វគ្គទី ១២ ថ្លៃ ១៨ បមស្ថ បដ្យក្រជារាស្រសត ពនធមន ិ
បៅឃុំក្កា ំងលាវររលុយបង ់
នភា្បក្ចីនបនាិះ បលារ
ក្រជារាស្រសត
ប
របដសចង ់ឈាិះ
័ ំ ចល ូ ថ្ដ ើ យសងសយនក្រងបលារបមឃុ
និងរូនឃុំ ផ្សង បទបោត់ សំបរចចតត ើ ិ ថ្ន នឹងបចញបៅ ទារពនធបដ្យខនឯង ួល ប
។
បលារ
របដសសំ បរចចតត ិ
បចញបៅភាលមបទ បលារ ើ យ នតមនទាន់ ិ
នសរ
បសរលិខតមួ យបៅថ្លៃទ ី ៩ បមស្ថ ១៩២៥ បៅបលារ ិ
បរសុ ៉ា ី ដង ់សបុ ប៉ារបយ ី ើ របូដ្វ ំង(១៣)13 បដម ើ បបៅទនសនារា ី ុង បខតត ប
13
បដ្យបញ្ ជ រ់ថ្ន
ងបៅជាមួយផ្សង
។
L’ Affaire Bardez, Saigon, Impremerie du Centre 1926, page 7
យរបលារបៅហាវយបខតត បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់សបុ ប៉ារបយ ី ើរ
មនទាន់ នឹង ិ ទី
នបឆលើយថ្នបម៉ាចផ្សង ស្ស្ថប់សតបៅថ្លៃ
១៣.១៤.១៥
ទសសនា ដង ឹ ផ្សង
បមស្ថបលារ
របដសបចញបៅ
រាុងនខក្តបដ្យមនទា ងឱយបៅហា ំ វ យបខតត ិ
បលារបៅនតជាមួយអារបរនក្រភាស្ថ ា រ់
បឈ្លែិះ សួន និងទាហាន ា រ់បឈ្លែិះ ឡាច ប
ើ យនិង
អារបធវមា ើ ូ ប ា រ់ ។ បលារបចញពីស្សុរមួយបៅស្សុរ មួយ ពីឃុំ មួយបៅឃុំមួយ ដល ់ថ្លៃទ ី ១៨ បមស្ថបទប ើ ដល ់ភូមក្កា ំងលាវ ។ ិ
១៨ បមស្ថ ឃុំ ក្កា ំងលាវ..... បៅថ្លៃបនាិះជាថ្លៃ ១០ បរាច នខបចក្ត ឆ្ាឆល ំ វូ សរតស័រ
ស័រ ពុទ ធសររាជ ២៤៦៨ ក្តូវនឹងថ្លៃ ១៨ បមស្ថ ឆ្ា ំ ១៩២៥ ។ ច្ឆប់តា ំងពីប ៉ា ង ៧ ក្ពឹរបៅ ស្ថលាឃុំ ក្កា ំងលាវ ពួរអារជាប់ពនធ
នមរជួបជុំោាទាង ំ
ូ វង
ទាងហា ំ វ យនណ្នណាន់តាន់តាប់ រាលដូចរណា ត ច់ បដម ើ បរង ី ់ច្ឆ ំបលារធំ ថ្ក្ពមលូបៅប
រាង ំ
នដលសំ ណារ់បៅឯឃុំ
ើយ ។
រឯឃុំ ី ពក្ង ក្
ល នដលសាិតបៅជាប់ៗ ោា នឹងឃុំ
ក្កា ំងលាវនដរបនាិះ រ ៏
នការជួបជុំោាតាមឃុំបរៀងៗ
ខននដរ លួ ។ ប៉ាុននតបៅឃុំ ពក្ង ប្ក្តូវជួបជុំោា បៅវតតក្ពិះ ទាវរ ចំសនរបៅឃុំ ក្
ល ប្ក្តូវជួបជុំោាបៅវតតក្
ល
។ ឃុំ ទាងព ំ ីរបក្កាយបនិះ នឹងក្តូវប្ទារពនធ បៅថ្លៃ ជាមួយបនាិះនដរ បនាទប់ពីឃុំ ក្កា ំងលាវបៅ ។ បបក្រប ើ
រ្យ្ន់បៅ
ប៉ាុនាមនបនាិះបឃើញថ្ន នទរមុ ខធមមតា ឹ
