Bouwen aan Monumenten 6 2011 by Louwers Mediagroep

Nummer 6 I 2011

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

stadhuis Rotterdam Herbestemming

KERKEN

Thema Schilderwerken

Museum aan het VRijthof

Kasteel Warmelo te diepenheim

DONATUS VERZEKERT VERTROUWD SINDS 1852

In 1852 krijgt de liberale politicus Floris Adriaan baron van Hall opdracht door middel van een politieke enquĂŞte de wenselijkheid van zoutaccijnzen te onderzoeken. In datzelfde jaar wordt Donatus opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen, monumenten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel expertise. Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.

Uw hout verdient behoud

Tijdig houtproblemen opsporen én oplossen De aanwezigheid van houtrot veroorzakende schimmels of van insecten die hout als voedselbron of als verblijfplaats gebruiken, kunnen ernstige schade toebrengen aan de constructie van uw pand. Vooral monumentale panden zoals musea, kerken en grachtenpanden, maar ook oudere en nieuwe woningen en bedrijfspanden kunnen te kampen krijgen met deze problemen. Wanneer u geen preventieve maatregelen neemt, kunnen

door houtaantastende organismen op te sporen en tegen

zwammen, schimmels, (grote) houtworm, huisboktor of

te gaan. Onze vakbekwame medewerkers geven u inzicht in

spinthoutkever gewoon hun gang gaan. En als de gevolgen

de gevaren die deze organismen met zich meebrengen en

daarvan zichtbaar worden, is het leed al geschied.

adviseren over een effectieve oplossing.

Bewezen expertise

Meer weten?

Rentokil Pest Control neemt een vooraanstaande positie in

Wilt u meer weten over houtworm en andere houtaantasters,

op het gebied van inspectie, preventie en bestrijding.

vraag dan ons boekje ‘Wondere wereld van de houtparasiet’

Onze experts zorgen voor de bescherming van uw pand

aan via info@rentokil.nl of maak een afspraak voor een inspectie.

Bel 0800-Rentokil (0800-7368654) of kijk op www.rentokil.nl

TONZON stopt koude vloeren Eindelijk een warme vloer en een ﬂinke kostenbesparing. “Een goede besteding van ons spaargeld. Het geeft direct comfort en heeft onder de vloer een veel hoger rendement dan op de bank.” “Ik ben blij dat ik die klus geklaard heb. Het verschil is echt opmerkelijk.”

Veel begane grond vloeren in Nederland zijn koud. Vooral aan het eind van de winter. De ‘koude zone’ onderin de woning blijkt eenvoudig te verhelpen met een unieke Nederlandse uitvinding. Bijzondere isolatietechniek TONZON heeft een unieke isolatietechniek ontwikkeld, waarbij lucht wordt gebruikt die overal gratis aanwezig is. Het opvouwbare isolatiemateriaal (Thermoskussen) ziet eruit als een ﬂexibele thermosﬂes. De Thermoskussens blokkeren de permanente uitstraling van de vloer naar de koude grond onder ons huis. Hierdoor komt de vloer eindelijk op kamertemperatuur en koelt ’s nachts maar weinig af. De geniale Thermoskussens zijn zeer compact, wegen bijna niets maar zijn ijzer-

sterk en gemakkelijk aan te brengen. Ze worden gecombineerd met een stevige bodemfolie die beschermt tegen vocht en radongas. Dit geeft een droge kruipruimte en maakt een einde aan muffe lucht. Het effect is verbluffend en niet te vergelijken met andere isolaties, hoe dik deze ook zijn. Extra kostenbesparend TONZON bespaart veel meer energie dan een gewone vloerisolatie. Omdat een vloer voorzien van TONZON Thermoskussens warmer is, hoeft u minder heet te stoken om comfortabel te wonen. Doordat de afkoeling via de vloer achterwege blijft, slaat de kachel pas aan bij een lagere buitentemperatuur. Het ‘echte’ stookseizoen wordt dus veel korter en is vergelijkbaar met een etagewoning. De gemiddelde besparing komt daardoor op 15 tot 20% van het huidige verbruik en kan bij royaal stookgedrag zelfs oplopen tot wel 35%.

Voor Koud en klam

Na Warm en droog

Bewezen resultaat Dat de TONZON techniek fantastisch werkt, is wetenschappelijk onderbouwd. De besparing bij vloeren met vloerverwarming is nog hoger en de verwarming kan eindelijk goed geregeld worden. Ook de unieke infrarood beelden laten dit duidelijk zien. Bij de bepaling van het energie-label tellen de Thermoskussens dan ook veel zwaarder mee dan de dikke piepschuimblokken die nu in de nieuwbouw worden toegepast. De methode is zonder hakken of breken toepasbaar bij elke soort vloer.

Comfort voor u én voor het milieu. Wilt u meer weten over TONZON isolaties? Bezoek onze website www.tonzon.nl en bekijk de video’s op YouTube kanaal TONZONHR.

TONZON BV • Enschede • T: 053 - 433 23 91 • E: info@tonzon.nl • www.tonzon.nl • YouTube: TONZONHR

Voorwoord Hoe een monument te behouden voor het nageslacht? Pakweg vijftig jaar geleden werd er op die vraag vaak anders geant woord dan tegenwoordig. Dat had, het lijkt vanzelfsprekend, te maken met de tijdgeest. Bevond een monument zich destijds nog in redelijke staat, dan werd allereerst gekeken naar de functionaliteit. En dan werd er niet geschroomd om er allerlei oneigenlijke veranderingen in en aan het bouw werk door te voeren. Tegenwoordig wordt er anders tegen het behoud van monumenten aangekeken. Functionaliteit is nog altijd een belangrijk aspect, maar als er aanpassingen worden gedaan, gebeurt dat met respect voor het gebouw en het oorspronkelijke ont wer p. Ingrepen geschieden veelal met het oog op de ideeën van de architect die het gebouw heeft ont wor pen. Een goed voorbeeld daarvan is Het Scheepvaart museum in Amsterdam. Liesbeth van der Pol van Dok Architecten vertelt dat het monument eigenlijk niet geschikt was als museum. Niet vreemd, want toen het gebouw in de zeventiende eeuw werd ont wor pen door Daniël Stalpaert was het bedoeld als opslag en pakhuis. Hoe het op een respectvolle wijze tot een eigentijds museum werd getransformeerd leest u verderop in deze Bouwen aan Monu menten. Ook bij de werkzaamheden aan het monumentale stadhuis van Rotterdam wordt vanuit eigentijdse denkbeelden teruggegrepen naar het verleden. Bijvoorbeeld op de zolder van het gebouw. Ooit een plek voor opslag en installaties, maar daar is niets meer van terug te zien. Onder de indrukwekkende kap bevinden zich nu onder meer een restaurant en vergaderruimtes. Modern vormgegeven, maar pas send bij de omgeving. Tevens zijn er op een doordachte manier enkele ingrepen in de kap doorgevoerd waardoor er daglicht binnenvalt. De t weede fase van deze werkzaamheden is nagenoeg afgerond. Verder uw aandacht voor het onderzoek dat Bjorn ten Broeke verrichte in het kader van de eerste fase van zijn opleiding Master in Business Administration. De komende jaren komen er tal van monu mentale kerken leeg te staan en de vraag is wat daar mee moet gebeuren. Ten Broeke, werkzaam bij bouwbedrijf Plegt-Vos, deed onderzoek naar het herbestemmen van kerken en richtte zich daarbij vooral op het voorbereidende traject, op de gevoeligheden die bij direct betrokkenen kunnen spelen en hoe daar op een goede manier mee om te gaan. Zo biedt deze laatste editie van 2011 nog diverse andere interessante artikelen. In de ver wachting dat u ze weer met veel plezier zult lezen wensen de makers van Bouwen aan Monumenten u prettige feestdagen en een goed en succesvol 2012.

