Գրական Տապան 2013 by Literary Ark

Հ Ա Յ Ա ՍՏ ԱՆ Ը Գ Ր ԱԿ ԱՆ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Է Հ Յ Ո ՒՐ Ը ՆԿ ԱԼ Ո Ւ Մ A r m en ia

hos ts

liter atu re

A r m e n i a

h o s t s

V ERN A TUN AOKS Y ERE VA N 2 0 1 4

l i t e r a t u r e

ՀԱՅԱՍՏ ԱՆ Ը ԳՐԱԿ ԱՆ ՈՒԹՅՈՒՆ Է ՀՅՈՒՐ ԸՆԿ ԱԼ ՈՒՄ

Վ Ե Ր Ն Ա Տ Ո ՒՆ ԱՕԿՍ ԵՐԵՎԱՆ 2014

Հրատարակվում է ՀՀ մշակույթի նախարարության աջակցությամբ The book is published with the support of the Ministry of Culture of RA ՀՏԴ 820/89 ԳՄԴ 84(0) Գ 870

Հ 870 Հայաստանը գրականություն է հյուրընկալում/ Խմբ.՝ Կարինե Աշուղ յան. — Եր.: Վերնատուն, ԱՕԿՍ, 2014. — 320 էջ: ...Այս գր քում շատ Հա յաս տան ներ կան. յուրաքանչյուր տապանցի Հայաստանի իր շերտն է պեղել, գլխավերևում երկնքի իր գույնը տեսել և մեր հողի վրա իր զգացողություններն ապրել, իր երկրի, իր քաղաքակրթական ընկալման, իր աշխարհայացքի դիտանկյունից տեսել ու արձանագրել իր Հայաստանը: Այդպես՝ Կլաուդիո Պոցցանիի, Յանուշ Վիշնևսկու, Վիկա Չեմբարցևայի, Լյուդվիգ Լահերի, Ռաքել Լանսերոսի, Յոլանդա Կաստանյոյի, Իրինա Գորյունովայի, Գուրամ Մեգրելիշվիլիի, Օլեգ Պանֆիլի, Անտուան Սիմոնի, Սիմոնե Թրիդերի, Ֆորթներ Անդերսոնի, Ժենևիև Լետարտի, Աննե Պրովոոստի՝ ժողովածուի մեջ ներառված գործերից յուրաքանչյուրում կարող ես զգալ նաև նրանց ներկայացրած երկրների և մշա կույթների ոգին... …Վիկա Չեմբարցևայի «Ջա՜ն Երևան»–ը` Գեղարդի գարնան լռին մշուշների մեջ ներ սուզված, Կլաուդիո Պոցցանիի՝ «ոտքերն աստղերի հետ համբուրվելու» զգացողությունը, Ռաքել Լանսերոսի բացված հայտնությունը`«Ես տեսել եմ Ասիան և Եվրոպան միացնող ար շալույսը: Ես եղել եմ Հայաստանում: Ինչո՞ւ եմ ասում՝ եղել եմ: Ես լավ գիտեմ, որ այլևս երբեք այնտեղից չեմ հեռացել»: Եվ մնացյալը` ըստ բովանդակության, անուն առ անուն… …There are many Armenias in this book: each one on board of the Ark has discovered his/her fold of Armenia, has seen above his/her head his/her color of the sky of Armenia and experienced his/her own feelings on our land, has perceived and put down his/her Armenia based on his/her perception of civilization, word view and the viewpoint of his/her country. In this way, in each of the works of Claudio Pozzani, Janusz Leon Wiśniewski, Vika Chembartseva, Ludwig Laher, Raquel Lanceros, Yolanda Castaño, Irina Goryunova, Guram Megrelishvili, Oleg Panfil, Antoine Simon, Simone Trieder, Fortner Anderson, Geneviève Letarte, Anne Provoost included in this volume, one can feel the spirit of the countries and cultures they come from. …Vika Chembarteva’s “Jan Yerevan” — embodied with the silent Spring mists of Geghard, Claudio Pozzani’s feeling of “feet and stars kissing”, Rachel Lanseros’s uncovered revelation: “I have seen the dawn that connects Asia to Europe. I have been in Armenia. Why do I say have been? I very well know that I have never left Armenia.” And the others, in the table of content, name by name…

ՀՏԴ 820/89 ISBN 978–9939–0–0061–6

ԳՄԴ 84(0) © Վերնատուն, 2014 © ԱՕԿՍ, 2014

This year too “The Literary Ark” sailed off, layer by layer and soul by soul uncovering Armenia for writers invited from different countries as well as for Armenian authors. Under the gaze of the Biblical mount Ararat the Ark once again became a marvelous platform for exchanges of perceptions on literature, literary criticism, social–political and cultural issues, for cultural dialogues, for self–acknowledgement and self–expression, and of course for creativity and creation. It has turned into an Ark of peace and universal values, where the voice of everyone, and the free thought of all involved, is valuable. As it was the case at previous festivals, this time too our goal was not only to showcase Armenia and its history and visions, its old and new culture to foreign writers, not only explore the hidden depths of Armenia’s essence, but to get to know better and in a deeper way, the countries and the people of our guests through their presence, and through their writings, as literary bridges are built with the most reliable of cements and stretch from heart to heart. When I was acquainting myself with the impressions our guests had had of and the emotions they had lived in Armenia, whether in the form of prose or verse, oration or travel story, the thought that never left me was that, among all arts, it was no exaggeration to emphasize the role of literature. I also must admit that sometimes I exulted in rediscovering Armenia through the eyes of non–Armenians. And sometimes the sound noticing of our own faults by the glance of those not involved was painful ... “the straw” or… “the beam” in our eyes. The Ark is undoubtedly an excellent opportunity for Armenian writers to be connected to world literature, to feel the literature impulses and literary trends in the world. It’s hard to define the expectations of our guests, though maybe there is no need for that: Armenia is for them as an important location on the world atlas as it is for many other great writers and philanthropists. Without any mysticism we can say that Armenia is a touchstone that only great people overcome with honor. I want to express my gratitude to the guests of the Ark with the saying that comes often in Armenian manuscripts: “Let what I wrote be the reminder …” One line, one page, one story or one image on Armenia entrusted to a blank sheet of paper is already something committed to the judgment of time. And today we return it back with our unquestionable property – with the Love that we have toward all of you, toward the Man and God. Happy sails on the Ark, where good tidings await you, ready to soar on the wings of Noah’s doves. Hasmik Poghosyan RA Minister of Culture

Այս տարի էլ «Գրական տապան»–ը նավարկեց` աշխարհի տարբեր երկրնե րից հրավիրված ու նաև հայաստանցի գրողների առաջ նորից շերտ առ շերտ և հոգի առ հոգի բացելով Հայաստանը: Աստվածաշնչյան Արարատի հայացքի ներքո գրողների, գրականագետների և ընթերցողնե րի համար Տապանը ևս մեկ անգամ վերածվեց գրականագիտական, հա սարակական–քաղաքական և մշակութաբանական ընկալումների, մշա կութային երկխոսության, ինքնաճանաչողության և ինքնադրսևորման և, իհարկե, ստեղծագործության, արարչության հրաշալի հարթակի: Խաղա ղության և համամարդկային արժեքների ընկալումների Տապան, որտեղ թանկ է յուրաքանչյուր մեկի ձայնը և մտքի ազատությունը: Ինչպես և նախորդ փառատոներին, այս անգամ էլ խնդիրը ոչ միայն օտար գրողներին Հայաստանը ներկայացնելն էր` մեր պատմությամբ և տեսլականներով, մեր հին ու նոր մշակույթով, ոչ միայն մեր խորախորքերը վերհանելն էր, այլև մեր հյուրերի ներկայության ու նրանց գրականության շնորհիվ նրանց երկրները և ժողովուրդներին ավելի շատ և ավելի խորը ճանաչելը: Որովհետև գրական կամուրջները ամենահուսալի նյութով են շաղախված և սրտից սիրտ են ձգվում: Երբ ծանոթանում էի հյուրերի հայաստանյան ապրումներին և տպա վորություններին` արձակ կամ չափածո, հրապարակախոսություն կամ ուղեգրություն, ինձ չէր լքում այն միտքը, որ չափազանցություն չէ ար վեստների մեջ գրականության դերն առանձնացնելը: Խոստովանեմ նաև` երբեմն Հայաստանը օտար աչքերով վերահայտնաբերելու հրճվանքն էի ապրում, երբեմն էլ ցավեցնում էր կողքից սթափ նկատված մեր վրիպումը, մեր աչքի շյուղը կամ… գերանը: Անտարակույս է, որ հայ գրողների համար Տապանը հրաշալի հնարա վորություն է` հաղորդակցվելու աշխարհի գրականությանը, զգալու հա մաշխարհային գրական ազդակները և միտումները: Դժվար է ձևակերպել հյուրերի ակնկալիքները, թերևս դրա հարկն էլ չկա. նրանց համար Հա յաստանը քարտեզի վրա նույնքան կարևոր երկիր է, որքան աշխարհի շատ ու շատ մեծ գրողների ու մարդասերների համար: Առանց դույզն–ինչ միստիկայի Հայաստանը փորձություն է, որից պատվով են դուրս գալիս միայն մեծերը: Մենք գիտենք նաև, որ Հայաստանը ոչ միայն աստվածների և առաս պելների, անցյալի ու ներկայի հանդիպավայր է, այլև երկիր` տարատեսակ մեծ ու փոքր, չլուծված խնդիրների բեռով: Տապանի հյուրերին իմ երախտագիտությունն եմ ուզում հայտնել` փոխան ցելով հայկական ձեռագիր մատյաններում կրկնվող ասույթը` «Գիրս մնա հիշատակող…»: Հայաստանի մասին մի տող, մի էջ, մի պա տում կամ պատկեր` սպիտակ թղթի վրա, հանձնվել է արդեն ժամանակի դատին: Իսկ մենք այսօր այն վերադարձնում ենք անսակարկելի մեր ունեցածով` Աստծուն և Մարդուն` բոլորիդ ուղղված մեր Սիրով: Բարի՛ նավարկություն Տապանով, որտեղ դեռ Ավետիսներ կան պահ ված` Նոյյան տատրակների թևերին ճախրելու պատրաստ: Հասմիկ Պողոսյան Հայաստանի Հանրապետության մշակույթի նախարար

Introduction

This book sums up “The Literary Ark 2013” trying to summarize the ten– day period of literature in the impressions of our guests that have morphed into written expressions and snapshots eternized by cameras. The idea of the Ark was born during the “Literary Express –2000” – the 45–day Pan–European literary project– to which Levon Khechoyan, Davit Muradyan and Davit Matevossian from Armenia took part. The Ark– the Armenian “version” of the project, along with making Armenian literature and culture more widely known, has also, in a sense, a mission of encouraging the osmosis between national literatures. Without any false modesty, we can note that the festival fulfills with honor its mission of being the meeting point of national literatures and the cultural crossroad. And this is not only because our guests always leave adding the Armenian hues and colors to their palette, but also because we too in return enrich ourselves with the new colors of the world. When in 2011 the Ark re–launched, I was following its journey from afar, trying to guess the atmosphere and the emotions with enthusiasm and jealousy. I managed to witness this journey immediately after arriving in Armenia. What a great occasion to satisfy my longing for Armenia and for my fellow–writers and once again, after the absence of two years, to rediscover Armenia with foreign writers! …There are many “Armenias’’ in this book: each one on board of the Ark has discovered his/her fold of Armenia, has seen above his/her head his/her color of the sky of Armenia and experienced his/her own feelings on our land, has perceived and put down his/her Armenia based on his/her perception of civilization, word view and the viewpoint of his/her country. In this way, in each of the works of Claudio Pozzani, Janusz Leon Wiśniewski, Vika Cembarteva, Ludwig Laher, Raquel Lanceros, Yolanda Castaño, Irina Goryunova, Guram Megrelishvili, Oleg Panfil, Antoine Simon, Simone Trieder, Fortner Anderson,

Մուտք Այս գիրքն ամփոփում է «Գրական տապան 2013»–ը՝ փորձելով ի մի բերել գրականության տասնօրյակը՝ փառատոնի մասնակիցների՝ գրի վերածված տպավորություններով և լուսանկարչական տեսախցիկին պահ տրված ակնթարթներով: Տապանի գաղափարը հղացվել է «Գրական ճեպընթաց–2000»–ի ըն թացքում` 45–օրյա համաեվրոպական գրական նախագծին Հայաստա նից Լևոն Խեչոյանի, Դավիթ Մուրադյանի և Դավիթ Մաթևոսյանի մաս նակցությամբ: Ինչ–որ իմաստով Տապանը` նախագծի հայկական «տար բերակը», հայ գրականությունը և մշակույթն առավել ճանաչելի դարձ նելուն զուգահեռ ունի նույն՝ ազգային գրականությունների փոխներթա փանցման առաքելությունը: Առանց ավելորդ համեստության կարելի է արձանագրել, որ փառատոնը պատվով է իրագործում ազգային գրակա նությունների հանդիպավայրի և մշակութային խաչմերուկի իր առաքե լությունը: Եվ ոչ միայն այն պատճառով, որ դրսեկ հյուրերն ամեն անգամ հեռանում են՝ հայկականի ու հայության գույներն ավելացնելով իրենց ստեղծագործական ներկապնակին, այլև որ փոխադարձաբար մենք ենք հարստանում աշխարհի նորահայտ գույներով: Երբ 2011–ին Տապանը վերամեկնարկեց, ես հեռու հեռվից էի հե տևում նավարկությանը՝ խանդավառությամբ ու խանդով կռահելով մթնոլորտը և լիցքերը: Այս վերջին նավարկությանը հասցրի ներկա լինել Հայաստան վերադառնալուն պես: Երկու տարվա բացակայությունից հետո Հայաստանից և գրչընկերներից կարոտն առնելու և օտարերկրա ցի գրողների հետ միասին Հայաստանը նորից հայտնաբերելու ի՜նչ բա րեպատեհ առիթ… Այս գրքում շատ Հայաստաններ կան. յուրաքանչ յուր տապանցի Հա յաստանի իր շերտն է պեղել, գլխավերևում երկնքի իր գույնը տեսել և մեր հողի վրա իր զգացողություններն ապրել, իր երկրի, իր քաղաքակրթա կան ընկալման, իր աշխարհայացքի դիտանկյունից տեսել ու արձանա գրել իր Հայաստանը: Այդպես՝ Կլաուդիո Պոցցանիի, Յանուշ Վիշնևսկու, Վիկա Չեմբարցևայի, Լյուդվիգ Լահերի, Ռաքել Լանսերոսի, Յոլանդա Կաստանյոյի, Իրինա Գորյունովայի, Գուրամ Մեգրելիշվիլիի, Օլեգ Պան ֆիլի, Անտուան Սիմոնի, Սիմոնե Թրիդերի, Ֆորթներ Անդերսոնի, Ժենևիև Լետարտի, Աննե Պրովոոստի՝ ժողովածուի մեջ ներառված գործերից յուրաքանչ յուրում կարող ես զգալ նաև նրանց ներկայացրած երկրների

Geneviève Letarte, Anne Provoost included in this volume, one can feel the spirit of the countries and cultures they come from. With that, and perhaps based on their individual characteristics and worldviews, each of them have seen and felt their own Armenia. In the meantime, it’s obvious that the writers gathered under the gaze of mount Ararat leave the Ark every time with the commandment of finding the Green Olive Twig; the commandment of finding Beauty, Peace and Light… Of course, Armenia is not only mount Ararat with the Biblical and Literary Ark for our guests, not only our variegated nature, but the real people bearing our national characteristics: the unrivaled coordinator, the spirit and soul of the project Davit Matevossian, NersesTer–Vardanyan – adviser to the Minister of Culture and a diligent friend of the project, everyone’s favorites Tatevik, Ani, Lusine… the volunteers, everyone–my Armenian colleagues, students, casual passers–by in the streets… The book encompasses the works of all the guests: translations are as close to the original and the styles of the authors as possible. Let’s hope that theses writers who are already linked to Armenia with their literary destinies, will return here – mentally and physically, finding inspiration in the Discourse of our country, our holy country that continues its thousands–years–old cultural and spiritual journey. The proof is Vika Cembarteva’s “Jan Yerevan” – embodied with the silent Spring mists of Geghard, Claudio Pozzani’s feeling of “feet and stars kissing”, Rachel Lanseros’s uncovered revelation: “I have seen the dawn that connects Asia to Europe. I have been in Armenia. Why do I say have been? I very well know that I have never left Armenia.” And the others, in the table of content, name by name… Karine Ashughyan

և մշակույթների ոգին: Դրանով և, թերևս, նաև անհատական առանձնա հատկություններով ու աշխարհընկալմամբ պայմանավորված՝ նրանցից յուրաքանչ յուրը տեսել ու զգացել է իր Հայաստանը: Այդ ամենով հանդերձ՝ ակնհայտ է, որ Արարատի հայացքի ներքո ժողովված գրողները Տապա նից ամեն անգամ ելնում են՝ Ձիթենու կանաչ ոստը գտնելու ուղերձներով՝ Գեղեցիկի, Խաղաղության և Լույսի ուղերձներով… Անշուշտ, հյուրերի համար Հայաստանը ոչ միայն Արարատն է՝ աստ վածաշնչ յան և Գրական տապանով, ոչ միայն մեր նկարեն բնաշխարհն է, այլև մեր ազգային նկարագիրը կրող կոնկրետ մարդիկ. նախագծի ան զուգական համակարգողը, ոգին և բոլորի մերանը՝ Դավիթ Մաթևոսյանը, նախագծին պատվախնդրությամբ վերաբերվող, մշակույթի նախարա րի խորհրդական Ներսես Տեր–Վարդանյանը, բոլորի սիրելի Տաթևիկը, Անին, Լուսինեն… կամավորները, բոլոր–բոլորը` իմ հայ գործընկերները, ուսանողները, փողոցում կամ այլուր պատահած անցորդները… Ընթերցողին ներկայացվող գրքում տեղ են գտել բոլոր հյուրերի ստեղծագործությունները. թարգմանություններն արված են` հնարավո րինս հարազատ մնալով բնագրին և հեղինակների ոճին: Իրենց գրական ճակատագրով այլևս Հայաստանին կապված գրողները, պետք է հուսալ, իրականության մեջ և մտովի դեռ վերադառնալու են` Բառ ու Բան քաղե լով մշակույթի ու հոգևորի հազարամյա իր երթը շարունակող սրբազան մեր երկրից: Ապացույցը` Վիկա Չեմբարցևայի «Ջա՜ն Երևան»–ն է` Գեղարդի գարնան լռին մշուշների մեջ ներսուզված, Կլաուդիո Պոցցանիի «ոտ քերն աստղերի հետ համբուրվելու» զգացողությունն է, Ռաքել Լան սերոսին բացված հայտնությունն է`«Ես տեսել եմ Ասիան և Եվրոպան միացնող արշալույսը: Ես եղել եմ Հայաստանում: Ինչո՞ւ եմ ասում՝ եղել եմ: Ես լավ գիտեմ, որ այլևս երբեք այնտեղից չեմ հեռացել»: Եվ մնա ցյալը` ըստ բովանդակության, անուն առ անուն…

Կարինե Աշուղ յան

Diary

Օրագիր

First day

23 th of October, 2013 The participants of “Literary Ark 2013” festival arrived to Yerevan and after having a short rest had a wonderful tour in the capital. They visited the History Museum of Armenia and the National Gallery, being present to the exhibiotion of world–famous photographer Ara Güler. Later in the evening they visited Armenian Artists’ studios.

Diary

ԱՌԱՋԻՆ ՕՐ 23–ը հոկտեմբերի, 2013 թ. «Գրական տապան 2013» փառատոնի մասնակիցները ժամանեցին Երևան և փոքրիկ հանգստից հետո շրջեցին մայրաքաղաքի տեսարժան վայրերով: Նրանք այցելեցին Հայաստանի պատմության թանգարան և ազգային պատ կերասրահ` ներկա գտնվելով Արա Գյուլերի լուսանկարների ցուցահանդե սին: Երեկոյան տապանցիները հյուրընկալվեցին հայ արծաթագործների ար հեստանոցներում:

Օրագիր

Second day th 24â&#x20AC;&#x2030; of October, 2013

Early in the morning the participants visited Mashtots

Matenadaran Institute

Manuscripts).

After

(Mesrop

Ancient

the

detailed

tour in the Manuscript museum, the participants headed off to Etchmiadzin Cathedral. They also went to Zvartnots Cathedral and returned to Yerevan. The opening ceremony of the festival took place at the Special Event Hall of Cafesjian Museum Foundation. The participants of the festival and the Armenian intelligence got to know each other during the event. After the official part of the ceremony, there was Diary

held a concert with classical and ethnic jazz music performances.Â

ԵՐԿՐՈՐԴ ՕՐ 24–ը հոկտեմբերի, 2013 թ. Վաղ առավոտյան մանակիցներն այ ցելեցին Մատենադարան (Մեսրոպ Մաշտոցի անվան հին ձեռագրերի գիտահետազոտական ինստիտուտ), որտեղ

ինստիտուտին

բավակա

նին մանրամասնորեն ծանոթանա լուց հետո ուղևորվեցին Վաղարշա պատ–Էջմիածին: Նրանք եղան նաև Զվարթնոցի տաճարում և վերադար ձան Երևան: Փառատոնի բացման արարողությունը տեղի ունեցավ Գա ֆէսճեան արվեստի կենտրոնի հա տուկ միջոցառումների սրահում, ուր փառատոնի հյուրերն ու հայ մտավո ներկայացուցիչները

ծանոթացան միմյանց հետ, ունկն դրեցին դասական և էթնիկ–ջազային կատարումներ:

17 Օրագիր

րականության

Third day 25th of October, 2013 On 25 October the participants started literary master classes as well as meeting with the readers in the

Armenian–Russian

University

and

Slavonic

Yerevan

State

Linguistic University after Brusov and in library named after Avetik Isahakyan. The day was also devoted to

visiting

Parajanov

house–

museum where they got acquainted to his unique art. In the evening, during warm tea–drinking they had the opportunity to talk to the Prime

Diary

Minister of the Republic of Armenia Tigran Sargsyan and RA Minister of Culture Hasmik Poghosyan.

ԵՐՐՈՐԴ ՕՐ 25–ը հոկտեմբերի, 2013 թ.

19 Օրագիր

ոկտեմբերի 25–ը նվիրված էր Հ Երևանի Սլավոնական և Բրյուսո վի անվան համալսարաններում ու Ավետիք Իսահակյանի անվան գրա դարանում տապանցիների գրական վարպետության դասերին, ինչպես և ընթերցողների հետ հանդիպում ներին ու գրական քննարկումնե րին: Օրը նաև փարաջանով յան էր. տապանցիները հյուրընկալվեցին Սերգեյ Փարաջանովի տուն–թան գարանում, հաղորդակցվեցին նրա ինքնատիպ ստեղծագործությանը՝ հնարավորություն ունենալով ար վեստի մթնոլորտում ծանոթանալու և մտերմիկ շփվելու Հայաստանի Հանրապետության վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի և մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանի հետ:

Diary

Օրագիր

Forth day 25th of October, 2013

The day started with visiting the Armenian

Genocide

Memorial

(Tsitsernakaberd). The participants were at the museum of The Genocide, put flowers on the memorial and had to start the journey to Gyumri, the cultural capital of CIS countries. After having a rest, the participants and the hosts had a tour in the town and in the late evening they had an introduction to the fundamentals of the Armenian language through an organized game.Â

Diary

ՉՈՐՐՈՐԴ ՕՐ 25–ը հոկտեմբերի, 2013 թ. Օրը սկսվեց Հայոց ցեղասպանու թյան հուշահամալիր` Ծիծեռնա կաբերդ այցելությամբ: Մասնա կիցները եղան Ցեղասպանության թանգարանում, իրենց հարգանքի տուրքը մատուցեցին Ցեղասպա նության զոհերի հիշատակին: Ապա «Գրական տապանն» ուղևորվեց Գյումրի՝ ԱՊՀ երկրների մշակու թային մայրաքաղաք: Հանգստից հետո փառատոնի մասնակիցները՝ տանտերերն ու հյուրերը, միասին շրջեցին քաղաքով, իսկ ուշ երեկո յան հյուրերն իրենց հայ գործընկեր ների կազմակերպած բառ–խաղի միջոցով ծանոթացան հայոց լեզվի հիմունքներին:

Օրագիր

Fifth day 27st of October, 2013 The day started with round table discussions with professionals on “Before a Blank Piece of Paper or Literature: Art or Craft?” and “Online and Electronic Literature”. The participants of the festival actively took part in the round–table discussions. Separate viewpoints and thoughts were turned into an interesting literary argument. They had a coffee break after which they continued their round–table discussions which became more heated and appealing. On the second half of the day the participants visited Jajur, were in Minas Avetisyan’s House Museum and after having a tour had literary readings in an open air and by translating the texts on spot the participants got to know each others’ works. The participants of the “Ark” had busy hours in Gyumri as well. They visited Dzitoghtsyan’s House–Museum in Gyumri which is a unique museum of art and folk description. After dinner they had a workshop on Armenian national musical instruments duduk and dhol to get acquainted with the Armenian national music. During the workshop the writers were reading their original texts

Diary

under the music.

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՕՐ 27–ը հոկտեմբերի, 2013 թ.

25 Օրագիր

Առավոտյան սկսված «Սպիտակ թղթի առջև. գրականություն. արվեստ կամ արհեստ», ապա և «Առցանց և էլեկտրոնային գրականություն» կլոր սեղան– քննարկումներին տապանցիներն ակտիվ մասնակցեցին. առանձին դիտար կումներ և խոհեր քննարկումները վերածել էին գրական հետաքրքիր բանա վեճերի: Մի փոքր ընդմիջումից հետո շարունակված կլոր սեղանն ավելի թեժ ու գրավիչ դարձավ: Օրվա երկրորդ կեսին մասնակիցներն այցելեցին Ջաջուռ՝ Մինաս Ավետիս յանի տուն–թանգարան, որին ծանոթանալուց հետո թանգարանամերձ տա րածքում` հենց բնության գրկում, բացօթյա գրական ընթերցումներ ունեցան` տեղում թարգմանվող տեքստերի միջոցով ծանոթանալով մեկը մյուսի ստեղ ծագործություններին: Տապանցիներին հագեցած ժամեր էին սպասվում Գյումրիում` «Ձիթողցյանց ների տանը», որ արհեստագործության և ազգագրության բացառիկ թանգա րան է: Ընթրիքից հետո վարպետաց դաս անցկացվեց հայ ազգային երա ժշտական գործիքներին ծանոթացման համար: Դասի ընթացքում գրական– երաժշտական իմպրովիզներ եղան. հայկական ազգային երաժշտության՝ դու դուկ–դհոլ համադրման ներքո տապանցիները բնագրով կարդում էին իրենց բանաստեղծությունները:

Sixth day 28nd of October, 2013

The next day was also devoted to literary

readings.

The

participants

of the festival went to Marmarashen Monastery and read their literary works near the Monastery. Both the Armenian and foreign writers walked the three kilometer road to and from the Monastery with great pleasure. They proclaimed that it was a kind of a pilgrimage for them. On the way back to Yerevan the next stop they had was Tegher Monastery on Aragats. After the readings they went back to

Diary

Yerevan. The participants of the festival were eagerly learning the national Armenian dances with Gagik Ginosyan and â&#x20AC;&#x153;Karinâ&#x20AC;? ensemble in the House of Architects.

ՎԵՑԵՐՈՐԴ ՕՐ 28–ը հոկտեմբերի, 2013 թ.

Գրական ընթերցումների էր նվիրված նաև հաջորդ օրը. այցելելով Մարմաշենի վանք՝ փառատոնի մասնակիցները կարդացին իրենց

ստեղծագործություններից:

Թե՛

հյուրերը, թե՛ հայաստանցի մասնակից ները մինչև տաճարն ընկած ճանապար հի՝ շուրջ երեք կիլոմետրանոց հատվածը ոտքով երթուդարձեցին մեծ հաճույքով ու ոգևորությամբ՝ հայտարարելով, թե դա ուխտագնացության մի տարբերակ է իրենց համար: Երևան վերադարձի ճա նապարհին հաջորդ հանգրվանը Արագա ծի լանջին բազմած Տեղերի վանքն էր: Արդեն Երևանում կարճատև հանգստից րապետների տանը մեծ պատրաստա կամությամբ և ընկալունակությամբ սո վորեցին Գագիկ Գինոսյանի և «Կարին» անսամբլի պարերը:

ուսուցանած

ազգագրական

27 Օրագիր

հետո Տապանի մասնակիցները Ճարտա

Seventh day 29 rd of October, 2013

Diary

In the morning the participants went to Khor Virap. They strolled in the monastery, most of them went down to the pit of Gregory the Illuminator, climbed up the mountains that keep the ruins of Artashat, the ancient capital and touched the history by admiring the adorable view of Ararat. They continued their journey to Noravank. The weather was wonderful and the participants wanted to stay under the sun and listen about the mystic role of Noravank told by the guide. The participants also spent a full literary hour in Zangakatun village, the house museum of Paruyr Sevak. They read poems near Sevak’s grave that is in the garden and ate the heavenly fruit Sevak had planted himself.

յոթերորդ Օր 29–ը հոկտեմբերի, 2013 թ.

29 Օրագիր

Առավոտյան մասնակիցները մեկնե ցին Խոր Վիրապ: Շրջեցին վանական համալիրում, շատերն իջան Սբ Գրի գոր Լուսավորչի վիրապը, այցելեցին հնագույն քաղաքամայր Արտաշատի ավերակները պահպանած բլուրներ ու հաղորդակից դարձան պատմությանը` Արարատի հիասքանչ տեսարանով հիանալուն զուգահեռ: Ապա Տապանն ուղևորվեց Նորավանք: Եղանակը հրա շալի էր, և մասնակիցները վայելում էին արևի ջերմությունը` Նորավանքի միս տիկ կերպարի, նրա մասին ուղեկցոր դի պատմության հետ միասին: Մաս նակիցները պոեզիայով լեցուն ժամ անցկացրին Զանգակատուն գյուղում՝ Պարույր Սևակի տուն–թանգարանում, բանաստեղծություններ ընթերցեցին մեծ բանաստեղծի գերեզմանին՝ նրա այ գում, վայելեցին Սևակի ձեռամբ տնկված խնձորենիների դրախտային պտուղները:

Eighth day 30â&#x20AC;&#x2030;th of October, 2013

In the morning the participants had literary talk shows with the students and master classes at universities of the capital again.

Afterwards

they

had

closing press conference. In the afternoon they left for Garni and Geghard, the two wonderful monuments. After getting great impressions of the places they took it with them back to their motherlands.

Diary

ութերորդ Օր 30–ը հոկտեմբերի, 2013 թ.

Առավոտյան

մասնակիցները

կրկին գրական քննարկումներ և վարպետաց դասեր անց կացրին մայրաքաղաքի հա մալսարաններում, որից հետո տեղի ունեցավ փակման մամ լո ասուլիսը: Կեսօրից հետո նրանք ուղևորվեցին Գառնի և Գեղարդ՝ գեղեցկագույն երկու տաճարների խորհուրդը ժողո վելու և իրենց հայրենիքները տանելու:

Օրագիր

L i t e r a r y Wo r k s

Ստեղծագործո ւթյուններ

Fortner Anderson Ֆորթներ Անդերսոն Canada Կանադա

Fortner Anderson has been an active member of Montreal “Spoken word” literary club. He is the co–founder and producer of “Wired on Words” audio– visual publishing company (wiredonwords.com). He conducts an one–hour radio show called “Dromotexte”. His poems have appeared on the collections of “Wired on words” (1993), Millennium Cabaret (1998) and La Vache Enragée (1998), as well as in in several anthologies, among them Poetry Nation (1998). His solo discs are: Sometimes I think” (2000), “Six silk purses” (2005) and “He sings” (2007). He has performed his works in Berlin Poetry Festival, Banff Center (Alberta), Cabaret (Montreal), Rivoli (Toronto) and in St. Marcos Church (New York). In 2002 and again in 2008, he was invited to Genoa (Italy) to perform at the International Poetry Festival of Genova. His poetry book and the audio CD named “Solitary Pleasures” were released in October, 2011. Կանադացի բանաստեղծ Ֆ. Անդերսոնը տարիներ շարունակ ակտիվ մասնակցություն է ունեցել Մոնրեալի «Խոսքի բեմ» գրական խմբակում: Նա «Wired On Words» ձայնային/աուդիովիզուալ հրատարակչության համահիմնադիրն ու պրոդյուսերն է (wiredonwords.com): Վարում է մեկժամանոց ռադիոշոու` «Dromostexte»: Նրա բանաստեղծությունները ներառվել են «Wired On Words» (1993), «Millennium Cabaret» (1998) և «La Vache Enragée» (1998) ժողովածուներում և հրատարակվել մի շարք անթոլոգիաներում, ներառյալ «Poetry Nation» (1998): Նրա սոլո սկավառակներն են` «Sometimes I think» (2000), «Six silk purses» (2005) և «He sings» (2007): Անդերսոնն իր գործերը ներկայացրել է Բեռլինի գրական փառատոնում, Բանֆֆ կենտրոնում (Ալբերտա), Կաբարեում (Մոնրեալ), Ռիվոլիում (Տորոնտո) և Սբ Մարկոսի եկեղեցում (Նյու Յորք): 2002 և 2008 թթ. մասնակցել է Ջենովայի պոեզիայի միջազգային փառատոներին: Նրա բանաստեղծությունների գիրքը և «Solitary pleasures» ձայնասկավառակը լույս են տեսել 2011 թ. հոկտեմբերին:

Before Armenia

F. A n d e r s o n

Before the exodus Before the blockade Before the war Before the 22nd of November 1993, the only time Michael Hovhannisyan, the musician, saw his grandfather cry Before the third independence Before the collapse of the republics Before Spitak Before Paruyr Sevak, who wrote « Live, live », died, murdered by the state, they say Before Sayat Nova Before the 24th of April 1965 Before the Gulag with its arrests and trials and deportations Before the last Great War Before the treaty of Kars, that robbed the soul of the Hayk and each clear day left them longing on the plain below Masis Before the revolutions Before the First Republic, the Treaty of Sèvres and the invasion Before the rescue of so many orphans Before the Great Crime and the famine and the marches into the desert Before the peacemaker Hovhannes Tumanyan the poet to all Armenians Before Red Sunday Before Adana

Հայաստանից առաջ

37 Ֆ. Անդերսոն

Գաղթից առաջ Շրջափակումից առաջ Պատերազմից առաջ 1993–ի նոյեմբերի քսաներկուսից առաջ, միակ օրը, երբ երաժիշտ Միքայել Հովհաննիսյանը տեսավ իր պապին լաց լինելիս Երրորդ անկախությունից առաջ Հանրապետությունների փլուզումից առաջ Սպիտակից առաջ Սևակի մահվանից առաջ, ով «Ապրել, ապրել»–ն է գրել, ում ասում են, թե պետությունն է սպանել Սայաթ–Նովայից առաջ 1965–ի ապրիլի քսանչորսից առաջ Գուլագի ձերբակալություններից, դատավարություններից ու տեղահանություններից առաջ Վերջին համաշխարհային պատերազմից առաջ Կարսի դաշնագրից առաջ, որ կողոպտեց Հայկի հոգին և թողեց մարդկանց կարոտով Մասիսի փեշին կանգնած Հեղափոխություններից առաջ Առաջին Հանրապետությունից, Սևրի պայմանագրից ու հարձակումից առաջ Այդքան որբերի փրկվելուց առաջ Մեծ ոճրագործությունից, սովից ու անապատ տանող քայլերթից առաջ Ամենայն հայոց բանաստեղծ խաղաղարար Հովհաննես Թումանյանից առաջ Կարմիր կիրակիից առաջ

F. A n d e r s o n

Before Hamidian Before the Ottomans, the Russians and the Persians Before Timur the lame whose armies appeared on the barren hilltops to sack the cities in 1360 Before Shah Abbas who drowned 300 000 in the Araxs swollen with blood Before Areni and Noravrank where the master Momik carved his crosses for the princes of Syunik Before the Pakratids in Tayk Vanand and the sack of Ani when numberless dead blocked the narrow streets Before Zvartnots built by Nersos the Builder and lost for 10 centuries Before the rise of the Caliphate Before the treaty of Nvarsak refused the land to the Zoroastrians Before the holy Mashtots birthed 36 letters that made a people Before the Arshakuni Before Gregorios the Enlightener lay 13 years in the place called the bottommost pit with a square of light the size of a grain of sand a loaf of bread falling from heaven while a mad king crawled and barked prayers to the moon and Mihr the son of Aramazd Before Trajan Before Thaddaessus and Bartholomew Before Alexander the Great and Artaxias Before Darius, Sargon and Urartu Before the Hayk Before Areniâ&#x20AC;&#x201C;1, who ate wheat and barley and apricots in the valley of woes There was blood spilled here It stained the stones It smells, thick as smoke Burning from countless fires in the hills We cannot breath and the sun shines elsewhere There are bones here and broken teeth In graves, in crypts and tossed pellâ&#x20AC;&#x201C;mell onto the earth Climbing the piles we grow tired Grey dust from the East covers our shoes

39 Ֆ. Անդերսոն

Ադանայից առաջ Համիդյանից առաջ Օսմաններից, ռուսներից ու պարսիկներից առաջ Կաղ Թեմուրից առաջ, ում զորքերը 1360–ին հայտնվեցին Ամուլ սարերի գագաթներին` թալանելու հին քաղաքները Շահ Աբասից առաջ, ով 300 000 մարդկանց արյունով վարարած Արաքսում խեղդեց Արենիից ու Նորավանքից առաջ, ուր վարպետ Մոմիկն իր խաչերն է փորագրել Սյունիքի արքայադստեր համար Բագրատունիների՝ Վանանդ ու Տայք գալուց առաջ և Անիի կողոպուտից առաջ, ուր անթիվ մեռյալներ փակել էին նեղ փողոցները Ներսես Շինողի կառուցած Զվարթնոցից առաջ, որ թաքնված էր շուրջ տասը դար Խալիֆայության վերելքից առաջ Նվարսակի պայմանագրից առաջ, որը զրադաշտներին հող չտվեց Սուրբ Մաշտոցի ժողովուրդ կերտած 36 տառերից առաջ Արշակունիներից առաջ Գրիգոր Լուսավորչից առաջ, որ տասներեք տարի փակվեց մի խորը փոսում՝ ավազի հատիկի չափ լույսով երկնքից ընկնող մի կտոր հացով մինչ խենթ թագավորը քարշ էր գալիս ու հաչում աղոթում լուսնին ու Արամազդի որդուն՝ Միհրին Տրայանոսից առաջ Թադեոսից ու Բարդուղիմեոսից առաջ Ալեքսանդր Մակեդոնացուց ու Արտաշեսից առաջ Դարեհից, Սարգոնից ու Ուրարտուից առաջ Հայկից առաջ Արենի 1–ից առաջ, ով ցավերի հովտում ցորեն, գարի ու ծիրան կերավ Էստեղ արյուն է թափվել Քարերն է ներկել Ծխի պես ծանր բուրում Լեռների անթիվ կրակներից է բխում Իսկ մեր շունչը կանգնել է, արևը մեկ այլ տեղում է շողում Այստեղ ոսկորներ, փշրված ատամներ կան Գերեզմաններում, նկուղներում լցված հողի վրա Ոսկրակույտերը մագլցելուց հոգնում ենք Արևելքի գորշ փոշին ծածկում է մեր կոշիկները

It burns our eyes There were tears here Uncountable unfathomable Enough to smooth rock Enough to fill a limitless sea Here even the buildings weep Yet flowers grow here Red and white roses Harvested by children and Stacked on polished stone As feed for an old unquenchable fire

F. A n d e r s o n

Վառում մեր աչքերը Այստեղ արցունք է թափվել Անհաշվելի, անհատակ Այնքան, որ մի ժայռ կհարթեր Այնքան, որ մի անսահման ծով կլցներ Այստեղ անգամ շենքերն են ողբում Բայց դեռ ծաղիկներ են այստեղ աճում Կարմիր ու սպիտակ վարդեր Մանուկների ձեռքով Դարսվում, հավաքվում են տաշած քարի վրա Որպես սնունդ անմար կրակի համար Անգլերենից թարգմանեց Տաթևիկ Սարգսյանը

Ֆ. Անդերսոն

Yolanda Castaño Յոլանդա Կաստանյո Spain Իսպանիա

She was born in 1977 in Santiago de Compostela, Spain. She is working for around 20 years. Apart from being an editor and a cultural manager, Yolanda has been a columnist and has worked in Galician TV for many years (Galician Audiovisual Academy Award as “Best TV Communicator 2005”). She has published 5 poetry books in Galician and Spanish. She has won a lot of poetry awards. Besides Yolanda is the General Secretary of the Galician Language Writers Association. Most of her poems have been translated into more than fifteen languages. In 2011 she held two international fellowships as a writer–in– residence, in Rhodes (Greece) and Munich (Germany). Բանաստեղծուհի, խմբագիր, մշակույթի մենեջեր և օրաթերթի սյունակավար: Ստեղծագործում է շուրջ 20 տարի: Ծնվել է Սանտիագո դե Կոմպոստելայում (Իսպանիա) 1977թ.: Աշխատել է Գալիցիա TV–ում («2005 Լավագույն TV հաղորդավար» Գալիցիայի աուդիովիզուալ ակադեմիայի մրցանակ): Հրատարակել է գալիցերեն և իսպաներեն 5 պոեմների գիրք: Ստացել է բազմաթիվ մրցանակներ գրականության բնագավառում: Գալիցերեն գրողների ասոցիացիայի գլխավոր քարտուղարն է: Նրա պոեմներից շատերը թարգմանվել են ավելի քան 15 լեզուներով: 2011թ. արժանացել է երկու միջազգային կրթաթոշակի՝ Ռոդոսում (Հունաստան) և Մյունխենում, (Գերմանիա):

LAS CRUCES ALADAS Plata, una coartada, sólo la tierra está en silencio. Uno a uno, en fila india, rostros de genes cansados.

Y. C a s t a ñ o

Alguien ya enhebró la cuenta de este collar tan antiguo. Esos presentimientos cayendo como abalorios. Poned las manos y recoged mi animal de ya os lo decía, acunadlo como a un cachorro, lavadle todas las llagas. El humo sube a lo alto. El campo otorga, os lo dije. Dadle de comer, acariciadlo, haced que se ponga fuerte, que su pelo brille como brillaron las cúpulas de Cilicia. Y tras un comportamiento azul, toda la baba de los días. Había cruces, una coartada, descascarándose las cuentas.

ԹԵՎԱՎՈՐ ԽԱՉԵՐԸ Արծաթ, մի պատրվակ, միայն հողն է լուռ: Մեկ առ մեկ, իրար ետևից Հոգնած գեներով դեմքեր:

Ձեր ձեռքերը բացե՛ք և ապաստա՛ն տվեք Ես ձեզ ասում էի իմ կենդանուն, Օրորե՛ք նրան շան ձագի պես, Լվացե՛ք նրա բոլոր վերքերը բաց: Ծուխը բարձրանում է վեր: Դաշտը շնորհում է,— ասացի ձեզ: Կերակրե՛ք ու շոյեք նրան, Թող որ զորանա, թող նրա մազերը Փայլեն, ինչպես փայլել են Կիլիկիո գմբեթները: Եվ կապույտ վարքագծից հետո Ամբողջ թուքն օրերի: Խաչեր կային, մի պատրվակ, Փայլից զրկվող ուլունքները:

45 Յ. Կաստանյո

Մեկն արդեն թելանցել է ուլունքն Այս շատ հին մանյակի… Հաշվիչի պես թափվող Այդ նախազգացումները:

Enhebrando uno a uno sus largos rostros. Os lo dije. Pero aún lavaréis mi perro, el humo subirá a lo alto. Péndulo, esturión, luz que la ventana penetra. Las que del suelo se yerguen son unas cruces distintas. Cuentas que son bruñidas hasta que vuelven a brillar jugosas. Poned las manos para que caigan vueltas granos de granada. Su rojo plata, la ventana penetrando la luz, el valle.

Y. C a s t a ñ o

Cuando se marchen los regueros todavía blancos del Sis, llegará el tiempo de sandías. Y tras un comportamiento azul, todo el cielo en el regazo: Que cada cruce de caminos pueda siempre remontar el vuelo. Que todas las cruces sean siempre cruces con alas.

COSAS QUE EMPIEZAN POR Y Esa nostalgia, las violetas, una rúbrica tan ajena a nuestras lenguas, estar de viaje, Armenia, signos extranjeros, la capa carnosa que cubre mi sensación. Un país que no existe, la tierra rara septuagésima, en vastas extensiones el mínimo elemento para la cópula. Todo el varón que hay en mí, a veces tú, y yo otras,

Մեկ առ մեկ թելանցելով նրանց երկար Դեմքերը: Ասացի ձեզ: Բայց դեռ լվալու եք իմ շանը, Ծուխը բարձրանալու է վեր: Ճոճանակ, թառափ, լույս, որ պատուհանն է Թափանցում: Գետնից բարձրացողները Տարբեր խաչեր են: Ուլունքներ, որ ողորկվում են Ու նորից փայլում հյութալից: Ձեռքներդ բացե՛ք որպեսզի թափվեն՝ Նռան հատիկներ դարձած: Իր կարմիր արծաթը, պատուհանը Թափանցելով լույսը, հովիտը:

Եվ կապույտ վարքագծից հետո Ողջ երկինքը գրկում՝ Թող որ յուրաքանչյուր խաչմերուկ Կարողանա միշտ թռիչք բարձրացնել: Թող բոլոր խաչերը Լինեն թևավոր:

ԵՎ–ՈՎ ՍԿՍՎՈՂ ԲԱՌԵՐ Այդ կարոտը, մանուշակները, մեր լեզուներին այդքան օտար մի խորագիր, ճամփորդել, Հայաստան, օտար նշաններ, զգացմունքս ծածկող մսեղեն շերտը: Գոյություն չունեցող մի երկիր, յոթանասուներորդ տարօրինակ հողը, ընդարձակ տարածություններում բաղահյուսության նվազագույն տարրը:

47 Յ. Կաստանյո

Երբ հեռանան Սիսի՝ Դեռ սպիտակ ջրանցքները, Ձմերուկների ժամանակը կգա:

Y. C a s t a ñ o

no tengo ninguna palabra de nueve letras. Víctima y verdugo abrazados en una sola lengua, horizontes a los que lanzarnos: al mar, a Portugal, a España. El sendero impracticable del tao, jaulas aladas en los 70, el rojo de las pantallas, algunos metales plateados. El punto de tu vida en el que no sabes qué decisión tomar, tres líneas iguales, soñando un pacto, la memoria escura de la nación terrible. La violación de mi nombre, lo último que te escribo. La juventud, corriéndonos entre los dedos en distintas direcciones. Cuando abrimos la puerta del cuarto de baño de la poesía encontramos al padre convertido en una roca. La mera ocurrencia de que pueda ser un yugo ese sur, yo–lan–da–cas–ta–ño repetido hasta que no significa nada. Según algunos códigos, mi número inevitable, la simultánea prole de una isla que implora, el tormento del modisto, los escombros del Medievo. El respetado capricho de los nacionales patriarcas, los desvelos del aislamiento en una aldea de Suecia, el bendito sabor de las uvas de Corinto, merced de tus labios en una hora futura y, entre las piernas, mi sexo que también empieza por Y.

LA SOLEDAD DE LOS EXTREMOS Llegábamos del centro mismo de nuestro pasmo patrocinado. Llegábamos desde la misma soledad de los extremos. Solos, remotos. Vista cansada, talentosos estómagos. Nos pareció ver los brazos con las venas abiertas. Campos de albaricoques, preguntas, tuberías. Un país que lleva al aire todo lo que debería estar bajo tierra.

ԾԱՅՐԱԲԵՎԵՌՆԵՐԻ ՄԵՆՈՒԹՅՈՒՆԸ Հասնում էինք մեր հովանավորված զարմանքի հենց կենտրոնից: Հասնում էինք նույն ծայրաբևեռների մենությունից: Միայնակ, հեռավոր: Հոգնած նայվածք, տաղանդավոր ստամոքսներ: Մեզ թվաց՝ տեսանք թևերը Բաց երակներով: Ծիրանի այգիներ, հարցեր, խողովակացանցեր:

49 Յ. Կաստանյո

Ամբողջ տղամարդը, որ կա իմ մեջ, Մի անգամ՝ դու, ուրիշն էլ՝ ես, Ինը տառերից բաղկացած ոչ մի բառ չունեմ: Զոհ ու դահիճ՝ գրկախառնված մեն–միակ լեզվում, Հորիզոններ ուր նետում ենք ծովը, Պորտուգալը, Իսպանիան: Թաոյի անփորձարկելի արահետը, թևավոր վանդակներ 70–ականներին, Էկրանների կարմիրը, արծաթագույն որոշ մետաղներ: Կյանքիդ այն պահը, երբ չգիտես՝ ինչ որոշում առնել, Երեք հավասար գիծ՝ դաշինք երազող, Մութ հիշողությունը սարսափելի ազգի: Իմ անվան բռնաբարությունը, քեզ գրած իմ վերջին տողերը: Երիտասարդությունը, որ վազում է տարբեր ուղղություններով մեր մատների արանքից: Երբ բացում ենք բանաստեղծության զուգարանի դուռը, Գտնում ենք հորը քարացած: Լոկ պատկերացումը, որ այդ հարավը կարող է մի լուծ լինել, Յո–լան–դա–կաս–տա–նյո ՝ կրկնված մինչև անիմաստությունը: Ըստ որոշ կոդերի՝ իմ անշրջանցելի թիվը, Աղերսող մի կղզու միաժամանակյա գերդաստանը, Դերձակի տանջանքը, Միջնադարի ավերակները: Ազգային նահապետների հարգված քամահրանքը, Առանձնության անքնությունները շվեդական գյուղում, Կորնթոսի խաղողների օրհնված համը, Քո շուրթերի բարեհաճութեանը մատնված ապագա մի ժամում Եվ ոտքերիս արանքում՝ սեռս, Որ նույնպես սկսվում է և–ով:

Yo llegué de una ignorancia lavada por las palabras. Me pareció ver la cumbre del Monte Ararat. Arterias de tuberías, heridas, pozos abiertos. Y me dijeron: “Son nubes, pequeña, son sólo nubes”.

COMO SI NADA

Y. C a s t a ñ o

Absorto, lejano, con un solo soplo podrían apartarnos de tu lado. Peina, corazón, hasta la última casa. Llévate su cima, el cielo recortándolo. Di que jamás escuchaste el ruido negro de su sangre. Están quietas las piedras, duermen las colinas. Di que el Sevan no refleja, que son opacas sus aguas. Callad a las margaritas, callad hasta la última gota. Talad los olivos y mirad hacia otro lado. Di que el torpe corazón no bate como tambores. Que duermen las colinas, que está en silencio el Araks. Llévate su cumbre, su halo coronándolo. Que peinen toda la tierra y que borren nuestros nombres. Como si nada, nunca, hubiera pasado.

Մի երկիր, որ օդով է տանում Բոլոր այն ամենը, որ պետք է լիներ հողի տակ: Ես հասա՝ բառերով լվացված չգիտությունից: Ինձ թվաց՝ Արարատ լեռան Գագաթը տեսա: Խողովակների զարկերակներ, վերքեր, բաց վիհեր: Եվ ասացին՝ «Ամպեր են, փոքրիկ, միայն ամպեր»:

ԿԱՐԾԵՍ ԹԵ ՈՉԻՆՉ ՉԻ ԵՂԵԼ

Իսպաներենից թարգմանեց Հովիկ Բուդուկյանը

51 Յ. Կաստանյո

Կլանված, հեռավոր, միայն մի շնչով կարող էին Մեզ հեռացնել քո մոտից: Սանրի՛ր, սի՛րտ իմ, մինչև վերջին տունը: Տա՛ր նրա կատարը՝ երկինքը կտրատելով: Ասա՛, որ երբեք չես լսել Նրա արյան սև աղմուկը: Անշարժ են քարերը, ննջում են բլուրները: Ասա՛, որ Սևանն արտացոլանք չունի, Որ մութ են նրա ջրերը: Լռեցրե՛ք մարգարիտները, լռեցրե՛ք մինչև վերջին կաթիլը: Կտրե՛ք ձիթենիները և դեպի ուրի՛շ կողմ նայեք: Ասա՛, որ անշնորք սիրտը թմբուկի պես չի տրոփում: Որ բլուրները ննջում են, որ լուռ է Արաքսը: Տա՛ր նրա գագաթը, նրան թագադրող լուսապսակը: Թող սանրեն ողջ երկիրը և ջնջեն մեր անունները: Թող թվա թե ոչինչ Երբեք Չի եղել:

Vika Chembartseva Վիկա Չեմբարցևա Moldova Մոլդովա

Born in 1973. She is a poet, prose–writer, translator. Vika is one of the authors– initiators of the Armenian–Russian and Russian–Armenian “The Letters on Stone” bilingual collection of poetry and prose. Member of Russian Writers’ Union, Russian Writers’ Association of Moldova. She has participated in Russian Young Writer’s Forum (2009–2012), V and VI International Forum of Translators and Publishers (Yerevan, 2011, 2012). She is the prize winner of 5th International Competition of Russian Diaspora young poets “Wind of Wandering 2010,”(Rome), “Pushkin in Britain” London International Poetry Competition etc. Vika is the author of the poetry collection titled “To You”. Her works of poetry and prose appear in Russian and foreign literary magazines. She lives in Kishinev, Moldova. Բանաստեղծուհի, արձակագիր, թարգմանիչ: Ծնվել է 1973–ին Մոլդովայում: Հայ–ռուսերեն և ռուս–հայերեն «Տառերը քարերի վրա» բանաստեղծությունների և արձակ երկլեզու ժողովածուն կազմող և իրականացնող հեղինակներից է: Մոսկվայի գրողների միության, Մոլդովայի ռուս գրողների ասոցիացիայի անդամ է: Ռուսաստանի երիտասարդ գրողների ֆորումի (2009–2012 թթ.), ԱՊՀ և Բալթյան երկրների հրատարակիչների և թարգմանիչների 5–րդ և 6–րդ ֆորումների մասնակից է (Երևան, 2011, 2012): «Серебряный стрелец 2010», Վոլոշինյան 8–րդ միջազգային գրական մրցույթի, Ռուսական սփյուռքի երիտասարդ բանաստեղծների 5–րդ միջազգային «Ветер странствий–2010» մրցույթի (Հռոմ), Ղազախական «Алтын Калам–2011» և «Пушкин в Британии 2011» (Լոնդոն) բանաստեղծների միջազգային մրցույթների մրցանակակիր է: «Քեզ» բանաստեղծական գրքի հեղինակն է: Նրա արձակ գործերն ու բանաստեղծությունները հրատարակվում են Ռուսաստանի և արտասահմանյան գրական ամսագրերում: Ապրում է Քիշնևում (Մոլդովա):

ПЯТОЕ ВРЕМЯ ГОДА (из армянской тетради)

ОЖИДАНИЕ

V. C h e m b a r t s e v a

Она сказала: «... жизнь всегда чуть больше, чем наше представление о ней».

Парят в воскресном звоне колокольни, а небеса касаются камней, дорожной пыли, веток абрикоса, улыбок детских, стайки воробьёв, затеявших возню свою над просом. В Эчмиадзине дождь всё льёт и льёт. Мироточит стекло оконной рамы, сквозь купол входит свет молитвой в храм. Окончена глава наутро – рано, а к вечеру допишется роман. Но замер в ожидании апрель. Ты сжёг сегодня письма и бумаги. Она придёт, совсем как Ависага, согреть твою холодную постель.

ՏԱՐՎԱ ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ԵՂԱՆԱԿԸ (հայկական տետրակից)

ՍՊԱՍՈՒՄ Կինն ասաց․ « ...կյանքը միշտ մի փոքր ավելին է, քան իր մասին մեր հույսն ու երազանքը»։

Վաղ առավոտյան գլուխն ավարտեցիր, վեպն էլ կամբողջանա արդեն երեկոյան։ Սակայն սառել է սպասումից ապրիլը. Այսօր թղթերն ու նամակներն այրեցիր։ Կինը կգա ճիշտ որպես Ավիսակը1՝ տաքացնելու պաղած քո անկողինը:

Նկատի ունի Հին Կտակարանի՝ Դավիթ արքայի և Ավիսակի պատմությունը։

55 Վ. Չեմբարցևա

Կիրակի. ղողանջ ու զանգատան ճախրանք է, իսկ երկնակամարը քսվում է քարերին, փոշուն ճանապարհի, ծիրանենու ճյուղին, ժպիտներին մանկանց ու ձավարի մեջ իրարանցում սարքած պարսին ճնճղուկների: Էջմիածնում անձրև է ու անձրև: Լուսամուտի ապակին է թորում մեռոն, Գմբեթի միջով լույսը՝ որպես աղոթք, թափանցում է տաճար:

ВЕСНА Всё суета, всё шёпот и мольба и ветка – отцветающая – вишни, и ангелов и демонов борьба за право обладания. Затишье меж ветром и предчувствием дождя. Свеча. Алтарь. И ладана куренье. И облако истаявшего дня, как пуха тополиного движенье, когда весны последний месяц сыт аллюзиями жаркими на лето, когда гортань отчаянно саднит от слов неизречённого сюжета. Не пишется.. И рвутся в лоскуты безветрием листаемые письма, которые прочесть не можешь ты: богам – своё, масисово – Масису.

V. C h e m b a r t s e v a

«Весна» работы Сандро1. Бах. Соната.

(начало мая день без адресата)

ИЮЛЬ Овику

Ты говоришь: «Ван Гог сегодня умер!» А я пытаюсь день закрасить жёлтым (что с лепестков «Подсолнухов» его), словами заполняя промежутки. Заботы, суета и горизонты,

Имеется в виду картина Сандро Ботичелли «Весна».

ԳԱՐՈՒՆ

Սանդրոյի2 վրձնի «Գարուն»–ը։ Բախ։ Սոնատ

(մայիսի սկիզբ օր հասցեատերն՝ անհայտ)

ՀՈՒԼԻՍ Հովիկին

Դու ասում ես. «Վան Գոգն այսօր մեռել է»։ Իսկ ես իր «Արևածաղիկների» թերթիկներից փորձում եմ առնել դեղինն ու ներկել օրն այս՝ բացերը բառերով լմանելով։ Հոգսերը, թոհուբոհն ու հորիզոնը Նկատի ունի Սանդրո Բոտիչելլիի «Գարուն» կտավը։

57 Վ. Չեմբարցևա

Ողջն ունայն է, ողջը՝ շշունջ ու թառանչ՝ թե՛ ծաղկաթափ լինող ճյուղը բալենու, թե՛ զվարթների ու դևերի շառաչը՝ տիրապետման իրավունքի կռվի։ Անձրևի կանխազգացման և քամու արանքում դադար է։ Մոմ է։ Խորան։ Ու խնկարկումը խնկի։ Ու մարմրող օրվա մեջ մի ամպիկ՝ որպես բարդու սավառնումը բամբակի, երբ որ մայիս ամիսն այս ցմրուր հագեցած է ամռան շոգ ալ յուզիայից, երբ որ բուկդ է հուսահատ քերվում չբարբառած սյուժեների բառերից։ Չի գրվում.. Եվ ծվեն–ծվեն՝ պատառոտվում են տարտամ անհողմի թերթած գրերը, որ դու երբևէ չես էլ ընթերցի. աստվածներինն՝ իրենցը, Մասիսինը՝ Մասիսին։

пустующие тут без Арарата, его предощущенье – это, к слову – меня не отпускает никогда.

Зной. Кишинёв расплавлен и распластан. Нагая дева, к бельевым верёвкам приникшая округлостью молочной (о железе́, или о цвете кожи – додумай сам и выбери на вкус), июльское развешивает небо. Застыла тень заката балериной, и мир как будто вогнут в сердцевине, и вечер катит солнца медный нимб на плаху покаянья душной ночи в волнах едва колышимой листвы. От памяти до памяти – рожденье, вправляющее смертности изъян.. Но будет жизнь, жара и жёлтый август с подсолнухами света на столе.

V. C h e m b a r t s e v a

Ты говоришь: «Ван Гог сегодня умер». А я: «Да нет, родился Айвазян»2.

ЕРЕВАНСКОЕ

Я, словно голос на ветру, твоим откликнувшийся эхом. Джан–Ереван, хочу приехать, Звартноца звонкий поутру услышать гомон и с рабизом тягучезвуким – сесть в такси. Открой заснеженный Масис 29 июля – день смерти Ван Гога (1890г); день рождения Ивана Айвазовского (Ованнеса Айвазяна) (1817г).

այստեղ սին են առանց Արարատի, որի նախազգացումը, ի դեպ, անընդհատ անբաժան է ինձանից։ Տոթ։ Քիշինյովը ճապաղ է ու հալված։ Կաթե իր կորերով (գեղձ կամ թե մաշկի գույն՝ դու մտմտա՛, քո ճաշակով ընտրի՛ր) հակվել է մերկ աղջիկն ու պարանին երկինքն է հուլիսյան փռում որպես լվացք։ Ստվերն է մայրամուտի՝ բալետի պարուհի՝ քարացել ահա, ու աշխարհը ասես՝ միջուկը փոսորակ՝ ներս է ճկված, ու երեկոն հազիվ կոհ–կոհակվող տերևների միջով դեպի գիշեր ու դեպ տոթ կառափնարանը խոստովանության գլորում է արևի պղնձե նիմբը։

Դու ասում ես.«Վան Գոգն այսօր մեռել է»։ Իսկ ես թե՝ «Չէ, ծնվել է Այվազ յանը3».

ԵՐԵՎԱՆՅԱՆ Ես՝ ձայն՝ քամու թևին թևող, ես՝ արձագանք՝ կանչիդ հնչած: Ջա՜ն Երևան, ուզում եմ գալ, Անցուդարձը առավոտի Զվարթնոցիդ հնչուն լսել ու ռաբիզով ծորունաձայն տաքսի նստել։ Բա՛ց դու ձնածածկ Մասիսը ցկյանս, անժամկետ վիզայով, 3 Հուլիսի 29–ը Վան Գոգի մահվան (1890 թ.) և Իվան Այվազովսկու (Հովհաննես Այվազ յանի) ծննդյան (1817 թ.) օրն է։

59 Վ. Չեմբարցևա

Հիշողությունից հիշողություն՝ ծնունդ է՝ մեռանելու արատը շիտակող.. Բայց կլինեն կյանքն, օգոստոսն ու շոգն ու լույսի արևածաղիկները սեղանին։

пожизненной бессрочной визой, Ереван–джан. Твой смуглый лик румянцем туфовым покрытый, лозою древнею увиты виски Эребунийских плит, моста Разданского глазницы, и Площадных часов зрачки. Смотри в меня во все ресницы, мой Ереван, меня прочти гранатовой строкой рассветной, гортанным голосом по ветру и эхом золотым в ночи.

РАЗГОВОР С СЕВАКОМ

Паруйру

V. C h e m b a r t s e v a

Ты говоришь, что вновь любить нельзя. А я скажу, что любят изначально. Зангакатун. Осеннее, печально, подсвечивает солнце образа на стягах облаков лазурной выси. Как человек от Господа зависим, так Он зависит, может быть, от нас.

В саду давно созревшие плоды. Пригубив пулпулаковой воды, читать стихи, слова на вкус припомнив, и спорить о любви твоей с тобой – не зрелой, но уже немолодой, как сок поспевших виноградин тёмных. Кто в этом споре прав – узнать нельзя. И пусть любовь, как горная стезя, уводит за судьбой, душой петляя, когда твой ангел бережным крылом

Երևա՜ն ջան։ Թուխ երեսդ՝ շառագունով տուֆի ծածկված, հին վազի մեջ են փաթաթված քունք քարերդ Էրեբունու, Հրազդանի քո կամրջի կապիճները, Հրապարակի ժամացույցիդ բիբերն աչքի։ Թարթիչներիդ միջո՛վ ինձ տես, ի՛մ Երևան, ինձ ընթերցի՛ր նռե տողով լուսաբացի, կոկորդային ձայնով քամուդ գիշերվա մեջ ոսկեղենիկ արձագանքով ինձ տարածի՛ր։

ԶՐՈՒՅՑ ՍԵՎԱԿԻ ՀԵՏ Պարույրին

Ասում ես դու, թե նորից չեն սիրում։ Իսկ ես կասեմ՝ ի սկզբանե է սերը։

Այգու պտուղները վաղուց հասել են։ Համից բառերը ու չափածոն հիշեմ՝ պուլպուլակի ջրից ումպ անելով, քեզ հետ հենց քո սիրո մասին վիճեմ՝ չգերհասած, բայց և արդեն հասուն՝ նման քաղցր ու մուգ խաղողի ողկույզի։ Ու չիմացվի երբեք, թե ճիշտն ով է։ Ու սերը լեռնային մի կածանով տանի հոգին բախտի պոչից՝ ոլոր–մոլոր։ ու երբ հրեշտակդ իր հոգատար թևով

61 Վ. Չեմբարցևա

Զանգակատուն։ Տրտում արևն աշնանային լույսի մեջ է առնում լազուր բարձրին ձգած կտավի պատկերները ամպերի: Ինչպես որ մարդն է Աստծուց կախյալ, այդպես, գուցե, Բարձրյալն է մեզ գերի։

укроет сад и яблони, и дом, погасит день и, уходя, случайно обронит, как зерно, своё перо, чтоб проросло иное ремесло.

Ты скажешь мне, что вновь любить нельзя. Отвечу я, что любят изначально.

У СТЕН МУГНИ

Давиду и Лене

V. C h e m b a r t s e v a

У стен Мугни созревший виноград и золотого сада хрупкий воздух. Ореховой скорлупкою по водам плывёт листа осеннего фрегат. Лучистую распутывает сеть дневной улов закатного теченья, и времени извечное движенье до темноты изнашивает свет. Пока латунной бабочкой душа к подкуполью молитвы обращает, Господь Арагацотн благословляет, слезится воск медвяный неспеша..

ЧЕЛОВЕК ДЕКАБРЯ

Человек декабря. Ты живёшь за картонной стеной, окунаешь армянскую речь в говорливую речку, что прибилась к порогу. Ты слышишь, как спорит с судьбой на задворках старик, проклинающий ветхую вечность. Ты выходишь из дома по следу опавшей листвы, чтобы следовать свету, скользящему по вертикали из раскрытого неба. И крошится стебель травы под ладонью в кармане, наполненном волглой печалью.

կծածկի տունն, այգին ու ծառերը բոլոր, կհանգցնի օրը ու գնալիս հանկարծ սերմի պես կթոթափի փետուրն իր, որ այլ մի արհեստ ծիլ տա ու լինի։ Նորից սիրել չի կարելի. կասես դու։ Կասեմ՝ գիտե՞ս՝ ի սկզբանե է սերը։

ՄՈՒՂՆՈՒ ՊԱՏԵՐԻ ՄՈՏ Դավթին ու Լենային

ԴԵԿՏԵՄԲԵՐԻ ՄԱՐԴ Դեկտեմբերի մարդ։ Կարտոնե պատի մյուս կողմում ապրում, շեմքիդ շաղակրատ առվակում շաղոտում հայերենն Ու լսում ես ետևի բակում բախտի հետ վիճող ծերունուն, որ խարխուլ հավերժումն անիծում է։ Թափված տերևի հետքերով դու ելնում ես տանից՝ ընդառաջ երկնի բաց կամարից ցած սահող լույսին ուղղաձիգ։ Փշրվում է ցողունը խոտի ափիդ տակ, գրպանում, որ լեցուն է հեղձուկ տարտամով։ Դեկտեմբերի մարդ։ Մաշում ես քո բջջանյութը՝ Աստծու ներշնչմամբ մարմնիդ ներթափանցած։ Վախ են ընկերներն, ու վախ է դավաճանումը,

63 Վ. Չեմբարցևա

Մուղնու պատերի մոտ խաղողը հասել է, փխրուն օդն այգու տե՛ս՝ ոսկեհատ է։ Ընկույզի կճեպ՝ ջրերն ընկած, լողում է աշնան տերևի ֆրեգատը։ Օրվա ավար մայրամուտի հոսանքը ճաճանչաձև ուռկանն է տարածում և ժամանակի հավերժ շարժումը լույսը ց’մութ–մթարքն է մաշեցնում։ Քանի դեռ որպես լատունե թիթեռ հոգին գմբեթն ի վեր աղոթք է բարբառում, Արագածոտնն է օրհնում Աստված, մեղրամոմն անշտապ արցունք է գլորում..

Человек декабря. Ты изнашиваешь вещество, что дыханием Бога проникло в телесные клети. Ты боишься друзей и предательств. Но больше всего ты боишься внезапной любви и беспамятства смерти.

Человек декабря. Ты один в сердцевине зимы под пронзительным утром и предощущением снежным. Человек декабря. Были двое – и мы, и не мы – говорливые воды, молчанье и тихая нежность.

ГЕХАРД

Ованнесу

V. C h e m b a r t s e v a

В Гехарде3 дождь. Туман. Конец апреля. Безмолвное цветенье диких вишен. Слизняк прилип к расщелине ступени. Внезапный крик неразличимой птицы. Копьём лучистым света вертикаль насквозь пронзает плоть кромешной тьмы. Как ангельского пенья отголоски, запутались под сводом голоса: возносится под купол «Хайр мер4». Карминный крест и каменный алтарь, свеча, грехи, молитва, покаянье – торопишься, переводя дыханье перечислять, оправдывая жизнь, и мечется душа, как зяблик в клетке, меж пленом и тоскою о свободе. Стремится вверх слизняк, одолевая ступень, борясь за право высоты: ничтожен он, но равно же и мы – пред Господом едино всё на свете.. Гехард. Туман. Безмолвие весны.

3 Гегард – (дословно — «копьё») монастырский комплекс в Армении. Название происходит от копья Лонгина, которым пронзили тело Иисуса Христа на Кресте. 4 Отче наш (арм.).

