ភ ូមិតិរច្ឆាន រឺ ផ្តើមផេចក្តត បរឿង “ភូមត ៍ ១៨ បមស្ថ ពុំ ិ រច្ឆ ិ ា ន” ក្ពរតការណ្ ិត
នមនជាបរឿងយល ់សុរនរបស់ អារនិពនធបទ ប៉ាុននតវាជា ិត បរឿងពិតបៅបដម ើ សតវតសទ ី ២០ បនិះ។
“ក្ពរតការណ្ ៍ ១៨ បមស្ថ” នឹងបងាាញដល ់បលារ ិត
អារអានក្ជាប អំ ពីចលនា
តុរមមមួយ ក្រឆ្ ំងទល ់
នឹងអាណានិ្ម
រាងនសសបៅឆ្ ំ ា ំ
ថ្ក្រនលង
នផ្សទុិះប
ចលនាបនាិះ
នសភាពបោរបៅ
នដល
សុទ ធស្ថធបៅភូមក្កា ំងលាវ ិ រំពង ់ឆ្ា ំង
១៩២៥
។
្ួរបអាយរបភ ំ ប ើ
ើ ងពីចំបនាមរសិររនខ ែរដ ៏ ស្សុររលាបរអៀរ
បខតត
បក្កាមការដរ ឹ នា ំរបស់អារកាលហានពីរ
នារ់ ្បឈ្ល ែ ិះ ជួន ១ និង បឈ្លែិះ បៅ ១ នដល ឺ
ន
បដម ទ យអំ ពិល ឃុំ ើ រំបណ្ើតនិងទលំ ី បៅ បៅភូមបនា ិ
ថ្ក្ពនខ ែរ ស្សុររលាបរអៀរ បខតតរព ំ ង ់ឆ្ា ំង ។ ពួរ នសំ លាប់
រាង ំ ា រ់បឈ្លែិះ
បរសុ ៉ា ី ដង ់ បៅបខតតរព ំ ង ់ឆ្ា ំង ប ភាស្ថ ា រ់បទៀតបឈ្លែិះសួន ររាស្សុរ ា រ់
បឈ្លែិះឡាច
តុររ
របដស នដលបធវជា ើ
ើ យនិងអារបរនក្ររ
ក្ពមទាងទាហាន ំ
នដល
នបៅតាម
រាងបៅបពលបនាិះ។ ំ ពិតនមននតអារសិរានខ ែរភា្បក្ចីន មនសូ វ ិ
ន
ដង ឮក្ពរតការណ្ ៍ បនិះ ប៉ាុននតបបតាមបយាបល ់ផ្គទល ់ ឹ ិត ើ បយើងខៗ ំុ ា យល ់ថ្ន បរឿងនដលបយើងខ ំុ ា
នសរបសរជំ
រាបបៅទំពរ័ ខ្ងមុខបនិះ ច្ឆត់ទរ ុ ថ្នជាក្ពឹតកាណ្ ៍ ដ៏ ិត ធំមួយបៅរាុងក្រវតតស្ថស្រសតជាតបយ ិ ើ ង។ ការណ្៍បៅថ្លៃ ១៨ បមស្ថ ១៩២៥ រ ៏
ប
ើ យក្ពរតិ ត
នបនសល ់ទុរ
នូវអនុសារយ៍ ី ដ ៏ជូរចត់មួយនដរ ដល ់អារស្សុរក្កា ំង លាវ។
ច្ឆស់ទបុំ ៅភូមក្កា ំងលាវសពវថ្លៃ នដល ិ
៦០ប្លលយឆ្ា ំប
ើ ងបៅ
នអាយុ
ោត់បៅមនទាន់ បភលចក្ពរតិ ត ិ
ការណ្៍ថ្លៃ ១៨ បមស្ថ បនាិះ បៅប ណាោត់នឹរបឃើញដល ់បរឿងបនិះ
ើ យបទ ។ កាល
ោត់ហារ់ដច ូ ជា
ចង ់ញញឹមផ្សង ចង ់យំ មនបចញទ រនភា រផ្សង ៈៈ ិ ឹ ១. ោត់ញញឹម បក្
ិះោត់យល ់ថ្ន មហា
របស់ក្រជារសិររបៅក្កា ំងលាវនាថ្លៃ
តុរមម
១៨
បមស្ថ
១៩២៥ បនាិះ ្ជាចបមល យដ ៏សមរមយមួយ ចំប ឺ ើ ការអាណាពា
ល
នចងបក្រៀររូននខ ែរ
រាង ំ
សម័យបនាិះឯង
នដល
បៅបក្កាមនឹមនដររបស់ខន ួល
អស់រយៈបពលជិតរនលិះសតវតសមរប បសស បខ្ែចបលារធំ
ិះរាជ
ើយ
។
ជាពិ
រាង ំ នដលស្ថលប់បៅភូមក្កា ំង ិ
លាវបៅ ១៨ បមស្ថ១៩២៥ ្ស្ថ ឺ ល ប់បៅចំប អារបទាសនខ ែររាប់រយនារ់
ិះមុខ
នដលបជើងទាងព ំ ី រជាប់
បខ្ាិះោាងយា៉ាងរបងាររងួយ
អត់
យក្រហាយទរ ឹ
បដ្យស្ថរនតោមនក្ប្លរ់បង ់ពនធដ្ជូនបលារធំ ។ ២.
