­րո­նում մեզ հյու­րըն­ կա­լող Ա­նին ի­նձ, Ռա­քե­լին (Իս­պա­նի­ա), Յո­լան­դային (Իս­պա­նի­ա), Սի­մո­նե­ին (Գեր­մա­նի­ա) և Ան­նե­ին (Բել­գի­ա) ցույց է տա­լիս քա­ղա­քա­ պե­տա­րա­նի շեն­քը և հպար­տու­թյամբ ա­սում` սա Սամ­վել Պետ­րո­սյա­ նի կա­ռու­ցածն է։ Ան­նեն իս­կույն ևեթ ար­ձա­գան­քում է. «Օ՜, ի­հար­կե, ու­րիշ ո­՞վ կա­րող էր նման բան կա­ռու­ցել»։ Ա­նս­պա­սե­լի­ո­րեն ծի­ծա­ղում ե­մ։ Ծի­ծա­ղում է նաև Ա­նին, բո­լորս ե­նք ծի­ծա­ղում։ Բել­գի­ա­ցու հու­մո­րը այն­պես դի­պուկ և ճկուն է, որ կուլ­տու­րա­կա­նու­թյան տար­բե­րու­թյու­նը վե­րա­նում, և բո­լո­րիս տրա­մադ­րու­թյու­նը բարձ­րա­նում է։ Ա­վե­լի շատ Ա­նին է ծի­ծա­ղում (գու­ցե հենց դրա հա­մար հե­տա­գա­յում բո­լո­րից շատ նա պա­րեց), ծանր հույ­զե­րից հե­տո այդ ծի­ծա­ղը բո­լո­րիս փր­կում է։ Հյու­րա­նո­ցի ադ­մի­նիստ­րա­տո­րը հարց­նում է. «­Ձեզ մոտ վա­ղը ը­նտ­ րու­թյուն­ներ են, չէ՞»։ Պա­տաս­խա­նում եմ. «Չ­վե­րա­դառ­նա՞մ և իմ ձայ­նը տամ ի­նձ հա­մար նա­խընտ­րե­լի թեկ­նա­ծո­ւին»։ Զար­մա­նում է. «­Մի՞­թե կար­ծում ես` դրա­նից որ­ևէ բան կփոխ­վի»։ «Այո՛, կփոխ­վի,— պա­տաս­ խա­նում եմ,— և ե­թե վաղ­վա իմ ե­լույ­թը չլի­ներ Սլա­վո­նա­կան հա­մալ­սա­ րա­նում, հա­վա­նա­բար վե­րա­դառ­նայի»։ ­Կար­ծում ե­մ՝ Դո­րու­կը ի­նչ–որ ե­լք կգտ­նի։ Գու­ցե հան­դի­պի այն ըն­ տա­նի­քին, ո­րին փնտ­րում է հար­ևան­նե­րի մեջ, հար­ցու­փորձ ա­նե­լով ճամ­փոր­դում է ե­րկ­րի հա­րա­վից դե­պի ար­ևելք։ Կի­մա­նա, որ Գրի­գոր­ յան­նե­րի ըն­տա­նի­քի տասն­վե­ցա­մյա փրկ­ված դուստ­րը վեր­ջերս ապ­ րում էր Է­րզ­րու­մի կող­մե­րում։ Նրա ա­մու­սի­նը 60 տա­րե­կան վա­ճա­ռա­ կան էր, ով Թիֆ­լի­սում պատս­պա­րեց ան­տուն–ան­տեր ա­ղ ջ­կան, ի­սկ վեր­ջում դարձ­րեց իր կի­նը։

დღე მეხუთე 27.10.2013

G. Megrelishvili

178

ჰრანტ მათევოსიანის ესსეს ირგვლივ სამსჯელოდ მრგვალი მაგიდა შევიკრიბეთ. მათევოსიანი საქართველოში ისეთივე პოპულარული იყო ერთ დროს, როგორც ვთქვათ რეზო ინანიშვილი. ამ ავტორის წიგნები ლამის ერთდროულადაც კი გამოდიოდა სომხურად და მერე ქარტულად ნათარგმნი. მაგრამ ეს ბავშვობიდან მახსოვს. ვერაფრით ვიხსენებ წიგნების დასახელებებს. მოდერატორი დავიდ მურადიანი და ჰრანტის შვილი დავიდ მათევოსიანი არიან. მურადიანი ახერხებს და თავისი ბრწყინვალე სიტყვით დამსწრეებზე ზემოქმედებას ახდენს. რამდენიმე წუთით სიჩუმეა დარბაზში. ამ ადამიანმა ჩემზე მანამდე მოახდინა შთაბეჭდილება. იშვიათია ნახო ერთმანეთში შერწყმული სომხური აზროვნება, აზიური სიღრმე და ევროპული ქცევის მანერა. ძალიან თანამედროვე ადამიანია, ყოველგვარი ცრურწმენებისა და ყალბი ეროვნული ჩახვევების გარეშე. მათევოსიანი სომხურის გაკვეთილებს გვიტარებს. რამდენიმე სიტყვას ვსწავლობ და აღარც მავიწყდება. ამ კაცს იშვიათი უნარი აქვს ორგანიზება გაუწიოს ყველაფერს და თან კარგად. ჩვენ ეშხიან მასპინძელს, ტატევს (რომელიც გაცნობამდე კაცი მეგონა) (სხვათაშორის, ძალიან მომეწონა სომხების დამოკიდებულება შვილებს დაარქვან მათთვის წმინდა ადგილების სახელი) გადავულაპარაკე კიდეც, ეს თქვენი მათევოსიანი მშვენიერი კულტურის მინისტრი იქნებოდა–მეთქი. გაკვირვებული სახით მიყურებს და ამჟამინდელს რას უწუნებ? – მეკითხება. არაფერს, არ ვიცნობ. – ვპასუხობ. ვასილე ერნუ წამდაუწუმ მეკითხება, ვინ გაიმარჯვა არჩევნებში? მე წინასწარ მონაცემებს ვეუბნები. ჟენევიევი (კანადა) მეკითხება. „კმაყოფილი ხარ?“ მეცინება, როგორ შეიძლება მწერალი კმაყოფილი იყოს თავისი მთავრობით! ვასილე თავს უქნევს, კმაყოფილია, ეტყობა სახეზე, რომ კმაყოფილია. საღამოს ვახშმისას ნაციონალური სომხური მუსიკის საღამო გვაქვს. მასპინძლები ყველაფერს დეტალურად გვიხსნიან. დასაფასებელია ეს შემმეცნებითი დამოკიდებულება საკუთარი კულტურის მიმართ. მოგწონს? მხოლოდ ეს არ კმარა, საჭიროა გაიგო კიდეც რაც მოგწონს. სასტუმროში შედარებით ადრე ვბრუნდებით. ვხვდები, რომ ახლა შეუძლებელია დორუკმა იპოვოს ის, ვისაც ეძებს. წარმომიდგენია,

Օր հին­գե­րորդ` 27.10.2013

179 Գ. Մեգրելիշվիլի

Հ­րանտ Մաթ­ևո­սյա­նի էս­սե­ի շուրջ մտ­քեր փո­խա­նա­կե­լու հա­մար կլոր սե­ղան հրա­վի­րե­ցինք։ Մաթ­ևո­սյա­նը մի ժա­մա­նակ Վրաս­տա­նում նույն­քան հան­րա­հայտ էր, որ­քան, ա­սենք, Ռևազ Ի­նա­նիշ­վի­լին։ Այս հե­ղի­նա­կի գր­քե­րը գրե­թե մի­ա­ժա­մա­նակ է­ին լույս տես­նում հայե­րեն և հե­տո՝ թարգ­մա­նա­բար՝ վրա­ցե­րեն։ Բայց սա ման­կու­թյանս տա­րի­նե­րի հուշ է։ Ոչ մի կերպ չեմ կա­րո­ղա­նում գր­քե­րի վեր­նագ­րե­րը մտա­բե­րել։ Մո­դե­րա­տոր­նե­րը Դա­վիթ Մու­րա­դյա­նը և Հրան­տի որ­դին` Դա­վիթ Մաթ­ևո­սյանն ե­ն։ ­Մու­րա­դյա­նը կա­րո­ղա­նում է իր փայ­լուն ե­լույ­թով ներ­կա­նե­րի վրա հա­ճե­լի տպա­վո­րու­թյուն թող­նել։ Մի քա­նի րո­պե սրա­հում լռու­թյուն է տի­րում։ Հազ­վա­դեպ կտես­նես մեկ ան­ձի մեջ մի­ա­ձույլ հայ­կա­կան մտա­ծո­ղու­թյուն՝ հա­գեց­ված ա­սի­ա­կան ի­մաս­տու­թյամբ և եվ­րո­պա­կան վար­վե­լա­կեր­պով։ Ժա­մա­նա­կա­կից մարդ է, ա­ռանց նա­խա­պա­շար­ մունք­նե­րի և ազ­գային ստա­պա­տիր պա­ճու­ճանք­նե­րի։ Մաթ­ևո­սյա­նը մեզ հետ հայե­րե­նի դա­սեր է վա­րում։ Մի քա­նի բառ սո­վո­րում եմ և եր­բեք չեմ մո­ռա­նա։ Այս ե­րի­տա­սար­դը ա­մեն ի­նչ կազ­ մա­կեր­պե­լու բա­ցա­ռիկ ու­նա­կու­թյուն­ներ ու­նի և ի­նչ ա­նում է՝ մե­կը մյու­ սից լավ։ ­Մեր հմայիչ հյու­րըն­կա­լի` Տաթ­ևի (մինչ ծա­նո­թա­նա­լը կար­ծում է­ի՝ Տաթև–ը տղա­մար­դու ա­նուն է։ Ի դեպ` ի­նձ շատ դուր ե­կավ զա­վակ­նե­ րին ի­րենց սուրբ վայ­րե­րի ա­նուն­նե­րով կո­չե­լու հայե­րի վար­վե­լա­կեր­ պը) հետ զրույ­ցի ժա­մա­նակ ա­սում եմ. «­Ձեր այս Մաթ­ևո­սյա­նը մշա­կույ­ թի հրա­շա­լի նա­խա­րար կլի­նի»։ Զար­մա­ցած նա­յում է ի­նձ և հարց­նում. «­Հի­մա լի­նե­լու հա­մար ի­՞նչն ես թե­րի հա­մա­րում»։ «­Բա­ցար­ձա­կա­պես, ո­չինչ»,— պա­տաս­խա­նում ե­մ։ ­Վա­սի­լե Եռ­նուն պահ առ պահ ի­նձ հարց­նում է.«Ընտ­րու­թյուն­նե­րում ո­՞վ հաղ­թեց»։ Հայտ­նում եմ նախ­նա­կան տվ յալ­նե­րը։ Ժեն­ևի­ևը (Կա­նա­ դա) իր հեր­թին. «­Գո՞հ ես»։ Ծի­ծա­ղում եմ. «Ինչ­պե՞ս կա­րող է գրո­ղը գոհ լի­նել իր կա­ռա­վա­րու­թյու­նից»։ Վա­սի­լեն գլուխն է շար­ժում` գոհ է, դեմ­ քի ար­տա­հայ­տու­թյու­նից եր­ևում է, որ գոհ է։ Ե­րե­կո­յան՝ ը­նթ­րի­քին, հայ ազ­գային ե­րաժշ­տու­թյան ե­րե­կոն է լի­նե­ լու։ Տան­տե­րե­րը ա­մեն ի­նչ ման­րա­մասն բա­ցատ­րում են մեզ։ Գնա­հա­ տե­լի է այս ճա­նա­չո­ղա­կան մո­տե­ցու­մը սե­փա­կան մշա­կույ­թի նկատ­ մամբ։ Հա­վա­նո՞ւմ ե­ս։ Բա­վա­րար­վել սոսկ այս­քա­նով` լի­ար­ժեք չէ։ Պետք է հաս­կա­նաս նաև, թե ին­չը ին­չու ես հա­վա­նում։ ­Հյու­րա­նոց հա­մե­մա­տա­բար շուտ ե­նք վե­րա­դառ­նում։ …Այժմ ան­ հնար է, որ Դո­րու­կը գտ­նի նրան, ո­ւմ փնտ­րում է։ Պատ­կե­րաց­նում եմ`

როგორ დადის ოჯახიდან ოჯახში. ჭამს ადგილობრივ საჭმელს ადგილობრივებთან ერთად. ისმენს ადგილობრივ მუსიკას. სწავლობს სომხურ ენას. კითხვაზე საიდან ხარ, პასუხობს რომ კანადელია. მაშინაც კი, როცა რომელიმე მოხუცი დაფიქრებული სახით ეუბნება: თურქული სახე გაქვს. თურქული თვალები. დღე მეექვსე 28.10.2013 მარმაშენის მონასტრის ნახვის მერე ერევანში ვბრუნდებით. სომეხ მწერლებთან ერთად რამდენიმე საინტერესო საკითხზე ვსაუბრობთ. განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა ნეშანმა. კეთილი და გონიერი ადამიანია. ჩემ გაოცებას, რატომაა ყველა მონასტერი ცარიელი და რატომ დადის ასე ცოტა ფეხმძიმე, წუხილით პასუხობს, რომ მართლაც ასეა, მთელ სომხეთში მხოლოდ 1 მოღვაწე ბერი და სამი მონაზონი ჰყავთ. შემდეგ ჩამოსვლაზე ან ფეხმძიმე ცოლით დამხვდი ან ბერად აღკვეცილი, ვეხუმრები ნეშანს. გზაში პურის საცხობთან ვჩერდებით. ქართველ მცხობელს

G. Megrelishvili

180

ვპოულობ. მიხარია ჩემი მშობლიური ენის გაგონება. გეხარდი ნახე? მეკითხება მცხობელი. ჯერ არა, ვპასუხობ. აპა, შენ ჯერ არაფერი გინახავს სომხეთში. ამბობს. ხომ არ გიჭირს აქ ყოფნა, ვეკითხები. არა, ხალხს აქებს. ერევანში დაღლილები ვბრუნდებით. საღამოს სომხური ცეკვის გაკვეთილები გვაქვს. მე უარს ვამბობ ცეკვაზე. სად გაგონილა ქართველი კაცი, სომხურ დუდუკზე ცეკვავდეს, ვამბობ ხუმრობით. ქართულ

შალახოს

ჩაგირთავთ,

თვალს

მიკრავს

მასპინძელი.

მეცინება, კავკასიური იუმორი მაინც ერთნაირია. ანეგდოტებიც კი, რომლებსაც მიყვებიან, ვიცი, რადგან ჩემ ქალაქშიც ზუსტად იგივე ანეგდოტებს ყვებიან ხოლმე. დორუკს გეჰანუშ გრიგორიანის საფლავს აჩვენებენ. (ასე ერქვა თურმე თექვსმეტი წლის გოგონას). მისი შთამომავლობა ერევანში გადასახლებულა ოცდაათი წლის წინათ. საფლავი მიტოვებულია. რამდენი წელია აღარავინ აკითხავს? კითხულობს დორუკი. ალბათ ათი წელი. პასუხობენ. დორუკი ერევანში ბრუნდება.

ի­նչ­պես է տնից տուն մտ­նում, տե­ղա­ցի­նե­րի հետ մի­ա­սին տե­ղա­կան ճա­շեր ու­տում, լսում է տե­ղա­կան ե­րաժշ­տու­թյուն, սո­վո­րում է հայոց լե­զուն։ Հար­ցին՝ որ­տե­ղա­ցի ես, պա­տաս­խա­նում է՝ կա­նա­դա­ցի ե­մ։ Սա նույ­նիսկ այն ժա­մա­նակ, ե­րբ մի ծե­րու­նի հու­զախ­ռով նկա­տում է. «­Թուր­քա­կան դի­մագ­ծեր ու­նես, թուր­քա­կան աչ­քեր»։ Օր վե­ցե­րորդ` 28.10.2013

181 Գ. Մեգրելիշվիլի

­Մար­մա­շե­նի վան­քա­հա­մա­լիր այ­ցե­լե­լուց հե­տո վե­րա­դառ­նում ե­նք Եր­ևան։ Հայ գրող­նե­րի հետ զրու­ցում ե­նք մի քա­նի հե­տաքր­քիր հար­ ցե­րի շուրջ։ Ա­ռանձ­նա­կի տպա­վո­րու­թյուն է թող­նում Նշա­նը։ Բա­րի և խե­լա­ցի մարդ է։ Իմ զար­ման­քին` ին­չու են բո­լոր վան­քե­րը դա­տարկ, և ին­չու այս­քան քիչ հղի է այ­ցե­լում, տխ­րա­մած պա­տաս­խա­նում է` ի­րոք այդ­պես է, քան­զի ամ­բողջ Հա­յաս­տա­նում ըն­դա­մե­նը մեկ գոր­ծող կու­ սակ­րոն և ե­րեք մի­անձ­նու­հի ու­նենք։ «Հա­ջորդ այ­ցիս կա՛մ հղի կնոջ հետ դի­մա­վո­րիր ի­նձ, կա՛մ կու­սակ­րոն ձեռ­նադր­ված, կա­տա­կով,— ա­սում եմ Նշա­նին։ ­Ճա­նա­պար­հին հա­ցի փռի մոտ կանգ ե­նք առ­նում։ Գտ­նում եմ վրա­ ցի հաց­թու­խին։ Ու­րա­խա­նում եմ` լսե­լով իմ մայ­րե­նի խոս­քը։ — Գե­ղար­դը տե­սա՞ր,— հարց­նում է հաց­թու­խը։ — Դեռ ո՛չ,— պա­տաս­խա­նում ե­մ։ — Հա՜, ու­րեմն ա­ռայժմ դու ո­չինչ չես տե­սել Հա­յաս­տա­նում,— ա­սում է։ — Հո չե՞ս դժ­վա­րա­նում այս­տեղ,— հարց­նում ե­մ։ — Չէ՛, ժո­ղո­վուրդն ի­նձ սի­րում է։ Եր­ևան վե­րա­դառ­նում ե­նք հոգ­նած։ Ե­րե­կո­յան հայ­կա­կան պա­րի դա­սեր պի­տի առ­նենք։ Ես հրա­ժար­վում եմ. «Լս­վա՞ծ բան է` վրա­ցին հայի դու­դու­կի տակ պա­րի»,— ա­սում եմ կա­տա­կով։ «­Մի­աց­նում ե­նք վրա­ցա­կան «­Շա­լա­խո»,— ի­նձ աչ­քով է ա­նում հյու­րըն­կա­լը։ Ժպ­տում եմ. կով­կա­սյան հու­մո­րը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ, մի­ան­ման է։ Ա­նեկ­դոտ­նե­ րը` նույն­պես։ Ո­րը պատ­մում են, գի­տեմ, ո­րով­հետև իմ քա­ղա­քում ևս հա­ճախ ճիշտ նույն ա­նեկ­դոտ­ներն եմ լսում։ Դո­րու­կին ցույց են տա­լիս Գե­ղա­նուշ Գրի­գո­րյա­նի գե­րեզ­մա­նը (պարզ­վում է` Գե­ղա­նուշ է ե­ղել տասն­վե­ցա­մյա ա­ղ ջ­կա ա­նու­նը)։ Նրա ժա­ռանգ­նե­րը Եր­ևան են տե­ղա­փոխ­վել ե­րե­սուն տա­րի ա­ռաջ։ Գե­րեզ­ մա­նը բար­ձի­թո­ղի է։ «­Քա­նի՞ տա­րի է, որ ոչ ոք չի այ­ցե­լում»,— հարց­ նում է Դո­րու­կը։ «­Հա­վա­նա­բար` տա­սը»,— պա­տաս­խա­նում ե­ն։ Դո­րու­կը վե­րա­դառ­նում է Եր­ևան։

დღე მეშვიდე 29.10.2013

G. Megrelishvili

182

ხორ ვირაპში ადრიანად მივდივართ. ადგილი ძალიან შთამბეჭდავია. ოლეგ პანფილი (მოლდოვა) და ვიკა ჩემბარცევა (მოლდოვა) განსაკუთრებულად შთაბეჭდილების ქვეშ არიან. ორივეს იტაცებს მისტიციზმი და არარატის ყურებით თითქოს იტენებიან. როდესაც სომხეთში მოვდიოდი, გზად რამდენიმე ადამიანი გავიცანი. ისინი ცდილობდნენ არარატი აღეწერათ ჩემთვის. რამდენიმე საათში ვნახავ, ვუხსნიდი, მაგრამ ისინი მაინც ცდილობდნენ. მე მესმის რა არის ეს მთა აქაურებისთვის. 1: „ის მსოფლიოში მეორეა სიმაღლით; 2: ის „სხვანაირად“ იზომება, თორემ ევერესტზე მაღალია!“ 3: თუ დილით არარატს დაინახავ, კარგი დღე გექნება, თუ ვერა – ცუდი. 4: წმინდა არარატი. 5: არარატი ჩემს ეზოში დგას. მე კი სრულიად უნამუსოდ ანეგდოტი მოვუგონე სომხებს, თითქოს არარატი უფრო მაღალი იყო მაშინ, როდესაც სომხეთის მიწაზე იდგა. იქნებ ეს ხუმრობა სიმართლის მარცვალს შეიცავს? განა მთები არ იხრებიან წელში? ნორავანკის სამონასტრო კომპლექსიც ცარიელია. წირვა–ლოცვა არსად მხვდება და დასანანია ასეთი სილამაზე რომ უსიცოცხლოდაა შენახული. ეკლესიას ხომ ლოცვა აცოცხლებს, სხვანაირად ის მხოლოდ ძეგლია და მეტი არაფერი. ერევნისკენ ვბრუნდებით. გზაში სევაკის სახლ–მუზეუმს ვნახულობთ. ბაღში ისეთივე გემრიელი ვაშლებია, როგორი ლექსებიც სევაკს აქვს. დაბინდებისას არარატი მართლაც განსხვავებულია. მთის მცირე ნაწილს სის–ს უფრო მაღალს კი მასისს–ს ეძახიან. ერთ–ერთი მასპინძელი მასის–ის ფერდობზე აკიაფებულ პროჟექტორების ციმციმს მიჩვენებს. ესენი ამერიკული სახედრო ბაზებია რომელიც თურქეთის მხრიდან სომხეთს და იქ განლაგებულ რუსულ ბაზებს უყურებს. დორუკი მოძებნის იმ სახლს, სადაც გეჰანუშის ვაჟი, პატვაკანი ოჯახთან ერთად ცხოვრობდა. მას მერე, რაც პატვაკანი ყარაბახის კონფლიქტისას დაიღუპა. ოჯახი, როგორც ბევრი სომხური ოჯახი ემიგრაციაში წასულა. დორუკი გამოიკითხავს ოჯახის ისტორიას და შეიტყობს, რომ პატვაკანი კარგა ხანი უშვილო იყო და მხოლოდ სიკვდილამდე ოთხი წლით ადრე შეეძინა ქალიშვილი, ვისაც დედის სახელი დაარქვა.

Օր յո­թե­րորդ` 29.10.2013

183 Գ. Մեգրելիշվիլի

Մեկ­նում ե­նք Խոր Վի­րապ։ Տե­ղան­քը շատ տպա­վո­րիչ է։ Հատ­կա­ պես Օ­լեգ Պան­ֆի­լը (Մոլ­դո­վա) և Վի­կա Չեմ­բարց­ևան (Մոլ­դո­վա) ար­ տա­կարգ տպա­վո­րու­թյան տակ ե­ն։ Եր­կուսն էլ տար­ված են միս­տի­ցիզ­ մով և Ա­րա­րա­տին նայե­լով՝ գրե­թե լից­քա­վոր­վում ե­ն։ Երբ Հա­յաս­տան է­ի գա­լիս, ճա­նա­պար­հին մի քա­նի հայի հետ ծա­ նո­թա­ցա։ Նրանք ցան­կա­նում է­ին նկա­րագ­րել Ա­րա­րա­տը։ Բա­ցատրում է­ի, որ ե­րեք–չորս ժամ հե­տո ան­ձամբ կտես­նեմ, բայց և այն­պես շա­րու­ նա­կում է­ին։ Ես հաս­կա­նում եմ` տե­ղա­ցի­նե­րի հա­մար ի­նչ է նշա­նա­կում այդ լե­ռը. 1. այն աշ­խար­հում ե­րկ­րորդն է իր բարձ­րու­թյամբ, 2. այլ կերպ է «­չափ­վում», թե չէ, Է­վե­րես­տից բա՞րձր է, 3. ե­թե ա­ռա­վո­տյան ես նա­ յում Ա­րա­րա­տին, քեզ լավ օր է սպա­սում, ե­թե ոչ` վատ, 4. սուրբ Ա­րա­ րատ, 5. Ա­րա­րա­տը իմ բա­կում է կանգ­նած։ ­Մինչ­դեռ ես բո­լո­րո­վին ան­հե­թեթ ա­նեկ­դոտ եմ ա­սում հայե­րին, ի­բր, Ա­րա­րա­տը ա­վե­լի բարձր էր այն ժա­մա­նակ, ե­րբ հայոց հո­ղում էր գտն­վում։ Գու­ցե այս ա­նեկ­դո­տը ռա­ցի­ո­նալ հա­տի՞կ է պա­րու­նա­կում իր մեջ։ Մի՞­թե լեռ­նե­րը չեն կո­րա­նում մեջ­քից։ Նո­րա­վան­քի հա­մա­լի­րը նույն­պես դա­տարկ է։ Ոչ մի տեղ ո­՛չ ժա­մեր­ գու­թյուն կա, ո­’չ պա­տա­րագ։ Ցա­վա­լի է, որ այս­պի­սի գե­ղեց­կու­թյունն ան­կեն­դան է։ Ե­կե­ղե­ցուն հո ժա­մեր­գու­թյունն է շունչ տա­լիս, այլ կերպ այն պար­զա­պես հու­շար­ձան է, ու­րիշ ո­չինչ։ ­Վե­րա­դառ­նում ե­նք Եր­ևան։ Ճա­նա­պար­հին մտ­նում ե­նք Սևա­կի տուն–թան­գա­րան։ Այ­գում այն­պի­սի հա­մեղ խն­ձոր­ներ են, ի­նչ­պի­սին Սևա­կի բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­ներն ե­ն։ Աղ­ջա­մուղ­ջին Ա­րա­րատն իս­կա­պես ա­ռանձ­նա­հա­տուկ է։ Ցածր լե­ ռը Սիս է կոչ­վում, բարձ­րը` Մա­սիս։ Տան­տե­րե­րից մե­կը Մա­սի­սի լան­ ջին առ­կայ­ծող լու­սար­ձակ­նե­րը ցույց է տա­լիս ի­նձ և ա­սում. «Դ­րանք ա­մե­րի­կյան ռազ­մա­կան բա­զա­ներ են, ո­րոնք Թուր­քի­այի կող­մից մեզ և այս­տեղ տե­ղա­կայ­ված ռու­սա­կան բա­զա­ներն են հս­կում»։ Դո­րու­կը փնտ­րում է այն տու­նը, որ­տեղ բնակ­վել է Գե­ղա­նու­շի որ­ դին` Պատ­վա­կա­նը՝ իր ըն­տա­նի­քի հետ։ Ե­րբ Պատ­վա­կա­նը զոհ­վում է Ղա­րա­բա­ղ յան պա­տե­րազ­մում, ըն­տա­նի­քը, ի­նչ­պես շատ հայ ըն­ տա­նիք­ներ, ար­տա­գաղ­թում է։ Դո­րու­կը հար­ցու­փորձ է ա­նում նրանց մա­սին և պար­զում, որ Պատ­վա­կա­նը տա­րի­ներ շա­րու­նակ զա­վակ չի ու­նե­ցել, և մի­այն մա­հից չորս տա­րի ա­ռաջ է ըն­տա­նե­կան հար­կի տակ աղ­ջիկ ծն­վել, և ան­վա­նել է մոր ա­նու­նով։

დღე მერვე 30.10.2013

G. Megrelishvili

184

დილით მე და ირინა გორიუნოვა მოსკოვიდან სტუდენტებს ვხვდები სლავიანური ენების ინსტიტუტში. ირინა რუსულად ლაპარაკობს, მე ინგლისურად. ეს ენა იმიტომ ავირჩიე, იმედი მაქვს ნაკლებ კითხვებს დამისვამენ, მაგრამ სტუდენტები (ძირითადად გოგოები) აქტიურობენ და საბოლოოდ შეხვედრამ მშვენივრად ჩაიარა. ინსტიტუტში რაღაცნაირი აკადემიური გარემოა. ჩაცმულობაც და განწყობაც სქოლასტიკურია, არა ისეთი, როგორც ხშირად სტუდენტებს ჩვევიათ. ნაშუადღევს გარნისკენ ვიძვრებით. ვნახულობთ გეღარდს და სევანისკენ წასვლას ვეღარ ვახერხებთ. ორგანიზატორები თავიანთ არაორგანიზებულობას აბრალებენ (არადა, პირველი რაც თვალში მომხვდა მშვენიერი ორგანიზებული ფესტივალი იყო). სინამდვილეში, მეორე დღეს თბილისისკენ მიმავალი ვიგებ, რომ სევანისკენ სროლები იყო და მასპინძლებმა დელიკატურად აგვარიდეს საშიში ზონისკენ მგზავრობას. გეღარდი უდიდეს შთაბეჭდილებას ახდენს ყველაზე. მე და ლუდვიგი ავსტრიიდან შთაბეჭდილებებს ვუზიარებთ ერთმანეთს. ამ ადამიანს მონაწილეებს შორის ყველაზე მწერლური გარეგნობა აქვს. ვეუბნები რომ ის დიდი ლიტერატურული ტრადიციების მქონე ქვეყნიდანაა, ის კი დანანებით მპასუხობს, რომ სომხურ და ქართულ მწერლობას მსოფლიო ცუდად იცნობს. ყველაფერი წინაა, ვპასუხობ. გეღარდს აქვს ყველაფერი საიმისოდ, რომ ადამიანი შეცვალოს. ყურადღებით ვაკვირდები გამვლელებს და ვცდილობ დავიჭირო ეს ცვლილება. მონასტრის მიმდებარედ, ლამის ეზოში დოლ–გარმონს უკრავენ და ადგილობრივი ტურისტი ცეკვას იწყებს და ქაღალდის ფულს უტენის ერთ–ერთ დამკვრელს. განწყობა მიფუჭდება. სულ ცოტაც და მშვენივრად შემონახული არქიტექტურის წყალობით დავიჯერებდი, რომ მეცხრე საუკუნეში ვარ და კედელზე დატანებული მზის საათით დროის გამოცნობას ვცდილობ. გარნის კოტაიქს დაბინდებულზე ვნახულობთ. ეს სომეხი მეფეების საზაფხულო რეზიდენცია იყო, მანამდე კი ძვ.წ. აღ. 2 საუკუნეში აქ მსხვერპლს სწირავდნენ. ისტორიული ნაგებობა ძალიან კარგადაა შემონახული. როდესაც სომხეთის მაცხოვრებლებს ვაკვირდები,

185 Գ. Մեգրելիշվիլի

Օր ու­թե­րորդ` 30.10.2013 ­ Ա­ռա­վո­տյան ես և մոսկ­վա­ցի Ի­րի­նա Գո­րյու­նո­վան հան­դի­պում ե­նք Սլա­վո­նա­կան հա­մալ­սա­րա­նի ու­սա­նող­նե­րի հետ։ Ի­րի­նան ռու­սե­րեն է խո­սում, ես` ան­գլե­րեն։ Այդ լե­զուն եմ ը­նտ­րում` հույ­սով, որ քիչ հար­ցեր կտան, բայց ու­սա­նող­նե­րը (հիմ­նա­կա­նում՝ աղ­ջիկ­ներ) ակ­տի­վա­նում են, և հան­դի­պումն ան­ցնում է հրա­շա­լի։ Հա­մալ­սա­րա­նում հա­գուս­տը և կեն­սա­նա­խադ­րյալ­նե­րը ի­նչ–որ սխո­լաս­տի­կա­կան են, ոչ այն­պես, ի­նչ­ պես հա­ճախ կրում են ու­սա­նող­նե­րը։ Կե­սօ­րին մոտ շարժ­վում ե­նք դե­պի Գառ­նի։ Այ­ցե­լում ե­նք նաև Գե­ ղարդ և չենք հասց­նում մեկ­նել Սևան։ Կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րը դա բա­ ցատ­րում են ի­րենց ան­կազ­մա­կերպ­վա­ծու­թյամբ (ի դեպ` ա­ռա­ջի­նը, որ աչ­քի էր զար­նում, հենց փա­ռա­տո­նի հրա­շա­լի կազ­մա­կերպ­վա­ծու­ թյունն էր)։ Ի­րա­կա­նում հա­ջորդ օ­րը Թբի­լի­սի մեկ­նե­լիս ի­մա­նում եմ, որ Սևա­նի ո­ւղ­ղու­թյամբ կրա­կոց­ներ են ե­ղել, և հյու­րըն­կալ­նե­րը նր­բան­կա­ տո­րեն թաքց­րել ու մեզ հե­ռու են պա­հել վտան­գա­վոր գո­տուց։ Գե­ղար­դը հս­կա­յա­կան ազ­դե­ցու­թյուն է թող­նում բո­լո­րիս վրա։ Ես և ա­վստ­րի­ա­ցի Լյուդ­վի­գը փո­խա­նա­կում ե­նք մեր տպա­վո­րու­թյուն­նե­րը։ Այս մար­դը բո­լոր մաս­նա­կից­նե­րի մեջ ա­մե­նագ­րո­ղա­կան ար­տա­քինն ու­նի։ Նրան ա­սում եմ, որ ին­քը գրա­կան շատ հա­րուստ ա­վան­դու­թյուն­ ներ ու­նե­ցող ե­րկ­րից է, ի­սկ նա ափ­սո­սան­քով պա­տաս­խա­նում է. «Աշ­ խար­հը վատ գի­տի հայոց և վրաց գրա­կա­նու­թյուն­նե­րը»։ «Ա­մեն ի­նչ ա­ռջ­ևում է»,— պա­տաս­խա­նում ե­մ։ Գե­ղարդն ա­մեն ի­նչ ու­նի, որ մար­դուն փո­խի։ Ու­շադ­րու­թյամբ զննում եմ ան­ցնող­նե­րին, որ­պես­զի տես­նեմ այդ փո­փո­խու­թյու­նը։ ­Վան­քի հար­ևա­նու­թյամբ, գրե­թե բա­կում, դհոլ–հար­մոն են նվա­ գում։ Տե­ղա­ցի մի զբո­սաշր­ջիկ սկ­սում է պա­րել և թղ­թադ­րամ է խո­թում նվա­գող­նե­րից մե­կի գր­պա­նը։ Տրա­մադ­րու­թյունս փչա­նում է։ Քիչ ան­ց պահ­պան­ված ճար­տա­րա­պե­տա­կան հրա­շա­լի կա­ռույ­ցի օգ­նու­թյամբ հա­մոզ­վում եմ, որ գտն­վում եմ ին­նե­րորդ դա­րում և պա­տին փոր­ված ար­ևի ժա­մա­ցույ­ցով փոր­ձում եմ ի­մա­նալ` ժա­մը քա­նիսն է։ Մինչև մութն ը­նկ­նե­լը ծա­նո­թա­նում ե­նք Գառ­նի­ին։ Դա հայ թա­գա­ վոր­նե­րի ա­մա­ռային նս­տա­վայրն է ե­ղել, ի­սկ մինչ այդ` մ. թ. ա. ե­րկ­րորդ դա­րում, այս­տեղ զո­հա­բե­րու­թյուն­ներ են կա­տար­վել։ Պատ­մա­կան կա­ ռույց­նե­րը շատ լավ են պահ­պան­վել։ Ե­րբ Հա­յաս­տա­նի փր­կիչ­նե­րի մա­ սին մտա­ծում եմ, կար­ծում եմ, որ հայե­րն ի­րենց է­ու­թյամբ թան­գա­րա­ նի աշ­խա­տող­ներ են. նրանք շատ ճշգ­րիտ գի­տեն ի­րենց ե­րկ­րի ա­մեն

G. Megrelishvili

186

ვფიქრობ, რომ ყველა სომეხი ბუნებითად მუზეუმის თანამშრომელია. ყველამ ზუსტად ერთნაირად იცის საკუთარი ქვეყნის ყოველი კუთხე–კუნჭულის შესახებ, ხშირად გადამლაშებულად, მაგრამ მაინც დაწვრილებით და დაუზარელად ყვება თავისი ქვეყნის ამბებს. ერევანში გვიან ვბრუნდებით. სასტუმროს ბარში კონიაკს ვსვამთ და ერთ–ერთი ორგანიზატორი, რობერტი რამდენიმე მონაწილეს სახლში, ხაშის საჭმელად გვეპატიჟება. დედა ვეფხვაძე ყავს და უნდა რომ გამაცნოს. რატომაც არა? ხაში ღამის პირველ საათზეც ხაშია. გზაში ტაქსის მძღოლი მეკითხება, თბილისიდან ხარ? კი, ვპასუხობ. აფხაზეთი თქვენი არაა. ჯერ მგონია რომ მეკითხება, მაგრამ სარკედან მის გაბოროტებულ თვალებს ვხედავ და ხასიათი მეცვლება. შენ კონფლიქტოლოგი ხარ? – გაბრაზებას ვერ ვმალავ. სოხუმი საქართველოს მიწა არ იყო და აღარც იქნება. ჯიუტად იმეორებს. როდესაც საქართველოს ახსენებს, ტუჩები ზიზღით ებრიცება. მანქანაში უხერხული სიტუაციაა. სომეხი მასპინძლები დაბნეულები არიან. რაღაცებს მეკითხებიან, მაგრამ აღარაფერი მესმის, საკუთარ თავს ვეღარ ვფლობ და ერთადერთი სურვილი რაც მაქვს, ამ მანქანიდან არ გადმოსვლაა. მინდა ავუხსნა ამ ადამიანს, რომ აფხაზეთი ჩემთვის არც კურორტია და არც მიწის ნაგლეჯი, რომელიც უბრალოდ ისტორიული მეხსიერებაა. აფხაზეთი ჩემთვის და ბევრი ქართველისთვის სიმონ კანანელის საფლავია, რომელიც ისტორიის ამ მონაკვეთში ჩამოგვშორდა. ენაზე მიტრიალებს ბაგრამიანის ბატალიონი, მაგრამ ვხვდები, რომ ეს არ უნდა ვთქვა. ჯერ ერთი, ამას არც თავისი მიწა ეყვარება, მეორეც მასპინძლებს ვცემ პატივს, მესამე კიდევ იმას არ ვფიქრობ რის თქმასაც ვაპირებ. რატომ მიყურებ, სახე გეცნობა? – ვერ ვითმენ და გაბრაზებული ვეკითხები. არა, მძღოლი ვარ და სარკეში ვიყურები, მპასუხობს და თვალს მარიდებს. ხაშის ირგვლის ნამდვილი საბჭოთა კავშირი ვიკრიბებით. სომეხი მასპინძლები, რუსი ირინა, მე საქართველოდან და ერთი სტუმარი ლიტვიდან.

1 Խոս­քը Հի­սու­սի տաս­ներ­կու ա­ռա­քյալ­նե­րից մե­կի՝ Սի­մոն Կա­նա­նա­ցու կամ Նա­խան­ ձա­հույ­զի մա­սին է (վ­րաց.` Կա­նա­նե­լի)։ Ը­ստ ա­վան­դու­թյան` Աբ­խա­զի­ա­յում քրիս­տո­նե­ ու­թյուն քա­րո­զե­լու հա­մար քար­կոծ­վել և նա­հա­տակ­վել է (ծա­նո­թագ­րու­թյու­նը` թարգ­ ման­չի)։

187 Գ. Մեգրելիշվիլի

ան­կյուն՝ հա­ճախ չա­փա­զան­ցե­լով, բայց, այ­դու­հան­դերձ, ման­րա­մասն և ու­րի­շին ա­ռանց վնաս պատ­ճա­ռե­լու պատ­մում են ե­րկ­րի ան­ցու­դար­ ձե­րի մա­սին։ Եր­ևան ո­ւշ ե­նք վե­րա­դառ­նում։ Հյու­րա­նո­ցի բա­րում կո­նյակ ե­նք համ­տե­սում, և կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րից մե­կը` Ռո­բեր­տը, մաս­նա­կից­նե­ րից մի քա­նի­սին տուն` խա­շի է հրա­վի­րում։ Մո­րը` Վեփխ­վա­ձե, ցան­ կա­նում է ծա­նո­թաց­նել ի­նձ հետ։ Ի­սկ ին­չո՞ւ ո­չ։ Խա­շը գի­շեր­վա ժա­մը մե­կին էլ խաշ է­։ Ճա­նա­պար­հին տաք­սի­ի վա­րորդն ի­նձ հարց­նում է.

— Թիֆ­լի­սի՞ց ե­ս։ — Հա,— պա­տաս­խա­նում ե­մ։ — Աբ­խա­զի­ան ձե­րը չի։ Նախ կար­ծե­ցի` հարց­նում է, բայց հայե­լու մեջ տես­նում եմ նրա կա­ տա­ղի հա­յաց­քը, և տրա­մադ­րու­թյունս ը­նկ­նում է­։ — Դու կոնֆ­լիկ­տո­լո՞գ ես,— չեմ թաքց­նում զայ­րույթս։ — Սու­խու­մը վրա­ցա­կան հող ո­՛չ ե­ղել է, ո­՛չ էլ կլի­նի։— Կրկ­նում է հա­ մա­ռո­րեն։ Ե­րբ Վրաս­տան բառն է հի­շա­տա­կում, բե­րա­նը զզ­վան­քից ծա­մածռվ­ում է։ Մե­քե­նա­յում ան­հար­մար կա­ցու­թյուն է։ Հայ հյու­րըն­կալ­նե­րը շփոթ­ մուն­քի մեջ ե­ն։ Ի­նձ ի­նչ–որ բան են ա­սում, բայց ո­չինչ չեմ լսում։ Ի­նքս ի­նձ այլևս չեմ տի­րա­պե­տում և մի­ակ ցան­կու­թյու­նը, որ ու­նեմ, այս մե­ քե­նայից դուրս չգալն է. ու­զում եմ այդ մար­դուն բա­ցատ­րել, որ Աբ­խա­ զի­ան ի­նձ հա­մար ո­՛չ ա­ռող­ջա­րան է, ո­՛չ էլ հո­ղի մի ծվեն, որ պատ­մա­կան հի­շո­ղու­թյուն է պար­զա­պես։ Աբ­խա­զի­ան ի­նձ հա­մար և շատ վրա­ցի­նե­րի հա­մար Սի­մոն Կա­նա­նե­լի­ի1 գե­րեզ­մանն է, ով պատ­մու­թյան ո­րո­շա­կի ժա­մա­նա­կա­հատ­վա­ծում հե­ռա­ցավ մեզ­նից։ Լեզ­վիս ծայ­րին է Բաղ­րա­ մյա­նի գու­մար­տա­կը, բայց հաս­կա­նում եմ, որ այս մա­սին չպի­տի խո­ սեմ։ Նախ` նրա հա­մար, որ այս վա­րորդ կոչ­վա­ծը ոչ էլ իր հողն է սի­րում, ե­րկ­րորդ` հար­գանք եմ տա­ծում հյու­րըն­կալ­նե­րի հան­դեպ, եր­րորդ` նաև նրա հա­մար, որ դեռ չեմ մտա­ծել այն, ի­նչ նա­խա­տե­սում եմ ա­սել։ — Ին­չո՞ւ ես այդ­պես նա­յում ի­նձ, դեմքս ծա­նո՞թ է,— չեմ համ­բե­րում և հարց­նում եմ զայ­րա­ցած։ — Չէ՛, ես շո­ֆեր եմ, հայե­լու մեջ եմ նա­յում,— պա­տաս­խա­նում է և հա­յաց­քը փախց­նում։

ხაში ალბათ გემრიელია. მე ჩვენი ერების ძმობის სადღეგრძელოს ვსვამ და დაღლილობას ვიმიზეზებ, სასტუმროში ვბრუნდები. დორუკს მივუბრუნდი. ის, რომ გრიგორიანების ოჯახს ვერ მიაგნო, კარგი გადაწყვეტა მგონია. ვერ გადამიწყვეტია, ძებნა განაგრძოს და გეჰანუში გაიცნოს (იქნებ ერთმანეთიც შეუყვარდეთ და სხვა ბანალური ამბები) თუ კანადაში დაბრუნდეს და ათასი მიზეზი დარჩეს სომხეთში კიდევ ერთხელ ჩამოსასვლელად? მგონი ეს ვარიანტი უკეთესი იქნებოდა. დღე მეცხრე 31.10.2013

G. Megrelishvili

188

დილით ადრე ავტოვაგზლისკენ მივდივარ და ტაქსით თბილისისკენ მივემგზავრები. საზღვარზე ქართველ მესაზღვრეს ქართულ პასპორტს ვაწვდი და ვეუბნები „ბარევძეს!“ ბარო, ბარო, ჩქარა გაიარე, რიგი დგას! – მპასუხობს და პასპორტს მიბრუნებს. შნოლაკალემ ჰაიასტან!

