Ptfiletwelve

វគ្គទី ១២ ថ្លៃ ១៨ បមស្ថ បដ្យក្រជារាស្រសត ពនធមន ិ

បៅឃុំក្កា ំងលាវររលុយបង ់

នភា្បក្ចីនបនាិះ បលារ

ក្រជារាស្រសត

ប

របដសចង ់ឈាិះ

័ ំ ចល ូ ថ្ដ ើ យសងសយនក្រងបលារបមឃុ

និងរូនឃុំ ផ្សង បទបោត់ សំបរចចតត ើ ិ ថ្ន នឹងបចញបៅ ទារពនធបដ្យខនឯង ួល ប

។

បលារ

របដសសំ បរចចតត ិ

បចញបៅភាលមបទ បលារ ើ យ នតមនទាន់ ិ

នសរ

បសរលិខតមួ យបៅថ្លៃទ ី ៩ បមស្ថ ១៩២៥ បៅបលារ ិ

បរសុ ៉ា ី ដង ់សបុ ប៉ារបយ ី ើ របូដ្វ ំង(១៣)13 បដម ើ បបៅទនសនារា ី ុង បខតត ប

13

បដ្យបញ្ ជ រ់ថ្ន

ងបៅជាមួយផ្សង

។

L’ Affaire Bardez, Saigon, Impremerie du Centre 1926, page 7

យរបលារបៅហាវយបខតត បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់សបុ ប៉ារបយ ី ើរ

មនទាន់ នឹង ិ ទី

នបឆលើយថ្នបម៉ាចផ្សង ស្ស្ថប់សតបៅថ្លៃ

១៣.១៤.១៥

ទសសនា ដង ឹ ផ្សង

បមស្ថបលារ

របដសបចញបៅ

រាុងនខក្តបដ្យមនទា ងឱយបៅហា ំ វ យបខតត ិ

បលារបៅនតជាមួយអារបរនក្រភាស្ថ ា រ់

បឈ្លែិះ សួន និងទាហាន ា រ់បឈ្លែិះ ឡាច ប

ើ យនិង

អារបធវមា ើ ូ ប ា រ់ ។ បលារបចញពីស្សុរមួយបៅស្សុរ មួយ ពីឃុំ មួយបៅឃុំមួយ ដល ់ថ្លៃទ ី ១៨ បមស្ថបទប ើ ដល ់ភូមក្កា ំងលាវ ។ ិ

១៨ បមស្ថ ឃុំ ក្កា ំងលាវ..... បៅថ្លៃបនាិះជាថ្លៃ ១០ បរាច នខបចក្ត ឆ្ាឆល ំ វូ សរតស័រ

ស័រ ពុទ ធសររាជ ២៤៦៨ ក្តូវនឹងថ្លៃ ១៨ បមស្ថ ឆ្ា ំ ១៩២៥ ។ ច្ឆប់តា ំងពីប ៉ា ង ៧ ក្ពឹរបៅ ស្ថលាឃុំ ក្កា ំងលាវ ពួរអារជាប់ពនធ

នមរជួបជុំោាទាង ំ

ូ វង

ទាងហា ំ វ យនណ្នណាន់តាន់តាប់ រាលដូចរណា ត ច់ បដម ើ បរង ី ់ច្ឆ ំបលារធំ ថ្ក្ពមលូបៅប

រាង ំ

នដលសំ ណារ់បៅឯឃុំ

ើយ ។

រឯឃុំ ី ពក្ង ក្

ល នដលសាិតបៅជាប់ៗ ោា នឹងឃុំ

ក្កា ំងលាវនដរបនាិះ រ ៏

នការជួបជុំោាតាមឃុំបរៀងៗ

ខននដរ លួ ។ ប៉ាុននតបៅឃុំ ពក្ង ប្ក្តូវជួបជុំោា បៅវតតក្ពិះ ទាវរ ចំសនរបៅឃុំ ក្

ល ប្ក្តូវជួបជុំោាបៅវតតក្

ល

។ ឃុំ ទាងព ំ ីរបក្កាយបនិះ នឹងក្តូវប្ទារពនធ បៅថ្លៃ ជាមួយបនាិះនដរ បនាទប់ពីឃុំ ក្កា ំងលាវបៅ ។ បបក្រប ើ

