กระบวนการพิมพลวดลายผาฝายดวยมือ จากสีธรรมชาติ ผูชวยศาสตราจารยมนตรี เลากิตติศักดิ์
Cotton Fabric Hand Printing Process with Natural Dyes
เอกสารเผยแพรประกอบโครงงานวิจัย มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา เชียงใหม คณะศิลปกรรมและสถาปตยกรรมศาสตร สาขาวิชาสิ่งทอและเครื่องประดับ ๒๕๕๗
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๑
ปจจุบันนี้วิถีชีวิตของผูคนมีความเกี่ยวเนื่องกับการใชสอยลวดลายมากกวาอดีต โดยเฉพาะการใชลวดลายในเครื่องนุงหมทั้งเสื้อผา เครื่องตกแตงรางกาย รวมทั้งเครื่องใช อื่นๆ ซึ่งตองมีลวดลายเขามาเกี่ยวของเพื่อใหเกิดความสวยงามแสดงถึงวิถีชีวิต สถานะ ทางสังคม แสดงออกซึ่งความเปนอัตลักษณ ปจจุบันกระแสของการบริโภคสินคา ผาพื้นเมืองที่เปนมิตรกับสิ่งแวดลอม (Green Product) เริ่มมีบทบาทสูงขึ้น และเปน แนวทางหนึ่งที่รัฐบาลสงเสริมเพื่อสรางสินคาที่ปลอดภัยจากสารเคมีเพื่อสนองตอบตอ ผูบริโภคทั้งใน และตางประเทศ การวิจัยเพื่อคนหาองคความรู คนหากระบวนการในการพิมพ โดยใชวัตถุดิบที่ เปนมิตรกับสิ่งแวดลอม ไมมีพิษ ไมใชสารเคมี ที่ผูผลิตผาพื้นเมืองสามารถหาไดเอง ในทองถิ่น และมีราคาถูกเพื่อนำมาสรางลวดลายดวยกระบวนการพิมพดวยมือ ลงบนผืนผา ใหสามารถสรางมูลคาเพิ่ม มีความเปนเอกลักษณเฉพาะตนสามารถ สรางทางเลือกใหกับผูบริโภคจึงนาจะเปนแนวทางที่เปนประโยชน เอกสาร กระบวนการพิมพลวดลายผาฝายดวยมือจากสีธรรมชาติ ไดรวบรวมผลของ การวิจัยในสามหัวขอหลักไดแก กระบวนการในการสกัดสียอมจากธรรมชาติเพื่อใชทำ สีพิมพ กระบวนการในการทำสีพิมพ กระบวนการพิมพ และกระบวนการทำใหสีพิมพ ธรรมชาติติดบนผา ซึ่งคาดวาจะสามารถใชเปนแนวทางในการสรางงานพิมพผาฝายดวย สีธรรมชาติ เพื่อนำไปสรางมูลคาเพิ่มใหกับสินคาหัตถกรรมสิ่งทอที่เปนมิตรกับสิ่งแวดลอม ไดตามแนวทางการสงเสริมสินคาที่ปลอดภัยจากสารเคมี ตอไป
ผูชวยศาสตราจารยมนตรี เลากิตติศักดิ์
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๒
สารบาญ - สียอมธรรมชาติและกระบวนการในการสกัดสียอมธรรมชาติ - กระบวนการสกัดสียอมจากธรรมชาติ - กระบวนการทำสีพิมพจากธรรมชาติ - กระบวนการทำแมพิมพไม - กระบวนการทำแมพิมพแบบเจาะฉลุ - กระบวนการพิมพผาดวยมือ - กระบวนการทำใหสีติด - ผลการทดสอบคุณภาพ
หนา ๓ ๔ ๖ ๘ ๙ ๑๐ ๑๑ ๑๒
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๓
สียอมธรรมชาติ และกระบวนการ ในการสกัดสียอมธรรมชาติ สีธรรมชาติ มักเปนสีที่สกัดไดจากวัตถุดิบจำพวก พืช สัตว และแรธาตุ ตางๆ ซึ่งเกิดขึ้นจากกระบวนการตามธรรมชาติ แหลงวัตถุดิบของสีธรรมชาติ สามารถหาไดจาก ตนไม ใบไม ผล แกน ราก เปลือก และจากสวนตางๆ ของ สัตว หรือแมลงบางชนิด ซึ่งสามารถใหสีตามตองการ และดวยกรรมวิธีการสกัดสี ที่แตกตางกันทำใหสีที่ไดมีความสวยงาม และหลากหลาย การหาสีพิมพจาก วัตถุดิบธรรมชาติ ควรพิจารณาวา เปนวัตถุดิบที่สามารถหาไดไมยาก หรือมีใช อยูแลวในทองถิ่น ไมสงผลกระทบตอสภาพแวดลอม หรือ สามารถเพาะปลูกได วัตถุดิบสามารถใหสีไดคอนขางเขมขน สกัดไดดวยกระบวนการที่ไมซับซอน เชน การตมดวยความรอน
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๔
กระบวนการสกัดสียอมจากธรรมชาติ ขั้นเตรียมวัตถุดิบ เพื่อเปนการเตรียมวัตถุดิบที่จะนำมาใชสกัดสีใหมีสภาพ เหมาะสมกอนการสกัดสี และทำใหไดสีจากวัตถุดิบอยางเต็มที่ โดยการนำวัตถุดิบมา ทำการตัด หั่น บด หรือ ปน เพื่อใหมีขนาดที่เล็กลงเมื่อนำไปตมสีจะละลายออกจาก เนื้อวัสดุไดงาย
ขั้นการสกัดสียอมจากวัตถุดิบ ในการสกัดสียอม เนื่องจากวัตถุดิบที่ใช เปนการยอมสีในแบบยอมรอนจึงใชความรอนโดยใหน้ำเปนตัวละลายสีจากวัตถุดิบ ออกมาเปนของเหลวแลวนำน้ำออกจากตัวสีเพื่อใหเกิดความเขมขนที่เหมาะกับการ นำมาเปนสีพิมพ ทั้งนี้ไดกำหนดสูตรดังนี้ สูตร ในการสกัดสียอมจากวัตถุดิบใหสีตามธรรมชาติ ๑. วัตถุดิบ ๑ สวน ๒. อัตราสวน วัตถุดิบ : น้ำ เทากับ ๑ : ๕ ๓. ความรอน ๑๐๐ องศาเซลเซียส ๔. ใชเวลา ตมเดือดประมาณ ๖๐ – ๑๒๐ นาที 60 นาที 100 ํ C
30 - 40 นาที
เหลือน้ำสี 1/5
90 ํ C ตักกากหยาบออก กรองกากละเอียดออก
วัตถุดิบใหสียอม + น้ำ ใหความรอน
แผนภูมิแสดงขั้นตอนการสกัดสียอม
เก็บไวใชงาน
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๕
กระบวนการสกัดสียอมจากธรรมชาติ จากสูตรดังกลาวปฎิบัติการใชวัตถุดิบ มาหาปริมาณตามสูตร ดังนี้ ๑. วัตถุดิบธรรมชาติ จำนวน ๑๐๐๐ กรัม (๑ กิโลกรัม) ๒. ใชน้ำ ๑ : ๕ เทากับ ๑๐๐๐ X ๕ = ๕๐๐๐ ซีซี (๕ ลิตร) การสกัดสีจากวัตถุดิบมีขั้นตอนในการสกัดน้ำสีออกจากวัตถุดิบ ดังนี้ ๑. นำวัตถุดิบ และน้ำไปตมดวยความรอนประมาณ ๑๐๐ องศาเซลเซียส (ตมใหเดือด) ๒. เมื่อน้ำเดือดจับเวลา เปนเวลา ๖๐ นาที ๓. ทำการตักกากหยาบ ของวัสดุออกจากน้ำสีที่ได ๔. ตมน้ำสีตอไปใหเหลือปริมาณเทากับ ๑๐๐๐ ซีซี. หรือประมาณ ๑ สวน ๕ ของทั้งหมด จากนั้นนำน้ำสีที่ไดมากรองเอากากละเอียดออกใหเหลือแตน้ำสีเขมขน เพื่อนำไปใชทำเปนสีพิมพ
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๖
กระบวนการทำสีพิมพธรรมชาติ การทำแปงพิมพ และสีพิมพ วัตถุดิบที่สามารถนำมาใชทำแปงพิมพ หรือสารขน (Thickener) ควรพิจารณาใหแปงที่จะใชมีลักษณะดังนี้ มีความหนืด ที่เหมาะสมกับการควบคุมลวดลายได, ขนาดของแปงพิมพจะตองละเอียดพอที่ จะผานแมพิมพไปได, ราคาถูก, การเตรียมไมยุงยาก, เปลี่ยนแปลงความหนืด นอย บูดเนาไมงายจนเกินไป, หาไมยากมีตามทองถิ่น ไมกระทบตอสิ่งแวดลอม จากเกณฑดังกลาวสามารถเลือก แปงมัน มาใชได สวนสารชวยที่นำมาใชทำ แปงพิมพประกอบดวย เกลือปน และสารสม สูตรในการทำแปงพิมพประกอบดวย ๑. แปงมัน ๑ สวน ๒. อัตราสวน แปง : น้ำ เทากับ ๑ : ๑๐ ๓. เกลือแกง ๒๐๐ กรัม/ลิตร ๔. สารสม ๘๐ กรัม/ลิตร หมายเหตุ ในที่นี้น้ำที่ใชจะใชน้ำสีที่เตรียมไดจากการสกัดสีจากวัสดุให สียอมธรรมชาติที่เตรียมไว
แผนภูมิขั้นตอนการทำสีพิมพจากธรรมชาติ
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๗
กระบวนการทำสีพิมพธรรมชาติ
ขั้นตอนการ ทำแปงพิมพ และสีพิมพ การทำแปงพิมพ และสีพิมพ ดำเนินการตามขั้นตอนดังนี้ ๑. นำเกลือละลายในน้ำที่เตรียมไว (น้ำในที่นี้จะใชน้ำสีที่ไดจากการสกัดจากวัตถุดิบ) ๒. เมื่อเกลือละลายดีแลวนำสารสมที่เตรียมไวตำจนละเอียดละลาย ในน้ำสีใหหมด ๓. นำแปงที่เตรียมไวใสในภาชนะที่จะตม ๔. คอยๆ เทน้ำสีที่ละลายเกลือ และสารสมแลว ลงในแปงคนให ละลายเขากัน ๕. นำขึ้นตั้งไฟคนสม่ำเสมอเพื่อไมใหแปงติดกนภาชนะ ๖. เมื่อน้ำเริ่มรอนมีควันขึ้นและเริ่มหนืดใหยกลง (ไมตองใหแปงสุก) ๗. คนตอไปแปงจะเริ่มจับตัวขนขึ้น ประมาณใหมีความขนเหนียวเทา นมขนหวานเมื่อแปงพิมพเย็นตัวลงสามารถนำไปใชพิมพได
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๘
กระบวนการทำแมพิมพไม
การทำแมพิมพแบบแมพิมพแกะไม (Block Printing) จะใชวัสดุที่ สามารถดูดซับสีใหติดบริเวณผิวหนาวัสดุไดดี แตตองไมดูดซับสีเขาสูเนื้อของวัสดุ และสามารถถายเทสีลงสูวัสดุที่ตองการพิมพไดดี ลางทำความสะอาดไดงาย นอก จากนั้นยังตองสามารถทำการแกะ ตัด หรือฉลุลายไดงายไมแข็งจนเกินไป และไม ออนจนไมสามารถคงรูปไดเมื่อมีแรงกดขณะทำการพิมพ วัสดุเหลานี้สวนมากจะ นิยมใชไมเนื้อออน จนถึงไมเนื้อปานกลาง หรืออาจใชวัสดุสังเคราะห เชนแผน โฟมยาง หรือ กระเบื้องยาง ก็ได บางครั้งหากตองการความแข็งแรงทนทานมากๆ อาจใชแมพิมพที่เปนโลหะ แตกรรมวิธีการทำจะคอนขางยุงยากซับซอน นำวัสดุเหลานี้มาเขียนลวดลายลงบนวัสดุ แลวจึงทำการ แกะ ฉลุ ตัด ตามความตองการ โดยสวนที่แกะออกจะเปนสวนที่ไมตองการใหสีติด สวนที่คงอยู จะเปนสวนที่เปนลวดลาย หรือสวนที่ตองการใหสีติด จากนั้นจึงนำลวดลายที่ไดติด ลงบนพื้นหลังเพื่อความแข็งแรง แลวจึงนำไปติดกับดามจับเพื่อใหเกิดความสะดวก ในการทำงานขณะพิมพ
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๙
กระบวนการทำแมพิมพแบบเจาะฉลุ แมพิมพแบบเจาะฉลุ (Stencil Printing) การทำแมพิมพแบบเจาะฉลุ จะใชวัสดุทำแมพิมพที่มีลักษณะเปนแผนบาง สามารถ ตัด เจาะ ไดงาย อาจใช กระดาษ หรือกระดาษแข็ง ที่มีความหนาไมมาก ในกรณีที่ตองการพิมพจำนวน ไมมากนัก เนื่องจากกระดาษจะเปอยยุย และขาดงายเมื่อถูกน้ำจากสีพิมพ อาจ ตองใชสีน้ำมัน หรือเชลแล็กค ชวยเคลือบใหเกิดความคงทนมากขึ้น ปจจุบันแผน พลาสติกหาไดไมยากจึงมีความนิยมนำมาใชแทนกระดาษเนื่องจากมีความเหนียว ใส และทนน้ำไดดี แมพิมพมีความคงทนสูง สามารถนำมาใชไดหลายครั้ง การทำแมพิมพแบบเจาะฉลุ จะเริ่มจากการรางลวดลายลงบนกระดาษ จากนั้นนำแผนพลาสติกวางทับลงบนแบบที่รางไวแลวใชมีดปลายแหลม หรือ มีดคัทเตอรตัดสวนของลวดลายที่ตองการใหติดสีออก เหลือสวนที่ไมตองการ ใหสีผานไว เมื่อตัดจนครบตามแบบที่ตองการ ก็สามารถนำไปใชพิมพได
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๑๐
กระบวนการพิมพผาดวยมือ
กระบวนการทดลองพิมพผาฝายดวยมือจากสีธรรมชาติ กอนเริ่มการพิมพ ตองนำผาที่ตองการพิมพไปผานกระบวนการทำความสะอาดเพื่อกำจัดแปง ไขมัน และสิ่งสกปรกตางๆ ออกจากผืนผา โดยนำผาไปตมในน้ำสบู อัตราสวน สบูเหลว : น้ำ ๕ กรัม : ลิตร ใชความรอน ๘๐-๑๐๐ องศา ตมเปนเวลา ๖๐ นาที เมื่อครบเวลานำ ไปลางน้ำใหสะอาดผึ่งใหแหงแลวจึงนำมาพิมพตามขั้นตอนดังนี้ ๑. ปูผาที่จะพิมพบนพื้นที่มีความนุมพอสมควร อาจรองพื้นดวยฟองน้ำ อยางบางความหนาประมาณ ๑-๒ มิลลิเมตร หรือปูผาบนหนังเทียมที่ขึงตึงบนโตะ ๒. เตรียมถาดรองสีโดยใชผาเนื้อหยาบขนาดกวางกวาแมพิมพเล็กนอย วางในถาด แลวนำสีพิมพที่เตรียมไวมาเกลี่ยลงบนผาใหทั่วเสมอกัน ๓. นำแมพิมพไมลงแตะในถาดสีใหสีติดทั่วผิวหนาของแมพิมพ แลวนำไป พิมพ โดยกดลงบนผืนผาใหลวดลายตอเนื่องกันไปตามตองการ ๔. หากใชแมพิมพแบบเจาะฉลุ หลังจากขั้นตอนที่ ๑ ใหนำแมพิมพวางใน ตำแหนงที่ตองการ จากนั้นจึงนำตุมหรือแปลงจุมสี เกลี่ยใหพอดีแลวจึงนำไปกดหรือ ระบายลงบนบริเวณลวดลายที่เจาะไวจนทั่ว เมื่อระบายทั่วแลวคอยยกแมพิมพออก วางในตำแหนงที่ตองการพิมพลวดลายตอเนื่องกันไป
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๑๑
กระบวนการทำใหสีติด กระบวนการทำใหสีติด เปนกระบวนการหลังจากการพิมพเรียบรอยแลว ทั้งนี้ ชิ้นงานที่พิมพตองแหงสนิทกอนจากนั้นจึงนำชิ้นงานไปนึ่งในไอน้ำอิ่มตัว เพื่อใหเกิดการยอม ขึ้นในพื้นที่ของลวดลายที่พิมพไวโดยแปงที่เปนสารขน และสารชวยยอมจะรวมกับไอน้ำเปน เหมือนบอยอมขนาดเล็กๆ บนผิวผา ในการนึ่งชิ้นงานอาจใชรังถึงขนาดใหญที่ใชนึ่งอาหาร สำหรับการทำงานชิ้นไมใหญมากนัก ขอสำคัญของการผนึกสีวิธีนี้คือตองไมใหชิ้นงานเปยก หรือโดนน้ำในระหวาง ทำการนึ่งไอน้ำเพราะจะทำใหสีเกิดการซึมเปอนกับพื้นที่ดานขางได งายทั้งนี้อาจใชกระดาษหอ ไวเพื่อไมใหเกิดการสัมผัสกับน้ำโดยตรง จนกวาจะครบเวลา ๕๐ - ๖๐ นาที โดยประมาณ จากนั้นจึงคอยนำชิ้นงานออกซักน้ำสะอาดจนกระทั่งหมดกากสี สวนเกินที่ติดบนชิ้นงานใหเหลือ เฉพาะตัวสีที่ติดบนผืนผา หรือสังเกตวาน้ำที่ใชลางใสจึงนำ ชิ้นงานออกผึ่งในที่รมจนแหงจึงสามารถนำไปใชงานได
หอชิ้นงานดวยกระดาษ
นำชิ้นงานออกจากหอกระดาษ
ซักน้ำเย็นจนหมดกากสี
นำไปผึ่งแหงในที่รม
นำไปนึ่งไอน้ำ ๖๐ นาที
เปรียบเทียบชิ้นงานหลังและกอนการซัก
กระบวนการพิมพผาดวยสีธรรมชาติ ๑๒
ผลจากการทดสอบคุณภาพ
จากการทดสอบชิ้นตัวอยางตามกระบวนการมาตรฐานของการทดสอบ สิ่งทอในหัวขอหลัก สามหัวขอไดแก ความคงทนตอแสงแดด ความคงทนตอการซัก ความคงทนตอการขัดถู ผลการทดสอบมีดังนี้ ความคงทนของสีตอการซัก พบวา การทดสอบการเปอนกับเสนใยตางชนิด มีอัตราการเปอนสี (Rating) ที่ระดับ ๔-๕ ซึ่งเปนอัตราที่นาพอใจ ความคงทนของสีตอการขัดถู พบวาสีพิมพที่ไดจากวัสดุธรรมชาติทั้งหมดมี อัตราการเปลี่ยนแปลงสี (Rating) ที่ระดับ ๔-๕ ซึ่งเปนอัตราที่นาพอใจ ความคงทนตอแสง พบวาสีพิมพที่ไดจากวัสดุธรรมชาติทั้งหมดมีอัตรา การเปลี่ยนแปลงสีไปจากเดิมที่ระดับ ๓ จนถึง มากกวา ๓ ซึ่งเปนอัตราที่นาพอใจ ซึ่งพอจะสรุปไดวาคุณภาพของสีพิมพจากสีธรรมชาติตามสูตรที่กำหนดมี คุณภาพตามมาตรฐานผลิตภัณฑสิ่งทอเปนไปตามเกณฑ ทั้งนี้อยางไรก็ตามผูผลิตจะ ตองทำการซักลางในกระบวนการขจัดสีสวนเกินใหดีพอกอน
ตัวอยางผลิตภัณฑจากการพิมพดวยสีธรรมชาติ
กระบวนการพิมพลวดลายผาฝายดวยมือจากสีธรรมชาติ Cotton Fabric Hand Printing Process with Natural Dyes
มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา เชียงใหม คณะศิลปกรรมและสถาปตยกรรมศาสตร สาขาวิชาสิ่งทอและเครื่องประดับ ๒๕๕๗ หามจำหนาย
เอกสารเผยแพรประกอบโครงงานวิจัย หามจำหนาย มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลลานนา เชียงใหม ๙๕ หมู ๒ ถนนซูเปอรไฮเวยเชียงใหม-ลำปาง ตำบลชางเผือก อำเภอเมือง จังหวัดเชียงใหม ๕๐๓๐๐ โทร.๐๕๓-๔๑๔๒๕๐