Խա­շի շուրջ` ճիշտ ի­նչ­պես խորհր­դային եր­կիր։ Հայ հյու­րըն­կալ­ ներ, ռուս Ի­րի­նան, ես` Վրաս­տա­նից և մեկ այլ հյուր` Լիտ­վայից։ ­Խա­շը, հա­վա­նա­բար, հա­մեղ է։ Ես խմում եմ մեր ժո­ղո­վուրդ­նե­րի եղ­ բայ­րու­թյան կե­նա­ցը և հոգ­նա­ծու­թյունս պատ­ճառ բե­րե­լով` վե­րա­դառ­ նում եմ հյու­րա­նոց։ ­Դառ­նամ Դո­րու­կին։ Քա­նի որ նա չկա­րո­ղա­ցավ գտ­նել Գրի­գո­րյան­ նե­րի ըն­տա­նի­քի ան­դամ­նե­րից որ­ևէ մե­կին, այս­պես վճ­ռե­ցի. նա դեռ կշա­րու­նա­կի փնտր­տու­քը, կծա­նո­թա­նա Գե­ղա­նու­շի հետ (թերևս նաև սի­րա­հար­վեն մի­մյանց և նման այլ ան­հե­թեթ բա­ներ), Կա­նա­դա վե­րա­ դառ­նա­լուց հե­տո հա­զար ու մի պատ­ճառ կբե­րի՝ ևս մեկ ան­գամ Հա­ յաս­տան գա­լու հա­մար։ Կար­ծում եմ, այս տար­բե­րա­կը լա­վա­գույ­նը կլի­նի։ Օր ին­նե­րորդ` 31.10.2013

Վ­րա­ցե­րե­նից թարգ­մա­նեց Հ­րա­չիկ Բայ­րա­մյա­նը

189 Գ. Մեգրելիշվիլի

Վաղ ա­ռա­վո­տյան գնում եմ ավ­տո­կա­յան և տաք­սի­ով ո­ւղ­ևոր­վում Թբի­լի­սի։ Սահ­մա­նի վրա վրա­ցա­կան ան­ձնա­գիրս մեկ­նում եմ վրա­ցի սահ­ մա­նա­պա­հին և ա­սում` «­Բա՛րև Ձեզ»։ — Բա­րո՛վ, բա­րո՛վ, ա­րա՛գ ան­ցի, հերթ է կանգ­նած,— պա­տաս­խա­ նում է և վե­րա­դարձ­նում ան­ձնա­գիրս։ Շ­նոր­հա­կալ եմ, Հա­յաս­տա՛ն։

Oleg Panfil Օլեգ Պանֆիլ Moldova Մոլդովա

Born in Pridnestrovie, 1962. He has graduated Kishinyov State University, lives in Kishinyov, Moldova. Oleg is a prose–writer, poet and translator. His books are: “You, let’s run away together…”, (Novosibirsk,2007), “Pyromania” (Kiev, 2006), “School of Dreams”, “The Songs of Indigenous People and Dances of Black Dogs”, “Kalea Vilesor”.

In 1986 he was awarded with the “Horizon” magazine award for the best poem, in 2009 and for the best poetic translation by “Tyuk” magazine.” Մոլդովացի արձակագիր, բանաստեղծ, թարգմանիչ Օ. Պանֆիլը ծնվել է 1962 թ. Պրիդնեստրովիեում (Մոլդովա): Ավարտել է Քիշնևի պետական համալսարանը: Ապրում է Քիշնևում: Գրքերն են `«Դո՜ւ, արի՛ փախչենք միասին ....» (Նովոսիբիրսկ, 2007), «Պիրոմանիա» (Կիև, 2006), «Երազանքների դպրոց», «Բնիկների երգերն ու սև շների պարերը», «Կալեավիսելոր»: 1986–ին արժանացել է «Հորիզոն» ամսագրի «Լավագույն բանաստեղծություն» մրցանակին, 2009–ին՝ Լավագույն բանաստեղծական թարգմանության համար «Թյուկ» ամսագրի մրցանակին:

К­РАС­НЫЕ СКА­ЛЫ, ИЗУМ­РУД­НЫЕ РЕ­КИ

O. Panfil

192

Се­бе я ку­пил толь­ко подс­веч­ник – резь­ба по оре­ху, трой­ная ви­тая спи­раль, ­по­лая внут­ри,— на «­Вер­ни­са­же» в пред­пос­лед­ний день. Все ос­таль­ное – в по­да­рок друз­ьям: се­ванс­кий лун­ный ка­мень (а мо­жет стек­ло? Да нет все–та­ки ка­мень, да­же в wiki есть. Или все–та­ки ке­ра­ ми­ка?— п­риз­рач­но–ак­ва­ма­ри­но­вый, с вне­зап­ны­ми оран­же­вы­ми вс­ по­ло­ха­ми – не­ре­аль­ной кра­со­ты, что­бы быть на­ту­раль­ным кам­нем, и эти пу­зырь­ки воз­ду­ха внут­ри?— нет, все–та­ки ка­мень! Ка­мень, ка­мень, ка­мень! Вол­шеб­ный!)– у единст­вен­но­го лот­ка в позд­них су­ мер­ках на удив­ле­ние без­вет­рен­но­го Се­ва­на, се­реб­ря­ную икон­ку Бо­ го­ма­те­ри в Ге­рар­те, вин­таж­ный се­реб­ря­ный(и­ли все–та­ки мель­хи­о­ ро­вый?) брас­лет с ко­рич­не­вым об­си­ди­а­ном и коль­цо в па­ру – то­же на Вер­ни­са­же. ­Не­уз­на­ва­е­мо круп­ный ки­но­вар­ный бо­я­рыш­ник, на­ни­зан­ный как бу­сы,— на обо­чи­нах мно­гих до­рог к хра­мам, ла­ваш из алы­чи и аб­ри­ ко­сов – там же. Се­реб­ря­ный­перс­тень с ян­тар­но–ох­рис­тым ам­мо­ни­ том сд­ву­мя вк­рап­ле­ни­я­ми фис­таш­ко­во­го цве­та. И це­лая гру­да пласт­мас­со­вых гра­на­тов–б­рел­ков, над­ре­зан­ных сбо­ку, так что вид­ны кос­точ­ки – та­кой кра­со­ты и жи­вос­ти, за них чуть не пе­ред­ра­лись мои друз­ья в Ки­ши­не­ве. Из всех на­жи­вок на крю­чок для то­го,ч­то­бы вце­пить­ся в па­мять,— гра­на­ты –од­на из луч­ ших.Г­ра­на­ты –да,и прек­рас­ный подс­веч­ник в ви­де гра­на­та из Гюм­ ри. И спа­сал­ся я то­же гра­на­та­ми – ког­да раз­но­нап­рав­лен­ность впе­ чат­ле­ний опус­то­ша­ла ме­ня. Прав­да, ар­мянс­ких гра­на­тов – не ока­за­ лось. Они все бы­ли иранс­ки­ми. А мо­жет азер­байд­жанск­ми? Нет–нет, иранс­ки­ми!

ԿԱՐ­ՄԻՐ ԺԱՅ­ՌԵՐ, ԶՄ­ՐՈՒԽՏ ԳԵ­ՏԵՐ­

193 Օ. Պանֆիլ

Ինձ հա­մար Վեր­նի­սա­ժում նա­խա­վեր­ջին օ­րը մի­այն մո­մա­կալ ա­ռա՝ պո­պո­քի փո­րա­գիր փայտ, ե­ռաո­լո­րուն սնա­մեջ պա­րույր։ Մ­նա­ ցա­ծը՝ նվեր ըն­կե­րնե­րիս․ Սևա­նի լուս­նաքար (Թե՞ ա­պա­կի։ Չէ, դե, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիվ քար, wiki–ո­ւմ էլ կա գրած։ Թե՞ այ­նո­ւա­մենայ­նիվ կե­րա­մի­կա՝ նր­բին ակ­վա­մա­րին, մե­ջը՝ ան­սպա­սե­լի նարնջի, որ ի­րա­ կան քար լի­նի­՝ա­նի­րա­կան գե­ղե­ցիկ մրր­կում­ներ, ու օ­դի էդ պղպջակ­ ներն էլ։ Չէ, հաս­տատ քար։ Քա՛ր, քա՛ր, քա՛ր։ Կա­խար­դա­կա՛ն)՝ զար­ մա­նա­լի­ո­րեն ան­քա­մի Սևա­նի ո­ւշ մթն­շա­ղի մի­ակ սե­ղա­նի­կին։ Տի­րա­ մոր ար­ծա­թե սր­բա­պատ­կե­րի­կը Գե­ղար­դում, վին­տաժ–ար­ծա­թե (թե՞ գու­ցե մել­քի­ո­րե), դարչ­նի օբ­սի­դի­ա­նից թև­նոցն ու իր մա­տա­նին էլ Վեր­նի­սա­ժում։ Ան­ճա­նա­չե­լի­ո­րեն խո­շոր, հու­լուն­քի պես թե­լած ար­նա­գույն ա­լո­ ճը տա­ճար­ներ տա­նող շատ ճամ­փա­նե­րի եզ­րին, սա­լո­րի և ծի­րա­նի քաղցր պաս­տեղն է­լի այն­տեղ­։ Ար­ծա­թե մա­տա­նի, քա­րը՝ սա­թե–օք­րա գույ­նի ա­մո­նիտ՝ պիս­տա­կա­գույն եր­կու խա­լով։ Ու մի լրիվ խուրձ պլաստի­կե, կող­քից հա­տած, այն­պես որ կո­ րիզ­ները եր­ևան, նու­ռիկ–հ­մայիլ­նե­րի՝ այն­քան սի­րուն ու բնա­կան՝ Քի­շնևում ըն­կե­րներս դրանց հա­մար ո­ւր որ է­՝ ի­րար հետ կռիվ է­ին սար­քում։ Հի­շո­ղու­թյու­նը ճան­կել–պա­հե­լու կե­ռիկ­նե­րի խայ­ծե­րից նռ­նե­րը լա­վա­գույն­նե­րից ե­ն։ Նռ­ներն, այո, ու նռ­նա­կերպ հրա­շա­լի մո­մա­կա­լը Գյում­րի­ից­։ Ու դար­ձյալ նռ­նե­րով է­ի փրկ­վում, ե­րբ տա­ րա­մետ տպա­վո­րու­թյուն­ներն ի­նձ ա­վե­րում է­ին։ Ճիշտ է, հայ­կա­կան նուռ չճար­վեց։ Բո­լորն Ի­րա­նի է­ին։ Ի­սկ գու­ցե Ա­դր­բե­ջա­նի՞։ Չէ, չէ, Ի­րա­նի՛։

Г­ра­на­то­вое ви­но «­Па­рад­жа­нов». А Па­рад­жа­нов жил в этом до­ме?! Ну, так­…А! По­нят­но, здесь жи­ли его пар­ни?­ И в пос­лед­ний ве­чер на Вер­ни­са­же– то­ком уда­ри­ло! Уп­ру­гим то­ ком кро­тос­ти ис­тос­ко­вав­ших­ся ст­ран­ни­ков Вре­ме­ни,— а мо­жет, же­ ла­ние ху­дож­ни­цы про­дать свой то­вар?

O. Panfil

194

Я по­вер­нул го­ло­ву вле­во – кто это?!! Ло­бас­то­е, но­во­рож­ден­ное и без­мер­но древ­нее су­щест­во из оке­а­на не­вин­нос­ти и муд­рос­ти смот­ ре­ло на ме­ня и хо­те­ло быть со мной.О­но све­ти­лось млеч­но–о­па­ло­ вым пер­воз­дан­ным све­том, шерс­тя­ным до–по­топ­ным­си­ян ­ и­ем. И в этой шерс­ти све­та бы­ли ко­люч­ки. Я смот­рел на гру­бо­ва­тый су­ве­нир из гли­ны цве­та ту­фа и разд­ва­и­вал­ся – как он мо­жет так све­тить­ся и быть нас­толь­ко жи­вым? Что это?!— сп­ро­сил я Ле­ну Шу­ва­е­ву. Это ви­ шап.— Ви­шап?— сло­во зву­ча­ло, буд­то я всег­да его знал. Я ку­пил его на все пос­лед­ние день­ги. Я опоз­дал на Ков­чег, и по­э­то­му ту­рис­ти­чес­кие об­зо­ры ви­ша­пов прош­ли ми­мо ме­ня. Я не вст­ре­тил­ся, а – столк­нул­ся с ним – гла­за­ми– в пос­лед­ний день в Ере­ва­не. Он вп­лыл в мое сол­неч­ное сп­ле­те­ние и обос­но­вал­ся там. М­не по­ка­за­лось, что в нем есть ключ, гид к этой ст­ран­ной ст­ра­ не, и ос­тав­шу­ю­ся ночь до от­ле­та я ли­хо­ра­доч­но дос­та­вал ар­мянс­ких дру­зей и зна­ко­мых, пы­та­ясь вы­да­вить из них кро­хи све­де­ний о ви­ ша­пах. В этом вод­ном ви­ша­пе бы­ло то, че­го мне так не хва­та­ло все две не­де­ли в Ар­ме­ни­и. Но все ви­ша­пы, ко­то­рых мне по­ка­за­ли в ту ночь в Ере­ва­не, не го­во­ри­ли мне ни очем, толь­ко этот – ры­бо­по­доб­ ный, вод­ный ви­шап, ко­то­рый на са­мом де­ле был трех­мет­ро­вым ка­ мен­ным Ст­ран­ни­ком.

1

О­чень дру­гая ст­ра­на. Да­же в Тад­жи­кис­та­не, на аф­ганс­кой гра­ни­це не бы­ло та­ко­го ощу­ще­ния – дру­го­го, сов­сем дру­го­го. Не чу­жо­го – но сов­сем дру­го­го. При том что на по­верх­нос­ти – все в из­вест­ном ро­де, не иск­лю­чая го­ры –в Тран­силь­ва­нии, на Па­ми­ре и в Кры­му я нас­мот­ рел­ся и на­хо­дил­ся. Т­ре­ние серд­ца о ка­мень – неп­ре­лож­ный за­кон горс­ко­го ми­ра. ­Но здесь – серд­це не прос­то неп­ре­рыв­но сад­ни­ло, но буд­то не­ви­ ди­мы­е­реп­ьи ико­люч­ки ти­хо ца­ра­па­ли ко­жу и кост­ный мозг. Как буд­ то на­ис­ко­сок – из пра­во­го верх­не­го в ниж­ний ле­вый – ск­возь те­бя

«­Փա­րա­ջա­նով» նռան գի­նի։ Ի­սկ Փա­րա­ջա­նովն այս տանն ապ­րե՞լ է։ Դե բա՝ հա՜։ Հաս­կա­ցա՝ այս­տեղ իր տղե՞րքն են ապ­րել։ Ու Վեր­նի­սա­ժում վեր­ջին ե­րե­կոյին հո­սան­քը զար­կեց։ Ժա­մա­նա­կի կա­րո­տա­կեզ ճամ­փորդ­նե­րի նկու­նու­թյան ա­ռաձ­գա­կան հո­սան­քը, ի­սկ գու­ցե իր ապ­րան­քը ծա­խե­լու նկար­չու­հու ցան­կությո՞ւ­նը։

1 Շատ այ­լա­զան եր­կիր է։ Նույ­նիսկ Տա­ջիկս­տա­նում, Աֆ­ղանս­տա­նի սահ­մա­նին չկար այս­պի­սի զգա­ցո­ղու­թյուն՝ տար­բե­րի, լրիվ այ­լա­զա­նի։ Ոչ օ­տա­րի, բայց լրիվ այ­լա­զա­նի։ Ը­նդս­մին, որ ող­ջը հայտ­նի ի­մաս­տով մակ–առ–ե­րե­սին է, նե­րա­ռյալ և լեռ­նե­րը՝ Տրան­սիլ­վա­նի­ա, Պա­միր ու Ղրիմ` տե­սել ու ե­ղել ե­մ։ ­Քա­րին սր­տի շփու­մը լեռ­նային աշ­խար­հի ան­բե­կա­նե­լի օ­րենքն է­։ ­Բայց այս­տեղ սիրտս ոչ թե պար­զա­պես ա­նընդ­հատ նվ­վում էր, այլ կար­ծես ան­տես փուշ ու տա­տաս­կը քեր­ծում է­ին մաշկս ու ող­նու­ղեղս։ Կար­ծես շե­ղա­կի՝ վե­րին ա­ջից ստո­րին ձախ, մի­ջովս ան­դա­դար թռ­ չում–ան­ցնում է­ին ոս­կևուն ա­սուպ­ներ՝ կարծր, ու ի­րենց լույսն էլ կարծր

195 Օ. Պանֆիլ

Գ­լուխս ձախ դարձ­րի՝ սա ո­՞վ է։ Ան­մե­ղու­թյան ու ի­մաստ­նու­թյան օվ­կի­ա­նի ճա­կա­տա­վոր, նո­րա­ծին ու ան­հու­նո­րեն հին ա­րա­րածն ի­նձ էր նա­յում և ու­զում էր ի­նձ հետ լի­նել։ Նա կաթ­նաօ­պա­լա­վուն, նա­խա­ ստեղծ լույս, բր­դե, ան­դրջր­հե­ղե­ղ յան փայլ էր ար­ձա­կում։ Եվ լույ­սի այդ բր­դի մեջ փշեր կային։ Նա­յում է­ի տու­ֆա­գույն կա­վե, կոպ­տա­վուն հու­ շան­վե­րին ու մտմ­տում՝ այն ի­նչ­պես է կա­րող այս­պես լույս տալ ու այս­ քան կեն­դա­նի լի­նել։ Սա ի­՞նչ է,— հարց­րի Լե­նա Շու­վա­ևային։ Վի­շապ է: Վի­շա՞պ։ Բառն այն­պես էր հն­չում, կար­ծես ես միշտ ի­մա­ցել է­ի։ Ես վեր­ջին՝ ե­ղած փո­ղով ա­ռա այն։ Ես Տա­պա­նից ու­շա­ցել է­ի, և ու­րեմն վի­շապ­նե­րի զբո­սաշր­ջիկային դի­տում­նե­րը կող­քովս է­ին ան­ցել։ Ես նրան ոչ թե հան­դի­պե­ցի, ես նրան բախ­վե­ցի աչ­քե­րով վեր­ջին օ­րը Եր­ևա­նում։ Նա ներս լո­ղաց իմ ար­ևա­ հյու­սակն ու հիմ­նա­վոր­վեց այն­տեղ։ Ինձ թվաց, թե նրա մեջ է բա­նա­լին, ԳԻ­ԴԸ այս տա­րօ­րի­նակ ե­րկ­րի, ու մինչև թռիչքս մնա­ցած գի­շերն ի բուն ես տեն­դա­գին­հո­գե­հան է­ի ա­նում հայ ըն­կեր­նե­րիս ու բա­րե­կամ­նե­րիս՝ փոր­ձե­լով նրան­ցից կոր­ զել­ վի­շապ­նե­րի մա­սին տե­ղե­կու­թյան փշ­րանք­ներ­։ Այդ ջր­վի­շա­պի մեջ կար այն, ին­չի պա­կա­սը ես այդ­պես ու­նե­ի Հա­յաս­տա­նում լի­նե­լուս եր­ կու բո­լոր շա­բա­թը։ Բայց բո­լոր վի­շապ­նե­րը, որ ի­նձ ցույց տվին այդ գի­շեր Եր­ևա­նում, ի­նձ ո­չինչ չէ­ին ա­սում, այլ մի­այն սա՝ ձկ­նա­կեր­պը, ջր­վի­շա­պը, որ ի­րա­կա­նում ե­րեք մետ­րա­նոց քա­րե թա­փա­ռող է­ր։

неп­ре­рыв­но про­ле­та­ли зо­ло­тис­ты­е­ме­те­о­ры, твер­ды­е, и свет их был тверд, и он был не из пря­мых лу­чей, а из древ­них – мел­ко–вол­нис­ тых, как зо­ло­тое ру­но. Звезд­ный ре­пей­ник на шку­ре Гон­че­го Пса, бе­ гу­ще­го уже по вто­ро­му Ми­роз­да­ни­ю. ­Да­го­ны зна­ют, что то сот­во­ре­ние ми­ра, ко­то­рое опи­са­но в Биб­лии – вто­ро­е, а до это­го мир уже од­наж­ды был сот­во­рен и унич­то­жен. Да­ го­ны го­во­рят, что все, что ос­та­лось от пер­во­го Сот­во­ре­ния – де­ре­во ака­ци­я. В Ар­ме­нии я как буд­то по­чувст­во­вал за­пах че­го–то еще и шел по сле­ду.

2

O. Panfil

196

­ а сут­ки до от­ле­та в Ар­ме­нию мне прис­ни­лись во­семь ведьм. З Де­ло бы­ло в Ере­ва­не, ведь­мы бы­ли бе­зуп­реч­ны, чис­ты и тем­ны, пос­лед­нюю из них зва­ли Ли­лит, да. В кон­це сна мне хо­те­ли вру­чить бу­кет бе­лых фре­зий, ме­ня воз­му­ти­ло, что они вы­ве­да­ли са­мое сок­ ро­вен­ное обо мне – лю­би­мые цве­ты (ког­да–то в юнос­ти мы с Ирой всё со­би­ра­лись пот­ра­хать­ся на бе­лых фре­зи­ях, но не ус­пе­ли, х­ха–х­ха – ос­та­лись толь­ко бе­лые ака­ци­и, цве­ты эмиг­ра­ци­и),— и я в гне­ве ушел – ку­да –то нап­ро­лом и ми­мо рас­пи­са­ний и в кон­це сна уви­дел сво­бо­ду – я шел по кры­ше ст­ро­я­ще­го­ся комп­лек­са, а с па­ра­пе­та мне отк­ры­вал­ся бесп­ри­ют­ный, но прек­рас­ный и нас­то­я­щий свет за­ри. Я прос­нул­ся с от­чет­ли­вым же­ла­ни­ем ни­ку­да не ле­теть. ­Но – по­ле­тел, да. В­то­рая из ведьм – брю­нет­ка из мо­е­го сна – вы­ныр­ну­ла из–за мо­ е­го ле­во­го пле­ча в пер­вый же ве­чер – в пус­том за­ле на вто­ром эта­же му­зе­я­Пард­жа­но­ва. Я сто­ял пос­ре­ди за­ла, на пер­вом эта­же во­зи­лось ТВ пе­ред­персс­кон­фе­рен­ци­ей. Вд­руг –о­на –из –за пле­ча – вы­ныр­ну­ла пря­мо пе­ре­до мной и ос­та­ но­вил­ся на расс­то­я­нии вз­ма­ха рес­ниц. От мо­е­го ли­ца. И на анг­лийс­ ком, но со сре­ди­зем­но­морс­кий ст­раст­ью за­та­ра­то­ри­ла, как мне – то есть ей– очень–о­чень го­ря­чи ин­те­рес­ны­руссь­ка­як ­ ул­ту­ра и руссь­ ки­йе­зык. Мой анг­лийс­кий ос­тав­лял же­лать мно­го–м­но­го луч­ше­го, а мой язык су­до­рож­но го­нял во рту жвач­ку – «ар­буз» «Ор­бит» – и я ду­мал – бля­я­я! Как хо­ро­шо,ч­то у ме­ня во рту жвач­ка, но – бля­я­я!— по­че­му у нее ее нет?! Она – жвач­ка – бы ей сов­сем не по­ме­ша­ла – по­ то­му что она не прос­то на­ру­ши­ла то,ч­то в ев­ро­пе на­зы­ва­ют лич­ной дис­тан­ци­ей, она сто­ял ­ а так близ­ко во всех смыс­лах, что в мо­мент,

էր և ու­ղիղ ճա­ռա­գայթ­նե­րից չէր ձև­ված, այլ հին–ման­րա­լիք ճա­ճանչ­ նե­րից՝ ոս­կե գեղ­մի պես։ Աս­տե­ղային տա­տաս­կու­տ ար­դեն ե­րկ­րորդ Աշ­խար­հա­րար­ման մի­ջով վա­զո­ղ Որս­կան Շան մոր­թու վրա։ Дагоны գի­տեն, որ Ա­ստ­վա­ծաշն­չում նկա­րագ­րած աշ­խար­հա­րա­ րու­մը ե­րկ­րորդն է, ի­սկ մինչ այդ աշ­խարհն ար­դեն մի ան­գամ ա­րար­վել ու ո­չն­չաց­վել է։ ԴԱ­ԳՈՆ­ՆԵՐՆ ա­սում են, թե մի­ակ բա­նը, որ ա­ռա­ջին ա­րա­րու­մից մնա­ցել է՝ ա­կա­ցի­ա ծառն է­։ ­Հա­յաս­տա­նոււմ ես կար­ծես է­լի մի ի­նչ–որ բա­նի հոտն ա­ռա ու հետ­ քե­րով փնտ­րում է­ի։ 2

197 Օ. Պանֆիլ

Դե­պի Հա­յաս­տան թռիչ­քիցս մեկ օր ա­ռաջ ես ե­րա­զում ո­ւթ կի­նար­ մատ վհուկ­նե­րի տե­սա։ ­Բանն, ու­րեմն, Եր­ևա­նում էր. վհուկ­նե­րը­ կա­տա­րյալ, մա­քուր ու մթար­քից է­ին, ու վեր­ջի­նի ա­նունն էր Լի­լիթ, հա՛։ Ե­րա­զում նրանք ի­նձ ու­զում է­ին ճեր­մակ ֆրե­զի­ա­նե­րի փունջ նվի­րել, ու ի­նձ տակ­նուվ­րա ա­րեց այն, որ նրանք իմ մա­սին ա­մե­նաանձ­նա­կան բա­նե­րը պրպտել է­ին (վա­ղուց, պա­տա­նու­թյա­նը ես ու Ի­րան ու­զում է­ինք սպի­տակ ֆրե­ զի­ա­նե­րի վրա շին­վել, բայց չհասց­րինք, հա՛–հա՛–հա՛՝ մնա­ցել է­ին միայն սպի­տակ ա­կա­ցի­ա­նե­րը՝ է­միգ­րա­ցի­այի ծա­ղիկ­նե­րը), ու ես ցաս­ կուն հե­ռա­ցա ի­նչ–որ տեղ ջար­դե­լով, օ­րա­կար­գից դուրս ու ե­րա­զի վեր­ ջում տե­սա ա­զա­տու­թյու­նը՝ գնում է­ի կա­ռուց­վող հա­մա­լի­րի կտու­րով, ո­րի զե­հից ա­ռաջս բաց­վել էր վա­ղոր­դայ­նի ա­նօթ­ևան, բայց գե­ղեց­կա­ գույն ու իս­կա­կան լույ­սը։ Արթ­նա­ցա ոչ մի տեղ չթռ­չե­լու հս­տակ ցան­կու­թյամբ։ ­Բայց թռա, հա՛։ Վ­հուկ­նե­րից ե­րկ­րոր­դը՝ մգա­մա­զու­հի, ձախ ու­սից ետ­ևից դուրս լո­ ղաց հենց ա­ռա­ջին ե­րե­կո Փա­րա­ջա­նո­վի թան­գա­րա­նի ե­րկ­րորդ հար­ կի դա­տարկ դահ­լի­ճում, ո­ւր կանգ­նած է­ի, ի­սկ ա­ռա­ջին հար­կում TV–ն ա­սու­լի­սի նա­խա­պատ­րաստ­ման հոգ­սե­րի մեջ է­ր։ ­Մեկ էլ նա, ու­սիս ետ­ևից դուրս լո­ղաց ճիշտ դի­մացս ու կանգ ա­ռավ մի թար­թի­չա­թար­թի վրա։ Դեմ­քիցս։ Եվ ան­գլե­րեն, բայց մի­ջերկ­րա­ ծո­վ յան կր­քով ա­րագ–ա­րագ շա­րեց, թե ի­նձ, այ­սինքն՝ ի­րեն, որ­քան տաք–հե­տաք­րիր են ռուս մշա­կույթն ու ռու­սաց լե­զուն։ Իմ ան­գլե­րե­նը հեռու–հե­ռու էր լա­վը հա­մար­վե­լուց, ի­սկ­ լե­զուս տեն­դա­գին բե­րա­նումս հա­լա­ծում էր «ձ­մե­րուկ Օր­բիտ», ու ես մտա­ծում է­ի՝ ա­րա­՜ա, ի­՜նչ լավ է, որ ծա­մոն է բե­րա­նումս։ Բայց և, ա­րա­՜ա, ի­նքն ին­չու չու­նի ծա­մոն։ Այն՝ ծա­մո­նը, հեչ ի­րեն չէր խան­գա­րի, քան­զի նա ոչ թե մի­այն խախ­տել էր այն, ի­նչ Եվ­րո­պա­յու­մ անձ­նա­կան տա­րածք են ան­վա­նում, նա կանգ­նել էր բո­լոր ի­մաստ­նե­րով այն­քան մոտ, որ այն պա­հին, ե­րբ մենք կոտրա­

ког­да мы с ней на ло­ман­ных язы­ках доб­ра­лись до русс­ких сти­хов Риль­ке, а слу­чи­лось это очень ско­ро – она вд­руг как–то взд­рог­нул всем те­лом, я по­чувст­во­вал ее за­пах – теп­лый, внут­рен­ний и влаж­ ный – за­пах че­го? Че­го? – онас­ка­за­ла, SorryImustgobutIllcomeback, и ста­ла ухо­дить от ме­ня –че­рез весь зал, мел­ко–мел­ко се­ме­ня – на по­лу­сог­ну­тых – на каб­лу­ках, как­буд­то бо­ясь не до­нес­ти. Я по­шел ос­мат­ри­вать экс­по­зи­цию даль­ше – все пы­та­ясь по­нять, чем же пах­ ну­ло от мо­ей со­бе­сед­ни­цы. Я до­шел до уз­ко­го за­ла,о­быч­но­го зак­ ры­то­го, ви­ди­мо, но в это раз он был отк­рыт – для осо­бо то­ле­рант­ ных це­ни­те­лей ис­кусст­ва – и дой­дя до вит­ри­ны с са­мы­ми отк­ро­ вен­ны­ми ри­сун­ка­ми, я– да, по­нял.

3

O. Panfil

198

Я на­де­ял­ся, что де­ло не дой­дет до от­чет­но­го текс­та для «­Ков­че­ га». Я на­де­ял­ся как–то сос­ко­чить – от­де­лать­ся сти­ха­ми. Я мо­гу пи­ сать толь­ко прав­ду, то есть – мою прав­ду. Мо­гу пи­сать толь­ко от се­бя. Но сос­ко­чить не уда­лось, хха–хха. Поч­ти бесс­мыс­лен­но – пи­сать этот текст. По­то­му что его не опуб­ли­ку­ют. Поп­ро­сят ко­е–ч­то вы­ки­нуть из не­го. А я вы­ки­нуть ни­че­го не мо­гу. ­Так вот: мне бы­ло тя­же­ло в Ар­ме­ни­и. Я буд­то не влю­бил­ся в не­ё. Ни с пер­во­го, ни со вто­ро­го взг­ля­да. Но па­ру ме­ся­цев спус­тя пос­ле возв­ра­ще­ни­я, пе­ре­пи­сы­ва­ясь с ар­мянс­ким дру­гом, по­нял:в­се свя­зан­ ное с Ар­ме­ни­ей вы­зы­ва­ет у ме­ня глу­хую боль. От ее твер­до­го све­та, про­ле­та­ю­ще­го ск­возь серд­це на­ис­ко­сок.

— Но ведь бо­леть мо­жет толь­ко то, что лю­бишь, нет? Из–за то­ го,ч­то те­бе без­раз­лич­но, ни­че­го бо­леть не бу­дет, пра­виль­но? – ска­ зал я дру­гу. ­Ведь­мы – ведь­ма­ми, но я был бо­лез­нен­но вни­ма­тель­ным ко всем те­ням, и осо­бен­но к те­ни женс­кой жиз­ни.Ч­то де­лать – ран­няя смерть ма­те­ри да­ла мне та­кую оп­ти­ку. Мо­жет ли быть счаст­ли­ва ка­кая бы то ни бы­ло ст­ра­на, ес­ли жен­щи­ны в ней бесс­част­ны? В Ар­ме­нии мне все хо­те­лось при­зем­лить­ся окон­ча­тель­но, уви­ деть–по­ню­хать все под­роб­нос­ти жиз­ни, при­кос­нуть­ся – на­о­щупь. Но не очень по­лу­ча­лось – от твер­дой зем­ли от­де­ля­ла плот­ная пе­ле­на, сгус­тив­ший­ся туск­лый и уг­рю­мый аст­раль­ный свет нес­быв­ших­ся же­ла­ний, нес­быв­шей­ся пол­но­ты цве­те­ния – мно­гих–м­но­гих по­ко­ле­ ний. А мо­жет это моя мно­гос­лой­ная бес­чувст­вен­ность? Мно­гос­лой­ ная анес­те­зия серд­ца?

տած լե­զու­նե­րով հա­սանք Ռիլ­կե­ի ռու­սե­րեն բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րին, ին­չը շատ ա­րագ տե­ղի ու­նե­ցավ, նա հան­կարծ ո­ղ ջ մարմ­նով մի տե­սակ ցնց­վեց, ես զգա­ցի նրա բույ­րը՝ տաք, ներ­քին, խո­նավ բույրն ին­չի՞, ին­ չի՞։ Նա ա­սաց՝ Sorry I must go but I’ll come back, ու սկ­սեց ին­ձա­նից հե­ռա­նալ ո­ղ ջ դահ­լիճն ի եր­կայնս, տո­տիկ–տո­տիկ շո­րո­րա­լով կի­սա­ ծալ ծունկ՝ կի­սակ­րունկ՝ կար­ծես վա­խե­նա­լով, որ տեղ չի հասց­նե­լու։ Ես ցու­ցադ­րու­թյու­նը շա­րու­նա­կե­ցի զն­նել՝ փոր­ձե­լով հաս­կա­նալ՝ զրու­ ցակ­ցու­հուցս ի­նչ էր բու­րում։ Ես հա­սա նեղ­լիկ դահ­լի­ճին, որ սո­վո­րա­ բար փակ է, բայց այս ան­գամ բաց է­ր՝ ար­վես­տի հույժ հան­դուր­ժո­ղա­ կան ա­րժ­ևո­րող­նե­րիս հա­մար, ու հաս­նե­լով ա­մե­նա­բա­ցա­հայտ նկար­ նե­րի ցու­ցա­փեղ­կին՝ ես, հա՛, հաս­կա­ցա։ 3

199 Օ. Պանֆիլ

­ ույս ու­նե­ի, որ բա­նը չի հաս­նի Տա­պանի հա­մար հաշ­վե­տու տեքս­ Հ տի։ Հույս ու­նե­ի մի հնա­րով՝ բա­նաս­տեղ­ծու­թյու­նով–բա­նով, դուրս պրծնել։ Ես կա­րող եմ մի­այն ճշ­մար­տու­թյու­նը գրել, այ­սինքն՝ իմ ճշմար­ տու­թյու­նը։ Կա­րող եմ մի­այն իմ ա­նու­նից գրել։ Բայց դուրս պրծնել չհա­ ջո­ղե­ցի, հա՛–հա՛–հա՛։ Հա­մա­րյա ա­նի­մաստ է այս տեքս­տը գրե­լը։ Քա­նի որ այն չեն հրա­տա­րա­կի։ Կխնդ­րեն ի­նչ–որ բան դեն նե­տել։ Ի­սկ ես չեմ կա­րող ո­չինչ դեն նե­տել։ Ա­հա ու­րեմն. Հա­յաս­տա­նում ծանր է­ր։ Ես կար­ծես չսի­րա­հար­վե­ցի նրան։ Ոչ ա­ռա­ջին, ոչ ե­րկ­րորդ հա­յացք­նե­րից։ Բայց վե­րա­դար­ձից մի– եր­կու ա­միս ան­ց հա­յաս­տան­ցի ըն­կե­րոջս հետ նա­մա­կագ­րու­թյան ըն­ թաց­քում հաս­կա­ցա. Հա­յաս­տա­նի հետ կապ­ված ա­մե­նը ի­նձ մեջ խուլ ցավ է ա­ռա­ջաց­նում։ Ցավ Հա­յաս­տա­նի պինդ լույ­սից, որ սր­տի մի­ջով է ան­ցնում շե­ղա­կի։ — Բայց չէ՞ որ ցա­վել կա­րող է մի­այն էն, ի­նչ սի­րում ես, չէ՞։ Ին­չը որ քեզ ան­տար­բեր է թող­նում, ցավ չի տա, ճի՞շտ է,— ա­սա­ցի ես ըն­կե­րոջս։ Վ­հուկ­նե­րը՝ վհուկ, բայց ես հի­վան­դա­գին է­ի, ու­շա­դիր­ բո­լոր ստվեր­ նե­րի ու հատ­կա­պես կնոջ կյան­քի ստ­վեր­նե­րի հան­դեպ։ Ի­նչ ա­րած՝ մորս վա­ղա­ժամ մահն ի­նձ այդ­պի­սի օպ­տի­կա է տվել։ Կա­րո՞ղ է որ­ևէ մի եր­կիր եր­ջա­նիկ լի­նել, ե­թե նրա­նում կա­նայք դժ­բախտ ե­ն։ ­Հա­յաս­տա­նում ես ան­վերջ ու­զում է­ի վերջ­նա­կան վայ­րէջք ա­նել, տես­նել–հո­տո­տել կյան­քի բո­լոր ման­րա­մաս­նե­րը, դիպ­չել–շո­շա­փել։ Բայց էդ­քան էլ չէր ստաց­վում՝ պինդ հո­ղից ա­ռան­ձին էր պա­հում խիտ քո­ղը, ան­կա­տար ցան­կու­թյուն­նե­րի, ան­կա­տար լի­ա­թոք ծաղկ­ման փթթու­նու­թյան խտա­ցած խամ­րած ու մռթ­նած լույ­սը՝ բա­զում ու բա­ զում սե­րունդ­նե­րի։ Բայց գու­ցե դա իմ բազ­մա­շերտ ան­զգա­յու­նությո՞ւնն է։ Սր­տի բազ­մա­շերտ ա­նես­թե­զի­ա՞ն։

­Не­пол­ная ча­ша на зем­ном пи­ру. Каж­дая жен­щи­на хо­чет ощу­тить се­бя хоть раз единст­вен­ным цент­ром жиз­ни, всей–в­сей жиз­ни. И что­бы ее наз­ва­ли по име­ни. Но наз­вать по име­ни мо­жет толь­ко муж­ чи­на. Толь­ко ее муж­чи­на, боль­ше ни­чей. ­Моя мать умер­ла мо­ло­дой от то­го, что мой отец был не толь­ко ее муж­чи­ной.

­ а и что мо­жешь по­чувст­во­вать ск­возь ок­на ту­рис­ти­чес­ко­го ав­ Д то­бу­са или в му­зе­ях? ­Толь­ко зат­вер­дев­ший свет. И ал­маз­ную ть­му жертв. Я при­е­хал в Ар­ме­нию по­нять свое бес­сер­де­чи­е.

4

O. Panfil

200

­Но по до­ро­ге из Гюм­ри … но до это­го – ах, Гюм­ри, ро­ди­на ве­ли­ких Мас­те­ров и ве­ли­ко­го го­ря –с чер­ной цер­ков­ью (она бы­ла пол­ност­ью раз­ру­ше­на зем­лет­ря­се­ни­ем, и восс­та­нов­ле­на – но это­го не ска­жешь – она всег­да, всег­да бы­ла здесь) на цент­раль­ной пло­ща­ди и тре­у­голь­ ным лом­ти­ком зда­ния ря­дом – их сно­ви­дят ушед­ши­е,о­ни­на­не­се­ны их сна­ми и на не­бес­ную кар­ту; ­пос­ле сти­хов и раз­го­во­ров с не­ве­ро­ ят­ны­ми по­э­та­ми – не­бес­ным Ни­ша­ном, прон­зи­тель­ным, как Лор­ка, обож­же­ным ог­нем бес­ко­неч­нос­ти Ха­рен­цем, по–у­ит­ме­новс­ки те­ку­ чим и ес­тест­вен­ным как Чарлз Бу­ковс­ки, нес­лы­хан­но точ­ным в каж­ дом зву­ке Ге­вор­гом Ги­лан­цем, пос­ле про­гул­ки по ве­чер­не­му Гюм­ри с прек­рас­ной Ару­сяк,— Фри­дой Ка­ло ар­мянс­кой по­э­зи­и,— но о Гюм­ри – всё или ни­че­го. ­Но всё – не по­лу­чит­ся в этот раз. ­По­то­му что ес­ли мы ког­да–то и бы­ли соз­да­ны из гли­ны, то толь­ко в Гюм­ри впер­вые в жиз­ни я по­чувст­во­вал раз­ры­ва­ющ ­ ее всю серд­це­ ви­ну те­ла – вос­по­ми­на­ни­е? – быть в не­под­виж­ном цент­ре гон­чар­ но­го кру­га, в то вре­мя как нек­то при­да­ет те­бе фор­му – фор­му че­му? Фор­му серд­ца? Фор­му судь­бы? Фор­му ска­фанд­ра для то­го,ч­то­бы при­зем­лить­ся и вы­жить на этой пла­не­те? ­Ка­кой долж­на быть фор­ма те­ла, что­бы прос­кольз­нуть меж­ду все­ ми жер­но­ва­ми не­ба и зем­ли, сох­ра­нив при этом осан­ку? ­Му­зей ре­ме­сел в Гюм­ри – отб­леск Алек­санд­ро­по­ля – отс­вет че­ кан­ки –та­ту про­ис­хож­де­ний. Про­из­водст­во тол­ка и смыс­ла, ую­та и расс­та­нов­ки прек­рас­ных глу­пых ве­щиц –на неп­ре­ры­ва­ющ ­ ем­ся краю про­пас­ти – руч­на­я, толь­ко руч­ная ра­бо­та.

Երկ­րե­ղեն քե­ֆին լման չլց­ված գա­վաթ։ Ա­մեն կին ու­զում է ի­րեն գո­ նե մեկ ան­գամ զգալ կյան­քի մի­ակ կենտ­րո­նը, ամ­բողջ, հա­մակ կյան­ քի։ Ու որ ի­րեն իր ան­վամբ կո­չեն։ Բայց ան­վամբ կո­չել կա­րող է մի­այն այ­րը։ Մի­այն իր այ­րը, տղա­մար­դը, էլ ոչ մե­կի։ Իմ մայ­րը ջա­հել մե­ռավ, քա­նի որ իմ հայ­րը մի­այն իր տղա­մար­դը չէր։ ­Համ էլ ի­՞նչ կա­րող ես զգալ զբո­սաշր­ջի­կի ավ­տո­բու­սի պա­տու­հան­ նե­րի մի­ջով կամ թան­գա­րան­նե­րում։ ­Մի­այն պնդ­ված լույ­սը։ Եվ զո­հե­րի ալ­մաս­տե ան­հա­մա­րը։ Ես ե­կել է­ի Հա­յաս­տան՝ իմ ան­սր­տու­թյու­նը հաս­կա­նա­լու հա­մար։ 4

201 Օ. Պանֆիլ

­Բայց Գյում­րու ճամ­փին... Չէ, մինչև դա՝ ա՜խ, Գյում­րի, մեծ Վար­ պետ­նե­րի ու մեծ վշ­տի հայ­րե­նիք՝ կենտ­րո­նի հրա­պա­րա­կի սև տա­ճա­ րով (այն ե­րկ­րա­շար­ժից լրիվ քանդ­վել, ա­պա վե­րա­կանգն­վել է, բայց չես ա­սի՝ այն միշտ, միշտ այս­տեղ է ե­ղել) ու հար­ևան շեն­քի ե­ռան­կյուն պա­տա­ռով­, որ հե­ռա­ցած­նե­րի ե­րազ են ու ե­րազ­նե­րով ե­րկ­նից քար­ տե­զին պատ­կեր­ված։ Բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­նե­րից և ան­հա­վա­նա­կան բա­նաս­տեղծ­նե­րի՝ ե­րկ­նային Նշա­նի, Լոր­կայի պես շամփ­րող, ան­հու­ նի կրա­կից խարկ­ված Հա­րեն­ցի, ո­ւիթ­մե­նա­բար հո­սուն ու Բու­կովս­կու պես բնա­կան, ա­մեն ձայ­նում ա­նա­սե­լի­ո­րեն ճշգ­րիտ Գ­ևորգ Գի­լան­ցի հետ զրույց­նե­րից, ե­րե­կո­յան Գյում­րի­ով պայ­ծառ Ա­րու­սյա­կի՝ հայ պոե­ զի­այի Ֆրի­դա Կա­լոյի հետ զբո­սան­քից հե­տո, բայց Գյումր­վա մա­սին՝ ա­մե­նը կամ ո­չինչ։ ­Բայց ա­մենն այս ան­գամ չի ստաց­վի։ ­Զի ե­թե մենք ե­րբ­ևէ ի­րոք ստեղծ­վել ե­նք կա­վից, ա­պա մի­այն Գյում­ րի­ում ես կյան­քումս ա­ռա­ջին ան­գամ զգա­ցի մարմ­նիս ո­ղ ջ մի­ջու­կը պա­տառ –պա­տառ ա­նող հի­շո­ղու­թյու­նը (՞), ե­րբ բրու­տի շր­ջա­նի ան­ շարժ կենտ­րո­նում ես, ը­նդ­սմին, մե­կը քեզ ձևի է բե­րում։ Ի­ն­չի՞ ձևի. սր­ տի՞ ձևի, բախ­տի՞, սկա­ֆանդ­րի՞՝ որ վայ­րէ­ջես ու կեն­դա­նի մնաս այս մո­ լո­րա­կի վրա։ Ինչ­պի­սի՞ն պի­տի լի­նի մարմ­նիդ ձևը, որ պլս­տաս ե­րկն­քի ու ե­րկ­րի բո­լոր ջա­ղաց­քա­րե­րի ա­րան­քով ու համ էլ կեց­վածքդ չկորց­նես։ Գյումր­վա ար­հեստ­նե­րի թան­գա­րա­նը՝ Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի փայ­ լը՝ձև­ված պղն­ձա­թի­թե­ղի մարմ­րու­մը՝ ծա­գում­նե­րի դաջ­ված­քը։ Ի­մաս­ տի, բո­վան­դակ­ման, հար­մա­րա­վե­տու­թյան ու կար­գու­կա­նո­նի հրա­շա­ լի, հի­մար ա­ռար­կա­նե­րի ար­տադ­րու­թյուն ան­դուն­դի չընդ­հատ­վող եզ­ րին՝ ձեռ­քի, մի­այն ձեռ­քի աշ­խա­տանք։

Э­тим ве­щи­цам нет це­ны – она уже уп­ла­че­на за всё. Их свет не очень ярок, но не­сет от­пе­ча­ток пол­но­ты жиз­ни во вре­ме­на неп­ре­ рыв­но­го кон­ца.А ще­мит ког­да разг­ля­ды­ва­ешь их – от пус­то­ты, ­ко­то­ рую чувст­ву­ешь в се­бе – а я чем за­пол­няю пус­то­ту? Что ос­та­ет­ся за мной? Что раз­вер­нет­ся впе­ре­ди? Ч­то в скоб­ках? О чем мол­чим? О том, как мы вд­руг ока­за­лись в дру­гом ми­ре, на дру­гой пла­не­те – раз­рыв пос­ле­до­ва­тель­нос­ти –и ста­рые кни­ги умер­ли для нас – они толь­ко све­тят в но­чи, но не про­ дол­жа­ют рас­ти. И раз­ни­ма­ю­щая те­бя с са­мим со­бой пус­то­та – от то­го, что прош­ лое не пус­ка­ют вмес­те с на­ми. ­Пат­руль Вре­ме­ни, сдать на вхо­де все цен­но­е. Нель­зя взять с со­ бой, нель­зя взять с со­бой. И ос­та­вать­ся здесь – то­же не­воз­мож­но. З­десь не­чем ды­шать, и очень дав­но.