រ្យ្ន់បៅ

ប៉ាុនាមនបនាិះបឃើញថ្ន នទរមុ ខធមមតា ឹ

ក្រុមបនិះ

ពួរអារជាប់ពនធទាង ំ

នទរមុ ខនរលរៗពីោា អារខ លិះ ឹ

នដលអាចបអាយយល ់

ោមនការតរ់សុ តអវ ល ី បទ

បក្

ិះពួរប្

នថ្ន ន

ក្ប្លរ់ទរ ុ សំ រាប់បង ់ពនធជន ូ បលារធំ បៅនផ្សារខ លិះបទៀត នរលរពីក្រក្រតី ក្រ

ណ្យល ់ថ្ន

មនស្សួ លប ិ បង ់ពនធ។

ើយ

ហារ់ដច ូ ជា ជាប

ប៉ាុននត្ន់បមល ើ

នទរមុ ខលលសខ ់ ស ុ ឹ

តុនា ំបអាយសំ ោល ់

ក្រុមបនិះក្ប្លរដជា ប្ក្រន

លជាពុំ

នលលងពីក្រុមអារកាលហាន

ិ បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់បនាិះវញ

ន

នអារមមណ្៍ នក្ប្លរ់សំរាប់

នដលប៉ាុនប៉ាងពិោត

ពួរបនិះរំពង ុ នតតាមដ្ន

បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់យា៉ាងក្ររត ិ ។ រាុងឱកាសនដលបលារ

បរសុ ៉ា ី ដង ់រំពង ុ ទារពនធបៅឃុំថ្ក្ពមូលបនាិះ ក្រុមបនិះរ ៏ បបញ្ចញសរមមភាពយា៉ាងស្ថៃត់រំ

ំងខ្លងកា ំ ល ណាស់

នដរ បដ្យបនលំខនចូ លបៅបៅជាមួយប្ឯង ប ួល ោមននរណា ា រ់ច្ឆប់អារមមណ្៍ រ ឺ សងសយអវ ័ ីប ក្រុមអារកាលហានបនិះ

ើយ

ើ យ។

នសនមតោារូចជាបស្សចថ្ន

ិ នឹងផ្គតច់ជីវត

បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់

បៅឃុំថ្ក្ពមូលបនាិះ

ឯង ។ ប៉ាុននតបពលបនាិះឱកាសមន ិ បក្

ុ ចបអាយបស្ថិះ

ិះស្ថមុខ ងអស់ ំ ោាឋត ៉ា ី ិ បៅឆ្ៃយពីបលារបរសុ ី នទា ួល

ដង ់បពរ ។ ប ៉ាល ិះប

ើ យនផ្សនការបនិះ រ ៏ក្តូវខរមួយ

ក្ោសិនបៅ ។ លុិះដល ់បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ បចញពីឃុំថ្ក្ព មូលបៅ បក្

ិះប្

អារកាលហានរ ៏តាមជាប់សិ តបៅបទៀតនដរ អ

នបរតជា​ាោាបស្សចបៅប

ើ យថ្ន ដរាបណា

ពួរប្មនទាន់ ស ល ប់បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ស្ថលប់បទ ដរាប ិ បនាិះប្ពុំក្ពមបៅបសៃៀមជាដ្ច់ខ្ត…។

មនដ ង ឹ ជាបៅបវលាប ៉ា ងប៉ាុនាមនបទ ប៉ាុននត្បៅថ្លៃ ិ ឺ

មុនក្តង ់ ថ្នថ្លៃទ ី ១៨ បមស្ថ ១៩២៥ ដនដលបនាិះ ពួរអារឃុំក្កា ំងលាវ រាុង

នដលបៅរង ់ច្ឆ ំបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់

បរបវណ្ស្ថលាឃុ ិ ំ មួយស្សបរ់ធបំ

ើ យបនាិះ

ស្ស្ថប់ នតបឃើញបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ជិ​ិះបសិះ បលចបធាលពីចំ