ក្រុមបនិះ
ពួរអារជាប់ពនធទាង ំ
នទរមុ ខនរលរៗពីោា អារខ លិះ ឹ
នដលអាចបអាយយល ់
ោមនការតរ់សុ តអវ ល ី បទ
បក្
ិះពួរប្
នថ្ន ន
ក្ប្លរ់ទរ ុ សំ រាប់បង ់ពនធជន ូ បលារធំ បៅនផ្សារខ លិះបទៀត នរលរពីក្រក្រតី ក្រ
ណ្យល ់ថ្ន
មនស្សួ លប ិ បង ់ពនធ។
ើយ
ហារ់ដច ូ ជា ជាប
ប៉ាុននត្ន់បមល ើ
នទរមុ ខលលសខ ់ ស ុ ឹ
តុនា ំបអាយសំ ោល ់
ក្រុមបនិះក្ប្លរដជា ប្ក្រន
លជាពុំ
នលលងពីក្រុមអារកាលហាន
ិ បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់បនាិះវញ
ន
នអារមមណ្៍ នក្ប្លរ់សំរាប់
នដលប៉ាុនប៉ាងពិោត
ពួរបនិះរំពង ុ នតតាមដ្ន
បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់យា៉ាងក្ររត ិ ។ រាុងឱកាសនដលបលារ
បរសុ ៉ា ី ដង ់រំពង ុ ទារពនធបៅឃុំថ្ក្ពមូលបនាិះ ក្រុមបនិះរ ៏ បបញ្ចញសរមមភាពយា៉ាងស្ថៃត់រំ
ំងខ្លងកា ំ ល ណាស់
នដរ បដ្យបនលំខនចូ លបៅបៅជាមួយប្ឯង ប ួល ោមននរណា ា រ់ច្ឆប់អារមមណ្៍ រ ឺ សងសយអវ ័ ីប ក្រុមអារកាលហានបនិះ
ើយ
ើ យ។
នសនមតោារូចជាបស្សចថ្ន
ិ នឹងផ្គតច់ជីវត
បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់
បៅឃុំថ្ក្ពមូលបនាិះ
ឯង ។ ប៉ាុននតបពលបនាិះឱកាសមន ិ បក្
ុ ចបអាយបស្ថិះ
ិះស្ថមុខ ងអស់ ំ ោាឋត ៉ា ី ិ បៅឆ្ៃយពីបលារបរសុ ី នទា ួល
ដង ់បពរ ។ ប ៉ាល ិះប
ើ យនផ្សនការបនិះ រ ៏ក្តូវខរមួយ
ក្ោសិនបៅ ។ លុិះដល ់បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ បចញពីឃុំថ្ក្ព មូលបៅ បក្
ិះប្
អារកាលហានរ ៏តាមជាប់សិ តបៅបទៀតនដរ អ
នបរតជាាោាបស្សចបៅប
ើ យថ្ន ដរាបណា
ពួរប្មនទាន់ ស ល ប់បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ស្ថលប់បទ ដរាប ិ បនាិះប្ពុំក្ពមបៅបសៃៀមជាដ្ច់ខ្ត…។
មនដ ង ឹ ជាបៅបវលាប ៉ា ងប៉ាុនាមនបទ ប៉ាុននត្បៅថ្លៃ ិ ឺ
មុនក្តង ់ ថ្នថ្លៃទ ី ១៨ បមស្ថ ១៩២៥ ដនដលបនាិះ ពួរអារឃុំក្កា ំងលាវ រាុង
នដលបៅរង ់ច្ឆ ំបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់
បរបវណ្ស្ថលាឃុ ិ ំ មួយស្សបរ់ធបំ
ើ យបនាិះ