O. Panfil

202

­То,ч­то про­и­зош­ло в 90–е – нам толь­ко ка­за­лось, что оно –ло­каль­ но­е, пост­со­ветс­ко­е, ­но это про­и­зош­ло вез­де – на всей пла­не­те. Мы толь­ко на­чи­на­ем до­га­ды­вать­ся, что масш­таб раз­ры­ва – как в на­ча­ле ле­то­ис­чис­ле­ния на­шей эры. И мы до сих пор не зна­ем, что же про­и­зош­ло. И где нам в се­бе взять то, без че­го нам не об­жить без­мер­ное прост­ ранст­во эмиг­ра­ции или изг­на­ни­я. ­ И вот по до­ро­ге из Гюм­ри, на бе­ре­гу во­дох­ра­ни­ли­ща у ру­ин хра­ма Мар­ма­ра­ше­ня по­чувст­во­вал пер­вое При­сутст­ви­е. Ол­ло–ло­ло­ло!!! Пат­руль Вре­ме­ни.

5

Тем вре­ме­нем ведь­мы из мо­е­го сна ре­гу­ляр­но прос­ту­па­ли в мо­их по­пут­чи­цах, за­тем ис­че­за­ли. В тес­ном бу­си­ке мы си­де­ли с ней сов­сем ря­дом – я на прис­тав­ной лав­ке пос­ре­ди про­хо­да. Она не­важ­но се­бя чувст­во­ва­ла. И ей не нра­вил­ся мой за­пах. Она прик­ры­ва­ла нос но­со­вым плат­ ком, отк­ры­ва­ла фор­точ­ку. И все это еще мог­ло сой­ти за мою мни­ тель­ность, но ре­шив из–за мо­ей не­об­щи­тель­нос­ти в пре­ды­ду­щие дни, что я не знаю анг­лийс­ко­го, она ста­ла ком­мен­ти­ро­вать свое сос­ то­я­ние вс­лух, взы­вая к со­чувст­вию со­се­док на зад­нем си­де­ни­и. И со­ сед­ки как бы со­чувст­во­ва­ли.

5 Այդ ըն­թաց­քում ե­րա­զիս վհուկ­նե­րը պար­բե­րա­բար իմ ճամ­փըն­կե­ րու­հի­նե­րիս մի­ջով եր­ևում, ա­պա ան­հե­տա­նում է­ին։ Նեղ բու­սի­կում ես ու նա շատ մոտ է­ինք նս­տած. ե­ս՝ մի­ջանց­քում բաց­վող նս­տա­րա­նին։ Նա լավ չէր զգում։ Ու նրան դուր չէր գա­լիս իմ հո­տը։ Նա քի­թը թաշ­կի­նա­կով էր փա­կում, բա­ցում էր օ­դանց­քը։ Ու այդ ա­մե­նը կա­րե­լի կլի­ներ իմ կաս­կա­ծամ­տու­ թյու­նը հա­մա­րել, բայց ի­մ՝ նա­խորդ օ­րե­րի ըն­թաց­քում ան­մար­դա­մո­տու­ թյու­նից ո­րո­շե­լով, որ ես ան­գլե­րեն չգի­տեմ՝ նա սկ­սեց իր վի­ճա­կը բարձ­ րա­ձայն մեկ­նա­բա­նել՝ իր ետ­ևի նս­տա­րա­նի հար­ևա­նու­հի­նե­րից կա­րեկ­ ցանք ա­կն­կա­լե­լով։ Ու հար­ևա­նու­հի­նե­րը հան­վա­նե կա­րեկ­ցում է­ին։

203 Օ. Պանֆիլ

Այս ի­րե­րը գին չու­նեն. այն ար­դեն վճար­ված է ամ­բող­ջի հա­մար։ Նրանց լույ­սը շատ պայ­ծառ չէ, բայց ա­նընդ­հատ վախ­ճա­նի ժա­մա­ նակ­նե­րում կյան­քի հա­գե­ցա­ծու­թյան դրոշմն ու­նի։ Ի­սկ դրանք զն­նե­լիս սիրտդ նվ­վում է դա­տար­կու­թյու­նից, որ քեզ մեջ զգում ես. ի­սկ ես ին­ չո՞վ եմ դա­տար­կու­թյու­նը լց­նում։ Իմ ետ­ևում ի­՞նչ է մնում։ Ա­ռջ­ևում ի՞­նչ է բաց­վում։ ­Փա­կագ­ծե­րում ի­՞նչ է։ Ին­չի՞ մա­սին ե­նք լռում։ Այն մասին, որ հան­ կարծ ու­րիշ աշ­խար­հում հայտն­վե­ցինք, ու­րիշ մո­լո­րա­կին՝ հա­ջոր­ դա­կա­նու­թյան խախ­տում, ու հին գր­քե­րը մե­ռել է­ին մե­զա­նից ա­ռաջ. դրանք մի­այն գի­շե­րով լույս են տա­լիս, բայց չեն շա­րու­նա­կում ա­ճել։ Ու ի­նքդ քե­զա­նից բա­ժա­նող դա­տար­կու­թյու­նը նրա­նից է, որ ան­ ցյա­լը մեզ հետ մի­ա­տեղ թույլ չեն տա­լիս՝ լի­նի։ ­Ժա­մա­նա­կի Պա­րեկ։ Մտ­նե­լիս ա­մեն ար­ժե­քա­վո­րը հանձ­նել։ Չի կա­ րե­լի վերց­նել քեզ հետ, չի կա­րե­լի վերց­նել քեզ հետ­։ Ու այս­տեղ մնալն էլ ան­հնար է։ Վա­ղուց ի­վեր այս­տեղ շն­չե­լու օդ չկա։ Շատ վա­ղուց։ Այն, ի­նչ ե­ղավ 90–ա­կան­նե­րին, մեզ մի­այն թվում էր, թե լո­կալ, հետ­ սո­վե­տա­կան էր, բայց դա ա­մե­նուր տե­ղի ու­նե­ցավ ո­ղ ջ մո­լո­րա­կով մեկ։ Մենք մի­այն նոր ե­նք սկ­սում գլ­խի ը­նկ­նել, որ խա­թար­ման չա­փերն այն­քան են, որ­քան մեր թվար­կու­թյան տո­մա­րի սկզբ­նե­րում։ Ու ա­ռ այ­սօր չգի­տենք, թե էդ ի­նչ է տե­ղի ու­նե­ցել։ Ու մենք մեր մեջ որ­տե՞ղ պե­ղենք այն, ա­ռանց ին­չի մենք չենք բնա­ կեց­նի տա­րագր­ման կամ վտար­ման ան­չա­փե­լի տա­րա­ծու­թյու­նը։ Եվ ա­հա Գյում­րին թող­նե­լու ճա­նա­պար­հին ջրամ­բա­րի ա­փին, Մար­մա­րա­շե­նի տա­ճա­րի ա­վե­րակ­նե­րի մոտ, զգա­ցի ա­ռա­ջին Ներկա­ յու­թյու­նը։ Օլ­լո՜–լո­լո­լո՜։ Ժա­մա­նա­կի Պա­րե­կը։

O. Panfil

204

Я, ко­неч­но, впол­не мог до­пус­тить, что смесь та­ба­чи­щи (я очень мно­го ку­рю), за­па­ха ко­жа­ной курт­ки и мо­е­го спе­ци­фи­чес­ко­го Bvlgari, ко­то­рым я бес­по­щад­но был на­ду­шен, как это сде­лал бы лю­бой мущ­ щи­на в пу­те­шест­ви­и,— что смесь эта мог­ла быть впол­не адс­кой для ра­ни­мо­го женс­ко­го обо­ня­ни­я, но в ос­таль­ном со­весть моя бы­ла чис­ та в пря­мом смыс­ле – ут­ренн­ний душ, ан­ти­пер­си­пант, и да­же –х­хо– х­хо!— спе­ци­аль­ные де­зо­до­ри­ро­ван­ные нос­ки. Тем не ме­не­е, мель­ка­ ние ее но­со­во­го плат­ка, ис­те­рич­ное отк­ры­ва­ние и зак­ры­ва­ние ок­ на,а глав­ное – ее ком­мен­та­рии – сде­ла­ли свое де­ло. За час сов­мест­ной до­ро­ги я при­шел в тот гра­дус бе­шенст­ва, ког­да по­ба­и­ва­юсь са­мо­го се­бя. Наг­лая тварь, я же те­бе не го­во­рю, что ме­ ня му­тит от тво­е­го за­па­ха – за­пах буд­то у те­бя вмес­то мат­ки – сти­ раль­ная ма­шин­ка, зап­рав­лен­ная гнус­ным Ари­э­лем, и этот твой ти­па odourlessан­ти­пер­си­пант все рав­но ис­то­ча­ет тош­нот­вор­ный боль­ нич­ный ду­шок, сте­риль­ный–с­те­риль­ный–с­те­риль­ный! – где твои де­ти, а?!— и за тво­им опо­лас­ки­ва­те­лем для рта все рав­но – вче­раш­ ний пе­ре­гар, бля­ди­на! И во­об­ще та­кая не­пе­ре­но­си­мость чу­жих за­па­ хов го­во­рит толь­ко о не­до­е­би­те, о том, что ты очень дав­но не кон­ча­ ла,— как толь­ко ты кон­чишь – все за­па­хи те­бе по­ка­жут­ся райс­ки­ми. Ес­ли ты ког­да–ни­будь во­об­ще кон­ча­ла. Но ког­да и ес­ли кон­чишь – да, ни один за­пах не бу­дет неп­ри­ят­ным –по­то­му что ког­да хоть на миг вы­хо­дишь за пре­де­лы се­бя, ис­че­за­ет эта ду­хо­та за­то­че­ния в ска­ фанд­ре, и ты вы­хо­дишь из се­бя, и впус­ка­ешь в се­бя и при­ни­ма­ешь весь мир в его пе­ре­ли­вах и пе­ре­па­дах и во­до­па­дах за­па­хов, ко­то­рые все вмес­те – за­пах жиз­ни. Мне же не­ку­да пе­ре­сесть – все мес­та за­би­ ты, возь­ми се­бя в ру­ки, су­ка! Это быв­ший СССР, дет­ка! На­ша вза­им­ная не­на­висть до­раз­вер­за­лась как карс­тов­вый об­вал, в ко­то­рый уже бы­ли вид­ны все не­чис­то­ты ми­ра, я ощу­щал се­бя в не сов­сем при­выч­ной для ме­ня­зо­не как бы от­вер­жен­ных – как­на бесп­ лод­ном пус­ты­ре – тем­но–се­рая си­ла ее неп­ри­ят ­ ия от­ка­лы­ва­ло мою часть су­ши от всех, от этой прек­рас­ной ст­ра­ны, от воз­мож­нос­ти вза­ и­мо­по­ни­ма­ния и от на­деж­ды. Ме­ня на­чи­на­ло пот­ря­хи­вать от вза­им­ ной не­на­вис­ти к ней. А это бы­ло уже опас­но. Для не­ё. Она на­чи­на­ла по­лу­за­ды­хать­ся, блед­неть и за­ка­ты­вать гла­за.

205 Օ. Պանֆիլ

Ես ի­հար­կե լի­ո­վին կա­րող է­ի են­թադ­րել, որ թու­թու­նի (ես չա­փա­զանց շատ եմ ծխում), կաշ­վե բաճ­կո­նի ու իմ յու­րա­հա­տուկ Bvlgari–ի, ո­րով ա­նո­ղո­քա­բար ցող­ված է­ի, ի­նչ­պես որ դա կա­ներ ա­մեն մի տղա՛–տ­ղա­ մարդ ճամ­փոր­դե­լիս, որ ա­հա այդ խառ­նուր­դը կա­րող էր լի­ո­վին դժո­ խային լի­նել կնոջ բեկ­բե­կուն հո­տո­տե­լի­քի հա­մար, բայց մնա­ցա­ծի ա­ռու­ մով խիղճս ո­ւղ­ղա­կի­ո­րեն մա­քուր է­ր՝ ա­ռա­վո­տյան ցն­ցուղ, հա­կա­պերս­ պի­րանտ, ու մինչև ի­սկ, հո­՜ո–հոո՛, դե­զո­դոր­ված հա­տուկ գուլ­պա­ներ։ Այ­դու­հան­դերձ, նրա թաշ­կի­նա­կի ցո­լա­ցում­նե­րը, պա­տու­հա­նի հիս­ տե­րիկ բա­ցու­փա­կում­ներն ու ա­մե­նա­կար­ևո­րը՝ նրա մեկ­նա­բա­նու­ թյուն­ներն ի­րենց գործն ա­րին։ ­Հա­մա­տեղ ճամ­փի մեկ ժա­մում ես կա­տա­ղու­թյան էն սանդ­ղա­կին հա­սա, ե­րբ ին­ձա­նից ի­՛նքս եմ ե­րկն­չում։ Դո՛ւ, լկ­տի կեն­դա­նի, ես քեզ չեմ ա­սում, որ հո­տիցդ սի՛րտս է խառ­նում։ Հոտ, ա­սես ար­գան­դի տե­ղը լվաց­քի մե­քե­նա է մեջդ՝ զազ­րե­լի Ա­րի­ե­լով լից­քա­վո­րած, ու քո էդ ի­բր odourless­ հա­կա­պերս­պի­րան­տը, միև­նույնն է, հի­վան­դա­նո­ցի փս­խում ա­ռա­ջաց­նող­ բու­րում է ար­տա­ծում՝ ստե­րիլ, ստե­րի՛լ, ստե­րի՛լ։ Ե­րե­խեքդ ո­՞ւր են, հը՞։ Ու քո բեր­նի ո­ղո­ղի­չից դե­նը մեկ է՝ ե­րեկ­վա խմա­ծիդ տհաճ բու­րումն է, ա՛յ բոզ։ Եվ առ­հա­սա­րակ օ­տա­րի հո­տե­րի այս­պի­սի ան­հան­ դուր­ժու­մը մի­այն թե­րա­քու­նի վկա­յումն է և այն բա­նի, որ դու վա­ղուց ի­ վեր չես պր­ծել. հենց պրծ­նես, բո­լոր հո­տե­րը քեզ դրախ­տի բույր կթվան­։ Ե­թե դու առ­հա­սա­րա՛կ ե­րբ­ևէ պր­ծել ե­ս։ Բայց ե­րբ ու ե­թե պրծնես, հա՛, որ­ևէ հոտ տհաճ չի լի­նի, ո­րով­հետև ե­րբ թե­կուզ մի ա­կն­թարթ ել­նում ես քո սահ­ման­նե­րից, չք­վում է սկա­ֆանդ­րում բանտ­ված լի­նե­լու էդ հեղ­ ձու­կը, ու դու ել­նում ես քե­զա­նից ու քո ներսն ես թող­նում ու ըն­դու­նում ես ո­ղ ջ աշ­խար­հը՝ իր բույ­րե­րի, հո­տե­րի վայ­րի­վե­րում­նե­րով, ջր­վե­ժում­ նե­րով, ե­րփ­նե­րան­գու­թյամբ, որ բո­լո­րը մի­աս­նա­բար կյան­քի հոտն ե­ն։ Տեղ չկա, ա­խր, որ տե­ղա­փոխ­վեմ, տե­ղերն են լեփ–լե­ցուն, քեզ հա­վա­ քի՛ր, քա՛ծ։ Սա նախ­կին ԽՍՀՄ–ն է, ման­կի՛կս։ ­Մեր փո­խա­տե­լու­թյու­նը կարս­տե սո­ղան­քի նման լրիվ ճո­ղափ­լուզ­ վեց, ու ար­դեն տե­սա­նե­լի է­ին աշ­խար­հիս բո­լոր ա­պա­կա­նու­թյուն­ներն, ու ես զգում է­ի կար­ծես ի­նձ հա­մար ոչ այդ­քան սո­վոր, մի տե­սակ մեր­ ժյալ­նե­րի զո­նա­յում լի­նե­ի, ան­պտուղ պա­րա­պու­րդում, ո­րի չհան­դուրժ­ ման գորշ ու­ժը ջար­դում–պո­կում էր ցա­մա­քի իմ մա­սը մնա­ցա­ծից, այս հրա­շա­լի ե­րկ­րից, հնա­րա­վոր փո­խըմբռ­նու­մից և հույ­սից։ Նրա հան­ դեպ փո­խա­տե­լու­թյու­նից մար­մինս ցնց­վել էր սկ­սել։ Ի­սկ դա ար­դեն վտան­գա­վոր է­ր։ Նրա հա­մար։ Նա սկ­սում էր կի­սա­հեղձ լի­նել, սպրդ­նել էր, ու աչ­քե­րը գնում է­ին։

O. Panfil

206

К счаст­ью, ав­то­бус ос­та­но­вил­ся, мы выш­ли от­лить, по­ку­рить, раз­мять но­ги и – по­лю­бо­вать­ся ви­дом: под на­ми ле­жа­ла­не­мыс­ли­ мой кра­со­ты, биб­лейс­ко­го ды­ха­ния Ара­ратс­кая до­ли­на, со сло­ис­ты­ ми как па­го­ды, тер­ра­са­ми хол­мов и гор. Я сто­ял у па­ра­пе­та, смот­рел вдоль до­ли­ны – она гу­де­ла – про­тяж­ но и глу­бо­ко как ви­о­лон­чель, и поз­ва­ни­ва­ла – вы­со­ко – чуть нак­ре­ нясь из ле­во­го верх­не­го в ниж­ний пра­вый – как де­ре­вян­ные па­лоч­ки на вет­ру. По­ток до­по­топ­но­го вре­ме­ни про­дол­жал течь че­рез до­ли­ну,и он ни­ког­да не пре­ры­вал­ся здесь. Я поч­ти на­чи­нал по­ни­мать – те­лом – по­че­му у Ман­дельш­та­ма в ар­мянс­ком цик­ле так мно­го биб­лейс­ких мо­ти­вов – и поч­ти по­нял,ч­то они на са­мом де­ле – до–биб­лейс­ки­е, но тут ми­мо ме­ня прош­ла она, и дур­ной глаз опять на­чал свое тем­ное де­ло. Нам по­ра бы­ло ехать даль­ше, и я на пи­ке но­во­го прис­ту­па бе­ шенст­ва пок­лял­ся,ч­то ни за что не сор­вусь и бу­ду – хха–х­ха!— добр с ней. Мне не хо­те­лось пор­тить се­бе пу­те­шест­ви­е. Да­же ес­ли за­пах, ко­то­рый му­чил ее во мне, был за­па­хом мо­е­го черст­во­го серд­ца. ­Ког­да мы рас­се­лись по преж­ним мес­там, и ав­то­бус тро­нул­ся, я прис­ту­пил к доб­ру. И на чис­том анг­лийс­ком сп­ро­сил ее: — Как Вы се­бя чувст­ву­е­те?­ О­на взд­рог­ну­ла, поб­лед­не­ла чуть боль­ше. Мг­но­вен­но соб­ра­лась и об­мяк­ла –од­нов­ре­мен­но.

— Да, нем­но­го не­важ­но се­бя чувст­ву­ю. Нос,— она по­ка­зал на свой нос.

— Мо­жет быть Вам ме­ша­ет ка­кой–ни­будь за­пах? – сп­ро­сил я.

— Нет–нет–нет,— с­ка­за­ла она.

— Мо­жет быть Вам нуж­ны ле­карст­ва?

— Спа­си­бо, я уже пью ле­карст­ва. Я очень силь­но прос­ты­ла в аэ­ро­ пор­ту пе­ред вы­ле­том в Ере­ван. И тут мне дейст­ви­тель­но ста­ло жал­ко ее на па­ру ми­нут – по­то­му что я сам пе­ре­бо­лел не­за­дол­го до от­ле­та грип­пом, и грипп в этом се­ зо­не был мерз­ко­ва­тым. О­на вд­руг ус­по­ко­и­лась, стих­ла и ста­ла по­хо­жа на на­хох­лив­шу­юс­ я птич­ку. Че­рез па­ру ми­нут она да­же зад­ре­ма­ла. ­Ве­че­ром то­го же дня мы ужи­на­ли в очень хо­ро­шем сельс­ко­мэт­ но–рес­то­ра­не.

207 Օ. Պանֆիլ

Բա­րի բախ­տից ավ­տո­բու­սը կանգ ա­ռավ, մենք ե­լանք կա­րիք հո­գա­ լու, ծխե­լու, ո­տք­ներս մար­զե­լու ու տե­սա­րանն ըմ­բոշխ­նե­լու: Մեր տակ սփռ­վել է­ր անն­ման գե­ղե­ցիկ, ա­ստ­վա­ծաշն­չ յան Ա­րա­րա­տյան դաշ­տը, բլուր­նե­րի ու սա­րե­րի՝ պա­գո­դա­նե­րի պես շեր­տա­վոր դա­րա­վանդ­նե­ րով։ Ես կանգ­նած է­ի բազ­րի­քի մոտ ու դի­տում է­ի դաշ­տա­վայրն իր եր­կայն­քով մեկ. այն բվ­վում էր ձիգ ու խո­րը՝ որ­պես թավ­ջու­թակ, ու զնգզն­գում բարձ­րա­ձայն, թեթ­ևա­կի շե­ղու­թյամբ հակ­ված՝ քա­մա­հար փայ­տա­ձո­ղիկ­նե­րի պես՝ ձախ վե­րի­նից դե­պի աջ ներ­քի­նը։ Ա­նդրջր­հե­ ղե­ղ յան ժա­մա­նա­կի հոս­քը շա­րու­նա­կվում էր դաշ­տով, ի­նչ­պես որ այս տե­ղում ե­րբ­ևէ չէր էլ ը­նդ­հատ­վել։ Ես հա­մա­րյա սկ­սում է­ի հաս­կա­նալ՝ ին­չու են Ման­դելշ­տա­մի հայ­կա­կան ցիկ­լում այդ­քան շատ բիբ­լի­ա­կան մո­տիվ­նե­րը, ու հա­մա­րյա հաս­կա­ցա, որ ի­րա­կա­նում նրանք նա­խա– բիբ­լի­ա­կան են, բայց էդ պա­հին կող­քովս ան­ցավ նա, ու չո­ռոտ ա­չքն է­լի իր սև գործն ա­նել սկ­սեց։ Ճամ­փա­ներս շա­րու­նա­կե­լու ժա­մա­նակն էր, ու կա­տա­ղու­թյանս նոր պոռթկ­ման գա­գա­թին ե­րդ­վե­ցի, որ ոչ մի դեպ­ քում չեմ տրա­քի ու իր հետ՝ հա­ա՜–հա–հա­ա՜, բա­րի կլի­նեմ։ Չէ­ի ուզում ճամ­փոր­դու­թյունս փչաց­նել։ Նույ­նիսկ ե­թե հո­տը, որ իմ մի­ջից նրան տան­ջում էր, հոտն էր իմ չոր ու ան­գութ սր­տի։ Երբ նս­տո­տե­ցինք մեր նախ­կին տե­ղե­րում, ու ավ­տո­բու­սը շարժ­վեց, ես ձեռք զար­կե­ցի բա­րուն­։ Ու մաք­րա­գույն ան­գլե­րե­նով հարց­րի նրան.

— Ի­նչ­պե՞ս եք, լա՞վ եք զգում։ ­Նա ցնց­վեց, փոքր–ի­նչ ա­վե­լի սպրդ­նեց։ Վայր­կե­նա­պես հա­վա­քեց ի­րեն ու մի­ա­ժա­մա­նակ՝ թալ­կա­ցավ։ — Հա՛, փոքր–ի­նչ վատ եմ զգում։ Քիթս,— նա ցուց տվեց իր քի­թը։ — Գու­ցե Ձեզ ի­նչ–որ հո՞տ է խան­գա­րում,— հարց­րի ես: — Չէ–չէ–չէ,— ա­սաց նա։ — Գու­ցե դե­ղե­րի կա­րի՞ք ու­նեք։ — Շնոր­հա­կալ եմ, ես ար­դեն դե­ղեր խմում ե­մ։ Խիստ մր­սե­ցի օ­դա­ կա­յա­նում՝ Եր­ևա­նի թռիչ­քից ա­ռաջ։ Ու այդ պա­հին մի եր­կու րո­պե­ով խղ­ճա­հար­վե­ցի նրա նկատ­մամբ։ Քա­նի որ իմ մեկ­նու­մից ա­ռաջ ես էլ գրիպ է­ի հի­վան­դա­ցել, ու այդ սե­ զո­նի գրի­պը զազ­րե­լի է­ր։ Նա հան­կարծ հան­դարտ­վեց, սսկ­վեց ու սկ­սեց նման­վել փք­ված թռչ­նա­կի։ Մի–եր­կու րո­պե­ից նա ար­դեն նն­ջում է­ր։ Նույն օր­վա ե­րե­կո­յան մենք ը­նթ­րում է­ինք շատ լավ գյու­ղա­կան էթնո–ռես­տո­րա­նում։

O. Panfil

208

Я вы­шел по­ку­рить из–за сто­ла и по­до­шел к тан­ды­ру, где го­рел из под зем­ли огонь, и с ра­бот­ни­ком, сле­див­шим за ог­нем, сов­сем не знав­шим русс­ко­го, мы вд­руг по­го­во­ри­ли обо всем. Поч­ти без слов. Огонь го­рел, ла­ваш пек­ся, и все вд­руг ста­ло нас­то­ящ ­ им, я при­зем­ лил­ся. По­том я уви­дел на тер­рас­се ее. Ее пот­ря­хи­ва­ло от ве­чер­не­го хо­ло­да пред­го­рий, но ско­рее – от оз­но­ба. Я поз­вал ее и под­вел к ог­ню. Она се­ла на кор­точ­ки у тан­ды­ра, и в отс­ве­тах ог­ня на гла­зах ее ли­ цо разг­ла­ди­лось, ус­по­ко­ил ­ ось, она пе­рес­та­ла дро­жать.Itisverygood, verygood,— в­ре­мя от вре­ме­ни шеп­та­ла она. Вд­руг по­я­ви­лась еще од­на на­ша кол­ле­га и поп­ро­си­ла у ме­ня при­ ку­рить, она сов­сем от­ча­ян­но улы­ба­лась, но ког­да я приг­ля­дел­ся, уви­ дел, что она пла­чет. Я тро­нул ее за пле­чо – что слу­чи­лось? По­че­му ты пла­чешь? Ока­за­лось,ч­то в на­ше от­сутст­ви­е – поч­ти за сто­лом – про­из­ о­шел скан­дал: ст­ран­но­ва­тый фо­тог­раф, ко­то­рый соп­ро­вож­дал на­шу де­ле­га­цию поч­ти все дни и fluidly знав­ший анг­лийс­кий, неп­ ре­рыв­но ко­кет­ни­чав­ший с на­шей кол­ле­гой – так по край­ней ме­ре ка­за­лось со сто­ро­ны – вд­руг по­е­хал моз­га­ми и стал ос­корб­лять ее, и все это на­езд – как об­ъяс­ня­ла она ск­возь ры­да­ния – был вок­руг …э­э­э­э…п­роб­ле­мы девст­вен­нос­ти. MyGod !Ч­ьей девст­вен­нос­ти?! –сп­ ро­сил я. Девст­вен­нос­ти во­об­ще и мо­ей в част­нос­ти, ск­возь ры­да­ния ска­зал она. But why fucking virginity is so important for him?!— сп­ро­ си­л я. О­о­о­о!— про­ры­да­ла­ о­на. А ­по­че­му ­ты ­не ­пос­ла­л е­го­ на­хуй?— спро­сил я по–русс­ки,— она бы­ла из Вос­точ­ной Ев­ро­пы и дос­та­точ­но по­ни­ма­ла русс­кий. Я не мог­ла­а­а,— про­ры­да­ла она опять. Ка­кое его со­бач­ье де­ло до чьей бы то ни бы­ло девст­вен­нос­ти?!!— не­до­ум ­ е­вал я. Ты не по­ни­ма­ешь! У них в Ар­ме­нии девст­вен­ность – очень важ­ная вещь!!!— От­лич­но! Пусть она бу­дет и даль­ше край­не важ­ной вещ­ью в Ар­ме­ни­и, но при чем здесь ты?!— не уни­мал­ся я, по­то­му что от ме­ ня не ук­ры­лось на про­тя­же­нии по­езд­ки – кто на са­мом де­лен­ра­вил­ся ей.Ты раз­ве не по­ни­ма­ешь, что весь его на­езд – из–за то­го,ч­то он хо­ чет те­бя, но по­ни­ма­ет,ч­то ты ему не дашь? Да к то­му же он выг­ля­дит как им­по­тент. В это вре­мя фо­тог­раф про­шел ми­мо нас, и ли­цо у не­го бы­ло не­хо­ ро­ше­е, пря­мо ска­жем. Не­хо­ро­шо оно бы­ло тем, что дер­жа­ло на се­бе пол­ную замк­ну­тость от внеш­не­го ми­ра –с­вин­цо­вая мас­ка нез­до­ро­ вой уве­рен­нос­ти в сво­ей блядс­кой пра­во­те,— та­кой плот­нос­ти – для

209 Օ. Պանֆիլ

­Սե­ղա­նի մո­տից դուրս գնա­ցի ծխե­լու ու մո­տե­ցա թոն­րին, ո­ւր գետ­ նի տա­կից վառ­վում էր կրա­կը, ու կրա­կին հետ­ևող աշ­խա­տո­ղի հետ, որ իս­կի ռու­սե­րեն չգի­տեր, մենք հան­կարծ խո­սե­ցինք ա­մեն ին­չի մա­ սին։ Գրե­թե ա­ռանց բա­ռե­րի։ Կրա­կը վառ­վում էր, լա­վա­շը՝ թխ­վում, ու ա­մեն բան հան­կարծ ի­րա­կան դար­ձավ, ես վայրէ­ջե­ցի գետ­նին։ Հե­տո ես դա­րա­վան­դին տե­սա նրան։ Նա­խա­լեռ­նե­րի ե­րե­կո­յան ցր­տից, թե ա­վե­լի շատ դո­ղէ­րոց­քից, նա ցնց­վում էր­։ Ես նրան կան­չե­ցի ու մոտ տա­րա կրա­կին։ Նա կքեց թոն­րի մոտ, ու կրա­կի ցոլ­քե­րից նրա դեմ­քը հարթ­վեց, հան­դարտ­վեց, ու մարմ­նի դողն ան­ցավ։ It is very good, very good,— ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ շշն­ջում էր նա։ ­Հան­կարծ մեր է­լի մի գոր­ծըն­կե­րու­հին հայտ­նվեց ու ծխե­լու բան խնդ­րեց և շատ հու­սա­հատ ժպ­տում էր, բայց ե­րբ ես ու­շա­դիր նայե­ցի, տե­սա, որ լա­լիս է­։ Ու­սին դի­պա՝ ի­՞նչ է ե­ղել, ին­չու՞ ես լա­լիս։ Պարզ­վեց՝ մեր բա­ցա­կա­յու­թյա­ն ընթացքում՝ հա­մա­րյա սե­ղա­նի շուրջ սկան­դալ է ե­ղել. տա­րօ­րի­նա­կու­թյուն­ներ ու­նե­ցող լու­սան­կա­րի­չը, որ մեր պատ­վի­ րա­կու­թյան ու­ղե­կիցն էր գրե­թե բո­լոր օ­րե­րին ու ո­րը fluidly անգ­լե­րեն գի­տեր և ա­նընդ­հատ սեթ­ևե­թում էր մեր կո­լե­գայի հետ, գո­նե կող­քից այդ­պես էր թվում՝ հան­կարծ խել­քը գցել ու սկ­սել էր նրան վի­րա­վո­ րել, ու ո­ղ ջ էդ վրաք­շո­ցին, ի­նչ­պես կինն ար­ցունք­նե­րի մի­ջից ա­սաց,... է­էէէ…­կու­սու­թյան խնդ­րի շուրջ էր պա­տա­հել։ My God ! «Ո՞ւմ կու­սու­ թյան»,— հարց­րի ես­։ «Առ­հա­սա­րակ կու­սու­թյան ու ի մաս­նա­վո­րի՝ իմ»,— հե­կե­կա­լով ա­սաց նա։ «But why fucking virginity is so important for him?!»,— հարց­րի ե­ս։ «Оооо»,— հե­կե­կաց նա։ «Ի­սկ ին­չո՞ւ դու նրան սիկ­տիր չա­րիր»,— հարց­րի ես ռու­սե­րեն (նա ար­ևե­լ յան Եվ­րո­ պայից էր ու բա­վա­րար չա­փով ռու­սե­րեն էր հաս­կա­նում­)։ «Ես չէ­ի­ի­ի­ի կա­րոոող»,— է­լի հե­կե­կաց նա։ «Ի­նքն ո­՞ւմ դռան շունն է, որ որ­ևէ մե­կի կու­սու­թյան հետ կապ ու­նե­նա»,— տա­րա­կու­սում է­ի ե­ս։ «Դու չե՛ս հաս­ կա­նում»։ «Հա­յաս­տա­նում կու­սու­թյու­նը շատ կար­ևոր բան է»։ «Հրա­շա­ լի՛ է, թող այն է­լի շա­րու­նա­կի շատ կար­ևոր բան լի­նել Հա­յաս­տա­նում, բայց դո՞ւ ի­նչ կապ ու­նես,— չէ­ի դա­դա­րում ես, քա­նի որ այ­ցե­լու­թյան օ­րե­րին իմ աչ­քից չէր վրի­պել, թե ով էր ի­րո՛ք նրան դուր գա­լիս։— Մի՞­թե դու չես հաս­կա­նում, որ դրա վրաք­շո­ցու մի­ակ պատ­ճառն էն է, որ ին­քը քեզ ու­զում է, բայց հաս­կա­նում է, որ չես տա։ Բա­ցի էդ էլ, ա­սեմ՝ ին­քը սե­ռա­պես ան­կա­րո­ղի տեսք ու­նի»։ Այդ ժա­մա­նակ լու­սան­կա­րի­չը կողք­նե­րովս ան­ցավ, ու նրա դեմ­քը, ու­ղիղ ա­սեմ՝ վատն է­ր։ Վատն էր այն բա­նով, որ իր վրա էր պա­հում ար­տա­քին աշ­խար­հից ո­ղ ջ պար­փակ­վա­ծու­թյու­նը՝ սե­փա­կան բո­զե­ղեն

O. Panfil

210

пси­хуш­ки еще ра­но, но для псих­дис­пан­се­ра – в са­мый раз. И пе­чать дур­но­го га­за на его лбу. О, ка­кой дур­ной глаз он по­лу­чил в тот ве­чер! И я мо­мен­таль­но вс­пом­нил, что ме­ня нас­то­ро­жи­ло еще в пер­вые дни в нем: я ус­лы­шал его расс­каз о том, как он, бу­ду­чи сту­ден­том трет­ье­ го кур­са фа­куль­те­та пси­хо­ло­ги­и, поп­ро­сил­ся на прак­ти­ку в тюрь­му и его, с его слов, ос­тав­ля­ли один на один в ка­ме­ре с убий­цей. И он как бы что–то там пе­ре­па­хи­вал в моз­гу зэ­ка. Это не мог­ло быть прав­дой по мно­гим при­чи­нам. Но пер­вой при­чи­ной был он сам: гля­дя на не­го, бы­ло по­нят­но, что ес­ли бы его ос­та­ви­ли в ка­ме­ре с убий­цей, пер­вое что он сде­лал бы – о­бос­сал­ся. В это вре­мя к нам по­дош­ли ос­таль­ные ведь­мы, то есть да­мы. И у ог­ня они, об­няв ее, ус­по­ко­ил ­ и и уте­ши­ли. По­том по­я­вил­ся тот, кто дейст­ви­тель­но нра­вил­ся вос­точ­но­ев­ ро­пейс­кой кол­ле­ге. Он при­сел воз­ле ог­ня. Я сп­ро­сил его– а что там про­и­зош­ло с этим фо­тог­ра­фом? Он по­мол­чал, и бы­ло вид­но что он ко­леб­лет­ся меж­ду же­ла­ни­ем сде­лать вид, что он ни­че­го не зна­ет, и тем,ч­то бы что–то ска­зать. Но по­том сде­лал гри­ма­су, пе­чаль­но мах­ нул ру­кой и про­мол­чал. Он то­же был кав­каз­цем. У оран­же­во­го ог­ня из зем­ли мы все сог­ре­лись и как буд­то сб­ли­зи­ лись. Я вд­руг по­нял сов­сем прос­тую вещь: все по­э­ты и про­за­и­ки – а осо­бен­но те из них, кто ез­дит на фес­ти­ва­ли – де­ти нав­сег­да. Э­то мой пер­вый фес­ти­валь. ­По­ра бы­ло ид­ти к ав­то­бу­су. ­Фо­тог­раф что–то нас­той­чи­во вти­рал шо­фе­ру. По тем­но­ва­той ух­ мыл­ке ­бы­ло вид­но, что шо­фер от­час­ти на его сто­ро­не. ­Но ког­да фо­тог­раф, вы­хо­дя на сво­ей ос­та­нов­ке, под­черк­ну­то гром­ко и при­вет­ли­во поп­ро­щал­ся со все­ми, ник­то не от­ве­тил ему.

6

Мое серд­це дрог­ну­ло на ок­ра­ин ­ е Гюм­ри. Рыб­ный рес­то­ран в заб­ро­шен­ном из­вест­ня­ко­вом кар­ье­ре. Луч­ шая или са­мая яр­кая ры­ба, ­ко­то­рую я про­бо­вал – иш­хан (ге­гар­ку­ни?)

– и бес­тер,— толь­ко что вы­лов­лен­ны­е. И луч­шие офи­ци­ан­ты – стай­ ка под­рост­ков, без те­ни угод­ли­вос­ти, дву­руш­ной при­вет­ли­вос­ти и ка­ких–бы то ни бы­ло от­пе­чат­ков ре­мес­ла– с умо­пом­ра­чи­тель­ной ско­рост­ью, без­жа­лост­ност­ью и ак­ку­рат­ност­ью со­вер­ша­ли сме­ну

6 Գյում­րի­ի ար­վար­ձա­նում սիրտս դող­դո­ղաց։ Կ­րա­քա­րի լքյալ հան­քում՝ ձկան ռես­տո­րան։ Լա­վա­գույն կամ ա­մե­ նաեր­ևա­ցող ձու­կը, որ փոր­ձել ե­մ՝ իշ­խան (գե­ղար­քու­նի՞), ու բես­թեր թա­ռափ (ս­տեր­լյադ), որ հենց նոր է­ին ջրից բռն­ված։ Ու լա­վա­գույն մա­տու­ցող­նե­րը՝ պա­տա­նի­նե­րի վտառ, ա­ռանց սի­րա­շա­հած լի­նե­լու

211 Օ. Պանֆիլ

ի­րա­վա­ցի­ու­թյան ա­նա­ռողջ վս­տա­հու­թյան կա­պա­րե դի­մակ այն­չափ խիտ, որ գժա­նոց տա­նե­լը դեռ շուտ է, բայց հո­գե­կան խե­ղում­նե­րի դիս­ պան­սերն ար­դեն հար­մար կգար։ Ու չո­ռոտ աչ­քի կնի­քը ճա­կա­տին­։ Էն ի­՜նչ մի չո­ռաչք դա ստա­ցավ էդ ե­րե­կո։ Ու ես ան­մի­ջա­պես հի­շե­ցի, որ դեռ ա­ռա­ջին օ­րե­րին ի­նձ ան­հանգս­տաց­րեց նրա պատ­մու­թյու­նը, թե ե­րբ ին­քը հո­գե­բա­նու­թյան ֆա­կուլ­տե­տի եր­րորդ կուր­սե­ցի է ե­ղել, խնդ­րել է բանտ պրակ­տի­կայի գնալ ու, իր ա­սե­լով, ի­րեն ե­րես առ ե­րես խցում մե­ նակ են թո­ղել մար­դաս­պա­նի հետ։ Ու ի­նքն ի­բր էդ զէկ–ի ու­ղե­ղում ի­նչ որ բան էր վա­րում–վե­րաձ­ևում։ Ոչ, դա ճշ­մար­տու­թյուն չէր կա­րող լի­նել շատ պատ­ճառ­նե­րով։ Բայց ա­ռա­ջին պատ­ճա­ռը հենց ի­նքն էր. նրան նայե­լով՝ հաս­կա­նա­լի էր, որ խցում մար­դաս­պա­նի հետ մե­նակ թողն­վե­ լու դեպ­քում ա­ռա­ջին հեր­թին նա... իր տա­կը չի­շիկ կա­ներ։ Այդ ժա­մա­նակ մեզ մո­տե­ցան մնա­ցած վհուկ­ներն, այ­սինքն՝ կա­նայք։ Ու կրա­կի մոտ նրանք, գր­կե­լով նրան, հանգս­տաց­րին, սփո­փե­ցին։ ­Հե­տո եր­ևաց նա, ով ի­րոք ար­ևե­լաեվ­րո­պա­ցի գոր­ծըն­կե­րու­հուս դուր էր գա­լիս, ու կրա­կի մոտ կքեց։ Ես հարց­րի նրան՝ ի­սկ էդ լու­սա­ նկա­րի­չի հետ այն­տեղ ի­՞նչ է տե­ղի ու­նե­ցել։ Նա մնաց լուռ, ու եր­ևում էր, որ տա­տան­վում է ան­տե­ղ յակ լի­նե­լու տեսք ըն­դու­նե­լու ցան­կու­թյան ու որ մի բան ա­սեր՝ դրանց միջև։ Բայց հե­տո ծա­մածռ­վեց, ձեռ­քը տխուր թափ տվեց ու մնաց լուռ։ Նա էլ կով­կաս­ցի է­ր։ ­Գետ­նից ել­նող նա­րինջ կրա­կի մոտ մենք բո­լորս տա­քա­ցանք ու ա­սես մտեր­մա­ցանք։ Ես հան­կարծ շատ հա­սա­րակ բան հաս­կա­ցա. բո­ լոր բա­նաս­տեղծ­ներն ու ար­ձա­կա­գիր­նե­րը և հատ­կա­պես նրանք, որ փա­ռա­տոն­նե­րի են գնում, ը­նդ­միշտ ե­րե­խեք ե­ն։ ­Սա իմ ա­ռա­ջին փա­ռա­տոնն է։ Ավ­տո­բու­սի մոտ գնա­լու ժա­մա­նակն է­ր։ ­Լու­սան­կա­րի­չը վա­րոր­դին հետ­ևո­ղա­կա­նո­րեն ի­նչ–որ բան էր «­կերց­նում»։ Մռայ­լա­վուն քմ­ծի­ծա­ղից եր­ևում էր, որ վա­րոր­դը մա­սամբ նրա կող­մից է­։ ­Բայց ե­րբ լու­սան­կա­րի­չն իր կան­գա­ռում իջ­նե­լիս ը­նգծ­ված կեր­պով բարձ­րա­ձայն ու բա­րյա­ցա­կամ հրա­ժեշտ տվեց բո­լո­րին, նրան ոչ մե­կը չպա­տաս­խա­նեց։

блюд. Ког­ни­тив­ный дис­со­нанс: ни од­ной ка­бац­кой те­ни в этом рес­ то­ра­не.Е­го хо­зя­ин ­ ом мог бы быть Ста­рый буй­вол Ли. ­По­том по­я­ви­лись два ду­ду­кис­та и ба­ра­бан­щик. О­ни за­иг­ра­ли прос­тую не­яр­кую ме­ло­ди­ю. На чет­вер­том так­те я дог­нал, что еще на вто­ром так­те моя ду­ша бы­ла вск­ры­та звезд­ной от­мыч­кой. Э­то ­муintro – ты­ся­чи лет, сот­ни по­ко­ле­ний му­зы­кан­тов пе­ре­да­ва­ ли друг дру­гу от­мыч­ку. До–ва­ви­лонс­ко­е. До–п­ри­шельс­ко­е. Од­но ка­ са­ние двух–т­рех виб­ри­ру­ю­щих тем­ных шел­ко­вых звезд­ных нот – и ты сна­ру­жи се­бя. Ты там где ты есть. Не нуж­но ни в ка­кие не­бе­са – всё здесь. Ты холм звезд. То, что зва­ло и зо­вет – здесь. Зо­вет одуп­ лить­ся и при­нять – что здесь и толь­ко здесь. Боль­шое пу­те­шест­вие – сю­да. А не от­сю­да. « и крик ст­ри­жей, как ск­рип ук­лю­чин, ­на­по­ми­на­ет мне От­чиз­ну…»

7

O. Panfil

212

Во дво­ре хра­ма в Бж­ни­ко­пи ост­ро­го зо­ло­та. Па­лая лист­ва оре­ха. Мы вт­ро­ем.

