វគ្គទី ៧ ំ ង បក្ោងការដប ូ របស់សំលាញ់ ពីរនារ់ ឆ្ា ំ ១៩២៥ ការរាងរ ំ តផ្សទ ឹ ួ នៗ រាុងរវាងប៉ាុនាមនឆ្ា ំ មរទល ់នឹងឆ្ា ំ
១៩២៥
បនិះ
រសិររនខ ែរ
នបណា ត លឱយជវី ភាពក្រជាជន
រាុងបខតតរព ំ ង ់ឆ្ា ំងរ ៏ដូចបៅបខតតឯបទៀត
នដរ ធាលរ់ចិះុ ដុនដ្បជាខ្លង ំ ។ ណាមួយបនទុរក្្ួស្ថរ មួយថ្លៃតងបនត ឹ ិច បក្
ិះបធវសស្សម នសូ វ ើ ិ
តំបន់ជនបទរាុងបខតតខ លិះ ររតួច ប
ើយ
យបរបភា្បទៀត ិ
រ់ពនធដ្រ រាជការមួយឆ្ា ំ
មួយឆ្ា ំបទៀតបនតរបនាទប់ោា
បដរើ ទារ ខនឯងម ន ិ ួល
ើយ
ពួរអារស្សុរបលើរោាបៅជី
យរមរដ្ ំលាយជាមួយ
ផ្សងណាមួយក្្ួស្ថរខ លិះជំ
ន ប
ន ក្រសួង
លុិះដល ់បមឃុំ
នសមតារចច ិ រ ៏ច្ឆត់
ប៉ាូលិស
បអាយបៅទារពនធ
បណា ត រាស្រសត រ
ូត
ចំប
អាររ
ំ ី បដ្យបងេព
នផ្គរពិន័យបធវរមួយជាពីរ
បី...
ដល ់ច្ឆប់ចងយរបៅបធវបទាសតាមផ្សល ើ ូ វចាប់
ិះសមជនណានដរោ ម នក្ប្លប់បង ់ពនធបទៀតផ្សង។ ី ឯអារខ លិះនដល
បចញបដរើ
នដង ឹ មុន ថ្នថ្លៃបនិះ ពួរប៉ាូលិស
ទារពនធដ្រប
ើយ
រ ៏ក្រញិបក្រញាប់រត់
បភៀសខនពួ នថ្ក្ពមួយក្ោសិន បដម ចពីការ ើ បបអាយរួ ី ួល ផ្គរពិន័យជាយថ្នប
តុ។
បៅបខតតរព ំ ង ់ឆ្ា ំង បដ្យបឃើញពនធអាររមនសូ វ ិ
ចូលោល ំងបនាិះ បៅឆ្ា ំ ១៩២៥ ប្បឃើញបរសុ ៉ា ី ដង ់ រាងក្រច្ឆ ំ ំបខតតរព ំ ង ់ឆ្ា ំង
បឈ្លែិះ
បចញបដរើ បធវសរមម ភាពខនឯងយា ៉ា ងម ើ ួល នា ំស
របដស
ន
ញឹរ បដ្យ
ឹ បសវររបស់ ខនបចញបៅទារពនធ ពីឃុំ មួយ ួល
បៅឃុំ មួយបទៀត
ូ រន
ជាលំដ្ប់បរៀងបៅ
ណានដលបលារបរសុ ៉ា ដង ់ បដសបៅដល ់ ី បៅភូមបនាិះ ិ ណាស់
មុខជា
រ ៏ជិត
បៅឃុំ
ក្ប្លរ់ពនធបៅភ
នចូលោលង ំ យា៉ាងបហាច
រ់រណា ត លថ្នចំនន ួ មនុសសនដរ
នដលក្តូវបង ់ពនធរុងឃុ ា ំ នីមួយៗ នតបៅឃុំណានដល បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ ជា
របដស
នបៅដល ់ ឃុំបនាិះក្ប្លរដ
មនុសសជាប់បខ្ាិះបជើង(៤)ឈែួញ
របងាររងួយមន ិ
ខ្ន បដ្យស្ថរនតោមនក្ប្លរ់បង ់ពនធ ។ បលារបរសុ ៉ា ី ដ ង់
រំពង ់ឆ្ា ំងពូនរ និងបុនក្រសប់ បងាាប់បមឃុំ បអា ិ
យ បដរើ ក្រមូលរូនឃុំ របស់ខន បសទើរនតអស់រលីងពី ួល ផ្សទិះយរបៅក្រជុំ បៅស្ថលាឃុំនីមួយៗ ្ក្រមូ ល ឺ ទាងអា ំ រ