ស្ស្ថប់ នតបឃើញបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ជិិះបសិះ បលចបធាលពីចំ
ងាយ សំ បៅមរស្ថលាឃុំ បដ្យ រ់ ស សុទ ធ ក្ពមទាង ំ
នសំ បលៀរបំ
រ់មួរកាស់ សបទៀត ។
បៅបពលនដលបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់
បរបវណ្ស្ថលាឃុំ ិ
នដលមរជាមួយបលារ
ជិះិ បសិះមរដល ់
ប្សបងាតបឃើញចំនន ួ មនុសស នបនារ់ ្ឺ ៖ ី
១. បលារ សួន នដលប្និយមបៅ លីសន ួ ជាអារ
បរនក្រភាស្ថ ។
២. រងររាស្សុរ ា រ់ បឈ្លែិះ ឡាច ។ ៣. ប
យចុងបៅ
ា រ់មនស្ថ ា ល ់បឈ្លែិះ ។ ិ
ពួរអារស្សុរក្ោន់សតក្របលរបឃើញ បលារ បរសុ ៉ា ី
ដង ់ ខ្លចអំ ណាចបុណ្យ
រមោត់ ី
ជាងខ្លចបសតច
នខ ែរបៅបទៀត ។ អារខ លិះមនទា ងហា ំ នបងយបម លមុ ខចំ ើ ិ ើ ផ្សង ។
សូមបសតក្ពិះសងឃ ី
ដូចយា៉ាងក្ពិះបតជ្ុណ្ក្ពិះ
្ុណ្ក្ពិះនាម ទ ី ក្ពិះបៅអធការ និង ក្្ូសក្ូ ត ក្ពិះ ិ នាមជួន វតតក្កា ំងលាវ
នក្ពិះទ ័យអាណ្ិតអាសូរ
ពុទ ធបរស័ ិ ទចំណ្ុិះបជើងវតតបលារណាស់។ នក្ពិះទ ័យចង ់ជួយពុទ ធបរស័ ិ ទ ណាស់ ប៉ាុននតបលារមិនហាន បក្ ក្្បដណ្តប់ តា ំងពីរាស្រសតរ បនាិះ
បមឃុំ
រាងនសស ំ បនៀម ។
ក្ពិះអងា
ចំណ្ុិះបជើងវតត ិះអំ ណាច
រាង ំ
ូ តក្ពិះសងឈ ។ ឯបពល
៉ា ល ់រត់បជើងបបជ ី ើងបួន
ទទួលបលារ
ដ ៏ធំក្ពមទាងសនមត ំ ងោរវរចច ិ តាមទំ
ចំសនរពួរមន្រនតីឃំ ុ បក្កាមឱវាតបលារតា ៉ា ល ់ រ ៏ នា ំោាចូលបោរពបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ ជាលំដ្ប់លំបដ្យ ។ ឯបលារ បរសុ ៉ា ី ដង ់ញារ់មុខដូចស្ថវបៅបលើបដម ើ បឈើ
នដលបឃើញមនុសសបដរើ ពីបក្កាមវា ក្ពមទាងបបញ្ ំ ចញ
សូរស័ពក្ទ ្លរៗថ្ន ៈៈ “បបី យៀងៗ” រួចប ស្ថលាឃុំ បៅ ។ បៅបពលបនាិះ ពួរបណា ត រាស្រសតនដល ក្រុសៗ
ប
ើ យនដលមុនបនិះបនតិច
ដូចច្ឆបចូលសំ បុរបនាិះ ដូចបៅរាុងថ្ក្ព ោមន ។
ឮ
ស្ស្ថប់សត
នសុទ ធនត ត់ជនជរោា
ត់ស្ថៃត់បក្ជៀប
សែស្ថនបសទើរនតររអារណា ា រ់ររ អ
រាុងបពលបនាទប់មរ
បសែៀនឃុំរ ៏បបើរបញ្ជីបៅ
បឈ្លែិះអារជាប់ពនធបអាយចូលបៅបង ់ពនធ បៅចំប
ើ ងបៅបលើ
ា រ់មង ត ៗ
ិះមុខបរសុ ៉ា ី ដង ់ នដលអងាុយ្ងអនាទរ់ខ្ល បលើ
បតអីយា៉ាងក្្ប