Բայց ակամա սերն ու մահվան մոռացումն է բարդույթդ։ Դեկտեմբերի մարդ։ Միայնակ ես ձմռան կեստեղում, հոգսդ՝ գալիք ձյան ու սարսուռ օրվա պարտադրանքը։ Դեկտեմբերի մարդ։ Երկուսն էին՝ մենք ու մենք չէինք՝ շաղակրատ ջրերը, լռությունն ու նրբին քնքշանքը։

ԳԵՂԱՐԴ Հովհաննեսին

Գեղարդ։ Մշուշ։ Գարնան լռին պատկեր։ Ռուսերենից թարգմանեց Դավիթ Մաթևոսյանը

65 Վ. Չեմբարցևա

Գեղարդ: Անձրև։ Մշուշ։ Ապրիլի վերջն է. Վայրի բալենու ծաղկումը լռին։ Սանդուղքի ճաքին կպած կողինջը։ Ու հանկարծ ճիչը հեռավոր թռչնի։ Որպես ճառագ մի տեգ՝ լույսի գիրթ փունջը ճեղքում է մարմինը խիտ խավարի։ Կամարների ներքո՝ մոլոր ձայները՝ երգի ծվեններ եդեմական. ու դեպ գմբեթն է համբառնում «Հայր մեր»–ը։ Վառ որդան խաչ ու քարակոփ խորան, մոմեր, մեղքեր, աղոթք, խոստովանանք. շտապում ես, չի հերիքում շունչդ, թվարկում ես՝ կյանքիդ արդարացմամբ, սերինոս է հոգիդ՝ պատեպատ զարկվող, վանդակի մեջ սավառնումի կարոտ: Կողինջը մի սանդուղք էլ է վեր սողացել՝ նվաճելով բարձրի իր իրավունքը. չնչին է նա, բայց և մենք ենք չնչին. Աստծու առջև ամբողջ աշխարհն է նույնը:

Vasile Ernu Վասիլե Եռնու Romania

Ռումինիա

Vasile Ernu was born in former USSR in 1971. He graduated the Faculty of Philosophy. He is one of the founding editors of “Philosophy & Stuff” magazine, as well as one of the co–organizers of Bucharest International Literary Festival. He published his first book “Born in USSR,” in 2006 which was translated into Russian, Bulgarian, Spanish, Italian, Hungarian and Georgian languages. Soon it will also be published in Poland. His book was nominated at the following prizes: the Prize for debut of the Cuvîntul magazine, the Prize for debut of România Literara etc. His second book “The Last Heretics of the Empire” was published by Polirom Publishing House in 2009. Vasile Ernu is also the co– author (together with Bogdan Stanescu) of the epistolary volume “That which separates us” published by Polirom Publishing House in 2010. In 2012 Vasile Ernu published the volume “The Russian Intelligentsia today”. Արձակագիր և հրապարակախոս Վ. Եռնուն ծնվել է 1971 թ. նախկին ԽՍՀՄ–ում: Ավարտել է Բուխարեստի պետական համալսարանի փիլիսոփայության բաժինը: «Philosophys & Stuff» ամսագրի հիմնադիր– խմբագիրներից է: Բուխարեստի միջազգային գրական փառատոնի համակազմակերպիչներից է: Իր առաջին գիրքը` «Ծնված ԽՍՀՄ–ում», հրատարակել է 2006 թ., որը թարգմանվել է ռուսերեն, բուլղարերեն, իսպաներեն, իտալերեն, հունգարերեն և վրացերեն: Շուտով այն լույս կտեսնի նաև Լեհաստանում: Գիրքը ներկայացվել է հետևյալ անվանակարգերում` Cuvîntul ամսագրի դեբյուտային մրցանակ, România Literara դեբյուտային մրցանակ և այլն: Երկրորդ գիրքը` «Կայսրության վերջին աղանդավորները», հրատարակվել է 2009 թ.: Վասիլե Եռնուն Բոգդան Ստանեսկուի հետ համատեղ «Այն, ինչ մեզ բաժանում է» նամակագրական հատորի հեղինակն է, որը տպագրվել է 2010 թ.: 2012 թ. լույս է տեսել նրա «Այսօրվա ռուս մտավորականությունը» հատորը:

ALFABETUL ARMEAN DE LIMBĂ ROMÂNĂ pe înţelesul copuilului meu A – Armenia, Ararat

V. E r n u

Cînd am ajuns în aeroportul din Erevan era noapte tîrziu. Pe dreum spre hotel un întuneric dens nu–mi permitea să văd aproape nimic. Am adormit obisti. Cînd m–am trezit ma–am apropiat de fereastră şi am dat draperiile la o parte. Ce am văzut mi–a tăiat respiraţia. O imensitate care uneşte pămîntul cu cerul străpungînd norii. Nu am măi văzut nicodată aşa ceva cu toate că am vezut multe minuni ale lumii. Nu era altceva decît miticul munte Ararat. Aveam să aflu puţin mai tîrziu că EL, Araratul, nu se arată oricum şi şi oricui, şi că asta a fost prima mea binecuvîntare: mi s–a aratat Araratul în toată sălendoarea lui şi încă din prima zi. Imens, fascinant, ca o axă a lumii Araratul m–a urmărit mereu atîta timp cît am stat în Armenia dar şi după plecarea de acolo. Din cînd în cînd, atunci cînd vreu un moment de linişte şi meditaţie, deschi imaginile cu muntele care uneşte cerul şi pămîntul, care e poate adevăratul hotar nu doar între între Europa şi Asia. Dar şi între lumea celestă şi terestră. Mă uit la imaginea fascinantă şi asta îmia duce liniştea interioară de care avem atîta nevoie. Aceeasta e Armenia şi Araratul meu care mă urmăreşte blînd, meditativ, fără a mă agresa. Dar Armenia urmează. B – Biserică

Pentru mine Biserica Apostolica Armeană, şi aici mă refer doar la Biserica ca spaţiu, cea arhitecturală, este ceva compus din piatră, lumină, formă şi goliciune. Piatra este puterea de a lupta cu timpul şi de a construi

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՅԲՈՒԲԵՆԸ՝ ՌՈՒՄԻՆԵՐԵՆ ԼԵԶՎՈՎ որպեսզի զավակս հասկանա A – Armenia, Ararat (Հայաստան, Արարատ)

B–Biserică (Եկեղեցի) Ինձ համար Հայ առաքելական եկեղեցին (այստեղ Եկեղեցին միայն որպես տարածություն նկատի ունեմ) քարից, լույսից, ձևից և դատարկու թյունից է ստեղծված։ Քարը ժամանակի հետ պայքարելու և հիշատակ կառուցելու ուժն է։ Այստեղ Եկեղեցին այն քարն է, որը դիմադրում է ժա

69 Վ. Եռնու

Ուշ գիշեր էր, երբ Երևանի օդանավակայան հասա։ Հյուրանոց տա նող ճանապարհին թանձր մութը համարյա ոչ մի բան ինձ թույլ չտվեց տեսնել։ Հոգնած՝ քունս տարավ։ Երբ արթնացա, մոտեցա պատուհա նին և վարագույրը մի կողմ քաշեցի։ Ապշած մնացի։ Մի հսկա զանգված, ամպերի միջով անցնելով, երկիրը միացնում է երկնքին։ Երբեք նման բան չէի տեսել, չնայած որ աշխարհի շատ հրաշքներ եմ տեսել։ Ոչ այլ ինչ էր, քան հենց առասպելական Արարատ լեռը։ Քիչ անց իմացա, որ ինքը՝ Արարատը, իրեն ցույց չի տալիս անպատճառ և ամեն մեկի համար, և որ սա իմ առաջին օրհնությունն էր. Արարատը իրեն ներկայացրեց իր ամ բողջ վեհությամբ և հե՛նց առաջին օրը։ Հսկայական, հիասքանչ, աշխարհի առանցքի պես Արարատը ինձ հետևել է Հայաստանում իմ անցկացրած ամբողջ ժամանակ, սակայն դրանից հետո էլ: Ժամանակ առ ժամանակ, երբ մի պահ լռություն և խոր հել եմ ուզում, բացում եմ երկիրն ու երկինքը կապող լեռան պատկերնե րը, որը երևի իսկական սահմանն է ոչ միայն Եվրոպայի ու Ասիայի, այլ նաև երկնային ու երկրային աշխարհների միջև։ Խորասուզվում եմ կա խարդական պատկերների մեջ, և սա ինձ այն ներքին խաղաղությունն է բերում, ինչի կարիքը բոլորս ունենք։ Սա է Հայաստանը և Արարատս, որը հետևում է ինձ նրբորեն, խորհրդա վոր, առանց ինձ անհանգստացնելու։ Բայց հաջորդը Հայաստանն է։

V. E r n u

o memorie. Biserica aici este piatra care rezistă în timp, se luptă cu istoria şi timpul, este memoria care se luptă cu uitarea. În România se spune că armenaii sînt cei care ne–au învăţat să construim din piatră. De la ei am învăţat şi noi tehnica de a lupta cu timpul şi tot de la ei am învăţat ce însemnă să lupţi cu uitarea. Poate şi de la evrei. Lumina şi fomele Bisericii nu pot fi neglijate. Bisericile şi mănăstrile sînt aşezate aşa încît să le poţi vedea de departe, să iasă în evidenţă fără a li se distorsiona imaginea de ceva natural: copac, munte, rîu. Acest natural chiar dacă există el există pentru a le întări conturul. Iar lumina atunci cînd cade pe ele, mai ales la apusurile sau răsăriturile de soare, Biserica devine o bijuterie de piatră. Aceastea sînt bijuteriile cele mai de preţ ale Armeniei. Şi mai vem poate cel mai straniu fenomen pe care l–am întîlnit în Armenia: goliciunea Bisericii. Biserica estea aproape mereu goală, lipsită de viaţa religioasă reală. Ea a devenit mai degrabă un loc adorat din exterior, nu din interior. Aduce foarte mult cu fenomenul desacralizarii care a avut loc în Europa Occidentală însă nu e acelaşi lucru. Şi în Europa, preponderent în spaţiul german, francez şi spaţiul protestant nordic, Bisericile sînt goale, desacralizate. Dar acolo e ceva diferit de cele din Armenia. Acolo avem oameni în Biserică dar nu mai simţim demult un Dumnezau. În Armenia sentimentul este puţin diferit: nu sînt preoţi, nu sînt oameni, decît foarte puţini, dar exist încă prezenţa divină. Şi asta este marea speranţă... C – Covor

Am văzut variantele persane ale covorului. Cu ele am fost crescut cu toate că erau făcute la fabrica de covoare din Chişinău. Erau un model industrial care imitau ceea ce se numeşte „covor Persan”. Sînt un mare admirator al ţesăturilor. Atunci cînd vizitez o ţară noua sînt atent să–i cunosc şi tradiţia ţesutului pentru că din pucntul mei de vedere, prin această artă, poţi înţelege multe despre popocul şi cultura lui. În Armenia am văzut o ţesătură deosebită. Nu este doar deosebită ci are şi o variaţie de curente, şcoli şi dispune de o adevărată artă decorativă. Am citit şi m– am documentat vrînd să înţeleg ce e aia koveor, mehfur, karpet, gorg, kali etc. După ce ma văzut toate acestea am înţeles ce vroia să spune călătorul medieval Ibn Haukal prin „ţesătura armenească” şi de ce Al Mukaddasi

C–Covor (Գորգ) Անհաշվելի անգամ եմ տեսել պարսկական գորգերի տեսակնե րը։ Դրանցով եմ մեծացել, չնայած որ Քիշինևի գործարանում էին ար տադրված։ Արդյունաբերության ձևն էր, որը նմանակում էր այն, ինչ որ կոչվում է «պարսկական գորգ»։ Գորգագործության մեծ երկրպագու եմ։ Երբ նոր երկիր եմ այցելում, ուշադիր եմ, որ ծանոթանամ նաև նրա գոր գագործական ավանդույթներին, քանզի, իմ կարծիքով, այդ արվեստի միջոցով հնարավորություն ես ստանում շատ բաներ հասկանալու ժո ղովրդի ու մշակույթի մասին։ Հայաստանում ես տեսել եմ մի յուրօրինակ գորգագործություն։ Այն ոչ միայն հատուկ է, այլ ունի նաև ոճերի առանձ նահատկություններ, դպրոցներ, որոնք իսկական արժեք ունեն զարդար վեստի մեջ։ Կարդացել և տեղեկացել եմ՝ ուզենալով հասկանալ՝ ինչ է քով յորը, մեհֆուրը, կարպետը, գորգը, խալին և այլն։ Այս ամենը տեսնե լուց հետո հասկացա՝ ինչ նկատի ուներ միջնադարյան ճամփորդը` Իբն Հաուկալը՝ «հայկական գորգագործության» մասին խոսելով, և ինչու էր Ալ Մուքադասսին 10–րդ դարում այդքան համոզիչ կերպով հայտարա

71 Վ. Եռնու

մանակին, պայքարում պատմության և ժամանակի դեմ, հիշողությունն է, որը պայքարում է մոռացության դեմ։ Ռումինիայում ասում են, որ հայերն են մեզ սովորեցրել քար մշակել։ Նրանցից ենք սովորել ժամանակի դեմ պայքարելու եղանակները և թե ինչ է նշանակում մոռացության դեմ պայ քարելը։ Կարող է նաև հրեաներից։ Չի կարելի անտեսել Եկեղեցու լույսը և ձևերը։ Եկեղեցիներն ու վան քերն այնպես են տեղավորված, որ հեռվից կարողանաս տեսնել այնպես, որ նրանց տեսքը բնության՝ ծառի, լեռան, գետի ստվերում չլինի։ Բնու թյունը նպաստում է, որպեսզի նրանց ձևաչափերն ավելի արտահայտիչ լինեն։ Իսկ երբ լույսն ընկնում է նրանց վրա, մանավանդ մայրամուտին և լուսաբացին, Եկեղեցին դառնում է մի քարե զարդ։ Սրանք են Հայաստա նի ամենաթանկարժեք զարդերը։ Եվ անգամ տեսնում ենք գուցե ամենազարմանալի երևույթը, որ ես հանդիպել եմ Հայաստանում. եկեղեցու դատարկությունը։ Եկեղեցին համարյա միշտ դատարկ է, գրեթե բացակա իսկական հոգևորական կյանքից։ Այն դարձել է մի պաշտամունքի վայր, որն ավելի շատ դրսից են պաշտում, քան ներսից։ Շատ նման է Արևմտյան Եվրոպայում տեղի ունեցած սրբազրկման երևույթին, բայց նույնը չէ։ Եվրոպայում էլ, մանա վանդ գերմանական, ֆրանսիական և հյուսիսային բողոքականների վայ րերում, եկեղեցիները դատարկ են, սրբազրկված։ Բայց դա տարբերվում է Հայաստանի եկեղեցիների վիճակից։ Այնտեղ Եկեղեցում մարդիկ կան, բայց արդեն վաղուց Աստծուն չենք զգում։ Հայաստանում մի քիչ տարբեր զգացում կա. չկան եկեղեցականներ, չկան մարդիկ, ավելի ճիշտ՝ սակա վաթիվ են, բայց դեռ գոյություն ունի երկնային սրբության ներկայությու նը։ Եվ սա է մեծ հույսը…

afirma cu atîta convingere prin sec.X că „nu este nimic mai extraordinar ca funiile şi covoarele armeneşti”. D – Duduk

Am făcut şi eu şcoală muzicală. Sînt un mare fan al instrumentelor muzicale de suflat. Ascult multă muzica klezmer care s–a născut la mine în zonă şi unde instrumentul de suflat este foarte important. Dar ce avem noi e altceva. Avem şi naiul care sună fascinant. Dar nimic din ce am auzit pînă la duduk nu m–a surpsins atît de mult. Este un sunet blînd, deloc agresiv, dar de o tristeţe profundă. Este un bocet duios. Pe sunetul dudukului se poate gîndi cu adevărat, pe sunetul dudukului se poate medita şi înţelege moartea. Sunetul dudukului este bocetul blînd şi discret al tristeţii, durerii şi tragediilor pe care le–au trăit armenii. Şi nu doar armenii. E – Erevan

V. E r n u

Nu am văzut nimic pînă acum ceva asemănător. Am mai vizutat oraşe în Caucaz dar nu poate fi asemănat cu nimic. Erevan este oraşul din piatră care nu vrea să fie nici sovietic, nici modern, dar nici arhaih aşa cum sînt bisericile vechi ale Armeniai, sau aşa cum sînt alte oraşe vechi. Dar el are cumva amprentele, chiar dacă moderne, ale întregii istorii a locului. Amprente pe piatră pentru că Erevan este oraşul din piatră pe care l–a gîndit şi trasat atît de bine marele Tamanean. Aici la răscrucea dinte mai multe Imperii, culturi şi religii stă falnic şi mîndru oraşul de piatră – Erevan. F – Femei

Ele au rămas o necunoscută ca peste tot pînă şi în Armenia. Aici e de făcut un dicţionar aparte, pe care nu–l vom termina nicodată probabil. G –Güler

Am dat peste Ara Güler la Erevan. Ştiu că este armean din Turcia. I– am văzut fotografiile, sau mai bine spus, am văzut doar o parte din ele. Dar suficient cît să mă îndrăgostesc. Ceaa ce face el prin fotografie este cumva şi grezul meu artistic. El nu mortalizează piatră şi natura nu pentru că acestea nu ar fi importante şi interesante. Ele sînt dar la el au un rol de decor. El imortalizeaza omul, omul viu. El imortalizează viaţa în toate formele ei aparent nesemnificative.

րել, որ «ոչ մի ավելի արտակարգ բան չկա, քան հայկական հյուսապա րաններն ու գորգերը»։

D–Duduk (Դուդուկ) Ես էլ եմ հաճախել երաժշտական դպրոց։ Մեծ երկրպագու եմ փո ղային երաժշտական գործիքների։ Քլեզմեր երաժշտություն շատ եմ լսում, երաժշտություն, որ ծնվել է մեր կողմերում, և որի մեջ փողային գործիքները շատ մեծ դեր ունեն։ Սակայն մեր ունեցածն ուրիշ է։ Նայն* (* երաժշտական գործիք (ծ. թ.) էլ ունենք, որը շատ հիասքանչ է հնչում։ Բայց մինչև դուդուկ լսելը իմ լսածներից ոչ մի բան այսքան ինձ չի ապ շեցրել։ Քնքուշ մի ձայն ունի՝ խոր տխրությամբ, որի մեջ բացարձակա պես ագրեսիա չկա։ Քնքուշ ողբերգ է։ Դուդուկի հնչ յունների տակ իսկա կանից կարելի է մտքերի մեջ ընկնել, դուդուկի հնչ յունների տակ կարելի է խորհել և հասկանալ մահվան խորհուրդը։ Դուդուկի հնչ յունը տխրու թյան քնքուշ ու զուսպ ողբերգն է, ցավի ու ողբերգության, որը տեսել են հայերը։ Եվ ոչ միայն հայերը։

E–Erevan (Երևան)

F – Femei (Կանայք) Նրանք անհասանելի են մնացել, ինչպես այլ կողմերում, այդպես նաև Հայաստանում։ Այստեղ կարիք կա հատուկ մի բառարան ստեղծելու, որը, հավանաբար, երբեք չենք ավարտի։

G–Güler (Գյուլեր) Երևանում ես գտա Արա Գյուլերին։ Գիտեմ, որ ինքը Թուրքիայի հայ է։ Տեսել եմ նրա լուսանկարները կամ ավելի ճիշտ` նրա լուսանկարների մի մասը։ Բայց դա բավական էր, որպեսզի սիրահարվեմ նրան։ Այն, ինչ որ նա անում է լուսանկարչության միջոցով, որոշ չափով նաև արվեստի իմ հավատքն է։ Նա չի անմահացնում քարը և բնությունը. ոչ, որովհետև դա կարևոր և հետաքրքիր չէր լինի։ Նրանք կան, բայց Գյուլերի մոտ նրանք դեկորի դեր ունեն։ Նա անմահացնում է մարդուն՝ կենդանի մար

73 Վ. Եռնու

Մինչև հիմա նման տեղ չեմ տեսել։ Այցելել եմ ուրիշ քաղաքներ Կով կասում, բայց Երևանին ոչ մեկի հետ հնարավոր չէ համեմատել։ Երևանը քարե քաղաք է, որը չի ուզում լինել ո՛չ սովետական, ո՛չ ժամանակակից և ո՛չ էլ մինչև իսկ Հայաստանի հին եկեղեցիների կամ այլ հին քաղաքնե րի նման հնաոճ։ Որոշ չափով այն իր վրա կրում է տեղի ամբողջ պատ մության մատնահետքերը` անգամ ժամանակակից։ Քարի վրա թողած մատնահետքեր, քանզի Երևանը քարե քաղաք է, որ շատ լավ երևակայել և նախագծել է մեծն Թամանյանը։ Այստեղ՝ շատ կայսրությունների, մշա կույթների և կրոնների միջև, կատաղի և հպարտ կանգնած է քարե քա ղաք Երևանը։

I – Istorie

O întîmplare hazlie. Cînd am intrat în Muzeul de Istorie din Erevan ghidul a început să ne povestească o istorie antică de dincolo de Potop. Uratu? O, nu. Recunosc că mă deprimă tot ce e înainte de Potop. Nu înţeleg, nu cunosc bine şi asta mă face să fiu sceptic. Probabil îmi vine din ignoranţă sau poate pentru că fac parte dintr–un popor care are o istorie tînără. Nu ştiu. Dar eu vroiam să aflu foarte multe despre istoria armenilor din ultimelor două secole. Am vrut să rog ghidul să trecem peste primele cîteva mii de ani ca să ajungeg cît mairepede „actualitatea”. Am ascultat însă pînă la capăt toată povestea de cîteva ore, bine documentată şi bine ilustrată. După ce s–a terminat totul mi–am răspuns singur cum probabil mi–ar fi răspuns şi distinsa doamnă care ne–a fost ghid: dacă vrei să afli „actualitatea” du–te la chişc şi citeşte ziarul, dar nu vei înţelege nimic; dacă vrei să înţelegi cu adevărat „actualitatea” atunci trebuie să vezi întregul. „URARTU” am zis eu în gîndul meu.

V. E r n u

H – Haciaturian

Pentru că sînt un copil al Imperiului, muzica lui Aram Haciaturian îmi este destul de bine cunoscută. De cîte ori am ceva important de făcut, cînd pornesc la lupta de zi cu zi ascult Dansul săbiilor... Adrenalină şi forţă. Fior şi entusiasm. Nimic nu mă motivează mai mult decît această muzică care este prntru mine Imnul războinicului, a celui care are de înfruntat cele mai mari urgii, oricît de banale nu ar fi ele. K – Kochari

Este oare doar un dans? Nu, cine a văzut acest dans a văzut istoria Armeniei povestită prin dans. Am văut poveştile de luptă şi vitejie, de unire şi de răzmeriţă, de victorie şi înfrîngere. Aici ai bucuria şi tristeţiea, triumful şi tragedia. Aici ai zborul în înalturile cerului şi galopul prin arşiţa cîmpului prăfuit. Aici ai bărbatul şi femeia, iubirea şi dandreţea. Aici ai toată istoria şi viaţa Armeniei în ritm de dans. L – Leninakan

Ştim că nu există nici un Leninakan şă că acesta este doar numele sovietic dat cunoscutului oraş Gumri. Aşa mi–a rămas mie în memorie.

դուն։ Նա անմահացնում է կյանքը՝ իր բոլոր անկարևոր թվացող դերս ևորումների մեջ։

I–Istorie (Պատմություն)

H–Haciaturian (Խաչատրյան) Քանի որ սովետական կայսրության զավակն եմ, Արամ Խաչատրյա նի երաժշտությանը բավականին ծանոթ եմ։ Ամեն անգամ, երբ կարևոր բան ունեմ անելու, երբ մեկնում եմ ամենօրյա պայքարի, Սուսերի պարն եմ լսում… Ադրենալին և ուժ։ Սարսափ ու հափշտակություն։ Ոչ մի ուրիշ բան ինձ այնքան չի ոգևորում, որքան այս երաժշտությունը, որն ինձ հա մար Ռազմիկի օրհներգն է, ով պիտի հաղթահարի ամենամեծ օրգիանե րը, ինչքան էլ ….դյուրին լինեն դրանք։

K–Kochari (Քոչարի) Արդյո՞ք սա ընդամ ենը մի պար է։ Ոչ։ Ով տեսել է այս պարը, նա տեսել է Հայաստանի պատմությունը՝ շարժումներով պատմված։ Տեսել է կռվի և քաջության, միաբանվելու ու ապստամբության, հաղթանակի ու պարտու թյան պատմությունը։ Այստեղ դու ունես երջանկություն և թախիծ, հաղ թանակ և ողբերգություն։ Այստեղ դու բարձրագույն երկինքներ հասնող թռիչք ունես և փոշիացած դաշտերի ցրտի հևք։ Այստեղ կգտնես տղամար դուն և կնոջը, սերը և քնքշանքը։ Այստեղ կտեսնես Հայաստանի ամբողջ պատմությունը և կյանքը՝ պարի ռիթմերի մեջ։

75 Վ. Եռնու

Ծիծաղելի մի դեպք։ Երբ մտել եմ Երևանի պատմության թանգա րան, զբոսավարը սկսել է պատմել մի անտիկ պատմություն՝ Ջրհեղեղից առաջ։ Ուրարտու՞։ Չէ, հա… Խոստովանում եմ, որ ինձ անհանգստաց նում է ամեն ինչ, որ Ջրհեղեղից առաջ է եղել։ Չեմ հասկանում, լավ ծա նոթ չեմ, իսկ դա ինձ դարձնում է կասկածամիտ: Դա երևի անտեղ յակու թյունից է կամ միգուցե նրանից, որ ես երիտասարդ պատմություն ունե ցող մի ազգից եմ։ Չգիտեմ։ Ուղղակի ես ուզում էի հայերի այս վերջին երկու դարերի պատմության մասին շատ ու շատ բան իմանալ։ Ուզում էի զբոսավարին խնդրել, որ բաց թողնենք առաջին մի քանի հազարամյա կը, որպեսզի հնարավորինս շուտ հասնենք «մեր ժամանակներին»։ Բայց լսեցի մինչև վերջ այդ քանի ժամվա պատմությունը՝ տեղեկություններով լի և լավ ներկայացված։ Երբ ամբողջն ավարտվեց, ինքս ինձ պատաս խանեցի՝ ինչպես հավանաբար զբոսավարն էլ ինձ կպատասխաներ. եթե ուզում ես «մեր ժամանակների» հետ ծանոթանալ, գնա՛ որևէ կրպակ և կարդա՛ թերթերը, բայց բան չես հասկանա, եթե դու իսկականից ուզում ես հասկանալ «մեր ժամանակները», ապա պետք է տեսնես ամբողջը։ Մտքումս ասացի. «ՈՒՐԱՐՏՈՒ»։

Eram deja adolescent cînd a avut loc marele cutremur care ne–a marcat atunci profud. Leninakan a devenit pentru mine adevăratul „Vezuviu”. Am avut o bucuria temătoare să–l vizitez după foarte mulţi ani. Şi chiar după atîţi ani acea tragedie încă se simte. E ca o umbră, ca o şoaptă care te urmereşte prin oraş la fiecare pas. Un oraş foarte trist dar care mie mi–a devent cel mai drag oraş din Armenia. M – Masacrul armenilor

V. E r n u

Este tragedia armenilor care putea să intre la multe litere: şi la G – Genocid şi la P – Pogrom. Ce poate fi mai dragic? Această trageddie nu e statistică ci moareta unuei părţi a poporului. Cum poate fi spusa, povestită ceastă tragedie umană în cuvinte? Se mai poate face poezia după o astfel de violeţă fundamentală? – se întreba Adorno... E o tragedie pe care au mai trăit–o şi alte popoare dar dacă pentru evrei, în cazul Holocaustului, a existat o recunoaştere, în cazul armenilor este şi mai sfîşietor pentru că această recunoaştere mondială nu a venint loc niciodată. Rănile nu se cicatrizează prin recunoaştere dar e o formă domoală de a alina durerea. O formă de compasiune. Poate că rănile memoriei legate de acest eveniment tragic nu se lecuiesc şi din cauza acetei mari nedreptăţi care i se fac poporului armena? Posibil. Cum se poate cicatriza o astfel de rană? Nimeni nu ştie. Dar trebuiesc căutate soluţii. E greu să traieţti cu o rană deschisă. Uneori e aproape imposibil să trăieşti cu ea. Trebuie să ne videcăm cumva. Cu siguranţă de cicatrici nu vom scăpa nicodată. Dar ele sînt un rău necesar, ele se văd, ele mai aduc o mică durere, dar această durere şi imagine ne păstrează memoria vie: pentru că nu avem voie să uităm chiar dacă din cînd în cînd vrem din tot sufletul să ietăm. N – Noravank

Am văzut multe biserici şi mănăstiri în Armenia. Prietenii armeni au gruijă şi ţi le arate, să ţi le descrie, să ţi le povestească. Încet, pe îndelete. Armenia e ca un colier pe care sînt înşirate aceste mărgăritare. Mănăstirea Noravank, recunosc, mi–a plăcut în mod special. O descoperit–o trecînd printer–um defileu îmgust iar ea stătea cocoţată ca un cocor în gujb undeva sus de tot. Era suplă, de un roşi–cărămiziu care strălucea la soare de o frumuseţe de–ţi taia respiraţia. Dacă armenii au dat forme de viaţă şi în

L–Leninakan (Լենինական) Գիտենք, որ գոյություն չունի ոչ մի Լենինական, և սա ընդամենը հայտ նի Գյումրի քաղաքին տրված սովետական անունն է։ Այդպես է մնացել հուշերիս մեջ։ Երիտասարդ էի, երբ եղավ մեծ երկրաշարժը, որը բոլորիս վրա ծանր ազդեցություն ունեցավ։ Լենինականը դարձավ ինձ համար իս կական «Վեզուվ»։ Տարիներ անց ահասարսուռ երջանկություն զգացի այս քաղաքն այցելելիս։ Եվ անգամ այսքան տարի հետո այդ ողբերգությունը զգացվում է։ Ստվերի նման, շշուկի նման, որը քեզ հետևում է քաղաքում ամեն քայլափոխի։ Մի շատ տխուր քաղաք, որը դարձավ իմ ամենասիրելի քաղաքը Հայաստանում։

M–Masacrul armenilor (Հայերի կոտորածը)

N–Noravank (Նորավանք) ատ եկեղեցիներ ու վանքեր եմ տեսել Հայաստանում։ Հայ բարեկամ Շ ներն ուշադիր են, որ ցույց տան քեզ, որ նկարագրեն, որ պատմեն։ Հա յաստանը զարդաշղթայի նման է, որի վրա տեղադրած են այս ադամանդ ները։ Խոստովանում եմ, որ Նորավանքն առանձնահատուկ ինձ դուր եկավ։ Հայտնաբերեցի մի նեղ կիրճ անցնելուց հետո, և այն կանգնած էր շատ–շատ վերևում, ինչպես կռունկն է կանգնում իր բնի մեջ։ Նիհարիկ էր, աղ յուսակարմիր, որը փայլում էր արևի շողերից այնպիսի գեղեցկու

77 Վ. Եռնու

Հայերի ողբերգությունն է, որը կկարողանա մտնել տարբեր տա ռերի մեջ. նաև G–Genocid–ի (Ցեղասպանության) կամ էլ P–Pogrom–ի (Ջարդի)։ Ի՞նչը կարող է ավելի ողբերգական լինել։ Այս ողբերգությունը ոչ միայն վիճակագրություն է, այլև ազգի մի մասի մահ։ Ինչպե՞ս կարելի է բառերով ասել, պատմել այս մարդկային ողբերգությունը։ Ի՞նչ կարող է բանաստեղծությունն անել այսպիսի հիմնահատակ բռնությունից հետո,— հարցրեց ինքն իրեն Ադորնոն… Սա մի ողբերգություն է, որ ուրիշ ազգեր էլ են տեսել, բայց եթե հրեաների համար Հոլոքոստի դեպքում ճանաչում է տեղի ունեցել, հայերի դեպքում ավելի սրտաճմլիկ է, որովհետև նրանց համար այս համաշխարհային ճանաչումը երբեք չի եղել։ Վերքերը ճանաչմամբ չեն բուժվում, բայց ցավը մեղմելու սպեղանի է: Կարեկցության մի ձև։ Հնարավոր է, որ այս ողբերգական դեպքի հետ կապված հիշողությունների վերքերը չեն բուժվում նաև այս մեծ անարդա րության պատճառով, որ բաժին է ընկնում հայ ժողովրդին։ Հնարավոր է։ Ո՞նց կարող է բուժվել այսպիսի մի վերք։ Ոչ ոք չգիտի։ Դժվար է բաց վեր քով ապրելը։ Գրեթե անհնար է ապրել բաց վերքով։ Սակայն լուծումներ պետք է փնտրվեն։ Բայց հաստատ է` սպիներից երբեք չենք ազատվի։ Սակայն դրանք անխուսափելի են՝ երևում են, էլի փոքր–ինչ ցավ են պատ ճառում, բայց այս ցավն ու պատկերն են պահում հիշողությունը կենդանի. որովհետև իրավունք չունենք մոռանալու, անգամ եթե ժամանակ առ ժա մանակ ամբողջ հոգով ցանկություն ունենք ներելու։

astfel de spaţii, rupte de pîmînt, avîntate în cer de ce nu şi–ar permite să sculteze pe măiestoasa Noravank pînă şi Sfînta Treime? Şi au sculptat–o. O – Ovanes

E numele meu armean preferat. Poate de la Ovanes Ohanian care m–a impresionat prin tot ce a făcut. Şi nu degeaba i se spune „părintele filmului Iranian”. Doar e un armean şi poate fi părintele oricui. P – Paradjanov

Filmele lui nu sînt cel mai uşor lucru de văzut. Dar după ce ai văzut, chiar dacă nu ai înţeles nimic, este imposibil să nu fii fascinant de imaginile şi scenele pe care ţi le pune în faţa ochilor Serghei Paradjanov. Culori, imagini, colaje. E ca o rodie desfcăută unde toate bobiţele devin multicolore şi care sînt în continuă mişcare şi construiesc la nesfîrşit alte imagini şi alte scene. Şi să nu uităm că Paradjanov a debutat cu o poveste moldovenească pe care ne–a povestit–o cum numa el ştie. R – Radio Erevan

V. E r n u

Cînd ne refermim la Armenia cel mai cunoscut lucru la noi este Radio Erevan. În România el era cel mai liber şi ingenios Radio. El era chintesenţa umorului, subtilităţii şi o formă de luptă populară cu regimul comunist. Cînd am plecat în Armenia toţi prietenii m–au rugat să le aduc noi bancuri de la Radio Erevan. Nu ştiu cine le–a inventat. Poate armenii, poate ruşii sau poate noi românii. Însă Radio Erevan este un soi de sinteză a înţelepciunii populare, un folclor global care ne spune că noi toţi, cei care nu am avut norocul să ne naştem în Armenia, sîntem un pic de armeni. S – Sfinţii Traducători

Am fost dus la un soi de cimitir. Un cimitir care nu seamănă cu cimitirele noastre. Nu seamănă nici măcar cu cimitirul clasic armean. De ce? Pentru că în loc de cruci sînt litere, literele marelui Maştoţ, literele alfabetului armean. O biserică dedicată cărturarilor, o biserică dedicată traducătorilor, o biserică dedicată celor care au inventat de la zero o gramatică. Şi am aflat că există o mare sărbătoare: Ziua Sfinţilor Traducători Sahag si Mesrop. Aşa ceva nu am mai auzit, nu am mai întîlnit. Să sperăm că este o sărbătoare a celor încă vii şi nu doar a celor morţi.

թյամբ, որից շունչդ կտրվում էր։ Եթե հայերը երկրից կտրված և երկնքի մեջ աճած այդպիսի մի վայրում կյանքին կերպար են տվել, ինչո՞ւ իրենց թույլ չտային անգամ Սուրբ Երրորդությունը քանդակել հիասքանչ Նորա վանքի վրա։ Եվ քանդակեցին։

O–Ovanes (Հովհաննես) Իմ ամենասիրած հայկական անունն է։ Միգուցե Հովհաննես Օհան յանի շնորհիվ, ով իր բոլոր գործերով մեծ ազդեցություն թողեց ինձ վրա։ Եվ իզուր չէ, որ նրան անվանում են «Պարսկաստանի կինոյի հայր»։ Բայց նա հայ է և ցանկացած մեկի հայրը կարող էր լինել։

P–Paradjanov (Փարաջանով) Այդքան էլ հեշտ բան չի նրա ֆիլմերը դիտելը։ Բայց դիտելուց հետո, անգամ եթե բան չես հասկացել, անհնարին է, որ հիացած չլինես այդ տե սարաններից և պատկերներից, որ Սերգեյ Փարաջանովն է դնում աչքերիդ առջև։ Գույներ, տեսարաններ, կոլաժներ։ Բացված նռան նման են, որտեղ բոլոր հատիկները դառնում են գունավոր և անվերջ շարժման մեջ են և ան վերջ նորանոր տեսարաններ ու պատկերներ են կերտում։ Եվ հանկարծ չմո ռանանք, որ Փարաջանովը մի մոլդովական հեքիաթով նորամուտ արեց, որն այնպես պատմեց մեզ, ինչպես միայն ինքն է կարողանում։ հայկական ռադիոն – խմբ.) Երբ Հայաստանի մասին ենք խոսում, մեզանում ամենաճանաչվածը Ռադիո Երևանն է։ Ամենաազատ ու ամենասրամիտ ռադիոն էր Ռումի նիայում։ Նրբության և հումորի բուն էությունն էր դա և կոմունիստական ռեժիմի դեմ պայքարելու մի ձև։ Երբ մեկնում էի Հայաստան, բոլոր ընկեր ներս խնդրեցին, որ Երևանի Ռադիոյի մասին նոր անեկդոտներ բերեմ։ Չգիտեմ՝ ով է հորինել այդ անեկդոտները։ Միգուցե հայերը, միգուցե ռուս ները, միգուցե մենք՝ ռումինացիներս։ Բայց Երևան Ռադիոն ժողովրդի իմաստության ամփոփման միջոցն է, մի համաշխարհային ավանդույթ, որը մեզ ասում է, որ մենք բոլորս, ովքեր բախտ չունեցանք Հայաստանում ծնվելու, ինչ–որ չափով հայ ենք։

S–Sfinţii Traducători (Սրբոց Թարգմանչաց) Մեզ մի առանձնահատուկ գերեզմանատուն են տարել։ Մի գերեզմա նատուն, որը չի նմանվում մեր գերեզմանատներին։ Ինչո՞ւ։ Քանի որ խա չերի փոխարեն տառեր կան այստեղ, մեծ Մաշտոցի տառերը, հայոց այ բուբենի տառերը։ Մի եկեղեցի՝ նվիրված գրքագետներին, մի եկեղեցի՝ նվիրված թարգմանիչներին, մի եկեղեցի՝ նվիրված նրանց, ովքեր զրոյից քերականություն են հորինել։ Եվ իմացա, որ մի մեծ տոն գոյություն ունի. Սրբոց Թարգմանչաց Սահակի և Մեսրոպի օրը։ Նման բանի մասին եր

79 Վ. Եռնու

R–Radio Erevan (Երևան ռադիո) (հավանաբար նկատի ունի

T – Turc

Am ales acest cuvînt conştient. Turcul este pentru armean imaginea duşmanului. E unul din mulţii duşmani însă acesta pare a fi cel mai puternic. Iar armenii, aşa cum i–am cunoscut eu, trăiesc cu aceast duşman ascuns undeva adînc în suflet. Ştiu şi noi avem, aşa cum au mai toate popoarele au, un duşman ascuns adînc în suflet care–l roade şi–l ţine mereu într–o profundă nemulţumire. La armeni acest sentiment mi s–a părut mult mai profund, mult mai puternic. Poate că este o istorie mai lungă, poate că este o relaţie mai violentă? Poate... Însă e clar că se simte nevoie unei concilieri, a unei uitări, a unei înţelegeri şi a unei asumări. Nu poţi trăi fără duşman iar o vorbă înţeleaptă românească zice: ţine–ţi duşmanul aprioape. Aici însă e vorba de ceva mai mult: ţine–l aproape dar nu în tine. De acea pentru a putea sa–ţi ţii aproape duşmanul trebuie mai întîi să–l omori. Dar cum? Omoară–ţi duşmanul din tine pentru al putea ţine aproape. V – Virap. Hor Virap.

V. E r n u

Nu e o temniţă ci e locul, mănăstirea, unde poţi vedea infinitul. Aici e locul în care am stat cu prietenii mei şi am admirat Araratul. Aici e locul unde se termină geografia şi începe infinitul. Aici e locul unde se opreşte timpul şi începe veşnicia. Z –Zbor

Singurul vis care mi se arată cu o anumită regularitate este visul în care mă văd zburînd. După întoarcerea din Armenia am impresia că pentru prima dată am înţeles ce e acela zbor. Nu prea pot să explic de ce însă ceva mă face să cred că acolo am simţit şi înţeles acest sentiment, această stare. Este sentimentul cel mai profund care se trezeşte în mine cînd îmi amintesc sau aud de Armenia. Poate de la Ararat mi se trage. Nu ştiu. Cert este că mai nou am început să visez Armenia. Iar acets nou vis este legat direct şi de primul meu vis: zborul.

բեք չեմ լսել, նման բան երբեք չեմ հանդիպել։ Հուսա՛նք, որ այս տոնը նաև ապրող թարգմանիչների տոնն է, ոչ միայն մեռածների։

T–Turc (Թուրք) Դիտմամբ եմ ընտրել այս բառը։ Թուրքը հայի համար թշնամու կեր պարն է։ Բազմաթիվ թշնամիներից մեկն է, բայց կարծես ամենաուժեղը։ Որքան ինձ հաջողվեց ճանաչել հայերին, նրանք այս թշնամուն հոգու խորքում թաքցրած են ապրում։ Գիտեմ, մենք էլ, ինչպես բոլոր ազգերը, ունենք հոգու խորքում թաքցրած թշնամիներ, որ խժռում են մեզ և խո րը անբավարարության մեջ են պահում։ Ինձ թվում էր, որ այս զգացումը հայերի մոտ ավելի խորն էր, ավելի հզոր։ Միգուցե սա ավելի երկար պատ մությո՞ւն է, միգուցե ավելի ագրեսիվ հարաբերությո՞ւն։ Միգուցե… Համե նայն դեպս, պարզ զգացվում է հաշտեցման, մոռացման, փոխըմբռնման և պատասխանատվության կարիք։ Առանց թշնամու անհնար է ապրել, ինչ պես ասում է մի շատ խելացի ռումինական ասացվածք. թշնամուդ մոտի՛կ պահիր։ Սակայն այստեղ ավելիի մասին է խոսքը. մոտի՛կ պահիր, բայց ոչ ներսումդ։ Դրա համար, որպեսզի թշնամուն կարողանաս մոտիկ պահել, նախ և առաջ պետք է սպանես նրան։ Բայց ինչպե՞ս։ Սպանի՛ր մեջդ եղած թշնամուն, որպեսզի կարողանաս նրան մոտիկ պահել։

Դա ոչ թե բանտ է, այլ այն վայրը, այն վանքը, որտեղ կարող ես տեսնել անսահմանությունը։ Սա է այն տեղը, որտեղ ընկերներիս հետ նստած էինք և հիանում էինք Արարատով։ Սա է այդ վայրը, որտեղ աշխարհագրությունը վերջանում է, և անսահմանությունն է սկսվում։ Այն տեղը, որտեղ ժամանա կը կանգ է առնում, և սկսվում է հավերժությունը։

Z–Zbor (Թռիչք) Միակ երազը, որը ժամանակ առ ժամանակ տեսնում եմ, այն է, որտեղ ինքս ինձ թռիչքի մեջ եմ տեսնում։ Հայաստանից վերադառնալուց հետո կարծես առաջին անգամ եմ հասկացել՝ ինչ է այդ թռիչքը։ Չեմ կարող բա ցատրել՝ ինչու, բայց մի բան ինձ հավատացնում է, որ այնտեղ եմ զգացել ու հասկացել այս զգացումը, այս իրավիճակը։ Իմ մեջ արթնացող ամենա խոր զգացումն է, երբ որ Հայաստանն եմ հիշում կամ լսում եմ նրա մա սին։ Հնարավոր է, որ Արարատից է ձգվում։ Չգիտեմ։ Բայց հաստատ է, որ վերջերս սկսել եմ Հայաստանը երազել։ Եվ այս նոր երազը անմիջապես է կապված իմ առաջին երազի՝ թռիչքի հետ։ Ռումիներենից թարգմանեց Լասլո Բորբելին

81 Վ. Եռնու

V–Virap. Hor Virap (Խոր Վիրապ)

Irina Goryunova Իրինա Գորյունովա Russia Ռուսաստան

Born in 1972. She has been member of Russian Writers’ Union since 2006 and member of PEN International Club since 2007. Her works have been published both in Russia and abroad. In 2009 Irina’s play “The Monster” was presented in dramatical contest entitled “Free Theatre.” In 2009 her “We have us” novel was included in the long list of “Big Book” national literary contest. Irina is the winner of the annual literary contest “Golden Pen of Russia”, 2010, as well as the prize winner of “Chekhov prize”. Արձակագիր Ի. Գորյունովան ծնվել է 1972 թ.: 2006 թ–ից ՌԴ Գրողների միության անդամ է, 2007 թ–ից՝ միջազգային Պեն ակումբի անդամ: Նրա գործերը հրատարակվել են ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ արտերկրում: 2009 թ. նրա «Հրեշը» պիեսը ներկայացված է եղել «Ազատ թատրոն» դրամատիկական մրցույթին: 2009 թ–ին «Մենք ունենք մեզ» վեպը ներառվել էր «Մեծ գիրք» ազգային գրական մրցույթի լոնգ–լիստում: «Ոսկե փետուր ամենայն Ռուսիո 2010» մրցույթի դափնեկիրն է՝արծաթյա մրցանակ «Տելե» անվանակարգում: 2010 թ. Չեխովյան մրցանակի դափնեկիր է:

Цавд танем Армянский дневник

I. Goryunova

Армения притянула меня к себе властной рукой три года назад и с тех пор не отпускает: в эту страну я приезжаю снова и снова, с каждым днем узнавая ее все лучше. Она проникает в меня, словно я родилась там, но потом позабыла, и вдруг, неожиданно – вернулась. Она проникает в мои поры, генную структуру, впитывается на моле кулярном уровне. И я знаю, что она тоже любит меня, отвечает та кой же любовью, позволяя любоваться ею, изучать ее и писать о ней. Когда–нибудь я напишу о ней роман, он уже родился в моей голове, бьется в солнечном сплетении и ждет своего часа. Удивительное путешествие на «Литературном Ковчеге», а потом и участие в «Форуме издателей и переводчиков стран СНГ и Балтии» подарило мне не только новое, глубинное понимание Армении и еще большую любовь к ней, но и видоизменило меня саму, помогая по нять себя, убрать наносное, лишнее, неестественное. Я ставила све чи во всех храмах, которые посещала, а их было немало. Нет, я ни о чем не просила: я благодарила Бога, судьбу, организаторов, которые сочли возможным пригласить меня и подарили место на этом ков чеге, просила мироздание хранить эту чудесную библейскую страну, чтобы любые невзгоды обходили ее стороной, и она оставалась та кой же чистой, светлой, радостной и прекрасной, какой ее увидели мои глаза и почувствовало сердце. В аэропорту, и потом в разных других местах со мной часто заго варивали на армянском, принимая за свою, и я жалела, что не пони маю этого языка, гортанного, страстного, пылающего...

ՑԱՎԴ ՏԱՆԵՄ Հայկական օրագիր

85 Ի. Գորյունովա

Երեք տարի առաջ Հայաստանն ինձ պարզեց իր ամուր ձեռքը և այլևս բաց չթողեց. ես նորից ու նորից վերադառնում եմ Հայաստան, ամեն անգամ նորից ու նորից ճանաչում: Հայաստանն իմ ներս է թափանցում բոլոր ծակոտիներով, այն պատվաստվում է իմ գենին, ներծծվում մոլեկուլային մակարդակով: Եվ ես գիտեմ, որ Հայաստանն էլ ինձ է սիրում նույնպիսի սիրով և թույլ տալով, որ սքանչանամ իրենով ու գրեմ իր մասին: Երբևէ ես վեպ կգրեմ Հայաստանի մասին. այն արդեն հղացել է գլխումս և սպասում է իր ծնունդին: «Գրական տապանով» զարմանահրաշ ճամփորդությունը, իսկ ապա նաև մասնակցությունը «ԱՊՀ և Մերձբալթյան երկրների հրատարակիչների և թարգմանիչների ֆորումին» ինձ շնորհեց ոչ միայն Հայաստանի նոր, առավել խորն իմացության և սիրո հնարավորություն, այլև ամբողջովին կերպափոխեց անձամբ ինձ՝ օգնելով, որ ազատվեմ անցողիկ, ավելորդ և անբնական ամենայնից: Ես մոմեր էի վառում բոլոր այն եկեղեցիներում, որտեղ գնում էինք, իսկ դրանք շատ էին: Եվ ես ոչինչ չէի խնդրում, այլ օրհնում էի Աստծուն, ճակատագրին, կազմակերպիչներին, ովքեր ինձ սիրով հրավիրել և տեղ էին հատկացրել տապանում: Ես աղոթում էի, որ Տերը պահպանի այս հրաշալի բիբլիական երկիրը, և որպեսզի բոլոր փորձանքներն անցնեն այս երկրի կողքով, և Հայաստանը հավերժի այնքան մաքուր, այնքան լուսավոր, գեղեցիկ և զվարթ, ինչպես որ իմ աչքերը տեսան, և սիրտս զգաց: Օդակայանում և հետո տարբեր վայրերում` ամենուր, ինձ հետ հաճախ հայերեն էին խոսում` հայուհու տեղ դնելով, և ես ափսոսում էի, որ չգիտեմ այդ կոկորդային, կրքոտ և մի տեսակ բոցավառ լեզուն…

I. Goryunova

Армянский алфавит похож на произведение искусства, каждая буква любовно выточена и сакральна, как истина, а произносимые слова на слух кажутся шаманскими заклинаниям и. На этом языке можно проклинать врагов и наводить на них порчу, а можно приз наваться в любви, пламенея от сжигающих чувств, и приносить обе ты. Во мне зарождается желание выучить его когда–нибудь, а пока я знаю только несколько слов: ареф – солнце, джан – дорогой… Ареф– джан… В Ошакане, где похоронен Месроп Маштоц, создатель армянского алфавита и основоположник армянской литературы и письменнос ти, я любуюсь на буквы–памятники, ажурные, цвета гор, теплеющих под ласковым солнцем. Армения проникает в меня: я хочу читать ее литературу, слушать дудук, смотреть фильмы, изучать историю, го ворить с ней на одном языке… И хотя все армяне знают русский, я, наверное, впервые в жизни, хочу говорить на их языке, без необхо димости – но из любви. Пока, только пока я знаю другой армянский алфавит: Арарат, Арагац, ареф, Асатур, Арташес, Артур, Арман, Ани… Ван, Варнашен… Гарни, Гехард, Гюмри… Давид, джан, Джермук… Звартноц… Ереван… Каскад, Кизил… лаваш, ламаджо… Матенадаран, Мормашен, Мариам, Момик… Наира, Нерсес, Ной, Нораванк… Ованованк, Ошакан… Па раджанов… Раздан, Рубен… Сагмосаванк, Сарьян, Севан, сирд, Сурб Рипсиме… Татев, Тигран, Туманян… хачкар, Хор Вирап, Цахкадзор… Шаке… Эчмиадзин… Этот алфавит трудный, я еще мало знаю, но учусь ему, как при лежный и старательный ученик. Ереван всегда встречает меня теплом и солнцем, согревает тело, душу, сердце, глаза… В прошлом году из номера моего отеля я каж дое утро видела Арарат и здоровалась с ним, выходя на балкон, он ни разу не закрывался от меня, не прятался, а позволял любоваться со бой и своей величественной гордой красотой. Я люблю здания Ере вана, его архитектуру: весь город будто бежевая, розовая, сиреневая мечта из–за прекрасных оттенков добываемого туфа, из которого строятся дома. И я люблю армянские храмы, зачастую взбирающ ие ся на горные склоны, неприступные, любящие глядеться в провалы ущелий… Они не раскрашены подобно дешевым жрицам любви, как

87 Ի. Գորյունովա

Հայերեն այբուբենը նման է արվեստի գործի. յուրաքանչյուր տառը սիրով է պատկերված և սրբազան է, ինչպես ճշմարտությունը: Իսկ հայերեն բառերը հնչում են շամանական ծիսաբառերի պես: Հայերենով կարելի է նզովել այդ երկրի թշնամիներին, կարելի է թուղթուգիր անել նրանց վրա, բայց հայերենը նաև սիրո խոստովանության և զգացմունքների կրակը բորբոքելու լեզուն է և սրբազան ծեսերի, աղոթքի լեզու: Ես կուզեի երբևէ սովորել հայերեն, իսկ առայժմ ընդամենը մի քանի բառ գիտեմ` արև–սոլնցե, ջան–թանկագինս… Արև ջան… Օշականում, որտեղ գտնվում է հայոց այբուբենի հայր, հայերեն գիր և գրականության հիմնադիր Մեսրոպ Մաշտոցի գերեզմանը, ես հիանում եմ լեռան գույներով, արևի փաղաքուշ հայացքի տակ շարված զարդանախշ տառ–արձաններով: Ես լցվում ու լցվում եմ Հայաստանով. ուզում եմ կարդալ հայ գրողներին, լսել դուդուկի մեղեդին, նայել շարժանկարներ, ուսումնասիրել հայոց պատմությունը: Ուզում եմ Հայաստանի հետ խոսել հայերեն… Եվ չնայած բոլոր հայերը ռուսերեն գիտեն, կյանքումս առաջին անգամ ուզում եմ խոսել ուրիշ լեզվով ոչ թե անհրաժեշտությունից դրդված, այլ սիրուց և սիրով: Ես առայժմ (բայց միայն առայժմ) գիտեմ հայկական մի այլ այբուբեն` Արարատ, Արագած, արև, Ասատուր, Արտաշես, Արթուր, Արման, Անի… Վան, Վերնաշեն… Գառնի, Գեղարդ, Գյումրի… Դավիթ, ջան, Ջերմուկ… Զվարթնոց… Երևան… Կասկադ… լավաշ, լահմաջո… Մատենադարան, Մարմաշեն, Մարիամ, Մոմիկ, մասուր… Նաիրա, Ներսես, Նոյ, Նորավանք… Օշական, Օհանավանք… Փարաջանով… Հրազդան, Ռուբեն… Սաղմոսավանք, Սարյան, Սևան, սիրտ, Սուրբ Հռիփսիմե… Տաթև, Տիգրան, Թումանյան… խաչքար, Խոր Վիրապ, Ծաղկաձոր… Շաքի… Էջմիածին… Դժվար այբուբեն է, ես դեռ լավ չգիտեմ, բայց կսովորեմ` որպես ջանասեր և խելոք աշակերտ: Երևանն ինձ միշտ դիմավորում է պայծառ արևով, ջերմացնում մարմինս, հոգիս, սիրտս և աչքերս… Անցյալ տարի հյուրանոցի իմ սենյակից ես ամեն առավոտ նայում էի և ողջունում Արարատին` դուրս գալով պատշգամբ: Լեռը ոչ մի անգամ չթաքնվեց իմ հայացքից, այլ թույլ տվեց սքանչանալ իր փառահեղ գեղեցկությամբ: Սիրում եմ երևանյան շենքերը, ճարտարապետությունը. հայկական տուֆի շնորհիվ ողջ քաղաքն, ասես, կրագույն, վարդագույն և մանուշակագույն անուրջ է: Եվ հայկական տաճարներն եմ սիրում, որ հաճախ խոյացած են լեռների գագաթներին, անմերձ, անդունդներին նայող տաճարները… Հայկական եկեղեցիները սիրո էժան քրմուհիների պես պճնված չեն,

I. Goryunova

многие другие храмы иных стран, и поэтому – естественны и близки мне. Очень часто там нет даже служителей, продающих свечи: лежит только картонка с намалеванной фломастером ценой, клади монет ку и бери, а если монетки нет – бери так, бог поймет, что тебе это нужно, потом занесешь… Даже в действующ их храмах, где проводят ся службы, тебя никто не выгонит только за то, что твоя голова не покрыта платком, а юбка выше колена – иди, родная, молись, люби… Друзья в Армении приобретаются удивительно быстро. Они по являются и остаются навсегда. И с каждым разом их становится все больше. Когда мне говорят: «Увидишь такого–то, передай привет» – я не удивляюсь, потому что такая встреча вполне возможна и ес тественна. Мой друг Игорь Левичев из Феодосии просит передать привет Георгу Гиланцу из Еревана. Передаю. Мои друзья гуляют ме ня по улицам, ездят со мной в храмы, водят в самые неприметные, но настоящие таверны, угощая лучшими национальными блюдами, ви нами, кофе… Они справляются о моем самочувствии и настроении, улавливая малейшие оттенки настроения, но при этом не забывая о тактичности, ощущая, когда и какое расстояние между нами допус тимо, чтобы не была нарушена граница комфорта… Когда ты в первый раз приходишь в армянский дом, приходишь в него с открытым сердцем, тебя ждет оглушительно горячий прием, двери такого дома распахнуты настежь. «Ира–джан,— говорят мне,— ты всегда желанный гость. Ты в любую минуту, в любой момент най дешь тут еду, приют и любовь». И я понимаю, что это действительно так, что и я в ответ сделаю то же самое, потому что только любовь порождает любовь, а добро – добро, тогда как зло способно принес ти лишь ненависть, боль и страдания, разрушения, войну, смерть… Но не будем о плохом. Тут дети любят и почитают родителей, а родите ли любят своих детей и гордятся ими. Тут царят истинные семейные ценности, и даже если прощение когда–либо будет нужно, оно будет дано, хотя горячие и вспыльчивые нравы никто не отменял… Я знаю, мне многие могут сказать, что я идеализирую, рисую сказку, но я хочу ее рисовать, потому что когда вижу ее, она прев ращается в реальность. Мироздание дарит мне такую Армению, ко торую я хочу видеть. Пусть я смотрю через розовые очки, тогда как другие надевают черные и мутные стекла…

89 Ի. Գորյունովա

ինչպես որոշ երկրների տաճարներն են, և հենց այդ պատճառով բնական ու հարազատ են ինձ: Շատ հաճախ այնտեղ նույնիսկ մոմավաճառներ չկան: Նրանց փոխարեն ստվարաթղթե տուփ է դրված` վրան գրված մոմերի գները. վճարի՛ր և վերցրո՛ւ քո մոմերը… Գործող եկեղեցիներից էլ կանանց ոչ ոք դուրս չի քշի միայն այն բանի համար, որ գլխաշորով չեն կամ կարճափեշ հագուստով են. գնա՛, սիրելի՛ս, աղոթի՛ր քեզ համար… Հայաստանում զարմանալի դյուրությամբ ես բարեկամներ ձեռք բերում: Նրանք մեկ անգամ հայտնվում և մնում են ընդմիշտ: Եվ շարունակ ավելանում են: Երբ ինձ ասում են` «Այսինչին որ տեսնես` կբարևես», չեմ զարմանում, որովհետև նման հանդիպումը միանգամայն հնարավոր ու բնական է: Իմ ընկեր Իգոր Լևիչևը` Թեոդոսիայից, խնդրում է բարևներ փոխանցել երևանցի Գևորգ Գիլանցին: Փոխանցում եմ: Իմ բարեկամներն ինձ պտտում են փողոցներով, տանում եկեղեցիներ, ուղեկցում անշուք, բայց տեղը տեղին պանդոկներ, հյուրասիրում ազգային լավագույն կերակրատեսակներ և գինիներ, սուրճ… Նրանք հաշվի են առնում իմ ինքնազգացողությունը և տրամադրությունը՝ որսալով ամենաչնչին փոփոխությունն իսկ, բայց մնալով նրբավարության սահմաններում, պահպանելով մեր միջև եղած անհրաժեշտ տարածությունը… Երբ դու առաջին անգամ ոտք ես դնում հայկական օջախ, քեզ զարմանալի ջերմ ընդունելություն է սպասվում, և տան դռներն ամբողջովին են բացվում: «Իրա՛ ջան,— ասում են,— դու միշտ ցանկալի հյուր ես մեր տանը: Ցանկացած պահի, ցանկացած ժամի այստեղ կգտնես հաց, տանիք և սեր»: Եվ ես հասկանում եմ, որ հենց այդպես էլ կա, և ես նույնպես ի պատասխան կանեմ նույնը, որովհետև սերը սեր է բերում, բարին` բարի, մինչդեռ ատելությունն իր հետ ատելություն, ցավ և տառապանք է բերում, պատերազմ, ավեր, մահ… Բայց չխոսենք վատ բաների մասին… Հայաստանում երեխաները սիրում և պատվում են մեծերին, իսկ ծնողները սիրում և հպարտանում են իրենց զավակներով: Այստեղ իշխում են ընտանեկան ճշմարիտ արժեքները, և եթե հարկ է ինչ–որ բան ներել, կներվի, չնայած բռնկուն խառնվածքն այստեղ անփոփոխ է… Ես գիտեմ, շատերը կարող են ասել, թե ես իդեալականացնում եմ, հեքիաթ եմ պատմում, բայց... ես ուզում եմ պատմել այդ հեքիաթը, որովհետև երբ պատմում եմ, այն իրականանում է: Աշխարհն ինձ շնորհում է այնպիսի Հայաստան, որպիսին ես ուզում եմ տեսնել: Թող որ ես նայեմ վարդագույն, իսկ ուրիշները` սև ու մթնեցրած ապակիներով ակնոցով…

I. Goryunova

Снимите их немедленно, и вы увидите все моими глазами. Каньон у церкви Ованаванк. Пронзительная оглушающ ая тиши на. По склону к маленькой речушке спускаются коровы, лениво под бирая мягкими губами пожухлую, выжженную траву… Худые мослас тые тела их медленно покачиваются… Слышен гортанный выкрик пастуха, подгоняющего стадо… Сидим на камне перед провалом… Закатное солнце золотит камни, траву, стены древнего храма… Роберт сидит рядом скрестив ноги. Большие иконные глаза с длинными ресницами полуприкрыты… Он тихо напевает что–то на армянском, словно заклиная пространство… Задумываюсь над тем, что мужчины этой страны смогли остаться мужчинами, а женщины – женщинами… Остается завидовать, с горечью понимая, что большая часть русских это потеряла… Может из–за Великой Отечественной войны, когда после ее окончания дефицит мужчин привел к тому, что родившихся мальчиков излишне боготворили, а женщины пов семестно становились ударницами труда, выполняя тяжкую, порой непосильную физическую работу; может – из–за пришедшего с за пада феминизма, а потом и распущенности нравов, и якобы харизма тичного термина бизнес–вумен… Не знаю… Начинает казаться, что я родилась не в той стране, не там, где могла бы быть счастлива… Впрочем, это все глупости – я та, кто я есть, и может быть, родись я здесь, воспринимала бы все как должное, не видя и не ценя то, что вбираю в себя сейчас с такой любовью… Думаю о том, что музыка, архитектура, литература, живопись, кухня несут на себе отпечаток генной структуры Армении, ее горячей крови. Гранатовое вино, нем ного сладковатое, чуть терпкое, с характерным фруктовым привку сом нектаром–наваждением окропляет губы, услаждая рецепторы языка. Пригубив его, я словно пью плоть и кровь страны, совершая священный обряд, причащаясь. Библейское небо торжественно, как в первые дни творения… От этой красоты захватывает дух и хочется кричать, но громкие звуки кажутся тут неум естными… Беспредель ное счастье и легкость… Птичьи крылья за спиной расправляются… Рядом бродят другие участники ковчега: Василий Ерну из Румынии, Олег Панфил из Молдовы, Гурам Мегрешвили из Грузии, Зюзанна Клепова из Словакии (любовно все звали ее Зюськой), Иоланда Кас тано из Испании…

91 Ի. Գորյունովա

Իսկույն հանե՛ք ձեր ակնոցները և կտեսնեք իմ տեսած Հայաստանը: Օհանավանքի մոտի կիրճը… Ապշեցուցիչ լռություն: Փափուկ բերաններով չորացած–վառված խոտերը ծույլ–ծույլ պռճոկելով` կովերն իջնում են ձորափն ի վար՝ դեպի փոքրիկ վտակը: Նրանց նիհար, ջլուտ մարմինները դանդաղ ճոճվում են… Լսվում է հոտը քշող հովվի կոկորդային գոռոցը…. Նստում ենք կիրճի բերանին՝ քարի վրա… Մայրամուտի արևը ոսկեզօծել է քարերը, խոտերը, հնագույն տաճարի պատերը… Ռոբերտը նստել է կողքիս` ոտքերը խաչած: Նրա երկար արտևանունքներով եզերված սրբի խոշոր աչքերը կիսափակ են… Նա հայերեն ինչ–որ ցածրաձայն բան է երգում, ասես հմայախոսություն լինի… Մտածում եմ այն մասին, որ այս երկրի տղամարդիկ կարողացել են տղամարդ մնալ, իսկ կանայք` կին, և ինձ մնում է դառը նախանձով խոստովանել, որ ռուս տղամարդկանց ու կանանց մեծ մասը կորցրել է դա: Գուցե Մեծ Հայրենականի հետևանքով, երբ պատերազմի ավարտից հետո տղամարդկանց պակասորդը հանգեցրեց ծնվող տղա երեխաների պաշտամունքին, իսկ կանայք զանգվածաբար դարձան աշխատանքի հարվածայիններ՝ իրենց ուսերին առնելով հաճախ իրենց ուժերից ծանր ֆիզիկական աշխատանք: Գուցե պատճառը Արևմուտքից հայտնված ֆեմինիզմի՞ մեջ է, դրան հետևած բարքերի անկման և, իբրև թե, բիզնես–վումեն բառի հարիզմայի մեջ… Չգիտեմ… Սկսում եմ մտածել, որ ես ծնվել եմ ոչ այն երկրում, որտեղ կարող էի երջանիկ լինել: Լավ… հիմար բաներ եմ մտածում. ես այն եմ, ինչ որ կամ: Եվ եթե ես ծնվեի այս երկրում, գուցե այս ամենը, ինչ որ այսքան սիրով ընկալում եմ, ինքնին տրված համարեի` առանց գնահատելու և անգամ նկա տելու: Մտածում եմ, որ երաժշտությունը, ճարտարապետությունը, գրականությունը, գեղանկարչությունը, խոհանոցը կրում են Հայաս տանի գենային համակարգի և տաք արյան կնիքը: Նռան գինին քաղցրավուն, տտիպ, մրգային բնորոշ համով ցողում է շրթունք ներս, և լեզուս վայելում է ծաղկափոշու հուշը: Ըմպելով` ես, ասես, ճաշակում եմ երկրի մարմինն ու արյունը որպես սրբազան ծես և մաքրվում եմ: Բիբլիական երկինքը հանդիսավոր է, ինչպես արար ման առաջին օրերին… Այդ գեղեցկությունից շնչահեղձ ես լինում և ուզում ես ճչալ, բայց բարձր ձայնն այստեղ այնքան անտեղի կլի նի… Անսահման երջանկություն և թեթևություն: Մեջքիդ թևեր ես զգում: Շուրջս տապանի ուրիշ մասնակիցներ են թափառում` Վասիլի Եռնուն` Ռումինիայից, Օլեգ Պանֆիլը` Մոլդովայից, Գուրամ Մեգրե լիշվի լին` Վրաստանից, Զյուզաննա Կլեպովան` Սլովա կիայից, ում մենք քնքշանքով Զյուսկա էինք ասում, Իոլանդա Կաստանյոն` Իսպանիայից…

На другой стороне каньона стоит старик и что–то кричит, но слов разобрать не удается, слышно только слово «Ереван», остальное уносит ветер… «Инч?1» – кричит Роберт, складывая ладони лодоч кой. Старик жестикулирует, повторяет фразу, но безрезультатно… «Инч?» — опять спрашиваем мы. После нескольких попыток, тот до садливо машет рукой и уходит. Пообщаться не удалось… На обратном пути я с испугом подсчитываю дни, оставшиеся до отъезда: слава богу, еще не скоро и можно хмелеть от воздуха Арме нии, утоляя жажду большими глотками – тяжкое похмелье, абсти нентный синдром наступит лишь по возвращении…

I. Goryunova

осле ужина приезжаем в музей Параджанова, где кроме экскур П сии нас ожидает встреча с премьер–министром Армении и минист ром культуры. Представить себе это в России более затруднительно – такие встречи на уровне первых лиц государства обычно происхо дят более пафосно, с более четким отбором и уж никак не в музее, и не в десять вечера… Это сразу располагает к доверию и открытости… Спасибо вам, Тигра́н Суре́нович! Спасибо за отсутствие пафоса и не формальную обстановку, за то, что не поторопились уйти, исполнив протокол, а ходили и разговаривали со всеми нами, за то, что мы не видели в ваших глазах скуки, а чувствовали искреннюю заинтересо ванность. И вам, Асми́к Степа́новна, большое человеческое спасибо!

еликий Параджанов никогда не жил в Армении, но завещал все В свое наследие родине предков. Именно поэтому и был создан музей, гордящейся уникальной коллекцией режиссера: керамикой, кукла ми, рисунками, ассамбляжами, эскизами к фильмам, личными ве щами… Директор музея Завен Саргсян (известный фотограф и друг Параджанова) встретил нас всех у входа и радушно развел руками: гуляйте, смотрите… А потом мы с Василием Ерну как–то оказались у него в кабинете, и нас ждали новые сюрпризы: выдержанный кон ьяк и уникальные фотографии самого Саргсяна. Я не удержалась, набралась космической наглости и выпросила одну из его фотогра фий: разумеется, с Араратом. Он заботливо переложил ее картонка Что?

93 Ի. Գորյունովա

Կիրճի մյուս ափին մի ծերունի է կանգնած և ինչ–որ բան է գոռում. անհասկանալի բառերի մեջ տարբերում եմ «Երևան»–ը, մնացյալը քամին քշում է… «Ի՞նչ»,— ափերով բերանի մոտ նավակ սարքած` գոռում է Ռոբերտը: Ծերունին ձեռքերով ինչ–որ բաներ է փորձում բացատրել, ինչ–որ բառեր է կրկնում, բայց անօգուտ: «Ի՞նչ»,— նորից հարցնում ենք մենք: Բան հասկացնելու էլի մի քանի անհաջող փորձից հետո ծերունին բարկացած ձեռքը թափ է տալիս ու հեռանում: Շփվել չստացվեց… Վերադարձի ճանապարհին ես վախենալով հաշվում եմ մինչև մեկնելը մնացած օրերը. թեթևացած շունչ եմ քաշում` փա՜ռք Աստծո. դեռ ժամանակ ունեմ և դեռ կարող եմ արբենալ Հայաստանի օդով, ծարավս հագեցնել խոշոր ումպերով, իսկ խումարը` իր ծանր ախտանիշներվ, վրա կհասնի, երբ մեկնած կլինեմ… Ընթրիքից հետո գնում ենք Փարաջանովի թանգարան, որտեղ էքսկուրսիայից բացի, մեզ սպասվում է հանդիպում Հայաստանի վարչապետի և մշակույթի նախարարի հետ: Ռուսաստանում ավելի դժվար է նման բան պատկերացնել. պետության առաջին դեմքերի մակարդակով նման հանդիպումները սովորաբար անցնում են ավելի հանդիսավոր, ավելի հստակ ընտրությամբ և հաստատ ոչ թանգարանում, և այն էլ` երեկոյան տասին… Դա միանգամից տրամադրում է վստահության և ազատության… Շնորհակալությո՛ւն ձեզ, Տիգրա՛ն Սուրենիչ: Շնորհակալությո՛ւն պաթոսի բացակայության և բաց մթնոլորտի համար, այն բանի համար, որ արարողակարգն ապահովելուց հետո չշտապեցիք հեռանալ, այլ մնացիք և շփվեցիք բոլորիս հետ, շնորհակալությո՛ւն, որ ձեր աչքերում ոչ թե ձանձրույթ, այլ անկեղծ հետաքրքրվածություն կար: Եվ ձեզ, Հասմի՛կ Ստեփանովնա, մեր ջերմ երախտագիտությունը: Մեծն Փարաջանովը երբեք չի ապրել Հայաստանում, բայց իր ամբողջ ժառանգությունը կտակել է իր նախնիների հայրենիքին: Հենց այդ նպատակով էլ հիմնվել է ռեժիսորի թանգարանը, որ հպարտանում է ռեժիսորի բացառիկ հավաքածուով ` խեցեգործություն, նկարներ, ֆիլմերի էսքիզներ, ասամբլ յաժներ, անձնական իրեր… Թանգարանի տնօրեն Զավեն Սարգսյանը (Փարաջանովի ընկերը և լուսանկարիչ) մեզ բոլորիս սրտաբաց դիմավորեց մուտքի մոտ` մա՛ն եկեք, նայե՛ք… Հետո ես և Վասիլի Եռնուն ինչ–որ կերպ հայտնվեցինք նրա աշխատասենյակում, որտեղ մեզ նոր անակնկալներ էին սպասվում` հին կոնյակ և Սարգսյանի լուսանկարչական բացառիկ աշխատանքները: Ես չդիմացա. իմ մեջ տիեզերական հանդգնություն գտա և խնդրեցի լուսանկարներից մեկը` բնականաբար, Արարատով: Նա լուսանկարը

I. Goryunova

ми, убрал в картонный конверт и в пакет. Я везла ее осторожно, как ребенка, мечтая о том, что когда вернусь: сразу закажу рамку, стекло и буду каждый день смотреть на этот уникальный снимок. Спасибо вам, Завен! Вы так увлеченно рассказывали об удивительных храмах Армении, об их уникальности, архитектурных особенностях, что вст реча с вами стала для меня неожиданным и дивным подарком! Утром наш Ковчег выплывает из объятий города, стремясь к но вым впечатлениям и новым горизонтам, к городу Гюмри, но сначала несколько знаковых остановок. Первая из них – Цицернакаберд. Девушка–экскурсовод в здании мемориального комплекса пора жает иконописным, вдохновенно чистым светлым лицом и правиль ными чертами, без следа косметики – с нее надо писать картины. Вп рочем, мужчины тут тоже бывают поразительно красивы… Главное, это их глаза, полные вековой мудрости… Душа очищается только при помощи светлых чувств: от любви, сочувствия, сопереживания, соосознания… Она должна расти с отк рытыми глазами, принимая и то, что, по сути, бывает принять и по нять страшно. Мемориал погибшим от геноцида 1915 года – Вели кого Злодеяния – вызывает мои слезы… Они катятся градом, а душа разрывается болью… Мы кладем у вечного огня белые гвоздики, по одной, медленно и торжественно, и я чувствую, что для каждого из нас это не просто очередное мероприятие или повинность, а необхо димость отдать дань памяти, принять в себя часть этой боли, чтобы не забывать, не повторять, стать чище самим и не причинять зла, кому бы то ни было и в чем бы это ни заключалось… Спешу отойти в сторону, чтобы не вызывать ненужные вопросы и не быть запо дозренной в излишней фальшивой сентиментальности. Это можно переживать только наедине, не напоказ. Вижу, как опускается на одно колено и крестится известный польский писатель Януш Леон Вишневский. Он – один из нас, обитатель ковчега. Эмоции бьют че рез край. Честно говоря, я и не подозревала уже, что способна с такой силой ощутить эту сопричастность. Медленно идем обратно к автобусу. Роберт спрашивает, не крас ные ли у него глаза. Его еще больше, чем всех нас, задевает боль его народа, тем более, что это относится и к его семье, к истории рода…

95 Ի. Գորյունովա

խնամքով դրեց ստվարաթղթե ծրարի և ապա փաթեթի մեջ: Ես զգուշորեն վերցրեցի այն, ինչպես բարուրած երեխային՝ երազելով, որ վերադառնալուն պես շրջանակ կպատվիրեմ, ապակի և ամեն առավոտ կնայեմ այդ զարմանալի նկարին: Շնորհակա՛լ եմ ձեզ, Զավե՛ն: Դուք այնքան հափշտակված պատմեցիք Հայաստանի զարմանահրաշ տաճարների, նրանց ինքնատիպության, ճարտարապետական յուրահատկությունների մասին, որ ձեզ հետ հանդիպումն ինձ համար անակնկալ և հրաշալի նվեր էր: Առավոտյան մեր տապանը դուրս է լողում քաղաքի գրկից՝ դեպի նոր տպավորություններ և նոր հորիզոններ՝ դեպի Գյումրի քաղաք: Բայց մինչ այդ կանգ ենք առնում մի քանի ծանոթ կանգառներում, առաջինը` Ծիծեռնակաբերդ: Հուշահամալիրում աշխատող երիտասարդ ուղեկ ցորդուհին ապշեցնում է առանց շպարի նշույլի, սրբալույս, մաքուր դեմքով և կանոնավոր դիմագծերով. իսկը սրբապատկերի բնորդուհի: Ասենք՝ այստեղ տղամարդիկ էլ են ապշելու գեղեցիկ: Եվ գլխավորը դարավոր իմաստնությամբ լեցուն նրանց աչքերն են… Հոգին մաքրվում է միայն լուսավոր զգացմունքներով` սիրով, գթասրտությամբ, կարեկցանքով, ուրիշի ապրումի և գիտակցության ներընկալմամբ: Այն պետք է բաց աչքերով լինի և կարողանա ընկալել նաև սոսկալին: 1915 թվականի ցեղասպանության` Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակի հուշահամալիրը արցունք է բերում… Դրանք թափվում են կարկտի նման, և հոգիս ցավից կտոր–կտոր է լինում…Մենք անմար կրակի մոտ սպիտակ մեխակներ ենք դնում, մեկական, դանդաղ և հանդիսությամբ, և ես հասկանում եմ, որ մեզնից յուրաքանչյուրի համար սա ոչ թե հերթական միջոցառում է կամ ինչ–որ պայմանականություն, այլ հարգանքի տուրք մատուցելու անհրաժեշտություն, այդ ցավը կիսելու անհրաժեշտություն, որ չմոռացվի, չկրկնվի, որ ինքդ ավելի մաքրվես և չարիք չգործես` որևէ մեկի հանդեպ և ցանկացած դրսևորմամբ: Մի կողմ եմ քաշվում` խույս տալով անհարկի հարցերից և ավելորդ կեղծ սենտիմենտալիզմի մեջ կասկածվելուց: Այս ամենը պետք է ապրել մենության մեջ, առանց ցուցադրելու: Տեսնում եմ` ինչպես է ծնկի գալիս և խաչակնքում լեհ նշանավոր գրող Յանուշ Լեոն Վիշնևսկին. նա մեզնից մեկն է՝ տապանի բնակիչ: Հույզերս ուղղակի հորդում են: Անկեղծ ասած՝ ես նույնիսկ չգիտեի, որ դեռևս ընդունակ եմ զգալու այսքան ուժեղ և խորը կարեկցանք… Դանդաղ գնում ենք ավտոբուսի կողմը: Ռոբերտը հարցնում է` աչքերը հո չե՞ն կարմրել: Մեզանից շատ ավելի նրան է ճնշում իր ժողովրդի ցավը, առավել ևս, որ այն վերաբերում է հենց իր ընտանիքին, իր տոհմի պատմությանը…

I. Goryunova

— Я не понимаю,— горячо говорит он,— как можно быть нас только ущербным, чтобы убивать безвинных людей, женщин и де тей? Какая убогая философия должна оправдывать душу, совершаю щую подобное преступление?.. Как нормальный вменяемый человек может пойти на такое?.. — Я тоже не понимаю этого, Роберт–джан… Точно также, когда я смотрю со смотровой площадки Хор Вирапа на Арарат – ощущаю боль от его потери, словно это я потеряла его. Когда–то давно я была в Турции на отдыхе, но теперь даже мысль о том, что я снова захочу туда поехать, кажется дикой. Я знаю, что в 1921 году Сталин отдал Арарат Турции и чувствую стыд, хотя меня тогда еще не было на свете, а даже если бы и была, то что с этого?.. С болью смотрю на полосу отчуждения, видную невооруженным взг лядом… По армянской легенде гора Арагац являлась сестрой горе Арарат. Однажды любящие друг друга сестры поссорились. Тщетно пыталась их помирить гора Марутасар; разгневанная, она прокляла их обеих — они оказались навсегда разлученными, как и сама Арме ния с Араратом… И я буду молить богов о том, чтобы проклятие Марутасар исчез ло, развеялось как дым, туман, морок… Цавт танем, Армения! Унесу боль твою… Гюмри, бывший Ленинакан, странное место, такое же вневре менное в своем роде. Этот город сумел сохранить часть старинных домов, несмотря на страшное Спитакское землетрясение, трагедию, потрясшую в 1988 году весь мир… Тогда в Армении погибло более двадцати пяти тысяч человек… Цавт танем, Армения!.. Каменные приземистые домики одно–двух– и трехэтажные ког да–то строились добротно и на века. Тогда еще умели строить и не знали слова «халтура». Чаще всего творения человеческих рук раз рушает не природа, а они сами – варварски уничтожая то, что было создано, сотворено с любовью… Вижу парикмахерскую, сохранив шуюся еще с советских времен… Смешные разлапистые красные кресла из кожзаменителя, подугасшие, чуть мутноватые зеркала с щербинками, цирюльники/брадобреи в белых халатах с опасными бритвами и пенными помазками в руках степенно и важно обиха живают клиентов, ведя неспешные беседы… Заметив наш интерес, они широким радушным жестом предлагают зайти внутрь, но мы