Jac Buchholz

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 3, nummer 6, 2011 Sinds 2009 Verschijnt 6 x per jaar ISSN: 1879-4351 Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl

Redactie Jac Buchholz, Martijn van den Bouwhuysen, Lilian Heijmans, Jan-Kees Verschuure Redactieadres Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Bladmanagement Niek Oostendorp E n.oostendorp@louwersuitgevers.nl Fotografie Roos Aldershoff Hans Kouwenhoven Bastiaan van Musscher Lisette van den Pavoort Rijksgebouwendienst Christel Derksen (cornbreadworks) Secretariaat Manuela Depenbrock Advertenties Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl Username: monumenten Wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 Abonnementsprijs € 54,-- per jaar excl. BTW ING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Bouwen aan Monumenten Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Adreswijzigingen Schriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert Vormgeving / Art-direction Logo Reclame- Ontwerpbureau BV T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl Opzeggingen Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Doelgroep Abonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provin ciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monu mentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aan nemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.

40 8

MonumentTAAL, Wim Eggenkamp, rijksadviseur voor het cultureel erfgoed

Tweede fase Rotterdams stadhuis bijna afgerond

Museum aan het Vrijthof, uniek gebouw aan aansprekend plein

Onderzoek herbestemming kerken

Eindhovense Steentjeskerk in ere hersteld

Van functioneel pakhuis tot eigentijds museum

Journaal

Restauratie Paushuize officieel afgerond

‘Een speciale monumentenverzekering is geen overbodige luxe’

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvul digd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.

Appartementen Willibrordusschool, Utrecht

52 40

Restauratie Utrechtse werven: kennis gecombineerd

Opvouwbaar isolatiemateriaal ook geschikt voor monumenten

Monumentaal Artis: van tentoonstelling naar habitat

Thema Schilderwerken

Appartementen Willibrordusschool: oase van rust na hectisch verleden

De Koningsvrouwen van Landlust: een innovatief project in 1937 en in 2011

2012 Jaar van de Historische Buitenplaats

Wie doet wat?

Mr. W. Eggenkamp

Bouwen aan monumenten

MonumenTTaal ■ Wim Eggenkamp, rijksadviseur voor het cultureel erfgoed

Monumenten: altijd in beweging “Niets zo veranderlijk als een monument”, zo drukte mijn voorganger, prof. drs. Fons Asselbergs, zich tijdens zijn inauguratierede uit. Opmerkelijk, want monumenten plegen niet met iets dynamisch, maar juist met iets statisch te worden geassocieerd. Monumenten beschermen we, dus ze moeten ongeschonden blijven. Maar de werkelijkheid is anders. Wie veel met onroerende monumenten omgaat, weet dat een monument alleen maar kan overleven als het in gebruik blijft. En vaak is de oorspronkelijke functie niet meer mogelijk of levensvatbaar. Aanpassing en/of aantasting is in dat geval onontkoombaar. Maar dan dient men er wel voor te zorgen dat de essentie van het gebouw en het bijzondere daarvan overeind blijft en dat het nieuwe recht doet aan datgene, wat we met het betreffende gebouw wilden bewaren. Maar ook over wat monumentwaardig is, veranderen onze gedachten steeds. Tot halverwege de jaren zeventig van de vorige eeuw werden de neo-stijlen uit de negentiende eeuw bijna als verwerpelijk beschouwd. Die eeuw – zo was de gedachte – was blijkbaar niet in staat een eigen architectuur te ontwikkelen, waardoor men terugviel op reeds bestaande architectuurstijlen. Vijf jaar later werd bijna elke kerk uit de neo-periode op de rijkslijst van beschermde monumenten gezet. Maar tot 10 jaar daarna werd alles wat de 19e en 20e eeuw aan architectuur en aan industriële gebouwen had opgeleverd nog als beeldverstorend aangemerkt. Zie bijvoorbeeld de waarderingskaart van de bebouwing behorende bij de nota Te Beschermen Stadsgezicht Leiden uit 1975. De beeldverstorende bebouwing werd in de decennia daarna bijna allemaal op de rijks- of gemeentelijke monumentenlijst geplaatst! En spoedig daarna werd de architectuur uit het interbellum hogelijk gewaardeerd, tot op de dag van vandaag. Vandaar dat die architectuur tegenwoordig

volop wordt ingezet bij de bouw van nieuwe woningen (retroarchitectuur). En inmiddels is de architectuur uit de wederopbouwperiode in de belangstelling gekomen. Drie jaar geleden is er een top-100 uit die periode voor plaatsing op de rijkslijst van beschermde monumenten verschenen en onlangs heeft het rijk 30 gebieden uit die periode aangewezen, die qua structuur en bebouwing de moeite van het behouden waard zijn, al krijgen zij – naar mijn mening ten onrechte - niet de status van een beschermd gezicht. Zelf heb ik de 40-aandachtswijken op hun cultuurhistorische aspecten bekeken en kunnen constateren, dat in de wederopbouwperiode zeer bijzondere gebouwen zijn neergezet. Dat geldt met name voor de scholen en de kerken, waarvan het voortbestaan om een groot aantal redenen op dit moment zeer twijfelachtig is. Maar het begin van de waardering is er! En aan de rand van de wijk Klarendal in Arnhem zag ik de eerste nieuwbouwwoningen in wederopbouwstijl! Inmiddels dient zich al weer een nieuwe categorie aan: de stadsvernieuwingsperiode. Ook die architectuur heeft significante gebouwen opgeleverd, al is zij geruime tijd als kneuterig weggezet. Het Oude Westen van Rotterdam is bij mijn weten de eerste wijk, waar nu al zorgvuldig met deze architectuur wordt omgegaan, omdat zij een onmiskenbare schakel vormt in de ontwikkeling van die wijk. Kortom: ook monumenten zijn aan dynamiek onderworpen en evolueren verder. Maar krijgen we dan niet teveel monumenten, zo hoor ik vernieuwers al denken? Nee hoor: nog geen 1% van de bebouwing is rijksmonument, dus waar praten we over. Maar belangrijker is: met een monument heb je iets bijzonders in handen en daarmee kun je kwaliteit inbrengen bij welke (gebieds)ontwikkeling dan ook. ■

Bouwen aan monumenten

Stadhuis Rotterdam Tekst: Jac Buchholz Fotografie: Roos Aldershoff

Tweede fase bijna afgerond

Rotterdams stadhuis wordt steeds mooier Zoals bij zoveel monumentale gebouwen werd de schoonheid van het Rotterdams stadhuis in de tweede helft van de vorige eeuw niet echt op waarde geschat. Er was nauwelijks onderhoud en met enige regelmaat vond er een ingreep plaats die weinig recht deed aan het monumentale karakter van het pand. Na het opknappen van de buitenzijde wordt nu met een vernieuwing en restauratie in drie fasen het interieur van het gebouw opgeknapt en grotendeels in ere hersteld.

Bouwen aan monumenten

et is één van de weinige Rijksmonumenten in Rotterdam, het bijna honderd jaar oude stadhuis. Het werd tussen 1914 en 1920 gebouwd aan de Coolsingel, naar een ontwerp van architect Henri Evers. Die koos voor een gebouw in Beaux-Arts-stijl met Byzantijnse, Romaanse en Art deco invloeden, opgetrokken rond een groot binnenterrein met aan weerszijden twee doorgangen. Boven de centrale hal bevindt zich een ruim zeventig meter hoge klokkentoren met daarop een gouden beeld van de vredesengel. Met die mix van diverse stijlen onderscheidde Evers zich van zijn tijdgenoten als Van der Vlugt, vertelt Léon Wielaard van de afdeling Stadsontwikking van de gemeente Rotterdam. “Hij was bovendien niet alleen voor het ontwerp van het gebouw verantwoordelijk, maar hield zich ook tot in het detail met het interieur bezig. Op die manier creëerde hij een gesamtkunstwerk.” Een opvallend aspect is de vooruitstrevende techniek in het gebouw, meldt Wielaard. “Zo is de ventilatie volledig geïntegreerd. Voor die tijd uniek.”

Wijzer van de torenklok Zeker na de oorlog werd het gebouw niet met de passende égards behandeld. Er werd weinig onderhoud uitgevoerd en waar nodig werden aanpasingen doorgevoerd waarbij nauwelijks met het karakter van het gebouw rekening werd gehouden. “Het was beetje bij beetje een verrommeld geheel geworden”, merkt Wielaard op. “Toen op een dag de wijzer van de torenklok in de tuin viel, werd besloten in te grijpen.” Dat was in de jaren negentig. Eerst werd de buitenzijde (de zandstenen gevel) door middel van laserreiniging schoongemaakt. Vervolgens verplaatste de aandacht zich naar het interieur. Daaraan wordt sinds 2006 gewerkt. Die werkzaamheden worden verspreid over drie fasen uitgevoerd. De eerste fase is afgerond, de tweede loopt en zal naar verwachting in het tweede kwartaal van 2012 klaar zijn.“ Tijdens de eerste fase zijn onder andere de bovenverdiepingen en de zolder aangepakt. Vooral de zolder heeft een ingrijpende transformatie ondergaan. Van installatie- en opslagruimte is het een heel functionele plek in het gebouw geworden. Er is een

Lift nieuw

restaurant gerealiseerd en diverse vergader- en overlegruimten.” Ook de kantoren op de tweede en derde verdieping zijn gerestaureerd, maakt Wielaard duidelijk. Allerlei oneigenlijke toevoegingen uit de afgelopen decennia zoals verlaagde plafonds, wandjes en spaanplaat voor de lambrisering zijn verwijderd en er zijn grotere, transparante werkruimtes gerealiseerd. De kamers van de afdelingschefs zijn getransformeerd tot overlegruimten.

Grafische bloempatronen Tijdens de nu lopende tweede fase, zegt Léon Wielaard, wordt er gewerkt op de begane grond en de eerste verdieping. Onder meer het tegelwerk in de koepel boven de centrale hal is hersteld en ook Zaal 7, waar zowel overleg als ontvangsten plaatsvinden is flink aangepakt. “Momenteel wordt er gewerkt aan de wethouderskamers. Dat gebeurt op een manier waarbij oude en nieuwe elementen op een passende manier worden gecombineerd.” Meest ingrijpende onderdeel van het gehele project, aldus Wielaard, is echter het aanbrengen van een lift in het gebouw geweest. “Die loopt van het souterrain tot de zolder, langs een aantal, zeg maar, gevoelige plekken, zoals de trouwkamer, de burgerzaal en de wethouderskamers. Daar is bij de werkzaamheden zo veel mogelijk rekening mee gehouden.” Met die lift is het project feitelijk ook begonnen, vertelt Evelyne Merkx van het Amsterdamse architectenbureau Merkx + Girod. Dit bureau verzorgde, in samenspraak met Harry Abels van IAA Architecten, het masterplan voor de aanpassingen in het Rotterdams stadhuis. Daarna heeft Merkx + Girod het interieurontwerp gemaakt. Dit gebeurde in nauwe samenwerking met

architectenbureau Putter Partners, dat de restauratieve kant voor zijn rekening nam. De waardestelling van het stadhuis is opgesteld door Dirk Baalman (Het Oversticht). Het ontwerp gaat uit van een respectvolle maar tevens hedendaagse vormgeving van het nieuwe interieur in het bestaande monument. “We hebben eerst in overleg met Monumentenzorg het hele gebouw in kaart gebracht en daarbij steeds de vraag gesteld: wat is monumentaal en wat niet, wat is belangrijk om te behouden en wat niet. Dat was de basis voor het masterplan.” De lift was in dat plan de meest rigoureuze ingreep, vertelt ze. “De schacht loopt door het hele gebouw en op elke verdieping vraagt dat om aanpassingen. Die waren overigens het meest ingrijpend op de begane grond, bij de centrale hal. Daar zijn enkele getoogde doorbraken gemaakt en er is een nieuwe terrazzovloer aangelegd.” Merkx wijst verder op de bijzondere liftkooi waarin grafische bloempatronen zijn uitgesneden, gebaseerd op een patroon elders in het gebouw. Wie met de lift naar de zolder gaat, wordt bovendien meteen geconfronteerd met daglicht. “In de kap, aan de binnenzijde van het gebouw en dus niet zichtbaar van straat, is een groot spleetraam gemaakt. Eveneens een forse ingreep die overigens op waardering van Monumentenzorg kan rekenen.”

Horizontale daglichtgoot De zolder is een goed voorbeeld van de wijze waarop Merkx + Girod het hedendaagse met de historie hebben gecombineerd. De zestien meter hoge kap met de oorspronkelijke gordingen en spanten is een ware blikvanger. Eronder bevindt zich een eigentijds restaurant met bij de omgeving passend meubilair. ▼

Bouwen aan monumenten

een een

making buildings beauTiful rijksmuseum ams T e rd a m

Ridder restaureert op dit moment de daken van het Rijksmuseum. Een prachtig project waarin alle disciplines gelijktijdig tezamen komen zoals daken van leisteen, zink en koper, loden bekledingen en restauratie van ornamenten. kijk voor meer informatie op onze nieuwe website over leidekken:

www.ridderleidekkers.com

info@skinsforbuildings.com

Leidekkers-BaM197x130-070910.indd 1

Tel. +31 (0)888 111 888

07-09-10 17:40

JAN IJSKENS FUNDERINGSTECHNIEKEN

“DE COOGH” Voor méér dan alleen een product

• Trillingsarm heien en trillingsvrij persen •Ø114 t/m Ø406 mm.en trillingsvrij persen Ø114 t/m Ø406 mm. Trillingsarm heien

Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, trappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie met hout.

• Inpandig aanbrengen van stalen damwand. • Inpandig aanbrengen van stalen damwand. • Heimachines met een doorrijdbreedte vanaf 63 cm. met een doorrijdbreedte vanaf 63 cm. • Heimachines

Voor méér dan alleen een product

adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met Restauratie, stalen ramen, hekwerken, Ontzorgen is ons motto! smeedwerk, constructie, uitvoering:

Voor méér dan alleen een product trappen (roestvrij)staal, al dan niet combinatie met hout. Voorinméér dan alleen eenin product Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie,

• Minimale werkhoogte 1,35 meter.

• Funderingsherstel inclusief sloop en betonwerkzaamheden. • Funderingsherstel inclusief sloop en betonwerkzaamheden. • Opvijzelen en rechtzetten van woning en• Opvijzelen gebouwen.en rechtzetten van woning en gebouwen.

adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, Trillingsarm helen trillingsvrij t/m Ø406 mm. trappen in (roestvrij)staal, hout. Trillingsarm heien en trillingsvrijpersen Ø114 Ø406 mm. • Paaladvies en paalen controleberekeningen. • persen PaaladviesØ114 en paal controleberekeningen. Ontzorgen is ons motto! al dan niet in combinatie ••met uitvoering:

trappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie met hout. adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met •• Inpandig aanbrengen van stalen stalendamwand. damwand. adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met uitvoering: uitvoering: Ontzorgen is ons motto! Heimachines met •• Helmachines met een eendoorrijdbreedte doorrijdbreedte vanaf vanaf63 63cm. cm. product

Ontzorgen is onsFmotto! UNDER IN PIE ASLPIE SC TIALIS FU NG DSESR NC GIS

en, hekwerken, smeedwerk, constructie, Voor méér dan alleen een aal, al dan niet in combinatie met hout.

werkhoogte 1,35 •• Minimale 1,35- meter. meter. Daam Schijfweg 22-24, 1507 BD Zaandam, Tel.: 075 616 39 04, Fax:Tel.: 075075 - 635 67 39 62 04, Fax: 075 - 635 Daam Schijfweg 22-24, 1507 BD Zaandam, - 616 • Trillingsarm heien en trillingsvrij persen Ø114 t/m Ø406 mm. info@decoogh.com / www.decoogh.com info@decoogh.com / www.decoogh.com Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, Trillingsarm heien en trillingsvrij persen Ø114 t/m Ø406 mm. ••Inpandig aanbrengen van stalen damwand. sloop en begeleiden, trappen van ontwerp tot en metal dan niet in combinatie met hout. •• Funderingsherstel inclusief inclusief sloopen enbetonwerkzaamheden. betonwerkzaamheden. in (roestvrij)staal, • Inpandig aanbrengen van stalen damwand.

product

n is ons motto! adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met uitvoering:

Ontzorgen is ons motto!

Naamloos-1 1

• Heimachines met een doorrijdbreedte vanaf 63 cm. • Heimachines met een doorrijdbreedte vanaf 63 cm.

••

van woning en gebouwen. Opvijzelen en rechtzetten woning gebouwen. • Minimale werkhoogte 1,35 meter. • Funderingsherstel inclusief sloop en betonwerkzaamheden.

••

Paaladvies en • Opvijzelen en rechtzetten van woning en gebouwen. Paaladvies enpaal paalcontroleberekeningen. controleberekeningen. • Paaladvies en paal controleberekeningen.

Naamloos-1 1

• Minimale werkhoogte 1,35 meter.

9-2-10 13:18

• Funderingsherstel inclusief sloop en betonwerkzaamheden.

• Opvijzelen en rechtzetten van woning en gebouwen. • Paaladvies en paal controleberekeningen.

FF SS SP PE EC CIIA N D E R N G SS T FUU UN ND DE ER R IIN NG GS P E C AAL LL II TT

FUNDERINGSSPECIALIST Daam Schijfweg 22-24, - 39 616 39 04, fax 075 635 67 62 62 Daam Schijfweg 1507 BD Zaandam, Tel.:075 075075 616 3904, 04, Fax: 075 - -635 67 Daam Schijfweg22-24, 22-24,1507 1507BD BDZaandam, Zaandam, telefoon Tel.: - -616 Fax: 075 - 635 67 62 info@decoogh.com www.decoogh.com info@decoogh.com www.decoogh.com info@decoogh.com /// www.decoogh.com

Naamloos-1 1 Naamloos-1 1

9-2-10 13:18

Daam Schijfweg 22-24, 1507 BD Zaandam, Tel.: 075 - 616 39 04, Fax: 075 - 635 67 info@decoogh.com / www.decoogh.com

Torenkamer

“Er wordt in het stadhuis gewoon doorgewerkt” Zaal 7

Beide torenkamers zijn op een sobere maar doordachte manier ingericht als vergaderruimtes en in de ‘benen’ van de zolder zijn enkele ‘huisjes’ geplaatst die eveneens als overleg- of presentatieruimte dienst kunnen doen. Een ander opmerkelijk detail is de horizontale daglichtgoot die over de lengte van de kap is aangebracht. Die kap is geïsoleerd en voorzien van akoestische beplating; de oorspronkelijke structuur is geheel bewaard gebleven. Evelyne Merkx legt vervolgens uit dat op de tweede en derde verdieping de kleine, veelal individuele kantoren plaats hebben gemaakt voor wat grotere, transparante kantoorruimtes. Omdat het te kostbaar was om in de stalen ramen dubbel glas te plaatsen, zijn ze voorzien van isolerende strips. De bekabeling in de ruimten is niet in de wanden maar in de vloer verwerkt. De oorspronkelijke stalen ramen zijn gehandhaafd, evenals de originele gietijzeren radiatoren eronder. Het kantoormeubilair is, gezien het enkele glas van de ramen en de positionering van de radiatoren, vrij van de wanden geplaatst, op de meest aangename plek in de ruimte. De bijzondere lambrisering is hersteld. “Omdat de gangen zeer ruim en breed zijn, hebben we die ruimte gebruikt om op diverse plekken zitjes te plaatsen waarin de medewerkers bijvoorbeeld even een-op-een kunnen overleggen.”

Rozettenmotief Op de begane grond tenslotte werd, naast de aanpassingen ten behoeve van de lift, eveneens Zaal 7 en het gebied eromheen

aangepakt. “De oorspronkelijke terrazzovloer is hersteld. Dat heeft goed uitgepakt; het ziet eruit of het altijd zo is geweest. Van Zaal 7 zijn de puien vernieuwd. Deze zijn voorzien van 180 graden draaiende deuren die tussen de uitstekende penanten kunnen worden geplaatst. De gang wordt zo bij de zaal betrokken. Met de deuren dicht en gordijnen ervoor is de zaal een uitstekende plek voor besloten vergaderingen.” Verder werden de trouwzalen opnieuw ingericht. In de togen van de ramen is een raster geplaatst met een motief gebaseerd op de rozetten in de open haard. Dit raster, vrij van de toog gehouden, filtert het zonlicht mooi. In de centrale hal is de nieuwe balie van de bodes zodanig geplaatst dat een doorgang van twee kanten gegarandeerd is. De laatste werkzaamheden van deze fase zijn die aan de kantoren van burgemeester en wethouders en de ondersteunende diensten. Naar verwachting zijn die in februari klaar. Wanneer er met de derde fase wordt begonnen is nog niet helemaal duidelijk, geeft Léon Wielaard tot slot aan. “In die fase worden onder meer de raadszaal en de kamers van de politieke partijen aangepakt. Die politieke partijen zitten hier te krap en verhuizen te zijner tijd naar het achterhuis. De werkzaamheden tijdens de laatste fase zijn gelinkt aan de herontwikkeling van het nieuwe stadskantoor. In 2013 krijgen we daar meer duidelijkheid over en kunnen we inschatten wanneer er met de derde fase kan worden begonnen.” ■

De werkzaamheden tijdens de tweede fase worden uitgevoerd door Koninklijke Woudenberg. Projectleider Wibo van der Jagt vertelt dat er behalve de bouwkundige werkzaamheden onder meer aanpassingen zijn uitgevoerd aan de werktuigbouwkundige en elektrotechnische installaties. Ook werden en worden er koelplafonds geplaatst. Bouwkundig is het niet een heel moeilijk project, vindt Van der Jagt, de uitdaging ligt meer in de logistiek en afstemming. “Er wordt in het stadhuis gewoon doorgewerkt. Daar moeten we rekening mee houden, onder meer waar het de geluidsoverlast betreft. Dat betekent ’s morgens vroeg beginnen en dan voor een bepaald tijdstip stoppen. ’s Avonds doorwerken is vaak geen optie omdat er dan vergaderd wordt. Dat betekent regelmatig overleggen en soms de volgorde van de werkzaamheden aanpassen.” Van der Jagt vertelt verder dat Koninklijke Woudenberg de werkzaamheden zo’n twee jaar geleden begon met het verwijderen van elementen die met name in de jaren zeventig in het gebouw waren geplaatst. “Dat is geen kwestie van gewoon slopen, maar opletten dat elementen die wel belangrijk zijn behouden blijven.” Het herstellen van beschadigingen behoorde eveneens tot de werkzaamheden. Als voorbeeld noemt Van der Jagt de lambrisering. “Die is hersteld op basis van informatie uit archiefmateriaal.” Momenteel wordt er nog gewerkt aan de ruimten van de Griffie en Bureau Gemeentesecretaris en dan is fase 2 afgerond. “Ik denk dat de medewerkers blij zijn dat de rust weerkeert. We hebben zo veel mogelijk rekening met ze gehouden, maar onze aanwezigheid is natuurlijk niet onopgemerkt gebleven.”

veelzijdigheid troef Voor het stadhuis Rotterdam zijn diverse rvs dagkanten en stalen gebogen puien geleverd en gemonteerd. Ook hekwerken op het dakterras, gegoten bronzen ventilatieroosters, omkastingen en plinten zijn door Van der Vegt geleverd en gemonteerd. Het bedrijf heeft in de afgelopen jaren al aan diverse (stadhuis) restauraties meegewerkt en ook de bronzen entreedeuren gerestaureerd. Van der Vegt is multidisciplinair in de restauratie en levert een groot scala aan producten en diensten op dit gebied en, is gewend aan het werken in teamverband voor monumenteneigenaren in Nederland.

Bouwen aan monumenten

Uitzicht vanaf loopbrug over cour na verbouwing

Museum aan het Vrijthof, een uniek gebouw aan een aansprekend plein

“Meer ruimte, verbeterde routing” Het Vrijthof in Maastricht is een van de meest bekende en bruisende pleinen van ons land. Het plein ligt aan de voet van de imposante Sint Servaasbasiliek en Sint Janskerk. Maar het loont om verder te kijken dan deze twee historische kerken. Zo ligt aan de zuidkant van het Vrijthof het oudste niet-kerkelijke gebouw van Maastricht: het Spaans Gouvernement. Het complex stond in de middeleeuwen bekend als ‘porta prima’. Het pand bood in de 16e eeuw onder meer onderdak aan keizer Karel V. De ‘porta prima’ is allang niet meer één geheel, is door de eeuwen heen meermaals verbouwd en heeft verschillende functies gekend. Sinds 1973 is in het monument Museum aan het Vrijthof gevestigd. Met de huidige grootscheepse verbouwing worden twee gebouwen, het Spaans Gouvernement en het achterhuis aan de Papenstraat, weer verenigd waardoor de museale ruimte ruim drie keer groter wordt. ▼

Historisch constructie houtwerk hersteld Door een deskundig voorafgaand onderzoek, uitgevoerd door Marcel van Hal van Van Lierop B.V. (Echt) gespecialiseerd in houtconservering en-herstel en het verdrijven van vocht, is alle in het zicht/ bereikbaar zijnde houtwerk geïnspecteerd. Hierbij zijn op enkele plaatsen de grote houtwormkever en gewone houtwormkever geconstateerd, zelfs zo ernstig dat het houtwerk constructief niet meer voldoet. Vervolgens is door Van Lierop B.V. een plan opgesteld om alleen het aangetaste houtwerk te behandelen tegen de grote houtwormkever en de gewone houtwormkever. Tevens zullen constructief verzwakte onderdelen met epoxymortel en glasfiber staven worden hersteld. Met deze uitgevoerde werkzaamheden kan Van Lierop B.V. Aangetaste balk 2de verdieping historisch houtwerk nog generaties lang behouden.

Bouwen aan monumenten

Waarom aan het Waaromwe weook ookbij bijhet hetMuseum Blaauwlakenblok Vrijthof zoop vroeg op destonden? kaart stonden? zo vroeg de kaart Omdat toekomst minstens net zo zo Omdat de de toekomst minstens net mooi de historie. historie. mooi moet moet zijn zijn als als de Vroeg. Vijf letters. Een woord. Voor ons staat het voor optimaal. Voor slim, voor denken, voor vooruitzien. Met kennis van zowel het heden als het verleden. Want Schakel & Schrale is van alle tijden. Die aanpak passen we toe bij de restauratie en renovatie van paleizen, kerken, woonhuizen, musea en monumenten. We weten als geen ander hoe er vroeger werd gebouwd. Die kennis gebruiken we vandaag bij onze restauratie- en renovatieprojecten. Met een groot hart voor uw pand, met noodzakelijke kennis van details, bouwstijlen en oog voor hedendaagse gebruikerseisen, comfort en duurzaamheid. Schakel & Schrale is een Erkend Restauratie Bouwbedrijf en wordt steeds vaker vroeg in het traject betrokken. Hoe vroeger onze betrokkenheid, des te eerder uw historische pand weer de meerwaarde terug krijgt die het verdient. Voor meer informatie bel met één van onze vestigingsdirecteuren: Pim Schipper, vestiging Amsterdam, (020) 574 52 74 of Joep Grooten, vestiging Den Haag, (070) 359 89 90 of Robert Houben, vestiging Roermond, (0475) 39 92 22. Hoe vroeger, hoe beter. www.schakel-schrale.nl

Van Lierop Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

Van Lierop

Stichting Restauratie Atelier Limburg De SRAL kan u van dienst zijn met:

Van Lierop

Van Lierop Van Lierop

ISO 9001

gecertiﬁceerd

Conservering, restauratie, project coördinatie en advies op het gebied van: • schilderijen op paneel en doek • polychrome sculptuur • schilderingen in historisch behang • moderne en hedendaagse kunst • papier, boeken, grafiek Opleiding, bijscholing en advies • partner in de Opleiding Conservering & Restauratie van de Universiteit van Amsterdam • cursussen preventieve conservering • stages voor buitenlandse studenten Materiaaltechnisch onderzoek van kunstvoorwerpen • microscopie en analyse van verfmonsters • röntgenonderzoek • infrarood reflectografie • historisch kleuronderzoek van monumentale schilderingen Publiekspresentaties van restauratieprojecten Venue Céramique 224 - 6221 KX Maastricht T. 043-3218444 - E. info@sral.nl www.sral.nl

Glashandel Buys Bij dit project wordt door Glashandel Buys de complete interieurbeglazing geleverd en gemonteerd waaronder de glazen liftschacht, glazen vloeren, balustrades, glazen binnenwanden en deuren alsmede de vitrinebeglazing. Het werk is vrij complex door ondermeer de toepassing van draaideuren met een extreme afmeting van ca. 1800 mm breed en 4000 mm hoog! en de bevestiging van de glazen binnenwanden aan de staalconstructie door toepassing van diverse op maat gemaakte rvs delen. Een andere uitdaging voor Glashandel Buys is de korte tijd die er ligt tussen het bepalen van de juiste maatvoering, die in nauw overleg met de hoofdaannemer tot stand is gekomen, en de uiteindelijke montage van het geheel.

“Gebouwen zijn nu als het ware onderdeel van de expositie” Bovenaanzicht panden na verbouwing

“

eer ruimte en een verbeterde routing”, zo omschrijft Monique Dickhaut, directeur en conservator van Museum aan het Vrijthof, bondig het resultaat van de momenteel in uitvoering zijnde werkzaamheden. “We krijgen nu de ruimte om het verhaal over de vijf eeuwen geschiedenis van het Maastrichtse ambachtswerk en creatief ondernemerschap goed te vertellen. We moesten tot nu toe het museum bij een tijdelijke tentoonstelling ontruimen. Nu is er ruimte voor wisseltentoonstellingen. Daarnaast komt er een logische route die – vanaf de twintigste eeuw – stapsgewijs terug in de tijd gaat. Met daarbij op diverse plaatsen een link tussen het tentoongestelde en de historie van het gebouw.”

Porta prima Museum aan het Vrijthof was tot voor kort uitsluitend gehuisvest in het voormalige Spaans Gouvernement. Het complex stond in de middeleeuwen bekend als ‘porta prima’, zijnde het eerste claustrale huis aan de claustrale singel behorende bij het kapittel van Sint Servaas. De ‘porta prima’ bestond uit het Spaans Gouvernement, samen met bebouwing aan de Jacobstraat en de Papenstraat. Het geheel deed vanaf de zestiende eeuw dienst als onderkomen voor de hertogen van Brabant/koningen van Spanje tijdens hun bezoeken aan Maastricht. Dat Museum aan het Vrijthof uiteindelijk onderdak vond in het Spaans Gouvernement is dan ook niet toevallig. Het gebouw heeft een bouwen gebruiks-

geschiedenis die nauw is verbonden met de stad Maastricht, zoals het museum op haar beurt die geschiedenis middels haar collectie toont. Het Spaans Gouvernement kende in eerste instantie een achterhuis aan de Papenstraat. Dat werd in de achttiende eeuw verbouwd tot woonhuis door Mathieus Soiron in opdracht van Herman Joseph Neys. Dat woonhuis gaat nu onderdeel van het museum uitmaken. De tussenliggende cour is inmiddels overkapt. Het binnenhof heeft zijn ruimtelijkheid teruggekregen doordat alle in de loop der jaren gerealiseerde aanvullende bebouwing is gesloopt.

Boekwaarde Monique Dickhaut vertelt dat het Spaans Gouvernement en de achterliggende woning lange tijd bezit waren van de gemeente. Het koppelen van beide was echter lastig, omdat het gebouw aan de Papenstraat werd verhuurd als woning. Toen die vrij kwam, kwam het plan voor uitbreiding in een stroomversnelling. “In 2006 kwamen we in gesprek met Stichting Elisabeth Strouven. Deze stichting komt voort uit de armen- en ouderenzorg; tegenwoordig steunt ze organisaties en verenigingen in Maastricht en omgeving en houdt ze zich bezig met het behoud van monumentale gebouwen in de stad. De stichting gaf aan 2 miljoen euro in Museum aan het Vrijthof te willen investeren, mits ze het pand in eigendom kon krijgen.” De gemeente wilde aan die constructie wel meewerken, vertelt Dickhaut, en ze droeg het gebouw tegen de boekwaarde – 9.000 euro – over aan de ▼

Twee gebouwen bij elkaar brengen die historisch gezien ooit binding hadden en die inmiddels, gescheiden door een cour en bebouwing, op een flinke afstand van elkaar liggen, dat was de opgave waar SATIJNplus Architecten uit Born voor stond bij Museum aan het Vrijthof. De historie van beide panden zorgde echter tevens voor de nodige inspiratie, vertelt architect Rob Brouwers. “De structuur en historische ontwikkeling van het Spaans Gouvernement en het voormalige Kanunnikenhuis aan de Papenstraat zijn uitgangspunt voor het museale concept geworden, ze zijn als het ware onderdeel van de expositie. De bezoeker komt aan het Vrijthof, het heden, binnen en loopt dan terug in de tijd door het museum.” Om dat te kunnen realiseren werd in het ontwerp de poort aan de voorzijde teruggebracht, een situatie zoals die eeuwen geleden ook bestond. Omdat er echter geen enkel spoor meer van aanwezig was, leidde deze ingreep in eerste instantie tot een discussie, geeft Brouwers aan. Uiteindelijk gingen alle betrokken partijen akkoord. “Belangrijk is verder de overkapping boven de cour. De binnenplaats is nu de centrale ruimte die voor allerlei doeleinden kan worden gebruikt. De overkapping bestaat uit opblaasbare luchtkussens, gemaakt van een zeer transparante kunststof (Texlon Foil van Vector Foiltec), zodat het daglicht optimaal kan binnenvallen. Wel is er een zonwerende folie op aangebracht. Met een eigen constructie is het geheel reversibel, zodat het indien nodig in de toekomst zonder problemen weer verwijderd kan worden.” Op de cour is verder een opmerkelijk bouwwerk gerealiseerd. Noodzakelijk, aldus Brouwers, om een achttiendeeeuwse stijlkamer in onder te brengen. “Die paste niet in een van de gebouwen en was dus een blokkerend element in de ruimtelijke ontwikkeling. De oplossing vonden we in dit bouwwerk ‘op poten’ dat nu – voorzien van een lift – tevens als trait d’union tussen voor- en achterbouw functioneert. Het binneninterieur is achttiende-eeuws, aan de buitenzijde sluit de uitstraling aan bij die van de cour. Zo is er voor elke uitdaging een oplossing gevonden en is er een achtvormige routing ontstaan die de bezoeker op een logische en prettige manier langs de collecties leidt.”

Bouwen aan monumenten

“Goed voorbereid begonnen”

Vooraanzicht na verbouwing

stichting in plaats van tegen de taxatiewaarde, die naar schatting rond het miljoen ligt. Dat bood de stichting de ruimte om niet 1 maar 2 miljoen euro in de verbouwing en restauratie van de monumenten te steken. De gemeente droeg op deze manier 1 miljoen euro bij en de provincie matchte deze bijdrage eveneens met 1 miljoen euro. “Het totale kostenplaatje was geraamd op een kleine 6 miljoen euro. Dat betekende dat wij zelf voor het restant, uiteindelijk zo’n 1,65 miljoen euro moesten zorgen.”

Rode mergel Een fors bedrag voor een normaal gesproken niet-gesubsidieerd museum, erkent Monique Dickhaut, dat inmiddels nagenoeg binnen is. “Tefaf ondersteunt ons, evenals diverse fondsen, stichtingen, bedrijven en particulieren. Verder hebben publieksacties het nodige opgeleverd.” Met het oog op de door de provincie verstrekte subsidie moest het project voor 1 januari 2011 zijn aanbesteed. Behalve het ondertekenen van het contract met Stichting Elisabeth Strouven stond 2010 in het teken van de aanbesteding, het plannen en het aanvragen van de diverse vergunningen. Inmiddels is het werk in volle gang. Belangrijkste ingrepen zijn volgens Monique Dickhaut het overdekken van de cour en het veranderen van de voorgevel. “Alle storende bebouwing tussen Spaans Gouvernement en het achttiende-eeuwse woonhuis is verwijderd. De cour gaat nu dienen als centrale ruimte. Mensen kunnen er vrijblijvend binnenlopen, een kaartje kopen en dan het museum bezoeken. Er komt een museumcafé en -winkel. Tevens kan het binnenplein voor allerlei activiteiten en uitvoeringen worden gebruikt – belangrijk voor ons als niet-gesubsidieerd museum. Daar is bij het overkappen rekening mee gehouden. De kap bestaat uit een uniek

luchtkussensysteem en is gemaakt van hoogwaardig materiaal dat zorgt voor een goede akoestiek en dat het zonlicht filtert. Met de overkapping stoppen we tevens het verval van de uit mergel met het bijzondere rode pigment bestaande achtergevel van het Spaans Gouvernement.”

Opgetilde bebouwing Om mensen uit te nodigen binnen te lopen, wordt tevens de gevel aan de Vrijthofzijde aangepast. De kleine voordeur verdwijnt en de ooit dichtgemaakte grote koetspoort wordt in ere hersteld. Bezoekers lopen in de toekomst door een grote entree rechtstreeks naar het binnenplein. Op dat binnenplein komt bovendien een opgetilde bebouwing te staan, “een doos op poten”, verduidelijkt Monique Dickhaut. “Zo blijft de ruimtelijkheid intact. In die bebouwing wordt een achttiende-eeuwse stijlkamer ingericht met een historische betimmering.” In beide monumentale gebouwen komen diverse stijlkamers uit verschillende historische periodes. De routing is zodanig dat de bezoeker terug in de tijd wandelt, zowel wat de vaste tentoonstelling als de bebouwing betreft. Verder, geeft Dickhaut aan, is het museum na de verbouwing ook qua veiligheid en installaties helemaal afgestemd op de tegenwoordige eisen. De afronding van de uitbreiding en herinrichting staat gepland voor 14 maart 2012, aan de vooravond van Tefaf. Dan vindt een pre-opening plaats, waarbij in samenwerking met Tefaf een bijzondere tentoonstelling rondom 25 jaar Tefaf wordt gepresenteerd. Enkele maanden later, in juni, is de officiële opening. Dan zal de langverwachte expositie ‘Maastrichts Zilver, duurzame glans’ plaatsvinden. “Tussen die twee data hebben we dan nog de tijd om de laatste puntjes op de ‘i’ te zetten”, besluit Monique Dickhaut. ■

Eigenlijk had hoofdaannemer Schakel & Schrale na de aanbesteding in december 2010 in januari van dit jaar meteen met de werkzaamheden aan Museum aan het Vrijthof moeten beginnen. “We hebben echter de tijd genomen om ons goed voor te bereiden”, maakt projectmanager Robert Houben duidelijk. “Je hebt namelijk te maken met monumentale gebouwen die met behoud van het authentieke karakter heringedeeld moeten worden.” Het werk begon voor Schakel & Schrale met het strippen van het Spaans Gouvernement en het woonhuis aan de Papenstraat. Ook van de cour werd alle bebouwing verwijderd. Daarna kon met de herindeling en restauratie worden begonnen. Vooral de overkapping boven de cour vroeg daarbij veel aandacht. “Het aanbrengen van die overkapping luisterde heel nauw, we hebben dan ook veel tijd in de engineering ervan gestoken. De overkapping mocht niet op de monumenten rusten en heeft dus een eigen draagconstructie. Dat alles moet precies aansluiten op de bestaande bebouwing. Een andere forse ingreep was het terugbrengen van de rijtuigpoort aan de voorzijde.” Het werk verloopt voorspoedig, mede dankzij de gedegen voorbereiding, zegt Houben. “De ontdekking van enkele kelders heeft niet tot vertraging geleid. Eind van het jaar verwachten we met onze werkzaamheden klaar te zijn. Dan kan er met de afwerking en inrichting worden begonnen.”

Een veelvuldig toegepaste natuursteen Mergelsteen is in Maastricht en omstreken al eeuwen een veel toegepaste natuursteen, getuige de vele gebouwen, kerken, kloosters en woonhuizen waarin deze steen terug te vinden is. De groeves, die in volksmond mergelgrotten worden genoemd, zijn na het stoppen van de mergelwinning een bekende trekpleister voor de toerist geworden. De uitstraling van het Spaans gouvernement wordt voor een groot deel bepaald door de mergelsteen. Deze steen wordt dan ook gebruikt om de noodzakelijke aanpassingen aan de muren van zowel de voorgevel als de wanden van de nieuwe binnenruimte uit te voeren. Om in het Spaans Gouvernement het verschil te accentueren tussen de nieuw geplaatste mergelsteen in de ramen en de historische gevel worden de mergelblokken twee centimeter dieper geplaatst. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd door Mergelbouwsteen P. Kleijnen v.o.f. Dit bedrijf is gespecialiseerd in het winnen, verwerken, bewerken en restaureren van en met deze steen. Het bedrijf is sinds 1983 gevestigd aan de Bergstraat 31 te Sibbe en ligt dan ook bijna direct aan de ingang van de Sibbergroeve, de enige groeve waar nog mergelsteen gewonnen wordt. De grote mergelblokken worden hier op maat gezaagd en indien nodig bewerkt tot ornamenten. Hierna worden deze steen door ervaren medewerkers van Mergelbouwsteen geplaatst en afgewerkt.