— Здесь из русс­ких пи­са­те­лей был толь­ко А.Б. Х­рам зак­рыт. Ни­ко­го, кро­ме нас. ­На мо­гиль­ной пли­те воз­ле хра­ма – изоб­ра­же­ние муж­чи­ны в длин­ ной одеж­де с по­со­хом. Вол­нис­тые ас­си­рийс­кие лу­чи на его по­я­се. Я лег навз­ничь на гру­ду лист­ьев.Меж вет­вей – ульт­ра­ма­рин. От­ тен­ка синь­ки, ко­то­рую моя ба­буш­ка до­бав­ля­ла в из­вест­ку. ­Ког­да пи­шу об этом сей­час, вс­по­ми­на­ю, что ко мне кто–то под­хо­ дил. И это бы­ли не мои друз­ья – они ле­жа­ли по­о­даль на дру­гой гру­де лист­вы. Кто–то при­хо­дил ко мне, и про­шел за мо­ей го­ло­вой. Буд­то бы чер­ная со­ба­ка. Но там не бы­ло ни од­ной со­ба­ки. Кто?

8

Хва­ла то­му, кто вел ме­ня. Он при­вел ме­ня в Но­ра­ванк. К­рас­ные ска­лы ве­ли­кой бит­вы. Ког­да узел, ­за­вя­зан­ный в этой ст­ ра­не – узел всех ге­о­по­ли­ти­чес­ких и пси­хо­ге­о­ло­ги­чес­ких – дра­кон­ьих и ар­хан­гельс­ких – и мно­гих–м­но­гих–м­но­гих иных хорд сил – с двух

ստվե­րի կամ կեղծ բա­րյա­ցա­կա­մու­թյան կամ ար­հես­տի որ­ևէ այլ նշույլ­ նե­րի, զգլ­խիչ ա­րա­գու­թյամբ, ա­նո­ղո­քու­թյամբ ու խնամ­քով ու­տեստ­ նե­րի հեր­թա­փո­խում է­ին ի­րա­կա­նաց­նում։ Ճա­նա­չո­ղա­կա­նու­թյան ան­ ներ­դաշ­նա­կու­թյուն. պան­դո­կայ­նու­թյան որ­ևէ ստ­վեր չկար այդ ռես­տո­ րա­նում։ Նրա տե­րը կա­րող էր լի­նել Ծեր գո­մեշ Լին։ ­Հե­տո հայտն­վե­ցին եր­կու դու­դու­կա­հարն ու դհոլ­չին։ Ն­րանք նվա­գե­ցին պարզ, ան­պա­ճույճ մե­ղե­դի։ Չոր­րորդ տակ­տին ես գլ­խի ե­ղա, որ դեռ ե­րկ­րորդ տակ­տին հո­գիս աս­տե­ղային բա­նա­լի– կե­ռով բա­ցել է­ին։ Այս mintro–ն­ հա­զար–հա­զար տա­րե­կան է, հա­րյու­րա­վոր սե­րունդ ե­րա­ժիշտ­ներ են բա­նա­լի–կե­ռը փո­խան­ցել ի­րար։ Նա­խա­բա­բե­լո­նյան։ Նա­խա­տի­ե­զե­րաեկ­վո­րյան։ Եր­կու–ե­րեք դո­ղա­ցող մուգ մե­տաք­սյա աս­տե­ղային նո­տա­նե­րի մեկ հպում, ու դու քե­զա­նից դուրս ես ար­դեն։ Այն­տեղ ես, ո­ւր որ ե­՛ս։ Պետք չի ոչ մի ե­րկ­նա­կա­մար՝ ա­մենն այս­տեղ է։ Դու ա­ստ­ղե­րի բլուր ե­ս։ Այն, ի­նչ կան­չում էր ու կան­չում, այս­տեղ է։ Կան­չում է փչկ­վե­լու ու ըն­դու­նե­լու, թե այս­տեղ ու մի­այն այս­տեղ։ Մեծ ճամ­փոր­դու­թյուն այս­տեղ, այլ ոչ այս­տե­ղից։

7 Բջ­նի­ի տա­ճա­րի բա­կում սուր–բե­կու­ն ոս­կու գան­ձա­րան է։ Ըն­կու­զե­ նու թափ­ված տերև­ներ։ Մենք ե­րե­քով ե­նք։ — Էս­տեղ ռուս գրող­նե­րից մի­այն Ա. Բ–ն է ե­ղել։ ­Տա­ճա­րը փակ է։ Մենք ե­նք։ Մարդ չկա։ ­Տա­ճա­րի կող­քին՝ գե­րեզ­մա­նա­քա­րի վրա, եր­կա­րա­փեշ հա­գուս­ տով, գա­վա­զա­նը ձեռ­քին՝ տղա­մար­դու պատ­կեր է։ Նրա գո­տուն ա­լեձև ա­սո­րա­կան ճա­ռա­գայթ­ներ են պատ­կեր­ված։ Ես, ե­րեսս վեր, պառ­կե­ցի տերև­նե­րի կույ­տին։ Ճյու­ղե­րի ա­րան­քում ո­ւլտ­րա­մա­րին է՝ լո­ղա­կի ե­րան­գի, որ տատս խառ­նում էր կրին։ ­Հի­մա ե­րբ գրում եմ այս մա­սին, հի­շում եմ, որ մեկն ի­նձ մո­տե­ցավ։ Ու իմ ըն­կեր­նե­րը չէ­ին՝ նրանք ա­վե­լի հե­ռու՝ տերև­նե­րի այլ խուր­ձե­րի է­ին պառ­կած։ Մե­կը մո­տե­ցավ ի­նձ ու ան­ցավ գլ­խիս ետ­ևով։ Սև շան պես։ Բայց էն­տեղ որ­ևէ շուն չկար։ Ո­՞վ է­ր։ 8 Մե­ծա­րանք նրան, ով ի­նձ ա­ռաջ­նոր­դում է­ր։ ­Նա ի­նձ բե­րեց Նո­րա­վանք։ ­Մեծ ճա­կա­տա­մար­տի կար­միր ժայ­ռեր։ Ե­րբ այս ե­րկ­րում ա­գուց­ված

213 Օ. Պանֆիլ

«ու ման­գա­ղաթ­ևե­րի կան­չը հանց ճռռո­ցը թի­ակ­նե­րի ամ­րա­նի, ինձ հայ­րե­նյաց ե­զերքն է հի­շեց­նում…»

ма­те­ри­ков и трех кос­мо­сов – ког­да этот узел мож­но бу­дет уже толь­ко раз­ру­бить,— это сде­ла­ет ве­ли­ко­е­си­я­ние изум­руд­ной ре­ки, те­ку­щей под Но­ра­ван­ком, а уте­ка­ю­щей – в не­бе­са. О сво­бо­де, сво­бо­де, о чем же еще п­лен­ни­ку ве­ка петь и сме­ять­ся…

9

O. Panfil

214

А как же ведь­мы, сп­ро­си­те вы?­ Я им за­дол­жал. И в том чис­ле по­э­то­му мой рейс за­дер­жа­ли на сут­ки. Че­рез сут­ки форс­ма­жор­но­го тре­ния о мир иэксп­ресс–п­рик­лю­ че­ний, о ко­то­рых я на­пи­шу как–ни­будь в дру­гой раз – ес­ли на­пи­шу, хха–х­ха! – я с ба­га­жом по­до­шел к ре­сепшн гос­ти­ни­цы «­Раз­дан», от­дал ключ от но­ме­ра и сп­ро­сил ее: — Как те­бя зо­вут?

— Ли­лит, от­ве­ти­ла она.

— Ли­лит, не оби­жай­ся на ме­ня, ска­зал я,— возь­ми вот это. О­на про­си­я­ла и взя­ла те нес­коль­ко ты­сяч – все мои ос­та­вав­ши­е­ся дра­мы, ко­то­рые я по­ло­жил на стой­ку пе­ред ней. И я на­ко­нец по­чувст­во­вал, что в этот раз уле­чу.

P. S. Ког­да я смот­рю на трой­ную ви­тую спи­раль оре­хо­во­го подс­ веч­ни­ка, сто­я­ще­го на мо­ем сто­ле, мне ка­жет­ся, что, ес­ли дейст­ви­ тель­но ст­рук­ту­ра язы­ка со­от­ветст­ву­ет стук­ту­ре ДНК, то в ар­мянс­ ком язы­ке не двой­ная спи­раль.

P. P. S. «В 1980–х го­дах дру­гой уче­ник Кер­ди­му­на Вик­тор Хо­лод­ ков вмес­те с ка­надс­ким дип­ло­ма­том Джейм­сом Джорд­жем отыс­ка­ ли мо­ги­лу от­ца Гурд­жи­е­ва в ны­неш­нем ар­мянс­ком го­ро­де Гюм­ри (Ле­ни­на­кан) и ус­та­но­ви­ли на ней мо­гиль­ную пли­ту. Тем са­мым они вы­пол­ни­ли прось­бу Гурд­жи­е­ва, об­ра­щен­ную к “сы­нов­ьям по кро­ви или по ду­ху” най­ти мо­ги­лу его от­ца и пос­та­вить на ней па­мят­ник. На пли­те бы­ли выг­ра­ви­ро­ва­ны сло­ва: “И­ван Гурд­жи­ев 1834–1917. Я – это ты, ты это я, Он – наш, ког­да мы Его. По­э­то­му пусть все бу­дет для на­ше­го ближ­не­го”.

­հան­գույ­ցը՝­բո­լոր աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան և հո­գե–ե­րկ­րա­բա­նա­ կան՝ վի­շա­պա­կան ու հրեշ­տա­կա­պե­տա­կան, ու բա­զում–բա­զում–բա­ զում այլ քորդ ու­ժե­րի՝ եր­կու ­մայր­ցա­մա­քից և ե­րեք տի­ե­զեր­քից, ա­հա ե­րբ այդ հան­գույ­ցը այլևս մի­այն կա­րե­լի կլի­նի հա­տե­լով պատ­ռել–վե­ րաց­նել, դա կա­նի մեծն փայ­լա­ծու­մը զմ­րուխտ գե­տի, որ Նո­րա­վան­քի տա­կով է հո­սում, ու հո­սում–գ­նում է եր­կինք։ Ա­զա­տու­թյան, ա­զա­տու­թյան, բա էլ ին­չի՞ մա­սին­ դա­րի գե­րին եր­գի ու ծի­ծա­ղի…

9

Հ. Գ. Ե­րբ նա­յում եմ սե­ղա­նիս դր­ված ըն­կու­զե­նու փայ­տից մո­մա­ կա­լիս ե­ռա­հյուս­կեն պա­րույ­րին, ի­նձ թվում է, որ ե­թե ի­րոք լեզ­վի կա­ ռույ­ցը հա­մա­պա­տաս­խա­նում է ԴՆԹ–ի կա­ռույ­ցին, ա­պա հայե­րե­նը ե­րկ­պա­րույր չէ։ Հ. Հ. Գ. «1980–ա­կան­նե­րին Կեր­դի­մու­նի մյուս ա­շա­կերտ Վիկ­ տոր Խո­լոդ­կո­վը կա­նա­դա­ցի դի­վա­նա­գետ Ջեյմս Ջոր­ջի հետ մի­ա­ սին փնտրել և գտել են Գուր­ջի­ևի հոր գե­րեզ­մա­նը ներ­կայիս հայ­կա­ կան Գյում­րի (Լե­նի­նա­կան) քա­ղա­քում և վրան գե­րեզ­մա­նա­սալ են դրել։ Այդ­պի­սով նրանք կա­տա­րել են իր հոր գե­րեզ­մա­նը գտ­նե­լու և վրան հու­շար­ձան դնե­լու Գուր­ջի­ևի խնդ­րանքն` ո­ւղղ­ված «ո­գու կամ ա­րյան որ­դի­նե­րին»։ Սա­լի վրա փո­րագր­ված է ե­ղել.«Ի­վան Գուր­ջիև 1834–1917։ Ես դու եմ, դու ես ես, Նա մերն է, ե­րբ մենք ե­նք Նրա­նը։ Ո­ւս­տի թող ա­մե­նը միշտ լի­նի մեր մեր­ձա­վո­րի հա­մար»։ Ռուսերենից թարգ­մա­նեց Դա­վիթ Մաթ­ևո­սյանը

215 Օ. Պանֆիլ

Իսկ վհուկ­ներն ի­՞նչ. կհարց­նեք դուք։ Ես նրանց պարտք մնա­ցի­։ Ու նաև այդ պատ­ճա­ռով իմ չվերթն ուշաց­րին մի ամ­բողջ օ­րով։ Աշ­խար­հին ֆորս­մա­ժոր շփ­ման և է­քսպ­րես ար­կած­նե­րի մի օ­րից հե­տո, ո­րի մա­սին որ­ևէ այլ ան­գամ կգ­րեմ–ե­թե գրեմ, հա՜–հա՜– հա՜–ես ու­ղե­բեռն­ված մո­տե­ցա «Հ­րազ­դան» հյու­րա­նո­ցի ռե­սեփ­շըն–ին, տվե­ցի սե­նյա­կիս բա­նա­լին ու հարց­րի կնո­ջը.

— Ա­նունդ ի­՞նչ է­։ — Լի­լիթ,— պա­տաս­խա­նեց։ — Լի­լի՛թ, ին­ձա­նից մի՛ նե­ղա­ցիր ու սա վերց­րո՛ւ,— ա­սա­ցի ես,— վերց­րո՛ւ սա։ ­Նա փայ­լեց ու վերց­րեց այն մի քա­նի հա­զա­րը՝ իմ բո­լոր մնա­ցորդ «դ­րամ­նե­րը», որ ես դրե­ցի նրա դի­մաց՝ դա­րա­կին։ Ու վեր­ջա­պես զգա­ցի, որ այս ան­գամ կթռ­չեմ։

По дороге в Гюмри

O. Panfil

216

По дороге в Гюмри если хочешь – умри, а захочешь – лети бликом медной судьбы мастерских Александрополя. Створки века толковых вещей – острожно, закрываются! истончилосьтеплоутвари – что раздать, что собрать в пятипалый музей ремесланаполнения ссыкотныйбездны кавказских разломов, опасной бритвой бреющих пах европы.

армянский отложительный падеж и местный, и шесть склонений внутренних, и внешних два – а в патоке там – щука, и в пасть вишапа, как ни юли, затянет каждое касание – в глубь, в утробу кочевую, где ассирийских пчел бумажные гнездовья, и нескончаемый каменный дырявый сыр конфедерации демонов,

­

ՃԱՄ­ՓԻՆ ԴԵ­ՊԻ ԳՅՈւՄ­ՐԻ

կահ–կա­րա­սու ջեր­մու­թյու­նը բա­րա­կել է. Ի՞ն­չը բա­ժա­նես, ի­՞ն­չը ժո­ղո­վես­ Եվ­րո­պայի ա­մո­թույքը սուր­սայր ա­ծե­լի­ով սափ­րող Կով­կա­սի բեկ­ված ա­պա­ռաժ­նե­րի ան­հու­նի լ­ցոն­ման ար­հես­տի­ ա­հա­բեր հն­գա­մատ­նյա թան­գա­րա­նում: հայե­րե­նի բա­ցա­ռա­կան հո­լո­վը և տե­ղա­կա­նը, ­ներ­քին վեց և ար­տա­քին եր­կու խո­նար­հում, իսկ էն ռու­փում1 գայ­լա­ձուկ է, ու ա­մեն հպու­մը, ոնց էլ ա­նես, վի­շա­պի ե­րախն է քա­շում. ­դե­պի խոր­քը՝ ո­րո­վայ­նի ներ­սը քոչ­վո­րի, ո­ւր ա­սո­րա­կան մե­ղու­նե­րի թղ­թե բներն են ու­ ծա­կոտ­կեն, անս­պառ պա­նի­րը քա­րե՝ Ռուփ – խիտ ու շատ քաղցր օ­շա­րակ (թարգմ.):

1

217 Օ. Պանֆիլ

Ճամ­փին դե­պի Գյում­րի­ ե­թե կու­զես՝ մե­ռիր, և կամ կու­զես՝ ճախ­րիր՝ որ­պես Ա­լեք­պո­լի հին վար­պետ­նե­րի կ­ռած պղն­ձա­կոփ ցոլ­քը ճա­կա­տագ­րի: Այս­տեղ, զգու­շա­ցե՛ք, փակ­վում են փեղ­կե­րը ­Խո­սուն, պի­տա­նի ի­րե­րի դա­րի:

сопящих сквозь кольчугу алфавита, с той стороны протискивая узкие и многия, многия языки и когти, с той стороны, где весь в крови кавказский узел, с изнанки твоих букв – лишь карий глаз, блеснет улыбка в тени музея Параджанова, лицо твоё, как пламя смуглое свечи, но в этих буквах нет моих – ни «О», ни «П», хха–хха, и незачем на память фотографироваться с окаменевшей буквой,— я пытался соскочить. Но у черной церкви в Гюмри я очнулся. Мы внутрь зашли. Шла служба. Обойдя толпу прихожан, чтобы зажечь свечи, я увидел гроб. Это было отпевание. Но я зажег и за живых.

O. Panfil

218

Мы вышли в закат. Черный храм мог бы стоять в Мексике, в Риге, в Трансильвании. Но только здесь я знал, что должен был быть в нем. Вернее,выйти из него в закат. Назавтра мы прошли опять мимо черного храма, из него выходила свадьба.

— Ого?!— подумал я,— хуяссее, как все серьезно на самом деле закручивается.

դ­ևե­րի հա­մա­դաշ­նու­թյան, որ ֆսֆ­սում են այ­բու­բե­նի օ­ղազ­րա­հի մի­ջով՝ էն կող­մից խց­կե­լով բա­զում–բա­զում լե­զու­ներն ու մա­գիլ­նե­րը, էն կող­մից, ո­ւր ար­նա­շա­ղախ է կով­կա­սյան հան­գույ­ցը, տա­ռե­րիդ թարս կող­մից. լոկ դար­չին ա­չք, ստ­վե­րում Փա­րա­ջա­նո­վի թան­գա­րա­նի ցոլ կտա ժպի­տը քո, ե­րեսդ, ի­նչ­պես բո­ցը թուխ մո­մի, Բայց այդ տա­ռե­րի մեջ չկան ո՛չ իմ Օ–ն, ո՛չ` Պ–ն. հա՛–հա՛–հա՛, Ու պետք չի քա­րա­ցած տա­ռի հետ ի հի­շա­տակ լու­սան­կար­վել,—

փոր­ձե­ցի ­մի կողմ ցատ­կել: Սա­կայն Գյում­րի­ի սև ե­կե­ղե­ցու ­մոտ սթափ­վե­ցի: Մենք մտանք ներս: Պա­տա­րագ է­ր։ ­Մոմ վա­ռե­լու հա­մար ծխա­կան­նե­րի ամ­բո­խի կող­քով ան­ցա. ­դա­գաղ կար։ Թաղ­ման կարգ է­ր։ ­Բայց մոմ վա­ռե­ցի և ող­ջե­րի հա­մար:

­Հա­ջորդ օ­րը, ե­րբ ան­ցնում է­ինք սև տա­ճա­րի կող­քով, ­հար­սան­քա­վոր­ներ ե­լան այն­տե­ղից: — Օ­հո՞,— մտա­ծե­ցի ես,— Պա­հո՜, քու, ի­րա­կա­նում ի­նչ լր­ջո­րեն է ա­մեն ի­նչ կար­գի գց­ված:

219 Օ. Պանֆիլ

Մենք դուրս ե­լանք ի մեջ մայ­րա­մու­տի: Տա­ճա­րը սև կա­րող էր լի­նել Մեք­սի­կա­յում, Ռի­գա­յում, Տ­րան­սիլ­վա­նի­ա­յում: Բայց մի­այն այս­տեղ Ես գի­տե­ի, որ պետք է լի­նե­ի տա­ճա­րի մեջ:­ Իսկ ա­վե­լի ճիշտ՝ պետք է ել­նե­ի ի մեջ մայ­րա­մու­տի:

Разданский мост

O. Panfil

220

давай не, растяжки минные подкожные не цеплять, не будем ожиданий провальный темнооранжевый засахарившийся наст, моль застиранных отутюженных непредъявляемых чувств, ведь с сорока у каждого много всего,о чем некому сказать, потому что у каждого из тех,кому не сказать – мегатонны своего не сцепилось,осталась только радиация, плюс много сменных голов и туловищ в шкафах. этот типа старинный ковер с Вернисажа – он же синтетикой поблескивает с изнанки, но теперь и 30 лет – уже винтаж. давай не скажем никому, что все гранаты – азербайджанские, не дай бог,турецкие, может хотя б иранские, а? давай не перечислять все мосты самоубийц, давай остановимся на Разданском мосту – лицом к гостинице “Раздан” с опрокинутой шумерской пирамидой внутри неё, и ассирийскими треножниками в низких – все ниже – мраморных холлах. Там по мере схождения растут номера номеров– с каждым этажом, еще пролет вниз – и числа возросли, а глянешь за окно – на страшной высоте, и с каждым этажом вниз все выше, и стюардесс S7

Հ­րազ­դա­նի կա­մուրջ­

221 Օ. Պանֆիլ

ա­րի՛ չէ, ­մաշ­կի տա­կի ա­կան­նե­րի ձ­գած լա­րե­րին չէ, չդիպ­չենք–չ­գայ­թենք, չա­նենք դա՝ սպա­սում­նե­րի ­մուգ–նարն­ջի, շա­քա­րա­կալ սառ­ցա­դա՛շ­տը գա­հա­վիժ­ման, ­ցե՛­ցը լվա­ցա­մաշ, ար­դու­կած չ­մա­տուց­վող զգաց­մուն­քի, ­չէ՞, քա­ռա­սու­նից հե­տո ա­մեն մե­կը ­լի­քը բան ու­նի, որ ոչ մե­կին պի­տի ա­սի, ­չէ՞, ա­մեն ոք նրան­ցից, ո­ւմ չի ա­սի, ի՛ր մե­գա­տոն­նա­ներն ու­նի՝ ­չի դի­պել, չի գայ­թել՝ մնա­ցել է լոկ ­ճա­ռա­գայ­թու­մը՝ ­գու­մա­րած պա­հա­րան­նե­րում պահ­վող հա­նո­վի–դ­նո­վի գլուխ­ներն ու ի­րան­նե­րը։ ­Վեր­նի­սա­ժի ի­բր գոր­գը՝ ետ­ևի կող­մից, ա­խր սին­թե­տիկ փայլ կա, բայց դե է­սօր 30 տա­րին ար­դեն ­վին­տաժ է, ա­րի՛, չէ, ոչ մե­կի չա­սենք, որ բո­լոր նռ­նե­րը Ադր­բե­ջա­նի, կամ Ա­ստ­ված չա­նի՝ հենց թուր­քա­կան են, կամ գու­ցե գո­նե Ի­րա­նի են, հը՞, ա­րի՛, չէ, չթ­վար­կենք ի­նք­նաս­պան­նե­րի կա­մուրջ­նե­րը բո­լոր, ա­րի՛, Հրազ­դա­նի կամր­ջին կանգ­նենք՝ ու­ղիղ Հրազ­դան հյու­րա­նո­ցի դեմ, ո­րի ներ­սում շու­մե­րա­կան շրջ­ված բուրգ ու ա­սո­րա­կան ե­ռո­տա­նի­ներ ե­ն ­ցած ու ա­վե­լի ցած­րիկ ­մար­մա­րե սրահ­նե­րում: Այն­տեղ, ը­ստ հա­մընկ­ման կար­գի, ­սե­նյակ­նե­րի հա­մար­ներն ա­ճում ե­ն՝ ա­մեն հար­կի հետ, հարկ– սանդ­ղա­վան­դակ–ցած, ու թվե­րը ե­լան, իսկ պա­տու­հա­նից դուրս՝ բար­ձունք ա­հա­վոր, և դե­պի վար ա­մեն հար­կի հետ ­բարձ­րա­նում ես վեր,

алые восклицательные знаки среди свитков черноватых чешуек Лилит, на одной из которых мелькнет подлый лик нашего (не вашего) президента. Что чернота? Тьманеоткупоренных желаний в зрачках, наслоения в стенах бессчастных домов. Дорога в ад вымощена коготками неприземлившихся птичек. Тлен несытый в тени пропащего рая, отложенный рейс.

O. Panfil

222

Но я приземлился на Разданском мосту.Он без перил оказался,как и вся живая жизнь. немуууучай! не дудук, а темная отмычка межзвездных урок в сердце сердца – одно касание – и ты снаружи, как змеи сбрасывают шкуру. Снаружи пух и прах, и брызги мозга,— голуби об стену неравной тайны ровни – вавилонской родни, а музыка бескровна, без кожи входит

S7–ի ու­ղեկ­ցոր­դու­հի­նե­րի բա­ցականչական ն­շան­նե­րը ալ Լի­լի­թի սևա­վուն թե­փուկ փա­թեթ­նե­րում: թե­փուկ­նե­րից մե­կին փայ­լում–առ­կայ­ծում է ս­տոր ե­րե­սը մեր նա­խա­գա­հի (ոչ ձեր): Ս­ևու­թյունն ի­՞նչ է, ­Կու­տա­կում՝ խցա­նա­խուփ ցան­կու­թյուն­նե­րի բի­բե­րում, շեր­տեր­՝ան­բախտ տնե­րի պա­տե­րին։ ­Դեպ դժոխք ճամ­փան գե­տին չի­ջած թռչ­նակ­նե­րի ճան­կիկ­նե­րով է հղկ­ված։ Ու­նայ­նու­թյուն ան­կուշտ՝ ­կո­րած դրախ­տի ստ­վե­րում, ­հե­տաձգ­ված չվերթ: ­Բայց ես Հրազ­դա­նի կամր­ջին ի­ջա: Պարզ­վեց՝ ան­ճա­ղա­շար էր, ի­նչ­պես և ողջ կյան­քը կեն­դա­նի։

Դր­սից՝ ­փե­տուր ու ա­ճյու­նի փո­շի, և ու­ղե­ղի ցայ­տեր, ա­ղավ­նի­ներ՝ պա­տին զար­կած, հա­վա­սար բա­բե­լոն­ցի ազ­գու­տա­կի գաղտ­նի­քին ան­հա­վա­սար, իսկ մե­ղե­դին ա­նա­րյուն է, ան­մաշկ, Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լի­ Ի­րա­կան կյան­քը մուտք է գոր­ծում,

223 Օ. Պանֆիլ

­Մի տան­ջի­ի­ի­ի՜ր։ Դու­դուկ չէ՝ ­մի­ջաս­տե­ղային ճամ­փորդ–դ­ևե­րի, ­կող­պեք­ներ բա­ցող կեռ է մթա­մած, սր­տի սր­տում՝­թեթև մի հպում, և դր­սից ես դու՝ հին կա­շին թող­նող օ­ձե­րի հան­գույն:

реальный мир александрополя, георгийиванович, ах, георгий, медный блик реальности на сепии Гюмри

сверкнет сосулька – белый клык зимы – из лауреатской книжки небеглого поэта, 70–х игольчатый ошейник – изнанка шрама, иней кожной соли,— воспоминаний трезвые шипы ворованное небо прокололи,— всплывет в комнате Чаренца.

O. Panfil

224

ворованное тело, учиться не жить, но туда же – не странствовать не может. сомкни яремной ямы рану оркестровую, сложи межбровья лепестки в лазурный череп, и – отчаливай, парень! кому–то должно повезти.

­Գե­որ­գի Ի­վա­նիչ, ա՜խ, Գե­ո՜ր­գի, ի­րա­կա­նու­թյան ցոլ­քը պղն­ձե Գյում­րու սե­պի­ային2: ­ առ­կայ­ծի սառ­ցա­լեզ­վա­կը՝ ձմ­ռան ժա­նի­քը սպի­տակ՝ վաս­տա­կյալ պոե­տի դափ­նե­կիր գր­քույ­կի մի­ջից, 70–ա­կան­նե­րի ա­սեղ­նա­վոր վզ­նոց՝ շր­ջոնք–քո­ղար­կու­մը սպի­ի, ե­ղ յա­մը մաշ­կի ա­ղի,— ­հու­շե­րի սթափ փշե­րը, որ գո­ղաց­ված եր­կինքն են ծակծ­կել,— ­դուրս է լո­ղում Չա­րեն­ցի սե­նյա­կում:

Ռուսերենից թարգ­մա­նեցին Դա­վիթ Մաթ­ևո­սյանը և Կա­րի­նե Ա­շու­ղ յանը

Սե­պի­ա – խե­ցի, խե­ցե­գույն (թարգ­մա­նիչ):

2

225 Օ. Պանֆիլ

­գո­ղաց­ված մար­մին, ­սո­վո­րել չապ­րել, ­բայց դե նույնն է­՝ ­չի կա­րող չ­թա­փա­ռել ան­վերջ։ ­Դու գո­ցի՛ր լծե­րա­կի փո­սի ­վեր­քը նվա­գախմ­բի, ­հոն­քա­մի­ջի ծաղ­կա­թեր­թերն­ ի մի բե՛ր լա­զուր գան­գի, ու հե­ռո՜ւն մեկ­նիր, տղա՛. ինչ–որ մե­կի բախ­տը պետք է բե­րի:

Claudio Pozzani Կ­լ աու­դ ի­ո Պոց­ց ա­ն ի Italy

Ի­տա­լի­ա

Born in 1961 in Genova, Italy. A poet, prosaist and visual artist. He is well known in Italy and abroad for his poetic performances in the most important literary festivals in Europe, Latin America and Asia.

His poems have been translated into more than 10 languages and have appeared in important anthologies and magazines dedicated to international contemporary poetry. Since 1994 he cooperates with cultural CVT and is the director of several poetry festivals, including Genoa Poetry Festival and “Poésir” (Cultural Association in Paris). His latest work is an album of poetry and music entitled «La Marcia dell’ombra», which for two months has been included in the “top 30” of the Independence Radio of Italy. In 2013 his collection was published in Armenia (2013). Իտալացի բանաստեղծ, հրապարակախոս և վիզուալ արվեստագետ Կ. Պոցցանին ծնվել է 1961 թ. Ջենովայում (Իտալիա): Լատինական Ամերիկայի և Ասիայի գրական ամենահեղինակավոր փառատոներում իր պոետական բեմադրություններով ճանաչման է արժանացել ինչպես Եվրոպայում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս: Նրա բանաստեղծությունները թարգմանվել են ավելի քան 10 լեզուներով և հայտնվել են միջազգային ժամանակակից ստեղծագործությունների ամենահայտնի անթոլոգիաներում և ամսագրերում: 1994 թ. սկսել է համագործակցել մշակութային CVT–ի հետ: Եվրոպայի բանաստեղծական մի քանի, այդ թվում` Ջենովայի պոեզիայի և փարիզ յան «Poésir» փառատոների ղեկավարն է: Նրա վերջին հրապարակումը բանաստեղծությունների և երաժշտության ձայնասկավառակն էր` «La Marcia dell’ombra» վերնագրով (2010 թ.). այն երկու ամիս շարունակ եղել է Իտալիայի Անկախության ռադիոյի թոփ 30–ում: 2013–ին նրա համանուն ժողովածուն լույս է տեսել Հայաստանում (2013):

In Armenia

C. Pozzani

228

I miei piedi e le stelle si baciano tra foreste di Khatchkar In Armenia il mio cuore balla sui tetti dei monasteri In Armenia i miei sorrisi sfilano in corteo sotto lo sguardo delle statue In Armenia i miei occhi s’inebriano di tramonti e leggende In Armenia l’aria delle montagne diventa seta che fascia il mio corpo In Armenia le mattine hanno lo sguardo dolce e fiero delle studentesse che mi ascoltano In Armenia le tavole dei ristoranti sanno di legno e fantasmi In Armenia i miei pensieri fanno l’amore con le pietre e con le valli

Հայաստանում

229 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Իմ ոտքերը համբուրվում են աստղերի հետ անտառներում Խաչքարերի Հայաստանում պար է գալիս սիրտս գմբեթներին տաճարների Հայաստանում բույլ–բույլ ճեմում են ժպիտներս հայացքի տակ քարարձանների Հայաստանում աչքերս արբում են լուսայգներից և առասպելներից Հայաստանում լեռների օդը դառնում է մետաքս՝ մարմինս գրկող Հայաստանում առավոտներն ինձ ունկնդիր սանուհիների անուշ ու անահ հայացքը ունեն Հայաստանում պանդոկների սեղանները անգիր գիտեն տեսիլքների մասին, ցնորքի ու փայտի Հայաստանում մտքերս սեր են անում քարերի հետ և հովիտների Հայաստանում շունչս հևիհև է դեպի Ջերմուկ կեռմաններին

C. Pozzani

230

In Armenia il mio respiro si fa corto nei sentieri di Jermuk In Armenia sventolo fiero come un bucato steso nella funivia di Tatev In Armenia sono il pipistrello di Baudelaire nella dimora di Parajanov In Armenia le notti profumano di frutti sconosciuti e di piaceri segreti In Armenia le mie mani modellano il vento dei boschi di Haghartsin In Armenia sono la voce di drago cantata da Charents In Armenia presto il mio torace ai tamburi della danza sensuale In Armenia la mia solitudine è in buona compagnia In Armenia i miei sogni hanno i colori delle vette inviolate In Armenia le fontane danzanti mi invitano a passeggiare di notte lungo il fiume Arpa In Armenia ho rattoppato la mia anima con il filo dei ricordi In Armenia si è conficcato un chiodo nella mia gola nella Fortezza delle Rondini In Armenia

231 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Հայաստանում ճախրում եմ փռված լվացքի պես թեթև ճոպանուղու մեջ Տաթևի Հայաստանում Ես Բոդլերի չղջիկն եմ՝ Փարաջանովի տանն ապրող Հայաստանում գիշերն անհայտ մրգի, գաղտնի վայելքների բույրերով է լեցուն Հայաստանում Հաղարծինի անտառների քամիներն եմ ձևում իմ ձեռամբ Հայաստանում ես վիշապաձայնն եմ Չարենցի կատարմամբ Հայաստանում կուրծքս պարզել եմ որպես թմբուկ հուզաթրթիռ պարի Հայաստանում մենությունս լավ շրջապատում է Հայաստանում իմ երազները գույնն ունեն անբիծ լեռնագագաթի Հայաստանում գիշերվա մեջ պարող շատրվանները զբոսանքի են հրավիրում ինձ Հայաստանում երկայնքով մեկ Արփա գետի ես հուշերիս թելով հոգիս կարկատեցի Հայաստանում մեխ մխրճվեց կոկորդիս մեջ Ծիծեռնակաբերդում Հայաստանում եթե զանգես Աստծուն կարձագանքի իսկույն Հայաստանում

C. Pozzani

232

se telefoni a Dio ti risponde subito In Armenia anche gli alberi ti stringono la mano In Armenia ho trovato l’Ararat nelle tasche dei miei calzoni In Armenia la pietra che ti fa inciampare è la stessa che ti aiuta a rialzarti In Armenia puoi indossare l’alba anche di sera In Armenia basilischi, pegasi e unicorni ti fanno le feste attorno al caminetto In Armenia il tempo si rovescia come una clessidra In Armenia le donne ancheggiano sopra tacchi di nuvola In Armenia anche i laghi hanno gli occhi per vedere i batraci in amore In Armenia questa notte inviterò dèi e Muse al banchetto delle mie nozze alchemiche e sarà là tra coppe di vini speziati e pietanze dai gusti antichi che ritroverò il sentiero della mia pace perduta.

233 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

անգամ ծառերն են բարևում ձեռքով Հայաստանում Արարատը գտա գրպաններում իմ տաբատի Հայաստանում քարն ստիպում է գայթել՝ աջակցելով քո կայացմանը Հայաստանում մայրամուտին էլ արևածագը կարող ես զգենել Հայաստանում շահմար օձերը, պեգասները և միեղջյուրները քեֆի են կանչում քեզ բուխարու շուրջ Հայաստանում ինչպես ավազի ժամացույցի մեջ ժամանակը հոսում է ետ Հայաստանում կանայք օրոր–շորորվում են ամպակրունկ կոշիկներով Հայաստանում նույնիսկ լճերն աչքեր ունեն որ գորտերին նայեն նրանց կրքի պահին Հայաստանում հենց այս գիշեր կհրավիրեմ դիցուհիներին ու մուսաներին խրախճությանը ալքիմիկոսյան հարսնյաց հանդեսիս և հենց այստեղ գավաթներում անուշ գինու ուտեստների մեջ հնագույն ես կգտնեմ նորից ածուն իմ կորսված խաղաղության:

GENOVA, SAUDADE E SPLEEN

C. Pozzani

234

Genova nemica degli ombrelli la pioggia ed il vento cateti di un improbabile scaleno Genova pianta carnivora con le scalinate–fauci golose di mamme con la spesa Genova dalle spore di mare Abbiamo salsedine anche nel cuore abbiamo salite e discese anche nelle strade dei nostri sogni Genova samba di onde col mare tenuto lontano coi gomiti di diga o attirato da calamite rocciose Genova coi pendoli in cucina che battono ore di velluto a coste larghe Genova ronzìo di mosche che sfuggono ai pugni sulla tovaglia ai cerchi di vino e alle briciole stanche Genova saudade e spleen...

Guardo la torre che nessuno visita e conosce fra una lacrima e l’altra della mia finestra salata.

RESTA Non farti portare via dall’autobus anche stasera Resta ad arare il mio corpo col tuo sguardo mentre i lampioni dei boulevards accendono le sigarette agli angeli Non voglio più salutare la tua sagoma che si allontana che mi getta un’ultima occhiata

ՋԵՆՈՎԱՆ՝ ՄԻԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆ ԱՆՁՈՒԿ

ՄՆԱ՛ Մի՛ թող որ քեզ ավտոբուսից տանեն հեռու նաև այս գիշեր Մնա որ հերկես մարմինս քո հայացքով մինչ ծառուղիների լապտերից հրեշտակները սիգարետ վառեն այլևս չեմ ցանկանում ողջունել ուրվագիծը, որ հեռանում է վրաս նետելով հայացք մի վերջին նախքան նստելու տեղ որոնելը

235 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Ջենովան` թշնամին ստվերների անձրևներ, քամի` ներքնաձիգներն են մի անհնարին քաղաք–բազմանկյան Ջենովան` գիշատիչներ ծնող մեծ երախներով կարոտը` գնումներով վերադարձող մամաների Ջենովան` ծովի սպորներից կուտակ–կուտակ աղ նաև սրտերում նաև ճամփեքին մեր երազանքների Ջենովան` սամբա ծովի հետ ալիքները՝ պատնեշի արմունկներով հեռու պահած կամ ընդելուզված ժայռոտ մագնիսներին Ջենովան` օղազրահ խոհանոցում ուր ժամեր անց են կացնում թավշյա լայն ակոսներով Ջենովան` սփռոցի հարվածներից գինու հին բծերից, փշրանքներից հացի խույս տվող ճանճի բզզոց Ջենովան՝ միայնություն անձուկ... ես նայում եմ աշտարակին ուր ոչ ոք չի այցելի և չի տեսնի արցունքների արանքում լուսամուտն իմ աղի:

C. Pozzani

236

prima di cercare un posto a sedere La mia mano ondeggiante a poco a poco si staccherà dal polso rotolando e rimbalzando sui quais spaventando i cani soli e le coppie annoiate Non lasciarmi solo anche stasera a immaginarti nella tua camera rosa mentre mastico faux–filets di cui ignoro il sapore Com’è possibile Com’è possibile Restare immobile con gli occhi che lentamente si svuotano di te come un acquario bucato, con i piedi che volano via liberandosi dalle scarpe marroni poco sopra il Pont de l’Alma Non lasciare anche stasera ch’io mi smonti oppure imploda: mi sembra quasi di aver vissuto solo per resistere al vento notturno della tua assenza Trascino a fatica la mia carcassa smontata dove i globuli neri della notte si pigiano–pigiano

237 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

ձեռքս դողացող քիչ–քիչ կանջատվի իմ զարկերակից գլորվելով և ընկնելով նավամատույցների վրա վախեցնելով միայնակ շներին և ձանձրացած զույգերին Մի թող ինձ մենակ նաև այս գիշեր թող պատկերացնեմ քեզ քո կարմիր սենյակում մինչ ծամում եմ բարակ սուկին որի համն անգամ չգիտեմ ինչպես է հնարավոր ինչպես է հնարավոր անշարժ մնալ աչքերով, որոնք դանդաղ, դանդաղ դատարկվում են քեզնից ինչպես ծակ մի ակվարիում, ոտքերով, որ հեռու են թռչում՝ ազատվելով շագանակագույն ոտնամաններից Պոնտ դե լ,Ալմայից քիչ վերև Մի թող նաև այս գիշեր որ քանդվեմ կամ էլ փշրվեմ. թվում է ապրել եմ գրեթե` միայն դիմադրելու գիշերային քամուն քո բացակայության դժվարությամբ քարշ տալու իմ քանդած մարմինը որտեղ գիշերվա լեյկոցիտները խակ սեղմվում են, սեղմվում որպեսզի տեղ տան մի քանդակի

C. Pozzani

238

per far spazio a una statua L’implacable Vénus regarde au loin je ne sais quoi avec

ses yeux de marbre Anche tu, cosa aspetti dunque a salire su quell’autobus crudele coi tuoi passi pesanti e i capelli che nessuna brezza o nessun guanciale potrà mai sparpagliare?

Va’ via, Venere, va’ via e non voltarti più Va’ via, Venere, va’ via Resterò qui con una magìa a tener netto e sgombro il volume che occupavi Senza piedi, costato e mano sembro un animale strano, una roccia sagomata da un mare maldestro Sul piedistallo domino piazze, gatti ed avenues, gonne che battono sopra gambe veloci, ombre discrete dentro chambres de bonne Ruscelli di formiche che cantano trasportando briciole di croissant, bivacchi di cartacce e mozziconi che il vento trasforma in centrifughe di valzer...

Scendo le scale per raggiungere il fiume Sulla sua pelle increspata indugerò come una mosca stanca prima del colpo di coda Topi, anelli, luci e panchine scorrono veloci

Իջնում եմ սանդուղքն ի վար, որ հասնեմ գետին նրա կնճռոտված մաշկի վրա կհապաղեմ ինչպես հոգնած մի ճանճ նախքան պոչի հարվածը մկներ, մատանիներ, լույսեր և նստարաններ

Հատված Շառլ Բոդլերի արձակից: “Chambre de Bonne” – տիպիկ փոքր ստուդիո–բնակարան Փարիզում, ինչպես և Ֆրան­ սիայի և Բելգիայի այլ քաղաքներում, ավելի հազվադեպ` հյուսիսային Եվրո­պա­յում:

1 2

239 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

L’implacable Vénus regarde au loin je ne sais quoi avec ses yeux de marbre1 Անողոք Վեներան հեռուն է նայում՝ չգիտեմ ինչին իր մարմարե աչքերով Նաև դու ինչի՞ն ես սպասում ուրեմն նստելու այն ավտոբուսն անողոք քո ծանր քայլերով և վարսերով, որոնց չեն գգվում և կամ թե մի բարձ կկարողանա՞ մի օր գզգզել: Հեռու՛, Վենե՛րա, հեռու՛ ինձնից և մի՛ ճախրիր էլ զուր, հեռու՛, Վենե՛րա, գնա՛, ես մնամ այստեղ՝ կախարդանքներով մաքուր և ազատ պահելու տարածությունը, որ գրավում էիր առանց ոտքերի, ցցուն կողոսկրերով և ձեռքով ես արտասովոր կենդանի եմ թվում, ձևավորված ժայռ` անփորձ ծովի մոտ իմ պատվանդանի իշխում եմ մենակ հրապարակներին, կատուներին և պողոտաներին, կիսաշրջազգեստներին, որ խփվում են արագընթաց ոտքերին, կանոնավոր ստվերին` chambres de Bonne–ի2 ներսում կրուասանի փշրանքները, երգելով տանող մրջյունների հոսքերին թղթերի և ծխուկների կույտերին, որ քամին վեր է ածում կենտրոնախույս վալսի...

C. Pozzani

240

ai miei fianchi Voglio toccar terra dove non ci sia che il canto delle sirene di una fabbrica che produce oggetti che non esistono ancora Voglio toccar terra per entrare nella rimessa dove il bus che ti ha portato via non riesce a prendere sonno dal rimorso Voglio toccar terra per vedere altre mosche abbandonate e tristi sulla pelle increspata del fiume–bue Voglio toccar terra perché non posso toccare te.

La tua mano posa il libro e si allunga per spegnere l’abat–jour aurais–tu succombé sous un dernier effort de cet ange des nuits que frappa l’anathème?

Attendo il clic seduto su una panchina con le braccia allargate come un albatro Il vento, il vento da quale marinaio mi farà catturare?

Hai spento la luce del mondo.

Solo l’udito ormai mi resta per raggiungere la saracinesca dorata delle tue palpebre palpitanti Le antenne, il vento e la ramazza dei garçons hanno distorto il rumore della tua lampada Non ti troverò, stanotte.