97 Ի. Գորյունովա

— Ես չեմ հասկանում,— տաք–տաք ասում է նա,— ո՞նց կարելի է այդքան խեղված լինել` անմեղ մարդկանց, կանանց և երեխաներին սպանելու համար: Այդ ի՞նչ նողկալի փիլիսոփայությամբ պետք է արդարացվեն նման ոճիր գործած հոգիները… Ինչպե՞ս կարող է նորմալ, գիտակից մարդը գնալ նման բանի… — Ես էլ չեմ հասկանում, Ռոբե՛րտ ջան… Երբ կանգնում եմ Խոր Վիրապի` Արարատին նայող դիտակետում, ճիշտ այդպես վերապրում եմ լեռան կորստի ցավը, կարծես ես անձամբ եմ այն կորցրել: Մի ժամանակ ես հանգստի եմ մեկնել Թուրքիա, բայց հիմա հենց միայն այնտեղ մեկնելու միտքն ինձ վանում է: Ես գիտեմ, որ 1921 թվականին Ստալինը Արարատը հանձնել է Թուրքիային, և ամաչում եմ դրանից, թեև այն ժամանակ ես դեռ չէի ծնվել, և եթե անգամ լինեի` ինչ: Ցավով նայում եմ օտարության սահմանագծին, որ անզեն աչքով էլ տեսանելի է: Ըստ հայկական լեգենդի` Արագած լեռը Արարատ լեռան քույրն է եղել: Մի անգամ սիրող քույրերը վիճել են, իսկ Մարութասարն անօգուտ փորձել է հաշտեցնել նրանց, հետո զայրույթի պահին նզովել է երկուսին էլ, որպեսզի բաժանված լինեն, ինչպես Հայաստանն ու Արարատը… Իսկ ես կաղոթեմ աստվածներին, որպեսզի Մարութասարի անեծքն ի չիք դարձնեն, ծխի, ուրվականի և մառախուղի պես ցրեն… Ցավդ տանեմ, Հայաստա՛ն… Ցավդ տանեմ` ասում եմ հայերեն և ռուսերեն: Գյումրին` նախկին Լենինականը, տարօրինակ տեղ է, իր տեսակի մեջ` ժամանակից դուրս: Քաղաքը կարողացել է պահպանել հին շենքերի մի մասը` չնայած 1988 Սպիտակի սարսափելի երկրաշարժին, որ ցնցեց ողջ աշխարհը և խլեց ավելի քան 25 հազար մարդկային կյանք: Քարե ցածր` մեկ–երկու կամ երեքհարկանի շենքերը մի ժամանակ կառուցվում էին բարեխիղճ և դարերի համար: Այն ժամանակ դեռ կարողանում էին կառուցել և չգիտեին այդ գործի մեջ խարդախել` «ծածկադմփոց» անել: Ավելի հաճախ մարդկային ձեռքերով կերտվածը ոչ թե բնությունը, այլ հենց նույն մարդկային ձեռքերն են ավերում` վայրենաբար քանդելով այն, ինչ արարվել է սիրով… Երևում է դեռևս սովետական տարիներից մնացած վարսավիրանոց. էժանագին, ծի ծաղելի կարմիր բազկաթոռներով, պղտորված հայելիներով, սպիտակ խալաթավոր վարսավիր–սափրիչները, սայրերը և օճառափրփուրով սրվակները ձեռքներին, լուրջ հանդիսությամբ սպասարկում են հաճախորդներին, անշտապ զրույցի բռնվում… Նկատելով, որ նայում ենք` նրանք մեզ սրտաբաց ժեստերով ներս են հրավիրում, բայց

I. Goryunova

идем дальше… На одной из центральных улиц, прямо наверху, на улице между окнами протянуты веревки, на которых сушатся пос тельное белье, свитера, штаны и подштанники. Очевидно, пыль от проезжающ их машин совершенно не смущает владельцев пока еще белых пододеяльников с трогательными ромбами–отверстиями, предназначенными для одеял. Внизу надпись: «Ната. Салон женской одежды». Слово «салон» вызывает смешок, учитывая его объемы, содержимое и интерьер, но смешок необидный… Наивная гордость своим детищем владельца магазина и его попытка привлечь клиен тов, вызывают одобрительное умиление. Гадаю, не его ли кальсоны красуются наверху, развеваясь, вернее – гордо рея, подобно флагу?!. Вечернее небо затягивают тревожные свинцовые тучи, под которы ми заполошными вкраплениями–галочками в небесный потолок ле тят–мельтешат на юг птичьи стаи… На центральной площади бок о бок ютятся, но все никак не могут притереться друг к другу: по–со ветски тяжелое здание с огромными нагловатыми буквами Самсунг, за ним благородно–старинного вида кинотеатр Октябрь, в проемах которого диссонирующе висят афиши идущих кинофильмов, потом стеклянно–лаконичный фасад некоего банка, и уже в конце – ста рый, полный сдержанного достоинства, храм в серовато–черных тонах… Его каменные шпили упали во время землетрясения, и ос тались на газоне как памятники – один из символов недолгой чело веческой памяти… Отели в Гюмри не очень большие, поэтому участников расселя ют сразу в три гостиницы, кого куда. Меня, Гурама, Василия, Олега, Зюську, Давида и двух армянских поэтесс поселили в отеле, не толь ко похожем на музей, но и носящем гордое название «Вилла Карс». Захожу в номер. Все сделано под старину или является ею на самом деле: темно–коричневый ажурный шкаф девятнадцатого века, ста рые стулья с витиеватыми ножками, комод, кокетливо выставляю щий напоказ металлические литые ручки, расписной сундук, крес ло–качалка, маленький письменный столик, с притаившейся на нем чернильницей и древними статуэтками… висящие на стене часы с неработающим механизмом, опустившим вниз онемевший медный язык… пастельная голубовато–зеленая потолочная роспись с чуть поплывшей треснувшей штукатуркой… на окнах покрашенные бе лой краской дубовые ставни… В маленьком стенном углублении зачем–то прячется полуигрушечный чугунный утюжок… На стенах

99 Ի. Գորյունովա

մենք շարունակում ենք գնալ: Կենտրոնական փողոցներից մեկում՝ հենց պատուհաններից լվացքի պարաններ են կախված, որոնց վրա չորանում են սպիտակեղեն, տաբատներ, վարտիքներ, սվիտերներ… Երևում է` փողոցի փոշին բոլորովին չի անհանգստացնում դեռևս սպիտակ բարձի երեսների և վերմակի համար նախատեսված բացվածքով ծրարների տերերին: Ներքևում գրություն է` «Նատա: Կանացի հագուստի սալոն»: «Սալոն» բառը անչար ժպիտ է առաջաց նում` նկատի առնելով չափերը. պարունակությունը և ներքին հարդա րանքը… Խանութի սեփականատիրոջ միամիտ հպարտությունն իր զավակով և հաճախորդ գրավելու նրա ջանքը հուզիչ են: Գուշակում եմ` արդյոք նրա կալսոնները չե՞ն դրոշի պես հպարտ փողփողում վերևում` պարանի վրա: Երեկոյան երկինքը ծածկվում է կապարե անհանգիստ թուխպերով, որ կտրում–անցնում են դեպի հարավ չվող, ներքևից մկրատաձև երևացող թռչունների երամները: Կենտրոնական հրա պարակում կողք կողքի գոյատևում, բայց ոչ մի կերպ չեն հաշտվում սովետական ձևով ծանր, բայց վրան լկտիորեն խոշոր տառերով «Սամսունգ» գրված շենքը, հետևում` «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնի հնաոճ շենքը` ցուցադրվող ֆիլմերի մասին ծանուցող ազդագրերով, հետո ապակե–լակոնիկ բանկի ճակատն է, իսկ վերջում` հնագույն, զուսպ արժանապատվությամբ լեցուն վանքն` իր սև և մոխրագույն երանգներով: Երկրաշարժի ժամանակ տաճարի քարե սյուներն ընկել են և մինչև հիմա ընկած են խոտածածկին` որպես հուշարձաններ… Որպես մարդկային կարճատև հիշողության հուշարձաններ… Գյումրիի հյուրանոցներն այնքան էլ մեծ չեն, այդ պատճառով տապանի մասնակիցներին տեղավորում են երեք հյուրանոցներում. ինձ, Գուրամին, Վասիլիին, Օլեգին, Զյուսկային, Դավիթին և երկու հայ բանաստեղծուհիների տեղավորեցին ոչ միայն թանգարանի նման, այլև «Վիլլա Կարս» անունը հպարտ կրող հյուրանոցում: Մտնում եմ սենյակ: Ամեն ինչ կահավորված է հնաոճ կամ էլ իսկապես հին է` 19– րդ դարի մուգ շագանակագույն դրվագազարդ պահարան, գալարուն ոտիկներով աթոռներ, մետաղե բռնակները ցուցադրող «թիթիզ» կոմոդ, նախշազարդ սունդուկ, ճոճաթոռ, փոքրիկ գրասեղան` թանաքամանով և հին արձանիկներով… պատի չաշխատող ժամացույց` կախ գցած պղնձե լուռ լեզվակով, գիպսով և նկարներով զարդարված երկնագույն– կանաչավուն առաստաղը, պատուհաններին` սպիտակ ներկված կաղնեփայտե փակոցափեղկերը: Փոքրիկ խորշում չգիտես ինչու թաքնված է մի հնաոճ, կիսախաղալիք փոքրիկ արդուկ: Պատերին Գյումու տեսարաններով նուրբ ջրաներկ նկարներ են: Հիանալով ներքին հարդարանքով` վախեցած ծիկրակում եմ լոգասենյակից

I. Goryunova

100

– нежные акварели с видами Гюмри. Восхищенная интерьером, ис пуганно заглядываю в ванную комнату, чтобы удостовериться: нет ли и там подобной оригинальной старины. Перевожу дыхание – там все по–европейски. Утром, собираясь умываться, не отойдя еще ото сна, я с ужасом уступаю дорогу какой–то упитанной сороконожке, явно чувствую щей себя здесь хозяйкой, в отличие от меня. Думаю заорать, но пос кольку никого нет рядом и действо это совершенно бессмысленно – молча жду, когда она уберется подальше. Одеваясь, искоса загля дываю в обувь, пытаясь понять: не удостоила ли она один из моих кед достойным чести стать спальней или гостиной. Все обходится. Очевидно, это была демонстрация силы и тактический марш–бросок в другое место… Рядом с отелем, где проходит наша конференция, чумазые ре бятишки играют в камушки, сидя в пыли и коротая время, пока их матери отовариваются в соседнем магазинчике. Широко открытые глаза доверчиво расцветают на их личиках. Рядом с лестницей пока тый спуск, который они без затей превращают в горку, скатываясь по ней вниз. Самый младший, лет двух от роду, осторожно следует за двумя мальчишками чуть постарше. Вверх он карабкается на четве реньках, неуклюже переваливается, задирает голову, и, увидев, что я наблюдаю за ним, улыбается… По моей просьбе, Арташ, снимающ ий все наше путешествие на видео, делает его снимки… На конференции мы обсуждаем с Давидом Мурадяном и осталь ными участниками проблемы современной литературы, жанров, смыслов, того о чем и зачем писать, сидя перед белым листом бу маги, не превратится ли в конечном итоге литература в буковки на мониторе экрана, легко появляющиес я и так же легко исчеза ющие по мановению руки… На мой взгляд, бумажная книга обла дает иным весом, иным звучанием, чем книга не имеющая своего физического воплощения… Я сама многое читаю с компьютера, но любимые книги предпочту иметь в бумажном эквиваленте, пусть их будет не так много… Когда мне дают слово, говорю о проблемах воспитания и обуче ния в школах, о том, что заботу о читателе надо начинать с детства, о том, что нам всем необходимо обратить внимание на подготовку учителей, что педагогическая школа утеряна, и истинных препода вателей можно пересчитать по пальцам…

101 Ի. Գորյունովա

ներս, որպեսզի համոզվեմ` արդյոք այնտեղ էլ նույնքան ինքնատիպ հնություններ են: Շունչս տեղն է գալիս. փա՜ռք Աստծո. միանգամայն եվրոպական հարմարավետություն է: Առավոտյան, երբ պատրաստվում եմ լվացվել, դեռևս կիսաքուն, սարսափով ճանապարհը զիջում եմ ոտքիս տակ կերած–խմած մի հազարոտնուկ, որ ակնհայտորեն իրեն տերուտիրական էր զգում սենյակում՝ ի տարբերություն ինձ: Ուզում եմ գոռալ, բայց կողքիս մարդ չկա, այնպես որ, բոլորովին անիմաստ էր, և ստիպված լուռ սպասում եմ, որ հազարոտնուկը հեռանա: Հագնվելիս աչքի տակով նայում եմ` արդյոք հազարոտնուկը մարզակոշիկս հարմար ննջարան կամ հյուրասենյակ չի համարել: Լավ եմ պրծնում: Երևի ընդամենը ուժի ցուցադրում էր և հիմա ուրիշ տեղ է դիրքավորվել… Հյուրանոցի հարևանությամբ, որտեղ ընթանում է մեր համաժո ղովը, թխլիկ երեխաները, փոշու մեջ պպզած, խաղում են քարերով` կար ճելով ժամանակը` մինչ իրենց մայրերը դուրս կգան մոտակա խա նութից: Լայն բացված աչուկները միամիտ շողում են նրանց երեսներին: Աստիճանների կողքին բլրակ է, որի վրա անընդհատ մագլցում և սահում են փոքրիկները: Ամենակրտսերը` երևի եր կու տարեկան, զգույշ հետևում է իրենից փոքր–ինչ մեծ երկու տղեկնե րին: Նա բլուրն ի վեր մագլցում է չորեքթաթ, անճարպիկ վայր գլոր վում`գլուխը զարնելով գետնին, բայց նկատելով իմ հայացքը` ժպտում է…Իմ խնդրանքով մեր ողջ ճամփորդությունը նկարահանող Արտաշը լուսանկարում է մանչուկին… Համաժողովին Դավիթ Մուրադյանի և մյուս մասնակիցների հետ քննարկում ենք ժամանակակից գրականության, գրաժանրերի, գրականության իմաստի հիմնախնդիրները` ինչի մասին և ինչ գրել` ճերմակ թղթի առաջ նստած: Արդյոք վերջնահաշվում գրականությունը չի՞ վերածվի համակարգչի էկրանի վրա ձեռքի թեթև հպումով հայտնվող և անհետացող տառերի… Ըստ իս՝ ավանդական թղթե գիրքը բոլորովին այլ կշիռ և հնչեղություն ունի, քան նյութական մարմ նավորում չունեցողը… Ես ինքս շատ եմ կարդում համակարգչով, բայց գերադասում եմ ունենալ իմ սիրելի գրքերի թղթային համարժեքները, թող որ դրանք այնքան էլ շատ չլինեն… Երբ խոսքն ինձ է հասնում, ես խոսում եմ դպրոցներում դաս տիա րակության և կրթության հիմնախնդիրներից, այն մասին, որ մանկությունից է պետք ընթերցող դաստիարակել, որ մենք բոլորս պետք է առավել կարևորենք ուսուցիչների պատրաստվածությունը, և որ մանկավարժական դպրոցը կորցրել ենք, իսկ ճշմարիտ մանկավարժներին հնարավոր է մատների վրա հաշվել…

I. Goryunova

102

— Нерсес,— говорю я полузадумчиво/полушутливо, когда все обитатели ковчега сидят за столами во время очередного ужина,— Нерсес, я бы попросила политического убежища в Армении. — Без проблем,— отвечает он невозмутимо,— давай напишем президенту. Конечно, я преувеличила, политическое убежище мне не нужно, но вот армянское гражданство я бы получила. Многие мои знакомые недоумевают, как это так можно: в свое время я отказалась от посто янного места жительства в Америке, пресловутой грин–карт (пись ма из посольства упорно приходили года четыре подряд), не стала получать болгарское гражданство… Для меня это не вопрос выгоды, но вопрос любви… Если вы меня слышите, каким–то чудом читае те этот дневник, господин президент Серж Азатович Саргсян, то я таким незамысловатым образом признаюсь в любви вашей стране… Утром мы едем в Мармашен – это десять километров к северо– западу от Гюмри. Поначалу радостно высыпавшиеся из автобуса ко чевжане не подозревали, что их ждет довольно долгая прогулка к месту назначения (громоздкому автобусу там не проехать), но при хорошей погоде и отличной компании, какое это имеет значение?.. Нас уже несет стремительным потоком времени в другое место: Те гер, к церкви Сурб Марьям Аствацацин (Святой Богородицы), нахо дящейся на склоне горы Арагац, куда мы добираемся по умопомра чительному серпантину, возносящему нас все выше и выше, кажет ся, что к самой высокой точке Армении, хотя это не так.... Залезаю на крепостную стену построенную на самом краю ущел ья. «Ира–джан,— беспокойно и заботливо кричит мне Давид Матево сян,— слезай! Либо ты упадешь, либо крепость рухнет!». Снова сме юсь. Пространство пустоты завораживает, но не пугает. Поэт Антуан из Франции, похожий на самого старика Ноя или Санта Клауса, вых ватывает из другого пространства белого кота такого же снежного оттенка, как цвет его собственных, пушистых как одуванчик, волос, и радостно гладит его. Кот довольно пускает слюни и щурит глаза от редкой и явно непривычной ласки. Все улыбаются… Местная хранительница искоса смотрит на меня и спрашивает, не нужно ли мне в туалет. Вместе с двумя другими спутницами я ре шаю заглянуть туда и, увидев это чудо архитектуры, громко смеюсь.

103 Ի. Գորյունովա

— Ներսե՛ս,— տապանի հերթական ընթրիքի սեղանի շուրջ ասում եմ ես կեսկատակ–կեսլուրջ.— ես կուզեի Հայաստանում քաղաքական ապաստան հայցել: — Ոչ մի խնդիր,— անվրդով ասում է նա,— արի՛ նախագահին նամակ գրենք: Ես, ինչ խոսք, չափազանցնում եմ. քաղաքական ապաստան ինձ հարկավոր չէ, բայց Հայաստանի քաղաքացիություն կուզենայի: Ծանոթներիցս շատերը տարակուսում են` ոնց կարելի է. ժամանակին ես հրաժարվեցի Ամերիկայում մշտական բնակության իրավունքից` տխրահռչակ գրին քարտից (իսկ դեսպանությունից չորս տարի շարունակ համառորեն նամակներ էին գալիս), բուլղարական քաղաքացիություն չընդունեցի… Սա ինձ համար օգտավետության խնդիր չէ, այլ սիրո… Եվ եթե Դուք հիմա ինձ լսում եք, պարո՛ն նա խագահ Սերժ Ազատի Սարգսյան, եթե ինչ–որ հրաշքով կարդում եք իմ այս օրագիրը, ապա ես պարզապես սեր եմ խոստովանում ձեր երկրին… Առավոտյան մենք մեկնում ենք Մարմաշեն` Գյումրիից տասը կիլոմետր հյուսիս–արևմուտք: Մեր ավտոբուսը կանգ առավ, քանի որ ճանապարհն անանցանելի էր վիթխարի ավտոբուսի համար, իսկ ավտոբուսից ուրախ–ուրախ իջնող տապանցիները սկզբում չէին էլ կասկածում, թե ինչ երկար ճանապարհ պիտի կտրեն ոտքով: Բայց մի՞թե դա նշանակություն ուներ լավ եղանակին և հրաշալի ընկերախմբով: Ժամանակի սրընթաց հոսանքը մեզ տանում է Արագածի լանջին գտնվող մի տեղ՝ Տեղեր անվամբ՝ Սուրբ Մարիամ Աստվածածին եկեղեցի…. Գլխապտույտ կածաններով մենք ելնում ենք բարձունքն ի վեր, թվում է` դեպի Հայաստանի ամենաբարձր գագաթը, չնայած իրականում ամենաբարձրը չէ… Մագլցում եմ հենց կիրճի եզրին կառուցված հնամենի պարսպի վերին շերտին: «Իրա՛ ջան,— անհանգստությամբ և հոգածությամբ կանչում է Դավիթ Մաթևոսյանը,— ցա՛ծ իջիր: Կամ դու կընկնես, կամ …պատը կփլչի»: Կրկին ծիծաղում եմ: Վիհի դատարկ տարածությունը հմայում է, բայց չի սարսափեցնում: Ֆրանսիացի բանաստեղծ Անտուանը, ով նման է Սանտա Կլաուսին կամ հենց Նոյին, մի այլ տարածությունից կատու է բռնում, նույնքան ձյունաճերմակ և խատուտիկի նման փափլիկ մորթով, ինչպիսին իր սեփական մազերն են, և հրճվանքով փաղաքշում է կատվին… Կատվի թուքը հաճույքից գնում է, և նա աչքերը կկոցում է ակնհայտորեն անսովոր քնքշանքից: Տարածքը հսկող կինը խեթ նայում է վրաս և հետաքրքրվում` արդյոք զուգարանի կարիք չունեմ: Երկու ընկերակցուհիներիս

I. Goryunova

104

Практически на самом краю, перед ущельем стоит некое сооруже ние, состоящ ее из дыры в земле, и с трех сторон завешенное стары ми тряпками от нескромных взоров, зато четвертая открыта, ничем не прикрывается и смотрит прямо на ущелье… Занимаясь опорож нением организма можно одновременно наслаждаться прекрасным видом и думать о вечном… Хор Вирап. Спускаюсь в подземную тюрьму–колодец, в которой армянский царь Трдат III содержал в заточении в течение пятнадца ти лет Григория Просветителя, до тех пор, пока не стал нуждаться в его помощи для обретения здоровья и не согласился в обмен на из лечение обратиться в христианство… Узкий кишкообразный камен ный лаз, со вбитой в него железной лестницей, неуклонно влечет вниз – место заключения Григора. На дне душно. Потолок не нави сает, но пряный запах сыровато–теплых камней заползает в ноздри. Никаких змей и скорпионов нет и в помине, но я быстро перекрещи ваюсь и стремительно выбираюсь наверх. Мой друг Рубен Пашинян поднимает с земли осколок глиняного черепка и кладет мне в руку. Сжимаю его в кулаке. На счастье… Дорога в Нораванк сама по себе немыслимое чудо. Сторожевые скалы суровыми великанами стоят в почетном карауле, вниматель но взирая на дорогу: «Кто там идет: друг или враг?». Мелькают жи вописные крутые ущелья, уходящие вдаль… Разломы тела земли обнажают ее суть… От этой наготы захватывает дух и перехваты вает дыхание… Хочется остановить машину, сойти и уйти в горы: с рюкзаком за спиной, в гордом одиночестве или с любимым, чтобы там, на самой вершине беседовать со старичком–богом, сидящим на соседнем валуне с простой котомкой и посохом… Я почти вижу его, одетого в незамысловатую чуть потертую одежду, в мягких кожа ных самосшитых сапогах, седого, слегка растрепанного от ветра, с морщинками, смеющимися в уголках глаз… Святая страна Армения, сколько в тебе чудес, как рассказать о них бедным моим языком?! Пещеры, молельные норы–склепы отшельников с вырезанными в них крестами, выдолбленные в скале ниши–алтари с застывшим желтым воском свечей, вечно стекающим по его мрачным стенам… О чем они думали? Те, кто решился на подобное существование, добро вольно отказался пусть и от самого простого комфорта, тепла, жил ья… Получили ли они свои откровения?

105 Ի. Գորյունովա

հետ գնում ենք և տեսնելով «ճարտարապետական հրաշքը»` հռհռում: Հենց անդունդի բերանին ինչ–որ կառույց է սարքված, որն ընդամենը հողափոր փոս է. անհամեստ հայացքներից երեք կողմից պատսպարված հնամաշ լաթերով: Ամենակարևորը` «կառույցի» չորրորդ կողմը լիովին բաց է և նայում է ուղիղ անդունդին: Մարմինը «թեթևացնելու» հետ միաժամանակ կարող ես վայելել հրաշալի տեսարանը և խորհել հավերժության մասին… Խոր Վիրապ: Իջնում եմ ստորգետնյա զնդանը` վիրապը, որտեղ Հայոց Տրդատ Երրորդ թագավորը տասնհինգ տարի բանտել է Գրիգոր Լուսավորչին, մինչև իր ախտը բուժելու համար նրա կարիքը չի զգացել և համաձայնվել ապաքինման դիմաց քրիստոնեություն ընդունել… Աղիքանման, երկաթե նեղ և աստիճանները կտրուկ տանում են Գրիգորի վիրապ: Ներսում հեղձուկ է, առաստաղը չի ճնշում, բայց գաղջ քարերի հոտը լցվում է ռունգերի մեջ… Ոչ մի օձ ու կարիճ չի երևում, բայց ես փույթով խաչակնքում եմ և սրընթաց բարձրանում վեր: Իմ բարեկամ Ռուբեն Փաշինյանը գետնից խեցու մի կտոր է վերցնում և մեկնում ինձ: Սեղմում եմ ափիս մեջ. երջանկության հմայիլ է… Նորավանք տանող ճանապարհն ինքին աներևակայելի հրաշք է: Ճամփամերձ ժայռերը նման են խստադեմ հսկաների, որ աչալուրջ պահպանում–հսկում են ճանապարհը. «Այն ո՞վ է` բարեկա՞մ, թե՞ թշնամի»: Երևում և հեռվում կորչում են խորը կիրճերը: Հողի մարմնի բացվածքները բացահայտում են հողի էությունը: Եվ այդ մերկությունից մարդ շնչահեղձ է լինում…Ուզում ես կանգնեցնել մեքենան, գնալ դեպի լեռները` ուսապայուսակով, հպարտ մենության մեջ կամ սիրելիի հետ, որպեսզի զրույցի բռնվես այնտեղ` ամենավերում, կողքի ժայռաբեկորին նստած ծերուկ աստծո հետ… Ես գրեթե տեսնում եմ նրան` անպաճույճ, հասարակ, փոքր–ինչ մաշված հագուստով, կաշվե թեթև, ձեռակար ճտքավոր ոտնամաններով, ալեհեր, հողմահար դեմքով, աչքերի տակ` ծիծաղի կնճիռներով… Սրբազա՛ն Հայաստան, որքա՜ն հրաշքներ կան քո գրկում, և ես ինչպե՞ս այդ ամենը պատմեմ իմ խեղճ լեզվով: Անձավները՝ ճգնավորների քարաբույն կացարանները՝ ժայռակոփ աղոթարանները` քանդակված խաչերով, մռայլ պատերն ի վար հավերջ հոսքի մեջ քարացած մեղրամոմի դեղինով… Ինչի՞ մասին են խորհել ճգնակյացները՝ նրանք, ովքեր ընտրել են նման կեցությունը, ինքնակամ հրաժարվել նույնիսկ նվազագույն հարմարավետությունից, ջերմությունից, տնից… Արդյո՞ք նրանց տրվել է հայտնությունը…

I. Goryunova

106

Дорога затягивается. Нетерпеливо спрашиваю Рубена, долго ли еще ехать. «Двадцать минут» — откликается он. Мне кажется, что прошло уже сорок, когда я задаю тот же вопрос Роберту. «Двадцать минут» — невозмутимо отвечает тот. «Двадцать уже было сорок ми нут назад!» — возмущенно протестую я. «Ты не знаешь, что такое армянские десять минут? — насмешливо прищуривается Роберт.— Теперь ты в курсе. Сорок минут туда, сорок сюда, по сравнению с веч ностью…» Смеюсь. Я вообще тут много смеюсь. Нораванк, взобравшийся на очередную скалу, прекрасен, как любой армянский храм. Монастырский комплекс включает в себя церковь Сурб Карапет (Святого Иоанна Крестителя), часовню Сурб Григор (Святого Григория) со сводчатым залом и церковь Сурб Аст вацацин (Святой Богоматери). В конце XIII – начале XIV веков здесь трудились архитектор Сиранес и выдающийся скульптор и миниа тюрист Момик. Радостно скачу по очередным скалам и каменным заборам, заг лядываю в обрывы – меня переполняет энергия… Пока не начнут яростно и торопливо махать, сигнализируя, что пора уходить, я не угомонюсь… Любуюсь на двухэтажную церковь Сурб Аствацацин с узкими консольными лестницами, заглядываю в узкое извилистое ущелья реки Арпа, разглядываю хачкары, пролезаю в тесные отдель но стоящие приземистые кельи… В одной из них прямо в каменной стене искусно вырезан крест. Прикладываю к нему ладонь в надеж де ощутить мысли того, кто обитал там много веков назад, а может, может, я надеюсь получить откровение?.. На прощание пью упоительно вкусную воду из фонтанчика у вхо да, утоляя жажду. Люблю все эти фонтанчики, разбросанные там и тут по всей Армении. В Софии, в Которе они тоже были, а вот в Моск ве невозможно и представить подобное – вода в них питьевой явно не окажется. Когда мы едем обратно, во все глаза смотрю на скалы, макушки которых позолотило солнце, будто они и впрямь сделаны из чистей ших слитков, манящих своей сказочной ослепительной красотой. Солнце уходит за Арарат, задерживаясь на его острие, словно заце пившись за него… Один из багровеющих оранжево–алым лучей ука зывает на дорогу, другой – уходит в стремительно темнеющ ую синь неба… Суетливо запечатлеваю кадр через стекло машины, стремясь

107 Ի. Գորյունովա

Ճանապարհը ձգվում է: Ես անհամբեր հարցնում եմ Ռուբենին՝ դեռ երկա՞ր ենք գնալու: «Քսան րոպե»,— արձագանքում է նա: Երբ նորից եմ նույն հարցը տալիս, ինձ թվում է՝ արդեն քառասուն րոպե է անցել, Ռուբենն անվրդով կրկնում է՝ «Քսան րոպե»: «Բայց քառասուն րոպե առաջ էլ ասացիր՝ քսան րոպե»,— բարկացած ընդվզում եմ ես: «Դու, ինչ է, չգիտե՞ս՝ ինչ է նշանակում հայկական քսան րոպեն,— աչքերը կկոցելով՝ ժպտում է նա,— ա՛յ հիմա արդեն գիտես: Հավերժության հետ համեմատած՝ քառասուն րոպե այս կողմ, քառասուն րոպե այն կողմ…»: Ծիծաղում եմ: Ընդհանրապես, ես այստեղ հաճախ եմ ծիծաղում: Հերթական ժայռի վրա խոյացած Նորավանքը հիասքանչ է, ինչպես հայկական բոլոր տաճարները: Վանական համալիրը ներառում է Սուրբ Կարապետ (Սուրբ Հովհաննես Մկրտչի) եկեղեցին, կամարակապ սրահով Սուրբ Գրիգոր մատուռը և Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցին: 13–րդ դարի վերջում և 14–րդ դարի սկզբին այստեղ գործել են ճարտարապետ Սիրանեսը և ականավոր քանդակագործ և մանրանկարիչ Մոմիկը: Հրճվանքով ցատկում եմ ժայռից ժայռ և պարսպից պարիսպ՝ ծիկրակելով կիրճի հատակը, որ ինձ լցնում է էներգիայով: Մինչև տապանցիները չեն սկսում ջղային կամ համբերատար ձեռքով անել, ես չեմ հանդարտվում… Հիանում եմ երկհարկանի, բարձակային նեղ աստիճաններով Սուրբ Աստվածածնի եկեղեցով, վերևից դիտում եմ նեղ ձորերով ձգվող Արփա գետի ճյուղավորումները, զննում եմ խաչքարերը, խցկվում եմ մեկուսի քարայրերը… Դրանցից մեկում՝ հենց պատին, վարպետորեն խաչ է քանդակված: Ափս դնում եմ խաչին՝ ջանալով զգալու դարեր առաջ այս կացարանում ճգնած մարդու մտքերը, իսկ գուցե և հայտնության հույսով… Հրաժեշտին վայելում եմ մուտքի մոտ գտնվող արբեցուցիչ համեղ ցայտաղբյուրի ջուրը՝ հագեցնելով ծարավս: Սիրում եմ այդ փոքրիկ շատրվանները, որոնց հայերեն ցայտաղբյուր են ասում, և որոնք Հայաստանում ամենուրեք են: Սոֆիայում, Կոտորում նույնպես կային նման ցայտաղբյուրներ, իսկ ահա Մոսկվայում նման բան անգամ պատկերացնել հնարավոր չէ. դրանցից ցայտող ջուրը հաստատ խմելի չի լինի: Վերադարձին ես, աչքերս չորս արած, նայում եմ արևից ոսկեզօծված գագաթներով ժայռերին, որ շլացնում են ամենաիսկական ձուլակտորների նման՝ կուրացուցիչ և հեքիաթային գեղեցկությամբ: Արևը գլորվում է դեպի Արարատի թիկունքը, դիպչում–մնում լեռան սուր գագաթին… Կրակագույն ճառագայթների մի փունջը ցույց է

I. Goryunova

108

не упустить момент истины. «Иди по этой дороге,— говорят мне лу чи, солнце и сам батюшка Арарат,— Иди по этой земле, пока не нас танет время уйти выше, в меркнущую бездну…» Хочется плакать от пронзительного счастья, звенящего внутри певчей птицей, перепол няющего любовью… Боже мой, как мало надо для счастья – любовь и эта земля! Мои ценности не измеряются финансовым благополу чием, это было бы слишком просто. Те, кто думают только о деньгах – беззаботные счастливцы, ведь мои запросы куда выше – мне пода вай душу, звенящую со мной в такт!.. Иногда я думаю, что от страха смерти и конечности земного су ществования нас спасает только любовь. Когда любишь – ничего не боишься, и появляется бесстрашие. Когда любишь, тебе неважны социальный статус, финансовый вопрос, некие другие условности, так или иначе всплывающие в реальной обыденности… Тогда ты мо жешь пойти на край земли, совершить подвиг, быть бескорыстным, понимающим, милосердным… Все беды происходят из нелюбви или из неспособности любить… Да, мы меняемся, разочаровываемся, оп равдываем себя тем, что наше влечение обусловлено некоей долей афродизиаков и феромонов, что это состоян ие весьма и увы прехо дяще, но ведь и мы сами преходящи… Жизнь пролетает как краткий миг, соловьиная песнь, иногда оборванная и недопетая… Никто не знает, удастся ли допеть ее или… она так и останется неисполненной черновой записью в репертуаре безвременно почившего шансонье… Но эта любовь должна быть безусловна. Она не ревнует, не жертву ет, не страдает, не действует во имя или вопреки… Истинная любовь чиста и свободна, будто горный родник, но попробуй сосчитать их, и поймешь, что большая часть – убогие и загрязненные лужицы, мел кие, тухлые, непригодные для питья… Я не хочу так… Доверие, сво бода, полет, обоюдная страсть и уважение, безусловность – мои сло ва, произносимые миру… Последний день «Литературного Ковчега». Меня и Гурама приг ласили на встречу со студентами в Славянский университет, расска зать о современной прозе и ее тенденциях, писательском мастерстве и труде, и просто поговорить… Невероятно деятельные и умные де ти, задающие множество вопросов, интересующееся, открытые… Ах, какие они светлые!.. Как же хочется говорить с ними снова и снова…

109 Ի. Գորյունովա

տալիս ճանապարհը, մյուսը՝ սրընթաց մթնող երկինքը… Մեքենայի ապակուց հապճեպ լուսանկարներ եմ անում՝ ջանալով բաց չթողնել ճշմարտության պահը: «Գնա՛ այս հողի վրայով,— ինձ ասում են ճառագայթները, արևը և անձամբ Արարատ պապիկը,— գնա՛, քանի դեռ չի հասել դեպի վեր, դեպի առկայծող անդունդը մեկնելու քո ժամանակը…»: Ուզում եմ արտասվել երջանկության սուր զգացողությունից, իմ ներսում զրնգացող թռչունների դայլայլից, այս ափեափ սիրուց… Աստվա՛ծ իմ, ինչքա՜ն քիչ բան է հարկավոր՝ երջանիկ լինելու համար՝ Սեր և այս հողը… Իմ արժեքները դրամական ապահովությամբ, բարեկեցությամբ չեն չափվում. դա չափազանց հասարակ կլիներ: Ովքեր մտածում են միայն փողի մասին, անհոգ բախտավորներ են, իսկ իմ պահանջմունքներն անհամեմատ բարձր են՝ իմ հոգուն համահունչ զրնգացող հոգի… Երբեմն մտածում եմ, որ մահվան և երկրային կյանքի անցավորության սարսափից մեզ միայն Սերը կփրկի: Երբ Սերը կա, ոչնչից չես վախենում, և անվախություն է ծնվում: Երբ սիրում ես, քեզ համար այլևս անկարևոր են սոցիալական կարգավիճակը, դրամական հարցը և այսպես թե այնպես կենցաղում անխուսափելի այլ պայմանականություններ: Երբ սիրում ես, կարող ես գնալ աշխարհի ծայրը, կարող ես խիզախել, լինել անշահախնդիր, ըմբռնող, գթասիրտ… Բոլոր խնդիները ծագում են անսիրությունից կամ սիրելու անընդունակությունից… Այո՛, մենք փոխվում, հիասթափվում ենք, ինքնաարդարանում, թե` մեր հակումը պայմանավորված է աֆրոդիզիակներով և ֆերոմաններով, որ այդ վիճակը, ավա՜ղ, չափազանց անցողիկ է, բայց չէ՞ որ մենք ինքներս էլ անցողիկ ենք… Կյանքը թռչում է կարճ վայրկյանի և սոխակի դայլայլի պես, որ երբեմն ընդհատվում ու չի ավարտվում….Եվ ոչ ոք չգիտե` կհաջողվի՞ արդյոք ավարտել իր երգը, թե՞ այն այդպես էլ կմնա անժամանակ հեռացած շանսոնյեի երգացանկի մեջ` որպես չհնչած մի սևագիր… Բայց Սերն անպայման պետք է լինի: Սերը չի խանդում, չի զոհում, չի տառապում, չի լինում հանուն կամ ընդդեմ… Ճշմարիտ սերը ազատ և մաքուր է, ինչպես լեռնային աղբյուրը: Փորձի՛ր հաշվել աղբյուրները և կհասկանաս, որ մեծ մասը խղճուկ և աղտոտված ջրափոսեր են, մանր, նեխած, խմելու անպիտան… Ես այդպես չեմ ուզում… Վստահություն, ազատություն, սլացք, փոխադարձ կիրք և հարգանք, ոչ մի պայմանականություն. ահա աշխարհին հղված իմ բառերը… «Գրական տապանի» վերջին օրն է: Ինձ և Գուրամին հրավիրել են Սլավոնական համալսարանի ուսանողների հետ հանդիպման,

I. Goryunova

110

Их преподаватель – чудесный человек – Лилит Суреновна, с которой мы знакомы уже третий год, пользуется их полным обожанием… После обеда мы снова покидаем Ереван, нас ждут новые неизве данные места. В пути разговариваем с Гурамом о Грузии и России. Он горячо и трепетно говорит о том, что Грузия – дочь России, стра дающая, если ее родители ссорятся. «Мы любим русских»,— говорит он. «Мы тоже всегда любили вашу прекрасную страну» – отвечаю я… Мы оба хотим, чтобы между нами всеми был мир… Мы простые, ма ленькие люди, не играющ ие в политику, живущие, как певчие пти цы, на своей родной земле… Мы хотим ездить друг другу в гости, восхищаться природой, воспевать ее, писать стихи и прозу, творить, но не идти с оружием на братьев и сестер, пылая непонятной и неа декватной злобой, как это часто бывает… Надеюсь, с нами такого не произ ойдет никогда. Мы будем молиться об этом, и будем писать об этом, говорить, в надежде, что наш голос будет услышан. — Я хочу, чтобы мой роман был в первую очередь переведен на русский язык,— делится своей мечтой Гурам.— Приезжай в Грузию, ты увидишь, как у нас красиво! — Я очень хочу! Постараюсь в следующ ем году… Может и еще кто из наших ковчежан соберется,— отвечаю я. Автобус привозит нас в Гегард – пещерный монастырь в Ко тайкской области. Окружающ ие монастырь величественные утёсы, возвышающие над храмом подобно великану, вдруг оказавшемуся среди лилипутов, являются частью ущелья реки Гохт. Часть храмов монастырского комплекса полностью выдолблена внутри скал, что просто невозможно себе представить, настолько непомерна, тяже ла и кропотлива проделанная работа. Другие части – сложные соо ружения, состоящие как из обнесенных стенами помещений, так и из комнат, выдолбленных глубоко внутри утёса. Повсюду глаз отме чает вырезанные на каменных стенах или отдельно стоящие хачка ры — традиционные армянские каменные памятные стелы с крес тами. Очередные пещеры, чуть сбоку и выше слева, куда туристы не успевают заглянуть из–за нехватки времени, строго ограниченного маршрутом и составленным заранее графиком… С другой стороны – мост поцелуев, на который тянет вступить вместе с избранным, тво им, крепко держащим тебя за руку мужчиной... За ним очередная пе щерка–келья… Наверху, высоко на скале поблескивает неким чудом влипший, вбитый в нее крест.

111 Ի. Գորյունովա

ժամանակակից արձակի և նրա հոսանքների, գրողական վարպետության և աշխատանքի մասին և … պարզապես զրուցելու: Աներևակայելի եռանդուն և խելացի երեխաներ` հարցասեր, հետաքրքրվող, բաց… Ա՜խ, ի՜նչ լուսավոր են նրանք… Այնպես ուզում եմ նրանց հետ նորից ու նորից խոսել… Նրանք ուղղակի պաշտում են իրենց դասախոսին` Լիլիթ Սուրենովնային, ով հրաշալի մարդ է. մենք արդեն երեք տարի է` ծանոթ ենք… Ճաշից հետո մենք նորից մեկնում ենք Երևանից. մեզ նորանոր ան հայտ վայրեր են սպասում: Ճանապարհին ես ու Գուրամը խո սում ենք Վրաստանի և Ռուսաստանի մասին: Նա բորբոքված և հուզմունքով խոսում է այն մասին, որ Վրաստանը Ռուսաստանի դուստրն է և տառապում է, երբ ծնողները վիճում են: «Մենք սիրում ենք ռուսներին»,— ասում է Գուրամը: «Մենք էլ ենք սիրում ձեր սքանչելի երկիրը»,— պատասխանում եմ… Մենք երկուսս էլ ուզում ենք, որ մեր բոլորի միջև խաղաղություն լինի… Մենք քաղաքականություն չխաղացող, հասարակ, փոքր մարդիկ ենք, որ ապրում են հարազատ հողին՝ երգող թռչունների նման… Մենք ուզում ենք մեկս մյուսին հյուր գնալ, հիանալ և ձոներգել բնությունը, բանաստեղծություններ և արձակ գրել, արարել, այլ ոչ թե զենքով գնալ մեր քույրերի և եղբայրների դեմ` այրվելով անըմբռնելի և անբացատրելի ատելությամբ, ինչպես լինում է հաճախ… Հուսամ` մեզ հետ նման բան երբեք չի պատահի: Մենք կաղոթենք, մենք կգրենք այդ մասին, կխոսենք` հուսալով, որ մեր ձայնը կլսվի: — Ես ուզում եմ, որ իմ վեպն առաջին հերթին ռուսերեն թարգմանվի,— իր երազանքն է բարձրաձայնում Գուրամը:— Համեցի՛ր Վրաստան և կտեսնես, թե ինչ գեղեցիկ երկիր ունենք: — Ես շատ եմ ուզում: Կաշխատեմ հաջորդ տարի գալ… Մեկ էլ տեսար` մեր տապանցիներից էլ եկող լինի,— պատասխանում եմ: Ավտոբուսը մեզ հասցնում է Գեղարդ` վիմափոր վանք Կոտայքի մարզում: Վանքը շրջապատված է Գողթ գետի կիրճի մասը կազմող վեհատեսիլ ժայռերով, որ նման են թզուկների միջավայրում հայտնված հսկաների: Վանական համալիրի տաճարների մի մասը ամբողջովին ժայռափոր են, և պարզապես անհնար է պատկերացնել դրանց կառուցման քրտնաջան ու ծանրագույն ընթացքը: Համալիրի մնացյալ մասը կազմված է քարակոփ կցակառույցներից և ժայռի խորախորքերում կառուցված սենյակներից: Ամենուրեք աչքերիդ առաջ քարե պատերին քանդակված կամ առանձին խաչքարեր են` խաչ պատկերող հայկական ավանդական քարե հուշարձաններ:

I. Goryunova

112

В самом храме несколько помещений, от огромных пространств до низких, клаустрофобичных келий. В центре большого зала навер ху, в каменной крыше сияет округлое отверстие, специально предус мотренное архитектором – через него льется естественный солнеч ный свет. В одном из залов, среднем по размеру, стоит женщина бальза ковского возраста со свечой в руке. Лицом к алтарю, спиной ко всем входящим. Внезапно она начинает петь. Грудной глубокий голос разносится вокруг, отражаясь от стен и сводов, вибрируя… Мое тело покрывают мурашки… Это немыслимо правильно, просто, красиво… Господи, неуж ели бывает столько счастья?!. И это все для меня, со мной, во мне… Сакральность этого места немного нарушается, если отойти вниз, к стоянкам автобусов, громким выкрикам продавцов, торгующ их тем, что русские туристы называют чурчхеллой, а армяне – суджу ком – это грецкие орехи, любовно закутанные в застывший виног радный сок. Рядом настойчиво предлагают огромные румяные пи роги со сладкой ореховой начинкой, похожие на солнце и – дешевую бижутерию: незамысловатые браслетики с изображением святых, деревянные крестики, стеклянные кулончики с гранатом на тонком черном шнурке… Чуть поодаль, немолодой мужчина молча продает небесно–синие цветы, перевязанные простой ниткой… Ноги неохот но подчиняются призыву заходить в автобус, цепляясь за мелкие выбоинки… Ехать недалеко. Сначала ужин в таверне, похожей на частный дом, где нас встречают почти по–родственному, потом еще несколь ко минут и новая остановка. Гарни – древнеармянский языческий храм I века нашей эры в до лине реки Азат, восстановленный из руин… Мы приезжаем туда бли же к ночи. Храм освещается множеством прожекторов, отчего кажет ся еще более величественным и торжественным. Широкая дорога, дорога к храму приглашает в его исполинские объятия. Из динами ков плавно–печально льются звуки дудука. Отхожу в сторону, ближе к очередному провалу. В черном ночном небе ярко светит Венера, Вечерняя звезда, названная по имени римской богини любви и кра

113 Ի. Գորյունովա

Ժամանակի սղության և նախապես կազմված խիստ սահմա նափակ երթուղու պատճառով զբոսաշրջիկները չեն հասցնում տեսնել հերթական քարայրները` քիչ այն կողմ և ձախից վեր… Մյուս կողմում Համբույրի կամուրջն է, որ թովում է և կանչում, որ անցնես ընտրյալիդ հետ` ձեռքդ ամուր բռնած քո տղամարդու հետ… Ետևում նորից փոքրիկ քարայր է: Իսկ վերևում՝ բարձրաբերձ ժայռին, կարծես հրաշքով քանդակված խաչի լույսն է… Բուն եկեղեցում մի քանի շինություններ կան` վիթխարի տա րածքներով և կլաուստրոֆոբիա հրահրող նեղլիկ խցերով: Մեծ սրահի կենտրոնում՝ քարե գմբեթին, շողում է ճարտարապետական հատուկ լուծումով կառուցված գնդաձև բացվածքը, որից ներս է հորդում արևի բնական լույսը: Միջին չափսի մի սրահում բալզակյան տարիքի մի կին է կանգնած` մոմը ձեռքին, դեմքով դեպի զոհարանը, թիկունքն արած բոլոր ներս մտնողներին: Կինը հանկարծ սկսում է երգել, նրա կրծքային խորը ձայնը ծավալվում է, արձագանքվելով հպվում պատերին և սյուներին… Մարմինս փշաքաղվում է: Նրա երգը աներևակայելի ճիշտ է, պարզ, գեղեցիկ… Տե՛ր Աստված, մի՞թե հնարավոր է այսպիսի երջանկություն: Եվ այս ամենը՝ ինձ համար, ինձ հետ, իմ ներսում… Այս վայրի սրբազանությունը փոքր–ինչ խախտվում է ներքև իջնելիս ավտոբուսների կանգառում առևտուր անողների բարձր գոռգոռոցներով, որոնք վաճառում են խաղողի թանձր օշարակի մեջ գորովանքով թաթախված ընկույզի շարաններ. ռուս զբոսաշրջիկները դրան չուրչխելա, իսկ հայերը սուջուխ են ասում: Կողքին համառորեն առաջարկում են վիթխարի կլոր, կարմրերես կարկանդակներ` քաղցր միջուկով և արևի տեսքով… Նաև էժան զարդեր` սրբապատկերներով անպաճույճ ապարանջաններ, փայտե խաչեր, ապակե կախազարդեր` բարակ սև քուղի վրա անցկացրած… Քիչ այն կողմ տարեց մի տղամարդ լուռ վաճառում է երկնագույն ծաղիկների փնջերը, որ հասարակ թելով են կապած: Մանր խորդուբորդերին կառչող ոտքերս դժկամությամբ են ենթարկվում ավտոբուս մտնելու կոչին: Կարճ ճանապարհ է: Ընթրիք սեփական տան նման մի պանդոկում, որտեղ մեզ գրեթե որպես հարազատների են դիմավորում: Հետո ևս մի քանի րոպե և նոր կանգառ: Գառնի՝ Ազատ գետի հովտում մ. թ. առաջին դարի հին հայկական հեթանոսական տաճար՝ ավերակներից վերականգնված… Մենք տեղ ենք հասնում գիշերվա մոտ: Տաճարը լուսավորվում է մեծաթիվ լուսարձակներով, ինչից առավել վեհատեսիլ և հանդիսավոր է երևում: Դեպի տաճար տանող լայն ճանապարհը հրավիրում է տաճարի հսկա

I. Goryunova

114

соты. Кажется, она обещает мне радость, сулит покровительство под ее милостивой сенью… По зодиаку я – рак, лунный знак, и мое время – ночь, поэтому я умею говорить со звездами на одном языке, хотя и солнцем у меня свои, особые отношения в силу знания зороастрийс ких способов общения с Митрой… В мифологии и астрономии инков Венера называлась Ч’аска… Издалека, чтобы не помешать и не пот ревожить, любуюсь одной из наших армянских ковчежанок – Гоар, воздевающей руки к звездному небу. Я не слышу, шепчет ли она что– то, молит о чем–то пространство или молча вбирает в себя энергию этого места… Чудится, что она ведьма – ведающая мать, мать–Арме ния для своих сыновей и дочерей… Я обещаю себе вернуться сюда снова, чтобы увидеть храм при свете дня. Вечером ковчежцы собираются в зимнем саду отеля Арарат, что бы на прощание посидеть вместе. Расставаться не хотелось. Времен ные обитатели Ковчега сплотились и сдружились, сумели преодо леть разницу во взглядах, менталитете, языках, культурах… И ярче засияли глаза, и теплее стало сердце… Прощальные бокалы вина… Объятия… Мы не прощаемся и обязательно найдемся, встретимся снова… Но я еще не уезжаю. Моя персональная сказка продолжает длиться, потому что я, в отличие от других, остаюсь на форум из дателей и переводчиков. Надо только переехать из отеля Арарат в Конгресс – пять минут пешком… От этой мысли чуть легче… Участники форума приезжают в Сурб Рипсиме, храм Рипсиме. Кругом много машин, ажиотаж… Скоро начнется свадьба, венча ние… Мы им мешаем, но нас радостно приглашают поуч аствовать. И мы, люди из разных стран, собравшиеся вокруг них, желаем им счастья на всех языках мира, которые знаем: поздравления звучат на английском, французском, польском, литовском, испанском… Они не ожидали такого подарка, откровенного и удивительного в своей искренности. Пусть они пронесут его сквозь годы, как благослове ние мира над всей Арменией. Захожу внутрь, беру свечи… Это уже ритуал… Подношу пламя к другой, горящей свече… Жду, когда оно разгорится и бережно закрываю его от сквозняка рукой. Восковые слезы бога обжигают ладонь и застывают на коже… Осторожно став лю ее на предназначенное место, в мокрый черный песок, покрытый

115 Ի. Գորյունովա

գիրկը: Բարձրախոսներից ծորում է դուդուկի թախծալուր մեղեդին: Առանձնանում եմ, կանգնում հերթական վիհի եզրին: Գիշերային սև երկնքում առկայծում է հռոմեական սիրո և գեղեցկության աստվա ծուհու պատվին Վեներա կոչված Լուսաստղը: Այն կարծես խնդություն է խոստանում ինձ և իր բարեգութ հովանին: Ըստ աստղացույցի՝ իմ կենդանակերպը Խեցգետինն է, լուսնային նշան է, և գիշերն է իմ ժամանակը, դրա համար ես կարողանում եմ խոսել աստղերի հետ, թեև արևի հետ էլ յուրահատուկ հարաբերություններ ունեմ՝ զրադաշտական Միտրայի հետ հաղորդվելու եղանակների իմացության շնորհիվ… Հին ինկերի աստղաբաշխական համակարգի և դիցաբանության մեջ Վեներան կոչվել է Չասկա… Հեռվից, որպեսզի չխանգարեմ, հիանում եմ մեր հայ տապանցիներից Գոհարով, ով ձեռքերն աստղազարդ երկնքին է պարզել … Չեմ լսում՝ նա շշնջում է ինչ–որ բան, աղոթում է, թե լուռ ամբարում է այս վայրի էներգիան… Թվում է՝ նա կախարդուհի է, հմայախոս մայր–Հայաստանը, որ աղոթում է իր որդիների և դուստրերի համար… Ինքս ինձ խոստանում եմ նորից վերադառնալ այստեղ՝ տաճարն արևի լույսով տեսնելու համար… Երեկոյան տապանցիները հրաժեշտից առաջ հավաքվում են «Արարատ» հյուրանոցի ձմեռային այգում: Չենք ուզում բաժանվել: Տապանի ժամանակավոր բնակիչները մտերմացել և ընկերացել են՝ հաղթահարելով հայացքների, աշխարհընկալման, լեզուների, մշակույթների տարբերությունները… Եվ նրանց աչքերի լույսն ու սրտերի ջերմությունն ավելացավ տապանում… Հրաժեշտի գինու գավաթներ… Գրկախառնություններ… Մենք հրաժեշտ չենք տալիս և անպայման նորից չենք կորցնի իրար, նորից կհանդիպենք…. Ես դեռ չեմ մեկնում: Իմ անձնական հեքիաթը դեռևս շարունակվում է, քանի որ, ի տարբերություն մյուսների՝ մնում եմ հրատարակիչների և թարգմանիչների համաժողովին: Ուղղակի պետք է «Արարատ» հյուրանոցից տեղափովեմ «Կոնգրես»՝ հինգ րոպեի ոտքի ճանապարհ: Այդ մտքից մի փոքր խաղաղվում եմ: Համաժողովի մասնակիցները այցելում են Սուրբ Հռիփսիմե, Հռիփսիմեի տաճար: Շուրջը շատ մեքենաներ կան, եռուզեռ… Շու տով հարսանիք կսկսվի, պսակադրություն…Մենք չենք խանգարում, ավելին՝ մեզ սիրով հրավիրում են մասնակցելու: Եվ մենք, նրանց շուրջ հավաքված տարբեր երկրներից եկած անծանոթներ, նորապսակներին երջանկություն ենք մաղթում մեր իմացած աշխարհի բոլոր լեզուներով՝ անգլերեն, ֆրանսերեն, լեհերեն, լիտվերեն, իսպաներեն… Նրանք չէին սպասում իր անկեղծությամբ նման զարմանալի նվերի… Եվ թող այդ բարեմաղթանքները միշտ ուղեկցեն նրանց և օրհնություն լինեն ողջ Հայաստանի համար: Եկեղեցի եմ մտնում, մոմ եմ վերցնում…

водой… Пламя бьется, танцует, выгибается, словно любуется своим отражением в воде. Почему я не родилась в Армении?!. В голове по являются строки… ***

Я ставлю эти свечи за тебя,

За всех друзей, возлюбленных и близких Твоих, и знаю – ветер ноября

Их пламя не задует. Византийским

Всем ликам больше скорби нет – Когда идет душа тебе навстречу Я вытянула только твой билет И я его любым богам отвечу.

I. Goryunova

116

Хочется снова отправиться на озеро Севан, подставив руки–крыл ья пронзительному поющ ему ветру, царящему над гладью вод, что бы закружиться осенним рыжим листом в его сумасшедших объя тиях… Божья Матерь с младенцем ласково смотрит с иконы прямо в мои глаза… Черты ее лица характерны для армянского народа. Они мягче, нежнее наших изображений, их лики не скорбны и уны лы, а полны задумчивой улыбки, свойственной внимательной, гото вой выслушать матери… Дай бог этой паре молодоженов счастья… Влюбленные, возлюбленные миром и своей родиной, они будут так же любить своих детей и не позволят им стать дурными, порочны ми, нетерпимыми снобами… Думаю о том, что многие русские называют хачами всех выходцев с Кавказа, хотя хач в переводе с армянского означает крест. Изна чально хачами азербайджанцы–мусульмане называли армян, пото му что вторые были христианами и носили крест – хач. Таким об разом, всех христиан можно назвать этим же словом, и ко мне оно тоже относится напрямую. Откуда растет наша нетерпимость к лю дям других национальностей? Мы же раньше все были в Советском Союзе, братались, воевали против Гитлера с его безумной национа листической арийской идеей, с его концлагерями и лагерями смерти вроде Аушвица, Треблинки, Освенцима, где сжигали людей только за

Ծես է դարձել. բոցը մոտեցնում եմ վառվող մյուս մոմին … սպասում եմ՝ երբ կվառվի, և ափով նրբորեն ծածկում եմ, որ միջանցահովիկից չմարի: Աստծո մոմե արցունքները այրում են ափերս և սառչում մաշկիս վրա…Մոմը զգույշ դնում եմ նախատեսված տեղում՝ ջրով և ավազով լցված պատվանդանին… Բոցը թրթռում է, պարում, ուղղվում, ասես հիանում է ջրի մեջ սեփական արտացոլանքով… Ես ինչո՞ւ չեմ ծնվել Հայաստանում: Մտքումս տողեր են ծնվում. *** Ես քեզ համար եմ մոմերը վառում, Քո բոլոր–բոլոր հարազատների, Սիրեցյալների և ընկերների. Գիտեմ, որ քամին այս նոյեմբերի Բոցը չի մարի: Եվ ողբն է ջնջվել Հին բյուզանդական սրբապատկերից. Երբ ընդառաջ էր Սուրբ Հոգին գալիս, Նրան իմ տոմսը մեկնեցի միայն՝ Ամեն աստծո դեմ կանգնելու պատրաստ:

117 Ի. Գորյունովա

Ուզում եմ նորից Սևան գնալ, թևերս պարզել ջրերի երեսին իշխող, մարմնի մեջ թափանցող և երգող քամուն, որպեսզի աշնան ոսկեդեղին տերևի պես պտտվեմ նրա խելահեղ գրկում… Մանուկը գրկին Տիրամայրը սրբապատկերից փաղաքուշ նայում է ուղիղ աչքերիս… Նրա դիմագծերը հայկական են: Ավելի մեղմ և նուրբ են, քան մեր սրբապատկերներինը… Նրանց դեմքերին ողբ ու ցավ չկա, այլ ուշադիր, լսելու ունակ մորը հատուկ մտախոհ ժպիտ… Թող Աստված այս նորապսակներին երջանկություն տա… Սիրահարված իրար, աշխարհին և իրենց հայրենիքին՝ նրանք նույնկերպ կսիրեն իրենց երեխաներին և թույլ չեն տա նրանք վատը լինեն, արատավոր, անհանդուրժող ու սնափառ… Մտածում եմ այն մասին, որ շատ ռուսներ «խաչ» են անվանում բոլոր կովկասցիներին, չնայած «խաչ» հայերենից թարգմանաբար նշանակում է «кресть»: Սկզբնապես հայերին «խաչեր» են ասել մուսուլման–ադրբեջանցիները, քանի որ հայերը քրիստոնյա են և խաչ են կրում: Եվ ուրեմն՝ բոլոր քրիստոնյաներին կարելի է անվանել խաչ, այդ թվում և ինձ: Որտեղի՞ց այդ ատելությունը այլ ազգերի հանդեպ: Չէ՞ որ նախկինում մենք բոլորս Սովետական Միությունում էինք ապրում, ընկերություն ենք արել, միասին կռվել Հիտլերի դեմ՝ արիապաշտության ազգայնամոլական խելագար նրա գաղափարի, նրա համակենտրոնացման ճամբարների՝ Աուշվիցի, Տրեբլինկի, Օսվենցիմի դեմ, որտեղ մարդկանց ողջակիզում էին միայն ուրիշ

I. Goryunova

118

то, что у них другого цвета волосы, другой формы нос… К чему мы идем с такой черной душой, ненавистью, презрением? К очередному геноциду?.. Я изучала свое родовое древо, в нем нет примесей других кровей, кроме русской, но это для меня неважно. Главное – человек и то, что он из себя представляет изнутри, а не цвет его волос и форма носа… Я не люблю разве что оголтелых националистов, фашистов, мусульман–фанатиков и шахидов–смертников, готовых убивать ра ди извращенной идеи, идеи, которой нет, потому что любая религия нацелена на добро, только вот всякую мысль, каждую заповедь мож но извернуть и вывернуть так, что в кривом зеркале она приобретет иной смысл, иное толкование… Сделайте мне переливание крови, влейте любую, я не изменюсь… Армения – похожа на один из своих символов – плод граната. Ког да ты видишь его в первый раз – можешь гадать о его содержимом, его вкусе и структуре, но раскрыв его, видишь множество зерен, сос тавляющих его целостность. Так и эта страна состоит из множества таких зернышек: язык, поэзия, живопись, танец, музыка, характеры людей и их гостеприимство… Я уезжаю из этой страны с болью расставания и надеждой на ско рую встречу. Наш «Литературный Ковчег» подплыл к границам про щания. Его временные обитатели снова разлетелись по своим стра нам, унося маленькие щепочки в кулачке памяти, тогда как моя ще почка впилась накрепко в самое сердце… Олег Панфил сочувственно обнимает меня за плечи и шепчет: «Ты скоро вернешься…» В аэропорту снова слышу армянскую речь. Улыбаюсь. Я схваты ваю на лету и уже интуитивно, без перевода показываю паспорт, снимаю часы, чтобы пройти через рамку… Мне улыбаются в ответ. Постоянно… Таможенник заботливо помогает закрыть туго набитую сумку, в которой лежит свитер и шарф: в Москве может быть холод но. Он галантно извиняется за причиненное неудобство. Скрываю наворачивающиеся слезы. «Я вернусь. Я скоро вернусь», шепчу себе мантру или аффирмацию в тщетной попытке обрести спокойствие и утишить, обмануть саднящее сердце. В салоне самолета я прикрываю глаза, делая вид, что сплю, чтобы справиться с подступающими слезами. Меня медленно окутывает дремота на грани яви и сна…

119 Ի. Գորյունովա

գույնի մազեր և ուրիշ ձևի քիթ ունենալու համար… Ո՞ւր ենք մենք գնում այսքան սևահոգի, այսքան ատելությամբ և արհամարհանքով… Դեպի նոր ցեղասպանություն… Ես ուսումնասիրել եմ իմ տոհմածառը. իմ մեջ, ռուսականից բացի, ոչ մի այլ արյուն չկա, բայց դա ինձ համար կարևոր չէ: Կարևորը մարդն է և նրա ներաշխարհը, այլ ոչ թե նրա մազերի գույնը և քթի ձևը…. Ես չեմ սիրում ազգայնականներին, ցեղապաշտներին, մոլեռանդ մուսուլմաններին և մահապարտ– շահիդներին, ովքեր ունակ են սպանելու հանուն աղճատված գաղափարների, հանուն գոյություն չունեցող գաղափարների, որովհետև ցանկացած կրոն նպատակաուղղված է դեպի Բարին, միայն թե ցանկացած միտք և պատվիրան հնարավոր է այնպես շուռ տալ և նենգափոխել, որ ծուռ հայելու մեջ այն ստանա այլ իմաստ և մեկնաբանություն… Իմ երակների մեջ ներարկեք ցանկացած այլ արյուն, փոխեք իմ արյունը.ես չեմ փոխվի… Հայաստանը նման է իր խորհրդանիշներից մեկին՝ նռանը: Երբ առաջին անգամ ես տեսնում, կարող ես գուշակել նրա պարունակությունը, համը և կառուցվածքը, բայց բաց անելով պտուղը՝ տեսնում ես ամբողջը կազմող բազմաթիվ հատիկներ. ճիշտ այդպես Հայաստանն է կազմված բազմաթիվ նման հատիկներից՝ լեզու, պոեզիա, գեղանկարչություն, պար, երաժշտություն, մարդկային բնավորություններ և հյուրընկալություն…. Ես մեկնում եմ այս երկրից հրաժեշտի ցավով և շուտափույթ հանդիպման հույսով: Մեր «Գրական տապանը» հասել է հրաժեշտի ափերին…. Տապանցիները նորից մեկնեցին իրենց երկրները՝ իրենց ափերի մեջ տանելով հիշողության բեկորներ, իսկ իմ բեկորը խրվել է սրտիս մեջ… Օլեգ Պանֆիլը ըմբռնումով գրկում է ուսերս և սփոփում. «Դու շուտով կվերադառնաս…»: Օդակայանում նորից հայերեն խոսակցություններ եմ լսում: Ժպտում եմ: Անցակետում առանց թարգմանելու ինտուիտիվ որսում եմ բառերը և պարզում անձնագիրս, հանում եմ ժամացույցս, որպեսզի անցնեմ… Ի պատասխան ժպտում են: Անընդհատ… Մաքսավորն օգնում է փակելու լիքը լցված պայուսակս՝ տաք սվիտեր և վզնոց եմ վերցրել. Մոսկվայում, երևի, ցուրտ կլինի: Նա նրբանկատությամբ ներողություն է խնդրում պատճառած անհարմարության համար: Զսպում եմ արցունքներս: «Ես կվերադառնամ: Շուտով»՝ մանտրայի կամ աֆիմիրմացիայի հանգով շշնջում եմ՝ զուր փորձելով վերագտնել հանգստությունս և խլացնել–խաբել սրտիս: Օդանավի սրահում արցունքներս թաքցնելու համար փակում եմ աչքերս ձևացնելով, թե քնած եմ: Իրականության և քնի արանքում ինձ դանդաղ համակում է նիրհը…

I. Goryunova

120

Ни одно место на земле не было мне так дорого, как эта земля… Почему?.. Но ответ на этот вопрос неважен, главное, что такая земля есть. И когда станет совсем невыносимо от разлуки с ней, я возьму билет на самолет, и через два часа двадцать минут выйду из аэро порта Звартноц. Прилетаю в Москву ночью. Утром просыпаюсь и звоню подру ге, которая на несколько дней прилетела из Торонто, писательнице Алене Жуковой. Она приезжает ко мне, и мы откупориваем гранато вое вино. Рассказываю про Армению. —Ты знаешь,— хитро щурится она,— что я наполовину армянка и прямой потомок Айвазовского?.. И я понимаю, что Армения никуда не исчезла, часть ее осталась со мной, вокруг меня, внутри меня… Она будет напоминать о себе каж дый день, тем способом, которое хитроумное мироздание выберет, чтобы вернуть меня в ее материнские объятия. Выкладываю дневник в блоги. От Рубена Пашиняна приходит со общение: «Прочитал полностью твой «Армянский дневник». Глаза согре лись... очень). Цавт танем, Ира джан».

