Bouwen aan monumenten 721 2014 by Louwers Mediagroep

Lang verwachte opening De Hallen, Amsterdam-West â&#x20AC;&#x153;Cadeau voor de wijkâ&#x20AC;?

Schouwburg Kunstmin

Dordrecht trots op gerestaureerd theater

Deelrestauratie en aanvullende nieuwbouw Timmerhuis Rotterdam

AMSTERDAM | De Hallen

LANG VERWACHTE OPENING DE HALLEN, AMSTERDAM-WEST

“CADEAU VOOR DE WIJK” Wat diverse eerdere initiatiefnemers niet lukte, is stichting TROM wel gelukt: een nieuwe invulling geven aan de voormalige tramremise in Amsterdam-West. Dat wordt nu een levendige ontmoetingsplaats. Het monumentale complex is met zorg aangepakt door aannemerscombinatie Strukton en De Nijs VOF.

Fotografie: Stefan Ammerlaan

Een aantal jaren geleden vroeg de Amsterdamse wethouder Carolien Gehrels aan architect André van Stigt om vanuit zijn expertise te kijken naar het beheer en onderhoud van het cultureel erfgoed van de stad. “Zo raakte ik ook betrokken bij project De Hallen, de vroegere tramremise, en met de mensen met wie – later samengekomen in Stichting TROM – we bepaalde ideeën voor De Hallen ontwikkelden”, vertelt Van Stigt. Een van die mensen is Eisse Kalk, de voorzitter van de stichting. Kalk geeft aan dat er al diverse initiatieven voor De Hallen bedacht en mislukt waren. “Op het moment dat wij in beeld kwamen, lag er een plan van Lingotto. Dat kon niet op voldoende draagvlak rekenen, onder meer van de buurt. Wij waren inmiddels in gesprek met een aantal potentiële gebruikers voor een eigen invulling. Daar hadden we meer ruimte voor nodig dan

148

BOUWEN AAN MONUMENTEN

Lingotto kon bieden vanuit subsidies. Toen ook die vervielen was er voor de buurtfuncties helemaal geen plek meer. Daarop zijn we een eigen weg ingeslagen.” Stichting TROM besloot tot een andere aanpak en ging met de buurt in gesprek. Dat was zo’n drie jaar geleden. Eisse Kalk: “Uiteindelijk kwamen we op één lijn te zitten, waarna we aan de uitvoering van de plannen konden beginnen.” Dat gebeurde in goed overleg met de buurt en in samenspraak met de beoogde gebruikers, aldus Kalk. Gebruikers die een combinatie vormen van wat maatschappelijk wenselijk is en wat economisch rendabel is. “Bepaalde functies zijn vereist omdat ze nodig zijn voor de wijk, andere hebben een commerciëler karakter.” André van Stigt legt vervolgens uit dat de voormalige remise – in 1901 al voor de paardentram in gebruik genomen en in

1928 flink uitgebreid – zo veel mogelijk de vroegere uitstraling heeft behouden. Maar het complex is uiteraard ook afgestemd op de eisen van nu, zegt hij. “Uitgangspunt is dat je geen dictaat aan het gebouw moet opleggen, het gebouw dicteert wat er gebeurt. Kijk welke functies je hebt en zoek daar de juiste plek bij.” Van Stigt merkt op dat in eerste instantie de financiering van het project een hele opgave was, waar dat nu achteraf bezien een geslaagde aanpak blijkt te zijn. “Stichting TROM kon het complex destijds voor 4 miljoen euro aan erfpacht overnemen terwijl er sowieso 8 miljoen euro achterstallig onderhoud was. In de jaren dat het complex leeg stond, is het gekraakt geweest, en ook verder verwaarloosd.” Toch, geeft hij aan, bleek de voormalige remise de jaren van leegstand redelijk te hebben doorstaan. Hij wijst als voorbeeld op de 5,5 meter hoge hallendeuren. Van de 42 deuren

AMSTERDAM | De Hallen

Projectinfo NIET-ALLEDAAGSE OPLOSSING Een deel van de fundering onder De Hallen verkeerde in minder goede staat. Daarnaast lag er de eis van de gemeente om op het kavel zelf een parkeervoorziening (voor auto’s en fietsen) te realiseren. Daarvoor werd een kelder aangelegd. Het funderingswerk voor die werkzaamheden werd verzorgd door P. van 't Wout Funderingstechnieken. Een bijzondere uitdaging met heel eigen details, vertelt Piet van ’t Wout. “Dat begon al met het sloop- en grondwerk. Daarbij moest met allerlei aspecten rekening worden gehouden: de waterdruk, de aanwezigheid van de palen onder de smeerputten, vroegere reparaties en met het feit dat de trek op de palen wijzigde.” Er moest, vervolgt hij, bovendien om bestaande palen heen worden gewerkt. “De ruimte was dus heel beperkt.” Wat de parkeerkelder betrof werd gekozen voor een niet-alledaagse oplossing, aldus Van ’t Wout. “Normaal gaan eerst de palen erin, dan komt de vloer erop. Hier is eerst de vloer aangelegd met daarin uitsparingen waar de palen doorheen konden. Om de vloer niet te beschadigen moesten we extra zorgvuldig te werk gaan. Vervolgens hebben we de sparingen netjes afgedicht.” Vanwege het inspelen op de veranderende trek- en drukkrachten moesten de palen op een specifieke manier worden aangebracht. “Je moet iedere keer weer kijken wat de optimale situatie is. Dat vraagt om veel overleg. Zo zijn we uiteindelijk tot de gewenste uitwerking gekomen.”

HAL 17 Een apart onderdeel van De Hallen is Hal 17, de enige hal met een andere eigenaar: Stadsherstel Amsterdam. Projectleider Paul Morel vertelt dat Hal 17 los staat maar integraal onderdeel uitmaakt van het complex en de verbinding vormt tussen Bilderdijkkade en Ten Katestraat. “Het is de vroegere paardentramremise, een hal met aan beide zijden woningen.” Hij legt uit dat op de begane grond van de hal winkels, bedrijven en ateliers komen. “Uit de partijen die zich hebben gemeld moeten we nog een selectie maken.” Op de verdieping komen zes short-stay-appartementen. De woonhuizen behouden deels hun woonfunctie – op de verdiepingen. Op de begane grond komt bedrijfsruimte. “We zijn inmiddels volop bezig met de werkzaamheden. Een opvallende ingreep is dat we een gevel die ooit is weggehaald weer terugbrengen. Verder gaat de hal wat duurzaamheidsambities betreft aansluiten bij wat er in de rest van De Hallen gebeurt.” Tot slot merkt Morel op dat het complex nu nog wat verborgen tussen de omliggende bebouwing ligt. “Dat heeft echter de aandacht. Over een paar maanden zijn De Hallen voor alle bezoekers goed vindbaar en zichtbaar.” De nieuwe fundering werd aangelegd om de bestaande palen heen

BOUWEN AAN MONUMENTEN

149

Ondernemen in een monument begint bij het Nationaal Restauratiefonds

Monument

Hypotheek

Hotel

Het Restauratiefonds Eerste bestemming bij herbestemming. Onderscheidend vermogen, daar draait het om bij ondernemen in een monument. Elk monument is uniek, net als het proces van restaureren en herbestemmen. Het Nationaal Restauratiefonds weet wat er komt kijken bij een geslaagde herbestemming en is al meer dan 25 jaar financier van ondernemende monumenteigenaren. Speciaal voor eigenaren van rijksmonumenten die hun pand gaan restaureren en herbestemmen is er de Restauratiefondsplus-hypotheek. Een laagrentende lening (5% onder de marktrente, met een minimum van 1,5%) die aansluit op de uitdagingen bij een herbestemmingsproces. Op onze website leest u er alles over.

Kijk op www.restauratiefonds.nl/herbestemmen of bel (033) 253 94 39

AMSTERDAM | De Hallen

De vloer is uitgegraven tot de bestaande houten palen

konden er 34 compleet worden behouden. Ook op andere plaatsen is vroeger materiaal teruggebracht of hergebruikt. In eerste instantie was er voorzien in een budget van 50 miljoen euro voor het complete project, vervolgt Van Stigt. Dankzij een slimme invulling van het complex en door sober te bouwen kon dat worden teruggebracht naar 37 miljoen. “Krijg de banken maar eens zo ver dat ze voor zo’n bedrag met een nieuwe organisatie in zee gaan. Daarom zijn we eerst op zoek gegaan naar private financiers. Toen we daarmee goed op koers lagen en bovendien het gebouw al grotendeels hadden verhuurd, hebben we pas bij de banken aangeklopt.” Met de bouwwerkzaamheden werd in februari 2013 begonnen. In april van dit jaar hebben de eerste gebruikers hun deel van De Hallen betrokken onder wie de bibliotheek, fietsenwerkplaats/winkel Recycle, kunstuitleen ‘Beeldend Gesproken’ en een hotel. Terugblikkend stelt Van Stigt dat onder meer de slechte staat van de daken een uitdaging was. Die zijn nu voorzien van een isolatiepakket omdat men met het gebouw wil voldoen aan de kwalificatie BREEAM 'Excellent'. De installaties zijn daar eveneens op afgestemd. Geïsoleerd is er eveneens om geluidsoverlast richting de omgeving te voorkomen. Een andere uitdaging was het

aanbrengen van een parkeergarage onder een bestaand gebouw, vindt Van Stigt. Ook daar is gebruik gemaakt van de situatie door de onderkeldering – ruimte voor 165 auto’s en 600 fietsen – aan te brengen op een plek waar de fundering slecht was. Martin de Waal en Henk de Zwaan van bouwcombinatie Strukton- de Nijs vof kunnen zich in de constatering van Van Stigt vinden. De Zwaan: “Je gaat onder het complex een deel weggraven, maar moet wel zorgen dat alles overeind blijft. Daar is constructief dus bijzonder zorgvuldig naar gekeken. De vloer, met daarin de smeerputten, is uitgegraven tot de bestaande houten palen.” Zorgvuldigheid, zegt hij, werd ook gevraagd waar het de logistiek betrof. “De ruimte was beperkt, maar met een goed plan en de inzet van verkeersregelaars is alles in goede banen geleid.” Waar Strukton al in het voortraject bij het project was betrokken – onder meer de ontwikkeling en bouwkostenprognose – daar kwam De Nijs er voor de uitvoeringsfase bij, maakt Martin de Waal duidelijk “Vanwege de omvang en omdat de gemeente ‘social return’ belangrijk vond. Aan die component geven wij invulling met de Ambachtenhal. Dat is een plek waar we samen met opleidingsge-

relateerde instituten zorgen dat leerlingen een ambacht kunnen leren.” Wat de bouwwerkzaamheden aan De Hallen betreft, stelt de Waal dat werken aan een bestaand gebouw altijd verrassingen oplevert. “Dat was hier niet anders. Sommige delen waren beter dan verwacht, andere slechter. Daarover hadden en hebben we wekelijks overleg. Om tot inventieve oplossingen te komen, want het budget mocht absoluut niet worden overschreden.” Een bijzonder onderdeel van het werk vond De Waal het hotel. “Stel je maar voor, een plek waar vroeger trams werden gestald en gerepareerd, daar verblijven en slapen nu mensen. Dat betekent goede isolatie, installaties aanleggen, riolering. Er is een soort doos-in-doos gerealiseerd, reversibel, zodat de vroegere situatie kan worden teruggebracht.” Komende tijd zullen steeds meer gebruikers hun plaats in De Hallen innemen, melden André van Stigt en Eisse Kalk tot slot. Eind oktober wordt het project opgeleverd. “Het is een echt cadeau voor de wijk. West krijgt een nieuw hart, een levendige locatie die via de passage een verbinding vormt tussen Bilderdijkkade en Ten Katestraat en die de wijk absoluut een impuls zal geven.” ❚

BOUWEN AAN MONUMENTEN

151

Welkom bij...

P. van ’t Wout Vijzel- en Funderingstechnieken Uw vraag: Hoe onlosmakelijk is de Euromast met Rotterdam verbonden? Ons antwoord: niet! Want P. van 't Wout verplaatst alles wat los en vast zit.

◆ Funderingstechnieken ◆ Vijzeltechnieken ◆ Funderingspalen

Exportweg 50 - Waddinxveen Postbus 431 - 2740 AK Waddinxveen T +31 (0)182 61 77 67 - F +31 (0)182 61 13 76

Voor zowel de particuliere als zakelijke markt.

Foto: PASSIE IN BEELD

Samen aandacht voor ambacht Renovatie Tramremise De Hallen Amsterdam

I www.pvantwout.nl - E info@pvantwout.nl

www.denijs.nl

www.struktonworksphere.nl

AMSTERDAM | De Hallen

Lean&Duurzaam

Projectinfo MAATWERK IN DE HALLEN De herontwikkeling van Tramremise de Hallen is anno 2014 het grootste bouwproject van Amsterdam. Het iets meer dan een eeuw oude complex omvat 16.000 m2 en 5.000 m2 parkeergarage in het fundament. In de bakstenen gebouwen realiseert de stichting TramRemise OntwikkelingsMaatschappij (TROM) een hotel, een bibliotheek, een filmtheater, een horeca- en foodcourt, tv-studio’s, een kinderdagverblijf, een ambachtenhal en een kantoordeel. De functies zijn met zorg gekozen op basis van hun toegevoegde waarde voor de buurt. Alle ruimtes zijn verhuurd.

www.vandenpol.com

Banier Uw specialist in plafonds, wanden en vloeren... Banier uit Oudkarspel is met name werkzaam in de utiliteitsbouw en de grotere renovatieen restauratieprojecten. Zestig mensen werken er elke dag voor Banier. Wilt u meer weten over het werk wat wij voor diverse projecten verricht hebben? Bezoek dan onze website. Banier BV T 0226-355409 info@banier.com www.banier.com

Van den Pol Elektrotechniek verzorgt alle elektrotechnische installaties en de beveiliging- en telecominstallaties voor het hotel, de bibliotheek, de passage en de parkeergarage. Alles in de monumentale panden is maatwerk. Met de tekeningen in de hand moeten de monteurs steeds op creatieve wijze de best mogelijke inpassing van de installaties realiseren. Specifieke wensen van gebruikers worden in het werk meegenomen, maar het totaalplaatje van architect André van Stigt, waaronder duurzame toepassing van led-verlichting in het hele gebouw, is uitgangspunt. Van den Pol is geselecteerd op basis van ervaring met monumentale panden en participatie in het leer/ werkproject. In de loop van 2014 wordt het hele werk voltooid.

DAGELIJKS WERK, SPECIFIEKE BENADERING Aan de ene kant is het dagelijks werk, vertelt Ewout Schouten van Banier, aan de andere kant vraagt elk project een specifieke benadering. Zeker als het om een bestaand gebouw, een monument zoals De Hallen gaat, benadrukt hij, met daarin uiteenlopende functies. Lopend door het complex laat hij zien hoe Banier in vrijwel elke hal een rol speelt – met het aanbrengen van Gyproc gips wanden en plafonds. Die moeten bijdragen aan het voldoen aan de van te voren vastgestelde isolatienormen, ook wat de geluidsisolatie betreft. Het inmiddels opgeleverde hotel is eveneens van gips (voorzet) wanden en plafonds voorzien, geeft Schouten aan. “We hebben daar onder meer studwanden aangebracht, twee tegen elkaar bevestigde wanden die als prefab pakket werden aangeleverd om ter plekke te worden verwerkt. Dat was logistiek gezien een behoorlijke uitdaging. De wanden zijn dragende metal stud woningscheidende wanden bestaande uit profielen van 1,5mm dik. Daarop een dragende vloer, bestaande uit metal stud profielen van 185mm breed met daarop geprofileerde staalplaat. Verder hebben we er eveneens binnenwanden aangebracht, op de bovenverdieping omkaderingen van gips en het plafond in de entree.” Na de oplevering van het hotel hebben de medewerkers van Banier hun werk elders in het complex voortgezet. “Het is een gefaseerde oplevering en wij lopen mee in de planning.”

BOUWEN AAN MONUMENTEN

153

BAAMBRUGGE | Dorpskerk

NIEUWE FUNDERING EN RESTAURATIE DORPSKERK BAAMBRUGGE

“GEBOUW VOOR BREDER GEBRUIK INGERICHT” De Nederlandse Hervormde kerk in Baambrugge aan de Dorpsstraat 2 dateert uit 1844 en werd gebouwd naar een ontwerp van architect G. Meijers. De toren van het kerkgebouw is begin zestiende-eeuws. Vanwege verzakkingen zijn beide bouwdelen van een nieuwe fundering voorzien. Verder wordt het kerkgebouw gerestaureerd. Aannemer van het project is C. Mulckhuyse BV.

Dat bedrijf begon in juni 2013 aan een gefaseerde uitvoering van de werkzaamheden, legt Arie Mulckhuyse uit. “Het project is in drie percelen verdeeld, onder meer omdat kerk en toren verschillende eigenaren hebben. De toren is bezit van gemeente de Ronde Venen, de kerk van de Kerkrentmeesters Hervormde Gemeente Baambrugge. De opdracht voor het funderen van de toren en de opdracht voor de fundering inclusief restauratie van de kerk kregen we dus half 2013, de opdracht voor restauratie van de toren, het derde perceel in januari van dit jaar.” Het verbeteren van de fundatie was noodzakelijk, vertelt Mulckhuyse, omdat kerk en toren onafhankelijk van elkaar aan het verzakken waren. Met als gevolg scheurvorming, met name tussen kerk en toren. De werkzaamheden onder de toren noemt hij een uitdaging. “Het is een heel gewicht dat op een klein stuk oppervlakte rust. Dit betekent een zorgvuldige berekening voor het stempelwerk maken. Bovendien weet je nooit wat je tegenkomt wanneer je de grond in gaat. Vandaar dat we in die fase van het traject zeer frequent overleg hebben gevoerd en ook deels een adviserende rol hadden.” Zodra de funderingswerkzaamheden zich in het eindstadium

154

BOUWEN AAN MONUMENTEN

Gevels met scheuren die worden geinjecteerd

bevonden, kon met de restauratiewerkzaamheden worden begonnen, aldus Mulckhuyse. Die bevinden zich momenteel in de afrondingsfase. Wat het interieur van de kerk betreft was het uitgangspunt dit zodanig aan te passen dat het gebouw meer dan alleen als kerk kan worden aangewend. “De kerk wordt voor breder gebruik ingericht; dat wordt later verder ingevuld. Er zijn een pantry, garderobe en toiletblok geplaatst. Ook de indeling van de banken – die gerestaureerd zijn – is daar op afgestemd.” Tot de werkzaamheden behoorden verder het vernieuwen van het dakbeschot en het vervangen van het lei op de toren, het herstel van de scheuren in de gevels, het stukadoren van de gevels, het repareren van het gestukadoorde gewelfplafond en het vernieuwen van de vloeren. Het ronde stucwerk tegen het plafond was eveneens een aandachtspunt, maakt Arie Mulckhuyse duidelijk. “Dat was nog op de ouderwetse wijze, met netten, bevestigd aan de kapconstructie. Maar in de loop der tijd waren

er zoveel koperdraden doorgerot dat het eigenlijk helemaal niet meer vast zat aan de latten op de kapconstructie, omdat het koperdraad werd aangetast door het gips. Vandaar dat we het plafond opnieuw hebben aangebracht, nu met behulp van gipsplaten. Daarbij was het

BAAMBRUGGE | Dorpskerk

zaak ervoor te zorgen dat de akoestiek goed bleef.” Verder, zegt hij, is er onderzoek gedaan naar de zoutregulering in de wanden, wat er toe leidde dat voor de wand werd afgeweken van de voorgeschreven mortel om zo tot een betere oplossing te komen. In de buitengevels zijn op diverse plekken natuurstenen elementen hersteld of vervangen, Hetzelfde geldt voor de verroeste ankers. Die zijn behandeld en teruggeplaatst of vernieuwd. De glas-in-loodramen aan de voorzijde van de kerk waren nog in prima staat, merkt Mulckhuyse op. “Die waren enkele jaren geleden onder handen genomen. Wel hebben we hier en daar in de kozijnen wat houtrot geconstateerd en hersteld.” Hij wijst tot slot op het uurwerk in de toren. Dat is gerenoveerd en nu voorzien van vier motoren, waar er eerder sprake was van één motor. “We hebben het bovendien gedraaid teruggeplaatst.

Oplevering geschiedde voor de bouwvak

Daardoor is de vlaggenmast beter bereikbaar.” Het werk is nu nagenoeg klaar (oplevering voor de bouwvak), geeft hij aan, met een kleine uitloop vanwege het splitsen van de opdracht voor funderingsvernieuwing, de kerkrestauratie en later de torenrestauratie. “Maar binnenkort kan de gemeenschap – die het afgelopen jaar op een andere locatie gekerkt heeft – hier weer terecht, in een gebouw dat helemaal in orde is.” ❚

Bouwinfo OPDRACHTGEVER KERK Gemeente de Ronde Venen

OPDRACHTGEVER TOREN Kerkrentmeesters Hervormde Gemeente Baambrugge

ARCHITECT

P.D. van Vliet Architect BNA

AANNEMER

C. Mulckhuyse BV

BOUWPERIODE juni 2013 – juni 2014

c. mulckhuyse bv bouwen aannemingsbedrijf vinkeveen

Restauratie Dorpskerk Baambrugge

WINNAAR VERKIEZING ONDERNEMING VAN DE RONDE VENEN BOUWEN AAN MONUMENTEN

155

DORDRECHT | Kunstmin

SCHOUWBURG KUNSTMIN

DORDRECHT TROTS OP GERESTAUREERD THEATER Nieuwbouw of aanpassen van het bestaande gebouw? Dat was een aantal jaren geleden de vraag toen bleek dat Schouwburg Kunstmin in Dordrecht niet meer aan de hedendaagse eisen voldeed. Besloten werd het bestaande gebouw aan te passen en te restaureren. “Het gebouw zou sowieso niet verdwijnen”, verklaart Mirjam Kiewiet, projectmanager namens de gemeente. “Het is een Rijksmonument en veel inwoners van Dordrecht hebben er een band mee. Het roept heel veel positief sentiment op, is tevens een heel aangenaam gebouw, het omarmt je, geeft iets extra’s aan een avond uit.” Bovendien, zegt Kiewiet, is het gebouw in 1939 verbouwd door architect Sybold van

156

BOUWEN AAN MONUMENTEN

Ravesteyn, een van de weinige nog tastbare overblijfselen van zijn werk. “Eveneens reden om het gebouw zonder meer te behouden. De vraag was vervolgens: hoe gaan we het invullen? We wilden de authentieke sfeer, zeker in de grote zaal – zeg maar het middendeel – en de decoraties van Van Ravesteyn handhaven, maar tevens nieuwe elementen inbrengen en het gebouw efficiënter maken.” In 2010 is het programma van eisen opgesteld en vervolgens werd als architect

Greiner van Goor Huijten Architecten gekozen. Die een ontwerp hadden gemaakt voor het gehele gebouw met als grote ingreep een kelder onder de kleine zaal. “Daar was niet in voorzien, maar na onderzoek en intensief overleg bleek deze oplossing binnen het budget te passen.” Zo moesten er meer afwegingen worden gemaakt, geeft Kiewiet aan. “Bij het aanpassen van de grote zaal kwam de vraag naar voren of we de orkestbak moesten behouden. Veel werd die niet gebruikt, vandaar dat we die hebben laten vervallen. Zo hebben we in goede samenspraak met de gebruiker steeds naar de beste compromissen gezocht.”

DORDRECHT | Kunstmin

Foto boven: Decoraties Sybold van Ravesteyn zijn gehandhaafd

Met de kelder, zo geeft architect Martien van Goor aan, was er de mogelijkheid op die plek een foyer met garderobe en toiletgroepen te creëren, zodat in de foyers rondom de grote zaal meer ruimte ontstond. Het verplaatsen van de keuken in de door Van Ravesteyn ontworpen nieuwe entree aan de zijkant naar een ander onderkelderd deel van het gebouw geeft verder de entree een open karakter zodat er onder meer kleinschalige evenementen kunnen worden gepland. “De schouwburg is in 1889 naar een ontwerp van architect Johannes Verheul gebouwd, maar Van Ravesteyn heeft er in 1939 nadrukkelijk zijn stempel op gedrukt.