ោត់យំមនបចញទ រនភា រ ិ ឹ
បក្
ិះោត់នឹរ
បឃើញដល ់អំ បពើ សងសឹរយា៉ាង អមនុសសធម៌របស់ រាងបៅបល ំ ត រាស្រសត ភូមក្កា ំងលាវ នដលឥត ើបណា ិ
ិ ា ណ្បស្ថិះបនាិះ បដ្យ វញ្
នច្ឆត់ទាហាន បអាយ
បដញច្ឆប់អារស្សុរក្កា ំងលាវទាងក្រុ ំ ស បផ្សអើលបកាលា
លក្ជួលក្ចបល ់អស់១ ស្សុរ រួចចង
តបក្មៀបោាជាជួរ ឆ្ា ំង
បងអត ់
ទាងស្សី ំ
យរបៅសួរចបមលយបៅក្រុ ងរំពង ់ ើ
យទរយា ៉ា ងបវទនា ឹ
នដល ់ ១០ ថ្លៃផ្សងស្ស្ថប់សត
រួចរនលងមរមន ិ
នបចញក្រកាសមួយ
ចុិះថ្លៃទ ី ២៧ បមស្ថ ១៩២៥ បងាាប់បអាយបៅ បឈ្លែិះភូមក្កា ំងលាវថ្ន “ភូមត ិ ិ រច្ឆ ិ ា ន” បក្
ិះប្
ន
សនមតពួរ
តុររថ្ន ជាសតវតរច្ឆ ិ ា ន មន ិ ស្ថាល ់ខុស
ក្តូវ ហានសំ លាប់បលារដ ៏ជាធំ ៈៈ “ភូមត ិ រច្ឆ ិ ា ន”
លាវ
បនាទប់ពី
“ភូមត ិ រច្ឆ ិ ា ន”
្ជាចំ នងថ្ដដល ់អារស្សុរក្កា ំង ឺ
នស ល ប់
រាង ំ ា រ់បនាិះមរ
្ជាបរមរតរបស់ អាណានិ្ម ឺ
នសស បនាទប់ពី
។
រាង ំ
នចូលមរទរដ ក្ី រជាជននខ ែរ បៅ ឹ
ចុង សតវតសទ ី ១៩ ។ ប៉ាុននតបបតាមបយាបល ់បយើងខ ំុ ា ើ ទយល ់ថ្ន “ភូមត មត ិ រច្ឆ ិ ា ន” ្ជាភូ ឺ ិ រច្ឆ ិ ា នជាន់ខ ពស់
នដលសតវតរច្ឆ ិ ា នបៅរាុងភូមិបនាិះ បក្
ស់ពីបក្កាមនឹមនដរ
បដម ើ បទាមទាបៅអវ ី ី មួយ
នដលមនុសសបលារក្តូវការចង ់ ជន៍បអាយ មនុសសប
នខតខំ បរ ី ិ
នក្្ប់ៗោា ក្របយា-
នរស់បៅសមរមយ និងបពញលរេណ្ៈជា
ិ ើ ងវញ។
មុននឹងរា៉ាយរា៉ាប់បអាយ
នពិស្ថតរ
បៅក្ពរតការិត
បរឿងបនិះបយើងខ ំុ ា
ទទាងព ំ ី រនារ់
ប៉ាុននតនដលបៅប្ឿងបទររ ើ
ូ តដល ់ថ្លៃបនិះ
ណ្៍ ១៨ បមស្ថ ១៩២៥ អារនិពនធសម ូ បញ្ ច រ់ជន ូ បលារអារអានថ្ន បំរង ុ បរៀបបរៀងប មរបមលិះ៉ា
បដ្យស្ថរបុពបវ
ិះពុមផ្ស ព ាយ តា ំងពីឆ្ា ំ ១៩៦៤-៦៥ តុ២ យា៉ាង ៖ ទមួ ី យ ្កាលៈបទ ឺ
សៈ បនាិះ របបផ្គតច់ការនខ ែរបយើង ថ្លៃ
បនតិចៗ បធវបអាយអា រនិពនធ ើ
ចតត ិ ខ លិះបក្
ិះបរឿងបនិះ
លាវ និងជាតិ ប៉ាុននតវា
នឥទ ិ ទពល មួយ
នការរានរររាុង
លវីតបតជាបរឿងអា រស្សុរក្កា ំង ិ
ំ រាង ំ ា រ់ (រអា ឺ រដណា ង
រាង ំ ា រ់)
នទំនារ់ទន ំ ង មួយភា្ តូចដល ់បសតចនខ ែរ
នដរ ្ក្ពិះរាជក្រកាសចុ ិះថ្លៃទ ី ២៧ បមស្ថ ១៩២៥ ឺ នដលបងាាប់បអាយបៅបឈ្លែិះភូមក្កា ំងលាវ ថ្ន “ភូមិ ិ តរិ
ច្ឆាន” ។ ទ ី ពីរបទៀត្ចង ់ទុរបពលស្ស្ថវក្ជាវ ឺ
បសុើបសួរបរឿងបនិះបអាយ ររមន ិ
នពិស្ថតរសិន
នធនលែមនឹងចតត ិ ។
បដម ើ បន ី ឹងបធវការបនិះបអាយ ើ
សពវក្្ប់បនតិចបនាិះ បយើងខ ំុ ា -
នតបៅនត
នឆ្ប់ ប
ើយ
ន
ននចរោាដូបចាិះ ៈៈ
ា រ់ស្ស្ថវក្ជាវក្រនមរក្រមូលឯរស្ថរ
នដល
នលាយលរេណ្៍អរសរ ។ -
ា រ់បៅបសុើបសួរក្រមូលយរ
ស្សុរនដលបៅច្ឆ ំ ដល ់សពវថ្លៃ បទៀតផ្សង ។ ចំប បក្
ិះខទ១ ី
ប
ប
ើយ
ើយ
បយាបល ់អា រ
នអារស្សុរខ លិះបៅរស់
នក្រ ូ របៅបពលបនាិះនលម
ខ្ងបលើបនិះ
ិះដល ់ពិនិតយស្ថរជាលមី
ខ ំុ ា
ទយល ់ខុសទបទ
នូវបសចរតរា ី ុងក្ពិះរាជក្រ
កាសបនាិះបៅ បទបយល ់ចាស់ថ្ន រាុងថ្លៃទ ី ២៣ បម ើ
ស្ថ ១៩២៥ នដលជាថ្លៃក្រជុំបសនាបតសខ ី ែរ ្ឺ បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់សបុ បរបយ ី ើរ
រាងជ ំ ំនំផ្ស ុ ងនដរ
ន ្ឺ
បលារបរសុីដង ់សបុ បរបយ ី ើ របូដ្វ ំងជាក្រធានថ្នអងាជំ ុ នុំ
ឯបសតចនខ ែរ
ក្រកាសបនាិះ ។
ក្ោន់សតជាអារសុីបញ៉ា បលើក្ពិះរាជ
នបសចរតថ្ន បរឿងនដលតំរវូ បអាយ ី
បៅបឈ្លែិះក្កា ំងលាវថ្ន “ភូមត ើ ្ំ ិ រច្ឆ ិ ា ន” បនាិះ្បដ ឺ ម និតមរពី
រាងដនដល ំ ។ បលារអារនឹង
នបឃើញ
នូវក្ពិះរាជក្រកាសបនាិះបៅទំពរ័ ខ្ងមុខបទៀត ។
ិ មួយវញបទៀតសូ មបញ្ ជ រ់ថ្ន បក្តពីឯរស្ថយា៉ាង
រក្ម
នដលខំសនសំ
ច្ឆស់ៗនដលធាលប់ អស់បលារខ លិះបទៀត
នមរបនិះ
បយើងខបំុ ា សុើបសួរ
នដង ឹ ឮបរឿងបនិះខ លិះ នទាង ំ
ប
ចូលរួមរាុងមហា
រមមថ្លៃ ១៨ បមស្ថ បនាិះនលមបទៀតផ្សង ។
ើយ
តុ
រឯនាមអស់ ី បលារនដល លយលរេណ្៍អរសរ នដូចតបៅ ៈៈ
នជួយផ្សតល ់ឯរស្ថរជា
ំ និងដណា លក្ប្លប់ផ្គទល ់
១. សបមតចក្ពិះសងឃរាជ ជួន ណាត បនទូលនូវចំណ្ុចខ លិះៗ បនទូលថ្ន
ក្ប្លបខបំុ ា
ើយ
បអាយចងក្រងជាបសៀវបៅប
ត់បរឿងបនិះ ។
ត់
នក្ពិះរាជ នទាង ំ
ន
ើ ងរុបំ អាយ