Ռուսերենից թարգմանեց Կարինե Աշուղ յանը

121 Ի. Գորյունովա

Աշխարհի երեսին ուրիշ ոչ մի վայր ինձ այդքան թանկ չի եղել, որքան այս հողը… Ինչո՞ւ: Այդ հարցի պատասխանն այնքան էլ կարևոր չէ. գլխավորը, որ կա նման երկիր: Եվ երբ էլ բաժանումն անտանելի դառնա, ես ինքնաթիռի տոմս կվերցնեմ և երկու ժամ ու քսան րոպեից կլինեմ Զվարթնոցի օդակայանում: Մոսկվա եմ հասնում գիշերով: Առավոտյան արթնանալուն պես զանգահարում եմ մի քանի օրով Տորոնտո մեկնած ընկերուհուս՝ գրող Ալ յոնա Ժուկավային: Նա հյուր է գալիս, և մենք նռնագինի ենք վայելում: Պատմում եմ Հայաստանի մասին: — Իսկ դու գիտե՞ս,— աչքերը խորամանկ կկրոցում է նա,— որ ես կիսով չափ հայուհի եմ և Այվազովսկու շաղավիղը… Եվ ես հասկանում եմ, որ Հայաստանը չի անհետացել, չի մնացել հեռվում, նրա մի մասը մնացել է ինձ հետ, իմ շուրջը, իմ խորքում…Եվ ամեն օր ինձ կհիշեցնի իր մասին այն միջոցներով, որ իր մայրական գիրկը վերադարձնելու նպատակով կընտրի խորաթափանց տիեզերքը… Օրագրային գրառումներս տեղադրում եմ բլոգում: Ռուբեն Փաշին յանից հաղորդագրություն եմ ստանում. «Ամբողջությամբ կարդացի քո «Հայկական օրագիրը»: Աչքերս ջերմացան… շատ: Ցավդ տանեմ, Իրա՛ ջան»:

Zuska Kepplová Զուսկա Կեպլովա Slovakia Սլովակիա

She is lecturer at Musark University in Brno, Check Republic and is teaching in the department of social sciences. She is a candidate of Gender Sciences at the Central University of Budapest (Hungary) at the department of Gender Studies. Zuska is the author of numerous works. Among her prizes are Mladi Tvorca 2012, Ján Johanides Award 2012, Literary Fund Prize 2012. Արձակագիր և հասարակագետ Զ. Կեպլովան Չեխիայի Բռնո քաղաքի Մուսարկ համալսարանի դասախոս է, դասավանդում է հասարակագիտության բաժնում: Գենդերային գիտությունների թեկնածու է դարձել Բուդապեշտի կենտրոնական եվրոպական համալսարանում (Հունգարիա)` գենդերային ուսումնասիրությունների բաժնում (փետրվար, 2013 թ.): Հեղինակել է բազմաթիվ ստեղծագործություններ: Ի թիվ այլոց` արժանացել է հետևյալ մրցանակների՝ «Mladi Tvorca» (2012), Ժան Յուհանիդեսի մրցանակ (2012), Գրական հիմնադրամի մրցանակ (2012):

Aram’s assistant It might not be a very precise observation, it is statistically not well based but it seems to me that there is something of a Biblical quality to Armenian writing. I mean when writers want to write about something, they rather write about something else instead and you as a reader have to

Z . Ke p p l o v á

124

decipher what was actually meant. So I am going to do something similar and tell you a story from long time ago that might bring you closer to what is on my mind right now. We moved into a house on a street with a flower name which was a nice coincidence because we also lived on a flower–named street in Bratislava. Then, I would say Bratislava, Slovakia, former Czechoslovakia and then add Europe for precision. People on the other side of the planet (getting there took us more than 10 hours on a plane, it was my first time!) are excused not to know where my country of origin is located. Still, my mum would call them ignorant because we knew a lot about their country even before we visited while they barely knew about our existence. For me, it was obvious we existed, I was never inspired to doubt it and only after meeting these people who were honestly surprised by our existence, I started to pose myself philosophical questions. The house we moved in was of terracotta color – I always wanted to use this word in my writing so I am very happy the house was of this color – and there was a garden surrounding it. Our landlord was an elderly

Արամի օգնականը

125 Զ. Կեպլովա

Կարող է շատ ճշգրիտ դիտարկում չլինի, վիճակագրորեն էլ՝ լավ չհիմ նա վոր ված, բայց թվում է, թե հայ կա կան գրի մեջ ա ստ վա ծաշնչյան ինչ–որ բան կա: Նկատի ունեմ` երբ գրողները ուզում են ինչ–որ բանի մասին գրել, նրանք սովորաբար դրա փոխարեն այլ բան են գրում, և դու՝ որպես ընթերցող, պետք է վերծանես, թե իրակա նում ինչ է նկատի ունեցել հեղինակը: Այսպիսով՝ ես էլ նման մի բան եմ անելու՝մի հին պատմություն եմ պատմելու, որը կօգնի ձեզ հասկա նալու այն, ինչ հիմա մտքումս է: Մենք տեղափոխվեցինք մի տուն, որը գտնվում էր ծաղկի անունով փողոցում: Սա հաճելի պատահականություն էր, քանի որ Բրատիս լավայում նույնպես ապրում էինք ծաղկի անուն ունեցող փողոցում: Հետո կասեի Բրատիսլավա, Սլովակիա, նախկին Չեխոսլովակիա, ապա ճշգրտության համար կավելացնեի՝ Եվրոպա: Մարդիկ մոլորա կի մյուս կողմում (ինքնաթիռով էնտեղ հասնելու համար տասը ժամ պահանջվեց. ես առաջին անգամ էի ինքնաթիռ նստում) ներողություն են խնդրում, որ իմ երկրի տեղը չգիտեն: Այդուհանդերձ, մայրս նրանց տգետ կանվաներ, որովհետև մենք նրանց երկրի մասին լիքը բան գի տեինք անգամ մինչև այցելելը, մինչդեռ նրանք հազիվ թե գիտեին մեր գոյության մասին: Ինձ համար ակնհայտ էր, որ մենք կանք: Ես երբեք կասկած չեմ ունեցել և միայն այս մարդկանց հանդիպելուց հետո, ով քեր անկեղծորեն զարմացած էին մեր գոյության վրա, սկսեցի ինքս ինձ փիլիսոփայական հարցեր տալ: Տունը, ուր մենք տեղափոխվեցինք, տեռակոտա գույն ուներ. միշտ ուզեցել եմ էս բառը իմ գրավոր խոսքում գործածել, էնպես որ, ուրախ էի, որ տունն էդ գույնի էր, իսկ շուրջը այգիկ կար:Մեր տանտերը մի

man called Aram. It might be that he was just a bit older than my parents but with his grey moustache, he seemed like an old man to me. No other man wore moustache in this country, just Aram and my father. Maybe the moustache confused the house inhabitants to think that these two men must be related. One of the neighbors would call on my father and ask: “Excuse me, are you the landlord?” My father considered it a great opportunity for a joke and immediately answered: “No, only his assistant.” The guy wearing sport gear – ready for an evening jog across the streets with flower names – told my father to come with him. My father followed; he was taking more and more delight in his joke of pretending to be Aram’s assistant. After this incident, people started ringing the bell of our flat and ask my father to fix this and help with that. He would call Aram if he didn’t know what to do but often, he helped. Aram, too, would ring the bell and ask my father for assistance. They spoke English together but with my mom, he only spoke Russian and my Z . Ke p p l o v á

126

mom laughed a lot. Aram’s English was not really broken, he knew the names of every tool needed for the house but his accent was so funny we all started imitating him and speaking to each other in Aram English. The tone was so contagious that my mother would respond to people packing her shopping – Paper or plastic? – in Aram’s accent and ask for Both. Moreover, my father who held workshops at university kept speaking Aram’s English with his Chinese, Mexican and Puertorican students. There is no way to say you in a different – more polite or more casual – way in English. Still, the way Aram spoke to my father was as if he was saying Hey, my assistant, listen! He would pick him up for a game of chess and talk about nuclear physics. “You know, I think Aram is really a spy,” said my father to my mum as she was preparing dinner. She had to cruise many shops to find what she wanted. Most of her time, she spent looking for the ingredients to feed us decent food as she called it. I can imagine Aram saying the same to his wife about my father. So these two potential spies sporting moustache – before it was cool – would meet now and then

127 Զ. Կեպլովա

տարեց մարդ էր, անունը՝Արամ: Միգուցե ծնողներիցս մի քիչ էր մեծ, բայց իր սպիտակ բեղերով ինձ ծեր էր թվում: Այս երկրում ոչ մի այլ տղամարդ բեղեր չուներ, միայն Արամն ու հայրս: Գուցե բեղերը շենքի բնակիչներին շփոթեցնում էին. մտածում էին՝ էս երկուսը պետք է որ ազգականներ լինեն: Հարևաններից մեկը հորս կանչեց ու հարցրեց. «Ներեցե՛ք, Դո՞ւք եք տանտերը»: Հորս համար այդ հարցը կատակելու լավ առիթ էր, և նա միանգամից պատասխանեց. «Ո՛չ, ընդամենը նրա օգնականն եմ»: Մարզահագուստով տղան, պատրաստ ծաղիկների անուններով փողոցներով երեկոյան վազքի համար, հորս ասաց, որ իր հետ գնա: Հայրս հետևեց նրան. նա ավելի ու ավելի շատ էր հաճույք ստանում՝ Արամի օգնականը ձևանալով: Էս դեպքից հետո մարդիկ սկսեցին մեր դռան զանգը տալ և խնդրել հորս, որ այս կամ այն բանը սարքի: Նա Արամին էր կանչում, եթե չգիտեր՝ինչ աներ, բայց հաճախ ինքն էր օգնում: Արամը նույնպես դռան զանգը կտար ու հորիցս օգնություն կխնդրեր: Նրանք իրար հետ անգլերեն էին խոսում, բայց մորս հետ Արամը միայն ռուսերեն էր խոսում, իսկ մայրս դրա վրա շատ էր ծիծա ղում: Արամի անգլերենը էդքան էլ վատը չէր, նա իրեն հարկավոր բո լոր գործիքների անունները գիտեր, բայց արտասանությունը այնքան ծիծաղելի էր, որ բոլորս սկսեցինք նրան նմանակել ու միմյանց հետ խոսել Արամի անգլերենով: Նրա հնչերանգն այնքան վարակիչ էր, որ մայրս իր խանութում փաթեթավորում անելիս մարդկանց Արամի առո գանությամբ կհարցներ՝թղթով փաթաթե՞մ, թե՞ պլաստիկով: Ավելին՝ հայրս, ով համալսարանում դասընթացներ էր վարում, շարունակում էր Արամի անգլերենով խոսել իր չինացի, մեքսիկացի ու պուերտոռի կացի ուսանողների հետ: Դու ասելու ուրիշ տարբերակ անգլերենում չկա՝ ավելի քաղաքա վարի կամ ավելի անմիջական: Մինչդեռ Արամն այնպես էր հորս հետ խոսում, որ կարծես թե ասում էր. «Հե՛յ, օգնականս, լսի՛ր»: Նա հորս կտաներ շախմատ խաղալու ու կխոսեր միջուկային ֆիզիկայի մասին: Մի անգամ, երբ մայրս ընթրիք էր պատրաստում, հայրս ասաց. «Գի տե՞ս, ինձ թվում է՝ Արամն իսկապես լրտես է»:Մայրս ստիպված էր շատ խանութներ մտնել` իր ուզածը գտնելու համար: Ժամանակի մեծ մա սը նա ծախսում էր բաղադրիչներ փնտրելով, որպեսզի իր ասած՝ ինչ պես որ հարկն է կ երակրի մեզ: Պատկերացնում եմ, որ Արամը նույնն իր կնոջն էր ասում հորս մասին: Էնպես որ, այս երկու հավանական

to play chess. To my mum, he used to tell Russian jokes and anecdotes, which she then explained to my father who was a terrible Russian speaker and then he told the joke to me and my brother because he also liked telling jokes but could not remember them. When I called my father to announce I was flying to Armenia, he laughed as if I told a good joke. He borrowed me a picture book with a slightly pathetic title Armenia, an open–air museum, and reminded me to bring it back; he’s very sensitive to people taking his books and never returning them so he started putting a stamp with his full name and address and a nasty warning on the first and the last page. Unless I wish to burn in hell, I have to bring the book back (which reminds me that I still did not). My mum mentioned a good friend of her aunt who was Armenian, she tried to remember her name, walked up and down the flat, added salt to the cake she was baking and then burnt it terracotta brown but failed to remember. As I walked the streets of Yerevan, I looked into the face of men passing and observed them hoping I would remember how Aram looked. Z . Ke p p l o v á

128

Unfortunately, the only fragment I remember clearly is his moustache. Dzugashvili–style, my mum called it. I took a picture of a street name starting with Aram – which, as I understood, is far from being a rare name – and sent a message to my father: Look, they named a street after our landlord. Indeed, it was an honor to be his assistant. Greetings from Yerevan! Zuska

Անգլերենից թարգմանեց Տաթևիկ Սարգսյանը

129 Զ. Կեպլովա

լրտեսները իրենց բեղերը ոլորելով (առաջ դա ընդունված էր) կհանդի պեին շախմատ խաղալու համար: Իսկ մորս նա ռուսերեն կատակներ ու անեկդոտներ էր պատմում, որոնք մայրս հետո հորս էր պատմում, իսկ հորս ռուսերենն ահավոր էր: Հետո հայրս էդ կատակները ինձ ու եղբորս էր պատմում, որովհետև ինքն էլ էր սիրում կատակներ պատ մել, բայց դրանք մտապահել չէր կարողանում: Երբ հորս զանգեցի, որ հայտնեմ` Երևան եմ թռչում, ծիծաղեց, կարծես թե մի լավ անեկդոտ էի պատմել: Նա ինձ նկարներով գիրք տվեց, մի քիչ սրտաճմլիկ վերնագրով` «Հայաստան՝ թանգարան բաց երկնքի տակ», և հիշեցրեց, որ վերադարձնեմ. հայրս խիստ զգայուն է այն մարդկանց հանդեպ, ովքեր վերցնում են իր գրքերը ու երբեք էլ չեն վերադարձնում: Այդ պատճառով նա սկսեց կնիք դնել իր անվամբ ու հասցեով և մի տհաճ նախազգուշացում՝առաջին ու վերջին էջերին: Եթե նույնիսկ դժոխքում այրվեմ, ստիպված եմ գիրքը վերադարձնել (ինչն ինձ հիշեցնում է, որ դեռ չեմ վերադարձրել): Մայրս իր մորաքրոջ ընկերուհիներից մեկին նշեց՝ հայուհի, անունը հիշել չկարողացավ, տնով մեկ վերուվար արեց, խմորեղենի մեջ աղ արեց, իսկ հետո վա ռեց, տեռակոտայի պես շագանակագույն դարձրեց, բայց չկարողա ցավ հիշել: Երևանի փողոցներով քայլելիս նայում էի անցնող տղամարդկանց դեմքերին ու նրանց ուսումնասիրելով՝հույս ունեի, որ կհիշեմ՝ Արամն ինչ տեսք ուներ: Դժբախտաբար, միայն նրա բեղերն եմ լավ հիշում: Մորս ասած՝Ձուգաշվիլի ոճով: Ես նկարեցի Արամի անունով փողոցը (ինչպես հասկացա՝այս անունը հազվադեպ հանդիպող անուններից չէ) և հորս հաղորդագրություն ուղարկեցի. «Տե՛ս, էստեղ մեր տանտի րոջ անունով փողոց կա: Իսկապես, պատիվ էր նրա օգնականը լինելը: Ողջույննե՛ր Երևանից, Զո՛ւսկա»:

Ludwig Laher Լյուդվիգ Լահեր Austria Ավստրիա

Born in Linz, Upper Austria. He has studied at Salzburg University, graduated with PHD. He teaches both at university and high school. From 2005–2007, Ludwig was the president of European Council of Artists. He is also a member of IGGA (Association of Austrian Authors), as well as a member of UNESCO committee. He is the winner of numerous prizes and fellowships. He has done many translations from English. Ludwig is the author of “Not everybody runs (Vienna 1984), “Three Generations of Sinti–Frauen” (2004), “Green Book” (2004) etc. Ավստրիացի արձակագիր և էսսեիստ Լ. Լահերը ծնվել է Լինցում (Վերին Ավստրիա) 1955–ին, ուսանել Զալցբուրգի համալսարանում: Գիտությունների դոկտոր և պրոֆեսոր է. դասավանդում է ինչպես համալսարանում, այնպես էլ ավագ դպրոցում: 2005–2007 թթ. եղել է Եվրոպայի արվեստագետների խորհրդի նախագահ: Ավստրիացի հեղինակների իրավունքները պաշտպանող կենտրոնի խորհրդի անդամ (IGAA) է, Ավստրիայում UNESCO–ի հանձնաժողովի անդամ: Շահել է բազմաթիվ մրցանակներ և կրթաթոշակային ծրագրեր: Անգլերենից կատարել է թարգմանություններ: Հեղինակել է «Ոչ բոլորն են փախչում» (Վիեննա, 1984), «Սինտի–Ֆրաուենի պատմության երեք սերունդները» (2004), «Կանաչ գիրք» (2004) և այլ գրքեր:

Von Käfigen und Brücken und mir

L. Laher

132

In Jerewans einzigartigem Cafesjian Kunstzentrum stehe ich vor einem monumentalen Gemälde des US–Amerikaners Doug Argue, einer Arbeit aus dem Zyklus‚ Chicken Paintings’. Genau in der Mitte des Bildes liegt irgendwo in der Unendlichkeit der Fluchtpunkt, auf den alles geradlinig zustrebt: Die endlosen Reihen winziger Legebatteriekäfige voller schneeweißer Hühner zu beiden Seiten zweier Holzplankenstege auf festem Grund und die Betondecke darüber mit den Ventilatoren samt den unverputzten elektrischen Leitungen, die sie verbinden. Die gewollt glatte Ästhetik des surrealen Fotorealisten in Kombination mit der gigantischen, ganz auf die Zentralperpektive ausgerichteten Dimension des Bildes, an dem der Künstler zwei Jahre lang arbeitete, versteckt die kritische Botschaft gekonnt. Man muß erst die Faszination angesichts des Fleißes und der Akribie Doug Argues überwinden, um schließlich auch den dargestellten Verlust menschlichen Maßes, keineswegs nur im Umgang mit Tieren, auf sich wirken lassen zu können. Szenenwechsel: Im Zentrum Jerewans besuche ich gleich neben der Metro–Haltestelle in der Aramstraße die große öffentliche Bibliothek, um an einer Veranstaltung teilzunehmen. Beim Gang auf die Toilette fällt mir in einer dunklen Ecke des Vorraumes ein kleiner Käfig auf, in dem fünf oder gar sechs Wellensittiche zusammengepfercht vegetieren. Sofort ist mir die Arbeit von Doug Argue wieder gewärtig. Nun ist eine öffentliche Bibliothek ohne Zweifel eine Kultureinrichtung. Und so frage ich mich auf dem Weg zurück in den Veranstaltungssaal, für welche Kultur oder Unkultur dieser Käfig samt den vielen bunten Vögeln

Վանդակների, կամուրջների ԵՎ իմ մասին

133 Լ. Լահեր

Երևանում իր տեսակի մեջ եզակի Գաֆեսճյան արվեստի կենտ րոնում կանգնած եմ ամերիկացի նկարիչ Դուգ Արգյուի [Doug Argue] մոնումենտալ կտավի առջև, որը «Chicken Paintings» շարքի աշխա տանքներից մեկն է: Նկարի ճիշտ կենտրոնում՝ անսահմանության մեջ՝ ինչ–որ մի տեղ, փախուստի կետ, ուր ուղղագծորեն ձգտում է ամեն ինչի: Ամուր հիմ քի վրա դրված երկու փայտե շրիշակներով կամրջակների զույգ կող մերում` ձյունաճերմակ հավի ճտերով լցված խաղալիքային պստլիկ լեգո–մարտկոցային վանդակների անվերջանալի շարքեր, որոնք ամ բողջ երկայնքով պատված են բետոնե ծածկով, և որի վերևի մասերում տեղադրված են օդափոխիչներ՝ իրենց իրար կապող բաց էլեկտրական մետաղալարերով: Լուսանկարչական իրապաշտի անսքող սյուրռեալիստական գեղագի տությունը, զուգակցված նկարի ամբողջությամբ դեպի հեռավոր կենտրոն ձգվող ահռելի չափսերի հետ, հմտորեն թաքցնում է երկու տարի նկա րի վրա աշխատած արվեստագետի քննադատական ուղերձը: Որպեսզի մարդկային չափումի կորստի (բնավ ոչ միայն կենդանիների հետ շփման մեջ) այս պատկերը ի վերջո իր ներգործությունն ունենա, անհրաժեշտ է նախ հաղթահարել Դուգ Արգյուի ջանասիրության ու աճպարարական վարպետության [Akribie] նկատմամբ առաջացող հիացմունքը: Տեսարանի փոփոխություն. մտնում եմ Երևանի կենտրոնում՝ Արա մի փողոցում՝ մետրոյի կանգառից ոչ հեռու գտնվող մի մեծ հանրային գրադարան, որտեղ պիտի մասնակցեմ ինչ–որ միջոցառման: Մի ջանցքում` զուգարանի մուտքի մոտ՝ մի մութ անկյունում, նկատում եմ փոքրիկ վանդակ` լցված հինգ թե վեց իրար ճզմված, ուժասպառ,

L. Laher

134

steht. Er mag theoretisch nur für heute dort abgestellt worden sein, von einer Mitarbeiterin, die nebenbei Vögel züchtet und die Tiere gerade übersiedelt. Morgen schon flattern die Wellensittische vielleicht wieder in geräumigen Volieren. Aber, ehrlich gesagt, viel wahrscheinlicher kommt es mir vor, daß die beschriebene Szene ein Dauerzustand ist. Und letztlich ist es für mich, den Betrachter, völlig egal. Womöglich werde ich mein ganzes Leben diese Bibliothek nicht mehr betreten und Nachschau halten können, ob der Käfig noch da ist. Bald einmal werde ich alles rundherum vergessen haben, die Veranstaltung, die freundliche ältere Dame, die mir den Weg in den Saal wies, die Bücherschluchten. Lediglich der Käfig und die Wellensittiche werden präsent bleiben. Und auch das sicherlich nur, weil ich ein, zwei Tage früher mit Doug Argues ‚Chicken Painting’ konfrontiert war. Sie werden es längst bemerkt haben: Es geht hier nur vordergründig um artgerechte Tierhaltung. Wie der Maler aus Minnesota sein konkretes Sujet benutzt, um menschliche Maßlosigkeit generell zu thematisieren, sollen diese essayistischen Bemerkungen eigentlich dazu dienen, meine Weltaneignung, die Weltaneignung eines Schriftstellers, nachvollziehbar zu machen. Am spannendsten sind die Brücken, die sich zwischen den Dingen schlagen lassen. Ich suche diese Dinge nicht, sie fallen mir ins Auge, laden ein zu gedanklichen, manchmal zu literarischen Verknüpfungen. Jedes Ding für sich allein bliebe in meinem Kopf folgenlos. Die Kombination macht es aus. Viel ist mir aufgefallen während der beeindruckenden Reise auf der literarischen Arche mit Kolleginnen und Kollegen aus aller Welt in diesem armenischen Herbst 2013. Ich habe mir allerlei notiert und staune jetzt, welche der Aufzeichnungen es in diesen Text geschafft haben. Indem weder spektakuläre Landschaften noch altehrwürdige Kulturstätten eine Rolle spielen, überhaupt das Ungewohnte, Fremde, Postkartentaugliche, das einem Österreicher in Armenien begegnet, einem Armenier in Österreich, sondern Unerwartetes im Alltag, erfahre ich über mich im nachhinein, daß ich wohl schnell daheim war dort.

Գերմաներենից թարգմանեց Ռուզան Մարգունին

135 Լ. Լահեր

խեղճացած ալիքավոր թութակներով: Անմիջապես աչքիս առաջ կրկին հայտնվում է Դուգ Արգյուի աշխատանքը: Հանրային գրադարան կոչվածը մշակութային օջախ է, անշուշտ: Հիմա ես ճանապարհին՝ միջոցառման դահլիճ գնալիս, ինձ հարց եմ տալիս. այդ գույնզգույն թռչուններով լեցուն վանդակը մշակույթի մա սի՞ն է վկայում, թե՞ մշակույթի բացակայության: Տեսականորեն կարելի է ենթադրել, որ այն դրվել է աշխատակցուհիներից մեկի կողմից, որն, ի միջի այլոց, թռչուններ է բուծում, ու միայն այսօրվա համար է այն բեր վել ու դրվել այնտեղ, և վաղն այդ ալիքավոր թութակները գուցե կրկին թռվռան ընդարձակ ազատավանդակներում: Բայց, ճիշտն ասած, ինձ ավելի հավանական է թվում, որ նկարագրված տեսարանը մի օրվա բան չէ, տևական վիճակ է: Եվ ի վերջո ինձ` դիտորդիս համար մեկ է: Ես, միևնույնն է, այլևս երբեք իմ կյանքում ոտք չեմ դնելու այս գրադարան ու չեմ կարող տեսնել՝ վանդակը դեռ այնտե՞ղ է, թե՞ ոչ: Մի օր ես իմ շուրջ եղած–չեղածը կմոռանամ. միջոցառումը, այն սիրալիր տիկնոջը, ով ինձ ցույց տվեց դահլիճի տեղը, գրքեր կլանողներին… բայց ինձ հետ կմ նան ու ներկա կլինեն վանդակն ու թութակները և իհարկե՝ մեկ–երկու օր առաջ Դուգ Արգյուի «Chicken Paintings»–ի հետ առերեսվելը: Դուք երևի արդեն նկատել եք, որ խոսքն այստեղ կենդանիներին իրենց տեսակին վայել պահել–պահպանելու մասին է: Ինչպես Մինե սոտայի նկարիչն է կոնկրետ սյուժեի օգտագործմամբ մարդու անչա փելիության թեման ընդհանրացնում, այս խոհագրությունն էլ թերևս ամբողջական պատկերացում տա իմ աշխարհընկալման, գրողի աշ խարհընկալման մասին: Ամենագրավիչը իրերի միջև կամուրջներ գցելու հնարավորու թյունն է: Ես չեմ փնտրում այդ իրերը, իրերն են նկատել տալիս իրենց, հրավիրում մտորելու, երբեմն նաև` գիտական կապերի շուրջ: Յուրա քանչ յուր իր ինքնին անհետևանք կմնար իմ գլխում, եթե չլինեին զու գակցումները... Գրական տապանով աշխարհի տարբեր ծայրերից ժամանած գրչընկերների և գրչընկերուհիների հետ ճամփորդության ամբողջ ըն թացքում շատ բան եմ նկատել ու գրի առել ու հիմա զարմանում եմ, թե ինչպիսի գրառումներից ստեղծվեց այս տեքստը: Պարզվում է՝ ո՛չ տե սարժան բնապատկերները, ո՛չ հին մշակութային պաշտամունքի վայ րերը, և, ընդհանրապես, անսովորը, օտարը, փոստաքարտերում տեղ գտածները, որ ավստրիացին տեսնում է Հայաստանում, կամ հայը` Ավստրիայում, դեր չեն խաղում, քանի որ գոնե ես կարևորում ու ինձ նով եմ անում անսպասելին առօրյայում, որպեսզի հետադարձ հայաց քով հնարավորինս արագ ինձ այնտեղ տանը զգամ:

Raquel Lanseros Ռաքել Լանսերոս Spain Իսպանիա

Was born in Jerez de la Frontera, Spain, 1973. She is a specialist of English and French languages. She has published a number of poems from the collection Ledends of Promontory (2005), “Diary of a shade“ (2006), The Eyes of the fog (2008) and Croniria (2009), “Red Acacia‘‘ (2008 ), A Dream Within a Dream (2012 ) and “Servant of the Wind“ (2012). Her book called “Journal d’un scintillement“ was published in France (2012). She has received the most honorable poetry award “Unicaja“, this was followed by the second prize of Adonais Poetry Award 2011, as well as other poetry awards – Award Train Antonio and Machado. Her works have been translated into English, French, Italian, Hindi, Turkish, Dutch, Hebrew and Portugese languages. Բանաստեղծուհի Ռ. Լանսերոսը ծնվել է Իսպանիայի Խերես դե լա Ֆրոնտերա քաղաքում 1973 թ.: Անգլերեն և ֆրանսերեն լեզուների մասնագետ է: Հրատարակել է «Հրվանդանի լեգենդները» (2005), «Շողքի օրագիրը» (2006), «Կարմիր ակացիա» (2008), «Մառախուղի աչքերը» (2008), «Կրոնիրիա» (2009) բանաստեղծությունների ժողովածուները: Նրա «Journal d’un scintillement» գիրքը հրատարակվել է Ֆրանսիայում (2012): Արժանացել է «Ունիկայա» ամենահեղինակավոր բանաստեղծական մրցանակին, ապա՝ Ադոնիս /Ադոնայ պոեզիայի 2–րդ պատվավոր մրցանակին, 2011 թ. արժանացել է Տրեն և Բաեզայի Անտոնիո Մաչադո պոեզիայի մրցանակներին: Թարգմանվել է անգլերեն, ֆրանսերեն, իտալերեն, հինդի, հոլանդերեն, թուրքերեն, եբրայերեն և պորտուգալերեն:

En el ombligo de Noé Hay lugares así. Como órganos vitales de cuya solidez depende el mundo. Lugares donde todo ya estaba sucediendo mucho antes de que nada sucediese.

R. Lanseros

138

En Armenia, la luz está encendida desde hace varios siglos. Y se irradia. Yo he sido un caminante por las venas de Yerevan. Bajo el hielo lejano del Monte Ararat comprendí que el pasado también puede caber en el presente. Miré la luna en Gyumri. Bailé al son de un duduk. Bebí brandy con gusto a milenios y a arcilla. Yo vi el amanecer que une Asia con Europa. Yo estuve en Hayastan. Y por qué digo estuve? Yo sé muy bien que nunca he vuelto a irme.

Նոյի պորտում Կան այսպիսի վայրեր, որ կենսատու օրգանների են նման, Նրանց ամրությունից է կախված աշխարհը: Վայրեր, ուր ամեն ինչ արդեն պատահում էր Ոչինչ պատահելուց շատ առաջ:

Ես եղել եմ Հայաստան–ում: Ի՞նչու եմ ասում՝ եղել եմ. Ես լավ գիտեմ, որ այլևս երբեք այնտեղից չեմ հեռացել: Իսպաներենից թարգմանեց Հովիկ Բուդուկյանը

139 Ռ. Լանսերոս

Հայաստանում լույսը վառված է Դեռ դարեր առաջ: Եվ ճառագայթում է: Ես ճամփորդել եմ Երևանի երակներով: Արարատ լեռան հեռավոր սառույցների տակ Հասկացել, որ անցյալը Կարող է պարունակվել նաև ներկայում: Տեսել եմ լուսինը Գյումրիում: Պարել եմ դուդուկի երաժշտության տակ: Ըմպել եմ կոնյակ հազարամյակների և կավի համով: Ես տեսել եմ Ասիան և Եվրոպան միացնող արշալույսը:

Geneviève Letarte Ժենևիև Լետարտ Canada Կանադա

Canadian writer, translator and actress, author of four novels. She has also published a poetry book called “Tout bas très fort” (2004). She has been on the editorial committee of the literary magazine “l’Inconvénient,” where she publishes her articles and essays. She regularly cooperates with different literary groups based in Quebec, France and USA. Genevieve has released three songs— Âmes soûles (2007), Chansons d’un jour (2000) and Vous seriez un ange (1990). She is also well known for her performances, where she combines poetry, music and songs. As a translator Genevieve Letarte has been nominated to the Governor General’s Award for her translations of Mavis Gallanti’s works – Le Week–end en Bourgogne (2010) and Rencontres fortuites (2009). Currently, she is teaching creative writing skills at Sherbrook University, Quebec. In 2014, her poems will be published by the publishing house “Écrits des Forges”. Կանադացի գրող, թարգմանիչ և դերասանուհի, 4 նովելի հեղինակ: Հրատարակել է «Tout bas très fort» վերնագրով (2004) բանաստեղծությունների ժողովածուն: Մոնրեալի «l’nconvénient» գրական հանդեսի խմբագրակազմի անդամ է, որտեղ հոդվածներ և էսսեներ է տպագրում: Համագործակցում է Քվեբեկի, Ֆրանսիայի և ԱՄՆ–ի գրական–ամսագրային խմբակցությունների հետ: Թողարկել է 3 երգ՝ «Âmes soûles» (2007), «Chansons d’un jour» (2000) և «Vous seriez un ange» (1990): Հայտնի է իր ներկայացումներով, ուր համատեղում է պոեզիան, երաժշտությունն ու երգը: Որպես թարգմանիչ` Ժենևիև Լետարտը 2 անգամ առաջադրվել է «Governor General’s Awards»–ին՝ Մավիս Գալլանտի աշխատություններից կատարած իր թարգմանության համար՝ «Le Week–end en Bourgogne» (2010) և «Rencontres fortuites» (2009): Ներկայումս դասավանդում է ստեղծագործական գրավոր հմտություններ Քվեբեկի Շերբրուքի համալսարանում: 2014–ին «Écrits des Forges» հրատարակչությունում լույս կտեսնի նրա պոեմների գիրքը:

Mon Arménie

G. Letarte

142

Ceci est un souvenir encore vif une réalité qui dure dans l’inconscient des yeux l’image d’un pays démultiplié dans la cadence de l’autocar mon regard qui erre par delà l’épaule de l’un ou de l’autre pour s’imprimer sur les ruines et les toits de taule et les chats errants et les vieux qui vendent des pommes au bord de la route et une apparence d’attente sur les visages burinés Ici les hommes flânent près des voitures et des garages mais pas dans les cafés il n’y a pas de cafés en Arménie sauf dans la capitale de grands cafés–terrasses ou logés dans des tentes au milieu de parcs aux allées larges et rectilignes à mi–chemin entre Moscou et le Moyen–Orient mais dans les quartiers pauvres d’Erevan les hommes flânent autour des garages et des bouis–bouis et parfois la silhouette d’une femme en tablier se retourne avant de se retirer au fond d’une cour protégée par un muret de pierre

Ի՛Մ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Էստեղ մարդիկ պարապ–սարապ պտտվում են մեքենաների ու ավտոտնակների շուրջ բայց ոչ սրճարանների Հայաստանում սրճարաններ չկան միայն մայրաքաղաքում հրաշալի սրճարան–տաղավարներ կամ էլ վրանածածկ զբոսայգիների լայն ու ուղիղ պողոտաների միջև Մոսկվայի ու Միջին արևելքի կես ճամփին բայց Երևանի աղքատ թաղամասերում տղամարդիկ պարապ–սարապ պտտվում են ավտոտնակների ու սննդի կրպակների շուրջ և երբեմն գոգնոցով կնոջ ուրվագիծը ետ է պտտվում մինչև քարեպատ բակ վերադառնալը և տղամարդիկ նաև պարապ–սարապ պտտվում են բլրի ստորոտին ուր Տեղերի վանքն է կանգնած

143 Ժ. Լետարտ

Դեռ մի վառ հիշողություն է մի իրականություն, որ դեռ մնում է անգիտակից հայացքիս մեջ երկրի պատկերը` բազմապատկած սրընթաց ավտոբուսով աչքս թափառում է մեկ՝ մեկի, մեկ` մյուսի ուսին որ ինքն իրեն դրոշմի ավերակների տանիքների ու թափառող կատուների վրա ճամփեզրին խնձոր վաճառող ծերերի վրա սպասողների փորագրված դեմքերին

Et les hommes flânent aussi au pied de la colline où trône le monastère de Tegher flânent autour des voitures ou assis sous les arbres cigarette au bec des pigeons coincés sous les bras pour attirer les touristes on vendrait le ciel si on le pouvait

G. Letarte

144

L’autobus sillonne les montagnes aux flancs roussâtres aux dos pelés et soudain l’Ararat se dresse devant nous silencieux dans sa mousse blanche le soleil luit dans la campagne arménienne qui ressemble à la campagne russe telle que je l’ai vue dans les films de Tarkovski qui suis–je ici une écrivaine québécoise inconnue par définition une écrivaine perdue dans l’anonymat de son désir c’est à cela que servent les voyages à se perdre soi–même sous les râtures d’un texte malhabile à la frontière de l’Europe et de l’Asie Des voix stridentes s’engouffrent dans mes oreilles à l’ouïe déclinante les arbustes sont garnis de fruits rouges et de sacs à ordures qui suis–je ici une écrivaine sans voix mais avec des yeux pour voir la tristesse la joie la fatigue ou l’abandon sur le visage de mes compagnons de route la lumière qui coule sur le flanc des montagnes les détritus muticolores qui jonchent la clairière et qui bientôt aboutiront dans la rivière

նրանք պարապ–սարապ պտտվում են մեքենաների շուրջ կամ նստում ծառերի տակ ծխախոտ ծխում աղավնիները թևերի տակ, որ գրավեն հյուրերին եթե կարողանային՝ ամպերն էլ կվաճառեին Ավտոբուսը խաչաձևում է կարմրավուն լանջերով ու մերկ ետնախորշերով սարերը և հանկարծ Արարատն է հայտնվում մեր առջև լուռ, իր սպիտակ փրփուրի մեջ արևն է շողում հայկական գյուղում այնքան նման է Տարկովսկու ֆիլմերում տեսածս գյուղին

Ո՞վ եմ ես էստեղ ստվերը դեմքին մի կին la femme avec une ombre sur le visage

145 Ժ. Լետարտ

Ո՞վ եմ ես էստեղ Քվեբեկից եկած մի գրող սահմանումով անհայտ մի կին գրող՝ իր ցանկության անանունության մեջ կորած ահա թե ճամփորդելն ինչի համար է որ ինքդ քեզ կորցնես թափթփված գրվածքիդ խզբզոցների մեջ Եվրոպայի ու Ասիայի սահմանին Սուր, ճռճռան ձայները շտապում են ականջներիս մեջ՝ չթողնելով, որ լսեմ թփերը զարդարված են կարմիր մրգերով աղբի տոպրակներով ո՞վ եմ ես էստեղ մի գրող` առանց ձայնի բայց աչքերով, որ տեսնեմ տխրություն, ուրախություն, հոգնածություն կամ լքվածություն ճանապարհի ընկերներիս դեմքերին լույսը, որ հոսում է սարերի վրայով աղբի գունավոր կտորները, որ փչացնում են մաքրությունը և շուտով կհայտնվեն գետում

Qui suis–je ici la femme avec une ombre sur le visage the woman with a shadow on her face a dit le poète qui voit à l’intérieur de vous un peu de whisky dans le thé soulage la gorge enflammée par la grippe les mendiantes sont éternelles dans leurs vieux habits la fille qui ressemble à Juliette Binoche me sourit sous les arbres

G. Letarte

146

Dans l’autobus tape–cul qui sillonne les montagnes mon regard erre au–delà des collines sèches qui rappellent celles du Péloponèse mais sans la mer il n’y a pas de mer en Arménie que des terres arides ou cultivées gazonnées ou poussiéreuses traversées de routes en serpentins où conduisent trop vite les chauffeurs de bus, de camions ou de Lada (pourquoi les Lada sont–elles des voitures pour quatre personnes ? Parce qu’il y a la place pour une au volant et pour trois qui poussent…) Routes de terre battue ou d’asphalte mais toujours cahoteuses qui nous mènent d’est en ouest et du nord au sud semées de stations d’essence où l’on achète du pain cuit sur place des saucissons de noix et des pommes (c’est l’automne) et du coca et des cigarettes (beaucoup de cigarettes) et le long desquelles il vaut mieux ne pas chercher les W.C. Routes de désolation et d’espoir d’où l’on aperçoit au loin la frontière turco–arménienne surveillée par des soldats russes Routes de nostalgie qui traversent des villages silencieux, gris et pierreux

ասաց պոետը, ով կարողացավ ներսս տեսնել մի քիչ վիսկի թեյի մեջ թեթևացնում է գրիպից բորբոքված կոկորդդ մուրացկանները հավերժական են իրենց հին շորերով Ժուլիետ Բինոշի նման աղջիկը ժպտում է ինձ ծառերի հետևից Ավտոբուսում, որը դղրդալով անցնում է լեռներով հայացքս թափառում է չոր լեռներից էլ վեր հիշեցնելով Պելեպոնեսի լեռներից մեկը բայց առանց ծովի Հայաստանում ծով չկա միայն խոտածածկ ու փոշոտ հողեր օձաձև ճանապարհներով հատված ուր մարդիկ շատ արագ սլանում են իրենց ավտոբուսներով բեռնատարներով կամ Լադաներով (ինչու՞ են Լադաները չորս հոգու համար. որպեսզի տեղը հերիքի՝ մեկը քշի, երեքը հրեն…)

Ամայացման ու հույսի ճամփաներ որտեղից հայ–թուրքական սահմանը հեռվից տեսանելի է որը ռուս զինվորներն են վերահսկում Կարոտախտի ճամփաները անցնում են լուռ, մոխրագույն ու քարքարոտ գյուղերով շներն են հաչում հենց որ անցնում ենք մեր զարմանքը, երբ տեսնում ենք երեսուն հյուրերի համար սեղանը մի խոնավ բակի մթության մեջ բանջարեղենային աղցաններով լի ափսեներ, մածուն օղի, որ տաքացնում է առանց շշմեցնելու իսկ հացի թոնիրը տան կողքն է՝ միշտ վառ

147 Ժ. Լետարտ

Կեղտոտ կամ ասֆալտապատ ճանապարհներ՝ միշտ խորդուբորդ որ տանում են մեզ արևելքից արևմուտք և հյուսիսից հարավ կետագծված գազալցակայաններով, որտեղից մենք տեղում թխած հաց ենք առնում ընկույզից պատրաստված նրբերշիկներ ու խնձոր (աշուն է) ու կոկա–կոլա ու ծխախոտ (լիքը ծխախոտ) ու դրա հետ մեկտեղ ավելի լավ է արտաքնոց չգտնես

jappements de chiens sur notre passage émerveillement devant une table dressée pour trente convives au fond d’une cour humide assiettes de légumes de salades de petits pains de yogourt de lentilles et la vodka qui réchauffe sans étourdir et le four à pain toujours allumé à côté Ramilles de vignes suspendues dans les vieux jardins venelles sombres où des jeunes traînent en fumant des clopes je me demande s’ils rêvent d’émigrer à Toronto ou à Atlanta si leurs parents sont des fermiers ou des ouvriers si leurs grands–parents sont morts durant le génocide jeunes hommes aux yeux foncés et au menton fort jeunes filles aux grands yeux et aux cheveux soyeux belles beautés qui bientôt troqueront la campagne pour la capitale et des jeans de marque Diesel G. Letarte

148

Les villages pierreux se taisent sur notre passage villages au milieu de nulle part comme il y en a tant en Europe de l’Est comment puis–je dire une telle chose c’est ma première fois à l’Est si l’on peut dire cela en parlant de l’Arménie les voyages forment le regard et l’esprit comme le travail d’écriture où se mêlent réalité et fiction réminiscences et temps présent l’écriture comme le voyage est un rêve sur quatre roues qui fait son chemin cahin–caha sur les routes escarpées un road–movie génial qui fuse de l’intérieur pour aller rejoindre les étoiles et l’on avance main dans la main comme Laurel et Hardy les yeux happés par l’éternité du paysage

Խաղողի փնջեր հին այգիներում կախված մութ ծառուղիներ, ուր երիտասարդները զվարճանում են ծխախոտ ծխելով հետաքրքիր է նրանք երազու՞մ են Տորոնտո կամ Ատլանտա արտագաղթելու մասին նրանց ծնողները ֆերմերնե՞ր են, թե՞ բանվորներ նրանց նախնիները Ցեղասպանության ժամանա՞կ են մահացել երիտասարդ տղաներ՝ մուգ աչքերով ու ընդգծված մռութներով աղջիկներ մեծ աչքերով ու մետաքսե մազերով չքնաղ գեղեցկուհիներ, որոնք շուտով կփոխեն գյուղը մայրաքաղաքի հետ կհագնեն Դիզել ջինսեր ու սպորտային կոշիկներ

«Երևան» պանդոկում ես վազում եմ Կինոռեժիսոր Ռոբերտ Գուեդեդյանի կրկնօրինակի մոտ

149 Ժ. Լետարտ

Քարքարոտ գյուղերը լռում են, երբ դրանց միջով անցնում ենք գյուղեր «ոչ մի տեղի» մեջտեղում քանի որ Արևելյան Եվրոպայում այդքան շատ են գյուղերը ինչպե՞ս կարող եմ էդպիսի բան ասել առաջին անգամ եմ Արևելքում եթե Հայաստանի մասին խոսելիս կարող ես էդպես ասել ճամփորդելը սովորեցնում է այն, ինչ գիտես կամ չգիտես ճամփորդելը ընդլայնում է աչքդ ու միտքդ ինչպես որ գրելու արվեստը ուր միահյուսվում են իրականությունն ու հնարանքը ինչպես հիշողություններն ու ներկան գրելը ճամփորդելու պես երազ է չորս անիվների վրա որ երերում է զառիթափ ճանապարհներով ներսից բխող մի փայլուն «ճանապարհային կինո» դեպի աստղերը ձգվող և մենք առաջ ենք շարժվում ձեռք ձեռքի տված Լորուելի ու Հարդիի պես հավերժության բնապատկերը բռնել է մեր հայացքը ու դերասաններին, որ այնքան նման են իրար այո՛, էստեղ ես իմ փոքրիկ կինոթատրոնն եմ ստեղծում վերից վար, ձախից աջ խաչի նշանի պես

et le jeu des acteurs qui nous sont familiers oui je me fais ici mon petit cinéma de haut en bas et de gauche à droite comme un signe de croix À la Yerevan Tavern j’ai croisé le sosie du cinéaste Robert Guédédian et chaque jour je vois celui de Charles Aznavour dans la personne de l’écrivain David Muradyan et dans ces décors vétustes issus de l’ère soviétique combien de fois ai–je pensé à Milan Kundera vastes salles de restaurants de province dressées comme pour un mariage ou une remise de prix tables recouvertes de satin blanc murs ornés de fresques à la gloire du peuple

G. Letarte

150

Et la salle des fêtes d’un vieil hôtel de Gyumri me ramène tout droit à L’Insoutenable légèreté de l’être j’ai laissé le livre à Paris mais il m’accompagne tout au long de ce voyage à la ville comme à la campagne et aussi entre les deux dans la province du pays villages gris–bleu dans l’air humide petits feux de feuilles mortes répandant leurs odeurs au bord de la route où le vacher conduit lentement ses animaux Et que dire des maisons maisons longues et basses dans la campagne immeubles chics et d’allure moscovite au centre–ville d’Erevan immeubles décrépits dans les banlieues immeubles aux fenêtres béantes le long de la route qui mène à Gyumri tous ces immeubles fantômes

իսկ ամեն օր ես Շառլ Ազնավուրի կրկնօրինակին տեսնում եմ գրող Դավիթ Մուրադյանի կերպարի և խորհրդային ժամանակներից մնացած այս բորբոսնած դեկորների մեջ հաճախ եմ մտածում Միլան Կունդերայի մասին գավառային ընդարձակ ճաշարաններ նախատեսված հարսանիքների կամ տոնական երեկոների համար սեղաններ` ծածկված սպիտակ ատլասով զարդարուն պատեր՝ որմնանկարներով ծածկված՝ ի փառս ժողովրդի

Իսկ ինչ վերաբերում է տներին երկար ու ցածր տներ գյուղերում մոսկովյան գեղեցիկ շենքեր Երևանի կենտրոնում ուժասպառ շենքեր ծայրամասերում լայն բացված պատուհաններով շենքեր ճանապարհով մեկ տանում են Գյումրի Էդ բոլոր ուրվական շենքերը, որոնց կառուցումը հանկարծ կանգնել է հետաքրքիր է՝ երկրաշա՞րժը թե՞ էս մեկուսացված քաղաքի տնտեսական թշվառությունն է պատճառը Օրվա վերջում մենք հավաքվում ենք ծառերի տակ՝ պոեզիա ընթերցելու մի լճակի մոտ, ուր երկինքն ու երկիրը կատարելապես հակադարձված են

151 Ժ. Լետարտ

Գյումրիում հին հյուրանոցի մեծ սրահը ինձ ուղիղ ետ է բերում դեպի Էության անտանելի թեթևությունը գիրքը Փարիզում եմ թողել բայց այն ինձ ուղեկցում է այս ճամփորդության ամբողջ ընթացքում թե՛ քաղաքում, թե՛ գյուղում և նաև երկուսի միջև երկրի մարզերում կապույտ–մոխրագույն գյուղեր քնած խոնավ օդի մեջ ճանապարհով մեկ վառվող տերևներից փոքր կրակներ էնտեղով հովիվը դանդաղ տանում է իր հոտը

dont la construction a été abandonnée soudainement je me demande: est–ce dû au tremblement de terre ou à la misère économique d’un pays qui souffre d’isolement En fin d’après–midi lecture de poésie sous les arbres au bord d’un étang où le ciel et la terre s’inversent à la perfection le russe, l’arménien et l’anglais s’entremêlent dans l’air frais je tourne sur moi–même pour improviser quelques phrases en m’arrêtant au hasard devant l’un ou l’autre comme les aiguilles d’une horloge I take the bus with you (Anna) I eat the cherries with you (Simone) I dance with you (Claudio) I hear the buzzing of the autumn leaves with you (Antoine) I smell the pigfarm in the country air with you (David) I dream in the sky with you (Oleg) G. Letarte

152

Dans l’air humide et froid les compagnons déclament leurs poèmes puis l’aventure se poursuit au bord de la tombe du vénéré Paruyr Sevak récitation solennelle en russe et en arménien près de la pierre tombale de forme oblongue au milieu du jardin derrière la maison–musée Il y a beaucoup de maisons–musées par ici une pour chaque grand écrivain, peintre ou poète et il y a ici beaucoup de grands écrivains, peintres ou poètes je préfère les maisons–musées aux musées tout court les petits villages aux cathédrales les marchés en plein air aux endroits étiquettés historiques et chez Paruyr Sevak au milieu du verger enclavé dans les montagnes le paysage est à couper le souffle

ռուսական, հայկական ու անգլիական ձայներ սառը օդում միախառնվում են ես պտտվում եմ ու մի քանի տող հորինում պատահականորեն կանգնելով մեկի կամ մյուսի առջև ժամացույցի սլաքների պես Ես քեզ հետ ավտոբուս եմ նստում (Աննա) Ես քեզ հետ բալ եմ ուտում (Սիմոնե) Ես քեզ հետ պարում եմ (Կլաուդիո) Ես քեզ հետ լսում եմ աշնան տերևների բզզոցը (Անտուան) Ես քեզ հետ զգում եմ գյուղական խոզաբուծական ֆերմայի հոտը (Դավիթ) Ես քեզ հետ երկնքում երազում եմ (Օլեգ)

Էստեղ շատ տուն–թանգարաններ կան յուրաքանչյուրը մի մեծ գրողի, նկարչի կամ պոետի է պատկանում իսկ Հայաստանում շատ մեծ գրողներ, նկարիչներ ու պոետներ կան ես սովորական թանգարաններից առավել սիրում եմ տուն–թանգարանները տաճարներից առավել՝ փոքր գյուղերը բացօթյա շուկաները՝ պատմական պիտակավորում ունեցող վայրերից բայց Պարույր Սևակի տանը լեռներով շրջապատված այգու մեջտեղում տեսարանը ցնցող է Սա մի կախարդական վայր է մենք հիացած շարժվում ենք ծառերի միջով տերևների, ճյուղերի ու մրգերի այս առատությունը բռնել են մեր աչքերը

153 Ժ. Լետարտ

Օդը խոնավ է ու ցուրտ ընկերներս արտասանում են իրենց բանաստեղծությունները իսկ հետո շարունակվում է արկածը Պարույր Սևակի գերեզմանի կողքին նրա բանաստեղծությունների հանդիսավոր ասմունքն է այգում գտնվող երկարավուն ձևվածքով տապանաքարի մոտ՝ տուն–թանգարանի ետևում

Voilà un endroit magique où nous circulons émerveillés entre les arbres notre regard happé par cette abondance de feuilles de branches et de fruits tandis qu’au loin se dessine la forme brun–roux des montagnes des pommes tombées par terre craquent sous nos pieds alors que d’autres attendent sagement alignées (comme dans un tableau de Cézanne) sur la balustrade d’un balcon en pierre où l’on fait sans doute la sieste en été sur des couches maigres et maintenant c’est à Tchékhov que je pense Tchékhov et les Trois sœurs en jupes longues qui vont et viennent autour de la maison se tordent les mains en espérant que quelque chose arrive Ô mes chères sœurs, notre vie n’est pas terminée ! Nous vivrons !

G. Letarte

154

J’aime la grande culture mais aussi la petite je voudrais parler aux habitants de ce village entrer dans leurs maisons savoir qui sont ces gens que nous ne connaîtrons pas au cours de notre périple pan–arménien mes compagnons de route aussi émus que moi je sens leur émotion et je la porte en moi nous pour la plupart Européens de l’Ouest ou de l’Est nous voilà bel et bien en terre étrangère ici le centre n’est pas l’Europe plutôt Moscou où les jeunes intellectuels arméniens allaient étudier comme les Québécois à Paris dans les années 50 et 60 La capitale de l’Arménie est Erevan mais la capitale d’Erevan est Moscou je l’ai vu à bord du vol n° 1862 de l’Aeroflot Russian Airlines bourré de travailleurs arméniens qui rentraient chez eux

մինչդեռ հեռվում արդեն նշմարվում են կարմրավուն–դարչնագույն լեռները գետնին ընկած խնձորները ճռճռում են մեր ոտքերի տակ մինչդեռ մեծ մասը համբերատար սպասում են իրենց հերթին (ինչպես Սեզանի նկարներում) քարե պատշգամբի վանդակապատկերի վրա էնտեղ հավանաբար մեկն ամռանը ննջում է իսկ հիմա մտածում եմ Չեխովի մասին Չեխովի ու Երեք քույրերի՝ իրենց երկար զգեստներով գալիս–գնում են տան շուրջը ձեռքերը ճմլելով, հուսալով, որ վերջապես մի բան տեղի կունենա Օ՜, ի՜մ քույրեր, մեր կյանքը ավարտված չէ: Մենք կապրե՛նք:

155 Ժ. Լետարտ

Ես սիրում եմ բարձր արվեստը, բայց ցածրն էլ եմ սիրում ես կուզեի խոսել այս գյուղի մարդկանց հետ կուզեի մտնել նրանց տները ովքե՞ր են նրանք կուզեի ճանաչել էս մարդկանց մեր համահայկական շրջագայության ընթացքում ընկերներս ինձ պես տպավորված են այն ամենով, ինչ տեսնում ենք ես կարող եմ զգալ նրանց զգացմունքները և դրանք ինձ մոտ պահել մենք՝ հիմնականում արևմտացիներս, իսկապես օտար երկրում ենք էստեղ կենտրոնը Եվրոպան չէ ավելի շատ Մոսկվան է որտեղ սովորել են հայ երիտասարդ մտավորականները հին ժամանակներում ինչպես որ քվեբեկցիները Փարիզում հիսունականներին ու վաթսունականներին Հայաստանի մայրաքաղաքը Երևանն է բայց Երևանինը՝ Մոսկվան ես սա նկատեցի Աէրոֆլոտ ռուսական ավիաուղիների համար 1862 թռիչքում տուն վերադարձող հայ բանվորներով լցված ի՞նչ էին անում նրանք Մոսկվայում կամ Ռուսաստանում մի ուրիշ տեղ

qu’étaient donc allés faire à Moscou ou ailleurs en Russie ces hommes aux mains calleuses aux vêtements élimés aux visages épuisés celui qui occupait le siège voisin du mien m’a souri quand j’ai pâli à cause des turbulences l’avion secoué de toutes parts et mon repas laissé intact alors qu’il avait avalé tout le sien affamé et sans doute heureux à l’idée de retrouver son foyer arménien

G. Letarte

156

Mais moi j’allais vers l’inconnu mon inquiétude à son comble épuisée par le long voyage depuis Paris sans parler du double décalage horaire de l’Amérique à l’Europe et de l’Europe à l’Asie je ne savais pas ce qui m’attendait je ne savais pas et c’était très bien ainsi je m’en allais vers vous compagnons de route Et maintenant le voyage recommence par le biais de l’écriture voix piaillantes des familles déboulant dans l’aéroport voix chantonnantes diffusées par la radio du taxi je n’y comprends rien on dirait un mélange de russe et de viêtnamien un mélange de carré et de rond de froid et de chaud de dur et de soyeux de toute façon une langue est toujours un mélange et chaque mélange possède sa propre saveur j’apprendrai peut–être quelques mots d’Arménien durant mon séjour mais c’est surtout mon oreille qui travaillera à reconnaître les voyelles et les consonnes des formules de salutations

էս հոգնած ձեռքերով, մաշված հագուստով ու պատառոտված դեմքերով մարդիկ այն մեկը, որ իմ կողքին էր նստած, սիրալիր ժպտաց երբ որ ինքնաթիռը սկսեց ցատկոտել իսկ ես գունատվեցի ես իմ ճաշին ձեռք չտվեցի, մինչդեռ նա իրենը կուլ տվեց սոված էր ու հավանաբար երջանիկ այն մտքից, որ վերադառնում էր իր հայկական տուն Բայց ես Փարիզից գնում էի դեպի անհայտը անհանգիստ ու հոգնած երկար ուղևորությունից չհաշված թռիչքի երկակի ուշացումը Ամերիկայից Եվրոպա և Եվրոպայից Ասիա Ես չգիտեի՝ ինձ ինչ էր սպասում Ես չգիտեի, և այդպես լավ էր Ես ձեզ մոտ էի գալիս իմ ճանապարհի ընկերներ

157 Ժ. Լետարտ

Իսկ հիմա ճամփորդությունը նորից է սկսվում գրելու միջոցով օդանավակայանում ընտանիքների սանձարձակ ճիչեր տաքսիի ռադիոյից լսվող երգող ձայներ ոչ մի բառ չեմ կարողանում հասկանալ ռուսական ու վիետնամական խառնուրդի է նման տաք ու սառը կոշտ ու փափուկ բայց ամեն դեպքում ամեն լեզու էլ խառնուրդ է և ամեն մի խառնուրդ իր համն ու հոտն ունի ես կարող էի մի քանի հայերեն բառ սովորել այցելությանս ընթացքում բայց հիմնականում ականջներս կաշխատեն որ ճանաչեմ մի քանի ձայնավոր ու բաղաձայն ողջույնի ձևակերպումներով Տաքսու վարորդը շատ արագ է քշում փոսերով ծակծկված ճանապարհով մութ փողոցներ՝ լույսերով լուսավորված ինչպես Կուբայի քաղաքների արվարձաններում սեփ–սև գիշեր՝ լուսավորված խաղատների ու ստրիպ ակումբների անսպասելի հրդեհներով

Le chauffeur de taxi conduit trop vite sur la route criblée de nids–de–poule rues sombres non éclairées par des lampadaires comme aux abords des villes à Cuba nuit d’encre noire illuminée par le feu soudain des casinos et des boîtes de striptease les échoppes encore ouvertes au bord de la route vodka et cigarettes sont des denrées providentielles à toute heure du jour ou de la nuit

G. Letarte

158

Puis on replonge dans l’encre noire le taxi va bringuebalant et mon regard est happé par ce qui commence à ressembler à une ville et nous voilà à Erevan nous débarquons à l’Ararat Hotel on dirait que tout s’appelle Ararat par ici il y a la vodka Ararat et le brandy Ararat et le Football Club Ararat Yerevan et la banque Ararat et les cigarettes Ararat et les bouteilles d’eau Ararat Qui suis–je ici moi la femme avec une ombre sur le visage et quelle est donc cette ombre derrière laquelle bat la vie et brille le soleil est–ce l’ombre qui sert de rideau à l’écrivaine pour qu’elle puisse observer en paix les gens et les paysages ou l’ombre du passé qui ne disparaît jamais vraiment ou l’ombre de l’amour comme un tissu fané qui persiste à durer ou l’ombre d’une joie tenace et sombre comme un bijou magnifique Un jour je repenserai à cet état de fatigue extrême qui est celui du voyage cet état d’exaltation qui vous cloue le bec tellement c’est puissant Qui suis–je ici moi la quasi muette

ճանապարհին խանութները դեռ բաց են էստեղ օղին ու ծխախոտը նախասահմանված սնունդ են ցերեկ լինի, թե գիշեր Տաքսին ընկղմվում է սև թանաքի մեջ թռչկոտում երկայնքով մեկ ու աչքս տեսնում է այն, ինչ քաղաքի է նման և էստեղ մենք Երևանում ենք իջնում ենք Արարատ հյուրանոցի մոտ թվում է, թե էստեղ ամեն ինչ Արարատ է կոչվում Արարատ օղի կա, Արարատ կոնյակ Երևանի Արարատ ֆուտբոլային ակումբ Արարատ բանկ, Արարատ ծխախոտ ու Արարատ ջուր

Մի օր ես կհիշեմ էս ահավոր հոգնածությունը որ ճամփորդությանն է վեհացման այսքան հզոր վիճակը որ գցում է ինձ ցած Ո՞վ եմ ես այստեղ ես համարյա թե համրացած եմ բնանկարների դիտորդն եմ դետալներ հավաքողն եմ, որոնք ոչ մեկի պետք չեն հին նվագարկիչը «Բեռլին արտ» հյուրանոցի բակում երեք կատուները Գյումրվա այգում

159 Ժ. Լետարտ

Ով եմ ես էստեղ ստվերը դեմքին մի կին և այս ստվերն ի՞նչ է դրա ետևում կյանքն է բաբախում, ու արևն է շողում ստվերն է գրողին պաշտպանողը ուրեմն նա կարող է հանգիստ նայել խաղաղությանը մարդկանց ու բնանկարներին կամ էլ անցյալի ստվերն է, որն իրականում երբեք չի հեռանում կամ էլ սիրո ստվերը խունացած գործվածքի պես, որ շարունակում է դիմանալ կամ էլ ուրախության ստվերը՝ մութ ու համառ, շքեղ զարդի պես

la regardeuse de paysages la collectionneuse de détails dont personne ne veut le vieux tourne–disque dans la cour du Berlin Art Hotel les trois chats du parc de Gyumri l’enfilade de mannequins vêtus de rouge de rose ou d’orangé sur la rue principale (toujours à Guymri) vêtements de polyester aussi absurdes que dépassés mais oh ! la jolie photo que cela fera Et voilà que le voyage se termine au moment où il commence Écrire c’est vivre deux fois

G. Letarte

160

Je suis heureuse je ne suis pas morte dans l’avion de la Russian Airlines entre Moscou et Erevan Je m’en allais vers vous compagnons de route et je ne le savais pas

մանեկենների շարքը՝ կարմիր, վարդագույն կամ նարնջագույն հագած հիմնական փողոցում (միշտ Գյումրիում) պոլիեսթերից հագուստ էնքա՜ն անիմաստ, էնքա՜ն հնացած բայց ի՜նչ սիրուն նկար կստացվի Եվ ահա ճամփորդությունն ավարտվում է այն պահին, երբ սկսվել էր Գրել նշանակում է երկու անգամ ապրել Ես ուրախ եմ Մոսկվայից Երևան եկող ռուսական չվերթում չմահացա Ես ձեզ մոտ էի գալիս, սիրելի՛ ընկերներ բայց չգիտեի 161 Ժ. Լետարտ

Ֆրանսերենից թարգմանեց Տաթևիկ Սարգսյանը

Guram Megrelishvili Գուրամ Մեգրելիշվիլի Georgia Վրաստան

Distinguished Georgian writer and script–writer. In 2002 his “10+2”, “You”, “Kama–Supra for Men”, “Kama–Supra for Women”, “The City of the man”, “irrata.ru”, “18/12 model”, “First Aid for Betrayed Men and a Rehabillitation Center for Traitor Women”, “Strict People”, “Gentle People”, “Hello, America” and other works. He has also co–authored scripts of two films: “The glassses of Kventini” and “ The Season”. Guram staged his play “First Aid for Betrayed Men and a Rehabillitation Center for Traitor Women” at Rustaveli theatre. His last play “How to have a boy” was awarded with a special UN Women Rights Preservation Award. His book named “Rule” was published in Italy, 2011 and in 2011 his novel “Antiglobalists” got a prize featuring as one of the best novels from Georgia. Անվանի վրացի գրող է և սցենարիստ: 2002 թ. լույս են տեսել նրա «10+2», «Դու», «Կամա–Սուփրա տղամարդկանց համար», «Կամա–Սուփրա կանանց համար», «Մարդու քաղաք», «Իրատտա. ռու», «18/12 Մոդել», «Դավաճանված տղամարդկանց առաջին օգնության և դավաճանող կանանց վերականգնողական կենտրոն», «Խիստ մարդիկ», «Նուրբ մարդիկ», «Հելլոու, Ամերիկա» և այլ ստեղծագործություններ: Համահեղինակել է «Կվենտինի ակնոցները», «Սեզոնը» ֆիլմերի սցենարները: Շ. Ռուսթավելու անվան փորձարարական թատրոնում բեմադրել է «Դավաճանված տղամարդկանց առաջին օգնության և դավաճանող կանանց վերականգնողական կենտրոն» պիեսը: Վերջին` «Ինչպես տղա ունենալ» պիեսն արժանացել է ՄԱԿ–ի կանանց իրավունքների պաշտպանության հատուկ մրցանակին: Նրա «Կանոն» գիրքը հրատարակվել է Իտալիայում 2011թ., իսկ «Հակագլոբալիստներ» պատմվածքը ստացել է մրցանակ` որպես 2011–ի Վրաստանի տասնհինգ լավագույններից մեկը:

ნათურები მასისზე

G. Megrelishvili

164

ფრენები გაუქმებული, სარკინიგზო მიმოსვლა კი მხოლოდ კენტ რიცხვებში, საღამოს იყო ჩვენ ქვეყნებს შორის და უთენია ავტოვაგზალს მივადექი. სომხეთში პირველად მივდიოდი. უნდა ითქვას, რომ კავკასიის რეგიონს ძალიან ცუდად ვიცნობ და როდესაც ფესტივალზე დასწრება შემომთავაზეს საქართველოს კულტურის სამინისტროდან, გამიხარდა – მეზობელი ქვეყნის გაცნობას კულტურის მხრივ დავიწყებდი, ეს კი ორმაგად მომგებიანია, რადგან ურთიერთობა მეტნაკლებად საერთო ინტერესების მქონე ადამიანებთან გიწევს, რაც ქვეყანაზე წარმოდგენას გაცილებით დადებითს გიქმნის, ვიდრე ეს სხვა შემთხვევაში შეიძლება მომხდარიყო. ხუთსაათიანი გზა მოსაწყენი ნამდვილად არ იყო. ჯერ რუსი ტურისტების ჯგუფის კავკასიური გაფრცქვნა ვიხილე (მძღოლმა ხელბარგში ცალკე გადაახდევინა თანხა), მერე საბაჟო კონტროლის გავლისას გაბრაზებული სომეხი მოქალაქე ვნახე, რომელიც საქართველოსთან საზღვრის გაუქმებით იმუქრებოდა (საქართველოს ტერიტორიაზე გადაჭარბებული სიჩქარისთვის ჯარიმა მოუვიდა), ბოლოს კი, როცა ავტოვაგზლიდან სასტუმრომდე (ჯიპიესით 1.7 კილომეტრია, ფეხითაც მაგდენი, მანქანით მაქსიმუმ 2) ტაქსის მძღოლმა 10 დოლარი მომთხოვა, მივხვდი, რომ ჩემი მოგზაურობა სომხეთში ძალიან საინტერესო იქნებოდა.

Լուսարձակներ Մասիսի վրա

165 Գ. Մեգրելիշվիլի

Թռիչքները հանված էին, երկաթուղով մեկնումը` միայն կենտ օրերին, երեկո էր մեր երկրներում, և վաղ առավոտյան գնացի ավ տոկայան։ Հայաստան առաջին անգամ էի մեկնում։ Պետք է ասել, որ կովկաս յան տարածաշրջանը շատ վատ գիտեմ, և երբ Վրաստանի մշակույթի նախարարությունից փառատոնին մասնակցելու համար առաջարկ ստացա, ուրախացա. հարևան երկրի մասին պատկերացումս մշա կույթից պիտի սկսեմ, իսկ դա ավելի շահեկան է, քանզի քիչ թե շատ ընդհանուր հետաքրքրություններ ունեցող մարդկանց հետ շփումների արդյունքում աշխարհի մասին անհամեմատ ավելին ես իմանում, քան դա այլ պարագայում կարող է լինել։ Հինգժամյա ճանապարհը, իսկապես որ, ձանձրալի չէր։ Նախ ականատես եղա, թե Կովկասում ինչպես են կողոպտում ռուս զբո սաշրջիկներին (վարորդը ստիպեց առանձին վճարել նաև ձեռքի իրե րի համար), հետո մաքսային կետում զայրացած հայ քաղաքացու հանդիպեցի, ով սպառնում էր Վրաստանի հետ սահմանը վերացնել (Վրաստանի տարածքում արագությունը գերազանցելու համար տու գանք պիտի վճարեր), իսկ վերջում, երբ ավտոկայանից մինչև հյու րանոց տաքսու վարորդը 10 դոլար պահանջեց (ջիպիէսով 1,7 կմ է, նույնքան էլ` ոտքով, մեքենայով` առավելագույնը` 2), հասկացա, որ իմ ճանապարհորդությունը Հայաստանում շատ հետաքրքիր է լինելու։

დღე პირველი 23.10.2013

G. Megrelishvili

166

ჩემი სამარშუტო ტაქსი დაგვიანებით ჩამოვიდა და პროგრამის პირველი ნაწილი გამოვტოვე, ვერ მოვინახულე ანა გულერის გამოფენა, მაგრამ სამაგიეროდ საღამოს სომეხი იუველირებისა და მოქანდაკეების სახელოსნოები დავათვალიერეთ. ჩემი ცხრადღიანი ტურნედან, ალბათ ერთ–ერთი საინტერესო სანახაობა სწორედ ეს იყო, რადგან, როგორც მოგვინებით მე და ერთ– ერთი მონაწილე ვლაპარაკობდით, მუზეუმები, არქიტექტურა და ძეგლები კარგია, მაგრამ ჩვენ, ცოცხალ მწერლებს ცოცხალი სომხეთი უფრო გვაინტერესებდა, ვიდრე ისტორიული. გოგოები ნაკეთობებით ძალიან აღფრთოვანდნენ. მეც გაოცებული დავრჩი. გადავწყვიტე ერთი სამაჯური ცოლს ვუყიდო, მაგრამ ქართული პატივმოყვარეობა არ მიშვებს, რადგან რამდენიმე მონაწილე გულდაწყვეტილია, რომ სამკაულის ყიდვა ვერ შეძლო, მე კი იმდენი თანხა არ მაქვს თან სხვებსაც ვუყიდო. მოგვიანებით შემოვივლი მარტო და ვიყიდი, ვფიქრობ და ვცდილობ მისამართი დავიმახსოვრო. სასტუმრო ძალიან კარგია. ტაქსისტს თუ არ გავითვალისწინებთ, რამდენიმე საათშიც კი მიხვდება ადამიანი, რომ სომხეთში მომსახურება ევროპულს სჯობს – ენის ცოდნა, თავაზიანობა და სერვისი აქ ძალიან მაღალია და ალბათ ამიტომაც არის ახლა, ოქტომბრის ბოლოსაც კი აქ „Пик сезона“. ამ „Пик сезона“–ზე თბილისში ბევრი ვიცინე, რადგან ნომრის დაჯავშნისას ფასდაკლება არ მოგვცა სასტუმრომ იმ მიზეზით, რომ ახლა ყველაზე დატვირთული სეზონი გვაქვსო და მართლაც, როგორც აღმოჩნდა, ნომრის შოვნა ნოემბრის დასაწყისში თითქმის წარმოუდგენელია. საღამოს ვახშამზე ყველა ერთმანეთს ვეცნობით. მე ვცდილობ მალე დავბრუნდე სასტუმროში. სცენარი მაქვს დასამთავრებელი და თან მინდა ფესტივალის ფარგლებში დასაწერი ტექსტის ნაწილი დავწერო. ვფიქრობ ხომ არ ღირს ერთი ძველი თემა მოვქექო და იმაზე მოთხრობა დავწერო? სიუჟეტი დაახლოებით ასეთია: კანადელი ბიზნესმენი, რომელიც თურქეთიდან ემიგრირებული ოჯახის წარმომადგენელია, ბაბუის არქივის გამოსაცემად წიგნს ამზადებს. ბაბუა, დორუკ ტელკი (მთის წვერი, მელა), ვის სახელსაც თვითონ ატარებს, ცნობილი ექიმი იყო და მეოცე საუკუნის 20–იან წლებში კანადაში გადასახლდა, სადაც ფრანგი ქალი შეირთო ცოლად.

Օր առաջին` 23.10.2013

167 Գ. Մեգրելիշվիլի

Երթուղային տաքսին ուշացումով տեղ հասավ, և ես ծրագրի առա ջին մասը բաց թողեցի. չկարողացա ներկա գտնվել Արա Գուլերի ցու ցահանդեսին, փոխարենը երեկոյան եղանք հայ ոսկերիչների և քան դակագործների արվեստանոցներում։ Իմ իննօրյա շրջագայության ընթացքում ամենահետաքրքիր տեսարաններից մեկը թերևս այդ էր, քանզի, ինչպես ես և մասնակիցներից մեկը հետագայում մտքեր փո խանակելիս ընդհանուր հայտարարի եկանք, թանգարանները, ճար տարապետական կոթողները և հուշարձանները լավ են, անշուշտ, բայց մեզ` կենդանի գրողներիս, ավելի կենդանի Հայաստանն է հե տաքրքրում, քան պատմականը։ Աղջիկները ավելի ձեռքի աշխատանքներով են խանդավառվում։ Ես նույնպես հիացած եմ այդ ամենով։ Որոշում եմ կնոջս համար մեկ ապարանջան վերցնել, բայց վրացական պատվախնդրությունս թույլ չի տալիս, քանի որ մասնակիցներից ոմանք դառնացած են, որ ի վի ճակի չեն զարդեր գնելու, ես էլ այնքան գումար չունեմ` նաև ուրիշների համար վճարեմ։ «Հետո մենակ կգամ ու կառնեմ»,— այսպես եմ մտա ծում և փորձում եմ հասցեն մտապահել։ Հյուրանոցը շատ լավն է։ Տաքսիստին եթե նկատի չունենանք, ապա մի քանի ժամ հետո ինձ հանդիպում է մեկը և ասում, որ ծառայությու նը Հայաստանում գերազանցում է եվրոպականին. լեզուների իմացու թյունը, բարեկրթությունը և սերվիսը այստեղ շատ բարձր մակարդա կի վրա են, և հենց դրա շնորհիվ է, որ հիմա` անգամ հոկտեմբերի վերջին, այստեղ «пик сезон» է: Այս «пик сезон»–ի վրա Թբիլիսիում շատ ծիծաղեցի, որովհետև համարը գրանցելիս հյուրանոցը զեղչ չա րեց այն պատճառով, թե հիմա ամենածանրաբեռնված սեզոնն է։ Եվ, իսկապես, պարզվեց, որ նոյեմբերի սկզբին հյուրանոցային համար ճարելը գրեթե անհնար է։ Երեկոյան` ընթրիքի ժամանակ, բոլորս իրար հետ ծանոթանում ենք։ Ես ձգտում եմ շուտ վերադառնալու հյուրանոց. սցենար ունեմ վեր ջացնելու, միաժամանակ ցանկանում եմ փառատոնի բնույթի շուրջ մտորումներս գրառել։ Մտածում եմ` մի հին թեմա չփորփրե՞մ և դրա նից պատմվածք դուրս բերեմ։ Մոտավորապես այսպիսի սյուժեով. կա նադացի բիզնեսմենը, որ Թուրքիայից գաղթած ընտանիքի անդամ է, պապի արխիվը հրատարակելու համար գիրք է պատրաստում։ Պապը` Դորուկ Տելկը (Դիքի աղվես), ում անունը կրում է ինքը, հայտնի բժիշկ է եղել և 20–րդ դարի 20–ական թվականներին տեղա փոխվել է Կանադա, որտեղ ամուսնացել է ֆրանսուհու հետ։

ბაბუა არა მხოლოდ ტელკების საგვარეულოში, არამედ მთელ თურქულ სათვისტომოში, რომელიც კანადაში ცხოვრობს, დიდი ავტორიტეტით სარგებლობს. ახალგაზრდა დორუკი ბაბუის არქივის მოწესრიგებისას ფოტოს წააწყდება, სადაც რამდენიმე ახალგაზრდა კაცი და მათ შორის ბაბუაც, მოჭრილი თავების წინ პოზირებენ. მოჭრილი თავები სომეხ ოჯახს ეკუთვნის. ფოტოს უკან მიწერილი აქვს, 1915 წელი, ნოემბერი. დორუკისთვის ეს სიახლე თავზარდამცემია. ის მიატოვებს ყველაფერს და სომხეთში მიემგზავრება, რათა მოძებნოს მისი ბაბუის მიერ (სავარაუდოდ) მოკლული ოჯახის ნათესავები და ბოდიში მოუხადოს. ჯერ სიუჟეტის განვითარება არ მომიფიქრებია, ისიც კი არ ვიცი, ამ თემაზე დაწერილი ნაწარმოები შეიძლება თუ არა სომხეთში გაიგზავნოს, რადგან ვიცი, რომ თემა მტკივნეულია. დღე მეორე 24.10.2013

G. Megrelishvili

168

დილაადრიან მესროფ მაშტოცის სახელობის ხელნაწერთა მუზეუმს ვსტუმრობთ. გზაში რუმინელ მწერალს, განსაკუთრებული იუმორის მქონე ვასილე ერნუს ანეგდოტს ვუყვები თუ რა ვითარებაში გადასცა მესროფმა ანბანი ქართველებს, ორივე ვიცინით. ამავე ანეგდოტს ვუყვები ჩემ სომეხ კოლეგასაც, მასაც ეცინება, მაგრამ მაინც თავის აზრზე რჩება და მიმტიკიცებს, რომ ქართული ანბანი აქ, სომხეთში შეიქმნა. მეზარება არითმეტიკული გამოთვლები, სემანტიკური ახსნები (ქართულისთვის დამახასიათებელი ასოები ანბანის ბოლოშია, სომხურის კი ანბანში გაბნეული), ასოების რაოდენობა (ქართულში 38 ასო იყო და უცნაურია ნაჩუქარი ანბანი უფრო ფართე რატომაა), დიდი სომეხი მეცნიერის ლაზარი პარფელის თეორია და ვეთანხმები, რომ ეს სავსებით შესაძლებელია და უკეთესიც, რადგან ნიჭიერი ერი ვყოფილვართ, სულ რაღაც 60 წელიწადში მსოფლიო დონის ჰაგიოგრაფული ნაწარმოები „შუშანიკის წამება“ დავწერეთ, თანაც „ნაჩუქარი ანბანით“. მუზეუმი სკოლის მოსწავლეებით და ადილობრივი ტურისტებითაა სავსე. გიდი ისეთი რუსულითა და ინგლისურით ლაპარაკობს, ვხვდები, რომ ამ ხალხს გაცილებით მეტი აქვს დასავლური, ვიდრე თავად ჰგონიათ. მომწონს ეს სიყვარული

Պապը թե՛ Տելկերի տոհմում և թե՛ Կանադայի թուրքական ամբողջ համայնքում մեծ հեղինակություն է վայելում։ Դորուկ կրտսերը պապի արխիվը կարգի բերելիս հայտնաբերում է երիտասարդ մարդկանց մի խմբանկար, որոնց մեջ է և իր պապը. նրանք նկարահանվել են գլխատված մարդկանց ֆոնի վրա։ Գլխատ վածները հայ ընտանիքի անդամներ են։ Լուսանկարի հակառակ երե սին գրված է` նոյեմբեր, 1915 թ.։ Այդ նորությունը Դորուկին զարհուրեցնում է։ Նա թողնում է ամեն ինչ և մեկնում Հայաստան, որպեսզի գտնի իր պապի կողմից գլխատ ված (ենթադրաբար) ընտանիքի բարեկամներին և ներողություն խնդրի։ Դեռ չեմ խորհել սյուժեի զարգացման վրա, նույնիսկ չգիտեմ` նման թեմայով գրած երկը կարելի՞ է ուղարկել Հայաստան, թե՞ ոչ, քանզի գի տեմ՝ թեման ցավագին է։ Օր երկրորդ` 24.10.2013

169 Գ. Մեգրելիշվիլի

Վաղ առավոտյան հյուր ենք գնում Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Ձեռագրերի ինստիտուտ։ Ճանապարհին ռումինացի գրող, առանձ նապես հումորի զգացում ունեցող Վասիլ Եռնուին անեկդոտ եմ պատ մում, թե ինչ պարագայում է Մեսրոպը այբուբենը փոխանցել վրացի ներին, երկուսս էլ ծիծաղում ենք։ Նույն անեկդոտը պատմում եմ իմ հայ գործընկերոջը, նա նույնպես ծիծաղում է, բայց և այնպես մնում է իր կարծիքին. պնդում է, որ վրացական այբուբենը այստեղ` Հայաստա նում է ստեղծվել։ Ալարում եմ թվաբանական հաշվարկներ, իմաստա բանական մեկնություններ անել (վրացիներիս բնորոշ տառերը այբու բենի վերջում են, հայերինը՝ այբուբենի մեջ՝ ցիրուցան)։ Վրացերենում 38 տառ կար, և շատ տարօրինակ է, թե ինչու նվիրած այբուբենն ավելի ընդարձակ է։ Հայ մեծ գիտնական Ղազար Փարպեցու տեսությանը եթե համաձայնեմ, որ ավելի հավանական է և լավագույնը, ըստ որի` տաղանդավոր ժողովուրդ ենք. ընդամենը 60 տարում համաշխար հային չափանիշներով վարքագրական երկ ենք գրել` «Շուշանիկի վկայաբանությունը», այն էլ` «նվիրած այբուբենով»։ Թանգարանը լի է դպրոցականներով և տեղացի զբոսաշրջիկներով։ Էքսկուրսավարը այնպիսի ռուսերենով և անգլերենով է խոսում, զգում եմ, որ այս ժո ղովուրդն իր մեջ արևմտյան ավելի շատ բան ունի, քան ինքն է կար ծում։ Ինձ դուր է գալիս նրանց սերը սեփական ժողովրդի ու մշակույ

G. Megrelishvili

170

საკუთარი ერისა და კულტურისადმი და კეთილი შურით მშურს. ეს ცალკე კულტურაა – პატივი მიაგო შენ წინამორბედებს. ანანია შირაკაცისა და სხვა სომეხი მეცნიერების ნაშრომებს ფოტოებს ვუღებთ. ესპანელი მონაწილეები შთაბეჭდილების ქვეშ არიან. ჩვენც. განსაკუთრებით გასაოცარია მინიატურული წიგნები და ჯერ კიდევ როდის? მეცხრე, მეათე საუკუნეებში. ერებს თუ შეიძლება ჯილდო გადაეცეთ, მე სომეხ ხალხს გადავცემდი, როგორც მუყაით, მშრომელ და ხელმარჯვეებს. მართლაც, ხელობა მათზე კარგად არავინ იცის მსოფლიოში. ქუჩაში ძალიან ცოტა მანქანა დადის, ხალხიც ცოტაა. ამინდს ვაბრალებ, ოდნავ უჟმური ამინდია. უნებურად ნანახ ქვეყნებს ვადარებ და გაოცებული ვარ, როგორ მოვლილი და მოწესრიგებულია ერევნის ქუჩები. ამ ქვეყნისგან ბევრი რამის სწავლა შეიძლება, ვფიქრობ და ეჩმიაძინისკენ მივყავართ. „წმინდა ქალაქში“, როგორც მას ადგილობრივები ეძახიან, ბევრი მომლოცველი არაა, ტურისტი მეტნი ვართ. ვათვალიერებთ მუზეუმს და ფოტოგრაფი ლეგენდას გვიყვება მეფეზე, ვინც გრეგორი განმანათლებელი ხაროში ჩააგდო. მთავარი ტაძრიდან ზვარტნოტში მივდივართ და გაოცებული ვარ სომეხი ხალხის მოხერხებულობითა და გამჭრიახობით – ეს უნიკალური ძეგლი შენარჩუნებული აქვთ ისე, როგორც ეკუთვნის. გამოუშვით მსოფლიოს ყველა სტუდენტი არქიტექტურის ფაკულტეტებიდან ამ ქვეყანაში და ასწავლეთ მათ, როგორ უნდა შეინარჩუნონ ძეგლების ავთენტურობა. აქაც უამრავი მოსწავლე და სტუდენტი. აქაც დატვირთულია სივრცე შიდა ტურიზმით. იგრძნობა რომ აქ დიდი ცივილიზაცია იყო. საღამოს გახსნის ცერემონიალი გვაქვს. თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმი შთაბეჭდილებას ახდენს თავისი ოთხი ბოტეროთი პარკში. კანადელ მონაწილეს ვეუბნები „იცი რატომ არიან ბოტეროს პერსონაჟები მსუქანი?“ არ იცის. არც მე ვიცი, მაგრამ ცნობილი ენდოკრინოლოგის, რამაზ ყურაშვილის ვერსიას ვამბობ „იმიტომ, რომ ბოტერო გვაფრთხილებს, ბევრი ჭამა, კოკა–კოლის სმა და ტკბილეული დიაბეტის რისკს ზრდის.“ მგონი იუმორში ავცდით და ყვავებისკენ ვიშვერ ხელს.

