Lkca cultuurkrant nl

DIT IS EEN UITGAVE VAN HET LANDELIJK KENNISINSTITUUT CULTUUREDUCATIE EN AMATEURKUNST • LKCA.NL • INFO@LKCA.NL • POSTBUS 452, 3500 AL UTRECHT • JUNI 2016

Cultuurkrant NL Voor professionals die werken voor cultuur op school of in de vrije tijd

Signe Zeilich-Jensen en creatieve vluchtelingen p 6

Hoe je creativiteit stimuleert en om zeep helpt p 8

Sanne Scholten: Maak breedte van cultuur zichtbaarder p 10 Inhoud Column Edwin van Meerkerk 2 Rinda den Besten: Schenk talenten aandacht 4 Signe Zeilich-Jensen: Cultuur voor asielzoekers 6 Hoe stimuleer je creativiteit? 8 Sanne Scholten nieuwe directeur LKCA 10 TGA en Montessori Lyceum werken samen 11 Column Johan Goossens 11 Zoë Zernitz: Autisme en de kunstles 12 Ocker van Munster: Minder vrijblijvendheid a.u.b. 13 Iktoon: podium voor creatievelingen 14 Nies Medema over rouw en kunst 15 Nieuwe publicaties 16 Agenda 16 Colofon 16

LEERLINGEN MET EEN LICHAMELIJKE OF GEESTELIJKE BEPERKING IN BALSPÉCIAL VAN INTRODANS. CHOREOGRAFIE: ADRIAAN LUTEIJN. FOTO INTRODANS, JASMINE WOLF PHTOGRAPHY

‘Iedere school een vakleerkracht kunst’ Michiel van Veen (VVD) en Jacques Monasch (PvdA) willen de wet op primair onderwijs aanpassen voor meer cultuureducatie op scholen. Dat zeggen zij in reactie op het recente advies van de Raad voor Cultuur over de rijkssubsidies voor culturele instellingen. Daarin is educatief aanbod een voorwaarde, onder meer voor het onderwijs. Alexander Pechtold (D66) wil dat scholen bij alle vakken gebruik maken van het cultureel aanbod.

Door Ralf Steenbeek Cultuurwoordvoerders Van Veen en Monasch willen meer structurele aandacht voor cultuureducatie binnen het onderwijs. Daarom pleiten ze voor een aanpassing van de wet op primair onderwijs (waarin nu kerndoelen en eindtermen zijn

vastgelegd – red.). Ook al is daar volgens hen geen Kamermeerderheid voor. Van Veen: ‘In mijn ideale wereld heeft elke basisschool een vakleerkracht muziek of andere kunstdiscipline. Er ligt nu een initiatiefwetsvoorstel voor een vaste vakleerkracht gym. Dat kan een voorbeeld zijn voor cultuur’. VVD en PvdA

Michiel van Veen (VVD): ‘Scholen die gebruik maken van het culturele aanbod zijn toppers’

hameren op de eigen verantwoordelijkheid van de scholen voor het gebruik van aanbod van culturele instellingen. Van Veen: ‘Het aanbod is er en de scholen die er gebruik van maken zijn toppers! Superscholen!’

Monasch wacht met ongeduld op het referentiekader cultuureducatie (de ‘basis voor

Jacques Monasch (PvdA): ‘De vrijheid van onderwijs is doorgeslagen’

Nu op LKCA.nl - De sector is sterk in beweging, hoe speel je daar als professional op in? www.lkca.nl/ beroepspraktijk - Lesmaterialen voor de muziek-­ les op school. Kijk bij ‘Meer Muziek in de Klas’

cultuureducatie’ waar het LKCA momenteel aan werkt - red.), waarvoor hij en Van Veen in juni 2015 een motie indienden. ‘De leerdoelen voor kunst en cultuur moeten wettelijk specifieker worden vastgelegd. De vrijheid van onderwijs is doorgeslagen.’

Ook Alexander Pechtold wil kunst en cultuur een vast onderdeel maken van de lessen, zodat ‘een biologieklas naar een natuurmuseum kan gaan, of een filosofieklas naar het theater.’

Maar de overheid moet volgens hem niet de inhoud bepalen voor scholen.

Lees verder op pagina 3

Alexander Pechtold (D66): De overheid moet niet de inhoud van cultuureducatie bepalen

Cultureelkapitaal.nl - Herman Tibosch: Neem de vrij­heid bij het vormgeven van de kunstles - Cees van den Bos: Maak beter gebruik van vrijwilligers - Lucas de Waard: Wil amateur­isme zeggen dat iets niet goed is?

- Miriam Geerdes-Gazzah over 20 jaar hiphop

Het LKCA is het landelijk kennis­ platform voor educatie en partici­patie in kunst en cultuur. We dragen bij aan de kwaliteit van praktijk en beleid door kennis toegankelijk te maken, te delen en te ontwikkelen. We stimuleren de professionele ontwikkeling van het veld door ontmoeting en debat en we bieden advies bij vraagstukken op het gebied van cultuureducatie en cultuurparticipatie.

2 Nieuws

Over het LKCA… Het LKCA zet zich in voor goede cultuureducatie en voor betaalbare en gevarieerde amateurkunstvoorzieningen. Dat doen we samen met professionals en beleids­makers. Zo werken we, samen met organisaties uit de onderwijs- en cultuur­wereld, aan een nieuw, breed kader voor cultuureducatie. Een kader voor zowel binnen- als buitenschools cultuuronderwijs. Ook initieerde het LKCA iktoon, een campagne die de rijke en diverse wereld van de cultuurparticipatie meer zichtbaar maakt.

Maar we doen nog veel meer. Dus kom naar onze bijeenkomsten, lees onze publicaties, neem een abonnement op onze nieuwsbrieven, volg ons via twitter, facebook en LinkedIn, deel je visie via cultureelkapitaal.nl en word wijzer op lkca.nl.

Want samen werken we aan (nog) betere cultuureducatie en cultuurparticipatie.

...en over deze krant Cultuurkrant NL, een uitgave van het LKCA, is voor iedereen die werkt voor meer cultuur op school of in de vrije tijd. Wil je meer exemplaren ontvangen voor je medewerkers, collega’s of studenten? Dat kan, via lkca.nl. (Op=op.) Wil je ook de volgende editie ontvangen, die in de loop van dit jaar uitkomt? Ook dat kun je kosteloos regelen: ga naar lkca.nl/ cultuurkrantnl. We wensen je veel leesplezier toe.

Oproep: Stuur je foto naar Cultuurkrant NL We dagen je uit om een fotobijdrage te leveren aan de volgende editie van Cultuurkrant NL. Stuur ons een digitale foto (maximaal 1 exemplaar) van een situatie waarin cultuur­educatie of cultuurparticipatie centraal staat. Bijvoorbeeld van jouw cursisten die een toneelstuk aan het repe­teren zijn, je pianoleerlinge die worstelt met haar eerste etudes, de scholieren in het museum, de aquarellisten tijdens de zomerworkshop, de sterren van de schoolmusical.

De beste inzendingen drukken we af in de volgende Cultuurkrant NL. Let op: het is belangrijk dat je foto een hoge resolutie heeft: 300 dpi op A4-formaat. Mail je foto vóór 15 augustus naar cultuurkrantnl@lkca.nl.

Vergeet niet je naam, adres én de titel van de ingezonden foto te vermelden.

ADVERTENTIE

Edwin van Meerkerk Emmers meten Het verhaal gaat dat bij het eerste vijfjarenplan in de Sovjetunie een emmerfabriek met opzet hele kleine emmers produceerde om zo het gestelde doel makkelijker te kunnen halen. Toen een slimme bureaucraat voor de volgende vijfjaarscyclus de norm niet in aantallen, maar in kilo’s definieerde, bedacht de lepe fabrieksdirecteur dat het het goedkoopste was om gewoon heel zware emmers te maken.

Ook zonder communistische vijfjarenplannen is het moeilijk om beleidsdoelen zo te formuleren dat je de uitkomsten krijgt die je wil.

In een poging de uitkomst van het kunstbeleid, de culturele emmers, te laten voldoen aan wat de politiek wil, worden diverse indirecte eisen aan culturele instellingen gesteld. Sinds de vorige cultuurnotaprocedure is educatie daar een van de belangrijkste van geworden, samen met de al even zwak omschreven notie van ‘ondernemerschap’. Het advies dat de Raad voor Cultuur op 19 mei uitbracht is een goed meetpunt voor wat er met die eis precies bedoeld wordt: hoe zwaar en hoe groot moeten de culturele emmers zijn?

Educatie is nu een van de belangrijkste criteria

De oordelen van de Raad voor Cultuur over de aanvragen van instellingen om opgenomen te worden in de Basisinfrastructuur zijn tegelijkertijd een terugblik op de prestaties van de afgelopen jaren. De algemene teneur is positief: instellingen hebben de eis om meer aan educatie te doen serieus genomen, en voor veel instellingen betekende dat meer dan alleen een extra rondleiding of een kijkwijzer op de website. Een aantal instellingen krijgt uitgebreid lof toegezwaaid voor hun uitgewerkte programma, zoals museum Kröller-Müller voor hun programma filosoferen met kunst, waarin ook voor de begeleiding van docenten aandacht is.

Toch kraakt de Raad ook kritische noten: veel instellingen gaan in hun educatie nog teveel uit van hun eigen collectie en tentoonstellingsprogramma. Ze zijn als de directeur die alleen kijkt naar hoe hij zo efficiënt mogelijk emmers kan maken, zonder te vragen naar de behoefte van de gebruiker. Plannen heten ‘onvoldoende uitgewerkt’, elders mist de Raad ‘focus en een onderliggende visie en methode’. De Raad stelt daarom dat er ‘een belangrijke taak [is] weggelegd voor een gidsfunctie’. De minister benadrukte in haar reactie op het advies dan ook dat er ‘nog een wereld te winnen’ is.

Hoewel er dus goede voorbeelden zijn, en de eisen in grote lijnen helder zijn (de emmer moet te tillen zijn en niet lekken), valt het voor instellingen niet mee om invulling te geven aan dit subsidiecriterium. Daar ligt een belangrijke taak voor het LKCA als ondersteunende instelling. Kunstenaars, makers, podia, festivals en musea moeten erop kunnen rekenen dat er voor hun inhoud goede emmers klaarstaan, die niet lekken, en voor iedereen te tillen zijn.

Overigens leert de geschiedenis ook dat voor zo’n emmerfabriek een vijfjarenplan geen goed idee is.

EDWIN VAN MEERKERK IS UNIVERSITAIR DOCENT ALGEMENE CULTUURWETENSCHAPPEN AAN DE RADBOUD UNIVERSITEIT.

Cultuurkrant NL 3

‘De subsidievoorwaarden zouden stringenter moeten zijn’

DE GLASBLAZERIJ IN HET NATIONAAL GLASMUSEUM. FOTO AAD HOOGENDOORN

Vervolg van pagina 1

De Raad voor Cultuur stelt in zijn advies dat scholen vaak niet zijn toegerust om de juiste keuzes uit het aanbod te maken, maar vaak kiezen op basis van de ‘aantrekkelijkste folder’ of de populariteit van een instelling. Daarom pleit de raad voor ‘professionals die de scholen bijstaan’. Pechtold

moedigt deze ‘gidsfunctie’ aan.

‘Goede voorbeelden daarvan zijn de cultuurfunctionaris in de gemeente Vught of het expertisenetwerk cultuureducatie Mocca in Amsterdam.’

Grote diversiteit

Van Veen en Pechtold zijn blij met het educatief aanbod van de rijksgesubsidieerde instellingen.

Kinderen aan het hoofd bij het Glasmuseum

D

e kinderdirectie van het Nationaal Glasmuseum in Leerdam spreekt de Raad voor Cultuur erg aan. Educatiemedewerker Sacha Kraan: ‘Als je samen met kinderen een activiteit bedenkt, vinden andere kinderen het meestal ook leuk. De kinderdirectie kwam op het idee van een Tussen Kunst en Kitsch in de klas. Iedereen in Leerdam Tussen Kunst en heeft wel glasKitsch in de klas werk op zolder of de vensterbank staan. Alle leerlingen mochten een object van thuis meenemen. De mooiste werden tentoongesteld in het museum.

Ze openen exposities en presenteerden het kinderdoeboek ‘Glas. Word een glasexpert!’. Ook wilden ze een brief schrijven aan DWDD om meer aandacht te schenken aan kleine musea. En op onze nieuwe site gaan medewerkers hun favoriete object presenteren in een vlog, naar voorbeeld van de kinderen. Ze zijn ook zeer geliefd in de media. De hele organisatie wil dat ze blijven.’

Monasch is kritisch op de uitvoering. ‘Sommige instellingen pakken het goed op, andere zijn nog onwennig.’ Hij mist een gebrek aan urgentie in de sector. Niet alleen op het gebied van educatie, maar ook op het vlak van diversiteit en regionale spreiding, tonen de instellingen te weinig initiatief.

‘De subsidievoorwaarden zouden stringenter moeten zijn.’

Bijzondere dansduetten bij Introdans

D

e Raad voor Cultuur juicht de specifieke programma’s van Introdans toe voor ouderen en mensen met autisme, hersenaandoeningen of een fysieke beperking. Choreograaf Adriaan Luteijn en de dansdocenten maken al jaren voorstellingen met ‘bijzondere doelgroepen’ en professionele dansers.

Annemieke Vervoort (algemeen manager educatie): ‘Voor ons zijn het geen ‘doelgroepen’, maar gewoon mensen zoals iedereen. Wij gaan niet uit van de verschillen, wij gaan uit van de kunst. Alle deelnemers ervaren in een snelkookpan hoe het is om professionele danser te zijn. Dat gaat eigenlijk altijd goed. Het dansplezier en de artistieke kwaliteit komen dan vanzelf.

Het is goed dat educatie een voorwaarde is voor subsidie, maar instellingen krijgen er geen extra subsidie voor. Zonder extra geld van fondsen redden wij het niet. Gelukkig heeft onze directie vanaf het begin gezegd: educatie is even belangrijk als de dansensembles.’

De raad constateert een grote diversiteit in het educatief aanbod. Enkele instellingen hebben een professionele educatieafdeling, zoals het Rijksmuseum en Introdans. Andere werken met vrijwilligers, zoals het Muiderslot en het Zuiderzeemuseum. Ook de raad wijdt dit aan het ontbreken van duidelijke richtlijnen.

De raad waarschuwt verder voor overaanbod in de steden en dus concurrentie, en afbrokkeling van het aanbod in de regio’s. De Kamerleden pleiten alle drie voor meer spreiding. Dat begint bij een gelijkere verdeling van subsidie aan instellingen door het hele land. Ook vinden ze dat instellingen in de grote steden hun aanbod breder zouden moeten verspreiden. Monasch: ‘Het zou toch fantastisch zijn als Halina Reijn in Groningen een masterclass geeft aan leerlingen als ze daar is voor een voor­stelling.’

Reactie minister

Alle cultuurwoordvoerders debatteerden 2 juni met minister Bussemaker over het advies. De minister reageert na de zomer met een Kamerbrief over cultuureducatie, met aandacht voor onderzoek van de Onderwijsinspectie, spreiding van educatief aanbod en de ‘Basis voor cultuureducatie’ van het LKCA.

WWW.INTRODANSVOORJOU.NL

Kom naar onze bijeenkomsten • Werkconferentie Lokaal Beleid Ouderen en Cultuur, 8 september Ede • Conferentie Onderzoek in Cultuureducatie en Cultuurparticipatie 2016, 28 november Utrecht • Regiobijeenkomsten cultuurbeleid: 3, 10, 13 oktober • De kunst van…

Diverse data en locaties in het najaar > Aanmelding via lkca.nl

Houten Huis in de klas

‘H

et Houten Huis vindt innoverende manieren om kinderen te laten kennismaken met theater’, oordeelt de Raad voor Cultuur. Bijvoorbeeld met een houten huisje in de klas.

Educatiemedewerker Karlijn Benthem: ‘Voor scholen in de regio Groningen is het vaak lastig om naar een voorstelling te komen.

Educatie is een Het houten huisje staat van onze pijlers in de klas met dagelijks een opdracht, zodat het een vast ritueel wordt. We gebruiken personages en muziek uit onze voorstellingen, maar het zijn niet alleen drama-opdrachten. Cultuureducatie gaat er ook om hoe je je eigen leven vormgeeft.

Dan is de vraag bijvoorbeeld: ‘Hoe ziet de wereld er van bovenaf uit als je op je tafel gaat staan?’. De definitieve vorm van het huisje wordt een podiumpje in de vorm van een boomhut. Vanaf de oprichting is educatie een van onze pijlers. Het is vanzelfsprekend.’

ZIE WWW.INTRODANS.NL EN ZIE WWW.NATIONAALGLASMUSEUM.NL

Voor professionals die werken voor cultuur op school of in de vrije tijd

ZIE WWW.HETHOUTENHUIS.ORG

Lees onze publicaties • Monitor Amateurkunst (2015) • Cultuur in de kanteling (2015) • Cultuureducatie binnenstebuiten (2015) • Je ziet hun zelfbewustzijn groeien. Rapportage Kunst en cultuur in Brede school en IKC (2015) • Een kleurrijke basis (2016) • Cultuur+Educatie 45 met als thema: Kunst inclusief (2016) • Vijf beroepsprofielen voor cultuurprofessionals (2016) > Bestellen of downloaden via lkca.nl

Deel je opinie en kennis op cultureelkapitaal.nl Volg ons www.lkca.nl

4 Interview Rinda den Besten • Primair onderwijs

Schenk aandacht aan talent Cultuureducatie is heel belangrijk op de basisschool, benadrukt Rinda den Besten.

Maar alsjeblieft niet binnen een verplichtend kader. De voorzitter van de PO-Raad over gelijke kansen voor kinderen en de positieve effecten van cultuureducatie. ‘We zijn doorgeslagen in de aandacht voor cognitieve aspecten.’

‘I

Door Anita Twaalfhoven k heb’, vertelt Rinda den Besten, de voorzitter van de PO-Raad, héle fijne herinneringen aan mijn jeugd op een protestants-christelijke basisschool, waar veel Psalmen en oud-Nederlandse liederen werden gezongen. Ik vond het heerlijk om te zingen: ‘De paden op, de lanen in!’

Ook heb ik redelijk goed leren tekenen, met verschillende technieken en materialen. Als kind besef je dat nog niet, pas op de middelbare school merkte ik hoe goed ik met perspectief en met pastel of ecoline uit de voeten kon en dat ik me daarmee kon uitdrukken.’

En dat is iets dat ze ieder schoolkind mee zou willen geven. Zeker als ze bedenkt hoeveel ouders geen privé-docenten voor pianoles of gitaarles kunnen betalen. Bij het creëren van gelijke kansen voor kinderen, zegt ze, gaat het ook om het leggen van een goede basis voor cultuureducatie op school.

Hoe belangrijk is cultuur in de klas?

‘De laatste jaren wordt steeds duidelijker hoe belangrijk kunst en cultuur zijn voor het onderwijs. Samen musiceren leert je bijvoorbeeld om met elkaar samen te werken en het brengt ook samenhang tussen de kinderen in de klas.

Creatieve ontwikkeling heeft een positieve invloed op de sociaal-emotionele ontwikkeling en het mooie is dat het ook bijdraagt aan het leervermogen voor cognitieve vakken. Kinderen zijn van nature nieuwsgierig en door aandacht te geven aan creativiteit prikkel je die nieuwsgierigheid. Daarmee stimuleer je ook hun motivatie om te leren.’

Probeert de PO-Raad om hiervoor meer ruimte te creëren in het onderwijs? Of blijft de prioriteit liggen bij rekenen en taal?

‘Taal en rekenen zijn van belang maar dat geldt ook voor cultuur, vindt de PO-Raad.

We zijn in de afgelopen periode echt een beetje doorgeslagen in de aandacht voor cognitieve aspecten en daarin moeten we nu een betere balans zien te vinden. We benadrukken dan ook dat er aandacht moet zijn voor de verschillende soorten talenten van de kinderen in de klas. Denk maar aan het verhaal dat je vaak hoort over leerlingen die worstelen met rekenen, maar ineens helemaal opbloeien als ze muziek mogen maken of toneel kunnen spelen.’

Ziet u het advies van Platform Onderwijs2032 als een stap in de goede richting voor het cultuuronderwijs?

‘Zeker, ik juich het toe dat in Onderwijs2032 de kerndoelen voor cultuur verder zijn aangescherpt. Het is positief dat er meer nadruk komt te liggen op de socialiserende functie van onderwijs, op het ontwikkelen van creativiteit en op de aandacht voor cultuur. Ook de PO-Raad wil bij de kwaliteit van het onderwijs breder kijken dan alleen het cognitieve vlak.’

Is de PO-Raad voor een verplichtend kader cultuureducatie?

‘Nee, alsjeblieft geen nieuwe verplichtingen!’ Ze haalt het staatsonderwijs in Vietnam aan. Dat deed ze eerder ook al, in een opiniestuk in Trouw tegen een verplicht aantal uren voor gymles. ‘Om even te chargeren, we kiezen niet voor de aanpak zoals in een land als Vietnam, waar de hele school om 8.30 uur het boekje op dezelfde pagina openslaat. Een

BASISSCHOOLKINDEREN IN MUSEUM HET VALKHOF IN NIJMEGEN.

verplichtend kader, in de zin van iedereen hetzelfde laten doen en toetsen afnemen, vind ik niet geschikt voor cultuureducatie.’

Wordt het dan niet te vrijblijvend?

‘Het gaat ons er om wat passend is bij de schoolpopulatie en wat hen enthousiast maakt, maar dat wil niet zeggen dat het vrijblijvend is. De aandacht hiervoor moet ook serieus door de onderwijsinspectie worden opgepakt.’

De PO-raad wil cultuuronderwijs integreren in andere vakken, net als techniek. Waarom?

‘We willen af van het idee dat er ‘ook nog even aan cultuur’ moet worden gedaan en willen graag een integrale aanpak, met allerlei dwarsverbanden naar andere vakken. Ik zag een voorbeeld hiervan dat

“

Verbetering van de culturele vaardigheden van docenten staat op nummer één

me enorm aansprak, op een school waar kinderen gitaarles kregen. De leerlingen bouwden eerst zelf een eenvoudige gitaar en zo leerden ze ook over de techniek, de spanning van de snaren en hoe het geluid zich verplaatst. Het onderwijs van de toekomst is integraal, want zo krijg je leerlingen die dwarsverbanden kunnen leggen.’

Waarom is dat zo belangrijk?

‘De arbeidsmarkt is ook niet meer gericht op het werken binnen één branche en een vak dat overgaat van vader op zoon. Het gaat er om dat je creatief en flexibel bent, je goed leert aanpassen en verbindingen kunt leggen.’

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat cultuuronderwijs écht een structureel en kwalitatief onderdeel van het curriculum gaat uitmaken?

‘Cultuureducatie heeft een stevige infrastructuur nodig en betaalbare voorzieningen. Maar op de scholen draait het uiteindelijk om de kwaliteit van de leerkrachten. Daarom is een goed aanbod voor de Pabo’s en het faciliteren van nascholingsaanbod essentieel. Zoals met Meer muziek in de klas, het project waarvoor ik een van de ambassadeurs ben. Leerkrachten beschikken vaak over weinig muzikale

Cultuurkrant NL 5

Onderwijs2032 en de toekomst van het cultuuronderwijs Welke kennis en vaardigheden hebben leerlingen die nu voor het eerst naar school gaan nodig om in 2032 goed aan hun volwassen en werkende leven te beginnen? Op die vraag moest de onafhankelijke commissie Ons Onderwijs2032 antwoorden.

Die adviseerde in januari om tot een samenhangend kerncurriculum te komen, met daarnaast ruimte voor verdieping en verbreding op basis van de keuze van de school. Taal en cultuur vormen een van de drie interdisciplinaire kerndomeinen in het kerncurriculum. Rinda den Besten juicht in het interview hiernaast toe dat in het advies de kerndoelen voor cultuur verder zijn aangescherpt. Gaat Onderwijs2032 de kwaliteit van het cultuuronderwijs verbeteren? We vroegen het ook aan twee mensen uit het voortgezet onderwijs.

Elsbeth van Dijk: De diepgang bewaken ‘Het advies is me op het lijf geschreven. Met name het vakoverstijgende aspect. Ook de nadruk op persoonlijkheidsvorming spreekt me aan. Ik geef Frans én beeldende vorming.

Je krijgt een rijker beeld van de leerling, je ziet ze een meubel timmeren én een taal leren.

De regering moet de curriculumvernieuwing wel faciliteren.

Docenten moeten tijd en geld krijgen om zich aan te passen, en het moet ingebed worden in het werk. Die vakoverstijging betekent een verzwaring van de

opleiding. Docenten doen dat niet in hun eigen tijd met eigen bekostiging. Ook moeten we de diepgang bewaken. Teveel vakoverstijging maakt alles tot een waterig soepje. De leraar moet juist een specialist op zijn vakgebied blijven. Alleen zo kun je succesvolle verbindingen leggen. Daarom zijn scherpe keuzes in de vakinhoud zo belangrijk, zodat je wat je kiest echt goed kunt doen.’

ELSBETH VAN DIJK IS LERARES FRANS EN BEELDENDE VORMING IN HAARLEM

Rob Menting: Voer het goede gesprek FOTO MARCEL VAN DEN BERGH / HOLLANDSE HOOGTE

Wat gaat er de komende tijd gebeuren?

‘De eerste stap is nu hoe we de aandachtspunten van Onderwijs2032 verder gaan uitwerken. De tweede stap is een ander beoordelingskader ontwerpen voor de onderwijsinspectie. De PO-Raad is hiermee bezig en we denken ook aan een kader dat geschikt is voor cultuureducatie.’

Hoe stelt u zich zo’n kader concreet voor?

‘Je zou scholen bijvoorbeeld het volgende kunnen vragen: motiveer jaarlijks wat je doet en hoe je dat doet, met aandacht voor je doorlopende leerlijnen en de scholing van je leerkrachten.’

Hoe ziet de ideale situatie er in uw ogen uit?

‘De hele dag door kort aspecten van cultuureducatie aanstippen. In de tekstboekjes bij Nederlands verwijzen naar schrijvers, bij geschiedenis aandacht vragen voor grote kunstenaars en tijdens de uitjes van school iets cultureels doen.

Scholen kunnen ook de expressieve kant vaker de ruimte geven: zingen, dansen, tekenen, optreden en presenteren.’

Een beetje zoals op uw vroegere school gebeurde? ‘Daar hoorde zingen en

tekenen er gewoon bij, het was iets vanzelfsprekends.’

FOTO KATJA MALI

vaardigheden. ‘Ik heb het niet meegekregen op de Pabo, en eigenlijk dúrf ik het ook niet zo goed’, zeggen ze dan. Terwijl die lessen op school zó belangrijk zijn. De aandacht voor de culturele vaardigheden van leerkrachten staat bij de PO-Raad dus met stip op nummer één.’

Rinda den Besten is voorzitter van de PO-Raad, de sectororganisatie voor het primair onderwijs. Daarnaast is ze onder meer ambassadeur voor Meer Muziek in de Klas, de organisatie die streeft naar structureel en goed muziekonderwijs op basisscholen. Eerder was ze in Utrecht wethouder en locoburgemeester (PvdA).

´Als een redelijk mens langer dan dertig seconden nadenkt over onderwijs, is de conclusie dat cultuureducatie erbij hoort. In de woorden van Ons Onderwijs2032: ‘Cultuur bepaalt voor een belangrijk deel wat we maken en doen en hoe we met elkaar omgaan’. Daarmee is meteen gezegd dat cultuur­ educatie een rol speelt in alle drie de hoofddoelen van het onderwijs; identiteitsvorming, de vorming van onze maatschappij. En daarbij hoort kennis van ‘hoe we maken en doen en met elkaar omgaan’.

Cultuureducatie hoort er gewoon bij. Dat is winst. Betogen dat cultuureducatie belangrijk is, is niet meer nodig. Wel

moet de goede dialoog ontstaan tussen overheid, vakverenigingen en scholen. Zij moeten met elkaar het gesprek voeren over wat onze jeugd moet leren. Het moet gaan over leerdoelen en niet over kunstvakken. Vervolgens moeten vakverenigingen hun expertise in dienst stellen van de leerdoelen. Scholen moeten de vraag beantwoorden met welke inrichting van hun onderwijs zij deze doelen effectief en efficiënt kunnen bereiken.´ ROB MENTING IS LOCATIE-DIRECTEUR LYCEUM SCHÖNDELN IN ROERMOND EN VOORZITTER VAN DE VERENIGING CULTUURPROFIELSCHOLEN. (OP PERSOONLIJKE TITEL.)

Wat vindt het LKCA? Het eindadvies van het Platform Onderwijs2032 biedt een stevige basis voor de verdere uitwerking van cultuureducatie in het onderwijs, en ruimte voor culturele instellingen en aanbieders om te zorgen voor een rijke leeromgeving. Het LKCA is daar blij mee. Wel is het jammer dat de verlengde schooldag, van 8 tot 18.00 uur, niet aan de orde komt. Waarbinnen schoolvakken, spelen, sporten en actief

zijn met cultuur afwisselend worden aangeboden en meer projectonderwijs mogelijk is.

Lees de uitgebreide LKCAreactie op lkca.nl.

Het kennisinstituut zal actief betrokken blijven bij het vervolg van Onderwijs2032 en er bijeenkomsten over organiseren.

Geïnteresseerd? Meer info en aanmelding bij Ronald Kox, ronaldkox@lkca.nl.

6 Interview Kinderen en jongeren in AZC’s

Een beetje vrolijkheid in een troosteloze omgeving Ieder kind verdient het om zich via kunst te kunnen uiten.

Maar in asielzoekerscentra is dat geen vanzelfsprekendheid.

Stichting de Vrolijkheid biedt kinderen en jongeren in deze centra de kans hun creativiteit aan te boren, hun verhaal te vertellen, weer even kind te zijn. ‘De in Nederland heersende opvatting dat het in azc’s ‘vooral niet te leuk mag worden’ is eigenlijk gewoon heel treurig’, vindt ad interim-directeur Signe Zeilich-Jensen.

V

Door Astrid van Leeuwen ol trots legt Signe Zeilich-Jensen een cd op tafel. ‘Het is een van de resultaten van ons project Wereldwoorden, waarbij jongeren, in verschillende talen, in poëzie, raps en muziek hun verhalen en gevoelens delen. We hebben in azc’s door het hele land workshops gegeven en daarmee veel jongeren bereikt.

Met een paar grote talenten zijn we een vervolgtraject ingegaan en daaruit is deze cd voortgekomen én een voorstelling die op 3 juli in het Amsterdamse Bijlmerparktheater plaatsvindt. Want wij vinden: dit soort talent mág je niet laten liggen.’

Stichting de Vrolijkheid – in 1999 met een knipoog gestart als ‘Nationale Stichting ter Bevordering van Vrolijkheid’ – richt zich op nul- tot vijfentwintigjarigen. De range aan activiteiten is dus enorm. ‘In het begin ging oprichtster Fronnie Biesma met een auto vol potloden en papier de azc’s langs om te tekenen met de kinderen. Inmiddels telt onze stichting zo’n 45 betaalde krachten en ruim vierhonderd vrijwilligers: professionele kunstenaars – vaak zelf met een vluchtelingenachtergrond – die hun passie en expertise overbrengen op jongeren en kinderen.

Momenteel zijn we in 27 azc’s actief. We verzorgen een wekelijks programma en zijn structureel aanwezig.’

Hoe zorg je ervoor dat jullie projecten méér zijn dan ‘een leuke activiteit’? Dat ze echt een verschil maken in het – vaak getraumatiseerde – leven van de kinderen en jongeren?

‘Dat is niet eenvoudig’, geeft Zeilich-Jensen toe. ‘Sowieso is het organiseren van kwalitatief hoogstaand cultuuronderwijs geen sinecure. Daarbij werken wij allesbehalve in ‘ideale’ omstandigheden. Soms krijgen we voor onze activiteiten een kelderruimte naast de wc toegewezen. Probeer dan maar eens een magische sfeer te creëren waarin jonge vluchtelingen echt worden meegezogen. Toch doen we daar onze uiterste best voor, zoeken steeds naar manieren om die betovering toch tot stand te brengen.’

‘Onze focus ligt op het brengen van ‘vrolijkheid’. Voorop staan de wens en de ontwikkeling van de kinderen en jongeren. Therapie is het expliciet niet, maar we gaan wel uit van het principe dat kunst helend kan werken. Deze jonge mensen hebben immers vaak al veel te veel meegemaakt. We willen ze méér laten zijn dan een ‘klein mens met de status vluchteling’.’

Welke gevolgen heeft de recente vluchtelinginstroom gehad voor jullie beleid en aanpak?

‘Ondanks alle impact daarvan proberen wij zoveel mogelijk vast te houden aan onze eerder uitgestippelde koers. Wij

starten niet in een azc als we geen ruimte krijgen om ons programma neer te zetten.

Ook is het essentieel dat we met een zorgvuldig samengesteld, gemengd team aan de slag kunnen én we willen de garantie dat een azc niet binnen een paar maanden weer gesloten wordt. Natuurlijk zouden we bij korte(re) verblijven ook graag iets voor de kinderen betekenen, maar we moeten onze middelen en mensen zo efficiënt mogelijk inzetten. We kiezen dus voor de langere termijn, structurele aanwezigheid én kwaliteit.’

Leidt het grote aantal Syriërs onder de asielaanvragers tot andere aandachtspunten of inzichten?

‘Natuurlijk ontstaan daardoor nieuwe vraagstukken en een nieuwe dynamiek.

De Syriërs krijgen sneller een status in ons land, wat soms tot scheve ogen leidt.

“

Soms krijgen we voor onze activiteiten een kelderruimte naast de wc toegewezen

Daarnaast is er vaker sprake van groepsvorming en dat heeft ook invloed op onze activiteiten. Toch willen wij heel bewust geen verschil maken. Ieder kind is gelijk voor ons. Wat wel opvalt, is dat er uit Syrië veel mensen komen met een kunstopleiding. Blijkbaar stond kunst er voor de oorlog in hoog aanzien. Voor ons betekent dat onder meer dat zich nu al diverse Syrische dansers en muzikanten bij ons netwerk hebben aangesloten.’

Is de bereidwilligheid van Nederlanders om zich in te zetten voor jullie organisatie toe- of juist afgenomen als gevolg van de recente ontwikkelingen?

‘Die bereidwilligheid is enorm. We zijn het afgelopen jaar overspoeld door telefoontjes en e-mails van mensen die iets willen betekenen. Iets wat jammer genoeg erg onderbelicht blijft in de media. Het zijn toch altijd weer de hardste schreeuwers, de mensen met de meest uitgesproken opinies die aan het woord komen. Ik ben ervan overtuigd dat heel veel mensen openstaan voor de verhalen en ervaringen van vluchtelingen, dat de onderlinge nieuwsgierigheid veel groter is dan vaak geschetst wordt. Daarbij biedt kunst per definitie ruimte voor vernieuwing en

Cultuurkrant NL 7

Inspirerende projecten van De Vrolijkheid Voor elk kind een Selvy

Meestal hebben de kinderen tijdens hun vlucht alles achter moeten laten en verhuizen ze in Nederland nog regelmatig van azc naar azc. Vriendjes en vriendinnen komen en worden verloren. Soms zo vaak dat een kind zich opsluit in zichzelf en zich niet meer wil hechten. De pop Selvy reist mee, altijd. Een vriend of vriendin die wel bij ze blijft en aan wie ze hun geheimen kunnen vertellen. De Vrolijkheid zoekt mensen die het leuk vinden om thuis een Selvy-pop te maken van stof of draad.

Aanmelden kan op www.vrolijkheid.nl/selvy

Tijd voor Tapijten

“

Dit soort talent mág je niet laten liggen

andere perspectieven. Niet voor niets zijn tijdens het recente filmfestival in Cannes de verfilmde verhalen van een Afghaanse en een Franse filmmaakster met Arabische roots in de prijzen gevallen.’

Hoe kijk je aan tegen het Nederlandse en Europese asielbeleid?

‘Natuurlijk zie ik ook de problemen die zich voordoen wanneer zulke grote groepen vluchtelingen moeten worden opgevangen. Maar toch: je móét mensen die uit een oorlogssituatie gevlucht zijn een veilig onderkomen bieden. We moeten daar met elkaar oplossingen voor vinden. Persoonlijk vind ik de ingezette lijn met soberheid als leidend uitgangspunt betreurenswaardig. De opvatting dat het in azc’s ‘vooral niet te leuk mag zijn’ is ronduit belachelijk. Ga er eens kijken! Het is er een en al troosteloosheid. Verder vind ik het afschuwelijk dat asielaanvragers

jarenlang op uitsluitsel moeten wachten.

Mensen vertoeven hierdoor te lang in een soort niemandsland. Hoe moeten zij straks integreren? Voor kinderen geldt dat nog eens extra: als je juist je vormende jaren in zo’n situatie doorbrengt, hoe moet je de schade dan ooit nog inhalen?’

Wat zijn je persoonlijke drijfveren om je in te zetten voor de Vrolijkheid?

‘Kinderen staan voor mij voorop. Ook in mijn vorige functies, in onder meer de film- en televisiewereld, ben ik steeds voor hun belang op de bres gesprongen.

Verder vind ik het uitermate belangrijk om, via het werk van onze stichting, een ander geluid te laten horen. Té vaak zijn mensen geneigd om de verhalen die ze voorgeschoteld krijgen te consumeren zonder zelf na te denken. Omdat ze graag bevestigd willen worden in wat ze kennen. Maar dat leidt uiteindelijk tot een starre wereld. Er is veel meer ruimte voor groei wanneer je je door empathie laat leiden, wanneer je openstaat voor nieuwe ontmoetingen, nieuwe denkbeelden, nieuwe uitdagingen. En kunst is het middel bij uitstek om dat te bereiken.’

WWW.VROLIJKHEID.NL.

FOTO CARILIJNE PIETERS

FOTO: STICHTING DE VROLIJKHEID

Signe Zeilich-Jensen is directeur ad interim van Stichting de Vrolijkheid, een multicultureel non profit netwerk van kunstenaars, acteurs, toneelschrijvers, musici en vrijwilligers. De Vrolijkheid organiseert kortlopende culturele activiteiten voor kinderen en jongeren in 27 Nederlandse asielzoekerscentra. Ook werkt Zeilich-Jensen voor het Stimuleringsfonds Nederlandse Culturele Mediaproducties (Mediafonds).

Tijd voor Tapijten is een interactief en intergenerationeel kunstproject gericht op het delen van kennis omtrent oude ambachten, tradities, symbolen, familieverhalen en het creëren van nieuwe ontwerpen, verhalen en ontmoetingen in samenwerking met kunstenaars van de Werkelijkheid, families uit asielzoekerscentra en ambachtslieden uit de omgeving.

Vertel tot 10

Tijdens het Vertel tot 10 project in AZC Oude Pekela maken ouders voor hun kinderen eigen prentenboeken. De boeken gaan over verhalen uit landen van herkomst, maar ook over de liefde voor hun kinderen en andere onderwerpen.

OP DE WEBSITE VAN HET LKCA STAAT EEN OVERZICHT MET NOG VEEL MEER VOORBEELDEN VAN KUNSTPROJECTEN MET VLUCHTELINGEN. WWW.LKCA.NL, ZOEK OP ‘VLUCHTELINGEN’.

Wil je ook de volgende Cultuurkrant NL ontvangen, die in de loop van dit jaar uitkomt?

Bestellen kan kosteloos via www.lkca.nl/cultuurkrantnl

8 Uit de praktijk Vakmensen over creativiteit

Een onveilige omgeving is desastreus voor creativiteit Onze sector is gebouwd op creativiteit. Zonder creativiteit waren we nergens. Hoe stimuleer je het, en hoe breng je het om zeep? We vroegen het aan vier vakmensen die er dagelijks mee werken, samen met cursisten of leerlingen.

‘Je moet vooral niet te veel werken met geijkte kaders’ Door Anita Hegeman • Illustratie Bas van der Schot

‘Creativiteit zit in je, maar je kunt het ook aangereikt krijgen uit je omgeving’

‘C

reativiteit betekent voor mij dat je in staat bent je eigen, originele, nieuwe ideeën tot uiting te brengen, in welke vorm dan ook. Creativiteit is iets wat in je zit, maar ook iets wat je aangereikt kunt krijgen door iets of iemand in je omgeving.

Er is geen minimumleeftijd voor creativiteit. Jonge kinderen zijn vaak nieuwsgierig en overal voor in. Als ik aan een tafel zit te werken, komen ze er soms bij zitten en gaan ze gewoon meedoen. Je ziet dan de mooiste dingen ontstaan.

Je moet vooral niet te veel werken met voorbeelden, met geijkte kaders. Geef kinderen de vrijheid, help ze soms een beetje op weg, maar laat ze verder los.

Sommige kinderen denken zelf al te veel na, die gaan tekenen en vervolgens belanden er heel veel proppen in de prullenbak omdat het ‘niet mooi’ is. Hen moet je stimuleren om vrijer aan de slag te gaan: begin maar gewoon, kijk maar wat er gebeurt en keur het niet zo snel af.

Kinderen moeten zich veilig voelen om creatief te zijn. Ik heb ooit gewerkt met een paar stoere jongens die nogal probleemgedrag vertoonden. Ik gaf ze de opdracht om met zijn tweeën een fotostrip te maken. Doordat we in zo´n klein groepje werkten, voelden ze zich al snel op hun gemak. Na een tijdje gingen ze helemaal los! Ze kregen ideeën voor de vormgeving en bedachten locaties om foto’s te maken. Uiteindelijk durfden ze zich zelfs te verkleden als Roodkapje en grootmoeder.’

Mariëlle de Hair, cultuurcoach in de kinderopvang en buitenschoolse opvang www.zonnekinderen.nl

‘Creativiteit is samen tot dingen komen die je alleen niet had gekund’

‘C

reativiteit is samen tot dingen komen die je alleen niet had gekund. Creativiteit werkt voor mij als een trechter: je gooit er met elkaar alle plannen in en dan komt er iets uit wat je van tevoren niet had kunnen bedenken. Je hebt altijd anderen nodig om creatief te zijn.

Iedereen kan creatief worden als aan een aantal voorwaarden is voldaan: je moet zelfverzekerd zijn, de omgeving moet veilig zijn en je moet samen de verantwoordelijkheid willen nemen voor het eindproduct. Daarom heb ik moeite met toneelscholen die tegen hun leerlingen zeggen “wij weten wel wat goed voor jou is”. Je levert dan eerder geknakte vogeltjes af dan trotse vogeltjes.

Een onveilige omgeving is desastreus: je kunt niet creatief zijn als een docent over de grens gaat of pesten in de groep niet aanpakt. Je brengt creativiteit ook om zeep door te standaardiseren. Om creatief te zijn moet je niet te veel in een

keurslijf zitten. Ik stimuleer creativiteit door vanuit plezier te werken. Dat doe ik bijvoorbeeld door spelletjes zoals zakdoekje leggen te spelen. De 12-jarigen in mijn groep denken dan vaak “wat is dit nou?”, maar als de eerste slappe lach is geweest, kunnen we theater gaan maken.

Ik moet mensen de ruimte geven, en ze niet mijn eigen ideeën opleggen. Een mooi voorbeeld daarvan is de groep jongeren die tijdens mijn vakantie wilde doorwerken om een korte film te maken.

Ik heb hun de sleutels van de studio gegeven. Met elkaar maakten ze de film, van script tot montage. Ik was onder de indruk, we hebben het project geëvalueerd en het resultaat is dat ik nu een filmklas ga starten. Zo stimuleren we elkaar: door de creativiteit van de jongeren, word ik zelf ook weer creatiever.’

Kamiel van der Laan, Three Hills onderwijs en theater, werkt met leerlingen van 4 tot 80 jaar. www.threehills.nl

Cultuurkrant NL 9

‘Creativiteit begint met vragen stellen’

‘Creativiteit is een middel om je leven te veranderen’

‘C

reativiteit is voor mij, vanuit mijn achtergrond als schrijfcoach, een goed middel om je leven te veranderen, om verder te komen met je leven.

Ik geef mensen schrijfopdrachten. Het zijn creatieve oefeningen in levenskunst.

Ik vraag bijvoorbeeld ‘Wat is je diepste verlangen?’ Of ik laat ze een zin afmaken, zoals ´Ik had nooit gedacht dat …´ Je krijgt dan heel andere antwoorden en verhalen dan wanneer je ze zomaar wat laat schrijven.

Creativiteit zit in je. In iedereen zit een verhaal. Er kwam een tijdje geleden een breekbare man van 91 binnen bij mijn schrijfgroep voor veteranen. Erg sceptisch - “het zal wel” - en nu heeft hij er zo’n plezier in! Vooral oudere mannen zijn niet gewend om hun ervaringen op papier te zetten. Maar als je ze op weg helpt, komen de verhalen. Verhalen waar ze trots op zijn, en die ze graag aan anderen laten lezen.

Veel volwassenen hebben faalangst en

voelen zich kwetsbaar als ze hun verhaal op papier zetten. Goede feedback is daarom belangrijk. Als ik een verhaal krijg waar iemand zijn ziel en zaligheid in heeft gelegd, en ik ga zeuren over d-tjes en t-tjes, dan werkt het niet. Je moet feedback geven waar je mensen mee verder helpt. Ook met de groep oefen ik hoe je elkaar positieve feedback kunt geven.

Creativiteit stimuleert de fantasie. En als je durft te fantaseren, is de eerste stap om te veranderen al gezet. Durf je voor te stellen waar je over een jaar staat. Wat wil je graag nog een keer doen? Door het op te schrijven, kun je je levensverhaal opnieuw bepalen. Je focus bepaalt of het een drama of een blijspel wordt.’

Marja Baseler, oprichtster van Schrijven Werkt! Zij ontwikkelde de cursus Schrijven over je leven voor specifieke doelgroepen. www.schrijvenwerkt.nl

‘V

oor creativiteit heb je vrijheid nodig én structuur. Leerlingen moeten vrij kunnen denken, vanuit hun eigen perspectief. Maar dat kan alleen als je ze kaders biedt. Vrijblijvendheid maakt lui.

Ik zie creativiteit als de verbinding van het kleine verhaal met het grote verhaal.

Het grote verhaal is het verhaal van het menszijn, het verhaal dat nooit af is. Het kleine verhaal is het persoonlijke verhaal dat bij iemand ontstaat. Iedereen heeft een verhaal, en ieder verhaal is de moeite waard. Dat zie ik ook als een mooie rol voor de leraar: verhalen laten ontstaan bij leerlingen en daarop voortborduren.

Je moet als leraar niet de houding aannemen van “ik weet iets wat jullie nog niet weten”, maar samen met leerlingen op zoek gaan en experimenteren. De opdrachten die ik geef zijn daarop ook gericht. Met een groep leerlingen heb ik bijvoorbeeld een schilderij van een sneeuwlandschap bekeken. Ik vroeg de

leerlingen “Wat heb je nodig om daar te overleven?” Een meisje kwam tot een prachtig verhaal. Het ging over vogels die haar vrienden werden, ijsblauwe vogels die haar ’s nachts met hun veren warm hielden. Die ijsblauwe vogels ging ze schilderen, en om de structuur van de vleugels te krijgen, werkte ze met draadjes van een stuk stof. En plotseling kwam ze daardoor op het idee om een jurk te maken. Een ijsblauwe jurk, in de stijl van de vogels: haar verbeelding van de warmte in het koude, eenzame landschap.

De ruimte om zo te experimenteren, heb ik met opzet gecreëerd. De leerling ervaart geen kader of structuur. Maar de vraag die eraan vooraf ging, is essentieel.

Creativiteit begint met vragen stellen. Hoe moeilijker de vragen, hoe krachtiger de leersituatie.’

Jillis Verbeek, leraar basisonderwijs en trainer Kunst en Onderwijs bij Kunstbedrijf Arnhem

10 interview Sanne Scholten nieuwe directeur LKCA Sanne Scholten is sinds 1 juni werkzaam bij het LKCA en neemt eind juni de directie over van Ocker van Munster.

Hiervoor werkte zij bij Stichting Rotterdam Sportsupport, een lokaal servicepunt voor de Rotterdamse breedtesport.

FOTO LILIAN VAN ROOIJ

‘Ik sta voor ‘n open kennisinstituut’ Sanne Scholten (37) gaat zich als de nieuwe directeur van het LKCA hard maken voor cultuur op school en in de vrije tijd. Een gesprek over haar ervaringen in de sportwereld, haar ambities én het belang van cultuur in het onderwijs: ‘Als een kind een taalachterstand heeft, zijn er instanties die aan de bel trekken.

Maar er is mij nooit gevraagd of mijn kinderen wel participeren in beweging en expressie.’

S

Door Sanne van den Hoek anne Scholten, de nieuwe directeur van het LKCA, stapt over van de sport naar de cultuur.

Tot voor kort werkte zij voor Stichting Rotterdam Sportsupport, een lokaal service-punt voor de Rotterdamse breedtesport. Er zijn zeker parallellen tussen die twee werelden, zegt ze. Maar ze kunnen ook veel van elkaar leren. ‘Ik vind het bijzonder dat er in de cultuursector relatief veel aandacht naar de top gaat, terwijl er zo ontzettend veel mensen in hun vrije tijd aan kunst doen.

Waarom is dat zo weinig zichtbaar? Bij

sport heb je het over sporters en topsporters. Waarom staat tegenover kunstenaar dan amateurkunstenaar?’

Ze zegt dat er een kloof tussen die twee werelden zit. ‘In de sport leeft het bewustzijn dat elke topsporter is begonnen als een breedtesporter. Topsport leunt op die breedtesport, dat hoort onlosmakelijk bij elkaar als onderdeel van dezelfde piramide. Ik denk dat de hele cultuursector sterker staat als daar ook die breedte meer zichtbaar wordt.’

Je komt vanuit de lokale praktijk, hoe zie je de rol van een landelijk kennisinstituut?

‘De lokale praktijk wordt, mede onder

“

Bij sport heb je het over sporters en topsporters.

Waarom staat tegenover kunstenaar dan amateurkunstenaar?

invloed van decentralisaties, steeds belangrijker. Daarmee is het lastiger voor een landelijk instituut en voor de landelijke overheid om daar verbinding mee te houden. Maar dat is wel noodzakelijk.

Een landelijk kennisinstituut moet aan de ene kant een beschouwer en analist van het geheel zijn, maar moet tegelijkertijd met zijn voeten in de klei staan. Ik ben me er heel goed van bewust hoe de lokale praktijk sceptisch tegenover een landelijk instituut kan staan. Maar als je als sparringpartners met elkaar in gesprek gaat, kom je samen verder. Het woord ‘samen’ is voor mij cruciaal.

‘We moeten ons kwetsbaar opstellen en naar de praktijk luisteren: Wat willen jullie? Wat hebben jullie nodig? Dat betekent dat we ook flexibel zullen zijn en tijd moeten hebben om op die vragen in te gaan. Mijn droom is dat het over vier jaar ondenkbaar is dat het LKCA er niet meer zou zijn als directe gesprekspartner van de praktijk.’

Hoe kijk je aan tegen educatie en participatie in het advies van de Raad voor Cultuur?

‘In de nieuwe subsidieperiode kregen instellingen de ruimte om educatie en participatie breder in te vullen. Het is goed om dat ook in de aanvragen en toekenningen terug te zien. Een sterke kennismaking op school is essentieel, maar na school volgt nog een leven lang leren. Daarom is het goed dat de BIS de instellingen nu de ruimte geeft om zich ook op andere doelgroepen en onderwijsfases te richten, dat geeft meer dynamiek in het aanbod en meer ruimte voor een eigen profiel van instellingen.’

Je bent moeder van twee schoolgaande kinderen. Wat betekent die goede kennismaking op school voor jou?

‘Onderwijs moet een plek zijn voor brede ontwikkeling. Hoe voorkomen we dat je daar alleen leert lezen, schrijven en rekenen? Onlangs sprak ik met iemand uit het onderwijs die zei ‘niet iedereen houdt van sport en cultuur.’ Klopt, maar ook niet iedereen houdt van Duits. Toch staat dat vak niet ter discussie. Waarom sport en cultuur dan wel? Als een kind een taalachterstand heeft, zijn er allerlei instanties die ingrijpen. Maar er is mij nooit gevraagd of mijn kinderen wel participeren in beweging en expressie.

Er zijn genoeg kwetsbare gezinnen waarin kinderen die kans nooit krijgen en ik denk dat we dat ook als risicofactor moeten zien voor hun ontwikkeling en participatie in de samenleving. Ook dan zouden we moeten ingrijpen.’

Cultuurkrant NL 11 Mooi voorbeeld FOTO MERLIJN DOOMERNIK

Onvergetelijke ervaring op het Leidseplein Johan Goossens

Riem

H

et is theaterles en de leerlingen mogen zelf een scène maken over een machtsverhouding. Loubna heeft meteen een goed idee: ‘Ja, leuk dan speel ik een Marokkaanse vader!’ roept ze enthousiast. Ze trekt haar riem uit en houdt hem dreigend boven de hoofden van Farah en Destiny, die meteen snappen wat ze bedoelt: ‘Ja, en dan ga je ons slaan enzo!’

DE LEERLINGEN VAN HET MONTESSORI LYCEUM AMSTERDAM SPELEN OTHELLO. FOTO TONEELGROEP AMSTERDAM.

Examenleerlingen van het Montessori Lyceum Amsterdam krijgen de kans te spelen in het originele toneelbeeld van de internationaal vermaarde Toneelgroep Amsterdam.

Charlotte Post, dramadocent van het Lyceum, vertelt.

Hoe ziet jullie samenwerking met Toneelgroep Amsterdam er uit?

‘Elk jaar krijgen zestien tot vierentwintig leerlingen met drama als examenvak de kans om op het podium te staan van de schouwburg aan het Leidseplein. In het originele toneelbeeld van Toneelgroep Amsterdam (TA); het toneelbeeld waar het gezelschap zelf in speelt. De leerlingen krijgen technische en productionele ondersteuning van TA. Het is een examenonderdeel. De leerlingen worden beoordeeld op factoren als tekstbegrip, samenspel, continuïteit.’

Welke stukken spelen jullie?

‘Altijd stukken die in hetzelfde jaar worden gedaan door het echte gezelschap.

Vorig schooljaar Othello. Volgend jaar The Fountainhead. We hebben bijna altijd meer acteurs dan er rollen zijn, dus zoeken we naar vormen waarin we hetzelfde verhaal anders kunnen vertellen.

Eerder deden we Scènes uit een huwelijk.

We lieten de leerlingen spelen met het gegeven ‘huwelijk’. Ook het huwelijk van hun ouders was daar onderdeel van. Ja, dat kan confronterend zijn. Maar het is geen dramatherapie waar we mee bezig zijn. Het is een examenonderdeel.’

Oefent de kans te spelen op het Leidseplein veel aantrekkingskracht uit op de leerlingen?

‘Het kan zeker meespelen bij de keuze voor het vak. Maar er zijn er ook die het om die reden niet kiezen. Het geeft aan dat het vak een serieus vak is, waar tijd, aandacht en energie in gestoken moet worden.’

Wat is de meerwaarde voor de leerlingen?

‘In het decor, in de grote zaal van de

Schouwburg, voelen ze de echte magie van het toneel. Voor veel leerlingen is dat een onvergetelijke ervaring, gaat er een vlammetje aan voor het theater.’

Wat levert het TA op?

‘Zij creëren een relatie met de nieuwe generatie spelers dan wel bezoekers. Dat gaat verder dan ‘interesse wekken’. Er worden echt banden gesmeed. TA haalt jongeren binnen om ze te betrekken en binnen te houden.’

Nog tips voor andere scholen die meer willen samenwerken met zo’n professioneel gezelschap?

‘Ik ben natuurlijk alleen bekend met TA. Zij maken heel veel mogelijk, maak daar gebruik van! Ze hebben een sterke afdeling educatie. Zij begrijpen hoe het werkt op een school en willen meedenken over hoe de school in het theater te krijgen en het theater in de school.

En verder: bied een helder kader en wees duidelijk over het doel. Werk met vaste onderdelen, een vaste structuur. Dit is een examenonderdeel. De voorstelling is halverwege of aan het eind van het schooljaar. Er komt binnen het project een acteur uit de voorstelling een gastles geven of een repetitie bijwonen. Indrukwekkend voor de spelers (“moeten we dan voor Halina Reijn spelen?”)! Zo’n vaste structuur werkt heel prettig.’ (MS)

Dit is een korte versie van een interview in Een kleurrijke basis, ontwikkelingen en trends in het cultuuronderwijs. In deze LKCA-uitgave staat veel info over de samenwerking tussen professionele cultuurinstellingen en scholen. Te bestellen via lkca.nl, zie ook p. 16 van deze krant.

Na tien minuten is het tijd om te presenteren. De klas gaat in een halve kring zitten, het toneel is bij het bord. Loubna gaat met de riem in haar hand onderuitgezakt op een stoel zitten, haar gezicht op onweer.

‘Water!’ blaft de Marokkaanse vader. ‘Breng mij water!’

Destiny heeft een sjaal omgedaan als hoofddoek en brengt nederig een flesje water. De vader pakt het aan en kijkt misprijzend naar haar benen. ‘Wat heb jij legging? Ik heb toch gezegd geen legging? Is haram.’

‘Sorry papa.’

Farah komt erbij: ‘Papa, mag ik naar het strand met mijn vriendinnen?’

‘Nee.’ ‘Waarom niet?’

‘Omdat jij bent meisje. Jij moet schoon blijven voor huwelijk.’

De twee dochters lopen af. Bij de deur van het lokaal vinden ze een mobiel. ‘Wat is dit nou?’

Geschokt kijken ze op het schermpje. ‘Oh my god..! Kom, we gaan hem ‘Oh my god..! confronteren!’

We gaan hem confronteren!’

Een stuk stoerder dan voorheen lopen ze terug naar het bord. ‘Papa, wil je dit uitleggen?’ De Marokkaanse vader ziet het mobieltje en schiet overeind: ‘Het is niet wat jullie denken!’

‘Jawel, pap! Jij gaat vreemd met de buurvrouw!’

‘Nee, nee, niet waar!’

‘We gaan het aan mama vertellen!’

Nu wordt vader Loubna bang. Ze zet grote ogen op en houdt haar hand voor haar mond.

‘Nee, niet je moeder! Alsjeblieft, dan krijg ik geen eten meer!’

Er wordt gelachen in de klas. We hadden het er laatst nog over dat Marokkaanse mannen vaak bang zijn voor hun vrouw. Bang om geen eten meer te krijgen als ze boos is. De reactie van de Nederlandse leerlingen was nuchter: ‘Maar dan ga je toch gewoon bij de Albert Heijn wat halen?’ Hierop schudden alle Marokkanen hun hoofd om zoveel onbegrip.

Bovendien zijn de vaders nog ergens anders bang voor. Loubna zit nu op haar knieën en smeekt haar dochters: ‘Niet vertellen, alsjeblieft! Anders mag ik niet meer met je moeder slapen.’

De scène eindigt ermee dat de ene dochter een legging aan mag en de ander naar het strand. Eind goed, al goed.

JOHAN GOOSSENS IS CABARETIER, SCHRIJVER EN DOCENT BIJ EEN ROC IN AMSTERDAM.

(DEZE COLUMN VERSCHEEN EERDER OP 30 JANUARI IN HET PAROOL)

12 Opinie Cultuuronderwijs en mensen met autisme

Help de reigers verder in de kunstles We kennen ze allemaal: mensen met autisme. Het zijn geen kuddedieren.

Het zijn einzelgängers die in andere dingen goed zijn dan communiceren, samenwerken en creatief zijn. Het zijn reigers. Laten we in de kunstles hun kracht benadrukken, betoogt Zoë Zernitz.

M

ijn moeder zegt altijd: ‘Je hebt reigers en kuddedieren’. Met “reigers” bedoelt ze dan niet de dierlijke reigers, die je regelmatig langs een mistig slootje ziet staan (en waarmee het overigens erg goed gaat in Nederland). Ze bedoelt dan de menselijke reigers. Mensen die niet tot de kudde behoren – omdat ze dat niet kunnen of omdat ze dat niet willen. Mensen die net iets anders zijn dan de rest. Hoewel weinig mensen de reiger mooi vinden (hij lijkt maar grauw, stilletjes en alleen) benadrukt mijn moeder juist de kracht van deze vogelsoort.

Zij pleit voor de kracht van de reiger: de kracht van afwijken, de kracht van stilte, de kracht van nietsdoen, de kracht van alleen zijn en zijn wie je bent. De illustratie op deze pagina’s is van haar hand.

Ik denk dat we allemaal wel zulke reigers kennen. Dit zijn vaak ook de mensen die een diagnose in het autismespectrum krijgen: PDD-NOS, Asperger of klassiek autisme.

Een bedreigde menssoort

Ik vrees dat deze groep reigers – de menselijke soort - steeds meer bedreigd wordt. Al een aantal jaren voltrekt zich geleidelijk een omslag in onze samenleving, aangedreven door technologische, maatschappelijke en economische

ontwikkelingen, die ook steeds sterker zichtbaar wordt in het onderwijs.

Zo worden de 21ste-eeuwse vaardigheden (zoals samenwerken, creativiteit en communiceren) steeds invloedrijker. Naast het eigen maken van stof, zoals de principes van rekenen, taal, leerstof van de andere leergebieden, zullen kinderen steeds meer leren om zelf stof te maken: om creatief te zijn, nieuwe dingen te bedenken, te ontwerpen en uit te voeren. Technologie neemt gaandeweg de ‘opslag van stof’ van ons over – kinderen leren nu hoe ze informatie op kunnen zoeken, en belangrijker: wat deze informatie betekent, en hoe ze die kunnen toepassen.

Bijzondere kunstzinnige talenten Ook in het recente advies van de

commissie van Ons Onderwijs2032 klinkt deze ontwikkeling door. De commissie schrijft dat kinderen in de toekomst ondernemend, initiatiefrijk, weerbaar, creatief en flexibel moeten zijn, en risico’s moeten durven nemen. Vaardigheden die niet eigen zijn aan de reiger. De reiger die alles rustig overziet, minder dan kuddedieren contact maakt met anderen en alleen de hoogst noodzakelijke handelingen uitvoert. Ik denk dat mensen met autisme het steeds moeilijker zullen krijgen wanneer het onderwijs en de samenleving een sterker beroep gaan doen op hun sociaal-communicatieve en verbeeldende vaardigheden.

In de context van deze onderwijsontwikkelingen lijkt kunsteducatie steeds belangrijker te worden, omdat zij bij uitstek

Het onderzoek van Zoë Zernitz Zoë Zernitz gaat de bijdrage onderzoeken van kunsteducatie aan de ontwikkeling van culturele vaardigheden bij leerlingen met autisme.

Dat doet ze op het Leo Kanner College, een VSO-school voor deze leerlingen. Stichting Tamino ontwerpt daarvoor een kunsteducatief programma. Gedurende meerdere jaren worden leerlingen gevolgd die drie uur per week extra kunsteducatie krijgen. In het nieuwste nummer van het tijdschrift Cultuur+Educatie (te bestellen via lkca.nl) staat een artikel van Zernitz over haar onderzoek. Zie ook p. 16 van deze krant.

Deze mensen krijgen het steeds moeilijker

een beroep doet op deze vaardigheden.

Kunsteducatie en autisme hebben een vreemde relatie met elkaar. Er zijn kinderen met autisme met bijzondere kunstzinnige talenten, met name op het gebied van tekenen en muziek.

Aan de andere kant hoor ik groepsleerkrachten en vakleerkrachten ook wel verzuchten dat een kunstopdracht waarin leerlingen met autisme iets moeten verzinnen of interpreteren, heel lastig is.

Dit vond ik interessant. Ik vroeg me af waarom deze relatie zo extreem is. Kan het zijn dat kinderen met autisme juist door hun autisme moeite hebben met sommige vormen van kunsteducatie, en dat andere vormen beter aansluiten?

Waarnemingsvermogen

Het antwoord is ja. Sommige kunstdisciplines en werkvormen doen een sterker beroep op het verbeeldende en betekenisgevende vermogen dan andere en zijn

Cultuurkrant NL 13

Ocker van Munster Naar een goed kader voor cultuureducatie Het was even groot nieuws: de Onderwijsinspectie concludeerde in de ‘Staat van het Onderwijs’ dat kinderen van hoog opgeleide ouders door scholen worden bevoordeeld. Het droge feit dat kinderen van gelijke intelligentie uit lagere milieus een lager studieadvies krijgen maakte indruk. En terecht: het adagium van gelijke kansen op onderwijs is een hoeksteen van onze democratische samenleving.

Een opmerkelijke reactie stond in de Volkskrant. Hoogleraar sociologie Van de Werfhorst stelde onomwonden dat dit het gevolg is van een tekortschietende centrale sturing door de overheid. Juist door de afwezigheid van een overheidsvisie kiezen scholen voor discriminerende selectiestrategieën, die risico’s uitsluiten en de kansen op een goede “ranking” vergroten. Standaardisering van (toelatings)eisen helpt om een gelijk speelveld te creëren, maar dat pad is verlaten. Helaas.

ILLUSTRATIE VERONIE DISSELHORST

daardoor moeilijker voor hen. Bij theater bijvoorbeeld is het vaak belangrijk om met anderen te communiceren, je in te leven in anderen, je eigen lichaam een houding te geven en te doen alsof je iemand anders bent. Dat is lastig. Maar fotografie vraagt juist om een goed waarnemingsvermogen, iets wat relatief sterk bij veel kinderen met autisme ontwikkeld is. Werkvormen die vertrekken vanuit de waarneming lijken beter aan te sluiten bij deze leerlingen dan werkvormen die een beroep doen op de verbeeldingskracht.

zijn kracht benadrukt. Zo zag ik een tijdje geleden bij een vijver in de stad een reiger naast een visser zitten. Toen de visser beet had, gooide hij de vis naar de reiger. Een zwijgende, reiger-eigen vriendschap. Als dát geen samenwerken is.

REAGEREN? OP CULTUREELKAPITAAL.NL STAAT

DIT VERHAAL OOK, MET REACTIEMOGELIJKHEID.

Zwijgende vriendschap

Dit is iets wat veel leerkrachten die ervaring hebben met het geven van kunsteducatie aan deze doelgroep weten.

Belangrijker is de vervolgvraag die dit oproept: is het ook mogelijk om met kunst­ educatie een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van culturele vaardigheden waar een leerling met autisme moeite mee heeft? Juist als die culturele vaardigheden, zoals creativiteit en inlevingsvermogen, steeds belangrijker worden, zouden we deze leerlingen via het kunstonderwijs misschien wat verder kunnen helpen. Ik ga dit onderzoeken, als een soort vervolg op het onderzoeksproject ‘Cultuur in de Spiegel’ van Barend van Heusden.

Mogelijk gaat kunsteducatie de reiger wat verder helpen, op een manier die juist

Zoë Zernitz is adviseur cultuuronderwijs PO bij K&C, het expertisecentrum en projectorganisatie kunst en cultuur in Drenthe. Ze studeerde in 2015 af op kunsteducatie voor leerlingen met een autismespectrumstoornis. Deze tekst is een bewerking van de lezing die ze hield tijdens de Conferentie Cultuureducatie in het speciaal onderwijs.

Deze visie spreekt mij aan. In ons land is de autonomie van de scholen heilig. Zij bepalen zelf hoe ze hun onderwijs inrichten.

Er is weinig centrale sturing. En áls de overheid inhoudelijk richting geeft, bijvoorbeeld in de vorm van overkoepelende referentiekaders, roept het onderwijs dat er geen behoefte is aan meer regels. En vervolWe moeten gens verzanden we in vrijblijvennu doorpakken de intenties.

Neem, in het cultuuronderwijs, het SLO leerplankader. Ondanks de roep vanuit het veld om aanscherping van de uiterst vage einddoelen in het basisonderwijs, en de betrokkenheid van iedereen bij het eindresultaat, is de status die van een vrijblijvend handvat. Het geeft leerkrachten niet de richting die ze nodig hebben.

De politiek is ook niet gelukkig met die vrijblijvendheid.

Daarom nam de Tweede Kamer vorig jaar een motie aan over cultuureducatie waarin de minister wordt gevraagd met een overkoepelend kader te komen, voor zowel binnen- als buitenschools cultuuronderwijs. De minister vroeg het LKCA om een voorstel. Een mooi initiatief, omdat hierdoor bestaande kaders in een coherent raamwerk kunnen worden gegoten, het belang van buitenschoolse cultuureducatie weer op de politieke agenda wordt gezet, en we de verbinding kunnen leggen tussen onderwijs en lokale cultuurwereld. We werken er hard aan, samen met onderwijs, cultuursector en overheden.

Maar ook hier geldt de voorwaarde dat de betrokkenen hun verantwoordelijkheid nemen voor de culturele ontwikkeling van jonge mensen. Dat veronderstelt de bereidheid om een stukje autonomie op te geven. Er zal geen sprake zijn van een verplichtend karakter. Maar zonder duidelijk commitment van partijen aan het eindresultaat verzandt ook deze exercitie in vrijblijvende welwillendheid.

Dat mag niet gebeuren. De urgentie om te komen tot een coherent frame voor cultuureducatie is groot, en wordt ook gevoeld door minister en Tweede Kamer. De overheid moet een meer sturende rol niet uit de weg gaan. We moeten nu doorpakken.

OCKER VAN MUNSTER IS NOG TOT 1 JULI DIRECTEUR VAN HET LKCA.

14 Nieuws ADVERTENTIES

Iktoon: amateurkunst in het zonnetje

Ruim 6 miljoen Nederlanders maken cultuur.

Het Fonds voor Cultuurparticipatie stimuleert het meedoen met cultuur. Het geeft plezier en brengt mensen samen. Organiseer je projecten waarbij de deelnemers actief aan de slag gaan met kunst, cultuur of erfgoed? Bekijk onze subsidiemogelijkheden en neem contact op.

www.cultuurparticipatie.nl adv fcp.indd 1

06-06-16 09:08

Juni staat in het teken van kunst van iedereen. Voor het eerst is Nederland een maand lang het podium van alle amateurkunstenaars in het kader van de ‘iktoon-campagne’.

we denken. Tijdens de iktoon-maand ziet Nederland met eigen ogen dat we dagelijks in aanraking komen met kunst en cultuur.’

Van de redactie

Tijdens iktoon, het grootste culturele evenement van ons land, tonen creatieve Nederlanders hun kunst. Van rapdichten, zingen in koren en vloggen tot stand-up comedy en beeldhouwen. Op meer dan duizend locaties in meer dan 150 gemeenten is kunst te bekijken en te beleven.

Iktoon is het resultaat van de samenwerking van een aantal organisaties in de kunstsector, op initiatief van het LKCA. De bedoeling is om de waardering voor de amateurkunst te verbeteren.

Zes miljoen amateurkunstenaars

De campagne is ingericht als een draaggolfcampagne, waarop gemeenten, lokale kunstinstellingen of particulieren kunnen inhaken. Via de website www.iktoon.nl is alle informatie van alle deelnemers te vinden, en een uitgebreide agenda van optredens en presentaties. Campagneleider Ciska Rugers: ‘Dat is de kracht van deze campagne: iedereen kan meedoen en naar eigen inzicht aansluiten bij iktoon.

We zien dat gemeenten en culturele instellingen het heel fijn vinden dat er een landelijke campagne wordt gevoerd die hun activiteiten ondersteunt.’

‘Nederlanders vinden kunst en cultuur een belangrijk onderdeel van de samenleving, maar voor hen persoonlijk vinden ze het minder relevant of ze hebben er niks mee ’, vertelt Ocker van Munster, directeur van het LKCA. ‘Mensen zien kunst vaak als iets elitairs en denken aan een museum of theatervoorstelling. Maar als je aangeeft dat het ook om popmuziek, mode of het koor van de buurvrouw gaat, realiseren ze zich dat kunst en cultuur een grotere rol in hun leven speelt.’

Ruim veertig procent van de Nederlandse bevolking van zes jaar en ouder doet in de vrije tijd actief iets aan kunst. Van Munster: ‘Kunst is dus dichterbij dan

De landelijke aftrap van de amateurkunstmaand was zondag 29 mei in Veghel. De industriële binnentuin van het culturele en creatieve centrum CHV Noordkade in Veghel stond bol van optredens van artiesten uit de regio.

Zo lieten amateurdansers van Phoenix Cultuur hun hiphop-moves zien en was er een performance van muzikanten uit het AZC. De optredens werden afgewisseld met een fashionshow met ontwerpen van amateurs en studenten van het Koning Willem I College.

Ook was er een groots trompetorkest onder leiding van trompettist David Rockefeller van de band New Cool Collective.

Draaggolfcampagne

Landelijke aftrap in Veghel

Nul tot elf uur per maand Schoolleiders geven massaal aan cultuureducatie belangrijk te vinden, maar goed verankerd in het onderwijs is het nog niet. Dit blijkt uit een peiling van de Algemene Vereniging Schoolleiders (AVS) onder meer dan 300 schoolleiders in het primair onderwijs. De tijd die op school aan cultuureducatie wordt besteed varieert enorm, van 0 tot 11 uur per maand per

groep. Door de verschillende interpretaties van het begrip cultuureducatie is niet goed duidelijk hoe de uren precies worden besteed. De ambitie van veel schoolleiders ten aanzien van cultuureducatie is een leerlijn, meer geïntegreerd. ‘Het moet vanzelfsprekender zijn, niet als iets erbij.’

BRON: AVS

Cultuurkrant NL 15 Verlies, rouw en kunst

Heel even was Henk onsterfelijk Vooral in het Westen denken we dat we ons leven zelf kunnen vormgeven en verantwoordelijk zijn voor ons eigen geluk en succes. En voor ons eigen falen en verdriet. Maar verlies en rouw horen bij het leven. Kunstenaars kunnen helpen bij het vormgeven daarvan, weet Nies Medema uit eigen ervaring.

Dood aan tafel

Door Nies Medema

Zelf heb ik ervaren hoe kunst kan helpen bij verlies. Toen ik twintig jaar geleden rouwde om ons nooitgeboren kind vond ik steun bij Afrikaanse kunst. Er was een tentoonstelling in Apeldoorn over de dood in Afrika. Doodskisten in de vorm van kreeften, of limousines herinner ik me. En beeldjes van overledenen, die in de huizen bij alles werden betrokken en ook aanzaten bij het eten. Een zo’n beeldje van een vrouw kocht ik. Ik versierde haar met zijde van mijn eerste reis naar China, een oorbel van een Grieks strand en een ringetje. Voor mij was het een goede afsluiting van de rouwperiode. Ze staat al jaren bij ons in de woonkamer, vlakbij de foto’s van de twee dochters die we later kregen.

W

e gaan allemaal dood en onze geliefden ook. We hebben er - sinds de ontkerkelijking - minder vaste vormen voor en vaak ook minder plek. We hebben nieuwe rituelen nodig, omdat we die uit de traditie vaak niet goed meer kunnen gebruiken. Dat geldt niet alleen voor nieuwe Nederlanders. Mijn eigen begrafenis wordt zeker anders dan die van mijn Nederlandse ouders, die in de traditie van de Christelijk Gereformeerde Kerk leven en sterven. Hoe organiseer je een begrafenisritueel als je geen imam of dominee meer wilt betrekken?

Onbedaarlijk lachen

“

We hebben nieuwe rituelen nodig

• Ignar Rip geeft tijdens het Alzheimercafé op 27 juli in De Klinker in Amsterdam muzikale handvatten aan mantelzorgers.

• Het LKCA organiseert samen met De Zwarte Band een bijeenkomst voor artistieke professionals en voor hen die in de uitvaartzorg werken: 10 september in Abcoude, meer info op lkca.nl. Dit is een onderdeel van de reeks ‘De kunst van…’, een serie themabijeenkomsten die het LKCA door het hele land organiseert. Zie lkca.nl en de agenda op de achterpagina van deze krant voor meer info.

HEIMWEE NAAR BOSNIË: DE BERG VAN SENAD ALIC. FOTO SENAD ALIC

een of meer gebaren die hen typeren. Mijn vader Piet kon bijvoorbeeld onbedaarlijk lachen of grappen maken en dan om zich heen kijken om te zien hoe de grap was gevallen. In een bewegingsatelier vertelt iemand kort wie de geliefde persoon was, wat hem of haar typeerde en doet dan een gebaar voor. Dit deden we met vijftig 70-plussers in Purmerend. Ik zal nooit het gebaar vergeten dat Truus toen liet zien, de weduwe van Henk. Haar man dronk elke dag om vijf uur een glaasje.

Hij zette dat aan zijn mond alsof hij erin

hapte. Onlangs had ze hun oudste zoon hetzelfde zien doen. En wij deden het haar met ons vijftigen na. Heel even was Henk onsterfelijk.

Gedroomde landschappen

Maar het overlijden van geliefden is slechts één vorm van verlies. Vluchtelingen verliezen hun vaderland. Voormalig vluchteling Senad Alic werd in Nederland schilder. Hij heeft heimwee naar de berg uit zijn jeugd in Bosnië, die hij regelmatig tekent of schildert. Deelnemers aan zijn

FOTO RUMEYSA DEVECI

Toch doet bijna iedereen dezelfde soort begrafenis of crematie, vertelden twee uitvaartondernemers, die allebei uit de kunstenwereld komen, me. Waarschijnlijk omdat je zo snel na de dood moet begraven, en omdat er heel verschillende mensen komen op een begrafenis, en je niemand voor het hoofd wilt stoten. Zij vonden dat jammer en zochten naar rituelen of kunst voor het jaar nadat iemand was overleden, als de eerste rouwroes voorbij was. Dan had je wat meer tijd.

Daarom is De Zwarte Band opgericht, een collectief van kunstenaars, begrafenisondernemers, schrijvers en pastores dat rituelen ontwerpt rondom rouw en verlies.

Zo ontwikkelde ik met een pastoraal werker een bewegingsatelier waarbij je de gebaren van overleden geliefden stileert. De meeste mensen hebben wel

werkatelier leert hij hun eigen verloren of gedroomde landschappen te schilderen. Daarvan maken we dit najaar een tentoonstelling. En in Oostende gaf ik een train-de-trainer-cursus aan twee kunstenaars die met vluchtelingen werken: Barbara Raes en Peter Aers. Ze wilden aanvankelijk een verliesritueel rondom het land dat mensen achterlieten. Maar de vluchtelingen wilden juist iets doen met het hier en nu en hun plek op de wereld.

Nu wordt er een diner georganiseerd, met daarbij een workshop persoonlijke wereldkaarten maken. Op worldmapping. info staan alle gegevens en de wereldkaarten om te downloaden.

En wat te denken van het verlies van gezondheid? De Zwarte Band organiseerde een Alzheimermuziekcafé met zang door Ignar Rip en zangeres Yinske Silva.

Ignar Rip ontdekte dat je persoonlijke verzorging van iemand met Alzheimer veel gemakkelijker wordt als je daarbij zingt. Hij deelt zijn ervaringen op alzheimermuziekgeluk.nl

Nies Medema studeerde in 1988 af aan de AHK. Ze vond kunst als beroep toen te weinig aansluiten bij de maatschappelijke ontwikkelingen, werd journalist en schreef boeken over o.a. Iran en China. Sinds tien jaar organiseert ze programma’s op het snijvlak van kunst, media en maatschappij.

16 Colofon

Nieuwe publicaties

EEN KLEURRIJKE BASIS

Onder redactie van Lenie van den Bulk (eindredactie), Ronald Kox, Vera Meewis, Arno Neele en Marlies Tal Uitgever: LKCA. 220 blz. € 20,00

I

KUNSTZONE NUMMER 4-2016

CULTUUR+EDUCATIE 45

H

n deze fullcolor uitgave komt een breed scala aan actuele vraagstukken en trends op het ge-bied van cultuureducatie in het onderwijs aan de orde. Met onder meer: Hoe stel je als school een goed curriculum samen? Wat kan cultuuronderwijs bijdragen zodat de leerlingen van nu straks competente, creatieve en kritisch denkende volwassenen worden?

Hoe bevorder je als school de deskundigheid van de leerkrachten? Hoe werken scholen en culturele instellingen op een goede manier samen?

et nieuwste nummer van Kunstzone - tijdschrift voor kunst & cultuur in het onderwijs - is gewijd aan de educatieve waarde van festivals.

Nederland is wereldkampioen festivals organiseren. Cultuurliefhebbers zijn verwend geraakt en willen een ‘custom made experience’ voorgeschoteld krijgen. Precies daar ontstond de afgelopen jaren een nichemarkt voor kunst en cultuureducatie.

Onder redactie van Marie-José Kommers (hoofdredacteur), Folkert Haanstra, Vera Meewis en Adri de Vugt Uitgever: LKCA. 128 blz.

Los nummer € 15, 95 Abonnement € 44,50

‘K

KUNSTZONE 04: FESTIVALS: SPEKTAKEL OF CULTUUREDUCATIE? - STICHTING KUNSTZONE, JULI 2016 - 68 P. VANAF 25 JUNI DIGITAAL TE KOOP IN DE KUNSTZONE-LEESAPP EN OP WWW.MAGZINE.NU.

unst inclusief’ heet het themadeel van de nieuwste Cultuur+Educatie. Met daarin artikelen over kunsteducatie voor leerlingen op speciale scholen. Ook is er uitgebreide aandacht voor inclusie in de samenleving van groepen met speciale behoeften en de rol van kunst en kunsteducatie daarbij.

En: een artikel over (beeldende) kunst en inclusie.

Cultuurkrant NL is een uitgave van het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA). De krant is voor professionals die werken voor cultuur op school of in de vrije tijd. Postbus 452, 3500 AL Utrecht •lkca.nl • cultuurkrantnl@ lkca.nl • Tel.030 711 51 00 • Wil je meer exemplaren ontvangen voor je medewerkers, collega’s of studenten? Dat kan, via het bestel­ formulier op lkca.nl • In de loop van 2016 verschijnt nog een editie van Cultuurkrant NL. Wil je die ook ontvangen? > lkca.nl/cultuurkrantnl • De opinies in deze krant geven niet per definitie de mening of het beleid van het LKCA weer • Artikelen mogen alleen na toestemming van de redactie en de auteur worden overgenomen.

Hoofd- en eindredactie Marianne Selie Ontwerp Marinka Reuten Druk BDU Oplage 13.000 Advertenties: Sanne van den Hoek, cultuurkrantnl@lkca.nl • 030 711 51 72 En verder werkten mee Petra Faber, Paulien Franken, Johan Goossens, Anita Hegeman, Sanne van den Hoek, Astrid van Leeuwen, Nies Medema, Edwin van Meerkerk, Rob Menting, Ocker van Munster, Hans Scholten, Bas van der Schot, Miriam Schout (prod. begeleiding), Ralf Steenbeek, Anita Twaalfhoven, Zoë Zernitz.

CULTUUR2 : BASIS VOOR CULTUURONDERWIJS

Astrid Rass, Barend van Heusden en Jeroen Tans Uitgeverij Van Gorcum, 156 blz. € 27,50

A

ls je cultuuronderwijs wilt geven, moet je iets weten over cultuur. Cultuur2 biedt een theorie die inzicht geeft in wat cultuur is, welke bouwstenen je kunt onderscheiden en hoe die met elkaar samenhangen.

Je krijgt handvatten aangereikt die je nodig hebt om een visie te ontwik-kelen en op je (stage) school passend cultuuronderwijs te maken.

TE BESTELLEN VIA

WEBWINKEL.VANGORCUM.NL

TE BESTELLEN VIA LKCA.NL

TE BESTELLEN VIA LKCA.NL

Agenda Agendaberichten kun je sturen naar cultuurkrantnl@lkca.nl ovv ‘agenda’.

De redactie beslist over plaatsing.

Internationale Zingweek Gent

11 t/m 17 juli • Gent Zing onder leiding van internationale topdirigenten, geniet van koorconcerten en cultuur!

Met ateliers voor startende dirigenten en componisten, volwassenen, jongeren, jeugdkoren en kinderen, koorenstem.be

Werkconferentie Lokaal Beleid en Praktijk Ouderen en Cultuur

8 september • Akoesticum Ede Benieuwd naar wat kunst en cultuur kunnen bijdragen aan de kwaliteit van leven van ouderen in je gemeente? Kom dan naar deze werkconferentie voor alle beleidsmakers, wethouders en gedeputeerden die betrokken zijn bij ouderen, zorg, welzijn en cultuur. lkca.nl/agenda

De Kunst van... verliezen

10 september • Abcoude In deze bijeenkomst voor artistieke professionals en professionals die in de uitvaartzorg werken, staat de rol van kunst bij de thema’s rouw en verlies centraal. lkca.nl/agenda

Landelijk Congres Muziek, een waardevol instrument in de Zorg

26 september • Akoesticum Ede Luisteren naar muziek geeft een bijzondere beleving, het roept emoties op en brengt mensen in contact. Prof. dr. Erik Scherder heeft aangetoond dat muziek een positief

effect heeft op de verbindingen tussen gebieden in de hersenen. Tijdens dit congres komen de uiteenlopende positieve effecten uitgebreid aan bod. studiearena.nl/congressen

Congres KwaliTIJD op school

30 september • Nunspeet Congres voor directeuren en bestuursleden in het primair onderwijs. Met een workshop Zicht op cultuuronderwijs met de structuur van cultuur. Je krijgt zicht op welke bouw­ stenen van cultuur je kunt onderscheiden, hoe die met elkaar samenhangen en wat je er mee kunt in je eigen cultuuronderwijs. kwalitijdopschool.nl

Cultuurkraker Los de puzzel op en maak van de letters in de paarse vakjes een woord. Een deel van de gezochte woorden vind je in deze krant. Mail het goede antwoord voor 1 september 2016 naar cultuurkrantnl@lkca.nl, onder vermelding van je naam en adres. Onder de goede inzenders verloten we 3 boekenbonnen.

1 2

3 4

6

5

7

8

Cultureel Kapitaal Live

Oktober • In diverse steden Cultureel Kapitaal, het succesvolle opinieplatform van het LKCA, krijgt een live-versie en gaat het land in. Je kunt dan in debat met politici over actuele beleidskwesties.

De verkiezingscampagnes voor de Tweede Kamerverkiezingen (maart 2017) zijn dan immers in aantocht. Bovendien publiceert het LKCA tegen die tijd zijn beleidsagenda. Met actuele kwesties, zoals de plaats van cultuur in het vernieuwde onderwijscurriculum en de toegankelijkheid van goede voorzieningen voor amateurkunst. De bijeenkomsten vinden – onder voorbehoud – plaats op 3 oktober (Utrecht), 6 oktober (Groningen) en 13 oktober (Tilburg). Wil je komen? Check lkca.nl of mail josefienepoll@lkca.nl.

Wil je ook de volgende Cultuurkrant NL ontvangen, die in de loop van dit jaar uitkomt? Bestellen kan kosteloos via www.lkca.nl/cultuurkrantnl

9

10

11

12 13

14 15 16

Horizontaal 4. natuurlijk vermogen 6. videoblog 8. aankleding van een voorstelling 9. kunstonderwijs 13. type dementie 14. bloemrijke cultuurstijl 15. samenwerkingsverband 16. land in Zuidoost-Azië

Vertikaal 1. plechtige handeling 2. campagne voor amateur kunst 3. boventoon 5. massamens 7. schakel tussen school en cultuur 10. expressie 11. onderwijsprogramma 12. verf met water en ei