អារណា នបនាិះ
នក្ប្លរ់និង
អារអត់ក្ប្លរ់មួយបសន
ន ។
នក្ប្លរ់បង ់ពនធបអាយបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់
ិ នក្តលប់មរផ្សទិះវញ
ឯអារណារោមន
ក្ប្លរ់
អារបនាិះក្តូវបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់បងាាប់បអាយដ្រ់
បខ្ាិះមួយរបពច ំ ។
បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់
បចិះបយា្យល ់មា៉ាងនដរ
បណា ត ពួរអារជាប់បខ្ាិះ
្ថ្ន ឺ
ក្រសិនបបបឈ្ល ែ ិះណាមួយ ើ
នក្្ួស្ថរយរក្ប្លរ់មរបង ់
ជូនបលាររាុងបពល
បនាិះ បលារនិងបដ្ិះបលងមនុសសបនាិះបអាយ បៅផ្សទិះ
ិ វញ ។ នតបលាររ ៏មិនអត់បអានក្រណ្ីបទាស ដល ់ ពួរអារនដលទទូចអងវរសំ ពិះបលារថ្នោមនលុយ
បនាិះនដរ ។ ជួនកាលបលារបក្រីទាហាន របស់បលារ ំ នបនាិះទាងជាប់ បអាយវាយដជ ំ បខ្ាិះ បដម រ ើ បបអាយអា ី ឯបទៀតបឃើញនសតងនិងនភារ
រួចរត់បៅក្ប្លប់ក្្ួស្ថរ
ជនរង ់បក្ោិះបនាិះ បអាយក្រញាប់ររលុយបៅបងពនធ រាុងបពលបនាិះ បដម ើ បរុ ី បំ អាយប្បធវើ
បរតី ររូ ឺ នខន ួល
ជួនកាលបទៀត
បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ បលារបៅទាត់ធារ់
អារជាប់ពនធ បដ្យខនឯងផ្គ ទ ល ់រ ៏ ូល បនិះប
ននដរ ។
៉ា ី ដង ់ ើ យអំ ណាចរបស់បលារ បរសុ
របដស
បៅបខតតរព ំ ង ់ឆ្ា ំង !
បលារអារអាននបបឆៃល ់ថ្ន រាស្រសតបង ់ពនធនដរឬបទ
រាុងបរឿងបនិះរាុងឆ្ា ំ
បខតតណារ ៏ដូចបខតតណានដរ ទាងអស់ ំ ពិ
រ
បខតតដថ្ទបទៀត
ន
១៩២៥
រាស្រសតបសទើរនតក្្ប់បខតត
និងររលុយបង ់ពនធ
នតបខតតដថ្ទ
បទៀត បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ប្មនសូ វតងនតងបពរ ។ ចុិះ ិ ឹ ប
តុដច ូ បមតច
នជាបលារ
បម៉ាិះល ? បរឿងបនិះមរនតពី ៖ ១. បលារ
របដសមិនទាន់
របដសតងនតងទាពនធ ឹ
នឋានៈ ជាបរសុ ៉ា ី ដង ់
បពញទ។ ំ ង ់ឆ្ា ំង ជា ី ប្ផ្គលស់បលារបៅឈរបខតតរព
អារកាន់ការជុំនស ួ សិន ។ បលារ
របដស ជាអាត់មី
នីស្រស្ថតទ ័រថ្នារ់ទ៣ (Administrateur de 3è classe) ី ប ៉ាល ិះប
ើ យបលារ
របដស
ខំទារពនធបអាយ
ក្្ប់ចន ំ ន ួ បដម ា ប់ផ្សុ ណ្បលារ ា បូដ្វ ំង ប ើ បបៅផ្គ ី នឹង
នប
២.