171 Գ. Մեգրելիշվիլի

թի նկատմամբ, և բարի նախանձով եմ լցվում։ Սա առանձնահատուկ մշակույթ է։ Պատիվ ու հարգանք ստեղծողներին։ Անանիա Շիրակացու և ուրիշ հայ գիտնականների աշխատություն ները լուսանկարում ենք։ Իսպանացի մասնակիցները տպավորու թյունների տակ են։ Մենք` նույնպես։ Հատկապես զարմանահրաշ են մանրանկարչական գրքերը և այն էլ ե՞րբ ստեղծված. իններորդ, տասներորդ դարերում։ Եթե կարելի է ժողովուրդներին պարգևներ հանձնել, ես կհանձնեի ջանադիր, աշ խատասեր և հմուտ հայ ժողովրդին։ Իսկապես, արհեստներ նրանցից ավելի լավ ոչ ոք չգիտի աշխարհում։ Փողոցներում սակավաթիվ մեքենաներ են երթևեկում, ժողովուրդը նույնպես սակավ է։ Եղանակին եմ մեղադրում, գրեթե մռայլ եղանակ է։ Ակամա համեմատում եմ իմ տեսած երկրների հետ և մնում եմ ապ շահար. որքա՜ն խնամված և կարգավորված են Երևանի փողոցները։ «Շատ բան կարելի է սովորել այս երկրից»,— մտմտում եմ և ուղևոր վում Էջմիածին։ Սուրբ քաղաքում, ինչպես տեղացիներն են կոչում, շատ աղոթող ներ չկան. զբոսաշրջիկներս ավելի շատ ենք։ Աչքի ենք անցկացնում թանգարանը, և լուսանկարիչը լեգենդ է պատմում այն արքայի մասին, ով Գրիգոր Լուսավորչին նետել է խորխորատ։ Գլխավոր տաճարից մեկնում ենք Զվարթնոց։ Ես զմայլված եմ հայ ժողովրդի հնարագիտությամբ, հմտությամբ ու խորաթափանցու թյամբ. այս եզակի հուշարձանը պահպանել են այնպես, ինչպես ան հրաժեշտ է։ Աշխարհի ճարտարապետական ֆակուլտետների բոլոր ուսանողներին հարկ է բերել այս երկիրը և սովորեցնել, թե հուշար ձանները ինչպես պետք է պահպանել նախաստեղծ ճշգրտությամբ։ Դարձյալ անթիվ դպրոցականներ են և ուսանողներ։ Տարածքը ծանրաբեռնված է տեղացի զբոսաշրջիկներով։ Զգացվում է, որ այս տեղ մեծ քաղաքակրթություն է եղել։ Բացման արարողությունը երեկոյան է։ Ժամանակակից արվեստի թանգարանը տպավորություն է թողնում զբոսայգու իր չորս բոտերոնե րով։ Կանադացի մասնակցին հարցնում եմ. «Գիտե՞ս` բոտերոների պեր սոնաժները ինչու են գիրուկ»։ Չգիտի։ Ոչ էլ ես գիտեմ, ուստի վկայում եմ նշանավոր էնդոկրինոլոգ Ռամազ Ղուրաշվիլու տարբերակը. «Բոտերոն մեզ զգուշացնում է, որ շատ ուտելը, կոկա–կոլա խմելը և քաղցրավենիքը մեծացնում են դիաբետի ռիսկը»։ Կարծեմ հումորի ընտրության հարցում վրիպեցի և ձեռքս պարզում եմ դեպի ագռավները։

G. Megrelishvili

172

მუზუმი ისეთია, სანახავად ჩამოსვლა ღირს. ადგილობრივმა მეცენატმა გადასცა საკუთარი კოლექცია ხალხს და ესენიც უფრთხილდებიან. შენობა კომუნიზმის ეპოქაშია აშენებული და ინფრასტრუქტურით ახლაც კი ძალიან თანამედროვეა. გახსნის ცერემონიალმა კარგად ჩაიარა. თანამედროვე ვოკალურ ანსამბლს მოვუსმინე და აღფრთოვანებული ვარ, ადგილზე ვცმუკავ. ირგვლივ ერთმანეთზე უკეთესი სომეხი გოგოები ტრიალებენ. მუზეუმიდან ტრადიციულ სომხურ სუფრასთან მივდივართ. საღამო ძალიან კარგი გამოდის და ყველა ბედნიერია. მომწონს სომხური ელიტა. ჩემ წარმოდგენაში ცოცხლდება მეცხრამეტე საუკუნის ის ოჯახები, რომლებმაც ჩემი ერის განვითარებაშიც დიდი წვლილი შეიტანა. თავისებური „შიკი“ და ფუფუნების სიყვარული ახლაც კი, ოცდამეერთე საუკუნეში იგრძნობა. ხშირად ეს გადამეტებულია, მაგრამ საინტერესო. სასტუმროში დაღლილი ვბრუნდები. ჩანაწერების გაკეთების თავიც აღარ მაქვს. რამდენიმე სიტყვით ვინიშნავ: დორუკი ერევანში ჩაფრინდება. სავარაუდოდ ძებნას არქივიდან იწყებს. სომხეთში თავისი შვილობილი კომპანიის დირექტორის ძმა ხვდება. მთელი მომავალი სიუჟეტის მანძილზე ისინი ერთად იქნებიან. კარგი იქნება თუ ეს ძმა, ვთქვათ რუბენი, სომხურ ხასიათს გამოავლენს და ძებნას ისე წაიყვანს, რომ დორუკს საკუთარი ერის კულტურას კარგად გააცნობს. დღე მესამე 25.10.2013 მონაწილეების ნაწილი სტუდენტებთან შესახვედრად წავიდა. ნაწილს თავისუფალი დრო გვაქვს. ირინა გორიუნოვამ, რუსეთიდან შემოგვთავაზა ოვანოვანკი ვნახოთ იქვე ერევანთან. მე ცოტა არ იყოს მეზარება. ეს ადგილი პროგრამაში არ არის და ალბათ ღირებულებაც არაფერი განსაკუთრებული არ ექნება. მირჩევნია სასტუმროში დავრჩე და სცენარი დავამთავრო. ბოლოს მაინც ჯგუფის ნაწილს მივყვები და არც ვნანობ. ნორავანკის ტაძარი ერთ–ერთი საუკეთესო ადგილია რაც აქამდე ვნახე და ვნახავ სომხეთში ყოფნის მანძილზე. მაგრამ საამისოდ საჭიროა ტაძარში შეხვიდე და იქ გამეფებული სიდიადე შეიგრძნო. ეს არაა მხოლოდ შენობა ან ჩემი რწმენისა და კულტურისთვის შორეული სალოცავი, საკულტო ადგილი. ზუსკა

Օր երրորդ` 25.10.2013 Մասնակիցների մի մասը ուսանողների հետ հանդիպման գնաց, մյուսներս ազատ ժամանակ ունեինք։ Ռուսաստանցի Իրինա Գորյու նովան առաջարկեց գնալ Օհանավանք։ «Հենց այստեղ է՝ Երևանի մոտ է,— ասաց։ Ես, ճիշտն ասած, ալարում եմ։ Այդ վայրը ծրագրում չկա և, ամենայն հավանականությամբ, իրենից մեծ արժեք դժվար թե ներկայացնի։ Գերադասում եմ մնալ հյուրանոցում և սցենարը վեր ջացնել։ Ի վերջո, այդուհանդերձ, միանում եմ խմբին և չեմ ափսոսում։ Նորավանքի տաճարը լավագույն տեսարժան վայրերից մեկն է, ինչ ցայժմ տեսել եմ Հայաստանում կամ դեռ պիտի տեսնեմ այցիս ընթաց քում, բայց դրա համար անհրաժեշտ է տաճար մտնել և այնտեղ տիրող փառահեղությունն զգալ։

173 Գ. Մեգրելիշվիլի

Թանգարանն այնպիսին է, որ տեսնելու համար արժե գնալ։ Տեղի հո վանավորներից մեկը սեփական հավաքածուն հանձնել է ժողովրդին, և սրանք էլ պահում–պահպանում են։ Շենքը կոմունիզմի դարաշրջանում է կառուցվել և ինֆրաստրուկտուրայով հիմա էլ շատ արդիական է։ Բացման արարողությունը լավ անցավ։ Ժամանակակից վոկալ համույթ լսեցի և հիացած եմ։ Տեղում անհանգիստ շարժումներ եմ անում։ Բոլորեքյան մեկը մյուսից գեղեցիկ հայ աղջիկներ են պտույտ գալիս։ Թանգարանից գնում ենք ավանդական հայկական սեղան նս տելու։ Երեկոն շատ լավ է անցնում։ Բոլորս ենք երջանիկ։ Ինձ դուր է գալիս հայոց էլիտան։ Իմ պատկերացումներում կենդանանում են տասնիններորդ դարի այն ընտանիքները, որոնք իմ ժողովրդի զար գացման գործում մեծ ներդրում են ունեցել։ Յուրօրինակ շքեղության և պերճանքի նկատմամբ սեր է նկատվում նաև հիմա` քսանմեկերորդ դարում։ Հաճախ սա թշնամանք է առաջ բերում, բայց հետաքրքիր է։ Հոգնած վերադառնում եմ հյուրանոց։ Այլևս գրառումներ կատարելու գլուխ չունեմ։ Օրվա անցուդարձի մասին կնշեմ մի քանի բառով։ Դորուկը թռչում է Երևան։ Ենթադրաբար փնտրտուքն սկսում է ար խիվից։ Հայաստանում հանդիպում է իր հոգեզավակ ընկերության տնօրենի եղբորը։ Ապագայում զարգացող գործողությունների ամբողջ ընթացքում նրանք միաս ին պետք է լինեն։ Լավ կլինի, եթե այս «եղբայ րը», ասենք` Ռուբենը, հայի բնավորություն դրսևորի և փնտրտուքն այնպես տանի, որ այդ ընթացքում Դորուկին լավ ծանոթացնի սեփա կան ժողովրդի մշակույթին։

G. Megrelishvili

174

სლოვაკეთიდან (პროტესტანტი), ანნე ბელგიიდან (მისი თქმით ის ათეისტია) და მე ვდგავართ სომხურ ტაძარში და ერთ ღმერთზე ვლაპარაკობთ, განა ეს საოცრება არაა? სონა ფოტოებს გვიღებს. გოგოებმა მას ადილობრივი შაკირა დაარქვეს. საერთოდ, ძალიან მომწონს სომეხი ფოტოგრაფების და ოპერატორების ნამუშევრები. გარდა იმისა, რომ პროფესიონალები არიან, ეტყობათ, რომ უყვართ საქმე. საქმის სიყვარული ამ ერის ყველაზე დიდი თვისებაა, რაც მინდა რომ აქედან რამენაირად წავიყოლო. საღამოს კონიაკის სასმელად ვიკრიბებით და მე ჩემი დაწურული ღვინო მიმაქვს სუფრასთან. ვნანობ რომ მეტი არ წამოვიღე. აუცილებლად უნდა გავსინჯო გეღარდის მხარის ღვინო, ძალიან მიქეს. ნომერში გვიან ვბრუნდები. წერის არც თავი მაქვს არც სურილი, მაგრამ შხაპი მაცოცხლებს და რამდენიმე წინადადებას მაინც ვინიშნავ: დორუკი და რუბენი არქივში ჩანაწერებს იპოვნიან ერთი ოჯახის შესახებ, რომელიც გენოციდის მსხვერპლთა სიაშია. ჩანაწერებთან ერთად რამდენიმე ფოტოცაა, რომელშიც ოჯახი სრული შემადგენლობითაა. მამა, დედა, ბაბუა, თხუთმეტიოდე წლის ძალიან ლამაზი ქალიშვილი. დორუკი და რუბენი არკვევენ, რომ 1915 წელს ოჯახი სრულად გაწყვიტეს, თუმცა გოგონას სახელი დაფიქსირებული იყო აღრიცხვის ჟურნალში ტიფლისში 1916 წლის მარტში. ამის შემდეგ მონაცემები წყდება. დღე მეოთხე 26.10.2013 წიწერნაკაბერდის ნახვა ძალიან რთული აღმოჩნდა ჩემთვის. უამრავი მემორიალი მინახავს ჰოლოკოსტის აღსანიშნავად აღმართული, მაგრამ ეს ადგილი მზაფრავს. ალბათ ეს გიდის დამსახურებაცაა. გამოზომილი სიცივით, სომხური გადამეტებისა და პათეტიკის გარეშე ყვება ამბებს მომხდარზე. გაუგებარია რატომ მოხდა რაც მოხდა. ჩემს თვალწინ ცოცხლდება მთელი ქალაქი. ირგვლივ სომხური ლაპარაკი ისმის. ბავშვები სომხური სკოლიდან ბრუნდებიან. გრიგორიანების ოჯახის უფროსი ცოლს გეგმებს

Օր չորրորդ` 26.10.2013 Ծիծեռնակաբերդը տեսնելը շատ բարդ եղավ ինձ համար։ Հոլո քոստի հիշատակին նվիրված բազմաթիվ հուշարձաններ եմ տեսել, բայց այս վայրը սարսռեցնող է։ Հավանաբար դա էքսկուրսավարի արժանիքն է նաև։ Չափավոր սառնությամբ, առանց հավելումների ու պաթետիկայի պատմում է կատարված դեպքերի մասին։ Անհաս կանալի է` ինչու կատարվեց այն, ինչ կատարվեց։ Իմ աչքերի առաջ պատկերանում է ամբողջ քաղաքը։ Բոլորեքյան հայոց խոսք ու զրույց է։ Երեխաները վերադառնում են հայկական դպրոցից։ Գրիգորյան ների ընտանիքի ավագը կնոջը ծանոթացնում է ապագա ծրագրերին։

175 Գ. Մեգրելիշվիլի

Սա սոսկ շինություն չէ, ոչ էլ հեռավոր աղոթատեղի կամ պաշտա մունքի վայր։ Զուսկան՝ Սլովակիայից (բողոքական), Աննեն՝ Բել գիայից (իր ասելով՝ աթեիստ է), և ես կանգնել ենք հայոց տաճարում և խոսում ենք մեկ Աստծու հետ. «Մի՞թե սա հրաշալիք չէ»։ Սոնան լուսանկարում է։ Աղջիկները նրան տեղացի Շաքիրա ան վանեցին։ Առհասարակ շատ եմ սիրում հայ լուսանկարիչների ու օպե րատորների աշխատանքները։ Բացի այն, որ արհեստավարժ են, պարզվում է նաև` սիրում են իրենց աշխատանքը։ Աշխատասիրությու նը այս ժողովրդի ամենամեծ հատկանիշն է, ինչը ցանկանում եմ, որ որևէ կերպ այստեղից ինձ հետ տանեմ։ Երեկոյան կոնյակ խմելու ենք հավաքվում, և ես սեղանին եմ դնում իմ քաշած գինին։ Ափսոսում եմ, որ ավելին չեմ տարել։ Անպայման պետք է փորձեմ Գեղարդի կողմերի գինին. շատ գովաբանեցին։ Հյուրանոց ուշ եմ վերադառնում։ Գրելու ո՛չ գլուխ ունեմ, ո՛չ ցան կություն, բայց ցնցուղը առույգացնում է, և մի քանի նախադասություն, այնուամենայնիվ, շարում եմ։ Դորուկը և Ռուբենը արխիվում գրառումներ են հայտնաբերում մի ընտանիքի մասին, որն ընդգրկված է ցեղասպանության զոհերի ցու ցակում։ Գրառումների թղթերի մեջ մի քանի լուսանկար կա, որտեղ ընտանիքը լրիվ կազմով է` հայրը, մայրը, տատիկը և մոտավորապես տասնհինգ տարեկան չափազանց գեղեցիկ մի աղջիկ։ Դորուկը և Ռուբենը պարզում են, որ 1915 թվականին ընտանիքը ամբողջովին ոչնչացվել է, թեև աղ ջկա անունը գրանցված է 1916 թվա կանի մարտին Թիֆլիսում կատարված հաշվառման մատյանում։ Այս ամենից հետո տվ յալներն ընդհատվում են։

G. Megrelishvili

176

აცნობს. დანაზოგი იმდენი აქვთ, რომ შეუძლიათ შვილიშვილის განათლებაზეც იფიქრონ. რატომ უნდა გაიზარდოს გოგო მოსამსახურე ან დიასახლისი? შვილიშვილს, თექტვსმეტი წლის გოგოს კი სხვა გეგმები აქვს. ის და ერევნელი მასწავლებელი დაქორწინებას აპირებენ. გიუმრიში რამდენიმე საათში ჩავდივართ. 88 წლის ნაკვალავი მხოლოდ ხალხის მეხსიერებაშია. სასტუმროს მფლობელი მეუბნება, რომ ვერავინ გაიგებს იმ ტკივილს, რასაც გადარჩენილები გრძნობენ დღემდე. გადარჩენით კი ის შენობები გადარჩა, რომელიც მეცხრამეტე საუკუნეში იყო აშენებული. იქნებ ეს საოცრება არცაა და პრაგმატულად თუ მივუდგებით, ნაკლებად მოპარული ცემენტის ბრალია? გიუმრის გარეუბნის ნახვას ვერ ვახერხებთ. მეუბნებიან, რომ იქ დღემდე ცხოვრობს მოსახლეობის ის ნაწილი, ვინც „დროებით“ შეასახლეს და ცხოვრობს გაუსაძლის პირობებში. ქალაქი მშვიდი და კოტხაა. ცენტრში ჩვენი მასპინძელი ანი მე რახელს (ესპანეთი), იოლანდას (გალისია, ესპანეთი), სიმონე (გერმანია) და ანნეს (ბელგია) ქალაქის მერიის შენობას გვიჩვენებს და სიამაყით ამბობს ეს სამველ პეტროსიანის აშენებულია. ანნე უცბადვე პასუხობს, ოო, რა თქმა უნდა, ამას სხვა ვინ ააშენებდა. უცბად მეცინება. ანისაც ეცინება და ყველანი ვიცინით. ბელგიელის იუმორი ისეთი სხარტი და მოქნილი იყო, კულტურული სხვაობა იშლება და ყველანი კარგ ხასიათზე ვდგებით. ყველაზე მეტს ანი იცინის (ალბათ ამიტომაც იცეკვა მოგვიანებით ყველაზე მეტი). მძიმე ემოციების მერე ეს სიცილი ყველას გვშველის. სასტუმროს ადმინისტრატორი მეკითხება, თქვენთან ხვალ არჩევნებია ხომ? ვპასუხობ, რომ ვფიქრობ ხომ არ დავბრუნდე საქართველოში და ჩემი ხმა მივცე სასურველ კანდიდატს. უკვირს, ნუთუ მგონია, რომ ეს რამეს შეცვლის? კი, შეცვლის, ვპასუხობ და რომ არა ჩემი გამოსვლა სლავიანურ ინსტიტუტში, ალბათ დავბრუნდებოდი კიდეც. ვფიქრობ, რომ დორუკი გამოსავალს მოძებნიდა. იპოვიდა ოჯახის, ვისაც ეძებს მეზობლებს და კითხვა–კითხვით ქვეყნის სამხრეთიდან, აღმოსავლეთისკენ მოგზაურობით გაიგებდა, რომ გრიგორიანების ოჯახის გადარჩენილი წევრი, თექვსმეტი წლის გოგო ბოლოს სადღაც ერზრუმისკენ ცხოვრობდა. მისი ქმარი სამოცი წლის ვაჭარი იყო, ვინც უპატრონო გოგო ტიფლისში შეიფარა, ბოლოს კი ცოლად შეირთო.

177 Գ. Մեգրելիշվիլի

Այնքան խնայողություն ունեն, որ կարող են թոռի կրթության մասին հոգալ։ Աղջիկն ինչո՞ւ պիտի մեծանա որպես սպասավոր կամ տնային տնտեսուհի։ Մինչդեռ տասնվեցամյա թոռնուհին բոլորովին այլ ծրագրեր ունի. նա և երևանցի մի ուսուցիչ պատրաստվում են ամուսնանալու։ Մի քանի ժամում հասնում ենք Գյումրի։ 1988 թվականի հետքերը միայն ժողովրդի հիշողության մեջ են։ Հյուրանոցի տերը ինձ ասում է, որ ոչ ոք չի կարող հասկանալ այն ցավը, ինչ այսօր զգում են ող ջ մնա ցածները։ Կանգուն մնացին այն շենքերը, որոնք կառուցվել էին տասնիննե րորդ դարում։ Թերևս դա զարմանալի չէ, եթե գործնականորեն մոտե նանք երևույթին. մի՞թե դա քիչ գողացված ցեմենտի պատճառով չէ։ Գյումրու արվարձաններն այցելել չենք հասցնում։ Ինձ հուշում են, որ այնտեղ բնակիչներից ապրում են նրանք, ում «ժամանակավորա պես» տեղափոխել են, և հիմա գտնվում են անտանելի պայմաններում։ Խաղաղ և վայելուչ քաղաք է։ Քաղաքի կենտրոնում մեզ հյուրըն կալող Անին ինձ, Ռաքելին (Իսպանիա), Յոլանդային (Իսպանիա), Սիմոնեին (Գերմանիա) և Աննեին (Բելգիա) ցույց է տալիս քաղաքա պետարանի շենքը և հպարտությամբ ասում` սա Սամվել Պետրոսյա նի կառուցածն է։ Աննեն իսկույն ևեթ արձագանքում է. «Օ՜, իհարկե, ուրիշ ո՞վ կարող էր նման բան կառուցել»։ Անսպասելիորեն ծիծաղում եմ։ Ծիծաղում է նաև Անին, բոլորս ենք ծիծաղում։ Բելգիացու հումորը այնպես դիպուկ և ճկուն է, որ կուլտուրականության տարբերությունը վերանում, և բոլորիս տրամադրությունը բարձրանում է։ Ավելի շատ Անին է ծիծաղում (գուցե հենց դրա համար հետագայում բոլորից շատ նա պարեց), ծանր հույզերից հետո այդ ծիծաղը բոլորիս փրկում է։ Հյուրանոցի ադմինիստրատորը հարցնում է. «Ձեզ մոտ վաղը ընտ րություններ են, չէ՞»։ Պատասխանում եմ. «Չվերադառնա՞մ և իմ ձայնը տամ ինձ համար նախընտրելի թեկնածուին»։ Զարմանում է. «Մի՞թե կարծում ես` դրանից որևէ բան կփոխվի»։ «Այո՛, կփոխվի,— պատաս խանում եմ,— և եթե վաղվա իմ ելույթը չլիներ Սլավոնական համալսա րանում, հավանաբար վերադառնայի»։ Կարծում եմ՝ Դորուկը ինչ–որ ելք կգտնի։ Գուցե հանդիպի այն ըն տանիքին, որին փնտրում է հարևանների մեջ, հարցուփորձ անելով ճամփորդում է երկրի հարավից դեպի արևելք։ Կիմանա, որ Գրիգոր յանների ընտանիքի տասնվեցամյա փրկված դուստրը վերջերս ապ րում էր Էրզրումի կողմերում։ Նրա ամուսինը 60 տարեկան վաճառա կան էր, ով Թիֆլիսում պատսպարեց անտուն–անտեր աղ ջկան, իսկ վերջում դարձրեց իր կինը։

დღე მეხუთე 27.10.2013

G. Megrelishvili

178

ჰრანტ მათევოსიანის ესსეს ირგვლივ სამსჯელოდ მრგვალი მაგიდა შევიკრიბეთ. მათევოსიანი საქართველოში ისეთივე პოპულარული იყო ერთ დროს, როგორც ვთქვათ რეზო ინანიშვილი. ამ ავტორის წიგნები ლამის ერთდროულადაც კი გამოდიოდა სომხურად და მერე ქარტულად ნათარგმნი. მაგრამ ეს ბავშვობიდან მახსოვს. ვერაფრით ვიხსენებ წიგნების დასახელებებს. მოდერატორი დავიდ მურადიანი და ჰრანტის შვილი დავიდ მათევოსიანი არიან. მურადიანი ახერხებს და თავისი ბრწყინვალე სიტყვით დამსწრეებზე ზემოქმედებას ახდენს. რამდენიმე წუთით სიჩუმეა დარბაზში. ამ ადამიანმა ჩემზე მანამდე მოახდინა შთაბეჭდილება. იშვიათია ნახო ერთმანეთში შერწყმული სომხური აზროვნება, აზიური სიღრმე და ევროპული ქცევის მანერა. ძალიან თანამედროვე ადამიანია, ყოველგვარი ცრურწმენებისა და ყალბი ეროვნული ჩახვევების გარეშე. მათევოსიანი სომხურის გაკვეთილებს გვიტარებს. რამდენიმე სიტყვას ვსწავლობ და აღარც მავიწყდება. ამ კაცს იშვიათი უნარი აქვს ორგანიზება გაუწიოს ყველაფერს და თან კარგად. ჩვენ ეშხიან მასპინძელს, ტატევს (რომელიც გაცნობამდე კაცი მეგონა) (სხვათაშორის, ძალიან მომეწონა სომხების დამოკიდებულება შვილებს დაარქვან მათთვის წმინდა ადგილების სახელი) გადავულაპარაკე კიდეც, ეს თქვენი მათევოსიანი მშვენიერი კულტურის მინისტრი იქნებოდა–მეთქი. გაკვირვებული სახით მიყურებს და ამჟამინდელს რას უწუნებ? – მეკითხება. არაფერს, არ ვიცნობ. – ვპასუხობ. ვასილე ერნუ წამდაუწუმ მეკითხება, ვინ გაიმარჯვა არჩევნებში? მე წინასწარ მონაცემებს ვეუბნები. ჟენევიევი (კანადა) მეკითხება. „კმაყოფილი ხარ?“ მეცინება, როგორ შეიძლება მწერალი კმაყოფილი იყოს თავისი მთავრობით! ვასილე თავს უქნევს, კმაყოფილია, ეტყობა სახეზე, რომ კმაყოფილია. საღამოს ვახშმისას ნაციონალური სომხური მუსიკის საღამო გვაქვს. მასპინძლები ყველაფერს დეტალურად გვიხსნიან. დასაფასებელია ეს შემმეცნებითი დამოკიდებულება საკუთარი კულტურის მიმართ. მოგწონს? მხოლოდ ეს არ კმარა, საჭიროა გაიგო კიდეც რაც მოგწონს. სასტუმროში შედარებით ადრე ვბრუნდებით. ვხვდები, რომ ახლა შეუძლებელია დორუკმა იპოვოს ის, ვისაც ეძებს. წარმომიდგენია,

Օր հինգերորդ` 27.10.2013

179 Գ. Մեգրելիշվիլի

Հրանտ Մաթևոսյանի էսսեի շուրջ մտքեր փոխանակելու համար կլոր սեղան հրավիրեցինք։ Մաթևոսյանը մի ժամանակ Վրաստանում նույնքան հանրահայտ էր, որքան, ասենք, Ռևազ Ինանիշվիլին։ Այս հեղինակի գրքերը գրեթե միաժամանակ էին լույս տեսնում հայերեն և հետո՝ թարգմանաբար՝ վրացերեն։ Բայց սա մանկությանս տարիների հուշ է։ Ոչ մի կերպ չեմ կարողանում գրքերի վերնագրերը մտաբերել։ Մոդերատորները Դավիթ Մուրադյանը և Հրանտի որդին` Դավիթ Մաթևոսյանն են։ Մուրադյանը կարողանում է իր փայլուն ելույթով ներկաների վրա հաճելի տպավորություն թողնել։ Մի քանի րոպե սրահում լռություն է տիրում։ Հազվադեպ կտեսնես մեկ անձի մեջ միաձույլ հայկական մտածողություն՝ հագեցված ասիական իմաստությամբ և եվրոպական վարվելակերպով։ Ժամանակակից մարդ է, առանց նախապաշար մունքների և ազգային ստապատիր պաճուճանքների։ Մաթևոսյանը մեզ հետ հայերենի դասեր է վարում։ Մի քանի բառ սովորում եմ և երբեք չեմ մոռանա։ Այս երիտասարդը ամեն ինչ կազ մակերպելու բացառիկ ունակություններ ունի և ինչ անում է՝ մեկը մյու սից լավ։ Մեր հմայիչ հյուրընկալի` Տաթևի (մինչ ծանոթանալը կարծում էի՝ Տաթև–ը տղամարդու անուն է։ Ի դեպ` ինձ շատ դուր եկավ զավակնե րին իրենց սուրբ վայրերի անուններով կոչելու հայերի վարվելակեր պը) հետ զրույցի ժամանակ ասում եմ. «Ձեր այս Մաթևոսյանը մշակույ թի հրաշալի նախարար կլինի»։ Զարմացած նայում է ինձ և հարցնում. «Հիմա լինելու համար ի՞նչն ես թերի համարում»։ «Բացարձակապես, ոչինչ»,— պատասխանում եմ։ Վասիլե Եռնուն պահ առ պահ ինձ հարցնում է.«Ընտրություններում ո՞վ հաղթեց»։ Հայտնում եմ նախնական տվ յալները։ Ժենևիևը (Կանա դա) իր հերթին. «Գո՞հ ես»։ Ծիծաղում եմ. «Ինչպե՞ս կարող է գրողը գոհ լինել իր կառավարությունից»։ Վասիլեն գլուխն է շարժում` գոհ է, դեմ քի արտահայտությունից երևում է, որ գոհ է։ Երեկոյան՝ ընթրիքին, հայ ազգային երաժշտության երեկոն է լինե լու։ Տանտերերը ամեն ինչ մանրամասն բացատրում են մեզ։ Գնահա տելի է այս ճանաչողական մոտեցումը սեփական մշակույթի նկատ մամբ։ Հավանո՞ւմ ես։ Բավարարվել սոսկ այսքանով` լիարժեք չէ։ Պետք է հասկանաս նաև, թե ինչը ինչու ես հավանում։ Հյուրանոց համեմատաբար շուտ ենք վերադառնում։ …Այժմ ան հնար է, որ Դորուկը գտնի նրան, ում փնտրում է։ Պատկերացնում եմ`

როგორ დადის ოჯახიდან ოჯახში. ჭამს ადგილობრივ საჭმელს ადგილობრივებთან ერთად. ისმენს ადგილობრივ მუსიკას. სწავლობს სომხურ ენას. კითხვაზე საიდან ხარ, პასუხობს რომ კანადელია. მაშინაც კი, როცა რომელიმე მოხუცი დაფიქრებული სახით ეუბნება: თურქული სახე გაქვს. თურქული თვალები. დღე მეექვსე 28.10.2013 მარმაშენის მონასტრის ნახვის მერე ერევანში ვბრუნდებით. სომეხ მწერლებთან ერთად რამდენიმე საინტერესო საკითხზე ვსაუბრობთ. განსაკუთრებული შთაბეჭდილება მოახდინა ნეშანმა. კეთილი და გონიერი ადამიანია. ჩემ გაოცებას, რატომაა ყველა მონასტერი ცარიელი და რატომ დადის ასე ცოტა ფეხმძიმე, წუხილით პასუხობს, რომ მართლაც ასეა, მთელ სომხეთში მხოლოდ 1 მოღვაწე ბერი და სამი მონაზონი ჰყავთ. შემდეგ ჩამოსვლაზე ან ფეხმძიმე ცოლით დამხვდი ან ბერად აღკვეცილი, ვეხუმრები ნეშანს. გზაში პურის საცხობთან ვჩერდებით. ქართველ მცხობელს

G. Megrelishvili

180

ვპოულობ. მიხარია ჩემი მშობლიური ენის გაგონება. გეხარდი ნახე? მეკითხება მცხობელი. ჯერ არა, ვპასუხობ. აპა, შენ ჯერ არაფერი გინახავს სომხეთში. ამბობს. ხომ არ გიჭირს აქ ყოფნა, ვეკითხები. არა, ხალხს აქებს. ერევანში დაღლილები ვბრუნდებით. საღამოს სომხური ცეკვის გაკვეთილები გვაქვს. მე უარს ვამბობ ცეკვაზე. სად გაგონილა ქართველი კაცი, სომხურ დუდუკზე ცეკვავდეს, ვამბობ ხუმრობით. ქართულ

შალახოს

ჩაგირთავთ,

თვალს

მიკრავს

მასპინძელი.

მეცინება, კავკასიური იუმორი მაინც ერთნაირია. ანეგდოტებიც კი, რომლებსაც მიყვებიან, ვიცი, რადგან ჩემ ქალაქშიც ზუსტად იგივე ანეგდოტებს ყვებიან ხოლმე. დორუკს გეჰანუშ გრიგორიანის საფლავს აჩვენებენ. (ასე ერქვა თურმე თექვსმეტი წლის გოგონას). მისი შთამომავლობა ერევანში გადასახლებულა ოცდაათი წლის წინათ. საფლავი მიტოვებულია. რამდენი წელია აღარავინ აკითხავს? კითხულობს დორუკი. ალბათ ათი წელი. პასუხობენ. დორუკი ერევანში ბრუნდება.

ինչպես է տնից տուն մտնում, տեղացիների հետ միասին տեղական ճաշեր ուտում, լսում է տեղական երաժշտություն, սովորում է հայոց լեզուն։ Հարցին՝ որտեղացի ես, պատասխանում է՝ կանադացի եմ։ Սա նույնիսկ այն ժամանակ, երբ մի ծերունի հուզախռով նկատում է. «Թուրքական դիմագծեր ունես, թուրքական աչքեր»։ Օր վեցերորդ` 28.10.2013

181 Գ. Մեգրելիշվիլի

Մարմաշենի վանքահամալիր այցելելուց հետո վերադառնում ենք Երևան։ Հայ գրողների հետ զրուցում ենք մի քանի հետաքրքիր հար ցերի շուրջ։ Առանձնակի տպավորություն է թողնում Նշանը։ Բարի և խելացի մարդ է։ Իմ զարմանքին` ինչու են բոլոր վանքերը դատարկ, և ինչու այսքան քիչ հղի է այցելում, տխրամած պատասխանում է` իրոք այդպես է, քանզի ամբողջ Հայաստանում ընդամենը մեկ գործող կու սակրոն և երեք միանձնուհի ունենք։ «Հաջորդ այցիս կա՛մ հղի կնոջ հետ դիմավորիր ինձ, կա՛մ կուսակրոն ձեռնադրված, կատակով,— ասում եմ Նշանին։ Ճանապարհին հացի փռի մոտ կանգ ենք առնում։ Գտնում եմ վրա ցի հացթուխին։ Ուրախանում եմ` լսելով իմ մայրենի խոսքը։ — Գեղարդը տեսա՞ր,— հարցնում է հացթուխը։ — Դեռ ո՛չ,— պատասխանում եմ։ — Հա՜, ուրեմն առայժմ դու ոչինչ չես տեսել Հայաստանում,— ասում է։ — Հո չե՞ս դժվարանում այստեղ,— հարցնում եմ։ — Չէ՛, ժողովուրդն ինձ սիրում է։ Երևան վերադառնում ենք հոգնած։ Երեկոյան հայկական պարի դասեր պիտի առնենք։ Ես հրաժարվում եմ. «Լսվա՞ծ բան է` վրացին հայի դուդուկի տակ պարի»,— ասում եմ կատակով։ «Միացնում ենք վրացական «Շալախո»,— ինձ աչքով է անում հյուրընկալը։ Ժպտում եմ. կովկասյան հումորը, այնուամենայնիվ, միանման է։ Անեկդոտնե րը` նույնպես։ Որը պատմում են, գիտեմ, որովհետև իմ քաղաքում ևս հաճախ ճիշտ նույն անեկդոտներն եմ լսում։ Դորուկին ցույց են տալիս Գեղանուշ Գրիգորյանի գերեզմանը (պարզվում է` Գեղանուշ է եղել տասնվեցամյա աղ ջկա անունը)։ Նրա ժառանգները Երևան են տեղափոխվել երեսուն տարի առաջ։ Գերեզ մանը բարձիթողի է։ «Քանի՞ տարի է, որ ոչ ոք չի այցելում»,— հարց նում է Դորուկը։ «Հավանաբար` տասը»,— պատասխանում են։ Դորուկը վերադառնում է Երևան։

დღე მეშვიდე 29.10.2013

G. Megrelishvili

182

ხორ ვირაპში ადრიანად მივდივართ. ადგილი ძალიან შთამბეჭდავია. ოლეგ პანფილი (მოლდოვა) და ვიკა ჩემბარცევა (მოლდოვა) განსაკუთრებულად შთაბეჭდილების ქვეშ არიან. ორივეს იტაცებს მისტიციზმი და არარატის ყურებით თითქოს იტენებიან. როდესაც სომხეთში მოვდიოდი, გზად რამდენიმე ადამიანი გავიცანი. ისინი ცდილობდნენ არარატი აღეწერათ ჩემთვის. რამდენიმე საათში ვნახავ, ვუხსნიდი, მაგრამ ისინი მაინც ცდილობდნენ. მე მესმის რა არის ეს მთა აქაურებისთვის. 1: „ის მსოფლიოში მეორეა სიმაღლით; 2: ის „სხვანაირად“ იზომება, თორემ ევერესტზე მაღალია!“ 3: თუ დილით არარატს დაინახავ, კარგი დღე გექნება, თუ ვერა – ცუდი. 4: წმინდა არარატი. 5: არარატი ჩემს ეზოში დგას. მე კი სრულიად უნამუსოდ ანეგდოტი მოვუგონე სომხებს, თითქოს არარატი უფრო მაღალი იყო მაშინ, როდესაც სომხეთის მიწაზე იდგა. იქნებ ეს ხუმრობა სიმართლის მარცვალს შეიცავს? განა მთები არ იხრებიან წელში? ნორავანკის სამონასტრო კომპლექსიც ცარიელია. წირვა–ლოცვა არსად მხვდება და დასანანია ასეთი სილამაზე რომ უსიცოცხლოდაა შენახული. ეკლესიას ხომ ლოცვა აცოცხლებს, სხვანაირად ის მხოლოდ ძეგლია და მეტი არაფერი. ერევნისკენ ვბრუნდებით. გზაში სევაკის სახლ–მუზეუმს ვნახულობთ. ბაღში ისეთივე გემრიელი ვაშლებია, როგორი ლექსებიც სევაკს აქვს. დაბინდებისას არარატი მართლაც განსხვავებულია. მთის მცირე ნაწილს სის–ს უფრო მაღალს კი მასისს–ს ეძახიან. ერთ–ერთი მასპინძელი მასის–ის ფერდობზე აკიაფებულ პროჟექტორების ციმციმს მიჩვენებს. ესენი ამერიკული სახედრო ბაზებია რომელიც თურქეთის მხრიდან სომხეთს და იქ განლაგებულ რუსულ ბაზებს უყურებს. დორუკი მოძებნის იმ სახლს, სადაც გეჰანუშის ვაჟი, პატვაკანი ოჯახთან ერთად ცხოვრობდა. მას მერე, რაც პატვაკანი ყარაბახის კონფლიქტისას დაიღუპა. ოჯახი, როგორც ბევრი სომხური ოჯახი ემიგრაციაში წასულა. დორუკი გამოიკითხავს ოჯახის ისტორიას და შეიტყობს, რომ პატვაკანი კარგა ხანი უშვილო იყო და მხოლოდ სიკვდილამდე ოთხი წლით ადრე შეეძინა ქალიშვილი, ვისაც დედის სახელი დაარქვა.

Օր յոթերորդ` 29.10.2013

183 Գ. Մեգրելիշվիլի

Մեկնում ենք Խոր Վիրապ։ Տեղանքը շատ տպավորիչ է։ Հատկա պես Օլեգ Պանֆիլը (Մոլդովա) և Վիկա Չեմբարցևան (Մոլդովա) ար տակարգ տպավորության տակ են։ Երկուսն էլ տարված են միստիցիզ մով և Արարատին նայելով՝ գրեթե լիցքավորվում են։ Երբ Հայաստան էի գալիս, ճանապարհին մի քանի հայի հետ ծա նոթացա։ Նրանք ցանկանում էին նկարագրել Արարատը։ Բացատրում էի, որ երեք–չորս ժամ հետո անձամբ կտեսնեմ, բայց և այնպես շարու նակում էին։ Ես հասկանում եմ` տեղացիների համար ինչ է նշանակում այդ լեռը. 1. այն աշխարհում երկրորդն է իր բարձրությամբ, 2. այլ կերպ է «չափվում», թե չէ, Էվերեստից բա՞րձր է, 3. եթե առավոտյան ես նա յում Արարատին, քեզ լավ օր է սպասում, եթե ոչ` վատ, 4. սուրբ Արա րատ, 5. Արարատը իմ բակում է կանգնած։ Մինչդեռ ես բոլորովին անհեթեթ անեկդոտ եմ ասում հայերին, իբր, Արարատը ավելի բարձր էր այն ժամանակ, երբ հայոց հողում էր գտնվում։ Գուցե այս անեկդոտը ռացիոնալ հատի՞կ է պարունակում իր մեջ։ Մի՞թե լեռները չեն կորանում մեջքից։ Նորավանքի համալիրը նույնպես դատարկ է։ Ոչ մի տեղ ո՛չ ժամեր գություն կա, ո’չ պատարագ։ Ցավալի է, որ այսպիսի գեղեցկությունն անկենդան է։ Եկեղեցուն հո ժամերգությունն է շունչ տալիս, այլ կերպ այն պարզապես հուշարձան է, ուրիշ ոչինչ։ Վերադառնում ենք Երևան։ Ճանապարհին մտնում ենք Սևակի տուն–թանգարան։ Այգում այնպիսի համեղ խնձորներ են, ինչպիսին Սևակի բանաստեղծություններն են։ Աղջամուղջին Արարատն իսկապես առանձնահատուկ է։ Ցածր լե ռը Սիս է կոչվում, բարձրը` Մասիս։ Տանտերերից մեկը Մասիսի լան ջին առկայծող լուսարձակները ցույց է տալիս ինձ և ասում. «Դրանք ամերիկյան ռազմական բազաներ են, որոնք Թուրքիայի կողմից մեզ և այստեղ տեղակայված ռուսական բազաներն են հսկում»։ Դորուկը փնտրում է այն տունը, որտեղ բնակվել է Գեղանուշի որ դին` Պատվականը՝ իր ընտանիքի հետ։ Երբ Պատվականը զոհվում է Ղարաբաղ յան պատերազմում, ընտանիքը, ինչպես շատ հայ ըն տանիքներ, արտագաղթում է։ Դորուկը հարցուփորձ է անում նրանց մասին և պարզում, որ Պատվականը տարիներ շարունակ զավակ չի ունեցել, և միայն մահից չորս տարի առաջ է ընտանեկան հարկի տակ աղջիկ ծնվել, և անվանել է մոր անունով։

დღე მერვე 30.10.2013

G. Megrelishvili

184

დილით მე და ირინა გორიუნოვა მოსკოვიდან სტუდენტებს ვხვდები სლავიანური ენების ინსტიტუტში. ირინა რუსულად ლაპარაკობს, მე ინგლისურად. ეს ენა იმიტომ ავირჩიე, იმედი მაქვს ნაკლებ კითხვებს დამისვამენ, მაგრამ სტუდენტები (ძირითადად გოგოები) აქტიურობენ და საბოლოოდ შეხვედრამ მშვენივრად ჩაიარა. ინსტიტუტში რაღაცნაირი აკადემიური გარემოა. ჩაცმულობაც და განწყობაც სქოლასტიკურია, არა ისეთი, როგორც ხშირად სტუდენტებს ჩვევიათ. ნაშუადღევს გარნისკენ ვიძვრებით. ვნახულობთ გეღარდს და სევანისკენ წასვლას ვეღარ ვახერხებთ. ორგანიზატორები თავიანთ არაორგანიზებულობას აბრალებენ (არადა, პირველი რაც თვალში მომხვდა მშვენიერი ორგანიზებული ფესტივალი იყო). სინამდვილეში, მეორე დღეს თბილისისკენ მიმავალი ვიგებ, რომ სევანისკენ სროლები იყო და მასპინძლებმა დელიკატურად აგვარიდეს საშიში ზონისკენ მგზავრობას. გეღარდი უდიდეს შთაბეჭდილებას ახდენს ყველაზე. მე და ლუდვიგი ავსტრიიდან შთაბეჭდილებებს ვუზიარებთ ერთმანეთს. ამ ადამიანს მონაწილეებს შორის ყველაზე მწერლური გარეგნობა აქვს. ვეუბნები რომ ის დიდი ლიტერატურული ტრადიციების მქონე ქვეყნიდანაა, ის კი დანანებით მპასუხობს, რომ სომხურ და ქართულ მწერლობას მსოფლიო ცუდად იცნობს. ყველაფერი წინაა, ვპასუხობ. გეღარდს აქვს ყველაფერი საიმისოდ, რომ ადამიანი შეცვალოს. ყურადღებით ვაკვირდები გამვლელებს და ვცდილობ დავიჭირო ეს ცვლილება. მონასტრის მიმდებარედ, ლამის ეზოში დოლ–გარმონს უკრავენ და ადგილობრივი ტურისტი ცეკვას იწყებს და ქაღალდის ფულს უტენის ერთ–ერთ დამკვრელს. განწყობა მიფუჭდება. სულ ცოტაც და მშვენივრად შემონახული არქიტექტურის წყალობით დავიჯერებდი, რომ მეცხრე საუკუნეში ვარ და კედელზე დატანებული მზის საათით დროის გამოცნობას ვცდილობ. გარნის კოტაიქს დაბინდებულზე ვნახულობთ. ეს სომეხი მეფეების საზაფხულო რეზიდენცია იყო, მანამდე კი ძვ.წ. აღ. 2 საუკუნეში აქ მსხვერპლს სწირავდნენ. ისტორიული ნაგებობა ძალიან კარგადაა შემონახული. როდესაც სომხეთის მაცხოვრებლებს ვაკვირდები,

185 Գ. Մեգրելիշվիլի

Օր ութերորդ` 30.10.2013 Առավոտյան ես և մոսկվացի Իրինա Գորյունովան հանդիպում ենք Սլավոնական համալսարանի ուսանողների հետ։ Իրինան ռուսերեն է խոսում, ես` անգլերեն։ Այդ լեզուն եմ ընտրում` հույսով, որ քիչ հարցեր կտան, բայց ուսանողները (հիմնականում՝ աղջիկներ) ակտիվանում են, և հանդիպումն անցնում է հրաշալի։ Համալսարանում հագուստը և կենսանախադրյալները ինչ–որ սխոլաստիկական են, ոչ այնպես, ինչ պես հաճախ կրում են ուսանողները։ Կեսօրին մոտ շարժվում ենք դեպի Գառնի։ Այցելում ենք նաև Գե ղարդ և չենք հասցնում մեկնել Սևան։ Կազմակերպիչները դա բա ցատրում են իրենց անկազմակերպվածությամբ (ի դեպ` առաջինը, որ աչքի էր զարնում, հենց փառատոնի հրաշալի կազմակերպվածու թյունն էր)։ Իրականում հաջորդ օրը Թբիլիսի մեկնելիս իմանում եմ, որ Սևանի ուղղությամբ կրակոցներ են եղել, և հյուրընկալները նրբանկա տորեն թաքցրել ու մեզ հեռու են պահել վտանգավոր գոտուց։ Գեղարդը հսկայական ազդեցություն է թողնում բոլորիս վրա։ Ես և ավստրիացի Լյուդվիգը փոխանակում ենք մեր տպավորությունները։ Այս մարդը բոլոր մասնակիցների մեջ ամենագրողական արտաքինն ունի։ Նրան ասում եմ, որ ինքը գրական շատ հարուստ ավանդություն ներ ունեցող երկրից է, իսկ նա ափսոսանքով պատասխանում է. «Աշ խարհը վատ գիտի հայոց և վրաց գրականությունները»։ «Ամեն ինչ առջևում է»,— պատասխանում եմ։ Գեղարդն ամեն ինչ ունի, որ մարդուն փոխի։ Ուշադրությամբ զննում եմ անցնողներին, որպեսզի տեսնեմ այդ փոփոխությունը։ Վանքի հարևանությամբ, գրեթե բակում, դհոլ–հարմոն են նվա գում։ Տեղացի մի զբոսաշրջիկ սկսում է պարել և թղթադրամ է խոթում նվագողներից մեկի գրպանը։ Տրամադրությունս փչանում է։ Քիչ անց պահպանված ճարտարապետական հրաշալի կառույցի օգնությամբ համոզվում եմ, որ գտնվում եմ իններորդ դարում և պատին փորված արևի ժամացույցով փորձում եմ իմանալ` ժամը քանիսն է։ Մինչև մութն ընկնելը ծանոթանում ենք Գառնիին։ Դա հայ թագա վորների ամառային նստավայրն է եղել, իսկ մինչ այդ` մ. թ. ա. երկրորդ դարում, այստեղ զոհաբերություններ են կատարվել։ Պատմական կա ռույցները շատ լավ են պահպանվել։ Երբ Հայաստանի փրկիչների մա սին մտածում եմ, կարծում եմ, որ հայերն իրենց էությամբ թանգարա նի աշխատողներ են. նրանք շատ ճշգրիտ գիտեն իրենց երկրի ամեն

G. Megrelishvili

186

ვფიქრობ, რომ ყველა სომეხი ბუნებითად მუზეუმის თანამშრომელია. ყველამ ზუსტად ერთნაირად იცის საკუთარი ქვეყნის ყოველი კუთხე–კუნჭულის შესახებ, ხშირად გადამლაშებულად, მაგრამ მაინც დაწვრილებით და დაუზარელად ყვება თავისი ქვეყნის ამბებს. ერევანში გვიან ვბრუნდებით. სასტუმროს ბარში კონიაკს ვსვამთ და ერთ–ერთი ორგანიზატორი, რობერტი რამდენიმე მონაწილეს სახლში, ხაშის საჭმელად გვეპატიჟება. დედა ვეფხვაძე ყავს და უნდა რომ გამაცნოს. რატომაც არა? ხაში ღამის პირველ საათზეც ხაშია. გზაში ტაქსის მძღოლი მეკითხება, თბილისიდან ხარ? კი, ვპასუხობ. აფხაზეთი თქვენი არაა. ჯერ მგონია რომ მეკითხება, მაგრამ სარკედან მის გაბოროტებულ თვალებს ვხედავ და ხასიათი მეცვლება. შენ კონფლიქტოლოგი ხარ? – გაბრაზებას ვერ ვმალავ. სოხუმი საქართველოს მიწა არ იყო და აღარც იქნება. ჯიუტად იმეორებს. როდესაც საქართველოს ახსენებს, ტუჩები ზიზღით ებრიცება. მანქანაში უხერხული სიტუაციაა. სომეხი მასპინძლები დაბნეულები არიან. რაღაცებს მეკითხებიან, მაგრამ აღარაფერი მესმის, საკუთარ თავს ვეღარ ვფლობ და ერთადერთი სურვილი რაც მაქვს, ამ მანქანიდან არ გადმოსვლაა. მინდა ავუხსნა ამ ადამიანს, რომ აფხაზეთი ჩემთვის არც კურორტია და არც მიწის ნაგლეჯი, რომელიც უბრალოდ ისტორიული მეხსიერებაა. აფხაზეთი ჩემთვის და ბევრი ქართველისთვის სიმონ კანანელის საფლავია, რომელიც ისტორიის ამ მონაკვეთში ჩამოგვშორდა. ენაზე მიტრიალებს ბაგრამიანის ბატალიონი, მაგრამ ვხვდები, რომ ეს არ უნდა ვთქვა. ჯერ ერთი, ამას არც თავისი მიწა ეყვარება, მეორეც მასპინძლებს ვცემ პატივს, მესამე კიდევ იმას არ ვფიქრობ რის თქმასაც ვაპირებ. რატომ მიყურებ, სახე გეცნობა? – ვერ ვითმენ და გაბრაზებული ვეკითხები. არა, მძღოლი ვარ და სარკეში ვიყურები, მპასუხობს და თვალს მარიდებს. ხაშის ირგვლის ნამდვილი საბჭოთა კავშირი ვიკრიბებით. სომეხი მასპინძლები, რუსი ირინა, მე საქართველოდან და ერთი სტუმარი ლიტვიდან.

1 Խոսքը Հիսուսի տասներկու առաքյալներից մեկի՝ Սիմոն Կանանացու կամ Նախան ձահույզի մասին է (վրաց.` Կանանելի)։ Ըստ ավանդության` Աբխազիայում քրիստոնե ություն քարոզելու համար քարկոծվել և նահատակվել է (ծանոթագրությունը` թարգ մանչի)։

187 Գ. Մեգրելիշվիլի

անկյուն՝ հաճախ չափազանցելով, բայց, այդուհանդերձ, մանրամասն և ուրիշին առանց վնաս պատճառելու պատմում են երկրի անցուդար ձերի մասին։ Երևան ուշ ենք վերադառնում։ Հյուրանոցի բարում կոնյակ ենք համտեսում, և կազմակերպիչներից մեկը` Ռոբերտը, մասնակիցնե րից մի քանիսին տուն` խաշի է հրավիրում։ Մորը` Վեփխվաձե, ցան կանում է ծանոթացնել ինձ հետ։ Իսկ ինչո՞ւ ոչ։ Խաշը գիշերվա ժամը մեկին էլ խաշ է։ Ճանապարհին տաքսիի վարորդն ինձ հարցնում է. — Թիֆլիսի՞ց ես։ — Հա,— պատասխանում եմ։ — Աբխազիան ձերը չի։ Նախ կարծեցի` հարցնում է, բայց հայելու մեջ տեսնում եմ նրա կա տաղի հայացքը, և տրամադրությունս ընկնում է։ — Դու կոնֆլիկտոլո՞գ ես,— չեմ թաքցնում զայրույթս։ — Սուխումը վրացական հող ո՛չ եղել է, ո՛չ էլ կլինի։— Կրկնում է հա մառորեն։ Երբ Վրաստան բառն է հիշատակում, բերանը զզվանքից ծամածռվում է։ Մեքենայում անհարմար կացություն է։ Հայ հյուրընկալները շփոթ մունքի մեջ են։ Ինձ ինչ–որ բան են ասում, բայց ոչինչ չեմ լսում։ Ինքս ինձ այլևս չեմ տիրապետում և միակ ցանկությունը, որ ունեմ, այս մե քենայից դուրս չգալն է. ուզում եմ այդ մարդուն բացատրել, որ Աբխա զիան ինձ համար ո՛չ առողջարան է, ո՛չ էլ հողի մի ծվեն, որ պատմական հիշողություն է պարզապես։ Աբխազիան ինձ համար և շատ վրացիների համար Սիմոն Կանանելիի1 գերեզմանն է, ով պատմության որոշակի ժամանակահատվածում հեռացավ մեզնից։ Լեզվիս ծայրին է Բաղրա մյանի գումարտակը, բայց հասկանում եմ, որ այս մասին չպիտի խո սեմ։ Նախ` նրա համար, որ այս վարորդ կոչվածը ոչ էլ իր հողն է սիրում, երկրորդ` հարգանք եմ տածում հյուրընկալների հանդեպ, երրորդ` նաև նրա համար, որ դեռ չեմ մտածել այն, ինչ նախատեսում եմ ասել։ — Ինչո՞ւ ես այդպես նայում ինձ, դեմքս ծանո՞թ է,— չեմ համբերում և հարցնում եմ զայրացած։ — Չէ՛, ես շոֆեր եմ, հայելու մեջ եմ նայում,— պատասխանում է և հայացքը փախցնում։

ხაში ალბათ გემრიელია. მე ჩვენი ერების ძმობის სადღეგრძელოს ვსვამ და დაღლილობას ვიმიზეზებ, სასტუმროში ვბრუნდები. დორუკს მივუბრუნდი. ის, რომ გრიგორიანების ოჯახს ვერ მიაგნო, კარგი გადაწყვეტა მგონია. ვერ გადამიწყვეტია, ძებნა განაგრძოს და გეჰანუში გაიცნოს (იქნებ ერთმანეთიც შეუყვარდეთ და სხვა ბანალური ამბები) თუ კანადაში დაბრუნდეს და ათასი მიზეზი დარჩეს სომხეთში კიდევ ერთხელ ჩამოსასვლელად? მგონი ეს ვარიანტი უკეთესი იქნებოდა. დღე მეცხრე 31.10.2013

G. Megrelishvili

188

დილით ადრე ავტოვაგზლისკენ მივდივარ და ტაქსით თბილისისკენ მივემგზავრები. საზღვარზე ქართველ მესაზღვრეს ქართულ პასპორტს ვაწვდი და ვეუბნები „ბარევძეს!“ ბარო, ბარო, ჩქარა გაიარე, რიგი დგას! – მპასუხობს და პასპორტს მიბრუნებს. შნოლაკალემ ჰაიასტან!

Խաշի շուրջ` ճիշտ ինչպես խորհրդային երկիր։ Հայ հյուրընկալ ներ, ռուս Իրինան, ես` Վրաստանից և մեկ այլ հյուր` Լիտվայից։ Խաշը, հավանաբար, համեղ է։ Ես խմում եմ մեր ժողովուրդների եղ բայրության կենացը և հոգնածությունս պատճառ բերելով` վերադառ նում եմ հյուրանոց։ Դառնամ Դորուկին։ Քանի որ նա չկարողացավ գտնել Գրիգորյան ների ընտանիքի անդամներից որևէ մեկին, այսպես վճռեցի. նա դեռ կշարունակի փնտրտուքը, կծանոթանա Գեղանուշի հետ (թերևս նաև սիրահարվեն միմյանց և նման այլ անհեթեթ բաներ), Կանադա վերա դառնալուց հետո հազար ու մի պատճառ կբերի՝ ևս մեկ անգամ Հա յաստան գալու համար։ Կարծում եմ, այս տարբերակը լավագույնը կլինի։ Օր իններորդ` 31.10.2013

Վրացերենից թարգմանեց Հրաչիկ Բայրամյանը

189 Գ. Մեգրելիշվիլի

Վաղ առավոտյան գնում եմ ավտոկայան և տաքսիով ուղևորվում Թբիլիսի։ Սահմանի վրա վրացական անձնագիրս մեկնում եմ վրացի սահ մանապահին և ասում` «Բա՛րև Ձեզ»։ — Բարո՛վ, բարո՛վ, արա՛գ անցի, հերթ է կանգնած,— պատասխա նում է և վերադարձնում անձնագիրս։ Շնորհակալ եմ, Հայաստա՛ն։

Oleg Panfil Օլեգ Պանֆիլ Moldova Մոլդովա

Born in Pridnestrovie, 1962. He has graduated Kishinyov State University, lives in Kishinyov, Moldova. Oleg is a prose–writer, poet and translator. His books are: “You, let’s run away together…”, (Novosibirsk,2007), “Pyromania” (Kiev, 2006), “School of Dreams”, “The Songs of Indigenous People and Dances of Black Dogs”, “Kalea Vilesor”. In 1986 he was awarded with the “Horizon” magazine award for the best poem, in 2009 and for the best poetic translation by “Tyuk” magazine.” Մոլդովացի արձակագիր, բանաստեղծ, թարգմանիչ Օ. Պանֆիլը ծնվել է 1962 թ. Պրիդնեստրովիեում (Մոլդովա): Ավարտել է Քիշնևի պետական համալսարանը: Ապրում է Քիշնևում: Գրքերն են `«Դո՜ւ, արի՛ փախչենք միասին ....» (Նովոսիբիրսկ, 2007), «Պիրոմանիա» (Կիև, 2006), «Երազանքների դպրոց», «Բնիկների երգերն ու սև շների պարերը», «Կալեավիսելոր»: 1986–ին արժանացել է «Հորիզոն» ամսագրի «Լավագույն բանաստեղծություն» մրցանակին, 2009–ին՝ Լավագույն բանաստեղծական թարգմանության համար «Թյուկ» ամսագրի մրցանակին:

КРАСНЫЕ СКАЛЫ, ИЗУМРУДНЫЕ РЕКИ

O. Panfil

192

Себе я купил только подсвечник – резьба по ореху, тройная витая спираль, полая внутри,— на «Вернисаже» в предпоследний день. Все остальное – в подарок друзьям: севанский лунный камень (а может стекло? Да нет все–таки камень, даже в wiki есть. Или все–таки кера мика?— призрачно–аквамариновый, с внезапными оранжевыми вс полохами – нереальной красоты, чтобы быть натуральным камнем, и эти пузырьки воздуха внутри?— нет, все–таки камень! Камень, камень, камень! Волшебный!)– у единственного лотка в поздних су мерках на удивление безветренного Севана, серебряную иконку Бо гоматери в Герарте, винтажный серебряный(или все–таки мельхио ровый?) браслет с коричневым обсидианом и кольцо в пару – тоже на Вернисаже. Неузнаваемо крупный киноварный боярышник, нанизанный как бусы,— на обочинах многих дорог к храмам, лаваш из алычи и абри косов – там же. Серебряныйперстень с янтарно–охристым аммони том сдвумя вкраплениями фисташкового цвета. И целая груда пластмассовых гранатов–брелков, надрезанных сбоку, так что видны косточки – такой красоты и живости, за них чуть не передрались мои друзья в Кишиневе. Из всех наживок на крючок для того,чтобы вцепиться в память,— гранаты –одна из луч ших.Гранаты –да,и прекрасный подсвечник в виде граната из Гюм ри. И спасался я тоже гранатами – когда разнонаправленность впе чатлений опустошала меня. Правда, армянских гранатов – не оказа лось. Они все были иранскими. А может азербайджанскми? Нет–нет, иранскими!

ԿԱՐՄԻՐ ԺԱՅՌԵՐ, ԶՄՐՈՒԽՏ ԳԵՏԵՐ

193 Օ. Պանֆիլ

Ինձ համար Վերնիսաժում նախավերջին օրը միայն մոմակալ առա՝ պոպոքի փորագիր փայտ, եռաոլորուն սնամեջ պարույր։ Մնա ցածը՝ նվեր ընկերներիս․ Սևանի լուսնաքար (Թե՞ ապակի։ Չէ, դե, այնուամենայնիվ քար, wiki–ում էլ կա գրած։ Թե՞ այնուամենայնիվ կերամիկա՝ նրբին ակվամարին, մեջը՝ անսպասելի նարնջի, որ իրա կան քար լինի՝անիրական գեղեցիկ մրրկումներ, ու օդի էդ պղպջակ ներն էլ։ Չէ, հաստատ քար։ Քա՛ր, քա՛ր, քա՛ր։ Կախարդակա՛ն)՝ զար մանալիորեն անքամի Սևանի ուշ մթնշաղի միակ սեղանիկին։ Տիրա մոր արծաթե սրբապատկերիկը Գեղարդում, վինտաժ–արծաթե (թե՞ գուցե մելքիորե), դարչնի օբսիդիանից թևնոցն ու իր մատանին էլ Վերնիսաժում։ Անճանաչելիորեն խոշոր, հուլունքի պես թելած արնագույն ալո ճը տաճարներ տանող շատ ճամփաների եզրին, սալորի և ծիրանի քաղցր պաստեղն էլի այնտեղ։ Արծաթե մատանի, քարը՝ սաթե–օքրա գույնի ամոնիտ՝ պիստակագույն երկու խալով։ Ու մի լրիվ խուրձ պլաստիկե, կողքից հատած, այնպես որ կո րիզները երևան, նուռիկ–հմայիլների՝ այնքան սիրուն ու բնական՝ Քիշնևում ընկերներս դրանց համար ուր որ է՝ իրար հետ կռիվ էին սարքում։ Հիշողությունը ճանկել–պահելու կեռիկների խայծերից նռները լավագույններից են։ Նռներն, այո, ու նռնակերպ հրաշալի մոմակալը Գյումրիից։ Ու դարձյալ նռներով էի փրկվում, երբ տա րամետ տպավորություններն ինձ ավերում էին։ Ճիշտ է, հայկական նուռ չճարվեց։ Բոլորն Իրանի էին։ Իսկ գուցե Ադրբեջանի՞։ Չէ, չէ, Իրանի՛։

Гранатовое вино «Параджанов». А Параджанов жил в этом доме?! Ну, так…А! Понятно, здесь жили его парни? И в последний вечер на Вернисаже– током ударило! Упругим то ком кротости истосковавшихся странников Времени,— а может, же лание художницы продать свой товар?

O. Panfil

194

Я повернул голову влево – кто это?!! Лобастое, новорожденное и безмерно древнее существо из океана невинности и мудрости смот рело на меня и хотело быть со мной.Оно светилось млечно–опало вым первозданным светом, шерстяным до–потопнымсиян ием. И в этой шерсти света были колючки. Я смотрел на грубоватый сувенир из глины цвета туфа и раздваивался – как он может так светиться и быть настолько живым? Что это?!— спросил я Лену Шуваеву. Это ви шап.— Вишап?— слово звучало, будто я всегда его знал. Я купил его на все последние деньги. Я опоздал на Ковчег, и поэтому туристические обзоры вишапов прошли мимо меня. Я не встретился, а – столкнулся с ним – глазами– в последний день в Ереване. Он вплыл в мое солнечное сплетение и обосновался там. Мне показалось, что в нем есть ключ, гид к этой странной стра не, и оставшуюся ночь до отлета я лихорадочно доставал армянских друзей и знакомых, пытаясь выдавить из них крохи сведений о ви шапах. В этом водном вишапе было то, чего мне так не хватало все две недели в Армении. Но все вишапы, которых мне показали в ту ночь в Ереване, не говорили мне ни очем, только этот – рыбоподоб ный, водный вишап, который на самом деле был трехметровым ка менным Странником. 1

Очень другая страна. Даже в Таджикистане, на афганской границе не было такого ощущения – другого, совсем другого. Не чужого – но совсем другого. При том что на поверхности – все в известном роде, не исключая горы –в Трансильвании, на Памире и в Крыму я насмот релся и находился. Трение сердца о камень – непреложный закон горского мира. Но здесь – сердце не просто непрерывно саднило, но будто неви димыерепьи иколючки тихо царапали кожу и костный мозг. Как буд то наискосок – из правого верхнего в нижний левый – сквозь тебя

«Փարաջանով» նռան գինի։ Իսկ Փարաջանովն այս տանն ապրե՞լ է։ Դե բա՝ հա՜։ Հասկացա՝ այստեղ իր տղե՞րքն են ապրել։ Ու Վերնիսաժում վերջին երեկոյին հոսանքը զարկեց։ Ժամանակի կարոտակեզ ճամփորդների նկունության առաձգական հոսանքը, իսկ գուցե իր ապրանքը ծախելու նկարչուհու ցանկությո՞ւնը։

1 Շատ այլազան երկիր է։ Նույնիսկ Տաջիկստանում, Աֆղանստանի սահմանին չկար այսպիսի զգացողություն՝ տարբերի, լրիվ այլազանի։ Ոչ օտարի, բայց լրիվ այլազանի։ Ընդսմին, որ ողջը հայտնի իմաստով մակ–առ–երեսին է, ներառյալ և լեռները՝ Տրանսիլվանիա, Պամիր ու Ղրիմ` տեսել ու եղել եմ։ Քարին սրտի շփումը լեռնային աշխարհի անբեկանելի օրենքն է։ Բայց այստեղ սիրտս ոչ թե պարզապես անընդհատ նվվում էր, այլ կարծես անտես փուշ ու տատասկը քերծում էին մաշկս ու ողնուղեղս։ Կարծես շեղակի՝ վերին աջից ստորին ձախ, միջովս անդադար թռ չում–անցնում էին ոսկևուն ասուպներ՝ կարծր, ու իրենց լույսն էլ կարծր

195 Օ. Պանֆիլ

Գլուխս ձախ դարձրի՝ սա ո՞վ է։ Անմեղության ու իմաստնության օվկիանի ճակատավոր, նորածին ու անհունորեն հին արարածն ինձ էր նայում և ուզում էր ինձ հետ լինել։ Նա կաթնաօպալավուն, նախա ստեղծ լույս, բրդե, անդրջրհեղեղ յան փայլ էր արձակում։ Եվ լույսի այդ բրդի մեջ փշեր կային։ Նայում էի տուֆագույն կավե, կոպտավուն հու շանվերին ու մտմտում՝ այն ինչպես է կարող այսպես լույս տալ ու այս քան կենդանի լինել։ Սա ի՞նչ է,— հարցրի Լենա Շուվաևային։ Վիշապ է: Վիշա՞պ։ Բառն այնպես էր հնչում, կարծես ես միշտ իմացել էի։ Ես վերջին՝ եղած փողով առա այն։ Ես Տապանից ուշացել էի, և ուրեմն վիշապների զբոսաշրջիկային դիտումները կողքովս էին անցել։ Ես նրան ոչ թե հանդիպեցի, ես նրան բախվեցի աչքերով վերջին օրը Երևանում։ Նա ներս լողաց իմ արևա հյուսակն ու հիմնավորվեց այնտեղ։ Ինձ թվաց, թե նրա մեջ է բանալին, ԳԻԴԸ այս տարօրինակ երկրի, ու մինչև թռիչքս մնացած գիշերն ի բուն ես տենդագինհոգեհան էի անում հայ ընկերներիս ու բարեկամներիս՝ փորձելով նրանցից կոր զել վիշապների մասին տեղեկության փշրանքներ։ Այդ ջրվիշապի մեջ կար այն, ինչի պակասը ես այդպես ունեի Հայաստանում լինելուս եր կու բոլոր շաբաթը։ Բայց բոլոր վիշապները, որ ինձ ցույց տվին այդ գիշեր Երևանում, ինձ ոչինչ չէին ասում, այլ միայն սա՝ ձկնակերպը, ջրվիշապը, որ իրականում երեք մետրանոց քարե թափառող էր։

непрерывно пролетали золотистыеметеоры, твердые, и свет их был тверд, и он был не из прямых лучей, а из древних – мелко–волнис тых, как золотое руно. Звездный репейник на шкуре Гончего Пса, бе гущего уже по второму Мирозданию. Дагоны знают, что то сотворение мира, которое описано в Библии – второе, а до этого мир уже однажды был сотворен и уничтожен. Да гоны говорят, что все, что осталось от первого Сотворения – дерево акация. В Армении я как будто почувствовал запах чего–то еще и шел по следу. 2

O. Panfil

196

а сутки до отлета в Армению мне приснились восемь ведьм. З Дело было в Ереване, ведьмы были безупречны, чисты и темны, последнюю из них звали Лилит, да. В конце сна мне хотели вручить букет белых фрезий, меня возмутило, что они выведали самое сок ровенное обо мне – любимые цветы (когда–то в юности мы с Ирой всё собирались потрахаться на белых фрезиях, но не успели, хха–хха – остались только белые акации, цветы эмиграции),— и я в гневе ушел – куда –то напролом и мимо расписаний и в конце сна увидел свободу – я шел по крыше строящегося комплекса, а с парапета мне открывался бесприютный, но прекрасный и настоящий свет зари. Я проснулся с отчетливым желанием никуда не лететь. Но – полетел, да. Вторая из ведьм – брюнетка из моего сна – вынырнула из–за мо его левого плеча в первый же вечер – в пустом зале на втором этаже музеяПарджанова. Я стоял посреди зала, на первом этаже возилось ТВ передперссконференцией. Вдруг –она –из –за плеча – вынырнула прямо передо мной и оста новился на расстоянии взмаха ресниц. От моего лица. И на английс ком, но со средиземноморский страстью затараторила, как мне – то есть ей– очень–очень горячи интереснырусськаяк ултура и руссь кийезык. Мой английский оставлял желать много–много лучшего, а мой язык судорожно гонял во рту жвачку – «арбуз» «Орбит» – и я думал – бляяя! Как хорошо,что у меня во рту жвачка, но – бляяя!— почему у нее ее нет?! Она – жвачка – бы ей совсем не помешала – по тому что она не просто нарушила то,что в европе называют личной дистанцией, она стоял а так близко во всех смыслах, что в момент,

էր և ուղիղ ճառագայթներից չէր ձևված, այլ հին–մանրալիք ճաճանչ ներից՝ ոսկե գեղմի պես։ Աստեղային տատասկուտ արդեն երկրորդ Աշխարհարարման միջով վազող Որսկան Շան մորթու վրա։ Дагоны գիտեն, որ Աստվածաշնչում նկարագրած աշխարհարա րումը երկրորդն է, իսկ մինչ այդ աշխարհն արդեն մի անգամ արարվել ու ոչնչացվել է։ ԴԱԳՈՆՆԵՐՆ ասում են, թե միակ բանը, որ առաջին արարումից մնացել է՝ ակացիա ծառն է։ Հայաստանոււմ ես կարծես էլի մի ինչ–որ բանի հոտն առա ու հետ քերով փնտրում էի։ 2

197 Օ. Պանֆիլ

Դեպի Հայաստան թռիչքիցս մեկ օր առաջ ես երազում ութ կինար մատ վհուկների տեսա։ Բանն, ուրեմն, Երևանում էր. վհուկները կատարյալ, մաքուր ու մթարքից էին, ու վերջինի անունն էր Լիլիթ, հա՛։ Երազում նրանք ինձ ուզում էին ճերմակ ֆրեզիաների փունջ նվիրել, ու ինձ տակնուվրա արեց այն, որ նրանք իմ մասին ամենաանձնական բաները պրպտել էին (վաղուց, պատանությանը ես ու Իրան ուզում էինք սպիտակ ֆրե զիաների վրա շինվել, բայց չհասցրինք, հա՛–հա՛–հա՛՝ մնացել էին միայն սպիտակ ակացիաները՝ էմիգրացիայի ծաղիկները), ու ես ցաս կուն հեռացա ինչ–որ տեղ ջարդելով, օրակարգից դուրս ու երազի վեր ջում տեսա ազատությունը՝ գնում էի կառուցվող համալիրի կտուրով, որի զեհից առաջս բացվել էր վաղորդայնի անօթևան, բայց գեղեցկա գույն ու իսկական լույսը։ Արթնացա ոչ մի տեղ չթռչելու հստակ ցանկությամբ։ Բայց թռա, հա՛։ Վհուկներից երկրորդը՝ մգամազուհի, ձախ ուսից ետևից դուրս լո ղաց հենց առաջին երեկո Փարաջանովի թանգարանի երկրորդ հար կի դատարկ դահլիճում, ուր կանգնած էի, իսկ առաջին հարկում TV–ն ասուլիսի նախապատրաստման հոգսերի մեջ էր։ Մեկ էլ նա, ուսիս ետևից դուրս լողաց ճիշտ դիմացս ու կանգ առավ մի թարթիչաթարթի վրա։ Դեմքիցս։ Եվ անգլերեն, բայց միջերկրա ծով յան կրքով արագ–արագ շարեց, թե ինձ, այսինքն՝ իրեն, որքան տաք–հետաքրիր են ռուս մշակույթն ու ռուսաց լեզուն։ Իմ անգլերենը հեռու–հեռու էր լավը համարվելուց, իսկ լեզուս տենդագին բերանումս հալածում էր «ձմերուկ Օրբիտ», ու ես մտածում էի՝ արա՜ա, ի՜նչ լավ է, որ ծամոն է բերանումս։ Բայց և, արա՜ա, ինքն ինչու չունի ծամոն։ Այն՝ ծամոնը, հեչ իրեն չէր խանգարի, քանզի նա ոչ թե միայն խախտել էր այն, ինչ Եվրոպայում անձնական տարածք են անվանում, նա կանգնել էր բոլոր իմաստներով այնքան մոտ, որ այն պահին, երբ մենք կոտրա

когда мы с ней на ломанных языках добрались до русских стихов Рильке, а случилось это очень скоро – она вдруг как–то вздрогнул всем телом, я почувствовал ее запах – теплый, внутренний и влаж ный – запах чего? Чего? – онасказала, SorryImustgobutIllcomeback, и стала уходить от меня –через весь зал, мелко–мелко семеня – на полусогнутых – на каблуках, какбудто боясь не донести. Я пошел осматривать экспозицию дальше – все пытаясь понять, чем же пах нуло от моей собеседницы. Я дошел до узкого зала,обычного зак рытого, видимо, но в это раз он был открыт – для особо толерант ных ценителей искусства – и дойдя до витрины с самыми откро венными рисунками, я– да, понял. 3

O. Panfil

198

Я надеялся, что дело не дойдет до отчетного текста для «Ковче га». Я надеялся как–то соскочить – отделаться стихами. Я могу пи сать только правду, то есть – мою правду. Могу писать только от себя. Но соскочить не удалось, хха–хха. Почти бессмысленно – писать этот текст. Потому что его не опубликуют. Попросят кое–что выкинуть из него. А я выкинуть ничего не могу. Так вот: мне было тяжело в Армении. Я будто не влюбился в неё. Ни с первого, ни со второго взгляда. Но пару месяцев спустя после возвращения, переписываясь с армянским другом, понял:все связан ное с Арменией вызывает у меня глухую боль. От ее твердого света, пролетающего сквозь сердце наискосок. — Но ведь болеть может только то, что любишь, нет? Из–за то го,что тебе безразлично, ничего болеть не будет, правильно? – ска зал я другу. Ведьмы – ведьмами, но я был болезненно внимательным ко всем теням, и особенно к тени женской жизни.Что делать – ранняя смерть матери дала мне такую оптику. Может ли быть счастлива какая бы то ни было страна, если женщины в ней бессчастны? В Армении мне все хотелось приземлиться окончательно, уви деть–понюхать все подробности жизни, прикоснуться – наощупь. Но не очень получалось – от твердой земли отделяла плотная пелена, сгустившийся тусклый и угрюмый астральный свет несбывшихся желаний, несбывшейся полноты цветения – многих–многих поколе ний. А может это моя многослойная бесчувственность? Многослой ная анестезия сердца?