Bouwen aan monumenten

Tekst: Jac Buchholz Fotografie: Ten Broeke

Onderzoek herbestemming kerken

“Herbestemmingsproces vraagt rust en tijd” De komende vijf à tien jaar komen er naar schatting 1.200 kerken leeg te staan, zo blijkt uit een onderzoek van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Dat komt neer op zo’n twee kerken per week. Veelal gaat het daarbij om monumentale gebouwen. Welke nieuwe bestemming moeten die gebouwen krijgen en vooral: hoe werk je daarnaar toe? Die vraag stond centraal in het onderzoek dat Bjorn ten Broeke verrichte in het kader van de eerste fase van zijn opleiding Master in Business Administration aan de TSM Business School in Enschede.

Voor de kerk in Annerveenschekanaa zijn meerdere varianten mogelijk, van culturele invulling tot een combinatie van cultuur en wonen

et is geen zomaar gekozen onderwerp voor zijn onderzoek. Bjorn ten Broeke houdt zich in het dagelijks leven bezig met transformatie- en herbestemmingsstudies. Voorheen voor Nibag, nu voor bouwbedrijf Plegt-Vos. In de afgelopen jaren was hij betrokken bij ruim twintig onderzoeken, niet alleen met betrekking tot kerken, maar onder meer ook monumentale fabrieksgebouwen en ziekenhuizen. Daarbij bleek dat de projectgerichte aanpak die standaard gevolgd wordt, telkens weer voor stagnatie zorgde waardoor geplande deadlines niet gehaald werden. “Bij een project wordt een bepaalde tijdlijn uitgezet”, legt Ten Broeke uit. “Die is echter opgezet zonder dat er veel rekening wordt gehouden met de gevoeligheden die er rondom een herbestemming kunnen ontstaan. Je krijgt

te maken met mensen met verschillende achtergronden – eigenaars, omwonenden, mensen die op een andere manier een band met een gebouw hebben zoals een kerkgenootschap. Bij die partijen speelt de emotie vaak een belangrijke rol. Ga je daar niet goed mee om, dan zorgt dat voor weerstand en vervolgens stagnatie.”

Sociaal ankerpunt Het is een praktijksituatie die Ten Broeke al meer dan eens heeft meegemaakt. “Een ontwikkelaar of aannemer heeft het vaak te druk om veel tijd te besteden aan de gevoelens die rondom een herbestemming spelen. Dat is vanuit economisch oogpunt niet vreemd. Maar bij belanghebbenden ontstaat het idee dat ze niet bij het proces worden betrokken, dat ze geen enkele inbreng hebben. Dat moet dus beter worden aangepakt.” Hoe zorg je ervoor dat de omgeving zich wel bij zo’n herbestemmingsproces betrokken voelt, was dus de vraag die Ten Broeke als uitgangspunt voor zijn onderzoek nam. Hij richtte zich daarbij op kerkgebouwen omdat, zo zegt hij, die het meest complex zijn. “De algemene opinie luidt dat een kerk niet veel mogelijkheden biedt. Daar ben ik het niet mee eens. Die zijn er zeker, en daarvoor hoef je echt geen drastische ingrepen door te voeren. Daarnaast is de kerk onderdeel van de maatschappij, het is een sociaal ankerpunt, voor gelovigen en niet-gelovigen. Krijg je het bij een kerkgebouw voor elkaar een herbestemming goed te laten verlopen, dan lukt het bij andere monumenten ook.”

Verhalenkeuken Begin het proces op een heel open, abstracte wijze, zonder het meteen over een specifieke functie te hebben, zo luidt één van de conclusies in het onderzoek.

Bouwen aan monumenten

Foto: bovenstaand enkele impressies van de transformatie en herbestemming van de Lichtfabriek, Het Waterleidinggebouw en Transformatiegebouw in Gouda. Het betreft een transformatie en herbestemming van industriële functie naar restaurant, kantoren, seat to meet en horeca. Dit alles in combinatie met het achtergelegen, herbouwde hotel. Het totaal staat bekend onder de naam Het Bolwerk Gouda.

“Ontwikkelaars en aannemers zullen het niet graag horen, maar een herbestemmingsproces vraagt rust en tijd”, glimlacht Bjorn ten Broeke. “De tijd die en het geld dat het in het begin kost, verdien je op de lange termijn echter terug.” In het begin, zegt Ten Broeke, is het vooral een kwestie van luisteren. “Laat mensen met voorstellen komen, ook al is duidelijk dat ze niet realiseerbaar zijn. Verzorg een busreis naar andere, soortgelijke projecten met een verschillende uitkomst, houd een presentatie, rondleidingen. De meeste suggesties zullen betrekking hebben op een culturele functie of een woonfunctie. Dat is niet altijd logisch. De cultuursector heeft het momenteel moeilijk, moet het met minder subsidies doen. Dan is het niet handig van een kerk een concertzaal of expositieruimte te maken als je weet dat die zichzelf niet kan bedruipen. Een dokterspraktijk, VVV of de combinatie zorg en wonen ligt wellicht meer voor de hand.” Dat hoeft aan het begin van het proces echter niet besproken te worden, benadrukt Ten Broeke. Hij noemt ‘de verhalenkeuken’ als een goede start: bijeenkomsten met belanghebbenden en omwonenden waarbij over van alles en nog wat met betrekking tot het monument kan worden gesproken.

Psychologie Het is een eerste stap in een proces waarbij emotioneel betrokken partijen geleidelijk

naar een juiste aanpak voor herbestemming worden geleid, zonder dat ze het idee krijgen voor het blok te worden gesteld. Tevens krijgen ze de tijd die transformatie een plek te geven. Ten Broeke erkent dat het een sociale, ‘softe’ aanpak is die niet past bij de bouwen vastgoedwereld. “Met een vervolgonderzoek richt ik me dan ook op de vraag of er in die wereld wel de juiste mensen actief zijn voor die benadering. In de vastgoedbranche is men gewend projectgericht te werken, op iedere minuut te letten. Dat zullen de mensen die een herbestemmingsproces begeleiden los moeten laten. Niet het zakelijke maar het gevoel moet leidend zijn. Psychologie speelt een belangrijke rol.” Volgens Ten Broeke zijn er in het verleden al meerdere onderzoeken gedaan naar de problematiek rondom herbestemmingen, maar die zijn in de vergetelheid geraakt. “Ik heb er een aantal ingezien. Ze zijn zeker bruikbaar, al missen ze allemaal voldoende aandacht voor het aspect emotie.” Dat aspect is in Ten Broekens onderzoek dus wel meegenomen. Hij zoekt momenteel naar een of twee projecten om zijn bevindingen in de praktijk te brengen. “Ik denk dat het voor iedereen belangrijk is dat een herbestemmingstraject soepel en zonder stagnering verloopt. Door nu in de praktijk te onderzoeken welke competenties mensen die zo’n traject begeleiden moeten hebben, kunnen we een belangrijke stap vooruit etten.” ■

Bouwen aan monumenten