៉ា ី ដង ់បពញចាប់ ។ ើ ងបុណ្យជា បរសុ
ន
ើយ
របដសខំទារពនធ បដម លលុយបអាយ ើ បក្រមូ ី
នបក្ចីន យរបៅបអាយរាជការ
រាង ំ បៅសង ់ប្
ដ្ានសំ ណារ់បលើភាប ំ ូរបោ។ របដសស្ថលប់បៅ បទប ើ
ជំនស ួ ដូច M.
ន
រាង ំ ា រ់បទៀតមរ
នលិខតនតងតា ំងថ្ន ៖ ិ
Bunnet
(Paul
–Engène
–Ferdinant
),
administrateur Adjoint de 1ère classe des Services civiles, en service au Cambodge, est déngné pour
remplir provisoirement les fonctions de résident de France à Kg. Chhnag, en remplaçant de M. Bardez, administrateur de 3è classe, décédé (៤)4. បៅក្រន
ល
រ់រណា ត លនខរុមៈភ
ឆ្ា ំ ១៩២៥
នមតត ិ សំលាញ់ ពីរនារ់ បឈ្លែិះ ជួន ១ និងបឈ្លែិះ
បៅ ១(៥)5 បៅភូមបនា ទ យអំ ពិល ិ រលាបរអៀរ បខតតរព ំ ង ់ឆ្ា ំង បលារ បរសុ ៉ា ី ដង ់
ឃុំ ថ្ក្ពនខ ែរ ស្សុរ
នបរៀបនផ្សនការសំ លាប់
របដស ។
ថ្លៃមួយមតត ំ ី រនារ់ ិ សំលាញ់ ទាងព
យុក្រន
ល ២០ ឆ្ា ំ ផ្គលយដូចោា ប
ឹ ចោានដរ ចំណ្ូលខ្ងបក្្ឿងស្សវងដួ
នដល
នអា
ើ យនដល
ន
ក្ពមទាងបចិះ ំ
សិលបស្ថស្រសត ៍ ខ្ង្ុណ្កាប់ច្ឆរ់ដច ូ ោាបទៀតផ្សង
4
៤. Bulletin Administratif du Cambodge 1925, page 409.
5
៥. គឺអ្ក្ ន ទាំងពីមនេះម
ើយ ដែលជាម គាំនិតមលើមគទាំងអ្ត់ក្ុងមរឿងតាំ ន លាប់មរ ៉េតុីែង់ បារមែតមៅភូ ិក្កាាំងលាវកាលពីថ្ងៃទី ១៤ ម សា ១៩២៥ ។
អ្នក្និពនធខាំមតុើបតួររក្នា ក្តក្ូលអ្នក្ទាំងពីរមនេះដែរ ដតមៅដតគ្មានអ្នក្ណាសាាល់ ។
បនាិះ
នបបួលោាបៅសុីផ្សឹរបៅរននលងមួយ ឆ្ៃយពី
ផ្សទិះ បដ្យ ា រ់ររ ន
នទរបតា ា តជូរ ៤បំពង ់ និង ា រ់ ឹ
ន់បមជត ំ លយា៉ាងធំសុ រ ត ិ ពងមួយទាងមូ
បៅអា ំងប
ើ ។ ើ ងខ្លញ់ របងម
ំ ូងមតត ដប ំ ីរ ិ សំលាញ់ ទាងព
បលងតាមធមមតា។ លុិះ រ ៏អស់ បទៀត
យរ
ប
ផ្សឹរនរលមបក្
រក្ប្លជា
ន់អា ំងរ ៏អស់ ទរបតា ា តជូរ ឹ
ឹ ងរ ៏ចង ់បចញអស់ពីខនបៅ ើ យជាតស្សវ ិ ួល
បទបបឈ្ល ែ ិះជួនច្ឆប់បផ្សតើមបបរឆ្រស្ថច់ បរឿង ើ ើ
នដលក្តូវនិយាយ។
- សំ លាញ់ ! អញស្ថាល ់ចតត ិ ឯងចាស់ ឯងរ ៏ស្ថាល ់
ចតត ូ ោានមនបទ ? ិ អញចាស់ដច
- ឯងចង ់និយាយពីអវី និយាយបៅ អញងុយបដរ
ណាស់ ។
-
នន
!