տած լեզուներով հասանք Ռիլկեի ռուսերեն բանաստեղծություններին, ինչը շատ արագ տեղի ունեցավ, նա հանկարծ ող ջ մարմնով մի տեսակ ցնցվեց, ես զգացի նրա բույրը՝ տաք, ներքին, խոնավ բույրն ինչի՞, ին չի՞։ Նա ասաց՝ Sorry I must go but I’ll come back, ու սկսեց ինձանից հեռանալ ող ջ դահլիճն ի երկայնս, տոտիկ–տոտիկ շորորալով կիսա ծալ ծունկ՝ կիսակրունկ՝ կարծես վախենալով, որ տեղ չի հասցնելու։ Ես ցուցադրությունը շարունակեցի զննել՝ փորձելով հասկանալ՝ զրու ցակցուհուցս ինչ էր բուրում։ Ես հասա նեղլիկ դահլիճին, որ սովորա բար փակ է, բայց այս անգամ բաց էր՝ արվեստի հույժ հանդուրժողա կան արժևորողներիս համար, ու հասնելով ամենաբացահայտ նկար ների ցուցափեղկին՝ ես, հա՛, հասկացա։ 3

199 Օ. Պանֆիլ

ույս ունեի, որ բանը չի հասնի Տապանի համար հաշվետու տեքս Հ տի։ Հույս ունեի մի հնարով՝ բանաստեղծությունով–բանով, դուրս պրծնել։ Ես կարող եմ միայն ճշմարտությունը գրել, այսինքն՝ իմ ճշմար տությունը։ Կարող եմ միայն իմ անունից գրել։ Բայց դուրս պրծնել չհա ջողեցի, հա՛–հա՛–հա՛։ Համարյա անիմաստ է այս տեքստը գրելը։ Քանի որ այն չեն հրատարակի։ Կխնդրեն ինչ–որ բան դեն նետել։ Իսկ ես չեմ կարող ոչինչ դեն նետել։ Ահա ուրեմն. Հայաստանում ծանր էր։ Ես կարծես չսիրահարվեցի նրան։ Ոչ առաջին, ոչ երկրորդ հայացքներից։ Բայց վերադարձից մի– երկու ամիս անց հայաստանցի ընկերոջս հետ նամակագրության ըն թացքում հասկացա. Հայաստանի հետ կապված ամենը ինձ մեջ խուլ ցավ է առաջացնում։ Ցավ Հայաստանի պինդ լույսից, որ սրտի միջով է անցնում շեղակի։ — Բայց չէ՞ որ ցավել կարող է միայն էն, ինչ սիրում ես, չէ՞։ Ինչը որ քեզ անտարբեր է թողնում, ցավ չի տա, ճի՞շտ է,— ասացի ես ընկերոջս։ Վհուկները՝ վհուկ, բայց ես հիվանդագին էի, ուշադիր բոլոր ստվեր ների ու հատկապես կնոջ կյանքի ստվերների հանդեպ։ Ինչ արած՝ մորս վաղաժամ մահն ինձ այդպիսի օպտիկա է տվել։ Կարո՞ղ է որևէ մի երկիր երջանիկ լինել, եթե նրանում կանայք դժբախտ են։ Հայաստանում ես անվերջ ուզում էի վերջնական վայրէջք անել, տեսնել–հոտոտել կյանքի բոլոր մանրամասները, դիպչել–շոշափել։ Բայց էդքան էլ չէր ստացվում՝ պինդ հողից առանձին էր պահում խիտ քողը, անկատար ցանկությունների, անկատար լիաթոք ծաղկման փթթունության խտացած խամրած ու մռթնած լույսը՝ բազում ու բա զում սերունդների։ Բայց գուցե դա իմ բազմաշերտ անզգայունությո՞ւնն է։ Սրտի բազմաշերտ անեսթեզիա՞ն։

Неполная чаша на земном пиру. Каждая женщина хочет ощутить себя хоть раз единственным центром жизни, всей–всей жизни. И чтобы ее назвали по имени. Но назвать по имени может только муж чина. Только ее мужчина, больше ничей. Моя мать умерла молодой от того, что мой отец был не только ее мужчиной.

а и что можешь почувствовать сквозь окна туристического ав Д тобуса или в музеях? Только затвердевший свет. И алмазную тьму жертв. Я приехал в Армению понять свое бессердечие. 4

O. Panfil

200

Но по дороге из Гюмри … но до этого – ах, Гюмри, родина великих Мастеров и великого горя –с черной церковью (она была полностью разрушена землетрясением, и восстановлена – но этого не скажешь – она всегда, всегда была здесь) на центральной площади и треуголь ным ломтиком здания рядом – их сновидят ушедшие,онинанесены их снами и на небесную карту; после стихов и разговоров с неверо ятными поэтами – небесным Нишаном, пронзительным, как Лорка, обожженым огнем бесконечности Харенцем, по–уитменовски теку чим и естественным как Чарлз Буковски, неслыханно точным в каж дом звуке Геворгом Гиланцем, после прогулки по вечернему Гюмри с прекрасной Арусяк,— Фридой Кало армянской поэзии,— но о Гюмри – всё или ничего. Но всё – не получится в этот раз. Потому что если мы когда–то и были созданы из глины, то только в Гюмри впервые в жизни я почувствовал разрывающ ее всю сердце вину тела – воспоминание? – быть в неподвижном центре гончар ного круга, в то время как некто придает тебе форму – форму чему? Форму сердца? Форму судьбы? Форму скафандра для того,чтобы приземлиться и выжить на этой планете? Какой должна быть форма тела, чтобы проскользнуть между все ми жерновами неба и земли, сохранив при этом осанку? Музей ремесел в Гюмри – отблеск Александрополя – отсвет че канки –тату происхождений. Производство толка и смысла, уюта и расстановки прекрасных глупых вещиц –на непрерывающ емся краю пропасти – ручная, только ручная работа.

Երկրեղեն քեֆին լման չլցված գավաթ։ Ամեն կին ուզում է իրեն գո նե մեկ անգամ զգալ կյանքի միակ կենտրոնը, ամբողջ, համակ կյան քի։ Ու որ իրեն իր անվամբ կոչեն։ Բայց անվամբ կոչել կարող է միայն այրը։ Միայն իր այրը, տղամարդը, էլ ոչ մեկի։ Իմ մայրը ջահել մեռավ, քանի որ իմ հայրը միայն իր տղամարդը չէր։ Համ էլ ի՞նչ կարող ես զգալ զբոսաշրջիկի ավտոբուսի պատուհան ների միջով կամ թանգարաններում։ Միայն պնդված լույսը։ Եվ զոհերի ալմաստե անհամարը։ Ես եկել էի Հայաստան՝ իմ անսրտությունը հասկանալու համար։ 4

201 Օ. Պանֆիլ

Բայց Գյումրու ճամփին... Չէ, մինչև դա՝ ա՜խ, Գյումրի, մեծ Վար պետների ու մեծ վշտի հայրենիք՝ կենտրոնի հրապարակի սև տաճա րով (այն երկրաշարժից լրիվ քանդվել, ապա վերականգնվել է, բայց չես ասի՝ այն միշտ, միշտ այստեղ է եղել) ու հարևան շենքի եռանկյուն պատառով, որ հեռացածների երազ են ու երազներով երկնից քար տեզին պատկերված։ Բանաստեղծություններից և անհավանական բանաստեղծների՝ երկնային Նշանի, Լորկայի պես շամփրող, անհու նի կրակից խարկված Հարենցի, ուիթմենաբար հոսուն ու Բուկովսկու պես բնական, ամեն ձայնում անասելիորեն ճշգրիտ Գևորգ Գիլանցի հետ զրույցներից, երեկոյան Գյումրիով պայծառ Արուսյակի՝ հայ պոե զիայի Ֆրիդա Կալոյի հետ զբոսանքից հետո, բայց Գյումրվա մասին՝ ամենը կամ ոչինչ։ Բայց ամենն այս անգամ չի ստացվի։ Զի եթե մենք երբևէ իրոք ստեղծվել ենք կավից, ապա միայն Գյում րիում ես կյանքումս առաջին անգամ զգացի մարմնիս ող ջ միջուկը պատառ –պատառ անող հիշողությունը (՞), երբ բրուտի շրջանի ան շարժ կենտրոնում ես, ընդսմին, մեկը քեզ ձևի է բերում։ Ինչի՞ ձևի. սր տի՞ ձևի, բախտի՞, սկաֆանդրի՞՝ որ վայրէջես ու կենդանի մնաս այս մո լորակի վրա։ Ինչպիսի՞ն պիտի լինի մարմնիդ ձևը, որ պլստաս երկնքի ու երկրի բոլոր ջաղացքարերի արանքով ու համ էլ կեցվածքդ չկորցնես։ Գյումրվա արհեստների թանգարանը՝ Ալեքսանդրապոլի փայ լը՝ձևված պղնձաթիթեղի մարմրումը՝ ծագումների դաջվածքը։ Իմաս տի, բովանդակման, հարմարավետության ու կարգուկանոնի հրաշա լի, հիմար առարկաների արտադրություն անդունդի չընդհատվող եզ րին՝ ձեռքի, միայն ձեռքի աշխատանք։

Этим вещицам нет цены – она уже уплачена за всё. Их свет не очень ярок, но несет отпечаток полноты жизни во времена непре рывного конца.А щемит когда разглядываешь их – от пустоты, кото рую чувствуешь в себе – а я чем заполняю пустоту? Что остается за мной? Что развернется впереди? Что в скобках? О чем молчим? О том, как мы вдруг оказались в другом мире, на другой планете – разрыв последовательности –и старые книги умерли для нас – они только светят в ночи, но не про должают расти. И разнимающая тебя с самим собой пустота – от того, что прош лое не пускают вместе с нами. Патруль Времени, сдать на входе все ценное. Нельзя взять с со бой, нельзя взять с собой. И оставаться здесь – тоже невозможно. Здесь нечем дышать, и очень давно.

O. Panfil

202

То,что произошло в 90–е – нам только казалось, что оно –локаль ное, постсоветское, но это произошло везде – на всей планете. Мы только начинаем догадываться, что масштаб разрыва – как в начале летоисчисления нашей эры. И мы до сих пор не знаем, что же произошло. И где нам в себе взять то, без чего нам не обжить безмерное прост ранство эмиграции или изгнания. И вот по дороге из Гюмри, на берегу водохранилища у руин храма Мармарашеня почувствовал первое Присутствие. Олло–лололо!!! Патруль Времени. 5

Тем временем ведьмы из моего сна регулярно проступали в моих попутчицах, затем исчезали. В тесном бусике мы сидели с ней совсем рядом – я на приставной лавке посреди прохода. Она неважно себя чувствовала. И ей не нравился мой запах. Она прикрывала нос носовым плат ком, открывала форточку. И все это еще могло сойти за мою мни тельность, но решив из–за моей необщительности в предыдущие дни, что я не знаю английского, она стала комментировать свое сос тояние вслух, взывая к сочувствию соседок на заднем сидении. И со седки как бы сочувствовали.

5 Այդ ընթացքում երազիս վհուկները պարբերաբար իմ ճամփընկե րուհիներիս միջով երևում, ապա անհետանում էին։ Նեղ բուսիկում ես ու նա շատ մոտ էինք նստած. ես՝ միջանցքում բացվող նստարանին։ Նա լավ չէր զգում։ Ու նրան դուր չէր գալիս իմ հոտը։ Նա քիթը թաշկինակով էր փակում, բացում էր օդանցքը։ Ու այդ ամենը կարելի կլիներ իմ կասկածամտու թյունը համարել, բայց իմ՝ նախորդ օրերի ընթացքում անմարդամոտու թյունից որոշելով, որ ես անգլերեն չգիտեմ՝ նա սկսեց իր վիճակը բարձ րաձայն մեկնաբանել՝ իր ետևի նստարանի հարևանուհիներից կարեկ ցանք ակնկալելով։ Ու հարևանուհիները հանվանե կարեկցում էին։

203 Օ. Պանֆիլ

Այս իրերը գին չունեն. այն արդեն վճարված է ամբողջի համար։ Նրանց լույսը շատ պայծառ չէ, բայց անընդհատ վախճանի ժամա նակներում կյանքի հագեցածության դրոշմն ունի։ Իսկ դրանք զննելիս սիրտդ նվվում է դատարկությունից, որ քեզ մեջ զգում ես. իսկ ես ին չո՞վ եմ դատարկությունը լցնում։ Իմ ետևում ի՞նչ է մնում։ Առջևում ի՞նչ է բացվում։ Փակագծերում ի՞նչ է։ Ինչի՞ մասին ենք լռում։ Այն մասին, որ հան կարծ ուրիշ աշխարհում հայտնվեցինք, ուրիշ մոլորակին՝ հաջոր դականության խախտում, ու հին գրքերը մեռել էին մեզանից առաջ. դրանք միայն գիշերով լույս են տալիս, բայց չեն շարունակում աճել։ Ու ինքդ քեզանից բաժանող դատարկությունը նրանից է, որ ան ցյալը մեզ հետ միատեղ թույլ չեն տալիս՝ լինի։ Ժամանակի Պարեկ։ Մտնելիս ամեն արժեքավորը հանձնել։ Չի կա րելի վերցնել քեզ հետ, չի կարելի վերցնել քեզ հետ։ Ու այստեղ մնալն էլ անհնար է։ Վաղուց իվեր այստեղ շնչելու օդ չկա։ Շատ վաղուց։ Այն, ինչ եղավ 90–ականներին, մեզ միայն թվում էր, թե լոկալ, հետ սովետական էր, բայց դա ամենուր տեղի ունեցավ ող ջ մոլորակով մեկ։ Մենք միայն նոր ենք սկսում գլխի ընկնել, որ խաթարման չափերն այնքան են, որքան մեր թվարկության տոմարի սկզբներում։ Ու առ այսօր չգիտենք, թե էդ ինչ է տեղի ունեցել։ Ու մենք մեր մեջ որտե՞ղ պեղենք այն, առանց ինչի մենք չենք բնա կեցնի տարագրման կամ վտարման անչափելի տարածությունը։ Եվ ահա Գյումրին թողնելու ճանապարհին ջրամբարի ափին, Մարմարաշենի տաճարի ավերակների մոտ, զգացի առաջին Ներկա յությունը։ Օլլո՜–լոլոլո՜։ Ժամանակի Պարեկը։

O. Panfil

204

Я, конечно, вполне мог допустить, что смесь табачищи (я очень много курю), запаха кожаной куртки и моего специфического Bvlgari, которым я беспощадно был надушен, как это сделал бы любой мущ щина в путешествии,— что смесь эта могла быть вполне адской для ранимого женского обоняния, но в остальном совесть моя была чис та в прямом смысле – утреннний душ, антиперсипант, и даже –ххо– ххо!— специальные дезодорированные носки. Тем не менее, мелька ние ее носового платка, истеричное открывание и закрывание ок на,а главное – ее комментарии – сделали свое дело. За час совместной дороги я пришел в тот градус бешенства, когда побаиваюсь самого себя. Наглая тварь, я же тебе не говорю, что ме ня мутит от твоего запаха – запах будто у тебя вместо матки – сти ральная машинка, заправленная гнусным Ариэлем, и этот твой типа odourlessантиперсипант все равно источает тошнотворный боль ничный душок, стерильный–стерильный–стерильный! – где твои дети, а?!— и за твоим ополаскивателем для рта все равно – вчераш ний перегар, блядина! И вообще такая непереносимость чужих запа хов говорит только о недоебите, о том, что ты очень давно не конча ла,— как только ты кончишь – все запахи тебе покажутся райскими. Если ты когда–нибудь вообще кончала. Но когда и если кончишь – да, ни один запах не будет неприятным –потому что когда хоть на миг выходишь за пределы себя, исчезает эта духота заточения в ска фандре, и ты выходишь из себя, и впускаешь в себя и принимаешь весь мир в его переливах и перепадах и водопадах запахов, которые все вместе – запах жизни. Мне же некуда пересесть – все места заби ты, возьми себя в руки, сука! Это бывший СССР, детка! Наша взаимная ненависть доразверзалась как карстоввый обвал, в который уже были видны все нечистоты мира, я ощущал себя в не совсем привычной для менязоне как бы отверженных – какна бесп лодном пустыре – темно–серая сила ее неприят ия откалывало мою часть суши от всех, от этой прекрасной страны, от возможности вза имопонимания и от надежды. Меня начинало потряхивать от взаим ной ненависти к ней. А это было уже опасно. Для неё. Она начинала полузадыхаться, бледнеть и закатывать глаза.

205 Օ. Պանֆիլ

Ես իհարկե լիովին կարող էի ենթադրել, որ թութունի (ես չափազանց շատ եմ ծխում), կաշվե բաճկոնի ու իմ յուրահատուկ Bvlgari–ի, որով անողոքաբար ցողված էի, ինչպես որ դա կաներ ամեն մի տղա՛–տղա մարդ ճամփորդելիս, որ ահա այդ խառնուրդը կարող էր լիովին դժո խային լինել կնոջ բեկբեկուն հոտոտելիքի համար, բայց մնացածի առու մով խիղճս ուղղակիորեն մաքուր էր՝ առավոտյան ցնցուղ, հակապերս պիրանտ, ու մինչև իսկ, հո՜ո–հոո՛, դեզոդորված հատուկ գուլպաներ։ Այդուհանդերձ, նրա թաշկինակի ցոլացումները, պատուհանի հիս տերիկ բացուփակումներն ու ամենակարևորը՝ նրա մեկնաբանու թյուններն իրենց գործն արին։ Համատեղ ճամփի մեկ ժամում ես կատաղության էն սանդղակին հասա, երբ ինձանից ի՛նքս եմ երկնչում։ Դո՛ւ, լկտի կենդանի, ես քեզ չեմ ասում, որ հոտիցդ սի՛րտս է խառնում։ Հոտ, ասես արգանդի տեղը լվացքի մեքենա է մեջդ՝ զազրելի Արիելով լիցքավորած, ու քո էդ իբր odourless հակապերսպիրանտը, միևնույնն է, հիվանդանոցի փսխում առաջացնող բուրում է արտածում՝ ստերիլ, ստերի՛լ, ստերի՛լ։ Երեխեքդ ո՞ւր են, հը՞։ Ու քո բերնի ողողիչից դենը մեկ է՝ երեկվա խմածիդ տհաճ բուրումն է, ա՛յ բոզ։ Եվ առհասարակ օտարի հոտերի այսպիսի անհան դուրժումը միայն թերաքունի վկայումն է և այն բանի, որ դու վաղուց ի վեր չես պրծել. հենց պրծնես, բոլոր հոտերը քեզ դրախտի բույր կթվան։ Եթե դու առհասարա՛կ երբևէ պրծել ես։ Բայց երբ ու եթե պրծնես, հա՛, որևէ հոտ տհաճ չի լինի, որովհետև երբ թեկուզ մի ակնթարթ ելնում ես քո սահմաններից, չքվում է սկաֆանդրում բանտված լինելու էդ հեղ ձուկը, ու դու ելնում ես քեզանից ու քո ներսն ես թողնում ու ընդունում ես ող ջ աշխարհը՝ իր բույրերի, հոտերի վայրիվերումներով, ջրվեժում ներով, երփներանգությամբ, որ բոլորը միասնաբար կյանքի հոտն են։ Տեղ չկա, ախր, որ տեղափոխվեմ, տեղերն են լեփ–լեցուն, քեզ հավա քի՛ր, քա՛ծ։ Սա նախկին ԽՍՀՄ–ն է, մանկի՛կս։ Մեր փոխատելությունը կարստե սողանքի նման լրիվ ճողափլուզ վեց, ու արդեն տեսանելի էին աշխարհիս բոլոր ապականություններն, ու ես զգում էի կարծես ինձ համար ոչ այդքան սովոր, մի տեսակ մեր ժյալների զոնայում լինեի, անպտուղ պարապուրդում, որի չհանդուրժ ման գորշ ուժը ջարդում–պոկում էր ցամաքի իմ մասը մնացածից, այս հրաշալի երկրից, հնարավոր փոխըմբռնումից և հույսից։ Նրա հան դեպ փոխատելությունից մարմինս ցնցվել էր սկսել։ Իսկ դա արդեն վտանգավոր էր։ Նրա համար։ Նա սկսում էր կիսահեղձ լինել, սպրդնել էր, ու աչքերը գնում էին։

O. Panfil

206

К счастью, автобус остановился, мы вышли отлить, покурить, размять ноги и – полюбоваться видом: под нами лежаланемысли мой красоты, библейского дыхания Араратская долина, со слоисты ми как пагоды, террасами холмов и гор. Я стоял у парапета, смотрел вдоль долины – она гудела – протяж но и глубоко как виолончель, и позванивала – высоко – чуть накре нясь из левого верхнего в нижний правый – как деревянные палочки на ветру. Поток допотопного времени продолжал течь через долину,и он никогда не прерывался здесь. Я почти начинал понимать – телом – почему у Мандельштама в армянском цикле так много библейских мотивов – и почти понял,что они на самом деле – до–библейские, но тут мимо меня прошла она, и дурной глаз опять начал свое темное дело. Нам пора было ехать дальше, и я на пике нового приступа бе шенства поклялся,что ни за что не сорвусь и буду – хха–хха!— добр с ней. Мне не хотелось портить себе путешествие. Даже если запах, который мучил ее во мне, был запахом моего черствого сердца. Когда мы расселись по прежним местам, и автобус тронулся, я приступил к добру. И на чистом английском спросил ее: — Как Вы себя чувствуете? Она вздрогнула, побледнела чуть больше. Мгновенно собралась и обмякла –одновременно. — Да, немного неважно себя чувствую. Нос,— она показал на свой нос. — Может быть Вам мешает какой–нибудь запах? – спросил я. — Нет–нет–нет,— сказала она. — Может быть Вам нужны лекарства? — Спасибо, я уже пью лекарства. Я очень сильно простыла в аэро порту перед вылетом в Ереван. И тут мне действительно стало жалко ее на пару минут – потому что я сам переболел незадолго до отлета гриппом, и грипп в этом се зоне был мерзковатым. Она вдруг успокоилась, стихла и стала похожа на нахохлившуюс я птичку. Через пару минут она даже задремала. Вечером того же дня мы ужинали в очень хорошем сельскомэт но–ресторане.

207 Օ. Պանֆիլ

Բարի բախտից ավտոբուսը կանգ առավ, մենք ելանք կարիք հոգա լու, ծխելու, ոտքներս մարզելու ու տեսարանն ըմբոշխնելու: Մեր տակ սփռվել էր աննման գեղեցիկ, աստվածաշնչ յան Արարատյան դաշտը, բլուրների ու սարերի՝ պագոդաների պես շերտավոր դարավանդնե րով։ Ես կանգնած էի բազրիքի մոտ ու դիտում էի դաշտավայրն իր երկայնքով մեկ. այն բվվում էր ձիգ ու խորը՝ որպես թավջութակ, ու զնգզնգում բարձրաձայն, թեթևակի շեղությամբ հակված՝ քամահար փայտաձողիկների պես՝ ձախ վերինից դեպի աջ ներքինը։ Անդրջրհե ղեղ յան ժամանակի հոսքը շարունակվում էր դաշտով, ինչպես որ այս տեղում երբևէ չէր էլ ընդհատվել։ Ես համարյա սկսում էի հասկանալ՝ ինչու են Մանդելշտամի հայկական ցիկլում այդքան շատ բիբլիական մոտիվները, ու համարյա հասկացա, որ իրականում նրանք նախա– բիբլիական են, բայց էդ պահին կողքովս անցավ նա, ու չոռոտ աչքն էլի իր սև գործն անել սկսեց։ Ճամփաներս շարունակելու ժամանակն էր, ու կատաղությանս նոր պոռթկման գագաթին երդվեցի, որ ոչ մի դեպ քում չեմ տրաքի ու իր հետ՝ հաա՜–հա–հաա՜, բարի կլինեմ։ Չէի ուզում ճամփորդությունս փչացնել։ Նույնիսկ եթե հոտը, որ իմ միջից նրան տանջում էր, հոտն էր իմ չոր ու անգութ սրտի։ Երբ նստոտեցինք մեր նախկին տեղերում, ու ավտոբուսը շարժվեց, ես ձեռք զարկեցի բարուն։ Ու մաքրագույն անգլերենով հարցրի նրան. — Ինչպե՞ս եք, լա՞վ եք զգում։ Նա ցնցվեց, փոքր–ինչ ավելի սպրդնեց։ Վայրկենապես հավաքեց իրեն ու միաժամանակ՝ թալկացավ։ — Հա՛, փոքր–ինչ վատ եմ զգում։ Քիթս,— նա ցուց տվեց իր քիթը։ — Գուցե Ձեզ ինչ–որ հո՞տ է խանգարում,— հարցրի ես: — Չէ–չէ–չէ,— ասաց նա։ — Գուցե դեղերի կարի՞ք ունեք։ — Շնորհակալ եմ, ես արդեն դեղեր խմում եմ։ Խիստ մրսեցի օդա կայանում՝ Երևանի թռիչքից առաջ։ Ու այդ պահին մի երկու րոպեով խղճահարվեցի նրա նկատմամբ։ Քանի որ իմ մեկնումից առաջ ես էլ գրիպ էի հիվանդացել, ու այդ սե զոնի գրիպը զազրելի էր։ Նա հանկարծ հանդարտվեց, սսկվեց ու սկսեց նմանվել փքված թռչնակի։ Մի–երկու րոպեից նա արդեն ննջում էր։ Նույն օրվա երեկոյան մենք ընթրում էինք շատ լավ գյուղական էթնո–ռեստորանում։

O. Panfil

208

Я вышел покурить из–за стола и подошел к тандыру, где горел из под земли огонь, и с работником, следившим за огнем, совсем не знавшим русского, мы вдруг поговорили обо всем. Почти без слов. Огонь горел, лаваш пекся, и все вдруг стало настоящ им, я призем лился. Потом я увидел на террассе ее. Ее потряхивало от вечернего холода предгорий, но скорее – от озноба. Я позвал ее и подвел к огню. Она села на корточки у тандыра, и в отсветах огня на глазах ее ли цо разгладилось, успокоил ось, она перестала дрожать.Itisverygood, verygood,— время от времени шептала она. Вдруг появилась еще одна наша коллега и попросила у меня при курить, она совсем отчаянно улыбалась, но когда я пригляделся, уви дел, что она плачет. Я тронул ее за плечо – что случилось? Почему ты плачешь? Оказалось,что в наше отсутствие – почти за столом – произ ошел скандал: странноватый фотограф, который сопровождал нашу делегацию почти все дни и fluidly знавший английский, неп рерывно кокетничавший с нашей коллегой – так по крайней мере казалось со стороны – вдруг поехал мозгами и стал оскорблять ее, и все это наезд – как объясняла она сквозь рыдания – был вокруг …ээээ…проблемы девственности. MyGod !Чьей девственности?! –сп росил я. Девственности вообще и моей в частности, сквозь рыдания сказал она. But why fucking virginity is so important for him?!— спро сил я. Оооо!— прорыдала она. А почему ты не послал его нахуй?— спросил я по–русски,— она была из Восточной Европы и достаточно понимала русский. Я не моглааа,— прорыдала она опять. Какое его собачье дело до чьей бы то ни было девственности?!!— недоум евал я. Ты не понимаешь! У них в Армении девственность – очень важная вещь!!!— Отлично! Пусть она будет и дальше крайне важной вещью в Армении, но при чем здесь ты?!— не унимался я, потому что от ме ня не укрылось на протяжении поездки – кто на самом деленравился ей.Ты разве не понимаешь, что весь его наезд – из–за того,что он хо чет тебя, но понимает,что ты ему не дашь? Да к тому же он выглядит как импотент. В это время фотограф прошел мимо нас, и лицо у него было нехо рошее, прямо скажем. Нехорошо оно было тем, что держало на себе полную замкнутость от внешнего мира –свинцовая маска нездоро вой уверенности в своей блядской правоте,— такой плотности – для

209 Օ. Պանֆիլ

Սեղանի մոտից դուրս գնացի ծխելու ու մոտեցա թոնրին, ուր գետ նի տակից վառվում էր կրակը, ու կրակին հետևող աշխատողի հետ, որ իսկի ռուսերեն չգիտեր, մենք հանկարծ խոսեցինք ամեն ինչի մա սին։ Գրեթե առանց բառերի։ Կրակը վառվում էր, լավաշը՝ թխվում, ու ամեն բան հանկարծ իրական դարձավ, ես վայրէջեցի գետնին։ Հետո ես դարավանդին տեսա նրան։ Նախալեռների երեկոյան ցրտից, թե ավելի շատ դողէրոցքից, նա ցնցվում էր։ Ես նրան կանչեցի ու մոտ տարա կրակին։ Նա կքեց թոնրի մոտ, ու կրակի ցոլքերից նրա դեմքը հարթվեց, հանդարտվեց, ու մարմնի դողն անցավ։ It is very good, very good,— ժամանակ առ ժամանակ շշնջում էր նա։ Հանկարծ մեր էլի մի գործընկերուհին հայտնվեց ու ծխելու բան խնդրեց և շատ հուսահատ ժպտում էր, բայց երբ ես ուշադիր նայեցի, տեսա, որ լալիս է։ Ուսին դիպա՝ ի՞նչ է եղել, ինչու՞ ես լալիս։ Պարզվեց՝ մեր բացակայության ընթացքում՝ համարյա սեղանի շուրջ սկանդալ է եղել. տարօրինակություններ ունեցող լուսանկարիչը, որ մեր պատվի րակության ուղեկիցն էր գրեթե բոլոր օրերին ու որը fluidly անգլերեն գիտեր և անընդհատ սեթևեթում էր մեր կոլեգայի հետ, գոնե կողքից այդպես էր թվում՝ հանկարծ խելքը գցել ու սկսել էր նրան վիրավո րել, ու ող ջ էդ վրաքշոցին, ինչպես կինն արցունքների միջից ասաց,... էէէէ…կուսության խնդրի շուրջ էր պատահել։ My God ! «Ո՞ւմ կուսու թյան»,— հարցրի ես։ «Առհասարակ կուսության ու ի մասնավորի՝ իմ»,— հեկեկալով ասաց նա։ «But why fucking virginity is so important for him?!»,— հարցրի ես։ «Оооо»,— հեկեկաց նա։ «Իսկ ինչո՞ւ դու նրան սիկտիր չարիր»,— հարցրի ես ռուսերեն (նա արևել յան Եվրո պայից էր ու բավարար չափով ռուսերեն էր հասկանում)։ «Ես չէիիիի կարոոող»,— էլի հեկեկաց նա։ «Ինքն ո՞ւմ դռան շունն է, որ որևէ մեկի կուսության հետ կապ ունենա»,— տարակուսում էի ես։ «Դու չե՛ս հաս կանում»։ «Հայաստանում կուսությունը շատ կարևոր բան է»։ «Հրաշա լի՛ է, թող այն էլի շարունակի շատ կարևոր բան լինել Հայաստանում, բայց դո՞ւ ինչ կապ ունես,— չէի դադարում ես, քանի որ այցելության օրերին իմ աչքից չէր վրիպել, թե ով էր իրո՛ք նրան դուր գալիս։— Մի՞թե դու չես հասկանում, որ դրա վրաքշոցու միակ պատճառն էն է, որ ինքը քեզ ուզում է, բայց հասկանում է, որ չես տա։ Բացի էդ էլ, ասեմ՝ ինքը սեռապես անկարողի տեսք ունի»։ Այդ ժամանակ լուսանկարիչը կողքներովս անցավ, ու նրա դեմքը, ուղիղ ասեմ՝ վատն էր։ Վատն էր այն բանով, որ իր վրա էր պահում արտաքին աշխարհից ող ջ պարփակվածությունը՝ սեփական բոզեղեն

O. Panfil

210

психушки еще рано, но для психдиспансера – в самый раз. И печать дурного газа на его лбу. О, какой дурной глаз он получил в тот вечер! И я моментально вспомнил, что меня насторожило еще в первые дни в нем: я услышал его рассказ о том, как он, будучи студентом третье го курса факультета психологии, попросился на практику в тюрьму и его, с его слов, оставляли один на один в камере с убийцей. И он как бы что–то там перепахивал в мозгу зэка. Это не могло быть правдой по многим причинам. Но первой причиной был он сам: глядя на него, было понятно, что если бы его оставили в камере с убийцей, первое что он сделал бы – обоссался. В это время к нам подошли остальные ведьмы, то есть дамы. И у огня они, обняв ее, успокоил и и утешили. Потом появился тот, кто действительно нравился восточноев ропейской коллеге. Он присел возле огня. Я спросил его– а что там произошло с этим фотографом? Он помолчал, и было видно что он колеблется между желанием сделать вид, что он ничего не знает, и тем,что бы что–то сказать. Но потом сделал гримасу, печально мах нул рукой и промолчал. Он тоже был кавказцем. У оранжевого огня из земли мы все согрелись и как будто сблизи лись. Я вдруг понял совсем простую вещь: все поэты и прозаики – а особенно те из них, кто ездит на фестивали – дети навсегда. Это мой первый фестиваль. Пора было идти к автобусу. Фотограф что–то настойчиво втирал шоферу. По темноватой ух мылке было видно, что шофер отчасти на его стороне. Но когда фотограф, выходя на своей остановке, подчеркнуто громко и приветливо попрощался со всеми, никто не ответил ему. 6

Мое сердце дрогнуло на окраин е Гюмри. Рыбный ресторан в заброшенном известняковом карьере. Луч шая или самая яркая рыба, которую я пробовал – ишхан (гегаркуни?) – и бестер,— только что выловленные. И лучшие официанты – стай ка подростков, без тени угодливости, двурушной приветливости и каких–бы то ни было отпечатков ремесла– с умопомрачительной скоростью, безжалостностью и аккуратностью совершали смену

6 Գյումրիի արվարձանում սիրտս դողդողաց։ Կրաքարի լքյալ հանքում՝ ձկան ռեստորան։ Լավագույն կամ ամե նաերևացող ձուկը, որ փորձել եմ՝ իշխան (գեղարքունի՞), ու բեսթեր թառափ (ստերլյադ), որ հենց նոր էին ջրից բռնված։ Ու լավագույն մատուցողները՝ պատանիների վտառ, առանց սիրաշահած լինելու

211 Օ. Պանֆիլ

իրավացիության անառողջ վստահության կապարե դիմակ այնչափ խիտ, որ գժանոց տանելը դեռ շուտ է, բայց հոգեկան խեղումների դիս պանսերն արդեն հարմար կգար։ Ու չոռոտ աչքի կնիքը ճակատին։ Էն ի՜նչ մի չոռաչք դա ստացավ էդ երեկո։ Ու ես անմիջապես հիշեցի, որ դեռ առաջին օրերին ինձ անհանգստացրեց նրա պատմությունը, թե երբ ինքը հոգեբանության ֆակուլտետի երրորդ կուրսեցի է եղել, խնդրել է բանտ պրակտիկայի գնալ ու, իր ասելով, իրեն երես առ երես խցում մե նակ են թողել մարդասպանի հետ։ Ու ինքն իբր էդ զէկ–ի ուղեղում ինչ որ բան էր վարում–վերաձևում։ Ոչ, դա ճշմարտություն չէր կարող լինել շատ պատճառներով։ Բայց առաջին պատճառը հենց ինքն էր. նրան նայելով՝ հասկանալի էր, որ խցում մարդասպանի հետ մենակ թողնվե լու դեպքում առաջին հերթին նա... իր տակը չիշիկ կաներ։ Այդ ժամանակ մեզ մոտեցան մնացած վհուկներն, այսինքն՝ կանայք։ Ու կրակի մոտ նրանք, գրկելով նրան, հանգստացրին, սփոփեցին։ Հետո երևաց նա, ով իրոք արևելաեվրոպացի գործընկերուհուս դուր էր գալիս, ու կրակի մոտ կքեց։ Ես հարցրի նրան՝ իսկ էդ լուսա նկարիչի հետ այնտեղ ի՞նչ է տեղի ունեցել։ Նա մնաց լուռ, ու երևում էր, որ տատանվում է անտեղ յակ լինելու տեսք ընդունելու ցանկության ու որ մի բան ասեր՝ դրանց միջև։ Բայց հետո ծամածռվեց, ձեռքը տխուր թափ տվեց ու մնաց լուռ։ Նա էլ կովկասցի էր։ Գետնից ելնող նարինջ կրակի մոտ մենք բոլորս տաքացանք ու ասես մտերմացանք։ Ես հանկարծ շատ հասարակ բան հասկացա. բո լոր բանաստեղծներն ու արձակագիրները և հատկապես նրանք, որ փառատոնների են գնում, ընդմիշտ երեխեք են։ Սա իմ առաջին փառատոնն է։ Ավտոբուսի մոտ գնալու ժամանակն էր։ Լուսանկարիչը վարորդին հետևողականորեն ինչ–որ բան էր «կերցնում»։ Մռայլավուն քմծիծաղից երևում էր, որ վարորդը մասամբ նրա կողմից է։ Բայց երբ լուսանկարիչն իր կանգառում իջնելիս ընգծված կերպով բարձրաձայն ու բարյացակամ հրաժեշտ տվեց բոլորին, նրան ոչ մեկը չպատասխանեց։

блюд. Когнитивный диссонанс: ни одной кабацкой тени в этом рес торане.Его хозяин ом мог бы быть Старый буйвол Ли. Потом появились два дудукиста и барабанщик. Они заиграли простую неяркую мелодию. На четвертом такте я догнал, что еще на втором такте моя душа была вскрыта звездной отмычкой. Это муintro – тысячи лет, сотни поколений музыкантов передава ли друг другу отмычку. До–вавилонское. До–пришельское. Одно ка сание двух–трех вибрирующих темных шелковых звездных нот – и ты снаружи себя. Ты там где ты есть. Не нужно ни в какие небеса – всё здесь. Ты холм звезд. То, что звало и зовет – здесь. Зовет одуп литься и принять – что здесь и только здесь. Большое путешествие – сюда. А не отсюда. « и крик стрижей, как скрип уключин, напоминает мне Отчизну…» 7

O. Panfil

212

Во дворе храма в Бжникопи острого золота. Палая листва ореха. Мы втроем. — Здесь из русских писателей был только А.Б. Храм закрыт. Никого, кроме нас. На могильной плите возле храма – изображение мужчины в длин ной одежде с посохом. Волнистые ассирийские лучи на его поясе. Я лег навзничь на груду листьев.Меж ветвей – ультрамарин. От тенка синьки, которую моя бабушка добавляла в известку. Когда пишу об этом сейчас, вспоминаю, что ко мне кто–то подхо дил. И это были не мои друзья – они лежали поодаль на другой груде листвы. Кто–то приходил ко мне, и прошел за моей головой. Будто бы черная собака. Но там не было ни одной собаки. Кто? 8

Хвала тому, кто вел меня. Он привел меня в Нораванк. Красные скалы великой битвы. Когда узел, завязанный в этой ст ране – узел всех геополитических и психогеологических – драконьих и архангельских – и многих–многих–многих иных хорд сил – с двух

ստվերի կամ կեղծ բարյացակամության կամ արհեստի որևէ այլ նշույլ ների, զգլխիչ արագությամբ, անողոքությամբ ու խնամքով ուտեստ ների հերթափոխում էին իրականացնում։ Ճանաչողականության ան ներդաշնակություն. պանդոկայնության որևէ ստվեր չկար այդ ռեստո րանում։ Նրա տերը կարող էր լինել Ծեր գոմեշ Լին։ Հետո հայտնվեցին երկու դուդուկահարն ու դհոլչին։ Նրանք նվագեցին պարզ, անպաճույճ մեղեդի։ Չորրորդ տակտին ես գլխի եղա, որ դեռ երկրորդ տակտին հոգիս աստեղային բանալի– կեռով բացել էին։ Այս mintro–ն հազար–հազար տարեկան է, հարյուրավոր սերունդ երաժիշտներ են բանալի–կեռը փոխանցել իրար։ Նախաբաբելոնյան։ Նախատիեզերաեկվորյան։ Երկու–երեք դողացող մուգ մետաքսյա աստեղային նոտաների մեկ հպում, ու դու քեզանից դուրս ես արդեն։ Այնտեղ ես, ուր որ ե՛ս։ Պետք չի ոչ մի երկնակամար՝ ամենն այստեղ է։ Դու աստղերի բլուր ես։ Այն, ինչ կանչում էր ու կանչում, այստեղ է։ Կանչում է փչկվելու ու ընդունելու, թե այստեղ ու միայն այստեղ։ Մեծ ճամփորդություն այստեղ, այլ ոչ այստեղից։

7 Բջնիի տաճարի բակում սուր–բեկուն ոսկու գանձարան է։ Ընկուզե նու թափված տերևներ։ Մենք երեքով ենք։ — Էստեղ ռուս գրողներից միայն Ա. Բ–ն է եղել։ Տաճարը փակ է։ Մենք ենք։ Մարդ չկա։ Տաճարի կողքին՝ գերեզմանաքարի վրա, երկարափեշ հագուս տով, գավազանը ձեռքին՝ տղամարդու պատկեր է։ Նրա գոտուն ալեձև ասորական ճառագայթներ են պատկերված։ Ես, երեսս վեր, պառկեցի տերևների կույտին։ Ճյուղերի արանքում ուլտրամարին է՝ լողակի երանգի, որ տատս խառնում էր կրին։ Հիմա երբ գրում եմ այս մասին, հիշում եմ, որ մեկն ինձ մոտեցավ։ Ու իմ ընկերները չէին՝ նրանք ավելի հեռու՝ տերևների այլ խուրձերի էին պառկած։ Մեկը մոտեցավ ինձ ու անցավ գլխիս ետևով։ Սև շան պես։ Բայց էնտեղ որևէ շուն չկար։ Ո՞վ էր։ 8 Մեծարանք նրան, ով ինձ առաջնորդում էր։ Նա ինձ բերեց Նորավանք։ Մեծ ճակատամարտի կարմիր ժայռեր։ Երբ այս երկրում ագուցված

213 Օ. Պանֆիլ

«ու մանգաղաթևերի կանչը հանց ճռռոցը թիակների ամրանի, ինձ հայրենյաց եզերքն է հիշեցնում…»

материков и трех космосов – когда этот узел можно будет уже только разрубить,— это сделает великоесияние изумрудной реки, текущей под Нораванком, а утекающей – в небеса. О свободе, свободе, о чем же еще пленнику века петь и смеяться… 9

O. Panfil

214

А как же ведьмы, спросите вы? Я им задолжал. И в том числе поэтому мой рейс задержали на сутки. Через сутки форсмажорного трения о мир иэкспресс–приклю чений, о которых я напишу как–нибудь в другой раз – если напишу, хха–хха! – я с багажом подошел к ресепшн гостиницы «Раздан», отдал ключ от номера и спросил ее: — Как тебя зовут? — Лилит, ответила она. — Лилит, не обижайся на меня, сказал я,— возьми вот это. Она просияла и взяла те несколько тысяч – все мои остававшиеся драмы, которые я положил на стойку перед ней. И я наконец почувствовал, что в этот раз улечу.

P. S. Когда я смотрю на тройную витую спираль орехового подс вечника, стоящего на моем столе, мне кажется, что, если действи тельно структура языка соответствует стуктуре ДНК, то в армянс ком языке не двойная спираль.

P. P. S. «В 1980–х годах другой ученик Кердимуна Виктор Холод ков вместе с канадским дипломатом Джеймсом Джорджем отыска ли могилу отца Гурджиева в нынешнем армянском городе Гюмри (Ленинакан) и установили на ней могильную плиту. Тем самым они выполнили просьбу Гурджиева, обращенную к “сыновьям по крови или по духу” найти могилу его отца и поставить на ней памятник. На плите были выгравированы слова: “Иван Гурджиев 1834–1917. Я – это ты, ты это я, Он – наш, когда мы Его. Поэтому пусть все будет для нашего ближнего”.

հանգույցը՝բոլոր աշխարհաքաղաքական և հոգե–երկրաբանա կան՝ վիշապական ու հրեշտակապետական, ու բազում–բազում–բա զում այլ քորդ ուժերի՝ երկու մայրցամաքից և երեք տիեզերքից, ահա երբ այդ հանգույցը այլևս միայն կարելի կլինի հատելով պատռել–վե րացնել, դա կանի մեծն փայլածումը զմրուխտ գետի, որ Նորավանքի տակով է հոսում, ու հոսում–գնում է երկինք։ Ազատության, ազատության, բա էլ ինչի՞ մասին դարի գերին երգի ու ծիծաղի… 9

Հ. Գ. Երբ նայում եմ սեղանիս դրված ընկուզենու փայտից մոմա կալիս եռահյուսկեն պարույրին, ինձ թվում է, որ եթե իրոք լեզվի կա ռույցը համապատասխանում է ԴՆԹ–ի կառույցին, ապա հայերենը երկպարույր չէ։ Հ. Հ. Գ. «1980–ականներին Կերդիմունի մյուս աշակերտ Վիկ տոր Խոլոդկովը կանադացի դիվանագետ Ջեյմս Ջորջի հետ միա սին փնտրել և գտել են Գուրջիևի հոր գերեզմանը ներկայիս հայկա կան Գյումրի (Լենինական) քաղաքում և վրան գերեզմանասալ են դրել։ Այդպիսով նրանք կատարել են իր հոր գերեզմանը գտնելու և վրան հուշարձան դնելու Գուրջիևի խնդրանքն` ուղղված «ոգու կամ արյան որդիներին»։ Սալի վրա փորագրված է եղել.«Իվան Գուրջիև 1834–1917։ Ես դու եմ, դու ես ես, Նա մերն է, երբ մենք ենք Նրանը։ Ուստի թող ամենը միշտ լինի մեր մերձավորի համար»։ Ռուսերենից թարգմանեց Դավիթ Մաթևոսյանը

215 Օ. Պանֆիլ

Իսկ վհուկներն ի՞նչ. կհարցնեք դուք։ Ես նրանց պարտք մնացի։ Ու նաև այդ պատճառով իմ չվերթն ուշացրին մի ամբողջ օրով։ Աշխարհին ֆորսմաժոր շփման և էքսպրես արկածների մի օրից հետո, որի մասին որևէ այլ անգամ կգրեմ–եթե գրեմ, հա՜–հա՜– հա՜–ես ուղեբեռնված մոտեցա «Հրազդան» հյուրանոցի ռեսեփշըն–ին, տվեցի սենյակիս բանալին ու հարցրի կնոջը. — Անունդ ի՞նչ է։ — Լիլիթ,— պատասխանեց։ — Լիլի՛թ, ինձանից մի՛ նեղացիր ու սա վերցրո՛ւ,— ասացի ես,— վերցրո՛ւ սա։ Նա փայլեց ու վերցրեց այն մի քանի հազարը՝ իմ բոլոր մնացորդ «դրամները», որ ես դրեցի նրա դիմաց՝ դարակին։ Ու վերջապես զգացի, որ այս անգամ կթռչեմ։

По дороге в Гюмри

O. Panfil

216

По дороге в Гюмри если хочешь – умри, а захочешь – лети бликом медной судьбы мастерских Александрополя. Створки века толковых вещей – острожно, закрываются! истончилосьтеплоутвари – что раздать, что собрать в пятипалый музей ремесланаполнения ссыкотныйбездны кавказских разломов, опасной бритвой бреющих пах европы.

армянский отложительный падеж и местный, и шесть склонений внутренних, и внешних два – а в патоке там – щука, и в пасть вишапа, как ни юли, затянет каждое касание – в глубь, в утробу кочевую, где ассирийских пчел бумажные гнездовья, и нескончаемый каменный дырявый сыр конфедерации демонов,

ՃԱՄՓԻՆ ԴԵՊԻ ԳՅՈւՄՐԻ

կահ–կարասու ջերմությունը բարակել է. Ի՞նչը բաժանես, ի՞նչը ժողովես Եվրոպայի ամոթույքը սուրսայր ածելիով սափրող Կովկասի բեկված ապառաժների անհունի լցոնման արհեստի ահաբեր հնգամատնյա թանգարանում: հայերենի բացառական հոլովը և տեղականը, ներքին վեց և արտաքին երկու խոնարհում, իսկ էն ռուփում1 գայլաձուկ է, ու ամեն հպումը, ոնց էլ անես, վիշապի երախն է քաշում. դեպի խորքը՝ որովայնի ներսը քոչվորի, ուր ասորական մեղուների թղթե բներն են ու ծակոտկեն, անսպառ պանիրը քարե՝ Ռուփ – խիտ ու շատ քաղցր օշարակ (թարգմ.):

217 Օ. Պանֆիլ

Ճամփին դեպի Գյումրի եթե կուզես՝ մեռիր, և կամ կուզես՝ ճախրիր՝ որպես Ալեքպոլի հին վարպետների կռած պղնձակոփ ցոլքը ճակատագրի: Այստեղ, զգուշացե՛ք, փակվում են փեղկերը Խոսուն, պիտանի իրերի դարի:

сопящих сквозь кольчугу алфавита, с той стороны протискивая узкие и многия, многия языки и когти, с той стороны, где весь в крови кавказский узел, с изнанки твоих букв – лишь карий глаз, блеснет улыбка в тени музея Параджанова, лицо твоё, как пламя смуглое свечи, но в этих буквах нет моих – ни «О», ни «П», хха–хха, и незачем на память фотографироваться с окаменевшей буквой,— я пытался соскочить. Но у черной церкви в Гюмри я очнулся. Мы внутрь зашли. Шла служба. Обойдя толпу прихожан, чтобы зажечь свечи, я увидел гроб. Это было отпевание. Но я зажег и за живых.

O. Panfil

218

Мы вышли в закат. Черный храм мог бы стоять в Мексике, в Риге, в Трансильвании. Но только здесь я знал, что должен был быть в нем. Вернее,выйти из него в закат. Назавтра мы прошли опять мимо черного храма, из него выходила свадьба. — Ого?!— подумал я,— хуяссее, как все серьезно на самом деле закручивается.

դևերի համադաշնության, որ ֆսֆսում են այբուբենի օղազրահի միջով՝ էն կողմից խցկելով բազում–բազում լեզուներն ու մագիլները, էն կողմից, ուր արնաշաղախ է կովկասյան հանգույցը, տառերիդ թարս կողմից. լոկ դարչին աչք, ստվերում Փարաջանովի թանգարանի ցոլ կտա ժպիտը քո, երեսդ, ինչպես բոցը թուխ մոմի, Բայց այդ տառերի մեջ չկան ո՛չ իմ Օ–ն, ո՛չ` Պ–ն. հա՛–հա՛–հա՛, Ու պետք չի քարացած տառի հետ ի հիշատակ լուսանկարվել,— փորձեցի մի կողմ ցատկել: Սակայն Գյումրիի սև եկեղեցու մոտ սթափվեցի: Մենք մտանք ներս: Պատարագ էր։ Մոմ վառելու համար ծխականների ամբոխի կողքով անցա. դագաղ կար։ Թաղման կարգ էր։ Բայց մոմ վառեցի և ողջերի համար:

Հաջորդ օրը, երբ անցնում էինք սև տաճարի կողքով, հարսանքավորներ ելան այնտեղից: — Օհո՞,— մտածեցի ես,— Պահո՜, քու, իրականում ինչ լրջորեն է ամեն ինչ կարգի գցված:

219 Օ. Պանֆիլ

Մենք դուրս ելանք ի մեջ մայրամուտի: Տաճարը սև կարող էր լինել Մեքսիկայում, Ռիգայում, Տրանսիլվանիայում: Բայց միայն այստեղ Ես գիտեի, որ պետք է լինեի տաճարի մեջ: Իսկ ավելի ճիշտ՝ պետք է ելնեի ի մեջ մայրամուտի:

Разданский мост

O. Panfil

220

давай не, растяжки минные подкожные не цеплять, не будем ожиданий провальный темнооранжевый засахарившийся наст, моль застиранных отутюженных непредъявляемых чувств, ведь с сорока у каждого много всего,о чем некому сказать, потому что у каждого из тех,кому не сказать – мегатонны своего не сцепилось,осталась только радиация, плюс много сменных голов и туловищ в шкафах. этот типа старинный ковер с Вернисажа – он же синтетикой поблескивает с изнанки, но теперь и 30 лет – уже винтаж. давай не скажем никому, что все гранаты – азербайджанские, не дай бог,турецкие, может хотя б иранские, а? давай не перечислять все мосты самоубийц, давай остановимся на Разданском мосту – лицом к гостинице “Раздан” с опрокинутой шумерской пирамидой внутри неё, и ассирийскими треножниками в низких – все ниже – мраморных холлах. Там по мере схождения растут номера номеров– с каждым этажом, еще пролет вниз – и числа возросли, а глянешь за окно – на страшной высоте, и с каждым этажом вниз все выше, и стюардесс S7

Հրազդանի կամուրջ

221 Օ. Պանֆիլ

արի՛ չէ, մաշկի տակի ականների ձգած լարերին չէ, չդիպչենք–չգայթենք, չանենք դա՝ սպասումների մուգ–նարնջի, շաքարակալ սառցադա՛շտը գահավիժման, ցե՛ցը լվացամաշ, արդուկած չմատուցվող զգացմունքի, չէ՞, քառասունից հետո ամեն մեկը լիքը բան ունի, որ ոչ մեկին պիտի ասի, չէ՞, ամեն ոք նրանցից, ում չի ասի, ի՛ր մեգատոննաներն ունի՝ չի դիպել, չի գայթել՝ մնացել է լոկ ճառագայթումը՝ գումարած պահարաններում պահվող հանովի–դնովի գլուխներն ու իրանները։ Վերնիսաժի իբր գորգը՝ ետևի կողմից, ախր սինթետիկ փայլ կա, բայց դե էսօր 30 տարին արդեն վինտաժ է, արի՛, չէ, ոչ մեկի չասենք, որ բոլոր նռները Ադրբեջանի, կամ Աստված չանի՝ հենց թուրքական են, կամ գուցե գոնե Իրանի են, հը՞, արի՛, չէ, չթվարկենք ինքնասպանների կամուրջները բոլոր, արի՛, Հրազդանի կամրջին կանգնենք՝ ուղիղ Հրազդան հյուրանոցի դեմ, որի ներսում շումերական շրջված բուրգ ու ասորական եռոտանիներ են ցած ու ավելի ցածրիկ մարմարե սրահներում: Այնտեղ, ըստ համընկման կարգի, սենյակների համարներն աճում են՝ ամեն հարկի հետ, հարկ– սանդղավանդակ–ցած, ու թվերը ելան, իսկ պատուհանից դուրս՝ բարձունք ահավոր, և դեպի վար ամեն հարկի հետ բարձրանում ես վեր,

алые восклицательные знаки среди свитков черноватых чешуек Лилит, на одной из которых мелькнет подлый лик нашего (не вашего) президента. Что чернота? Тьманеоткупоренных желаний в зрачках, наслоения в стенах бессчастных домов. Дорога в ад вымощена коготками неприземлившихся птичек. Тлен несытый в тени пропащего рая, отложенный рейс.

O. Panfil

222

Но я приземлился на Разданском мосту.Он без перил оказался,как и вся живая жизнь. немуууучай! не дудук, а темная отмычка межзвездных урок в сердце сердца – одно касание – и ты снаружи, как змеи сбрасывают шкуру. Снаружи пух и прах, и брызги мозга,— голуби об стену неравной тайны ровни – вавилонской родни, а музыка бескровна, без кожи входит

S7–ի ուղեկցորդուհիների բացականչական նշանները ալ Լիլիթի սևավուն թեփուկ փաթեթներում: թեփուկներից մեկին փայլում–առկայծում է ստոր երեսը մեր նախագահի (ոչ ձեր): Սևությունն ի՞նչ է, Կուտակում՝ խցանախուփ ցանկությունների բիբերում, շերտեր՝անբախտ տների պատերին։ Դեպ դժոխք ճամփան գետին չիջած թռչնակների ճանկիկներով է հղկված։ Ունայնություն անկուշտ՝ կորած դրախտի ստվերում, հետաձգված չվերթ: Բայց ես Հրազդանի կամրջին իջա: Պարզվեց՝ անճաղաշար էր, ինչպես և ողջ կյանքը կենդանի։

Դրսից՝ փետուր ու աճյունի փոշի, և ուղեղի ցայտեր, աղավնիներ՝ պատին զարկած, հավասար բաբելոնցի ազգուտակի գաղտնիքին անհավասար, իսկ մեղեդին անարյուն է, անմաշկ, Ալեքսանդրապոլի Իրական կյանքը մուտք է գործում,

223 Օ. Պանֆիլ

Մի տանջիիիի՜ր։ Դուդուկ չէ՝ միջաստեղային ճամփորդ–դևերի, կողպեքներ բացող կեռ է մթամած, սրտի սրտում՝թեթև մի հպում, և դրսից ես դու՝ հին կաշին թողնող օձերի հանգույն:

реальный мир александрополя, георгийиванович, ах, георгий, медный блик реальности на сепии Гюмри

сверкнет сосулька – белый клык зимы – из лауреатской книжки небеглого поэта, 70–х игольчатый ошейник – изнанка шрама, иней кожной соли,— воспоминаний трезвые шипы ворованное небо прокололи,— всплывет в комнате Чаренца.

O. Panfil

224

ворованное тело, учиться не жить, но туда же – не странствовать не может. сомкни яремной ямы рану оркестровую, сложи межбровья лепестки в лазурный череп, и – отчаливай, парень! кому–то должно повезти.

Գեորգի Իվանիչ, ա՜խ, Գեո՜րգի, իրականության ցոլքը պղնձե Գյումրու սեպիային2: առկայծի սառցալեզվակը՝ ձմռան ժանիքը սպիտակ՝ վաստակյալ պոետի դափնեկիր գրքույկի միջից, 70–ականների ասեղնավոր վզնոց՝ շրջոնք–քողարկումը սպիի, եղ յամը մաշկի աղի,— հուշերի սթափ փշերը, որ գողացված երկինքն են ծակծկել,— դուրս է լողում Չարենցի սենյակում:

Ռուսերենից թարգմանեցին Դավիթ Մաթևոսյանը և Կարինե Աշուղ յանը

Սեպիա – խեցի, խեցեգույն (թարգմանիչ):

225 Օ. Պանֆիլ

գողացված մարմին, սովորել չապրել, բայց դե նույնն է՝ չի կարող չթափառել անվերջ։ Դու գոցի՛ր լծերակի փոսի վերքը նվագախմբի, հոնքամիջի ծաղկաթերթերն ի մի բե՛ր լազուր գանգի, ու հեռո՜ւն մեկնիր, տղա՛. ինչ–որ մեկի բախտը պետք է բերի:

Claudio Pozzani Կլ աուդ իո Պոցց ան ի Italy

Իտալիա

Born in 1961 in Genova, Italy. A poet, prosaist and visual artist. He is well known in Italy and abroad for his poetic performances in the most important literary festivals in Europe, Latin America and Asia. His poems have been translated into more than 10 languages and have appeared in important anthologies and magazines dedicated to international contemporary poetry. Since 1994 he cooperates with cultural CVT and is the director of several poetry festivals, including Genoa Poetry Festival and “Poésir” (Cultural Association in Paris). His latest work is an album of poetry and music entitled «La Marcia dell’ombra», which for two months has been included in the “top 30” of the Independence Radio of Italy. In 2013 his collection was published in Armenia (2013). Իտալացի բանաստեղծ, հրապարակախոս և վիզուալ արվեստագետ Կ. Պոցցանին ծնվել է 1961 թ. Ջենովայում (Իտալիա): Լատինական Ամերիկայի և Ասիայի գրական ամենահեղինակավոր փառատոներում իր պոետական բեմադրություններով ճանաչման է արժանացել ինչպես Եվրոպայում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս: Նրա բանաստեղծությունները թարգմանվել են ավելի քան 10 լեզուներով և հայտնվել են միջազգային ժամանակակից ստեղծագործությունների ամենահայտնի անթոլոգիաներում և ամսագրերում: 1994 թ. սկսել է համագործակցել մշակութային CVT–ի հետ: Եվրոպայի բանաստեղծական մի քանի, այդ թվում` Ջենովայի պոեզիայի և փարիզ յան «Poésir» փառատոների ղեկավարն է: Նրա վերջին հրապարակումը բանաստեղծությունների և երաժշտության ձայնասկավառակն էր` «La Marcia dell’ombra» վերնագրով (2010 թ.). այն երկու ամիս շարունակ եղել է Իտալիայի Անկախության ռադիոյի թոփ 30–ում: 2013–ին նրա համանուն ժողովածուն լույս է տեսել Հայաստանում (2013):

In Armenia

C. Pozzani

228

I miei piedi e le stelle si baciano tra foreste di Khatchkar In Armenia il mio cuore balla sui tetti dei monasteri In Armenia i miei sorrisi sfilano in corteo sotto lo sguardo delle statue In Armenia i miei occhi sâ&#x20AC;&#x2122;inebriano di tramonti e leggende In Armenia lâ&#x20AC;&#x2122;aria delle montagne diventa seta che fascia il mio corpo In Armenia le mattine hanno lo sguardo dolce e fiero delle studentesse che mi ascoltano In Armenia le tavole dei ristoranti sanno di legno e fantasmi In Armenia i miei pensieri fanno lâ&#x20AC;&#x2122;amore con le pietre e con le valli

Հայաստանում

229 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Իմ ոտքերը համբուրվում են աստղերի հետ անտառներում Խաչքարերի Հայաստանում պար է գալիս սիրտս գմբեթներին տաճարների Հայաստանում բույլ–բույլ ճեմում են ժպիտներս հայացքի տակ քարարձանների Հայաստանում աչքերս արբում են լուսայգներից և առասպելներից Հայաստանում լեռների օդը դառնում է մետաքս՝ մարմինս գրկող Հայաստանում առավոտներն ինձ ունկնդիր սանուհիների անուշ ու անահ հայացքը ունեն Հայաստանում պանդոկների սեղանները անգիր գիտեն տեսիլքների մասին, ցնորքի ու փայտի Հայաստանում մտքերս սեր են անում քարերի հետ և հովիտների Հայաստանում շունչս հևիհև է դեպի Ջերմուկ կեռմաններին

C. Pozzani

230

In Armenia il mio respiro si fa corto nei sentieri di Jermuk In Armenia sventolo fiero come un bucato steso nella funivia di Tatev In Armenia sono il pipistrello di Baudelaire nella dimora di Parajanov In Armenia le notti profumano di frutti sconosciuti e di piaceri segreti In Armenia le mie mani modellano il vento dei boschi di Haghartsin In Armenia sono la voce di drago cantata da Charents In Armenia presto il mio torace ai tamburi della danza sensuale In Armenia la mia solitudine Ă¨ in buona compagnia In Armenia i miei sogni hanno i colori delle vette inviolate In Armenia le fontane danzanti mi invitano a passeggiare di notte lungo il fiume Arpa In Armenia ho rattoppato la mia anima con il filo dei ricordi In Armenia si Ă¨ conficcato un chiodo nella mia gola nella Fortezza delle Rondini In Armenia

231 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Հայաստանում ճախրում եմ փռված լվացքի պես թեթև ճոպանուղու մեջ Տաթևի Հայաստանում Ես Բոդլերի չղջիկն եմ՝ Փարաջանովի տանն ապրող Հայաստանում գիշերն անհայտ մրգի, գաղտնի վայելքների բույրերով է լեցուն Հայաստանում Հաղարծինի անտառների քամիներն եմ ձևում իմ ձեռամբ Հայաստանում ես վիշապաձայնն եմ Չարենցի կատարմամբ Հայաստանում կուրծքս պարզել եմ որպես թմբուկ հուզաթրթիռ պարի Հայաստանում մենությունս լավ շրջապատում է Հայաստանում իմ երազները գույնն ունեն անբիծ լեռնագագաթի Հայաստանում գիշերվա մեջ պարող շատրվանները զբոսանքի են հրավիրում ինձ Հայաստանում երկայնքով մեկ Արփա գետի ես հուշերիս թելով հոգիս կարկատեցի Հայաստանում մեխ մխրճվեց կոկորդիս մեջ Ծիծեռնակաբերդում Հայաստանում եթե զանգես Աստծուն կարձագանքի իսկույն Հայաստանում

C. Pozzani

232

se telefoni a Dio ti risponde subito In Armenia anche gli alberi ti stringono la mano In Armenia ho trovato l’Ararat nelle tasche dei miei calzoni In Armenia la pietra che ti fa inciampare è la stessa che ti aiuta a rialzarti In Armenia puoi indossare l’alba anche di sera In Armenia basilischi, pegasi e unicorni ti fanno le feste attorno al caminetto In Armenia il tempo si rovescia come una clessidra In Armenia le donne ancheggiano sopra tacchi di nuvola In Armenia anche i laghi hanno gli occhi per vedere i batraci in amore In Armenia questa notte inviterò dèi e Muse al banchetto delle mie nozze alchemiche e sarà là tra coppe di vini speziati e pietanze dai gusti antichi che ritroverò il sentiero della mia pace perduta.

233 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

անգամ ծառերն են բարևում ձեռքով Հայաստանում Արարատը գտա գրպաններում իմ տաբատի Հայաստանում քարն ստիպում է գայթել՝ աջակցելով քո կայացմանը Հայաստանում մայրամուտին էլ արևածագը կարող ես զգենել Հայաստանում շահմար օձերը, պեգասները և միեղջյուրները քեֆի են կանչում քեզ բուխարու շուրջ Հայաստանում ինչպես ավազի ժամացույցի մեջ ժամանակը հոսում է ետ Հայաստանում կանայք օրոր–շորորվում են ամպակրունկ կոշիկներով Հայաստանում նույնիսկ լճերն աչքեր ունեն որ գորտերին նայեն նրանց կրքի պահին Հայաստանում հենց այս գիշեր կհրավիրեմ դիցուհիներին ու մուսաներին խրախճությանը ալքիմիկոսյան հարսնյաց հանդեսիս և հենց այստեղ գավաթներում անուշ գինու ուտեստների մեջ հնագույն ես կգտնեմ նորից ածուն իմ կորսված խաղաղության:

GENOVA, SAUDADE E SPLEEN

C. Pozzani

234

Genova nemica degli ombrelli la pioggia ed il vento cateti di un improbabile scaleno Genova pianta carnivora con le scalinate–fauci golose di mamme con la spesa Genova dalle spore di mare Abbiamo salsedine anche nel cuore abbiamo salite e discese anche nelle strade dei nostri sogni Genova samba di onde col mare tenuto lontano coi gomiti di diga o attirato da calamite rocciose Genova coi pendoli in cucina che battono ore di velluto a coste larghe Genova ronzìo di mosche che sfuggono ai pugni sulla tovaglia ai cerchi di vino e alle briciole stanche Genova saudade e spleen... Guardo la torre che nessuno visita e conosce fra una lacrima e l’altra della mia finestra salata.

RESTA Non farti portare via dall’autobus anche stasera Resta ad arare il mio corpo col tuo sguardo mentre i lampioni dei boulevards accendono le sigarette agli angeli Non voglio più salutare la tua sagoma che si allontana che mi getta un’ultima occhiata

ՋԵՆՈՎԱՆ՝ ՄԻԱՅՆՈՒԹՅՈՒՆ ԱՆՁՈՒԿ

ՄՆԱ՛ Մի՛ թող որ քեզ ավտոբուսից տանեն հեռու նաև այս գիշեր Մնա որ հերկես մարմինս քո հայացքով մինչ ծառուղիների լապտերից հրեշտակները սիգարետ վառեն այլևս չեմ ցանկանում ողջունել ուրվագիծը, որ հեռանում է վրաս նետելով հայացք մի վերջին նախքան նստելու տեղ որոնելը

235 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Ջենովան` թշնամին ստվերների անձրևներ, քամի` ներքնաձիգներն են մի անհնարին քաղաք–բազմանկյան Ջենովան` գիշատիչներ ծնող մեծ երախներով կարոտը` գնումներով վերադարձող մամաների Ջենովան` ծովի սպորներից կուտակ–կուտակ աղ նաև սրտերում նաև ճամփեքին մեր երազանքների Ջենովան` սամբա ծովի հետ ալիքները՝ պատնեշի արմունկներով հեռու պահած կամ ընդելուզված ժայռոտ մագնիսներին Ջենովան` օղազրահ խոհանոցում ուր ժամեր անց են կացնում թավշյա լայն ակոսներով Ջենովան` սփռոցի հարվածներից գինու հին բծերից, փշրանքներից հացի խույս տվող ճանճի բզզոց Ջենովան՝ միայնություն անձուկ... ես նայում եմ աշտարակին ուր ոչ ոք չի այցելի և չի տեսնի արցունքների արանքում լուսամուտն իմ աղի:

C. Pozzani

236

prima di cercare un posto a sedere La mia mano ondeggiante a poco a poco si staccherà dal polso rotolando e rimbalzando sui quais spaventando i cani soli e le coppie annoiate Non lasciarmi solo anche stasera a immaginarti nella tua camera rosa mentre mastico faux–filets di cui ignoro il sapore Com’è possibile Com’è possibile Restare immobile con gli occhi che lentamente si svuotano di te come un acquario bucato, con i piedi che volano via liberandosi dalle scarpe marroni poco sopra il Pont de l’Alma Non lasciare anche stasera ch’io mi smonti oppure imploda: mi sembra quasi di aver vissuto solo per resistere al vento notturno della tua assenza Trascino a fatica la mia carcassa smontata dove i globuli neri della notte si pigiano–pigiano

237 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

ձեռքս դողացող քիչ–քիչ կանջատվի իմ զարկերակից գլորվելով և ընկնելով նավամատույցների վրա վախեցնելով միայնակ շներին և ձանձրացած զույգերին Մի թող ինձ մենակ նաև այս գիշեր թող պատկերացնեմ քեզ քո կարմիր սենյակում մինչ ծամում եմ բարակ սուկին որի համն անգամ չգիտեմ ինչպես է հնարավոր ինչպես է հնարավոր անշարժ մնալ աչքերով, որոնք դանդաղ, դանդաղ դատարկվում են քեզնից ինչպես ծակ մի ակվարիում, ոտքերով, որ հեռու են թռչում՝ ազատվելով շագանակագույն ոտնամաններից Պոնտ դե լ,Ալմայից քիչ վերև Մի թող նաև այս գիշեր որ քանդվեմ կամ էլ փշրվեմ. թվում է ապրել եմ գրեթե` միայն դիմադրելու գիշերային քամուն քո բացակայության դժվարությամբ քարշ տալու իմ քանդած մարմինը որտեղ գիշերվա լեյկոցիտները խակ սեղմվում են, սեղմվում որպեսզի տեղ տան մի քանդակի

C. Pozzani

238

per far spazio a una statua L’implacable Vénus regarde au loin je ne sais quoi avec ses yeux de marbre Anche tu, cosa aspetti dunque a salire su quell’autobus crudele coi tuoi passi pesanti e i capelli che nessuna brezza o nessun guanciale potrà mai sparpagliare? Va’ via, Venere, va’ via e non voltarti più Va’ via, Venere, va’ via Resterò qui con una magìa a tener netto e sgombro il volume che occupavi Senza piedi, costato e mano sembro un animale strano, una roccia sagomata da un mare maldestro Sul piedistallo domino piazze, gatti ed avenues, gonne che battono sopra gambe veloci, ombre discrete dentro chambres de bonne Ruscelli di formiche che cantano trasportando briciole di croissant, bivacchi di cartacce e mozziconi che il vento trasforma in centrifughe di valzer... Scendo le scale per raggiungere il fiume Sulla sua pelle increspata indugerò come una mosca stanca prima del colpo di coda Topi, anelli, luci e panchine scorrono veloci

Իջնում եմ սանդուղքն ի վար, որ հասնեմ գետին նրա կնճռոտված մաշկի վրա կհապաղեմ ինչպես հոգնած մի ճանճ նախքան պոչի հարվածը մկներ, մատանիներ, լույսեր և նստարաններ

Հատված Շառլ Բոդլերի արձակից: “Chambre de Bonne” – տիպիկ փոքր ստուդիո–բնակարան Փարիզում, ինչպես և Ֆրան սիայի և Բելգիայի այլ քաղաքներում, ավելի հազվադեպ` հյուսիսային Եվրոպայում:

1 2

239 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

L’implacable Vénus regarde au loin je ne sais quoi avec ses yeux de marbre1 Անողոք Վեներան հեռուն է նայում՝ չգիտեմ ինչին իր մարմարե աչքերով Նաև դու ինչի՞ն ես սպասում ուրեմն նստելու այն ավտոբուսն անողոք քո ծանր քայլերով և վարսերով, որոնց չեն գգվում և կամ թե մի բարձ կկարողանա՞ մի օր գզգզել: Հեռու՛, Վենե՛րա, հեռու՛ ինձնից և մի՛ ճախրիր էլ զուր, հեռու՛, Վենե՛րա, գնա՛, ես մնամ այստեղ՝ կախարդանքներով մաքուր և ազատ պահելու տարածությունը, որ գրավում էիր առանց ոտքերի, ցցուն կողոսկրերով և ձեռքով ես արտասովոր կենդանի եմ թվում, ձևավորված ժայռ` անփորձ ծովի մոտ իմ պատվանդանի իշխում եմ մենակ հրապարակներին, կատուներին և պողոտաներին, կիսաշրջազգեստներին, որ խփվում են արագընթաց ոտքերին, կանոնավոր ստվերին` chambres de Bonne–ի2 ներսում կրուասանի փշրանքները, երգելով տանող մրջյունների հոսքերին թղթերի և ծխուկների կույտերին, որ քամին վեր է ածում կենտրոնախույս վալսի...

C. Pozzani

240

ai miei fianchi Voglio toccar terra dove non ci sia che il canto delle sirene di una fabbrica che produce oggetti che non esistono ancora Voglio toccar terra per entrare nella rimessa dove il bus che ti ha portato via non riesce a prendere sonno dal rimorso Voglio toccar terra per vedere altre mosche abbandonate e tristi sulla pelle increspata del fiume–bue Voglio toccar terra perché non posso toccare te. La tua mano posa il libro e si allunga per spegnere l’abat–jour aurais–tu succombé sous un dernier effort de cet ange des nuits que frappa l’anathème? Attendo il clic seduto su una panchina con le braccia allargate come un albatro Il vento, il vento da quale marinaio mi farà catturare? Hai spento la luce del mondo. Solo l’udito ormai mi resta per raggiungere la saracinesca dorata delle tue palpebre palpitanti Le antenne, il vento e la ramazza dei garçons hanno distorto il rumore della tua lampada Non ti troverò, stanotte.

Հատված Ժ. Դը Ներվալի բանաստեղծությունից:

241 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

սլանում են արագ իմ կողքով ուզում եմ դիպչել հողին որտեղ չի լինի այլ բան ծովանույշի երգը մի գործարան որ գոյություն չունեցող իրեր է արտադրում ես ուզում եմ դիպչել հողին, որպեսզի մտնեմ ավտոտնակ, որտեղ ավտոբուսը, որ քեզ տարավ հեռու, խղճի խայթոցից անքուն է վաղուց, ուզում եմ դիպչել հողին, որպեսզի տեսնեմ այլ ճանճերի՝ լքված և տխուր, կնճռոտ մաշկին կապույտ գետի ուզում եմ դիպչել հողին, քանի որ չեմ կարող դիպչել քեզ: Ձեռքդ դնում է գիրքը և ձգվում, որ հանգցնի լուսամփոփի լույսը aurais–tu succombé sous un dernier effort de cet ange des nuits que frappa l’anathème?3 Սպասում եմ «քլիքին»՝ նստած նստարանին, թևերս մեկնած ինչպես մի մրրկահավ, մրրկահավի պես զենքս առաջ մեկնած Քամին, քամին ո՞ր նավազի կողմից ինձ բռնել կտա Անջատել ես աշխարհի լույսը: Միայն լսողությունն է մնում ինձ, որ հասնեմ տրոփուն ակնակապիճներիդ ոսկեզօծ ջրափականին այն ալեհավաքները, քամին և հավաքարարի ավելը խեղաթյուրեցին աղմուկը քո լամպի Քեզ չեմ գտնի այս գիշեր:

Perderò il fegato e i polmoni in qualche bar à vins ascoltando i discorsi dispari di qualche habitué sdentato e unto Forse è lì che le mie orecchie si staccheranno come foglie secche lasciandomi albero senza frutti né corteccia Non farti portare via dal bus, domani Non riesco più Non riesco più a smontarmi di notte aspettando la colla del tuo prossimo sorriso.

C. Pozzani

242

UN GIORNO MI RITROVERETE Un giorno mi ritroverete a giocare con i gabbiani sul declivio di Ostenda o con i loro colleghi seduto sui foruncoli pietrosi di Leça da Palmeira Un giorno mi ritroverete a bussare inutilmente al teatro abbandonato di Ulica Piotrkowska o a camminare sbandando da un muro all’altro nelle calle della Candelaria

Կկորցնեմ լյարդս և թոքերս ինչ–որ բարում լսելով կցկտուր զրույցներ ինչ–որ անատամ ու գեր մշտական հաճախորդի գուցե այնտեղ է որ իմ ականջները կպոկվեն որպես չոր տերև թողնելով ինձ՝մի ծառ անմիրգ–անկեղև Մի՛ թող քեզ հեռու տանեն ավտոբուսից, վաղը չեմ կարող չեմ կարող այլևս գիշերով ջարդուփշուր լինել սպասելով սոսնձին քո հաջորդ ժպիտի:

ՄԻ ՕՐ ԻՆՁ ԿԳՏՆԵՔ ՆՈՐԻՑ Մի օր ինձ կգտնեք նորից Օսթենդ4 քաղաքի ավազափերին ճայերի հետ խաղալիս և կամ էլ նրանց ընկերների հետ իջած քարե բուստերին Լեսա դե Պալմեյրայի5 մի օր ինձ կգտնեք նորից ապարդյուն թակելիս լքյալ թատրոնի դուռը գոց Պյետրովսկա փողոցի6 կամ քայլելիս պատից պատ գայթելով

Օսթենդ – առափնյա քաղաք Բելգիայում: Լեսա–դա–Պալմեյրա (շրջան՝ ֆրագեզիա) Պորտուգալիայում՝ Պորտուի նահանգում: 6 Պիոտրկովսկա փողոց – Piotrkowska Street (լեհ.՝ ulica Piotrkowska), 4,9 կմ–ոց առևտրա յին փողոց: 4 5

Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

243

Un giorno mi ritroverete ad ascoltare per ore intere la sinfonia in re bemolle del vento settembrino nei caruggi o nei barrios Un giorno mi ritroverete a contare i mattoni delle chiese di Bruges o a farmi insultare per le strade di Oslo. Un giorno mi ritroverete. Per adesso, smettete di cercarmi.

LA NOTTE DENTRO IL MIO GIARDINO

C. Pozzani

244

Se una notte io inciampassi nel tetto del campanile sepolto nel mio giardino e se tuttâ&#x20AC;&#x2122;intorno non regnasse che il vano sogno di ruggito del mio gatto annoiato, cercherei di attaccare il tuo viso alle costellazioni usando il filo dei miei bottoni e quello dei miei ricordi E quei bottoni caduti fra le rose seminerebbero alberi con maniche al posto di rami o verrebbero creduti navi aliene da formiche e falene. Mi sfilerĂ˛ la spina dorsale e la metterĂ˛ a sostenere piante di pomodori

Կանդելարիայի7 փողոցներում: Մի օր ինձ կգտնեք նորից Ժամերով լսելիս սիմֆոնիա ռե բեմոլ սեպտեմբերյան քամու փողոցներում նեղլիկ սյունասրահներում և հարևան թաղամասերում: Մի օր ինձ կգտնեք նորից Բրյուգեի8 եկեղեցիների աղ յուսները հաշվելիս կամ Օսլոյի փողոցներում ինձ վիրավորանք կուլ տալիս Մի օր ինձ կգտնեք նորից: Բայց հիմա մի՛ փնտրեք, մի՛ փնտրեք ինձ:

ԳԻՇԵՐՆ ԻՄ ԱՅԳՈՒՄ

Candelaria – կամ Villa Mariana de Candelaria, Սանտա Կրուզ նահանգի մունիցիպալ կենտրոնը: 8 Բրյուգե – բելգիական Արևմտյան Ֆլանդրիա նահանգի գլխավոր քաղաքը։ Եվրոպայի ամենագեղատեսիլ քաղաքներից մեկը։ 7

245 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Եթե մի գիշեր ես պատահաբար հանդիպեի զանգակատան տանիքում թաղված իմ այգում և եթե ամենը շուրջբոլորը չիշխեր, որ երազանքն է իմ ձանձրացած կատվի զուր բղավոցի կփորձեի քո դեմքն ամրացնել աստղակերպներին՝ օգտագործելով կոճակներս և իմ հիշողությունների թելը Եվ այն կոճակները՝ ընկած վարդերի արանքներում, կտնկեի ծառեր ճյուղերի փոխարեն՝ բռնակներ և կամ էլ կուզենայի իրական օտար նավեր մրջյունների և գիշերաթիթեռների համար: Ես կհանեմ ողնաշարս

o me la toglierò per provar l’ebbrezza di sentirmi sacco vuoto dopo una vita passata da polena col petto in fuori a schivar colpi e tempeste Diventerò grumo informe dove i miei organi possano finalmente stringersi la mano dopo aver lavorato per anni in uffici separati senza incontrarsi neppure davanti alla macchina per il caffé dei miei occhi chiusi per sonno.

C. Pozzani

246

Movimenti notturni nel mio giardino e brezze siderali le radici degli alberi cercano tane di talpe da calzare come guanti neri Il firmamento è un armadio lasciato aperto con stelle buchi di tarma Senti questo vento quanto assomiglia agli oscuri bisbigli che captavamo sulla strade di Patmos questo soffio continuo che fa ondeggiare come tergicristalli le fronde dei miei salici con le cetre attaccate che paiono ramazzare via le stelle ammucchiandole in un angolo del cielo in attesa della scopa di raggi di sole e la paletta del mio guanciale. Ho strappato la falce alla Morte per aggiustare il prato per il nostro pic nic di domani Ti preparerò un’insalata di fogli di calendari e quadranti d’orologi perché dentro al tuo seno

ի պահ կտամ թփերին ու լոլիկներին կամ կհանեմ, որ փորձեմ թունավորումը որ ինձ զգամ ծակ պարկի պես կյանքս նավախելին անցկացնելուց հետո կուրծքս՝ առաջ ցցած որ խուսափեմ հարվածներից, փոթորիկից Կդառնամ անձև խմորագունդ, ուր մարմնիս մասերը կկարողանան վերջնականապես ձեռքով բարևել տարիներ ի վեր առանձին աշխատասենյակներում գործելուց հետո նույնիսկ առանց միմյանց հանդիպելու սրճեփ սարքավորման դիմաց իմ փակ քնատ աչքերով:

Ես խլեցի Մահվան մանգաղը Որ հարդարեմ մարգագետինը մեր վաղվա խնջույքի համար Քեզ համար պիտի ես պատրաստեմ աղցան օրացույցների էջերից և ժամացույցի թվացույցից քանի որ քո կրծքում

247 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Իմ այգում՝ գիշերային անցուդարձ և ցուրտ՝ գրողի տարած ծառերի արմատները փնտրում են խլուրդների բներ որ սև ձեռնոցի պես հագնեն Երկնակամարը բաց թողած պահարանի է նման Ցեց ընկած աստղախոռոչներով Զգա՛ քամին այս՝ որքան նման անորոշ փսփսոցների որ լսում էինք Պատմոսի փողոցներում Այս քամին շարունակվում է, ալեկոծում մեքենայի դիմապակու թարթիչների նման Իմ ուռենիների ճյուղերն ագուցված են բանաստեղծական իմ ներշնչանքով որ աստղերն ասես զտում–տանում են հավաքելով բարձիս եզրերին և երկնքի ծայրում՝ արևաշող մի ցախավելի սպասելիս

possa albergare una rampa di lancio per i nostri viaggi infiniti Ci sarà una tovaglia piena di cibi e vino a volontà che il mio vicino Tyco Brahe ha prodotto tra sestanti e numeri scritti a matita sarà una festa con canti rauchi di roveti con scatole di biscotti piene di rotaie da metterci ai piedi e amici invisibili che ci faranno stare bene

C. Pozzani

248

Ma ora, con questa falce in mano in mezzo al buio m’inebrio ancora dell’odore acre di incendi lontani e delle nozze di ferro e cemento dell’autostrada vicina seguo la rotazione del mondo dentro al mio giardino con la luna che scompare e riappare dietro i ciliegi. Il cancello grida la sua voglia di grafite alle lampade che ballano attorno alla veranda Sono convinto che ci sia qualcosa tra loro tra la sua voglia di staccarsi dai cardini e la loro ansia di sputare fuori il cuore di tungsteno Movimenti notturni nel mio giardino e vertigini abissali mi sembra quasi di nuotare nel cono di un vulcano o nel lavabo di un gigante quando misuro di notte la bellezza della vita.

կարող է տեղ բացվել մեր անվերջ ճամփորդությունների համար Ուտեստներով լի մի սեղան կլինի և սրտիդ ուզածի չափ գինի որն իմ հարևան Տիկո/Տայկո Բրահեն քաշել է հերձվածողների և մատիտով գրված թվերի միջև տատասկների խռպաձայն երգերով խնջույք կլինի թխվածքների բլուրներով և երկաթգծերով լի, որ ոտքի վրա կանգնեցնես և անտեսանելի ընկերներով, որ մեզ կստիպեն լավ զգալ

Դարպասը գրաֆիտիով իր ցանկություն է ճչում լապտերին, որ պարում է պատշգամբի շուրջ Վստահ եմ, որ նրանց մեջ ինչ–որ բան կա հանգույցներից ազատվելու իր ցանկության միջև և վոլֆրամե սիրտը դուրս թքելու նրանց տագնապը Գիշերային շարժումներ իմ այգում գլխապտույտներ ուժգին թվում է՝ լողում եմ հրաբխի վիհում կամ մի հսկայի լվացարանում, երբ գիշերով չափում եմ կյանքի գեղեցկությունը:

249 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Բայց այժմ, այս մանգաղը ձեռքիս, մթության մեջ արբենում եմ դանդաղ հեռու հրդեհների սուր հոտից և ցեմենտի ու երկաթի հարսանիքից մոտ գտնվող ճանապարհի հետևում եմ աշխարհի փոփոխմանը իմ այգում լուսնով, որն անհետանում ու հայտնվում է նորից կեռասենիների թիկունքից:

Una vita fuori posto Forte con i forti debole con i deboli incapace ad obbedire non adatto a comandare tangendo il successo sempre un passo indietro ed il corpo troppo avanti. Forte con i forti debole con i deboli ho distrutto vite senza fare prigionieri trascinando le catene per tenermi sveglio.

C. Pozzani

250

Ho lasciato una scia umida e nera come lumaca ulcerosa e maledetta. Ho lasciato in eredità un banco vuoto in una classe d’asilo. Forte con i forti debole con i deboli.

TUA ASSENZA: PRATO, SPIAGGIA E AUTOSTRADA Appoggiato ad un prato verticale aspetto una farfalla che mi porti in su C’è un palazzo col labbro leporino con i balconi feriti dai gerani Ho impastato cuori e fili d’erba ho trovato un nido di frullini fra poco il vento mi parlerà di te Ho trovato un passaggio segreto dentro le tasche dei miei calzoni Spiagge deserte e scogli turchesi

ԾՆՆԴԱՎԱՅՐԻՑ ՀԵՌՈՒ ՄԻ ԿՅԱՆՔ Զորեղ՝ զորեղների հետ և թույլերի հետ՝ թույլ անընդունակ ենթարկվելու անընտել ղեկավարելու հպվելով հաջողությանը առմիշտ մի քայլ հետ, իսկ մարմինը շատ առաջ: Զորեղ՝ զորեղների հետ և թույլերի հետ՝ թույլ քայքայել եմ կյանքեր առանց բանտարկելու՝ տանելով շղթաները որ զգոն, որ սթափ մնամ:

Զորեղ՝ զորեղների հետ և թույլերի հետ՝ թույլ:

Ո ԲԱՑԱԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ` ՄԱՐԳԱԳԵՏԻՆ, Ք ԼՈՂԱՓ ԵՎ ՃԱՆԱՊԱՐՀ Հենված ուղղահայաց մի մարգագետնի՝ սպասում եմ, որ մի թիթեռ ինձ վերև տանի Կա մի պալատ՝ նապաստակի շրթունքով պատշգամբներով, խորդենիներով ճղակոտոր ես սրտերի հետ միահյուսեցի թելերը խոտի և մի բույն գտա մորակտցարի քիչ անց քամին ինձ քո մասին պիտի պատմի: Մի գաղտնուղի գտա տաբատիս գրպաններում Ամայի լողափեր և փիրուզյա ժայռեր

251 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Թողել եմ մի հետք սևախոնավ ինչպես խլուրդ՝ հիվանդ ու գրողի տարած: Ժառանգություն եմ թողել մանկապարտեզի հին սենյակում մի դատարկ նստարան, դատարկ:

e ciuffi di candelabri accesi Il tuo corpo inghiottito dalla sabbia i tuoi occhi diventano girini adesso il mare appartiene a te La tua schiena è una calda ipotenusa che porta ad un’area di servizio Il mio braccio una netta tangenziale che sfiora i tuoi cavalcavia Son rinchiuso in un’oliva con le ruote e respiro finti aromi di foresta – non riesco ancora a far senza di te

PENSIERINO

C. Pozzani

252

Quante volte caro signor Maestro col ditino alzato e lo sguardo severo mi ammonisce dicendo “se tutti facessero come te” intendendo che la mia attività culturale non serva al progresso del Paese, a far ripartire la sua economia e neppure, essendo artista, a far fiorire la mia

Ma allora una volta per tutte caro Signor Maestro mi lasci dire che se tutti facessero come me non ci sarebbero polizie perché perfino alle zanzare chiedo scusa e mi appello comunque alla legittima difesa quando le sgiornalo contro il muro non ci sarebbero eserciti perché l’unico Paese che voglio invadere è quello delle emozioni altrui

և վառվող մոմակալների խրձեր Քո մարմինն ավազի մեջ թաղված աչքերդ շերեփուկներ են դառնում ծովն այժմ միայն քեզ է պատկանում Մեջքդ ներքնաձիգ է հրե որ տանում է դեպի ծառայության մի վայր Գիրկս ճամփան է շրջանցիկ–անպիղծ թեթև հպվում է քո խճուղիներին Փակված եմ անվավոր ձիթապտղի մեջ և շնչում եմ բույրերն անտառի և առանց քեզ ապրել չի լինում դեռ:

ԽՈՀ

Բայց այժմ հանուն բոլոր սրբուհիների սիրելի՛ պարոն Մաեստրո թույլ տվեք ասեմ որ եթե բոլորն ինձ պես անեին ոստիկանության հարկը չէր լինի քանզի մոծակներից եմ նույնիսկ ներողություն խնդրում և բողոքում եմ լեգիտիմ պաշտպանությունից ամեն դեպքում երբ նրանց ամսագրով ջարդում եմ պատի վրա հարկ չէր լինի այլևս քանզի միակ Երկիրը, որ ուզում եմ գրավել հույզերն են ուրիշների և միակ տարածքը, որը պետք է պաշտպանեմ,

253 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Քանի անգամներ սիրելի՛ պարոն Մաեստրո վեր տնկված մատով և հայացքով խիստ ինձ նախատել եք սաստիկ` «եթե բոլորը քեզ պես անեին»՝ նկատի ունենալով, որ իմ մշակութային գործունեությունը պետք չէ Երկրի զարգացմանը ոչ տնտեսությանը և ոչ էլ ինձ` ծաղկելու որպես արտիստ:

e l’unico territorio che devo difendere è l’intimità dei miei affetti e dei miei pensieri non ci sarebbero aguzzini e aguzzine che con la loro concezione totalitaria dell’amore devastano la vita di chi li ha incontrati ché se vuoi bene a una persona vuol dire che vuoi il suo bene indipendentemente da cosa ti dà

Quindi è meglio che non mi dica più “se tutti facessero come te” perché si rischierebbe di vivere in un mondo meraviglioso di avere un sacco di tempo libero di fare le cose che si amano

C. Pozzani

254

Ma ora mi viene alla mente caro signor Maestro che se vivo in un mondo che fa schifo allora lo devo a lei e alla maggior parte delle persone che non sono come me che se ne fregano degli altri e soprattutto se ne fregano di se stessi A lei e a loro dovrei chiedere i danni e forse le miei poesie sono proprio questo: sono i moduli per sporgere reclamo E sto anche pensando, signor Maestro, che per la legge dei numeri che lei mi ha spiegato così bene allora anche in questa sala c’è un sacco di persone che mi costringe a vivere male. A questi non voglio più rivolgere né sorrisi né parole. Io mi appello agli altri. Alzatevi in piedi e fatevi vedere.

սիրույս ապրումներինն է և խոհերինը չէին լինի բռնակալներ, տանջարարներ ովքեր սիրո բռնատիրական հայեցակարգով իրենց ճամփին ավերում են ուրիշների կյանքը, եթե դու սիրում ես մարդուն նշանակում է` սրտումդ միայն բարեմաղթանք է բոլորովին անկախ նրա արձագանքից:

Եվ ուրեմն լավ է` չասեք ինձ` «եթե բոլորը քեզ պես անեին», քանի որ հնարավոր է` ապրեիք սքանչելի մի աշխարհում եվ կունենայիք անսահմանափակ ազատ ժամանակ` ձեզ դուր եկող ամեն բան անելու համար:

Եվ նաև մտածում եմ, պարո՛ն Մաեստրո, թվերի այն օրենքի շուրջ, որը Դուք ինձ այդքան լավ եք բացատրել ուրեմն նաև սենյակում կան մի խումբ մարդիկ, որոնք ստիպում են ինձ վատ ապրել: Սրանց չեմ ուզում այլևս ո՛չ ժպիտներ, ո՛չ էլ բառեր փոխանցել: Ես այլոց կբողոքեմ: Արդ` ոտքի՛ ելեք և հայտնվեցե՛ք:

255 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Բայց ես առայժմ մտաբերում եմ իմ սիրելի՛ պարոն Մաեստրո որ եթե ես ապրում եմ մի աշխարհում տհաճ ուրեմն պարտական եմ Ձեզ և մեծ մասին ովքեր ինձ նման չեն ովքեր թքած ունեն այլոց վրա և հատկապես իրենց Ձեզնից և նրանցից վնասի փոխհատուցում պիտի պահանջեմ և գուցե իմ բանաստեղծությունները հենց բողոքարկման հարցաթերթիկներն են:

DITIRAMBO SULLE DITA DELLA MANO

C. Pozzani

256

Cantatemi o dita del vostro vagar selvaggio al limitar del bosco suo, oscuro e odoroso Raccontatemi i vostri arabeschi su quellâ&#x20AC;&#x2122;elastica e bianca carne tra gli avanzi di cena, di candele, di dubbi e singhiozzi di dischi terminati che frusciano e girano avvitando la notte alle assi del mio letto E perdonatemi se ancora ho permesso al piano di Debussy di grattarmi la schiena in vece vostra mentre prendo un bagno in questa camera dellâ&#x20AC;&#x2122;Hotel Ambasciatori, con le valigie socchiuse sul letto che mi fanno smorfie con lingue di cravatta. Ancora una volta ho sentito brividi ghiacciati lungo la schiena come fori per impiantarmi ali o per cementarmi sul dorso balconi di palazzi patrizi da sostenere allâ&#x20AC;&#x2122;infinito Ho sentito la sua assenza fredda e non vi ho prestato attenzione seguendo stanco come cariatide annerita vapore acqueo e solitudine arrampicarsi sulle piastrelle sbattere la testa sul soffitto e ripiovere sulla mia spugna Cantatemi o dita

ՁՈՆԵՐԳ ՁԵՌՔԻ ՄԱՏՆԵՐԻՆ

257 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

Երգե՛ք ինձ, օ՜, մատնե՛ր, ձեր վայրի թափառումների մասին որ ավարտվում են նրա անտառում՝ մթին և հոտավետ պատմե՛ք ինձ նախշերի մասին այն ճկուն և սպիտակ մարմնամսի վրա մնացորդների միջև ընթրիքի, մոմերի և կասկածների և շրջանակված հեծեծանքների մասին, որ խշխշում են ու պտտվում՝ գամերով ամրացնելով գիշերը իմ մահճակալի եղջյուրներին և ներեցե՛ք ինձ եթե դեռ խոստացել եմ Դեբյուսսիի դաշնամուրին իմ մեջքը քորեմ և ոչ ձերը մինչդեռ լոգանք եմ ընդունում այս համարում «Ամբաշադոր» հյուրանոցի, ճամպրուկներս կիսաբաց մահճակալին, որ դեմքները ծռմռում են փողկապների լեզուներով: Եվս մեկ անգամ ամբողջ մարմնով մեկ ես սարսռացի ասես ճեղքեր էին` թևեր դնելու համար կամ էլ ցեմենտ` մեջքիս վրա պատրիկների պալատների պատշգամբներ ամրացնելու համար, որ անսահման պահեն Քո բացակայության պաղը զգացի և ուշադրություն չդարձրի՝ հոգնած հետևելով ինչպես սև սյունարձանը ջրի գոլորշին և մենությունը մագլցում են պատերն ի վեր որ գլուխները տան առաստաղին և անձրևեն իմ սպունգի վրա Երգե՛ք ինձ համար, օ՜, մատնե՛ր, ափը ափի հետ

C. Pozzani

258

l’agorà del palmo dove siete incatenate a discutere di onicofagia e linee dell’Amore dopo ogni pugno dato dopo ogni viso accarezzato, quel palmo che non potrà essere l’eliporto del suo respiro se questa maledetta sera il dio dell’assenza continuerà a regnare sul guanciale a fianco al mio. Contatemi o dita quanti vuoti ho camuffato in giorni e quante apnee in riflessioni guadagnando tempo per poterlo perdere ancora come l’acqua che si riavvolge attorno all’occhio di turbine prima di scomparire nei tubi. Accendetevi come candele ch’io possa inviarvi a lei, dieci fiamme per sterilizzare sogni e usarli per togliere le sue conficcate spine Potrei svitarvi e reinventarvi fiori con l’unico petalo d’unghia a riflettere il suo sorriso e indicarle il cielo così che lei non possa più indugiare sulla ruvidezza della vostra pelle e su quella di un oggi ingiustamente crudele. Cantatemi o dita di ciò che di più bello potreste afferrare e portatemelo qui ed ora Non ho più voglia di aspettare la fine del vostro letargo in tasca per poter acquistare il biglietto di ritorno.

Իտալերենից թարգմանեց Սուրեն Ենոքյան–Իսրայել յանը Մշակմամբ` Կարինե Աշուղ յանի

259 Կ . Պ ո ց ց ա ն ի

այդպես` շղթայված քննարկելու եք կրծած եղունգները և սիրո գծերը ամեն ապտակից հետո, ամեն անգամ դեմքը շոյելուց հետո, այն ափը, որը չի կարողանա լինել իր շնչառության օդակայանը եթե այս անիծյալ գիշեր իմ բարձի կողքի բարձին բացակայության աստվածը դեռ իշխի: Հաշվե՛ք ինձ համար, օ՜, մատնե՛ր, իմ օրերի մեջ քանի ամայի վայր եմ թաքցրել շնչահեղձ քանի մտորում ու խոհ՝ ժամանակ շահելով, որ կարողանամ նորից կորցնել ինչպես ջուրը, որ պտտվում է ջրանիվներում նախքան խողովակների մեջ կորչելը: Միացե՛ք իրար մոմերի պես, որ կարողանամ ես նրան ուղարկել, տասը հրդեհներ, որ երազները վարակազերծեն և փշերը հանեն Կարող էի քանդել– հանել ձեզ և տեղը ծաղիկներ դնել եղունգի թերթով` արտացոլելու ժպիտը նրա, նրան երկինքը ցույց տալու համար որպեսզի նաև երբեք չկարողանա հապաղել հանկարծ կոշտություններին ձեռմաշկի` անարդարացիորեն կոպիտ մնացած: Երգե՛ք ինձ համար, օ՜, մատնե՛ր, ամենագեղեցիկի մասին, որ կարող էիք բռնել` հիմա, անհապաղ ինձ բերելու համար զի այլևս ցանկություն չունեմ սպասելու գրպանիս մեջ ձեր անտարբերության վերջին որ կարողանամ գնել տոմսակն իմ ետդարձի:

Anne Provoost Աննե Պրովոոստ Belgium Բելգիա

Born in 1964, Belgium, studied literature at the university of Leuven. She writes not only for adults, but for young people and children as well. Her first novel “My Aunt is a Pilot Whale” she wrote while living in Minneapolis, USA. The book was published in Dutch in 1994. “My Aunt is a Pilot Whale” was awarded with five main prizes in Belgium and Netherlands. In 1997 Provoost allegorically retold the fairy tale of “Beauty and the Beast” in her story called “The Rose and the Swine,” transforming the familiar story into a saga of guilt and penance, mercy and justice. The book received two awards— the Golden Kiss in the Netherlands and the Book Lion in Belgium. Provoost was elected a member of The Royal Academy of Dutch Language and Literature in 2003. Her works have been translated in more than 20 languages. Since June 2007, she decided to become a candidate for the Senate for the Green Party. Բելգիացի արձակագիր Ա. Պրովոոստը ծնվել է 1964 թ. Բելգիայում: Գրականություն է ուսումնասիրել Լյուվենի համալսարանում: Գրում է ինչպես մեծահասակների, երիտասարդների, այնպես էլ երեխաների համար: Առաջին նովելը գրել է ԱՄՆ Մինեապոլիս քաղաքում: Գիրքն արժանացել է 5 գլխավոր մրցանակների Բելգիայում և Նիդերլանդներում: 1997–ին Պրովոոստը «Գեղեցկուհին և Հրեշը» հեքիաթն այլաբանորեն է մեկնաբանել իր «Վարդն ու Խոզը» պատմվածքում՝ արդեն հայտնի պատմությունը սագայի փոխակերպելով՝ մեղքի և պատժի, գթության և արդարության հավերժ հասկացությունների արծարծմամբ: Գիրքն արժանացել է 2 գլխավոր մրցանակների` «Ոսկյա hամբույր» (Նիդերլանդներ) և «Առյուծի գիրք» (Բելգիա): Նրա գործերը թարգմանվել են ավելի քան 20 լեզուներով: 2007 թ. հունիսից Բելգիայի Սենատում Կանաչների միության ներկայացուցիչն է:

Door de tandarts verlaten Thursday, October 24, 2013

A. Provoost

262

Ik ga naar ArmeniĂŤ en ik neem mee: een voorgevoel dat de reis op mijn gemoed zal wegen. Ik bezoek een land dat de geur draagt van schapen die door wolven zijn omringd. Het zit vol putten en bronnen waar de sluitsteen nog niet van is weggeschoven. Er is geen rust en er is geen zee. Vanuit de lucht lijkt het ongehavend. Je zou denken dat het van zand is, of van een ander aangespoeld materiaal. Je ziet de wortels er onderdoor lopen. Ze duwen tegen de aardkorst aan en trekken scheuren in het oppervlak. Als de wortels van de wereld niet onder ArmeniĂŤ door liepen, dan was dit land een polder glad als een laken. Dan had het geen geschiedenis, alleen maar een verleden.

Ատամնաբույժից լքված Հինգշաբթի, հոկտեմբերի 24, 2013 թ.

263 Ա. Պրովոոստ

Հայաստան եմ գնում` հետս տանելով մի կանխազգացում, որ այս ճամփորդությունը ծանր կնստի իմ հոգու վրա: Այցելում եմ մի երկիր, որից գայլերով շրջապատված ոչխարի հոտ է գալիս, որն առատ է ջրհորներով, աղբյուրներով, որոնց բերանը փակող քարերը հանված չեն դեռ, որը ո՛չ հանգիստ ունի, ո՛չ էլ ծով: Վերևից նայելիս անվնաս է թվում: Կարծես ավազից է կամ ափ նետված որևէ այլ նյութից: Երևում են խորքի արմատները որ հրում են երկրի կեղևը և ճղճղում են մակերեսը նրա: Եթե աշխարհի արմատները Հայաստանի տակով չանցնեին, երկիրը կլիներ հարթ մի տարածք, սավանի պես ողորկ: Այդ դեպքում չէր էլ ունենա պատմություն, այլ միայն անցյալ:

Nu is het opgestuwd, omgewoeld, vermangeld. Gelukkig heb ik bergschoenen meegebracht. Ik ben klaar voor een woeste omgeving, met struikelstenen, aardverschuivingen en zinkgaten. Friday, October 25, 2013

A. Provoost

264

Een bus brengt ons naar een diepe canyon. Als het onderaardse een toegang heeft, dan zit hier de poort. Aan de rand van de klif hangt een bouwwerk van steen. Binnen staan de heiligen in bogen van rode kleurstof. Honderden jaren brandoffers hebben hun gezicht beroet. Buiten liggen bouwstenen eeuwen geleden gehouwen. Vroeger was hier een stad, nu alleen nog maar wat huizen. De inwoners hangen hun sujukh aan haken voor een handvol kleingeld per halve meter . De kinderen spelen met de honden. Ze wachten op de avond, op eten of op het uitvallen van de stroom. De koeien sjokken de canyon uit. Ze kunnen klimmen als geiten. Daarna is de canyon leeg, zijn er alleen nog de kraaien, die diep onder ons door gaan hun rug glanzend naar ons toe.

Բայց այնքան հիմնավեր է մղված, տակնուվրա արված, գլանված: Լավ է, որ արշավային կոշիկներ եմ բերել: Կազմ ու պատրաստ եմ վայրի միջավայրին, ոտքի տակից սահող իր քարերով, սողանքներով և փլուզված քարայրներով: Ուրբաթ, հոկտեմբերի 25, 2013 թ.

265 Ա. Պրովոոստ

Ավտոբուսը մեզ տանում է խորունկ մի կիրճ: Եթե մուտք ունի ստորերկյա աշխարհը, ուրեմն` դարպասը այստեղ է գտնվում: Անդունդի եզրից կախված է քարաշեն կառույց: Ներսում սրբեր են` կարմիր կամարների ներքո: Հարյուրամյակների վառած մոմերից մոխրոտ երեսներով: Դրսում թափված են շինաքարեր՝ դարեր առաջ տաշված: Անցյալում սա քաղաք էր, այժմ մնացել է մի քանի տուն: Բնակիչն իր սուջուխը կախում է կեռից՝ կես մետրի գինը՝ մի բուռ մանրադրամ: Մանուկները խաղում են շների հետ, սպասում իրիկնամուտին, որ ուտելու ժամն է կամ էլ` հոսանքի անջատման: Կովերը հոգնած ելնում են կիրճից` մագլցում են այծի պես: Հետո կիրճը դատարկ է մնում, և ագռավներ են միայն, մեր կանգնած տեղի տակով են անցնում` փայլուն մեջքները դարձրած դեպ մեզ: Ներքևում մութը վաղուց ընկել է,

Beneden is het al donker lang voor het licht op Saghmosavank verdwijnt. Samen met de zon keren zich de heuvels als reuzen in hun slaap. Ze schikken op, hullen zich in rook om de warmte bij zich te houden. De rook komt uit de schoorstenen van de huizen. De mensen maken vuren. Niet in de ovenputten echter. Die worden met magma uit de aardkern verhit, want zo dun is hier de aardkorst, zo onbedekt ligt hier de herinnering. Saturday, October 26, 2013

A. Provoost

266

In de bruingevlekte omgeving liggen de pijplijnen als zenuwen bloot. Verlaten huizen, verzakte luiken, verzonken trappen, scheve telefoonpalen, gasleidingen, buizen, kabels. Brokken gewapend beton waar roestige staaldraden uit opsteken, als poten van een dode spin, Het landschap lijkt een gebit door de tandarts verlaten. Door een gebrek aan glazuur krimpt het bij elke koudestoot ineen. Nu en dan komen er wandelaars langs om wat soelaas te brengen. Ze zetten met geknoopte zakdoeken de blanke takken van de struiken in bloei.

իսկ Սաղմոսավանքը դեռ երկար լույսի մեջ է մնում: Արևի հետ Կողաշրջվում են բլուրները՝ ննջող հսկաների պես: Մի կողմ են քաշվում, փաթաթվում են ծխով՝ ջերմությունը պահպանելու համար: Տան ծխնելույզից ծուխ է ելնում: Մարդն է վառում այդ կրակը: Բայց թոնիրը ոչ մի մարդ չի վառում՝ տաքանում է երկրի ընդերքի մագմայով. ա՜յն աստիճան բարակ է հայոց երկրի կեղևը, ա՜յն աստիճան անծածկ է հայոց հիշողությունը:

Շաբաթ, հոկտեմբերի 26, 2013 թ.

267 Ա. Պրովոոստ

Գորշ բծերով պատված միջավայրում գազատարները նման են բաց նյարդերի: Լքված տներ, փուլ եկած մտոցներ, սուզված սանդուղքներ, կիսաընկած հեռախոսասյուներ, գազատարներ, խողովակներ, լարեր. երկաթբետոնի կտորներ՝ դուրս ցցվող ժանգոտ պողպատե լարերով. ասես սատկած սարդի ոտքեր են: Բնապատկերը նման է ատամնաշարի` ատամնաբույժից լքված. էմալի պակասության պատճառով սրթսրթում է ցրտի ամեն գրոհից: Մերթընդմերթ այստեղով զբոսնողներ են անցնում՝ փոքր սփոփանք տալու համար. ճերմակ ճյուղերին անձեռոցիկ կապելով՝ նրանք ծաղկեցնում են թփերը:

Sunday, October 27, 2013

A. Provoost

268

Ik moet een zonnebril tegen de schittering dragen. We vangen het licht in netten van woorden. We praten over grote schrijvers, en noemen hun namen. (Het zijn nooit vrouwen.) Er zijn gezegden die we nog niet eerder hebben gehoord: If a mother–in–law had been a good thing, then God would have had one. Words, like arrows, cannot be retrieved. One hand washes another and both become clean. We leren een taal ouder dan boeken. Er zijn letters op overschot. Twee manieren, bijvoorbeeld, om de p uit te spreken. We stulpen onze lippen naar voren. Misschien doen we het goed, misschien ook niet – voor ons oor maakt het geen verschil. We denken: dit is geen alfabet maar een geheime code. Tegen de middag speelt de zon ons naar buiten. Monday, October 28, 2013

We picknicken in het bosschage. We eten uit plastic borden. Boven ons een klooster vastgemaakt aan de klip. Achter ons nog altijd dat landschap, abnormaal gelijkmatig opgeschuimd en geribbeld.

Կիրակի, հոկտեմբերի 27, 2013 թ.

Երկուշաբթի, հոկտեմբերի 28, 2013 թ.

Հաց ենք ուտում ծառաստանում: Ուտում ենք պլաստիկ ափսեից: Մեր գլխավերևում՝ ժայռից կապված մի վանք: Մեր ետևում՝ այլևս նույն բնապատկերը՝ աննորմալ համաչափությամբ փրփրակալած, կնճռոտ: Չորս օր միասին լինելուց հետո

269 Ա. Պրովոոստ

Ստիպված արևային ակնոց եմ հագնում արևի ցոլքից պաշտպանվելու համար: Որսում ենք լույսը խոսքերի ուռկանով: Խոսում ենք մեծագույն գրողների շուրջ և նշում ենք նրանց անունները (կանայք չկան շարքում): Կան ասացվածքներ, որոնք կյանքումս լսած չկայի՝ Զոքանչը լավ բան լիներ` Աստված էլ կունենար: Ասված խոսքը և արձակված նետը երբեք չեն վերադառնում: Ձեռքը ձեռք է լվանում, երկու ձեռքը` երես: Գրքից ավելի հին լեզու ենք սովորում հարկ եղածից շատ տառերով. օրինակի համար՝ «պ» ասելու երկու ձև: Շուրթերս առաջ ենք ձգում. երևի ճիշտ ենք անում, երևի ճիշտ չենք անում, մեր ականջի համար միևնույնն է: Մտածում ենք՝ սա այբուբեն չէ, այլ՝ գաղտնագիր: Կեսօրին մոտ արևը խաղալով դուրս է քշում մեզ:

Al vier dagen samen kennen we elkaar uit het hoofd, dus bekvechten we tijdens het eten: over geloof, over de moslims, over de maagdelijkheid van vrouwen. We roepen om onze eigen echo te horen. En zoals de mythe zegt: dit is een feit, zo gooien we bij het weggaan onze borden in de rivier. Van schrik laat diezelfde dag nog de verlegen berg zich zien. Thursday, October 31, 2013

A. Provoost

270

Ik vlieg naar huis terug. In mijn hoofd zitten kauwgomgedachten. Ze blijven rondgaan, ik krijg ze niet doorgeslikt. Wat is er nu ook alweer gezegd? Over de moslims? Over de maagdelijkheid van vrouwen? Ik wil naar huis, maar ik wil blijven. Ik heb ArmeniĂŤ betreden maar alleen met zware bergschoenen. Ik zag een land dat was omgeploegd, door elkaar geschud, geaardbeefd, en dat zonder verdoving op verzoening wacht. Het schuift onder me weg. Ik verdwijn voor ik ben aangekomen, en ik heb meegenomen: een blad zacht ritselend papier en een heel nieuw alfabet.

մենք իրար անգիր գիտենք, դրա համար էլ ճաշելիս վիճում ենք իրար հետ՝ հավատքի, մուսուլմանների, կանանց կուսության մասին: Բարձր կանչում ենք. արձագանքը լսելու համար: Ինչպես առասպելն է ասում՝ «սա փաստ է», այսպես մեկնելու պահին ափսեներս նետում ենք գետը: Նույն օրը, մեր արածից վախեցած, ամաչկոտ լեռն իր դեմքն է բացում: Հինգշաբթի, հոկտեմբերի 31, 2013 թ.

Հոլանդերենից թարգմանեց Աննա Մատտաարը

271 Ա. Պրովոոստ

Օդանավով ես վերադառնում եմ տուն: Գլխումս կան ծամոն–մտքեր: Շարունակ պտտվում են, դրանց կուլ տալ չի ստացվում: Ինչե՞ր եմ լսել՝ կնոջ կուսության, մուսուլմանի մասին: Տուն եմ ուզում, բայց և ուզում եմ մնալ: Ոտք եմ դրել Հայաստանի հողին, լեռնագնաց ծանր կոշիկով, սակայն: Տեսա մի երկիր՝ տակնուվրա արված, թափահարված, երկրաշարժված. երկիր, որ սպասում է, առանց անեսթեզիայի, հաշտության: Ոտքիս տակից սահելով գնում է: Դեռ տեղ չհասած`ես հեռանում եմ՝ հետս տանելով մեղմ խշխշացող թղթի կտոր և բոլորովին նոր այբուբեն:

Antoine Simon Անտուան Սիմոն France Ֆրանսիա

Born in 1943, Toulon, France. His mother was a Corsican and father was a Romanian. He has been creating since 1955 and since 1959 his works appear in different magazines. Antoine worked as a trader for many years and in 1994 he again returned to literature. His works appear in different magazines and he regularly takes part in various literary festivals. Amongst them— Mediterranean Voice/2002, Literary Festival of Marseille/2007 etc. Ա. Սիմոնը ծնվել է 1943 թ. Տուլոնում (Ֆրանսիա): Մայրը կորսիկացի է, հայրը` ռումինացի: Սկսել է ստեղծագործել 1955 թ–ից, իսկ 1959 թ. հրատարակվել են նրա պոեմները («Պոետիկ ակցիա», «Անձավը», «Նախասիրություններ» և այլն): Երկար տարիներ աշխատել է որպես առևտրական: 1994 թ. վերադարձել է գրականություն: Սիմոնի ստեղծագործությունները տպագրվել են տարբեր ամսագրերում: Պարբերաբար մասնակցել է բազմաթիվ գրական փառատոների, որոնցից են «Mediterranean Voice» (2002), Մարսելի գրական փառատոն (2007) և այլն:

Tu es assis dans l’aéroport de Nice. Extérieur sans végétation. Vagues luminescences. Flocons de nuages. Le soleil manque de force mais la chaleur est là. Porte B6. Aeroflot. Moscou. Tu penses que tu as bien fait d’emporter une veste et tu penses aussitôt que tu pourrais penser quelque chose de plus pertinent. Par la fenêtre de droite c’est la ville : points verts entre les immeubles et des automobiles mobiles. Tu es en plein entre–deux,

A. Simon

274

entre ici et maintenant. Tu baignes dans une modernité dont l’obsolescence est absolument programmée par une modernité pire. Les gens ne sont pas impatients. Ils attendent l’ouverture de la porte, le rite de passage. Ils sont hagards. Triturent leur téléphone, hagards. Regardent autour d’eux, hagards. Rien ne peut rien sauver. Détresse d’entre–deux. Non–temps dans un non–lieu. Pas de coupable. Seulement des événements, répercussions en chaîne. Rien ne sert de courir ni de partir à point. Il suffit d’être là. Et puis les gens commencent à s’impatienter, la porte devrait être ouverte depuis trois minutes. Le sentiment d’injustice se propage : une honte, un scandale. La révolte gronde : la chose la plus importante du moment est d’être assis dans un avion prêt à décoller. L’heure c’est l’heure. Ce qui n’est pas l’heure n’est pas l’heure. Les choses sont simples et ce qui n’est pas les choses n’est pas les choses. Atterrissage sur Moscou. De nuit c’est Noël. Lumières beaucoup moins nombreuses et standardisées : rouges, bleues, jaunes, guirlandes et boules pour un arbre mis à plat. Dans les couloirs et sur les sièges, blondeurs slaves

1 Ակնարկություն Ժան դը Լա Ֆոնտենի «Ճագարն ու կրիան» (Le Lièvre et la tortue) առակին, որն սկսվում է «Rien ne sert de courir, il faut partir à point» («Վազելը բանի չի ծառայի. պետք է ժամանակին մեկնարկել») տողով. երբ իր ուժերին վստահ ճագա րը ժամանակ է վատնում կրիայի հետ վազքի մրցման ժամանակ, վերջին վայրկյանին արագ վազ տալն իրեն չի օգնում, իսկ կրիան դանդաղ, բայց ապահով ու հետևողական քայլերով հատում է վերջնագիծը։

275 Ա. Սիմոն

Նստած ես Նիցցայի օդանավակայանում։ Դուրսը՝ առանց բու սականության։ Աղոտ լուսարձակումներ։ Ամպի փաթիլներ։ Արևն ուժի պակաս ունի, սակայն տոթ է։ Բ6 ելք։ Աէրոֆլոտ։ Մոսկվա։ Մտածում ես՝ լավ ես արել` բաճկոն ես վերցրել ու անմիջապես էլ մտածում ես, որ կարող էիր ավելի տեղին մի միտք ունենալ։ Աջ կողմի պատուհա նից քաղաքն է՝ շենքերի արանքներում կանաչ կետեր ու շարժվող ինք նաշարժներ։ Երկուսի միջև ես ամբողջությամբ՝ այստեղի և հիմայի արանքում։ Լողում ես մի արդիականության մեջ, որի ժամկետանցու թյունը կատարելապես ծրագրված է ավելի վատթար մի արդիականու թյան կողմից։ Մարդիկ անհամբեր չեն։ Սպասում են ելքի բացմանը, անցման ծե սին։ Խոժոռ են ու այլայլված։ Չարչրկում–դնգդնգացնում են իրենց հեռախոսներն՝ այլայլված։ Նայում են իրենց շուրջը՝ այլայլված։ Ոչինչ չի կարող ոչինչ փրկել։ «Երկուսի արանքում»–ի խռով յալ վի ճակ։ «Չիք տեղիք»–ում «չիք ժամանակք»։ Չկա մեղավոր. միայն իրադարձություններ, շղթայական արձագանք–անդրադարձումներ։ Վազելը բանի չի ծառայի, ոչ էլ ժամանակին մեկնարկ անելը1։ Բավա կան է այնտեղ լինելը։ Ապա մարդիկ սկսում են անհամբեր դառնալ՝ դուռը պետք է երեք րոպե առաջ բացված լիներ։ Անարդարություն ապրելու զգացումը ճա րակվում է՝ ամոթ է, խայտառակություն է։ Ըմբոստությունը որոտում է. այս պահին ամենակարևոր բանը թռիչքի պատրաստ ինքնաթիռում

d’après coiffeur. Employés de type mongol. Ici aussi les gens attendent calmement. De temps en temps un Monsieur Hulot court dans son monde en ébullition parmi le calme, perdu dans un film inespéré. Un groupe de français dit des choses très fort et sans intérêt. Délégation commerciale de Marseille. Ils vont à Erevan. Tant pis. Parmi les bruits de fond les phrases coulent, emportent dans leur naufrage sujets, verbes, et même compléments, les compléments complètement. Dans quelques centaines d’années peut–être, un explorateur–pirate des profondeurs les ramènera à la surface, couvertes de l’attirail des grands fonds qui les rendra méconnaissables : carapaces herbues d’abysses, inspiratrices d’un Lovecraft ou d’un Lautréamont. Ainsi des phrases sans prétention prendront valeur par leur patine, on viendra du plus loin du monde se prosterner devant elles et reconnaître leur pertinence. Il y a comme ça des mots qui ne trompent pas, même si décidément généralement le mot ment.

A. Simon

276

L’heure va vite. Deux fuseaux horaires plus loin la nuit tombe brutalement en plein après–midi. On joue bien avec le temps dans les voyages. Les écrivains de science–fiction bouillent d’impatience de nous voir interplanéter, intergalactiquer, interuniverser, pour trouver de nouveaux jeux à nous mettre sous la futilité. Jeux d’enfants qu’on appelle progrès : aller plus loin plus vite extorquer les richesses de pays qui se croient pauvres pour les exploiter dans des pays qui se croient riches, pays et gens c’est même histoire, même chose, même escroquerie envers soi– même. Le monde marche sur la tête et se mord la queue. Au musée Sergueï Paradjanov les mots jaillissent tout seuls de leur cartouchière devant la qualité et la diversité des oeuvres présentées. C’était bien de ne pas le connaître, de n’avoir donc pas d’idée toute faite: la surprise et la joie sont d’autant plus entières. Il y a un tel plaisir derrière la réalisation de ces travaux que l’on est porté/emporté/transporté dans cette énergie, comme on peut l’être devant les tableaux de Picasso ou

նստած լինելն է։ Ժամը ժամն է2։ Ինչ որ ժամը չէ, ժամը չէ։ Իրերը պարզ են, և ինչ որ իրերը չեն, իրերը չեն։

2 Ակնարկ Ժյուլ Ժուի հայտնի ասույթի վերաբերյալ՝ «L’heure, c’est l’heure; avant l’heure c’est pas l’heure; après l’heure, c’est plus l’heure» (Ժամը ժամն է, ժամից առաջ՝ ժամը չէ, ժամն անցավ՝ էլ ժամը չէ»)։ 3 Ակնարկ Ժաք Թաթիի «Պարոն Հյուլոյի արձակուրդը» (Les Vacances de M. Hulot) ֆիլ մում կերտած կերպարի վերաբերյալ։ Պարոն Հյուլոն՝ իր մշտնջենական գլխարկով, ան ձրևանոցով ու ծխամորճով, համր կինոյի աշխարհից հնչուն կինոյի աշխարհում «մոլոր ված» կերպար է։ 4 Հ. Ֆ. Լավեքրաֆթ (1890–1937) – ամերիկացի գրող, սարսափի և գիտաերևակա յական գրականության վարպետ։ Նրա գրական աշխարհներն առհասարակ անջր պետային են եղել։ 5 Լոտրեամոնի Կոմս (Իզիդոր–Լյուսիեն Դյուքաս, 1846–1870) – Ուրուգվայում ծնված ֆրանսիացի բանաստեղծ։ Նրա միակ երկերը՝ «Մալդորորի երգերը» (Les Chants de Maldoror) և «Բանաստեղծություններ» (Poésies) խոշոր ազդեցություն են ունեցել արդիա կան գրականության, հատկապես գերիրապաշտների վրա։ 6 Բնագրում հնչ յունային ոճային հնար՝ le mot ment (բառը ստում է) և le moment (պահը) նույնանիշ են։

277 Ա. Սիմոն

այրէջք Մոսկվայում։ Գիշերով Ամանորի տոնն է։ Շատ ավելի քիչ Վ թվով և կանոնակարգված լույսեր՝ կարմիր, կապույտ, դեղին, դրա սանգներ և տոնածառի խաղալիքներ մի ծառի համար փռած՝ գետնին։ Միջանցքներում և նստարաններին՝ հետվարսավիրային սլավոնա կան խարտյաշ գլուխներ։ Մոնղոլատիպ աշխատողներ։ Այստեղ մար դիկ հանդարտ սպասում են։ Երբեմն–երբեմն ոմն պարոն Հյուլո3 վա զում է հանդարտության մեջ եռ եկող իր աշխարհում, չսպասված մի ֆիլմում կորած։ Ֆրանսիացիների մի խումբ բաներ է ասում շատ բարձրաձայն ու անհետաքրքիր։ Մարսելից առևտրական պատվիրակություն։ Երևան են գնում։ Ի՞նչ արած։ Խորքի աղմուկի ընդմիջով նախադասությունները հոսում են՝ իրենց խորտակման մեջ ընկղմում են ենթակա, ստորոգյալ և նույնիսկ խնդիր ու պարագա, այս վերջիններն՝ ամբողջությամբ ու անխնդիր։ Մի քանի հարյուրամյակ անց, միգուցե, խորքերի մի ծովահեն–ծո վախույզ դրանք նորից մակերես–լույս աշխարհ կբերի՝ ծածկված խործով յա հանդերձանքով, որն էլ անճանաչելի կդարձնի դրանց՝ ծովանդունդների խոտածածկ պատյաններ, ոմն Լավեքրաֆթի4 կամ էլ ոմն Լոտրեամոնի5 ներշնչողներ։ Այսպիսով՝ անհավակնոտ նախա դասություններն իրենց փառի բերումով պիտի արժևորվեն, աշխարհի ամենահեռուներից պիտի գան խոնարհվելու դրանց առաջ ու ճանա չելու, ընդունելու դրանց տեղին լինելը։ Այսպես՝ կան բառեր, որոնք չեն խաբում, անգամ եթե, ի վերջո, առհասարակ բառը ստում է6։ Ժամն արագ է անցնում։ Երկու ժամային գոտի անդին գիշերը

de Matisse. Une jubilation qui donne envie d’applaudir à chaque scène, comme au spectacle. Incidemment on prend conscience qu’il n’est pas si méconnu qu’on le pensait: considéré comme l’un des plus grands cinéastes du vingtième (siècle, bien sûr), ami de Tarkovsky, admiré par Fellini et Pasolini. Dans les quelques extraits présentés, j’ai reconnu une parenté avec les surréalistes, Cocteau: les plans fixes, la lenteur, une intelligence qui filtre au compte–gouttes. C’est ici, dans le musée, que la ministre de la culture et le premier ministre du pays nous ont rejoints. Comme on nous les avait annoncés, j’étais persuadé qu’ils feraient un passage éclair mais ils sont restés avec nous pendant deux bonnes heures, parlant avec les uns et les autres autour d’une table couverte de bonnes choses. Je ne comprendrai décidément jamais rien à la politique, et ne tenterai d’ailleurs pas. Je préfère les tableaux collages chargés d’ampoules électriques ou les chapeaux surréhaussés de champs de fleurs et tant d’autres trouvailles plus que moins merveilleuses

A. Simon

278

(au sens d’Alice). A Gyumri, la deuxième ville du pays, très au nord, nous entrons dans une église dépourvue de bancs. Église d’Orient. Un baptême est en train de s’y dérouler, comme si les mots nous attendaient au tournant. L’odeur de l’encens largement balancé rappelle le Tibet avec un parfum différent. C’est un jeu qui m’est étranger. Seuls les mots m’y rattachent. Ils ont cette souplesse qui n’est pas de la servilité. Leur immense pouvoir d’abstention, leur totale abnégation face à nos désirs les plus intempestifs forcent l’admiration. Du coup je me demande ce qu’ils deviennent lorsqu’ils ne sont pas utilisés. Nous avons quitté Erevan en autobus pour nous engager sur les routes téméraires et tourmentées d’Arménie. Le paysage à peu près désertique, en grande partie privé des aspérités apportées par l’homme qui blessent le regard: maisons, poteaux électriques, routes, renvoie aux temps bibliques. Noé n’est pas loin. Nous visitons une église consacrée au créateur de

7 Հեղինակի գործածած «tableau collage» (կոլաժ գեղանկար) բառակապակցությունը ակնարկ է շվեցարիացի արվեստագետ ու գրող Դանիել Սփոերիի «tableau piège» (թա կարդ գեղանկար) գործերի վերաբերյալ։ Սփոերին տախտակի վրա կպցնում է առտ նին առարկաներ, որոնք անսովոր տեսք են զգենում, երբ նա տախտակը հորիզոնական դիրքից տեղափոխում է ուղղահայաց դիրքի։

279 Ա. Սիմոն

կտրուկ կերպով վրա է հասնում հետմիջօրեի կեսին։ Ճանապարհոր դությունների ընթացքում ժամանակի հետ լավ ենք խաղ անում։ Գի տաերևակայական գործեր գրողները անհամբերությունից եռում են, որ մեզ տեսնեն «միջմոլորակելիս«, «միջաստղահույլելիս», «միջտի եզերքելիս»՝ գտնելու մեզ անզբաղության ճիրաններում, դնելու նոր խաղեր։ Մանկական խաղեր, որոնք կոչում ենք առաջընթաց՝ ավելի հեռուն գնալ ավելի արագ` զավթելու իրենք իրենց աղքատ կարծող երկրների հարստությունները, դրանք շահագործելու իրենք իրենց հա րուստ կարծող երկրներում. երկրներ թե մարդիկ՝ նույն պատմությունն է, նույն բանն է, նույն խաբեբայությունն առ սեփական անձը։ Աշխարհը վարվում է գլխից դուրս ու գլխիկոր վերադառնում ի շրջանս յուր։ Սերգեյ Փարաջանովի թանգարանում բառերն ինքնուրույն են ժայթ քում իրենց փամփշտակալից ցուցադրված ստեղծագործությունների որակի ու բազմազանության առաջ։ Նրան ծանոթ չլինելը, հետևաբար պատրաստի գաղափար չունենալը, լավ է. անակնկալն ու բերկրանքն այսպիսով ավելի ամբողջական են։ Այս գործերի իրականացման ետին այնպիսի հաճույք կա, որ մենք տարվում/կրվում/փոխադրվում ենք այս էներգիայի գիրկը, ինչպես կարող էինք լինել Պիկասոյի կամ Մա տիսի կտավների դիմաց։ Հրճվանք, որը ծնում է յուրաքանչ յուր տեսա րանի առջև ծափահարելու ցանկություն, ինչպես ներկայացման դեպ քում։ Դիպվածաբար անդրադառնում ենք, որ այնքան էլ քիչ հայտնի չէ, ինչքան մտածում էինք. քսաներորդի (դարի, անշուշտ) մեծագույն կինոռեժիսորներից մեկն է համարվում, Տարկովսկու ընկերն է, Ֆելի նիի և Պասոլինիի հիացմունքի առարկան։ Ցուցադրված մի քանի ֆիլ մահատվածներում հարազատություն եմ տեսնում գերիրապաշտների, Կոկտոյի հետ՝ անշարժ կադրերը, դանդաղությունը, կաթիլ–կաթիլ արտափայլող խելացիությունը։ Այստեղ է՝ թանգարանում, որ երկրի մշակույթի նախարարն ու վար չապետը միանում են մեզ։ Քանի որ այդ մասին մեզ նախապես ասել էին, համոզված էի, որ կայծակնային մի այց են տալու, բայց մեզ հետ մնացին ամբողջ երկու ժամ՝ սրա ու նրա հետ զրույց անելով համով բաներով լի մի սեղանի շուրջ։ Երբեք քաղաքականությունից գլուխ չեմ հանելու՝ պարզ է, դե ոչ էլ փորձելու եմ։ Գերադասում եմ էլեկտրական լամպերով ծանրաբեռն կոլաժ գեղանկարները7 կամ դաշտային ծա ղիկներով գերգեղազարդ գլխարկները և այլ այնքան մեծաթիվ հրա շալիք (Ալիսայի իմաստով) գտածոները։

l’alphabet arménien en 36 lettres, Mesrop Măstoć, vers l’an 400. Là encore les mots viennent à la rescousse dans leur plus simple appareil, sous forme de lettres taillées dans la pierre de la hauteur d’un homme. Letres en liberté, prêtes à composer tous les lexiques pour des utilisations disparates, poétiques et politiques, relevés précis ou vagabondages. Tous les mots sont dans la nature, il nous reste à produire les bons agencements. Tous les mots sont dans la nature. La nature est jardin de mots. Bien entendu, usage touristique oblige, chacun se fait photographier à côté de son initiale. Je n’échappe pas au rituel. Je n’aurais jamais reconnu le A dans cette sorte de mixte entre U et Q. Il faut aussi des mots pour exprimer le génocide, cet événement impensable, refusé encore aujourd’hui par les petits enfants et arrière petits enfants de ceux qui l’ont commis. Le premier génocide du siècle qui en a connu bien d’autres car il faut bien se rendre à l’évidence: si l’homme est

A. Simon

280

un loup pour l’homme, il est un loup pour lui–même. La chose impensable, la destruction systématique et programmée d’une catégorie d’individus, rattachés entre eux par un signe quelconque: la parenté, la religion, la langue, et pourquoi pas la longueur des bras ou le nombre de poils ? Cette chose impensable s’est maintenant produite, « ça a été » disait Roland Barthes en parlant de la photographie, à propos de laquelle on ne peut plus l’affirmer, maintenant que photoshop peut faire n’importe quoi qui n’a pas été. Mais « ça a été » peut se dire sans faille du génocide arménien, le premier d’une série qui a inauguré le siècle. Il s’en est produit d’autres, hélas assez souvent pour qu’il soit impossible de nier que c’est partie intégrante de l’humaine nature: nous sommes capables de ça pour peu que les conditions le permettent. Et voilà que nous revivons une époque nouvelle à la ressemblance des années trente de l’Europe, avec crise programmée et ses conséquences, replis frileux des nations, montée des extrêmes, xénophobie, à commencer par les plus démunis. La larme fatale ravalée nous poursuivons la route car il convient toujours et toujours de passer à autre chose. Même quand

Նաև բառեր են պետք` արտահայտելու համար ցեղասպանությու նը` այս խելքից ու մտքից դուրս իրողությունը, այսօր էլ դեռևս չճա նաչված այն կատարողների թոռների ու ծոռների կողմից։ Դարի առա ջին ցեղասպանությունը, այն դարի, որը տեսան շատ ուրիշները, քանի որ պետք է ուզած–չուզած հաշտվենք փաստի հետ՝ եթե մարդը գայլ է մարդու համար, նա գայլ է ինքն իր համար։ Աներևակայելի բանը՝ հետևողական ու ծրագրված ոչնչացումը մարդկանց մի դասի, որոնք իրար կապված են ինչ–որ մի նշանով՝ ազգականություն, կրոն, լեզու, և ինչո՞ւ ոչ` թևերի երկարությունը, կամ աղվամազերի թիվը… Այս ան մտածելի բանը հիմա տեղի ունեցել է. «դա եղել է»,— ասում էր Ռոլան Բարթը լուսանկարչության մասին խոսելիս, իսկ դրա մասին այս հաս տատումն այլևս չենք կարող անել հիմա, որ Ֆոթոշոփը կարող է անել

281 Ա. Սիմոն

Գյումրիում՝ երկրի երկրորդ քաղաքում՝ խոր հյուսիսում, մտնում ենք նստարաններից զուրկ մի եկեղեցի։ Արևելքի եկեղեցի։ Մկրտու թյուն է այնտեղ տեղի ունենում, ասես բառերը շրջադարձին մեզ սպա սելիս լինեին։ Առատորեն բուրվառված խնկի հոտը հիշեցնում է Տի բեթն այլ բուրմունքով։ Սա ինձ անծանոթ մի խաղ է։ Միայն բառերն են ինձ կապում դրա հետ։ Դրանք ունեն այն ճկունությունը, որը ծառա յամտություն չէ։ Բառերի՝ ձեռնպահ մնալու վիթխարի կարողությունը, մեր ամենաանժամանակ ցանկությունների դիմաց դրանց կատարյալ անձնուրացությունը հիացմունք են պարտադրում։ Ուստի ես ինձ հարց եմ տալիս, թե ինչ է կատարվում դրանց հետ, երբ չեն գործածվում։ Երևանից մեկնեցինք ավտոբուսով՝ ճանապարհ ընկնելու Հայաս տանի խիզախ ու բազմաչարչար ճամփաներով։ Համարյա անապա տային բնապատկերը՝ մեծ մասամբ զուրկ մարդու բերած աչք ծակող խորդուբորդություններից՝ տներ, էլեկտրասյուներ, ճանապարհներ, մեզ հղում է բիբլիական ժամանակներին։ Նոյը հեռվում չէ։ Այցելում ենք 400 թվականին հայերենի 36 տառից բաղկացած այբուբենը ստեղ ծող Մեսրոպ Մաշտոցին նվիրված մի եկեղեցի։ Այդտեղ էլ մեզ օգնու թյան են գալիս բառերը՝ անպաճույճ հանդերձանքով, մարդու հասակի քարափոր տառերի տեսքով։ Բառեր՝ ազատության մեջ, պատրաստ կազմելու ողջ բառապաշարը՝ անհայտ, բանաստեղծական, քաղաքա կան գործածությունների համար, մանրակրկիտ քաղվածքների թե դե գերումների համար։ Բոլոր բառերը բնության մեջ են, մեզ մնում է ճիշտ դասավորումներն անել։ Բոլոր բառերը բնության մեջ են։ Բնությունը բառերի պարտեզ է։ Եվ, անշուշտ, զբոսաշրջային սովորությունը դա է պահանջում. ամեն մարդ լուսանկարվում է իր անվան սկզբնատառի մոտ։ Ես էլ անմասն չեմ մնում ծեսից։ Երբեք չպիտի իմանայի, որ այս «U»–ի և «Q»–ի խառնուրդը «Ա»–ն է։

la mort guette, la vie n’attend pas. Il a fallu aller pour une soirée dans la musique et dans la danse qui aident à oublier les grands malheurs du monde et les petits malheurs de soi, l’ample mouvement des grands mots et le chuchotement des minuscules blessures. Sans mettre de côté pourtant les instants sans histoire, les instants qui tirent à blanc et sont légions dans le déroulement inaperçu du temps.. Question subsidiaire: les mots ont–ils une morale ? Ou bien nous considèrent–ils comme lilliputiens vaquant à nos affaires infimes ? Il est vrai que les mots ont du pain sur la planche dans ce pays aux lettres inventées devenues elles–mêmes porteuses de sens, c’est à dire symboles. Réalités tangibles peur–être, présences récurrentes gravées dans la pierre, statues individuelles dressées. Les mots se font aussi présence humaine assourdissante dans cette salle où la musique est rendue au centuple, greffée sur le défoulement des corps. Initiation à la chanson traditionnelle, disaient–ils, mais qui tourne à l’oubli

A. Simon

282

de soi dans un mouvement spasmodique et festif. Je ne pourrais croire qu’en un dieu qui saurait danser, disait Nietzsche, alors nous dansons pour jouer aux dieux. Un coup de dieux jamais...etc... Ville de nuit, bastion. Pourquoi bastion ? Sentiment d’enfermement, de résistance ? Ou c’est le mot qui fait des siennes et s’impose ? La nuit, c’est la ville étrangère. Erevan sans trop de lumière qui laisse les anges voler. Pourquoi bastion ? Peut–être aussi d’avoir tant aimé l’extérieur de la ville aux paysages flamboyants sans la mainmise des maisons ni des routes vertigineuses. L’Arménie c’est de l’espace où l’œil se laisse naviguer, c’est une grande délivrance et du soleil dans les souliers, l’appel sous–jacent du silence, la solitude enveloppante. Mais tout ça, mais tout ça, ce sont des mots qui ne disent qu’eux–mêmes. Les mots ça parle dans le vide. En tout cas dans un inconnu qui n’est jamais à ma portée. Les mots, c’est comme une vacance dans le mouvement général, comme ces collines légères de commencement du monde caressant

Բնագրում հնչ յունային ոճային հնար՝ larme fatale (ճակատագրական արցունք) և l’arme fatale (մահացու զենքը) նույնահունչ են։ 9 Բառախաղ ու ակնարկ Ստեֆան Մալարմեի «Un coup de dés jamais n’abolira le destin» («Զառերի մի նետումը երբեք չեղ յալ չի դարձնի ճակատագիրը») գրաֆիկական առա ջին բանաստեղծության վերաբերյալ։ «Dieu» (աստված) և «dé» (զառ) բառերը գրեթե նույնահունչ են։ 8

283 Ա. Սիմոն

որևէ բան, որ չի եղել։ Բայց «դա եղել է». անխոցելի կերպով կարող է ասվել Հայոց ցեղասպանության մասին, առաջինը մի շարքի, որը դա րի սկզբնավորությունը նշանավորեց։ Այլ ցեղասպանություններ էլ տե ղի ունեցան, ավա՜ղ, բավականին հաճախ, որպեսզի անհնար դառնա ուրանալը, որ մարդու բնության անքակտելի մասն է. մի քիչ պայման ները նպաստավոր լինեն, դա մեր ձեռքից կգա։ Եվ ահա մենք նորից ենք ապրում երեսունականների Եվրոպայի նմանողությամբ մի նոր ժամանակաշրջան՝ նախածրագրված ճգնա ժամով ու դրա հետևանքներով, ազգերի եղկեռանդ ետքայլերով, ծայ րահեղականների «վերելքով», օտարատյացությամբ՝ սկսած ամե նաընչազուրկներից։ Ճակատագրական արցունքը8 կուլ տված՝ շարու նակում ենք ճանապարհը, որովհետև միշտ և միշտ էլ պատեհ է ուրիշ բանի անցնելը։ Անգամ երբ դարան է մտած մահը, կյանքը չի սպասում։ Անհրաժեշտ եղավ գնալ երեկոյան մի հավաքույթի` գիրկը երաժշտու թյան ու պարի, որոնք օգնում են մոռանալու աշխարհի մեծ ու սեփա կան փոքր դժբախտությունները, ճոռոմ խոսքերի լայնալիճ շարժումն ու մանրիկ վերքերի շշնջոցները։ Սակայն առանց մի կողմ դնելու ան պատմության պահերը, անգնդակ կրակող պահերը, որոնք ժամանա կի աննկատ թավալումի մեջ մեծ թիվ են կազմում… Լրացուցիչ հարց՝ բառերն օժտվա՞ծ են բարոյականությամբ։ Թե՞ մեզ համարում են մեր ճղճիմ գործերով տարված գաճաճներ։ Ճիշտ է, որ բառերը գործից աչք չեն բաց անում այս՝ հնարված և իրենց հերթին իմաստակիրներ, այսինքն` խորհրդանիշներ դարձած տառերի երկրում։ Շոշափելի իրականություններ, միգուցե, քարի վրա քանդակ ված հաճախադեպ ներկայություններ, խոյացած առանձին արձաններ։ Բառերը նաև մարդկային խլացնող ներկայություն են դառնում այս դահլիճում, որտեղ երաժշտությունը հարյուրապատկված է տրվում՝ մարմինների լիցքաթափմանը պատվաստված։ «Ծանոթացում ավան դական երգին»,— ասում էին,— բայց որը, ջղաձգոտ ու խրախճան քային մի շարժումով վերածվում է ինքնամոռացության։ «Ես կկա րողանամ հավատալ միայն պարել իմացող մի Աստծու»,— ասում էր Նիցշեն, ուրեմն` մենք էլ պարում ենք, որ աստված–աստված խաղանք։ Աստվածների մի նետումը երբեք… և այլն9։ Գիշերային քաղաք, ամրոց։ Ինչո՞ւ ամրոց. արգելափակության զգա ցո՞ւմ. դիմադրությա՞ն։ Թե՞ բառն իրենն է անում ու պարտադրում ինքն

le velours de l’œil. Les mots c’est la façon tranquille d’être simplement là, dans l’air, comme un frisson. C’est un soleil inattendu à la limite interne de ton corps, c’est le rythme cassé des gorges où l’eau coule à flots repentants ses tourbillonnements d’histoire. Ici les mots et la vie ne font qu’un, mais lequel, c’est quasiment impossible à déterminer. Je suis seul dans Erevan. Les quelques personnes que je connais, les deux David, Tatev et de rares autres sont dissous le million et plus d’habitants. Je longe de nombreux corps dont aucun ne m’est familier. La question se pose : qu’est–ce que je ressens ? La réponse est immédiate : rien. Je ne ressens rien. Erevan est une ville, la ville, et je suis la ville, je suis Erevan, et je suis le monde. En moi le flot, le flux de la circulation sanguine des voitures qui pulsent leurs avertisseurs. Je suis le mouvement et le bruit de la ville, le mouvement immobile. Ca bat dans mes artères un sabbat de sorcières mais je ne sens rien, ne ressens rien, le vide est

A. Simon

284

plénitude, comme l’esprit qui médite et ne voit rien parce que l’esprit n’est rien, comme le reste du monde. Ce qu’on prend pour le bruit et le mouvement de la ville n’est que la métaphore de l’apaisement qu’on éprouve dès qu’on en sort. Il y a si peu de routes et de maisons pour gâcher le paysage en dehors d’Erevan, ce qu’on nomme l’ailleurs du monde qui est sa vérité première avec ses disséminations de monastères, prétextes à retrouver le vrai sens d’une vie. Prétexte car la religion et ses rites sont de bons arguments pour mieux entrer en soi. C’est ici que la vérité se trouve, même si les mots se font grands quand ils jouent à se faire peur. La vérité n’est pas au bout du chemin. Quelle banalité! Elle n’est pas même le chemin, encore une banalité. La vérité, c’est ce qui se produit. A chaque instant ce qui se produit. A chaque instant la vérité universelle. La ville se retourne sur elle–même comme un gant sur les doigts, comme un dormeur agité dans ses draps. Erevan maintenant c’est la vérité retournée, comme on revient à ses origines. Erevan jeune, présente et forte, froissant des manuscrits des premiers temps sous son pied convulsif. L’actualité rend actuel tout le temps. Erevan n’est

իրեն։ Գիշերով օտար քաղաքն է։ Երևանն առանց շատ լույսի, որ թող նում է հրեշտակներին թռչել։ Ինչո՞ւ ամրոց. մի գուցե նաև շատ սիրելուց քաղաքի շրջակայքն իր վառվռուն տեսարաններով, որտեղ տներն ու գլ խապտուտաբեր ճանապարհներն իրենցով չեն արել ամեն ինչ։ Հայաստանը տարածություն է, ուր աչքն իրեն–իրեն նավարկվում է, մեծ ազատում է և արև՝ սոլերում, լռության լռել յայն կանչն է ու պա րուրող մենությունը։ Բայց այս բոլորը, բայց այս բոլորը բառեր են, որոնք միայն իրենք իրենց են ասում։ Բառերը դատարկության մեջ են խոսում։ Համենայն դեպս մի անհայտի մեջ, որը երբեք իմ հասանելիության ծիրում չէ։ Բա ռերն ասես ընդհանուր շարժման մեջ մի պարապ լինեն, ինչպես աշ խարհի սկզբնավորության այս թեթև բլուրները, որոնք շոյում են աչքի թավիշը։ Բառերը` հանդարտ ձևն է պարզապես լինելու այստեղ, օդում, ինչպես սարսուռ։ Չսպասված մի արև է քո մարմնի ներքին սահմանին, ընդհատված կշռույթն է կիրճերի, որտեղ ջուրը հոսում է իր փոթորկոտ պատմության համար մեղա եկող ալիքներով։ Այստեղ բառերն ու կյան քը միախառնվում–դառնում են մեկ, բայց թե ո՞րը՝ համարյա անհնար է սահմանել։

Բնագրում հնչ յունային ոճային հնար՝ Սա բա դան մե զարթեր էոն սաբա դը սորսիեր (Ça bat dans mes artères un sabbat de sorcières): 11 Բնագրում բառախաղ՝ je ne sens rien. և՛ նշանակում է ոչ մի բան չեմ զգում, և՛ թե՝ ոչ մի բանի հոտ չի գալիս իմ վրայից։ 10

285 Ա. Սիմոն

Մենակ եմ Երևանի գրկում։ Մի քանի անձինք, ում ճանաչում եմ՝ երկու Դավիթները, Տաթևն ու հազվագյուտ մյուսները, լուծվել են միլի ոն ու ավելի բնակիչների մեջ։ Կողքովն եմ անցնում բազմաթիվ մար մինների, որոնցից ոչ մեկն ինձ ծանոթ չէ։ Հարց է ծագում՝ ի՞նչ եմ զգում ես։ Պատասխանը վայրկյանական է՝ ոչինչ։ Ոչինչ չեմ զգում։ Երևանը մի քաղաք է, հենց քաղաքն է, և ես հենց քաղաքն եմ, ես Երևանն եմ, և ես աշխարհն եմ։ Իմ մեջ՝ իրենց ազդանշանները տրոփեցնող ավ տոմեքենաների արյան շրջանառության հոսքն ու հոսանքը։ Քաղաքի շարժումն ու աղմուկն եմ, անշարժ շարժումը։ Իմ զարկերակներում այն զարկում է ինչպես վհուկների մի ղալմաղալ10, բայց ոչինչ չեմ զգայում11, ոչինչ չեմ զգում, պարապը լիություն է, ինչպես միտքը, որ խոկում է ու ոչինչ չի տեսնում, որովհետև միտքը ոչինչ է, ինչպես մնացյալ ամբողջ աշխարհը։ Այն, ինչն ընկալում ենք իբրև քաղաքի ժխորն ու շարժումը, միայն փոխաբերությունն է այն լիության, որն ապրում ենք հենց որ քաղաքից դուրս ենք գալիս։ Բնապատկերը փչացնող ճանապարհներ ու տներ այնքան քիչ կան Երևանից դուրս, այնտեղ, ինչը կոչվում է աշխարհի

pas un moment de l’histoire. Je suis l’Erevan de toujours qui se passe de de et devient un seul mot. Je suis Erevantoujours.. Mon regard se porte à l’extérieur et je ne vois que moi, des morceaux réparés de moi : le magasin d’en face, les gens qui passent, l’auvent du milieu de la place, la nuit, le jour, la nuit, c’est moi. Ce sont les mots, les mots, les morceaux de moi réparé qui ne suis qu’Erevan et le monde. Mouvement immobile n’est pas un oxymore, c’est un simple euphémisme. Exaltation immobile, exaltation tranquille. C’est ainsi que je suis la ville. Il n’y a pas un mot plus haut que l’autre. Tous les mots sont égaux quand ils finissent dans le grand cimetière des mots où nulle fleur ne pousse. Aujourd’hui je suis Erevan. Pour me faire plaisir ils ont mis dans le bar une chanson d’Aznavour, leur emblème et porte–drapeau du monde occidental. Bientôt je serai de retour et j’écrirai dans la véranda de l’Erevan rêvé, l’Erevan du levant dont la terre est instable, tremblante du désir de rejoindre le ciel.