Հատված Ժ. Դը Ներվալի բանաստեղծությունից:

3

241 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

սլանում են արագ իմ կողքով ուզում եմ դիպչել հողին որտեղ չի լինի այլ բան ծովանույշի երգը մի գործարան որ գոյություն չունեցող իրեր է արտադրում ես ուզում եմ դիպչել հողին, որպեսզի մտնեմ ավտոտնակ, որտեղ ավտոբուսը, որ քեզ տարավ հեռու, խղճի խայթոցից անքուն է վաղուց, ուզում եմ դիպչել հողին, որպեսզի տեսնեմ այլ ճանճերի՝ լքված և տխուր, կնճռոտ մաշկին կապույտ գետի ուզում եմ դիպչել հողին, քանի որ չեմ կարող դիպչել քեզ: Ձեռքդ դնում է գիրքը և ձգվում, որ հանգցնի լուսամփոփի լույսը aurais–tu succombé sous un dernier effort de cet ange des nuits que frappa l’anathème?3 Սպասում եմ «քլիքին»՝ նստած նստարանին, թևերս մեկնած ինչպես մի մրրկահավ, մրրկահավի պես զենքս առաջ մեկնած Քամին, քամին ո՞ր նավազի կողմից ինձ բռնել կտա Անջատել ես աշխարհի լույսը: Միայն լսողությունն է մնում ինձ, որ հասնեմ տրոփուն ակնակապիճներիդ ոսկեզօծ ջրափականին այն ալեհավաքները, քամին և հավաքարարի ավելը խեղաթյուրեցին աղմուկը քո լամպի Քեզ չեմ գտնի այս գիշեր:

Perderò il fegato e i polmoni in qualche bar à vins ascoltando i discorsi dispari di qualche habitué sdentato e unto Forse è lì che le mie orecchie si staccheranno come foglie secche lasciandomi albero senza frutti né corteccia Non farti portare via dal bus, domani Non riesco più Non riesco più a smontarmi di notte aspettando la colla del tuo prossimo sorriso.

C. Pozzani

242

UN GIORNO MI RITROVERETE Un giorno mi ritroverete a giocare con i gabbiani sul declivio di Ostenda o con i loro colleghi seduto sui foruncoli pietrosi di Leça da Palmeira Un giorno mi ritroverete a bussare inutilmente al teatro abbandonato di Ulica Piotrkowska o a camminare sbandando da un muro all’altro nelle calle della Candelaria

Կկորցնեմ լյարդս և թոքերս ինչ–որ բարում լսելով կցկտուր զրույցներ ինչ–որ անատամ ու գեր մշտական հաճախորդի գուցե այնտեղ է որ իմ ականջները կպոկվեն որպես չոր տերև թողնելով ինձ՝մի ծառ անմիրգ–անկեղև Մի՛ թող քեզ հեռու տանեն ավտոբուսից, վաղը չեմ կարող չեմ կարող այլևս գիշերով ջարդուփշուր լինել սպասելով սոսնձին քո հաջորդ ժպիտի:

ՄԻ ՕՐ ԻՆՁ ԿԳՏՆԵՔ ՆՈՐԻՑ Մի օր ինձ կգտնեք նորից Օսթենդ4 քաղաքի ավազափերին ճայերի հետ խաղալիս և կամ էլ նրանց ընկերների հետ իջած քարե բուստերին Լեսա դե Պալմեյրայի5 մի օր ինձ կգտնեք նորից ապարդյուն թակելիս լքյալ թատրոնի դուռը գոց Պյետրովսկա փողոցի6 կամ քայլելիս պատից պատ գայթելով

Օսթենդ – առափնյա քաղաք Բելգիայում: Լեսա–դա–Պալմեյրա (շրջան՝ ֆրագեզիա) Պորտուգալիայում՝ Պորտուի նահանգում: 6 Պիոտրկովսկա փողոց – Piotrkowska Street (լեհ.՝ ulica Piotrkowska), 4,9 կմ–ոց առևտրա­ յին փողոց: 4 5

Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

243

Un giorno mi ritroverete ad ascoltare per ore intere la sinfonia in re bemolle del vento settembrino nei caruggi o nei barrios Un giorno mi ritroverete a contare i mattoni delle chiese di Bruges o a farmi insultare per le strade di Oslo.

Un giorno mi ritroverete.

Per adesso, smettete di cercarmi.

LA NOTTE DENTRO IL MIO GIARDINO

C. Pozzani

244

Se una notte io inciampassi nel tetto del campanile sepolto nel mio giardino e se tutt’intorno non regnasse che il vano sogno di ruggito del mio gatto annoiato, cercherei di attaccare il tuo viso alle costellazioni usando il filo dei miei bottoni e quello dei miei ricordi E quei bottoni caduti fra le rose seminerebbero alberi con maniche al posto di rami o verrebbero creduti navi aliene da formiche e falene.

Mi sfilerò la spina dorsale e la metterò a sostenere piante di pomodori

Կանդելարիայի7 փողոցներում: Մի օր ինձ կգտնեք նորից Ժամերով լսելիս սիմֆոնիա ռե բեմոլ սեպտեմբերյան քամու փողոցներում նեղլիկ սյունասրահներում և հարևան թաղամասերում: Մի օր ինձ կգտնեք նորից Բրյուգեի8 եկեղեցիների աղ յուսները հաշվելիս կամ Օսլոյի փողոցներում ինձ վիրավորանք կուլ տալիս Մի օր ինձ կգտնեք նորից: Բայց հիմա մի՛ փնտրեք, մի՛ փնտրեք ինձ:

ԳԻՇԵՐՆ ԻՄ ԱՅԳՈՒՄ

Candelaria – կամ Villa Mariana de Candelaria, Սանտա Կրուզ նահանգի մունիցիպալ կենտրոնը: 8 Բրյուգե – բելգիական Արևմտյան Ֆլանդրիա նահանգի գլխավոր քաղաքը։ Եվրոպայի ամենագեղատեսիլ քաղաքներից մեկը։ 7

245 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Եթե մի գիշեր ես պատահաբար հանդիպեի զանգակատան տանիքում թաղված իմ այգում և եթե ամենը շուրջբոլորը չիշխեր, որ երազանքն է իմ ձանձրացած կատվի զուր բղավոցի կփորձեի քո դեմքն ամրացնել աստղակերպներին՝ օգտագործելով կոճակներս և իմ հիշողությունների թելը Եվ այն կոճակները՝ ընկած վարդերի արանքներում, կտնկեի ծառեր ճյուղերի փոխարեն՝ բռնակներ և կամ էլ կուզենայի իրական օտար նավեր մրջյունների և գիշերաթիթեռների համար: Ես կհանեմ ողնաշարս

o me la toglierò per provar l’ebbrezza di sentirmi sacco vuoto dopo una vita passata da polena col petto in fuori a schivar colpi e tempeste Diventerò grumo informe dove i miei organi possano finalmente stringersi la mano dopo aver lavorato per anni in uffici separati senza incontrarsi neppure davanti alla macchina per il caffé dei miei occhi chiusi per sonno.

C. Pozzani

246

Movimenti notturni nel mio giardino e brezze siderali le radici degli alberi cercano tane di talpe da calzare come guanti neri Il firmamento è un armadio lasciato aperto con stelle buchi di tarma Senti questo vento quanto assomiglia agli oscuri bisbigli che captavamo sulla strade di Patmos questo soffio continuo che fa ondeggiare come tergicristalli le fronde dei miei salici con le cetre attaccate che paiono ramazzare via le stelle ammucchiandole in un angolo del cielo in attesa della scopa di raggi di sole e la paletta del mio guanciale.

Ho strappato la falce alla Morte per aggiustare il prato per il nostro pic nic di domani Ti preparerò un’insalata di fogli di calendari e quadranti d’orologi perché dentro al tuo seno

ի պահ կտամ թփերին ու լոլիկներին կամ կհանեմ, որ փորձեմ թունավորումը որ ինձ զգամ ծակ պարկի պես կյանքս նավախելին անցկացնելուց հետո կուրծքս՝ առաջ ցցած որ խուսափեմ հարվածներից, փոթորիկից Կդառնամ անձև խմորագունդ, ուր մարմնիս մասերը կկարողանան վերջնականապես

ձեռքով բարևել տարիներ ի վեր առանձին աշխատասենյակներում գործելուց հետո նույնիսկ առանց միմյանց հանդիպելու սրճեփ սարքավորման դիմաց իմ փակ քնատ աչքերով:

Ես խլեցի Մահվան մանգաղը Որ հարդարեմ մարգագետինը մեր վաղվա խնջույքի համար Քեզ համար պիտի ես պատրաստեմ աղցան օրացույցների էջերից և ժամացույցի թվացույցից քանի որ քո կրծքում

247 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Իմ այգում՝ գիշերային անցուդարձ և ցուրտ՝ գրողի տարած ծառերի արմատները փնտրում են խլուրդների բներ որ սև ձեռնոցի պես հագնեն Երկնակամարը բաց թողած պահարանի է նման Ցեց ընկած աստղախոռոչներով Զգա՛ քամին այս՝ որքան նման անորոշ փսփսոցների որ լսում էինք Պատմոսի փողոցներում Այս քամին շարունակվում է, ալեկոծում մեքենայի դիմապակու թարթիչների նման Իմ ուռենիների ճյուղերն ագուցված են բանաստեղծական

իմ ներշնչանքով որ աստղերն ասես զտում–տանում են հավաքելով բարձիս եզրերին և երկնքի ծայրում՝ արևաշող մի ցախավելի սպասելիս

possa albergare una rampa di lancio per i nostri viaggi infiniti Ci sarà una tovaglia piena di cibi e vino a volontà che il mio vicino Tyco Brahe ha prodotto tra sestanti e numeri scritti a matita sarà una festa con canti rauchi di roveti con scatole di biscotti piene di rotaie da metterci ai piedi e amici invisibili che ci faranno stare bene

C. Pozzani

248

Ma ora, con questa falce in mano in mezzo al buio m’inebrio ancora dell’odore acre di incendi lontani e delle nozze di ferro e cemento dell’autostrada vicina seguo la rotazione del mondo dentro al mio giardino con la luna che scompare e riappare dietro i ciliegi.

Il cancello grida la sua voglia di grafite alle lampade che ballano attorno alla veranda Sono convinto che ci sia qualcosa tra loro tra la sua voglia di staccarsi dai cardini e la loro ansia di sputare fuori il cuore di tungsteno Movimenti notturni nel mio giardino e vertigini abissali mi sembra quasi di nuotare nel cono di un vulcano o nel lavabo di un gigante quando misuro di notte la bellezza della vita.

կարող է տեղ բացվել մեր անվերջ ճամփորդությունների համար Ուտեստներով լի մի սեղան կլինի և սրտիդ ուզածի չափ գինի որն իմ հարևան Տիկո/Տայկո Բրահեն քաշել է հերձվածողների և մատիտով գրված թվերի միջև տատասկների խռպաձայն երգերով խնջույք կլինի թխվածքների բլուրներով և երկաթգծերով լի, որ ոտքի վրա կանգնեցնես և անտեսանելի ընկերներով, որ մեզ կստիպեն լավ զգալ

Դարպասը գրաֆիտիով իր ցանկություն է ճչում լապտերին, որ պարում է պատշգամբի շուրջ Վստահ եմ, որ նրանց մեջ ինչ–որ բան կա հանգույցներից ազատվելու իր ցանկության միջև և վոլֆրամե սիրտը դուրս թքելու նրանց տագնապը Գիշերային շարժումներ իմ այգում գլխապտույտներ ուժգին թվում է՝ լողում եմ հրաբխի վիհում կամ մի հսկայի լվացարանում, երբ գիշերով չափում եմ կյանքի գեղեցկությունը:

249 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Բայց այժմ, այս մանգաղը ձեռքիս, մթության մեջ արբենում եմ դանդաղ հեռու հրդեհների սուր հոտից և ցեմենտի ու երկաթի հարսանիքից մոտ գտնվող ճանապարհի հետևում եմ աշխարհի փոփոխմանը իմ այգում լուսնով, որն անհետանում ու հայտնվում է նորից կեռասենիների թիկունքից:

Una vita fuori posto Forte con i forti debole con i deboli incapace ad obbedire non adatto a comandare tangendo il successo sempre un passo indietro ed il corpo troppo avanti.

Forte con i forti debole con i deboli ho distrutto vite senza fare prigionieri trascinando le catene per tenermi sveglio.

C. Pozzani

250

Ho lasciato una scia umida e nera come lumaca ulcerosa e maledetta.

Ho lasciato in eredità un banco vuoto in una classe d’asilo.

Forte con i forti debole con i deboli.

TUA ASSENZA: PRATO, SPIAGGIA E AUTOSTRADA Appoggiato ad un prato verticale aspetto una farfalla che mi porti in su C’è un palazzo col labbro leporino con i balconi feriti dai gerani Ho impastato cuori e fili d’erba

ho trovato un nido di frullini fra poco il vento mi parlerà di te Ho trovato un passaggio segreto dentro le tasche dei miei calzoni Spiagge deserte e scogli turchesi

ԾՆՆԴԱՎԱՅՐԻՑ ՀԵՌՈՒ ՄԻ ԿՅԱՆՔ Զորեղ՝ զորեղների հետ և թույլերի հետ՝ թույլ անընդունակ ենթարկվելու անընտել ղեկավարելու հպվելով հաջողությանը առմիշտ մի քայլ հետ, իսկ մարմինը շատ առաջ: Զորեղ՝ զորեղների հետ և թույլերի հետ՝ թույլ քայքայել եմ կյանքեր առանց բանտարկելու՝ տանելով շղթաները որ զգոն, որ սթափ մնամ:

Զորեղ՝ զորեղների հետ և թույլերի հետ՝ թույլ:

Ո ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՄԱՐԳԱԳԵՏԻՆ, Ք ԼՈՂԱՓ ԵՎ ՃԱՆԱՊԱՐՀ Հենված ուղղահայաց մի մարգագետնի՝ սպասում եմ, որ մի թիթեռ ինձ վերև տանի Կա մի պալատ՝ նապաստակի շրթունքով պատշգամբներով, խորդենիներով ճղակոտոր ես սրտերի հետ միահյուսեցի թելերը խոտի և մի բույն գտա մորակտցարի քիչ անց քամին ինձ քո մասին պիտի պատմի: Մի գաղտնուղի գտա տաբատիս գրպաններում Ամայի լողափեր և փիրուզյա ժայռեր

251 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Թողել եմ մի հետք սևախոնավ ինչպես խլուրդ՝ հիվանդ ու գրողի տարած: Ժառանգություն եմ թողել մանկապարտեզի հին սենյակում մի դատարկ նստարան, դատարկ:

e ciuffi di candelabri accesi Il tuo corpo inghiottito dalla sabbia

i tuoi occhi diventano girini adesso il mare appartiene a te La tua schiena è una calda ipotenusa che porta ad un’area di servizio Il mio braccio una netta tangenziale che sfiora i tuoi cavalcavia Son rinchiuso in un’oliva con le ruote

e respiro finti aromi di foresta

– non riesco ancora a far senza di te

PENSIERINO

C. Pozzani

252

Quante volte caro signor Maestro col ditino alzato e lo sguardo severo mi ammonisce dicendo “se tutti facessero come te” intendendo che la mia attività culturale non serva al progresso del Paese, a far ripartire la sua economia e neppure, essendo artista, a far fiorire la mia

Ma allora una volta per tutte caro Signor Maestro mi lasci dire che se tutti facessero come me non ci sarebbero polizie perché perfino alle zanzare chiedo scusa e mi appello comunque alla legittima difesa quando le sgiornalo contro il muro non ci sarebbero eserciti perché l’unico Paese che voglio invadere è quello delle emozioni altrui

և վառվող մոմակալների խրձեր Քո մարմինն ավազի մեջ թաղված աչքերդ շերեփուկներ են դառնում ծովն այժմ միայն քեզ է պատկանում Մեջքդ ներքնաձիգ է հրե որ տանում է դեպի ծառայության մի վայր Գիրկս ճամփան է շրջանցիկ–անպիղծ թեթև հպվում է քո խճուղիներին Փակված եմ անվավոր ձիթապտղի մեջ և շնչում եմ բույրերն անտառի և առանց քեզ ապրել չի լինում դեռ:

ԽՈՀ

Բայց այժմ հանուն բոլոր սրբուհիների սիրելի՛ պարոն Մաեստրո թույլ տվեք ասեմ որ եթե բոլորն ինձ պես անեին ոստիկանության հարկը չէր լինի քանզի մոծակներից եմ նույնիսկ ներողություն խնդրում և բողոքում եմ լեգիտիմ պաշտպանությունից ամեն դեպքում երբ նրանց ամսագրով ջարդում եմ պատի վրա հարկ չէր լինի այլևս քանզի միակ Երկիրը, որ ուզում եմ գրավել հույզերն են ուրիշների և միակ տարածքը, որը պետք է պաշտպանեմ,

253 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Քանի անգամներ սիրելի՛ պարոն Մաեստրո վեր տնկված մատով և հայացքով խիստ ինձ նախատել եք սաստիկ` «եթե բոլորը քեզ պես անեին»՝ նկատի ունենալով, որ իմ մշակութային գործունեությունը պետք չէ Երկրի զարգացմանը ոչ տնտեսությանը և ոչ էլ ինձ` ծաղկելու որպես արտիստ:

e l’unico territorio che devo difendere è l’intimità dei miei affetti e dei miei pensieri non ci sarebbero aguzzini e aguzzine che con la loro concezione totalitaria dell’amore devastano la vita di chi li ha incontrati ché se vuoi bene a una persona vuol dire che vuoi il suo bene indipendentemente da cosa ti dà

Quindi è meglio che non mi dica più “se tutti facessero come te” perché si rischierebbe di vivere in un mondo meraviglioso di avere un sacco di tempo libero di fare le cose che si amano

C. Pozzani

254

Ma ora mi viene alla mente caro signor Maestro che se vivo in un mondo che fa schifo allora lo devo a lei e alla maggior parte delle persone che non sono come me che se ne fregano degli altri e soprattutto se ne fregano di se stessi A lei e a loro dovrei chiedere i danni e forse le miei poesie sono proprio questo: sono i moduli per sporgere reclamo E sto anche pensando, signor Maestro, che per la legge dei numeri che lei mi ha spiegato così bene allora anche in questa sala c’è un sacco di persone che mi costringe a vivere male.

A questi non voglio più rivolgere né sorrisi né parole.

Io mi appello agli altri.

Alzatevi in piedi e fatevi vedere.

սիրույս ապրումներինն է և խոհերինը չէին լինի բռնակալներ, տանջարարներ ովքեր սիրո բռնատիրական հայեցակարգով իրենց ճամփին ավերում են ուրիշների կյանքը, եթե դու սիրում ես մարդուն նշանակում է` սրտումդ միայն բարեմաղթանք է բոլորովին անկախ նրա արձագանքից:

Եվ ուրեմն լավ է` չասեք ինձ` «եթե բոլորը քեզ պես անեին», քանի որ հնարավոր է` ապրեիք սքանչելի մի աշխարհում եվ կունենայիք անսահմանափակ ազատ ժամանակ` ձեզ դուր եկող ամեն բան անելու համար:

Եվ նաև մտածում եմ, պարո՛ն Մաեստրո, թվերի այն օրենքի շուրջ, որը Դուք ինձ այդքան լավ եք բացատրել ուրեմն նաև սենյակում կան մի խումբ մարդիկ, որոնք ստիպում են ինձ վատ ապրել: Սրանց չեմ ուզում այլևս ո՛չ ժպիտներ, ո՛չ էլ բառեր փոխանցել: Ես այլոց կբողոքեմ: Արդ` ոտքի՛ ելեք և հայտնվեցե՛ք:

255 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Բայց ես առայժմ մտաբերում եմ իմ սիրելի՛ պարոն Մաեստրո որ եթե ես ապրում եմ մի աշխարհում տհաճ ուրեմն պարտական եմ Ձեզ և մեծ մասին ովքեր ինձ նման չեն ովքեր թքած ունեն այլոց վրա և հատկապես իրենց Ձեզնից և նրանցից վնասի փոխհատուցում պիտի պահանջեմ և գուցե իմ բանաստեղծությունները հենց բողոքարկման հարցաթերթիկներն են:

DITIRAMBO SULLE DITA DELLA MANO

C. Pozzani

256

Cantatemi o dita del vostro vagar selvaggio al limitar del bosco suo, oscuro e odoroso Raccontatemi i vostri arabeschi su quell’elastica e bianca carne tra gli avanzi di cena, di candele, di dubbi e singhiozzi di dischi terminati che frusciano e girano avvitando la notte alle assi del mio letto E perdonatemi se ancora ho permesso al piano di Debussy di grattarmi la schiena in vece vostra mentre prendo un bagno in questa camera dell’Hotel Ambasciatori, con le valigie socchiuse sul letto che mi fanno smorfie con lingue di cravatta.

Ancora una volta ho sentito brividi ghiacciati lungo la schiena come fori per impiantarmi ali o per cementarmi sul dorso balconi di palazzi patrizi da sostenere all’infinito Ho sentito la sua assenza fredda e non vi ho prestato attenzione seguendo stanco come cariatide annerita vapore acqueo e solitudine arrampicarsi sulle piastrelle sbattere la testa sul soffitto e ripiovere sulla mia spugna Cantatemi o dita

ՁՈՆԵՐԳ ՁԵՌՔԻ ՄԱՏՆԵՐԻՆ

257 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

Երգե՛ք ինձ, օ՜, մատնե՛ր, ձեր վայրի թափառումների մասին որ ավարտվում են նրա անտառում՝ մթին և հոտավետ պատմե՛ք ինձ նախշերի մասին այն ճկուն և սպիտակ մարմնամսի վրա մնացորդների միջև ընթրիքի, մոմերի և կասկածների և շրջանակված հեծեծանքների մասին, որ խշխշում են ու պտտվում՝ գամերով ամրացնելով գիշերը իմ մահճակալի եղջյուրներին և ներեցե՛ք ինձ եթե դեռ խոստացել եմ Դեբյուսսիի դաշնամուրին իմ մեջքը քորեմ և ոչ ձերը մինչդեռ լոգանք եմ ընդունում այս համարում «Ամբաշադոր» հյուրանոցի, ճամպրուկներս կիսաբաց մահճակալին, որ դեմքները ծռմռում են փողկապների լեզուներով: Եվս մեկ անգամ ամբողջ մարմնով մեկ ես սարսռացի ասես ճեղքեր էին` թևեր դնելու համար կամ էլ ցեմենտ` մեջքիս վրա պատրիկների պալատների պատշգամբներ ամրացնելու համար, որ անսահման պահեն Քո բացակայության պաղը զգացի և ուշադրություն չդարձրի՝ հոգնած հետևելով ինչպես սև սյունարձանը ջրի գոլորշին և մենությունը մագլցում են պատերն ի վեր որ գլուխները տան առաստաղին և անձրևեն իմ սպունգի վրա Երգե՛ք ինձ համար, օ՜, մատնե՛ր, ափը ափի հետ

C. Pozzani

258

l’agorà del palmo dove siete incatenate a discutere di onicofagia e linee dell’Amore dopo ogni pugno dato dopo ogni viso accarezzato, quel palmo che non potrà essere l’eliporto del suo respiro se questa maledetta sera il dio dell’assenza continuerà a regnare sul guanciale a fianco al mio.

Contatemi o dita quanti vuoti ho camuffato in giorni e quante apnee in riflessioni guadagnando tempo per poterlo perdere ancora come l’acqua che si riavvolge attorno all’occhio di turbine prima di scomparire nei tubi.

Accendetevi come candele ch’io possa inviarvi a lei, dieci fiamme per sterilizzare sogni e usarli per togliere le sue conficcate spine Potrei svitarvi e reinventarvi fiori con l’unico petalo d’unghia a riflettere il suo sorriso e indicarle il cielo così che lei non possa più indugiare sulla ruvidezza della vostra pelle e su quella di un oggi ingiustamente crudele.

Cantatemi o dita di ciò che di più bello potreste afferrare e portatemelo qui ed ora Non ho più voglia di aspettare la fine del vostro letargo in tasca per poter acquistare il biglietto di ritorno.

Իտալերենից թարգմանեց Սուրեն Ենոքյան–Իսրայել յանը Մշակմամբ` Կարինե Աշուղ յանի

259 Կ . Պ ո ց ­ց ա ­ն ի

այդպես` շղթայված քննարկելու եք կրծած եղունգները և սիրո գծերը ամեն ապտակից հետո, ամեն անգամ դեմքը շոյելուց հետո, այն ափը, որը չի կարողանա լինել իր շնչառության օդակայանը եթե այս անիծյալ գիշեր իմ բարձի կողքի բարձին բացակայության աստվածը դեռ իշխի: Հաշվե՛ք ինձ համար, օ՜, մատնե՛ր, իմ օրերի մեջ քանի ամայի վայր եմ թաքցրել շնչահեղձ քանի մտորում ու խոհ՝ ժամանակ շահելով, որ կարողանամ նորից կորցնել ինչպես ջուրը, որ պտտվում է ջրանիվներում նախքան խողովակների մեջ կորչելը: Միացե՛ք իրար մոմերի պես, որ կարողանամ ես նրան ուղարկել, տասը հրդեհներ, որ երազները վարակազերծեն և փշերը հանեն Կարող էի քանդել– հանել ձեզ և տեղը ծաղիկներ դնել եղունգի թերթով` արտացոլելու ժպիտը նրա, նրան երկինքը ցույց տալու համար որպեսզի նաև երբեք չկարողանա հապաղել հանկարծ կոշտություններին ձեռմաշկի` անարդարացիորեն կոպիտ մնացած: Երգե՛ք ինձ համար, օ՜, մատնե՛ր, ամենագեղեցիկի մասին, որ կարող էիք բռնել` հիմա, անհապաղ ինձ բերելու համար զի այլևս ցանկություն չունեմ սպասելու գրպանիս մեջ ձեր անտարբերության վերջին որ կարողանամ գնել տոմսակն իմ ետդարձի:

Anne Provoost Աննե Պրովոոստ Belgium Բելգիա

Born in 1964, Belgium, studied literature at the university of Leuven. She writes not only for adults, but for young people and children as well. Her first novel “My Aunt is a Pilot Whale” she wrote while living in Minneapolis, USA. The book was published in Dutch in 1994. “My Aunt is a Pilot Whale” was awarded with five main prizes in Belgium and Netherlands. In 1997 Provoost allegorically retold the fairy tale of “Beauty and the Beast” in her story called “The Rose and the Swine,” transforming the familiar story into a saga of guilt and penance, mercy and justice. The book received two awards— the Golden Kiss in the Netherlands and the Book Lion in Belgium. Provoost was elected a member of The Royal Academy of Dutch Language and Literature in 2003. Her works have been translated in more than 20 languages. Since June 2007, she decided to become a candidate for the Senate for the Green Party. Բելգիացի արձակագիր Ա. Պրովոոստը ծնվել է 1964 թ. Բելգիայում: Գրականություն է ուսումնասիրել Լյուվենի համալսարանում: Գրում է ինչպես մեծահասակների, երիտասարդների, այնպես էլ երեխաների համար: Առաջին նովելը գրել է ԱՄՆ Մինեապոլիս քաղաքում: Գիրքն արժանացել է 5 գլխավոր մրցանակների Բելգիայում և Նիդերլանդներում: 1997–ին Պրովոոստը «Գեղեցկուհին և Հրեշը» հեքիաթն այլաբանորեն է մեկնաբանել իր «Վարդն ու Խոզը» պատմվածքում՝ արդեն հայտնի պատմությունը սագայի փոխակերպելով՝ մեղքի և պատժի, գթության և արդարության հավերժ հասկացությունների արծարծմամբ: Գիրքն արժանացել է 2 գլխավոր մրցանակների` «Ոսկյա hամբույր» (Նիդերլանդներ) և «Առյուծի գիրք» (Բելգիա): Նրա գործերը թարգմանվել են ավելի քան 20 լեզուներով: 2007 թ. հունիսից Բելգիայի Սենատում Կանաչների միության ներկայացուցիչն է:

Door de tandarts verlaten Thursday, October 24, 2013

A. Provoost

262

Ik ga naar ArmeniĂŤ en ik neem mee: een voorgevoel dat de reis op mijn gemoed zal wegen.

Ik bezoek een land dat de geur draagt van schapen die door wolven zijn omringd.

Het zit vol putten en bronnen waar de sluitsteen nog niet van is weggeschoven.

Er is geen rust en er is geen zee.

Vanuit de lucht lijkt het ongehavend.

Je zou denken dat het van zand is, of van een ander aangespoeld materiaal.

Je ziet de wortels er onderdoor lopen.

Ze duwen tegen de aardkorst aan en trekken scheuren in het oppervlak.

Als de wortels van de wereld niet onder ArmeniĂŤ door liepen, dan was dit land een polder glad als een laken.

Dan had het geen geschiedenis, alleen maar een verleden.

Ատամնաբույժից լքված Հինգշաբթի, հոկտեմբերի 24, 2013 թ.

263 Ա. Պրովոոստ

Հայաստան եմ գնում` հետս տանելով մի կանխազգացում, որ այս ճամփորդությունը ծանր կնստի իմ հոգու վրա: Այցելում եմ մի երկիր, որից գայլերով շրջապատված ոչխարի հոտ է գալիս, որն առատ է ջրհորներով, աղբյուրներով, որոնց բերանը փակող քարերը հանված չեն դեռ, որը ո՛չ հանգիստ ունի, ո՛չ էլ ծով: Վերևից նայելիս անվնաս է թվում: Կարծես ավազից է կամ ափ նետված որևէ այլ նյութից: Երևում են խորքի արմատները որ հրում են երկրի կեղևը և ճղճղում են մակերեսը նրա: Եթե աշխարհի արմատները Հայաստանի տակով չանցնեին, երկիրը կլիներ հարթ մի տարածք, սավանի պես ողորկ: Այդ դեպքում չէր էլ ունենա պատմություն, այլ միայն անցյալ:

Nu is het opgestuwd, omgewoeld, vermangeld.

Gelukkig heb ik bergschoenen meegebracht.

Ik ben klaar voor een woeste omgeving, met struikelstenen, aardverschuivingen en zinkgaten.

Friday, October 25, 2013

A. Provoost

264

Een bus brengt ons naar een diepe canyon.

Als het onderaardse een toegang heeft, dan zit hier de poort.

Aan de rand van de klif hangt een bouwwerk van steen.

Binnen staan de heiligen in bogen van rode kleurstof.

Honderden jaren brandoffers hebben hun gezicht beroet.

Buiten liggen bouwstenen eeuwen geleden gehouwen.

Vroeger was hier een stad, nu alleen nog maar wat huizen.

De inwoners hangen hun sujukh aan haken voor een handvol kleingeld per halve meter .

De kinderen spelen met de honden.

Ze wachten op de avond, op eten of op het uitvallen van de stroom.

De koeien sjokken de canyon uit.

Ze kunnen klimmen als geiten.

Daarna is de canyon leeg, zijn er alleen nog de kraaien, die diep onder ons door gaan hun rug glanzend naar ons toe.

Բայց այնքան հիմնավեր է մղված, տակնուվրա արված, գլանված: Լավ է, որ արշավային կոշիկներ եմ բերել: Կազմ ու պատրաստ եմ վայրի միջավայրին, ոտքի տակից սահող իր քարերով, սողանքներով և փլուզված քարայրներով: Ուրբաթ, հոկտեմբերի 25, 2013 թ.

265 Ա. Պրովոոստ

Ավտոբուսը մեզ տանում է խորունկ մի կիրճ: Եթե մուտք ունի ստորերկյա աշխարհը, ուրեմն` դարպասը այստեղ է գտնվում: Անդունդի եզրից կախված է քարաշեն կառույց: Ներսում սրբեր են` կարմիր կամարների ներքո: Հարյուրամյակների վառած մոմերից մոխրոտ երեսներով: Դրսում թափված են շինաքարեր՝ դարեր առաջ տաշված: Անցյալում սա քաղաք էր, այժմ մնացել է մի քանի տուն: Բնակիչն իր սուջուխը կախում է կեռից՝ կես մետրի գինը՝ մի բուռ մանրադրամ: Մանուկները խաղում են շների հետ, սպասում իրիկնամուտին, որ ուտելու ժամն է կամ էլ` հոսանքի անջատման: Կովերը հոգնած ելնում են կիրճից` մագլցում են այծի պես: Հետո կիրճը դատարկ է մնում, և ագռավներ են միայն, մեր կանգնած տեղի տակով են անցնում` փայլուն մեջքները դարձրած դեպ մեզ: Ներքևում մութը վաղուց ընկել է,

Beneden is het al donker lang voor het licht op Saghmosavank verdwijnt.

Samen met de zon keren zich de heuvels als reuzen in hun slaap.

Ze schikken op, hullen zich in rook om de warmte bij zich te houden.

De rook komt uit de schoorstenen van de huizen.

De mensen maken vuren.

Niet in de ovenputten echter.

Die worden met magma uit de aardkern verhit, want zo dun is hier de aardkorst, zo onbedekt ligt hier de herinnering.

Saturday, October 26, 2013

A. Provoost

266

In de bruingevlekte omgeving liggen de pijplijnen als zenuwen bloot.

Verlaten huizen, verzakte luiken, verzonken trappen, scheve telefoonpalen, gasleidingen, buizen, kabels.

Brokken gewapend beton waar roestige staaldraden uit opsteken, als poten van een dode spin, Het landschap lijkt een gebit door de tandarts verlaten.

Door een gebrek aan glazuur krimpt het bij elke koudestoot ineen.

Nu en dan komen er wandelaars langs om wat soelaas te brengen.

Ze zetten met geknoopte zakdoeken de blanke takken van de struiken in bloei.

իսկ Սաղմոսավանքը դեռ երկար լույսի մեջ է մնում: Արևի հետ Կողաշրջվում են բլուրները՝ ննջող հսկաների պես: Մի կողմ են քաշվում, փաթաթվում են ծխով՝ ջերմությունը պահպանելու համար: Տան ծխնելույզից ծուխ է ելնում: Մարդն է վառում այդ կրակը: Բայց թոնիրը ոչ մի մարդ չի վառում՝ տաքանում է երկրի ընդերքի մագմայով. ա՜յն աստիճան բարակ է հայոց երկրի կեղևը, ա՜յն աստիճան անծածկ է հայոց հիշողությունը:

Շաբաթ, հոկտեմբերի 26, 2013 թ.

267 Ա. Պրովոոստ

Գորշ բծերով պատված միջավայրում գազատարները նման են բաց նյարդերի: Լքված տներ, փուլ եկած մտոցներ, սուզված սանդուղքներ, կիսաընկած հեռախոսասյուներ, գազատարներ, խողովակներ, լարեր. երկաթբետոնի կտորներ՝ դուրս ցցվող ժանգոտ պողպատե լարերով. ասես սատկած սարդի ոտքեր են: Բնապատկերը նման է ատամնաշարի` ատամնաբույժից լքված. էմալի պակասության պատճառով սրթսրթում է ցրտի ամեն գրոհից: Մերթընդմերթ այստեղով զբոսնողներ են անցնում՝ փոքր սփոփանք տալու համար. ճերմակ ճյուղերին անձեռոցիկ կապելով՝ նրանք ծաղկեցնում են թփերը:

Sunday, October 27, 2013

A. Provoost

268

Ik moet een zonnebril ​​ tegen de schittering dragen.

We vangen het licht in netten van woorden.

We praten over grote schrijvers, en noemen hun namen.

(Het zijn nooit vrouwen.)

Er zijn gezegden die we nog niet eerder hebben gehoord: If a mother–in–law had been a good thing, then God would have had one.

Words, like arrows, cannot be retrieved.

One hand washes another and both become clean.

We leren een taal ouder dan boeken.

Er zijn letters op overschot.

Twee manieren, bijvoorbeeld, om de p uit te spreken.

We stulpen onze lippen naar voren.

Misschien doen we het goed, misschien ook niet – voor ons oor maakt het geen verschil.

We denken: dit is geen alfabet maar een geheime code.

Tegen de middag speelt de zon ons naar buiten.

Monday, October 28, 2013

We picknicken in het bosschage.

We eten uit plastic borden.

Boven ons een klooster vastgemaakt aan de klip.

Achter ons nog altijd dat landschap, abnormaal gelijkmatig opgeschuimd en geribbeld.

Կիրակի, հոկտեմբերի 27, 2013 թ.

Երկուշաբթի, հոկտեմբերի 28, 2013 թ.

Հաց ենք ուտում ծառաստանում: Ուտում ենք պլաստիկ ափսեից: Մեր գլխավերևում՝ ժայռից կապված մի վանք: Մեր ետևում՝ այլևս նույն բնապատկերը՝ աննորմալ համաչափությամբ փրփրակալած, կնճռոտ: Չորս օր միասին լինելուց հետո

269 Ա. Պրովոոստ

Ստիպված արևային ակնոց եմ հագնում արևի ցոլքից պաշտպանվելու համար: Որսում ենք լույսը խոսքերի ուռկանով: Խոսում ենք մեծագույն գրողների շուրջ և նշում ենք նրանց անունները (կանայք չկան շարքում): Կան ասացվածքներ, որոնք կյանքումս լսած չկայի՝ Զոքանչը լավ բան լիներ` Աստված էլ կունենար: Ասված խոսքը և արձակված նետը երբեք չեն վերադառնում: Ձեռքը ձեռք է լվանում, երկու ձեռքը` երես: Գրքից ավելի հին լեզու ենք սովորում հարկ եղածից շատ տառերով. օրինակի համար՝ «պ» ասելու երկու ձև: Շուրթերս առաջ ենք ձգում. երևի ճիշտ ենք անում, երևի ճիշտ չենք անում, մեր ականջի համար միևնույնն է: Մտածում ենք՝ սա այբուբեն չէ, այլ՝ գաղտնագիր: Կեսօրին մոտ արևը խաղալով դուրս է քշում մեզ:

Al vier dagen samen kennen we elkaar uit het hoofd, dus bekvechten we tijdens het eten: over geloof, over de moslims, over de maagdelijkheid van vrouwen.

We roepen om onze eigen echo te horen.

En zoals de mythe zegt: dit is een feit, zo gooien we bij het weggaan onze borden in de rivier.

Van schrik laat diezelfde dag nog de verlegen berg zich zien.

Thursday, October 31, 2013

A. Provoost

270

Ik vlieg naar huis terug.

In mijn hoofd zitten kauwgomgedachten.

Ze blijven rondgaan, ik krijg ze niet doorgeslikt.

Wat is er nu ook alweer gezegd?

Over de moslims?

Over de maagdelijkheid van vrouwen?

Ik wil naar huis, maar ik wil blijven.

Ik heb ArmeniĂŤ betreden maar alleen met zware bergschoenen.

Ik zag een land dat was omgeploegd, door elkaar geschud, geaardbeefd, en dat zonder verdoving op verzoening wacht.

Het schuift onder me weg.

Ik verdwijn voor ik ben aangekomen, en ik heb meegenomen: een blad zacht ritselend papier en een heel nieuw alfabet.

մենք իրար անգիր գիտենք, դրա համար էլ ճաշելիս վիճում ենք իրար հետ՝ հավատքի, մուսուլմանների, կանանց կուսության մասին: Բարձր կանչում ենք. արձագանքը լսելու համար: Ինչպես առասպելն է ասում՝ «սա փաստ է», այսպես մեկնելու պահին ափսեներս նետում ենք գետը: Նույն օրը, մեր արածից վախեցած, ամաչկոտ լեռն իր դեմքն է բացում: Հինգշաբթի, հոկտեմբերի 31, 2013 թ.

Հոլանդերենից թարգմանեց Աննա Մատտաարը

271 Ա. Պրովոոստ

Օդանավով ես վերադառնում եմ տուն: Գլխումս կան ծամոն–մտքեր: Շարունակ պտտվում են, դրանց կուլ տալ չի ստացվում: Ինչե՞ր եմ լսել՝ կնոջ կուսության, մուսուլմանի մասին: Տուն եմ ուզում, բայց և ուզում եմ մնալ: Ոտք եմ դրել Հայաստանի հողին, լեռնագնաց ծանր կոշիկով, սակայն: Տեսա մի երկիր՝ տակնուվրա արված, թափահարված, երկրաշարժված. երկիր, որ սպասում է, առանց անեսթեզիայի, հաշտության: Ոտքիս տակից սահելով գնում է: Դեռ տեղ չհասած`ես հեռանում եմ՝ հետս տանելով մեղմ խշխշացող թղթի կտոր և բոլորովին նոր այբուբեն:

Antoine Simon Անտուան Սիմոն France Ֆրանսիա

Born in 1943, Toulon, France. His mother was a Corsican and father was a Romanian. He has been creating since 1955 and since 1959 his works appear in different magazines. Antoine worked as a trader for many years and in 1994 he again returned to literature. His works appear in different magazines and he regularly takes part in various literary festivals. Amongst them— Mediterranean Voice/2002, Literary Festival of Marseille/2007 etc. Ա. Սիմոնը ծնվել է 1943 թ. Տուլոնում (Ֆրանսիա): Մայրը կորսիկացի է, հայրը` ռումինացի: Սկսել է ստեղծագործել 1955 թ–ից, իսկ 1959 թ. հրատարակվել են նրա պոեմները («Պոետիկ ակցիա», «Անձավը», «Նախասիրություններ» և այլն): Երկար տարիներ աշխատել է որպես առևտրական: 1994 թ. վերադարձել է գրականություն: Սիմոնի ստեղծագործությունները տպագրվել են տարբեր ամսագրերում: Պարբերաբար մասնակցել է բազմաթիվ գրական փառատոների, որոնցից են «Mediterranean Voice» (2002), Մարսելի գրական փառատոն (2007) և այլն:

Tu es assis dans l’aéroport de Nice. Extérieur sans végétation. Vagues luminescences. Flocons de nuages. Le soleil manque de force mais la chaleur est là. Porte B6. Aeroflot. Moscou. Tu penses que tu as bien fait d’emporter une veste et tu penses aussitôt que tu pourrais penser quelque chose de plus pertinent. Par la fenêtre de droite c’est la ville : points verts entre les immeubles et des automobiles mobiles. Tu es en plein entre–deux,

A. Simon

274

entre ici et maintenant. Tu baignes dans une modernité dont l’obsolescence est absolument programmée par une modernité pire.

Les gens ne sont pas impatients. Ils attendent l’ouverture de la porte, le rite de passage. Ils sont hagards. Triturent leur téléphone, hagards.

Regardent autour d’eux, hagards. Rien ne peut rien sauver. Détresse d’entre–deux. Non–temps dans un non–lieu. Pas de coupable. Seulement des événements, répercussions en chaîne. Rien ne sert de courir ni de partir à point. Il suffit d’être là.

Et puis les gens commencent à s’impatienter, la porte devrait être ouverte depuis trois minutes. Le sentiment d’injustice se propage : une honte, un scandale. La révolte gronde : la chose la plus importante du moment est d’être assis dans un avion prêt à décoller. L’heure c’est l’heure.

Ce qui n’est pas l’heure n’est pas l’heure. Les choses sont simples et ce qui n’est pas les choses n’est pas les choses.

Atterrissage sur Moscou. De nuit c’est Noël. Lumières beaucoup moins nombreuses et standardisées : rouges, bleues, jaunes, guirlandes et boules pour un arbre mis à plat. Dans les couloirs et sur les sièges, blondeurs slaves

1 Ակ­նար­կու­թյուն Ժան դը Լա Ֆոն­տե­նի «­Ճա­գարն ու կրի­ան» (Le Lièvre et la tortue) ա­ռա­կին, ո­րն սկս­վում է «Rien ne sert de courir, il faut partir à point» («­Վա­զե­լը բա­նի չի ծա­ռայի. պետք է ժա­մա­նա­կին մեկ­նար­կել») տո­ղով. ե­րբ իր ու­ժե­րին վս­տահ ճա­գա­ րը ժա­մա­նակ է վատ­նում կրի­այի հետ վազ­քի մրց­ման ժա­մա­նակ, վեր­ջին վայր­կյա­նին ա­րագ վազ տալն ի­րեն չի օգ­նում, ի­սկ կրի­ան դան­դաղ, բայց ա­պա­հով ու հետ­ևո­ղա­կան քայ­լե­րով հա­տում է վերջ­նա­գի­ծը։

275 Ա. Սիմոն

Նս­տած ես Նից­ցայի օ­դա­նա­վա­կա­յա­նում։ Դուր­սը՝ ա­ռանց բու­ սա­կա­նու­թյան։ Ա­ղոտ լու­սար­ձա­կում­ներ։ Ամ­պի փա­թիլ­ներ։ Ա­րևն ուժի պա­կաս ու­նի, սա­կայն տոթ է։ Բ6 ե­լք։ Աէ­րոֆ­լոտ։ Մոսկ­վա։ Մտա­ծում ե­ս՝ լավ ես ա­րել` բաճ­կոն ես վերց­րել ու ան­մի­ջա­պես էլ մտա­ծում ես, որ կա­րող է­իր ա­վե­լի տե­ղին մի միտք ու­նե­նալ։ Աջ կող­մի պա­տու­հա­ նից քա­ղաքն է՝ շեն­քե­րի ա­րանք­նե­րում կա­նաչ կե­տեր ու շարժ­վող ի­նք­ նա­շարժ­ներ։ Եր­կու­սի միջև ես ամ­բող­ջու­թյամբ՝ այս­տե­ղի և հի­մայի ա­րան­քում։ Լո­ղում ես մի ար­դի­ա­կա­նու­թյան մեջ, ո­րի ժամ­կե­տան­ցու­ թյու­նը կա­տա­րե­լա­պես ծրագր­ված է ա­վե­լի վատ­թար մի ար­դի­ա­կա­նու­ թյան կող­մից։ ­Մար­դիկ ան­համ­բեր չեն։ Սպա­սում են ել­քի բաց­մա­նը, ան­ցման ծե­ սին։ Խո­ժոռ են ու այ­լայլ­ված։ Չարչր­կում–դնգդն­գաց­նում են ի­րենց հե­ռա­խոս­ներն՝ այ­լայլ­ված։ Նա­յում են ի­րենց շուր­ջը՝ այ­լայլ­ված։ Ո­չինչ չի կա­րող ո­չինչ փր­կել։ «Եր­կու­սի ա­րան­քում»–ի խռո­վ յալ վի­ ճակ։ «­Չիք տե­ղիք»–ո­ւմ «­չիք ժա­մա­նակք»։ Չկա մե­ղա­վոր. մի­այն ի­րա­դար­ձու­թյուն­ներ, շղ­թա­յա­կան ար­ձա­գանք–ա­նդ­րա­դար­ձում­ներ։ Վա­զե­լը բա­նի չի ծա­ռայի, ոչ էլ ժա­մա­նա­կին մեկ­նարկ ա­նե­լը1։ Բա­վա­ կան է այն­տեղ լի­նե­լը։ Ա­պա մար­դիկ սկ­սում են ան­համ­բեր դառ­նալ՝ դու­ռը պետք է ե­րեք րո­պե ա­ռաջ բաց­ված լի­ներ։ Ա­նար­դա­րու­թյուն ապ­րե­լու զգա­ցու­մը ճա­ րակ­վում է՝ ա­մոթ է, խայ­տա­ռա­կու­թյուն է։ Ըմ­բոս­տու­թյու­նը ո­րո­տում է. այս պա­հին ա­մե­նա­կար­ևոր բա­նը թռիչ­քի պատ­րաստ ի­նք­նա­թի­ռում

d’après coiffeur. Employés de type mongol. Ici aussi les gens attendent calmement. De temps en temps un Monsieur Hulot court dans son monde en ébullition parmi le calme, perdu dans un film inespéré.

Un groupe de français dit des choses très fort et sans intérêt. Délégation commerciale de Marseille. Ils vont à Erevan. Tant pis.

Parmi les bruits de fond les phrases coulent, emportent dans leur naufrage sujets, verbes, et même compléments, les compléments complètement.

Dans quelques centaines d’années peut–être, un explorateur–pirate des profondeurs les ramènera à la surface, couvertes de l’attirail des grands fonds qui les rendra méconnaissables : carapaces herbues d’abysses, inspiratrices d’un Lovecraft ou d’un Lautréamont. Ainsi des phrases sans prétention prendront valeur par leur patine, on viendra du plus loin du monde se prosterner devant elles et reconnaître leur pertinence. Il y a comme ça des mots qui ne trompent pas, même si décidément généralement le mot ment.

A. Simon

276

L’heure va vite. Deux fuseaux horaires plus loin la nuit tombe brutalement en plein après–midi. On joue bien avec le temps dans les voyages. Les écrivains de science–fiction bouillent d’impatience de nous voir interplanéter, intergalactiquer, interuniverser, pour trouver de nouveaux jeux à nous mettre sous la futilité. Jeux d’enfants qu’on appelle progrès : aller plus loin plus vite extorquer les richesses de pays qui se croient pauvres pour les exploiter dans des pays qui se croient riches, pays et gens c’est même histoire, même chose, même escroquerie envers soi– même. Le monde marche sur la tête et se mord la queue.

Au musée Sergueï Paradjanov les mots jaillissent tout seuls de leur cartouchière devant la qualité et la diversité des oeuvres présentées. C’était bien de ne pas le connaître, de n’avoir donc pas d’idée toute faite: la surprise et la joie sont d’autant plus entières. Il y a un tel plaisir derrière la réalisation de ces travaux que l’on est porté/emporté/transporté dans cette énergie, comme on peut l’être devant les tableaux de Picasso ou

նս­տած լի­նելն է։ Ժամը ժամն է2։ Ի­նչ որ ժա­մը չէ, ժա­մը չէ։ Ի­րե­րը պարզ են, և ի­նչ որ ի­րե­րը չեն, ի­րե­րը չեն։

2 Ակ­նար­կ Ժյուլ Ժո­ւի հայտ­նի ա­սույ­թի վերաբերյալ՝ «L’heure, c’est l’heure; avant l’heure c’est pas l’heure; après l’heure, c’est plus l’heure» (Ժամը ժամն է, ժա­մից ա­ռաջ՝ ժա­մը չէ, ժամն ան­ցավ՝ էլ ժա­մը չէ»)։ 3 Ակ­նար­կ Ժաք Թա­թի­ի «­Պա­րոն Հյու­լոյի ար­ձա­կուր­դը» (Les Vacances de M. Hulot) ֆիլ­ մում կեր­տած կեր­պա­րի վերաբերյալ։ Պա­րոն Հյու­լոն՝ իր մշտն­ջե­նա­կան գլ­խար­կով, ան­ ձր­ևա­նո­ցով ու ծխա­մոր­ճով, համր կի­նոյի աշ­խար­հից հն­չուն կի­նոյի աշ­խար­հում «­մո­լոր­ ված» կեր­պար է։ 4 Հ. Ֆ. Լա­վեք­րաֆթ (1890–1937) – ա­մե­րի­կա­ցի գրող, սար­սա­փի և գի­տաեր­ևա­կա­ յա­կան գրա­կա­նու­թյան վար­պետ։ Նրա գրա­կան աշ­խարհ­ներն առ­հա­սա­րակ ան­ջր­ պե­տային են ե­ղել։ 5 Լոտ­րե­ա­մո­նի Կոմս (Ի­զի­դոր–Լյու­սի­են Դյու­քաս, 1846–1870) – Ու­րուգ­վա­յում ծն­ված ֆրան­սի­ա­ցի բա­նաս­տեղծ։ Նրա մի­ակ եր­կե­րը՝ «­Մալ­դո­րո­րի եր­գե­րը» (Les Chants de Maldoror) և «­Բա­նաս­տեղ­ծու­թյուն­ներ» (Poésies) խո­շոր ազ­դե­ցու­թյուն են ու­նե­ցել ար­դիա­ կան գրա­կա­նու­թյան, հատ­կա­պես գե­րի­րա­պաշտ­նե­րի վրա։ 6 Բնագ­րում հն­չ յու­նային ո­ճային հնար՝ le mot ment (բա­ռը ստում է) և le moment (պա­հը) նույ­նա­նիշ ե­ն։

277 Ա. Սիմոն

­ այ­րէջք Մոսկ­վա­յում։ Գի­շե­րով Ա­մա­նո­րի տոնն է։ Շատ ա­վե­լի քիչ Վ թվով և կա­նո­նա­կարգ­ված լույ­սեր՝ կար­միր, կա­պույտ, դե­ղին, դրա­ սանգ­ներ և տո­նա­ծա­ռի խա­ղա­լիք­ներ մի ծա­ռի հա­մար փռած՝ գետ­նին։ Մի­ջանցք­նե­րում և նս­տա­րան­նե­րին՝ հետ­վար­սա­վի­րային սլա­վո­նա­ կան խար­տյաշ գլուխ­ներ։ Մոն­ղո­լա­տիպ աշ­խա­տող­ներ։ Այս­տեղ մար­ դիկ հան­դարտ սպա­սում ե­ն։ Եր­բեմն–եր­բեմն ո­մն պա­րոն Հյու­լո3 վա­ զում է հան­դար­տու­թյան մեջ եռ ե­կող իր աշ­խա­րհում, չս­պաս­ված մի ֆիլ­մում կո­րած։ Ֆ­րան­սի­ա­ցի­նե­րի մի խումբ բա­ներ է ա­սում շատ բարձ­րա­ձայն ու ան­հե­տաքր­քիր։ Մար­սե­լից ա­ռևտ­րա­կան պատ­վի­րա­կու­թյուն։ Եր­ևան են գնում։ Ի­՞նչ ա­րած։ ­Խոր­քի աղ­մու­կի ը­նդ­մի­ջով նա­խա­դա­սու­թյուն­նե­րը հո­սում ե­ն՝ ի­րենց խոր­տակ­ման մեջ ը­նկղ­մում են են­թա­կա, ստո­րո­գյալ և նույ­նիսկ խն­դիր ու պա­րա­գա, այս վեր­ջին­ներն՝ ամ­բող­ջու­թյամբ ու ան­խն­դիր։ Մի քա­նի հա­րյու­րա­մյակ ան­ց, մի­գու­ցե, խոր­քե­րի մի ծո­վա­հեն–ծո­ վա­խույզ դրանք նո­րից մա­կե­րես–լույս աշ­խարհ կբե­րի՝ ծածկ­ված խոր­ծո­վ յա հան­դեր­ձան­քով, ո­րն էլ ան­ճա­նա­չե­լի կդարձ­նի դրանց՝ ծո­վանդունդ­նե­րի խո­տա­ծածկ պա­տյան­ներ, ո­մն Լա­վեք­րաֆ­թի4 կամ էլ ո­մն Լոտ­րե­ա­մո­նի5 ներշն­չող­ներ։ Այս­պի­սով՝ ան­հա­վակ­նոտ նա­խա­ դա­սու­թյուն­ներն ի­րենց փա­ռի բե­րու­մով պի­տի ա­րժ­ևոր­վեն, աշ­խար­հի ա­մե­նա­հե­ռու­նե­րից պի­տի գան խո­նարհ­վե­լու դրանց ա­ռաջ ու ճա­նա­ չե­լու, ըն­դու­նե­լու դրանց տե­ղին լի­նե­լը։ Այս­պես՝ կան բա­ռեր, ո­րոնք չեն խա­բում, ան­գամ ե­թե, ի վեր­ջո, առ­հա­սա­րակ բա­ռը ստում է­6։ ­Ժամն ա­րագ է ան­ցնում։ Եր­կու ժա­մային գո­տի ան­դին գի­շե­րը

de Matisse. Une jubilation qui donne envie d’applaudir à chaque scène, comme au spectacle. Incidemment on prend conscience qu’il n’est pas si méconnu qu’on le pensait: considéré comme l’un des plus grands cinéastes du vingtième (siècle, bien sûr), ami de Tarkovsky, admiré par Fellini et Pasolini. Dans les quelques extraits présentés, j’ai reconnu une parenté avec les surréalistes, Cocteau: les plans fixes, la lenteur, une intelligence qui filtre au compte–gouttes.

C’est ici, dans le musée, que la ministre de la culture et le premier ministre du pays nous ont rejoints. Comme on nous les avait annoncés, j’étais persuadé qu’ils feraient un passage éclair mais ils sont restés avec nous pendant deux bonnes heures, parlant avec les uns et les autres autour d’une table couverte de bonnes choses. Je ne comprendrai décidément jamais rien à la politique, et ne tenterai d’ailleurs pas. Je préfère les tableaux collages chargés d’ampoules électriques ou les chapeaux surréhaussés de champs de fleurs et tant d’autres trouvailles plus que moins merveilleuses

A. Simon

278

(au sens d’Alice).

A Gyumri, la deuxième ville du pays, très au nord, nous entrons dans une église dépourvue de bancs. Église d’Orient. Un baptême est en train de s’y dérouler, comme si les mots nous attendaient au tournant. L’odeur de l’encens largement balancé rappelle le Tibet avec un parfum différent.

C’est un jeu qui m’est étranger. Seuls les mots m’y rattachent. Ils ont cette souplesse qui n’est pas de la servilité. Leur immense pouvoir d’abstention, leur totale abnégation face à nos désirs les plus intempestifs forcent l’admiration. Du coup je me demande ce qu’ils deviennent lorsqu’ils ne sont pas utilisés.

Nous avons quitté Erevan en autobus pour nous engager sur les routes téméraires et tourmentées d’Arménie. Le paysage à peu près désertique, en grande partie privé des aspérités apportées par l’homme qui blessent le regard: maisons, poteaux électriques, routes, renvoie aux temps bibliques.

Noé n’est pas loin. Nous visitons une église consacrée au créateur de

7 Հե­ղի­նա­կի գոր­ծա­ծած «tableau collage» (կո­լաժ գե­ղան­կար) բա­ռա­կա­պակ­ցու­թյու­նը ակ­նար­կ է շվե­ցա­րի­ա­ցի ար­վես­տա­գետ ու գրող Դա­նի­ել Սփոե­րի­ի «tableau piège» (թա­ կարդ գե­ղան­կար) գոր­ծե­րի վերաբերյալ։ Սփոե­րին տախ­տա­կի վրա կպց­նում է ա­ռտ­ նին ա­ռար­կա­ներ, ո­րոնք ան­սո­վոր տեսք են զգե­նում, ե­րբ նա տախ­տա­կը հո­րի­զո­նա­կան դիր­քից տե­ղա­փո­խում է ո­ւղ­ղա­հա­յաց դիր­քի։

279 Ա. Սիմոն

կտրուկ կեր­պով վրա է հաս­նում հետ­մի­ջօ­րե­ի կե­սին։ Ճա­նա­պար­հոր­ դու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում ժա­մա­նա­կի հետ լավ ե­նք խաղ ա­նում։ Գի­ տաեր­ևա­կա­յա­կան գոր­ծեր գրող­նե­րը ան­համ­բե­րու­թյու­նից ե­ռում են, որ մեզ տես­նեն «­միջ­մո­լո­րա­կե­լիս«, «­մի­ջաստ­ղա­հույ­լե­լիս», «­միջ­տի­ ե­զեր­քե­լիս»՝ գտ­նե­լու մեզ ան­զբա­ղու­թյան ճի­րան­նե­րում, դնե­լու նոր խա­ղեր։ Ման­կա­կան խա­ղեր, ո­րոնք կո­չում ե­նք ա­ռա­ջըն­թաց՝ ա­վե­լի հե­ռուն գնալ ա­վե­լի ա­րագ` զավ­թե­լու ի­րենք ի­րենց աղ­քատ կար­ծող ե­րկր­նե­րի հարս­տու­թյուն­նե­րը, դրանք շա­հա­գոր­ծե­լու ի­րենք ի­րենց հա­ րուստ կար­ծող ե­րկր­նե­րում. ե­րկր­ներ թե մար­դիկ՝ նույն պատ­մու­թյունն է, նույն բանն է, նույն խա­բե­բա­յու­թյունն առ սե­փա­կան ան­ձը։ Աշ­խար­հը վար­վում է գլ­խից դուրս ու գլ­խի­կոր վե­րա­դառ­նում ի շր­ջանս յուր։ Սեր­գեյ Փա­րա­ջա­նո­վի թան­գա­րա­նում բա­ռերն ի­նք­նու­րույն են ժայթ­ քում ի­րենց փամփշ­տա­կա­լից ցու­ցադր­ված ստեղ­ծա­գոր­ծու­թյուն­նե­րի ո­րա­կի ու բազ­մա­զա­նու­թյան ա­ռաջ։ Նրան ծա­նոթ չլի­նե­լը, հետ­ևա­բար պատ­րաս­տի գա­ղա­փար չու­նե­նա­լը, լավ է. ա­նակն­կալն ու բերկ­րանքն այս­պի­սով ա­վե­լի ամ­բող­ջա­կան ե­ն։ Այս գոր­ծե­րի ի­րա­կա­նաց­ման ե­տին այն­պի­սի հա­ճույք կա, որ մենք տար­վում/կր­վում/­փո­խադր­վում ե­նք այս է­ներ­գի­այի գիր­կը, ի­նչ­պես կա­րող է­ինք լի­նել Պի­կա­սոյի կամ Մա­ տի­սի կտավ­նե­րի դի­մաց։ Հրճ­վանք, ո­րը ծնում է յու­րա­քան­չ յուր տե­սա­ րա­նի ա­ռջև ծա­փա­հա­րե­լու ցան­կու­թյուն, ի­նչ­պես ներ­կա­յաց­ման դեպ­ քում։ Դիպ­վա­ծա­բար ան­դրա­դառ­նում ե­նք, որ այն­քան էլ քիչ հայտ­նի չէ, ի­նչ­քան մտա­ծում է­ինք. քսա­նե­րոր­դի (դա­րի, ան­շուշտ) մե­ծա­գույն կի­նո­ռե­ժի­սոր­նե­րից մեկն է հա­մար­վում, Տար­կովս­կու ըն­կերն է, Ֆե­լի­ նի­ի և Պա­սո­լի­նի­ի հի­աց­մուն­քի ա­ռար­կան։ Ցու­ցադր­ված մի քա­նի ֆիլ­ մա­հատ­ված­նե­րում հա­րա­զա­տու­թյուն եմ տես­նում գե­րի­րա­պաշտ­նե­րի, Կոկ­տոյի հետ՝ ան­շարժ կադ­րե­րը, դան­դա­ղու­թյու­նը, կա­թիլ–կա­թիլ ար­տա­փայ­լող խե­լա­ցի­ու­թյու­նը։ Այս­տեղ է՝ թան­գա­րա­նում, որ ե­րկ­րի մշա­կույ­թի նա­խա­րարն ու վար­ չա­պե­տը մի­ա­նում են մեզ։ Քա­նի որ այդ մա­սին մեզ նա­խա­պես ա­սել է­ին, հա­մոզ­ված է­ի, որ կայ­ծակ­նային մի այց են տա­լու, բայց մեզ հետ մնա­ցին ամ­բողջ եր­կու ժամ՝ սրա ու նրա հետ զրույց ա­նե­լով հա­մով բա­նե­րով լի մի սե­ղա­նի շուրջ։ Եր­բեք քա­ղա­քա­կա­նու­թյու­նից գլուխ չեմ հա­նե­լու՝ պարզ է, դե ոչ էլ փոր­ձե­լու ե­մ։ Գե­րա­դա­սում եմ է­լեկտ­րա­կան լամ­պե­րով ծան­րա­բեռն կո­լաժ գե­ղան­կար­նե­րը7 կամ դաշ­տային ծա­ ղիկ­նե­րով գեր­գե­ղա­զարդ գլ­խարկ­նե­րը և այլ այն­քան մե­ծա­թիվ հրա­ շա­լիք (Ա­լի­սայի ի­մաս­տով) գտա­ծո­նե­րը։

l’alphabet arménien en 36 lettres, Mesrop Măstoć, vers l’an 400. Là encore les mots viennent à la rescousse dans leur plus simple appareil, sous forme de lettres taillées dans la pierre de la hauteur d’un homme. Letres en liberté, prêtes à composer tous les lexiques pour des utilisations disparates, poétiques et politiques, relevés précis ou vagabondages. Tous les mots sont dans la nature, il nous reste à produire les bons agencements. Tous les mots sont dans la nature. La nature est jardin de mots. Bien entendu, usage touristique oblige, chacun se fait photographier à côté de son initiale. Je n’échappe pas au rituel. Je n’aurais jamais reconnu le A dans cette sorte de mixte entre U et Q. Il faut aussi des mots pour exprimer le génocide, cet événement impensable, refusé encore aujourd’hui par les petits enfants et arrière petits enfants de ceux qui l’ont commis. Le premier génocide du siècle qui en a connu bien d’autres car il faut bien se rendre à l’évidence: si l’homme est

A. Simon

280

un loup pour l’homme, il est un loup pour lui–même. La chose impensable, la destruction systématique et programmée d’une catégorie d’individus, rattachés entre eux par un signe quelconque: la parenté, la religion, la langue, et pourquoi pas la longueur des bras ou le nombre de poils ? Cette chose impensable s’est maintenant produite, « ça a été » disait Roland Barthes en parlant de la photographie, à propos de laquelle on ne peut plus l’affirmer, maintenant que photoshop peut faire n’importe quoi qui n’a pas été. Mais « ça a été » peut se dire sans faille du génocide arménien, le premier d’une série qui a inauguré le siècle. Il s’en est produit d’autres, hélas assez souvent pour qu’il soit impossible de nier que c’est partie intégrante de l’humaine nature: nous sommes capables de ça pour peu que les conditions le permettent.

Et voilà que nous revivons une époque nouvelle à la ressemblance des années trente de l’Europe, avec crise programmée et ses conséquences, replis frileux des nations, montée des extrêmes, xénophobie, à commencer par les plus démunis. La larme fatale ravalée nous poursuivons la route car il convient toujours et toujours de passer à autre chose. Même quand

Նաև բա­ռեր են պետք` ար­տա­հայ­տե­լու հա­մար ցե­ղաս­պա­նու­թյու­ նը` այս խել­քից ու մտ­քից դուրս ի­րո­ղու­թյու­նը, այ­սօր էլ դեռևս չճա­ նաչ­ված այն կա­տա­րող­նե­րի թոռ­նե­րի ու ծոռ­նե­րի կող­մից։ Դա­րի ա­ռա­ ջին ցե­ղաս­պա­նու­թյու­նը, այն դա­րի, ո­րը տե­սան շատ ու­րիշ­նե­րը, քա­նի որ պետք է ու­զած–չու­զած հաշտ­վենք փաս­տի հետ՝ ե­թե մար­դը գայլ է մար­դու հա­մար, նա գայլ է ի­նքն ի­ր հա­մար։ Ա­ներ­ևա­կայե­լի բա­նը՝ հետ­ևո­ղա­կան ու ծրագր­ված ո­չն­չա­ցու­մը մարդ­կանց մի դա­սի, ո­րոնք ի­րար կապ­ված են ի­նչ–որ մի նշա­նով՝ ազ­գա­կա­նու­թյուն, կրոն, լե­զու, և ին­չո՞ւ ոչ` թևե­րի եր­կա­րու­թյու­նը, կամ աղ­վա­մա­զե­րի թի­վը… Այս ան­ մտա­ծե­լի բա­նը հի­մա տե­ղի ու­նե­ցել է. «­դա ե­ղել է»,— ա­սում էր Ռո­լան Բար­թը լու­սան­կար­չու­թյան մա­սին խո­սե­լիս, ի­սկ դրա մա­սին այս հաս­ տա­տումն այլևս չենք կա­րող ա­նել հի­մա, որ Ֆո­թո­շո­փը կա­րող է ա­նել

281 Ա. Սիմոն

­Գյում­րի­ում՝ ե­րկ­րի ե­րկ­րորդ քա­ղա­քում՝ խոր հյու­սի­սում, մտ­նում ե­նք նս­տա­րան­նե­րից զուրկ մի ե­կե­ղե­ցի։ Ար­ևել­քի ե­կե­ղե­ցի։ Մկր­տու­ թյուն է այն­տեղ տե­ղի ու­նե­նում, ա­սես բա­ռե­րը շր­ջա­դար­ձին մեզ սպա­ սե­լիս լի­նե­ին։ Ա­ռա­տո­րեն բուր­վառ­ված խն­կի հո­տը հի­շեց­նում է Տի­ բեթն այլ բուր­մուն­քով։ Սա ի­նձ ան­ծա­նոթ մի խաղ է։ Մի­այն բա­ռերն են ի­նձ կա­պում դրա հետ։ Դրանք ու­նեն այն ճկու­նու­թյու­նը, ո­րը ծա­ռա­ յամ­տու­թյուն չէ։ Բա­ռե­րի՝ ձեռն­պահ մնա­լու վիթ­խա­րի կա­րո­ղու­թյու­նը, մեր ա­մե­նաան­ժա­մա­նակ ցան­կու­թյուն­նե­րի դի­մաց դրանց կա­տա­րյալ ան­ձնու­րա­ցու­թյու­նը հի­աց­մունք են պար­տադ­րում։ Ո­ւս­տի ես ի­նձ հարց եմ տա­լիս, թե ի­նչ է կա­տար­վում դրանց հետ, ե­րբ չեն գոր­ծած­վում։ ­ Եր­ևա­նից մեկ­նե­ցինք ավ­տո­բու­սով՝ ճա­նա­պարհ ը­նկ­նե­լու Հա­յաս­ տա­նի խի­զախ ու բազ­մա­չար­չար ճամ­փա­նե­րով։ Հա­մա­րյա ա­նա­պա­ տային բնա­պատ­կե­րը՝ մեծ մա­սամբ զուրկ մար­դու բե­րած ա­չք ծա­կող խոր­դու­բոր­դու­թյուն­նե­րից՝ տներ, է­լեկտ­րա­սյու­ներ, ճա­նա­պարհ­ներ, մեզ հղում է բիբ­լի­ա­կան ժա­մա­նակ­նե­րին։ Նոյը հեռ­վում չէ։ Այ­ցե­լում ե­նք 400 թվա­կա­նին հայե­րե­նի 36 տա­ռից բաղ­կա­ցած այ­բու­բենը ստեղ­ ծող Մես­րոպ Մաշ­տո­ցին նվիր­ված մի ե­կե­ղե­ցի։ Այդ­տեղ էլ մեզ օգ­նու­ թյան են գա­լիս բա­ռե­րը՝ ան­պա­ճույճ հան­դեր­ձան­քով, մար­դու հա­սա­կի քա­րա­փոր տա­ռե­րի տես­քով։ Բա­ռեր՝ ա­զա­տու­թյան մեջ, պատ­րաստ կազ­մե­լու ողջ բա­ռապաշարը՝ անհայտ, բա­նաս­տեղ­ծա­կան, քա­ղա­քա­ կան գոր­ծա­ծու­թյուն­նե­րի հա­մար, ման­րակր­կիտ քաղ­վածք­նե­րի թե դե­ գե­րում­նե­րի հա­մար։ Բո­լոր բա­ռե­րը բնու­թյան մեջ են, մեզ մնում է ճիշտ դա­սա­վո­րում­ներն ա­նել։ Բո­լոր բա­ռե­րը բնու­թյան մեջ ե­ն։ Բնու­թյու­նը բա­ռե­րի պար­տեզ է։ Եվ, ան­շուշտ, զբո­սաշր­ջային սո­վո­րու­թյու­նը դա է պա­հան­ջում. ա­մեն մարդ լու­սան­կար­վում է իր ան­վան սկզբ­նա­տա­ռի մոտ։ Ես էլ ան­մասն չեմ մնում ծե­սից։ Եր­բեք չպի­տի ի­մա­նայի, որ այս «U»–ի և «Q»–ի խառ­նուր­դը «Ա»–ն է­։

la mort guette, la vie n’attend pas. Il a fallu aller pour une soirée dans la musique et dans la danse qui aident à oublier les grands malheurs du monde et les petits malheurs de soi, l’ample mouvement des grands mots et le chuchotement des minuscules blessures. Sans mettre de côté pourtant les instants sans histoire, les instants qui tirent à blanc et sont légions dans le déroulement inaperçu du temps..

Question subsidiaire: les mots ont–ils une morale ? Ou bien nous considèrent–ils comme lilliputiens vaquant à nos affaires infimes ?

Il est vrai que les mots ont du pain sur la planche dans ce pays aux lettres inventées devenues elles–mêmes porteuses de sens, c’est à dire symboles.

Réalités tangibles peur–être, présences récurrentes gravées dans la pierre, statues individuelles dressées.

Les mots se font aussi présence humaine assourdissante dans cette salle où la musique est rendue au centuple, greffée sur le défoulement des corps.

Initiation à la chanson traditionnelle, disaient–ils, mais qui tourne à l’oubli

A. Simon

282

de soi dans un mouvement spasmodique et festif. Je ne pourrais croire qu’en un dieu qui saurait danser, disait Nietzsche, alors nous dansons pour jouer aux dieux. Un coup de dieux jamais...etc...

Ville de nuit, bastion. Pourquoi bastion ? Sentiment d’enfermement, de résistance ? Ou c’est le mot qui fait des siennes et s’impose ? La nuit, c’est la ville étrangère. Erevan sans trop de lumière qui laisse les anges voler. Pourquoi bastion ? Peut–être aussi d’avoir tant aimé l’extérieur de la ville aux paysages flamboyants sans la mainmise des maisons ni des routes vertigineuses.

L’Arménie c’est de l’espace où l’œil se laisse naviguer, c’est une grande délivrance et du soleil dans les souliers, l’appel sous–jacent du silence, la solitude enveloppante.

Mais tout ça, mais tout ça, ce sont des mots qui ne disent qu’eux–mêmes.

Les mots ça parle dans le vide. En tout cas dans un inconnu qui n’est jamais à ma portée. Les mots, c’est comme une vacance dans le mouvement général, comme ces collines légères de commencement du monde caressant

Բնագ­րում հն­չ յու­նային ո­ճային հնար՝ larme fatale (ճա­կա­տագ­րա­կան ար­ցունք) և l’arme fatale (մա­հա­ցու զեն­քը) նույ­նա­հունչ ե­ն։ 9 Բա­ռա­խաղ ու ակ­նար­կ Ստե­ֆան Մա­լար­մե­ի «Un coup de dés jamais n’abolira le destin» («­Զա­ռե­րի մի նե­տու­մը եր­բեք չե­ղ յալ չի դարձ­նի ճա­կա­տա­գի­րը») գրա­ֆի­կա­կան ա­ռա­ ջին բա­նաս­տեղ­ծու­թյա­ն վերաբերյալ։ «Dieu» (ա­ստ­ված) և «dé» (զառ) բա­ռե­րը գրե­թե նույ­նա­հունչ ե­ն։ 8

283 Ա. Սիմոն

որ­ևէ բան, որ չի ե­ղել։ Բայց «­դա ե­ղել է». ան­խո­ցե­լի կեր­պով կա­րող է աս­վել Հայոց ցե­ղաս­պա­նու­թյան մա­սին, ա­ռա­ջի­նը մի շար­քի, ո­րը դա­ րի սկզբ­նա­վո­րու­թյու­նը նշա­նա­վո­րեց։ Այլ ցե­ղաս­պա­նու­թյուն­ներ էլ տե­ ղի ու­նե­ցան, ա­վա՜ղ, բա­վա­կա­նին հա­ճախ, որ­պես­զի ան­հնար դառ­նա ու­րա­նա­լը, որ մար­դու բնու­թյան ան­քակ­տե­լի մասն է. մի քիչ պայ­ման­ նե­րը նպաս­տա­վոր լի­նեն, դա մեր ձեռ­քից կգա։ Եվ ա­հա մենք նո­րից ե­նք ապ­րում ե­րե­սու­նա­կան­նե­րի Եվ­րո­պայի նմա­նո­ղու­թյամբ մի նոր ժա­մա­նա­կաշր­ջան՝ նա­խած­րագր­ված ճգ­նա­ ժա­մով ու դրա հետ­ևանք­նե­րով, ազ­գե­րի եղ­կե­ռանդ ետ­քայ­լե­րով, ծայ­ րա­հե­ղա­կան­նե­րի «­վե­րել­քով», օ­տա­րա­տյա­ցու­թյամբ՝ սկ­սած ա­մե­ նաըն­չա­զուր­կնե­րից։ Ճա­կա­տագ­րա­կան ար­ցուն­քը8 կուլ տված՝ շա­րու­ նա­կում ե­նք ճա­նա­պար­հը, ո­րով­հետև միշտ և միշտ էլ պա­տեհ է ու­րիշ բա­նի ան­ցնե­լը։ Ան­գամ ե­րբ դա­րան է մտած մա­հը, կյան­քը չի սպա­սում։ Ա­նհ­րա­ժեշտ ե­ղավ գնալ ե­րե­կո­յան մի հա­վա­քույ­թի` գիր­կը ե­րաժշ­տու­ թյան ու պա­րի, ո­րոնք օգ­նում են մո­ռա­նա­լու աշ­խար­հի մեծ ու սե­փա­ կան փոքր դժ­բախ­տու­թյուն­նե­րը, ճո­ռոմ խոս­քե­րի լայ­նա­լիճ շար­ժումն ու ման­րիկ վեր­քե­րի շշն­ջոց­նե­րը։ Սա­կայն ա­ռանց մի կողմ դնե­լու ան­ պատ­մու­թյան պա­հե­րը, ան­գն­դակ կրա­կող պա­հե­րը, ո­րոնք ժա­մա­նա­ կի ան­նկատ թա­վա­լու­մի մեջ մեծ թիվ են կազ­մում… Լ­րա­ցու­ցիչ հարց՝ բա­ռերն օ­ժտ­վա՞ծ են բա­րո­յա­կա­նու­թյամբ։ Թե՞ մեզ հա­մա­րում են մեր ճղ­ճիմ գոր­ծե­րով տար­ված գա­ճաճ­ներ։ Ճիշտ է, որ բա­ռե­րը գոր­ծից ա­չք չեն բաց ա­նում այս՝ հնար­ված և ի­րենց հեր­թին ի­մաս­տա­կիր­ներ, այ­սինքն` խորհ­րդա­նիշ­ներ դար­ձած տա­ռե­րի ե­րկ­րում։ Շո­շա­փե­լի ի­րա­կա­նու­թյուն­ներ, մի­գու­ցե, քա­րի վրա քան­դակ­ ված հա­ճա­խա­դեպ ներ­կա­յու­թյուն­ներ, խո­յա­ցած ա­ռան­ձին ար­ձան­ներ։ ­Բա­ռե­րը նաև մարդ­կային խլաց­նող ներ­կա­յու­թյուն են դառ­նում այս դահ­լի­ճում, որ­տեղ ե­րաժշ­տու­թյու­նը հա­րյու­րա­պատկ­ված է տրվում՝ մար­մին­նե­րի լից­քա­թափ­մա­նը պատ­վաստ­ված։ «­Ծա­նո­թա­ցում ա­վան­ դա­կան եր­գին»,— ա­սում է­ին,— բայց ո­րը, ջղաձ­գոտ ու խրախ­ճան­ քային մի շար­ժու­մով վե­րած­վում է ի­նք­նա­մո­ռա­ցու­թյան։ «Ես կկա­ րո­ղա­նամ հա­վա­տալ մի­այն պա­րել ի­մա­ցող մի Ա­ստ­ծու»,— ա­սում էր Նից­շեն, ու­րեմն` մենք էլ պա­րում ե­նք, որ ա­ստ­ված–ա­ստ­ված խա­ղանք։ Ա­ստ­ված­նե­րի մի նե­տու­մը եր­բեք… և այլն9։ ­Գի­շե­րային քա­ղաք, ամ­րոց։ Ին­չո՞ւ ամ­րոց. ար­գե­լա­փա­կու­թյան զգա­ ցո՞ւմ. դի­մադ­րու­թյա՞ն։ Թե՞ բառն ի­րենն է ա­նում ու պար­տադ­րում ի­նքն

le velours de l’œil. Les mots c’est la façon tranquille d’être simplement là, dans l’air, comme un frisson. C’est un soleil inattendu à la limite interne de ton corps, c’est le rythme cassé des gorges où l’eau coule à flots repentants ses tourbillonnements d’histoire. Ici les mots et la vie ne font qu’un, mais lequel, c’est quasiment impossible à déterminer.

Je suis seul dans Erevan. Les quelques personnes que je connais, les deux David, Tatev et de rares autres sont dissous le million et plus d’habitants. Je longe de nombreux corps dont aucun ne m’est familier. La question se pose : qu’est–ce que je ressens ? La réponse est immédiate : rien. Je ne ressens rien. Erevan est une ville, la ville, et je suis la ville, je suis Erevan, et je suis le monde. En moi le flot, le flux de la circulation sanguine des voitures qui pulsent leurs avertisseurs. Je suis le mouvement et le bruit de la ville, le mouvement immobile. Ca bat dans mes artères un sabbat de sorcières mais je ne sens rien, ne ressens rien, le vide est

A. Simon

284

plénitude, comme l’esprit qui médite et ne voit rien parce que l’esprit n’est rien, comme le reste du monde.

Ce qu’on prend pour le bruit et le mouvement de la ville n’est que la métaphore de l’apaisement qu’on éprouve dès qu’on en sort. Il y a si peu de routes et de maisons pour gâcher le paysage en dehors d’Erevan, ce qu’on nomme l’ailleurs du monde qui est sa vérité première avec ses disséminations de monastères, prétextes à retrouver le vrai sens d’une vie.

Prétexte car la religion et ses rites sont de bons arguments pour mieux entrer en soi. C’est ici que la vérité se trouve, même si les mots se font grands quand ils jouent à se faire peur. La vérité n’est pas au bout du chemin.

Quelle banalité! Elle n’est pas même le chemin, encore une banalité. La vérité, c’est ce qui se produit. A chaque instant ce qui se produit. A chaque instant la vérité universelle. La ville se retourne sur elle–même comme un gant sur les doigts, comme un dormeur agité dans ses draps. Erevan maintenant c’est la vérité retournée, comme on revient à ses origines.

Erevan jeune, présente et forte, froissant des manuscrits des premiers temps sous son pied convulsif. L’actualité rend actuel tout le temps. Erevan n’est

ի­րեն։ Գի­շե­րով օ­տար քա­ղաքն է։ Եր­ևանն ա­ռանց շատ լույ­սի, որ թող­ նում է հրեշ­տակ­նե­րին թռ­չել։ Ին­չո՞ւ ամ­րոց. մի գու­ցե նաև շատ սի­րե­լուց քա­ղա­քի շրջա­կայքն իր վառվ­ռուն տե­սա­րան­նե­րով, որ­տեղ տներն ու գլ­ խապ­տու­տա­բեր ճա­նա­պարհ­ներն ի­րեն­ցով չեն ա­րել ա­մեն ի­նչ։ ­Հա­յաս­տա­նը տա­րա­ծու­թյուն է, ո­ւր ա­չքն ի­րեն–ի­րեն նա­վարկ­վում է, մեծ ա­զա­տում է և ա­րև՝ սո­լե­րում, լռու­թյան լռե­լ յայն կանչն է ու պա­ րու­րող մե­նու­թյու­նը։ ­Բայց այս բո­լո­րը, բայց այս բո­լո­րը բա­ռեր են, ո­րոնք մի­այն ի­րենք ի­րենց են ա­սում։ Բա­ռե­րը դա­տար­կու­թյան մեջ են խո­սում։ Հա­մե­նայն­ դեպս մի ան­հայ­տի մեջ, ո­րը եր­բեք իմ հա­սա­նե­լի­ու­թյան ծի­րում չէ։ Բա­ ռերն ա­սես ը­նդ­հա­նուր շարժ­ման մեջ մի պա­րապ լի­նեն, ի­նչ­պես աշ­ խար­հի սկզբ­նա­վո­րու­թյան այս թեթև բլուր­նե­րը, ո­րոնք շո­յում են աչ­քի թա­վի­շը։ Բա­ռե­րը` հան­դարտ ձևն է պար­զա­պես լի­նե­լու այս­տեղ, օ­դում, ի­նչ­պես սար­սուռ։ Չս­պաս­ված մի ա­րև է քո մարմ­նի ներ­քին սահ­մա­նին, ը­նդ­հատ­ված կշ­ռույթն է կիր­ճե­րի, որ­տեղ ջու­րը հո­սում է իր փո­թոր­կոտ պատ­մու­թյան հա­մար մե­ղա ե­կող ա­լիք­նե­րով։ Այս­տեղ բա­ռերն ու կյան­ քը մի­ա­խառն­վում–դառ­նում են մեկ, բայց թե ո՞­րը՝ հա­մա­րյա ան­հնար է սահ­մա­նել։

Բնագ­րում հն­չ յու­նային ո­ճային հնար՝ Սա բա դան մե զար­թեր է­ոն սա­բա դը սոր­սի­եր (Ça bat dans mes artères un sabbat de sorcières): 11 Բնագ­րում բա­ռա­խաղ՝ je ne sens rien. և՛ նշա­նա­կում է ոչ մի բան չեմ զգում, և՛ թե՝ ոչ մի բա­նի հոտ չի գա­լիս իմ վրայից։ 10

285 Ա. Սիմոն

­Մե­նակ եմ Եր­ևա­նի գր­կում։ Մի քա­նի ան­ձինք, ո­ւմ ճա­նա­չում ե­մ՝ եր­կու Դա­վիթ­նե­րը, Տաթևն ու հազ­վա­գյուտ մյուս­նե­րը, լուծ­վել են մի­լի­ ոն ու ա­վե­լի բնա­կիչ­նե­րի մեջ։ Կող­քովն եմ ան­ցնում բազ­մա­թիվ մար­ մին­նե­րի, ո­րոն­ցից ոչ մեկն ի­նձ ծա­նոթ չէ։ Հարց է ծա­գում՝ ի­՞նչ եմ զգում ե­ս։ Պա­տաս­խա­նը վայր­կյա­նա­կան է՝ ո­չինչ։ Ո­չինչ չեմ զգում։ Եր­ևա­նը մի քա­ղաք է, հենց քա­ղաքն է, և ես հենց քա­ղաքն եմ, ես Եր­ևանն եմ, և ես աշ­խարհն ե­մ։ Իմ մեջ՝ ի­րենց ազ­դան­շան­նե­րը տրո­փեց­նող ավ­ տո­մե­քե­նա­նե­րի ա­րյան շր­ջա­նա­ռու­թյան հոսքն ու հո­սան­քը։ Քա­ղա­քի շար­ժումն ու աղ­մուկն եմ, ան­շարժ շար­ժու­մը։ Իմ զար­կե­րակ­նե­րում այն զար­կում է ի­նչ­պես վհուկ­նե­րի մի ղալ­մա­ղալ10, բայց ո­չինչ չեմ զգա­յում11, ո­չինչ չեմ զգում, պա­րա­պը լի­ու­թյուն է, ի­նչ­պես միտ­քը, որ խո­կում է ու ո­չինչ չի տես­նում, ո­րով­հետև միտ­քը ո­չինչ է, ի­նչ­պես մնա­ցյալ ամ­բողջ աշ­խար­հը։ Այն, ի­նչն ըն­կա­լում ե­նք ի­բրև քա­ղա­քի ժխորն ու շար­ժու­մը, մի­այն փո­խա­բե­րու­թյունն է այն լի­ու­թյան, ո­րն ապ­րում ե­նք հենց որ քա­ղա­քից դուրս ե­նք գա­լիս։ Բնա­պատ­կե­րը փչաց­նող ճա­նա­պարհ­ներ ու տներ այն­քան քիչ կան Եր­ևա­նից դուրս, այն­տեղ, ին­չը կոչ­վում է աշ­խար­հի

pas un moment de l’histoire. Je suis l’Erevan de toujours qui se passe de de et devient un seul mot. Je suis Erevantoujours.. Mon regard se porte à l’extérieur et je ne vois que moi, des morceaux réparés de moi : le magasin d’en face, les gens qui passent, l’auvent du milieu de la place, la nuit, le jour, la nuit, c’est moi. Ce sont les mots, les mots, les morceaux de moi réparé qui ne suis qu’Erevan et le monde. Mouvement immobile n’est pas un oxymore, c’est un simple euphémisme. Exaltation immobile, exaltation tranquille. C’est ainsi que je suis la ville. Il n’y a pas un mot plus haut que l’autre. Tous les mots sont égaux quand ils finissent dans le grand cimetière des mots où nulle fleur ne pousse.

Aujourd’hui je suis Erevan. Pour me faire plaisir ils ont mis dans le bar une chanson d’Aznavour, leur emblème et porte–drapeau du monde occidental. Bientôt je serai de retour et j’écrirai dans la véranda de l’Erevan rêvé, l’Erevan du levant dont la terre est instable, tremblante du désir de rejoindre le ciel.

A. Simon

286

Mais le présent n’a pas d’avenir, le futur qu’il construit n’est qu’un présent de plus, un cadeau fait à soi qui manque tellement de présence comme de présence d’esprit. L’ici et maintenant est en expansion comme une baudruche gonflée de réel. Les mots tournent toujours autour de la vérité comme s’ils n’osaient pas l’aborder de face. Les mots ont parfois peur d’eux–mêmes comme quelqu’un qui se voit laid dans son miroir par référence à un autre temps divisé du présent. Car il faut bien le dire, le passé, le futur ne sont que les divisions du présent.