ងាយ សំ បៅមរស្ថលាឃុំ បដ្យ រ់ ស សុទ ធ ក្ពមទាង ំ

នសំ បលៀរបំ

រ់មួរកាស់ សបទៀត ។

បៅបពលនដលបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់

បរបវណ្ស្ថលាឃុំ ិ

នដលមរជាមួយបលារ

ជិះិ បសិះមរដល ់

ប្សបងាតបឃើញចំនន ួ មនុសស នបនារ់ ្ឺ ៖ ី

១. បលារ សួន នដលប្និយមបៅ លីសន ួ ជាអារ

បរនក្រភាស្ថ ។

២. រងររាស្សុរ ា រ់ បឈ្លែិះ ឡាច ។ ៣. ប

យចុងបៅ

ា រ់មនស្ថ ា ល ់បឈ្លែិះ ។ ិ

ពួរអារស្សុរក្ោន់សតក្របលរបឃើញ បលារ បរសុ ៉ា ី

ដង ់ ខ្លចអំ ណាចបុណ្យ

រមោត់ ី

ជាងខ្លចបសតច

នខ ែរបៅបទៀត ។ អារខ លិះមនទា ងហា ំ នបងយបម លមុ ខចំ ើ ិ ើ ផ្សង ។

សូមបសតក្ពិះសងឃ ី

ដូចយា៉ាងក្ពិះបតជ្ុណ្ក្ពិះ

្ុណ្ក្ពិះនាម ទ ី ក្ពិះបៅអធការ និង ក្​្ូសក្ូ ត ក្ពិះ ិ នាមជួន វតតក្កា ំងលាវ

នក្ពិះទ ័យអាណ្ិតអាសូរ

ពុទ ធបរស័ ិ ទចំណ្ុិះបជើងវតតបលារណាស់។ នក្ពិះទ ័យចង ់ជួយពុទ ធបរស័ ិ ទ ណាស់ ប៉ាុននតបលារមិនហាន បក្ ក្​្បដណ្តប់ តា ំងពីរាស្រសតរ បនាិះ

បមឃុំ

រាងនសស ំ បនៀម ។

ក្ពិះអងា

ចំណ្ុិះបជើងវតត ិះអំ ណាច

រាង ំ

ូ តក្ពិះសងឈ ។ ឯបពល

៉ា ល ់រត់បជើងបបជ ី ើងបួន

ទទួលបលារ

ដ ៏ធំក្ពមទាងសនមត ំ ងោរវរចច ិ តាមទំ

ចំសនរពួរមន្រនតីឃំ ុ បក្កាមឱវាតបលារតា ៉ា ល ់ រ ៏ នា ំោាចូលបោរពបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ ជាលំដ្ប់លំបដ្យ ។ ឯបលារ បរសុ ៉ា ី ដង ់ញារ់មុខដូចស្ថវបៅបលើបដម ើ បឈើ

នដលបឃើញមនុសសបដរើ ពីបក្កាមវា ក្ពមទាងបបញ្ ំ ចញ

សូរស័ពក្ទ ្លរៗថ្ន ៈ​ៈ “បបី យៀងៗ” រួចប ស្ថលាឃុំ បៅ ។ បៅបពលបនាិះ ពួរបណា ត រាស្រសតនដល ក្រុសៗ

ប

ើ យនដលមុនបនិះបនតិច

ដូចច្ឆបចូលសំ បុរបនាិះ ដូចបៅរាុងថ្ក្ព ោមន ។

ឮ

ស្ស្ថប់សត

នសុទ ធនត ត់ជនជរោា

ត់ស្ថៃត់បក្ជៀប

សែស្ថនបសទើរនតររអារណា ា រ់ររ អ

រាុងបពលបនាទប់មរ

បសែៀនឃុំរ ៏បបើរបញ្ជីបៅ

បឈ្លែិះអារជាប់ពនធបអាយចូលបៅបង ់ពនធ បៅចំប

ើ ងបៅបលើ

ា រ់មង ត ៗ

ិះមុខបរសុ ៉ា ី ដង ់ នដលអងាុយ្ងអនាទរ់ខ្ល បលើ

បតអីយា៉ាងក្​្ប

ើ សមជាអារ

បរយាកាសបៅបពលបនាិះ ិ

នរទ ិ អំ ិ ធ ណាច ។ ប

របពញបៅបដ្យ

ភាពបក្រៀមក្រ៊ុំ និងយា៉ាងរនធត ់ ។ ពីមុនមរប្ក្ោន់សត

នឮនិងក្តបចៀរ នតមន ិ

នបឃើញផ្គទល ់នឹងនភារ

ថ្នបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ជាមនុសសមនបចិះបយា្យល ់បនាិះ ិ ឥលូវបឃើញចាស់និងនភារក្​្ប់ោាប

ើយ

្មនុ សស ឺ

ណានដលោមនក្ប្លរ់បង ់ពនធជន ូ បលារបទ

បលារ

បញ្ ជ បអាយដ្រ់បខ្ាិះបជើងមួយរបពចឥតបងអ ំ ង ់ប បលារនិយាយបៅលីសន ួ ជាភាស្ថ ជាភាស្ថនខ ែរ

ក្ប្លប់អារស្សុរថ្ន

ំ ឹ ងបៅក្​្ួស្ថរ បអាយដណ្ បអាយបលារ ភាពប នារ់

រាង ំ

ើយ

ឱយបរនក្រ

បបើចង ់រួចខនក្តូ វ ួល

បអាយយរក្ប្លរ់មរបង ់

បទបបលារបដ្ិះបលងបអាយ ើ

នបសរ ី

(១៤)14 ិ ងវ ញ ។ ស្ថមខ រជាប់បខ្ាិះជាបក្ចីន ើ ី នអា ួល

នសំ ពិះអងវរ បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់បអាយ ក្តាក្រណ្ី

ដល ់ខន តបតខ ម នក្ប្លរ់បទ ទុរណាជាផ្គត ំបផ្សញើបៅ ិ នោ ួល ូល ក្រពនធរន ូ បៅឯផ្សទិះបអាយររក្ប្លរ់យរមរបលាិះ 14

១៤.

តា អ្នក្ផេល់ពត៌មានថា បណា េ រាស្រតេដែលជាប់ម្នេះមៅមពលមនាេះ គឺមានចាំនួនមក្ចើនគ្មន ។

រ៏

មនដ ង ួ ខំបរនក្រជំរាប ឹ រត់បៅររឯណានដរ ។ លីសន ិ បលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ តាមការទទូចពីក្រុមអារជាប់បខ្ាិះ ។ នតចំបលើយរបស់បលារធំ

រាង ំ ្ការនស្សរសមល ឺ ុ រ្ំ

រាមទន្រនាទ ំបជើង បសទើរសុីស្ថច់

ុ តឈ្លមទាងរស់ ំ បធវើ

បអាយបណា ត រាស្រសតខ្លច

រ់សាតក្​្ប់ៗោា

ននរណាហាន ប

ត់បៅបទៀត ។

ើប

នលលងពីក្រុមអារកាលហាននដល

នលង

នបឈ្លែិះ បៅ និង

ិ ជួន ជាបមដរ បដ្យភា្បក្ចីនជារូនឃុំ ឹ នា ំបនាិះវញ ក្កា ំងលាវស្ស្ថប់បទបពួ របនាិះ ើ បចញនរបរ រ ឺ ឆ្ៃយពី ទាន់ បក្

រាងតាមនតច ំ តត ិ ប៉ាុននតបៅមន ិ

នចូលបៅបរៀរជិតនមននទន

ិះ

នលទភាពចូ ល ិធ បៅប

នការររារសនតិសុខបអាយបលារ

រួរសមនដរ

ើ យបទ

បរសុ ៉ា ី ដង ់

។ បៅជាប់នឹងខនប្ ា រ់ៗ ្អា ឺ រខ លិះ ួល

នពូបៅ អារខ លិះ

នបធឿរខលែ ី ល ម អារខ លិះបទៀត

ន

កា ំបតបសា ៀត នដលសុទ ធនតលារ់ បងកបខ្ ់ ងរាុងអាវ ិ យា៉ាងជិតជាទបំ ុ ។ ី ផ្សត

ក្ពិះអាទតយបក្ជបនត ិ ិចបៅប

ើ យ ។ ការទាពនធបៅ

ឃុំ ក្កា ំងលាវ នដលប្បក្ោងថ្នក្តូវបញ្ចប់មុនថ្លៃក្តង ់ បនាិះ

នបណា ល យបពលតបៅបទៀត

បដ្យមរពី

បរយាកាស ិ ក្ចបូរក្ចបល ់ ក្ជួលបក្ជីមថ្នបណា ត រាស្រសត បក្កាមការ ការពនយុិះថ្នក្រុមអារកាលហានបដម ើ បបអាយ ី នជាបលស