A. Simon

286

Mais le présent n’a pas d’avenir, le futur qu’il construit n’est qu’un présent de plus, un cadeau fait à soi qui manque tellement de présence comme de présence d’esprit. L’ici et maintenant est en expansion comme une baudruche gonflée de réel. Les mots tournent toujours autour de la vérité comme s’ils n’osaient pas l’aborder de face. Les mots ont parfois peur d’eux–mêmes comme quelqu’un qui se voit laid dans son miroir par référence à un autre temps divisé du présent. Car il faut bien le dire, le passé, le futur ne sont que les divisions du présent. Je vais quitter l’Arménie ce soir et par la force des choses qui sont plus fortes que nous je commence à me détacher d’Erevan, je prends de la distance, nous ne sommes plus un, elle est de plus en plus en face. Je commence à m’interroger sur ce pays qui lit encore parce qu’il a une longue histoire avec le livre. Le musée des manuscrits n’est pas un simple témoin du passé, il est un élément vivant de cette culture non encore déracinée par les modernités frivoles de l’électronique. La Cascade, flamboyante démonstration de la culture érigée au cœur d’Erevan, montre l’importance

12 Ակնարկ Շառլ Բոդլերի «Sur Le Tasse en Prison d’Eugène Delacroix» (Էոժեն Դըլաքրո ւայի «Լը Թասը բանտում»–ի մասին) բանաստեղծության « Roulant un manuscrit sous un pied convulsif » (ջղաձիգ ոտքի տակ ձեռագրամատյան ոլորելով) տողի վերաբերյալ։ Այս բանաստեղծությունը ներշնչված է նկարիչ Էոժեն Դըլաքրուայի կտավից, որի վրա՝ ճաղերի հետևում, պատկերված է իտալացի հանճարեղ բանաստեղծ Տոքվատո Տասսոն (ֆրանսերենով «Լը Թաս» անվանումով հայտնի)։ «Ազատագրված Երուսաղեմ» էպիկա կան պոեմի հեղինակ, իր օրերին շատ ընթերցված այս բանաստեղծը հոգեմտավոր հի վանդությամբ էր տառապում ու որոշ ժամանակ արգելափակված է եղել։

287 Ա. Սիմոն

այլուրը, որը դրա առաջին ճշմարտությունն է սփռումներովն իր մե նաստանների՝ պատրվակներ՝ կյանքի իսկական իմաստը վերագտնե լու։ Պատրվակ, որովհետև կրոնն ու դրա ծեսերը լավ փաստարկներ են ավելի լավ ինքնամփոփման։ Այստեղ է գտնվում իրականությունը, նույնիսկ եթե բառերը, երբ իրար վախեցնել են խաղում, մեծ են ձևա նում։ Իրականությունը ճամփի ծայրին չէ։ Ինչպիսի՛ տափակություն։ Այն նույնիսկ ճամփան չէ. ևս մի տափակություն։ Իրականությունն այն է, ինչ գոյանում է. ամեն ակնթարթի, այն ինչ գոյանում է. ամեն ակն թարթի տիեզերական ճշմարտությունը։ Քաղաքն իր երեսը շրջում է, ինչպես հագած ձեռնոցն ենք շուռ տալիս մատների վրա, ինչպես ան կողնում անհանգիստ քնած մարդը։ Երևանը հիմա երեսը տակ արած իրականությունն է, ինչպես որ պիտի վերադառնայինք ակունքներին։ Երիտասարդ Երևանը՝ ներկա և ուժեղ, իր ջղաձիգ ոտքի տակ վաղ ժա մանակաշրջանի ձեռագիր մատյաններ ճմռող12։ Այժմեականությունը ամբողջ ժամանակն է այժմեական դարձնում։ Երևանը պատմության մի պահ չէ։ Ես ընդմիշտի Երևանն եմ, որը զերծ է մնում «ի»–ից ու դառ նում մի բառ։ Ես «Երևանընդմիշտն» եմ։ Հայացքս զննում է դուրսը, և միմիայն ինձ եմ տեսնում, նորոգված մասեր ինձանից՝ դիմացի խա նութը, անցնող մարդկանց, հրապարակի մեջտեղի քիվը, գիշերը, ցե րեկը, գիշերը, այդ ես եմ։ Բառերն են, բառերը, պատառները նորոգ ված իմ եսի, որը է միայն Երևանն ու աշխարհը։ Անշարժ շարժումը հա կադիր նրբաբանություն չէ, պարզ մեղմասացություն է։ Անշարժ վերա ցում, հանդարտ վերացում։ Այս կերպ է, որ ես քաղաքն եմ։ Չկա մի բառ մյուսից բարձր։ Բոլոր բառերը հավասար են, երբ հանգում են բառերի մեծ գերեզմանոցում, ուր ոչ մի ծաղիկ չի աճում։ Այսօր ես Երևանն եմ։ Ինձ հաճույք պատճառելու համար բարում միացրել են Ազնավուրի մի երգը, նրանց խորհրդանշանի ու արևմտյան աշխարհում դրոշակակրի։ Շուտով ես վերադարձած պիտի լինեմ ու ծածկապատշգամբում պիտի գրեմ երազ յալ Երևանի մասին, աշխար հի արևել յան կողմի Երևանի մասին, որի հողն անկայուն է՝ երկնքին միանալու ցանկությունից դողդոջուն։ Սակայն ներկան չունի ապագա, դրա կառուցած ապառնին ևս մի ներկա է ընդամենը, ինքդ քեզ արված մի նվեր, որն այնքան անշուք

que ce pays paisible accorde à l’art et ses dérivés, la connaissance intérieure des êtres, ce pays frappé par tous les coups des hommes et du sort, au grand jour et en catimini : coupes sombres dans ses territoires par de puissants et belliqueux voisins avides d’espace, élimination systématique et programmée de tous ses représentants, qui s’appelle génocide, est–il besoin de revenir sur cette étonnante réaction de mieux lotis qui décident qu’être arménien constitue un défaut, défaut d’humanité bien sûr, ce qui autorise l’élimination. On a vu, on voit encore les mieux lotis s’en prendre aux autres, les considérer comme inférieurs, on a vu, on voit encore, les mieux et les plus mal lotis échanger leur place alternativement et leur comportement suivre : on a vu les nombreux figurants d’un film sur la guerre, au moment du repas, faire les tables en fonction de l’uniforme, sans concertation les soldats étaient avec les soldats, les officiers avec les officiers. Par chance la poésie est englobante et ne saurait se placer automatiquement du côté du plus fort, sauf à perdre sa qualité. Les mots

A. Simon

288

du poème, ses actions, sont choisis par la poésie même. Elle ne véhicule pas des idées, seulement des évidences. Les mots, les gestes du poème ont valeur universelle. Le poète est le serviteur de ses mots qui guident son comportement. Lorsque tout le monde est poète, le monde est bien orienté. Mais voilà, mais voilà que la ville s’éloigne. Erevan de moins en moins moi, et la dimension prophétique tombe au niveau du quotidien. Dans la Cascade il y a une exposition d’objets design étagée le long des escalators. On y rencontre le canapé–lèvres, sans doute celui du portrait de Mae West que Dali avait fait dans son musée de Figueras. J’ai voulu retourner dans la pyramide pour prendre une photo, mais parvenu devant les lèvres l’appareil n’a plus de batterie. Ce n’était donc pas très important. Maintenant tu es tout à fait séparé de la ville. Tu la contemples dans le soleil en laissant s’élargir la distance qui te sépare d’elle à mesure que le temps t’approche du départ. Préparation à la séparation. Les voix, les voies, les voitures n’ont pas le même son. Tu t’étonnes d’autant de soleil dispersé sur la ville quand novembre a déjà commencé. Il est vrai que tu n’as pas

289 Ա. Սիմոն

և նույնքան էլ ոչ արթնամիտ ներկայություն է։ Այստեղը և հիման ուռ ճանում են, ինչպես իրականությամբ փքված տկճոր։ Բառերը միշտ պտտվում են ճշմարտության շուրջ, ասես չխիզախեն դեմ առ դեմ դի մել դրան։ Բառերը երբեմն իրենք իրենցից են վախենում, ինչպես մե կը, որը հայելում ինքն իրեն տեսնում է տգեղ՝ ներկայից բաժանյալ մի ժամանակի հղվելով։ Որովհետև, ուզենք–չուզենք, պիտի ասենք՝ ան ցյալը, ապառնին ընդամենը ներկայի բաժանումներն են։ Այս երեկո պիտի մեկնեմ Հայաստանից և մեզանից զորեղ հանգա մանքների բերումով սկսում եմ տարանջատվել Երևանից, հեռավորու թյուն եմ ստեղծում. մենք այլևս մեկ չենք, նա ավելի ու ավելի իմ դիմաց է։ Սկսում եմ ինքս ինձ հարցեր տալ այս երկրի մասին, որը տակա վին կարդում է, որովհետև գրքի հետ կապված երկար պատմություն ունի։ Ձեռագրամատյանների թանգարանը սոսկ վկան չէ անցյալի, այլ կենդանի մի տարրն այս՝ էլեկտրոնիկայի թեթևսոլիկ արդիա կանությունների կողմից տակավին արմատախիլ չեղած մշակույթի։ Կասկադը՝ Երևանի սրտում կանգնեցված մշակույթի այս բոցափայլ ապացուցումը, ցույց է տալիս արվեստին ու դրա ածանցյալներին, արարածների խորքային ճանաչումին այս երկրի շնորհած կարևորու թյունը, մարդկանց ու ճակատագրի բոլոր հարվածները. իր տարածք ների նկատառելի հատումներ տարածության ծարավ հզոր ու ռազմա տենչ հարևանների կողմից, իր ներկայացուցիչների հետևողական ու ծրագրված բնաջնջում, որ կոչվում է ցեղասպանություն. արժե՞ նորից անդրադառնալ այս՝ ավելի լավ բախտի արժանացածների զարմանա լի հակազդեցությանը, որոնք որոշում են, որ հայ լինելը թերություն է՝ մարդկության թերություն անշուշտ, ինչն էլ թույլատրում է բնաջնջու մը։ Տեսել ենք, դեռ էլի տեսնում ենք ավելի լավ բախտի արժանացած ների՝ մյուսների ետևից ընկնելը, նրանց իրենցից ավելի ստորադաս համարելը. տեսել ենք, դեռ էլի տեսնում ենք ավելի լավ ու նվազ լավ բախտի արժանացածների փոխն ի փոխ իրար հետ տեղ փոխանակե լը և նրանց վարվելակերպի դրան հետևելը. տեսել ենք պատերազմա կան մի ֆիլմի բազմաթիվ ոչ դերակատար կերպարներին ճաշի պա հին, սեղաններն ըստ համազգեստի–ուսադիրների կազմակերպելը՝ առանց քննարկման, շարքային զինվորները շարքային զինվորների հետ էին, սպաները՝ սպաների։ Բախտի բերմամբ բանաստեղծությու նը համընդգրկուն է և ինքնաբերաբար ամենաուժեղի կողքին չի տե ղավորվի, բացի իր որակը կորցնելուց։ Բանաստեղծության բառերը, գործողությունները ընտրվում են հենց բանաստեղծության կողմից։ Այն գաղափարներ չի հաղորդում–փոխանցում` միայն ապացույցներ։ Բանաստեղծության բառերը, շարժուձևերը համաշխարհային արժեք կրող են։ Բանաստեղծը ծառան է իր բառերի, որոնք ուղղորդում են իր

pris soin de vérifier la latitude, ni l’altitude, ce n’est pas dans tes habitudes, dans tes attitudes. Le soleil a quitté l’en–toi, tu le reçois comme une manne vaporisée. C’est samedi et les gens qui passent ont l’ai plus paisible encore si c’est possible. Les bébés sont dans les bras, les klaxons plus étouffés, les jeunes toujours jeunes, même si d’année en année ce ne sont pas les mêmes qui passent. Tu écris désœuvré en sachant que ce n’est pas le bon moyen pour faire œuvre. Mais tu ne veux rien faire. Être, cela suffit. Suffirait. Tu n’es pas sûr d’être, tu n’es sûr de rien, c’est la grande bénédiction.. Ceux qui sont sûrs de quelque chose, par exemple d’eux, t’ont toujours ennuyé à l’extrême. A chaque instant la vie s’invente. Dire je la connais c’est la figer. En faire un objet fini, fermé. Mais la vie trouve toujours un biais pour les remettre à leur place. La vie c’est le changement permanent. Il faut le savoir au départ : dès qu’on étudie la vie c’est trop tard, on est déjà en retard. Bien sûr il y a toujours des faussaires capables de gagner du

A. Simon

290

prestige sur une découverte aussitôt périmée, mais ceci n’est pas important. Le prestige, l’argent, sont des monnaies d’échange, comme le langage courant. Des conventions pour nous faciliter les choses. Elles n’ont rien de naturel ni d’absolu, sont juste là pour nous aider à résoudre les menues questions pratiques. Les habitudes sont vite prises. Pour la troisième fois tu viens boire un café dans ce parc et la serveuse sait que tu le prends sans sucre. Les mots aussi te mettent en face de toi–même en choisissant la deuxième personne. L’unité d’hier devient une triangulaire où se confrontent toi– même, les mots, la ville, les mots, la ville, toi–même, la ville, toi et les mots. Une triangulaire en forme de cercle dans lequel tournent sans fin les bruits de la ville, l’entrechoc des pensées, des émotions, des sentiments, et le déplissement anarchique des mots. Tout ceci se frotte à l’incohérence absolue du monde que l’on croit connaître pour avoir plaqué sur lui une grille rationnelle. Car le monde est bon enfant, il accepte toutes les grilles et joue avec humour le jeu dans lequel nous l’avons invité. Changeons de grille et ça fonctionne, mais nous sommes si fiers d’avoir fait coïncider

Բնագրում հնչ յունային ոճային հնար՝ լե վուա, լե վուա, լե վուաթյուղ (les voix, les voies, les voitures)։ 14 Բնագրում՝ բառախաղ։ Ֆրանսերենում շնչավոր թե անշունչ նույն դերանունն է գոր ծածվում, կարելի է հասկանալ, որ կյանքը ինչ–որ բանում վստահներին է տեղը դնում և որ, բառացի իմաստով, իրերը իրենց տեղերում է զետեղում։ Հայերենում մարդու առումը ընտրվել է հեղինակի հետ համախոհաբար։ 13

291 Ա. Սիմոն

վարվելակերպը։ Երբ ամբողջ աշխարհը բանաստեղծ է, աշխարհը լավ կողմնորոշված է լինում։ Բայց ահա, արի՛ ու տես, որ քաղաքը հեռանում է։ Երևանը հետզհետե ավելի նվազ է, և մարգարեական հարթությունը վերադառնում է առօրյային։ Կասկադում՝ շարժասանդուղքների երկայնքի հարթակներին, ար վեստի արդիական գործերի ցուցահանդես կա։ Այնտեղ հանդիպում ենք շրթնակերպ բազմոցին, անկասկած այն, որ պատկերված է Մեյ Ուեստի դիմանկարում, որ Դալին նկարեց Ֆիգուրասի իր թանգարա նում։ Ուզեցի վերադառնալ բուրգ ու մի լուսանկար անել, բայց հենց հասա շուրթերին, լուսանկարչական գործիքի մարտկոցը հատավ։ Ուրեմն `այնքան էլ կարևոր չէր։ Այժմ դու լրիվ բաժանված ես քաղաքից։ Դիտում ես դրան արևի տակ՝ թողնելով, որ ընդլայնվի քեզ դրանից բաժանող հեռավորությու նը, մինչ ժամանակը մոտեցնում է քեզ մեկնումին։ Բաժանման պատ րաստություն։ Մարդկային ձայները, ուղիները, ավտոմեքենաները13 նույն ձայնը չեն հանում։ Զարմանում ես քաղաքի վրա շաղ տված այս քան արևից, երբ նոյեմբերն արդեն սկսվել է։ Ճիշտ է, որ նեղություն չես քաշել ` ստուգելու ոչ լայնություն, ոչ բարձրություն, քանզի դա քեզ համար ոչ սովորույթ է, ոչ կացույթ։ Արևը լքել է «քո մեջ»–ը. դու այն ստանում ես իբրև գոլորշիասփյուռ մանանա։ Օրը շաբաթ է, և անցուդարձ անող մարդիկ առավել խաղաղ տեսք ունեն, եթե դա հնարավոր է։ Մանկիկները գրկերում են, ավտոմեքե նաների ազդանշաններն ավելի խուլ են, երիտասարդները միշտ էլ երիտասարդ են, նույնիսկ եթե տարեցտարի նույները չեն, որ անցնում են։ Անգործ–անբան գրում ես՝ իմանալով, որ դա լավ միջոց չէ ձեռքիդ գործը կամ բան ու գործ անելու։ Բայց չես ուզում ոչինչ անել։ Լինել.դա բավական է։ Բավական կլիներ։ Լինելուց վստահ չես, ոչ մի բանում վս տահ չես. դա մեծ օրհնությունն է։ Նրանք, որոնք ինչ–որ բանի վստահ են, օրինակ՝ ինքնավստահ են, քեզ միշտ չափազանց ձանձրացրել են։ Կյանքն ամեն պահի հնարում է ինքն իրեն։ Ասել՝ ես գիտեմ դա, նշանա կում է անշարժացնել դրան, դրանից սարքել ավարտուն, փակ իր։ Կյան քը միշտ էլ գտնում է մի հնար` նրանց14 տեղը դնելու։ Կյանքը մշտական փոփոխությունն է։ Սկզբից պետք է իմանալ՝ հենց ուսումնասիրում ենք կյանքը, արդեն շատ ուշ է, արդեն ուշացած ենք։ Անշուշտ, միշտ էլ կան անմիջապես ժամկետանց մի գյուտի վրա անուն ու հեղինակություն

cette grille au réel que l’on ne voudrait pour rien au monde y changer un iota. Et le monde joue le connu quand rien n’est moins inconnaissable. Seule la poésie sait que tout ceci n’est qu’un leurre qui cache un autre leurre qui cache un autre leurre, poupées russes rusées. Pour marcher sur la tête il faut avoir une tête. Les gens qui marchent sur leurs pieds sont convaincus que la terre est solide, mais voilà qu’Erevan les détrompe. La terre sait se dérober sous les pas des plus fortes certitudes. Il faut apprendre à marcher sur la tête pour ne pas tomber dans ses failles. Erevan reconstruit ses failles. Lentement s’érige la ville, avec la délicatesse de celui qui sait que le temps n’est pas compté. Par toi il l’est, les avions n’ont aucune patience. Pas dans l’immédiat puisque c’est encore une question d’heures, mais elles ne tarderont pas à se convertir en minutes, il sera trop tard alors pour écrire, le temps qui passe entrera dans ta tête à la vitesse, à la violence d’une idée fixe. Le temps qui passe et l’idée fixe ne font pas bon ménage, il faut toujours que l’un des deux l’emporte. Généralement c’est le temps

A. Simon

292

qui gagne cette bataille inavouée. Plus que Grosjean comme devant tu te retrouves le plus souvent avec un poids supplémentaire à porter jusqu’au reste du temps, mais ce n’est plus à toi seulement que tu parles, c’est à tous les toi réunis qui te ressemblent intensément. Déjà le soleil est de l’autre côté du zénith. Il ne sera bientôt plus que l’ombre de lui–même et ses rayons glacés vont tarauder le jour. Mais que fais–tu, ou plutôt que font tes mots ? Voilà qu’ils s’accordent la métaphore, comme s’ils ressentaient la nécessité de s’éloigner de l’essentiel. Car pour dire les choses les mots sont directs, ils n’ont pas besoin de ce brouillard floconneux qui cache et qui révèle. Les mots sont ce qui est de plus sincère, même si quelques uns s’évertuent à les dépraver. Ce n’est qu’un faux– semblant, les mots savent garder leur autonomie. Au monastère de Gerhard c’était étrange de voir ces vieilles pierres patinées et creusées, remises à neuf pour des reconstructions de temples, comme si les mots anciens pouvaient fabriquer un langage neuf. Les mots ne sont ni anciens, ni nouveaux, ils sont le suc inépuisable de la condition humaine. Apportée prestement, la preuve par le neuf, un enfant qui m’a

Բնագրում հնչ յունային ոճային հնար՝ փուփե ռյուս ռյուզե (poupées russes rusées):

293 Ա. Սիմոն

վաստակելու ունակ զեղծարարներ, բայց սա կարևոր չէ։ Վարկն ու հե ղինակությունը, փողը բանակցության առարկաներ են, ինչպես ընթա ցիկ լեզուն` իրերի ընկալումը հեշտացնելու ուղղված ընկալ յալ նախա պայմաններ։ Դրանք բնական թե բացարձակ ոչինչ չունեն, պարզապես այստեղ են՝ օգնելու մեզ լուծելու գործնական մանր հարցերը։ Սովորությունները շուտ են ձեռք բերվում։ Երրորդ անգամը լի նելով՝ գալիս ես սուրճ խմելու այս այգում, և մատուցողուհին գիտե, որ սուրճը դառն ես սիրում։ Բառերն էլ են քեզ դնում դեմ առ դեմ քեզ հետ՝ ընտրելով երկրորդ դեմքը։ Երեկվա մեկը դառնում է եռանկյունի, որտեղ իրար են բախվում դու ինքդ, բառերը, քաղաքը, բառերը, քա ղաքը, դու ինքդ, քաղաքը, դու և բառերը։ Շրջանաձև մի եռանկյունի, որտեղ անվերջ պտտվում են քաղաքի ձայները, մտածմունքների, ապ րումների, զգացմունքների իրարաբախումները և բառերի անիշխան ծալքազերծումը։ Այս բոլորը քսվում է աշխարհի բացարձակ անկապա կցությանը, աշխարհի, որը թվում է, թե ծանոթ է մեզ, քանզի դրա վրա դրվագել ենք բանական մի ճաղացանց։ Որովհետև աշխարհը բարե հոգի է, ընդունում է բոլոր ցանցերն ու հումորով խաղում այն խաղը, որին մենք իրեն հրավիրել ենք։ Փոխենք խաղացանցը, և դա կաշխա տի, բայց մենք այնքան հպարտ ենք, որ համընկեցրել ենք այս ճաղա ցանցը իրականության հետ, որ ոչ մի գնով չենք ուզենա անգամ մի փշուր փոխել։ Եվ աշխարհը իմացյալն է խաղում, երբ ոչինչ նվազ անի մանալի չէ։ Միայն բանաստեղծությունը գիտե, որ այս ամբողջը խաբս տալ է, որը թաքցնում է մի այլ խաբսի, որը թաքցնում է մի այլ խաբսի՝ խորամանկ «մատրյոշկաներ»15։ Գլխից դուրս ընթացքի համար գլուխ է պետք ունենալ։ Ոտքերի վրա ընթացող մարդիկ համոզված են, որ հողն ամուր է, բայց արի՛ ու տես, որ Երևանը բռնում է նրանց սխա լը։ Հողը գիտե ամենաամուր հավաստիքների ոտնաքայլերի տակից փախչել։ Պետք է սովորել գլխից դուրս վարվել՝ նրա ճեղքերում չընկ նելու համար։ Երևանը վերակառուցում է իր ճեղքերը։ Դանդաղ–դան դաղ ոտքի է կանգնում քաղաքը, նրբավարքովը նրան, որ գիտե` ժա մանակը հաշվված չէ։ Քեզանո՛վ է հաշվված, ինքնաթիռները համբե րություն բնավ չունեն։ Ոչ անմիջապես, որովհետև դեռ ժամեր ունես, բայց դրանք շատ շուտ պիտի վերածվեն րոպեների, և այնժամ շատ ուշ է լինելու գրելը. ժամանակը, որ անցնում է, քո գլուխն է մտնելու սևե ռուն մտքի արագությամբ, բրտությամբ։ Անցնող ժամանակի ու սևե ռուն մտքի ջուրը մի առվով չի գնում. պետք է, որ միշտ մեկն ու մեկը հաղթական դուրս գա։ Առհասարակ ժամանա՛կն է հաղթում այս չհայ

A. Simon

294

entendu parler français avec un voisin de banc, et qui parle très fort pour attirer mon attention: Maman, maman, tu as vu comme je sais bien faire du roller ? La sienne d’attention s’est détournée du chemin et il heurte un vélo qui venait de côté. Il n’a rien et sa mère me dit qu’elle lui a soufflé l’idée de parler fort en français pour attirer mon attention car il voulait me parler. Il vit en Suisse, du moins il vivait puisqu’il fréquente maintenant l’école française d’Erevan. Le père est toujours en Suisse. Peut–être divorcés, je ne sais pas. Mais ce désir, ce besoin de parler cette langue, celle qu’il connaît le mieux. De parler des mots ni anciens ni nouveaux qui sont le suc de la condition humaine. Rentré à l’hôtel, la réceptionniste me donne un livre apporté par « une jeune fille ». J’y apprends, écrit sur la page de garde, que j’ai été déclaré le Noah du festival. Décision amusante, Erevan est identifiée à Noé comme je me suis identifié à Erevan. Juste retour des choses. J’aime bien ce prix de fou–rire, ce prix pas tout à fait sérieux car je ne suis pas fait pour les prix, qui d’ailleurs me le rendent bien. Et, au fait, Noah précède Nobel dans l’ordre alphabétique. Et puis, pour le Nobel, mes chances sont nulles pour deux raisons essentielles et évidentes: la première, je ne publie pas suffisamment. La deuxième, il a déjà été attribué à un Simon. Ca ferait trop affaire de famille. Et c’est tant mieux, je préfère le sauveur mythique de l’Humanité, les animaux en prime, au marchand d’armes bien réel. Maintenant c’est le bar de l’hôtel et le soleil décline comme une offre refusée. La ville s’éloigne de moi, devient étrangère à mesure que le froid du soir s’installe. L’impression que les bruits se feutrent, qu’un cocon enveloppe les rues. Tout ceci est visible au travers des vastes baies séparatrices qui donnent sur le carrefour. Les feux même restent plus longtemps à l’orange, dans l’entre–deux, comme s’ils hésitaient devant la franchise du rouge et du vert. Tout est de plus en plus désuet, comme une peau que l’on quitte. Le temps approche, se fait pressant, où je devrai sortir complètement de l’écriture pour prendre le taxi, et puis l’avion qui me relâchera pour dix heures à Moscou. Escale à Moscou. Une Moscou d’aéroport. Sans visa pas de sortie possible. Et voici comment on se laisse entraîner dans ce fragment de présent que constitue le futur.

Բնագրում՝ բառախաղ. La preuve par neuf, այսինքն՝ ապացույցը՝ իննով, բազմա պատկության գործողության արդյունքը ստուգելու հնար՝ արտադրյալները կազմող թվանշանները իրար գումարելով և իննի բաժանելով)։ 17 Մամա՛, մամա՛, տեսա՞ր` ինչ լավ եմ անվաչմուշկ քշում։ 18 Ակնարկ Ժաքլին Օթիե–Ռեվ յուզի, Մարիան Դուրիի և Սանդրին Ռեբուլ–Թուրեի «Parler des mots: Le fait autonymique en discours» (խոսել բառեր. ինքնանշային երևույթը խոսույթում) գրքի վերաբերյալ։ 16

295 Ա. Սիմոն

տարարված մարտը։ Նույն կոտրած տաշտակի առաջ հայտնվելուց մի բան էլ ավելի՝ դու առհասարակ հայտնվում ես լրացուցիչ մի բեռան տակ, որ պիտի կրես մինչև մնացյալ ժամանակը, բայց այլևս միայն ինքդ քեզ հետ չէ, որ խոսում ես, այլ միատեղված բոլոր «քեզ»–երին, որոնք սաստիկ նման են քեզ։ Արևն արդեն հատել է զենիթը։ Շուտով նա միայն ինքն իր ստվե րը կլինի, և նրա սառուցյալ ճառագայթները կծակծկեն ցերեկվա օրը։ Իսկ ի՞նչ ես անում դու, կամ, ավելի շուտ, ի՞նչ են անում քո բառերը։ Ահա նրանք իրենք իրենց շռայլում են փոխաբերել, ասես զգում են էականից հեռավորություն վերցնելու անհրաժեշտությունը։ Որովհետև իրերն իրենց անուններով կոչելու համար բառերն ուղղակի են, կարիք չունեն այս փաթիլապատ մշուշին, որը թաքցնում է, և որը բացահայտում է։ Բառերն այն են, ինչ ամենաանկեղծն է, նույնիսկ եթե ոմանք ճգնում են դրանք խոտորեցնելու։ Դա երեսանց է միայն այդպես. բառերը գիտեն պահպանել իրենց ինքնավարությունը։ Տարօրինակ էր Գեղարդավանքում տեսնելը, թե ինչպես են այս փառապատ ու ժայռափոր հին քարերը նորից գործածվում տաճար ների վերակառուցման ընթացքին, ասես հին բառերը կարող են նոր լեզու առաջացնել։ Բառերը ո՛չ հին են, ո՛չ նոր են. դրանք մարդկության իրավիճակի անսպառ ավիշն են։ Փութով բերված՝ նորով ապացույցը16. մի երեխա, ով լսել է նստարանին կողքիս նստածի հետ իմ ֆրանսերեն խոսելը, և ով շատ բարձր է խոսում՝ գրավելու համար իմ ուշադրությու նը. «Maman, maman, tu as vu comme je sais bien faire du roller ?»17։ Իսկ իր ուշադրությունը ճամփից շեղվում է, և նա բախվում է կողքից գնա ցող հեծանիվին։ Բան չի եղել, և նրա մայրն ինձ ասում է, որ ինքն է հու շել նրան ֆրանսերեն բարձր խոսելու գաղափարը՝ իմ ուշադրությունը գրավելու համար, որովհետև տղան ուզում էր ինձ հետ խոսել։ Շվեյ ցարիայում է ապրում, այսինքն՝ ապրում էր, որովհետև հիմա Երևանի ֆրանսիական դպրոցն է հաճախում։ Հայրը դեռ Շվեյցարիայում է։ Մի գուցե բաժանված են ծնողները, չգիտեմ։ Բայց այս ցանկությունը, պա հանջը խոսելու ա՛յս լեզուն, այն, որին ամենալավն է տիրապետում… Խոսելու բառեր18, որոնք ո՛չ հին են, ո՛չ նոր, որոնք մարդկության իրա վիճակի ավիշն են։

A. Simon

296

D’Erevan à Moscou c’est le temps qui galope. Ne plus être dans l’un, pas encore dans l’autre. La ville a pris un air lointain, pensive, et détachée de moi. Ca y est, c’est la belle étrangère qu’on a cru conquérir, jusqu’à l’arrivée subite de l’amant, la nuit aux bras protecteurs. Le flux ralentit dans les artères, chaque homme est un atome entraîné par son propre mouvement, il va rentrer chez lui, dans la maison poreuse, et laisser la ville à sa respiration apaisée. Les mots coulent comme des cierges dans les églises et les monastères d’Arménie. Ils forment sur la page un conglomérat de cire imprononçable, un cachet pour des mots scellés. C’est dans les mots que la vie passe et ce conglomérat reste le grand mystère. De la même manière que cette grille appliquée sur le monde pour l’enfermer derrière les mathématiques sans rien à boire et à manger tant que tout n’est pas tiré au clair, de la même manière a–t–on voulu mettre sur la face du monde une grille de mots, mais les mots sont réfractaires à tout enfermement et le rationnel n’est pas raisonnable. Les mots ont besoin de folie pour leur conglomérat de cire, besoin d’espace et de hasard. Absolument rétifs, les mots, à toute définition définitive qui les enfermerait dans un sens ou dans l’autre: ils prennent tous les sens et jouent tous les rôles. La ville est prise aux mots. Je vais m’écarter d’eux et d’elle, mais nous ne serons jamais loin. Il y a encore bien des choses que la physique ne connaît pas.

«Գրական տապանը», որի շրջանակներում էր Հայաստան այցելել հեղինակը, փա ռատոնի ավարտին մասնակիցներից մեկին հռչակում է փառատոնի Նոյ նահապետ։ 20 Ակնարկ ֆրանսիացի վիպասան Քլոդ Սիմոնի (1913–2005), որ 1985 թ. արժանացել է գրականության Նոբել յան մրցանակին։ 21 Նոբել յան մրցանակի հիմնադիր քիմիկոս, գյուտարար, ճարտարագետ, դինամիտի գյուտն անող Ալֆրեդ Նոբելը նաև զենք–զինամթերքի արդյունաբերական գործարանա տեր (և հետևաբար նաև վաճառական) էր։ 19

297 Ա. Սիմոն

Երբ վերադառնում եմ հյուրանոց, ընդունարանի աշխատակցուհին ինձ տալիս է մի գիրք, որը բերել է «երիտասարդ մի աղջիկ»։ Գրքից իմանում եմ՝ առաջաթերթի վրա է գրած, որ ինձ հռչակել են փառա տոնի «Noah»–ն՝ Նոյը19։ Զվարճալի որոշում է՝ Երևանը նույնացվել է Նոյի հետ, ինչպես ես նույնացել եմ Երևանի հետ։ Արդար հատուցում։ Ինձ դուր է գալիս այս անզուսպ ծիծաղի մրցանակը, այս ոչ այնքան էլ լուրջ մրցանակը, որովհետև ո՛չ ես եմ մրցանակի բան, ո՛չ մրցա նակներն են իմ խելքի բանը։ Եվ ի դեպ, լատիներեն այբբենականով Նոան՝ Նոյը, Նոբելից առաջ է գալիս։ Եվ հետո Նոբել յանի դեպքում իմ ստանալու հավանականությունը զրոյական է երկու էական ու բա ցահայտ պատճառով. առաջին՝ բավարար չափով չեմ «տպագրվում»։ Երկրորդ՝ մրցանակն արդեն մի անգամ մի Սիմոնի20 տրվել է։ Մի քիչ շատ «խծբ»՝ խնամի–ծանոթ–բարեկամ անել կլիներ… Եվ սենց ավելի լավ է՝ գերադասում եմ մարդկության, հետն էլ կենդանիների առաս պելական փրկիչը, քան զենքի իսկական վաճառականը21։ Այժմ հյուրանոցի բարն է, և արևը հետ է քաշվում, ինչպես մերժ ված առաջարկություն։ Քաղաքը հեռանում է ինձանից, և իրիկնաժամի ցրտի տիրական դառնալուն համընթաց` դառնում է օտար։ Տպավո րություն կա, որ ձայները հուշկանում են, որ մի խոզակ իր մեջ է պա րուրում փողոցները։ Այս բոլորը տեսանելի է խաչմերուկի վրա բացվող բաժանարար ընդարձակ լուսամուտներից։ Նույնիսկ լուսացույցերն ավելի շատ են պահում դեղինը՝ «երկուսի արանքումը», ասես վա րանեին կարմիրի ու կանաչի շիտակությունից։ Ամեն ինչ դառնում է ավելի ու ավելի անգործածելի ու ժամանակավրեպ, ինչպես օձի փո խած շապիկը։ Մոտենում է, շտապեցնող է դառնում ժամանակը, երբ պետք պիտի լինի, որ ամբողջությամբ դուրս գամ գրելուց, որ նստեմ տաքսի, ապա ինքնաթիռը, որ ինձ տասը ժամով պիտի «բաց թողնի» Մոսկվայում։ Ճանապարհային հանգրվան Մոսկվա։ Օդանավակայա նային Մոսկվա։ Առանց վիզայի քաղաք ելք չկա։ Եվ ահա թե ինչպես քշվում–տարվում ենք գիրկը ներկայի այս պատառիկի, որն ապառնին է կազմում։ Երևանից Մոսկվա ժամանակն է, որ քառասմբակ է սլանում։ Է՛լ չլի նել մեկի մեջ, բայց դեռ չլինել մյուսի մեջ։ Քաղաքը հեռակա, մտածկոտ

A. Simon

298

Ֆրանսերենից թարգմանեց Շաղիկ Շահինյանը

Բնագրում հնչ յունային ոճային հնար՝ դեֆինիսիոն դեֆինիթիվ (définition définitive): Բնագրում՝ բառախաղ։ être pris au mot (բառացի հասկացվել) փոխաբերական իմաս տով նշանակում է. ա) «մեկի առաջարկն անմիջապես ընդունել», բ) «լուրջ ընդունել, երբ խոսողն անլուրջ էր խոսում», գ) «մեկի մտացածին խոսքը բառացի ընդունել»։ 24 Ակնարկ Ռընե Դեկարտի հայտնի խոսքի վերաբերյալ՝ Le cœur a ses raisons que la raison ne connait point (Սիրտն ունի իր բանականությունը, որը բանականությունը չգիտի բնավ)։ 22 23

299 Ա. Սիմոն

մի տեսք է ընդունել և ինձանից անջատված է։ Ա՛յ այդպես. օտարական գեղեցկուհին է, որին թվաց, թե տիրացել ենք, մինչև որ հանկարծակի վրա հասավ սիրեկանը՝ պաշտպանիչ բազուկներով գիշերը։ Զարկե րակներում հոսքը դանդաղում է, յուրաքանչ յուր մարդ իր իսկ շարժու մով մղված մի ատոմ է, նա պիտի վերադառնա իր տունը, իր ծակոտ կեն–շնչող օջախը և քաղաքը թողնի քաղաքի հանդարտած շնչառու թյան գրկում։ Բառերը հոսում են, ինչպես կերոն Հայաստանի եկեղեցիներում ու վանքերում։ Բառերը էջի վրա կազմում են կնքամոմից անարտասանելի մի համախմբություն, կնքված բառերի համար մի դրոշմ։ Բառերի միջով է անցնում կյանքը, և այս համախմբությունը մնում է մեծ առեղծված։ Ճիշտ այնպես, ինչպես առանց ուտելու ու խմելու բանի, մաթեմա տիկայի հետևում, մինչև ամեն ինչի բացահայտումն ու պարզաբանու մը բանտարկելու համար աշխարհի վրա դրված այս ճաղավանդակը, ճիշտ այդպես, ուզեցել են աշխարհի երեսին դնել բառերի մի վանդակ, բայց բառերը դեն են շպրտում բոլոր տեսակի բանտարկությունները, և բանականը տրամաբանական չէ։ Իրենց կնքամոմյա համախմբման համար բառերը կարիք ունեն խենթության, կարիք ունեն տարածու թյան ու պատահականության։ Կատարելապես հեստ են բառերն ընդ դեմ իրենց այս կամ այն նշանակության մեջ բանտարկելու ձգտող որևէ վերջնական սահմանման22. դրանք զգենում են բոլոր նշանակու թյուններն ու խաղում բոլոր դերերը։ Քաղաքը բառացիորեն բառերից է կախված23։ Հեռավորություն եմ դնելու իմ ու բառերի, իմ ու քաղաքի միջև, բայց մենք երբեք իրարից հեռու չենք լինի։ Դեռ շատ բաներ կան, որոնք ֆիզիկան չգիտի24։

Simone Trieder Սիմոնե Թրիդեր Germany

Գերմանիա

Born in 1959, Quedlinburg, lives in Halle, Germany. She has studied Special Pedagogy. Besides, Simone worked at the Karl Marx theatre and Halle theatre. Since 1995, she is an independant author and journalist. She has authored many prose works and professional books. She is a prose writer and an author of professional books. Գերմանացի գրող և լրագրող Ս. Թրիդերը ծնվել է 1959 թ. Քուեդլինբերգում, ապրում է Հալլեում: Ուսանել է հատուկ մանկավարժություն: Երկար տարիներ աշխատել է Կարլ–Մարքս Շթաթի և Հալեի թատրոններում: 1995–ից ազատ հեղինակ է ու լրագրող: Ունի արձակ ստեղծագործություններ և մասնագիտական գրքեր:

Armenische Formel „Drei Äpfel fielen vom Himmel: der erste für den, der erzählt, der zweite für den, der zugehört, der dritte für den, der verstanden hat. So schließen die meisten armenischen Märchen.“ Ossip Mandelstam: Die Reise nach Armenien

S. Trieder

302

Im Schoß des fruchtbaren Tals des Akhurian Flusses liegt zwischen Apfelbäumen und grünen Kieseln die Klosterruine Marmashen. Dort fand ich in den rosafarbenen Tuff eingeritzt meine armenische Formel. Sie sprang mir ins Herz und sitzt seitdem dort. Ich muss sie nur noch verstehen. Sie ist der Schlüssel. Vorher dachte ich, es sind die Steine, die ich verstehen muss, welche Anmaßung. Die armenischen Berge, durch die wir fuhren, tragen die Steine wie Juwelen im Bischofsgewand. Als hätte der liebe Gott besonders tief in die Tasche gegriffen und sie, ein biblisches Wort murmelnd, über die kahlen rosafarbenen Berge geworfen. Die Armenier verstanden: auf den Höhen, in den Tälern trugen sie die Steine zu Klöstern zusammen. Die unterschiedliche Distanz zum Himmel erzeugt je einen Ton. Über dem Land liegt jene Musik, die jedem Armenier in den Adern bebt. Ständig sind sie bereit, die Arme zu heben, um in die Sphären zu gelangen, wo sie die Musik spüren, die dann in den ganzen Körper dringt. Genau so überraschend, wie sie den Tanz begonnen, bricht er ab. Einen Moment später beten sie still in einem der Klöster, neue

Հայկական բանաձԵՎ «Երկնքից երեք խնձոր ընկավ, մեկը` պատ մողին, մյուսը` լսողին, երրորդը` հասկացողին»: Այսպես են ավարտվում հայկական հեքիաթների մեծ մասը: Օսիպ Մանդելշտամ, Ճանապարհորդություն դեպի Հայաստան

303 Ս. Թրիդեր

արմաշեն վանքի ավերակները գտնվում են Ախուրյան գետի բեր Մ քառատ հովտի ծոցում: Այնտեղ` խնձորենիների ու կանաչ խճաքա րերի միջև ընկած ավերակներում, ես գտա իմ հայկական բանաձևը` փորագրված վարդագույն տուֆի մեջ: Այն խուժեց սրտիս մեջ և մինչև հիմա նստած է այնտեղ: Ինձ մնում է միայն այն հասկանալ: Դա բա նալին է: Նախկինում մտածում էի՝ դրանք քարեր են, որոնց մնում է միայն հասկանալ: Ինչպիսի՜ ինքնավստահություն: Հայկական լեռները, որոնց միջով անցնում էր մեր մեքենան, քարերը կրում են` եպիսկո պոսի հանդերձի վրայի ասեղնագործ զարդերի նման: Կարծես բարե հաճ Աստված իր գրպանում պահված գոհարները հատուկ հանել ու շաղ է տվել լերկ վարդագույն սարերի վրա: Եվ հայերը հասկացել են. բարձրաբերձ լեռներից, դաշտերից քարերը հավաքել ու վանքեր են կառուցել: Երկնքից տարբեր հեռավորության վրա գտնվելով՝ նրան ցից յուրաքանչ յուրն իր ուրույն հնչեղությունն ունի: Երկրով մեկ տա րածվում է երաժշտություն, որ տրոփում է յուրաքանչ յուր հայի երակնե րում: Նրանք ամեն րոպե պատրաստ են ձեռքերը վեր բարձրացնելու՝ հասնելու համար այն ոլորտները, որտեղից իրենց լսելիքին է հասնում երաժշտությունը, ինչը հետո կլանում է իրենց ամբողջությամբ` թա

Kraft aus der Verbindung zu Gott tanken, sie darf nicht abreissen, weshalb sie rückwärts und sich dankend verneigend die Kirche verlassen. Ich sah diese Steine wie ein gigantisches Puzzle, dessen Anfang möglicherweise ein einzelner liebevoll aufgerichteter Stein ist, mit einem Picknickplatz zum Innehalten, in der Nähe vielleicht ein geisterberuhigender Strauch. An den Säumen der Berge in der Nähe der Flüsse Aprikosen– und Apfelplantagen, in denen einzelne Betten standen, leer, denn es ist Oktober und die Nächte sind kalt. Wie schön muss es sein, dort im Blütensturm zu liegen, den Himmel über sich, behütet von den Brüsten des Ararat. Ein Puzzle auch das Sprachengewirr der Literarischen Arche. Welch ein Glück, wenn ein Teil an das andere passte und man sich verstand! Look the red rock at the mountains (sieh den roten Felsen in den Bergen). The red rocket? (die rote Rakete) fragte Zuzka, die meinte, ich übe mich angesichts des Sonnenuntergangs in bizarrer Poesie. Fortner, der ein wenig Deutsch sprach, auf meine Frage, wie es bei den Armenischen Tänzen war, die ich

S. Trieder

304

geschwänzt hatte: Niemand hat die Biene gebroken. (niemand hat die Biene gebrochen). Aha, die Beine waren noch heil. Auch hier ein erster Puzzelstein the introduktion to the Armenian language. Wie nah wir uns da kamen. Da war auch die Erklärung für die vielen A in der armenischen Sprache. Im A ist Gott. Die Sprache wird von Gott getragen. Deshalb lieben sie sie so. Shakespeare ist im Armenischen viel schöner als im Englischen, meinte einer unserer Begleiter. Eine Ahnung von der Schönheit der Sprache bekam ich, als mir von Armenahi, unserer Armenischlehrerin (ihr Name bedeutet die Armenische) gesagt wurde, dass Danke auf Armenisch heißt: Ich nehme das Geschenk an. Ich sah auch, dass Gesten wichtiger wurden als das gesprochene Wort. Man hielt sich gegenseitig den Kopf mit den Händen. Unsere Gastgeber waren übermüdet und hatten Kopfschmerzen von der Arbeit, die sie sich mit uns machten und wir von den tausend Eindrücken, die auf uns einströmten. Und wenn sie kurz eingenickt waren vor Müdigkeit, rissen sie die Augen wieder auf, uns auf die Schönheiten ihres Landes aufmerksam zu machen: Look, the Ararat. Look at this stone. Und schloss man selbst vor der Überfülle der Bilder die Augen, hieß es sofort ängstlich: Would you forget Armenia?

305 Ս. Թրիդեր

փանցելով մարմնի բոլոր բջիջների մեջ: Պարի զարմանահրաշ սկիզբ և նույնքան զարմանահրաշ դադար: Եվ վայրկյաններ անց նրանք լռե լ յայն աղոթում են վանքերում, որպեսզի նոր լիցք առնեն Աստծո հետ կապից, և քանի որ այն չպետք է ընդհատվի, նրանք դուրս են գալիս եկեղեցուց դեմքով դեպի խորան` երախտապարտ ու խոնարհ: Հսկայական գլուխկոտրուկ մի խաղ կամ առեղծված էին թվում ինձ քարերը, որոնց սկիզբը թերևս դրեց իմ տեսած սիրով մշակված այն մենավոր քարը, որը պիկնիկի համար նախատեսված վայրից զգալի հեռավորության վրա էր, կողքին՝ մի թուփ, երևի, ոգիներին հանգս տություն տալու համար: Լեռների ստորոտներում, գետերի մոտակայքում՝ ծիրանի և խնձո րի այգիներ, ծառերի տակ` մահճակալներ, որոնք դատարկ են, քանի որ հոկտեմբեր ամիսն է, ու գիշերները՝ ցուրտ: Որքան հաճելի է, երևի, պառկել այնտեղ՝ քամու բերած ծաղիկների տարափի տակ` գլխա վերևում երկինքը, Արարատի լանջերի հովանու ներքո: Գլուխկոտրուկ խաղի է նման նաև «Գրական տապանի» լեզվական խառնարանը: Ինչպիսի՜ երջանկություն, երբ բառերը մասնակիորեն համընկնում են, ու մարդիկ հասկանում են իրար: — Look the red rock at the mountains (Նայի՛ր լեռների վրայի այն կարմիր ժայռին:). — The red rocket?(կարմիր հրթի՞ռը),— հարցնում է Զուզկան` կար ծելով, թե ես մայրամուտին խենթ պոետական խաղերով եմ տարված: Ֆորտները, որ մի քիչ գերմաներեն գիտեր, իմ հարցին, թե ինչպի սին էին հայկական պարերը, որոնք ես չհասցրի տեսնել, ասաց. — Niemand die Biene gebrochen (Ոչ ոք մեղու չջարդեց:). Հասկացա. նշանակում է՝ ոչ մեկը ոտքերը չջարդեց (Niemand die Beine gebrochen): The introduction to armenian language–ը հաջորդ փորձաքարն է գլուխկոտրուկ խաղի մեջ: Որքա՜ն մտերմացանք մենք այստեղ: Մեզ բացատրեցին հայոց լեզվում «Ա» տառի առատության գաղտնիքը: «Ա»–ի մեջ պահված է Աստված: Աստծո կողմից է տրված լեզուն: Ահա թե ինչու են նրանք այդքան սիրում այն: Շեքսպիրը հայերեն ավե լի գեղեցիկ է հնչում, քան անգլերեն. նման կարծիք հայտնեց մեզ ու ղեկցողներից մեկը: Լեզվի գեղեցկության մասին որոշ պատկերացում ստացա, երբ հայերենի մեր ուսուցչուհին` Արմենուհին (անուն, որը նշանակում է` հայուհի), ինձ բացատրեց «շնորհակալություն» բառի իմաստը, այն է` ընդունել պարգև [շնորհ, նվեր]: Հետո տեսա նաև, որ ասված խոսքից բացի, կարևոր են դառնում երբեմն ժեստերը: Եթե մեզ հյուրընկալող բարեկամները գլուխներն առնում են երկու ափերի մեջ,

Die armenische Formel enthält den Anfangsbuchstaben meines Namens. Ein Alphabet, das ich in der Handschriftenbibliothek Matenadaran (vier A!) sah, war aus Fischen, Vögeln und Pflanzen geformt. Mein Buchstabe sind zwei sich mit erhobenen Schnäbeln anschauende Vögel, die Schwanzfedern berühren sich im Tal der Letter. Die Vögel begleiteten mich während meines Aufenthaltes. Im Hotel Ararat trillerte ein kleines weißes Exemplar sein Lied in den hohen Raum. Sogar im Fond eines alten Lada stand ein kleiner Käfig mit einem Vogel. Auch in der sonst so stillen Bibliothek zwitscherten Vögel. Und über dem vom Erdbeben erschütterten Gyumri schwärmten Scharen von rufenden Krähen, die Seelen der Toten? Im Kloster Kor Virap, ganz nahe dem Ararat, wo wir eine Taufe erlebten, konnte man weiße Tauben kaufen und sie fliegen lassen. In Noravank spielten die Vögel der Berge mit den letzten Sonnenstrahlen vor den rot scheinenden Bergen, ihre aus der Höhe leisen intensiven Rufe ritzten sich in mein Herz zur Formel. Und hast du eine Nuss vom Kloster Deresh mitgenommen? Vom „höheren

S. Trieder

306

Ort“? Ja. Das ist gut so. Sie bringt Liebe. Ich nehme das Geschenk an.

Գերմաներենից թարգմանեց Ռուզան Մարգունին

307 Ս. Թրիդեր

նշանակում է՝ գերհոգնած են, գլխացավ ունեն ծանր աշխատանքից մեզ հետ, ճիշտ ինչպես և մենք՝ բազում տպավորությունների տարա փից: Հոգնածությունից մի կարճ ժամանակ նրանք աչքերը կպցնում են, հետո կրկին լայն բացում, որպեսզի մեր ուշադրությունը հրավիրեն իրենց երկրի գեղեցկությունների վրա. “Look the Ararat, look stones’’. Եվ եթե մենք պատկերների առատությունից մի պահ փակում ենք մեր աչքերը, նրանք տագնապած հարցնում են. “Would you like forget Armenia?”. Հայկական բանաձևում տեղ ունի նաև իմ անվան սկզբնատառը: Մի այբուբեն տեսա ձեռագրերի գրադարանում` Մատենադարանում (չորս «Ա»), որտեղ տառերը ձևավորված էին տառերի դաշտում որպես ձկներ, թռչուններ, բույսեր: Իմ տառը պատկերված էր վեր բարձրա ցած կտուցներով երկու իրար հպվող թռչունների տեսքով: Թռչուն ներն, ի դեպ, ինձ ուղեկցում էին ամբողջ ճամփորդության ընթացքում: Մի նմուշ կար «Արարատ» հյուրանոցում, որի ընդարձակ սրահում իր կարկաչուն երգն էր հնչեցնում մի փոքրիկ ճերմակ ծիտիկ: Նույնիսկ Լադայի մեջ կար թռչուն, որը փոքրիկ վանդակի մեջ դրված էր թափ քում: Նաև գրադարանի սովոր լռության մեջ էր լսվում թռչունների ծլվլոցը: Իսկ երկրաշարժից ցնցված Գյումրիում իրենց կռկռոցն էին գցել ագռավները, որ այստեղ շարաններով էին թռչում: Գուցե մեռյալ ների ոգիներն էին: Խոր Վիրապ վանքում՝ Արարատին շատ մոտ, որտեղ մենք կնունքի արարողության ականատեսը եղանք, կարելի էր գնել սպիտակ աղավ նիներ ու հետո բաց թողնել նրանց, թռցնել երկինք, իսկ Նորավան քում՝ կարմիր լույսով շողացող սարերի առջև, լեռնային թռչունները խաղում էին արևի վերջին ճառագայթների հետ: Բարձունքից եկող նրանց մեղմիկ ու սրտաճմլիկ կանչերը խազերով գծվեցին իմ սրտում ու դարձան բանաձև: — Ի սկ դու Դերեշվանքի (հավանաբար, նկատի ունի Դղերի (Տեղերի) վանքը – խմբ.) ընկույզից վերցրի՞ր քեզ հետ: — Այն վերին վայրի՞ց: — Այո: Դա լավ է. այն սեր է պարգևում: — Ես ընդունում եմ պարգևը [շնորհակալություն]:

Janusz Leon Wiśniewski Յանուշ Լեոն Վիշնևսկի Poland Լեհաստան

Born in 1954, Poland. Wiśniewski holds a Master degree in Physics and in Economics, he also holds a PhD degree in Information Technology and in Chemistry. Wiśniewski lives in Germany, in Frankfurt. Besides Polish, he knows German, Russian and English languages. In 2001 Wiśniewski wrote his first book “Loneliness on the Net.“ The novel was in the charts of the bestsellers for three years. In 2006, a film was released according to the book. His first story book “Mistress” was published In 2002. In 2010 in cooperation with Dorothy Velman, he wrote “Arrhythmia of feelings,”as well as his own work “Loneliness in Love” published in 2010. In 2011 together with Irada Vovnenko he wrote “Love and Other Dissonances,” and again in sole basis wrote the collection of stories “Blood Flow.” Լեհ գրող Յ. Լ. Վիշնևսկին ծնվել է 1954 թ. Լեհաստանում: 14 տարեկանում ընդունվել է նավագնացության ուսումնարան, ստացել նավաստու դիպլոմ: Այնուհետև ստացել է ֆիզիկոսի կրթություն, պաշտպանել դոկտորական թեզ: Միաժամանակ ուսանել է նաև տնտեսագիտություն, ինչպես նաև պաշտպանել դոկտորական թեզ՝ քիմիական գիտությունների գծով: Ստացել է ինֆորմատիկայի դոկտորի կոչում: Բնակվում է Գերմանիայի Մայնի Ֆրանկֆուրտ քաղաքում: Առաջին` «Միայնությունը ցանցում» վեպը, գրել է 2001–ին: Միայն Լեհաստանում վաճառվել է գրքի 300 հազար օրինակ, ունեցել բազում վերահրատարակություններ, իսկ ռուսերեն հրատարակությունների ընդհանուր քանակն անցել է 1 մլն–ը: 2006 թ. գիրքը էկրանավորվեց: Նա նաև «Սիրուհին», «Մարտինա», «Ճակատագրի կրկնությունը», «Բիկինի», «Զգացմունքների մոլեկուլները» ստեղծագործությունների հեղինակն է:

J. Wiś niewski

310

Spaceruję zasłuchany obok przewodniczki, który opowiada niezwykłe historie o katedrze w Zvartnots (orm. Զվարթնոց). Trzy kondygnacje centralnej świątyni, zwieńczone kopułą. I to już w siódmym stuleciu po Chrystusie! Niezwykła budowla, z której po trzęsieniu ziemi zostały tylko ruiny. Myślę o Polsce w siódmym wieku naszej ery i przypominam sobie czarno–białe ilustracje z mojego podręcznika historii: prymitywne drewniane grody pogańskich plemion wierzących w baśniowe bóstwa, wymyślne mity, przydrożne kamienie i wodne nimfy. A tutaj świat jak gdyby przeniesiony to tysiąc lat do przodu. Przewodniczka opowiada także o ormiańskim chrześcijaństwie. Jak był i jak ciągle jest ważny dla tego kraju i jak jest innym i niezależny od tego chrześcijaństwa, który znam z Europy. Oddzielony od Rzymu, ale mu przyjazny ze swoim papieżem nazywanym tutaj katolikosem. Opowiada też o ormiańskim „Rzymie“, bardzo niedaleko od Zwartnots, w Etchmiadzin. Gdy dowiaduje się, że jestem Polakiem, to także o tym, że polski papież Jan Paweł II w roku 2001 przybył z wizytą do Armenii i w Etchmiadzin modlił się wspólnie z ormiańskim katolikosem Garegina II–gim, podczas obchodów tysiąc siedemsetnej rocznicy przyjęcia chrześcijaństwa jako religii państwowej w Armenii. W Rzymie ciągle okrutnie prześladowano chrześcijan, a tymczasem w Armenii – dla wielu Europejczyków końcu świata – jako pierwszym kraju na świecie uczynione z ich religii i stojącej za nią wersetów biblii kodeks postępownia w całym państwie. Rękopis przetłumaczonej na ormiański biblii (w V piątym wieku naszej ery!) mogłem zobaczyć w „przechowalni starych manuskryptów“ czyli w Instytucie Matendaran w Erywaniu. Jednakże wcale nie ormiański manuskrypt biblii zrobił na mnie największe wrażenie w Matendaran. Za szybą gabloty w tym muzeum

Վասն

311 Յ. Վիշնևսկի

Ես շրջում եմ՝ տարված Զվարթնոց տաճարի արտասովոր պատմու թյունն անող ուղեկցորդուհու ասածներով: Գլխավոր սրբարանի երեք հարկաշարքը՝ պսակված գմբեթով: Եվ այս ամենը Քրիստոսից հետո դեռ յոթերո՜րդ դարում: Արտակարգ կառույց, որից միայն ավերակներն են մնացել երկրաշարժից հետո: Մտածում եմ մեր թվարկության յոթե րորդ դարի Լեհաստանի մասին և մտաբերում պատմության իմ ձեռ նարկի սև–սպիտակ լուսանկարները. հեքիաթային աստվածություն ների հավատացող հեթանոս ցեղերի պարզունակ փայտաշեն բնակա վայրեր, մտացածին առասպելներ, ճամփեզրի քարեր և ջրային ջրա հարսեր: Իսկ այստեղ մի աշխարհ է, որն ասես հազար տարով առաջ է անցել: Ուղեկցորդուհին պատմում է նաև հայ քրիստոնեության մասին, որ եղել է ու մնում է կարևոր այս երկրի համար և ուրիշ է ու անկախ իմ իմացած եվրոպական քրիստոնեությունից: Հռոմից բաժանված, բայց նրան բարեկամ իր պապով, ում այստեղ կոչում են կաթողիկոս: Պատ մում է նաև հայկական Հռոմի՝ Էջմիածնի մասին, որ հեռու չէ Զվարթ նոցից: Երբ տեղեկանում է, որ լեհ եմ, հայտնում է նաև, որ լեհ Պապ Հովհաննես Պողոս II–ը 2001–ին այցելել է Հայաստան և Էջմիածնում աղոթել հայոց կաթողիկոսի՝ Գարեգին II–ի հետ Հայաստանում քրիս տոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելու 1700–ամյակի տո նակատարության ժամանակ: Հռոմում դեռ դաժանորեն հալածում էին քրիստոնյաներին, մինչդեռ Հայաստանում՝ առաջին երկրում, շատ եվրոպացիների համար աշխարհի ծայրին, երկրով մեկ պետականո րեն գործում էր դատավարության մի օրենսգիրք, որ ստեղծված էր նրանց կրոնից և դրա հետևում կանգնած աստվածաշնչյան տողերից: Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության ձեռագիրը (մեր թվարկու թյան հինգերո՜րդ դարում) վիճակվեց տեսնել հին ձեռագրերի պահո ցում կամ Երևանի Մատենադարանում: Բայց բնավ էլ Աստվածաշնչի հայերեն ձեռագիրը չէր, որ Մատենադարանում ամենամեծ տպավո

J. Wiś niewski

312

oglądałem z bijącym szybciej sercem manuskrypt – w języku ormiańskim – dzieła „O obrotach sfer niebieskich“ autorstwa jednego z największych i najbardziej rewolucyjnych astronomów w historii świata, Polaka, Mikołaja Kopernika urodzonego w polskim Toruniu, w moim rodzinnym mieście. W Matendaran poznałem także historię ormiańskiego alfabetu. Nawet nic nie rozumiejąc, trudno nie wpatrywać w urocze litery wymyślone około 405 roku naszej ery przez mnicha Mesropa Masztoca (tego, który dokonał przekładu Biblii na ormiański). Łacińskie litery alfabetu, w którym ja piszę i który ja zazwyczaj czytam (piszę i czytam także czasami w cyrylicy) wydają się przy ormiańskich cudeńkach jakieś takie nudne i zupełnie bez inwencji. Tego samego dnia dowiedziałem się, że moje teksty będą wydrukowane po ormiańsku. Jestem obecny w Armenii ze swoimi książkami czytanymi tutaj po rosyjsku. Wiem, że są czytane, ponieważ powiedzieli mi o tym studenci uniwersytetu w Erywaniu podczas spotkania. Miało odbyć się w uniwersyteckiej sali, ale był taki tłum, że spontanicznie przeniesiono je do amfiteatru. Nigdy go nie zapomnę i nie tylko przez to, że zetknąłem się z młodzieżą Armenii i zobaczyłem tyle przepięknych kobiet w jednym miejscu. I na dodatek wsłuchanych we mnie :–). Dowiedziałem się o współczesnej Armenii bezpośrednio od tych młodych ludzi, którzy tam mieszkają. To jest bezcenne. I tego samego dnia, wieczorem poinformowano mnie, że dwie moje książki, zbiór opowiadań „Zespoły napięć“ oraz najnowsza powieść „Grand“ zostaną przetłumaczone na ormiański. Nie mogłem wylatywać z Erywania do domu we Frankfurcie nad Menem z lepszym podarunkiem od losu. Moje książki będą wydane po ormiańsku! I przylecę w 2014 do Erywania na Literary Ark 2014 i je zobaczę na półkach księgarń. W samolocie do Frankfurtu myślałem o gościnności Ormian. O uwadze i trosce z jaką byłem skonfrontowany w ciągu tych minionych kilku dni. I przypomniała mi się krótka rozmowa ze starszym człowiekiem. Ormianinem, którego spotkałem w Tsitsernakabered, gdzie z powodu smutku i przerażenia i szoku pragnąłem z kimś porozmawiać, aby tylko nie milczeć. Pamiętam, gdy zapytał mnie w pewnym momencie: — Gdy zapytam Niemca o drogę to mi ją pokaże? — Nie jestem Niemcem – odparłem – jestem Polakiem, ale wiem, że oczywiście, że pokaże. — No właśnie – powiedział – a Ormianin cię tam zaprowadzi... To najszczersza prawda.

Լեհերենից թարգմանեց Զավեն Բոյաջյանը

313 Յ. Վիշնևսկի

րությունը գործեց ինձ վրա: Այդ թանգարանի ապակե ցուցափեղկերից մեկում սրտի թրթռոցով տեսա աշխարհի պատմության մեջ մեծագույն և ամենահեղաբեկիչ աստղագետներից մեկի՝ իմ հայրենի Տորուն քաղաքում ծնված լեհ Նիկոլայ Կոպեռնիկոսի Երկնային ոլորտների պտույտների մասին երկի հայերեն ձեռագիրը: Մատենադարանում իմացա նաև հայոց այբուբենի պատմությունը: Նույնիսկ ոչինչ չհասկանալով՝ դժվար է հայացքը կտրել մեր թվար կության մոտ 405 թվականին վանական Մեսրոպ Մաշտոցի (Աստվա ծաշնչի հայերեն թարգմանչի) հորինած գեղեցիկ տառերից: Լատինա կան այբուբենի տառերը, որոնցով ես գրում ու կարդում եմ սովորա բար (երբեմն գրում–կարդում եմ նաև կիրիլիցայով), հայերեն զար մանահրաշ տառերի կողքին թվում են մի տեսակ տաղտկալի ու հնա րամտությունից զուրկ: Հենց այդ օրն իմացա, որ իմ տեքստերը պիտի հրատարակվեն հայերեն: Ես ներկա եմ Հայաստանում իմ գրքերով, որոնք կարդում են այստեղ ռուսերեն: Գիտեմ, որ կարդում են, քանի որ դրա մասին ասացին Երևանի համալսարանի ուսանողները հան դիպման ժամանակ: Այդ հանդիպումը պիտի կայանար համալսարանի դահլիճում, բայց այնպիսի բազմություն էր հավաքվել, որ ինքնաբե րաբար դա տեղափոխվեց ամֆիթատրոն: Երբեք չեմ մոռանա հանդի պումը և ոչ միայն այն պատճառով, որ շփվեցի հայ երիտասարդության հետ ու նույն տեղում այդքան չքնաղ կանանց տեսա: Ի լրումն՝ բոլորն ինձ էին լսում: :–) Ես տեղեկացա ներկայիս Հայաստանի մասին անմի ջականորեն այնտեղ ապրող երիտասարդներից: Դա անգին բան է: Եվ հենց այդ օրն էլ երեկոյան ինձ տեղ յակ պահեցին, որ գրքերիցս երկու սը՝ պատմվածքների ժողովածուն, և նոր վեպս՝ Գրանդը, կթարգման վեն հայերեն: Ճակատագրի ավելի լավ պարգևով չէի կարող Երևանից հասնել տուն՝ Մայնի Ֆրանկֆուրտ: Իմ գրքերը լույս կտեսնեն հայե րե՜ն: Եվ ես 2014–ին կմասնակցեմ «Գրական տապանին» ու կտեսնեմ դրանք գրախանութների դարակներին: Ֆրանկֆուրտ թռչելիս ինքնաթիռում մտորում էի հայերի հյուրըն կալության մասին, այն ուշադրության և հոգատարության մասին, որով շրջապատված էի անցած այդ մի քանի օրերին: Եվ ես մտաբե րեցի կարճ զրույցս մի տարեց մարդու՝ ահյի հետ, որին հանդիպեցի Ծիծեռնակաբերդում, որտեղ տրտմությունից, սարսափից ու ցնցումից ձգտում էի խոսելու ինչ–որ մեկի հետ, միայն թե չլռեի: Հիշում եմ, որ մի պահ հարցրեց ինձ. — Եթե գերմանացուց ճանապարհ հարցնես, ցույց կտա՞: — Ես գերմանացի չեմ,— ասացի,— լեհ եմ, բայց գիտեմ, որ իհար կե ցույց կտա: — Ա՛յ, դա է, որ կա,— պատասխանեց նա,— իսկ հայը քեզ կուղեկցի: Դա զուտ ճշմարտություն է:

C o n t e n t Introduction 8 Diary

Literary Works

Fortner Anderson, Canada Before Armenia

Yolanda Castaño, Spain Bread of Celebration

Cosas que empiezan por Y

La soledad de los extremos

Como si nada

Vika Chembartseva, Moldova Пятое время года Ожидание

Весна

Июль

Ереванское

Разговор с Севаком

У стен Мугни

Человек декабря

Гехард

Vasile Ernu, Romania Alfabetul Armean De limbă română

Irina Goryunova, Russia Цавд танем

Zuska Kepplova, Slovakia Aram’s Assistant

124

Ludwig Laher, Austria Von Käfigen und Brücken und mir

132

Raquel Lanseros, Spain En el ombligo de Noé

138

Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո ՒՆ Մուտք 9 Օրագիր 13 Ստեղծագործություններ 33 Ֆորթներ Անդերսոն, Կանադա Հայաստանից առաջ

Յոլանդա Կաստանյո, Իսպանիա Թևավոր խաչերը ԵՎ–ով սկսվող բառեր Ծայրաբևեռների մենությունը Կարծես թե ոչինչ չի եղել

45 47 49 51

Վիկա Չեմբարցևա, Մոլդովա Տարվա հինգերորդ եղանակը Սպասում Գարուն Հուլիս Երեվանյան Զրույց Սեվակի հետ Մուղնու պատերի մոտ Դեկտեմբերի մարդ Գեղարդ Վասիլե Եռնու, Ռումինիա Հայկական այբուբենը՝ ռումիներեն լեզվով Իրինա Գորյունովա, Ռուսաստան Ցավդ տանեմ Զուսկա Կեպլովա, Սլովակիա Արամի օգնականը Լյուդվիգ Լահեր, Ավստրիա Վանդակների, կամուրջների և իմ մասին Ռաքել Լանսերոս, Իսպանիա Նոյի պորտում

55 57 57 59 61 63 63 65

69 85 125

133 139

315

Geneviève Letarte, Canada Mon Arménie

142

Guram Megrelishvili, Georgia ნათურები მასისზე

164

Oleg Panfil, Moldova Красные скалы, изумрудные реки

192

По дороге в Гюмри

216

Разданский мост

220

Claudio Pozzani, Italy in Armenia

228

Genova, saudade e spleen

234

Resta

234

Un giorno mi ritroverete

242

La notte dentro il mio giardino

244

Una vita fuori posto

250

Tua assenza: prato,

spiaggia e autostrada

250

Pensierino

252

Ma allora

252

Quindi

254

Ditirambo sulle dita della mano

256

Anne Provoost, Belgium Door de Tandarts Verlaten Antoine Simon, France

262 274

Simone Trieder, Germany Armenische formel

302

Janusz Leon Wisniewski, Poland O

310

Ժենևիև Լետարտ, Կանադա Իմ Հայաստան Գուրամ Մեգրելիշվիլի, Վրաստան Lուսարձակներ Մասիսի վրա Օլեգ Պանֆիլ, Մոլդովա Կարմիր ժայռեր, զմրուխտ գետեր Ճամփին դեպի Գյումրի Հրազդանի կամուրջ Կլ աուդ իո Պոցց ան ի, Իտալիա Հայաստանում Ջենովան՝ միայնություն անձուկ Մնա՛ Մի օր ինձ կգտնեք նորից Գիշերն իմ այգում Ծննդավայրից հեռու մի կյանք Քո բացակայությունը` մարգագետին, լողափ և ճանապարհ Խոհ Բայց այժմ Եվ ուրեմն Ձոներգ ձեռքի մատներին

143 165 193 217 221 229 235 235 243 245 251

251 253 253 255 257

Աննե Պրովոոստ, Բելգիա Ատամնաբույժից լքված

263

Անտուան Սիմոն, Ֆրանսիա

275

Սիմոնե Թրիդեր, Գերմանիա Հայկական բանաձև 303 Յանուշ Լեոն Վիշնևսկի, Լեհաստան Վասն 311

Ar m en ia

hos ts

li te ratu re

Project leader Hasmik Poghosyan Consultant David Muradyan Project coordinators Nerses Ter窶天ardanyan David Matevossian Ani Tovmasyan Editor Karine Ashughyan Cover by Ara Baghdasaryan Photos by Asatur Yesayants

Հ Ա Յ Ա ՍՏ ԱՆ Ը Գ Ր ԱԿ ԱՆ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Է Հ Յ Ո ՒՐ Ը ՆԿ ԱԼ Ո Ւ Մ

Նախագծի ղեկավար` Հասմիկ Պողոսյան Խորհրդատու` Դավիթ Մուրադյան Նախագծի համակարգողներ` Ներսես Տեր–Վարդանյան Դավիթ Մաթևոսյան Անի Թովմասյան Խմբագիր` Կարինե Աշուղ յան Շապիկը` Արա Բաղդասարյանի Լուսանկարները` Ասատուր Եսայանցի

Տպագրությունը՝ օֆսեթ: Չափսը՝ 70x100 1/16: Թուղթը՝ օֆսեթ: Ծավալը՝ 20 տպ. մամուլ: Տպաքանակը՝ 1000:

Տպագրվել է «Զանգակ–97» ՍՊԸ–ի տպարանում: