Κ.ΛΠ.

. π λ Κ. Και τέχνες… και γράμματα… ΙΙ τεύχος 01 ΙΙ Μάρτιος 2017

ΑΝΤΟΝ ΠΑΒΛΟΒΙΤΣ ΤΣΕΧΟΦ Editorial: Κ.λπ. ...και στο διαδίκτυο! q Βασίλης Αμανατίδης: «Λείπει από τον Έλληνα σήμερα η αυτογνωσία και η πυξίδα…» q Ούρσουλα Φωσκόλου: «Τι είναι η ζωή; Μια δροσιστική βουτιά στην τυχαιότητα…» q Για τα 113 χρόνια από το θάνατο του Τσέχοφ q Οι Φιλισταίοι του Γκόρκι και η θεατροποίηση της αναμονής! q Όταν η Ιστορία γίνεται φάρσα. Ο «Καλπασμός» του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ q Τι είναι το γέλιο;q Η ελληνική διανόηση q Φερνάν Μπροντέλ: μορφή της ιστοριογραφίας q Σάββας Πατσαλίδης: «Δοκιμασίες και αδιέξοδα της σύγχρονης θεατρικής κριτικής»

Έγραψαν... Βάσω Ψηλομανουσάκη: Η γραφή σου Νίκο είναι συναρπαστική.

γκλονιστικές οι ιστορίες των καθημερινών ανθρώπων στις μαύρες

Φράσεις με λίγα λόγια αλλά μεστωμένες, πολύ κατατοπιστικές, με

σελίδες της κατοχής του εμφυλίου των κοινωνικών φρονημάτων... Ο

πλούσιο φραστικό λεξιλόγιο, με χιούμορ, νιώθω σαν να "τα βλέπω"

αγώνας επιβίωσης των ανθρώπων τις δύσκολες αυτές εποχές είναι

όλα αυτά που διαβάζω, σε μια εποχή άγνωστη για τους νεότερους

η πληρωμένη απάντηση στους επικριτές της μεταπολίτευσης που

αλλά που δυστυχώς, στην καθημερινότητα στην ανέχεια, ξενιτιά,

χόρτασε ο λαός ψωμί και ελευθερία.. Να είσαι καλά..

φτώχεια, εμφύλιος που κατέρρευσαν οι προσδοκίες και απογοήτευ-

Μαρία Λαμπαδαρίδου-Πόθου: Το διαβάζω και είναι θαυμάσιο!

ση... έχει αρχίσει να έχει πολλά κοινά με το σήμερα... Και είμαι ακόμα

Ξέρεις να δίνεις τις καταστάσεις από τη μεριά του αδικημένου - και το

κάπου στη μέση – έχω μπει στην τρίτη ιστορία. Νίκο "γράφεις"!!!

άδικο πάντα περισσεύει στον τόπο μας.

Ελένη Μπαραδάκη: Το διάβασα, το απόλαυσα και προτείνω σε

Γιαγιά Μαρίνα: Σ΄ ευχαριστούμε όλοι εμείς οι μεγαλομικρούληδες

όσους δεν το έχουν... να μην το χάσουν!!!

που ζήσαμε όλη εκείνη την εποχή. Μας γύρισες τόσο όμορφα πίσω.

Μαρία Γαλιούρα: Πολύ μου άρεσε το βιβλίο σου φίλε Νίκο. Συ-

Κ.ΛΠ. ΚΑΙ ΤΕΧΝΕΣ …ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ… Περιοδική έκδοση πνευματικού προβληματισμού και γενικής παιδείας ΙΙ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Νίκος Χαρ. Λαγκαδινός ΙΙ Επικοινωνία – συνεργασίες στο e-mail: nikos.lagadinos@yahoo.gr ΙΙ ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ: Φιλική – ενισχυτική 20 ευρώ για να προετοιμαστεί και να κυκλοφορήσει η έκδοση στα βιβλιοπωλεία ΙΙ Εθνική Τράπεζα: GR 1201101000000034572304 ΙΙ Δημιουργικό: Λιβέριος Πετρίδης

Editorial

Κ. λ π. ...και στο διαδίκτυο!

Η

πνευματική ζωή στο διαδίκτυο… Απλώς, μιλούμε τις λέξεις που θέλουμε. Ναι, πνευματική ζωή! Η απουσία της σήμερα έχει δημιουργήσει μια κοινωνία φαντασμένων αρπακτικών. Το πρακτικό συμφέρον έχει ισοπεδώσει κάθε ιδεολογία και βλέπουμε γύρω μας τον κόσμο υποταγμένο στο ζυγό της υλικής δουλείας. Δυστυχώς οι λέξεις αυτές έχουν στριμωχτεί στο χώρο της θρησκευτικής περιπέτειας. Αξιώνουμε πνευματική ζωή – όχι σαν μια παρηγορητική καταφυγή των αδικημένων και των κατατρεγμένων που είναι το χριστιανικό κίνημα, αλλά σαν μια κατάσταση όπου η ιδεολογία με εντιμότητα θα μπορεί να δηλώνει τις πρακτικές επιδιώξεις της. Το Κ.λπ. φορέας φωνών ανεξάρτητων, κόντρα στο παραλήρημα του κατεστημένου, στέκεται δίπλα στους ξωμάχους των τεχνών και των γραμμάτων, προσανατολίζοντας προς ένα ορίζοντα πιο δημιουργικό, ίσως πολλές φορές συναισθηματικό, με ένα αίσθημα σεβασμού στη ζωή, στους οικοδόμους της παράδοσης αλλά και στον σημερινό πολιτισμό μας, στο χτίσιμο του οποίου συμμετέχουν όλοι και όχι μονάχα εκείνοι που θεωρούν ότι έχουν την επιφοίτηση του αγίου πνεύματος! Το Κ.λπ. απλώς επιζητεί να συνεισφέρει στο κοινό ταμείο των γραμμάτων μας. Ωστόσο, η ιστορία είναι βέβαιο ότι θα κρίνει τους πάντες κι αυτή τη δουλειά την κάνει χωρίς να μας ρωτά, έχοντας λάβει υπόψη της την παρουσία, το έργο και τη συμπεριφορά όλων μας. Και γνωρίζουμε πολύ καλά

ότι ο Χρόνος είναι εκείνος που επικυρώνει την αξία ενός έργου και του δημιουργού. Και κανείς, σε τελευταία ανάλυση, δεν είναι σε θέση να γνωρίζει πού κυκλοφορεί το τάλαντο. Στις εφημερίδες, στα περιοδικά ή στη βιβλιοχαρτοπλημμύρα που φορτώνεται στα ράφια των βιβλιοθηκών; Η ματαιοδοξία της συγγραφής είναι θεμιτή μέσα σ’ ένα κόσμο που πυροβολεί με αληθινά ντουφέκια ή μαχαιρώνει και αραδιάζει πτώματα. Αυτό, βεβαίως, δεν σημαίνει ότι ο κανιβαλισμός της εποχής μας αντιμετωπίζεται μόνο με βιβλία. Κάθε άλλο! Ωστόσο, είναι προτιμότερο να κρατά κανείς χαρτί και μολύβι παρά όπλα και να εκτελεί. Αλλά η ανθρωποφαγία μερικές φορές έχει ξεπεράσει τις τεχνικές αυτές παραμέτρους και συνηθίζεται σε ένα χώρο όπου η αλληλοεξόντωση γίνεται με λιγότερο αιματηρά όργανα. Και γνωρίζουμε ότι στη ζούγκλα κανένα ζώο δεν τρώει όμοιό του – τρώει ζώο διαφορετικής συνομοταξίας. Στην ανθρώπινη κοινότητα όμως, συμβαίνει το αντίθετο. Ο ένας άνθρωπος τρώει τον άλλο άνθρωπο. Homo homini lupus! Με το τεύχος τούτο, το Κ.λπ. μπαίνει στη μάχη του διαδικτύου. Δίχως έπαρση, αλλά με την έξοχη αφέλεια ότι προτιμότερη είναι η χορτοφαγία και η ενασχόληση με τις τέχνες παρά η ανθρωποφαγία, ιδιαιτέρως σήμερα που η οικονομική κρίση μας έχει όλους ισοπεδώσει…

Νίκος Λαγκαδινός

Κ.λπ.

3

Μάρτιος 2017

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Συνέντευξη

Βασίλης Αμανατίδης: «Λείπει από τον Έλληνα σήμερα η αυτογνωσία και η πυξίδα…»

Ο

Βασίλης Αμανατίδης έχει κερδίσει δικαιωματικά τον τίτλο του πεζογράφου με τα δυο βιβλία που μέχρι στιγμής έχει εκδώσει. Διαβάζοντας το δεύτερο βιβλίο του «Θηλυκά ποτάμια» [εκδόσεις Ταξιδευτής] τον θαύμασα και ομολογώ ότι απόλαυσα τη γραφή του, τον μύθο του βιβλίου του που μας βάζει ξανά μπροστά στα προβλήματα του ελληνισμού και ιδιαίτερα σε όσα προέκυψαν μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, που υπήρξε για τη χώρα μας η μεγαλύτερη τραγωδία των νεότερων χρόνων. Ο συγγραφέας μας γεννήθηκε στη Νέδουσα ή παλιότερα Μεγάλη Αναστάσοβα που είναι ένα από τα χωριά του Βορειοδυτικού Ταϋγέτου και σήμερα ζει και εργάζεται στην αγαπημένη του Καλαμάτα. Σπουδαίος πεζογράφος, σεμνός άνθρωπος, μια νέα πνοή στα νεοελληνικά γράμματα. Ιδού και η συνέντευξη μαζί του: Τι νοσταλγείτε περισσότερο; Τα χρόνια της παιδικής αθωότητας. Ποιο είναι το αγαπημένο σας ταξίδι; Στην Ανδαλουσία της Ισπανίας. Ποια θεωρείτε ως την πιο υπερτιμημένη αρετή; Δυσκολεύομαι να εστιάσω σε μία. Πoια, κατά τη γνώμη σας, είναι τα μεγαλύτερα πρoβλήματα της ελληνικής κoινωνίας; Αναξιοπρεπής φτώχια, απώλεια του «λιτού βίου», αποξένωση των ανθρώπων, αβεβαιότητα της νέας γενιάς, διάβρωση της πολιτικής, ως έλλειψη συμμετοχής στα κοινά. Σας ενδιαφέρει η πoλιτική; Ναι, από πολλά χρόνια πριν και είναι ισχυρό το ενδιαφέρον γι’ αυτήν ακόμα. Τι γνώμη έχετε για τους πολιτικούς; Δεν είναι όλοι ίδιοι, αλλά εν δυνάμει κινδυνεύουν να γίνουν, αν παγιδευτούν στην απόχη της εξουσίας. Αγαπάτε το θέατρο; Ναι, χωρίς ιδιαίτερη ενασχόληση. Ποια είναι η θέση της τέχνης (θέατρο, μουσική, ζωγραφική, κ.λπ.) στην εποχή μας; Παραμένει το «άλας» της ζωής και της ψυχής πολλών ανθρώπων. Μήπως η τέχνη κινδυνεύει να απομονωθεί εξαιτίας της τηλεόρασης και συνεπώς μήπως πρέπει να αναζητήσει καινούργιες μορφές και να επανεξετάσει την κοινωνική λειτουργία της; Και οι νέες μορφές κάποτε παλιώνουν. Εννοείται όμως πως η κίνηση και η αναζήτηση είναι το οξυγόνο της τέχνης. Σε μια εποχή αποξένωσης, πολεμικών συγκρούσεων, κοινωνικών αναταραχών, φτώχειας, ανισοτήτων, φόβου για την επόμενη ημέρα κ.λπ., τι μπορεί να κάνει η τέχνη;

4

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

Πολλά, πλην όμως δεν μπορεί να αλλάξει τον κόσμο. Είναι ο κόσμος μας παράλογος; Εν πολλοίς ναι, καθ’ ότι ο ανορθολογισμός τις τελευταίες δεκαετίες μάλλον υπερνικά – ελπίζω πρόσκαιρα – τον ορθό λόγο, την επιστημονική προσέγγιση και την απλότητα της ζωής και της φύσης. Τι είναι εκείνο που δίνει νόημα στον άνθρωπο; Η αυτογνωσία και η αλληλεγγύη στον ταπεινό και αδύναμο «πλησίον». Έχει πνευματικότητα η κεντρική εξουσία (η κυβέρνηση, τα κόμματα); Κατά κανόνα όχι, αλλά να μην αδικούμε πολλές/ούς που την έχουν ή την αναζητούν. Η νεοελληνική κοινωνία, γενικότερα, έχει πνευματικότητα; Ένα μειοψηφικό τμήμα της ίσως. Τι σημαίνει για σας η λέξη «ήθος»; Πολύμορφη έμπρακτη αξιοπρέπεια. Πoια είναι η ωραιότερη λέξη της ελληνικής γλώσσας; Πολλές! Θυμάμαι το «καρδερινάκι», όταν προσφωνώ την κόρη μου. Ποιος φταίει για το περιορισμένο λεξιλόγιο των νεοελλήνων: οι γονείς, το σχολείο, τα μέσα ενημέρωσης, η παγκοσμιοποίηση; Όλα, μα πιο πολύ ο εαυτός μας. Υπάρχει περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση στους πολίτες ή όλοι γράφουν στα παλιά τους τα παπούτσια την προστασία του περιβάλλοντος; Είμαστε όλοι ανεξεταστέοι, εκτός από ελάχιστους, που τους λέμε «γραφικούς». Κινδυνεύουμε στ’ αλήθεια από τη μόλυνση του περιβάλλοντος ή απλώς πρόκειται για υπερβολές των

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Βασίλης Αμανατίδης

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Γεννήθηκα στο χωριό του δυτικού Ταϋγέτου, Νέδουσα, το 1954. Οι ρίζες της πατρικής γενιάς βρίσκονται στον Πόντο, πλησίον της Κερασούντας. Στην Καλαμάτα ζω από το 1966, όταν ξεκίνησα τα μαθητικά μου χρόνια στο Β΄ Γυμνάσιο Αρρένων. Είμαι απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και επί 35 χρόνια είμαι δικηγόρος στην Καλαμάτα, με ειδικότητα ποινικολόγου. Παντρεμένος με συνάδελφο έχω δύο κόρες. Η μία είναι δασκάλα και η άλλη ασκούμενη δικηγόρος. Όπως πολλοί/λές από τη γενιά μου, εντάχθηκα στην Αριστερά και συμμετείχα σε μικρές ή μεγαλύτερες δραστηριότητες, ιδίως στη γενέθλια περιοχή. Θεωρώ ακόμα τον εαυτό μου ενεργό πολίτη. Χωρίς να αυτοχαρακτηρίζομαι συγγραφέας, εντάχθηκα στο μαγικό χωριό της λογοτεχνίας με δύο ιστορικά μυθιστορήματα, που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις «ΤΑΞΙΔΕΥΤΗΣ». Το πρώτο «Δρόμοι πάνω στο χιόνι» (2010) και το δεύτερο «Θηλυκά Ποτάμια» (2016). οικολόγων; Ο κίνδυνος είναι προφανής! Η υπερβολή βλάπτει. Είναι υποφερτή η πόλη σας; Καλή είναι. Μήπως κινδυνεύουμε από τους πρόσφυγες / μετανάστες; Τα ξενάκια ανά τους αιώνες είχαν δικαίωμα στη ζωή και τους οφείλουμε ανθρωπιά και αλληλεγγύη. Όχι όμως ανοχή στη βία και την παραβατικότητα κάποιων. Υπάρχει φόβος να χάσουμε την εθνική μας ταυτότητα; Μόνο για εκείνους που δεν γνωρίζουν ιστορία ή την διαστρεβλώνουν. Δικαιούμαστε να υποστηρίζουμε ότι είμαστε απόγονοι

των αρχαίων Ελλήνων; Αν προκύπτει από ανάλυση DNA, ίσως. Έχει όμως κάποιο νόημα; Έχoυν σημασία oι απoλoγισμoί στη ζωή μας; Για κάποιους ναι, ιδίως αν γίνονται προς «ιδίαν χρήση». Πόσες ώρες εργάζεστε; Πολλές. Τι είναι για σας η μοναξιά; Ένας κήπος, που πρέπει να ’χει ανοιχτή την πόρτα του. Είστε ρομαντικός; Συχνά, αλλά ο πραγματισμός συνήθως νικάει. Σας αρέσoυν τα ταξίδια; Πολύ.

Κ.λπ.

5

Μάρτιος 2017

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Βασίλης Αμανατίδης

Πoιo μέρoς αγαπάτε ιδιαίτερα; Τις κοιτίδες πολιτισμού και τα ποτάμια.

Tι αγαπάτε περισσότερo στoν κόσμo; Τις γυναίκες της ζωής μου και τους γεννήτορες. Τι θεωρείτε ως τον έσχατο βαθμό δυστυχίας; Την απώλεια της αξιοπρέπειάς μας. Σας απασχολεί ο χρόνος; Με ανακουφίζει η ιδιότητά μου ως «γιατρός των πάντων». Πιστεύετε στην φιλανθρωπία ή στην αλληλεγγύη; Ας τους αγαπάμε ως αδελφούς. Αρκεί. Για σας, τι σημαίνει παγκοσμιοποίηση; Ένας κόσμος, που χωράει πολλούς μικρούς, αλλά παραμένει σκληρός και άδικος. Πόσο Ευρωπαίοι είμαστε οι Έλληνες; Δεν απαγκιστρωνόμαστε από το «καθ’ υμάς η Ανατολή», ιδίως οι πιο παλιοί. Ο Έλληνας είναι εχθρός της πειθαρχίας και του κανόνα; Μάλλον! Και το επιβεβαιώνει συχνά. Τι λείπει από τον Έλληνα σήμερα; Η αυτογνωσία και η πυξίδα. Η «ενωμένη» Ευρώπη θα επιβιώσει; Αν δεν αλλάξει ριζικά, όχι! Ποιο είναι το πολυτιμότερο περιουσιακό σας στοιχείο; Η γνώση και οι μνήμες. Η οικονομική κρίση πιστεύετε ότι θ’ αλλάξει την κοινωνία μας και προς ποια κατεύθυνση; Ανοιχτό στοίχημα!

Πιστεύετε ότι θα έρθει κάποια στιγμή που η χώρα μας θα ζει χωρίς τις ξένες εξαρτήσεις;; Εξαρτάται από εμάς τους ίδιους. Τι είναι εκείνο που μπορεί να ενσαρκώσει την ελπίδα του αύριο; Να μπουν οι νέοι στο παιχνίδι της ζωής. Τελικά, τι είναι η ζωή; Ένα ωραίο ταξίδι, που το ορίζει το τυχαίο και το απρόβλεπτο. Μιλήστε μας για το τελευταίο βιβλίο σας – «Θηλυκά ποτάμια». Υιοθετώ την άποψη, ότι, από τη στιγμή που εκδίδεται ένα βιβλίο, ο συγγραφέας δεν χρειάζεται να μιλάει γι’ αυτό. Ο λόγος ανήκει στους αναγνώστες του. Καθένας είναι κριτής του. Συνεπώς ας το διαβάσουν και ας το κρίνουν οι αναγνώστες. Υπάρχει περίπτωση να επαναληφθούν περιπέτειες σαν κι αυτές των ηρωίδων σας; Μάλλον όχι! Στις δύσκολες μέρες που περνάει ο τόπος μήπως οι πνευματικοί άνθρωποι θα πρέπει να μιλούν περισσότερο; Μπορείς να μιλάς και με την σιωπή σου. Είναι προτιμότερη η σιωπή από την ακατάσχετη και ανούσια πολυλογία. Παρά ταύτα είναι καλό να μιλούν οι πνευματικοί άνθρωποι όταν έχουν κάτι ουσιώδες να πουν. Χωρίς φόβο ή υστεροβουλία.

Η μικρή μας ιστορία!!!

6

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Συνέντευξη

Ούρσουλα Φωσκόλου: «Τι είναι η ζωή; Μια δροσιστική βουτιά στην τυχαιότητα»

Σ

υγγραφείς έχουμε πολλών ειδών: δημιουργικούς και μη, πρωτότυπους ή ετερόφωτους, συντηρητικούς και πρωτοπόρους. Στις μέρες μας, παρά την οικονομική κρίση, κυκλοφορούν άπειρα βιβλία και μάλιστα πολυσέλιδα που ταξινομούνται στο χώρο της λογοτεχνίας. Πάντα όμως αναρωτιέμαι για την αξία του περιεχομένου. Δεν έχει σημασία πλέον να διηγηθείς λόγου χάρη την ερωτική περιπέτεια ενός ζευγαριού. Τι έλεγε ο Γκαίτε; Εκείνο που έχει σημασία δεν είναι αλήθεια, αλλά το πώς λες την αλήθεια! Κι εδώ φτάνω στη συγγραφέα Ούρσουλα Φωσκόλου, της οποίας το βιβλίο «ΤΟ ΚΗΤΟΣ» [μικρά και μεγάλα πεζά] που προσφάτως κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κίχλη. Ας την γνωρίσουμε: Διαβάζοντας τα κείμενά σας στο πρώτο μέρος του βιβλίου θα έλεγα ότι δυσκολεύτηκα να τα χαρακτηρίσω. Εσείς τα ονοματίζετε «μικρά και μεγάλα πεζά». Ωστόσο έχουν μια ποιητική ατμόσφαιρα που διαχέεται παντού. Πεζογραφία ή ποίηση; Ιδού ένα ερώτημα. Παρότι τα εργαλεία μου είναι αυτά της ποίησης, όσον αφορά στα μικρά κείμενα της πρώτης ενότητας, θα έλεγα πως κλίνουν περισσότερο προς το πεζό. Κι αυτό διότι στην πλειονότητά τους είναι διαυγή, χτίζουν —με λίγες έστω λέξεις— μια ιστορία, δημιουργούν μια ατμόσφαιρα. Τα μικροδιηγήματα (μπονζάι), άλλωστε, είναι μικρά παράθυρα: προσφέρουν μια περιορισμένη οπτική γωνία κι αφήνουν τη φαντασία του αναγνώστη ελεύθερη να δημιουργήσει ολόκληρη την εικόνα. Ο συγγραφέας μόνο μπορεί να “προτείνει” μια ανάγνωση με βάση τα στοιχεία που σπέρνει εδώ κι εκεί, σαν τον κηπουρό που οραματίζεται ένα κήπο, βλέποντας μόνο χώμα. Εγώ πιστεύω ότι θα εξελιχθείτε σε μια πολύ καλή πεζογράφο, αν κρίνω από το περιεχόμενο του βιβλίου σας, όπου φαίνεται πως έχετε αποθησαύριση κοινωνικής πείρας και αρκετή γνώση της ψυχολογίας ατόμων και ομάδων και νομίζω ότι αυτά είναι ιδιότητες της πεζογραφίας… Δεν είμαι σίγουρη αν η κοινωνική πεί-

ρα φτιάχνει συγγραφείς. Η ψυχολογία των ατόμων, από την άλλη, ευτυχώς παραμένει ένα ωραίο μυστήριο. Με τα σκόρπια στοιχεία που συλλέγω, γράφω προσπαθώντας να το αποκρυπτογραφήσω. Χτίζω τον δικό μου κόσμο ξεκινώντας, βέβαια, από τις προσλαμβάνουσες που έχω, αλλά και από μια εσωτερική ζωή στην οποία δεν υπάρχουν όρια και συμβάσεις.

μερινότητας που για τους περισσότερους είναι αφανής. Πράγματι. Τα ασήμαντα με συγκινούν. Αυτά εκτιμώ και στους ανθρώπους: τις φλέβες των χεριών που φουσκώνουν σαν ποτάμια, μια αμυχή στο δέρμα, τον ρυθμικό

Παρατήρησα ότι κρατάτε μια θέση σχεδόν ουδέτερη και έξω από αυτά που γράφετε. Αντιθέτως, θα έλεγα πως ό,τι προβάλλεται στα μικρά και μεγάλα πεζά είναι μια γύμνωση του εσωτερικού κόσμου. Πιστεύω πως η δουλειά του συγγραφέα δεν είναι να κρίνει και ν’ αξιολογεί ευθέως τα πράγματα: η στάση του ανιχνεύεται πίσω από τις λέξεις, αλλά και στην επιλογή τους. Η θεματολογία σας είναι από ασήμαντα στοιχεία μιας καθηΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ

Η Ούρσουλα Φωσκόλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1986 και εργάζεται ως γραφίστρια. Είναι μόνιμη συνεργάτις του λογοτεχνικού περιοδικού Φρέαρ και επιμελείται τη σελίδα του στο διαδίκτυο. Μεταφράσεις και διηγήματά της έχουν δημοσιευτεί στα λογοτεχνικά περιοδικά Νέα Ευθύνη, Νέο Επίπεδο, Το Δέντρο, (δέ)κατα, Ένεκεν, manifesto, Ακτή, Θράκα, Πλανόδιον, Φρέαρ.

Κ.λπ.

7

Μάρτιος 2017

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Ούρσουλα Φωσκόλου κυματισμό μιας γυναικείας κλείδας τη στιγμή που ανασαίνει. Θα ήταν θαυμάσιο κι αποκαλυπτικό αν αρχίζαμε όλοι να προσέχουμε περισσότερο τα μικρά και φαινομενικά “ασήμαντα”. Διακρίνοντας, πάντως, μια αφηγηματική δεινότητα στα γραπτά σας, αναρωτιέμαι αν είχατε κάποιο πρότυπο, εγχώριο ή ξένο. Απαντώ συνήθως πολύ άτσαλα σε τέτοιες ερωτήσεις. Θα σας μιλήσω για τα διαβάσματά μου, αναφέροντας εκείνους που μου έρχονται πρώτοι στο μυαλό κι αφήνοντας —σίγουρα— έξω πολλούς. Στην παιδική μου ηλικία, λοιπόν, θυμάμαι πως γοητεύτηκα από τον Ιούλιο Βερν. Ξεκίνησα από τις “20.000 λεύγες κάτω από τη θάλασσα” και στη συνέχεια τα διάβασα όλα σ’ εκείνες τις υπέροχες εκδόσεις Σιδέρη. Το πρώτο βιβλίο που αγόρασα με δικά μου χρήματα νομίζω ήταν μια “Ανθολογία νεοελληνικής ποίησης”. Αργότερα, στο Λύκειο, κάθε απόγευμα πριν το φροντιστήριο, χανόμουν στο υπόγειο της Εστίας. Με Ελύτη, Ρίτσο, Καρυωτάκη, αλλά και Τίτο Πατρίκιο περνούσα τα βράδια μου. Αργότερα αγάπησα τον Καζαντζάκη, τον Ηλία Βενέζη και την “Αιολική Γη” του, η οποία παραμένει ένα από τα πιο αγαπημένα μου βιβλία. Από τα ενήλικα διαβάσματά μου, ξεχωρίζω τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, τον Ε.Χ. Γονατά, τον Τάσο Λειβαδίτη, τον Albert Camus με το “Καλοκαίρι” και τους “Γάμους” του, τη Virginia Woolf, τον Mario Benedetti, τον Gabriel Garcia Marquez, τα διηγήματα του Raymond Carver και του Ray Bradbury. Εκτός από τους παραπάνω, μπορώ να γράψω και για εκατοντάδες άλλους, θα σταματήσω όμως εδώ. Πώς κρίνετε το επίπεδο της νεοελληνικής λογοτεχνίας; Συνεχίζουν να γράφονται διαμάντια. Κείμενα που τα διαβάζω κι αισθάνομαι μια φαγούρα στην πλάτη, από τις φτερούγες που φυτρώνουν. Συχνά, για να τ’ ανακαλύψεις, χρειάζεται πολύ σκάψιμο, μα αξίζει. Διάβασα, για παράδειγ-

8

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

μα, πρόσφατα τη νέα συλλογή διηγημάτων της Μαρίας Κουγιουμτζή, “Όλα μπορούν να συμβούν μ’ ένα άγγιγμα” και τη συστήνω ανεπιφύλακτα. Πιστεύετε στην κριτική; Σαφώς. Αρκεί να είναι τέτοια, δηλαδή αιτιολογημένη, να πατάει σε γερές βάσεις. Βοηθά τον συγγραφέα να εξελιχθεί, τον δοκιμάζει. Σας ενδιαφέρει τι θα πουν οι κριτικοί για το βιβλίο σας; Δηλαδή, εξαρτάται η δημιουργική σας διάθεση από τα σχόλια που θα γίνουν για το βιβλίο ή θα τα αγνοήσετε; Θα ήταν ψέμα αν έλεγα πως δεν με ενδιαφέρει. Όμως η πρόσληψη του βιβλίου μου από τους κριτικούς δεν συνδέεται με τη δημιουργική μου διάθεση. Αυτή πηγάζει από μια βαθύτερη ανάγκη, που —σαν την πείνα— πρέπει να ικανοποιηθεί. Σε ποιο κοινό απευθύνεστε; Στην κοιλιά του Κήτους χωρούν όλοι. Έχει πνευματικότητα η ελληνική κοινωνία; Πνευματικοί άνθρωποι θα υπάρχουν πάντοτε. Το κακό είναι ότι μένουν συχνά στην αφάνεια. Είναι ο κόσμος μας παράλογος; Σαφώς. Αυτό είναι που τον κάνει γοητευτικό. Τι είναι εκείνο που δίνει νόημα στον άνθρωπο; Η ειλικρίνεια στα “θέλω” του, η πραγματική επαφή, το χάδι. Ποια είναι η αγαπημένη σας λέξη; (σε οποιαδήποτε γλώσσα). Ποια είναι η ωραιότερη λέξη της ελληνικής γλώσσας; Ποια είναι η λέξη που αντιπαθείτε περισσότερο; Αγαπώ τη λέξη “ασπαίρω”, αλλά μπορώ εξίσου ν’ αγαπήσω και τις λέξεις “γάλα” ή “ψωμί”. Ωραιότερη λέξη της ελληνικής γλώσσας μπορεί να γίνει οποιαδήποτε, όταν αναβλύσει από τα χείλη αγαπημένων. Οι λέξεις είναι σύμ-

μαχοι, δεν τις αντιπαθώ. Ποιος είναι ο αγαπημένος σας λογοτεχνικός ήρωας; Ποιοι είναι οι πραγματικοί σας ήρωες; Αγαπώ την Έντα Γκάμπλερ, χωρίς να ξέρω ακριβώς γιατί. Πραγματικοί ήρωες είναι όσοι βάζουν τον εγωισμό τους στην άκρη κι έχουν μια αγκαλιά που χωράει όλο τον κόσμο. Τέλειωσε ένας χρόνος και είμαστε στην αρχή ενός νέου χρόνου. Έχουν σημασία οι απολογισμοί στη ζωή μας; Έχουν, από τη στιγμή που μας βοηθούν να προχωρήσουμε. Είστε ρομαντική; Φοβάμαι πως ναι. Κι αν και τρομακτικό, είναι παρήγορο. Τι είναι για σας η μοναξιά; Η ασυμφωνία του έξω με τον μέσα κόσμο. Ή μια πολύ καλή ευκαιρία να γράψω. Σας απασχολεί ο χρόνος; Βέβαια. Και ο χρόνος και τα γηρατειά, όμως τείνω να μη μετανιώνω για ό,τι πέρασε. Περνώντας μέσα απ’ τη φωτιά του καψαλίστηκα, μα πάνω απ’ όλα διαμορφώθηκα. Η γυναίκα σήμερα στην Ελλάδα είναι ίση με τον άνδρα; Είστε φεμινίστρια ή πιστεύετε ότι ο φεμινισμός έχει δημιουργήσει προβλήματα στη γυναίκα; Σε κάποιους τομείς ναι, σε άλλους όχι. Αντί για τον όρο “φεμινισμός”, προτιμώ εκείνον του “ανθρωπισμού”. Πάντοτε αντιμετώπιζα τους ανθρώπους ως τέτοιους κι όχι με την ετικέτα του φύλου. Η διαφορετικότητα είναι όμορφη και δεν θα έπρεπε να είναι αιτία διαχωρισμού, αλλά ευκαιρία για να χτίσουμε γέφυρες. Τελικά, τι είναι η ζωή; Μια δροσιστική βουτιά στην τυχαιότητα.

ΘΕΑΤΡΟ Επέτειος

Για τα 113 χρόνια από το θάνατο του Άντον Τσέχοφ * Πάνω στην τσεχοφική ρητορική στηρίζονται πολλές από τις πρόσφατες παραστάσεις νέων σκηνοθετών στην Ευρώπη Γράφει η ΕΛΕΝΗ ΒΑΡΟΠΟΥΛΟΥ

«Εμένα, ίσως να με διαβάζουν πενήντα χρόνια ακόμη, μετά θα με ξεχάσουν».

Ο

Άντον Πάβλοβιτς Τσέχοφ, που είπε τη σεμνή όσο και φιλάρεσκη αυτή φράση λίγο καιρό προτού πεθάνει, μόλις σαράντα τεσσάρων χρόνων, τον Ιούλιο του 1904, όχι μόνο διαβάζεται εκατό χρόνια αργότερα σαν διηγηματογράφος ή παίζεται σαν κλασικός του μοντέρνου θεάτρου, αλλά και σφράγισε ολόκληρο τον 20ό αιώνα με την απαράμιλλη χειρονομία του να κρύβει τα μεγάλα δράματα του τώρα μέσα στο μικρό και στο καθημερινό, μέσα στην τέλεια σιωπή. Κανένας άλλος πριν από αυτόν δεν είχε τόσο αριστουργηματικά διαγνώσει και φανερώσει το εν δυνάμει βάθος της επιφανειακότητας. Ούτε συνθέσει τόσο διακριτικά και ανάλαφρα, με αποχρώσεις από συνηθισμένες πράξεις και αντιδράσεις, με υποσημειώσεις από κοινότοπες ζωές και αντιηρωικούς βίους, την πιο ευάλωτη πλευρά της ανθρώπινης ύπαρξης. Το 1890, δύο χρόνια αφότου είχε δημοσιεύσει το εκτενές διήγημα «H στέπα» με την ποιητική περιγραφή μέσα από τα μάτια ενός αγοριού και ενώ ήξερε για τη μοιραία φυματίωσή του, ο γιατρός, ο ανταποκριτής, ο συγγραφέας Τσέχοφ ταξίδεψε επτά χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, στην εσχατιά της ρωσικής αυτοκρατορίας, έχοντας ως προορισμό τον τόπο των εξορίστων Σαχαλίνη. Από το γκρίζο,

«Εμένα, ίσως να με διαβάζουν πενήντα χρόνια ακόμη, μετά θα με ξεχάσουν». παγωμένο και μονότονο Αλεξαντρόφσκ, από την εμπειρία με τους ποινικούς κρατούμενους, αγρότες βασικά, και από τη σκληρή διαβίωση, τις τιμωρίες και τις ταπεινώσεις τους, από την προσωπική φυγή εντεύθεν της Σιβηρίας προς τον «μη τόπο», το πουθενά ενός σωφρονιστικού στρατοπέδου, από έναν οκτάμηνο περίπλου που περιέλαβε με την επιστροφή στη Ρωσία και την Ιαπωνική θάλασσα, τον Ινδικό ωκεανό, τη διώρυγα του Σουέζ, προέκυψε, τέσσερα χρόνια αργότερα, «H νήσος Σαχαλίνη». Ένα βιβλίο ιατρικό και κοινωνιολογικό. Αυτή η γυμνή μελέτη, τελικά μια άλλου τύπου τσεχοφική ανθρωπογεωγραφία, αποδείχθηκε τρομακτικά διορατική, αφού σε αυτήν ο παρατηρητής των ανθρώπινων πραγμάτων Τσέχοφ προοιωνίζεται τον 20ό αιώνα όπως τον χαρακτήρισαν οι «αποικίες των τιμωρημένων», τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ο ερευνητικός και φιλοσοφικός λόγος για τα σωφρονιστικά συστήματα.

Ο Τσέχοφ είδε από πολύ κοντά την εξορία ως μορφή ζωής όταν διερεύνησε το καθεστώς της στην απεραντοσύνη της Σαχαλίνης μεταναστεύοντας ο ίδιος σε μιαν απρόσιτη ερημιά, στα πέρατα του κόσμου, και εκθέτοντας τον εαυτό του σε όλους τους πιθανούς κινδύνους. Όμως και ο Τσέχοφ του «Γλάρου», του «Θείου Βάνια», των «Τριών αδελφών», του «Βυσσινόκηπου», αυτός ο «μετρ» της συντομίας, της υποδήλωσης και της παύσης, δεν εμφανίζεται λιγότερο ευαισθητοποιημένος απέναντι στο βίωμα του εξόριστου. Εξόριστα είναι, με τη μεταφορική έννοια του όρου, τα δραματικά πρόσωπα των θεατρικών έργων του. Ζώντας σε μια μεταβατική ιστορική περίοδο, περνούσαν τις μέρες τους σαν σε αίθουσα αναμονής. Πάντα διαχειριστές και όχι αφέντες της ζωής τους. Αλλιώς ή κάπου αλλού ήθελαν να είναι. Και οπωσδήποτε μακριά από την απραξία, την αδράνεια, την πλήξη, το κενό.

Κ.λπ.

9

Μάρτιος 2017

ΘΕΑΤΡΟ Άντον Τσέχοφ Με την είσοδο του 20ού αιώνα ο Τσέχοφ εισήγαγε στο θέατρο, για αυτά ακριβώς τα πρόσωπα των ανεκπλήρωτων ή των ματαιωμένων επιθυμιών, εξορισμένα μέσα στην άβολη καθημερινότητα, μια καινούργια αισθητική της συγκίνησης, που δεν έχει χάσει μέχρι σήμερα τίποτε από τη νεωτερικότητα αλλά και την επικαιρότητά της. H τσεχοφική δραματουργία και γραφή αντιτάχθηκαν στον μελοδραματισμό, στη μεγαλοστομία, στη μεγέθυνση των παθών. Στα θεατρικά έργα όσο και στα διηγήματά του ο Τσέχοφ αποστρεφόταν τις θεαματικές κορυφώσεις και την κατάληξη με το ισχυρό δραματικό εφέ. Τη στιγμή της έντονης σύγκρουσης και του σκληρού πλήγΛέον Τολστόι, Μαξίμ ματος, αντί να διατηρεί τους υψηλούς τόνους ακολουθώντας τη συναισθηματική αντίδραση, χρησιμοποιούσε διάφορες τεχνικές για αποσόβηση της κρίσης και κατευνασμό της εσωτερικής ταραχής. Συχνά προσέφευγε σε μια κωμική έκβαση της σκηνής, έτσι ώστε το αστείο να εξισορροπεί τη σοβαρή κατάσταση και η μοίρα να προβάλλει πιο υποφερτή. H εσωτερική συντριβή των προσώπων δεν παρουσιάζεται στα έργα του σαν πανωλεθρία αλλά μάλλον σαν ένας αβάσταχτος, συγκαλυμμένος πόνος, σαν να είναι το επακόλουθο από κάποιο αστόχημα, μια αδεξιότητα, μια ανεπιτυχή απόπειρα που πάντως δεν καταφέρνει

10

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

να εκμηδενίσει το άτομο. H συγκίνηση καθώς απορρέει περισσότερο από το ανομολόγητο και το άφατο παρά από ό,τι δηλώνουν τα πρόσωπα ή από ό,τι πραγματικά εκτυλίσσεται, διαθέτει μια μαγική απροσδιοριστία που καθηλώνει τον θεατή. Πάνω στον καμβά των συγκινήσεων και στην τσεχοφική ρητορική στηρίζονται πολλές από τις πρόσφατες παραστάσεις νέων σκηνοθετών στην Ευρώπη. Οι ευθέως ιστορικές και κοινωνιολογικές σκηνικές προσεγγίσεις, ακόμη και οι ποιητικές με τα ψυχογραφικά πορτρέτα ή οι ατμοσφαιρικές με το ομιχλώδες ανείπωτο, έχουν υποχωρήσει μπροστά σε μια απομυθοποιητική, διεισδυτική τάση επικαιροποίησης που φέρνει τον Τσέχοφ Γκόρκι, Άντον Τσέχοφ κοντά στις σημερινές κοινωνίες. Αυτή η τάση προτάσσει τη μουσικότητα και τις δομές του τσεχοφικού λόγου, συνδέει τα επικοινωνιακά προβλήματα και τα αδιέξοδα των ανθρώπων στη μεταβατική εποχή των μίντια με εκείνα των δραματικών προσώπων, ενώ παράλληλα τονίζει τις κωμικοτραγικές όψεις της ίδιας της συγκίνησης.

Το κείμενο της Ελένης Βαροπούλου, είχε δημοσιευτεί για πρώτη φορά στο «Βήμα» [22/08/2004]

ΙΣΤΟΡΙΑ Πρόσωπα

Φερνάν Μπροντέλ: μορφή της ιστοριογραφίας

Ο

Φερνάν Μπροντέλ [Fernand Braudel, 24 Αυγούστου 1902 – 27 Νοεμβρίου 1985], ήταν ο σπουδαιότερος Γάλλος ιστορικός της μεταπολεμικής περιόδου, και εξέχουσα μορφή της Σχολής Annales. Οργάνωσε την ακαδημαϊκή του πορεία γύρω από τρεις μεγάλες εργασίες, καθεμιά από τις οποίες πήρε δεκαετίες εντατικής μελέτης: «Η Μεσόγειος» (1923-49, έπειτα 1949-66), «Πολιτισμός και Καπιταλισμός» (1955-79), και το ανολοκλήρωτο, «Ταυτότητα της Γαλλίας» (1970-85). Η φήμη του πηγάζει εν μέρει από τα γραπτά του, αλλά πολύ περισσότερο από την επιτυχία του στο να καταστήσει τη Σχολή Annales την πιο σημαντική μηχανή ιστορικής έρευνας στη Γαλλία και σε αρκετά μέρη του κόσμου, μετά το 1950. Ως η κύρια μορφή της Σχολής Annales της ιστοριογραφίας κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960, άσκησε τεράστια επιρροή στη γραφή της ιστορίας στη Γαλλία και σε άλλες χώρες. Ο Μπροντέλ έχει θεωρηθεί ως ένας από τους σπουδαιότερους εκείνους ιστορικούς που έχουν δώσει έμφαση στο ρόλο μεγάλης κλίμακας κοινωνικοοικονομικών παραγόντων στη γραφή και αφήγηση της ιστορίας. Είναι επίσης δυνατόν να θεωρηθεί ως ένας από τους προδρόμους της Θεωρίας Παγκόσμιων Συστημάτων. Ο Μπροντέλ γεννήθηκε το 1902 στην Luméville-en-Ornois, στο διαμέρισμα Μεζ της Γαλλίας, όπου επίσης έζησε με τη γιαγιά του για αρκετό χρονικό διάστημα. Ο πατέρας του, ο οποίος ήταν μαθηματικός, τον βοήθησε στις σπουδές του. Ο Μπροντέλ μελέτησε ακόμη αρκετά τα λατινικά και τα ελληνικά. Αγαπούσε την Ιστορία και έγραφε ποίηση. Ήθελε να σπουδάσει Ιατρική, αλλά ο πατέρας του ήταν αντίθετος με την ιδέα αυτή. Το 1922 ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο φιλολογικό τμήμα του Πανεπιστημίου του Παρισιού. Σε ηλικία 20 ετών έγινε υφηγητής [agrégé]

της Ιστορίας. Καθώς δίδασκε σε σχολείο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Αλγερία, μεταξύ του 1923 και του 1932, γοητεύτηκε από την Μεσόγειο Θάλασσα και καθετί γύρω από αυτή. Από το 1932 μέχρι το 1935 δίδασκε στα παρισινά λύκεια Pasteur, Condorcet και Henri-IV΄. Γνώρισε τον Lucien Febvre, συνιδρυτή του σημαντικού περιοδικού Annales, ο οποίος επρόκειτο να επηρεάσει σημαντικά το έργο του. Μέχρι το 1900 οι Γάλλοι παγίωσαν την πολιτιστική τους κυριαρχία στην Βραζιλία με την εγκαθίδρυση της Βραζιλιάνικης Ακαδημίας Καλών Τεχνών. Η Βραζιλία είχε, ωστόσο, ακόμη έλλειψη σε πανεπιστήμια, και το 1934 ο γαλλόφιλος Julio de Mesquita Filho προσκάλεσε τον ανθρωπολόγο Claude Lévi-Strauss και τον Μπροντέλ να βοηθήσουν στην ίδρυση ενός νέου πανεπιστημίου. Το αποτέλεσμα ήταν η ίδρυση του Πανεπιστημίου του Σάο Πάολο. Ο Μπροντέλ αργότερα είπε πως ο χρόνος του στη Βραζιλία ήταν «η σπουδαιότερη περίοδος της ζωής του». Επέστρεψε στο Παρίσι το 1937 και το

1939 κατατάχθηκε στον Στρατό, αλλά συνελήφθη αιχμάλωτος το 1940 και κρατήθηκε σε στρατόπεδο κοντά στο Lübek της Γερμανίας, όπου, εργαζόμενος από μνήμης, οργάνωσε το μεγάλο του έργο Η Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β΄. Μερικά από τα κίνητρα συγγραφής του βιβλίου, όπως είπε, ήταν ότι, ως «Βόρειος» αγάπησε, τελικά, τη Μεσόγειο. Μετά τον Πόλεμο δούλεψε με τον Febvre σε ένα καινούργιο κολέγιο, που ιδρύθηκε ξεχωριστά από το Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, αφιερωμένο στην Κοινωνική και Οικονομική Ιστορία. Ο Μπροντέλ είχε ήδη αρχίσει αρχειακή έρευνα στο διδακτορικό του για τη Μεσόγειο όταν υπήχθη στην επιρροή της Σχολής των Annales, γύρω στο 1938, αφού μπήκε στην École Pratique des Hautes Études ως ιστορικός σύμβουλος. Εργάστηκε με τον Febvre, ο οποίος αργότερα διάβασε τις πρώιμες εκδόσεις του magnum opus του Μπροντέλ και του παρείχε εκδοτικές συμβουλές. Κατά το ξέσπασμα του πολέμου το 1939, κλήθηκε στο στρατό και τελικά

Κ.λπ.

11

Μάρτιος 2017

ΙΣΤΟΡΙΑ Φερνάν Μπροντέλ αιχμαλωτίστηκε από τους Γερμανούς (1940-45). Καθώς ήταν αιχμάλωτος πολέμου, ο Μπροντέλ δεν είχε πρόσβαση σε βιβλία ή σημειώσεις· βασίστηκε στο αξιοθαύμαστο μνημονικό του για να μελετήσει και να αντλήσει πληροφορίες για το έργο του. Το 1949 εξελέγη στο Κολλέγιο της Γαλλίας μετά την απόσυρση του Febvre. Το 1947, μαζί με τους Febvre και Charles Morazé, ο Μπροντέλ ίδρυσε το γνωστό «Έκτο Τμήμα» (Sixième Section) για «Οικονομικές και Κοινωνικές Επιστήμες» στην Πρακτική Σχολή Ανωτάτων Σπουδών. Αποσύρθηκε το 1968, και το 1983 εξελέγη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Το 1962 συνέγραψε Μια Ιστορία των Πολιτισμών ως βάση μιας ιστορικής σειράς, αλλά η απόρριψη της παραδοσιακής αφήγησης – βασισμένης σε γεγονότα – κρίθηκε αρκετά ριζοσπαστική από το Γαλλικό Υπουργείο Παιδείας, το οποίο και απέρριψε το βιβλίο. Εκτός από τη Μεσόγειο, το πιο γνωστό έργο του είναι το τρίτομο Υλικός πολιτισμός, καπιταλισμός και οικονομία, XV – XVIII, XVe-XVIIIe, που πρωτοεμφανίστηκε το 1979. Είναι μια εκτενής σε κάλυψη ιστορία του προβιομηχανικού σύγχρονου κόσμου, που παρουσιάζει τη λεπτομερή κάλυψη που απαιτεί η σχολή της κλειομετρικής [η συστηματική εφαρμογή της οικονομικής θεωρίας για τη μελέτης ιστορίας], που εστιάζει στο πώς οι άνθρωποι έθεσαν τις βάσεις λειτουργίας των οικονομιών. Όπως όλα τα μεγάλα του έργα, αναμειγνύει το παραδοσιακό οικονομικό υλικό με εκτενή περιγραφή του κοινωνικού αντίκτυπου οικονομικών γεγονότων στην καθημερινή ζωή, και δίνει ιδιαίτερη προσοχή στη διατροφή, τη μόδα, τις κοινωνικές νόρμες και παρεμφερείς περιοχές. Ο Μπροντέλ υποστηρίζει ότι υπάρχουν μακροπρόθεσμοι κύκλοι στην καπιταλιστική οικονομία, οι οποίοι αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη τοn 12ο αιώνα. Πόλεις και αργότερα εθνικά κράτη ακολουθούν το ένα το άλλο διαδοχικά ως κέντρα αυτών των κύκλων. Η Βενετία και η Γένοβα το 13ο με 15ο αιώνα (1250–1510), η Αμβέρσα το 16ο

12

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

Έργα μεταφρασμένα στα ελληνικά Η Μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β’ της Ισπανίας, ΜΙΕΤ, 1999 (τρεις τόμοι) Μεσόγειος (τρεις τόμοι) Α΄: Ο ρόλος του περιγύρου, μτφ. Κλαίρη Μιτσοτάκη, ΜΙΕΤ Β΄: Συλλογικά Πεπρωμένα, μτφ. Κλαίρη Μιτσοτάκη, ΜΙΕΤ Γ΄: Γεγονότα, Πολιτική, Άνθρωποι, μτφ. Κλαίρη Μιτσοτάκη, ΜΙΕΤ Μεσόγειος, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Μπροντέλ, Ντυμπύ (Duby), Η Μεσόγειος, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Κοινωνική Ανθρωπολογία, ΜΙΕΤ, 2005, μτφ. Άρης Αλεξάκης, 787 σελ. Οι μνήμες της Μεσογείου, Α. Α. Λιβάνης, 2000, μτφ. Ουγουρλόγλου Κλεοπάτρα, σελ. 476 Γραμματική των Πολιτισμών, ΜΙΕΤ, 2001, μτφ. Άρης Αλεξάκης, σελ. 784, Υλικός Πολιτισμός, Οικονομία και Καπιταλισμός (δύο τόμοι), ΜΙΕΤ, μτφ. Αικατερίνη Ασδραχά Η δυναμική του Καπιταλισμού, Αλεξάνδρεια, μτφ. Ρίκα Μπενβενίστε Η Μεσόγειος: Άνθρωποι και πολιτισμική κληρονομιά, Αλεξάνδρεια, μτφ. Κώστας Αντύπας Η Μεσόγειος: Ο Χώρος και η Ιστορία, Αλεξάνδρεια, μτφ. Έφη Αβδελά, Ρίκα Μπενβενίστε Μελέτες για την Ιστορία, Μνήμων, μτφ. Ρόδη Σταμούλη, Οντέτ Βαρών Υλικός Πολιτισμός, Οικονομία και Καπιταλισμός, Μορφωτικό Ινστιτούτο Αγροτικής Τράπεζα, 1995, σετ δυο τόμων ΠΗΓΕΣ https://el.wikipedia.org, https://www.timesnews.gr

(1500–1569), το Άμστερνταμ το 16ο με 18ο (1570–1733), το Λονδίνο και η Αγγλία το 18ο και 19ο (1733–1896). Υποστήριζε ότι «δομές» [structures] — λέξη που χρησιμοποιεί για να δηλώσει αρκετά είδη οργανωμένων συμπεριφορών, στάσεων, και συνηθειών, όπως επίσης και κυριολεκτικά δομές και υποδομές — που οικοδομήθηκαν στην Ευρώπη κατά το Μεσαίωνα που συνέβαλαν σε ή ίσως ήταν υπαίτιες για την επιτυχία των βασισμένων στην Ευρώπη πολιτισμών μέχρι σήμερα. Αρκετές από αυτές φαίνεται να αποδίδει στη μακρόβια ανεξαρτησία πόλεων-κρατών, τα οποία, παρότι αργότερα αντικαταστάθηκαν από γεωγραφικά κράτη, δεν ήταν πάντα εντελώς υπό πίεση – ίσως για λόγους ωφέλειας. Ένα χαρακτηριστικό του έργου του Μπροντέλ είναι η εμφανής συμπόνια

του για τη δυστυχία περιθωριoποιημένων ανθρώπων. Επισημαίνει το προφανές, ότι οι περισσότερες ιστορικές πηγές προέρχονται από τις οικονομικά (ή τουλάχιστον πνευματικά) ισχυρές τάξεις — αυτές που είναι είτε πλούσιες είτε αναρριχώνται για να γίνουν. Δίνει σημασία στις φαινομενικά εφήμερες ζωές σκλάβων, δουλοπάροικων και χωρικών, όπως επίσης και των πτωχών αστών, και υποδεικνύει τις προσφορές τους στον πλούτο και τη δύναμη των αντίστοιχων αφεντών και κοινωνιών. Πράγματι, φαίνεται να θεωρεί πως οι άνθρωποι αυτοί σχηματίζουν το πραγματικό υλικό του πολιτισμού. Η εργασία του συχνά διευκρινίζεται με ταυτόχρονες απεικονίσεις της καθημερινής ζωής, σπάνια με εικόνες ευγενών ή βασιλέων.

ΘΕΑΤΡΟ Πρόσωπα

Ιονέσκο: «Ο τίτλος βρέθηκε! Θα είναι η Φαλακρή τραγουδίστρια…»

Τ

ο διηγήθηκε ο Γάλλος ηθοποιός και σκηνοθέτης Nicolas Bataille [1926-2008]: Ένα βράδυ, η Monica Lovinesco, που ήταν τότε η βοηθός μου στη σκηνοθεσία, μου έφερε ένα χειρόγραφο: «Έχω έναν φίλο που έχει γράψει ένα μικρό έργο. Όλοι λένε ότι είναι ακατάλληλο για να ανέβει στη σκηνή. Θα μ’ ενδιέφερε να μάθω την άποψή σας.» - «Πώς λέγεται ο φίλος σας;» - «Ionesco…». Ενώ διάβαζα το χειρόγραφο του στ’ αγγλικά χωρίς κόπο [L'anglais sans peine], ο πρώτος τίτλος της Φαλακρής τραγουδίστριας [La Cantatrice chauve], ήταν για μένα, νέο ηθοποιό, μια αποκάλυψη: αυτό το κείμενο δεν έμοιαζε σε τίποτα με ό,τι είχα δει ή είχα διαβάσει μέχρι τότε. Αντιπροσώπευσε εκεί αγγλικούς χαρακτήρες που χρησιμοποιούσαν μεταξύ τους μια εκπληκτική γλώσσα, που εμφανίζεται χωρίς συνέχεια, αλλά έχοντας στο σύνολό της μια λογική. Μερικές ημέρες αργότερα, συνάντησα τον Ionesco (19091994) που μου εξήγησε: «Θα ήθελα να μάθω τ’ αγγλικά, έχω ανοίξει μια μέθοδο Assimil και ανακάλυψα έναν ολόκληρο κόσμο που εκφραζόταν με έναν εκπληκτικό τρόπο. Έχω λοιπόν βάλει τους χαρακτήρες μου να μιλούν αγγλικά, σαν Γάλλοι που μαθαίνουν αγγλικά». Και όσον αφορά στον υπότιτλο του L'anglais sans peine, «το αντι-έργο», καθόρισε ότι ήταν μια κριτική του αστικού θεάτρου της αρχής του αιώνα. «Λοιπόν, είναι αλήθεια; Θέλετε να παίξετε το έργο μου; Όμως όλοι μου λένε ότι δεν παίζεται!» Για μας, ήταν και ανταποκρινόταν απόλυτα σ αυτό που αναζητούσαμε για την μικρή μας θεατρική ομάδα. Αποφασίσαμε, λοιπόν, να το ανεβά-

σουμε χωρίς καθυστέρηση. Το μόνο πρόβλημα (εκτός από το να βρούμε ένα θέατρο για να το παίξουμε) ήταν να αλλάξουμε τον τίτλο: Τ’ αγγλικά χωρίς κόπο μας έκανε να θυμόμαστε το έργο του Tristan Bernard Τ’ αγγλικά έτσι όπως τα μιλάμε [L'Anglais tel qu'on le parle, 1899]. Όμως, μια ημέρα, κατά τη διάρκεια μίας πρόβας, ο «αξιωματικός των πυροσβεστών» απαγγέλλοντας την ιστορία του «συναχιού», είχε κενό μνήμης, πήδησε τρεις γραμμές και αντί να πει για μια πολύ ξανθιά τραγουδίστρια, ανέφερε μια φαλακρή τραγουδίστρια… Ο Ionesco αναφώνησε: «Ο τίτλος βρέθηκε! Θα είναι η Φαλακρή τραγουδίστρια! Για να δικαιολογηθεί ο τίτλος, θα προσθέσω και μερικές αναφορές στο κείμενο». Και η Φαλακρή τραγουδίστρια παρουσιάστηκε στις 16 Μαΐου 1950 στο Théâtre des Noctambules χάρη στους Jean-Claude και Pierre Leuris, τους διευθυντές, οι οποίοι ενέκριναν αμέσως το έργο. Έχει γίνει μια ξεχωριστή περίπτωση μέσα στην ιστορία του γαλλικού θεάτρου, επειδή μετά το Noctambules, το ξαναπαίξαμε το 1957 στο Théâtre de la Huchette, όπου παίζεται χωρίς διακοπή μέχρι σήμερα! Σημείωση: L'anglais tel qu'on le parle είναι μια μονόπρακτη κωμωδία του Tristan Bernard. Ένας Γάλλος απήγαγε μια νεαρή Αγγλίδα. Οι δυο νέοι έρχονται να μείνουν στο Παρίσι, σ’ ένα ξενοδοχείο, όπου φτάνει και ο πατέρας της νεαρής για να τους αναζητήσει. Τέτοιο είναι το μοτίβο του έργου στο οποίο ο συγγραφέας παρουσίασε μια συγκεκριμένη αγγλική ερμηνεία που αγνοεί εντελώς τη γλώσσα, γεγονός που προσφέρει ξεκαρδιστικές σκηνές.

Κ.λπ.

13

Μάρτιος 2017

ΘΕΑΤΡΟ Περί Κριτικής

Δοκιμασίες και αδιέξοδα της σύγχρονης θεατρικής κριτικής Γράφει ο ΣΑΒΒΑΣ ΠΑΤΣΑΛΙΔΗΣ

O

Tim Berners-Lee σίγουρα έγραψε ιστορία δημιουργώντας το Ίντερνετ. Και επιτρέψτε μου να πω εξαρχής ότι θεωρώ την ανακάλυψη του Ίντερνετ τόσο σημαντική για τον άνθρωπο όσο σημαντική ήταν και η τυπογραφία του Γουτεμβέργιου για τους Αναγεννησιακούς. Μπορεί η σύγκριση να ακούγεται κάπως τραβηγμένη, όμως επί της ουσίας δεν είναι, γιατί και οι δύο ανακαλύψεις πραγματικά προκάλεσαν αλλαγές τρομακτικών διαστάσεων, κυρίως σε ό,τι αφορά στην ελευθερία διασποράς της γνώσης. Άμα τη εμφανίσει τους τίποτα πια δεν έμελλε να παραμείνει το ίδιο. Αυτά σαν μια πρόχειρη εισαγωγική τοποθέτηση. Δεν θα με απασχολήσει άλλο ο Γουτεμβέργιος, γιατί δεν έχω να πω κάτι που δεν έχει ήδη ειπωθεί. Το ότι τον ανέφερα είναι για να πω ότι με τον Γουτεμβέργιο ανοίγει περίπου η εποχή του Μοντέρνου, για να φτάσουμε αισίως και εν πολλοίς διαμέσου του Ίντερνετ και της τεχνολογίας γενικότερα, στο μεταμοντέρνο, για άλλους ακόμη και στο μετα-μεταμοντέρνο. Και αυτό το κομμάτι θα με απασχολήσει εδώ: δηλαδή, σε ποιο βαθμό η εισβολή των κοινωνικών μέσων δικτύωσης άλλαξε, προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο, την τέχνη της κριτικής ή, για άλλους λιγότερο «ρομαντικούς», απλώς την πράξη της κριτικής.

Περί δημοκρατίας

Η αρχή της ελεύθερης διακίνησης της κριτικής και της έκφρασης γενικά βασίζεται στην αντίληψη που λέει ότι η απρόσκοπτη διασπορά της γνώσης είναι δημόσιο αγαθό, που εμπεριέχει τόσο τη λογική απαίτηση να αποκτά όσο και να προβάλλει τη γνώση. Η πολιτική αφομοίωση αυτής της ιδέας φαίνεται ήδη στην πρώτη νομική προσπάθεια κατάργησης της λογοκρισίας στην Αγγλία το 1695 (γνωστή ως License Act). Επίσης, τη συναντούμε στη διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μετά τη Γαλλική Επανάσταση το 1789, όπως και στην πρώτη αναθεώρηση του αμερικανικού συντάγματος το 1792 και στα μεθεόρτια των επαναστάσεων στη Ρωσία, Αυστρία, Ουγγαρία το 1848. Περισσότερες προσπάθειες προς αυτήν την κατεύθυνση

14

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

έχουμε τον 20ό αιώνα, τον δημοκρατικότερο αιώνα όλων των εποχών και όλως περιέργως τον πλέον αιματοβαμμένο (κανείς άλλος δεν έχει να επιδείξει μαζικότερες καταστροφές, οι περισσότερες στο όνομα κάποιας δημοκρατίας). Έχουμε, για παράδειγμα, την έκθεση Hutchins το 1947 στις ΗΠΑ, σύμφωνα με την οποία η ενημέρωση του Αμερικανού πολίτη πρέπει να είναι πολύπλευρη και όχι εστιασμένη μόνο σε ό,τι τα μαζικά μέσα θεωρούν άξια δημοσιοποίησης. Ακόμη και πρόσφατα, με τις περίφημες διαδικτυακές διαρροές, γνωστές ως wikileaks, το θέμα που τέθηκε εξαρχής ήταν κατά πόσο το κοινό πρέπει να γνωρίζει οτιδήποτε αφορά τη δημόσια σφαίρα ή ορισμένα θέματα πρέπει να υποτάσσονται στη λογική κάποιας μορφής ελέγχου, ακόμη κι αν γνωρίζουμε ότι αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αδιαφανείς διαδικασίες που να στηρίζουν μια ισχυρή ελίτ, οικονομική ή άλλης μορφής; Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που δείχνει η ιστορία είναι ότι όσο απομακρύνεται ο άνθρωπος από τη φιλελεύθερη δημοκρατία (βλ. πρώην Σοβιετική Ένωση) τόσο πιο πολύ πλησιάζει την ιδέα του Thomas Hobbes, που θεωρούσε ότι η ενημέρωση και ελεύθερη έκφραση είναι προνόμιο μόνο του Ηγεμόνα ή της κυρίαρχης ομάδας. Σήμερα, η επανάσταση στην ενημέρωση έχει αλλάξει τα πάντα, και ασφαλώς την έννοια της δημοκρατίας. Η τεχνολογία είναι αυτή που ορίζει πλέον τον πολιτισμό, και μάλιστα πιο άμεσα από ό,τι η θρησκεία, η ηθική και ο ουμανισμός. Αυτή ορίζει τους τρόπους και τις μορφές επικοινωνίας, αυτή δημιουργεί τις προϋποθέσεις διαμόρφωσης νέων κοινοτήτων, πολιτιστικών μορφών κ.λπ. H τεχνολογία έχει εισχωρήσει παντού, είναι ο κύριος διαμεσολαβητής ανάμεσα στον άνθρωπο και το περιβάλλον, σε σημείο να απειλεί να αντικαταστήσει την κοινωνική ζωή με ομοιώματα ζωής. Μέσα σε αυτό το απροσδιόριστο σύμπαν των ανοικτών συνόρων όπου συμβιώνουν, έστω και ανήσυχα για την ώρα, το πολυεθνικό κεφάλαιο, η επιστήμη, η τέχνη και η τεχνολογία, απουσιάζουν τα ορατά ελεγκτικά κέντρα και τα σημεία αναφοράς. Όλοι «σερφάρουν» με ταχύτητα από τη μια επιφάνεια στην άλλη χωρίς να λογοδοτούν, παραβιάζοντας χώρους, χρόνους, υλικότητες και ζωντανές παρουσίες. Σήμερα φορούν αυτό το προσωπείο, αύριο το άλλο. Η μια εικόνα επικάθεται στην άλλη. Παντού δρόμοι πολλαπλών κατευθύνσεων, χωρίς «τροχονόμους».

ΘΕΑΤΡΟ Περί Κριτικής

Το γεγονός ότι δεν υπάρχουν πλαίσια έχει δημιουργήσει την αίσθηση πως όλοι χωράμε σ’ αυτό τον μικρό πλανήτη Γη και ότι όλοι έχουμε δικαίωμα λόγου. Για το πλατύ κοινό αυτή είναι η πραγματική δημοκρατία: η δυνατότητα συνύπαρξης ανομοιοτήτων, η δυνατότητα πρόσβασης παντού σε όλους, και εννοείται και σ’ εκείνους που πιο πριν ήταν αποκλεισμένοι από την πολιτική ή την καθημερινότητα. Και αισθάνομαι πως κάπως έτσι αντιλαμβάνονται τη διαδικτυακή κριτική οι πιο ένθερμοι θιασώτες της: ως δείγμα εκδημοκρατισμού και κοσμοπολιτισμού, ως μια άρση των απαγορευτικών οδηγιών, όπως διατείνονται και οι ιδρυτές του πρωτοπόρου στον χώρο γερμανικού ηλεκτρονικού site nachtkritik. Ότι, δηλαδή, μέσα από τη φιλοξενία της γνώμης του κοινού επιτυγχάνεται μια πιο άμεση και πολύμορφη κριτική κάλυψη, την οποία χαρακτηρίζει η διάθεση διαλόγου. Για όλους αυτούς, τα παλιά συστήματα ενημέρωσης όπου οι λίγοι μιλούσαν εξ ονόματος των πολλών, ανήκουν στην ιστορία. Τώρα κάθε θέατρο έχει το Facebook του, όπου διαχειρίζεται κατά το δοκούν την τύχη των δράσεών του. Δεν περιμένει από άλλους να το στηρίξουν. Όπως κατ’ ανάλογο τρόπο κάνει και ο κριτικός με το μπλογκ του: συμμετέχει σε μία δημόσια συζήτηση χωρίς τις «πλάτες» κάποιου εκδοτικού συγκροτήματος ή μεγαλοεκδότη. Την ίδια στιγμή ο υπερεθνικός χαρακτήρας του νέου μέσου επικοινωνίας προσφέρει άπλετο χώρο στους ενδιαφερόμενους να επεκταθούν, να διασχίσουν σύνορα, σε αντίθεση με τους γεωγραφικούς και άλλους περιορισμούς που είχε και εξακολουθεί να έχει να αντιμετωπίσει η έντυπη κριτική, η οποία όχι μόνο βλέπει το τιράζ της εφημερίδας που τη φιλοξενεί να συρρικνώνεται ανησυχητικά, αλλά

βλέπει και το δικό της όγκο να περιορίζεται. Αρκεί να αναφέρουμε εδώ ότι στις καλές εποχές μια θεατρική στήλη μετρούσε 1000 περίπου λέξεις, μετά κατέβηκε στις 600 και τώρα μετά βίας κινείται στις 350 (τουλάχιστον στην Αγγλία και Αμερική), πράγμα που, προφανώς, δεν της επιτρέπει να είναι αναλυτική, να σχολιάζει όλες τις όψεις μιας παράστασης, με αποτέλεσμα να καταλήγει να κάνει χρήση των απαξιωτικών αστεριών, μετατρέποντας έτσι τη στήλη σε βιτρίνα που πωλεί προϊόντα. Αυτήν ακριβώς την ελεύθερη, χωρικά και χρονικά, διασπορά της θεατρικής ενημέρωσης μέσω του διαδικτύου, επικαλούνται οι θιασώτες της για να ισχυριστούν, ίσως όχι και άδικα, ότι έχει συμβάλει καθοριστικά στην ενδυνάμωση της δημοτικότητας του θεάτρου, υπό την έννοια ότι έχει μπει ως θέμα συζήτησης στις καθημερινές κουβέντες των ανθρώπων, ανεξάρτητα από τον τόπο διαμονής τους. Από τη στιγμή που όλοι έχουν πρόσβαση στην ενημέρωση έχουν και τη δυνατότητα της παρέμβασης. Κατά κάποιον τρόπο, ο κόσμος από απλός (και παθητικός) αποδέκτης των απόψεων κάποιου ειδικού, έχει μεταμορφωθεί σε πομπό απόψεων. Δεν είναι τυχαίο που περιοχές όπου δεν φτάνει εύκολα το ζωντανό θέατρο ή η θεατρική συζήτηση, έχουν να επιδείξουν πολλούς «κριτικούς», χρήστες του διαδικτύου. Έστω και χωρίς να πηγαίνουν στο θέατρο, έχουν μια γενική εικόνα του τι γίνεται, έχουν άποψη. Το τι είναι αυτή η άποψη θα το δούμε λίγο παρακάτω. Εκείνο που αξίζει να υπογραμμιστεί εδώ είναι ότι το διαδίκτυο έθεσε τέρμα στην απομόνωση. Μας έκανε όλους πολίτες στο ίδιο χωριό. Όλοι είμαστε συνδεδέμενοι, connected, για να χρησιμοποιήσω την πιο προσφιλή λέξη που κυκλοφορεί σε όλα τα γκάτζετ υψηλής τεχνολογίας.

Κ.λπ.

15

Μάρτιος 2017

ΘΕΑΤΡΟ Περί Κριτικής Και αυτό ισχύει και για τους νέους συγγραφείς που δυσκολεύονται περισσότερο από όλους τους άλλους καλλιτέχνες να εκδώσουν τα έργα τους. Τους έδωσε μια διέξοδο. Έχω στο μυαλό μου το παράδειγμα της Ρωσίας, όπου πολλοί νέοι συγγραφείς τη δεκαετία του 1990 (βλ. Βιριπάγιεφ, Σιγκάρεφ κ.λπ) έγιναν γνωστοί (και στην χώρα μας) κάνοντας ευρεία χρήση του διαδικτύου. Μάλιστα, θεατρικοί διαγωνισμοί όπως οι Eurasia, Lyubimovka, Premiere διαμόρφωσαν το προφίλ τους εκμεταλλευόμενοι αποκλειστικά έργα αναρτημένα στο διαδίκτυο. Αυτή τη στιγμή η μεγαλύτερη ιντερνετική βιβλιοθήκη νέων έργων βρισκεται στη Ρωσία (όπου τα θεατρικά έργα πολύ σπάνια δημοσιεύονται σε βιβλίο). Πρόκειται για τη The Sergey Yemimov Theatre Library.

θεατρική κριτικό Kate Βassett. Τώρα αρκείται με περιλήψεις παραστάσεων και ανώδυνα ρεπορτάζ. Άλλες εφημερίδες βάζουν στη θέση επαγγελματιών κριτικών γνωστά άτομα (celebrities), ποντάροντας στην αναγνωρισιμότητα της υπογραφής τους. Ο Spectator, για παράδειγμα, έχει την Toby Young, ενώ η Daily Mirror τον Quentin Letts, του οποίου η απασχόλησή του ήταν αποκλειστικά το ρεπορτάζ για το κοινοβούλιο. Όταν ο Benedict Nightingale, ένας από τους πιο γνωστούς Βρετανούς κριτικούς, βγήκε στη σύνταξη, αντικαταστάθηκε από μια γνωστή προσωπικότητα του ραδιοφώνου, τη Libby Purves, η οποία μαθαίνω ότι πρόσφατα απολύθηκε και αυτή. Δεν αντιλέγω ότι όλα αυτά τα άτομα ξέρουν να γράφουν ωραία, όμως η θεατρική τους σκέψη στερείται βάθους. Πιο πολύ γράφουν για να είναι ευχάριστοι στην ανάγνωση, παρά δυσάρεστοι στην κατανόηση.

Η εξαφάνιση των κριτικών Αυτη είναι, επιγραμματικά, η μία όψη του νομίσματος, για την οποία επιχαίρονται οι φίλοι του διαδικτύου, οι οποίοι, ούτε λίγο ουτε πολύ λένε ότι η θεατρική κριτική ζει τις καλύτερες στιγμές της. Το ίντερνετ, υπερβαίνοντας τις ιεραρχίες και τους περιορισμούς των πρώτων ΜΜΕ, προσφέρει πλέον σε όλους ένα οριζόντιο τοπίο, για να ασκήσουν την εξουσία τους. Και όλα αυτά προφανώς εις βάρος της παραδοσιακής κριτικής (όπου με παραδοσιακή εννοώ την κριτική στον Τύπο), η οποία, όπως άφησα να φανεί στα εισαγωγικά μου σχόλια, ζει τις χειρότερες στιγμές της. Το μόνο που ακούμε είναι είτε κλείσιμο εφημερίδων είτε απολύσεις κριτικών. Και όσο περνά ο καιρός η κατάσταση θα χειροτερεύει, με την παραδοσιακή κριτική να περνά στα αζήτητα του πολιτισμού. Όπως άλλωστε και ο ίδιος ο πολιτισμός. Σήμερα οι περισσότερες από τις εφημερίδες που κυκλοφορούν έχουν ως μοναδικό στόχο την επιβίωσή τους (και φυσικά το κέρδος), που σημαίνει ότι γι’ αυτές αξία έχει ό,τι πουλάει. Και δεν είναι τυχαίο που, από την αρχή, οι θεατρικές στήλες ήταν εκείνες που χτυπήθηκαν ανελέητα, γιατί δεν έφερναν χρήματα από διαφημίσεις ή άλλες πηγές, κάτι που κάνουν με σχετική ευκολία άλλα είδη, όπως το σινεμά και η μουσική. Αυτή η φονταμενταλιστική πίστη στην ελεύθερη αγορά, που άρχισε επί Θάτσερ και Ρίγκαν, έχει επηρεάσει τα πάντα. Έχει μεταμορφωθεί σε ένα modus vivendi και ένα modus operandi. Σιγά σιγά όλες οι ψηφίδες που αφορούν τον ανθρωποκεντρικό πολιτισμό χάνονται από τον δημοσιογραφικό ορίζοντα. Ακόμη κι αυτό το BBC, με τη γνωστή αγάπη του για τις Τέχνες και τα Γράμματα, δείχνει ηττημένο από τις εξελίξεις. Από τον Τύπο στέκομαι επί τροχάδην στο παράδειγμα της μεγάλης βρετανικής εφημερίδας Independent on Sunday, η οποία το 2013 απέλυσε όλους τους δημοσιογράφους που είχε για τα καλλιτεχνικά, ακόμη και την έμπειρη

16

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

Όσο για την κατάσταση στην Αμερική, τα πράγματα δείχνουν ακόμη πιο δυσοίωνα. Αν έχω μετρήσει σωστά (εν έτει 2014), έχουν απομείνει δέκα όλοι κι όλοι μόνιμοι θεατρικοί κριτικοί, σε μια χώρα με 320 εκατομμύρια πληθυσμό και περίπου 14.000 θεατρικές παραγωγές τον χρόνο. Μεγάλες πόλεις όπως η Βοστώνη, η Νεα Ορλεάνη και το Σαν Ντιέγκο, δεν έχουν κανένα επαγγελματία κριτικό. Και να σκεφτεί κανείς ότι τα τοπικά πανεπιστήμια έχουν τμήματα θεάτρου με μεγάλη παράδοση. Το πιο κραυγαλέο παράδειγμα αποτελεί η Village Voice, η πιο ενδιαφέρουσα εφημερίδα πολιτισμού στη χώρα. Θυμάμαι στις αρχές της δεκαετίας του 1980, η εφημερίδα αφιέρωνε τρεις με τέσσερις γεμάτες σελίδες στο θέατρο και σε άλλα θεάματα, οι οποίες φιλοξενούσαν οκτώ πολύ υψηλού επιπέδου κριτικές την εβδομάδα, γραμμένες από γνώστες. Σήμερα, έχει απομείνει μισή σελίδα όλη κι όλη και ο τελευταίος σημαντικός της κριτικός, ο Michael Feingold, απολύθηκε πριν από δύο χρόνια (2012). Στον δε τόπο μας, οι ελάχιστες εφημερίδες που ακόμη κυκλοφορούν (μετά βίας) συμβαδίζουν και αυτές με το πνεύμα της εποχής. Έχουν τον πολιτισμό παροπλισμένο και τους ελάχιστους κριτικούς που απασχολούν απλήρωτους, δείχνοντάς τους έτσι ότι δεν πολυσκοτίζονται. Όπως και στις άλλες χώρες, και σε μας η αντιπνευματικότητα της τεχνοκουλτούρας υποστηρίζει τέτοιες πρακτικές, σε σημείο ο ειδικός αμέσως αμέσως να βαφτίζεται ελιτίστας ή περιττός. Και υποθέτω πως την ίδια αντιμετώπιση θα είχε εάν έγραφε και στο Ίντερνετ. Και για να μην ωραιοποιούμε καταστάσεις, με όλα αυτά δεν έρχομαι να υποστηρίξω ότι το στιλ γραφής των παραδοσιακών κριτικών είναι παράδειγμα προς μίμηση. Σίγουρα υπήρξαν φωτεινές περιπτώσεις, όπως ο Άλκης Θρύλος λχ., γενικά όμως η κατάχρηση εξουσίας ήταν κάτι παραπάνω από προφανής. Από τη στιγμή που ο

ΘΕΑΤΡΟ Περί Κριτικής κριτικός ένιωθε δυνατός, θεωρούσε αυτονόητα τον εαυτό του περίπου ως καθοδηγητή του όχλου. Εν τάχει σημειώνω την περίπτωση του Φώτου Πολίτη, πατέρα της νεοελληνικής κριτικής και του κριτικού ελιτισμού, ο οποίος έβλεπε ότι η αποστολή του ήταν να χειραγωγήσει τον «απείθαρχο όχλο», να του υποδείξει τι είναι ηθικό και τι ανήθικο. Και, βεβαίως, δεν ήταν (ούτε είναι) ο μόνος. Η ελληνική κριτική είναι γεμάτη από «ευαγγελικές» ρήσεις, προερχόμενες από άτομα που θεωρούσαν/θεωρούν «καθήκον» τους να σώσουν και το ελληνικό θέατρο και τους θεατές από ό,τι εκτιμούν επικίνδυνο, κακό, μη ελληνικό κ.λπ.

Περί ορίων Σε κάθε περίπτωση, είτε μιλάμε για έντυπη είτε ηλεκτρονική κριτική, για μένα το θέμα έχει να κάνει με την ιεράρχηση της ποιότητας αυτών που δημοσιοποιούνται. Το να επικαλείται κανείς ως θετικό επιχείρημα το γεγονός ότι το Ίντερνετ δίνει βήμα σε όλους και ότι είναι ο απόλυτος δημοκράτης, δεν σημαίνει παράλληλα ότι αυτό ενισχύει και την εγκυρότητα του. Το να διατηρεί κάποιος όλα τα portals ορθάνοικτα, και να αναγάγει την άποψη των χρηστών σε σημαία και τα κείμενά τους σε στάτους κριτικής, είναι λάθος. Φυσικά είμαστε ελεύθεροι άνθρωποι, άρα έχουμε δικαιώματα. Αλλά ας μην μπερδεύουμε την άποψη (ανεξάρτητα από πού προέρχεται ή πού φιλοξενείται) με την τεκμηριωμένη και βαθιά γνώση, την κρίση. Κανείς δεν αντιλέγει ότι υπάρχουν ικανοί κριτικοί που γράφουν και στο διαδίκτυο. Δεν είναι όμως πολλοί. Τη μερίδα του λέοντος τη λυμαίνονται, επί του παρόντος τουλάχιστον, τυχάρπαστοι, περαστικοί, βαρεμένοι, κουτοπόνηροι, τουήτερς κάθε καρυδιάς καρύδι, κατακαϋμένοι με απωθημένα, φιλαράκια, κολλητοί καλλιτεχνών, βαλτοί από καλλιτέχνες και παραγωγούς, άσχετοι με το αντικείμενο, υπόπτου προελεύσεως κριτές. Όλοι αυτοί δηλώνουν ανερυθρίαστα «κριτικοί»,. Εδώ φτάσαμε στο σημείο να γράφουν κριτική ακόμη και οι ίδιοι οι παραγωγοί των παραστάσεων και κανείς να μην μπορεί να τους ελέγξει. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι τα πράγματα μπορεί να δείχνουν πλούσια και χορταστικά, όπως αρέσκονται να μας υπενθυμιζουν οι φίλοι του διαδικτύου, όμως δεν είναι, για την ώρα τουλάχιστον, τόσο υγιή. Υπάρχει εμφανέστατη αποψίλωση της ποιότητας και κυρίως της βαθιάς στοχαστικής σκέψης. Από τη στιγμή που όλοι είμαστε κριτικοί τότε κανένας δεν είναι κριτικός. Οπότε έρχεται και η επόμενη ερώτηση: Μέσα σε αυτό το περίεργο κλίμα, μπορεί το θέατρο να υπάρξει χωρίς εμπεριστατωμένη, υποψιασμένη κριτική; Η απάντηση είναι απλή: εξαρτάται τι πρεσβεύει ο καθένας από μας ότι είναι ο σκοπός της κριτικής. Εξαρτά-

ται τι ο καθένας από μας διαβάζει και ποιον εμπιστεύεσαι; Γιατί κάπου πρέπει να ακουμπήσουμε, πριν πληρώσουμε το αντίτιμο του εισιτηρίου. Δηλαδή, όσο και να μην μας αρέσει, έχουμε ανάγκη από κάποιον που θα μας «προστατεύει», τρόπον τινά, από περιφερόμενους «ντελάληδες» κριτικούς, που δεν έχουν κανένα πρόβλημα να διαλαλούν την «πραμάτεια» τους με εκκωφαντικές αγοραίες εκφράσεις του τύπου «Απίστευτο», «Μοναδικό». Το τοπίο είναι γεμάτο νάρκες. Θέλει πλοηγό, όχι «ιδιοκτήτη» αληθειών, δίκην πεφωτισμένου δεσπότη. Ως έχει η κατάσταση, δεν μπορείς να τα παίρνεις όλα τοις μετρητοίς. Για παράδειγμα, δεν είναι λίγοι οι θίασοι που πληρώνουν για τα τσιτάτα, όπως και δεν είναι λίγοι οι κριτικοί που γράφουν με τέτοιο τρόπο ώστε να προτιμηθούν από τους θιασάρχες (πολλά τέτοια φαινόμενα έχουμε στο θεατρο του Broadway, όπου παίζονται πολλά εκατομμύρια). Ας μην ξεχνούμε πως τώρα το νέο μοντέλο κριτικού έχει να κάνει με την προσωπική ετικέττα (persnal brand) και όποιος καταφέρνει να μεγαλώσει το αναγνωστικό του κοινό έχει την ευκαιρία να προσελκύσει εταιρείες, διαφημιστές, οπότε εξασφαλίζει τα προς το ζην, κάτι που δεν μπορεί να του εξασφαλίσει ένα παραδοσιακό έντυπο ή ένα μπλογκ χωρίς επισκεψιμότητα… Υπάρχει γενικά μια τάση εμπορευματοποίησης του εαυτού ή καλύτερα μια τάση, εκ μέρους του συστήματος, εμπορευματοποίησης του ανθρώπου. Τα μέτρα και τα σταθμά έχουν αλλάξει. Σύμφωνα με το νέο μοντέλο επιβίωσης, όποιος εκθειάζει, όποιος δεν πληγώνει, δεν πονάει, όποιος κινείται προσεκτικά μη θίξει κανένα, αργά ή γρήγορα θα δει τις μετοχές του να ανεβαίνουν στο θεατρικό χρηματιστήριο. Και, φυσικά, το διαμετρικά αντίθετο. Εκείνος που προσβάλλει, που ωρύεται πάλι θα ξεχωρίσει. Ας μην ξεχνάμε ότι ο κόσμος κινείται διαρκώς μεταξύ κωμωδίας και τραγωδίας. Θα μου πείτε, ποιος είναι αυτός ο κόσμος; Κάποτε το κοινό ήταν σχετικά συγκεκριμένο. Είχε περίπου συγκλίνουσες απόψεις τόσο για το θέατρο όσο και για την κοινωνία γενικότερα. Υπήρχε μια σχετική ομοιογένεια, γλωσσική, θρησκευτική, αισθητική. Σήμερα, η εικόνα είναι ιδιαίτερα συγκεχυμένη. Κανείς δεν γνωρίζει ποιος είναι απέναντι, ποιος διαβάζει τις κριτικές και τι περιμένει. Όλα έχουν αφεθεί στη μοίρα τους. Ο καθένας λέει περίπου ό,τι θέλει. Τώρα, το αν μια τέτοια «ευπώλητη» νοοτροπία συρρικνώνει τον κριτικό λόγο, υπό την έννοια ότι ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης των Facebοoks, twitters, linkedins κ.λπ. δεν εισπράττει κριτική αλλά μάρκετινγκ, δεν φαίνεται να προβληματίζει ιδιαίτερα. Ο κόσμος δεν μπορεί, ίσως και να μην ενδιαφέρεται, να διακρίνει ανάμεσα στην κριτική και στην πώληση ενός προϊόντος. Τα έχει μπερδέψει, γιατί απλούστατα περιμένει τον κριτικό να πουλήσει το προϊόν του (ή τον εαυτό του, βεβαίως) περίπου με το ίδιο εκκωφα-

Κ.λπ.

17

Μάρτιος 2017

ΘΕΑΤΡΟ Περί Κριτικής ντικό στιλ που πουλάει πατατάκια ο πωλητής της Τσιπίτα. Ο δυνάμει θεατής θέλει να ακούει, ει δυνατόν στη διαπασών, εγκώμια και ενταφιασμούς για ό,τι πωλείται ή για το άτομο που τον ενδιαφέρει. Οι γνωστοί ως θεατρόφιλοι σιγά σιγά αντικαθίστανται από «πελάτες» οι οποίοι, με τις προσδοκίες και τις συνήθειές τους, τείνουν να επιβάλουν στους κριτικούς τη νοοτροπία Καίσαρα στο Κολοσσαίο, υπό την έννοια ότι θέλουν να δουν ξεκάθαρα πού βρίσκεται ο αντίχειρας, πάνω ή κάτω; Ή, ακόμη πιο εκλαϊκευμένα, θέλουν όλα να είναι ευανάγνωστα και όμορφα τακτοποιημένα, όπως τα προϊόντα στα ράφια των σούπερ μάρκετ. Ο κόσμος δεν έχει χρόνο για χάσιμο. Τα θέλει έτοιμα και γρήγορα. Αρέσουν οι φτηνές ταξινομήσεις και οι γρήγορες αξιολογήσεις που κάποιοι έκαναν τον κόπο και τις σκέφτηκαν για μας. Και εκεί στοχεύουν και οι τεράστιες καμπάνιες των παραγωγών θεαμάτων, οι προπωλήσεις, οι προσφορές, τα πόστερ, οι στημένες συνεντεύξεις, τα αστεράκια, τα στημένα σκάνδαλα κλπ. Με τον τρόπο τους τακτοποιούν το θέαμα όπως συμφέρει, κάνοντας παράλληλα και τη σοβαρή κριτική περιττή. Γι’ αυτό και όλοι οι θίασοι και οι παραγωγοί έχουν σήμερα χορηγούς επικοινωνίας. Αυτοί θα φέρουν τον κόσμο στο ταμείο. Οπότε προκύπτει και το ερώτημα: τι θα κάνουμε τότε τον κριτικό; Θα εξαγγείλουμε ακόμη έναν θάνατο, όπως κάναμε με τον «θάνατο του συγγραφέα», της «ιστορίας», της «ιδεολογίας»;

Είναι ζήτημα χρόνου Τα πράγματα σίγουρα δεν είναι εύκολα. Η Τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση, ή άλλως η Επανάσταση της Υψηλής Τεχνολογίας, έχει αλλάξει και συγγραφικές και αναγνωστικές συνήθειες. Όμως, παρ’ όλες τις προφανείς αντιξοότητες, δεν απελπίζομαι. Βρισκόμαστε σε ένα μεταβατικό στάδιο και είναι λογικό να βιώνουμε ανατροπές και αναστατώσεις. Όπως πήρε αρκετά χρόνια για να φτάσουμε στην κατοχύρωση των πνευματικών δικαιωμάτων (μόλις στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα), έτσι θα πάρει κάποιο χρόνο και τώρα για να φτάσουμε σε μια νέα κριτική με δικλίδες ασφαλείας. Θα έρθει η στιγμή που δεν θα είναι πια εύκολο να κατεβάσει και να ανεβάσει οποιοσδήποτε, οτιδήποτε από οπουδήποτε. Με τον καιρό η σημερινή άναρχη δημοκρατία που επιτρέπει σε όλους τους χρήστες του διαδικτύου να είναι και κριτικοί θα δώσει τη θέση της σε κάποια μορφή τάξης. Σε κάθε περίπτωση, εκείνο που δεν αλλάζει είναι το μη αναστρέψιμο της κατάστασης: δεν υπάρχει επιστροφή στο χτες. Όποιος κριτικός αρνείται ή δεν μπορεί να αλλάξει «πεθαίνει», όπως ο πρωταγωνιστής του έργου του Sam Shepard Το Δόντι του εγκλήματος, ο οποίος στο όνομα ενός νεφελώδους παρελθόντος επιλέγει την αυτοκτονία αντί την

18

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

προσαρμογή. Όσο για το τι πρέπει να κάνει για να επιβιώσει, δεν υπάρχουν συνταγές. Ένα είναι το κρατούμενο: Σε μια νεοφιλελεύθερη και άκρως ανταγωνιστική αγορά, όπως η σύγχρονη, η οποία πιέζει τις τιμές προς τα κάτω και αγοράζει ό,τι είναι πιο φτηνό κι όχι πιο καλό, όλα καταλήγουν να είναι θέμα προσωπικών επιλογών. Ο κριτικός που μπαίνει στη μετανεωτερική αγορά πρέπει να γνωρίζει τους κανόνες και τους πειρασμούς και σύμφωνα με αυτά να βρει ένα βιώσιμο modus vivendi και ένα modus operandi που να ταιριάζει τόσο στις προσωπικές του φιλοδοξίες και αξίες όσο και στο κοινό που θα ήθελε να προσελκύσει. Για μένα πρώτιστο μέλημα είναι να πείσει ότι είναι, πέρα από βαθύς γνώστης, και καλός διαχειριστής της όποια εξουσίας/δύναμης του παρέχει το βήμα που διακονεί, δηλαδή ότι δεν άγεται και φέρεται από ποικίλα συμφέροντα ή από προσωπικές εμμονές, φιλοδοξίες, προκαταλήψεις και συμφεροντολογικές σχέσεις. Μιλώ για απόλυτη ακεραιότητα χαρακτήρα σε ό,τι αφορά το ήθος. Η κριτική είναι άσκηση στην ηθική. Έχει να κάνει με ανθρώπους και απαιτείται ανάλογο ηθικό ανάστημα. Όποιος δεν το έχει δεν κάνει για τον χώρο, είτε σε ηλεκτρονική είτε σε έντυπη μορφή.

Κατακλείδα Κατά τη γνώμη μου εκείνοι που μπορούν να βγάλουν, για την ώρα, την κριτική από το αδιέξοδο που βρίσκεται δεν είναι το ανώνυμο πλήθος που μπαινοβγαίνει στο διαδίκτυο ή διαβάζει εφημερίδες, αλλά οι ίδιοι οι καλλιτέχνες μέσα από τις επιλογές τους. Εάν πρώτοι αυτοί πάψουν να δίνουν σημασία στους τυχάρπαστους και κομπογιαννίτες που τους λιβανίζουν εκ του πονηρού (και αυτούς θα τους βρούμε παντού, και φυσικά στον Τύπο —ήταν πάντοτε εκεί) και αγκαλιάσουν εκείνους που πιστεύουν ότι έχουν κάτι σοβαρό να πουν που τους αφορά και τους βελτιώνει, τότε η κριτική θα επανακτήσει μέρος από το χαμένο της έδαφος. Χωρίς την εμπιστοσύνη των καλλιτεχνών, καμιά σοβαρή κριτική, σε ιντερνετική ή έντυπη μορφή, δεν έχει ελπίδα επιβίωσης. Αλλά για να γίνει αυτό, πρέπει οι καλλιτέχνες να τολμήσουν να βάλουν την ποιότητα πάνω από το ταμείο. Πόσοι, όμως, είναι διατεθειμένοι να το κάνουν, σε μια εποχή που το θέατρο, εν πολλοίς εγκαταλελειμμένο από το κράτος, επιβιώνει αποκλειστικά σχεδόν από το ταμείο και το μάρκετινγκ που του φέρνει πελάτες; Όπως λέει και ο τίτλος του βιβλίου του Αμερικανού μυθιστοριογράφου Joseph Heller, όλα καταλήγουν να είναι ένα Catch 22, που σε ελεύθερη μετάφραση σημαίνει, μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα.

ΘΕΑΤΡΟ ο “Καλπασμός”

Όταν η Ιστορία γίνεται φάρσα Ο «Καλπασμός» του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, με πρωταγωνιστές τους ηττημένους!

Τ

ο 1928, το έργο του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ [Mikhail Boulgakov, 1891-1940], Ο καλπασμός, δεν πέρασε ποτέ το στάδιο των δοκιμών στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας. Απαγορεύτηκε και ουδέποτε ξανανέβηκε στη σκηνή έως το 1957. Το ανέβασε σε πρώτη βρετανική παραγωγή το Εθνικό Θέατρο στο Λονδίνο, με ένα καστ σαιξπηρικών προδιαγραφών. Δεν δυσκολεύεται κανείς να καταλάβει γιατί ο Στάλιν και οι άνθρωποί του δεν διασκέδασαν με το έργο. Ο Καλπασμός: Ένα έργο σε οκτώ όνειρα τοποθετείται το 1920, όταν η Ρωσική επανάσταση έβαινε προς το τέλος της. Τα πρόσωπα του έργου δεν είναι οι νικητές Μπολσεβίκοι, αλλά οι ηττημένοι Λευκοί, οπαδοί του Τσάρου. Στα χέρια του Μπουλγκάκοφ, του συγγραφέα του Μετρ και της Μαργαρίτας [γραμμένο μεταξύ 1928 και 1940], και της Καρδιάς του σκύλου, η ιστορία γίνεται φάρσα. Αντί να είναι τραγωδία, όπως θα περίμενε κανείς από ένα τέτοιο θέμα, ο Καλπασμός είναι η κωμική πλευρά μιας εποχής τόσο φρικτής που το μόνο που μπορεί κανείς είναι να γελάσει μαζί της. Το έργο αρχίζει με έναν όχλο πανικόβλητων φυγάδων που τρέχουν μπρος-πίσω ενώ υψώνεται καπνός κι ακούγονται πυροβολισμοί. Από το χάος αναδύονται σιγά-σιγά κά-

ποια πρόσωπα, το καθένα με την παράλογη ιστορία του… Η παράσταση του Εθνικού στη σκηνοθεσία του Χάουαρντ Ντέιβις [Howard Davies] είναι, όπως έγραφε η Wall Street Journal, επικών διαστάσεων, με ένα κλειστοφοβικό σκηνικό, αιφνίδιες αλλαγές σκηνών κι ένα κλίμα μπαρόκ αναρχίας που υπογράμμιζε την τυχαία φύση των συμβάντων στα πρόσωπα. Ο Μπουλγκάκοφ γράφει για αληθινά γεγονότα, που διατάραξαν τον ιστό της κοινωνίας που ζούσε. Έζησε σε μια εποχή όπου αυτό που έλεγε μπορούσε να σε σκοτώσει. Ο Καλπασμός είναι πέραν της σάτιρας. Η απαγόρευση του Καλπασμού οδήγησε και στην απαγόρευση όλων των άλλων έργων του. Μετά από λίγα χρόνια, απελπισμένος και δίχως δουλειά, ο Μπουλγκάκοφ έγραψε στον Στάλιν, ζητώντας να του επιτρέψει να μεταναστεύσει. Σε μια φαρσική στιγμή αντάξια του Μπουλγκάκοφ, ο Στάλιν σηκώνει το ακουστικό και του τηλεφωνεί ο ίδιος. Του έδωσε μια θέση βοηθού σκηνοθέτη στο Θέατρο Τέχνης, αν και τα έργα του ουδέποτε δημοσιεύτηκαν όσο ήταν στη ζωή.

Κ.λπ.

19

Μάρτιος 2017

ΘΕΑΤΡΟ Φιλισταίοι

Οι «Φιλισταίοι» του Mαξίμ Γκόρκι και η θεατροποίηση της αναμονής!

Σ

υχνά», έχει γράψει ο Μαξίμ Γκόρκι, «η χαρά του Ρώσου γίνεται τραγωδία. Εκεί που χορεύει, σαν ένα πλάσμα που έσπασε τις αλυσίδες του, βγαίνει από μέσα του ένα αφηνιασμένο ζώο που τον κατακυριεύει και τον κάνει να σπέρνει την καταστροφή στους άλλους». Αυτό δείχνει και με το πρώτο θεατρικό του έργο, οι «Φιλισταίοι», που παρότι σπάνια πια παίζεται, ανέβηκε το 2007 σε μια νέα διασκευή από τον Αντριου Απτον, στο Εθνικό Θέατρο, στο Λονδίνο.

Όπως έγραφε ο διασκευαστής του στην εφημερίδα «The Guardian», το έργο σημαδεύουν δύο καθοριστικές εξελίξεις των αρχών του 20ού αιώνα. Η επικείμενη Ρωσική Επανάσταση και η έλευση του νατουραλισμού στο θέατρο. Ο Γκόρκι γνώριζε από μέσα την εποχή του, από εμπειρία όχι από διαβάσματα. Ορφανός, εγκαταλελειμμένος από τα 10 του, περιπλανιόταν στις βιομηχανοποιημένες πόλεις του Βόλγα, κάνοντας, για να

ζήσει, οποιαδήποτε δουλειά έβρισκε, νυχτοφύλακας, σερβιτόρος, παπουτσής, φούρναρης, κυνηγός πουλιών. Δεν έμενε όμως στην επιφάνεια, από τη φύση του παρωθημένος, ήθελε να καταλάβει τα πράγματα σε βάθος. Φυσικά, δεν μπόρεσε να αποκτήσει παιδεία, όμως είχε ισχυρή επιθυμία να μάθει και αναπόφευκτα σχεδόν είδε και ένιωσε από κοντά τις βαθιές, υπόκωφες εντάσεις που υπόβοσκαν στη Ρωσία. Στα γραφτά του αποτύπωσε την αλλαγή που ερχόταν αδυσώπητη. Η εμπειρική του γνώση ρίχνει ένα παγωμένο φως στον κόσμο που αποτύπωσε. Ο Τολστόι είπε για τον Γκόρκι ότι «γεννήθηκε γέρος». Οι «Φιλισταίοι» είναι το πρώτο του θεατρικό έργο· μοιάζει, όπως έγραφε ο διασκευαστής του, με ακατέργαστη εμπειρία άτακτα ριγμένη στο χαρτί. Έχει όμως τη δραματική, φυσική τάξη του αυτοδίδακτου, αυτοδημιούργητου συγγραφέα. Όταν για πρώτη φορά ανέβηκε το 1902, σημειώθηκαν ταραχές στο θέατρο. Σε αυτό ο καθένας έβλεπε

και άκουγε την κοινωνία του να καταρρέει. Το έργο χαρτογραφεί τη διάλυση μιας οικογένειας. Ο πατέρας Βασίλι είναι ένας τύραννος και υποκριτής θεοσεβούμενος που μαστιγώνει τα παιδιά του και τους ενοικιαστές των δωματίων στο ετοιμόρροπο σπίτι, το οποίο νοικιάζει. Επικαλείται ηθικές αξίες για τις πράξεις του, οι καταπιεσμένοι όμως πιέζουν και προχωρούν ώσπου το σπίτι διαλύεται. Κανείς δεν κερδίζει, οι πάντες χάνουν. Ο νατουραλισμός έφερε όλους τους ανθρώπους στο κέντρο της σκηνής, δείχνοντας πως οι πράξεις τους υπαγορεύονται από τις συνθήκες μες στις οποίες ζουν και από την ψυχολογία που το περιβάλλον αυτοδιαμορφώνει. Ανάμεσα στο ένα και το άλλο, ψυχή και περιβάλλον, η σχέση είναι αλληλένδετη και από αυτή δεν είναι ελεύθεροι βασιλιάδες, αρχηγοί κρατών, καθημερινοί άνθρωποι. Έτσι όλοι έχουν σημασία, τα αισθήματα και οι πράξεις τους μπορούν να γίνουν έργα στο θέατρο και από εκεί να αγγίξουν τους συνανθρώπους τους. Πουθενά αυτό δεν ήταν πιο αισθητό απ’ ό,τι στη Ρωσία, γι’ αυτό και εκεί το θέατρο, ιδιαίτερα του Μαξίμ Γκόρκι, είχε εκρηκτική δύναμη. Έθετε ερωτήματα, σαν δυναμίτη στα θεμέλια, για την κοινωνία, τη δύναμη, τη δικαιοσύνη, την ανθρωπιά, την ηθική – και όχι μόνο στο περιεχόμενο αλλά και στη μορφή του. Και ο ιδιαίτερος συνδυασμός νατουραλισμού και επικείμενης επανάστασης που χαρακτηρίζει τους «Φιλισταίους», κάνει με τον τρόπο του κάτι πριν από το «Περιμένοντας τον Γκοντό» του Μπέκετ· θεατροποιεί την αναμονή. Την προσδοκία, την αγωνία, την ελπίδα.

20

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

ΙΔΕΕΣ

Η ελληνική διανόηση

Γράφει ο ΝΙΚΟΣ Χ. ΛΑΓΚΑΔΙΝΟΣ

Π

ΑΝΤΟΤΕ ο πολίτης έτρεφε κάποια εκτίμηση για τους κατά τεκμήριο διανοούμενους. Ωστόσο, σε ελάχιστες περιπτώσεις κοινωνικών και πολιτικών αναταραχών στον τόπο μας, ακούστηκαν νηφάλιες φωνές. Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε ότι ικανός αριθμός διανοουμένων συναλλάσσεται με την εξουσία, κάπου-κάπου τη στηρίζει στις επιλογές της και δεν διστάζει να σταθεί απέναντι στη λαϊκή θέληση. Και στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες είδαμε ότι πρώτοι σε πολεμικές κραυγές ήταν οι διανοούμενοι. Όταν η Γαλλία ήρθε αντιμέτωπη με το «φαινόμενο Λεπέν», τότε ένιωσε ότι κάτι δεν πάει καλά. Αλλά ποιος να ψάξει στα σπλάχνα της κοινωνίας και να αφουγκραστεί την αγωνία της; Και για να έρθουμε στα δικά μας: Κι εδώ, στη χώρα μας, που είμαστε αντιμέτωποι με το φαινόμενο της Χρυσής Αυγής και με το λαϊκισμό που είναι όπλο πολλών πολιτικών δυνάμεων, τι κάνουμε; Η ελληνική διανόηση δεν κουβεντιάζει, δεν θέτει

ζητήματα, δεν τοποθετείται, δεν αξιοποιεί τη δυναμική της νεολαίας που βολοδέρνει σε άσκοπες κινήσεις και κινητοποιήσεις, δεν αντιδρά για την αδικία και την αυθαιρεσία της πολιτικής εξουσίας… Η ελληνική διανόηση περιφέρει το σαρκίο της αναζητώντας ζωτικό χώρο για να ποζάρει, αδιαφορώντας για τα πολυποίκιλα εγκλήματα που διαπράττονται καθημερινά στο όνομα μιας παγκοσμιοποιούμενης κοινωνίας, που δεν θέλει εθνικά χαρακτηριστικά και ποδοπατεί εθνικές αξίες που συντηρούν τη φυσιογνωμία μιας Ελλάδας, που αγωνιά να επιβιώσει στο καθημερινό παζάρι της πολιτικής δημοκοπίας και της ψυχρής διπλωματικής λογικής. Ωστόσο, δεν θα θέλαμε να πιστέψουμε, όπως χαρακτηριστικά έγραψε ο πρόωρα χαμένος Παναγιώτης Κονδύλης, ότι η προδοσία είναι η μοίρα των διανοουμένων, αν με τον όρο «προδοσία» εννοήσουμε, πέρα από την υπόκλιση μπροστά στον εκάστοτε νικητή, τη διάσταση ανάμεσα στον κεκηρυγμένο σκοπό της στράτευσης και στη μακροπρόθεσμη έκβαση των ιστορικών εξελίξεων.

Κ.λπ.

21

Μάρτιος 2017

ΙΔΕΕΣ

Τι είναι το γέλιο;

Τ

ο γέλιο χρονολογείται από τα πολύ παλιά χρόνια… Γελάμε δίχως να το θέλουμε, γελάμε μέχρι τον ουρανό, κι ακόμα με καυτά δάκρυα στα μάτια… Άλλοτε, πάλι, γελάμε πικρόχολα, κάτω απ’ τα μουστάκια μας… Αυτή η θαυμάσια ποικιλία του γέλιου, δείχνει την υψηλή στάθμη του πολιτισμού μας, που δεν έπαψε ούτε στιγμή να εξελίσσεται μέσα στους αιώνες, και που μας διακρίνει από τις προγονικές μας κοινωνίες. Τότε οι άνθρωποι απλώς μειδιούσαν. Σήμερα, όμως, πιστεύουμε με βεβαιότητα ότι το γέλιο είναι ίδιον του ανθρώπου, ενώ το γέλιο της ύαινας μια ωχρή απομίμηση.

Το γέλιο είναι τρανό σημάδι υγείας. Αντίθετα προς την εντύπωση μιας αξιοθρήνητης δεισιδαιμονίας που διαδόθηκε από μερικές εφημερίδες, πως «οι νεκροί δεν γελούν». Αν ο δυτικός Τύπος ήταν πιο ξύπνιος, θα καταλάβαινε πιο νωρίς τον θάνατο του Μπρέζνιεφ. Κάθε τόπος, κάθε μειονότητα, δημιουργεί ένα δικό του τρόπο γέλιου, που σ’ αυτόν οι ξένοι είναι γενικά απαθείς, κι ας συμβαίνει να γελάμε εις βάρος τους… Το χιούμορ των Εσκιμώων εμφανίστηκε την ημέρα που μια πολική αρκούδα καταβρόχθισε για πρώτη φορά έναν Εσκιμώο μιας γειτονικής φυλής. Και το Εβραίικο χιούμορ, την ημέρα που ο Μωυσής, που ήταν ο πρώτος της τάξης του, δέχτηκε την πρώτη πέτρα στο κεφάλι του… Οι άνθρωποι του γέλιου είναι παρόντες σ’ όλες τις κοινωνικές τάξεις. Όμως σημειώνουμε ότι οι αυτοκινητιστές, τα αφεντικά των εφημερίδων και οι Σοβιετικοί στρατηγοί, διασκεδάζουν ασφαλώς λιγότερο από τις όμορφες Σπανιόλες. Ο Γάλλος παραμυθάς Λαφοντέν, παρατήρησε στην εποχή του ότι οι μπαλωματήδες γελούσαν περισσότερο από τους χρηματιστές. Είναι αλήθεια ότι το γέλιο είναι «κολλητικό». Κι αν τύχει ν’ ακούσεις «δεν είναι για γέλια», τότε ξεσπάνε όλοι γελώντας, δίχως εξαίρεση. Για τον Μποντλέρ, το ανθρώπινο γέλιο

22

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

νεται, δεν αρρωσταίνει. Για φανταστείτε την Φαίδρα του Ρακίνα συναχωμένη και τον Άμλετ παχουλό!

είναι στενά δεμένο με την ατυχία της πτώσης των Πρωτόπλαστων, δηλαδή μιας φυσικής και ηθικής κατάπτωσης… Σε μια «ανοιχτή επιστολή προς τον Θεό» ένας τολμηρός συγγραφέας, διακηρύσσει: «αυτός που γελάει, δεν θα είναι για πολύ μασκαράς». Αλίμονο, όμως, πολλά παραδείγματα δείχνουν το αντίθετο, και οι «μασκαράδες» γελάνε. Και να γιατί. Ξεχωρίζουμε αυτούς τους τύπους από το σαρδόνιο γέλιο τους, όπως και τους Γάλλους, γιατί γελάνε ειλικρινά και πηγαία;, και τους βλάκες από το… βλακώδες γέλιο τους! Οι πολιτικοί, όμως, αγνοούν το γέλιο. Φανταζόμαστε έναν αρχηγό κράτους να καγχάζει γιατί… δεν πήγε στο ραντεβού η ερωμένη του; Ασφαλώς όχι! Ένας πρίγκιπας που τον έπιασαν ακράτητα γέλια είναι κοντά στην «πτώση» του. Οι έκπτωτοι βασιλιάδες τραντάζονται από ένα μοναχικό όμως γέλιο, που δείχνει ότι κατάλαβαν, ευτυχώς, το νόημα της παροιμίας «αυτός που γελάει την Παρασκευή, το Σάββατο θα κλάψει…». Στην πολιτική μια μεγάλη μύτη και μεγάλα αυτιά, προκαλούν φόβο. (Θυμηθείτε τον Ντε Γκολ). Η τάση για παχυσαρκία εμπνέει ασφάλεια. (Εδώ θυμηθείτε τον Λουδοβίκο 16ο και τον Ραϊμόν Μπαρ). Μια φαλάκρα εντυπωσιάζει. (Κάρολος ο φαλακρός). Αλλά όταν αρχίζεις να φροντίζεις το κορμί σου, τότε το αστείο γίνεται φοβερό… Ένα πρόσωπο ηρωικό, δεν πρέπει να είναι ούτε χοντρό, ούτε μικροκαμωμένο. Δεν τρώει, δεν πίνει, δεν ζεσταί-

Το γέλιο έχει σχέση με την σωματική εμφάνιση. Ο Μπέρξον μας θυμίζει – ύστερα από τον Ναπολέοντα – ότι περνάμε πολύ εύκολα από την τραγωδία στην κωμωδία. Καταλάβατε ασφαλώς! Ανάμεσα στις θεότητες, οι Θεοί των Ελλήνων είναι οι μόνοι που θυμήθηκαν και μιμήθηκαν τους ανθρώπους, και γέλαγαν μ’ επιτυχία όπως αυτοί. Ο Δίας, να πούμε, ήταν αστείος, γιατί ανακάλυψε το αλφάβητο, τον πόλεμο της Τροίας, την μοιχεία και το συρτάκι, και είχε τον θρόνο του μέσα σ’ ένα «γυναικωνίτη» που τον έλεγαν Όλυμπο! Σύμφωνα με την Ιουδαϊκή θρησκευτική παράδοση, ο Θεός ανακάλυψε την αγάπη και τον θυμό. Ο Σατανάς το γέλιο. Άδικα, λοιπόν, φαντάζονται τον Θεό να καγχάζει κάτω από τα γένια του. Ο Διάβολος διασκεδάζει. Με το γέλιο ο αδύναμος αντεκδικείται τους ισχυρούς. Κι αυτή η απλή αλήθεια, αποδίδεται από το γνωμικό: «Να δούμε ποιος θα γελάσει τελευταίος», που φαίνεται καθαρά και στις ταινίες του Σαρλό. Θεώρημα: Οι κλόουν είναι λυπημένοι, και το γέλιο τους πικρό. Ένας φιλόσοφος διευκρινίζει: «Αυτός που γελάει συχνά, το κάνει για να μην κλάψει, όπως και οι δειλοί που μονολογούν μόνοι τους στην βαθιά νύχτα, για να πάρουν θάρρος». Το γέλιο είναι χαρακτηριστικό και του τρελού: «Όσο πιο τρελός είσαι, τόσο πιο πολύ γελάς». Λείπει, λοιπόν, ο ορισμός για το τι είναι γέλιο. Κι αυτό μαρτυράει τον πραγματικό φόβο των φιλοσόφων απέναντι στην λαϊκή σοφία.

Frederic Ferney Το Βήμα / Nouvel Observateur, 30/11/1983

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Διήγημα “επιστημονικής φαντασίας” ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ Γεννήθηκε στην Αθήνα. Πολιτικός Μηχανικός Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και Πολεοδόμος 8ου Πανεπιστημίου Παρισιού. Ελεύθερος επαγγελματίας πολεοδόμος. Διετέλεσε μέλος Κεντρικής Αντιπροσωπείας του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας, αντιπρόεδρος Ενώσεως Σμυρναίων, κλπ. Είναι γενικός γραμματέας του Πολιτιστικού Περιβαλλοντικού Συλλόγου Κέντρου Αμπελοκήπων και μέλος του Δ.Σ. του Συλλόγου Μπαλιωτών Μικράς Ασίας. Διηγήματά του έχουν δημοσιευθεί σε διάφορα έντυπα. Άρθρα του, κυρίως για πολεοδομικά και μικρασιατικά θέματα, έχουν δημοσιευθεί σε διάφορα επιστημονικά περιοδικά, πρακτικά συνεδρίων κλπ. Έχει συντάξει με τους Γ. Σφήκα και Κρ. Παππά Οδηγό Οικολογικού Πάρκου Πάρνωνα. Έχει μεταφράσει από τα γαλλικά το βιβλίο Σαρτρούπολη (Sartroupolis) του Κ. Παντάζογλου.

Ελλάδα 2049 Γράφει ο ΦΑΙΔΩΝ ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ ΕΝΑ ΧΡΟΝΟ μετά την αποπληρωμή των δανείων της Ελλάδας στη χρηματοπιστωτική εταιρία Wolfgang von Krieg Global, η οποία ως γνωστόν εξαγόρασε πρόσφατα το Δ.Ν.Τ. στο πλαίσιο της ιδιωτικοποίησης όλων των διεθνών οργανισμών που είχε αποφασίσει η Τζι-Τζι (G.G., Global Government), έκτροπα ξέσπασαν μεταξύ νεοαποίκων και παλαιών κατοίκων στην ελλαδική χερσόνησο.

Ό

πως μας διώχνανε το 2012 έτσι θα τους διώξουμε κι εμείς τώρα. Η Ιστορία εκδικείται, όπως γράφει ο ιστορικός τους Θουκυδίδης», είχε δηλώσει προ ημερών στο τοπικό δορυφορικό κανάλι EGEE DENIZ, ο ηγέτης των νεοαποίκων Rachmi Malabi, και είχε προσθέσει: «Καλύτερα να φύγουν μόνοι τους τώρα γιατί είναι άχρηστοι και δεν προσφέρουν τίποτα στην οικονομία της ΠΑΜ (Περιφέρειας Ανατολικής Μεσογείου), παρά να μας αναγκάσουν να τους διώξουμε εμείς. Άλλωστε τα χρέη τους τα ξεπληρώσανε» (σ.σ. Ο Θουκυδίδης δεν έχει πει ότι η Ιστορία εκδικείται, αλλά δεν ζητήθηκε να γίνει επανόρθωση του λάθους. Κάτι τέτοιο θα ήταν προσβολή προς το πρόσωπο ενός ηγέτη που εκπροσωπεί τον μισό πληθυσμό της χερσονήσου). Οι δηλώσεις αυτές πυροδότησαν το κλίμα παρά την προσπάθεια μεσολάβησης του υπέργηρου Προέδρου του ΚΟ.Φ.Ο.ΜΑ.ΜΠΟ. (Κομματικού Φορέα «Όλοι Μαζί Μπορούμε») και πρώην Πρωθυπουργού Φώτη Τσίρπα. Είναι γνωστό ότι ο κ. Τσίρπας χαίρει μεγάλου σεβασμού και από τους νεοαποίκους. Μετά την τεράστια αερογέφυρα την οποία έστησε το 2016, όταν ανέλαβε πρωθυπουργός, με την οποία επανήλθαν στη χώρα «οι άδικα διωχθέντες συνάνθρωποί μας», όπως έλεγε, τον αποκαλούν «ο Πατέρας μας». Κάθε χρόνο μάλιστα γίνονται εορταστικές εκδηλώσεις των νεοαποίκων στην Πλατεία Συναδέλφωσης, κάτω από το μνημείο του Άγνωστου Μετανάστη, το αιωρούμενο κοντέινερ από ένα τεράστιο τηλεσκοπικό γερανό ύψους τριάντα μέτρων, που συμβολίζει

το ξερίζωμα της αδικίας και την από αέρος επιστροφή των μεταναστών, έργο του γνωστού εικαστικού και στελέχους του ΚΟ.Φ.Ο.ΜΑ.ΜΠΟ Λούη Μαλεβίτη. «Όλοι χωράμε σε αυτόν τον τόπο», δήλωσε ο κ. Τσίρπας στα διεθνή μέσα ενημέρωσης, στο πλαίσιο της μεσολαβητικής προσπάθειάς του. Όμως τα πράγματα είχαν ήδη πάρει εκρηκτικές διαστάσεις. Εκατοντάδες παλαιοί κάτοικοι με ξυρισμένα κεφάλια, περικεφαλαίες και μαύρες μπλούζες και λάβαρα συρρέουν στις Θερμοπύλες υπό τον οπλαρχηγό Λιάκο, για να δώσουν «τον μέχρις εσχάτων αγώνα», όπως ανέφερε το ανακοινωθέν του στρατηγείου τους. Η Ειδική Περιφερειακή Δύναμη Αποκατάστασης της Τάξης, υπό τον στρατηγό Τουργκούτ Κοτζάνταγι, που μεταφέρθηκε την τελευταία εβδομάδα από την Ισταμπούλ και αναπτύχθηκε σε κρίσιμα σημεία, δεν κατάφερε να ελέγξει την κατάσταση. Πολλές πόλεις της δυτικής ακτής έχουν παραδοθεί στις φλόγες από δολιοφθορές νεοαποίκων, όπως η Πάτρα (βλέπε φωτογραφία), και οι προκυμαίες έχουν γεμίσει παλαιούς κατοίκους, κυρίως ανήμπορους γέρους και γυναίκες, δεδομένου ότι πολλοί νέοι έχουν μεταναστεύσει προ ετών για να αποφύγουν το μέτρο της υποχρεωτικής περιτομής που επιβλήθηκε από την τοπική κυβέρνηση για λόγους «σωματικής και πνευματικής ισότητας». «Ο συνωστισμός είναι πολύ μεγάλος, θυμίζει το συνωστισμό της Σμύρνης πριν από 127 χρόνια», δήλωσε η Πρύτανης του Πανεπιστημίου κ. Μαρία Γούναρη-Ρεμούση, που έτυχε να περνά από εκεί. Δήλωσε μάλιστα ότι θα αναλάβει ερευνητικό πρόγραμμα, χρηματοδο-

Κ.λπ.

23

Μάρτιος 2017

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Διήγημα “επιστημονικής φαντασίας”

τούμενο από την Ευρωπαϊκή Κυβέρνηση και την ΠΑΜ, για τη συγκριτική μελέτη των δυο συνωστισμών. Στο μεταξύ, ενεργοποιήθηκε ο μηχανισμός της Ευρωπαϊκής Δύναμης Διάσωσης, η οποία στέλνει δυνάμεις στην περιοχή, υπό τον Λουξεμβούργιο στρατηγό Λαντμάν, ενώ αρκετοί παλαιοί κάτοικοι έχουν ήδη διαπεραιωθεί στην ιταλική χερσόνησο χάρη στα χόβερκραφτ που διέθεσαν οι έλληνες εφοπλιστές. Η γνωστή Διαστρική Βιβλική Ευαγγελική Μη Κυβερνητική Οργάνωση “He Knows”, με σήμα ένα δάχτυλο που δείχνει προς τα πάνω, η οποία πρόκειται να εξαγοράσει τον Ο.Η.Ε. στο πλαίσιο της ιδιωτικοποίησης των διεθνών οργανισμών, στέλνει κοντέινερ στην περιοχή για την προσωρινή στέγαση των «απρόοπτα μεταφερθέντων συνανθρώπων» και μεγάλες ποσότητες τροφίμων και αναψυκτικών, προσφορά γνωστής εταιρίας, για τις άμεσες ανάγκες τους. «Ό, τι γίνεται είναι θέλημα Θεού. Αυτός Ξέρει», είπε από την Καλιφόρνια η κυρία Mary Mac Aniston, γνωστή ως MaMacA, Πρόεδρος της Οργάνωσης, δείχνοντας με το δάχτυλο προς τα πάνω και με πρόσωπο πλημμυρισμένο από χριστιανική αγαλλίαση. Παράλληλα, η μη κυβερνητική οργάνωση της μαχόμενης οικολογίας ΜΥΣ (Μάχη Υπέρ Σωτηρίας), που μάχεται υπέρ της σωτηρίας ενός σπάνιου είδους οικόσιτου ποντικιού με το επιστημονικό όνομα Myopous hellenicus, κοινώς Myhell, εξέδωσε επείγουσα έκκληση προς τη Διεθνή Κοινότητα στην οποία αναφέρει: «Λόγω των διαφορετικών διατροφικών συνηθειών των παλαιών κατοίκων σε σχέση με τους νεοαποίκους, οι κατοικίες των πρώτων αποτελούν τα αποκλειστικά ενδιαιτήματα αυτού του είδους ποντικιού. Γι’ αυτό κάνουμε έκκληση προς τη Διεθνή Κοινότητα να διατηρηθούν, πάση θυσία, στην ελλαδική χερσόνησο ορισμένες ζώνες κατοικίας παλαιών κατοίκων, μαζί με τους κατοίκους, ως ενδιαιτήματα του Myhell. Σε αντίθετη περίπτωση, το είδος αυτό θα εξαφανιστεί περιορίζοντας την παγκόσμια βιοποικιλότητα και με ανεπανόρθωτες συνέπειες στην τροφική αλυσίδα, δεδομένου ότι αποτελεί την αγαπημένη τροφή ενός επίσης σπάνιου

24

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

είδους, της γάτας του Αιγαίου, που κινδυνεύει με εξαφάνιση». Η ΜΥΣ καταλήγει αναφέροντας. «Ορθώνουμε το ανάστημά μας και θα αγωνιστούμε κατά της επικείμενης πτώχευσης της παγκόσμιας βιοποικιλότητας». Στις πόλεις της νότιας περιοχής της ιταλικής χερσονήσου, όπως στον Τάραντα και στο Μπάρι, έχουν αρχίσει ήδη αντιδράσεις των κατοίκων και των τοπικών αρχών στο κύμα των νεοαφιχθέντων. «Με αυτά να πάτε να σκουπίζεστε όταν μας χέζετε τα χωράφια», είπε ένας καταστηματάρχης σε νεοαφιχθέντες όταν αυτοί πήγαν να αγοράσουν τρόφιμα με χαρτονομίσματα δραχμών. Την Κυριακή αναφέρθηκε στο θέμα και ο Πάπας. Μιλώντας στο πλήθος των πιστών που είχε συγκεντρωθεί στην Πλατεία του Αγίου Πέτρου, επέστησε την προσοχή τους στα δεινά «αυτών των ανθρώπων που απομακρύνθηκαν από την πραγματική χριστιανική πίστη, που πηγάζει μόνον από την Αγία Έδρα, και πίστεψαν σε ψευδείς δοξασίες. Ήρθε η ώρα να ανανήψουν. Οι αγκαλιές μας είναι ανοιχτές για να τους συγχωρήσουμε», είπε. Παράλληλα, ο πρωθυπουργός Φανφαρόνι, είδε το θέμα ρεαλιστικά. Μεταμεληθείς αστέρας της διεθνούς τρομοκρατίας, γνωστός παγκοσμίως από τις θεαματικές τρομοκρατικές ενέργειες στο κοινοβούλιο της Ρώμης και στην Αγία Έδρα, που είχαν μεταδοθεί ζωντανά από την τηλεόραση, δεν δίστασε στη συνέχεια να αναπτύξει επιχειρηματική δράση. Δημιούργησε, με μεγάλη επιτυχία, εκτεταμένο «δίκτυο γυναικών συνεύρεσης και συνοδείας», όπως κομψά το ονομάζει, με νεαρές κοπέλες από τη Λαπωνία και από εξωτικά νησιά του Ειρηνικού, όλες οροθετικές, διότι, όπως εξηγεί, «αυτό εξιτάρει τους πελάτες και τους δημιουργεί μεγαλύτερη ικανοποίηση». «Μη σας διαφεύγει, αναφέρει σε χθεσινή συνέντευξή του στο περιοδικό «Λατίνος Εραστής», πολύ μεγάλο ποσοστό των νεοαφιχθέντων είναι γυναίκες». Η Κεντρική Διοίκηση της AGAPA (Association of Greek American Parliament), ανάστατη από τα τραγικά γεγονότα, σε διαμαρτυρία της αναφέρει ότι πρόκειται για βιβλική και

ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Διήγημα “επιστημονικής φαντασίας” ολοκληρωτική καταστροφή του Γένους, που η Παγκόσμια Κοινότητα πρέπει να καταδικάσει. Τη διαμαρτυρία ενεχείρισε η Κεντρική Διοίκηση στον νεοεκλεγέντα Πλανητάρχη Barak Obama Jr. κατά τη δίλεπτη συνάντηση φωτογράφησης που είχε μαζί του. «Θα σας θυμόμαστε πάντα», δήλωσε ο Πλανητάρχης, σκάζοντας ένα κατάλευκο χαμόγελο μπροστά στις κάμερες των παγκόσμιων δορυφορικών καναλιών, και συνέχισε: «Άλλωστε, οι Έλληνες καταλαμβάνουν πάντοτε εξέχουσα θέση στα βιβλία και στα ηλεκτρονικά μέσα Παγκόσμιας Ιστορίας, θέση την οποία κανείς δεν μπορεί να τους την πάρει». Ανέφερε μάλιστα ότι θα ασκήσει τις ανάλογες πιέσεις ώστε να γίνουν οι απαραίτητες διορθώσεις και στα ηλεκτρονικά μέσα Ιστορίας της ΠΑΜ. «Τώρα, που υπάρχετε μόνο στα βιβλία της Ιστορίας, δεν υπάρχει λόγος να τα λογοκρίνουν», είπε ο Πλανητάρχης, ολοκληρώνοντας τη φωτογράφηση.

- Ξύπνα πατέρα, ακούω ξαφνικά μια φωνή. Τι σ’ έπιασε σήμερα και κοιμάσαι τέτοια ώρα. Έλα, ετοιμάσου να σε πάω να ψηφίσεις.

- Να ψηφίσω; Τι να ψηφίσω; - Καλά, το ξέχασες πως σήμερα έχουμε εκλογές; Α, δεν πάμε καλά. Χθες, θυμάσαι τι έφαγες;

τον Παναμά, όταν πήγε για τουρισμό πριν από αρκετά χρόνια. Από μικρό παιδί, που έβλεπε τους χάρτες της Αμερικής κρεμασμένους στο σχολείο, του είχε κολλήσει να πάει να δει τη διώρυγα του Παναμά, να κάτσει σ’ ένα μέρος να βλέπει τους δυο ωκεανούς, δεξιά και αριστερά, και τα πλοία να περνάνε στη διώρυγα. Έφτασε τα πενήντα για να πάει. Όταν γύρισε δεν τον ρώτησα αν υπάρχει τέτοιο μέρος, που να κάθεσαι και να βλέπεις και τους δυο ωκεανούς. Έτσι απέκτησα αυτό το καπέλο. Αυθεντικός παναμάς.

- Άντε τέλειωσες; Άκουσα από το σαλόνι τον Πέτρο.

- Μια στιγμή, ψάχνω για το εκλογικό βιβλιάριο.

- Ποιο εκλογικό βιβλιάριο ρε πατέρα. Αυτά έχουν καταργηθεί. Με την ταυτότητα ψηφίζουμε. Μη ξεχάσεις να πάρεις τα γυαλιά σου. Όταν μπήκαμε στο αυτοκίνητο ο Πέτρος έβγαλε από την τσέπη του και μου έδωσε διπλωμένο ένα χαρτί.

-Αυτό να βάλεις στον φάκελο που θα σου δώσουν. Τα άλλα πέταξέ τα. Το ξεδίπλωσα στα κλεφτά. Τίποτα, ένα λευκό χαρτί.

- Πώς δε θυμάμαι Πέτρο, εντελώς ξεκούτιανα; Ένα μπούτι κοτόπουλο με πατάτες της κατσαρόλας και λίγο μαρούλι σαλάτα.

Ευτυχώς στο εκλογικό κέντρο δεν είχε κόσμο. Μόλις έφτασα πήγα κατευθείαν να ψηφίσω.

- Καλά, θυμάσαι τι έφαγες χθες και δε θυμάσαι ότι σήμερα έχουμε βουλευτικές εκλογές;

-Μήπως θα θέλατε να μας πείτε τι ψηφίσαμε; με ρωτά. Κάνουμε στατιστική για την ψήφο των ανθρώπων μεγάλης ηλικίας.

Είναι αλήθεια ότι πρόσφατα ο γιατρός είχε εντοπίσει ότι πάσχω από μια σπάνια ασθένεια. Εγκεφαλική χρονική παλινδρόμηση την είπε. Δημιουργεί ψευδαισθήσεις και σε μεταφέρει στο χρόνο σε κλάσματα του δευτερολέπτου. Δεν έδωσα μεγάλη σημασία.

- Και ποιοι είναι υποψήφιοι; Ο Παπανδρέου είναι; - Ο Παπανδρέου όχι, είναι ο Βενιζέλος.

- Ποιος ο Ελευθέριος; - Ποιος Ελευθέριος ρε πατέρα. Αυτός είναι αεροδρόμιο.

- Καλά εντάξει μη φωνάζεις. Μια κουβέντα είπα κι εγώ.

- Άντε, ντύσου να φύγουμε. Φόρεσα το άσπρο πουκάμισο, το παντελόνι του καλού κουστουμιού, φόρεσα τα καλά παπούτσια, έδεσα προσεχτικά τα κορδόνια, έδεσα τη γραβάτα, αυτή που μου έχει φέρει ο Πέτρος από την Ιταλία, πολύ νεανική, έβαλα και τις τιράντες. Ο γιατρός μού έχει απαγορεύσει να φοράω ζώνη από τότε που παρουσίασα έντονες γαστρεντερικές διαταραχές, γιατί με έσφιγγε πολύ η ζώνη. Φόρεσα το σακάκι, πήρα και τον παναμά μου. Εξαιρετικό καπέλο. Μου το έφερε ο Πέτρος από

Βγαίνοντας στο δρόμο, μας πλησίασε ένας νεαρός.

-Κοίταξε, νεαρέ, του είπα ήρεμα, αν και η ψήφος είναι μυστική θα σου πω ότι ψήφισα Βενιζέλο. Με ευχαρίστησε και έφυγε. Όταν μπήκαμε στο αυτοκίνητο ο Πέτρος ξέσπασε.

-Καλά Βενιζέλο ψήφισες; Δεν σου είπα ότι δεν είναι ο Ελευθέριος; -Κι εσύ τι νομίζεις, ότι είπα τι πράγματι ψήφισα; Πολύ υποτιμάς τον πατέρα σου.

-Έβαλες το χαρτί που σου έδωσα; -Εσείς οι νεότεροι νομίζετε ότι ξέρετε καλύτερα από εμάς τους μεγάλους; -Καλά, τι ψήφισες; -Πλαστήρα.

-Τι;…

-Πλαστήρα, τον μαύρο καβαλάρη. Είχα ένα παλιό ψηφοδέλτιο του ΄50 και αυτό έριξα.

Κ.λπ.

25

Μάρτιος 2017

ΙΣΤΟΡΙΑ

Λέων Τρότσκι ή από ποιους κινδυνεύει η δημοκρατία;

Γράφει ο ΝΙΚΟΣ Χ. ΛΑΓΚΑΔΙΝΟΣ

Σ

τους ατέλειωτους χειμώνες, όταν το χιόνι της στέπας κουκούλωνε τη Γιανόφκα απ’ όλες τις μεριές και ύψωνε λευκά βουναλάκια ως πάνω από τα παράθυρα, η μητέρα ευχαριστιόταν να διαβάζει. Καθόταν στη μικρή λεγιάνκα της τραπεζαρίας, έβαζε τα πόδια της επάνω σε μια καρέκλα, ή όταν το χειμωνιάτικο βράδυ ερχόταν νωρίς, καθόταν στην πολυθρόνα του πατέρα, κοντά στο σκεπασμένο απ’ το χιόνι παράθυρο και διάβαζε ψιθυριστά κάποιο πολύ μεταχειρισμένο ρομάντζο απ’ τη βιβλιοθήκη του Μπομπρινέτς, προχωρώντας τις γραμμές του μ’ ένα από τα πολυδουλεμένα δάχτυλά της.

Έχανε συχνά τις λέξεις και σκόνταφτε σε φράσεις με δύσκολη σύνταξη. Πότε-πότε ένα από τα παιδιά της τής εξηγούσε το κείμενο, κάτω από ένα ολότελα διαφορετικό φως… Κι όμως εξακολουθούσε να διαβάζει καρτερικά, ακούραστη, και τις ελεύθερες ώρες, στις ατέλειωτες βουβές μέρες του χειμώνα, άκουγες από το διάδρομο κιόλας το ρυθμικό της κρυφομουρμούρισμα… [μετάφραση Μαρία-Λουίζα Κωνσταντινίδη]. Δεν τολμώ να σχολιάσω. Απλώς απολαμβάνω κι εγώ το διάβασμα του καταπληκτικού κειμένου του Λέοντα Τρότσκι. Ήταν για μένα, από την πρώτη στιγμή που το άνοιξα, ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα το βιβλίο του «Η ζωή μου». Από τα ωραιότερα κείμενα

26

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

της ρωσικής λογοτεχνίας. Το διάβαζα και το ξαναδιάβαζα. Ακολούθησε το άλλο επίσης σπουδαίο βιβλίο του «Λογοτεχνία και Επανάσταση». Με είχε γοητεύσει. Όπως επίσης και το άλλο έργο του, η «Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης». Τα είχα διαβάσει κατά την περίοδο της χούντας των συνταγματαρχών. Μου είχε κάνει πολλή εντύπωση και το γεγονός ότι ο οργανωτής του «Κόκκινου Στρατού» είχε καταγγείλει την κατάλυση της δημοκρατίας μέσα στους κόλπους του Κόμματος. Και τώρα, μπορεί κανείς βοηθούμενος από την επενέργεια του ιστορικού χρόνου, να σταθεί με περίσκεψη και να πει μερικά πράγματα για το ανθρώπινο δράμα ενός επαναστάτη.

O Μπολσεβίκος επαναστάτης και θεωρητικός του Μαρξισμού Λεφ Νταβίντοβιτς Μπρονστέιν ή Λέων Τρότσκι (7 Νοεμβρίου 1879 – 21 Αυγούστου1940) είχε μεγάλη επιρροή στα πρώτα χρόνια της Σοβιετικής Ένωσης και γι’ αυτό το λόγο διετέλεσε Κομισάριος (υπουργός) Εξωτερικών αμέσως μετά την επανάσταση και στη συνέχεια, στα χρόνια της Αντεπανάστασης, ίδρυσε τον Κόκκινο Στρατό και επιτέλεσε Κομισάριος Πολέμου. Μετά το θάνατο του Λένιν διαγράφηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα, λόγω της ισχυρής διαφωνίας του στην πολιτική που εφάρμοζε ο Στάλιν. Για τον ίδιο λόγο, εξορίστηκε από την Σοβιετική Ένωση και τελικά δολοφονήθηκε στο Μεξικό από τον Ισπανό πράκτορα των Σοβιετικών, Ραμόν Μερκαντέρ. Οι ιδέες του Τρότσκι αποτελούν την βάση του Τροτσκισμού, αριστερού ρεύματος το οποίο αντιτίθεται στον Σταλινισμό και τον Μαοϊσμό. Ωστόσο, αμφιβάλλω αν ο ίδιος ο

Τρότσκι θα συμφωνούσε με όσους στην πορεία των χρόνων αυτοαποκαλούνταν Τροτσκιστές και φυσικά με τη δράση τους. Τέλος πάντων, αυτά είναι άλλου παπά ευαγγέλιο και ανήκουν πια στην ιστορία, ενώ χρειάζεται αρκετή μελέτη της ιστορίας για να μπορέσει κανείς να παρακολουθήσει όσα ακολούθησαν μετά την Οκτωβριανή επανάσταση και, κυρίως, μετά την επικράτηση του Σταλινισμού. Ωστόσο, η διαφωνία του Τρότσκι έθετε ένα σοβαρό ζήτημα που είχε σχέση με τη Δημοκρατία γενικώς. Ε, η δημοκρατία ήταν και είναι και θα είναι μια πολύ ευαίσθητη υπόθεση και φυσικά δεν είναι δυνατόν να ξέρει κανείς από ποιους κινδυνεύει. Κινδυνεύει άραγε από εκείνους που την υπονομεύουν ή από εκείνους που την ρευστοποιούν; Ο Τρότσκι «πληρώθηκε τοις μετρητοίς» σαν «προδότης» για την επιμονή του να υπερασπιστεί τη δημοκρατία. Για μένα ο Τρότσκι εξακολουθεί να είναι μια συγκλονιστική ανθρώπινη περίπτωση. Μεγάλη προσωπικότητα, ένας επαναστάτης διανοούμενος, αναγκάστηκε να εκπατριστεί ανεπιθύμητος παντού και κυνηγημένος, παλεύοντας απεγνωσμένα να υπερασπιστεί τον εαυτό του και τις ιδέες του απέναντι στο σταλινικό καθεστώς που συνεχώς ψευδόμενο έστελνε στο κατόπι του δολοφόνους για να τον εξαφανίσουν – και το πέτυχαν. Όλα αυτά φυσικά δεν είναι απλώς μια άσκοπη περιπλάνηση στις σελίδες της ιστορίας. Είναι μια αφορμή για να ξανασκεφτούμε εκείνους που εμφανίζονται ως υπερασπιστές της δημοκρατίας, συνεχώς ψευδόμενοι και με το όπλο της συκοφαντίας επιχειρούν τον εξανδραποδισμό των αντιπάλων.

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η καταστροφή του Παρθενώνα από τους Βενετούς το 1687 Γράφει Ο ΚΩΣΤΗΣ ΛΙΘΙΝΟΣ Τις τελευταίες μέρες, με αφορμή δηλώσεις του ανιστόρητου πρωθυπουργού της Αλβανίας Έντι Ράμα, ήλθε ξανά στην επικαιρότητα το ζήτημα της καταστροφής του Παρθενώνα από τους Βενετούς το 1687. Οι απόψεις που διατυπώθηκαν από διαφόρους, σε αρκετές περιπτώσεις, προκάλεσαν σύγχυση. Στις γραμμές που θα ακολουθήσουν, με βάση την υπάρχουσα βιβλιογραφία, θα επιχειρηθεί η αποκατάσταση των ιστορικών γεγονότων.

Σ

το τέλος του καλοκαιριού του 1687, ύστερα από τέσσερα χρόνια εκστρατειών, όλος ο νοτιοδυτικός ελληνικός χώρος είχε περιέλθει κάτω από τον βενετικό έλεγχο. Αρχιστράτηγος του εκστρατευτικού στρατιωτικού σώματος ήταν ο τελευταίος υπερασπιστής του Χάνδακα Francesco Morosini. Οι νίκες, όταν έγιναν γνωστές στη Βενετία και οι καταλήψεις της Πάτρας, της Ναυπάκτου και της Κορίνθου, πανηγυρίστηκαν με λαμπρές τελετές. Ο Morosini, με απόφαση της Συγκλήτου, ονομάστηκε «Πελοποννησιακός». Η βενετική παρουσία στην Πελοπόννησο, ωστόσο, ήταν ακόμη εύθραυστη, Από τη στιγμή που ισχυρές τουρκικές δυνάμεις παρέμεναν στη Θήβα και στη Χαλκίδα μπορούσαν οποιαδήποτε στιγμή να κινηθούν γρήγορα και να ανατρέψουν την κατάσταση. Για την αποφυγή ενός τέτοιου ενδεχομένου αποφασίστηκε από τους επικεφαλής του χριστιανικού εκστρατευτικού σώματος η κατάληψη επίκαιρων σημείων κοντά στον Ισθμό της Κορίνθου και η δημιουργία προγεφυρωμάτων στη Στερεά Ελλάδα. Η κατάληψη της Αθήνας αποτελούσε το πρώτο βήμα. Το έδαφος για την κατάληψη της πόλης είχε ήδη προετοιμαστεί. Στις αρχές Οκτωβρίου 1586, όταν ο Morosini είχε καταπλεύσει με τον στόλο του στο λιμάνι του Πειραιά για αναγνώριση του χώρου, είχαν σπεύσει να τον συναντήσουν ως αντιπρόσωποι των κατοίκων της Αθήνας ο μητροπολίτης Ιάκωβος Α΄ και οι πρόκριτοι Σταμάτης Γάσπαρης, Μιχαήλ Δημάκης, Γιώργος Δούσμανης και Ιάκωβος Δαμίστρος. Αναγνωρίζοντας έμμεσα τη βενετική επικυριαρχία, του πρόσφεραν 9.000 ρεάλια ως ετήσιο φόρο υποτέλειας. Η Αθήνα, την περίοδο εκείνη, ήταν μια μικρή πόλη. Σύμφωνα με πληροφορίες που παραθέτει ένα αξιόπιστο πρόσωπο, ο γάλλος πρόξενος Jean Giraud, είχε πάνω

από 7.000 κατοίκους. Τα δύο τρίτα του πληθυσμού ήταν Έλληνες και το υπόλοιπο ένα τρίτο αποτελούσαν Τούρκοι και Αρβανίτες. Για την προστασία της πόλης υπήρχε ισχυρή τουρκική φρουρά που ήταν εγκαταστημένη στην Ακρόπολη. Ο Παρθενώνας είχε μετατραπεί σε τζαμί. Στον οικισμό που αναπτυσσόταν έξω από την Ακρόπολη, όπως σημειώνεται σε βενετική πηγή της εποχής, κατοικούσαν πολύ πλούσιοι Έλληνες έμποροι. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1687, μεγάλη δύναμη του βενετικού στόλου έπλευσε στον Πειραιά και αποβίβασε 9.880 στρατιώτες και 871 ιππείς. Ο κόμης Otto Wilhelm von Königsmarck, διοικητής των χερσαίων δυνάμεων του εκστρατευτικού σώματος, προώθησε γρήγορα τις δυνάμεις του και το ίδιο κιόλας βράδυ κατέλαβε θέσεις στους ελαιώνες της Ιεράς οδού, προς την πλευρά της Ελευσίνας. Οι Βενετοί, την επομένη, τοποθέτησαν συστοιχίες τηλεβόλων στους λόφους των Μουσών, της Πνύκας, του Φιλοπάππου και του Αρείου Πάγου. Οι Έλληνες κάτοικοι της πόλης από την πρώτη στιγμή που έφθασαν τα χριστιανικά στρατεύματα στον Πειραιά στάθηκαν στο πλευρό τους, προσφέροντάς τους χρήματα και τρόφιμα και κάθε είδους βοήθεια στην πολεμική επιχείρηση που επρόκειτο να ξεκινήσει. Απέναντι στις μεθοδικές κινήσεις των επιτιθέμενων εκκενώθηκε η Αθήνα και τα γύρω χωριά από τον τουρκικό άμαχο πληθυσμό, ο οποίος βρήκε καταφύγιο στο φρούριο της Ακρόπολης. Οι προτάσεις για συνθηκολόγηση απορρίφθηκαν.

Κ.λπ.

27

Μάρτιος 2017

ΙΣΤΟΡΙΑ

Η στρατιωτική φρουρά που είχε κλειστεί στην Ακρόπολη προετοιμάστηκε να αμυνθεί σκληρά. Έτρεφε την ελπίδα ότι θα είχε σύντομα βοήθεια από τη Θήβα. Τα μνημεία της Ακρόπολης, που είχαν μείνει ανέπαφα εξωτερικά για αιώνες, άρχισαν να καταστρέφονται πριν από την έναρξη της πολιορκίας. Η τουρκική φρουρά κατεδάφισε τον ναό της Αθηνάς Νίκης και έστησε στη θέση της μια πυροβολαρχία. Επίσης, χρησιμοποίησε τα Προπύλαια, ως μικρή αποθήκη πυρομαχικών. Τέλος, μετέτρεψε τον Παρθενώνα, σε προσωρινό χώρο αποθήκευσης πυρίτιδας και άλλων εύφλεκτων υλικών. Οι πρώτες ανταλλαγές βολών άρχισαν να ρίχνονται στις 23 Σεπτεμβρίου και τα αποτελέσματα δεν άργησαν να φανούν. Τη μεθεπομένη, κάποια βενετική βόμβα έπεσε στα Προπύλαια, γκρεμίζοντας τμήμα του μνημείου. Η μεγάλη καταστροφή, συνέβη το βράδυ της 26ης Σεπτεμβρίου, όταν βενετική βόμβα έπεσε στον Παρθενώνα, προκαλώντας φοβερή έκρηξη. Φλόγες φωτιάς τινάχτηκαν

παν να διαδραματίζονται μπροστά στα μάτια τους. Μόνο ο Königsmarck παρακολουθούσε με δυσαρέσκεια τη σκηνή, συναισθανόμενος, προφανώς, ό,τι είχε συμβεί. Ο Morosini, αντίθετα, σε επιστολή που έστειλε στις 11 Οκτωβρίου προς τη Σύγκλητο της Βενετίας, έγραφε για τα αποτελέσματα της «θαυματουργού εκείνης βόμβας». Παρά τις μεγάλες απώλειες που είχαν εκείνο το βράδυ οι Τούρκοι συνέχισαν να αμύνονται. Η προσπάθεια ενίσχυσής τους από δυνάμεις που κατέφθασαν από τη Θήβα απέτυχε. Έτσι, στις 29 Σεπτεμβρίου, συνθηκολόγησαν. Με βάση τους όρους της Συμφωνίας 3.000 Τούρκοι αποχώρησαν από την Ακρόπολη στις 5 Οκτωβρίου και επιβιβάστηκαν στον Πειραιά σε πλοία με κατεύθυνση τη Σμύρνη. Στην Ακρόπολη παρέμειναν 300 άτομα, που αρνήθηκαν να αποχωρήσουν και εκδήλωσαν την πρόθεσή τους να βαπτιστούν χριστιανοί. Τις επόμενες μέρες οι νέοι κυρίαρχοι της Αθήνας προσπάθησαν να εδραιώσουν την παρουσία τους σε αυτήν. Ο Morosini έδωσε εντολή στους εμπειρογνώμονες Antonio Muttoni conte di San Felice και Giacomo Milhau Verneda να εκπονήσουν σχεδιαγράμματα της Αθήνας και της Ακρόπολης. Μόλις αυτά ολοκληρώθηκαν τα απέστειλε στη Βενετία. Οι Έλληνες κάτοικοι της πόλης, ενθουσιασμένοι από τις εξελίξεις, ζήτησαν την εξασφάλιση των κοινοτικών προνομίων τους και των εκκλησιαστικών δικαιωμάτων τους, πράγμα που έγινε. Χωρίς δισταγμό στάθηκαν στο πλευρό των Βενετών στη νέα επίθεση κατάληψης της πόλης από τα τουρκικά στρατεύματα της Θήβας. Η είδηση της κατάληψης της Αθήνας, όταν έγινε γνωστή στη Βενετία, δημιούργησε ευφορία. Η Σύγκλητος, εντυπωσιάστηκε από τα σχεδιαγράμματα που είχε λάβει, στα οποία διακρίνονταν οι πλούσιες αρχαιότητες της περιοχής. Στις 4 Δεκεμβρίου, διέταξε τον Morosini να φροντίσει να αφαιρέσει από τον Παρθενώνα όσα γλυπτά έκρινε πιο όμορφα και να τα στείλει ως λάφυρα στην πόλη.

στον αέρα μαζί με ανθρώπινα μέλη και κομμάτια μαρμάρων. Συνολικά 300 άτομα έχασαν τη ζωή τους. Οι καταστροφές που υπέστη ο Παρθενώνας υπήρξαν ολέθριες. Ο ναός κόπηκε στα δύο. Το μεγαλύτερο τμήμα των μακρών πλευρών της περίστασης, των τοίχων της σηκού και του γλυπτού διακόσμου σωριάστηκαν. Η φωτιά που προκλήθηκε σιγόκαιε για δύο μέρες. Την ώρα της μεγάλης καταστροφής τα χριστιανικά στρατεύματα πανηγύριζαν με ενθουσιασμό για όσα έβλε-

28

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

Η βενετική παρουσία στην Αθήνα, μόλις ξεκίνησε ο χειμώνας, καθίστατο ολοένα και δυσκολότερη. Στα περίχωρα της Αττικής οι Τούρκοι ανασύντασσαν τις δυνάμεις τους προκειμένου να αντεπιτεθούν. Ο βενετικός στρατός που έδρευε στην περιοχή διαρκώς μειωνόταν αφού στις 26 Δεκεμβρίου ένα τμήμα των μισθοφόρων που προέρχονταν από το Αννόβερο αποχώρησε. Στο υπόλοιπο στράτευμα άρχισε να εξαπλώνεται πανώλης, που είχε εμφανιστεί ήδη στην Πελοπόννησο, προκαλώντας απώλειες. Μέσα σε αυτό το δυσμενές κλίμα στις 31 Δεκεμβρίου ο Morosini έλαβε την απόφαση απαγκίστρωσής του από την Αθήνα και άρχισε να προετοιμάζει την αποχώρησή του. Σε πολεμικό συμβούλιο που συγκάλεσε στις αρχές του 1688 συζητήθηκε το ενδεχόμενο καταστροφής της πόλης και του

ΙΣΤΟΡΙΑ

πτών του Παρθενώνα, ο Morosini έστρεψε την προσοχή του σε άλλες αρχαιότητες της Αττικής. Μεταξύ άλλων, απέσπασε τρία λιοντάρια, τα οποία έστειλε στη Βενετία ως τρόπαια της νίκης του. Από αυτά, γνωστότερη είναι η λέαινα με τα ρουνικά χαράγματα, που βρισκόταν στην είσοδο του λιμανιού του Πειραιά. Εξαιτίας του μεγέθους της το λιμάνι ονομαζόταν την περίοδο εκείνη Porto Leone. Μαζί με ένα άλλο λιοντάρι από την περιοχή του Θησείου, με απόφαση της Συγκλήτου τοποθετήθηκαν στην είσοδο του Ναυστάθμου της Βενετίας, για να υπενθυμίζουν την κατάληψη της Αθήνας από τα βενετικά στρατεύματα. Στην ίδια θέση βρίσκονται ώς σήμερα. φρουρίου της Ακρόπολης. Απέναντι σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, γεγονός που θα είχε ολέθριες συνέπειες για τα μνημεία της Ακρόπολης, ήταν αρνητικός ο Königsmarck. Τελικά, αποφασίστηκε η εκκένωση της πόλης από τους κατοίκους της. Με μεγάλο κόπο πείστηκαν τελικά οι ντόπιοι να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους. Στα μέσα Μαρτίου 1688 έφυγαν από την Αθήνα και τα γύρω χωριά 622 οικογένειες Ελλήνων. Έχει υπολογιστεί πως ο αριθμός τους ξεπερνούσε τις 6.000 ψυχές. Επιβιβάστηκαν σε βενετικά πλοία και κατέφυγαν αρχικά στη Σαλαμίνα και, στη συνέχεια, στην Αίγινα, στην Αργολίδα, στην Κόρινθο, στην Πάτρα, στα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου. Η αναχώρηση των τελευταίων ομάδων έγινε στις 4 Απριλίου. Οι Αρβανίτες της πόλης και των γύρω χωριών, μέσω των βουνών, διέφυγαν προς την Πελοπόννησο. Πολύ μικρός αριθμός από τους Αθηναίους πρόσφυγες επέστρεψε αργότερα πίσω. Το ίδιο περίπου χρονικό διάστημα ο Morosini, ακολουθώντας τις υποδείξεις της Συγκλήτου, προσπάθησε να κατεβάσει από το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα τα γλυπτά του Ποσειδώνα και του άρματος της Νίκης. Οι αδέξιοι χειρισμοί των εργατών, όμως, είχαν ως αποτέλεσμα τα γλυπτά να πέσουν στη γη και να θρυμματιστούν. Μετά την αποτυχημένη προσπάθεια σύλησης των γλυ-

Διάφοροι άλλοι αξιωματούχοι των χριστιανικών δυνάμεων, αποχωρώντας από την Αθήνα, πήραν μαζί τους κομμάτια από τον Παρθενώνα και άλλα μνημεία της πόλης. Πολλά από αυτά βρίσκονται σήμερα σε διάφορα ευρωπαϊκά μουσεία. Επιβραβεύοντας τον Morosini για την ώς τότε δράση του, η Σύγκλητος τον εξέλεξε στις 3 Απριλίου παμψηφεί δόγη της Βενετίας. Εξακολουθούσε όμως να παραμένει επικεφαλής των χριστιανικών στρατευμάτων στον ελληνικό χώρο. Τελικά, στις 8 Απριλίου 1688, ο βενετός αξιωματούχος εγκατέλειψε την Αθήνα. Η στρατιωτική επιχείρησή του στην πόλη είχε αποτύχει και η υστεροφημία του είχε αμαυρωθεί εξαιτίας της καταστροφής του Παρθενώνα. Η καταστροφή του Παρθενώνα συγκαταλέγεται στις μελανότερες σελίδες της ιστορίας της αρχαιολογίας. Στην έρημη ουσιαστικά πόλη εισήλθαν τις επόμενες μέρες οι Τούρκοι και εγκαθίδρυσαν την εξουσία τους. Μία από τις πρώτες κινήσεις τους ήταν να μην αφήσουν αναπάντητη τη συμμετοχή του ορθόδοξου μητροπολίτη Ιακώβου Α΄ Πελεκάνου στις αντιτουρκικές κινήσεις. Ύστερα από πιέσεις τους προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο να τιμωρηθεί για τη δράση του πέτυχαν ώστε αυτός να καθαιρεθεί. Αλλά και ο αντικαταστάτης του, Μακάριος Β΄ Πελεκάνος, γρήγορα ανέπτυξε αντιτουρκική δραστηριότητα. Μία καινούργια περίοδος ξεκίνησε πλέον για την Αθήνα.

Κ.λπ.

29

Μάρτιος 2017

ΠΟΙΗΣΗ Ελευθέριος Ξάνθος

Η αποκάλυψη ενός ποιητή…

Ε

νώ ο χρόνος τρέχει και τα χρώματα χλωμιάζουν κι έχει κανείς την εντύπωση πως δεν υπάρχει τίποτε που θα πρέπει ν’ ανακαλύψει, τότε είναι που γίνεται ένα τσακ και μπροστά του ξεδιπλώνεται ένας νέος κόσμος. Κι αυτός ο νέος κόσμος μπορεί να είναι ένα βιβλίο, ένα μυθιστόρημα, μια ποιητική συλλογή ή μονάχα ένα ποίημα. Έτσι παρουσιάζουμε τον Ελευθέριο Ξάνθο που μας αποκαλύφθηκε με την εξαιρετική ποίησή του και στα τρία ποιητικά βιβλία του. Ελευθέριος Ξάνθος είναι το ψευδώνυμο του Ελευθερίου Τζιόλα. Η χρήση του ψευδωνύμου επιλέχθηκε για λόγους μακρινότερης οικογενειακής καταγωγής, καθώς και απότισης φόρου τιμής σ’ έναν από τους τρεις Φιλικούς, τον Ε. Ξάνθο, που έφυγε πάμπτωχος και καταφρονεμένος. Αλλά, ακόμα, γιατί ο Ε. Τζιόλας επιθυμεί το λογοτεχνικό του έργο να αξιολογηθεί ανεπηρέαστα από την άλλη του παρουσία στη δημόσια ζωή, που είναι περισσότερο

30

Κ.λπ.

Μάρτιος 2017

γνωστή, της πολιτικής προσωπικότητας: υπήρξε υφυπουργός, βουλευτής, αναπληρωτής νομάρχης Θεσσαλονίκης, αντιπρόεδρος διευρωπαϊκής ένωσης για ευπαθή οικοσυστήματα, πρόεδρος κοινοβουλευτικής επιτροπής για τις βαλκανικές και παρευξείνιες χώρες, δημοτικός σύμβουλος Θεσσαλονίκης, πρόεδρος της Φοιτητικής Ένωσης Α.Π.Θ. Έχει εκδώσει τρεις ποιητικές συλλογές: Πεδίο βολής (εκδόσεις Κάκτος), Και ξανάζησα… ( εκδόσεις Θερμαϊκός), Έξοδος (εκδόσεις περ. Δίαυλος). Άλλα έργα του: Εικόνες ποίησης, Το όραμα και το έργο, Καταθέσεις για το Πολυτεχνείο, 30+1 θέσεις για μια σύγχρονη δημοκρατική σοσιαλιστική στρατηγική. Ποιήματά του με το ίδιο ψευδώνυμο έχουν δημοσιευτεί σε λογοτεχνικά περιοδικά και σε περιοδικά προβληματισμού. Αρθρογραφεί σε εφημερίδες και περιοδικά πανελλαδικής και περιφερειακής κυκλοφορίας, σε ηλεκτρονικά μέσα και στο διαδίκτυο.

ΠΟΙΗΣΗ Ελευθέριος Ξάνθος

Απελπίστηκα κι ελπίζω Να ξαναγυρνάς στην πόλη της μνήμης και των σκιών Στα άδεια βλέμματα μια άβυσσος απλώνει Στων βουνών τις πλαγιές οι σημαίες των σταυροφόρων Και μια πορσελάνη απ’ τον ουρανό να σπάει στ’ ακρωτήρι του θρήνου. Φως αλήθειας παγιδευμένο στα αναρριχώμενα Να ξαναγυρνάς στη σκήτη της σιωπής Στους τοίχους ξεβάφουν τα συνθήματα και οι εμμονές Βουίζει κάτω ο Αλιάκμονας των αιώνων και της πατρίδας Και μέσα σου ένα μελαγχολικό περιστέρι σε μοιρολόι στριφογυρνά. Η αγάπη ασάλευτη στων αγαλμάτων τη μοναδικότητα. Να προχωράς στο σκιερό μονοπάτι των βροχών και των σπηλιών Δεν θα κοκκινίσει η καρδιά των ανθρώπων; Να αναρωτιέσαι, στον εαυτό σου επιστρέφοντας Απ’ τη θύελλα πέρα και το θόλο του μετώπου σου μια βαθιά χαραγή. Μια βαθιά χαραυγή… Για τα πάντα απελπίστηκα, για τα πάντα ελπίζω… [Πανόραμα Γρεβενών, Μάιος 2011] Σημείωση: Από την ποιητική συλλογή «Έξοδος». Εκδόσεις περιοδικό «Δίαυλος» Κ.λπ.

31

Μάρτιος 2017

www.timesnews.gr

Ένα ανεξάρτητο ειδησεογραφικό πλουραλιστικό μέσο!!! Χωρίς φανατισμούς, και προκαταλήψεις αλλά με επιμονή στον πολιτισμό… Για την Ελλάδα, τον κόσμο, την οικονομία, την κοινωνία, το περιβάλλον, την υγεία, την ιστορία, τον αθλητισμό, με ειδήσεις, άρθρα, αναλύσεις, συνεντεύξεις, αναδρομές Χωρίς φανατισμούς, και προκαταλήψεις

www.timesnews.gr