សំ រាប់ចល ូ សំ ររ ុ ច្ឆប់

បដ្យមរពីពួរអារជាប់ពនធ

អារទាងបនាិះហារ់ ំ ដច ូ ជាខ្លច

រាងបនាិះផ្សង ំ

នបក្ចីនោាផ្សង ប រាង ំ

ើយ

នតមួយនភលត

លុិះដល ់បវនខនចូ លបៅបង ់ពនធ បចិះនតសំ ពិះអងវរសុំ ួល រុបំ អាយបធវបទាសដ្រ់ បខ្ាិះ ជាប ើ

តុនា ំបអាយបពល

ិ របស់ បវលាយឺតយូរ ខួចរមមវធ បលារធំ ី ប

តុការណ្៍ខ្ងបក្កាមបនិះ

រាងអស់ ំ ។

បធវបអាយរ តនត ឹ ើ

រាង ំ

ក្រ

មចុងក្ចមុិះ ណាបតតចតត ត រាស្រសត នដល ិ នឹងបណា

ោមនរបបៀបបរៀបរយ បចិះនតបដរើ ព

រ់ពពួន ខសបោ ា ឹ

ិ ំ ង ់បៅឯដជ ចនចរសចបច្ឆរដល ី ំវុ ញស្ថលាបនាិះផ្សង ឯអារបង ់ពនធរច ួ ប

ិះ ប ើ យ រ ៏មនក្ពមបៅផ្សទ ិ

ើ យនលម

នស្សីញី បរែងកាមង មរពីភូមិចូលមរបរបវស្ថលា ិ

ឃុំ ជនជរមួយ

ត់មួយរ ា រ់បទៀត ណាបលារបរសុ ៉ា ី

ដង ់បតតចតត ិ នឹងមនុសស នដលអត់ក្ប្លរ់បង ់ពនធបនាិះ រ ៏ នចំនន ួ បក្ចីនោាផ្សង

។

្បរ ិ ឺ យាកាសបពលបនាិះ

បចិះនតតងនតងបនត ឹ ិចមតងៗជាលំដ្ប់ ។ នប

តុការណ្៍មួយបទៀត

នដលហារ់ដច ូ ជា

ជួយជំរញ ុ សភាពអនាធបបតយយ បអាយកាន់សតធាលរ់ ិ ចុិះមួយរំរតបទៀត ិ

្បពលបនាិះ ឺ

ិ កាលហាន ា រ់បឈ្លែិះ បន

នស

ជរ ិ អារ

នក្តូវបលារបរសុ ៉ា ី ដង ់ដ្រ់

បខ្ាិះជាប់ក្របវៀនៗ មួយរននលងបដ្យស្ថរោមនក្ប្លរ់

បង ់ពនធ

។

ការ

ត់បង ់ពួរខន ា រ់បនិះ ួល

ននា ំ

បអាយអារកាលហានឯបទៀតៗ ខំបបញ្ចញសំ បលងខសប ឹ បខសៀវបូញ

ត់

បូញរ

បរសពួរកាន់សតបក្ចីនប

សបស្ថិះអនទងក្រមូល

ើ ងៗ ។

ក្រុមអារកាលហានយល ់ថ្ន

បពលបនិះនផ្សនការ

ំ របស់ពរ ួ ប្ជិតចូលមរដល ់ដណា រ់ បងអសប់ ស

ចុងបក្កាយ

ិ វធានការបអាយបណា ត រ់ ើ យបទបប្ច្ឆត់ ើ

ជិរ ា រ់ៗ

បៅតាមរននលងនដលប្

ោារួចជាបស្សចមរប

ន

ើយ ។

នសនមត