ើ សមជាអារ
បរយាកាសបៅបពលបនាិះ ិ
នរទ ិ អំ ិ ធ ណាច ។ ប
របពញបៅបដ្យ
ភាពបក្រៀមក្រ៊ុំ និងយា៉ាងរនធត ់ ។ ពីមុនមរប្ក្ោន់សត
នឮនិងក្តបចៀរ នតមន ិ
នបឃើញផ្គទល ់នឹងនភារ
ថ្នបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ជាមនុសសមនបចិះបយា្យល ់បនាិះ ិ ឥលូវបឃើញចាស់និងនភារក្្ប់ោាប
ើយ
្មនុ សស ឺ
ណានដលោមនក្ប្លរ់បង ់ពនធជន ូ បលារបទ
បលារ
បញ្ ជ បអាយដ្រ់បខ្ាិះបជើងមួយរបពចឥតបងអ ំ ង ់ប បលារនិយាយបៅលីសន ួ ជាភាស្ថ ជាភាស្ថនខ ែរ
ក្ប្លប់អារស្សុរថ្ន
ំ ឹ ងបៅក្្ួស្ថរ បអាយដណ្ បអាយបលារ ភាពប នារ់
រាង ំ
ើយ
ឱយបរនក្រ
បបើចង ់រួចខនក្តូ វ ួល
បអាយយរក្ប្លរ់មរបង ់
បទបបលារបដ្ិះបលងបអាយ ើ
នបសរ ី
(១៤)14 ិ ងវ ញ ។ ស្ថមខ រជាប់បខ្ាិះជាបក្ចីន ើ ី នអា ួល
នសំ ពិះអងវរ បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់បអាយ ក្តាក្រណ្ី
ដល ់ខន តបតខ ម នក្ប្លរ់បទ ទុរណាជាផ្គត ំបផ្សញើបៅ ិ នោ ួល ូល ក្រពនធរន ូ បៅឯផ្សទិះបអាយររក្ប្លរ់យរមរបលាិះ 14
១៤.
តា អ្នក្ផេល់ពត៌មានថា បណា េ រាស្រតេដែលជាប់ម្នេះមៅមពលមនាេះ គឺមានចាំនួនមក្ចើនគ្មន ។
រ៏
មនដ ង ួ ខំបរនក្រជំរាប ឹ រត់បៅររឯណានដរ ។ លីសន ិ បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ តាមការទទូចពីក្រុមអារជាប់បខ្ាិះ ។ នតចំបលើយរបស់បលារធំ
រាង ំ ្ការនស្សរសមល ឺ ុ រ្ំ
រាមទន្រនាទ ំបជើង បសទើរសុីស្ថច់
ុ តឈ្លមទាងរស់ ំ បធវើ
បអាយបណា ត រាស្រសតខ្លច
រ់សាតក្្ប់ៗោា
ននរណាហាន ប
ត់បៅបទៀត ។
ើប
នលលងពីក្រុមអារកាលហាននដល
នលង
នបឈ្លែិះ បៅ និង
ិ ជួន ជាបមដរ បដ្យភា្បក្ចីនជារូនឃុំ ឹ នា ំបនាិះវញ ក្កា ំងលាវស្ស្ថប់បទបពួ របនាិះ ើ បចញនរបរ រ ឺ ឆ្ៃយពី ទាន់ បក្
រាងតាមនតច ំ តត ិ ប៉ាុននតបៅមន ិ
នចូលបៅបរៀរជិតនមននទន
ិះ
នលទភាពចូ ល ិធ បៅប
នការររារសនតិសុខបអាយបលារ
រួរសមនដរ
ើ យបទ
បរសុ ៉ា ី ដង ់
។ បៅជាប់នឹងខនប្ ា រ់ៗ ្អា ឺ រខ លិះ ួល
នពូបៅ អារខ លិះ
នបធឿរខលែ ី ល ម អារខ លិះបទៀត
ន
កា ំបតបសា ៀត នដលសុទ ធនតលារ់ បងកបខ្ ់ ងរាុងអាវ ិ យា៉ាងជិតជាទបំ ុ ។ ី ផ្សត
