LOLA Reisgids Grevelingen by LOLA landscape architects

REISGIDS

GREVELINGEN-VOORDELTA

REISGIDS

GREVELINGEN-VOORDELTA LOLA landscape architects In samenwerking met: BAM Infraconsult AM Concepts Deltares September 2010

INHOUD 1. Samenvatting 2. Inleiding 3. Opgave 4. Aanpak 5. Vooruitblik 6. Koers 7. Drie tochten 8. Acties 9. Pilots 10. Bijlagen

7 11 13 15 17 39 49 73 79 85

SAMENVATTING Na de afdamming van de Grevelingen, veranderde een estuarium in een zout meer. De waterkwaliteit nam af, en de recreatie nam toe. Nu staat de Grevelingen op het punt opnieuw te veranderen. Het toelaten van getij gaat de waterkwaliteit verbeteren en daarmee de hoeveelheid intergetijdengebied enorm vergroten. De Grevelingen is een tijd lang heel populair geweest als recreatiegebied, maar kent al een aantal jaar een terugloop van het bezoekersaantal. De oorzaken zijn voornamelijk terug te voeren op een eenzijdig aanbod, het ontbreken van attracties en een veranderde recreatiebehoefte. De recreatievraag is anno 2010 divers en veeleisend en sluit niet aan op wat de Grevelingen op dit moment te bieden heeft. Het tij is aan het keren: Grevelingenmeer wordt weer Grevelingen, en niet alleen de waterhuishouding verandert, maar ook het landschap aan de Grevelingen. Dit is de kans ook de toeristische en recreatieve mogelijkheden van de Grevelingen beter te benutten en te verbeteren. De vraag is welke richting de Grevelingen het beste op gaat en met welke instrumenten de nieuwe toekomst bereikt wordt. Het lonkend perspectief is om van de Grevelingen één van de mooiste delta’s ter wereld te maken en daarvoor ook erkenning te krijgen door bijvoorbeeld opgenomen te worden bij de World Bays, een predicaat dat alleen een selecte groep baaien verdiend. Een dergelijk predicaat heeft een enorme uitstraling op de kwaliteit en exclusiviteit van de Grevelingen. De status van de Grevelingen als Natura 2000 gebied moet opgevat worden als het begin en niet het einde van de recreatieve ontwikkeling: een impuls om het landschap en de uitstraling te verbeteren. < De Brouwersdam

Om deze ambitie te verwezenlijken, heeft de Grevelingen-Voordelta nodig: 1. Uitzonderlijk natuurlandschap Recreatie volgt vaak de natuur. Gaat het goed met de natuur, dan gaat het goed met de recreatie. De Grevelingen-Voordelta krijgt een samenhangend natuurlandschap, programmering en uitstraling. Alle ontwikkelingen en activiteiten vinden plaats binnen het specifieke deltakarakter. 2. Bouwkundige wonderen Niet alleen moet de Grevelingen-Voordelta een ultiem natuurlandschap worden, het is en blijft ook een cultuurlandschap, door de mensen beïnvloedt en beleefbaar. De bouwwerken dienen, net als het landschap, van uitzonderlijke kwaliteit te zijn, kleine wonderen van ingenieurskunst. Zo krijgen ze meerwaarde als bezienswaardigheid. 4. Nieuwe bezoekersgroep Naast versterking en faciliteren van de bestaande bezoekers, worden ook nieuwe bezoekersgroepen aangesproken en aangetrokken (avonturiers, fijnproevers, kunstenaars, etc.). Een dergelijke nieuwe bezoekersgroep maakt de GrevelingenVoordelta als gebied minder eenzijdig en biedt meer mogelijkheden voor zowel ondernemers als bezoekers. 3. Geslaagde marketing De zichtbaarheid en uitstraling van de Grevelingen als geheel wordt via een goede marketingstrategie versterkt en verspreid. Zo kan de Reisgids voor de Grevelingen verleiden en tegelijkertijd overzicht bieden aan de bezoekers. Maar ook internet en de sociale media spelen een belangrijke rol. Een goede portal is onmisbaar, evenals een platform voor user generated content.

Uniek is Ouddorp Haven, een kleinschalige plek aan het grote water

5. In balans Het nieuwe landschap, programmering en uitstraling van de Grevelingen vraagt om grote investeringen. Uitgangspunt is om partijen uit verschillende sectoren daar zoveel mogelijk bij te betrekken. Het is essentieel voor de realisatie om alle plankosten waar mogelijk te verevenen, en slimme combinaties te maken tussen bouwwerken en landschapsontwikkeling. Toeristisch-recreatieve hoofdstructuur De ruimtelijke recreatieve hoofdstructuur van de Grevelingen-Voordelta bestaat uit 5 elementen: twee oevers, twee dammen, de (nieuwe) eilanden en de Voordelta: - Beide dammen, de Brouwersdam en de Grevelingendam, worden belangrijke recreatieve dragers: ze ontsluiten het gebied, en bieden plek aan met name vertier en strandbeleving. Bevaarbare waterverbindingen in de dammen maken meer vaarbewegingen mogelijk en vergroten daarmee de toeristische mogelijkheden van de Grevelingen-Voordelta; - De zuidoever biedt de grootste recreatieve potentie, vanwege de al aanwezige recreatieve voorzieningen. Het is hier mogelijk de dorpen sterker te betrekken bij het water van de Grevelingen; - De noordoever, met de Slikken van Flakkee, heeft grote intrinsieke natuurlijke waarde. Dit gebied kan beter beleefbaar gemaakt worden door betere ontsluiting en kleinschalig verblijf. In de toekomst liggen er voor dit laatste wellicht nog meer mogelijkheden; - De eilanden geven de Grevelingen een uniek karakter binnen de Zuidwestelijke delta, dat van een archipel. Nieuwe eilanden versterken dit effect en kunnen op heel eigen wijze geprogrammeerd en vormgegeven worden; - De Voordelta heeft grote natuurlijke waarde. Er

liggen mogelijkheden om de Voordelta sterker te betrekken bij de Grevelingen en te ontsluiten voor de toeristische beleving van bijvoorbeeld zeehonden. In drie tochten beschrijft deze reisgids de ultieme ervaring van de Grevelingen-Voordelta binnen de hoofdstructuur, met ruimte voor zowel de bestaande bezoekersgroepen, als nieuwe: De Grevelingen, genieten! Beleef de highlights: ‘Genieten’ is gericht op een comfortabele, luxueuze ervaring van de Grevelingen-Voordelta, vol verzorgde paden, kwaliteitshoreca en afwisselende verblijven. De Grevelingen, proeven! Een delta met smaak: ‘Proeven’ is gericht op een culinaire, authentieke ervaring van de GrevelingenVoordelta, vol lokale producten, proeverijen en oogsten. De Grevelingen, doen! Voel je uitgedaagd: ‘Doen’ is gericht op een spectaculaire ervaring van de GrevelingenVoordelta, vol activiteiten, excursies en cursussen. De pilots zijn cruciale onderdelen om de Grevelingen op het spoor van de World Bays te zetten. De pilots zijn zoveel mogelijk beschreven in kengetallen, exploitabel en rendabel: - Een Autarkisch Atol met Shell-bar; - Een Proefboulevard met Zilte Boerderij; - Een Deltaresort met Slikkenbad.

INLEIDING Het is juli 2010: het peloton raast over de Brouwersdam en de helikopter toont de hele wereld televisiebeelden van de Grevelingen. Wat we zien is een stilstaande plas water, gescheiden van de zee. Maar wanneer dit evenement zich in 2015 herhaalt, zien we een heel ander beeld: de Brouwersdam is de plek van de Getijdencentrale en de Schutsluis, de Grevelingen is verbonden met de zee, er liggen boten aan beide zijden van de Brouwersdam, en het meer is een natuurlijke delta geworden. De Grevelingen werd na 1953 ingedamd, als onderdeel van de Deltawerken. De veiligheid van de regio nam toe, maar de waterkwaliteit van de Grevelingen nam af. Eerst door verzoeting van het water, later door het gebrek aan menging. Het programma ‘Zicht op de Grevelingen’ werd ontwikkeld om de mogelijkheden voor het toelaten van getij in de Grevelingen te verkennen. De dynamiek van het getij brengt niet alleen kansen met zich mee voor natuur, maar ook voor recreatie en energiewinning. Zo is de getijdencentrale een belangrijk programmaonderdeel van ‘Zicht op de Grevelingen’: een uniek onderdeel van de Brouwersdam, dat niet alleen de gewenste dynamiek gecontroleerd terugbrengt, maar de dam ook zelfvoorzienend kan maken, een belangrijke stap in de gewenste duurzame uitstraling van de Grevelingen. ‘Zicht op de Grevelingen’ is een ambitieus programma, dat door het team LOLA landscape architects, BAM infraconsult, AM concepts en Deltares al eerder een stap verder werd ontwikkeld in de prijswinnende inzending voor de Delta Water Award, ‘van Meer naar Delta’. In het plan wordt het nieuwe deltalandschap gemaximaliseerd en uitgebreid met zowel grote ingrepen als een < De Grevelingen is een erg populair vaarwater

zeejachthaven en nieuwe natuureilanden, als met kleinschalige recreatieve voorzieningen waar ook de omliggende dorpen en stadjes van profiteren. Recentelijk is de uitvoering van een MIRT Verkenning gestart. Deze verkenning wordt uitgevoerd in de periode 2010-2011 en kent drie sporen: Water en Natuur, Getij-energie en Toeristisch-recreatieve structuur. Het derde spoor is het onderwerp van deze ‘Reisgids’: de verkenning naar nieuwe mogelijkheden voor de sector recreatie en toerisme in een Grevelingen met getij. Hierbij wordt in acht genomen dat de aanleg van een schutsluis in de Brouwersdam, al dan niet in combinatie met de aanleg van een Duurzame Jachthaven van de Toekomst, tot de mogelijkheden behoort.

OPGAVE Na de afsluiting van de Grevelingen in 1971 verdween het getij, maar tegelijkertijd ontstond ook een gebied met nieuwe kwaliteiten: een groot zoutwaterbinnenmeer van circa 14.000 ha, met een gemiddelde waterdiepte van ongeveer 5 m (over 11.000 ha) en een maximale diepte van 48 meter. Er is een geulenstelsel met aanliggende ondiepten aanwezig, een overblijfsel uit de tijd dat de Grevelingen een estuarium was. Recreatie buiten de deur kwam in de jaren zestig op en de Grevelingen bleek een unieke plek om te zonnen, zwemmen, surfen en varen. Vooral de Grevelingendam en de Brouwersdam bleken een grote aantrekkingskracht te hebben op toeristen en recreanten. Niet alleen Nederlanders, maar ook Belgen, Duitsers en zelfs Koreanen en Vietnamezen zochten de dammen op om te ontspannen, hun sport te beoefenen of om te zoeken naar kokkels en oesters. Anno 2009 is de recreatiebehoefte veranderd, de voorzieningen zijn verouderd. Het aantal beoefenaars van watersport in en om de Grevelingen stagneert, het aantal bezoekers loopt terug. De terugloop in recreatie zorgt er ook voor dat sommige plekken anders gebruikt worden dan de oorspronkelijke bedoeling is: zwemwater wordt gebruikt om te kitesurfen, parkeerplaatsen worden gebruikt om te ‘cruisen’. Met de terugkeer van de getijdendynamiek in het water van de Grevelingen, ontstaan nieuwe mogelijkheden voor toerisme en recreatie. Naast de terugkeer van het getij, zijn er twee andere kansen die zich voordoen: de bijzondere nieuwe status van de Voordelta als zeenatuurreservaat en de mogelijke aanleg van de schutsluis tussen de Voordelta en de Grevelingen. < De Grevelingen trekt veel verschillende soorten bezoekers

Om de kansen te benutten is het is nodig een concrete onderzoeksvraag te beantwoorden: “Welke nieuwe vormen van dagen verblijfsrecreatie kunnen in de periode 20112015 ontwikkeld en gerealiseerd worden, in acht nemende dat de uitgangspunten van de visie ‘Zicht op Grevelingen’, de ‘Watersportvisie Grevelingen’ en ‘10 voor de Brouwersdam,’ de mogelijk nieuwe estuariene dynamiek in het gebied (met inbegrip van de getijdencentrale) evenals een realisatie van de schutsluis en de Duurzame Jachthaven van de Toekomst worden meegenomen.”

AANPAK De MIRT verkenning ‘toeristisch recreatieve structuur’ staat in het teken van duurzame en innovatieve concepten enerzijds, en een realistische onderbouwing anderzijds. Een belangrijk doel is een bijdrage vanuit recreatie en toerisme aan het MIRT. In vijf stappen komen we tot duurzaam, innovatief en realistisch resultaat: 1. Vooruitblik : welke sociale, duurzame en recreatieve ontwikkelingen spelen er in binnen- en buitenland, welke zijn wenselijk en haalbaar voor de Grevelingen-Voordelta? 2. Koers: op basis van de vooruitblik wordt een nieuwe recreatieve toekomst voor de Grevelingen-Voordelta beschreven, een ‘tourguide’ waar langs alle ontwikkelingen in en om het gebied plaats kunnen vinden. 3. Tochten: in drie verschillende ‘tochten’ worden de kansen voor de recreatieve en toeristische ontwikkeling van de GrevelingenVoordelta beschreven vanuit verschillende invalshoeken. 4. Acties: om de Koers te verwezenlijken worden recreatief-toeristische en landschappelijke projecten voorgesteld, alle binnen de MIRT, de koers en de drie tochten. 5. Projecten: uit de voorgestelde acties worden drie verschillende projecten toegelicht die onmisbaar zijn voor de koers van de Grevelingen-Voordelta en aantrekkelijk voor ondernemers en bezoekers. Deze 5 punten resulteren samen in een ‘Reisgids Grevelinge-Voordelta’, een omvattend document met maar één doel: de Grevelingen-Voordelta bij de top van de mooiste delta’s van de wereld. < Eén van de mooiste plekken in in de Grevelingen: de Slikken van Flakkee

VOORUITBLIK 1. Recreatie is veranderd De duurzame plannen voor de GrevelingenVoordelta komen op een goed moment. Nederlanders gaan vaker op vakantie. De toerist en recreant blijven dichter bij huis, het Nederlandse klimaat neigt steeds meer naar dat van Noord-Frankrijk, er is behoefte aan duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Tenslotte weet de zelfbewuste consument zijn weg naar de authentieke plekjes steeds beter te vinden dankzij de ‘social media’. Wereldwijs op het web Internet is al enige tijd doorgebroken als informatiebron voor recreant en toerist. Relatief recent zijn de ontwikkelingen op het gebied van ‘social media’, waar ook de toeristische en recreatieve sector intussen goed gebruik van maakt. Zo weet menig restaurantliefhebber de site www.iens.nl goed te vinden voor type, locatie, prijs en kwaliteit van restaurants in vrijwel iedere Nederlandse gemeente. Wat niet onderschat moet worden is de inbreng van de gebruikersreviews. De keuze van de consument wordt tegenwoordig al in circa 62% van de aankopen bepaald door de ervaringen van voorgangers (bron: Toeristische trendrapportage Zeeland 2008/09). De sleutelwoorden voor betrouwbaarheid en gebruiksgemak van deze informatie zijn User Generated Content en Peergroups. User Generated, omdat het gevoel van onafhankelijkheid en actualiteit versterkt wordt door het feit dat medeconsumenten de informatie verstrekken; peergroups, omdat binnen Social Media zoals LinkedIn of FaceBook zich ‘peergroups’ van gelijkgestemden organiseren rondom thema’s, evenementen en statements. Alles draait er om dat de consument ‘in the know’ wil zijn van buitenkansjes en unieke ervaringen.

< In Den Osse bakken de Vlaamse duikers zelf hun frieten

De Grevelingen is als gebied nauwelijks te vinden op het internet. Het is noodzakelijk dat te veranderen, om mogelijke bezoekers een goede algemene indruk van het gebied te geven en hen te helpen bij het vinden van een geschikte accommodatie. Met relatief eenvoudige middelen, als een portalsite, een reviewpage, een goede googleranking, is dit te verbeteren. Duurzaam is de goede koop De toerist zoekt het dichter bij huis en is tegelijk op zoek naar iets bijzonders. Een bewuster manier van consumeren is nu ook voor een breder publiek belangrijk. Van de Nederlanders wil de helft (48%) meer betalen voor producten of diensten van Maatschappelijk Verantwoorde Ondernemers (persbericht Marketresponse 2007). De overheid als weten regelgever, maar ook als opdrachtgever gaat voorop in het goede voorbeeld. Maar zowel overheid als consument zijn inmiddels gedwongen tot spaarzaamheid. De spaarlamp is symbolisch van hoe het grote publiek een duurzamer product omarmt en tot de enige juiste keuze maakt. Wat nu al voor de spaarlamp geldt, geldt de komende tien jaar wellicht voor het zonnepaneel. Een omslag in denken is nu aan gang: duurzaam wordt het nieuwe goed-koop, ook in recreatie en toerisme. De consument denkt verder dan de ‘quick win’ en meer naar de langere termijn bij een aanschaf, reis of liefhebberij. Het is een goede keuze duurzaamheid als label voor de Grevelingen te zien. Zaak is om het uit te bouwen tot een label dat reikt tot in alle lagen van de Grevelingen. Van energiewinning, tot hergebruik van afval, tot het zelf vinden van eten.

46%

Familie/vrienden/kennissen Reisgidsen

32%

Reisbureau of ander toer. informatiecentrum

27%

Tijdschriften/magazines

21%

Kranten

15%

Televisie

Radio

Internet en reisgidsen zijn veelgebruikte informatiebronnen bij het plannen van de vakantie 0%

25%

50%

75%

100%

Gebruik van informatiebronnen voor een dagtrip of korte vakantie in Nederland 2008 Bron: Blauw Research, in opdracht van VVV Nederland

Internet

93% 46%

Familie/vrienden/kennissen Reisgidsen Zoekmachine op internet Reisbureau of ander toer. informatiecentrum www.weekendjeweg.nl

32%

53%

27%

VVV organisatie* Tijdschriften/magazines www.anwb.nl Kranten www.dagjesuit.nl Televisie www.eropuit.nl www.ns.nl Radio

41% 38%

21% 31%

15%

23% 21%

7% 17%

www.zoover.nl

10% 25% 6%

50% 75% Plaatselijke of regionale toeristische website 0% www.uitjesbureau.nl Gebruik3% van informatiebronnen voor een dagtrip of korte vakantie in Nederland 2008 Anders Bron: Blauw 4% Research, in opdracht van VVV Nederland

Blauw Research in opdracht van VVV Nederland 0%

10%

20%

30%

40%

100%

50%

60%

Bezochte websites ter orientatie van een dagtrip of korte vakantie in Nederland 2008 Bron: Blauw research, in opdracht van VVV Nederland * Plaatselijke, regionale en landelijke websites

op internet De algemeneZoekmachine indruk van een vakantiebestemming is erg belangrijk

53%

www.weekendjeweg.nl VVV organisatie*

www.anwb.nl www.dagjesuit.nl Algemene indruk vakantiebestemming www.eropuit.nl Passende accomodatie zoeken www.ns.nl Indruk van prijzen krijgen www.zoover.nl Landkaartje, ligging plaatsejn Plaatselijke of regionale toeristische website Boekingsmogelijkheden accomodatie www.uitjesbureau.nl Informatie over bezienswaardigheden Anders Prijzen vergelijken Indruk krijgen van hotels, appartementen Beoordeling andere vakantiegangers Brochure/vakantiegids aanvragen Vervoersmogelijkheden nagaan Boekingsmogelijkheden vervoer Overig

31% 23% 21%

Passende accomodatie zoeken

61% 55%

17%

44%

10%

34% 31%

6% 3% 4%

29% 25% 0% 10% 20%19% 30% 40% 50% 60% Bezochte websites ter orientatie13% van een dagtrip of korte vakantie in Nederland 2008 Bron: Blauw research, in opdracht van VVV Nederland 12% * Plaatselijke, regionale en landelijke websites 5% 3% 3%

0% Algemene indruk vakantiebestemming

41% 38%

10%

20%

30%

40%

NBTC-NIPO Research Indruk van prijzen krijgen Landkaartje, ligging plaatsejn

34% 31%

Informatie over bezienswaardigheden

29% 25%

60% 61% 55%

44%

Boekingsmogelijkheden accomodatie Prijzen vergelijken

50%

Gezochte informatie voor een binnenlandse vakantie 2008 Bron: NBTC-NIPOResearch

Ik zeg, doen! Vakantie dicht bij huis De goedkope vliegvakantie is op zijn retour. De reislust is er niet minder om, maar de tickets worden duurder, en dat dwingt de toerist tot andere keuzes. Het CBS meldt dat in april 2010 de vliegtickets gemiddeld 12,5% duurder zijn dan in april 2009. Het UNWTO toont daarbij dat de gemiddelde verblijfsduur afneemt en het aantal vakanties gelijk blijft. Onderzoeksbureau NBTC-NIPO meldt dat in 2009 ongeveer 100.000 mensen meer in Nederland op vakantie zijn gegaan. De vakantie in eigen land neemt in populariteit toe, omdat mensen toch even weg willen. Deze trend wordt versterkt door de vergrijzing, en door toename van het aantal alleenstaanden. De actieve ouderen hebben veel vrije tijd, het nodige te besteden en blijven graag dicht bij huis. In 2038 zal 25% van de Nederlanders ouder dan 65 zijn. Ook het aantal alleenstaanden neemt sterk toe; in 2015 zullen dat er al 3 miljoen zijn. Deze groepen willen een aantrekkelijke bestemming dicht bij huis, van single-dagen, groepsweekenden, driegeneratie-vakanties tot één-oudercampings (bron: Toeristische trendrapportage Zeeland 2008/09). Goed doen en je goed voelen Bij vakanties en vrijetijdsbestedingen speelt het mentale aspect een steeds belangrijke rol: een gezonde geest in een gezond lichaam. Uit een onderzoek van het NBTC-NIPO (2008) blijkt dat de komende drie jaar ongeveer 4,5 miljoen Nederlanders wellnessactiviteiten willen ondernemen in hun vrije tijd of vakantie. Dit is een verwachte groei van maar liefst 22 procent. Een andere fenomeen is de maatschappelijk bewuste vakantie, waarbij spiritualiteit en altruïsme een grote rol spelen. Een aantal weken terugtrekken om te mediteren, of juist als vrijwilliger wilgen snoeien of een schooltje opknappen: dit is zowel

voor particulieren als bedrijven een nieuwe manier om de mentale tank bij te vullen. Voor de fijnproever Identiteit en authenticiteit zijn steeds belangrijker in de keuze voor een toeristische en/of recreatieve bestemming. De balans is delicaat: de reputatie van een regio opbouwen kost decennia van zorgvuldige planning en p.r., en kan in enkele jaren om zeep geholpen worden door een onbesuisde beslissing of ramp. De trend is intussen onmiskenbaar; de doorsnee toerist en recreant bestaan niet meer, maar zijn versnippert in een waaier aan doelgroepen van fijnproevers. Het ene moment een hobbyfotograaf, het andere moment buitensporter of familiedier. De bezoeker is veeleisend geworden en wil steeds iets anders, als het maar echt en oorspronkelijk is.

World bays

www.world-bays.com World Bay Member

www.world-bays.com

2. Recreatie en toerisme in delta’s wereldwijd De Most Beautiful Bays Of The World Club (www.world-bays.com) is een exclusieve club van fraaie baaien in alle windstreken. De doelstelling is niet zozeer behoud, maar eerder bewustwording en bekendheid met de uitdagingen en potenties van baaien wereldwijd. De 33 baaien die aangesloten zijn profiteren van elkaars specifieke kennis van milieuproblematiek, verstedelijking en recreatieve druk. Ook heeft elke baai heeft zo zijn eigen aanpak om fraai voor de dag te komen. Zo heeft de baai van Morbihan een prachtige interactieve panorama-website, waarmee de bezoeker virtueel over de gehele baai kan vliegen. De leden, waaronder de San Fransisco Bay, de Baai van Mont St.-Michel en de Baai van Stockholm, hebben gezamenlijk een charter ondertekent wat omschrijft waaraan een baai moet voldoen om lid te kunnen worden. Zo is er nu een quotum van één baai per land per zee (Nederland en de Noordzee zijn nog vrij). De ligging (aan de kust) en topografie (concaaf ) moeten kloppen en tenminste twee kenmerken behoren erkend te zijn als ‘asset’ door de UNESCO in de categorie cultuur: een meesterwerk van menselijk handelen, van architectuur, van landschap, civiele techniek, landgebruik of kunst; of in de categorie ‘natuur’: een representatief voorbeeld van een geologisch, ecologisch en/of biologisch proces, een natuurlijk fenomeen of unieke habitat. De baten zijn evident. Het gaat niet zozeer meer bescherming of meer subsidie, maar het is een erkenning van de schoonheid en uniciteit van de baai. Een predicaat dat de status en aantrekkingskracht van de baai verhoogt. Om deze reden is het voor de Grevelingen-Voordelta interessant te onderzoeken of het lid kan worden van deze club (of een andere, vergelijkbare) en hoe hoog de ambitie voor het gebied moet zijn.

Referentiebaaien De uitdagingen waar de Grevelingen voor staat zijn vergelijkbaar met die van andere kustgebieden: baaien, lagunes, estuaria. Voor deze ‘Reisgids’ zijn een aantal baaien geselecteerd die overeenkomsten vertonen in landschap, ecologische en/of landschappelijke setting, en die elk voor een specifieke benadering bestaan. Zo zijn de volgende baaien geselecteerd: De Limfjord - Nissum, Denemarken Voor de Denen is de Limfjord een baai die tot de verbeelding spreekt. Voor de Grevelingen is het één van de weinige stagnante zoutmeren die dezelfde klimatologische en ecologische omstandigheden heeft. Uniek is dat de Limfjord tussen 1200 en de stormvloed van 1825 afgesloten was van de Noordzee. Sindsdien is er een bijzonder aantrekkelijke vaarroute vanaf de Noordzee langs de tientallen eilandjes van de Limfjord naar het Kattegat (ten oosten van Jutland). Het Limfjord heeft zijn eigen museum, met scheepswerf, en ieder jaar worden er haven- en oogstfeesten georganiseerd in de diverse dorpjes en stadjes aan het Fjord. De interessante parallellen zijn de ecologie, de open verbinding met de zee (dwars door het duin heen) en de vaarverbinding met het achterland richting Kattegat. Thames Estuarium, Groot-Brittannië Traditie en sport staan hoog in vaandel in het Thames estuarium, want dit gebied is de bakermat van de moderne roeisport. Naast het roeien is hier ook het skiffen bijzonder populair, en de Thames en Medway zijn het decor van vele legendarische roei-, skiffen zeilwedstrijden. Denk eens aan de beroemde Boatrace tussen Oxford en Cambridge, en aan de Henley Royal Regatta. Het Thames- en Medway-estuarium is al eeuwen een doorontwikkelde recreatieve- en

Bassin d’Arcachon, France

Garonne-Médoc, France

Île d’Oléron, France

Île de Ré, France

Portsmouth, England, UK

San Francisco, CA, USA

toeristische trekpleister van formaat. Tachtig prachtige eilanden (ook wel eyot’s of ait’s genoemd), theehuizen aan de waterkant en de traditie van de Thames Meander; ze ademen authenticiteit en regionaal karakter. De Thames Meander kan refereren naar het afleggen van de Thames Path, een lange afstandswandelroute langs de gehele Thamesbaai. Maar eerder staat het voor een sociaal evenement, fundraiser of recordpoging om een bepaalde afstand over de Thames rennend, roeiend, zeilend of zwemmend af te leggen. Zo is er de jaarlijkse Thames Meander 54 Miles hardloopwedstrijd. De Thames Estuarium is een open baai vlak bij London die al eeuwen in ontwikkeling is als een gelaagd recreatief uitloopgebied. Portsmouth, the waterfront city, Groot-Brittanië Deze stad heeft een prachtige ligging op Portsea Island tussen twee spectaculaire kreken. Eén van die kreken heet Portsmouth harbour en daar is de stad sinds jaar en dag bekend om. De Engelse vloot was hier traditioneel gelegerd en dit was het startpunt van de D-Day operatie, waaraan het D-Day museum nog steeds herinnert. Wat Portsmouth bijzonder maakt is dat de stad vol heeft ingezet op recreatie en tourisme, als ideale weekendbestemming aan de kust ten zuiden van London. Behalve de ouder werf is er flink geïnvesteerd de spectaculaire 170 meter hoge Spinnaker Tower, die een prachtig uizicht bied over het eiland omringd door de dubbele baai. Bassin d’Arcachon, Frankrijk Slecht enkele kilometers ten zuiden van Bordeaux ligt het schitterende Bassin d’Arcachon. Het bekendst is de baai vanwege het grootste duin van Europa, de Dune du Pyla. Maar het gebied is ook de bakermat van de Franse Oestercultuur, met als iconen de twee prachtige Cabane Tchanquées;

vissershutten op palen, midden in de baai. Intussen is de gehele oever ten prooi gevallen aan de nouveau riche van Frankrijk, in navolging van de rijke Bordelais die ten tijde van de Industriële revolutie luxe buitenhuizen lieten bouwen. Golfe du Morbihan, Frankrijk De baai waarmee de World Bays Club begonnen is, is een estuarium met daarin een archipel van tientallen prachtige eilandjes. Morbihan betekent Kleine Zee in het Bretons. De architectuur en de dichtheid van de bebouwing zijn in deze Bretonse baai bijzonder terughoudend en traditioneel, wat mede de charme en kwaliteit van het landschap bepaalt. Het gebied is een natuurreservaat, maar dat betekent niet dat er nergens woningen staan. Eerder lijkt er een interessant samenspel te zijn tussen lage dichtheden woningen en prachtige slikken, schorren en beboste eilanden. Mont Saint-Michel, Frankrijk De Mont St.-Michel is de steengeworden fantasie en inspiratiebron is voor menig Hollywoodfilm. Het iconische kloostercomplex domineert de gehele baai, die grote overeenkomsten vertoont met de Schelde of Nederlandse waddenkust. Het eiland huisvest 80 Montois, zoals de inwoners genoemd worden, en is sinds 1979 werelderfgoed. Al sinds 1400 (!) kampt de baai met problemen in de waterbeheersing. Sinds het woud van Sissy verloren ging in de oorlog met Engeland is de diepe baai veranderd in een ‘ woestijn’ die permanent dreigt te verzanden. Moderne ingrepen zoals grote parkeerterreinen en de brede toegangsweg versterken dit effect, en daarom heeft de Franse regering besloten tot de bouw van een nieuwe brug, waarover alleen een shuttlebus zal rijden.

Golfe du Morbihan, France

Grevelingen, Nederland

Limfjord, Denmark

Mont Saint-Michel, France

Land Water Ondiep water Duinen en schorren Thames, England, UK

Ile de Ré en Ile d’Oléron, Frankrijk Vlak bij elkaar liggen deze recreatie-eilanden voor de kust van La Rochelle. Ile d’Oleron is gratis toegankelijk via de brug en is volgebouwd met recreatiewoningen en campings. Ile de Ré heeft een tolbrug en is het domein van de politieke en culturele elite van Parijs. Bijzonder is dat deze eilanden de plek zijn waar Franse kinderen leren fietsen. Over het eiland van Ré loopt een aparte auto- en aparte fietsroute die elkaar soms kruisen. Als fietser rijd je volkomen autovrij langs de oesterkwekerijen, de zoutpannetjes en de wijncultuur. Alle ingrediënten zijn aanwezig voor een weldadig culinair landschap dat in het veld geconsumeerd kan worden. Sea Island, Verenigde Staten Sea island is onderdeel van de ‘Golden Islands’ in Georgia; een keten van ‘Barrier islands’, die als natuurlijke duinen de delta’s van een aantal rivieren beschermen. Erachter ligt een lagune van kreken die tussen de eilanden afwateren naar zee. Het milde klimaat maakt de eilanden sinds de 19e eeuw populaire overwinteringsplek voor welvarende Amerikaanse noorderlingen. Sea island is net als veel van de ander eilanden geen onderdeel van een gemeente, maar een ongebonden gebied. De gemiddelde huizenprijs ligt er rond de 3,5 miljoen dollar, mede dankzij de vroege en welvarende traditie van country clubs en lommerrijke villawijken. Garonne-Medoc, France Het estuarium van de bruine modderige Garonne is indrukwekkend, maar niet heel aantrekkijk. Tegelijk is het landschap er omheen bijzonder vruchtbaar en wordt gedomineerd door prachtige eeuwenoude chateau’s waar ’s-werelds beste wijnen geproduceerd worden. Aan de Zuid-Westkant bevindt zich de Medoc, een compacte streek in de

luwte van het massatoerisme. Hier zijn uitgestrekte surfstranden, duinen, naaldbossen, wijngaarden en wadden binnen een steenworp van elkaar te vinden. Wat de Medoc ook bijzonder maakt is de Marathon de Medoc: “de langste marathon van de wereld”, waarbij uitbundig uitgedoste deelnemers voor het goede doel al slingerend door de wijngaarden van de Medoc rennen. San Francisco Bay, Vereningde Staten Een van de meest tot de verbeelding sprekende baaien is de San Fransisco Bay. Niet alleen vanwege de wereldstad die aan deze baai gelegen is (California is de 9e economie van de werereld), maar ook vanwege de twee prachtige bruggen aan zee- en aan rivierzijde van de baai. Iconisch is het beeld van de Golden Gate Bridge boven de mysterieuze San Francisco Fog; een zeemist die de baai regelmatig in nevelen hult. Wat minder bekend is over de baai, is dat hij door grote stedelijk druk steeds kleiner wordt, door grootschalige landfills en zoutwinningen. Ook wordt de temperatuur van de baai en de biodiversiteit sterk beïnvloed door de aanwezigheid van enkele grote power plants. Al in de jaren zestig en zeventig leidde dit tot de eerste natuurcompensatieprojecten, met wisselend succes. Intussen is bijvoorbeeld het beroemde Alcatraz Island een Nationaal Park.

Het recreatieterrein op de Grevelingendam is verouiderd en oogt sleets

Bij de Spuisluis op de Brouwersdam is het druk met vissers vanaf de wal., bootjes en viskayakken

3. De Zuidwestelijke delta Twee miljoen bezoekers Het Grevelingenmeer draagt significant bij aan de lokale economie van de aangrenzende gemeenten. Van de twee miljoen bezoekers die de Grevelingen naar schatting ieder jaar trekt is dan ook ongeveer 75% ‘oeverrecreant’ en 20% watersporter; wat nog 5% overlaat voor sportvisserij, duikensport en rondvaarten (bron: Zicht op Grevelingen). Dit is opvallend omdat juist voor de laatste categorie (vissers en duikers) de Grevelingen een speciale bestemming is, maar kennelijk is het aandeel in de lokale economie minder groot. Voor zeilers en (kite-)surfers heeft de Grevelingen een uitstraling tot ver voorbij de landsgrenzen. Tegelijk is er momenteel sprake van een scherpe daling van het aantal vakanties in de regio met ongeveer 20%, en dat is zorgelijk, omdat tegelijk het aantal vakanties in eigen land toenemen. In vergelijking met vergelijkbare bestemmingen in eigen land, zoals de Friese meren, de Wadden en het IJsselmeer blijft de Zuid-Westelijke Delta achter in het aantal beschikbare accommodaties en dus het aantal overnachtingen. Het Delta-gebied heeftin 2009 ‘slechts’ 477.000 plaatsen tegenover 723.000 aan de IJsselmeerkust en 990.000 aan de Wadden (bron: NBTC-NIPO 2010). Waar de gemeenten aan de Grevelingen dan wel in slagen is om de bovenmodale vakantieganger te trekken. Dit zijn voornamelijk gezinnen met kinderen in het hoogseizoen, en 50-plussers in het voor- en naseizoen. Juni tot en met september is de topmaand voor bijvoorbeeld SchouwenDuivenland met 45% van de overnachtingen. En het feit dat mei de belangrijkste vakantiemaand is met 21% van de overnachtingen zegt wel iets over de neiging tot korte vakanties en weekendjes weg (bron: Zicht op Grevelingen).

De Grevelingen is favoriet! De Grevelingen heeft grote potenties en al veel te bieden. De waterkwaliteit (voor zwemmers) is uitstekend en het gebied is vanwege de geringe golfslag en stroming ideaal voor beginnende surfers, zeilers, en duikers. Dat deze massaal naar het Grevelingenmeer komen heeft zeker te maken met het feit dat drie van de grootste stedelijke agglomeraties van Europa op een dik uur rijden liggen: de Nederlandse Randstad en Brabant, Het Duitse Nordrhein-Westfalen en de Vlaamse Ruit (Antwerpen, Brussel, Brugge, Luik). Dit maakt dat de Grevelingen nu al één van de populairste duiklocaties en kitesurfspots van Europa is. Gecombineerd met de relatieve rust en openheid op zo´n korte afstand van de Zuidvleugel van de Randstad en de vele toegankelijke strandjes maken de Grevelingen favoriet. Wat kan er nu al beter? Vanuit het perspectief van de recreatieve sector is de Grevelingen een relatief onontgonnen terrein. Dit is tegelijk de charme en identiteit van het gebied. De duurzame ambities en het veranderend tij zullen letterlijk en figuurlijk voor een nieuwe balans gaan zorgen. De kunst is de recreatieve sector zo te ontwikkelen dat kwaliteit en identiteit er beter op worden en niet verzwakt. Hoewel de Grevelingen relatief veel hoge inkomens trekt, geven de bezoekers aan de delta minder uit dan het landelijk gemiddelde. Het ontbreekt de Grevelingen aan POI’s (points of interest) en het ontbreekt aan aantrekkelijke routes die deze bijzondere plekken verbinden. Een aantal grote attracties zou helpen, maar het zit hem ook in de aanwezigheid van meerdere kleine, zoals een charmant haventje of theehuis, waar wandelaar, fietser, zeiler en surfer hun dagtrip op af kunnen stemmen.

Het aanbos in verblijfsmogelijkheid is eenzijdig en maakt geen deel uit van de belevenis

Overal langs de oevers van de Grevelingen staan dezelfde frietkotten

Een doorgaande vaarroute naar Noordzee en Volkerak en meerdere aanmeerpunten op en aan het meer zijn essentieel, want nu is de watersporter al snel uitgekeken op de mogelijkheden van de Grevelingen. Buiten het hoogseizoen speelt dit nog sterker, met een gebrek aan slechtweervoorzieningen, relatieve onbekendheid als off-season bestemming. Eenzijdigheid en gedateerdheid van de aanwezige attracties en accommodaties (veel huisjesterreinen) maken het dat dagjesmensen niet geprikkeld worden om vaker te komen. De bekende bussen met â&#x20AC;&#x2DC;Damtoeristenâ&#x20AC;&#x2122; staan symbool voor de wijze waarop de Grevelingen er nog niet in slaagt om de internationale toerist langer te boeien dan een wandeling en een kop koffie.

De jaarkalender van de Grevelingen is vooral gevuld in het hoogseizoen

JANUARI

FEBRUARI

27 - 31 w

MEI 17 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

speeltuin De Flipjes faunapark Flakkee waterjump Brouwersdam bezoektuin "De Moerbei" rondvaart Grevelingenmeer

SEPTEMBER 3 4 6 4, 11, 18, 25 1 - 16 1 - 29 1 - 30 1 - 30 1 - 30

trekkerwedstrijden en Boerenbal Goereese Havenconcert markt Brouwershaven excursie op Veermansplaat rondje Pontje faunapark Flakkee bezoektuin "De Moerbei" speeltuin De Flipjes Ouddorp rondvaart Grevelingenmeer

JUNI 30 25 - 26 29 - 30 10 - 30 15 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

avondexcursie â&#x20AC;&#x153;Kleistee" Concert at Sea zeiltocht Vrouwe Jannigje excursie heemtuin "De Mienige" Rondje Pontje waterjump Brouwersdam faunapark Flakkee rondvaart Grevelingenmeer bezoektuin "De Moerbei" speeltuin De Flipjes Ouddorp raad- en Polderhuis Ouddorp

3 e 3 o m 3 o 3 e 7 j 10 a 14 O 28 h 9 - 10 k 15 - 17 v

OKTOBER 30 nacht van de Nacht Goedereede 1 - 31 bezoektuin "De Moerbei" 1 - 31 rondvaart Grevelingenmeer

26 - 28 r O 1 - 30 r

ee"

nigje De Mienige"

dam

nmeer rbei" Ouddorp Ouddorp

Goedereede rbei" nmeer

MAART 27 - 31 waterjump Brouwersdam

APRIL 3 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

JULI 3 excursie op Veermansplaat 3 open dag Golfbaan Catharinenburg midzomermarkt Stellendam 3 open dag Hippisch Centrum 3 excursie in De Punt 7 jaarmarkt Herkingen 10 avondmarkt Ouddorp 14 Ouddorp in vuur en vlam 28 huttendorp Stellendam 9 - 10 kermis Brouwershaven 15 - 17 visserijdagen Bruinisse

NOVEMBER 26 - 28 regionale postduivententoonstelling Ouddorp 1 - 30 rondvaart Grevelingenmeer

In rood indicatief de leemtes in de jaarkalender van de Grevelingen

faunapark Flakkee waterjump Brouwersdam bezoektuin "De Moerbei" rondvaart Grevelingenmeer

AUGUSTUS 4 7 13 14 19 21 21, 28 11 - 13 21 - 23 1 - 31 1 - 31

excursie in De Punt concert Brouwershaven lichtjesfietstoer Ouddorp vroege vogeltocht Ouddorp Akershoekse Bokbokaal vlasdag Dreischor plantenexcursie â&#x20AC;&#x153;Westduinen" rijdag voor de stoomtram the Ultimate Windsurf Event excursie Slikken van Flakkee rondvaart Grevelingenmeer

DECEMBER 10 kerstmarkt Stellendam 11 kerstmarkt Goedereede 1 - 28 rondvaart Grevelingenmeer

Populaire vaarwateren De Grevelingen is een erg populair vaarwater Biesbosch Hollands Diep Brielse meer Westerschelde 3% Veerse Meer 6% Haringvliet 7%

Grevelingen 36%

Oosterschelde 45%

Toeristische Trendrapportage Zeeland 2008/2009 Toeristische Trendrapportage Zeeland 2008/09

Aantal passages Grevelingensluis neemt af

Grevelingensluis

70000

60000 recreatievaart

aantal gepasseerde schepen

50000

40000

30000

20000

10000

Watersportvisie Grevelingen 2009

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

1988

1987

1986

1985

1984

1983

1982

1981

1980

1979

1978

1977

1976

1975

1974

1973

1972

1971

1970

1969

1968

1967

1966

1965

1964

1963

Overige kosten

33 Bron: CVTO 2006/2007 Watersporters geven relatief veel geld uit

Watersport

Paardrijden

Fietstocht voor plezier

Wandeling voor plezier 0

Uitgaven per vrijetijdsactiviteit (in euro’s) Bron: CVTO 2006/2007

CVTO 2006-2007

Toervaarders spenderen het meeste aan boodschappen, winkelen en horeca

2% 1% 1%

31%

12%

Boodschappen

Overig

Horecabezoek

Cultuurbezoek

Brandstof, etc.

Liggeld

Recr. winkelen

Brug/sluisgeld

Overnachting

12% 27% Verdeling van de gemiddelde bestedingen van toervaarders* 2002

* Totale bestedingen van toervaarders per dag: €75,Meer gedetailleerde informatie over waterrecreatie is te vinden in ‘Wat drijft de waterrecreant’ (NBTC), ‘Cijfer materiaal boven water’ (Stichting Recreatie) en ‘Trendrapport toerisme en recreatie’ (NRIT) Bron: Goossen en Langers

Goossen en Langers

Weinig topattracties en musea in en om de Grevelingen

Plaats

MUSEA, BEZOEKERSCENTRA, BEZIENSWAARDIGE GEBOUWEN, TUINEN

Kwadendamme Middelburg Vlissingen Oostkapelle Middelburg Ouwerkerk Heinkenszand Hoedenskerke Westkapelle Zierikzee Breskens Vrouwenpolder Goes Ritthem Middelburg Zoutelande Dreischor

Vlindertuin Berkenhof Zeeuws Museum Zeeuws Maritiem MuZeeum Terre Maris Utropia tropische vogel- en plantentuin Museum Watersnood Bezoekerscentrum Zeeuwse Schaapkudde Klompenmuseum Polderhuis Westkapelle Maritiem Museum Visserijmuseum Fort den Haak Ambachtscentrum De Hollandse Hoeve Fort Rammekes Zeeuws Archief Bunkermuseum Streek en Landbouwmuseum Goemanszorg

2007 42.000 40.182 47.396 27.493 30.000 27.544 9.688 17.500 15.000 16.264 16.000 8.000 13.000 15.022 14.225 8.900 8.700

2008 50.000 44.997 38.333 37.754 35.000 30.638 22.000 20.000 19.315 16.250 15.292 13.000 12.000 11.650 11.185 10.300 9.713

Toeristische Trendrapportage Zeeland 2008/09

Plaats Vlissingen Burgh-Sluis Goes Vlissingen Sluis Grijpskerke Vlissingen Middelburg Veere Middelburg Burgh-Haamstede Provincie Middelburg Renesse Terneuzen Arnemuiden

ATTRACTIES

Vrijburgbad Deltapark Neeltje Sportpunt Zeeland Het Arsenaal Toversluis, familie fun park Imkerij Poppendamme Speelcircus Bambini Miniatuur Walcheren Rondvaart vanuit Rondvaart Kinderkermis â&#x20AC;&#x2DC;t Kraaiennest Fiets een rondje met een pondje Abdijtoren Lange Jan Ecoscope Portaal van Vlaanderen Tandem-parachutespringen Toeristische Trendrapportage Zeeland 2008/09

2007 340.41 299.000 197.500 225.000 35.000 75.000 110.000 100.000 50.000 30.000 25.000 10.000 16.500 3.000 4.200 4.800

2008 346.622 300.000 195.000 160.000 125.000 82.000 80.000 70.000 52.500 41.500 17.000 12.000 10.000 5.000 3.980 1.900

Plaats Breskens Middelburg Brouwersdam Bruinisse Yerseke Vlissingen Walcheren Vlissingen Vlissingen Zoutelande Middelburg Vlissingen Colijnsplaat Nisse Vlissingen Domburg Middelburg Provincie Sas van Gent Goes Middelburg Oostkapelle Westdorpe Middelburg Goes Goes Middelburg Dishoek Terneuzen

EVENEMENTEN

Visserijdagen Danceparade Concert at Sea Visserijdagen Mosseldag Film by the Sea Jazz by the Sea Nachtmarkt Strandmotorcross Kustmarathon hardlopen en wandelen Mosselfestival Bevrijdingsfestival Visserijdagen Schaapscheerdersfeest De Ruyter Jaarmarkt Horses by the Sea De smaek van Zeeland Rabo Ster Zeeuwse Eilanden Folklorefestival Zeeland Dancetour Southpark festival Zeeuwse Nazomer fair Sintjansfeesten/Graafjansfeesten Pop aan Zee Oud& Nieuw Zeelandhallen Goes in Concert Masquerade White Sundays Festival van Zeeuwsch Vlaanderen Toeristische Trendrapportage Zeeland 2008/09

Toeristische Trendrapportage Zeeland 2008/2009

2007 100.000 66.000 55.000 50.000 40.000 39.800 30 Ă 40.000 30.000 15.000 25.000 35.000 25 Ă 30.000 13.000 7.650 10.000 2.800 10.000 5.670 12.000 7.000 5.000 14.000 7.000 6.000 7.000 10.000 3.600

2008 90.000 65.000 55.000 50.000 45.000 42.500 30.000 30.000 25.000 25.000 20.000 20.000 13.000 11.000 10.000 10.000 10.000 8.000 8.000 8.000 7.500 7.000 7.000 6.200 5.500 5.000 5.000 3.500 3.210

Ontwikkeling en aantal overnachtingen per accommodatievorm in Zeeland 4.000.000 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000

2004 2005

1.500.000

2006

1.000.000

2007

500.000

2008

Toeristisch kamperen

Vakantiewoningen

Hotel/pension

Overige toeristische vakanties

Vaste gasten

Ontwikkeling aantal overnachtingen per accommodatievorm in Zeeland Toeristische Trendrapportage Zeeland 2008/09

De regionale werkgelegenheid in de toeristischesector is toegenomen

Aantal banen

6.000 4.950 4.750 4.650 4.770 4.830

4.500

3.250 3.270

3.410 3.350 3.470

3.640 3.670 3.720 3.500 3.530

3.000 2.890 2.150 2.100 2.100 2.880 1.500

‘04

‘05

‘06

‘07

SchouwenDuiveland

‘08

‘04

‘05

‘06

‘07

Walcheren

‘08

‘04

‘05

‘06

‘07

‘08

Bevelanden & Tholen

Toeristische werkgelegenheidsontwikkeling regionaal 2004-2008 Toeristische Trendrapportage Toeristische Trendrapportage Zeeland 2008/2009 Zeeland 2008/09

‘04

‘05

‘06

‘07

‘08

Zeeuws-Vlaanderen

37 Er wordt in Zeeland benedengemiddeld besteed

Groningen € 31

Friesland € 35

Drenthe € 28 N-Holland € 32

Z-Holland € 27

Flevoland € 31

Utrecht € 23

Overijssel € 27 Gelderland € 27

Brabant € 27 Zeeland € 27

Limburg € 34

Toeristische Trendrapportage Zeeland 2009/2010 Toeristische Trendrapportage Zeeland 2009/10

KOERS Beschreven zijn voorbeelden van andere baaien, de trends in recreatie, informatievoorziening en -gebruik en de doelen en projecten van de MIRT. Voor een geslaagde recreatieve en toeristische toekomst van de Grevelingen-Voordelta, is het doel deze punten bij elkaar te brengen. Dit is de koers. De Natura2000 status is cruciaal in alle ontwikkelingen op en rond de Grevelingen. De belemmeringen die op sommige ontwikkelingen worden geworpen, betekenen tegelijk de kans om nieuwe kwaliteit te creëren. Prachtige lodges zoals in de Yosemite Valley of het Sea Island in de Verenigde Staten bestaan bij de gratie van de beschermde status en het fraaie landschap waarin ze gelegen zijn. Maar met de beschermde status komt niet automatisch het fraaie landschap: dat kan in het geval van de Grevelingen tegelijkertijd gemaakt worden met de recreatieve functies. Iets dat in Yosemite Valley integraal ontworpen is door de beroemde landschapsarchitect Frederick Law Olmsted (o.a. van het Central Park, NY). Baaien zijn over de hele wereld de aantrekkelijke recreatieve en toeristische bestemmingen. Denk aan de San Francisco Bay (USA) of Lisboa (‘mooie baai’ in het Portugees). Sommige van die baaien hebben zich aangesloten bij de ‘Wold Bays, most beautiful bays of the world club’. Als de Grevelingen zijn duurzame ambities waarmaakt en omzet in een aantrekkelijk waterlandschap dan ligt een dergelijk predicaat wellicht in het verschiet en neemt de status en aantrekkingskracht verder toe. De ambitie: de Grevelingen onderbrengen bij de wereldtop van kustgebieden, delta’s en estuaria. Beschreven zijn 5 uitgangspunten die de Grevelingen bij die top moeten krijgen.

1. Uitzonderlijk landschap, de Grevelingen krijgt karakter Recreatie is zodanig veranderd, dat waar men vroeger een voorziening - bijvoorbeeld een camping of een vakantiepark- uitkoos, men nu een gebied uitkiest. Voorzieningen zijn belangrijk, maar de hoofdkeuze wordt bepaald door het karakter van het gebied. Dat betekent dat de aantrekkingskracht begint bij het geheel: de regio, het karakter, het totaal van het landschap, de wegen en paden, de activiteiten, de plekken, de voorzieningen. De toekomst voor de Grevelingen-Voordelta ligt in een samenhangend geheel met een sterk deltakarakter: uitgestrekte, ongerepte natuur, een landschap dat continu in beweging is, onder invloed staat van de elementen. De invloed van de Grevelingen reikt vanaf het water en de groene stranden tot aan de dorpen in het agrarische land. Dat deze dorpen meedoen met de Grevelingen is belangrijk voor de lokale en regionale economie. Het nieuwe delta karakter heeft ook een heldere ruimtelijke onderverdeling, een structuur. Alle ontwikkelingen, evenementen en beeldvorming rond in en om de Grevelingen, hebben hun oorsprong in het deltakarakter en een logische plek in de structuur. 2. Moderne monumenten, de Grevelingen krijgt bouwkundige wonderen Niet alleen moet de Grevelingen-Voordelta een ultiem natuurlandschap worden, het is en blijft ook een cultuurlandschap, door de mensen beïnvloedt en beleefbaar gemaakt. De cultuur uit zich niet alleen in het gebruik, maar ook in de bouwwerken: huizen, havens, dammen, etc. De aard, vorm en grootte van dit soort bouwwerken kunnen een gebied vestigen. Ze zijn herkenbaar en staan voor

< Ook het agrarische achterland heeft met haar dijken en uitgestrektheid een recreatieve aantrekkingskracht

het karakter en gebruik van het gebied. En een stevige basis daarvoor ligt er al in de deltawerken. De bouwwerken in de Grevelingen-Voordelta moeten een verbinding zijn tussen de mensen en het de natuur, gebouwde uitwisselpunten. De bouwwerken dienen daartoe, net als het landschap, van uitzonderlijke kwaliteit te zijn, kleine wereldwonderen. De bouwwerken zijn daarmee dus meer dan een civieltechnisch werk en krijgen met hun bijzondere vormgeving en gebruik een recreatieve aantrekkingskracht. 4. Grevelingen krijgt nieuwe bezoekers, en koestert de oude De vraag is natuurlijk wat dat deltakarakter precies is, en hoe die het de teruglopende bezoekersaantallen kan ombuigen. Want de huidige Grevelingen heeft in wezen al een delta karakter, het is al jaren een gevestigd recreatiegebied met een vaste bezoekersgroep zonnebaders, surfers en watersporters. Maar feit is: gaat het goed met het landschap, dan gaat het goed met de recreatie. Daar ligt de sleutel. In de zoektocht naar bezoekers zijn er twee strategieën. Enerzijds is het noodzakelijk bestaande bezoekersgroepen zo goed mogelijk te faciliteren en zo niemand buiten te sluiten. Dat betekent het optimaliseren en moderniseren van het bestaande aanbod. Maar tegelijkertijd is het voor de GrevelingenVoordelta ook noodzakelijk nieuwe bezoekersgroepen aan te spreken. Dat kan door het deltakarakter specifieker te maken en kleur te bekennen als gebied. Ofwel, de Grevelingen van een nieuwe kleur te voorzien, waardoor bezoekers die het gebied nu links laten liggen omdat het te weinig gevarieerd is, er alleen maar patat op het

menu staat of niet uitdagend genoeg is, nu de Grevelingen juist de moeite waar vinden. 4. Grevelingen maakt naam, een geslaagde marketing Hoe bekend en een internationaal geliefd de Grevelingen ook is voor pleziervaart, duikers en kitesurfers, de Grevelingen als toeristische bestemming staat nog niet op de kaart zoals ‘de Friese Meren’ of ‘de Wadden’. De terugkeer van het getij en de ontwikkelingen op zowel de Brouwersdam als de Grevelingendam, geven de gehele Grevelingen een nieuw karakter, dat ook bezoekers aan moet spreken. De nieuwe aantrekkingskracht van de Grevelingen moet niet alleen status krijgen, maar ook bekendheid. Voor die bekendheid is internet een onmisbaar medium geworden. Een portaalsite, een webadres waar alle informatie over de Grevelingen als gebied te vinden is, is de sleutel naar bekendheid. Bovendien is ‘user generated content’ een fenomeen dat mensen over de streep kan halen de Grevelingen te bezoeken: lovende reviews en tips van eerdere bezoekers, het nieuwe soort ‘mond op mond reclame. En vanzelfsprekend moet ook een meer traditioneel medium als de reisgids voor de Grevelingen er komen. 5. Grevelingen in balans, een haalbaar visioen Op dit moment zijn er veel plannen en projecten voor de gedaanteverandering van de Grevelingen, maar de plannen staan niet in verhouding tot de kosten: er zijn weinig concrete ideeën waarmee dusdanige inkomsten te genereren dat de plannen en projecten bekostigd kunnen worden. Kortom: er moet een helder van plan gemaakt worden waarmee de projecten ook haalbaar

worden. Het is daarbij belangrijk om gewenste ontwikkelingen binnen het specifieke deltakarakter te koppelen aan de partijen die baat hebben bij de ontwikkelingen. Dat kunnen de lokale ondernemers in de vrijetijdssector zijn, of internationale ondernemers in de vrijetijdssector. Maar partijen uit andere sectoren bieden wellicht soelaas: denk bijvoorbeeld aan de agrarische- en visserijsector. Bovendien is het noodzakelijk aanspraak te doen op Europese gelden die de herontwikkeling van de Grevelingen als duurzaam natuur- en recreatiegebied stimuleren.

De schatkaart van de Grevelingen-Voordelta

Belevingsbos en Eco-Hotel

Nieuw kunstenaarseiland

Getijdencentrale

Bestaand eiland met natuurtrails en getiijdenhaven

Schutsluis, zeejachthaven met strand en duurzame jachthaven

18-holes slikkengolf

Scharendijke met duikwrak, proefboulevard en streekmarkt

Getijdenresort met slikkenbad

Grevelingendorp met streekmarkt, auto-, wandel-, en fietsroute

Nieuw autarkisch atol , slikken-lodges, gondelbaan, shell-bar

Nieuwe natuureilanden

Dampark, zonnestrand en lagune op de Grevelingendam

Onderwater-eiland

Open boten-, catamaran-, en bruine vloothaven

Zitlte teelten

Vaarroute island-hopper

Drijvende aanlegsteiger en picknickplek in Charlottenlund, Kopenhagen

Rondvaart op de MS Helge, een antieke rondvaartboot in Svenborg, Denemarken

DRIE TOCHTEN 1. Genieten De Grevelingen-Voordelta als een van de mooiste deltagebieden, met aantrekkelijke bouwwerken, een diverse bezoekersgroep, geslaagde marketing en een gezonde economie, dat is de ambitie. Onderstaande drie tochten (genieten, proeven en doen) beschrijven drie verschillenden ervaringen van de Grevelingen-Voordelta vanuit drie verschillende bezoekers door hetzelfde landschap. De verschillende ervaringen zijn beschrijvingen van de mogelijke verschillen binnen de Grevelingen-Voordelta, maar sluiten elkaar niet uit. Het is de combinatie van de drie ervaringen die de Grevelingen-Voordelta tot een rijk gebied maakt. In ‘Genieten’ is de Grevelingen-Voordelta voor iedereen die houdt van ontspanning, comfort en gezondheid. Of je nu fanatiek duiker bent en na je duik op een mooie plek een lekker visgerecht wilt eten, een gezin hebt en met hen op een bijzonder plek je vakantie door wilt brengen, of houdt van zonnen, zwemmen en schoonheid, de GrevelingenVoordelta is dé plek om te genieten. Naar de Grevelingen betekent er gezellig met zijn allen er een ontspannen dag van maken en vervolgens nagenieten onder het genot van een hapje en drankje. Dat zijn bijvoorbeeld gezinnen met opgroeiende kinderen waar ieder intussen zijn eigen dagbesteding heeft. Ma vist, vader leest een boek en de kinderen stuntelen op de surfplas. Alles onder het motto: sportief, maar niet te fanatiek en graag samen. Denk aan de vriendengroep van twintigers die wel eens een dagje wil kitesurfen, de duikvereniging die naborrelt op het terras. Dagjesmensen, families en grote gezelschappen zijn groepen die gemakkelijk blijven hangen en vaker terugkomen. In dit scenario is de actief beheerde Grevelingen

een interessante plek voor natuurvorsers. Nieuwe natuurbouw technieken zorgen voor een uitbreiding van het vogelbestand en vogelaars worden regelmatig op de dijken gespot. Het nieuwe getijdenverschil heeft veel voor deze tocht mogelijk gemaakt: nieuwe eilanden in de Grevelingen met voor ieder wat wils. De voorspelde erosie van de intergetijdengebieden zal een actief beheer vragen om te voorkomen dat de Grevelingen langzaam verandert in een grote open watervlakte. Echter, dit intensieve beheer biedt kansen voor integrale ontwikkelingen en nieuwe vormen van natuurbouw. Een aantal eilanden zijn puur natuur, verboden voor bezoek, maar andere eilanden zijn er juist weer voor vermaak en ontspanning. Daarnaast zijn in ‘Genieten’ de dorpen hersteld en in een hele mooie staat gebracht. De dorpen hebben echt waterfronten: openbare ruimte aan het water met mooie vlonders, havens en pleintjes. Vanaf het terras op het dorpsplein geniet je van wat voorbij vaart en bij zonsondergang loop je over de vlonder langs prachtige scheepjes. Ook de overdaad aan informatieborden en bewegwijzering is verbeterd. Er is een mooie, eenvoudige lijn ontwerpen en toegepast. Veel duikers weten nu al goede stekjes te vinden, maar beseffen dat het getemde tij nieuw bodemleven mogelijk zal maken. En wat worden straks de ‘sweet spots’ voor de horeca als de bestaande stranden een nieuwe dynamiek krijgen? Met een getijverschil van een halve meter zal in ieder geval een dynamischer landschap ontstaan dat beter aansluit bij de cultuurhistorie van het gebied. Het is aan de recreatie-ondernemers om creatief in te spelen op de kansen die de plannen voor de Grevelingen bieden: Natura2000, getijcentrale, zeesluis en open verbinding met het

Danisch Design in een kleine steiger in Nabbe, Denemarken

Het waterfront van Svendborg, Denemarken

JANUARI 1- 7 1 - 31 z - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

Ontslakken op de Slikken Zeeuwse wijnproeverij bezoeken kuren in het zout overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta logeren in Damhotel glasbodembootexcursie rondvaart Grevelingenmeer

FEBRUARI 14 - 15 Romantiek en dynamiek weekend in het Damhotel 1 - 28 Zeeuwse wijnproeverij bezoeken 1 - 28 kuren in het zout 1 - 28 overnachten in ecolodge op de plaat 1 - 28 zeehonden spotten in de Voordelta 1 - 28 logeren in Damhotel 1 - 28 glasbodembootexcursie 1 - 28 rondvaart Grevelingenmeer

MEI 2- 4 12 - 21 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

3-daagse zeiltocht Goeree-Overflakkee vrije kunstfestivel art-island kuren in het zout overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta logeren in Damhotel glasbodembootexcursie rondvaart Grevelingenmeer

JUNI 8 - 10 25 - 26 29 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

SEPTEMBER 3 4 6 1 - 30 7 - 11 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

trekkerwedstrijden en Boerenbal Goereese Havenconcert markt Brouwershaven Rondje Pontje 3-daagse zeiltocht Goeree-Overflakkee Zeeuwse wijnproeverij bezoeken kuren in het zout overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta logeren in Damhotel rondvaart Grevelingenmeer

1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

Geoduckdagen Stellendam Concert at Sea zeiltocht Vrouwe Jannigje 3-daagse zeiltocht Goeree-Overflakkee Zeeuwse wijnproeverij bezoeken kuren in het zout overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta logeren in Damhotel glasbodembootexcursie eilandhopper zomertour

3 7 9 - 10 15 - 17 18 - 11 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

OKTOBER 30 1-4 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

nacht van de Nacht Goedereede 3-daagse zeiltocht Goeree-Overflakkee Zeeuwse wijnproeverij bezoeken kuren in het zout overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta logeren in Damhotel glasbodembootexcursie rondvaart Grevelingenmeer

1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

ekend

eken

de plaat ordelta

Overflakkee eken

de plaat ordelta

eede Overflakkee eken

de plaat ordelta

MAART 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

Zeeuwse wijnproeverij bezoeken kuren in het zout overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta logeren in Damhotel glasbodembootexcursie rondvaart Grevelingenmeer

APRIL 11 - 14 16 - 20 21 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

JULI 3 7 9 - 10 15 - 17 18 - 11 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

open dag Golfbaan Catharinenburg jaarmarkt Herkingen kermis Brouwershaven visserijdagen Bruinisse bezoeken 3 daagse zeiltocht Goeree-Overflakkee Zeeuwse wijnproeverij bezoeken kuren in het zout overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta glasbodembootexcursie eilandhopper zomertour

AUGUSTUS 7 13 19 21 11 - 13 21 - 14 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

NOVEMBER 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

Zeeuwse wijnproeverij bezoeken kuren in het zout overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta logeren in Damhotel glasbodembootexcursie rondvaart Grevelingenmeer

3-daagse zeiltocht Goeree-Overflakkee open kampioenschap Slikken-golf opening seizoen Slikken-bad overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta logeren in Damhotel glasbodembootexcursie rondvaart Grevelingenmeer

concert Brouwershaven lichtjesfietstoer Ouddorp Akershoekse Bokbokaal vlasdag Dreischor rijdag voor de stoomtram 3-daagse zeiltocht Goeree-Overflakkee Zeeuwse wijnproeverij bezoeken kuren in het zout overnachten in ecolodge op de plaat zeehonden spotten in de Voordelta eilandhopper zomertour

DECEMBER 10 11 31 1 - 31 1 - 31 24 - 26 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

kerstmarkt Stellendam kerstmarkt Goedereede Vuurwerk op de Dammen Zeeuwse wijnproeverij bezoeken kuren in het zout knusse kerst in Bommenede zeehonden spotten in de Voordelta logeren in Damhotel glasbodembootexcursie rondvaart Grevelingenmeer

De jaarkalender van â&#x20AC;&#x2DC; Genietenâ&#x20AC;&#x2122; biedt het hele jaar door ontsopanning, comfort en variatie

Beeld

Nieuwe vormen van ontspanning aan het water in â&#x20AC;&#x2DC; Genietenâ&#x20AC;&#x2122;

Er zijn veel aanwezige mogelijkheden voor het vinden, kweken, vangen (ver-) kopen en eten van lokale groeneten, vis en schelpdieren

2. Proeven In ‘Proeven’ is de Grevelingen er voor iedereen die graag wil weten waar zijn eten vandaag komt en dat het liefst zo vers mogelijk eet, maar ook voor iedereen die ervan houdt dat eten te vangen, te kweken en te verkopen. De buiteneter doet graag moeite, treed van de platgetreden paden, en heeft wat over voor zijn beloning. Het plezier van de ontdekking van ‘gefundeness fressen’ is waar het om draait, naast natuurlijk het genoegen van ‘in the know’ zijn van de juiste adresjes en plekjes. De fijnproever is in allerlei gedaanten actief in dit scenario voor de Grevelingen-Voordelta. Vissers, vogelaars, duikers, jagers, verzamelaars, kwekers, telers, tuinders; elk een specialist met eigen behoeften, codes en kwaliteitsgevoel, en elk heeft hij zijn niche gevonden in de voedselketen op en rond meer en in de polders van het achterland. ‘Proeven’ is de tocht die de Grevelingen-Voordelta de broodnodige spice geeft. De belangrijke en rijk geschakeerde bezoekersgroep van de eetliefhebbers is avontuurlijk ingesteld, maar weet de Grevelingen nog maar mondjesmaat te vinden. Daarnaast gaan steeds meer mensen biologisch eten en is meer behoefte aan uitleg over herkomst van eten, zoals bezoekjes aan de boer. In ‘Proeven’ de Grevelingen draait het verblijf om dineren, toeren per fiets, voet, boot of auto om te overnachten in een comfortabel huisje of tent. Ook het landschap wordt met smaak geconsumeerd. De interesse gaat uit naar authenticiteit in de beleving. Dat is vaak pittoresk voor het verblijf en de tour, maar belangrijker is nog het karakter van het landschap(selement). Het achterland van de Grevelingen heeft in dit scenario een belangrijke rol in de dagbesteding en hoeft niet per-sé fraai of kleinschalig te zijn, als het

maar klopt met de beleving; het rapen van kokkels bij de dam, het kopen van verse groenten op het land, een oesterbar aan de haven. Proeverijen en streekwinkels spelen handig in op deze trend. In duinen en op de dammen wordt hartstochtelijk op konijnen gejaagd door huisvaders (referentie: de Vinex-hunter). Zeekraal op de slikken, nieuwe vissteigers bieden vertier voor jong en oud. Duurzame visserij, zeefruit kwekerij, wild veeteelt en zilte akkerbouw combineren prima met doelstellingen voor een goede waterkwaliteit in de Grevelingen-Voordelta. Er zijn veel ontwikkelingen gaande met het on- en off-shore duurzaam kweken van vis, telen van zeefruit en produceren van zilte groenten. Denk daarbij aan het werken met gesloten kringlopen, of het kweken van bijzondere soorten als ‘geoduck’, ‘reuzengarnaal’, of St. Jacobsschelpen. Vooral de zuidelijke oever van de Grevelingen biedt hier veel kansen voor innovatieve boeren en duurzame ondernemers, vooral wanneer de productie gecombineerd wordt met bezoekers die graag willen kijken, en proeven.

Zelf wijting vangen in de volledig uitgeruste, gehuurde viskayak

St. Jacobsschelpen en platte oesters: delicatessen van de Grevelingen-Voordelta

Het opgraven van ‘Geoduck’ een delicatesse waar sashimi van gemaakt wordt

JANUARI 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

mosselpicknicken genieten in de Oesterbar bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

FEBRUARI 14 - 15 1 - 28 1 - 28 1 - 28 1 - 28 1 - 28

MEI 3 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

de beste kok van NL, kookwedstrijd kreeft vangen zeekraal snijden op de schorren bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

kokkelkookbootexcursie mosselpicknicken genieten in de Oesterbar bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

JUNI 8 - 10 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

SEPTEMBER 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

Kokende passie, koppelkookcursus mosselpicknicken genieten in de Oesterbar bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

Geoduckdagen Stellendam kreeft vangen zeekraal snijden op de schorren bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

15 - 17 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

OKTOBER 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

kokkelkookbootexcursie mosselpicknicken genieten in de Oesterbar bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

kcursus

ij de boer

ren

ij de boer

MAART 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

opening Silt, restaurant den Blijker mosselpicknicken genieten in de Oesterbar bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

APRIL 22 - 2 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

JULI 15 - 17 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

visserijdagen Bruinisse kreeft vangen kokkelkookbootexcursie mosselpicknicken zeekraal snijden op de schorren bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

AUGUSTUS 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

NOVEMBER 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

kokkelkookbootexcursie mosselpicknicken genieten in de Oesterbar bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

eieren zoeken in de Slikken kreeft vangen bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

kokkelkookbootexcursie mosselpicknicken zeekraal snij op de schorren bezoek de geoduckfarmvoedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

DECEMBER 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

mosselpicknicken genieten in de Oesterbar bezoek de geoduckfarm voedsel kopen en bereiden bij de boer workshops food & health kajakvissen

De jaarkalender van â&#x20AC;&#x2DC; Proevenâ&#x20AC;&#x2122; draait om een jaarronde beleving van zaaien, oogsten en eten

Verse vis, zeefruit, en zilte groenten vinden, vangen, kopen en eten in â&#x20AC;&#x2DC; Proevenâ&#x20AC;&#x2122;

De Voyager tunnel in het Georgia Aquaruim, â&#x20AC;&#x2DC;s werelds grootste zee-aquarium in Atlanta

Charlottenlund SĂ¸bad bij Kopenhagen

3. Doen ‘Doen’ is voor iedereen die houdt van actief verblijven. Of dat nu dagattracties zijn die per auto bezocht worden, of ruige wandeltochten door het nieuwe delta natuurlandschap: als je van adrenaline en inspanning houdt, is de Grevelingen-Voordelta ‘the place to be’. De Grevelingen is traditioneel een plek die sportievelingen en dagjesmensen trekt. Watersporters die hun eerste duik of zeiltocht maken, maar ook meer ervaren surfers en vissers, en straks met de schutsluis een nieuwe doelgroep van zeezeilers uit alle windstreken. ‘Doen’ speelt maximaal in op de ontwikkeling dat mensen hun vertier weer graag dichter bij huis zoeken, maar dan wel een unieke ervaring willen ondergaan. Zowel landrotten als zeebonken komen aan hun trekken omdat voor beiden groepen nieuwe voorzieningen worden aangelegd, uiteraard naar draagkracht van het gebied en de status van Natura 2000. Denk bijvoorbeeld aan hele speciale duikvoorzieningen, zoals een duikwrak bij Scharendijke, duik-lodges op de eilanden, of een ‘underwaterexperience’ in Bommenede, zodat ook de niet-duikers van de onderwaterwereld kunnen genieten. Veel van het bezoek zal zich dan ook richten op evenementen, waarvan nu de Bruinisser Visserijdagen en Concert at Sea de bekendste zijn. Maar het is nadrukkelijk de bedoeling ook kleinschaliger evenementen op te zetten en/of te faciliteren, die specifiek op bijvoorbeeld kiters, duikers of surfers gericht zijn. Gedacht kan worden aan bijvoorbeeld een zeilmarathon rondom de Grevelingen die alle havens en haventjes aandoet. Nieuwe ervaringen trekken nieuwe bezoekers. Een spectaculaire schutsluis, een iconische uitzichtpunt of een dynamisch surfrif zijn bouwwerken die de make-over van de Grevelingen markeren. De

getijdenwerking zal de lokale verschillen versterken en wordt in dit scenario aangegrepen om de zintuiglijke ervaring maximaal uit te buiten, in, op, aan en boven het water. Een megawindmolen, die niet alleen heel de Grevelingendam van stroom kan voorzien, maar ook voorzien is van een lift en een fantastisch uitzichtpunt boven in de mast. Een damhotel maakt het mogelijk om op de dam te slapen met uitzicht op een kolkende zee en dreigende luchten. En al deze investeringen trekken het hele jaar rond grote bezoekersaantallen, ook off-season. In dit scenario is timing alles: rondom iedere ingreep wordt een uitgekiende mediastrategie gevoerd, en de evenementenkalender rondom de Grevelingen is rijkelijk gevuld: de NK surfen aan het surfrif bij de Brouwersdam, de World Jamboree van de waterscouts, de visserijdagen van Bruinisse prachtig zichtbaar vanuit de kabelbaan langs de Grevelingendam. Of het nu een prachtige zomerdag of een stormachtige winterdag is, er gebeurt zoveel dat je ogen te kort komt.

Charlottenlund SĂ¸bad bij Kopenhagen

JANUARI 1 2-9 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

nieuwjaarsduik Dreischor goede voornemen sportweek kabelbaan Grevelingendam conferenties Hotel van de toekomst beklimmen Megawindmolen duikcursus theorie klimmen en overnachten in het Damhotel

FEBRUARI 14 - 15 22 - 23 1 - 28 1 - 31

MEI 8 22 3 - 24 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

kajakdag Brouwersdam EK onderwaterfotografie cursus windsurfen teambuilding in de modder duikcursus theorie faunapark Flakkee waterjump Brouwersdam

trekkerwedstrijden en Boerenbal Goereese Havenconcert excursie op Veermansplaat teambuilding in de modder rondje Pontje faunapark Flakkee

1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

JUNI 8 - 10 18 25 - 26 29 - 30 22 - 24 1 - 30 1 - 30 1 - 30

SEPTEMBER 3 4 4, 11, 18, 25 1 - 30 1 - 30 1 - 30

onderwaterlove, duikweekend winterviswedstrijden wintercursus mountainbiken duikcursus theorie

geoduckdagen Stellendam windsurfrace Tussen de Dammen Concert at Sea zeiltocht Vrouwe Jannigje duikfuif rondje Pontje faunapark Flakkee waterjump Brouwersdam

6 12 - 13 19 1- 31 1 - 31

OKTOBER 2 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

orchideeēnshow Slikken van Flakkee Griezelnachtduiken wintercursus mountainbiken training bootonderhoud teambuilding in de modder duikcursus theorie

1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

MAART

wrakduiken Kabbelaarsbank teambuilding in de modder duikcursus theorie rondje Goerree-Overflakkee varen waterjump Brouwersdam

4 22 -24 1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

JULI

mmen

1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31 1 - 31

APRIL

6 12 - 13 19 1- 31 1 - 31

NK surfen op de Kabelaarsbank EK kitesurfen Zeeuwse skimboardkamioenschappen excursie in De Punt visserijdagen Bruinisse

AUGUSTUS 12 - 14 4 7 14 19 21 21, 28 21 - 23 1 - 31

NOVEMBER Flakkee

1 - 30 1 - 30 1 - 30 1 - 30

wintercursus mountainbiken training bootonderhoud teambuilding in de modder duikcursus theorie

Grevelingermarathon Damdagen teambuilding in de modder duikcursus theorie faunapark Flakkee waterjump Brouwersdam

zeilregatta Grevelingerrace excursie in De Punt concert Brouwershaven vroege vogeltocht Ouddorp Akershoekse Bokbokaal vlasdag Dreischor plantenexcursie “Westduinen" the Ultimate Windsurf Event excursie Slikken van Flakkee

DECEMBER 23 kerstduik 1 - 31 duikcursus theorie 1 - 31 wintercursus mountainbiken

In ‘ Doen’ richten de activiteiten in het laagseizoen zich op cursussen en trainingen

Iedereen kan genieten van de zoute Grevelingen, zowel boven als onder water in â&#x20AC;&#x2DC; Doenâ&#x20AC;&#x2122;

ACTIES Om het voorgestelde toeristisch-recreatieve landschap Grevelingen-Voordelta te bereiken, zijn een serie doelgerichte acties opgesteld. Dit zijn acties in de vorm van projecten, pilots en evenementen. De onderstaande acties sluiten in grote mate aan op de vijf punten uit de eerder genoemde Koers en de drie beschreven Tochten. Bovendien zijn onder de MIRT al een aanzienlijk aantal acties in planning, voorbereiding of uitvoering. De Koers is zodanig geschreven, dat de acties uit de MIRT naadloos aansluiten op de Koers. Anderzijds zullen de voorgestelde nieuwe acties ook een aanvulling betekenen op de MIRT. 1. Uitkijken naar een uitzonderlijk landschap: Natuurpark Voordelta – Grevelingen Het herstel van de waterkwaliteit en de verbinding met Noordzee leidt tot een uniek, internationaal natuurgebied (o.a. Natura 2000, toplocatie voor kustbroedvogels, hotspot voor zeehonden). Voorgestelde acties: - Ontwikkelen van de ‘getijdenring’, een herstelprogramma intergetijdengebied voor de natuur; - Ontwikkelen van een toeristisch-recreatief programma gericht op de natuurbeleving in de Grevelingen en de Voordelta; - Uitvoeren van het icoonproject ‘Slikken van Flakkee’ (gebiedsontwikkelingsprogramma gereed); - Ontwerpen van een ‘hotspot onderwaterwereld’ (duikwrak, underwaterexperience, Napoleonsschuur, duikhotel); - Ontwerpen van een ‘eco-resort’ in combinatie met ontwikkeling van getijdennatuur; - In het leven roepen van de Deltarangers, die excursies naar de zeehonden in de Voordelta organiseren.

2. Nieuwe iconen: moderne monumenten, evenementen en manifestaties De bouwwerken en het landschap dienen van uitzonderlijke kwaliteit te zijn; wonderen van ingenieurskunst. Door de werken als attractie of evenement te benaderen krijgen de bouwwerken meerwaarde als toeristische bezienswaardigheid, en zijn ze een welkome pleister op de wonde voor de overlast die de uitvoering van de MIRT onderdelen met zich mee zal brengen. Voorgestelde acties: - Maken van ontwerpiconen: o Ontwerpen van de brug tussen de Grevelingen en het Krammer-Volkerak o Inzetten van de schutsluis of overtoom als toeristisch-recreatieve attractie o Het ontwikkelen van het ‘damhotel’ of ‘containerhotel’ op de Brouwersdam o ‘Beelden’ of ‘landmarks’ op dammen maken in het teken van duurzame energie (bijvoorbeeld roterende zonnecollectoren, windmolen met uitzichtsplatform) - Organisatie van een manifestatie over de plannen Grevelingen-Voordelta door middel van een ‘Internationale Bouwtentoonstelling’; - Ontwikkeling van een evenementenprogramma m.b.t. duurzame energie, active leisure, watersport, kunst en cultuur voor een nationaal en internationaal publiek. - Uitbouwen van de Drijf-in Bios tot een 14-daags Drijf-in film-festival op allerlei bijzondere locaties op en aan het water van de Grevelingen. 3. Houden van de goudkust: stranden als topproduct De stranden worden het topproduct van de Grevelingen, maar de aanleg van de doorlaat Grevelingen-Volkerak en de getijdenenergiecentrale op de Brouwersdam leiden tot

< De prachtige onderwaterwereld trekt gtote groepen duikers uit Nederlands, Belgie en Duitsland

minder meters strand. Ook neemt door de herstelde eb- en vloedbeweging opvangcapaciteit van de bestaande stranden af . Voorgestelde acties: - Een nieuw strand creeren met de aanleggen van de zeejachthaven; - Voortzetten strandsuppleties, een basisvoorwaarde voor de stranden langs de Noordzeekust; - Opstellen ontwikkelingsprogramma regionale en locale stranden; - Ontwikkelen strand-lodges. 4. Beleven van duurzaamheid: innovatieve getijenergiecentrale Om de Grevelingen te voorzien van de beoogde certificering op het gebied van duurzaamheid, is een unieke getijdencentrale gepland aan de Brouwersdam. Deze centrale wordt het summum van innovatie en ingenieurskunst, die beleefd kan worden en die past in zijn omgeving. Voorgestelde acties: - Ontwerpen van een attractieve getijdencentrale met zorg en aandacht voor toeristische -en publieke functies; - Betrekken van een zelfvoorzienend experience centrum Brouwersdam met nadrukkelijke aandacht voor getijdenenergie; - Ontwikkelen van een staande golf als sportieve en energieke hotspot; - Ontwikkelen van een ‘Tidal Testcenter’ (kenniscentrum), met mogelijke uitbreiding naar Proeftuin Grevelingen: aandacht voor nieuwe vormen van duurzame energie; van nu te realiseren zonneparken (in samenwerking met duurzaamheidbedrijven) tot innovaties als algenkweek voor biomassa (in samenwerking met universiteiten en de plaatselijke visserij); - Herontwikkelen van het haventje van

- -

Bommenede tot een ‘Proeflab’ voor (jonge, startende) adviseurs, ontwerpers en kunstenaars m.b.t. duurzaamheid, energie en innovatie; Ter beschikking stellen van één van de nieuwe eilanden in de Grevelingen aan een groep internationale kunstenaars voor een tentoonstelling of manifestatie van internationale betekenis. Denk aan Oerol, of het Burning Man festival; Ontwikkelen van nieuwe zelfvoorzienende dagen verblijfsrecreatieve concepten in de Grevelingen, o.a. de Gondelbaan Grevelingendam en het RTM treintje Brouwersdam. Maken van een iconisch ‘beeld’ op de dammen; bijv. roterende zonnecollectoren of een grote windmolen met uitzichtplatform. De congres- en seminarmarkt aanboren met het bieden van een unieke congreslocatie.

5. Genieten van water: internationaal watersportgebied De Grevelingen is in Nederland al een geliefd watersportgebied. Nieuwe vaarverbindingen tussen de Grevelingen en de Noordzee, evenals tussen de Grevelingen en Krammer-Volkerak, maken nieuw vaarroutes mogelijk die het gebied op de kaart zetten als internationaal, attractief vaargebied tussen de verschillende Deltawateren. Voorgestelde acties: - Open verbinding Krammer-Volkerak: o Betrekken van een nieuwe vaarverbinding voor de watersport. Dit kan bij voorkeur in de vorm van een hoge brug; o Organiseren van een prijsvraag voor het ontwerp van de brug als icoonproject, bijvoorbeeld gekoppeld aan nieuwe recreatieve bebouwing (‘hangende appartementen aan de brug’); o Uitvoeren van een nieuw, innovatief

recreatielandschap Grevelingendam (met o.a. open botencentrum, afmeerhaven voor historische zeiljachten, koppeling met Bruinisse). Het conceptplan is al gereed. - Verbinding Grevelingen-Noordzee: o Aanleg sluis of overtoom tussen Grevelingen en Noordzee. Bij min of meer gelijke kosten prioriteit geven aan een grootste toeristische attractie. Denk bijvoorbeeld aan de overtoom in Schotland; o Aanleg zeejachthaven met alle voorzieningen. Dit is een recreatieve uitvalsbasis om de Voordelta vanaf het water te beleven; o Aanleggen ‘havenlodges’; o Betrekken van het station voor reddingssloepen van de KNRM als schuilhaven en als tussenstop tussen zeejachthavens van Breskens en Scheveningen. o Aanleggen van duurzame jachthaven van de toekomst met archipel en congrescentrum, kenniscentrum watersport en drijvend theater; o Ontwerpen van een (dam-)hotel als icoonproject. Architectuur van internationale uitstraling vanwege het gedurfde, spraakmakende ontwerp (bijvoorbeeld het containerhotel); o Ontwikkelen van het grootste outdoor outletcentrum van Europa voor watersport en active leisure. - Aanleg getijdenhavens (rapport ‘Van Meer naar Delta’) waarin een koppeling wordt gemaakt tussen watersport, zilte teelt, horeca en kleinschalig verblijf. - Betrekken van een ‘slikken-express’ of ‘island hopper’, een snelle waterverbinding tussen de havens van de verschillende dammen, oevers, en eilanden.

6. Variatie in verblijf: verblijven als onderdeel van de belevenis De nieuwe toekomst voor de GrevelingenVoordelta wordt niet meer ondersteund door meer capaciteit aan verblijfsrecreatie op zich (zie ook watersportnota en gebiedsontwikkelingen), de verblijfscomponent moet onderdeel zijn van het geheel en bijdragen aan de belevenissen en ervaringen in het gebied (waaronder de icoonprojecten en herstel van getijde- en intergetijdenatuur). Voorgestelde acties: - Realiseren van het ecohotel ‘De Punt’; - Ontwerpen en aanleggen van ecolodges in verschillende uitvoeringen: strand, duiken, slikken en haven als thema voor de lodges, om nieuwe natuur op verschillende manieren van dichtbij te ervaren; - Ontwerpen en aanleggen van het ‘damhotel’ of ‘containerhotel’ op de Brouwersdam als icoon; - Ontwikkelen van autarkisch wonen op de Grevelingen (zie rapport Van Meer naar Delta); - Aanleggen van meerdere nieuwe eilanden voor verblijf, resorts, leisure, natuur en duurzame energie. 7. De Grevelingen met smaak: proeven, visserij en zilte teelt Een betere waterkwaliteit en een hersteld getij leiden tot een impuls voor de visserij en zilte teelten. Estuariene dynamiek is hier de ‘driver’. Dit is mogelijk door verbindingen met Noordzee en Volkerak Zoommeer. Voorgestelde acties: - Aanwijzen van proeflocaties voor zilte teelten. Er zijn mogelijkheden aan de zuidoever, evenals om en aan één of meerdere van de nieuwe eilanden; - Koppelen van dorpen om de Grevelingen aan de productie van zilte groenten, vis en schaal- en

schelpdieren; - Koppelen van getijdenhavens aan locaties voor zilte teelten; - Ontwikkelen van een Grevelingen-Voordelta keurmerk voor levensmiddelen; - De visserij beleefbaar maken als toeristisch product (Bruinisse, Grevelingenkreeft, Grevelingenburger); - Het organiseren van culinaire manifestaties, in de vorm van oorgstfeesten, wedstrijden en veilingen; - Bij georganiseerde bijeenkomsten (presentaties, vergaderingen, congressen) altijd lokale voeding met Grevelingen-Voordelta keur serveren. 8. Grevelingen maakt naam: een geslaagde marketing Onderdeel van de acties is een betere marketing, om vooral de Grevelingen-Voordelta als gebied bekender en interessanter te maken. De acties zijn mediabreed: van internet, tot aan het geschreven woord. Voorgestelde acties: - Ontwikkelen van een aantrekkelijke Grevelingen-Voordelta website die een goede indruk geeft van het gehele gebied en bezoekers helpt een verblijf te vinden; - Het produceren van de Grevelingen-Voordelta reisgids met daarin alle informatie over de Grevelingen Voordelta: van geschiedenis, tot aan de beste restaurants; - Uitnodigen van televisie programmaâ&#x20AC;&#x2122;s als 3 Op Reis, Campinglife en Vroege Vogels om opnames te maken in de Grevelingen-Voordelta; - Uitvoeren van een Grevelingen-Voordelta reclamecampagne in Benelux dagbladen en tijdschriften.

Shell-bar Slikken-lodges Haven-lodges

Scuba-lodges

Energie gondelbaan

Marina

PILOTS 1. Autarkisch atol met Shell-bar Aangelegd eiland met slikken, een marina, (onderwater-) lodges, een horeca met overnachtingsmogelijkheid op een hergebruikt platform, een kabelbaan.

‘Glamping’ is een glamoureuze naam voor kamperen op stand. Ook letterlijk, want het gaat hier om de plekken met het bijzondere uitzicht en een gevoel van ‘splendid isolation’. Niet iedereen kan de bruidsuite op het honeymooneiland van de Malediven veroorloven, maar voor een mooie eenvoudige lodge op de hemelse Autarkische Atol heeft ook de Nederlander graag wat extra over. Aan voorzieningen geen gebrek, maar alles is eenvoudig, lokaal op te wekken en te produceren. Vanuit het atol kan direct gedoken worden in de Grevelingen, en er is natuurlijk ook aan de kitesurfers gedacht. Alle surfroutes lopen langs het atol. Dan het landschap: een gradiënt van slikken tot duinen, waar zelfs vliegdennen groeien! Boomhutten en persoonlijke steigertjes maken dat de Autarkische Atol eruit ziet als een filmset! Het Atol zal opgespoten moeten worden, op een natuurlijke ondiepte in de Grevelingen. De bebouwing is heel bescheiden en beperkt. Zoals bij strandpaviljoens kan ze ook demontabel zijn. Dat betekent dat de blijvende impact op het eiland dus minimaal is. Het Autarkish Atol krijgt een unieke feature: een Shell-bar op een hergebruikt (boor-)platform. Platforms zijn er in vele soorten en maten, van enorm groot, tot juist ook heel bescheiden van formaat, drijvend en gefundeerd. Het hergebruik van een dergelijk platform past naadloos in de ambitie van een duurzame delta, want het bespaart de energie van sloop en nieuwbouw. Als het platform door de nieuwe schutsluis kan, dan is de boodschap van een dynamische, met zee verbonden Grevelingen zonneklaar! < Het autarkisch atol

De Shell-bar wordt een toplocatie, letterlijk en figuurlijk, aan de Grevelingendam, die alleen te bereiken is via een gondellift vanuit Bruinisse. Ook deze lift zou een hergebruikt exemplaar kunnen zijn. Nu al worden veel skiliften uit Duitsland en Oostenrijk hergebruikt in bijvoorbeeld Frankrijk en Tjechië. Dit kan ook in Nederland, in de Grevelingen-Voordelta. Type Aanleg natuur, projectontwikkeling, horeca Partners - Provincie - Ondernemer watersportsector - Projectontwikkelaar - Natuurbeheerorganisatie - Baggeraar Referenties F.A.S.T. (Free Architecture Surf Terrain): een uniek surfdorp aan de boulevard van Scheveningen. Een beach-hostel, kampeeren camperplaatsen, een bar, een restaurant, kunstprojecten, een surfwinkel, surflessen, boardopslag, unieke vergaderruimtes, Museum Scheveningen, vette feesten. Afmetingen en hoeveelheden - 20 x slikken-lodges 4 persoons - 20 x scuba-lodges 6 persoons - 20 x haven-lodges 8 persoons - 1 x marina - 1 x platform met bar - 1 x gondelbaan Exploitatiemogelijkheden - Verhuur van scuba-lodges - Toprestaurant met overnachtingsmogelijkheid - Overtocht met kabelbaan

Easy-fish

Marktplein - visafslag

Duurzame visteelt

Duurzame schelpdieren

Zilte teelt

Boerenlandpad

2. Proefboulevard met zilte boerderij Een vernieuwd waterfront met een unieke combinatie van duurzame viskweek met recreatie

Den Osse is nu geen dorp. Maar met een nieuw waterfront, een marktpleintje- visafslag en de productie van duurzame vis, kan het dat wel worden. De basis voor het vernieuwde Den Osse wordt, naast (verblijfs-) recreatie, de duurzame productie van vis, zeegroenten en zagers. Twee zilte boerderijen kunnen buitendijks produceren in bassins. De boerderijen zelf zijn een attractie voor jong en oud, voor toeristen die de dammenroute doen, voor scholieren, maar ook de fijnproevers is er deze MSC-erkende en duurzame zilte boerderij. De zilte boerderijen zijn ook een impuls voor de herinrichting van het havenfront van Den Osse. Een circuit aan boardwalks lopen langs de buitengrenzen van de dijk en een bezoek aan het complex is een tour op zich. De boardwalks zijn niet alleen de perceelsgrenzen van de boerderijen, maar ook de drager van een aantal kleine attracties. Tussen de oesterteelten, de mosselvelden, de zeeslaakkers en de zeekraalweides kunnen bijzoekers zelf een maaltje verorberen in één van de easyfish restaurants. Langs de boardwalks is het bovendien toegestaan aan lijnvissers wilde exemplaren binnen te hengelen uit het Grevelingenmeer en deze direct te verhandelen aan de consument. Duurzaamheid staat hier voorop. Van de restwarmte van de nieuwe getijdecentrale kan deze farm zich prima bedruipen, en verder zijn de installaties en constructies zo eenvoudig en lokaal mogelijk. Investeringen De nationale overheid heeft een belangrijke taak om niet alleen Nederland klimaatbestendig te maken, maar ook om Nederland innovatief en < De proefboulevard met zilte boerderij

concurrerend te houden. En niet te vergeten gezond. Tegelijk is in de visserijteelt letterlijk en figuurlijk de wal het schip aan het keren. De wal heeft de toekomst. Met de grote behoefte aan specialistische kennis zijn deze ontwikkelingen de opmaat naar dit initiatief: een proefboerderij die de consument en de producent verder brengt in het verduurzamen van de visteelt. De Ministeries van LNV en EZ zouden hier wel been in zien, om samen met de visserijsector en de Wageningen Universiteit enkele tientallen miljoenen te investeren in ‘het Westland van de toekomst”. Type - Herstructurering waterfront - Ontwikkeling visserij Partners - Rijk - Gemeente - Visserij sector - Agrarische sector - Universiteit Referentie Easyfish Galapagos: een plan om waterfrontontwikkeling, duurzame viskweek en toerisme met elkaar te verbinden Afmetingen en hoeveelheden - 1x marktplein - visafslag - 1x boardwalk boulevard - 2 x zilte boerderij - 1 x aanlegplek Island-hopper - 4 x horeca of Easy-fish Exploitatiemogelijkheden - verkoop vis, schaaldieren en zilte groenten aan groothandel en particulieren

Slikken-bad

Zonne-Marina

Camping

Aanlegplek Island-hopper Strand-lodges

verbonden natuur

Slikken-lodges

3. Getijdenresort met Slikkenbad Een vernieuwend resort, welkome afwisseling op het eenzijdige aanbod. In het teken van natuur, buitenwater en ontspanning. Lodges, camping en zwembad.

De haven van Bommenende is een prachtige plek met een uitgelezen potentie om de gezochte afwisseling in het vertier en verblijf van de bezoekers van de Grevelingen-Voordelta aan te bieden. De Haven van Bommenende zou zich verder kunnen ontwikkelen tot een vernieuwend resort, in het teken van natuur, buitenwater en ontspanning: Zonnemarina. Naast de havenlodges kunnen hier mensen zwemmen in het getijdenbad. Het comfort van een zwembad (denk aan bewaking, trappetjes, omkleed- en douchegelegenheid), maar met het zoute water en eb en vloed van de Grevelingen. Maar het resort is meer dan de haven, wat huizen en een bad. Het is een aangrijppunt om de oude kreek te herontwikkelen. Door de bestaande dijk iets te verleggen, ontstaat aansluiting met het naastgelegen slikken en schorrengebied. Een nieuw, groter natuurlandschap met lodges ligt in het verschiet. Het resort kan een impuls betekenen voor het dorpje Zonnemaire, dat nu wel vlak bij de Grevelingen ligt, maar de vruchten er niet van plukt. Dat betekent wel dat een opwaardering van de wegverbinding tussen Zonnemaire en Zonnemarina noodzakelijk is. Type Integrale projectontwikkeling in publiek-private samenwerking Partners - Provincie - Gemeente - Projectontwikkelaar < Getijdenresort met Slikkenbad

- (Lokale ) ondernemer recreatieve sector Referentie Perkpolder: een integrale gebiedsontwikkeling waarin woningbouw, buitendijkse natuur en recreatie zorgen voor een nieuwe economische pijler in de kop van Hulst. Afmetingen en hoeveelheden Zonnemarina - 10 x vrijstaande villa’s - 10 x twee onder één kap - 8 x appartementen - 13 x recreatiewoningen 6 persoons - 4 x recreatiewoningen 8 persoons - 45 x ligplaatsen in de haven Slikken-camping - 30 x plaatsen - 1 x groepsaccomodatie (schuur op erf ) - 1 x buurtsupermarkt (eco) - 1 x aanlandingsplaats voor ‘islandhopper’ Strand-lodges - 1 x 15 persoons lodge - 4 x 8 persoons lodge - 25 x 6 persoons lodge Slikken-lodges - 13 x 15 persoons lodge - 16 x 8 persoons lodge - 34 x 4 persoons lodge - 11 x 6 persoons lodge Exploitatiemogelijkheden - Verhuur lodges - Verkoop lodges - Kamers onderwaterhotel - Onderwaterrestaurant - Entree Slikkenbad

BIJLAGE Bestaande kwaliteiten en plannen

1. De bestaande kwaliteiten

Vanuit toeristisch-recreatief perspectief zijn er in het huidige landschap en in de vele toekomstige plannen veel parels en potenties aanwezig, ook op plekken en in sectoren waar je het niet verwacht. Een schatkaart van de Grevelingen anno nu en de Grevelingen in plannen kan nieuw licht werpen op wat er is en gaat komen, en interessante relaties leggen.

Natuur en landschap

1. De bestaande kwaliteiten - Natuur en landschap - Landbouw en energie - Infrastructurele werken en kunstwerken - Attractie en verblijf 2. De bestaande plannen - MIRT - Natuur en landschap - Landbouw en energie - Infrastructurele werken en kunstwerken - Attractie en verblijf

Het unieke van de Grevelingen Een stagnant zoutmeer is in dit deel van Europa vrij uniek en is inmiddels uitgegroeid tot een belangrijke pleisterplek in de wintermaanden voor visetende watervogels. Het gebrek aan getijdendynamiek droeg tegelijk bij aan een versnelde successie vanuit een slikken- en schorrenlandschap naar bos en struweel op de hogere delen. Uniek in Europa zijn de soortenrijke graslanden en duinvalleivegetaties die ontstaan zijn aan de rand van deze bossen (bron: Zicht op Grevelingen). Huidige knelpunten voor de natuur Sinds de afsluiting is met de verlanding het areaal broedgebied flink afgenomen en zijn er vogelsoorten uit de Grevelingen verdwenen. Sinds 2000 is het Zeegras volledig verdwenen. Qua vegetatie zullen bij een gelijkblijvend beheer veel van de hooggewaardeerde pionierstadia uit de Grevelingen verdwijnen en vervangen worden door minder uniek bos, struweel of ruigte. De vogels en duinvalleivegetatie is afhankelijk van regelmatige overstroming in een ontwikkelingscyclus (bron: Verkenning Grevelingen Water en Getij, Zicht op Grevelingen). Waterkwaliteit Het zoutgehalte en het zuurstofgehalte van de Grevelingen variëren sterk met de diepte, met het hoogste zoutgehalte en de minste zuurstof in de diepere delen. In de zomer soms zelfs zuurstofloos op diepten van 15 tot 20 meter. De norm voor het zoutgehalte ligt op minimaal 16 g Cl per liter, en voor oesterteelt is minstens 5 mg O2 per liter nodig. In ondiep water (waar de oesters geteeld worden) wordt deze norm ruimschoots gehaald (bron: Zicht op Grevelingen).

Het opgraven van ‘Geoduck’ een delicatesse waar sashimi van gemaakt wordt

Bijzondere soorten De Grevelingen is een van de belangrijkste leefgebieden voor de noordse woelmuis en is van groot belang voor visetende watervogels. Voor fuut en middelste zaagbek is dit het belangrijkste overwinteringgebied in Nederland. Ook voor kuifduiker, dodaars, lepelaar, en kleine zilverreiger is het gebied van grote betekenis. Verder zijn hier ook geoorde futen, brilduiker en viseters te vinden als ook brandgans, kanoet, steltloper en strandplevier. De Grevelingen is tenslotte een belangrijk broedgebied voor de kluut, bontbekplevier, strandplevier, grote stern, visdief en dwergstern (Bron: www.lnv.nl) Landbouw en energie Dijken en dammen Een aanzienlijk deel van de recreatieve routes langs de Grevelingen loopt over de dijken en dammen. Tegelijk zijn het de levensaders van de dorpsgemeenschappen en recreatieve voorzieningen rond het meer. Ze houden het water tegen, de voeten droog en verbinden de belangrijkste plekken met elkaar. Dit zijn hele praktische functionele verbindingen waar boer, ondernemer en bewoner gebruik van maken. De recreant waardeert de dijk ook om die reden, maar toch ook om de panoramische zichten die steeds van invalshoek veranderen. Het dubbelgebruik zorgt ook voor de nodige verstoppingen, en gezien vanuit het Grevelingenmeer zijn de dijken een barrière tussen buitenwater en binnenland die eeuwen van voorgeschiedenis heeft. Zelfs een eeuwenoud havenstadje als Bruinisse heeft een inwaarts gekeerde dorpskern. Dijken en dammen verbinden en scheiden tegelijk.

Schelpdierenteelt In de Grevelingen wordt circa 500 ha oesters geteeld. De eetbare mossel wordt als broed opgevist op natuurlijke banken en opgekweekt op speciale percelen in de Oosterschelde, Waddenzee en de Grevelingen, die worden gehuurd door de Nederlandse staat. De Zeeuwse mossel gaat grotendeels naar het buitenland, voornamelijk België. De oester wordt in België, Frankrijk en Italië afgezet, en de kokkel in Spanje. Ook mesheften en strandschelpen gaat naar het buitenland. De Nederlandse consumptie stijgt echter inmiddels met circa 10% per jaar. Schoon water en voldoende voedsel zijn bijzonder belangrijk voor de schelpdierenteelt, en de relatie met de natuur is traditioneel sterk. Schelpdierenteelt is sterk in ontwikkeling en de bedrijven gaan in toenemende mate over van een bodemcultuur naar een hangcultuur (herkenbaar aan de drijvende tonnen). De gemiddelde prijs voor mossels fluctueert tussen de 40 en de 100 euro per honderd kilo. Nederland is de grootste mosselleverancier van Europa en het schone water van Grevelingen en Oosterschelde zijn cruciaal voor de sector (Bron: www.aquacultuur.wur.nl). Aquacultuur Naast schelpdieren worden in toenemende mate vissen en zilte gewassen in het open water en op het land geteeld. Zo wordt het zoute water van Oosterschelde en Grevelingen gebruikt voor de zagerteelt op diverse landbouwbedrijven in Zeeland. Het schone Oosterscheldewater is uitstekend geschikt voor de kweek van zoutwatervissen en met het telen van zoutminnende planten als zeekraal en lamsoor wordt ook druk geëxperimenteerd. Het water van de Grevelingen krijgt in de toekomst hopelijk dezelfde kwaliteit. Interessant is dat ook hier een combinatie met natuurontwikkeling mogelijk is,

als ‘kraamkamer’ voor bijvoorbeeld mosselzaad (bron: aquacultuur in Zeeland: de blauwe revolutie). Zilte landbouw Zoutwaterlandbouw teelt gewassen die een hoger zoutgehalte kunnen verdragen dan traditioneel. Voorbeelden van halofyten zijn het hoogproductieve Zeekraal, Schorrenkruid en Slijkgras die allen een hoge zouttolerantie kennen, Zeeaster (Lamsoor of ‘Zulte’), Zeebiet en Zeekool, en de voederbiet die matig zouttolerant is en vooral wordt toegepast als veevoer. Zoutminnende gewassen zijn dan oergezond. Van oudsher groeien ze in het wild langs de Nederlandse kusten. Wereldwijd bestaan naar schatting 1000 à 1500 verschillende zoutminnende teelten. Momenteel zijn het met name de luxe (vis)restaurants die zilte landbouwproducten presenteren. Vooral Zeeaster (Aster Tripolium) is populair, lijkt op spinazie, maar is wat steviger en zilter van smaak. Naast voedselproductie kunnen zilte gewassen ook worden toegepast in de chemie, farmacie en cosmetica. Visserij Rondom de Grevelingen zijn er circa 40 bedrijven actieve en twee visafslagen, Colijnsplaat en Goedereede. De toerist wordt er ook bediend: bij Den Oever is een Versmarkt voor Vis, op Colijnsplaat een Zuid-Franse markt, en bij Goedereede een educatieve visafslag. Voor de visserij is behalve het getemde tij nog een ontwikkeling relevant: het natuurcompensatieproject voor de Tweede Maasvlakte is gesitueerd in de Voordelta en voorziet in een enorm zeereservaat. De vraag is in hoeverre daar nog gevist kan worden. Het getemde tij heeft vermoedelijk een gunstig effect op de visstand. In de Grevelingen kwamen in 2005 al

meer kreeften voor dan in de Oosterschelde (Bron: Zevibel, co-referaat CJ van Liere). Streekproducten Zeeland is rijk aan streekproducten. En ook rond de Grevelingen komen hoogwaardige streekproducten weer sterk op onder de gestegen vraag. Behalve seafood als Oosterscheldekreeft, paling, schelpdieren en zeekraal zijn er ook landproducten als zwartebessenwijn, mosterd, advocaat, Zeeuwse bolussen, boterbabbelaars, boerenkaas en klompen. Enkele Schouwse producten zijn Strôôsels, die alleen verkocht tijdens de zes dagen van het eeuwenoude straô-rieën (strandrijden), verder het bekende Palingbrood, het Zierikzeenaartje en het Brouws koekje. Op Goeree-Overflakkee vinden we onderneer deFlakkeese krûûtplaetjes. Veel lokale eetcultuur was verdwenen, wat in 2004 leidde tot een open oproep voor het insturen van traditionele recepten ten behoeve van de tentoonstelling ‘Aan Tafel!’ van het Zeeuwse archief over 300 jaar eetcultuur in Zeeland (Bron: Slakkengang, Slowfood Nederland). Infrastructurele werken en kunstwerken De Grevelingendam De Grevelingendam verbindt als vierde Deltawerk het eiland Schouwen-Duiveland (Zeeland) met Goeree-Overflakkee (Zuid-Holland). In 1958 is begonnen met de bouw van de Grevelingendam en na zeven jaar had met de zes kilometer lange dam aangelegd met een revolutionaire techniek: voor een groot deel van de dam werd een kabelbaan aangelegd om betonblokken in zee te storten. Een andere bijzonderheid is de aanleiding voor de bouw. Niet zozeer het tegenhouden van de zee, maar juist het vergemakkelijken van de aanleg van de andere grote dammen: de Haringvlietdam, de

Brouwersdam en de Oosterscheldekering. (Bron: www.deltawerken.com, www.wikipedia.nl)

peilbeheer in twee richtingen, en een test van laag verval turbines (bron: Zicht op Grevelingen).

De Grevelingensluis Deze sluis in de Grevelingendam bij Bruinisse is nu de enige manier om varend de Grevelingen op te komen en te verlaten. De sluis wordt gebruikt door pleziervaartuigen en visserschepen en is met zijn 125 bij 16 meter daarop bemeten. Totdat de Brouwerssluis in gebruik werd genomen diende de Grevelingensluis ook voor het peilbeheer (bron: Zicht op Grevelingen).

Peilbeheer, Oeververdediging en erosie De huidige waterstand is binnen een bandbreedte van enkele centimeters bijzonder constant op -0,20 meter NAP. In het voorjaar is dit peil verlaagt tot -0,26 meter Hierop is alle oerverbescherming aan het meer gebaseerd. De slikken van Flakkee niet meegerekend, heeft slechts 25% nu geen vooroeverbescherming. Zonder vooroevers zijn de slikken van Flakkee en de Veermansplaat, vooral in de laatste vijf jaar, met zo´n 50 hectare geslonken. Bijzonder is dat alle secundaire dijken nog van voor 1970 zijn en dus gedimensioneerd zijn als zeedijken (bron: Zicht op Grevelingen).

De Brouwersdam Als zevende Deltawerk sluit in 1971 de 6,5 kilometer lange Brouwersdam het Brouwershavense Gat af en zo ontstaat het Grevelingenmeer. De zeearm tussen Goeree en Schouwen was hier tot 30 meter diep. In1978 werd bij Brouwershaven een doorlaatsluis in de dam aangebracht, de Brouwerssluis. Hierdoor veranderden de flora en fauna weer geleidelijk (Bron: www.deltawerken.com, www.wikipedia.nl). De Brouwerssluis Deze sluis is geen schutsluis, maar een doorlaatsluis. Door de Brouwerdam lopen twee kokers van 195 meter lang. De capaciteit van de sluis bedraagt circa 140 m3/s bij inlaten en 120 m3/s bij spuien. Naast doorlaatsluis bevindt zich een vissluis die sinds 1999 niet meer in gebruik is (bron: Zicht op Grevelingen). De Flakkeese spuisluis (“de hevel”) De hevel is als tijdelijke voorziening aangelegd voor het op peil houden van het zoutgehalte van het Zijpe en is sinds 1987 niet meer gebruikt. De capaciteit is circa 70 m3/s Rijkswaterstaat heeft gepland om in 2008 een aangepaste versie van de hevel in gebruik te nemen voor een actief

Getij (bron: Zicht op Grevelingen) Tussen de Brouwersdam en de Grevelingendam is er buitengaats een getijdeverschil van ongeveer een halve meter, ook is er een faseverschil tussen de getijden. Bij de Brouwersdam is de getijdeslag 2, 5 meter met een gemiddeld hoog +1,43 m NAP en gemiddeld laag -1,03 m NAP. Bij de Grevelingendam is het verschil 3 meter met respectievelijk + 1,62 m NAP en -1,38 meter NAP voor hoog en laag water. Attractie en verblijf Havens Momenteel heeft het Grevelingenmeer ruim 20 havens en aanlegplaatsen, met een maximum vastgesteld op 5400 ligplaatsen, dat in geval van ‘kwaliteitsverbetering’ kan worden uitgebreid. Per saldo is het op het water echter minder druk geworden (bron: www.zichopgrevelingen.nl). Belevingsbos en bunkerroute Aan het noordelijk landhoofd van de

Brouwersdam is recent een zogenaamde bunkerroute geopend. Deze route zal binnenkort aangevuld worden met een Belevingsbos, om de aantrekkingskracht van de omgeving van de Brouwersdam (bron: www.zichopgrevelingen.nl). Zeil- en Surfcentrum Brouwersdam Vanaf 1993 is er een zeil- en surfcentrum gevestigd op de Brouwersdam. Zowel huur, test als aanschaf van surfmateriaal en catamarans, valken, laser en optimisten is er mogelijk. Ook is er een restaurant met zonneterras, een beginnerbocht en kan er direct overnacht worden aan de Grevelingen (bron: www.brouwersdam.nl). Waterjump Bij het Zeil- en surfcentrum ligt sinds kort de waterjump Een schans van bijna 8 meter hoog met 3 glijbanen die uitmonden in het Grevelingenmeer. Er zijn 3 verschillende banen: een baan van ‘slechts’ 4 meter hoog om te wennen aan de vliegervaring; een baan speciaal geschikt voor afdalingen met ski’s en/of snowboard; een baan voor bodysliden met en/of zonder matjes. Deze is geschikt voor BMXfietsen en inlineskates (bron: www.brouwersdam. nl). Duiksteigers en riffen in Grevelingen In 2008 zijn een aantal duiksteigers aangelegd, zodat de duikers niet meer over de gladde steden het water in hoeven met hun uitrusting. Bij ondermeer Brouwershaven en Den Osse is een parkeerplaats, toiletvoorziening en steiger aangelegd. Onderwater is met zogenaamde Reefballs een onderwaterrif aangelegd. De verwachting is dat de steigers ook fraaie begroeide duikobjecten worden. Dag- en avondhoreca Brouwersdam en omgeving Op de Brouwersdam zijn in totaal acht dag-

en avondhorecabedrijven gevestigd, zowel in de drankensector (strandpaviljoens) als in de restaurantsector (bron: Economische Visie Brouwersdam). Concert at Sea Concert at Sea is een popfestival op de Brouwersdam, dat sinds 2006 georganiseerd wordt door Bløf, en de Ondernemers Vereniging Renesse. De eerste editie vond plaats op 8 juli 2006. Hierbij waren 60.000 bezoekers aanwezig. Hiermee is het het grootste betaalde evenement ooit in Zeeland. De vierde editie van 2009 was voor het eerst meerdaags en trok 75.000 bezoekers. Sinds 2008 een campingarrangement mogelijk, waar campings en hotels uit de omgeving direct van profiteren (bron: www.zichopgrevelingen.nl). Overige evenementen Vooral in het hoogseizoen vinden diverse activiteiten en evenementen voor toeristen plaats. In Schouwen-Duiveland hoofdzakelijk in en rond de grotere plaatsen Renesse, Burgh-Haamstede en Zierikzee. De Havendagen Zierikzee bijvoorbeeld trekken jaarlijks ongeveer 15.000 bezoekers In de gemeente Goedereede wordt vooral in Ouddorp veel georganiseerd voor toeristen zoals Ouddorp Fashion, Ouddorp in vuur en vlam, en traditionele Ouddorpse Toeristendagen (bron: Economische Visie Brouwersdam). Overnachtingen Schouwen-Duiveland en Goedereede In de gemeenten Schouwen-Duiveland en Goedereede zijn jaarlijks bij benadering 5,6 miljoen overnachtingen. Met name SchouwenDuiveland telt veel verblijfstoeristen, over 20032006 gemiddeld 4,2 miljoen overnachtingen. Op Schouwen-Duiveland zijn de toeristische overnachtingen dominant. Het toeristisch

2. De bestaande plannen beschreven of wisselend gebruik concentreert zich sterk op de Brouwersdam (Kabbelaarsbank). Dit gebied trekt bijna 1 miljoen toeristische overnachtingen. Door ondernemers op de Brouwersdam wordt aangegeven dat er steeds meer buitenlanders komen vanuit België, Frankrijk en Groot Brittannië (bron: Economische Visie Brouwersdam). Kampeerterreinen Schouwen-Duiveland en Goedereede In de gemeenten Schouwen-Duiveland en Goedereede zijn ongeveer 220 kampeerbedrijven met totaal ruim 19.500 standplaatsen. Het merendeel is gelegen in de gemeente SchouwenDuiveland, ongeveer 16.000 standplaatsen. Goedereede heeft iets minder dan 3.600 standplaatsen op kampeerbedrijven. In SchouwenDuiveland is de gemiddelde schaalgrootte 181 standplaatsen, in Goedereede is dit 125 (bron: Economische Visie Brouwersdam). Recreatiewoningen Schouwen-Duiveland en Goedereede Goedereede telt 2.600 recreatiewoningen en Schouwen-Duivenland opvallend genoeg ‘ slechts’ 1000. Het overgrote deel van deze woningen staat op kleine terreinen en recreatieparken van nog geen 50 woningen. Op de Brouwersdam (gemeente Goedereede) is het grootste vakantiepark gevestigd: Center Parcs Port Zélande heeft totaal 722 recreatiewoningen (bron: Economische Visie Brouwersdam).

MIRT Verkenning Grevelingen Het Rijk onderzoekt met partners in een zogenoemde MIRT-verkenning hoe op een duurzame manier de dynamiek in het Grevelingenmeer kan worden vergroot. Deze verkenning wordt uitgevoerd in de periode 2010-2011 en kent drie sporen: water en natuur, getijdenenergie en toeristisch-recreatieve structuur. Er zijn vier gebiedsontwikkelingen gaande binnen de MIRT, met ieder hun eigen specifieke projecten. Dat zijn Gebiedsontwikkeling de Punt, Gebiedsontwikkeling Brouwersdam, Gebiedsontwikkeling Slikken van Flakkee en Gebiedsontwikkeling Grevelingendam. De drieslag Met de Ontwikkelingsschets uit 2006, onderschreven door zeventien maatschappelijke partijen, is de eerste stap gezet naar een dynamische en duurzame Grevelingen. Dit doel wordt bereikt in drie, maar eigenlijk vier stappen. Het realiseren van getemd tij (tot 1 meter getijslag) is slag één; dit maakt de weg vrij voor slag twee, namelijk een getijdencentrale in de doorlaatopening van de Brouwersdam om het energiepotentieel van deze getijslag maximaal te benutten. In het kader van de natuurcompensatie komt er een zeereservaat in de Voordelta bij de Brouwersdam. Slag drie is de realisatie van een schutsluis om een recreatieve verbinding tussen Voordelta en Grevelingenmeer mogelijk te maken. Bij deze sluis is een nieuwe ‘duurzame jachthaven van de toekomst’ geprojecteerd. Van drieslag naar vierslag In 2009 volgde de vierde slag. De Zuidwestelijke Delta wordt ‘klimaatbestendig’ en dat betekent dat hoogstwaarschijnlijk dat het VolkerakZoommeer weer zout wordt. Samen met het Grevelingenmeer kan het vervolgens gaan

functioneren als noodbuffer voor piekafvoeren in Maas en Rijn. Als ook de Grevelingen mee gaat doen in dit systeem dan is dit slag vier: een open verbinding (bijvoorbeeld een brug) naar het Volkerrak-Zoommeer meer onderneer een vrije vaarverbinding voor de waterrecreant De Alliantie Grevelingen en het MIRT In 2009 is voor het realiseren van de vierslag op initiatief van het Grevelingenschap de Alliantie Grevelingen opgericht. De leden zijn de aangrenzende provincies en gemeenten, en verder Staatsbosbeheer, Delta NV en Duurzame Jachthaven van de Toekomst BV. Voor dergelijke grootschalige rijksinvesteringen als de Vierslag heeft de overheid het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en Transport (het MIRT). De staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat heeft op 18 januari 2010 de Bestuurscommissie MIRT-verkenning Grevelingen geĂŻnstalleerd. De Grevelingenverkenning beoogd om de status van concept structuurvisie te krijgen. Een vastgestelde structuurvisie is planologisch bindend voor de overheidspartijen die erbij betrokken zijn. Natuur en landschap Vogel- en habitatrichtlijn - Natura2000 In het omgevingsplan Zeeland is de Vogel- en Habitatrichtlijn/ Natura 2000 opgenomen. De verwachting is dat omstreeks 2010 vrijwel de gehele Grevelingen Natura2000 gebied is geworden en daarmee onderdeel van het Europese netwerk van natuurgebieden. Deze aanwijzing brengt verantwoordelijkheden met zich mee, maar ook kansen voor bijvoorbeeld groene beleggingsproducten en projecten op het gebied van duurzaamheid, duurzame energie en natuurontwikkeling (bron: www.lnv.nl, Zicht op Grevelingen).

Gevolgen getijdenwerking op de vegetatie Door het gedeeltelijk terugbrengen van getij ontstaat er zogenaamde intergetijdengebied, dat een grote ecologische waarde heeft als foerageergebied voor visetende vogels. Deze foerageercapaciteit neemt flink toe met toenemende getijslag, variĂŤrend van 100ha bij weinig tot 2200ha bij 1 meter getijslag (bron: Zicht op Grevelingen). De eens zilte platen en slikken van de Grevelingen zijn inmiddels verland en verzoet, zodat er nu vooral duinvalleivegetaties, ruigte, struweel en bos groeien. De duinvalleivegetaties zijn zeer waardevol vanwege de hoge aantallen Rode Lijstsoorten, waaronder de beschermde groenknolorchis. De getijdenwerking brengt risico met zich mee: de zilte graslanden en de overstromingsgraslanden kunnen niet of nauwelijks opschuiven en verdwijnen grotendeels. Ook de duinvalleivegetaties kunnen ook niet naar boven opschuiven (bron: Herintroductie getij in de Grevelingen, Bureau Waardenburg). Gevolgen getijdewerking op bodemdieren In de Grevelingen komen op het zachte substraat circa 75 soorten bodemdieren voor. Het westelijke deel van het meer is rijker dan het oostelijke deel, en er is een neerwaartse trend in aantallen maar niet in soorten. In een microgetij (zoals straks op de Grevelingen) ontstaan op andere locaties in de wereld rijke bodemdiergemeenschappen in de inter-getijdenzone (bron: Herintroductie getij in de Grevelingen, Bureau Waardenburg). Landbouw en energie De Getijdencentrale aan de Brouwersdam De Brouwerssluis kan eventueel worden gecombineerd met een getijcentrale voor het

opwekken van energie. Dit biedt bijkomend de mogelijkheid voor berging en versnelde afvoer van rivierwater. De turbines van een getijcentrale kunnen eventueel worden gebruikt als pomp, waarmee in noodsituaties grote hoeveelheden rivierwater naar de Noordzee kunnen worden afgevoerd (Bron: Rijkswaterstaat). De getijcentrale die in de dam kan worden gebouwd, kan voldoende elektriciteit oplevert voor meer dan 50.000 huishoudens (50 à 70 mW). Dit is alleen mogelijk als een getij van minstens 1 meter gerealiseerd kan worden. De investeringskosten voor een getijdencentrale wordt geraamd op € 240 miljoen. De resulterende kostprijs per kWh is ongeveer € 0,09/kWh. Deze centrale levert voldoende elektriciteit voor alle 80.000 inwoners van de eilanden Goeree-Overflakkee en Schouwen-Duiveland. In Europa staat slechts één getijcentrale, van een oude generatie. Zij is in 1966 in Bretagne in gebruik is genomen. De ervaring in Frankrijk leert dat het publiek veel belangstelling heeft voor een dergelijke centrale waardoor de Brouwersdam er een belangrijke toeristische attractie bij krijgt. (bron: Verkenning Grevelingen Water en Getij, Zicht op Grevelingen Tussenbalans).

per dag droogvallen en weer nat worden. Dat leidt tot verrijking en meer variatie in de natuur (bron: Herintroductie getij in de Grevelingen, Bureau Waardenburg).

Infrastructurele werken en kunstwerken

Attractie en verblijf

Getemd Tij in de Grevelingen Op een diepte van meer dan vijf meter is de Grevelingen vrijwel levenloos. Om de zuurstofhuishouding in het Grevelingenmeer duurzaam te verbeteren dient het nieuwe doorlaatmiddel een omvang te hebben die minimaal vier tot acht keer de capaciteit van de huidige Brouwerssluis bedraagt, resulterend in een getijslag van 30 tot 50 cm (bron: Rijkswaterstaat). In het geval van een getijslag van 50 cm zal over een oppervlakte van 1400 ha het land twee keer

Watersportvisie Grevelingen In de jachthavens van de Grevelingen is de situatie stabiel met jaarlijks 24.000 passantenovernachtingen. Even zoveel passante maken gebruik van de vele openbare aanlegplaatsen op de oevers en de natuureilanden. De focus bij de ontwikkeling van de watersport zou zich moeten richten op de waterkwaliteit, vergrijzing van de watersport, werkgelegenheid en het evenwicht tussen vogelstand en watersport. Het aanwijzen van gereserveerde gebieden voor

Effecten op erosie van oevers De natuurlijke oevers in de Grevelingen zijn voor een groot deel beschermd. Dat is nodig omdat bij een vast peil alle golfslag steeds op dezelfde oeverhoogte aangrijpt. Bij een natuurlijk systeem is getijdenwerking erg gunstig voor de stabiliteit van de oever, omdat de waterlijn steeds in hoogte varieert. Een getijslag van 50 centimeter bij een gemiddelde waterhoogte van –0,20 m NAP zal het meest haalbare zijn bij de bestaande kunstwerken (bron: Rijkswaterstaat). Verbinding Volkerak-Zoommeer Bij 30 tot 50 cm getij is in de toekomst een open verbinding met het Volkerak-Zoommeer mogelijk (aanbeveling 8 van de Deltacommissie). Wordt de getijslag meer dan 50 cm, dan is alleen nog een afsluitbare verbinding mogelijk. De effecten van een verbinding tussen Grevelingen en het Volkerak-Zoommeer en de kosten hiervan zijn nog onbekend (bron: Rijkswaterstaat).

de surfsport en handhaving van deze zonering is vanuit de natuurbescherming wenselijk. Het Rondje Grevelingen en het infocentrum op de Kabbelaarsbank Afgelopen jaar is er een Interregsubsidie binnen gehaald om het ‘Rondje Grevelingen” te realiseren. Het is een samenwerkingsverband van overheid en ondernemers om rondom de Grevelingen marketing, activiteiten en voorzieningen te bundelen in een eenduidige huisstijl. Een nieuw infocentrum op de Kabbelaarsbank moet de herkenbaarheid vergroten, samen met een reeks picknick- en schuilgelegenheden op regelmatige afstanden langs de oevers van het meer. Gebiedsontwikkeling de Punt In het noordwesten van de Grevelingen aan de Brouwersdam ligt het recreatie- en natuurgebied de Punt. Dit gebied is aan een drastische makeover toe. Binnen de Natura2000 doelstellingen worden een aantal zaken verbeterd. Er komt een natuurbelevingsgebied, een bunkerroute, ecolodges en een ecohotel. Gebiedsontwikkeling Brouwersdam De schutsluis is essentieel voor de gebiedsontwikkeling op de Brouwersdam. De meerwaarde van deze sluis wordt geschat op circa 1 miljoen per jaar. Aan de Middelplaathaven is binnen de gebiedsontwikkeling een nieuwe Duurzame Jachthaven van de toekomst gepland, met een botenverhuur, rondvaart, maximaal 880 vaste ligplaatsen en circa 100 passantenplekken. Voor de komende decennia is de doelstelling dat de Brouwersdam uitgroeit tot het mekka van de avontuurlijke watersport. De zeezijde wordt een ‘summerboulevard’, met strandsporten als kitesurfen en beachvolleybal en de meerzijde een ‘all seasons boulevard’, gericht

op ondermeer de duiksport. Er zal geïnvesteerd moeten worden in voorzieningen als velden, tribunes en douchevoorzieningen. Tenslotte is op de Brouwersdam ook het Informatie- en bezoekerscentrum van het rondje Grevelingen. Aan de Zuidzijde van de Brouwersdam is een speciaal duikershotel gepland met aanvullende voorzieningen voor duikers. Gebiedsontwikkeling Grevelingendam Bij de recreatieontwikkeling worden beide kanten van de dam, inclusief de aangrenzen delen van Bruinisse en Oude Tonge betrokken. LOLA landscape architects heeft drie ontwikkelingsmodellen uitgewerkt voor de Grevelingendam, omdat het recreatiegebied aan een omvangrijke make-over toe is. Verder zijn er plannen voor een openbotencentrum en worden de mogelijkheden in kaart gebracht van het opwekken van duurzame energie met behulp van zon, wind, water/getij en warmte uit het asfalt van de dam. In de nabije toekomst komt er misschien een open verbinding tussen Grevelingenmeer en Volkerrak-Zoommeer, waarbij een burg een deel van de Grevelingendam vervangt. Gebiedsontwikkeling Slikken van Flakkee Doelstelling is om de Slikken van Flakkee de komende vijf tot tien jaar te ontwikkelen tot het beeldbepalende ‘land-natuurgebied’ van de Grevelingen, dat zich qua uitstraling en voorzieningenniveau kan meten met gebieden als Tiengemeten, de zuidkust van Schouwen en het Verdronken Land van Saeftinge. Belangrijk is dat de relatie tussen de buitendijkse natuurgebieden en het binnendijkse polderland versterkt worden. Concrete maatregelen zijn een logische ontsluiting met een fietspad, de polder Roxenisse als binnendijks natuurgebied, het verbinden van enkele binnendijkse kreken, de aanleg van enkele

uitzichtpunten, een vogelobservatietoren en een horecavoorziening. . Duurzame jachthaven van de Toekomst op de werkhaven Middelplaat Voor de Middelplaathaven bestaan al geruime tijd plannen voor een ‘Duurzame jachthaven van de Toekomst’. Het gaat onder meer om 500 tot 600 vakantie-eenheden, een hotel/conferentiecentrum met bootverhuur, rondvaartmogelijkheden, horeca, maximaal 880 vaste ligplaatsen en honderd ligplaatsen voor passanten. Daarnaast zijn voorzieningen voor scheepsonderhoud, reparatie en handel voorzien (bron: Zicht op Grevelingen). De investeringen ter waarde van 235 miljoen creëren gedurende de eerste vier jaar in totaal € 173,6 miljoen aan toegevoegde waarde voor de regio en vanaf het zesde jaar wordt volledige exploitatie verwacht. Dan bedragen de toeristischrecreatieve bestedingen in de regio €42,8 miljoen per jaar (bron: MIRT Projectplan Duurzame Jachthaven van de Toekomst). Drijvend openbotencentrum aan de Grevelingendam Bij de Grevelingendam komt wellicht een nieuw centrum voor open zeilboten met les- en verhuurmogelijkheden. Er wordt gedacht aan stallingplaatsen op het water en indrijvende paviljoens voor boten, een trailerhelling, groepsaccommodatie voor zeilkampen en overnachtingsmogelijkheden tijdens evenementen. (bron: Zicht op Grevelingen) Havenuitbreidingen Uitbreiding van het aantal passantenplaatsen in Ouddorp is wenselijk, in combinatie met een horecavoorziening aan de haven en verbindingen met het achterland. De haven van Bommenede is een aantrekkelijke tussenstop voor de watersport

tussen Brouwershaven en Bruinisse. Het voornemen bestaat deze haven meer geschikt te maken voor passanten. Dit draagt ook bij aan een betere spreiding van de grote watersport over de Grevelingen (bron: Zicht op Grevelingen). Ecohotel Het wordt een toonaangevend complex dat arbeidsplaatsen oplevert en gasten naar onze gemeente trekt. Uitgangspunt voor het ontwerp is dat het hotel zoveel mogelijk op gaat in het landschap. Het ecohotel gaat tussen de 80 en 160 kamers tellen. De ontwikkeling van het hotel biedt ruimte voor zorg- of wellnessvoorzieningen (bron: www.zichopgrevelingen.nl). Plan voor een Schutsluis in de Brouwersdam Voor de watersport zal de schutsluis in de Brouwersdam een meerwaarde hebben van 1 miljoen euro per jaar. De eenmalige investeringskosten hiervoor worden voorlopig geraamd op € 30 á 40 miljoen. Dit is afhankelijk van de afmeting en de te kiezen doorgang voor het verkeer (beweegbare brug of variabele rijstroken met bypass). Gebruikskosten worden geraamd op € 0.5 miljoen per jaar (bron: Zicht op Grevelingen). Rijkswaterstaat zegt hier het volgende over: een schutsluis in de Brouwersdam biedt meer vaarmogelijkheden voor de recreatievaart, maar uit economische berekeningen blijkt dat de kosten hoger zijn dan de baten (bron: Rijkswaterstaat).

COLOFON Opdrachtnemer Tekst, visie, beelden, kaarten, fotografie, opmaak Contactpersoon: Eric-Jan Pleijster info@lolaweb.nl 010 4141368

Onderaannemer Advies en kengetallen infrastructurele werken en kunstwerken Contactpersoon:Jan Wagner j.wagner@dmc.nl 0182590624 Onderaannemer Advies en kengetallen natuur en landschap Contactpersoon: Bregje van Wesenbeeck bregje.vanwesenbeeck@deltares.nl 088 3358312 Onderaannemer Advies en kengetallen natuur en landschap Contactpersoon: Frank Vonk frank.vonk@am.nl 06 12910295

De Grevelingen is een populair watersportgebied in de Zuidwestelijke Delta. Na de volledige afdamming van de Grevelingen voor de Deltawerken, is het waarschijnlijk dat eb en vloed gedeeltelijk weer worden teruggebracht. De waterkwaliteit verbetert, de natuur floreert en het landschap verandert. Maar wat betekent dit voor de watersporters en zonnebaders? Deze ‘Reisgids’ beschrijft drie tochten door kansrijke toekomstbeelden voor de Grevelingen: van ‘Genieten’, naar ‘Proeven’ tot ‘Doen’.