Je vais quitter l’Arménie ce soir et par la force des choses qui sont plus fortes que nous je commence à me détacher d’Erevan, je prends de la distance, nous ne sommes plus un, elle est de plus en plus en face. Je commence à m’interroger sur ce pays qui lit encore parce qu’il a une longue histoire avec le livre. Le musée des manuscrits n’est pas un simple témoin du passé, il est un élément vivant de cette culture non encore déracinée par les modernités frivoles de l’électronique. La Cascade, flamboyante démonstration de la culture érigée au cœur d’Erevan, montre l’importance

12 Ակ­նար­կ Շառլ Բոդ­լե­րի «Sur Le Tasse en Prison d’Eugène Delacroix» (Է­ո­ժեն Դը­լաք­րո­ ւայի «­Լը Թա­սը բան­տում»–ի մա­սին) բա­նաս­տեղ­ծու­թյան « Roulant un manuscrit sous un pied convulsif » (ջ­ղա­ձիգ ոտ­քի տակ ձե­ռագ­րա­մա­տյան ո­լո­րե­լով) տո­ղի վերաբերյալ։ Այս բա­նաս­տեղ­ծու­թյու­նը ներշնչ­ված է նկա­րիչ Է­ոժեն Դը­լաք­րո­ւայի կտա­վից, ո­րի վրա՝ ճա­ղե­րի հետ­ևում, պատ­կեր­ված է ի­տա­լա­ցի հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղծ Տոք­վա­տո Տաս­սոն (ֆ­րան­սե­րե­նով «­Լը Թաս» ան­վա­նու­մով հայտ­նի)։ «Ա­զա­տագր­ված Ե­րու­սա­ղեմ» է­պի­կա­ կան պոե­մի հե­ղի­նակ, իր օ­րե­րին շատ ըն­թերց­ված այս բա­նաս­տեղ­ծը հո­գեմ­տա­վոր հի­ վան­դու­թյամբ էր տա­ռա­պում ու ո­րոշ ժա­մա­նակ ար­գե­լա­փակ­ված է ե­ղել։

287 Ա. Սիմոն

այ­լու­րը, ո­րը դրա ա­ռա­ջին ճշ­մար­տու­թյունն է սփ­ռում­նե­րովն իր մե­ նաս­տան­նե­րի՝ պատր­վակ­ներ՝ կյան­քի իս­կա­կան ի­մաս­տը վե­րագտնե­ լու։ Պատր­վակ, ո­րով­հետև կրոնն ու դրա ծե­սե­րը լավ փաս­տարկ­ներ են ա­վե­լի լավ ի­նք­նամ­փոփ­ման։ Այս­տեղ է գտն­վում ի­րա­կա­նու­թյու­նը, նույ­նիսկ ե­թե բա­ռե­րը, ե­րբ ի­րար վա­խեց­նել են խա­ղում, մեծ են ձևա­ նում։ Ի­րա­կա­նու­թյու­նը ճամ­փի ծայ­րին չէ։ Ի­նչ­պի­սի՛ տա­փա­կու­թյուն։ Այն նույ­նիսկ ճամ­փան չէ. ևս մի տա­փա­կու­թյուն։ Ի­րա­կա­նու­թյունն այն է, ի­նչ գո­յա­նում է. ա­մեն ա­կն­թար­թի, այն ի­նչ գո­յա­նում է. ա­մեն ա­կն­ թար­թի տի­ե­զե­րա­կան ճշ­մար­տու­թյու­նը։ Քա­ղաքն իր ե­րե­սը շրջում է, ի­նչ­պես հա­գած ձեռ­նոցն ե­նք շուռ տալիս մատ­նե­րի վրա, ի­նչ­պես ան­ կող­նում ան­հան­գիստ քնած մար­դը։ Եր­ևա­նը հի­մա ե­րե­սը տակ ա­րած ի­րա­կա­նու­թյունն է, ի­նչ­պես որ պի­տի վե­րա­դառ­նայինք ա­կունք­նե­րին։ Ե­րի­տա­սարդ Եր­ևա­նը՝ ներ­կա և ու­ժեղ, իր ջղա­ձիգ ոտ­քի տակ վաղ ժա­ մա­նա­կաշր­ջա­նի ձե­ռա­գիր մա­տյան­ներ ճմ­ռող12։ Այժ­մե­ա­կա­նու­թյու­նը ամ­բողջ ժա­մա­նակն է այժ­մե­ա­կան դարձ­նում։ Եր­ևա­նը պատ­մու­թյան մի պահ չէ։ Ես ը­նդ­միշ­տի Եր­ևանն եմ, ո­րը զերծ է մնում «ի»–ից ու դառ­ նում մի բառ։ Ես «Եր­ևա­նընդ­միշտն» ե­մ։ Հա­յացքս զն­նում է դուր­սը, և մի­մի­այն ի­նձ եմ տես­նում, նո­րոգ­ված մա­սեր ին­ձա­նից՝ դի­մա­ցի խա­ նու­թը, ան­ցնող մար­դկանց, հրա­պա­րա­կի մեջ­տե­ղի քի­վը, գի­շե­րը, ցե­ րե­կը, գի­շե­րը, այդ ես ե­մ։ Բա­ռերն են, բա­ռե­րը, պա­տառ­նե­րը նո­րոգ­ ված իմ ե­սի, ո­րը է մի­այն Եր­ևանն ու աշ­խար­հը։ Ան­շարժ շար­ժու­մը հա­ կա­դիր նր­բա­բա­նու­թյուն չէ, պարզ մեղ­մա­սա­ցու­թյուն է։ Ան­շարժ վե­րա­ ցում, հան­դարտ վե­րա­ցում։ Այս կերպ է, որ ես քա­ղաքն ե­մ։ Չկա մի բառ մյու­սից բարձր։ Բո­լոր բա­ռե­րը հա­վա­սար են, ե­րբ հան­գում են բա­ռե­րի մեծ գե­րեզ­մա­նո­ցում, ո­ւր ոչ մի ծա­ղիկ չի ա­ճում։ Այ­սօր ես Եր­ևանն ե­մ։ Ի­նձ հա­ճույք պատ­ճա­ռե­լու հա­մար բա­րում մի­աց­րել են Ազ­նա­վու­րի մի եր­գը, նրանց խորհր­դան­շա­նի ու ա­րևմտյան աշ­խար­հում դրո­շա­կակ­րի։ Շու­տով ես վե­րա­դար­ձած պի­տի լի­նեմ ու ծած­կա­պատշ­գամ­բում պի­տի գրեմ ե­րա­զ յալ Եր­ևա­նի մա­սին, աշ­խար­ հի ար­ևե­լ յան կող­մի Եր­ևա­նի մա­սին, ո­րի հողն ան­կա­յուն է՝ ե­րկն­քին մի­ա­նա­լու ցան­կու­թյու­նից դող­դո­ջուն։ ­Սա­կայն ներ­կան չու­նի ա­պա­գա, դրա կա­ռու­ցած ա­պառ­նին ևս մի ներ­կա է ըն­դա­մե­նը, ի­նքդ քեզ ար­ված մի նվեր, ո­րն այն­քան ան­շուք

que ce pays paisible accorde à l’art et ses dérivés, la connaissance intérieure des êtres, ce pays frappé par tous les coups des hommes et du sort, au grand jour et en catimini : coupes sombres dans ses territoires par de puissants et belliqueux voisins avides d’espace, élimination systématique et programmée de tous ses représentants, qui s’appelle génocide, est–il besoin de revenir sur cette étonnante réaction de mieux lotis qui décident qu’être arménien constitue un défaut, défaut d’humanité bien sûr, ce qui autorise l’élimination. On a vu, on voit encore les mieux lotis s’en prendre aux autres, les considérer comme inférieurs, on a vu, on voit encore, les mieux et les plus mal lotis échanger leur place alternativement et leur comportement suivre : on a vu les nombreux figurants d’un film sur la guerre, au moment du repas, faire les tables en fonction de l’uniforme, sans concertation les soldats étaient avec les soldats, les officiers avec les officiers. Par chance la poésie est englobante et ne saurait se placer automatiquement du côté du plus fort, sauf à perdre sa qualité. Les mots

A. Simon

288

du poème, ses actions, sont choisis par la poésie même. Elle ne véhicule pas des idées, seulement des évidences. Les mots, les gestes du poème ont valeur universelle. Le poète est le serviteur de ses mots qui guident son comportement. Lorsque tout le monde est poète, le monde est bien orienté.

Mais voilà, mais voilà que la ville s’éloigne. Erevan de moins en moins moi, et la dimension prophétique tombe au niveau du quotidien.

Dans la Cascade il y a une exposition d’objets design étagée le long des escalators. On y rencontre le canapé–lèvres, sans doute celui du portrait de Mae West que Dali avait fait dans son musée de Figueras. J’ai voulu retourner dans la pyramide pour prendre une photo, mais parvenu devant les lèvres l’appareil n’a plus de batterie. Ce n’était donc pas très important.

Maintenant tu es tout à fait séparé de la ville. Tu la contemples dans le soleil en laissant s’élargir la distance qui te sépare d’elle à mesure que le temps t’approche du départ. Préparation à la séparation. Les voix, les voies, les voitures n’ont pas le même son. Tu t’étonnes d’autant de soleil dispersé sur la ville quand novembre a déjà commencé. Il est vrai que tu n’as pas

289 Ա. Սիմոն

և նույն­քան էլ ոչ ա­րթ­նա­միտ ներ­կա­յու­թյուն է։ Այս­տե­ղը և հի­ման ո­ւռ­ ճա­նում են, ի­նչ­պես ի­րա­կա­նու­թյամբ փք­ված տկ­ճոր։ Բա­ռե­րը միշտ պտտ­վում են ճշ­մար­տու­թյան շուրջ, ա­սես չխի­զա­խեն դեմ առ դեմ դի­ մել դրան։ Բա­ռե­րը եր­բեմն ի­րենք ի­րեն­ցից են վա­խե­նում, ի­նչ­պես մե­ կը, ո­րը հայե­լում ի­նքն ի­րեն տես­նում է տգեղ՝ ներ­կայից բա­ժա­նյալ մի ժա­մա­նա­կի հղ­վե­լով։ Ո­րով­հետև, ու­զենք–չու­զենք, պի­տի ա­սենք՝ ան­ ցյա­լը, ա­պառ­նին ըն­դա­մե­նը ներ­կայի բա­ժա­նում­ներն ե­ն։ ­ Այս ե­րե­կո պի­տի մեկ­նեմ Հա­յաս­տա­նից և մե­զա­նից զո­րեղ հան­գա­ մանք­նե­րի բե­րու­մով սկ­սում եմ տա­րան­ջատ­վել Եր­ևա­նից, հե­ռա­վո­րու­ թյուն եմ ստեղ­ծում. մենք այլևս մեկ չենք, նա ա­վե­լի ու ա­վե­լի իմ դի­մաց է։ Սկ­սում եմ ի­նքս ի­նձ հար­ցեր տալ այս ե­րկ­րի մա­սին, ո­րը տա­կա­ վին կար­դում է, ո­րով­հետև գր­քի հետ կապ­ված եր­կար պատ­մու­թյուն ու­նի։ Ձե­ռագ­րա­մա­տյան­նե­րի թան­գա­րա­նը սոսկ վկան չէ ան­ցյա­լի, այլ կեն­դա­նի մի տարրն այս՝ է­լեկտ­րո­նի­կայի թեթև­սո­լիկ ար­դի­ա­ կա­նու­թյուն­նե­րի կող­մից տա­կա­վին ար­մա­տա­խիլ չե­ղած մշա­կույ­թի։ Կաս­կա­դը՝ Եր­ևա­նի սր­տում կանգ­նեց­ված մշա­կույ­թի այս բո­ցա­փայլ ա­պա­ցու­ցու­մը, ցույց է տա­լիս ար­վես­տին ու դրա ա­ծան­ցյալ­նե­րին, ա­րա­րած­նե­րի խոր­քային ճա­նա­չու­մին այս ե­րկ­րի շնոր­հած կար­ևո­րու­ թյու­նը, մարդ­կանց ու ճա­կա­տագ­րի բո­լոր հար­ված­նե­րը. իր տա­րածք­ նե­րի նկա­տա­ռե­լի հա­տում­ներ տա­րա­ծու­թյան ծա­րավ հզոր ու ռազ­մա­ տենչ հար­ևան­նե­րի կող­մից, իր ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ­ևո­ղա­կան ու ծրագր­ված բնաջն­ջում, որ կոչ­վում է ցե­ղաս­պա­նու­թյուն. ար­ժե՞ նո­րից ան­դրա­դառ­նալ այս՝ ա­վե­լի լավ բախ­տի ար­ժա­նա­ցած­նե­րի զար­մա­նա­ լի հա­կազ­դե­ցու­թյա­նը, ո­րոնք ո­րո­շում են, որ հայ լի­նե­լը թե­րու­թյուն է՝ մարդ­կու­թյան թե­րու­թյուն ան­շուշտ, ի­նչն էլ թույ­լատ­րում է բնաջն­ջու­ մը։ Տե­սել ե­նք, դեռ էլի տես­նում ե­նք ա­վե­լի լավ բախ­տի ար­ժա­նա­ցած­ նե­րի՝ մյուս­նե­րի ետ­ևից ը­նկ­նե­լը, նրանց ի­րեն­ցից ա­վե­լի ստո­րա­դաս հա­մա­րե­լը. տե­սել ե­նք, դեռ էլի տես­նում ե­նք ա­վե­լի լավ ու նվազ լավ բախ­տի ար­ժա­նա­ցած­նե­րի փոխն ի փոխ ի­րար հետ տեղ փո­խա­նա­կե­ լը և նրանց վար­վե­լա­կեր­պի դրան հետ­ևե­լը. տե­սել ե­նք պա­տե­րազ­մա­ կան մի ֆիլ­մի բազ­մա­թիվ ոչ դե­րա­կա­տար կեր­պար­նե­րին ճա­շի պա­ հին, սե­ղան­ներն ը­ստ հա­մազ­գես­տի–ու­սա­դիր­նե­րի կազ­մա­կեր­պե­լը՝ ա­ռանց քն­նարկ­ման, շար­քային զին­վոր­նե­րը շար­քային զին­վոր­նե­րի հետ է­ին, սպա­նե­րը՝ սպա­նե­րի։ Բախ­տի բեր­մամբ բա­նաս­տեղ­ծու­թյու­ նը հա­մընդգր­կուն է և ի­նք­նա­բե­րա­բար ա­մե­նաու­ժե­ղի կող­քին չի տե­ ղա­վոր­վի, բա­ցի իր ո­րա­կը կորց­նելուց։ Բա­նաս­տեղ­ծու­թյան բա­ռե­րը, գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րը ը­նտր­վում են հենց բա­նաս­տեղ­ծու­թյան կող­մից։ Այն գա­ղա­փար­ներ չի հա­ղոր­դում–փո­խան­ցում` մի­այն ա­պա­ցույց­ներ։ Բա­նաս­տեղ­ծու­թյան բա­ռե­րը, շար­ժուձ­ևե­րը հա­մաշ­խար­հային ար­ժեք կրող ե­ն։ Բա­նաս­տեղ­ծը ծա­ռան է իր բա­ռե­րի, ո­րոնք ո­ւղ­ղոր­դում են իր

pris soin de vérifier la latitude, ni l’altitude, ce n’est pas dans tes habitudes, dans tes attitudes. Le soleil a quitté l’en–toi, tu le reçois comme une manne vaporisée.

C’est samedi et les gens qui passent ont l’ai plus paisible encore si c’est possible. Les bébés sont dans les bras, les klaxons plus étouffés, les jeunes toujours jeunes, même si d’année en année ce ne sont pas les mêmes qui passent. Tu écris désœuvré en sachant que ce n’est pas le bon moyen pour faire œuvre. Mais tu ne veux rien faire. Être, cela suffit. Suffirait. Tu n’es pas sûr d’être, tu n’es sûr de rien, c’est la grande bénédiction.. Ceux qui sont sûrs de quelque chose, par exemple d’eux, t’ont toujours ennuyé à l’extrême. A chaque instant la vie s’invente. Dire je la connais c’est la figer. En faire un objet fini, fermé. Mais la vie trouve toujours un biais pour les remettre à leur place. La vie c’est le changement permanent. Il faut le savoir au départ : dès qu’on étudie la vie c’est trop tard, on est déjà en retard. Bien sûr il y a toujours des faussaires capables de gagner du

A. Simon

290

prestige sur une découverte aussitôt périmée, mais ceci n’est pas important.

Le prestige, l’argent, sont des monnaies d’échange, comme le langage courant. Des conventions pour nous faciliter les choses. Elles n’ont rien de naturel ni d’absolu, sont juste là pour nous aider à résoudre les menues questions pratiques.

Les habitudes sont vite prises. Pour la troisième fois tu viens boire un café dans ce parc et la serveuse sait que tu le prends sans sucre. Les mots aussi te mettent en face de toi–même en choisissant la deuxième personne. L’unité d’hier devient une triangulaire où se confrontent toi– même, les mots, la ville, les mots, la ville, toi–même, la ville, toi et les mots. Une triangulaire en forme de cercle dans lequel tournent sans fin les bruits de la ville, l’entrechoc des pensées, des émotions, des sentiments, et le déplissement anarchique des mots. Tout ceci se frotte à l’incohérence absolue du monde que l’on croit connaître pour avoir plaqué sur lui une grille rationnelle. Car le monde est bon enfant, il accepte toutes les grilles et joue avec humour le jeu dans lequel nous l’avons invité. Changeons de grille et ça fonctionne, mais nous sommes si fiers d’avoir fait coïncider

Բնագ­րում հն­չ յու­նային ո­ճային հնար՝ լե վո­ւա, լե վո­ւա, լե վո­ւա­թյուղ (les voix, les voies, les voitures)։ 14 Բնագ­րում՝ բա­ռա­խաղ։ Ֆրան­սե­րե­նում շն­չա­վոր թե ան­շունչ նույն դե­րա­նունն է գոր­ ծած­վում, կա­րե­լի է հաս­կա­նալ, որ կյան­քը ի­նչ–որ բա­նում վս­տահ­նե­րին է տե­ղը դնում և որ, բա­ռա­ցի ի­մաս­տով, ի­րե­րը ի­րենց տե­ղե­րում է զե­տե­ղում։ Հայե­րե­նում մար­դու ա­ռու­մը ը­նտր­վել է հե­ղի­նա­կի հետ հա­մա­խո­հա­բար։ 13

291 Ա. Սիմոն

վար­վե­լա­կեր­պը։ Ե­րբ ամ­բողջ աշ­խար­հը բա­նաս­տեղծ է, աշ­խար­հը լավ կողմ­նո­րոշ­ված է լի­նում։ Բայց ա­հա, ա­րի՛ ու տես, որ քա­ղա­քը հե­ռա­նում է։ Եր­ևա­նը հետզհե­տե ա­վե­լի նվազ է, և մար­գա­րե­ա­կան հար­թու­թյու­նը վե­րա­դառ­նում է ա­ռօ­րյային։ ­Կաս­կա­դում՝ շար­ժա­սան­դուղ­քնե­րի եր­կայն­քի հար­թակ­նե­րին, ար­ վես­տի ար­դի­ա­կան գոր­ծե­րի ցու­ցա­հան­դես կա։ Այն­տեղ հան­դի­պում ե­նք շրթ­նա­կերպ բազ­մո­ցին, ան­կաս­կած այն, որ պատ­կեր­ված է Մեյ Ո­ւես­տի դի­ման­կա­րում, որ Դա­լին նկա­րեց Ֆի­գու­րա­սի իր թան­գա­րա­ նում։ Ու­զե­ցի վե­րա­դառ­նալ բուրգ ու մի լու­սան­կար ա­նել, բայց հենց հա­սա շուր­թե­րին, լու­սան­կար­չա­կան գոր­ծի­քի մարտ­կո­ցը հա­տավ։ Ուրեմն `այն­քան էլ կար­ևոր չէր։ Այժմ դու լրիվ բա­ժան­ված ես քա­ղա­քից։ Դի­տում ես դրան ար­ևի տակ՝ թող­նե­լով, որ ը­նդ­լայն­վի քեզ դրա­նից բա­ժա­նող հե­ռա­վո­րու­թյու­ նը, մինչ ժա­մա­նա­կը մո­տեց­նում է քեզ մեկ­նու­մին։ Բա­ժան­ման պատ­ րաս­տու­թյուն։ Մարդ­կային ձայ­նե­րը, ու­ղի­նե­րը, ավ­տո­մե­քե­նա­նե­րը13 նույն ձայ­նը չեն հա­նում։ Զար­մա­նում ես քա­ղա­քի վրա շաղ տ­ված այս­ քան ար­ևից, ե­րբ նոյեմ­բերն ար­դեն սկս­վել է։ Ճիշտ է, որ նե­ղու­թյուն չես քա­շել ` ստու­գե­լու ոչ լայ­նու­թյուն, ոչ բարձ­րու­թյուն, քան­զի դա քեզ հա­մար ոչ սո­վո­րույթ է, ոչ կա­ցույթ։ Ար­ևը լքել է «­քո մեջ»–ը. դու այն ստա­նում ես ի­բրև գո­լոր­շի­աս­փյուռ մա­նա­նա։ Օ­րը շա­բաթ է, և ան­ցուդարձ ա­նող մար­դիկ ա­ռա­վել խա­ղաղ տեսք ու­նեն, ե­թե դա հնա­րա­վոր է։ Ման­կիկ­նե­րը գր­կե­րում են, ավ­տո­մե­քե­ նա­նե­րի ազ­դան­շան­ներն ա­վե­լի խուլ են, ե­րի­տա­սարդ­նե­րը միշտ էլ ե­րի­տա­սարդ են, նույ­նիսկ ե­թե տար­եցտարի նույ­նե­րը չեն, որ ան­ցնում ե­ն։ Ան­գործ–ան­բան գրում ե­ս՝ ի­մա­նա­լով, որ դա լավ մի­ջոց չէ ձեռ­քիդ գոր­ծը կամ բան ու գործ ա­նե­լու։ Բայց չես ու­զում ո­չինչ ա­նել։ Լի­նել.դա բա­վա­կան է։ Բա­վա­կան կլի­ներ։ Լի­նե­լուց վս­տահ չես, ոչ մի բա­նում վս­ տահ չես. դա մեծ օ­րհ­նու­թյունն է։ Նրանք, ո­րոնք ի­նչ–որ բա­նի վս­տահ են, օ­րի­նակ՝ ի­նք­նավս­տահ են, քեզ միշտ չա­փա­զանց ձանձ­րաց­րել ե­ն։ Կյանքն ա­մեն պա­հի հնա­րում է ի­նքն ի­րեն։ Ա­սել՝ ես գի­տեմ դա, նշա­նա­ կում է ան­շար­ժաց­նել դրան, դրա­նից սար­քել ա­վար­տուն, փակ ի­ր։ Կյան­ քը միշտ էլ գտ­նում է մի հնար` նրանց14 տե­ղը դնե­լու։ Կյան­քը մշտա­կան փո­փո­խու­թյունն է։ Սկզ­բից պետք է ի­մա­նալ՝ հենց ու­սում­նա­սի­րում ե­նք կյան­քը, ար­դեն շատ ո­ւշ է, ար­դեն ու­շա­ցած ե­նք։ Ան­շուշտ, միշտ էլ կան ան­մի­ջա­պես ժամ­կե­տանց մի գյու­տի վրա ա­նուն ու հե­ղի­նա­կու­թյուն

cette grille au réel que l’on ne voudrait pour rien au monde y changer un iota. Et le monde joue le connu quand rien n’est moins inconnaissable.

Seule la poésie sait que tout ceci n’est qu’un leurre qui cache un autre leurre qui cache un autre leurre, poupées russes rusées. Pour marcher sur la tête il faut avoir une tête. Les gens qui marchent sur leurs pieds sont convaincus que la terre est solide, mais voilà qu’Erevan les détrompe. La terre sait se dérober sous les pas des plus fortes certitudes. Il faut apprendre à marcher sur la tête pour ne pas tomber dans ses failles. Erevan reconstruit ses failles. Lentement s’érige la ville, avec la délicatesse de celui qui sait que le temps n’est pas compté. Par toi il l’est, les avions n’ont aucune patience. Pas dans l’immédiat puisque c’est encore une question d’heures, mais elles ne tarderont pas à se convertir en minutes, il sera trop tard alors pour écrire, le temps qui passe entrera dans ta tête à la vitesse, à la violence d’une idée fixe. Le temps qui passe et l’idée fixe ne font pas bon ménage, il faut toujours que l’un des deux l’emporte. Généralement c’est le temps

A. Simon

292

qui gagne cette bataille inavouée. Plus que Grosjean comme devant tu te retrouves le plus souvent avec un poids supplémentaire à porter jusqu’au reste du temps, mais ce n’est plus à toi seulement que tu parles, c’est à tous les toi réunis qui te ressemblent intensément.

Déjà le soleil est de l’autre côté du zénith. Il ne sera bientôt plus que l’ombre de lui–même et ses rayons glacés vont tarauder le jour. Mais que fais–tu, ou plutôt que font tes mots ? Voilà qu’ils s’accordent la métaphore, comme s’ils ressentaient la nécessité de s’éloigner de l’essentiel. Car pour dire les choses les mots sont directs, ils n’ont pas besoin de ce brouillard floconneux qui cache et qui révèle. Les mots sont ce qui est de plus sincère, même si quelques uns s’évertuent à les dépraver. Ce n’est qu’un faux– semblant, les mots savent garder leur autonomie.

Au monastère de Gerhard c’était étrange de voir ces vieilles pierres patinées et creusées, remises à neuf pour des reconstructions de temples, comme si les mots anciens pouvaient fabriquer un langage neuf. Les mots ne sont ni anciens, ni nouveaux, ils sont le suc inépuisable de la condition humaine. Apportée prestement, la preuve par le neuf, un enfant qui m’a

Բնագ­րում հն­չ յու­նային ո­ճային հնար՝ փու­փե ռյուս ռյու­զե (poupées russes rusées):

15

293 Ա. Սիմոն

վաս­տա­կե­լու ունակ զեղ­ծա­րար­ներ, բայց սա կար­ևոր չէ։ Վարկն ու հե­ ղի­նա­կու­թյու­նը, փո­ղը բա­նակ­ցու­թյան ա­ռար­կա­ներ են, ի­նչ­պես ըն­թա­ ցիկ լե­զուն` ի­րե­րի ըն­կա­լու­մը հեշ­տաց­նե­լու ո­ւղղ­ված ըն­կա­լ յալ նա­խա­ պայ­ման­ներ։ Դրանք բնա­կան թե բա­ցար­ձակ ո­չինչ չու­նեն, պար­զա­պես այս­տեղ ե­ն՝ օգ­նե­լու մեզ լու­ծե­լու գործ­նա­կան մանր հար­ցե­րը։ Սո­վո­րու­թյուն­նե­րը շուտ են ձեռք բեր­վում։ Եր­րորդ ան­գա­մը լի­ նե­լով՝ գա­լիս ես սուրճ խմե­լու այս այ­գում, և մա­տու­ցո­ղու­հին գի­տե, որ սուր­ճը դառն ես սի­րում։ Բա­ռերն էլ են քեզ դնում դեմ առ դեմ քեզ հետ՝ ը­նտ­րե­լով ե­րկ­րորդ դեմ­քը։ Ե­րեկ­վա մե­կը դառ­նում է ե­ռան­կյու­նի, որ­տեղ ի­րար են բախ­վում դու ի­նքդ, բա­ռե­րը, քա­ղա­քը, բա­ռե­րը, քա­ ղա­քը, դու ի­նքդ, քա­ղա­քը, դու և բա­ռե­րը։ Շր­ջա­նաձև մի ե­ռան­կյու­նի, որ­տեղ ան­վերջ պտտ­վում են քա­ղա­քի ձայ­նե­րը, մտած­մունք­նե­րի, ապ­ րում­նե­րի, զգաց­մունք­նե­րի ի­րա­րա­բա­խում­նե­րը և բա­ռե­րի ա­նիշ­խան ծալ­քա­զեր­ծու­մը։ Այս բո­լո­րը քս­վում է աշ­խար­հի բա­ցար­ձակ ան­կա­պա­ կցու­թյա­նը, աշ­խար­հի, ո­րը թվում է, թե ծա­նոթ է մեզ, քան­զի դրա վրա դրվա­գել ե­նք բա­նա­կան մի ճա­ղա­ցանց։ Ո­րով­հետև աշ­խար­հը բա­րե­ հո­գի է, ըն­դու­նում է բո­լոր ցան­ցերն ու հու­մո­րով խա­ղում այն խա­ղը, ո­րին մենք ի­րեն հրա­վի­րել ե­նք։ Փո­խենք խա­ղա­ցան­ցը, և դա կաշ­խա­ տի, բայց մենք այն­քան հպարտ ե­նք, որ հա­մըն­կեց­րել ե­նք այս ճա­ղա­ ցան­ցը ի­րա­կա­նու­թյան հետ, որ ոչ մի գնով չենք ու­զե­նա ան­գամ մի փշուր փո­խել։ Եվ աշ­խար­հը ի­մա­ցյալն է խա­ղում, ե­րբ ո­չինչ նվազ ա­նի­ մա­նա­լի չէ։ Մի­այն բա­նաս­տեղ­ծու­թյու­նը գի­տե, որ այս ամ­բող­ջը խաբս տալ է, ո­րը թաքց­նում է մի այլ խաբ­սի, ո­րը թաքց­նում է մի այլ խաբ­սի՝ խո­րա­մանկ «­մատրյոշ­կա­ներ»15։ Գլ­խից դուրս ըն­թաց­քի հա­մար գլուխ է պետք ու­նե­նալ։ Ոտ­քե­րի վրա ըն­թա­ցող մար­դիկ հա­մոզ­ված են, որ հողն ա­մուր է, բայց ա­րի՛ ու տես, որ Եր­ևա­նը բռ­նում է նրանց սխա­ լը։ Հո­ղը գի­տե ա­մե­նաա­մուր հա­վաս­տիք­նե­րի ոտ­նա­քայ­լե­րի տա­կից փախ­չել։ Պետք է սո­վո­րել գլ­խից դուրս վար­վել՝ նրա ճեղ­քե­րում չընկ­ նե­լու հա­մար։ Եր­ևա­նը վե­րա­կա­ռու­ցում է իր ճեղ­քե­րը։ Դան­դաղ–դան­ դաղ ոտ­քի է կանգ­նում քա­ղա­քը, նր­բա­վար­քո­վը նրան, որ գի­տե` ժա­ մա­նա­կը հաշվ­ված չէ։ Քե­զա­նո՛վ է հաշվ­ված, ի­նք­նա­թիռ­նե­րը համ­բե­ րու­թյուն բնավ չու­նեն։ Ոչ ան­մի­ջա­պես, ո­րով­հետև դեռ ժա­մեր ու­նես, բայց դրանք շատ շուտ պի­տի վե­րած­վեն րո­պե­նե­րի, և այն­ժամ շատ ո­ւշ է լի­նե­լու գրե­լը. ժա­մա­նա­կը, որ ան­ցնում է, քո գլուխն է մտ­նե­լու սևե­ ռուն մտ­քի ա­րա­գու­թյամբ, բր­տու­թյամբ։ Ա­նց­նող ժա­մա­նա­կի ու սևե­ ռուն մտ­քի ջու­րը մի առ­վով չի գնում. պետք է, որ միշտ մեկն ու մե­կը հաղ­թա­կան դուրս գա։ Առ­հա­սա­րակ ժա­մա­նա՛կն է հաղ­թում այս չհայ­

A. Simon

294

entendu parler français avec un voisin de banc, et qui parle très fort pour attirer mon attention: Maman, maman, tu as vu comme je sais bien faire du roller ? La sienne d’attention s’est détournée du chemin et il heurte un vélo qui venait de côté. Il n’a rien et sa mère me dit qu’elle lui a soufflé l’idée de parler fort en français pour attirer mon attention car il voulait me parler.

Il vit en Suisse, du moins il vivait puisqu’il fréquente maintenant l’école française d’Erevan. Le père est toujours en Suisse. Peut–être divorcés, je ne sais pas. Mais ce désir, ce besoin de parler cette langue, celle qu’il connaît le mieux. De parler des mots ni anciens ni nouveaux qui sont le suc de la condition humaine.

Rentré à l’hôtel, la réceptionniste me donne un livre apporté par « une jeune fille ». J’y apprends, écrit sur la page de garde, que j’ai été déclaré le Noah du festival. Décision amusante, Erevan est identifiée à Noé comme je me suis identifié à Erevan. Juste retour des choses. J’aime bien ce prix de fou–rire, ce prix pas tout à fait sérieux car je ne suis pas fait pour les prix, qui d’ailleurs me le rendent bien. Et, au fait, Noah précède Nobel dans l’ordre alphabétique. Et puis, pour le Nobel, mes chances sont nulles pour deux raisons essentielles et évidentes: la première, je ne publie pas suffisamment. La deuxième, il a déjà été attribué à un Simon. Ca ferait trop affaire de famille. Et c’est tant mieux, je préfère le sauveur mythique de l’Humanité, les animaux en prime, au marchand d’armes bien réel.

Maintenant c’est le bar de l’hôtel et le soleil décline comme une offre refusée. La ville s’éloigne de moi, devient étrangère à mesure que le froid du soir s’installe. L’impression que les bruits se feutrent, qu’un cocon enveloppe les rues. Tout ceci est visible au travers des vastes baies séparatrices qui donnent sur le carrefour. Les feux même restent plus longtemps à l’orange, dans l’entre–deux, comme s’ils hésitaient devant la franchise du rouge et du vert. Tout est de plus en plus désuet, comme une peau que l’on quitte. Le temps approche, se fait pressant, où je devrai sortir complètement de l’écriture pour prendre le taxi, et puis l’avion qui me relâchera pour dix heures à Moscou. Escale à Moscou. Une Moscou d’aéroport. Sans visa pas de sortie possible. Et voici comment on se laisse entraîner dans ce fragment de présent que constitue le futur.

Բնագ­րում՝ բա­ռա­խաղ. La preuve par neuf, այ­սինքն՝ ա­պա­ցույ­ցը՝ ին­նով, բազ­մա­ պատ­կու­թյան գոր­ծո­ղու­թյան ար­դյուն­քը ստու­գե­լու հնար՝ ար­տադ­րյալ­նե­րը կազ­մող թվանշան­նե­րը ի­րար գու­մա­րե­լով և ին­նի բա­ժա­նե­լով)։ 17 Մա­մա՛, մա­մա՛, տե­սա՞ր` ի­նչ լավ եմ ան­վաչ­մուշկ քշում։ 18 Ակ­նար­կ Ժաք­լին Օ­թի­ե–Ռե­վ յու­զի, Մա­րի­ան Դու­րի­ի և Սանդ­րին Ռե­բուլ–Թու­րե­ի «Parler des mots: Le fait autonymique en discours» (խո­սել բա­ռեր. ի­նք­նան­շային եր­ևույ­թը խո­սույ­թում) գր­քի վերաբերյալ։ 16

295 Ա. Սիմոն

տա­րար­ված մար­տը։ Նույն կոտ­րած տաշ­տա­կի ա­ռաջ հայտն­վե­լուց մի բան էլ ա­վե­լի՝ դու առ­հա­սա­րակ հայտն­վում ես լրա­ցու­ցիչ մի բե­ռան տակ, որ պի­տի կրես մինչև մնա­ցյալ ժա­մա­նա­կը, բայց այլևս մի­այն ի­նքդ քեզ հետ չէ, որ խո­սում ես, այլ մի­ա­տեղ­ված բո­լոր «­քեզ»–ե­րին, ո­րոնք սաս­տիկ նման են քեզ։ Արևն ար­դեն հա­տել է զե­նի­թը։ Շու­տով նա մի­այն ի­նքն իր ստ­վե­ րը կլի­նի, և նրա սա­ռու­ցյալ ճա­ռա­գայթ­նե­րը կծակծ­կեն ցե­րեկ­վա օ­րը։ Ի­սկ ի­՞նչ ես ա­նում դու, կամ, ա­վե­լի շուտ, ի­՞նչ են ա­նում քո բա­ռե­րը։ Ա­հա նրանք ի­րենք ի­րենց շռայ­լում են փո­խա­բե­րել, ա­սես զգում են է­ա­կա­նից հե­ռա­վո­րու­թյուն վերց­նե­լու ան­հրա­ժեշ­տու­թյու­նը։ Ո­րով­հետև ի­րերն ի­րենց ա­նուն­նե­րով կո­չե­լու հա­մար բա­ռերն ո­ւղ­ղա­կի են, կա­րիք չու­նեն այս փա­թի­լա­պատ մշու­շին, ո­րը թաքց­նում է, և ո­րը բա­ցա­հայ­տում է։ Բա­ռերն այն են, ի­նչ ա­մե­նաան­կեղծն է, նույ­նիսկ ե­թե ո­մանք ճգ­նում են դրանք խո­տո­րեց­նե­լու։ Դա ե­րե­սանց է մի­այն այդ­պես. բա­ռե­րը գի­տեն պահ­պա­նել ի­րենց ի­նք­նա­վա­րու­թյու­նը։ ­Տա­րօ­րի­նակ էր Գե­ղար­դա­վան­քում տես­նե­լը, թե ի­նչ­պես են այս փա­ռա­պատ ու ժայ­ռա­փոր հին քա­րե­րը նո­րից գոր­ծած­վում տա­ճար­ նե­րի վե­րա­կա­ռուց­ման ըն­թաց­քին, ա­սես հին բա­ռե­րը կա­րող են նոր լե­զու ա­ռա­ջաց­նել։ Բա­ռե­րը ո՛չ հին են, ո՛չ նոր են. դրանք մարդ­կու­թյան ի­րա­վի­ճա­կի ան­սպառ ա­վիշն ե­ն։ Փու­թով բեր­ված՝ նո­րով ա­պա­ցույ­ցը16. մի ե­րե­խա, ով լսել է նս­տա­րա­նին կող­քիս նս­տա­ծի հետ իմ ֆրան­սե­րեն խո­սե­լը, և ով շատ բարձր է խո­սում՝ գրա­վե­լու հա­մար իմ ու­շադ­րու­թյու­ նը. «Maman, maman, tu as vu comme je sais bien faire du roller ?»17։ Ի­սկ իր ու­շադ­րու­թյու­նը ճամ­փից շեղ­վում է, և նա բախ­վում է կող­քից գնա­ ցող հե­ծան­իվին։ Բան չի ե­ղել, և նրա մայրն ի­նձ ա­սում է, որ ի­նքն է հու­ շել նրան ֆրան­սե­րեն բարձր խո­սե­լու գա­ղա­փա­րը՝ իմ ու­շադ­րու­թյու­նը գրա­վե­լու հա­մար, ո­րով­հետև տղան ու­զում էր ի­նձ հետ խո­սել։ Շվեյ­ ցա­րի­ա­յում է ապ­րում, այ­սինքն՝ ապ­րում էր, ո­րով­հետև հի­մա Երևա­նի ֆրան­սի­ա­կան դպ­րոցն է հա­ճա­խում։ Հայ­րը դեռ Շվեյ­ցա­րի­ա­յում է։ Մի­ գու­ցե բա­ժան­ված են ծնող­նե­րը, չգի­տեմ։ Բայց այս ցան­կու­թյու­նը, պա­ հան­ջը խո­սե­լու ա՛յս լե­զուն, այն, ո­րին ա­մե­նա­լավն է տի­րա­պե­տում… Խո­սե­լու բա­ռեր18, ո­րոնք ո՛չ հին են, ո՛չ նոր, ո­րոնք մարդ­կու­թյան ի­րա­ վի­ճա­կի ա­վիշն ե­ն։

A. Simon

296

D’Erevan à Moscou c’est le temps qui galope. Ne plus être dans l’un, pas encore dans l’autre. La ville a pris un air lointain, pensive, et détachée de moi. Ca y est, c’est la belle étrangère qu’on a cru conquérir, jusqu’à l’arrivée subite de l’amant, la nuit aux bras protecteurs. Le flux ralentit dans les artères, chaque homme est un atome entraîné par son propre mouvement, il va rentrer chez lui, dans la maison poreuse, et laisser la ville à sa respiration apaisée.

Les mots coulent comme des cierges dans les églises et les monastères d’Arménie. Ils forment sur la page un conglomérat de cire imprononçable, un cachet pour des mots scellés. C’est dans les mots que la vie passe et ce conglomérat reste le grand mystère.

De la même manière que cette grille appliquée sur le monde pour l’enfermer derrière les mathématiques sans rien à boire et à manger tant que tout n’est pas tiré au clair, de la même manière a–t–on voulu mettre sur la face du monde une grille de mots, mais les mots sont réfractaires à tout enfermement et le rationnel n’est pas raisonnable. Les mots ont besoin de folie pour leur conglomérat de cire, besoin d’espace et de hasard.

Absolument rétifs, les mots, à toute définition définitive qui les enfermerait dans un sens ou dans l’autre: ils prennent tous les sens et jouent tous les rôles. La ville est prise aux mots. Je vais m’écarter d’eux et d’elle, mais nous ne serons jamais loin. Il y a encore bien des choses que la physique ne connaît pas.

«Գ­րա­կան տա­պա­նը», ո­րի շր­ջա­նակ­նե­րում էր Հա­յաս­տան այ­ցե­լել հե­ղի­նա­կը, փա­ ռա­տո­նի ա­վար­տին մաս­նա­կից­նե­րից մե­կին հռ­չա­կում է փա­ռա­տո­նի Նոյ նա­հա­պետ։ 20 Ակ­նար­կ ֆրան­սի­ա­ցի վի­պա­սան Քլոդ Սի­մո­նի (1913–2005), որ 1985 թ. ար­ժա­նա­ցել է գրա­կա­նու­թյան Նո­բե­լ յան մր­ցա­նա­կին։ 21 Նո­բե­լ յան մր­ցա­նա­կի հիմ­նա­դիր քի­մի­կոս, գյու­տա­րար, ճար­տա­րա­գետ, դի­նա­մի­տի գյուտն ա­նող Ա­լֆ­րեդ Նո­բե­լը նաև զենք–զի­նամ­թեր­քի ար­դյու­նա­բե­րա­կան գոր­ծա­րա­նա­ տեր (և հետ­ևա­բար նաև վա­ճա­ռա­կան) է­ր։ 19

297 Ա. Սիմոն

Ե­րբ վե­րա­դառ­նում եմ ­հյու­րա­նոց, ըն­դու­նա­րա­նի աշ­խա­տակ­ցու­հին ի­նձ տա­լիս է մի գիրք, ո­րը բե­րել է «ե­րի­տա­սարդ մի աղ­ջիկ»։ Գր­քից ի­մա­նում եմ՝ ա­ռա­ջա­թեր­թի վրա է գրած, որ ի­նձ հռ­չա­կել են փա­ռա­ տո­նի «Noah»–ն՝ Նոյը19։ Զվար­ճա­լի ո­րո­շում է՝ Եր­ևա­նը նույ­նաց­վել է Նոյի հետ, ի­նչ­պես ես նույ­նա­ցել եմ Եր­ևա­նի հետ։ Ար­դար հա­տու­ցում։ Ի­նձ դուր է գա­լիս այս ան­զուսպ ծի­ծա­ղի մր­ցա­նա­կը, այս ոչ այն­քան էլ լուրջ մր­ցա­նա­կը, ո­րով­հետև ո՛չ ես եմ մր­ցա­նա­կի բան, ո՛չ մր­ցա­ նակ­ներն են իմ խել­քի բա­նը։ Եվ ի դեպ, լա­տի­նե­րեն այբ­բե­նա­կա­նով Նոան՝ Նոյը, Նո­բե­լից ա­ռաջ է գա­լիս։ Եվ հե­տո Նո­բե­լ յա­նի դեպ­քում իմ ստա­նա­լու հա­վա­նա­կա­նու­թյու­նը զրո­յա­կան է եր­կու է­ա­կան ու բա­ ցա­հայտ պատ­ճա­ռով. ա­ռա­ջին՝ բա­վա­րար չա­փով չեմ «տ­պագր­վում»։ Ե­րկ­րորդ՝ մրցա­նա­կն ար­դեն մի ան­գամ մի Սի­մո­նի20 տր­վել է։ Մի քիչ շատ «խծբ»՝ խնա­մի–ծա­նոթ–բա­րե­կամ ա­նել կլի­ներ… Եվ սենց ա­վե­լի լավ է՝ գե­րա­դա­սում եմ մարդ­կու­թյան, հետն էլ կեն­դա­նի­նե­րի ա­ռաս­ պե­լա­կան փր­կի­չը, քան զեն­քի իս­կա­կան վա­ճա­ռա­կա­նը21։ Այժմ հյու­րա­նո­ցի բարն է, և ար­ևը հետ է քաշ­վում, ի­նչ­պես մերժ­ ված ա­ռա­ջար­կու­թյուն։ Քա­ղա­քը հե­ռա­նում է ին­ձա­նից, և ի­րիկ­նա­ժա­մի ցրտի տի­րա­կան դառ­նա­լուն հա­մըն­թաց` դառ­նում է օ­տար։ Տպա­վո­ րու­թյուն կա, որ ձայ­նե­րը հուշ­կա­նում են, որ մի խո­զակ իր մեջ է պա­ րու­րում փո­ղոց­նե­րը։ Այս բո­լո­րը տե­սա­նե­լի է խաչ­մե­րու­կի վրա բաց­վող բա­ժա­նա­րար ըն­դար­ձակ լու­սա­մուտ­նե­րից։ Նույ­նիսկ լու­սա­ցույ­ցերն ա­վե­լի շատ են պա­հում դե­ղի­նը՝ «եր­կու­սի ա­րան­քու­մը», ա­սես վա­ րա­նե­ին կար­մի­րի ու կա­նա­չի շի­տա­կու­թյու­նից։ Ա­մեն ի­նչ դառ­նում է ա­վե­լի ու ա­վե­լի ան­գոր­ծա­ծե­լի ու ժա­մա­նա­կավ­րեպ, ի­նչ­պես օ­ձի փո­ խած շա­պի­կը։ Մո­տե­նում է, շտա­պեց­նող է դառ­նում ժա­մա­նա­կը, ե­րբ պետք պի­տի լի­նի, որ ամ­բող­ջու­թյամբ դուրս գամ գրե­լուց, որ նս­տեմ տաք­սի, ա­պա ի­նք­նա­թի­ռը, որ ի­նձ տա­սը ժա­մով պի­տի «­բաց թող­նի» Մոսկ­վա­յում։ Ճա­նա­պար­հային հանգր­վան Մոսկ­վա։ Օ­դա­նա­վա­կա­յա­ նային Մոսկ­վա։ Ա­ռանց վի­զայի քա­ղաք ե­լք չկա։ Եվ ա­հա թե ի­նչ­պես քշ­վում–տար­վում ե­նք գիր­կը ներ­կայի այս պա­տա­ռի­կի, ո­րն ա­պառ­նին է կազ­մում։ Եր­ևա­նից Մոսկ­վա ժա­մա­նակն է, որ քա­ռասմ­բակ է սլա­նում։ Է­՛լ չլի­ նել մե­կի մեջ, բայց դեռ չլի­նել մյու­սի մեջ։ Քա­ղա­քը հե­ռա­կա, մտած­կոտ

A. Simon

298

Ֆրանսերենից թարգմանեց Շաղիկ Շահինյանը

Բնագ­րում հն­չ յու­նային ո­ճային հնար՝ դե­ֆի­նի­սի­ոն դե­ֆի­նի­թիվ (définition définitive): Բնագ­րում՝ բա­ռա­խաղ։ être pris au mot (բա­ռա­ցի հաս­կաց­վել) փո­խա­բե­րա­կան ի­մաս­ տով նշա­նա­կում է. ա) «­մե­կի ա­ռա­ջարկն ան­մի­ջա­պես ըն­դու­նել», բ) «­լուրջ ըն­դու­նել, ե­րբ խո­սողն ան­լուրջ էր խո­սում», գ) «­մե­կի մտա­ցա­ծին խոս­քը բա­ռա­ցի ըն­դու­նել»։ 24 Ակ­նար­կ Ռը­նե Դե­կար­տի հայտ­նի խոս­քի վերաբերյալ՝ Le cœur a ses raisons que la raison ne connait point (Սիրտն ու­նի իր բա­նա­կա­նու­թյու­նը, ո­րը բա­նա­կա­նու­թյու­նը չգի­տի բնավ)։ 22 23

299 Ա. Սիմոն

մի տեսք է ըն­դու­նել և ին­ձա­նից ան­ջատ­ված է։ Ա՛յ այդ­պես. օ­տա­րա­կան գե­ղեց­կու­հին է, ո­րին թվաց, թե տի­րա­ցել ե­նք, մինչև որ հան­կար­ծա­կի վրա հա­սավ սի­րե­կա­նը՝ պաշտ­պա­նիչ բա­զուկ­նե­րով գի­շե­րը։ Զար­կե­ րակ­նե­րում հոս­քը դան­դա­ղում է, յու­րա­քան­չ յուր մարդ իր ի­սկ շար­ժու­ մով մղ­ված մի ա­տոմ է, նա պի­տի վե­րա­դառ­նա իր տու­նը, իր ծա­կոտ­ կեն–շն­չող օ­ջա­խը և քա­ղա­քը թող­նի քա­ղա­քի հան­դար­տած շն­չա­ռու­ թյան գր­կում։ Բա­ռե­րը հո­սում են, ի­նչ­պես կե­րոն Հա­յաս­տա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րում ու վան­քե­րում։ Բա­ռե­րը է­ջի վրա կազ­մում են կն­քա­մո­մից ա­նար­տա­սա­նե­լի մի հա­մախմ­բու­թյուն, կնք­ված բա­ռե­րի հա­մար մի դրոշմ։ Բա­ռե­րի մի­ջով է ան­ցնում կյան­քը, և այս հա­մախմ­բու­թյու­նը մնում է մեծ ա­ռեղծ­վա­ծ։ ­Ճիշտ այն­պես, ի­նչ­պես ա­ռանց ու­տե­լու ու խմե­լու բա­նի, մա­թե­մա­ տի­կայի հետ­ևում, մինչև ա­մեն ին­չի բա­ցա­հայ­տումն ու պար­զա­բա­նու­ մը բան­տար­կե­լու հա­մար աշ­խար­հի վրա դր­ված այս ճա­ղա­վան­դա­կը, ճիշտ այդ­պես, ու­զե­ցել են աշ­խար­հի ե­րե­սին դնել բա­ռե­րի մի վան­դակ, բայց բա­ռե­րը դեն են շպր­տում բո­լոր տե­սա­կի բան­տար­կու­թյուն­նե­րը, և բա­նա­կա­նը տրա­մա­բա­նա­կան չէ։ Ի­րենց կն­քա­մո­մյա հա­մախմբ­ման հա­մար բա­ռե­րը կա­րիք ու­նեն խեն­թու­թյան, կա­րիք ու­նեն տա­րա­ծու­ թյան ու պա­տա­հա­կա­նու­թյան։ Կա­տա­րե­լա­պես հեստ են բա­ռերն ը­նդ­ դեմ ի­րենց այս կամ այն նշա­նա­կու­թյան մեջ բան­տար­կե­լու ձգ­տող որ­ևէ վերջ­նա­կան սահ­ման­ման22. դրանք զգե­նում են բո­լոր նշա­նա­կու­ թյուն­ներն ու խա­ղում բո­լոր դե­րե­րը։ Քա­ղա­քը բա­ռա­ցի­ո­րեն բա­ռե­րից է կախ­ված23։ Հե­ռա­վո­րու­թյուն եմ դնե­լու իմ ու բա­ռե­րի, իմ ու քա­ղա­քի միջև, բայց մենք եր­բեք ի­րա­րից հե­ռու չենք լի­նի։ Դեռ շատ բա­ներ կան, ո­րոնք ֆի­զի­կան չգի­տի24։

Simone Trieder Սիմոնե Թրիդեր Germany

Գերմանիա

Born in 1959, Quedlinburg, lives in Halle, Germany. She has studied Special Pedagogy. Besides, Simone worked at the Karl Marx theatre and Halle theatre.

Since 1995, she is an independant author and journalist. She has authored many prose works and professional books. She is a prose writer and an author of professional books. Գերմանացի գրող և լրագրող Ս. Թրիդերը ծնվել է 1959 թ. Քուեդլինբերգում, ապրում է Հալլեում: Ուսանել է հատուկ մանկավարժություն: Երկար տարիներ աշխատել է Կարլ–Մարքս Շթաթի և Հալեի թատրոններում: 1995–ից ազատ հեղինակ է ու լրագրող: Ունի արձակ ստեղծագործություններ և մասնագիտական գրքեր:

Armenische Formel „Drei Äpfel fielen vom Himmel: der erste für den, der erzählt, der zweite für den, der zugehört, der dritte für den, der verstanden hat. So schließen die meisten armenischen Märchen.“ Ossip Mandelstam: Die Reise nach Armenien

S. Trieder

302

Im Schoß des fruchtbaren Tals des Akhurian Flusses liegt zwischen Apfelbäumen und grünen Kieseln die Klosterruine Marmashen. Dort fand ich in den rosafarbenen Tuff eingeritzt meine armenische Formel. Sie sprang mir ins Herz und sitzt seitdem dort. Ich muss sie nur noch verstehen. Sie ist der Schlüssel.

Vorher dachte ich, es sind die Steine, die ich verstehen muss, welche Anmaßung. Die armenischen Berge, durch die wir fuhren, tragen die Steine wie Juwelen im Bischofsgewand. Als hätte der liebe Gott besonders tief in die Tasche gegriffen und sie, ein biblisches Wort murmelnd, über die kahlen rosafarbenen Berge geworfen. Die Armenier verstanden: auf den Höhen, in den Tälern trugen sie die Steine zu Klöstern zusammen. Die unterschiedliche Distanz zum Himmel erzeugt je einen Ton. Über dem Land liegt jene Musik, die jedem Armenier in den Adern bebt. Ständig sind sie bereit, die Arme zu heben, um in die Sphären zu gelangen, wo sie die Musik spüren, die dann in den ganzen Körper dringt. Genau so überraschend, wie sie den Tanz begonnen, bricht er ab. Einen Moment später beten sie still in einem der Klöster, neue

Հայ­կա­կան բա­նաձԵՎ «Երկն­քից ե­րեք խն­ձոր ըն­կավ, մե­կը` պատ­ մո­ղին, մյու­սը` լսո­ղին, եր­րոր­դը` հաս­կա­ցո­ղին»: Այսպես են ա­վարտ­վում հայ­կա­կան հե­քի­աթ­նե­րի մեծ մա­սը:­ Օ­սիպ Ման­դելշ­տամ, Ճա­նա­պար­հոր­դու­թյուն դե­պի Հա­յաս­տան

303 Ս. Թրիդեր

­ ար­մա­շեն վան­քի ա­վե­րակ­նե­րը գտն­վում են Ա­խու­րյան գե­տի բեր­ Մ քա­ռատ հով­տի ծո­ցում: Այն­տեղ` խն­ձո­րե­նի­նե­րի ու կա­նաչ խճա­քա­ րե­րի միջև ըն­կած ա­վե­րակ­նե­րում, ես գտա իմ հայ­կա­կան բա­նաձ­ևը` փո­րագր­ված վար­դա­գույն տու­ֆի մեջ: Այն խու­ժեց սր­տիս մեջ և մինչև հի­մա նս­տած է այն­տեղ: Ի­նձ մնում է մի­այն այն հաս­կա­նալ: Դա բա­ նա­լին է: ­Նախ­կի­նում մտա­ծում է­ի՝ դրանք քա­րեր են, ո­րոնց մնում է միայն հաս­կա­նալ: Ի­նչ­պի­սի՜ ի­նք­նավս­տա­հու­թյուն: Հայ­կա­կան լեռ­նե­րը, ո­րոնց մի­ջով ան­ցնում էր մեր մե­քե­նան, քա­րե­րը կրում են` ե­պիս­կո­ պո­սի հան­դեր­ձի վրայի ա­սեղ­նա­գործ զար­դե­րի նման: Կար­ծես բա­րե­ հաճ Ա­ստ­ված իր գր­պա­նում պահ­ված գո­հար­նե­րը հա­տուկ հա­նել ու շաղ է տվել լերկ վար­դա­գույն սա­րե­րի վրա: Եվ հայե­րը հաս­կա­ցել են. բարձ­րա­բերձ լեռ­նե­րից, դաշ­տե­րից քա­րե­րը հա­վա­քել ու վան­քեր են կա­ռու­ցել: Ե­րկն­քից տար­բեր հե­ռա­վո­րու­թյան վրա գտն­վե­լով՝ նրան­ ցից յու­րա­քան­չ յուրն իր ու­րույն հն­չե­ղու­թյունն ու­նի: Ե­րկ­րով մեկ տա­ րած­վում է ե­րաժշ­տու­թյուն, որ տրո­փում է յու­րա­քան­չ յուր հայի ե­րակ­նե­ րում: Նրանք ա­մեն րո­պե պատ­րաստ են ձեռ­քե­րը վեր բարձ­րաց­նելու՝ հաս­նե­լու հա­մար այն ո­լորտ­նե­րը, որ­տե­ղից ի­րենց լսե­լի­քին է հաս­նում ե­րաժշ­տու­թյու­նը, ին­չը հե­տո կլա­նում է ի­րենց ամ­բող­ջու­թյամբ` թա­

Kraft aus der Verbindung zu Gott tanken, sie darf nicht abreissen, weshalb sie rückwärts und sich dankend verneigend die Kirche verlassen.

Ich sah diese Steine wie ein gigantisches Puzzle, dessen Anfang möglicherweise ein einzelner liebevoll aufgerichteter Stein ist, mit einem Picknickplatz zum Innehalten, in der Nähe vielleicht ein geisterberuhigender Strauch.

An den Säumen der Berge in der Nähe der Flüsse Aprikosen– und Apfelplantagen, in denen einzelne Betten standen, leer, denn es ist Oktober und die Nächte sind kalt. Wie schön muss es sein, dort im Blütensturm zu liegen, den Himmel über sich, behütet von den Brüsten des Ararat.

Ein Puzzle auch das Sprachengewirr der Literarischen Arche. Welch ein Glück, wenn ein Teil an das andere passte und man sich verstand! Look the red rock at the mountains (sieh den roten Felsen in den Bergen). The red rocket? (die rote Rakete) fragte Zuzka, die meinte, ich übe mich angesichts des Sonnenuntergangs in bizarrer Poesie. Fortner, der ein wenig Deutsch sprach, auf meine Frage, wie es bei den Armenischen Tänzen war, die ich

S. Trieder

304

geschwänzt hatte: Niemand hat die Biene gebroken. (niemand hat die Biene gebrochen). Aha, die Beine waren noch heil. Auch hier ein erster Puzzelstein the introduktion to the Armenian language. Wie nah wir uns da kamen. Da war auch die Erklärung für die vielen A in der armenischen Sprache. Im A ist Gott.

Die Sprache wird von Gott getragen. Deshalb lieben sie sie so. Shakespeare ist im Armenischen viel schöner als im Englischen, meinte einer unserer Begleiter.

Eine Ahnung von der Schönheit der Sprache bekam ich, als mir von Armenahi, unserer Armenischlehrerin (ihr Name bedeutet die Armenische) gesagt wurde, dass Danke auf Armenisch heißt: Ich nehme das Geschenk an. Ich sah auch, dass Gesten wichtiger wurden als das gesprochene Wort. Man hielt sich gegenseitig den Kopf mit den Händen. Unsere Gastgeber waren übermüdet und hatten Kopfschmerzen von der Arbeit, die sie sich mit uns machten und wir von den tausend Eindrücken, die auf uns einströmten. Und wenn sie kurz eingenickt waren vor Müdigkeit, rissen sie die Augen wieder auf, uns auf die Schönheiten ihres Landes aufmerksam zu machen: Look, the Ararat. Look at this stone. Und schloss man selbst vor der Überfülle der Bilder die Augen, hieß es sofort ängstlich: Would you forget Armenia?

305 Ս. Թրիդեր

փան­ցե­լով մարմ­նի բո­լոր բջիջ­նե­րի մեջ: Պա­րի զար­մա­նահ­րաշ սկիզբ և նույն­քան զար­մա­նահ­րաշ դա­դար: Եվ վայր­կյան­ներ ան­ց նրանք լռե­ լ յայն ա­ղո­թում են վան­քե­րում, որ­պես­զի նոր լիցք առ­նեն Ա­ստ­ծո հետ կա­պից, և քա­նի որ այն չպետք է ը­նդ­հատ­վի, նրանք դուրս են գա­լիս ե­կե­ղե­ցուց դեմ­քով դե­պի խո­րան` ե­րախ­տա­պարտ ու խո­նարհ: Հս­կա­յա­կան գլուխ­կոտ­րուկ մի խաղ կամ ա­ռեղծ­ված է­ին թվում ի­նձ քա­րե­րը, ո­րոնց սկիզ­բը թերևս դրեց իմ տե­սած սի­րով մշակ­ված այն մե­նա­վոր քա­րը, ո­րը պիկ­նի­կի հա­մար նա­խա­տես­ված վայ­րից զգա­լի հե­ռա­վո­րու­թյան վրա էր, կող­քին՝ մի թուփ, եր­ևի, ո­գի­նե­րին հանգս­ տու­թյուն տա­լու հա­մար: ­Լեռ­նե­րի ստո­րոտ­նե­րում, գե­տե­րի մո­տա­կայ­քում՝ ծի­րա­նի և խն­ձո­ րի այ­գի­ներ, ծա­ռե­րի տակ` մահ­ճա­կալ­ներ, ո­րոնք դա­տարկ են, քա­նի որ հոկ­տեմ­բեր ա­միսն է, ու գի­շեր­նե­րը՝ ցուրտ: Որ­քան հա­ճե­լի է, եր­ևի, պառ­կել այն­տեղ՝ քա­մու բե­րած ծա­ղիկ­նե­րի տա­րա­փի տակ` գլ­խա­ վերևում եր­կին­քը, Ա­րա­րա­տի լան­ջե­րի հո­վա­նու ներ­քո: Գ­լուխ­կոտ­րուկ խա­ղի է նման նաև «Գրա­կան տա­պա­նի» լեզ­վա­կան խառ­նա­րա­նը: Ի­նչ­պի­սի՜ եր­ջան­կու­թյուն, ե­րբ բա­ռե­րը մաս­նա­կի­ո­րեն հա­մընկ­նում են, ու մար­դիկ հաս­կա­նում են ի­րար: — Look the red rock at the mountains (Նայի՛ր լեռ­նե­րի վրայի այն կար­միր ժայ­ռին:).

— The red rocket?(կար­միր հր­թի՞­ռը),— հարց­նում է Զուզ­կան` կար­ ծե­լով, թե ես մայ­րա­մու­տին խենթ պոե­տա­կան խա­ղե­րով եմ տար­ված: ­Ֆորտ­նե­րը, որ մի քիչ գեր­մա­նե­րեն գի­տեր, իմ հար­ցին, թե ի­նչ­պի­ սին է­ին հայ­կա­կան պա­րե­րը, ո­րոնք ես չհասց­րի տես­նել, ա­սաց.

— Niemand die Biene gebrochen (Ոչ ոք մե­ղու չջար­դեց:). Հաս­կա­ցա. նշա­նա­կում է՝ ոչ մե­կը ոտ­քե­րը չջար­դեց (Niemand die Beine gebrochen): The introduction to armenian language–ը հա­ջորդ փոր­ձա­քարն է գլուխ­կոտ­րուկ խա­ղի մեջ: Որ­քա՜ն մտեր­մա­ցանք մենք այս­տեղ: Մեզ բա­ցատ­րե­ցին հայոց լեզ­վում «Ա» տա­ռի ա­ռա­տու­թյան գաղտ­նի­քը: «Ա»–ի մեջ պահ­ված է Ա­ստ­ված: Ա­ստ­ծո կող­մից է տր­ված լե­զուն: Ա­հա թե ին­չու են նրանք այդ­քան սի­րում այն: Շեքս­պի­րը հայե­րեն ա­վե­ լի գե­ղե­ցիկ է հն­չում, քան ան­գլե­րեն. նման կար­ծիք հայտ­նեց մեզ ու­ ղեկ­ցող­նե­րից մե­կը: Լեզ­վի գե­ղեց­կու­թյան մա­սին ո­րոշ պատ­կե­րա­ցում ստա­ցա, ե­րբ հայե­րե­նի մեր ու­սուց­չու­հին` Ար­մե­նու­հին (ա­նուն, ո­րը նշա­նա­կում է` հա­յու­հի), ի­նձ բա­ցատ­րեց «շ­նոր­հա­կա­լու­թյուն» բա­ռի ի­մաս­տը, այն է` ըն­դու­նել պարգև [շ­նորհ, նվեր]: Հե­տո տե­սա նաև, որ աս­ված խոս­քից բա­ցի, կար­ևոր են դառ­նում եր­բեմն ժես­տե­րը: Ե­թե մեզ հյու­րըն­կա­լող բա­րե­կամ­նե­րը գլուխ­ներն առ­նում են եր­կու ա­փե­րի մեջ,

Die armenische Formel enthält den Anfangsbuchstaben meines Namens.

Ein Alphabet, das ich in der Handschriftenbibliothek Matenadaran (vier A!) sah, war aus Fischen, Vögeln und Pflanzen geformt. Mein Buchstabe sind zwei sich mit erhobenen Schnäbeln anschauende Vögel, die Schwanzfedern berühren sich im Tal der Letter. Die Vögel begleiteten mich während meines Aufenthaltes. Im Hotel Ararat trillerte ein kleines weißes Exemplar sein Lied in den hohen Raum. Sogar im Fond eines alten Lada stand ein kleiner Käfig mit einem Vogel. Auch in der sonst so stillen Bibliothek zwitscherten Vögel.

Und über dem vom Erdbeben erschütterten Gyumri schwärmten Scharen von rufenden Krähen, die Seelen der Toten? Im Kloster Kor Virap, ganz nahe dem Ararat, wo wir eine Taufe erlebten, konnte man weiße Tauben kaufen und sie fliegen lassen. In Noravank spielten die Vögel der Berge mit den letzten Sonnenstrahlen vor den rot scheinenden Bergen, ihre aus der Höhe leisen intensiven Rufe ritzten sich in mein Herz zur Formel.

Und hast du eine Nuss vom Kloster Deresh mitgenommen? Vom „höheren

S. Trieder

306

Ort“? Ja. Das ist gut so. Sie bringt Liebe.

Ich nehme das Geschenk an.

Գերմաներենից թարգ­մա­նեց Ռու­զան Մար­գու­նին

307 Ս. Թրիդեր

նշա­նա­կում է՝ գեր­հոգ­նած են, գլ­խա­ցավ ու­նեն ծանր աշ­խա­տան­քից մեզ հետ, ճիշտ ի­նչ­պես և մենք՝ բա­զում տպա­վո­րու­թյուն­նե­րի տա­րա­ փից: Հոգ­նա­ծու­թյու­նից մի կարճ ժա­մա­նակ նրանք աչ­քե­րը կպց­նում են, հե­տո կր­կին լայն բա­ցում, որ­պես­զի մեր ու­շադ­րու­թյու­նը հրա­վի­րեն ի­րենց ե­րկ­րի գե­ղեց­կու­թյուն­նե­րի վրա. “Look the Ararat, look stones’’. Եվ ե­թե մենք պատ­կեր­նե­րի ա­ռա­տու­թյու­նից մի պահ փա­կում ե­նք մեր աչ­քե­րը, նրանք տագ­նա­պած հարց­նում են. “Would you like forget Armenia?”. ­Հայ­կա­կան բա­նաձ­ևում տեղ ու­նի նաև իմ ան­վան սկզբ­նա­տա­ռը: Մի այ­բու­բեն տե­սա ձե­ռագ­րե­րի գրա­դա­րա­նում` Մա­տե­նա­դա­րա­նում (չորս «Ա»), որ­տեղ տա­ռե­րը ձևա­վոր­ված է­ին տա­ռե­րի դաշտում որ­պես ձկ­ներ, թռ­չուն­ներ, բույ­սեր: Իմ տա­ռը պատ­կեր­ված էր վեր բարձ­րա­ ցած կտուց­նե­րով եր­կու ի­րար հպ­վող թռ­չուն­նե­րի տես­քով: Թռ­չուն­ ներն, ի դեպ, ի­նձ ու­ղեկ­ցում է­ին ամ­բողջ ճամ­փոր­դու­թյան ըն­թաց­քում: ­Մի նմուշ կար «Ա­րա­րատ» հյու­րա­նո­ցում, ո­րի ըն­դար­ձակ սրա­հում իր կար­կա­չուն ե­րգն էր հն­չեց­նում մի փոք­րիկ ճեր­մակ ծի­տիկ: Նույ­նիսկ Լա­դայի մեջ կար թռ­չուն, ո­րը փոք­րիկ վան­դա­կի մեջ դր­ված էր թափ­ քում: Նաև գրա­դա­րա­նի սո­վոր լռու­թյան մեջ էր լս­վում թռ­չուն­նե­րի ծլվլո­ցը: Ի­սկ ե­րկ­րա­շար­ժից ցնց­ված Գյում­րի­ում ի­րենց կռկ­ռոցն է­ին գցել ագ­ռավ­նե­րը, որ այս­տեղ շա­րան­նե­րով է­ին թռ­չում: Գու­ցե մե­ռյալ­ նե­րի ո­գի­ներն է­ին: ­Խոր Վի­րապ վան­քում՝ Ա­րա­րա­տին շատ մոտ, որ­տեղ մենք կնուն­քի ա­րա­րո­ղու­թյան ա­կա­նա­տե­սը ե­ղանք, կա­րե­լի էր գնել սպի­տակ ա­ղավ­ նի­ներ ու հե­տո բաց թող­նել նրանց, թռց­նել եր­կինք, ի­սկ Նո­րա­վան­ քում՝ կար­միր լույ­սով շո­ղա­ցող սա­րե­րի ա­ռջև, լեռ­նային թռ­չուն­նե­րը խա­ղում է­ին ար­ևի վեր­ջին ճա­ռա­գայթ­նե­րի հետ:­ Բար­ձուն­քից ե­կող նրանց մեղ­միկ ու սր­տաճմ­լիկ կան­չե­րը խա­զե­րով գծ­վե­ցին իմ սր­տում ու դար­ձան բա­նաձև: — Ի­ սկ դու Դե­րեշ­վան­քի (­հա­վա­նա­բար, նկա­տի ու­նի Դղե­րի (Տեղերի) վան­քը – խմբ.) ըն­կույ­զից վերց­րի՞ր քեզ հետ: — Այն վե­րին վայ­րի՞ց: — Այո: Դա լավ է. այն սեր է պարգ­ևում: — Ես ըն­դու­նում եմ պարգ­ևը [շ­նոր­հա­կա­լու­թյուն]:

Janusz Leon Wiśniewski Յանուշ Լեոն Վիշնևսկի Poland Լեհաստան

Born in 1954, Poland. Wiśniewski holds a Master degree in Physics and in Economics, he also holds a PhD degree in Information Technology and in Chemistry. Wiśniewski lives in Germany, in Frankfurt. Besides Polish, he knows German, Russian and English languages.

In 2001 Wiśniewski wrote his first book “Loneliness on the Net.“ The novel was in the charts of the bestsellers for three years. In 2006, a film was released according to the book.

His first story book “Mistress” was published In 2002. In 2010 in cooperation with Dorothy Velman, he wrote “Arrhythmia of feelings,”as well as his own work “Loneliness in Love” published in 2010. In 2011 together with Irada Vovnenko he wrote “Love and Other Dissonances,” and again in sole basis wrote the collection of stories “Blood Flow.” Լեհ գրող Յ. Լ. Վիշնևսկին ծնվել է 1954 թ. Լեհաստանում: 14 տարեկանում ընդունվել է նավագնացության ուսումնարան, ստացել նավաստու դիպլոմ: Այնուհետև ստացել է ֆիզիկոսի կրթություն, պաշտպանել դոկտորական թեզ: Միաժամանակ ուսանել է նաև տնտեսագիտություն, ինչպես նաև պաշտպանել դոկտորական թեզ՝ քիմիական գիտությունների գծով: Ստացել է ինֆորմատիկայի դոկտորի կոչում: Բնակվում է Գերմանիայի Մայնի Ֆրանկֆուրտ քաղաքում: Առաջին` «Միայնությունը ցանցում» վեպը, գրել է 2001–ին: Միայն Լեհաստանում վաճառվել է գրքի 300 հազար օրինակ, ունեցել բազում վերահրատարակություններ, իսկ ռուսերեն հրատարակությունների ընդհանուր քանակն անցել է 1 մլն–ը: 2006 թ. գիրքը էկրանավորվեց: Նա նաև «Սիրուհին», «Մարտինա», «Ճակատագրի կրկնությունը», «Բիկինի», «Զգացմունքների մոլեկուլները» ստեղծագործությունների հեղինակն է:

O

J. Wiś niewski

310

Spaceruję zasłuchany obok przewodniczki, który opowiada niezwykłe historie o katedrze w Zvartnots (orm. Զվարթնոց). Trzy kondygnacje centralnej świątyni, zwieńczone kopułą. I to już w siódmym stuleciu po Chrystusie! Niezwykła budowla, z której po trzęsieniu ziemi zostały tylko ruiny. Myślę o Polsce w siódmym wieku naszej ery i przypominam sobie czarno–białe ilustracje z mojego podręcznika historii: prymitywne drewniane grody pogańskich plemion wierzących w baśniowe bóstwa, wymyślne mity, przydrożne kamienie i wodne nimfy. A tutaj świat jak gdyby przeniesiony to tysiąc lat do przodu. Przewodniczka opowiada także o ormiańskim chrześcijaństwie. Jak był i jak ciągle jest ważny dla tego kraju i jak jest innym i niezależny od tego chrześcijaństwa, który znam z Europy. Oddzielony od Rzymu, ale mu przyjazny ze swoim papieżem nazywanym tutaj katolikosem. Opowiada też o ormiańskim „Rzymie“, bardzo niedaleko od Zwartnots, w Etchmiadzin. Gdy dowiaduje się, że jestem Polakiem, to także o tym, że polski papież Jan Paweł II w roku 2001 przybył z wizytą do Armenii i w Etchmiadzin modlił się wspólnie z ormiańskim katolikosem Garegina II–gim, podczas obchodów tysiąc siedemsetnej rocznicy przyjęcia chrześcijaństwa jako religii państwowej w Armenii. W Rzymie ciągle okrutnie prześladowano chrześcijan, a tymczasem w Armenii – dla wielu Europejczyków końcu świata – jako pierwszym kraju na świecie uczynione z ich religii i stojącej za nią wersetów biblii kodeks postępownia w całym państwie. Rękopis przetłumaczonej na ormiański biblii (w V piątym wieku naszej ery!) mogłem zobaczyć w „przechowalni starych manuskryptów“ czyli w Instytucie Matendaran w Erywaniu. Jednakże wcale nie ormiański manuskrypt biblii zrobił na mnie największe wrażenie w Matendaran. Za szybą gabloty w tym muzeum

­Վասն

311 Յ. Վիշնևսկի

Ես շր­ջում ե­մ՝ տար­ված Զվարթ­նոց տա­ճա­րի ար­տա­սո­վոր պատ­մու­ թյունն ա­նող ու­ղեկ­ցոր­դու­հու ա­սած­նե­րով: Գլ­խա­վոր սր­բա­րա­նի ե­րեք հար­կա­շար­քը՝ պսակ­ված գմ­բե­թով: Եվ այս ա­մե­նը Քրիս­տո­սից հե­տո դեռ յո­թե­րո՜րդ դա­րում: Ար­տա­կարգ կա­ռույց, ո­րից մի­այն ա­վե­րակ­ներն են մնա­ցել ե­րկ­րա­շար­ժից հե­տո: Մտա­ծում եմ մեր թվար­կու­թյան յո­թե­ րորդ դա­րի Լե­հաս­տա­նի մա­սին և մտա­բե­րում պատ­մու­թյան իմ ձեռ­ նար­կի սև–ս­պի­տակ լու­սան­կար­նե­րը. հե­քի­ա­թային ա­ստ­վա­ծու­թյուն­ նե­րի հա­վա­տա­ցող հե­թա­նոս ցե­ղե­րի պար­զու­նակ փայ­տա­շեն բնա­կա­ վայ­րեր, մտա­ցա­ծին ա­ռաս­պել­ներ, ճամ­փեզ­րի քա­րեր և ջրային ջրա­ հար­սեր: Ի­սկ այս­տեղ մի աշ­խարհ է, ո­րն ա­սես հա­զար տա­րով ա­ռաջ է ան­ցել: Ու­ղեկ­ցոր­դու­հին պատ­մում է նաև հայ քրիս­տո­նեու­թյան մա­սին, որ ե­ղել է ու մնում է կար­ևոր այս ե­րկ­րի հա­մար և ու­րիշ է ու ան­կախ իմ ի­մա­ցած եվ­րո­պա­կան քրիս­տո­նեու­թյու­նից: Հռո­մից բա­ժան­ված, բայց նրան բա­րե­կամ իր­ պա­պով, ո­ւմ այս­տեղ կո­չում են կա­թո­ղի­կոս: Պատ­ մում է նաև հայ­կա­կան Հռո­մի՝ Էջ­մի­ած­նի մա­սին, որ հե­ռու չէ Զվարթ­ նո­ցից: Ե­րբ տե­ղե­կա­նում է, որ լեհ եմ, հայտ­նում է նաև, որ լեհ Պապ Հով­հան­նես Պո­ղոս II–ը 2001–ին այ­ցե­լել է Հա­յաս­տան և Էջ­մի­ած­նում ա­ղո­թել հայոց կա­թո­ղի­կո­սի՝ Գա­րե­գին II–ի հետ Հա­յաս­տա­նում քրիս­ տո­նե­ու­թյու­նը որ­պես պե­տա­կան կրոն ըն­դու­նե­լու 1700–ա­մյա­կի տո­ նա­կա­տա­րու­թյան ժա­մա­նակ: Հռո­մում դեռ դա­ժա­նո­րեն հա­լա­ծում է­ին քրիս­տո­նյա­նե­րին, մինչ­դեռ Հա­յաս­տա­նում՝ ա­ռա­ջին ե­րկ­րում, շատ եվ­րո­պա­ցի­նե­րի հա­մար աշ­խար­հի ծայ­րին, ե­րկ­րով մեկ պե­տա­կա­նո­ րեն գոր­ծում էր դա­տա­վա­րու­թյան մի օ­րենս­գիրք, որ ստեղծ­ված էր նրանց կրո­նից և դրա հետ­ևում կանգ­նած ա­ստ­վա­ծաշնչյան տո­ղե­րից: Ա­ստ­վա­ծաշն­չի հայե­րեն թարգ­մա­նու­թյան ձե­ռա­գի­րը (մեր թվար­կու­ թյան հին­գե­րո՜րդ դա­րում) վի­ճակ­վեց տես­նել հին ձե­ռագ­րե­րի պա­հո­ ցում կամ Եր­ևա­նի Մա­տե­նա­դա­րա­նում: Բայց բնավ էլ Ա­ստ­վա­ծաշն­չի հայե­րեն ձե­ռա­գի­րը չէր, որ Մա­տե­նա­դա­րա­նում ա­մեն­ամեծ տպա­վո­

J. Wiś niewski

312

oglądałem z bijącym szybciej sercem manuskrypt – w języku ormiańskim – dzieła „O obrotach sfer niebieskich“ autorstwa jednego z największych i najbardziej rewolucyjnych astronomów w historii świata, Polaka, Mikołaja Kopernika urodzonego w polskim Toruniu, w moim rodzinnym mieście.

W Matendaran poznałem także historię ormiańskiego alfabetu. Nawet nic nie rozumiejąc, trudno nie wpatrywać w urocze litery wymyślone około 405 roku naszej ery przez mnicha Mesropa Masztoca (tego, który dokonał przekładu Biblii na ormiański). Łacińskie litery alfabetu, w którym ja piszę i który ja zazwyczaj czytam (piszę i czytam także czasami w cyrylicy) wydają się przy ormiańskich cudeńkach jakieś takie nudne i zupełnie bez inwencji. Tego samego dnia dowiedziałem się, że moje teksty będą wydrukowane po ormiańsku. Jestem obecny w Armenii ze swoimi książkami czytanymi tutaj po rosyjsku. Wiem, że są czytane, ponieważ powiedzieli mi o tym studenci uniwersytetu w Erywaniu podczas spotkania.

Miało odbyć się w uniwersyteckiej sali, ale był taki tłum, że spontanicznie przeniesiono je do amfiteatru. Nigdy go nie zapomnę i nie tylko przez to, że zetknąłem się z młodzieżą Armenii i zobaczyłem tyle przepięknych kobiet w jednym miejscu. I na dodatek wsłuchanych we mnie :–). Dowiedziałem się o współczesnej Armenii bezpośrednio od tych młodych ludzi, którzy tam mieszkają. To jest bezcenne. I tego samego dnia, wieczorem poinformowano mnie, że dwie moje książki, zbiór opowiadań „Zespoły napięć“ oraz najnowsza powieść „Grand“ zostaną przetłumaczone na ormiański. Nie mogłem wylatywać z Erywania do domu we Frankfurcie nad Menem z lepszym podarunkiem od losu. Moje książki będą wydane po ormiańsku! I przylecę w 2014 do Erywania na Literary Ark 2014 i je zobaczę na półkach księgarń.

W samolocie do Frankfurtu myślałem o gościnności Ormian. O uwadze i trosce z jaką byłem skonfrontowany w ciągu tych minionych kilku dni. I przypomniała mi się krótka rozmowa ze starszym człowiekiem.

Ormianinem, którego spotkałem w Tsitsernakabered, gdzie z powodu smutku i przerażenia i szoku pragnąłem z kimś porozmawiać, aby tylko nie milczeć. Pamiętam, gdy zapytał mnie w pewnym momencie: — Gdy zapytam Niemca o drogę to mi ją pokaże?

— Nie jestem Niemcem – odparłem – jestem Polakiem, ale wiem, że oczywiście, że pokaże.

— No właśnie – powiedział – a Ormianin cię tam zaprowadzi...

To najszczersza prawda.

Լեհերենից թարգմանեց Զավեն Բոյաջյանը

313 Յ. Վիշնևսկի

րու­թյու­նը գոր­ծեց ի­նձ վրա: Այդ թան­գա­րա­նի ա­պա­կե ցու­ցա­փեղ­կե­րից մե­կում սր­տի թրթ­ռո­ցով տե­սա աշ­խար­հի պատ­մու­թյան մեջ մե­ծա­գույն և ա­մե­նա­հե­ղա­բե­կիչ ա­ստ­ղա­գետ­նե­րից մե­կի՝ իմ հայ­րե­նի Տո­րուն քա­ղա­քում ծն­ված լեհ Նի­կո­լայ Կո­պեռ­նի­կո­սի Ե­րկ­նային ո­լորտ­նե­րի պտույտ­նե­րի մա­սին եր­կի հայե­րեն ձե­ռա­գի­րը: Մա­տե­նա­դա­րա­նում ի­մա­ցա նաև հայոց այ­բուբե­նի պատ­մու­թյու­նը: Նույ­նիսկ ո­չինչ չհաս­կա­նա­լով՝ դժ­վար է հա­յաց­քը կտ­րել մեր թվար­ կու­թյան մոտ 405 թվա­կա­նին վա­նա­կան Մես­րոպ Մաշ­տո­ցի (Ա­ստ­վա­ ծաշն­չի հայե­րեն թարգ­ման­չի) հո­րի­նած գե­ղե­ցիկ տա­ռե­րից: Լա­տի­նա­ կան այ­բու­բե­նի տա­ռե­րը, ո­րոն­ցով ես գրում ու կար­դում եմ սո­վո­րա­ բար (եր­բեմն գրում–կար­դում եմ նաև կի­րի­լի­ցայով), հայե­րեն զար­ մա­նահրաշ տա­ռե­րի կող­քին թվում են մի տե­սակ տաղտ­կա­լի ու հնա­ րամ­տու­թյու­նից զուրկ: Հենց այդ օ­րն ի­մա­ցա, որ իմ տեքս­տե­րը պի­տի հրա­տա­րակ­վեն հայե­րեն: Ես ներ­կա եմ Հա­յաս­տա­նում իմ գր­քե­րով, ո­րոնք կար­դում են այս­տեղ ռու­սե­րեն: Գի­տեմ, որ կար­դում են, քա­նի որ դրա մա­սին ա­սա­ցին Եր­ևա­նի հա­մալ­սա­րա­նի ու­սա­նող­նե­րը հան­ դիպ­ման ժա­մա­նակ: Այդ հան­դի­պու­մը պի­տի կա­յա­նար հա­մալ­սա­րա­նի դահ­լի­ճում, բայց այն­պի­սի բազ­մու­թյուն էր հա­վաք­վել, որ ի­նք­նա­բե­ րա­բար դա տե­ղա­փոխ­վեց ամ­ֆի­թատ­րոն: Եր­բեք չեմ մո­ռա­նա հան­դի­ պու­մը և ոչ մի­այն այն պատ­ճա­ռով, որ շփ­վե­ցի հայ ե­րի­տա­սար­դու­թյան հետ ու նույն տե­ղում այդ­քան չք­նաղ կա­նանց տե­սա: Ի լրումն՝ բո­լորն ի­նձ է­ին լսում: :–) Ես տե­ղե­կա­ցա ներ­կայիս Հա­յաս­տա­նի մա­սին ան­մի­ ջա­կա­նո­րեն այն­տեղ ապ­րող ե­րի­տա­սարդ­նե­րից: Դա ան­գին բան է: Եվ հենց այդ օ­րն էլ ե­րե­կո­յան ի­նձ տե­ղ յակ պա­հե­ցին, որ գր­քե­րիցս եր­կու­ սը՝ պատմ­վածք­նե­րի ժո­ղո­վա­ծուն, և նոր վեպս՝ Գրան­դը, կթարգ­ման­ վեն հայե­րեն: Ճա­կա­տագ­րի ա­վե­լի լավ պարգ­ևով չէ­ի կա­րող Եր­ևա­նից հաս­նել տուն՝ Մայ­նի Ֆրանկ­ֆուրտ: Իմ գր­քե­րը լույս կտես­նեն հայե­ րե՜ն: Եվ ես 2014–ին կմաս­նակ­ցեմ «Գրա­կան տա­պա­նին» ու կտես­նեմ դրանք գրա­խա­նութ­նե­րի դա­րակ­նե­րին: Ֆ­րանկ­ֆուրտ թռ­չե­լիս ի­նք­նա­թի­ռում մտո­րում է­ի հայե­րի հյո­ւրըն­ կա­լու­թյան մա­սին, այն ու­շադ­րու­թյան և հո­գա­տա­րու­թյան մա­սին, ո­րով շր­ջա­պատ­ված է­ի ան­ցած այդ մի քա­նի օ­րե­րին: Եվ ես մտա­բե­ րե­ցի կարճ զրույցս մի տա­րեց մար­դու՝ ահյի հետ, ո­րին հան­դի­պե­ցի Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դում, որ­տեղ տրտ­մու­թյու­նից, սար­սա­փից ու ցն­ցու­մից ձգ­տում է­ի խո­սելու ի­նչ–որ մե­կի հետ, մի­այն թե չլ­ռե­ի: Հի­շում եմ, որ մի պահ հարց­րեց ի­նձ.

— Ե­թե գեր­մա­նա­ցուց ճա­նա­պարհ հարց­նես, ցույց կտա՞: — Ես գեր­մա­նա­ցի չեմ,— ա­սա­ցի,— լեհ եմ, բայց գի­տեմ, որ ի­հար­ կե ցույց կտա: — Ա՛յ, դա է, որ կա,— պա­տաս­խա­նեց նա,— ի­սկ հայը քեզ կու­ղեկ­ցի: Դա զուտ ճշ­մար­տու­թյուն է:

C o n t e n t Introduction 8 Diary

12

Literary Works

32

Fortner Anderson, Canada Before Armenia

36

Yolanda Castaño, Spain Bread of Celebration

44

Cosas que empiezan por Y

46

La soledad de los extremos

48

Como si nada

50

Vika Chembartseva, Moldova Пятое время года Ожидание

54

Весна

56

Июль

56

Ереванское

58

Разговор с Севаком

60

У стен Мугни

62

Человек декабря

62

Гехард

64

Vasile Ernu, Romania Alfabetul Armean De limbă română

68

Irina Goryunova, Russia Цавд та­нем

84

Zuska Kepplova, Slovakia Aram’s Assistant

124

Ludwig Laher, Austria Von Käfigen und Brücken und mir

132

Raquel Lanseros, Spain En el ombligo de Noé

138

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Մուտք 9 Օրագիր 13 Ստեղծագործություններ 33 Ֆորթներ Անդերսոն, Կանադա Հայաստանից առաջ

37

Յոլանդա Կաստանյո, Իսպանիա ­Թևավոր խաչերը ԵՎ–ով սկսվող բառեր Ծայրաբևեռների մենությունը Կարծես թե ոչինչ չի եղել

45 47 49 51

Վիկա Չեմբարցևա, Մոլդովա Տարվա հինգերորդ եղանակը Սպասում Գարուն Հուլիս Երեվանյան Զրույց Սեվակի հետ Մուղնու պատերի մոտ Դեկտեմբերի մարդ Գեղարդ Վասիլե Եռնու, Ռումինիա Հայկական այբուբենը՝ ռումիներեն լեզվով Իրինա Գորյունովա, Ռուսաստան Ցավդ տա­նեմ Զուսկա Կեպլովա, Սլովակիա Ա­րա­մի օգ­նա­կա­նը Լյուդվիգ Լահեր, Ավստրիա Վանդակների, կամուրջների և իմ մասին Ռաքել Լանսերոս, Իսպանիա Նոյի պորտում

55 57 57 59 61 63 63 65

69 85 125

133 139

315

Geneviève Letarte, Canada Mon Arménie

142

Guram Megrelishvili, Georgia ნათურები მასისზე

164

Oleg Panfil, Moldova К­рас­ные ска­лы, изум­руд­ные ре­ки

192

По дороге в Гюмри

216

Разданский мост

220

Claudio Pozzani, Italy in Armenia

228

Genova, saudade e spleen

234

Resta

234

Un giorno mi ritroverete

242

La notte dentro il mio giardino

244

Una vita fuori posto

250

Tua assenza: prato,

spiaggia e autostrada

250

Pensierino

252

Ma allora

252

Quindi

254

Ditirambo sulle dita della mano

256

Anne Provoost, Belgium Door de Tandarts Verlaten Antoine Simon, France

262 274

Simone Trieder, Germany Armenische formel

302

Janusz Leon Wisniewski, Poland O

310

Ժենևիև Լետարտ, Կանադա Իմ Հա­յաս­տան Գուրամ Մեգրելիշվիլի, Վրաստան Lուսարձակներ Մասիսի վրա Օլեգ Պանֆիլ, Մոլդովա Կար­միր ժայ­ռեր, զմ­րուխտ գե­տեր Ճամ­փին դե­պի Գյում­րի Հրազդանի կամուրջ Կ­լ աու­դ ի­ո Պոց­ց ա­ն ի, Ի­տա­լի­ա ­Հայաս­տանում Ջենովան՝ միայնություն անձուկ Մնա՛ Մի օր ինձ կգտնեք նորից Գիշերն իմ այգում Ծննդավայրից հեռու մի կյանք Քո բացակայությունը`

մարգագետին, լողափ և ճանապարհ Խոհ Բայց այժմ Եվ ուրեմն Ձոներգ ձեռքի մատներին

143 165 193 217 221 229 235 235 243 245 251

251 253 253 255 257

Աննե Պրովոոստ, Բելգիա Ատամնաբույժից լքված

263

Անտուան Սիմոն, Ֆրանսիա

275

Սիմոնե Թրիդեր, Գերմանիա Հայ­կա­կան բանաձև 303 Յանուշ Լեոն Վիշնևսկի, Լեհաստան Վասն 311

Ar m en ia

hos ts

li te ratu re

Project leader Hasmik Poghosyan Consultant David Muradyan Project coordinators Nerses Ter窶天ardanyan David Matevossian Ani Tovmasyan Editor Karine Ashughyan Cover by Ara Baghdasaryan Photos by Asatur Yesayants

Հ Ա Յ Ա Ս­Տ Ա­Ն Ը Գ Ր Ա­Կ Ա­Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Է Հ Յ Ո Ւ­Ր Ը Ն­Կ Ա­Լ Ո Ւ Մ

Նախագծի ղեկավար` Հասմիկ Պողոսյան Խորհրդատու` Դավիթ Մուրադյան Նախագծի համակարգողներ` Ներսես Տեր–Վարդանյան Դավիթ Մաթևոսյան Անի Թովմասյան Խմբագիր` Կարինե Աշուղ յան Շապիկը` Արա Բաղդասարյանի Լուսանկարները` Ասատուր Եսայանցի

Տպագրությունը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 70x100 1/16: Թուղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 20 տպ. մամուլ: Տպաքանակը՝ 1000:

Տպագրվել է «Զանգակ–97» ՍՊԸ–ի տպարանում: