60 — AWM 43
Stadsranden In opdracht van de provincie Zuid-Holland heeft LOLA Landscape Architects de stadsranden in de provincie onderzocht. De verschillende stadsranden die het bureau tegenkwam, heeft LOLA in tien typen onderverdeeld. Tekst Michiel van Raaij Beeldd LOLA Landscape Architects
“De algemene reflex is om van de stadsrand een stedelijke voorkant te maken, die uitkijkt over een parkachtig landschap dat wordt doorsneden door kronkelende fiets- en wandelpaden”, zegt Eric-Jan Pleijster, partner van LOLA Landscape Architects. Overal ontstaat zo dezelfde stadsrand. Pleijster: “Wij denken dat diversiteit beter zou zijn. Een stad heeft ook achterkanten en de nabijheid van het platteland nodig.” Het afgelopen jaar heeft LOLA onderzoek gedaan naar de stadsranden in Zuid-Holland. Dit onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van Eric Luiten, provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit
in Zuid-Holland. Van het onderzoek naar de stadsranden is een atlas gemaakt, die aan bestuurders en ambtenaren van alle gemeenten in de provincie is aangeboden. De verhouding tussen de stad en het platteland is aan het veranderen. De tijd dat het platteland zo veel mogelijk gereserveerd moest worden voor landbouw ligt inmiddels ver achter ons. Rond de grote steden heeft het platteland er een functie bij gekregen: de landschappelijke ruimte dient de leefkwaliteit van de steden te verbeteren. De meest letterlijke vorm van benutting van het platteland voor de stad is om
de stadsrand om te toveren tot een bos. Volgens Pleijster is uit onderzoek gebleken dat een bos de hoogste dichtheid aan recreanten kan opnemen. Het loont dus om een bos aan te leggen. Aan de zuidrand van Delft is inmiddels een serie van bossen aangelegd. Hetzelfde gebeurt aan de noordrand van Rotterdam. “Het platteland komt zo overal op afstand van de stad te liggen”, constateert Pleijster.
ONDERGROND In heel Zuid-Holland vond LOLA zo’n 370 stadsranden. Een stadsrand is in de
CM
Cultuur en Maatschappij Stadsrandenatlas LOLA Landscape Architects
61 — AWM 43
Stadsrandenkaart stad land Groene Grens Groengordel Waterfront Woonlandschap Spanningsveld Stortplaats Loodsenland Zichtlocatie Havenkwartier Vrijhaven
definitie van het bureau overigens een gebied: een overgangsgebied tussen het stedelijk landschap en het ommeland. De zeer verschillende stadsranden die LOLA tegenkwam, zijn volgens het bureau samen te vatten in tien stadsrandtypologieën (zie ommezijde). Een recreatiebos aan de rand van de stad is een van die typologieën en heet in het vocabulaire van LOLA Groengordel. Uit het onderzoek van LOLA blijkt dat er een relatie is tussen de ondergrond en de stadsrandtypologie. Op het stevige zand in het westen van de provincie Zuid-Holland is een fijnmazige ontsluiting mogelijk. De overgang tussen
stad en land is hierdoor vaak diffuus. LOLA noemt deze stadsrandentypologie Spanningsveld. In deze nog behoorlijk landelijke stadsrandtypologie zijn allerlei functies gevestigd: van landwinkel tot autosloperij tot tuincentrum. Die diversiteit heeft wel als nadeel dat dit stadsrandtype als rommelig wordt ervaren. Op de klei- en veenondergrond kwam LOLA meer stadranden tegen van het type Groene Grens. Bij deze stadsrand ligt het stedelijk gebied ‘koud’ tegen het platteland aan. De enige scheiding is een sloot of een dijk. Deze stadsrandtypologie komt in Zuid-Holland verreweg het meeste voor. “Dit is de klassieke ba-
sisvorm van de stadsrandgebieden in het westen van Nederland”, schrijft LOLA in zijn atlas. Die basisvorm is volgens het bureau ook niet anders dan de stadsranden die ontstonden nadat in de negentiende eeuw de vestingwerken geslecht werden. Ontworpen als stadsrand is de Groene Grens vaak niet.
DIVERSITEIT LOLA constateert dat sommige steden maar één type stadsrand hebben. Pernis en Hoogvliet worden beide omringd door een Groengordel. Hiervoor is een goede
62 — AWM 43
Tien stadsrandtypen
Groene Grens
Stortplaats
Groengordel
Vrijhaven
Havenkwartier
Waterfront
Loodsenland
Woonlandschap
Spanningsveld
Zichtlocatie
CM
reden. Op die manier wordt afstand gecreëerd tot de omliggende industriegebieden. Sommige andere steden hebben weer bijna alle stadsrandtypen. Zoetermeer is hier een voorbeeld van. Pleijster zelf prefereert diversiteit boven eenvormigheid: “Hoewel niet alle stadsranden wenselijk of mogelijk zijn, biedt een diversiteit aan stadsranden de bewoners keuzevrijheid.” Stadsrandtypen waar LOLA zich ook hard voor wil maken zijn het Spanningsveld en de Vrijhaven. “Je hebt in de stad ruimtes nodig die ongeprogrammeerd en min of meer spontaan zijn”, zegt Pleijster. De rand van de Maasvlakte is een bekend voorbeeld van zo’n vrije ruimte. Een ander voorbeeld dat Pleijster noemt is het nu al jarenlang braakliggende talud van de toekomstige A4 aan de rand van Schiedam. “Deze ruimte biedt een hoge mate van vrijheid en wordt zeer intensief gebruikt”, zegt Pleijster, “bijvoorbeeld om te kiten of te motorcrossen.” Inmiddels is besloten dat de A4 ter hoogte van Schiedam ondergronds komt te liggen. “Boven op de tunnel heeft de gemeente een gewoon stadspark getekend”, zegt Pleijster teleurgesteld. “Zou het niet interessanter zijn om het zand, dat er nu toch al ligt, te hergebruiken om boven op de tunnel een duinlandschap te creëren en dat vervolgens vrij te geven voor recreatief gebruik?”
Cultuur en Maatschappij Stadsrandenatlas LOLA Landscape Architects
zegt Pleijster. Een woonmilieu waarin stad en land daadwerkelijk met elkaar verweven zijn, is vooralsnog lastig om te realiseren. Om ruimte te bieden aan dergelijke woonmilieus heeft Eric Luiten de provincie Zuid-Holland geadviseerd minder dogmatisch met de zogenaamde rode contouren om te gaan. Op sommige plaatsen kan zo ruimte worden geboden voor een kwalitatieve ontwikkeling van de stadsrand. Van grote stadsuitbreidingen is in de provincie Zuid-Holland voorlopig
— Diversiteit aan stadsranden biedt keuzevrijheid geen sprake meer, stelt Luiten ook. De stadsranden zullen blijven liggen waar ze nu liggen. Sommige dorpen hebben nu al te maken met een krimpende bevolking. Om de leefkwaliteit van de steden te verbeteren zou volgens Luiten ook gekeken moeten worden naar de mogelijkheden die de stadsranden daartoe bieden.
ARCHITECTUUR WOONLANDSCHAP Een stadsrandtype die in Zuid-Holland relatief weinig voorkomt, is wat LOLA het Woonlandschap noemt. In deze stadsrand dringt het platteland diep door in een ruim opgezet stedelijk gebied. Naar dergelijke woonmilieus is veel vraag, denkt Pleijster. Een sterk voorbeeld van een dergelijke stadsrand is de Haverleij bij Den Bosch. In Zuid-Holland bestaat die verweving alleen op kleinere schaal en alleen incidenteel. “De stad en het platteland zijn nog altijd twee gescheiden werelden”,
Verschillende stadsrandtypologieën hebben betrekking op bedrijventerreinen. “Bewoners beoordelen een bedrijventerrein aan een stadsrand vaak als lelijk”, constateert Pleijster. Volgens de landschapsarchitect zou het echter een vergissing zijn om geen bedrijventerreinen meer toe te laten aan de stadsrand. Het negatieve imago van de bedrijventerreinen wijt Pleijster aan het feit dat deze gebieden vaak nauwelijks architectonische kwaliteit hebben. Met de functie zelf is op zich niks mis. Op vergelijkbare zichtlocaties in Zuid-Holland vond LOLA soms totaal
63 — AWM 43
verschillende bedrijventerreinen. Op de ene plek had een bedrijventerrein een architectonisch kwalitatief front gekregen, op de andere plek domineerden goedkope materialen en schreeuwerige billboards. Door binnen een stadsrandtype gebieden onderling te vergelijken, kan onderscheid gemaakt worden tussen goede en slechte voorbeelden. “Alleen zo kan kwaliteit gedefinieerd worden”, zegt Pleijster. “Je moet een bedrijventerrein niet vergelijken met een woonwijk.” Volgens Pleijster is er niet eerder onderzoek gedaan naar de typologie van de stadsrand. Er is daarom volop ruimte voor verder onderzoek en ontwerp. LOLA zelf adviseert inmiddels verschillende gemeenten in de provincie ZuidHolland en ontwerpt aan een woonlandschap in de gemeente Westland. Het bureau is ook gevraagd om in Drenthe een vergelijkbaar onderzoek te doen als het nu in Zuid-Holland heeft gedaan. Voor een verdere verdieping van het onderzoek is naast meer landschapsonderzoek echter ook input nodig van stedenbouwers en architecten. Uit een rondvraag in de Architectenweb-groep op LinkedIn blijkt dat het architectonisch ontwerp van de stadsrand als opdracht nog weinig voorkomt. Als de provincie Zuid-Holland de opgave serieus neemt, zou het enkele voorbeeldige stadsrandgebieden kunnen laten realiseren. Eén voorbeeldproject per stadsrandtype bijvoorbeeld.—
Meer weten? Bij de Provincie Zuid-Holland kan een digitale versie van de Stadsrandenatlas van de Zuidvleugel worden aangevraagd.