Oorspronkelijk was het een ontmoetingsplek in de vorm van een concertzaal: een soort schoendoos met balkon en een toneel met loges. Het gebruik veranderde echter, het werd steeds meer theater. Aan die veranderde functie heeft Van Ravesteyn op een heel praktische manier invulling gegeven, onder meer door een kleine zaal toe te voegen en de entree te verplaatsen. De grote zaal werd verkort, vanwege de spreekakoestiek in plaats van muziek. En hij is op een geheel eigen manier met decoraties aan de slag gegaan, onder meer door gebruik te maken van verschillende materialen als tegels, hout, rvs, marmer en hout. Ook de door hem ontworpen trappenhuizen zijn heel bijzonder.” Veel van het werk van Van Ravesteyn blijft dus behouden, aldus Van Goor. Maar er zijn ook nieuwe elementen toegevoegd waardoor de Kunstmin de komende dertig jaar weer optimaal als theater kan functioneren. “Onder meer door het toneel wat te verlagen, te verbreden en de toneeltoren te verhogen. Achter het toneel is bovendien een nieuwe aanbouw neergezet, met een truckdock, kantoren en kleedlokalen.” Het middendeel – de zaal – krijgt zijn authentieke karakter terug (onder meer op basis van

kleuronderzoek), merkt Van Goor op. De grootste ingreep, zegt hij, is uitgevoerd bij de kleine zaal. “Een huzarenstukje. De zaal is een meter omhoog gebracht en eronder is dus de kelder voor de foyer aangelegd. De kleine zaal krijgt een eigentijdse uitstraling. Het was een doos-in-doos-constructie en dat blijft, maar in de nieuwe situatie worden de ramen, die lange tijd dichtgetimmerd waren, weer geopend en valt er daglicht naar binnen. Alle verbeteringen zijn gericht op het beter kunnen exploiteren van het gebouw." Die verbeteringen en alle andere bouwkundige werkzaamheden zijn uitgevoerd door Hillen & Roosen. Projectleider Louis Leijdekker noemt eveneens de werkzaamheden bij de kleine zaal als het meest spannende onderdeel van het project. “We zijn begonnen met trillingsarm heien, maar er bleek toch scheurvorming te ontstaan. Daarop is gekozen voor het trillingsarm inbrengen van schroefpalen voor de vernieuwde en verbeterde fundering. Bovendien moesten we in een bestaand pand een kelder uitgraven en de zaal een meter omhoog brengen. We hebben daartoe hulpconstructies aangebracht, ›

BOUWEN AAN MONUMENTEN

157

MMBS Gevelbehoud B.V. ruim 13 jaar “Een cultuur van Gevelbehoud” Monumenten - Renovatie - Nieuwbouw Gespecialiseerd in: -

Voeg-, hak- en metselwerken Gevelrenovatie en – herstel Renoveren, onderhouden en behouden Monumentale panden

- Beton-, kit- en natuursteenreparaties - Inspecteren en repareren van beschadigde spouwankers - Gevelreiniging

721105_MMBS.indd 1

MHB SL30-ISO® voor Kunstmin Schouwburg de Kunstmin is in 1890 gebouwd als concert- en theaterzaal. Inbouwfysische eisen. Met behoud van het oorspronkelijke uiterlijk kiest men nu voor het SL30-ISO® profielsysteem van MHB. Deze thermisch onderbroken 30 mm smalle stalen profielserie voor ramen, deuren en gevels heeft bijzonder goede isolatiewaarden en is bovendien volkomen wind- en waterdicht. De Kunstmin wordt gerenoveerd met respect voor het verleden en met het oog op de toekomst.

MHB advertentie 3 regelshet NAW_MHB advertentie 25-02-14 Pagina 1 middels voldeed gebouw niet meer aan09:13 de hedendaagse

Voor meer informatie over SL30-ISO® kunt u contact opnemen met: MHB b.v. Postbus 6, 6674 ZG Herveld 0488 - 45 19 51 www.mhb.nl Roland Werring rw@mhb.nl Ernst Mahler em@mhb.nl

03-06-14 11:33

DORDRECHT | Kunstmin

Projectinfo damwanden geplaatst en met bemaling de grondwaterstand op peil gehouden. En zijn continu blijven monitoren. Nu lijkt het een vanzelfsprekende toevoeging, maar het vroeg heel wat denkwerk om het goed uit te voeren.” Constructief gezien was de opbouw op de toneeltoren eveneens een uitdaging, vindt Leijdekker, evenals het plaatsen van de nieuwe installaties. En dan zijn er de restauratieve werkzaamheden. “Veelal de gebruikelijke. Bijzonder zijn hier de ornamenten, die geven het interieur een heel eigen specifieke sfeer.” Die werkzaamheden zijn nu nagenoeg klaar, geeft Leijdekker aan, zoals gepland. “Dat moet ook wel, reageert Mirjam Kiewiet, want met de start van het nieuwe theaterseizoen moet alles gereed zijn voor de diverse proefvoorstellingen waarna we in november officieel heropenen.” ❚

Bouwinfo

INSTAPPEN TIJDENS DE EINDFASE De uitbreiding en restauratie van Schouwburg Kunstmin in Dordrecht bevindt zich in de afrondende fase. Tijd voor MHB om in te stappen. De specialist in profielstalen ramen, deuren en puien draagt bij aan het in stand houden van de vroegere uitstraling van het gebouw en tevens het voldoen aan de moderne eisen voor comfort en binnenklimaat. “Dat doen we met behulp van het Classic-ISO®-profiel”, vertelt project manager Serjoscha Vierstraete. “Dat is een profiel uit ons standaardassortiment dat aansluit bij het karakter van het gebouw: het is gebaseerd op het klassieke stoeltjesprofiel maar dan thermisch geïsoleerd. De welstandscommissie heeft er in overleg met Monumentenzorg unaniem voor gekozen omdat het dezelfde breedte heeft als de oorspronkelijke raamprofielen.” MHB gaat bij de Kunstmin tevens voorzetramen leveren, onder dezelfde voorwaarde: klassieke uitstraling, hedendaagse prestaties. “We zijn nu volop bezig met de voorbereidingen en kunnen ze op korte termijn gaan leveren.”

GEVELRESTAURATIE Het is dagelijks werk voor de medewerkers van MMBS, het restaureren van gevels en alle bijkomende werkzaamheden, maar, zegt projectleider Arjan van Garderen, elke werk heeft zo zijn bijzondere uitdagingen. Zo ook bij de Kunstmin, zegt hij. “We doen daar gevelrestauratie in de breedste zin van het woord. Onder meer het herstellen van het voegwerk. Dat is in het verleden al eens eerder gedaan, maar niet met de juiste mortel. Wij passen nu monumentale mortel met trascement toe om problemen te voorkomen en de voegen oud te laten lijken. Dat vraagt om een specifieke techniek. We brengen daarbij ook de vroegere snijvoeg weer terug.” Om tot een juist resultaat te komen, vertelt hij, zijn in samenspraak met architect en monumentenzorg eerst enkele proefvlakken gezet. Verder, zo geeft Van Garderen aan, werkt MMBS aan het herstellen van de natuurstenen banden en de ornamenten. “Het project bevindt zich in de laatste fase en wordt in mei opgeleverd. Dan ronden wij ons werk ook af.”

OPDRACHTGEVER Gemeente Dordrecht

ARCHITECT

Greiner van Goor Huijten Architecten

INTERIEURARCHITECT Studio Makkink en Bey

AANNEMER BOUW Hillen & Roosen

AANNEMER W-INSTALLATIES Massier

AANNEMER E-INSTALLATIES Kuijpers

THEATERTECHNIEK Trekwerk

ADVIES Peutz, De Blaay Van den Boogaard, Theateradvies, IMd, Schouwburg Kunstmin

BOUWPERIODE

juni 2012 – juli 2014

ARTIESTEN ZIJN HET... Stadsschouwburg de Kunstmin te Dordrecht is normaal het decor voor artiesten, nu werken er artiesten aan de gevel. In opdracht van H&R Bouw is in september 2013 gestart met de restauratie. MMBS draagt zorg voor de aanpak van de gevel. Tijdens een eerdere renovatie zijn de monumentale knipvoegen vervangen met een cementgebonden mortel. Deze mortel wordt te hard voor gevelsteen en niet meer dampdoorlatend. Het gevolg is aan de gevel zichtbaar, een fors aantal beschadigde stenen en voegen. De scheuren worden voorzien van rvsspiraalankers. De gecertificeerde vakmensen van MMBS brengen weer samenhang in de gevel. De gevel is met een borstel en water gereinigd. Met de architect en monumentenzorg is een plan van aanpak bedacht tot restauratie. De cementgebonden voeg is handzaam verwijderd, in bepaalde situaties met een fine-zaag met een speciaal diamantschijfje. Aanwezige schades worden met Jahnmortel hersteld. Ingeboete stenen worden bijgekleurd, waarna de gehele gevel wordt bijgekleurd om het tot een geheel te maken. De ambachtelijke vakmensen van MMBS zetten de knipvoeg. Met speciale technieken wordt de knipvoeg oud gemaakt. De schades aan de hardstenen voet van het monumentale pand worden vakkundig hersteld. Kijk bij de heropening naar het verbluffende resultaat, artiesten zijn het....

BOUWEN AAN MONUMENTEN

159

NAADLOZE VLOERENBEDRIJF

1907

Spoon Bouwrestauratie BV Kelderweg 19, 3253 TC Ouddorp M. 0653369818 info@bouwrestauratie.nl www.bouwrestauratie.nl

721132_spoon.indd 1

. . . .

cement anhydriet magnesiet graniet

vloeren

ZAANSTAD 075-6212046

10-06-14 09:31

AMSTERDAM | De Krakeling

Tekst: Sjoerd Meuleman

KRAKELINGWONINGEN:

LUXE BINNEN MONUMENTALE KADERS De woningrestauratie rond jeugdtheater De Krakeling geschiedt binnen vastomlijnde monumentale kaders. Van de oorspronkelijk 18 woningen keren er 16 in gelijke vorm terug, zij het compleet ingericht met keuken, parketvloer en wooninventaris. De renovatie van het Amsterdamse monument is niet de eerste uit de geschiedenis: al vaker kreeg het uit 1886 stammende gebouw opknapbeurten, toen met hoofdzakelijk ingrepen aan dak, gevels en theaterzaal. Onaangepakt echter bleven de 18 huurwoningen, haaks op de hoeken van de zaal: inmiddels verouderd en niet ontoereikend meer, zegt Ewoud Aijj, projectleider en eigenaar van opdrachtgever All Monuments. ‘De woningen waren verouderd én ongeïsoleerd. Al met al genoeg redenen om te renoveren.’ Besloten werd in 2012 voor een in twee fasen gesplitste renovatie naar hoogwaardige huurwoningen met aannemingsbedrijf Konst & van Polen als uitvoerend hoofdaannemer. Vorig jaar werd de eerste fase Leidsekade opgeleverd. ›

BOUWEN AAN MONUMENTEN

161

AMSTERDAM | De Krakeling

De woningen aan de Marnixkade zijn inmiddels voor driekwart onderweg.

MEEVALLER Onomstreden tijdens het werk bleek de monumentale status van het pand. Directeur Ray Kentie van Kentie en Partners

Architekten: ‘Met dit soort projecten heb je te doen met wat je aantreft. Natuurlijk probeer je soms iets te wijzigen, maar Monumentenzorg is een strenge organisatie - in principe moest alles blijven bij het oude. En soms is dat best lastig.’ Een meevaller was de oorspronkelijk open

zolder aan de Leidesekade, die kon verworden tot een mooi loft-achtig appartement. Dit in tegenstelling tot die aan de Marnixkade die reeds was ingedeeld, en zodoende moest blijven zoals die was. Ook de gepleisterde plafonds zorgden voor veel overleg. En dan met name voor installatiewerk, zegt Jacco de Vries, projectleider van Konst & van Polen. ‘Veel oplossingen zijn pas tijdens het werk bedacht. Werken om beschermde delen heen is een groot verschil met gewone renovaties.’

LEEM

K18_Adv. 190x130 NIEUW zonder v3_K18_Adv. 190x130 10-10-11 14:40 Pagina 1

'In principe moest alles bij het oude blijven'

Van de oorspronkelijk 18 woningen zijn er uiteindelijk 16 overgebleven (3 samengevoegd tot maisonette). Twee appartementen bleven onaangeroerd vanwege standvastig blijven zitten van de huidige huurders. Veel aandacht ging uit naar isolatiewerken - geen metalstud wanden met dampremmer tegen de gevels, maar ademende gelijmde houtwolpanelen afgewerkt met een gestucte leemlaag. Ook de woningscheidende vloeren werden geïsoleerd en brandveilig gemaakt met zwevende magnesiet gietvloeren. Verder

KONST & VAN POLEN B.V. Restauratie, renovatie en nieuwbouw

Aannemingsmaatschappij Konst & van Polen bv Postbus 277 1620 AG Hoorn Binnenwijzend 21 1617 KT Westwoud Tel.: 0228 - 562744 Fax: 0228 - 562704 info@konstenvanpolen.nl www.konstenvanpolen.nl

162

BOUWEN AAN MONUMENTEN

Bou

e i s s a p t wers me

AMSTERDAM | De Krakeling

kregen alle woningen nieuwe badkamers, toiletten en luxe uitgevoerde keukens. Deuren werden zoveel mogelijk hersteld, alleen niet te redden exemplaren werden vervangen. Onder de gehandhaafde schuiframen kwamen getimmerde vensterbanken terug met daar weer onder gerestaureerde originele panelen. Al het timmerwerk is in hoogglans afgeschilderd.

ANKERWERK Aan de buitenkant bleef het werk beperkter. Het metselwerk werd gereinigd en waar nodig hersteld. Dit laatste vooral ter plaatste van ankerwerk. De Vries: ‘Spouwloze gevels zijn gevoelig voor vochtdoorslag waardoor ankers gaan roesten en het metselwerk scheurt. Dan moet je ze wel uithakken en behandelen.’ Ook de daken kregen een inspectiebeurt. Loodaansluitingen werden nagelopen en zinkwerk waar noodzakelijk vervangen. De werkzaamheden aan de buitenkant gingen buiten de opdracht om. De Vries: ‘Oorspronkelijk omvatte het werk alleen de woningen, maar van het een kwam het ander. En gevelwerk is een stiel die ons ligt.’ Architect Kentie is daarbij met name te spreken over hoe er rond bewoonde woningen wordt en werd gewerkt. ‘De aannemer levert onder niet eenvoudige omstandigheden vakkundig werk af. Het ziet er echt netjes uit.’ ❚

Bouwinfo OPDRACHTGEVER All Monuments BV, Amsterdam

ONTWERP Kentie en Partners Architekten BV, Halfweg

UITVOERING

Konst & van Polen BV, Westwoud

CONSTRUCTEUR Van Eijk ACT, Amsterdam

BOUWPERIODE fase 2: november 2013 – juni 2014

Projectinfo MAGNESIETVLOEREN: DÉ OPLOSSING VOOR RESTAURATIES Kaarsrecht en onbrandbaar uitvlakken zonder hinderlijk contactgeluid: een ultralichte magnesietvloer doet het. Oude houten vloeren in monumentale panden: behalve charmant niet zelden behept met de nodige mankementen. Zo ook de verdiepingsvloeren in de Krakelingwoningen die door de tand des tijds flink waren scheefgezakt. Magnesietvloeren zijn dan ideaal, meent Romy Hartog, directeur van vloerenbedrijf Granietzuil BV uit Zaandam. ‘Magnesietvloeren zijn onbrandbaar, gemakkelijk aan te brengen en toepasbaar vanaf slechts een centimeter dik. Dat maakt de vloeren zeer geschikt voor oude panden op lichte funderingen.’ Het mengsel van zout, magnesiumpoeder en zaagsel wordt aangebracht met vloerpompen op een vooraf gelegde foamlaag. De afwerking geschiedt vervolgens handmatig onder een rei. Aansprekend Dat Granietzuil de opdracht kreeg, is niet toevallig: het ruim honderd jaar bestaande bedrijf werkt vaker voor aannemer Konst en Van Polen en dan vooral in restauraties en verbouwingen. Daarnaast doet Granietzuil ook nieuwbouwprojecten, variërend van zandcement in kleinschalige woningbouw tot vloeivloeren in grote utilitaire projecten. Hartog vond de Krakelingwoningen uitdagend, omdat de vloeren ‘niet een klein beetje scheef lagen’. ‘Wat voor ons ook telde, was zowel de omvang van de opdracht als het gebouw zelf. De Krakeling is een bekend monument op een aansprekende locatie. Een klus, kortom, zoals we die vaker willen doen.’

NIEUW TIMMERWERK ALS OUD Zoals vaker te zien in stedelijke monumenten zitten de Krakelingwoningen vol met ambachtelijk timmerwerk. Nog goede elementen worden hiervan hersteld, alle overige nagemaakt zoals ze vroeger waren. Zeg monumentaal restaureren en al snel komen beelden boven van fraai geprofileerde kozijnen, robuust eikenhouten dorpels en deuren van nog massief hout. Zo ook in de zestien woningen die deel uitmaken van jeugdtheater De Krakeling in Amsterdam. Timmerfabriek Henk Alferink BV kreeg de mooie opdracht al het houtwerk te reproduceren dat de tand des tijds niet had weten te doorstaan: variërend van stukken onderdorpel tot complete kozijnen met deuren, ramen en architraven. Directeur Henk Alferink: ‘Hoewel we van vrijwel elk stuk hout iets moois kunnen maken, ligt ons hart bij restauratief timmerwerk. Simpelweg omdat we dat het mooist vinden om te doen.’ Ervaring Die werkzaamheden geschieden vanuit de modern geoutilleerde werkplaats in het Drentse Nieuw-Amsterdam. Zeven werkplaatstimmerlieden werken hier dagelijks aan uiteenlopende houtproducten, ondersteund door computergestuurde (CNS) frees- en zaagapparatuur. Als VTR (Vakgroep Timmerwerk Restauratie) gecertificeerd bedrijf richt Alferink zich logischerwijs eerst op restauratiewerk, al dient te worden gezegd dat ook nieuwbouwopdrachten niet worden geschuwd. Maar met in beide disciplines ervaring als doorslaggevende factor. Alferink: ‘Ik heb twaalf jaar getimmerd, was twaalf jaar bedrijfsleider en leid nu twaalf jaar een eigen bedrijf. Dan ken je het klappen van de zweep.’

BOUWEN AAN MONUMENTEN

163

ROTTERDAM | Timmerhuis

Fotografie: OMA (copyright OMA) e.a.

Deelrestauratie en aanvullende nieuwbouw Timmerhuis Rotterdam

EPICENTRUM VAN DE NAOORLOGSE WEDEROPBOUW Als een van de meest verwoeste steden van ons land kwam Rotterdam uit de Tweede Wereldoorlog. De wederopbouw van de stad werd dan ook een enorme klus, aangestuurd vanuit het nieuwe, tussen 1949 en 1953 gerealiseerde Stadstimmerhuis aan de Meent. Dat gebouw wordt nu gerestaureerd, heringericht en uitgebreid met een nieuwbouw met daarin ruimte voor wonen, werken en retail. Het Stadstimmerhuis aan de Meent en de Haagseveer, naar een ontwerp van architect Koops van gemeentewerken, kwam in de plaats van het aan het begin van de oorlog verwoeste gebouw aan de Haringvliet. Het gebouw heeft een haakse vorm en in de achtergevels is te zien dat het de bedoeling was dat het

164

BOUWEN AAN MONUMENTEN

zou worden uitgebreid met drie beuken. Die kwamen er echter nooit. Wel werd het Stadstimmerhuis in de jaren zestig uitgebreid met een nieuwbouw. “Geen sterk gebouw, dat niet meer voldeed aan de eisen van vandaag de dag en ook niet daaraan kon worden aangepast”, aldus Paul Fondse van Brink Management

& Advies, onderdeel van Brink Groep, verantwoordelijk voor het bouwmanagement tijdens het huidige project. “Daarom is ook besloten het te slopen. Vervolgens heeft de gemeente gekeken naar hoe om te gaan met het oorspronkelijke gebouw, een gemeentelijk monument, en vervangende nieuwbouw.”

ROTTERDAM | Timmerhuis

Uit een bouwhistorisch onderzoek uit 2007 bleek dat van het Stadstimmerhuis voornamelijk de gevels en de trappenhuizen binnen monumentale waarde hadden. Voor de rest van het interieur gold dat nog nauwelijks, vanwege de diverse aanpassingen in de loop der jaren. Met het opknappen van het monument en een uitbreiding met een architectonisch in het oog springende nieuwbouw wordt het Stadstimmerhuis nu getransformeerd tot het Timmerhuis, een plek met naast kantoren ook woningen, winkels en een publieke functie. Dat programma, de stedenbouwkundige voorwaarden en het aantal vierkante meters lag vast toen architectenbureau OMA werd geselecteerd om verder invulling aan de plannen te geven. Peter Rieff en Cock Peterse van OMA leggen uit dat ze met hun ontwerp een overgang hebben willen creëren tussen de hoogbouw waar Rotterdam bekend om staat en de lagere bebouwing achter het Timmerhuis. “Uitgangspunt was een

vormloze hoop ‘pixels’, kaders, die we gevormd hebben tot een bouwwerk dat past in de omgeving. Een gebouw dat als een soort wolk wordt opgetild, transparant door veel gebruik te maken van glas – zo is onder meer de achtergevel van het monument grotendeels zichtbaar – en verder uitnodigend en laagdrempelig. Vandaar onder meer de passage en de toegankelijke retailfuncties op de begane grond.” Onder het gebouw, zo geven ze aan, komt een een-laags parkeergarage. Een gebouw dat naar boven toe verbreed dankzij uitkragende delen en lange overstekken, dat is constructief een uitdaging, merkt Cock Peterse op. “De diverse functies maken het eveneens complex. Hoe leidt je bijvoorbeeld de diverse stromen door het gebouw? En hoe verwerk je leidingen en dergelijke? Dat is opgelost door te kiezen voor twee kernen met daarin de liften, centrale plekken van waaruit de stromen zich door het gebouw verspreiden.” Peter Rieff geeft aan dat er gezocht is naar een rastermaat, een module die het

gebouw een zo flexibel mogelijk karakter geeft. “Zodat elk gewenst programma kan worden uitgevoerd. Het gebouw kan in de toekomst, bij veranderende omstandigheden, worden afgestemd op nieuwe functies. De constructie van staal met betonnen vloeren zonder dragende wanden biedt die mogelijkheid.” Hij wijst op het feit dat die flexibiliteit het nu al mogelijk maakt iedere woning een iets ander karakter te geven. De staalconstructie is een van de meest complexe onderdelen van de uitvoering, stelt projectdirecteur Arjan Geelen van aannemer Heijmans. Dat bedrijf voert het werk op basis van een UAV-GC contract (design, build, maintain) uit. Daardoor stapte het al vroeg, tijdens de uitwerking van het voorontwerp in, zegt Geelen. “Een periode van veel overleg met diverse partijen, onder wie de hoofdconstructeur en de staalleverancier. Om alles tot in de puntjes voor te bereiden. Een dergelijke constructie doen we niet dagelijks.” “Een UAV-GC contract is in Nederland nog geen gemeengoed”, ›

BOUWEN AAN MONUMENTEN

165

Knap staaltje

Management Advies Bouw Huisvesting Vastgoed Knap staaltje …specificeerwerk Design & Build-contract en toch hoogwaardige architectuur realiseren? Krijg grip op de output met een excellente vraagspecificatie. Brink Management & Advies, een organisatie die alle besluitvormers in vastgoed, bouw en huisvesting grip en perspectief geeft.

www.brinkgroep.nl

ROTTERDAM | Timmerhuis Een gebouw 'dat als een wolk wordt opgetild'

vult Paul Fondse aan. Het was echter de wens van de gemeente dat de aannemer al in een vroeg stadium bij het project betrokken zou worden, geeft hij aan. “De opdrachtgever neemt dan wat meer afstand, de aannemer krijgt wat meer ontwerpverantwoordelijkheid. Daarnaast krijgt de aannemer de verantwoordelijk voor de 91 appartementen en bovendien is contractueel vastgelegd dat ze na oplevering 15 jaar het onderhoud verzorgen.” Behalve voor de nieuwbouw is Heijmans eveneens verantwoordelijk voor de renovatie van het Timmerhuis. Dat betekent onder meer het restaureren van de stalen kozijnen in de gevels, het reinigen van de achtergevel en het in oorspronkelijke staat herstellen van de trappenhuizen. Het interieur wordt voorzien van een nieuw inbouwpakket. Arjan Geelen: “Er wordt niet historiserend gerestaureerd. Wel komen er verwijzingen naar het verleden en volgen we het ritme van het monument binnen, houden we bijvoorbeeld rekening met balken- en kolommenstructuur.” Een onderdeel van de bewogen Rotterdamse geschiedenis wordt zo in ere hersteld en gekoppeld aan een staaltje technisch vernuft met een futuristische uitstraling. De Maasstad is weer een eyecatcher rijker. ❚

Bouwinfo OPDRACHTGEVER Stadsontwikkeling Gemeente Rotterdam

OPDRACHTNEMER Heijmans

Architectonisch zijn vooral de gevels en enkele elementen in het interieur van monumentale waarde, vertelt Léon Wielaard, vastgoedontwikkelaar bij de afdeling Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam. Misschien nog wel van grotere waarde, voegt hij er aan toe, is de cultuurhistorische waarde van het Timmerhuis. “Vanuit dit gebouw is de wederopbouw van Rotterdam aangestuurd.” Uitgangspunt van de gemeente bij de plannen voor het Timmerhuis was dan ook het behouden van het monument, met name het gevelbeeld, en dat uitbreiden met een nieuwbouw passend bij de omgeving en conform de stedenbouwkundige eisen. “Het ontwerp van OMA sloot bij dat gegeven aan. Wat ons in dat ontwerp zeer aansprak is de wijze waarop nieuwbouw en monument samenkomen. Op een wat ruwe manier, wat het monument kracht geeft. Op een dusdanige wijze dat de achtergevel grotendeels zichtbaar blijft.” De gemeente zet daarnaast hoog in op duurzaamheid. Elk onderdeel moest voldoen aan het BREEAM ontwerpcertificaat met de score Excellent. “Duurzaamheid speelt bij de gemeente een grote rol; ze is ook partner van BREEAM, dat internationaal erkend is.” Een van de grootste uitdagingen van het project noemt Wielaard het uitwerken van het gevelbeeld van de nieuwbouw. “Daar is veel over gesproken, zijn diverse ontwerpen voor gemaakt. Er moest een laagdrempelig gebouw ontstaan, transparant en functioneel. Dat was een complexe opgave waarvoor uiteindelijk een bijzonder aansprekende oplossing is gevonden.”

ARCHITECT Architectenbureau OMA

BOUWMANAGEMENT Brink Management & Advies, onderdeel van Brink Groep

INSTALLATIE Deerns Raadgevende Ingenieurs

BOUWFYSISCH

APPARTEMENTEN

DGMR

CONSTRUCTIE

KANTOREN

PBT

BOUWPERIODE januari 2013 – derde kwartaal 2015

AANNEEMSOM €100.000.000

CAFE

PARKEREN

RETAIL

SHOP

BOUWEN AAN MONUMENTEN

167

VEERE | Stadhuis

STADHUIS VEERE VAN REGULIER ONDERHOUD NAAR OMVANGRIJK RESTAURATIEPROJECT Bezoekers van het pittoreske stadje Veere moeten het een tijdlang doen zonder de aanblik van het eind vijftiende-eeuwse stadhuis. Dat staat in de steigers vanwege een omvangrijke restauratie. Die bestaat onder meer uit het vervangen van de leibedekking op de daken en het saneren van het houtrot in houten draagconstructies. Het stadhuis van Veere (tegenwoordig in gebruik voor huwelijken en formele gelegenheden) werd tussen 1474 en 1477 gebouwd in de laatgotische stijl, in opdracht van Hendrik IV van Borsele. De oorspronkelijke toren werd in 1591 afgebroken en vervangen door de huidige toren en het stadhuis werd eerder twee keer grondig gerestaureerd: in 1885 en tussen 1930 en 1935. De huidige restauratie is feitelijk een uitbreiding van het geplande reguliere onderhoud, vertelt Johan Faasse, projectleider namens de gemeente. “Onderhoud vindt plaats op basis van

een beheersplan Onderhoud Gebouwen. Toen we in dat kader eind 2010, begin 2011 onderzoek deden, bleek echter dat er meer dan wat onderhoud nodig was. Zo moesten we vaststellen dat het hout in de toren slecht was als gevolg van de aanwezigheid van de bonte knaagkever.” Toen vervolgens bleek dat het stadhuis vanwege de restauratiewerkzaamheden in de steigers moest worden gezet, werd besloten eveneens het leiwerk op dak en toren te vervangen. Faasse: “Dat was voor het laatst in de jaren dertig gebeurd

Het stadhuis werd eerder twee keer grondig gerestaureerd: in 1885 en tussen 1930 en 1935

168

BOUWEN AAN MONUMENTEN

VEERE | Stadhuis

'TOEN BLEEK DAT HET STADHUIS VANWEGE DE RESTAURATIEWERKZAAMHEDEN IN DE STEIGERS MOEST WORDEN GEZET, WERD BESLOTEN EVENEENS HET LEIWERK OP DAK EN TOREN TE VERVANGEN'

en dan weet je met het oog op de levensduur van de leien dat die ingreep ergens de komende jaren toch moet worden uitgevoerd. We hebben besloten dat nu te doen omdat de steigers er toch staan.” En dus begon de periode van vergunningen aanvragen, financiering rond krijgen (onder meer subsidie van de provincie Zeeland) en het opstellen van de bestekken. Medio 2013 vond de aanbesteding plaats waarbij Bouwgroep Peters uit Middelburg als laagste inschrijver naar voren kwam. Bedrijfsleider William Voet en uitvoerder Boaz Brom vertellen dat na het begin van de werkzaamheden al snel duidelijk werd dat de problematiek van de bonte knaagkever ook op andere plaatsen in het gebouw speelde. “De exacte schade was op voorhand niet vast te stellen, dat kon pas na aanvang van de werkzaamheden. Toen bleek dat de schade groter was dan aangenomen. Spanten en muurplaten

bleken ernstig aangetast. We moesten dus het aangetaste hout in de draagconstructies saneren. De torenspits verkeerde in dusdanig slechte staat dat die grotendeels moest worden vervangen.”

Faasse legt uit dat bij de restauratie de situatie van de jaren dertig van de vorige eeuw uitgangspunt was. “Uit die periode was veel informatie en beeldmateriaal beschikbaar.”

Een mooie klus voor Bouwgroep Peters, met als meest uitdagende onderdeel, zo geven Boaz Brom en William Voet aan, de logistiek. “We werken in het centrum van een plaats die druk wordt bezocht door toeristen. Naast weinig opslagcapaciteit betekent dat rekening houden met de verkeerssituatie in de smalle straatjes en de veiligheid van de mensen. Dat is allemaal goed besproken en in kaart gebracht.” Met de werkzaamheden werd in oktober 2013 begonnen, met het vernieuwen van de torenspits. De houtconstructie werd op traditionele wijze hersteld, met eikenhout en met het toepassen van houten toognagels en pen-en-gatverbindingen. Johan

Aan de toren wordt verder zandsteenherstel uitgevoerd, de ankers worden behandeld of vernieuwd en het loodwerk wordt vervangen. Een ander onderdeel is het herstellen ofwel vervangen van de beelden in de gevel (geen originele exemplaren, die bevinden zich in het museum) en voegwerkherstel. Het carillon krijgt eveneens een onderhoudsbeurt. William Voet: “we laten nu de steigers geleidelijk zakken – die rusten deels op het dak en zijn met een hangconstructie aan de toren bevestigd. Behalve aan de buitenzijde worden er ook binnen werkzaamheden uitgevoerd, onder meer schilderwerk. De verwachting is dat we het project in oktober kunnen afronden.” ❚

BOUWEN AAN MONUMENTEN

169

loodgieters leidekkers koperslagers

JOBSE bv is een landelijk werkend bedrijf dat gespecialiseerd is in het verwerken van loden, koperen en zinken bekledingen en natuursteenleien bedekkingen op o.a monumentale gebouwen alsmede nieuwbouwprojecten.

NIEUWBouw

ONDERHOUD

RESTAURATIE

13880330_jobse.indd 1

05-09-13 16:56

bouwen voor de eeuwigheid met leisteen

Natuurleien voor restauratie en nieuwbouw Wij leveren de juiste kwaliteit met een betrouwbaar en deskundig advies.

OOSTENDORP Interieur- en meubelstoffering B.V.

Oostendorp Interieur- en meubelstoffering is een ambachtelijk bedrijf. Wij restaureren en reconstrueren onder andere wandbespanningen, gordijnen, traplopers en meubelstoffering. Hierbij maken wij gebruik van originele materialen en technieken. In onze showroom hebben wij een uitgebreide collectie stoffen en tapijten uit diverse stijlperiodes. Lid van Restauratoren Nederland en Restauratieconvergent. Voor meer informatie hierover kunt u terecht op: www.restauratieconvergent.nl

Battenweg 12, 6051 AD Maasbracht â&#x20AC;˘ Tel: +31 (0) 475 - 436439

www.lei-import.nl

Vlasakker 12 T (0348) 47 19 21 3417 XT Montfoort F (0348) 47 44 67

E info@oostendorp.biz I www.oostendorp-stoffering.nl

VEERE | Stadhuis

Projectinfo OP HET LIJF GESCHREVEN Het voormalig stadhuis in Veere is voor Jobse een project in de achtertuin. In samenwerking met Bouwgroep Peters en de gemeente Veere worden het lei,- en loodwerk vervangen van de toren en dakvlakken. Voor Jobse betekent dit het verwerken van zo’n slordige 20 ton lood aan de toren en het leiwerk vervangen in een maasdekking met verschillende leimaten door elkaar gedekt met een scala aan dakkapellen en dakonderbrekingen. Na het demonteren van het leien loodwerk werd veel houtrot en aanwezigheid van schade door insecten geconstateerd aan de toren. Na inspectie werd eveneens besloten om de koperen bekroning en windvaan te demonteren. Hier dient eveneens het benodigde herstelwerk aan te worden uitgevoerd. Voor de leisoort was net als bij slot Hubertus de keuze gevallen op de CWT-lei uit Wales. Samengevat gaat het om een werk met een hoge moeilijkheidsgraad, maar dat is Jobse ‘op het lijf geschreven’. "We voeren zorgvuldig overleg met gemeente en aannemer om oude fouten uit te sluiten en doen geen concessies aan de kwaliteit." 'Momenteel zijn we druk in uitvoering waarbij de dakbedekkingen weer in de originele staat worden teruggebracht met nieuwerwetse technieken, met respect voor het verleden. Dit najaar zal na het verwijderen van de steigers ook dit project er weer als nieuw bijstaan. Maar tot die tijd is er nog even wat werk te verrichten.'

RESTAURATIE OUD STADHUIS VEERE VOORBEELD VAN TOPKWALITEIT Het voormalige stadhuis van Veere is gerestaureerd. Met als resultaat een unieke uitstraling, zoals gewenst, én een kwaliteitsproduct met 100 jaar garantie. Een mooi voorbeeld voor vele andere restauratieprojecten. Volgens Johanna Gruijthuijsen-de Wijs, directeur en onderneemster van Lei Import, is dit te danken aan de goede samenwerking met alle betrokken partijen of ketenpartners én aan een lei met topkwaliteit die voldoet aan de wensen van de opdrachtgever. “De basis is het product. Voor het oude stadhuis in Veere is in goede afstemming gekozen voor een kwaliteitslei uit Wales, uit de Cwt-y-Bugair groeve. De uitstraling van de lei was evenals de 100 jaar garantie een doorslaggevend argument om hiervoor te kiezen. Daarnaast is de samenwerking met opdrachtgever, architect, aannemer en ook de vakdeskundige leidekker van essentieel belang om te komen tot dit mooie resultaat.” Lei Import is vanaf het begin betrokken geweest bij dit project en ook bij de restauratie van het Jachthuis Sint Hubertus. Onder andere door het bieden van bouwkundig advies en productadvies, het regelen van de gehele logistiek en de keuringen en de afhandeling van de garanties. “We willen onze relaties maximaal ontzorgen door goede kwaliteit te leveren, van producten, maar ook van de aanverwante dienstverlening. Uniek en in onze visie een randvoorwaarde bij het in ere herstellen van Nederlandse monumenten.” Het laatgotische stadhuis heeft onder meer nieuwe dakleien nodig

Bouwinfo OPDRACHTGEVER Gemeente Veere

ARCHITECT

Gemeente Veere

AANNEMER

Bouwgroep Peters

ADVIES

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

BOUWPERIODE

oktober 2013 – oktober 2014

BOUWKOSTEN € 1.3 miljoen

BOUWEN AAN MONUMENTEN

171

VENRAY | Beurs Monument

Beurs Monument op 4, 5 en 6 november

“NOG MEER NADRUK OP HET KENNISASPECT” Voor het derde jaar op rij organiseert Evenementenhal Venray de beurs Monument, dit jaar op 4, 5 en 6 november. De nog jonge beurs zet in op groei, maar vooral op kwaliteit, vertelt beursorganisator Maarten Hemelt. “Ten opzichte van de voorgaande edities wordt de beurs dit keer weer wat actiever.”

Tegelijkertijd met de beurs Monument vinden nog drie andere, bouwgerelateerde vakbeurzen plaats: Bouw Compleet. Energie en Besparing en de Installatievakbeurs. “Daarmee is het hele complex in gebruik”, geeft Maarten Hemelt aan. “Elke beurs heeft zijn eigen karakter, staat op zichzelf, maar we leggen ook verbindingen, onder meer met een integraal kennisprogramma. Sowieso kunnen de bezoekers met één kaart alle vier de beurzen bezoeken.” Wat Monument betreft, zegt hij, die beurs borduurt voort op de sterke punten van de eerste twee edities. Een gevarieerd deelnemersaanbod en iedere

172

BOUWEN AAN MONUMENTEN

dag kennissessies, georganiseerd door Casadata. “We gaan nog meer nadruk leggen op het kennisaspect, naar interactie met de bezoekers. Dat doen we uiteraard in samenspraak met de deelnemers. Er komt weer een ambachtenplein met demonstraties, maar we bekijken ook de mogelijkheid tot rondleidingen in monumentale panden in de omgeving. Zo willen we zowel bezoekers als deelnemers een bijzonder netwerkevent en een hoogwaardig kennisplatform bieden.” Met als bijzonder aspect, vervolgt Hemelt, de inmiddels van de Evenementenhal bekende full service formule. Die

full service formule, verklaart hij, houdt in dat de organisatie de exposant werk uit handen neemt en hem en zijn bezoekers een compleet pakket biedt met gratis parkeren, onbeperkte catering, maar bijvoorbeeld ook een uitnodigingsservice. “Daarmee voorkomen we doublures en houden we het niveau hoog. We willen kwalitatieve bezoekers trekken, dat maakt de beurs aantrekkelijk. En door het ontzorgen maken wij het ook interessant voor kleinere partijen.”

PLAATSNAAM VENRAY | Beurs | Projectnaam Monument

Loodgieters- en Leidekkersbedrijf van Wely BV neemt dit jaar voor de derde keer deel aan de beurs Monument. Jarno van Wely is dan ook zeer tevreden over de opzet: “De beurs heeft een laagdrempelig karakter en richt zich specifiek op de restauratiebranche, onze specialiteit. Het is een heel aparte wereld en dat vraagt om de bijzondere benadering die Monument biedt. Daarnaast spreekt de full service formule ons aan. Je hoeft je om allerlei bijkomstigheden niet druk te maken, dat wordt prima geregeld door de Evenementenhal. De beurs zou alleen een nog iets meer divers karakter moeten krijgen, maar ik verwacht dat dat vanzelf gebeurt naarmate het evenement groeit.”

'Er komt weer een ambachtenplein met demonstraties'

Hemelt geeft aan dat, net als vorig jaar, wordt ingezet op een nog sterkere en meer gevarieerde groep deelnemers. “Dat past bij ons streven naar diversiteit. Het

gaat ons niet om de aantallen an sich, maar om kwaliteit, om het organiseren van een beurs van een hoog niveau en met een veelzijdig karakter.”

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Maarten Hemelt: 0523-289834 of maartenhemelt@evenementenhal.nl. Zie ook www.evenementenhal.nl ❚

BOUWEN AAN MONUMENTEN

173

EDAM | Woonboot de Zwerver

Tekst: Stichting Nieuwenkamp, Wiepke van Erp Taalman Kip, Jacqueline Visser-Westerbrink Foto’s: Cisca de Ruiter, Stichting Nieuwenkamp

ATELIERSCHIP ‘DE ZWERVER’ (1900-1902):

MONUMENTAAL VAREND ERFGOED?!

< Tekening plattegrond portaal en achterplecht van De Zwerver. W.O.J. Nieuwenkamp, 1903 Afbeelding Stichting W.O.J. Nieuwenkamp

Wijnand Otto Jan Nieuwenkamp, 18741950, was beeldend kunstenaar, schrijver, architect, ontdekkingsreiziger, etnoloog en kunstverzamelaar van Oost-Aziatische kunst. Met zijn tekeningen, litho’s, aquarellen en houtsnijwerk exposeerde hij o.a. in het Rijksmuseum en het Frans Hals museum. Een andere belangrijke nalatenschap heeft Nieuwenkamp gecreëerd met zijn woon- en atelierschip De Zwerver, dat hij ontwierp samen met werfbaas Sjollema en dat hij bouwde in 1900 op scheepswerf De Vlijt in Oude Wetering. Nadat hij het ‘wonen op een boot’ had uitgeprobeerd, voorzag hij in 1902 het schip van een scheepskop en –kont, naar model van een Overijsselse houten praam. Vermoedelijk is De Zwerver de enige Overijsselse praam die ooit in ijzer is gebouwd.

174

“Wij hebben reeds gemeld, dat ‘De Zwerver’, het woonschip van de schilder Nieuwenkamp, in het Damrak ligt. Wie dit schip bezoekt, zal grote bewondering voelen voor de man, die alles zo praktisch heeft ingericht. Die man is de kunstenaar Nieuwenkamp zelf. Hij heeft zich op een werf op de Oude Wetering een ijzeren bak laten maken en daarop heeft hij, met behulp van timmermanknechts, zo keurig zijn eigen woning gebouwd, dat je iets dergelijks aan je zelf en aan iedereen zou toewensen.” Zaterdag 20 mei 1905, Het Geïllustreerd Zondagsblad ‘De Echo’. Onderweg organiseerde Nieuwenkamp tentoonstellingen aan boord. De publieke belangstelling was groot! Nieuwenkamp was hiermee zeer vernieuwend in zijn tijd en trok de aandacht van binnenlandse en buitenlandse pers.

INTERIEUR SCHIP ZEER VERRASSEND

REIZEN, ZWERVEN EN TENTOONSTELLEN

“De gehele inrichting maakt een verrassende indruk en men vermoedt zelfs niet op een vaartuig te zijn”. 25 oktober 1913, De Algemeene Rotterdammer Wie De Zwerver binnenloopt, waant zich in een prachtig gedecoreerd historisch pand. Het oorspronkelijke interieur is nog steeds intact. Het kent een mix van exotische houtsoorten, (semi)historische meubelen, oude tegeltableaus en versieringen en houtsnijwerken door Nieuwenkamp zelf gemaakt.

Nieuwenkamp was een fervent reiziger. Samen met zijn vrouw Anna Wilbrink, hun vier kinderen, bedienden en een schipper reisde hij met De Zwerver door Nederland, België en Duitsland van 1900 tot ca. 1913. Het schip had geen motor en verplaatste zich met behulp van trekpaarden en sleepboten, maar kon ook geboomd worden.

Heel bijzonder is dat Nieuwenkamp zelf alles over bouw, gebruik en onderhoud uitstekend documenteerde: hij hield dagboeken bij en maakte diverse tekeningen van het schip. Zo deed hij in woord en beeld verslag van de bouw en later ook van de reizen met het schip. Zie hiervoor onder

BOUWEN AAN MONUMENTEN

Foto. W.O.J. Nieuwenkamp aan het roer van De Zwerver, 1902 Afbeelding Stichting W.O.J. Nieuwenkamp

meer zijn boek ‘Mijn huis op het water, mijn huis op het land’ (1930).

NIEUW LEVEN VOOR DE ZWERVER Nieuwenkamp verkocht in 1948 het schip, twee jaar voor zijn dood. Vanaf die tijd was het in particuliere handen. In de loop der tijd zijn kleine aanpassingen gepleegd, maar een uitgebreide restauratie en renovatie heeft niet plaatsgevonden. Inmiddels is dat onvermijdelijk. De stalen bak is er zeer slecht aan toe en ook het interieur vraagt nadrukkelijk aandacht. In 2011 verwierf de Stichting Nieuwenkamp (opgericht door

EDAM | Woonboot de Zwerver

Nieuwenkamp zelf in 1948) het schip ‘om niet’ van de laatste particuliere eigenaar, en richtte de Stichting De Zwerver op met als doel behoud, restauratie en het vinden van een -liefst publieke- bestemming voor De Zwerver.

Foto. Detail houtsnijwerk interieur. Foto Conserf

HISTORISCHE AUTHENTICITEIT EN RESTAURATIE De voorbereiding van de restauratie is inmiddels in volle gang. Insteek: zoveel mogelijk restaureren naar oude staat, maar wel praktisch blijven. In de toekomst komt het schip in de Jachthaven Naarden te liggen en zal het dienst doen als unieke vergader- en expositieruimte, als huwelijkslocatie en als bijzondere overnachtingsmogelijkheid. Dat betekent dat ook woon- en leefcomfort essentieel zijn. Allerlei vragen dienen zich aan tijdens het proces van restaureren. Zo heeft De Zwerver in de jaren ‘80 voor een deel onder water gestaan. De sporen op de lambrisering laten nog precies zien tot hoe hoog het water kwam! Interessant is dan de vraag: breng je het paneel weer terug in de oorspronkelijke staat of laat je de sporen van waterschade zichtbaar? Uiteindelijk is deze waterschade wel een deel van het unieke verhaal van De Zwerver (historische authenticiteit). Dankzij alle uitgebreide documentatie kan de stichting gelukkig zorgvuldig afwegen wat wel en wat niet gerestaureerd, gerenoveerd en geconserveerd moet worden.

NOG EVEN ZWERVEN... Op dit moment ligt het schip op de museumwerf in Vreeswijk. Als het allemaal wil lukken met fondsenwerving & sponsors zal De Zwerver aan het eind van dit jaar vertrekken naar scheepswerf Boxce in Delft om uiteindelijk helemaal in topconditie zomer 2015 door te reizen naar Jachthaven Naarden. Daar zal De Zwerver weer in volle glorie te bewonderen zijn.

MOBIEL ERFGOED

Foto. Sporen van waterschade aan de lambrisering op De Zwerver. Foto Cisca de Ruiter

Het jaar 2014 is uitgeroepen tot het jaar van Mobiliteit en Mobiel Erfgoed. Een mooie gelegenheid nader kennis te maken met een prachtig voorbeeld van varend erfgoed. In tegenstelling tot ‘onroerend’ erfgoed heeft ‘roerend’ erfgoed nog geen beschermde status. Dat doet geen recht aan zo’n waardevol stuk vaderlandse geschiedenis!

Foto. Interieur De Zwerver in huidige staat. Kunstenaar, architect en ontdekkingsreiziger W.O.J. Nieuwenkamp (1874-1950) ontwierp De Zwerver in 1900 als woonboot, maar gebruikte het tevens als mobiele atelier- en tentoonstellingsruimte. Foto Cisca de Ruiter

BETROKKEN BIJ DE ZWERVER? Het restaureren van het schip kost veel geld. De Stichting De Zwerver zoekt mensen die het schip een warm hart toedragen, en hieraan een klein steentje zouden willen bijdragen. Dat kan door ‘Zwervervriend’ te worden.

Voor een brochure en informatie over ‘Vrienden van De Zwerver’ kunt u een e-mail sturen naar woonschipdezwerver@gmail.com t.a.v. Jacqueline Visser-Westerbrink. Zie ook: www.wojnieuwenkamp.nl ❚

BOUWEN AAN MONUMENTEN

175

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

Aannemers

Architecten

BURGY BOUWBEDRIJF BV Amphoraweg 1, 2332 ED LEIDEN AANNEMINGSBEDRIJF NICO DE BONT B.V. Molenstraat 2, 5262 ED VUGHT Postbus 76, 4611 5260 AB VUGHT T ...................................... +31 (0)73 5189480 F ...................................... +31 (0)73 5189490 E info@nicodebont.nl W www.nicodebont.nl

Postbus 140, 2300 AC LEIDEN T......................................... +31 (0)71 5322405 F......................................... +31 (0)71 5318907 E info@burgy.nl W www.burgy.nl

KONINKLIJKE WOUDENBERG Voorstraat 7, 4233 EA AMEIDE Postbus 3, 4233 ZG AMEIDE AKERBOUW BV Geesterweg 6, 1911 NB UITGEEST Postbus 19, 1920 AA AKERSLOOT T ..................................... +31 (0)251 315817 F .................................... +31 (0)251 315909 E info@akerbouw.nl W www.akerbouw.nl

BOUWBEDRIJF VAN SCHAIK BV Poeldijk 1, 3621 CZ BREUKELEN Postbus 11, 3620 AA BREUKELEN T .......................................+31 (0)346-262344 F .......................................+31 (0) 346264064 E info@bouwbedrijfvanschaik.nl W www.bouwbedrijfvanschaik.nl

T .......................................+31 (0)183 606606

VAN HOOGEVEST ARCHITECTEN Westsingel 9, 3811 BA AMERSFOORT T ..................................... +31 (0)33 4631705 F ..................................... +31 (0)33 4610854 E bureau@vanhoogevest.nl W www.vanhoogevest.nl

F .......................................+31 (0)183 602667 E info@koninklijkewoudenberg.nl W www.koninklijkewoudenberg.nl

Adviesbureaus

JORISSEN SIMONETTI ARCHITECTEN DOETINCHEM LEIDEN MAARSSEN RIJSSEN STEENWIJK Postbus 203, 7460 AE RIJSSEN T......................................... +31 (0)548 518888 E info@jsagroep.nl W www.jorissensimonettiarchitecten.nl

ADEMA ARCHITECTEN Vleesmarkt 7, 9101 MH DOKKUM T .......................................+31 (0)519 295665 F .......................................+31 (0)519 292870 E info@adema-architecten.nl W www.adema-architecten.nl

groot gunneweg

delft

restauratie advies & bouwmateriaalkundig onderzoek

DE BONTH VAN HULTEN BV Postbus 115, 5250 AC VLIJMEN T .......................................+31 (0)73 5119022 F .......................................+31 (0)73 5117387 E info@debontvanhulten.nl W www.bonthvanhulten.nl

TAK ARCHITECTEN Zocherweg 2a, 2313 ZV DELFT Van Oldenbarneveldtstraat 92-2, 6827 AN ARNHEM T ...................................... +31 (0)15 2125903 E info@takarchitecten.nl W www.takarchitecten.nl

Bakstenen

GROOT GUNNEWEG DELFT RESTAURATIE ADVIES Postbus 43, 1399 ZG MUIDERBERG T ...................................... +31 (0)6 10061050 E info@grootgunnewegdelft.nl W www.grootgunnewegdelft.nl STEENFABRIEK BIEZEVELD B.V. Lange Weistraat 25, 5331 LH KERKDRIEL T .......................................+31 (0)418 631719 E info@brickburgers.com W www.biezeveld.nl

BOUW – RESTAURATIEBEDRIJF VAN DE BURGT EN STROOIJ Amsterdamseweg 155 3812 RR AMERSFOORT T......................................... +31 (0)33 4450100 F......................................... +31 (0)33 4450101 E info@vandeburgtenstrooij.nl W www.vandeburgtenstrooij.nl

176

BOUWEN AAN MONUMENTEN

NIBAG B.V. Postbus 75, 7570 AB OLDENZAAL T ...................................... +31 (0)541 585858 F ...................................... +31 (0)541 585859 E info@nibag.nl W www.nibag.nl

BRICKBURGERS B.V. St. Jozefweg 66b, 5953 JP REUVER T .......................................+31 (0)77 4742920 F .......................................+31 (0)77 4745170 E info@brickburgers.com W www.brickburgers.com

Betonrestauratie

Constructie/straalbedrijf

Gevelonderhoud

Lilian Fopma REPSTONE Voorstraat 7, 4233 EA AMEIDE Postbus 3, 4233 ZG AMEIDE T......................................... +31 (0)183 606699 F......................................... +31 (0)183 606637 E info@repstone.nl W www.repstone.nl

CONSTRUCTIE & STRAALBEDRIJF LILIAN FOPMA Industrieweg 22, 8861 VH HARLINGEN T......................................... +31 (0)517 431011 F......................................... +31 (0)517 431031

VOGEL BV Fruitenierstraat 13, 3334 KA ZWIJNDRECHT Postbus 1100, 3330 CC ZWIJNDRECHT T .......................................+31 (0)78 6100400 F .......................................+31 (0)78 6100480 E vogel@vogel-bv.nl W www.vogel-bv.nl

W.H. VAN DE KAMP DAKBEDEKKING BV Wattstraat 4, 3771 AG BARNEVELD T ........................................+31 (0) 342 405060 W www.vandekampdakbedekkingen.nl

Dakbedekking

Gevelreiniging

Duivenwering

Beurzen

EVENEMENTENHAL VENRAY De Voorde 30, 5807 EZ VENRAY T....................................... +31 (0)478 519 790 F....................................... +31 (0)478 519 780 E venray@evenementenhal.nl W www.evenementenhal.nl

GERDON DUIVENWERING Postbus 43, 6720 AA BENNEKOM T........................................ +31 (0)6 53189373 F........................................ +31 (0)31 8419949 E info@gerdon.nl W www.gerdon.nl

Funderingstechnieken

Bladgoud

LINOVA VERFPRODUCTEN Gelderhorst 12, 7287 BH ZUTPHEN T .......................................+31 (0)575 542300 F .......................................+31 (0)575 542311 E info@linova.nl W www.linova.nl

S.M.B. WERVELREINIGING BV Houtkopersstraat 40, 3334 KD ZWIJNDRECHT T..........................................+31 (0)78 6104110 M.........................................+31 (0)6 53267367 E info@s-m-b.nl W www@s-m-b.nl

SUPERLOOK BV DE GEVELREININGSEXPERT EN MEER Postbus 8791, 4820 BB BREDA T .......................................+31 (0)76 5874207 M ....................................... +31 (06) 55327598 E info@superlook.nl W www.superlook.nl

Glas

P. VAN ‘T WOUT FUNDERINGSTECHNIEKEN bv Exportweg 50, 2742 RC WADDINXVEEN Postbus 431, 2740 AK WADDINXVEEN T.........................................+31 (0) 182 617767 T......................................... +31 (0)182 611376 E info@pvantwout.nl W www.pvantwout.nl

E.V.M. NV Westkaai 6, B-8930 MENEN T....................................... +32 (0) 56 5113 97 F......................................... +31 (0)30 2722220 E info@evmglass.com W www.evmglass.com

Gevel

Constructie

MEER LICHT CONSTRUCTIEBUREAU DE PROUW Vossegatsedijk 2a, 3981 HS BUNNIK Postbus 164, 3980 CD BUNNIK T.................................. +31 (0) 30 254 08 88 E buro@de-prouw.nl W www.de.prouw.nl

REPSTONE Voorstraat 7, 4233 EA AMEIDE Postbus 3, 4233 ZG AMEIDE T......................................... +31 (0)183 606699 F......................................... +31 (0)183 606637 E info@repstone.nl W www.repstone.nl

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

MHB bv Onderstalstraat 3, 6674 ME HERVELD Postbus 6, 6674 ZG HERVELD T..........................................+31 (0)488 451951 F..........................................+31 (0)488 452022 E info@mhb.nl W www.mhb.nl

STOLKER GLAS Wijde wade 2, 3439 NP NIEUWEGEIN T ................................................ 030 2855400 F ................................................ 030 2672902 E info@stolkerglas.nl W www.stolkerglas.nl STOLKER GLAS Galvanistraat 88, 6716 AE EDE T .............................................. 0318 64 12 14 F .............................................. 0318 63 22 89 E ede@stolkerglas.nl W www.stolkerglas.nl

BOUWEN AAN MONUMENTEN

177

Vanaf â&#x201A;Ź 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

Kalk ISOGLAS HAARLEM BV Jan Tademaweg 19, 2031 CT HAARLEM T .......................................+31 (0)23 5319036 F .......................................+31 (0)23 5341022 E info@isoglas.nl W www.isoglas.nl

Glas in Lood

ARTE CONSTRUCTO Molenberghei 18, B-2627 SCHELLE T........................................... +32 (0)3 8807373 F........................................... +32 (0)3 8807370 E Info@arteconstructo.be W www.arteconstructo.be

VAN DE KIMMENADE BV Hof Bruheze 404, 5704 NR HELMOND T........................................ + 31 (0)492 512164 F........................................ + 31 (0)492 558867 E info@leiendaken.nl W www.leiendaken.nl

Kathodische bescherming Glas in lood

JILLEBA Amphoraweg 5, 2332 ED LEIDEN T.........................................+ 31 (0)71 5318323 F..........................................+31 (0)71 5313443 E info@jilleba.nl W www.jilleba.nl

LEENDERS GLAS IN LOOD Kerkenbos 1091, 6546 BB NIJMEGEN T..........................................+31 (0)24 6841555 F..........................................+31 (0)24 6844137 E info@leendersglasinlood.nl W www.leendersglasinlood.nl

Vestiging Ridder Zuid Dommelstraat 31, 5347 JK OSS F .........................................+31 (0)412 658397

Hydraulische Kalkmortels

Glasateliers

GLASATELIERS STEF HAGEMEIER Hoefstraat 199, 5014 NL TILBURG T .........................................+31 (0)13 5360818 F .........................................+31 (0)13 5358655 E info@glasinloodnet.nl W www.glasinloodnet.nl

RIDDER METALEN DAK- WANDSYSTEMEN Vestiging Ridder Noord Marowijne 41, 1689 AR ZWAAG Postbus 4149, 1620 HC HOORN T .........................................+31 (0)88 8111888 F .........................................+31 (0)88 8111800 E info@riddersystems.nl W www.riddersystems.nl

BOFIMEX Lissenveld 9-13, 4941 VK RAAMSDONKSVEER Postbus 52, 4940 AB RAAMSDONKSVEER T .........................................+31 (0)162 514750 F .........................................+31 (0)162 522483 E info@bofimex.nl W www.bofimex.nl

Leidekkers

LOODGIETERS- EN LEIDEKKERSBEDRIJF VAN WELY BV Kerkakkers 46, 6923 BZ GROESSEN T......................................... +31 (0)316 524050 F......................................... +31 (0)316 526950 E info@vanwelyleidekkers.nl W www.vanwelyleidekkers.nl

drij

Walter Verhoeven BV loodgieters& leidekkersbedrijf Walter Verhoeven BV Bezoekadres

Nieuwkuijksestraat 103

loodgieters& leidekkersbedrijf loodgieters& leidekkersbedrijf 5253 AE Nieuwkuijk Bezoekadres Bezoekadres

Postadres Nieuwkuijksestraat 103

Bezoekadres

Nieuwkuijksestraat 103 5253 AE NieuwkuijkNieuwkuijksestraat

Postadres

Postbus 14103 5253 AE Nieuwkuijk 5253 AE Nieuwkuijk 5253 ZG Nieuwkuijk Postadres

Postbus 14 Postadres 5253 ZG Nieuwkuijk Telefoon

Postbus 14 14 oper-, zinkwerken Postbus 5253 ZG00 Nieuwkuijk Koper-,loodlooden en zinkwerken 073 - 513 49 5253 ZG Nieuwkuijk Telefoon Lei bedekkingen Telefax enzinkwerken zinkwerken Koper-, loodlooden LeiKoper-, bedekkingen 073 - 513 00 49 073 513 00 49 WALTER VERHOEVEN BV 073 - 511 76 73 Loodgieters werken Telefax Leibedekkingen bedekkingen& LEIDEKKERSBEDRIJF Internet Lei 073 - 511 76 73 LOODGIETERSLoodgieters werken 073 511 76 73 www.walterverhoeven.nl Telefoon