ក្ពិះអាទតយបក្ជបនត ិ ិចបៅប
ើ យ ។ ការទាពនធបៅ
ឃុំ ក្កា ំងលាវ នដលប្បក្ោងថ្នក្តូវបញ្ចប់មុនថ្លៃក្តង ់ បនាិះ
នបណា ល យបពលតបៅបទៀត
បដ្យមរពី
បរយាកាស ិ ក្ចបូរក្ចបល ់ ក្ជួលបក្ជីមថ្នបណា ត រាស្រសត បក្កាមការ ការពនយុិះថ្នក្រុមអារកាលហានបដម ើ បបអាយ ី នជាបលស
សំ រាប់ចល ូ សំ ររ ុ ច្ឆប់
បដ្យមរពីពួរអារជាប់ពនធ
អារទាងបនាិះហារ់ ំ ដច ូ ជាខ្លច
រាងបនាិះផ្សង ំ
នបក្ចីនោាផ្សង ប រាង ំ
ើយ
នតមួយនភលត
លុិះដល ់បវនខនចូ លបៅបង ់ពនធ បចិះនតសំ ពិះអងវរសុំ ួល រុបំ អាយបធវបទាសដ្រ់ បខ្ាិះ ជាប ើ
តុនា ំបអាយបពល
ិ របស់ បវលាយឺតយូរ ខួចរមមវធ បលារធំ ី ប
តុការណ្៍ខ្ងបក្កាមបនិះ
រាងអស់ ំ ។
បធវបអាយរ តនត ឹ ើ
រាង ំ
ក្រ
មចុងក្ចមុិះ ណាបតតចតត ត រាស្រសត នដល ិ នឹងបណា
ោមនរបបៀបបរៀបរយ បចិះនតបដរើ ព
រ់ពពួន ខសបោ ា ឹ
ិ ំ ង ់បៅឯដជ ចនចរសចបច្ឆរដល ី ំវុ ញស្ថលាបនាិះផ្សង ឯអារបង ់ពនធរច ួ ប
ិះ ប ើ យ រ ៏មនក្ពមបៅផ្សទ ិ
ើ យនលម
នស្សីញី បរែងកាមង មរពីភូមិចូលមរបរបវស្ថលា ិ
ឃុំ ជនជរមួយ
ត់មួយរ ា រ់បទៀត ណាបលារបរសុ ៉ា ី
ដង ់បតតចតត ិ នឹងមនុសស នដលអត់ក្ប្លរ់បង ់ពនធបនាិះ រ ៏ នចំនន ួ បក្ចីនោាផ្សង
។
្បរ ិ ឺ យាកាសបពលបនាិះ
បចិះនតតងនតងបនត ឹ ិចមតងៗជាលំដ្ប់ ។ នប
តុការណ្៍មួយបទៀត
នដលហារ់ដច ូ ជា
ជួយជំរញ ុ សភាពអនាធបបតយយ បអាយកាន់សតធាលរ់ ិ ចុិះមួយរំរតបទៀត ិ
្បពលបនាិះ ឺ
ិ កាលហាន ា រ់បឈ្លែិះ បន
នស
ជរ ិ អារ
នក្តូវបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ដ្រ់
បខ្ាិះជាប់ក្របវៀនៗ មួយរននលងបដ្យស្ថរោមនក្ប្លរ់
បង ់ពនធ
។
ការ
ត់បង ់ពួរខន ា រ់បនិះ ួល
ននា ំ
បអាយអារកាលហានឯបទៀតៗ ខំបបញ្ចញសំ បលងខសប ឹ បខសៀវបូញ
ត់
បូញរ
បរសពួរកាន់សតបក្ចីនប
សបស្ថិះអនទងក្រមូល
ើ ងៗ ។
ក្រុមអារកាលហានយល ់ថ្ន
បពលបនិះនផ្សនការ
ំ របស់ពរ ួ ប្ជិតចូលមរដល ់ដណា រ់ បងអសប់ ស
ចុងបក្កាយ
ិ វធានការបអាយបណា ត រ់ ើ យបទបប្ច្ឆត់ ើ
ជិរ ា រ់ៗ
បៅតាមរននលងនដលប្
ោារួចជាបស្សចមរប
ន
ើយ ។
នសនមត