សពវថ្លៃអារស្សុរបយើង
ក្រហាយនិងបរសុ ៉ា ី ដង ់ បឃើញស្ស្ថប់ប
រំពង ុ នតបតត
រាងណាស់ ំ ដូចសំ លាញ់ ឯង
ើយ ។
- លីអញមនបឃ ិ ើ ញ ! លីអញមនបឃ ិ ើ ញ ! បរឿង បរ ៉ា
សុីដង ់ បធវើ
បអារស្សុរនដលអត់លយ ុ បង ់ពនធ បអា
យវាបនាិះ ។ នតបធវបមត របយើង ើ ចពួរ ៉ា របអើយ បបស្សុ ើ
ខបំុ ា ្ ប្ជាបៅហាវយក្តួតក្តាបលើរាលបយើង ក្្ប់ ោាអស់មួយន្របៅប
ើយ
នបបណារ ៏បស្សចនតចតត ិ ប្បៅ បៅោត់ោ ំងប្
ប្ចង ់បធវើ
ននរណាហាន
ន។
- សំ លាញ់ ឯងនិយាយអញ្ចឹងក្តូវប
ិ ជួនតបបៅវញ)
បបយើង
ើ យ (បឈ្លែិះ
នតក្រសិនបបបយ ំ ោាបៅ ើ ើ ងទាងអស់
នតក្ទាក្ទបអាយប្សងក ំ តព ់ ី បលើមួយថ្លៃខ្លងបនត ំ ិចៗ បតបៅអនា្តបទៀតន ំ ៉ា ងណា ! ើ ិងខ្លងជាងបនិះយា
- ពួរ ៉ា រឯង្តបធវ បមត ិ ើ ច ? (បឈ្លែិះ បៅ សួរ) បតើ
ឌប៉ាុនឯងនិងអញ
នដលសុទ ទនតជាមនុសសសំ សរ
អាច របដ្ិះជាត ំ ទា ំ លពីខ ំុ ា ិ ងមូ
រាង ំ
នបទ ?
- ននសំ ឡាញ់ ! តាក្តសរ់សផ្សអមជាតរាស្រសត បស្ថិះ ិ
បទបតើ នត
នប
ច ឯក្ពិះបៅបសៀម បឈ្លែិះ ើ ងបធវបសត ើ
តារ សុិន ពីមុនមររ ៏ជាតរាស្រសត នដរ ប ិ
ើ យជាតច ិ ន ិ
បទៀតផ្សង ។ អញនិយាយបនាិះមននមនអញចង ់ប ិ
ើង
បស្ថយរាជយបទ ក្ពិះបសតចនផ្សនដបី យើងសពវថ្លៃ រ ៏បៅ នត
ឯង
រាងក្តួ ំ តក្តាពីបលើសដរ ប
នដរ ។
រឺ ើ យក្រសិនបបអញ ើ
នបធវជាបសត ច រ ៏្ង ់សតបៅបក្កាម ើ
រាងម ំ នរួ ិ ច
- បបើពួរ ៉ា រឯងយល ់អញ្ចឹងប
ពីបរឿងបរសុ ៉ា ី ដង ់បធវើ អំ
បបយើង
លយា៉ាងបសតចផ្សង
បលារ
ើ យ បៅខំនិយាយ
បធវអ ើ ី នា ំសតរួយ
រាងនសស ំ ចុិះទំរាមនុ ំ សសធន់សំសរដូចពួរ
ំ ឺ ុ ! សក្ូ ទាតាមរមម
ជាតបយ ិ ើ ងបៅពួរ ៉ា រ !
បទ។
!
្ង ់មនហា នរអរជាមួយ ិ
បយើង ! បអាយអញបធវបមត ើ ចបៅ !
-
ត់
ឯង្តដល ់ប ល ិះបពរ ិ
ននសំ លាញ់
!
នា ំបអាយនតរួញ្ំនិត
(បឈ្លែិះ
ជួន
និយាយដ្ស់
អារមមណ្៍ បឈ្លែិះ បៅ ) បបបយ ការណា ើ ើ ងមនអាចបធវ ិ ើ នដល
ួ សនិសសយបយ ័ ើង
នបទ
បទៀតបយើងបធវបរ នមនបទ។ ើ តនដរ ើ - ពួរ ៉ា រឯងនិយាយបៅបមល ើ !
រ ៏្ង ់
នការឯ
- ្តលបសំ លាប់បរសុ ៉ា ី ដង ់ ិ
របដសបអាយ
អញយល ់ថ្នបបបយ ើ ើ ងសំ លាប់បលារ ន្ច្ឆត់ ទរ ុ ជាបជា្ជ ័យមួយ ឺ
រាស្រសតបៅរំពង ់ឆ្ា ំងបយើង អំ នាចផ្គតច់ការរបស់
បក្
ន។
របដសបនាិះ ធំណាស់សំរាប់
ិះអារណារ ៏លៃូរអំ ពី
រាងបនាិះនដរ ំ ។
- ពួរ ៉ា រឯងនិយាយ្តនបបបនិះរ ៏លអមា៉ាងនដរ ិ
។ ចតត ួ ៉ា ររុបំ ភលចថ្ន “នភារ ិ ឯងដូចចតត ិ អញ នតសុំពរ
រាងបក្ចី ំ នដូចនភារ ា ស់” បបបយ ើ ើ ងសំ លាប់វារួច រ ៏
បយើង្ង ់ប្ចរត់បៅណាមនផ្សុ តនដរ ។ ទបំ ុ ប្សំ ិ ី ផ្សត ិ លាប់បយើងវញដនដល ។ - ក្តូវប កាន់បជង ើ
ើ យសំ លាញ់
! ប៉ាុននតបបស្ថវតា ត នខ ែរមន ើ ិ
រាងបទ ំ ្ួរទុរបឈ្លែិះបយើងពីរនារ់បអាយ
រូននខ ែរ ជាន់បក្កាយបអាយស្ថាល ់ផ្សង ។ នតបបឯង ើ ខ្លចស្ថលប់ អញឈប់និយាយក្តឹមបណ្ិះ។
- និយាយបទៀតបៅពូរ ៉ា រៗៗ ! នតពួរ ៉ា រឯង
ឹ របតា ឹ ស្សវងទ ា តបទដង ងអញខ លស្ថ ត ប់ ឹ ? បបឯងស្សវ ឹ ើ ិជ បស្ថិះងងុយបដរ ។ -
ឹ បក្្ឿងស្សវងក្ោន់ សតជួយបនធូរបរយាកាសទុ ិ រេ
ក្ពួយ រ ឺ អផ្សសុរមួយបពលៗ ប៉ាុបណា ណ ិះបទ ។ បយើង និយាយោាបពលបនិះ ប
ចូលបក្ៅ
ើ យ។
ឹ ួ លពីការស្សវងបៅ
- បអើនិយាយបទៀតបៅពួរ ៉ា រ ! ឯង្តឧ ិ
យា៉ាងណា បដម ើ បសំ ី លាប់
រាងបនិះឱយ ំ
យ
ន?
ំ ូរបយើង ក្តូវបដរើ ក្រមូលបរសពួរ - អញ្តថ្ន ដប ិ
បអាយ
នបក្ចីនោាសិន
បទបការណ្ ៍ បនិះសំ បរចដូច ើ
បំណ្ង ។ ប
ើ យបយើងក្តូវសំ លាប់
រាងបៅបពល ំ
នដលវាបចញបៅទារពនធតាមឃុំនានា ។ ឮសំ ដបី និះ បឈ្លែិះ បៅរ ៏ងរ់រាលរួចប - ក្តូវប
លថ្ន ៖
ំ ង។ ើ យពួរ ៉ា រ ! អញយល ់ស្សបទាងស្សុ
បនាទប់មរអារទាងព ំ ី ររ ៏សបរោាបៅផ្សទិះបរៀងៗខន។ ួល