073 - 513 00 49

Telefax

073 - 511 76 73

Telefoon

Internet

www.walterverhoeven.nl Telefax

E-mail

info@walterverhoeven.nl

Loodgieters werken 103, 5253www.walterverhoeven.nl InternetNIEUWKUIJK Nieuwkuijksestraat AE E-mail Loodgieters werken www.walterverhoeven.nl Internet E-mail

Houthandel

HOUTHANDEL HOUTEX BV Willem de Zwijgerstraat 1, 2741 DA WADDINXVEEN T..........................................+31 (0)182 615933 F..........................................+31 (0)182 610105 E info@houtex.nl W www.houtex.nl

178

BOUWEN AAN MONUMENTEN

BOGAERTS-VAN NULAND BV Walstraat 3-5, 5371 AL RAVENSTEIN Postbus 15, 5370 AA RAVENSTEIN T......................................... +31 (0)486 411586 F......................................... +31 (0)486 413722 E info@bogaerts-van-nuland.nl W www.bogaerts-van-nuland.nl

VAN KEULEN B.V. Postbus 1, 4640 AA OSSENDRECHT T......................................... +31 (0)164 672387 F........................................ +31 (0)164 672069 E info@vankeulen-loodgieters.nl W www.vankeulen-loodgieters.nl

info@walterverhoeven.nl

info@walterverhoeven.nl Postbus 14, 5253 ZG NIEUWKUIJK E-mail T......................................... +31 (0)73 5130049 E info@walterverhoeven.nl W www.walterverhoeven.nl

Leisteen Importeurs

LEI-IMPORT B.V. Postbus 7015 6050 AA MAASBRACHT T........................................ +31 (0)475 436439 F....................................... +31 (0)475 436882 E info@lei-import.nl W www.lei-import.nl

Meubelstoffering

Steigerbouw

... vakma n in to taalo nderh

Meubelstoffering

OOSTENDORP BV, Interieur- en meubelstoffering Vlasakker 12, 3417 XT MONTFOORT T..........................................+31 (0)348 471921 F......................................... +31 (0)348 474467 E info@oostendorp.biz W www.oostendorp-stoffering.nl

oud

SCHULTS SCHILDERS Deltastraat 4, 4301 RC ZIERIKZEE T......................................... +31 (0)111 414065 F......................................... +31 (0)111 417295 E info@schultsschilders.nl W www.schultsschilders.nl

Smederijen

Natuurlijke hydraulische kalk

DEJO STEIGERS BV Havenstraat 7-1, 3861 VS NIJKERK T........................................ +31 (0)33 2571390 F........................................ +31 (0)33 2544250 E info@dejosteigers.nl W www.dejosteigers.nl

Stukadoors REYNCHEMIE NV Industrieweg 25B, 8800 ROESELARE T............................................+32 (0)51 242527 F............................................+32 (0)51 229892 E reynchemie@skynet.be W www.reynchemie.com

SMEDERIJ FRITS KRAMER Goejanverwelle 62, 3467 PR HEKENDORP T........................................ +31 (0)182 501340 F........................................ +31 (0)182 503094 E frits@fritskramer.nl W www.fritskramer.nl

Ongediertebestrijding

STUKADOORS- EN AFBOUWBEDRIJF GENNISSEN BV De Bouterhoek 1a, 3985 AK WERKHOVEN T........................................ +31 (0)343 551426 F......................................... +31 (0)343 551686 E gennissenbv@planet.nl

Tegels VAN LIEROP CONSERVEERT & HERSTELT HOUT | VERDRIJFT VOCHT Regio Noord Postbus 52, 2400 AB ALPHEN A/D RIJN T..........................................+31 (0)172 433514 E info@vanlierop.nl W www.vanlierop.nl Regio Zuid en Belgie postbus 48, 5298 PB LIEMPDE T..........................................+31 (0)411 632647 E info@vanlieropzuid.nl W www.vanlierop.nl

Restauratiemortels

SMEDERIJ LEMSTERHOEK Uitheijing 11, 8531 XJ LEMMER T .........................................+31 (0)514 533100 F..........................................+31 (0)514 533005 E info@smederijlemsterhoek.nl W www.smederijlemsterhoek.nl

SMEDERIJ OLDENHAVE BV Bedrijvenweg 6, 7251 KX VORDEN T......................................... +31 (0)575 551428 F......................................... +31 (0)575 551714 E info@smederijoldenhave.nl W www.smederijoldenhave.nl

ALBARELLO BV Berltsumerdyk 35, 9036 MT MENALDUM T......................................... +31 (0)518 481923 F......................................... +31 (0)518 482081 E info@albarello.nl W www.albarello.nl

Timmerfabrieken

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

Energieweg 19 4231 DJ Meerkerk Postbus 4

BOFIMEX 4230 BA Meerkerk Lissenveld 9-13, 4941 VK RAAMSDONKSVEER Postbus 52, 4940 AB RAAMSDONKSVEER T .........................................+31 (0)162 514750 Tel. 0183-358777 F .........................................+31 (0)162 522483 Fax 0183-358787 E info@bofimex.nl W www.bofimex.nl

Restauratieschilders

info@vandervegt.nl

Studio Kei STUDIO KEI Noord Bevelandstraat 17, 1025 NP AMSTERDAM NGK erkende T .........................................+31 (0)20 6364121 restauratie M ........................................+31 (0)6 55166349 E mail@studiokei.nl Smederij W www.studiokei.nl

SMEED- EN CONSTRUCTIEBEDRIJF VAN DER VEGT BV Energieweg 19, 4230 BA MEERKERK T............................................. +31 (0)183 358777 F............................................. +31 (0)183 358787 E info@vandervegt.nl W www.derestauratiesmid.nl

TIMMERFABRIEK GEBRS BOS BV Zuidzijde 152, Postbus 4, 2977 ZG GOUDRIAAN T......................................... +31 (0)183 583583 F......................................... +31 (0)183 582678 E info@tifabos.nl W www.tifabos.nl

Steenhouwerij • Alle voorkomende staalconstructies, trappen, hekwerken zowel in staal, aluminium en roestvrijstaal • Smeedwerk STEENHOUWERIJ ZEDERIK • Stalen6,ramen Hogewaard 4235 VS TIENHOVEN T .........................................+31 (0)183 606635 • Restauratie projecten F..........................................+31 (0)183-601144 E info@zederik.biz W www.zederik.net

specialist in timmerwerken oude stijl

monumentaal en modern

Veilingstraat 56

T:0591 392270

7833 HN Nieuw-Amsterdam TIMMERFABRIEK HENK ALFERINK BVM:06 22780846 www.henkalferink.nl E:info@henkalferink.nl Veilingstraat 56, 7833 HN NIEUW-AMSTERDAM Postbus 36, 7833 ZG NIEUW-AMSTERDAM T..........................................+31 (0)591 392270 F..........................................+31 (0)591 552263 E info@henkalferink.nl W www.henkalferink.nl

BOUWEN AAN MONUMENTEN

179

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

WIE DOET WAT

180

v.d. Veldt timmertechnieken

VAN DER VELDT TIMMERTECHNIEKEN Patrijzenlaan 21, 2104 BM HEEMSTEDE T..........................................+31 (0)23 5283225 F......................................... +31 (0)23 5295507 E contact@timmertechnieken.nl W www.timmertechnieken.nl

Verf fabrikanten

Verzekeringen

OOSTENDORP BV, Interieur- en meubelstoffering DONATUS VERZEKERINGEN Hoff van Hollantlaan 8, 5243 SR ROSMALEN Postbus 500, 5240 AM ROSMALEN T .........................................+31 (0)73 5221700 F .........................................+31 (0)73 5221717 E info@donatus.nl W www.donatus.nl

Vochtbestrijding HERSFT & HELDER B.V. Bouwweg 19, 8243 PJ LELYSTAD Postbus 2074, 8203 AB LELYSTAD T......................................... +31 (0)320 260616 F......................................... +31 (0)320 261184 E info@herfstenhelder.nl W www.herfstenhelder.nl

Verfproducten

Wandspanning

KÖSTER AFDICHTINGSSYSTEMEN BV Postbus 432, 3840 AK HARDERWIJK T......................................... +31 (0)341 467090 F......................................... +31 (0)341 467099 E info@koster-afdichtingssystemen.nl W www.koster-afdichtingssystemen.nl

Vochtwering

Vlasakker 12, 3417 XT MONTFOORT T..........................................+31 (0)348 471921 F......................................... +31 (0)348 474467 E info@oostendorp.biz W www.oostendorp-stoffering.nl\

Zonwering

SCHERMNED Grote Woerdlaan 36c, 2671 CL NAALDWIJK T......................................... +31 (0)174 622214 F......................................... +31 (0)174 622687 E info@schermned.nl W www.schermned.nl

LINOVA VERFPRODUCTEN Gelderhorst 12, 7287 BH ZUTPHEN T .......................................+31 (0)575 542300 E info@linova.nl W www.linova.nl,

BOUWEN AAN MONUMENTEN

PERFUSIE B.V. Postbus 85, 4130 EA VIANEN T..........................................+31 (0)347 370373 F..........................................+31 (0)347 375986 E info@perfusie.nl W www.perfusie.nl

Hier ? uw logo

Neem contact op met Niek Oostendorp voor alle informatie: T +31 (0)495 450095 E n.oostendorp@louwersuitgevers.nl

Van Lierop Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

Van Lierop Van Lierop Voor méér dan alleen een product Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, trappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie met hout. adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met uitvoering:

Ontzorgen is ons motto!

Van Lierop Van Lierop

ISO 9001

gecertificeerd

Op de foto: “In het park van Huize Middenburg staan eeuwenoude kastanjes, eiken en beuken. Er zijn vijvers en aan de achterkant stroomt de Vliet. Het huis zelf staat hoger; dat geeft een statige, imposante aanblik.” “Mijn vader is gepensioneerd aannemer, met een voorliefde voor oude gebouwen. Hij wordt al lyrisch bij het zien van een authentieke steen of tegel. Na twee boerderijen in oude staat te hebben hersteld, kocht hij dit huis en restaureerde het. De groene luiken waren totaal verwaarloosd. Alle houtjes zijn stuk voor stuk door zijn handen gegaan. Het koetshuis, waarin ik zelf woon, hebben we samen verbouwd.” “Het eerste huis - Oud Middenburg - stamt uit 1659; het werd aangelegd door een schepen uit Delft. Huize Middenburg zoals we het nu kennen werd in 1917 grondig gerestaureerd. Aan het gebouw en het park is sindsdien nooit meer iets veranderd. Het gebouw vertoont een mix aan stijlen, wat het extra mooi maakt. Ik vind het een prachtig huis op een prachtige plek.” J.E. Vink, medebeheerder (46) Huize Middenburg

onatus verzekert vertrouwd sinds 1852

www.donatus.nl tel. 073 - 5221700

Monumenten worden met veel zorg omgeven door hun eigenaren en beheerders. Dat is belangrijk en nodig. Net als het kiezen van de juiste verzekering. Al sinds 1852 heeft Donatus ervaring in het verzekeren van monumentale kerken en gebouwen. Als onderlinge maatschappij werken wij zonder winstoogmerk. Wij hebben dan ook geen klanten, maar leden. Maak vrijblijvend kennis met Donatus. Onze expertise zal u verbazen en verrassen, evenals onze jaarlijkse premierestitutie.

Recycling van Gipsafval een milieuvriendelijke en voordelige oplossing!

Uw voordelen op een rij: • Direct af te halen van uw project • Ook mogelijkheid zelf aan te leveren • Verwerkingslocaties in Noord en Zuid NL • Speciale gipscontainers of eigen containers • Ruime acceptatievoorwaarden • Alle soorten gips (blokken/platen/poeder)

Ook big bag service! Bel ons: +31 (0)50 751 61 21

www.gipsrecycling.nl

info@gipsrecycling.nl

Slim werken is ons gereedschap

- 10 R JAA VKP

Onder slim werken verstaan wij slagvaardig, meedenkend, flexibel en betrokken. Slim te werk gaan creĂŤert daarom een win-win situatie voor alle partijen. Door met gezond verstand (samen) te werken komen we tot efficiĂŤnte, innovatieve en kwalitatieve oplossingen. Een specialist nodig voor uw HSB-fabricage- en montage, ruwbouw timmerwerk en/of gevelbekleding? VKP: omdat slim werken ons gereedschap is.