២. ក្ពិះបតជ្ុណ្ ស ូ សុ្នធ្ង ់បៅវតតក្ពិះទាវរ សងាកត់ពក្ង ស្សុររលាបរអៀរបខតត រំពង ់ឆ្ា ំង អាស្ស័យ បដ្យឯរស្ថរក្ពិះបលរអងាបនិះ បក្ចីនរាុងការ សរបសរបរឿងបនិះ ។
បទបខ ំុ ា ើ
ន
នពនលឺ
៣. បលារ ភន ង ិ សង ់អុិម បធវការបៅស្ថលាក្រុ ើ
ភាបំ ពញ ។
៤. បលារ ឱរ ឆុន បធវការបៅក្រុ ម ើ
បតសច ូ កា ំ រអណ្ូ ត ង
បលារទាងព ំ ីររូប
ការររឯរស្ថរ
ចំណ្ុចសំ ខ្ន់ៗ
ុ នចំការ
នជួយខ ាិះនខ ាងជាទបំ ុ ី ផ្សត
និងជួយបសុើបសួរពត៌
រាុង
នក្តង ់
៥. បលារ តា ឃុត បៅភូមពក្ង ឃុំពក្ង (បៅរស់) ិ
៦. បលារ តា ប៉ាុល បៅភូមិ ៉ា តឡាង ឃុំពក្ង (បៅ
រស់) ។ បលារតាប៉ាុល បពលបនាិះក្តូវពួរ ំ ងយា៉ាងដណ្ ំ ំ រាលោត់ក្តូវមួយដប
ូ រឈ្លមរហាម
។ ប៉ាុននតជាការវាយបដ្យអបចតនាបទ បក្ រ់រត់ប្ចតាមបងអួចមរដ ី ប
ំ ងវាយ ដប
រាង ំ
រាលោត់សតមតង ។
តុររវាយ
ើ យពួរ
ិះ
រាង ំ
តុររយារ
ំ ងបនាិះផ្គលតមរក្តូវ ស្ស្ថប់សតដប
៧. បលារ តា ទវី ផ្សលឹង បៅភូមថ្ក្ពសំ បៅ ឃុំ ក្រសាឹ ិ
ប ស្សុរបរបូ ិ រណ្៍ បខតតរព ំ ង ់ឆ្ា ំងពីបដម ើ បៅភូមពក្ងរ ិ នដរ (បៅរស់) ។
ឯរស្ថរនដលជាលាយលរេណ្៍អរសរ ពុមផ្ស ភ ាយប
នប
ិះ
ើ យនដលបយើងយរមរសរបសើរ្ឺ ៈៈ
១. L’ Affaire Badez, Requisitoire de M. I’Avocat Général de Kersaint Gilly, imprimeric Nouvelle Albert Portail 1926 ២. L’Affaire Bardez, Requisitoire du Minstère Public…
plaidoiries
de
M.Lortat-Jacob,
de
M.
Dufond… et de M. Gallet, imprimerie de Centre, saigon 1926. ៣. ក្ពិះរាជពងាវតារសរបសរថ្ដ ៤. ក្ពិះរាជក្រកាសថ្លៃទ២៧ បមស្ថ ១៩២៥ ី
៥. រាជរចច ិ រាជការឆ្ា ំ ១៩២៥-២៦
៦. Situation Générale du protectorat du Cambode de Novembre 1914 à Jenvier 1920 et… ៧. ចា់បលបរលម ុ ៉ា ី ក្រមងយ ើ
បដម ិ បលារអា រអានបអាយ ើ បជួ ី យបនធូរបរយាកាស
នសរាយរររាយ ី
បយើងខស ំុ ា ម ូ អបញ្ជើញបលារ
អារនាង អានបរឿង “ភូមត ៍ ១៨ ិ រច្ឆ ិ ា ន” ឬ ក្ពឹតការណ្ ិត បមស្ថ តាមនបបក្របលាមបលារដូចតបៅ ៈៈ